www.kimyamuhendisi.

com

DETERJAN TEKNOLOJS

Deney Sorumlusu: Kim.Mh. Koray EKN

Deney Tarihi : 30.04.2004

6.Grup 2001116018 Hasan KILI 2001116015 Glsevcan ZSOY 2001116017 Uur YILMAZ

www.kimyamuhendisi.com

1.GR ve AMA leri toplumlarn gnlk yaamlarnda en ok gereksinim duyduklar maddelerin banda ykayc ve temizleyici maddeler gelmektedir. Bu maddelerin tketim seviyesinin toplumlarn gelimilik seviyesi ile doru orantl olduu kabul edilmektedir. Ykama ve temizleme kelimelerinin szlk anlam dnecek olursak ok geni bir kapsam olduu ve bu grevi yerine getiren saysz maddelerin bulunduu kolaylkla anlalmaktadr. Canllarn ve eyalarn temizlenmesinde kullanlan bu maddeler genel olarak sabunlar temizleme tozlar ve deterjanlardr. 1940 ylndan itibaren deterjanlarn bulunmas ile sabun endstrisinde imdiye kadar hibir endstride grlmeyen bir deiiklik olmutur. Sabunun kullanm alanlar daralmaya deterjanlarn kullanm alanlar genilemeye balamtr. Kullanlan temizlik maddelerinin bugn %80nini deterjanlar %20kini sabunlar oluturmaktadr. Yllar boyunca temizlie verilen nem nedeniyle deterjan gelien bir sektr haline gelmitir. Fakat evreye olan negatif etkileri ancak 1945li yllarda fark edilmitir. lk sorunlar durgun su kaynaklarndaki kpk oluumlardr. Bu yllarda deterjanlar zerinde yaplan almalar sonucunda aktif madde olarak kullanlan maddelerin doada kolaylkla paralanamad ortaya kmtr. Ancak yinede bu trden deterjanlarn retimine devam edilirken te yandan da evreye olan etkileri daha az olan maddeler zerinde allmaya balanmtr. Sabun, ana maddesi bitkisel-hayvansal yalarn veya ya asitlerinin alkalilerle (NaOH, KOH vb.) reaksiyonu sonucu retilen ve genel anlamda canllarla eyalarn temizlenmesinde kullanlan, ancak tekstil sanayi gibi dier sanayi kollarnda da kullanm yeri bulan ilk ve en eski temizlik maddesidir. Bilimsel olarak deterjan terimi hem sabunlar hem de sentetik deterjanlar kapsar fakat yaygn kullanmda yalnzca sentetik temizleme bileikleri amalanr. Geni anlamda deterjanlar yzey aktif zellii olan, bu zellik nedeniyle temizlenme ilemini yapabilen ve ayrca ykamaya yardmc dier kimyasal maddelerde ieren sentetik bir rndr. Bu deneyde deterjan retim prosesi, bileimi hakknda ve retiminde dikkat edilecek hususlarn tartlmas. Ve ykama olay, TSEnin deterjanlar hakkndaki ynetmelikleri, deterjann evreye etkisinin tartlmas. Deterjan sektrnn vazgeilmezleri arasnda olan yumuatclarn ilevi ve retimi.

www.kimyamuhendisi.com

2. KURAMSAL BLGLER : 2.1. SABUN SANAYSNN TARH Sabun : Bir alkalinin yal bir madde stne etkisiyle elde edilen, amar ykamada ve temizlik ilerinde kullanlan rn. Eski zamanlardan beri sabunlar, aadaki bantya gre ya asidi ve gliserin esterleri olan doal yal maddeler stne alkali bir iletkenin etkisiyle retilmilerdir . CH - COO - CH - CH - COO - CH - C H - COO - CH + 3NaOH 3 CH - COONa + OH - CH - OHCH OHCH Yal madde kaynaklar, her zaman bol olmakla birlikte ( bitkisel yada hayvansal sv ve kat yalar ) alkali etkenler, Leblanc suyunun sanayide retimi ne kadar seyrekti. 1974' e doru sabuncular yalnzca potasyum karbonat ieren kat odunu kllerinden yararlanmaktaydlar. 1823'e doru sabunlama ad verilen tepkimenin yapsn inceleyen ve bulan fransz kimyac Eugene Chevreul' n ( 1786 - 1889 ) almalar sayesinde sabun sanayisi XIX.yy' da byk bir gelime gsterdi. 1920'ye doru, sabunlarn evre diyagramlarn belirleyen kimyac Mac Bain ve arkadalar dzenli aratrmalara baladlar ve retim bilimsel temellere dayandrlarak gerekletirilmesini saladlar. Marsilya ynetimi, seri halde ( sz gelimi sharpless, monsavon, laval ynetimlerinde ) ve otomatik olarak ( mazzoni, armour ynetimleri ) gerekletirilebilecek bir biimde yetkinletirildi. Sabunla ilgili teknikler, sabun ( uzun sre, kullanlan tek temizleme arac olmutur. ) yapay deterjanlarn zorlu rekabetine kar sava vermek zorunda kald zaman ok yksek bir yetkinlik noktasna ulatlar. A.B.D'nin 1950'de 1.25 milyon sabun ve 0.5 milyon yapay deterjan retirken, 1967' de 0.5 milyon sabun ve 2.3 milyon yapay deterjan rettii gz nne alrsa bu rekabetle ilgili bir fikir edinilebilir. 2.1.1. DEK SABUNLAR 2.1.1.1. Sert Sabun (Sodyum Sabunu): Mutfak sabunu ( Marsilya ) sabunu ilk balarda % 62 ya asidi iermekteydi. Kullanm alanlarnda ( ev ileri, tuvalet ) yapay deterjanlarn kuvvetli rekabetiyle karlanca, retimi iyiletirildi. Kehribar renginde yada yar saydam halde olan bu tr sabun yaklak % 62 ya asidi iermekteydi. Buharla stlan kazanlarda yada teknelerde dk nitelikli sv yalarn ( zeytin, kolza, yerfst ) sodyum klorrl ortamdaki alkali zeltiye etkisiyle hazrlanr . 2.1.1.2. WC Sabunu: Hemen hemen iinde hi su bulunmayan son derece homojen bir hamur elde edilebilecek biimdeki en yksek nitelikli yal cisimlerden hareketle hazrlanr. Bu sabuna boyar maddeler, kokular, bakteri ldrc etkenler (deodoran sabunlar) ve deriyi yumuatc maddeler (zeytinya, st, lanolin, vb. ) katlr. 2.1.1.3. Tra Sabunu: Kalplam ve sktrlm sabunlardr . 2.1.1.4. Payet Sabunlar (Pulcuklu) Sabun Yada Tala Sabunu: ncelikle ayn yapda olan bu sabun, deiik biimde bulunur ; % 78' i ya asidinden olumutur ve lk yada souk suda hemen znr. Bu nedenle hassas dokumalarn ykanmasnda kullanlr. Tala sabununda % 73 ya asidi vardr. zellikle toz deterjanlarla birlikte amar makinelerinde kullanlr. 2.1.1.5. Potasyum Sabunu (Yumuak Sabun): Arap sabunu da denen bu sabun ev ilerinde yada sanayide kullanlr. Arap sabunu retiminde kullanlan sv yalar, keten, kenevir, karanfil ve balktan karlan yalardr. Bazl zelti, bir potas zeltisidir. Zayf bir zelti, sonra da sabunlaacak sv ya 3

www.kimyamuhendisi.com

konur ve ktle kaynama noktasna yakn stlr ve kartrlr en sonunda kostik zelti eklenir. Yzeyde kpk kalmaynca ve kaynama dzenli bir hale gelirce, pime tamamlanr. Ayrca, tatl badem yandan hareketle bademya sabunu, sodyum silikat ieren sert bir sabun olan silikatl sabun, % 10 - 15 sert sabun, kum, akl ta yada toz haldeki snger ta karm olan mineral sabun gibi baka sabunlarda retilir. 2.1.1.6. zc Sabun: Bileimine yalar ve yal maddeleri zebilen aseton, butil alkol, heksalin, izopropil alkol, benzen, kloroform, karbon tetraklorr, klisen, terebentin, toluen, trikoloetilin ve kimi petrol trevlerinin katld sabun ; yal ve ok kirli maddelerin ykanmasnda kullanlr, kireli sulara kar dayankldr. Cildi uyarmak, yumuatmak ve beslemek amacyla kullanlan tuvalet sabunu (Bu rnler ar yal sabunlar, ar yal madde oran % 1 - 3 arasnda deiir .) Dier sabun eitleri ise unlardr: Metal Sabun: Genellikle ar metallerden her hangi birinin znen bir tuz ile alkali bir sabunun tepkimesinden oluan sabundur. Pul Sabun: Ya asitleri ile reine asitlerinin oran en az % 78 olan, kk yada iri paral, ince ve dzgn pulcuklardan oluan sabundur. Aydam Sabum: Homojenliini korumas, elektrolitlere kar duyarsz hale getirilmesi iin, yapsna eker, gliserin yada bir alkol katlan sabundur. Sv Sabun: Bileiminde % 36 orannda hindistan cevizi yandan elde edilmi potasyum sabunu bulunan sulu zeltiye denir. Tbbi Sabun: Badem yada ekirdek yann sodyum hidroksit zeltisiyle sabunlamas srasnda ilk aamada elde edilen sabundur. Bu sabunlar kir kartmaktan ok dezenfektan olarak kullanrlar. Toz Sabun: Ya asitleri ile reine asitleri oran en az % 82 olan toz halinde sert sabundur. Toz sabunlar amar iin zel hazrlanr. Yzer Sabun : Younluunu suyun younluunun altna drmek iin kartrma yoluyla iine hava katlan sabundur. Yar Pimi Sabun : Ksmi bir tuzlama yaplsn yada yaplmasn scakta hamurlatrma ilemiyle elde edilen sabundur. Souk retim Sabunu : Sv durumda katln dolgu maddeleriyle alkali kostik zeltinin s veren tepkimesi sonunda elde edilen sabundur. Ponza Sabunu : Bu sabunun dier ismi ise mineral sabundur. Bileimine ponza ta katlan bir sabundur. 2.2. SABUNUN RETM Sabun ilk olarak iya, yer fst ya, palmiye z ya, hindistan cevizi ya, zeytinya vb. gibi yal maddelerden elde edilen ya asitleri ile sodyum tuzlarnn tepkimesinden oluur. Yal madde 4

www.kimyamuhendisi.com

karmnn seimi, yerel ekonomik koullara ve rnde bulunmas istenen (kir skme, kprme ve yzey slatma,yumuaklk verme vb.) gre yaplr. Klasik sabun retimi yada tam deyimle Marsilya yntemi, u drt evreden oluur : sabunlama, ykama, piim, svlatrma. Sabunlama evresi sodyum hidroksitle kimyasal bir tepkimenin gerekletirilmesine dayanr; Ykama aamasnda sabun retiminin nemli bir yan rn olan gliserol ayrlr ve sabun tek bana elde edilir; piim sabunlamay salar; svlatrmaysa sabunun daha sonra kolayca kullanlabilecei fiziksel bir biime sokulmas ilemidir. Sabuncu ustasnn uzun bir raklk dnemi boyunca grg yoluyla renerek uygulad bu farkl aamalardaki kimyasal tepkimeler, yaplan aratrmalarla anlalm, dolaysyla bunlarn denetim altna alnmas salanmtr. Gnmzde bu srecin tamam ok iyi bilinmektedir; bu drt evrenin genellikle otomatik ve en iyi biimde kesintisiz olarak uygulanmas, modern sabunculuun temelini oluturur. Bu aamalardan sonra sv sabun, tketicilerin kulland para sabunlar dntrlr. Bitirme denen bu son aama kurutma, yourma, kalplama, kesme, markalama ve nihayet ambalajlama ilemlerini kapsar. Yourma srasnda sabuna kendi zelliklerini rne aktaran dolgu maddeleri, talk pudras, parfmler, boyar maddeler, al koyucular, deodoranlar vb. gibi katk rnleri ilave edilir.Bu maddelerin trleri ve miktarlar, elde edilen rnn kullanm amacna (el sabunu, tuvalet sabunu bakteri ldrc sabun vb.) gre deiir. Son yllarda amar makinelerinde kullanlmak zere zel toz sabunlar gelitirilmiti . Karmak formll bu tr sabunlar, patent haklar ile koruma altna alnmlardr. Bu rnlerin bileiminde sabunun yan sra ayrca, sudaki kire tayla oluan kireli sabunlar datan etkenlerle amarn sertlemesine yol aan bu kireli sabunlarn amar zerine kmesini nleyen etkenler bulunur.Gnmzde petrol trevleriden elde edilen klasik deterjanlarla bu yeni toz sabunlar arasnda youn bir rekabet srmektedir. Trkiye' de, sabun retimi olduka eski tarihlere dayanmakta, resmi kaytlara gre XIX. yzyl balarnda Antakya' da ta kazanlarda sabun yapld bilinmektedir.Gnmzde ise, birka byk tesis dnda sabun retimi, ok dank ve kk kapasiteli imalathanelerde yaplmaktadr. te yandan sabun' un nemli hammaddelerinden sudkostik ve donyann byk bir blm yurt dndan salanmaktadr. 1992 ylnda, Trkiye sabun retimi 160.000 ton, yurtii talep 100.000 ton olmu, sabun d satm 60.000 ton, dalm ise 2.000 ton olarak gereklemitir.

2.2.1. Sabunlama metodlar: 1) Reaktif sabunlamas 2) Otoklav sabunlatrlmas: (orta bask metodu) Byk iletmelerde tercih edilen bir metottur. Otoklavlar -V2 A, V4 A eliinden yaplm olup 612 atm basn altnda ve 170 oC derece scaklkta kesintili olarak alrlar. Katalizr olarak Ca(OH)2 veya ZnO, MgO kullanlr. Su oran %20-50 olup, stma buharla yaplr ve %95 sabunlama derecesine ulalr. 3) Fermentlerle sabunlatrma: Bu yntemle temiz bir alma yaplabilir. Ancak pahal ve verimi dk olduundan pek kullanlmaz. 4) Yksek bask metodu: Modern iletmelerde kullanlan bir metot olup 26 atm ve 225 oC derecede almaktadr. Su olarak genelde gliserinli su kullanlr. Kesintili ve devaml alabilir.

www.kimyamuhendisi.com

ekil 2.1 Yksek Bask Metoduyla Sabun retim emas

nce ya, gliserinli su ile kartrma kabnda (7) kartrlr. n stcdan (8) geirilerek stlr ve 1. otoklava gnderilir. Orada ksmen sabunlar, karken n stcdan tekrar geirilir (4). Issn giren karma verir. Ekspender kabnda basn giderilir (9) ve santrifjden (10) kan ya ve ya asidi karm kartrma kabna (3) gider. Orada saf su ile kartrlr. n stcdan geirilerek (4) snr ve 2. otoklava girer. Orada sabunlama tamamlandktan sonra ekspander kabndan (5) geirilip basn giderildikten sonra santrifje verilir (6). Ya asidi dar alnr. Gliserinli su ise kartrma kabna gider ve ya yeniden kartrlr. 2.2.2. Sabun yapmnda kullanlan hammaddeler ve fonksiyonlar: 1)Yalar: Sabun retiminde temel madde ya ve ya asitleridir. En ok kullanlan yalarn banda don ya vardr. Ayrca retilen sabunun cinsine ve kullanlma alanna gre kalite ynnden eitli ya asitleri kullanlabilir. rn: amar kaynatmak iin daha fazla yksek molekll asitlerinin sodyum tuzlar (stearin, palmitin, olein) kullanlr. nk bu gibi sabunlar 50 oC derecenin altnda g, 50 o C derecenin stnde ise iyi znr ve kprrler. Dolays ile iyi temizlerler. Ancak C says 18'den yksek olan ya asitleri sabun yapmnda kullanlmaz. nk znrlkleri azdr. Yalar hidroliz yolu ile ya asitlerine dnr. Ya asidi + su ==> ya asidi + gliserin 6

www.kimyamuhendisi.com

(R - COO)3 - C3 H5 + 3H2O==> 3R - COOH + C3 H5 (OH)3 Ya asidi ile sukostik sabuna dnr R - COO H + Na OH ==> H COO Na + H2O 2) Su : Sabun endstrisin de zellikle koyu sabun zeltisi ile alldnda kullanlacak suya dikkat edilmelidir. Pimi sabunlarda suyun sertlii sabunun zerine bir etki yapmaz. Ancak effaf sabun, arap sabunu yapmnda su kireli olursa elde edilen sabunlar bulanklk gsterir. Ve buhar kanalnda ta oluturur. Buda s kayb ve arzalara neden olur. 3) Kire : Yeni sistemlerde direk sukostik zeltisi kullanldnda sabun yapmnda kirecin pek nemi kalmamtr. Sabun slahnda kullanlacak kire daima taze olmaldr. nk kire bekletildiinde havadaki karbondioksitle CaCO3 haline dnr. yi bir kire en az %80-90 orannda CaO ierir. 4) Tuz : Sabunculukta en ok kullanlan hammaddelerden birisidir. zellikle sabun zeltisi zerinde biriktirilmi sabunlar 2-3 defa tuz ile ykanarak temizlenir. Ayrca fena yalardan atklardan yaplan sabunlarda kullanlan tuz miktar olduka yksektir. Zeytinyandan yaplan kaliteli sabunlar ise tuz ile beraber soda sukostik ve gliserin bulunduundan tuz miktar azdr. Ancak kullanlacak tuzun kalitesinin yksek olmas gerekir. 5) Potasyum Klorr(KCl): zellikle arap sabunu yapmnda kullanlr. nk ok kolay znr. Ancak kullanlacak KCl 'de Mg tuzlarnn az bulunmasna dikkat edilmesi. 6) Silikat (Na2SiO3, K2SiO3): Sodyum silikat amar sabunlarnda verimi ykseltmek iin sabuna katlr. nk bunun sabun gibi temizleme zellii vardr. Arap sabunlarnda ise potasyum silikat kullanlr. 7) Sodyum Perborat : Aktif oksijen veren tuzlarda olup son yllarda sabun tozu yapmnda ok kullanlr. NaBO3 + 4 H2O bileiminde olan maddenin verdii aktif oksijen miktar %10 olduundan satn alndnda analiz edilmelidir. 8) Talk ve Kire Ta : Talk, Mg bileimi olup ince tuz halinde bulunur. Sabun verimini arttrmak iin kullanlr. 9) Alkaliler : Alkaliler sudan hafiftirler ve kolaylkla okside olarak alkali oksitlerini olutururlar. Suyu elemanlarna ayrrlar. 2.2.3. Kir tama kabiliyeti: Ykama ileminde dokudan ayrlan kirler, ok ince tanecikler halinde ykama zeltisi iinde yzerler. Her birinin etraf ykama vastas ile evrilir. Bylece birbirlerini elektrostatik olarak iterler. Ykama vastasnn bu haline, yani kirleri uzak tutmasna, ykama vastasnn kiri tama kabiliyeti denir. Kir tama kabiliyeti az olan bir ykama vastas kullanlrsa; kirler yeniden doku zerine ker. Bu olay st ste yaplrsa doku gri bir renk alr. Byle bir dokuyu temizlemek iin ykseltgen madde kullanlmaldr. Ykama: Fiziksel bir olay olup, bu olaya sudan baka 3 madde katlr. 1)Temizlenecek madde

www.kimyamuhendisi.com

2)Temizleyici madde(slfaktan) 3) Kirler Kirler doku tarafndan mekanik olarak yzeylerinde tutulurlar. Ykama olaynn ilk safhas slatmadr. Burada su ykanacak olan maddenin yzey gerilimini drr. Bu su yzeyinin monomolekller yzey aktif madde tabakas tarafndan rtlmesi ile olur. Yzey aktif madde ayn ekilde kirleri yener ve birlemelerine mani olur ve dokudan ayrr. Ykama olaynda kirlerin ve dokunun elektrik ykleri ok nemlidir. OH - iyonu olan sularda doku ve kirler sudan OH - iyonu absorbe ederler. Her ikisinin de yk negatiftir. Fakat saf sularda bu yk ok zayftr ve kendini gstermez. Halbuki suya alkali katlmas ile (r: Sabun veya baka bir anyon aktif madde) yk artar ve ayn iaretli iki yk birbirini iter. Bylece kirler dokudan ayrlr. amar ykamadan nce sabun ile slatmak sureti ile bu olaydan yararlanlr. Eer bu durumda suya katyon aktif bir madde katlacak olursa kirler dokuya gre daha abuk pozitif yk alr. nk doku henz negatiftir. Sonuta kirler dokuya yerleir. Bu nedenle katyon aktif madde ykanmak istenirse ya aktif madde konsantrasyonu yksek olmal yada su asidik yaplmaldr. PH = 4 olmaldr. Sabunun temizlenmesi => R - COO Na + H2O <=> R - COO H + NaOH 2.2.4. Ykama Kabiliyetinin Arttrlmasna Etki Eden Faktrler : 1) Yzey aktif maddenin konsantrasyonunu arttrmak : Konsantrasyon artmna paralel olarak ykama kabiliyeti artar. Alkaliler, Silikatlar, kompleks fosfatlar yzey aktif maddelerin etkisini arttrrlar. 2) Mekanik lemler 3)Temperatrn yksek oluu 4) Ykama sresi 2.2.5. Sabunun ilkel Maddeleri ve Fonksiyonlar : Sabunun ana hammaddeleri bitkisel ve hayvansal yalar ile ya asitleridir. Bunun yan sra bata kostik soda olmak zere, tuz, susuz soda, kostik potasyum, sodyum silikat, sodyum bikarbonat ve trisodyum fosfat gibi eitli kimyasal maddeler kullanlr. Bundan baka kimya sanayinin ileri olduu lkelerde sentetik ya asitleri de kullanlr. Ham petrol bol olan lkelerde ise, naften asitleri kullanlr. Ayrca reine sabunu, ekirdek sabunu ve arap sabunu gibi baz sabunlarn retiminde, pis kemik yalar, i ya, don ya, keten ve balk ya gibi yalardan faydalanlr. 2.2.6. Sabunlama : a. Reaktif sabunlama: Bu metotta yalar dorudan doruya su buhar ve slfat asidi ile sabunlatrlr. Normal atmosfer basncnda ve 100 oC scaklkta alr. Reaktif olarak nceleri aromatik slfan asitleri kullanlmtr. Bugn ise baz deterjanlar bu ii grmektedirler. Katlan su miktar ok nemli olup %30 dolaynda olmaldr. Sudaki gliserin ise %20'yi gememelidir. nce ya %78'lik H2SO4 ile ykanr. Rxn kabna sras ile su, slfat asidi ve reaktif konur. Bu karm buhar ile kaynama derecesine kadar stlr. Sonra iine temizlenmi ya gnderilir. Ve hafif stmaya devam edilir. 1. sabunlama 8-12 saatte 8

www.kimyamuhendisi.com

tamamlanr. Bu esnada yan % 80-85 sabunlar. lem kesilir ve durulmaya braklr. 1. gliserinli su katlr.Ayrca yeniden % 10-20 su katlr ve tekrar sabunlatrlr. 8 saat sonra % 90- 95 sabunlama olur.

Sabun standartlar : 1. Kalite sabunlar a) Fiziksel zellikleri 1) Kvam: sert olmal 2) Grn: Homojen 3) Kokusu: Kendine has 4) Renk:Deiik renklerde b) Kimyasal zellikleri 2. Kalite sabunlar a) Fiziksel zellikleri 1) Kvam: kendine zg 2) Grn:D tabakas homojen 3) Kokusu: Kendine has 4) Rengi: Muhtelif renklerde b) Kimyasal zellikleri

1)Serbest alkali miktar: Na OH hesab ile % 0,2 1) Su alkali miktar: Na OH hesab ile % 0,2 gememeli gememeli 2)Toplam ya asidi miktar:Taze iken en az %62 2)Toplam ya asidi miktar:Taze iken en az %62 olmal olmal 3)Alkolde eriyen madde: En ok %2 3)Alkolde eriyen madde: % 5 'i gememeli Sata karldnda %29'u 4)Rutubet miktar: Sata karldnda %28'i 4)Rutubet miktar: gememeli gememeli Sabunun Temel Kimyasal Rxn'leri : 1) 3 NaOH + C3H5-(C17H35-COO)3 3C17H35 - COO Na + C3 H5(OH)3 Kostik gliseril steorat sodyum steorat gliserin 2) (C17H35-COONa)3-C3H5 + 3H2O steorat su 3C17H35-COOH + C3H5(-OH)3 stearik asit gliserin Gliseril

3) C17H35-COOH + NaOH C17H35COONa + H2O Stearik asit kostik sodyum steorat su 2.3. DETERJANIN YAPISI Deterjanlar kompleks ve sentetik yapl maddelerdir. Sabun ve deterjanlarn kimyasal yaps ok farkl olduundan temizleme ilevindeki etkileri de farkldr. Sabun asidik ve sert sularda etkili deildir. (Sert sudaki Ca++ ve Mg++ ile (C17H35COO)2 oluur ve ker) bir kelti oluturur. Buna karlk deterjanlar bu tip sularda etkilidir. 9

www.kimyamuhendisi.com

Yzey aktif madde (srfaktan) ismi sabun, deterjan, emlsiyon oluturan maddeler, slatc maddeler iin kullanlan genel bir isimdir. Deterjanlar, her biri temizlemede ayr bir grev yapan, pek ok maddenin ok kompleks bir karmdr. Yzey aktif maddeler veya srfaktanlarla ilgili modern kavram, sabunlar, deterjanlar, emlsiyonlar, slatc maddeleri ve girme(penetrasyon) maddelerini kapsamaktadr. Btn bunlar, birbirleriyle temasta olan iki faz arasndaki yzey tabakasnn zelliklerini deitirerek, aktifliklerini srdrrler. Yzey aktif maddelerin pek ou, molekln bir ucunda suyu eken (hidrofilik) ve dier ucunda suyu iten (hidrofobik) bir grup bulundururlar. Deterjanlar, kirleri uzaklatrmada etkin olan bu zelliklere, fazlasyla sahiptirler. Hafif ve ar deterjanlar olarak snflandrlrlar. 2.3.1 Yzey Aktif Maddelerin Snflandrlmas: Yzey aktif maddelerin hidrofobik ksm genelde 8-18 karbon ieren dz veya az dallanm zincirdir, baz hallerde zincirdeki baz karbon atomlarnn yerine benzeyen halkas gemitir. rnek olarak C12H25 (dodesil) ve C12H25C6H4 (dodesil) benzen verilebilir. Yzey aktif maddenin ierdii hidrofilik grup ok farkl olabilir. Hidrofilik grubun yapsna gre yzey aktif maddeler; Anyonik :-OSO3(-) veya _ SO3Katyonik :-N+(CH3)3+ veya C5H5N+ Tuz : -N+(CH3)2 (CH2)2 COOYar Polar :-N(CH3)2 O yonik Olmayan :- N(OCH2CH2)n OH Yzey aktif madde olmak zere snflandrlabilir. Anyonik deterjanlar sulu zeltide iyon ieren yzey aktif maddelerdir. Katyonik deterjanlar, zeltide pozitif ykl iyon veren yzey aktif maddelerdir. C12H25Cl + N(CH3)3 C12H25N(CH3)3+Cl-

Yar polar deterjanlarn yaps : CH3 I C12H23N(CH3)2 + H2O2 + C12H25-N-O + H2O I CH3 tuz yapsndaki maddeler : O II C12H25N(CH3)2 + Cl-CH2-C-ONa O II C12H25N(CH3)2-CH2-C-O + NaCl 10

www.kimyamuhendisi.com

yonik olmayan deterjanlarn yaps : C12H25OH + nCH2_CH2 C12H25(OCH2CH2)n OH

2.3.2. DER YARDIMCI MADDELER Mkemmel bir ykama iin, modern teknoloji, deterjanlara baz kimyasal maddelerin daha katlmas gereini ortaya koymutur. Bunlar; 1) ENZMLER; Enzimler zellikle protein bazl kirlerin paralanp temizlenmesini salayan ok nemli bileenlerdir. Temizlenemeyen bir protein lekesinin milyonlarca bakteri iin mkemmel bir besin ortam oluturduunu unutmamamz gerekir. St kakao, kan, yumurta sars, imen lekeleri gibi. Enzimler gerek retim, gerekse deterjanlara katlmalar srasnda insan ve evre salna hibir olumsuz etkilerinin olmamas iin gerekli btn nlemler alnr. 2) STABLZATRLER; Ykama maddeleri iinde safszlk eklinde bulunan ar metal tuzlar perboratn kontrolsz ekilde paralanmasna neden olur. Bu paralanma perboratn aartma etkisini azaltt gibi amarlarnda zarar grmesine eneden olur. Ykama maddelerine ortamda bulunan demir, mangan, bakr, gibi ar metal iyonlarn balamak iin selektif etkisi bulunan etilendiamintetraasetat (EDTA) veya nitrilotri asetat (NTA) gibi kompleks yapclar ilave edilir. 3) KPK AYARLAYICILAR; Bir ok yerlerde iyi bir ykama maddesi iin kpn tamalar olabilecei gibi fazla kpk makinenin mekanikliini azaltarak ykama sonucunu olumsuz olarak etkiler. Ykama maddelerinin kp ayarlamak iin (8-22) karbon atomu ieren uzun zincirli sabunlar forml edilir. 4) GRLEME NLEYCLER; Aktif maddelerden yaplan ykama maddelerine gre emlsiyon ve sspansiyon halinde bulunan kirin tekrar kmesi grileme nleyici denilen katk maddeleri ilave edilir. Grileme inhibitr olarak karboksimetilselloz tuzu olan sodyum tuzu (CMC) kullanlr. 5) OPTK BEYAZLATICILAR; Ik eitli boylarndan meydana gelmitir. nsanlar tarafndan alglanan n dalga boyu 400-700 nm arasndadr. Optik beyazlatclar gzle grlmeyen 29-400 nm dalga boyundaki uc absorbe transformasyona uratr ve grnen mavi floresan k olarak yanstr. Optik beyazlatc ykama maddesel ykanm amarlar gze olduklarndan daha beyaz grnrler. 6) PARFMLER; Ykama maddelerine, ykanan maddelere ho bir koku vermek ve ykama srasnda kirli amarlarn neden olduu kt kokular rtmek amacyla deterjanlara parfmler ilave edilir. 2.3.3. Deterjan retimi Lineer alkil benzen slfonasyonuyla Ya Asitlerinin Slfonasyonuyla

11

www.kimyamuhendisi.com

2.3.4. RETM TEKNOLOJS 2.3.4.a. Slfonasyon: Slfonasyon, deterjanlarn ana aktif maddesi olan LABSA (lineer alkil benzen slfonik asit) ve dier baz anyonik aktif ve benzer maddelerin elde edilme ilemleridir. Slfonasyon ilemi iin slfirik asit, oleum, kkrt trioksit gaz veya klor slfonik asit kullanlabilir. Slfonasyon nitesi devreye alnmadan nce sistemin snmas iin n stmaya ihtiya vardr. Kkrt erime tank buharlar alarak iindeki mineral durumdaki kkrtn erimesi salanr. Kkrt yakma frnnda yanma sonucu SO2 gaznn SO3e dnt bay-pas hattndan geen baca gaz durumundan anlalr. Konversiyon kulesine giren SO2+seyreltme havas V2SO5 ile birletii zaman ekzotermik bir olay meydana gelir. Konversiyon kulesi iki gzldr. I. Gz terk eden SO2 gaznn %70i SO3e dnr. 500-500oCda kan SO2 gaz esansrde soutma havas ile 400-415oCye drlr. II. gze 400-415oCta giren SO2 gaz %90 civarnda SO3e dnr ve 4720-450oC kar. SO2nin SO3e dnm tamamlandktan sonra gaz, gaz filtresinden slfonatre alnr. Slfonatre SO3 verilmeden nce LAB doldurulur. Slfonatrn st ksmndan gelen SO3 LABla alt ksmda reaksiyona grer. Bu reaksiyon ekzotermiktir. SO3n scakl ykselir. Scakln ykselmesini nlemek iin serpantinlerden geen su ile soutma yaplr. Asit says 178-180, 96-97 arasnda aktiflie ular. Oluan LABSAnn olgunlamas ve stabilizatre alnan LABSAnn olgunlamas moturotrde su verilerek kararll salanr. 2.3.5. TOZ HALNDE DETERJAN RETM Toz halinde deterjan retiminin gelimi teknoloji yntemi kule yntemidir. Bu yntemde deterjan bileimi savurma kulesinde kurutulur. Bu yntemle alan retim gc yada retim verimi 1 ylda 30-60 ton deterjan olan teknoloji emalar mevcuttur. Sv halde olan hammaddeler yzey aktif maddeler sodyum metosilikat nce dezatrlere oradan da reaktrlere verilir. Ayn anda toz halde olan hammaddeler (fosfatlar, Na2CO3, sodyum karboksimetil selloz) elevatr vastasyla taya oradanda tanklara verilir. Sonra toz halinde hammadde tayc vastasyla reaksiyona nakledilir. Kartrc reaktrden her birinin hacmi yaklak 15 m3 olmakta ve bir retim devrinde 6 ton deterjan retmek imkan salamaktadr. Kartrclarda iyice kartrlan bileikler filtreleri ile saflatrmadan sonra pompalar vastasyla kurutucu kuleye sevk edilir. Kurutucu kulenin lleri 8x32 mdir. indeki scaklk 350-400oCdir. Kurutularak toz haline getirilmi deterjan taycya verilir. Taycda toz karm tankndan verilen sodyum perborat ile tanktan verilen parfmle kartrlarak elavatrle eleine oradan da tayc vastasyla rn tanklarna tanr. 2.3.5. JEL EKLNDE KATI VE SIVI DETERJAN RETM TEKNOLOJS Toz halinde deterjan retiminin yan sra jel ekilli kat ve sv halinde deterjan retimi de byk nem tar. Jel ekilli sv deterjanlarn retim teknolojisi aadaki aamalar ierir. 1) Toz ve sv halinde olan hammaddelerin hazrlanarak reaktre verilmesi 2) Kompozitlerin (bileiklerin) kartrlarak zlmesi 3) Homojenletirme 4) Hazr rnn kaplara konulmas Sv halinde olan yzey aktif maddeler, kostik soda, sv ie, sodyum karboksilmetil selloz zeltisi dozatrler vastasyla hareket eden taycya oradan da reaktrlere verilir. Ayn anda tanklardan toz halde olan sodyum perborat, Na2CO3 ve Na2SO4 tayclar ile reaktre verilir. Reaktrde karm olan deterjan bileimleri retilen miktarlara bal olarak jel ekilli veya sv halinde karm olutururlar. Bu karm pompalar ile filtrelere ve homojenletiriciye sevk edilir. Hazr deterjan oluur ve tanklara gnderilir. Tanklardan da akla doldurucu mekanizmalara akarlar.

12

www.kimyamuhendisi.com

2.3.6. KATI DETERJAN RETM TEKNOLOJS Toz, jel ekilli ve sv deterjanlarn yan sra kat deterjanlarda da byk ihtiya duyulmaktadr. Bu ihtiya sabun retimi iin kullanlan hayvansal ve bitkisel yalara kanaat edilmesinden dolay meydana gelmitir. Yalar temelinde retilen sabunlarn yerini alan kat deterjanlar sentetik yzey aktif maddeler temelinde retiliyorlar sentetik yzey aktif maddeler temelinde sentetik sabunlar farkl yntemlerle retilirler. En ok kullanlan yntem presleme yntemidir. Bu yntemin temel aamalar aadaki gibidir. 1) Kat maddelerin toz haline getirilmesi 2) Kartrlma 3) Kuru karmn preslenmesi 4) Hazr rnlerin kaplara konulmas Sabunun temizleme etkisi; Sabundaki karboksil anyonunun (-COO-) hidrofillii yksek olduu iin uzun hidrofob zinciri zeltide tutar. Bu sabun zeltisinin yzeyi sv parafin gibidir. Bu nedenle suyun 84 olan yzey gerilimi parafinlerinkine yaklar. Hidrofob zincir hidrofob asosesyon yaplabildii iin cilt veya kuma zerinde bulunan hidrofob kirleri sulu toz iine alabilirler. Hidrofob zincirlerde kendi aralarnda hidrofob asosesyon yapt iin byk tanecikler olutururlar. Bunlara misel denir. Sabun zeltisinin yzey gerilimi dk olduu iin kprme olur. Adhezyon vekohezyon kuvvetleri sayesinde kpkte kirlerin uzaklatrlmasn salar. (Adhezyon kuvvetleri farkl cins molekller arasndaki ekim kuvvetleri, kohezyon kuvvetleri ayn cins molekller arasndaki ekim kuvvetleridir) R-COO-+H2O RCOOH+OHYa asitleri zayf asit olduundan zeltide yukardaki denge mevcuttur. Bu nedenle de zelti baziktir. Baziklik kuma ve cildi yumuatr. zeltideki ya asitleri de kolloideal olarak bulunduklarndan misellere yapm olan kirlerin kmesini salarlar. 2.4. Deterjan ve evre kinci dnya savandan sonra lkelerin sabun kullanmalar azalrken, deterjan kullanmalar hzla artmaya balamtr. Bylece kullanlm sularla her yl nehirlere, gllere ve denizlere (doal sulara) daha ok deterjan atlmaya balanmtr. Bunun sonucu olarakta sularda birikimler olmutur. Nehirlerin, gllerin ve denizlerin genel olarak sularn doal bir temizleme gc vardr. Ancak bu gleri snrldr. ok deterjan kullanlan yerlerde nehirlerin ve gllerin yzeyleri bir kpk tabakasyla kaplanr. Bu kpk su ile havann temasn keserek suda oksijenin znmesini engeller bu da sudaki canl hayat olumsuz etkiler. Sularn yzeyindeki kpk her eyden nce sularn yzn kapatr ve sulara naho bir grn verir. bununla da kalmaz ve bu kirli sular ime sularna da szar ve daha ciddi sorunlara neden olur. Balangta bu maddelerin de ya asitleri sabunlarnda (RCOONa) olduu gibi bakterilerle daha kk molekllere paralanabilecei, baka bir deyile, bunlarn biyodegradasyona urayacaklar zannedilmiti. Ancak, bunun doru olmad deterjan formlasyonundaki yzey aktif maddelerin ok yava bakteriyal bozunmaya uradklar (degrade olduklar) ksa zamanda anlalmtr. Byle bir kirlenmeyi nleyebilmek iin bakteriler tarafndan daha kolay paralanan deterjanlar aratrlm ve 1965 ylnda LAB denen liner alkil benzen slfonat sentez edilmitir. Bu madde sabunlardaki ya asitlerinde olduu gibi, dz zincirli grup ihtiva eder. Dz zincirli karbon bileikleri, dallanm zincirli karbon bileiklerine gre bakteriler tarafndan daha kolay paralanr. Dz zincirli karbon bileiklerinden (LAB) nce kullanlan karbon bileikleri, dallanm zincirli karbon bileikleriydi. Dz ve dallanm karbon zincirli bileiklere ekil 2.4.1 de birer rnek verilebilir. Ayn karbon saysnda daha bir ok dallanm karbon bileikleri vardr. Liner olmayan dodesil benzen slfonat bunlarn bir karmdr.

13

www.kimyamuhendisi.com

CCCCCCCCCC l l l C C A l SO3Na CCCCCCCCCCCC l B l SO3Na

ekil 2.4.1. Sodyum dodesil Slfonatlar A) Dallanm karbon zincirli, zor biyodegradasyona urayan B) Dz karbon zincirli, kolay biyodegradasyona urayan

Ancak, problem deterjann yzey aktif maddesini deitirmekle tam olarak zlememitir. Deterjann kompleksletirici bileeninim(%50 den fazla) yaratt problem olduu gibi kalmtr. Gnmzdeki deterjan problemleri (evre kirlenmeleri) yzey aktif maddelerden ziyade deterjanlardaki kompleksleiricilerden ileri gelmektedir. Deterjanlarda kullanlan balca kompleksletirici tripolifosfat (Na5P3O10) dr. Bu madde zamanla hidroliz olur ve ortofosfatlar verir. P3O10-5 + H2O 2HPO4-2 + H2PO4-

Ortofosfatlar toksit olmayan ve bitkilerin beslenme ve gelimesinde temel maddelerdir. (nutrient). Bu nedenle Ortafosfatlarn bulunduu yerde bitkiler hemen canlanr ve ok byr (eutrophication). 1945 yllarnda deterjanlar piyasaya srlmeye baland zamanlarda formlasyona konan tripolifosfatn byle bir etkisinin olaca hi dnlmemiti. Dnlse bile bu kadar nemli olabilecei zannedilmemiti. Bugn iin u bir gerek; fosfatlar atk sularda en nemli problemdir. Kirlenmi gl sularnda ortalama 0,06 ppm fosfat bulunurken, kirlenmi gl sularnda bu miktar bazen 6 ppm e kadar kabilmektedir. Bu son derece yksek bir deerdir. Bunu nlemek iin deterjanlarda fosfatn azalmas veya hi konmamas teklif edilmitir. Ancak, buna u sorular yneltilmitir. Fosfatn azalmas gerekten trofikasyon (bitkilerin anormal derecede bymeleri) olayn durduracak m? Fosfatn yerini hangi madde alacak ve bu yeni madde ne gibi problemler getirecek? Halen bu sorulara cevaplar aranmaktadr. 14

www.kimyamuhendisi.com

Fosfatsz Formlasyonlar Fosfatsz deterjanlar denince akla ilk gelen maddeler sabunlardr. Deterjanlardan nce zaten sabunlar kullanlmaktayd. Bunlarn yaklak 4500 yldan beri kullanld zannedilmektedir. Sabun ilk defa smerler tarafndan kullanlmtr. Ancak bunlarn zamanmzda byk lde kullanlmas pek uygun deildir. nk : 1) Sabun iin gerekli olan nebati ya ve hayvani iya nerden temin edilecektir. Halen sadece ABD de 2-3 milyon ton deterjan kullanlmaktadr. Bunu karlamak iin yaklak bunun yars kadar nebati veya hayvan yaa ihtiya vardr. Bugn hibir lke kendisine yetecek kadar sabun retecek durumda deildir. 2) Milyonlarca ykama makinas deterjana gre dizayn edilmitir. Sabun bu makinelerde istenen sonucu vermez. Hele bulak makineleri iin hi uygun deildir. Bundan sonra iki husus dnlebilir. 1) Fosfatn yerini alabilecek bir baka madde kullanmak 2) Fosfata ihtiya gstermeyecek yeni bir deterjan retmek Fosfatn yerini alabilecek bir madde dikkatle aratrlm bu amala binlerce madde zerinde denemeler yaplmtr. Ancak, fosfatn zelliklerini tayan ve onun kadar ucuz olan bir baka madde henz bulunamamtr. Fosfatn balca zellikleri yledir: 1) Fosfatlar akuatk hayat iin toksik olmad gibi insanlar iinde deildir. 2) Fosfatlarn boya elyaf ve kumaa zararl hi bir etkisi yoktur . Bu son derece nemlidir. nk, bugn ok deiik sentetik maddeler ve boyalar kullanlmaktadr. 3)Fosfatlar yanc ve korozif deildir. Bu nedenle kullanlmalar ok rahat ve emindir. Fosfatlar su kalitesi ynnden bakld zaman da uygundur. Zira: 1) Polifosfatlar, zamanla fosfatlara dntnden, kompleksletirme zelliini tamamen kaybeder. Tripolifosfatn fosfatlara dnmesi bir hidroliz olay olduundan, atk sularn artlmas esasnda bile devam eder. 2) Atk sularn artlmas ilemlerine herhangi bir etkisi yoktur. 3) Atk su temizlenmesi esasnda bu ortamdan tamamen alnr. 4) Yaps ve kimyasal reaksiyonlar yllarca aratrlm olduundan zellikleri her ynyle iyice bilinmektedir. Fosfatn yerini alabilecek ok sayda madde zerinde allmtr. Bunlardan zellikle sodyumsitrat ve sodyum nitrilotriasetat (NTA) zerinde ok durulmutur. Bunlarn yaps yledir CH2 COONa I HO CH COONa I CH2 COONa CH2 COONa / N CH2 COONa \ CH2 COONa

Her ikisinin de iyi zellikleri tespit edilmitir. Bu zellikler balca yledir: 1) Suda kolay znrler 2) Kalsiyum magnezyum gibi iyonlarla salam kompleksler verirler 3) Kolay biyodegradasyona urar ve bunun sonucu kelat zelliini kaybederler 4) Yeterince baziktirler

15

www.kimyamuhendisi.com

Ancak, btn bu iyi ynlerin yannda, birincinin halen pahal olmas ikincinin de tehlikeli olmas gibi birer zellikleri vardr. kinciyle fareler zerinde yaplan denemelerden maddenin kadmiyum bileiinin teratojenik (Domam yavrularda anormallik) olduu ortaya kmtr. Ayrca bir mahzurlu yannda anaerobik ortamda paralanmas, septik tanklarnda birikmesi ve ar metal iyonlaryla kelek vermesidir. Hali hazr kullanma seviyesi itibariyle NTA nn insanlar zerinde bir etkisi olmayaca kanaati hakimdir. Hayvanlar zerine zararl konsantrasyonu 1500-2000 ppm dir. Buna ramen NTA da yasaklanm olup, yasak devam etmektedir. Ancak baz lkelerde imalat srmektedir. Deterjan imalatlarna gre fosfatn ksmen de olsa yerini alacak bir madde kullanld taktirde bile, deterjan kullananlar eski standart temizliklerine ulaabilmek iin daha ok deterjan kullanmak zorunda kalacaklardr. Sonu olarak atk sularda yine fosfat bulunacaktr. Bununla da kalmayacak kullanan kimse daha fazla para sarfetmi olacaktr. Son zamanlarda fosfatn yerini alacak sodyum karbonatl bir silikatl deterjanlarda imaj edilmeye balanmt. Bu maddelerin temin edildii alkalilik derecesinde baz metal katyonlar ktnden ve bunlarda kumaa yaptndan, kumalarn renkleri donuklamaya ve arzu edilmeyen durumlar ortaya kmaktadr. Halbuki kompleks yapc deterjanlarda byle bir durum yoktur. Fosfatl deterjanlar ykama suyuna genel olarak 9-10 PH lk bir alkalilik temin ederken, kompleksletirici olmayan deterjanlar 10-11 PH lk bir alkalilik temin ederler. Bir zeltinin PH n 11 ve daha yukar olmas bir takm problemlere neden olur. Bunlarn banda deri tahrii (Korozyonu) gelir. El derileri yanar (Alkali yan) ve hatta deriden ieri alkali szmalar olur (protein dokusu jel hale gelir). Alkalilerin meydana getirdii yanklar asitlerin meydana getirdii yanklardan ok daha tehlikelidir. nk asit yanklarnda proteinler kaogle olarak yanan ksm asitin fazlasndan koruduklar halde, alkali yanklarnda proteinler kaogle olmazlar ve alkaliler cildin derinliklerine kadar inerler. Fosfatn uzaklatrlmas: Deterjandan fosfatn uzaklatrlmasyla trofikasyon olay sona erecek midir? Baz bilim adamlarna gre bu trofikasyon olayn ok az etkileyecektir. Bazlarna gre ise ok etkileyecektir. Fosfatn uzaklatrlmasnn bitkilerin ve yosunlarn (alglerin) bymesine etkisinin olmayacan syleyenler balca u hususlar ileri srmektedir: 1) Fosfatlar bir kere suya girdikten sonra devaml olarak orada kalacaklardr. Bir gl ele alalm. Gle giren fosfatlar devaml bir evrim halindedir. Fosfatlardan fosforu alan bitkiler ve yorumlar lr, rr, fosfatlar gene gle kalr .Bylece fosfatlar bir bitkiden bakalarna geer. Fosfatn rejenerasyonu, azotun rejenerasyonundan daha hzl gerekleir. 2) Olduka byk miktarda fosfatlar gllerin dip amurlar iinde bulunur. Bunlar suda az znen kalsiyum,magnezyum ve demir fosfatlar halinde olduklarndan, znms fosfatlarla denge halindedir. Gllere gelen sulardaki fosfatlar bertaraf edilse bile, gl tabanndaki fosfatlar bitki ve yosunlarn bymeleri iin gerekli fosfat salar. 3) Fosfatn yerini alacak madde organik bir kompleksletirici ise bir takm problemleri de birlikte getirir. Bunlar polifosfatlar kelatlatrc etkilerini hemen kaybetmezler, paralanncaya kadar kompleks halinde kalrlar. NTA buna tipik bir rnektir. Byle maddeler degrade olsalar bile oksijen isteyecekler ve dolaysyla suyun biyolojik oksijen ihtiyacn (BOD) artracaktr. Ayrca bunlarn degradasyon rnleri karbon bileikleri ve azot bileikleri olacaktr. Bunlar ise bitkiler iin balca gda (nutrient) olduklarndan yeni bir takm problemlere neden olacaklardr. 4) Bitki gvde dokusunun yaklak %50 si karbondur. Karbon bitki dokusuna karbondioksidin fotosentezi ile girer. Karada yetien bitkiler bu CO2 i geni yaprak yzeyi vastasyla havadan alrlar. Su 16

www.kimyamuhendisi.com

bitkileri karbondioksidi nereden alacaklardr? Onlarda sadece sudan alacaklardr. Bitkiler bu kadar ok karbondioksidi suda bulduklarna gre fosfat da bulacaklardr. Bitkiler iin esas snrlayc faktr fosfat deil karbondioksit olmaldr. Fosfatn uzaklatrlmasn savunanlarn grleri ise yledir: 1) Fosfatlarn bir yerden uzaklatrlmas konusundaki teknoloji, azot ve karbon uzaklatrlmas teknolojisinden daha ok gelimitir. Fosfat uzaklatrlacak olursa, bu snrlayc bir faktrdr ve zellikle yosunlarn remesi durur. 2) Fosfatlarn sulara karma mekanizmalar karbon ve azot un karma mekanizmalar kadar kark deildir. 3) Su bitkileri iin karbon ve azot atmosferden temin edilebilir. Fakat fosfor iin byle bir kaynak yoktur. Karbon atmosferdeki CO2 suda znmesinden gelir. Azot da suda znr ve znen azottan bitki ihtiyac olan azotu alr. Baz mavi yeil renkli yosunlar, suda znen azotu kullanabilir azot bileikleri haline evirir (azot tespiti). Sonu olarak fosforun uzaklatrlmasna kar olanlar fosforun bitki ve yosun bnyesinde snrlayc bir faktr olacana inanmamaktaydlar. nk amurlarda bulunan fosfatlar bile bitkinin bnyesine yeterlidir. Fosfatlarn yerini tutacak yeni maddelerin ortaya koyaca riskleri gze almak ok zordur. Bunun iin uzun yllar aratrma yaplmas gerekir. Fosforun uzaklatrlmasnn lehine olanlar ise, bitki ve yosunlarn bymeleri hi deilse fosfat uzaklatrlarak denebilir demektedirler. Ayrca gl sular dibinde biriken fosfatlar da zamanla bitebilir, eklinde dnmektedirler. 3. DENEY DZENE, DENEYN YAPILII VE VERLER:

Termometre (20-25 oC) 300 ml su 20g Hammadde Esans

Scak Buhar

Souk Buhar

rn

ekil 3.1. Deney Dzenei

17

www.kimyamuhendisi.com

3.2. Deneyin Yapl: 3OO ml saf su alnarak su banyosunda 25-30 oC kadar stld. 20g yumuatc hammaddesi (Katyonik madde) nceden eritilerek 300 ml suya katld. Aralklarla hafife kartrarak soumaya brakld. Ve esans eklendi. c. Veriler: m1 = 20 g Hammadde miktar V1 = 300 ml su miktar 1 (Euro) = 1,780,000 TL 1 m3 su = 568,000 TL 4. HESAPLAMALAR Yumuatcnn aktiflii: 20 g hammadde

(85) gkurumadde = (17) gkuruhammdde (100) ghammadde

Yumuatcnn aktiflii = 17 Kuru madde miktar = 17 g kurumadde Yumuatcnn maliyeti:

[(20) ghammadde (2,5) Euro (1,780,000)TL (1) L (568,000)TL ] + [(300)mLsu ] = (89170,4)TL (1000) ghammadde (1) Euro (1000)ml (1000) L

20g yumuatc = 89,200 TL

5. YORUM:

4460 TL = 1 g yumuatc

Bu deneyde deterjan retim prosesi ve bileimi hakknda, deterjan retiminde dikkat edilecek hususlarn tartld. Ve ykama olay, TSEnin deterjanlar hakkndaki ynetmelikleri, deterjann evreye etkisinin tartld. Deterjan sektrnn vazgeilmezleri arasnda olan yumuatclarn ilevi ve retimi hakknda bilgi edinildi. Yaptmz yumuatcnn aktifliini, kuru madde miktarn, ve maliyetini hesapladk. eitli yerlerde temizlik amac olarak kullanlan deterjan,uygulama alanlarna gre hazrlanm deiik biimler alr. (rn: Tablet, yonga, toz, sv vs.) szgelimi deri temizliinde, kiri ykamak iin youn kpk gereklidir. Dolaysyla bu amala hazrlanan rn, hem bol kpk salamal, hem de kullanlrken yumuamamaldr. te yandan deri stnde olumsuz etkileri olmamas nerilir. amar ykamada kullanlan temizleyici maddenin ilevi ise ok daha karmaktr. Bunun doal suda bulunan ve kirin ortadan kaldrlmasn gletiren, kalsiyum gibi maddeleri etkisiz hale getirmek gerekir. Ayrca kiri en az mekanik kuvvetle giderecek gte olmal, hem de kuma stnde birikmemesi iin aslt halinde tutmaldr. amarda kullanlan temizleyici maddelerin lekeleri karmas, ama kuma soldurmamas ve dokumaya herhangi bir zarar vermemesi beklenir. Temizleyici maddelerin biyolojik olarak paralana bilmesi de gerekir. Sabunda doal olarak bulunan bu zelliin, evre kirlenmesine yol amama amacyla, deterjanlara da kazandrlmas zorunludur.

18

www.kimyamuhendisi.com

Bir kimya mhendisinin grevi, en kaliteli mal en ekonomik yoldan retmektir. Bunu yapmak iinde kimya ve ekonomi hakknda bilgilerini kullanr. Deterjan retimi iin kullanlan maddelerin banda yzey aktif maddeler gelir. Yzey aktif maddelerden katyonik yzey aktif maddeler, deterjana kullanm kolayl getirir, yani mikrop ldrc, mantar ldrc, yumuatc olarak kullanlr. Yumuatc, ykama esnasnda amarda oluan serlii gidermek amacyla kullanlr. amarda sertlik olumasnn nedeni, amarda ykama srasnda srtnme sonucu oluan elektriklenme nedeniyle sertleme olur. Yumuatclar kuma zerine kayganlk oluturarak srtnmeyi en aza indirir. Bylece elektriklenme olmaz. Ve kolay tlenmesini salar. Ayrca katyonik aktif maddeler deterjann tekstile yapmasn nler. Anyonik yzey aktif maddeler ise, tekstili temizler. Bununla birlikte ortamda bulunan mangan bakr gibi ar metal iyonlarn balamak iin selektif etkisi bulunan EDTAda deterjan bileimine ilave edilir. EDTA istenmeyen bu tr maddeleri kompleks oluturarak uzaklatrr. Anyonik yzey aktif maddelerin molekllerinin bir uunda su seven (hidrofil), dier ucunda su sevmeyen (hidrofob) grup bulunur. Ykama esnasnda kpk su yzeyini kapatarak atmosfer basncyla ililisini keser ve bylece suyun yzey gerilim kuvveti kaldrlm olur. Bu molekllerin su sevmeyen ksm sudan kaarak tekstil zerindeki kire yapr. Dier grupta ortamdaki su molekllerine yaklar. Mekanik kartrcnn da etkisiyle kir tekstilin zerinden ayrlm olur. Hazrlanan deterjana gerekli kvam vermek iin yani viskozluunu artrmak iin istenen viskozlua gelene kadar NaCI eklenir. Tuz fazla miktarda eklenirse hazrlanan deterjanda kmeler olur ki buda istenmeyen bir durumdur. Hazrlanan deterjann PH nn 6,5-7 olmas gerekir. nk temel ykayc madde anyoniktir, yani bazdr, bazlarda asidik ortamda ntralleirler. Ve bylece deterjan zelliini yitirir. Buda istenmeyen durumdur. Ayrca insan vcudunun PH 7 civarndadr. Deterjann bu deerin altnda veya stnde olmas insan saln olumsuz etkileyecektir. Deterjan retiminde kullanlan katyonik maddelerin %kuru miktar o deterjann aktiflik deerini verir. TSEnin belirledii aktiflik deeri %9 un zerine olmas ynndedir. Deterjan retimi yaplrken kolay paralanabilen dz zincirli bileikler tercih edilmelidir. nk deterjan artklara denizlere gllere vs. kaynaklara dkld iin bu kaynaklardaki dalga hareketi sonucu deterjan kprr. Ve su yzeyini kaplar. Bu olay suya hava geiini engeller. Bu durum sulardaki canl hayat olumsuz etkiler.
6. KAYNAKLAR 1. Basan, S., mren, D., Yce, S., Kimyasal Teknolojiler ve Analizler, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar No:87, Sivas, 2001 2. Olcay, A., Kimyasal Teknolojiler, Gazi Kitabevi, Ankara, 1998 3. Bilim ve Teknoloji Ansiklopedisi 2. Cilt, Geliim Yaynlar 4. Gndz, T., evre Sorunlar, Gazi Kitabevi 2.Bask 1998 Ankara 5. http://www.kimyaokulu.com/odev/sabun_imalati.htm 6. Soap and Synthetic Detergents- Domestic Sales, Imports, Exports and Per Capita Consumption, Chemical Economics Handbook, Sandard Research Institute

19