TRK ERMEN ANLAMAZLIININ SYAS KKENLER, TEHCR VE DN ZERNE YAKLAIMLAR

Prof. Dr. Kemal EK Trk Tarih Kurumu Ermeni Masas Karadeniz Teknik niversitesi

Tarihsel Sre Trkler ile Ermeniler arasndaki ilikiler 9. asrda balamtr. 851-852 yllarnda Abbasi ordusunda komutan olan Boa el-Kebir et-Turk Ermenilerin ounluk olarak yaadklar topraklar hakimiyet altna almtr.
1

Bylece Mslman dnyann Ermeni

yurduna hakim olma sreci de balamtr. Bu sralarda yaanan en ilgin gelimelerden birisi, Abbasilerin Ermeni isyanlarn nlemek ve Bizans ile ilikilerini bozmak iin burada bir siyasi yaplanma meydana getirmesidir. Bu erevede Aot bin Smbat 882 ylnda kral ilan edilmitir. Bylece Ermeniler uzun bir aradan sonra krallklarn geri kazanmlardr. Ancak bu kralln siyasi ve idari bakmlardan valilikten farkl bir yan olmamtr. Ani merkez olduu halde kendi kendilerini yneten Ermenilerin siyasi gelecei Trk aknclarn blgeye gelmesiyle deimitir. ar Bey ynetiminde blgeye yaplan aknlar sonrasnda zayflayan Ermeni ynetimi, Abbasi halifeliinin iinde bulunduu karklklardan da yararlanarak Bizansa yaklam, 1021 ylnda ynetim Bizansa devredilmi, 1045 ylnda da Bizans mparatoru IX. Konstantin Aniyi ele geirerek Aot soyundan gelen krallarn hakimiyetine son vermitir. Trk aknlar Bizansllarn kontrolndeki Aniye artarak srmtr. 1064 ylnda Sultan Alparslan Aniyi ele geirmi, Ermenilerin Sivas ve evresine gleri hz kazanmtr. Fakat 1071 Malazgirt zaferinden sonra gelen Trk hakimiyeti sonucu Ermeni yurdunun u blge olmaktan kmas, Ermenileri rahatlatmtr. Bu arada Bizans adna hareket eden Ermeni Vahram, Mara ile bugnk Adana arasndaki blgede ele geirdii yerler sayesinde, baz Ermenilerin blgede tutunmasn salamtr. I. Hal seferi

sonrasnda ise blgedeki Ermeniler bir krallk altnda toplanmay baarmlardr.2 Hallar, Moollar ve Bizansn dolayl yardmlar sayesinde varln srdren bu krallk 1375 ylnda Memluklar tarafndan ortadan kaldrlmtr. Bu arada Trk boylarnn gleri sonucu da eski Ermeniye blgesinde nfus dengeleri Trkler lehinde deimitir. Artk Ermeniler Seluklu halklarndan birisidirler. Osmanl mparatorluu ise Ermenilerin siyasi, sosyal ve ekonomik bakmdan kaderlerini deitirmitir. zellikle Fatih Sultan Mehmetin daha Bursada iken Ermenilerle kurduu dostluk, 1461 ylnda Ermenilerin bir millet olarak tannmas ile daha da gelimitir. Bu ylda, Fatih Sultan Mehmet, Ermeni ileri gelenlerinden alt aile ile birlikte Yovakimi stanbula davet etmi, ayrca Anadolunun eitli ehirlerinden ok sayda Ermeniyi stanbula srerek, burada alt cemaatlik bir Ermeni toplumu meydana getirmitir.3 Balarna da millet ba olarak Yovakimi tayin etmitir. Ermeni dini liderlerinin Patrik unvan almas ise muhtemelen Kanuni Sultan Sleyman zamannda olmutur.4 Ayn tarihte gerekleen ilgin bir tarihi olay da, Kozandaki Ermeni Patrikliinin Emiazine tanmasdr. Osmanl milletlerinden birisi olarak Ermeniler ok huzurlu bir dnem yaamlar, mparatorluun bymesinde her bakmdan nemli hizmetlerde bulunmulardr. Devlete ballk ve hizmetlerinden dolay millet-i sadka sfat ile dllendirilmilerdir. Nitekim 1835-1839 yllar arasnda Trkiyede bulunan Helmut von Moltke stanbulda Ermeni seraskeri Husrev Paann Ermeni tercman Mardiraki ve ailesinden "Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denilebilir. Rumlarn kendi zelliklerini korumalarna karlk bunlar Trk adetlerini, hatta dilini benimsemilerdir. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak, tek kadnla evlenmelerine izin verir, fakat onlar Trk kadnlarndan fark edilemez, ayrlmaz. Bir Ermeni kadn sokakta sadece gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir, dier tarafn kapatr " der.5 Pek ok gzlemci ve seyyah Ermenilerin Trkeden baka dil bilmediklerini kaydetmilerdir. Amerikan misyonerleri de ayni nedenle mezhep deitirttikleri Ermenilere bile Trke olarak ayin yapmak zorunda kalmlardr. Trkler ile kaynamalar ve gelitirdikleri bu dostluk sayesinde Ermeniler Osmanl devletinde nemli grevler stlenmilerdir.6 Osmanl ariv belgeleri Ermenilerin tercman, vergi toplaycs, mimar, zanaatkar, hazinadar ve hatta bakan olarak her trl greve n yargsz olarak tayin edildiklerini gstermektedir. Bylece pek ok aristokrat Ermeni ailesi ortaya kmtr. Kuyumcu olan Dzyan ailesi, mimar olan Balyan ailesi7,

tekstilci Bezciyan ailesi, ressam Manus ailesi, mhendis ve diplomat karan Dadyan ailesi akla ilk gelenlerdir. Ayrca zellikle Tanzimat sonrasnda pek ok Ermeni de bakanlk seviyesine kadar ykselerek Osmanl mparatorluunu d lkelerde temsil etmilerdir.8 Bunlardan G. Noradonkyan Dileri bakan olarak nlenmitir. Dahas Osmanl sultanlar salk ve geleceklerini Ermeni doktorlara emanet etmekten de ekinmemilerdir. Nitekim Bogos (1744-1814), Manuel (1775-1858) ve Pavlaki (18061887) gibi baz Ermeniler saray hekimlii yapmlardr.9 Ermenilerin Trk komular ve ynetimi ile ilikilerinin gerginlemesi, 1789 sonras yaylan milliyetilik hareketleri sonrasdr. Bu hareketlerin rgtlenmesi ve d destee sahip olmasnda ise misyoner kurulular byk rol oynamlardr. Osmanl devletinin Ermenileri bir millet ats altnda toplama gayretlerine ramen zellikle Amerikan ve ngiliz Protestan misyonerleri 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren emellerine ulamlar ve az sayda Ermeninin Protestanl semesine ramen 1850de ngiltere hkmetinin desteini de alarak bir Protestan Ermeni milleti kurulmas iin ferman almlardr. Bylece byk ounluu Gregoryen Ortodoks ve az sayda Katolik Ermeni cemaatlerine, Protestanlar da katlmlardr. Avusturya, talya ve Fransann Katolik Ermenileri, Rusyann 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan itibaren Ortodoks Ermenileri ve ngiltere ve Amerikann Protestan Ermenilerini himaye altna almalar, Osmanl millet sisteminin hassas dengelerini bozmutur. Kendi lkelerinde etnik, kltrel ve dinsel ayrmcla alkn olan bu misyoner kurulular ve temsilcileri, ne yazk ki Osmanl corafyasna da, gnmzn moda tabiriyle teki anlayn tamlardr. Ermenilere alanan bu yeni bak, ksa zaman ierisinde hem farkl mezheplerdeki Ermenileri birbirlerinden uzaklatrm, hem de Mslmanlarla atmalarna uygun ortam hazrlamtr. 1878 ncesi Ermeni rgtlenmesinin genelde d merkezlerden ynlendirilmesi sonucu, bin yllk bar bozulmaya yz tutmutur. Bara Son Veren Bar: Berlin Antlamas (1878) Bin yllk Trk-Ermeni dostluunun bozulmasnda en nemli aktr, phesiz Rusyadr. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Ermeniler zerinde etki kurmak iin kapy aralayan Rusya, 1828-29 Osmanl-Rus sava srasnda Osmanlya ihanet eden Ermenilerin bir ksmn ordusuna alarak dou Anadoluda doal mttefikini bulmutur.

ran ile yapt 1826-1828 savalarn kazanarak Revan ve Nahvan hanlklarn Ermeni vilayeti adyla birletiren Rusya, Osmanl-Rus sava srasnda Ermenilerin yardmyla elde ettii Erzurumu da iine alan bir Ermenistan blgesini gerekleebilir bir projeye dntrmtr. 1816 ylnda Moskovada kurulan Ermeni ark Dilleri Enstits kimlikleri byk lde erozyona urayan Ermenilere eski ulusal bilinlerini alama faaliyetlerini younlatrarak, Rusyann emellerine hizmet etti. Az nce szn ettiimiz Protestan misyoner faaliyetleri de baka bir koldan ve fakat farkl bir amala alarak Rusyann iini kolaylatrd. nk btn bu faaliyetler karsnda Trk halk ile Ermeni halk arasnda gelien ibirlii ve dostluk kprleri incelmeye balad. Rusya ve kiliselerin amalar dorultusunda alan Kara Ha Cemiyeti (1878), Pashtpan Haireniats (Anavatan Savunucular) (1881), htilalci Amerikan Partisi (1885), htilalci Hnak Partisi (1887), Ermeni htilal Federasyonu (Tanaksutyun) (1890) gibi dernekler ve rgtler incelen kpry nihayet dinamitledi. nk bu derneklerin ortak amac devrimci eteler kurmak, halk silahlandrmak, isyana tevik etmek ve son hedef olan bamszlk nndeki engelleri aamal olarak kaldrmakt. Bu amalara uluslararas destek kesin olarak nce Yeilky (Ayastefanos) Antlamas ile geldi. Daha nce Rusya, ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya Osmanl Hristiyanlarn himaye hakk elde etmilerdi. Ancak slahat uygulamalarnn denetlenmesi ve savsaklama durumunda yaptrm yaplmas konusunda gerek koz Yeilky ve Berlin Antlamalaryla verildi. Berlin Antlamasnn mehur 61. maddesi Rusya ile imzalanan Yeilky antlamasndan farkl olarak Rusya yannda dier batl devletleri de taraf ve/veya gzlemci konumuna sokuyordu. Bu madde, esas olarak Ermenilerin bulunduu eyaletlerde yerel gereksinimlere gre gecikmeksizin reform yaplmas koulunu getiriyordu. Ayrca Osmanl yapt reformlar hakknda ara sra antlamaya imza koyan devletlere bilgi verecekti. Dahas bu devletler alnacak nlemlerin ve reformlarn uygulanmasna nezaret edeceklerdi. Maddeye yle satrlar yazlmt ki, sanki batl devletler slahatlarn ounluu Ermeni olmayan halk zerinde byk tepki uyandracan tahmin ediyorlard. Mesela 61. maddede aka, alnacak nlemlerle Ermenilerin erkes ve Krtlere kar huzur ve gvenliklerini salamay Babali zerine alr denilmekteydi.10 Ermeni Patrikhanesi, bu maddenin kendileri iin bir altn madeni olduunu ve bu madenin kazandrdklar ile Ermeni Devletinin temellerini atmann olanakl olduunu

dnyordu.11 Nitekim yle de oldu. Berlin Antlamasnn 61. maddesini Osmanllara kar mdahale arac olarak kullanan bata ngiltere olmak zere Avrupal gler, dayatmalara baladlar. ngiltere daha 1878 ylnda reformlarn kendi hazrlad proje dorulusunda yaplmas iin Osmanl hkmetine bask yapt. Halbuki Osmanl Hkmetinin maddi olanaklar bu tr byk bir slahat iin yeterli deildi. Durum ngiltereye bildirilince ald karlk, tonu gittike sertleen notalar oldu. ngilterenin slahatlarn gecikmesini bahane etmekteki amac da ksa srede ortaya kt: stanbulun Rusyann tehditlerinden kurtarlaca ve karlnda kiralad Kbrs. Bu geici stat aslnda ngilterenin son hedefi deildi. Bu yzden Osmanl hkmetinin samimi yantlar ngiltere tarafndan doru okunmuyordu. stelik aslna bakarsanz, Osmanl Hkmeti ngilterenin slahat isteklerinin bazlarn yerine getirmiti. Ancak ngiltereyi tatmin ve teskin etmek olanakszd.12 te yandan ngilterenin talep ettii tm slahat projesini kabul etmek ve uygulamaya koymak da olanakszd. Bu konu zerinde aratrmalaryla tannan Ali Karacann ana hatlarn aklad ngiliz projesine gre aka tamamen zerk bir blge ngrlyordu.13 Durumu iyi analiz eden II. Abdlhamit, ngilterenin btn srarlarna ve sert notalarna ramen blgeye genel bir vali atanmasna kar karak, adeta her eyin farknda olduunu haykryordu. Nitekim 1914 ylnda yaananlara bakldnda, Dr. Karacann da hakl olarak ifade ettii gibi, reform projesi aslnda siyasi amal bir proje idi ve rtl igal iin bir ara olarak grlyordu.14 te yandan ngilterenin Ermeni reformuna sk skya sarlmas nce Avusturya ve Almanyay daha sonra da konunun esas sahibi Rusyay kukulandrmakta gecikmedi. ngilterenin zerklemesine yardmc olaca bir Ermenistann hi bir ekilde karlarna olmadn dnen Rusya desteini bir sre iin tamamen ekecekti. Fakat Hindistan ticaret yolunun gvenlii ve Rusyann daha fazla gneye sarkmasnn nne set ekmek isteyen ngiltere hedefinden hi amad. Protestan dayanmasn artrarak blgede zaten faal olan Amerikan ve ngiliz Protestan misyonerlerini harekete geirdi. Misyonerler proHristiyan ve fakat kat bir anti-Mslman zmresiydi. Osmanl mparatorluundaki din serbestlii sonuna kadar kullanarak lkede yzlerce okul ve kilise am ve daha ok da Ermeni ocuklar devirmilerdi. Amerikal bir gazeteci olup 1922 ylnda Trkiyeye gelen Clair Price misyonerlerin Ermenilere yaklamn zetle u ekilde aklyor:
Trkiyedeki dini-siyasi cemaat sistemi sayesinde Amerikan misyonerlerinin buradaki almalar, kurucularnn asla ngremeyecei bir ynde geliti. almalarnn ilk dnemlerinde, misyonerler Mslmanlarn dinlerini deitirmeyeceklerini kefettiler ve

Mslmanlar zerindeki faaliyetlerinden vazgeerek, almalarn tamamen Hristiyan cemaatlerine, zellikle de Ortodoks Ermeni milleti zerine odaklandrdlar. Bu gruptan derhal olumlu tepki aldlar, ama olumlu tepkinin kayna dini olmaktan ok siyasi nedenlere dayanyordu. Ermenilerin dncesine gre, misyonerler Sultann otorite ve gcnden daha byk bir gc temsil eden yabanclard. Kapitlasyonlar sayesinde de diplomatik ayrcalklara sahiptiler. Halbuki kendi ruhbanlar kendileri gibi Osmanl tebaas idiler.15

Burada Clair Price aka misyonerlerin bamsz bir Ermenistan hayali kuran milliyetilerin tuzana dtn ve bu milliyetilerin bilinli olarak onlarn sahip olduu diplomatik dokunulmazl kullandklarn sylemektedir. Nitekim 1890 ylndan itibaren Osmanl mparatorluu ierisinde Ermeniler tarafndan gerekletirilen siyasi eylemlerin byk bir ounluunu Amerikan vatandalna geen Ermeni militanlar gerekletirmitir.16 Bu ayr bir alma konusu olduundan dolay burada sadece tespit ile yetinerek, Clair Pricen misyonerler ile Ermeniler arasndaki ba hakknda yazdklarn okumaya devam edelim:
Sonuta, Trkiyeye Mslmanlar arasnda Hristiyanl yaymak gibi tamamen dini bir amala gelmi olan misyonerler, tam anlamyla kendilerini Hristiyanlar ama zellikle Ermeniler arasnda siyasi ve dini ierikli bir oluumun iinde buldular. Sonunda Ermeni siyasi program Osmanl mparatorluu topraklarndan ikinci bir Bulgaristan kesip karma projesine dnnce, misyonerler genellikle Ermenilere bal olarak hareket ettiler. Onlarn sadece bir ka gelimelerin politik bir hal aldnn farkna vararak kendilerini siyasi oluumun dna ekebildi ve tamamen eitim amal okullar kurmaya yneltti. Bunlarn bugn bilinen en nlleri Robert Kolej ve stanbul Kz Kolejidir. Bu kolejlere hem stanbul hem de Anadoluda Mslman ve Hristiyanlar davet edildi, fakat gnlk dini vecibeler Hristiyanlk dinine gre yerine getirildii iin doal olarak renciler daha ok Hristiyan cemaatlerden geliyordu.17

Amerikal gazeteci Clair Pricen bu makalesinde aka belirttii gibi misyonerlerin ou 1915e kadar geen srede bir paras olduklar Ermeni siyasi hedeflerine hizmet etme yolunu semilerdi. stelik Osmanl topraklarndaki dinler aras hogr ortamn da yaydklar mutaassp fikirlerle trplemilerdi.18 Sasun olay artk bir tarihi olay idi. Bu olaya sebep olanlar dini, etnik ve politik bakmdan hi sorgulamasak bile, artk herkes tarafndan anlalan bir gerek vard ki bin yllk Trk-Ermeni bar artk sz konusu deildi. Ermeni rgtler bir yandan kendi dindalarn rgt iine ekmek iin yldrma

eylemleri yaparken, dier taraftan Ermeni-Trk dostluunu ykmak iin Mslman halka kar katliamlar yapacaktr. Sasun isyan 1894 gibi erken bir tarihte yaplan ilk ve baarl denemedir. 19 Bunu daha ciddi olan Van isyan izlemitir. Bu isyan hem batl devletlerin ve kamuoyunun dikkatini Osmanl Ermenileri zerine ekmi, hem de Mslman ve Hristiyanlar arasnda ekilen nefret tohumlarnn yeermesini salamtr. Nitekim bu isyann hemen ertesinde Van civarnda halklar arasnda atmalar artmtr. syann hem Trkler ve Ermeniler arasnda nefreti krklemesi hem de yabanc devletlerin Osmanl mparatorluu zerinde bask kurmalarna vesile olmas terr rgtlerinin ellerini gururla ovuturmalarna yol amtr. Hnak ve Tanak rgtleri bu baardan (!) sonra daha fazla eyleme ynelmekte tereddt etmemilerdir. Kukusuz 26 Austos 1896 gn gerekletirilen Osmanl Bankas baskn d basklar artrmaya ynelik olarak planlanm ve olduka baarl olmutur. Sasunda ikinci isyan ile Zeytun, Adana ve dier blgelerdeki isyanlar Birinci Dnya Sava ncesi Trk-Ermeni halklarn birbirine kar kin duydurmay amalam ve ksmen baarl olmutur. II. Abdlhamitin slam birlii siyaseti de, diplomasi asndan ngilterenin d politikasna bir meydan okuma olarak anlalmas bir tarafa, Ermeni rgtler ve misyonerler tarafndan Hristiyan Osmanl uyruklarn lkedeki gelecei iin bir tehdit olarak sunulmutur. O halde hem batl gler hem de bamsz Ermenistann gereklemesi iin Sultan II. Abdlhamit alaa edilmeli ve Merutiyet rejimi kurularak bastrlan ayrlk dncelerin kendilerini siyasi olarak duyurmalarnn yolu almalyd. Ey Amerikay Mekan Tutan hrriyet, Unutma Ar Dan20 Osmanl Ermenileri II. Abdlhamitten kurtulma hedeflerine 21 Temmuz 1905 gn dzenledikleri suikast ile ulaamaynca,21 bu emellerini ttihat ve Terakki Partisi ierisinde yer alarak gerekletirmilerdir. 1908 ylnda Merutiyeti ilan edilmeye zorlanan II. Abdlhamit, bir yl sonra gerekletirilen ve 31 Mart vakas olarak bilinen bir darbe ile tahttan uzaklatrld. Prof. Bayram Kodamana gre 1908 yl ve Merutiyet Ermenilerin eylem planlarnda radikal deiikliklere gitmelerine sebep oldu. Merutiyetin ilan belki Osmanl vatandalarnn tm iin bir hrriyet dnemin balangcyd. Ama Ermeni rgtleri Mslman bir devletin uyruu olarak bir hrriyet yaamaktan aslnda oktan vazgemilerdi. Bunu ttihat ve Terakkinin Trk kanad belki o zamanlar idrak

edememi olabilirdi. Ama daha 1893 ylnda Philadelphiada 8. Episcopal Savior Churchda Ermeniler tarafndan yaplan toplantda Hnaklar bamszlk and iiyorlard.22 Yine ayn yl Amerikada, New Yorkta Ermenice yaynlanan HAK adl gazetede yazan u satrlar da Hnaklarn niyetlerini aklkla beyan ediyordu: (...)Gerekirse Milletin yarsnn kurtulmas iin dier yarsn kaybedebilmeliyiz. Bu gazetenin 288. Sayfasnda da unlar yazyordu: Tecrbeler gstermitir ki bir milletinin siyasi olarak kurulmas, diplomasi yoluyla gerekleemez. Bu siyasi hedefi gerekletirmek iin daha olumlu ve enerjik aralar gerekir. Bu aralar ate ve kltr ki bunlar da asker ve para gerektirir. Bunlar salamas gereken de millettir.23 te bu strateji Merutiyetin ilanna kadar belirleyici olmutur. Ancak Prof. Kodamann iaret ettii gibi Merutiyet rejimin salad hrriyet Ermenilerin Adana ve yresi bata olmak zere silahlanmas, Ermeni birliini salamak iin propagandalarn younlatrmas ve Trklerle aralarnda dmanlk yaratacak tantma faaliyetlerinin yaplmas iin uygun bir ortam salamtr.24 1909 Adana isyan lkede yaklan hrriyet ateinin Ermeniler tarafndan Ar etrafnda millet olarak yer alma bilincinin alanmas iin kullanlmasndan baka bir ey deildir. ttihat ve Terakkinin hrriyet sarholuu iinde olduu sralarda, bata Ermeniler olmak zere lkeden kopmak isteyen milletler bu zgrlk ortamn siyasi bamszlklar iin ustaca kullanmlardr. Ermeni komiteleri de hrriyet ortamndan yararlanarak bu dnemde rgt merkezlerini glendirmiler, halk silahlandrmlar ve toplu savunma nlemleri gelitirmilerdir. Trablusgarp ve Balkan savalarnn Osmanl mparatorluunu iyice zayflatmas da planlarn kolaylatrmt. Fakat deien dengeler de, Ruslarn dikkatlerini tekrar Ermeniler zerine ekmiti. Almanyann Osmanl mparatorluunda nfuz kazanmas karsnda, Rusyann desteine gereksinim duyan ngiltere, Dou Anadolu Ermenilerinin tekrar Rusya ile yaknlamasna yeil k yakmtr. Rusya da 1890larda brakt yerden Ermeni reform projesini uluslararas arenada gndeme getirmek suretiyle Osmanl mparatorluu zerinde bask kurma siyasetine yeniden balamtr. ktidardaki ttihat ve Terakki Partisi ise Ermenilerin bamszlk hedeflerini trpleyecekleri ve d mdahaleleri durdurabilecei dncesiyle reformlar kendi inisiyatifi ile uygulama karar alacaktr. Islahattan murad, bir Ermeni Yurdu yaratmak olunca

26 Mart 1913 ve 24 Nisan 1913 tarihlerinde karlan iki ayr kanun ile hkmet, dou Anadoluda Ermenilerin youn olarak yaadklar yerlerde yerel ynetimi glendirmeyi amalayacaktr. Ancak yaplacak slahatlara meruiyet kazandrmak amacyla ngiltereden uzman istenmesi, Berlin Antlamasna taraf olan hemen btn glerin tepkisini ekecektir. ncelikle Rusya, ngilterenin uzman gndermesine kar kacak ve dou Anadoludaki reformlarn kendilerinin de gzlemci olaca genel bir slahata dntrlmesini isteyecektir. Uzlama araylar erevesinde stanbulda Avusturya elisinin evinde Rusya, ngiltere, Avusturya ve Fransann katlmyla yaplan eliler bulumas sonusuz kalmtr. Fakat ngiltere, Almanya ve talyann Osmanl hkmetinin reform planna yeil k yakmas, kendi tezlerini kabul ettirmeye alan Rusyay Almanya ile anlamaya zorlamtr.25 Nihayet Almanyann da Rusyay desteklemesi zerine Osmanl Hkmeti zerinde d basklar artm, slahat planna damgasn Rusya vurmutur. Nitekim Eyll 1913 ile ubat 1914 tarihleri arasnda Rus ve Osmanl temsilcileri arasnda yaplan grmeler, 8 ubat 1914 tarihinde Sait Halim Paa ile Rus maslahatgzar Glkevi arasnda kararlatrlan slahat projesi ile son bulmutur. Bu arada Talat Paann Rusyay devre d brakarak reformlar kendi iinde yapmak zere Trk Ermenileri ile yapt grmeler de sonusuz kalnca baka are de kalmamtr.26 Ancak her neresinden baklrsa baklsn bu anlama Ruslarn ve onun destekileri olan batl glerin maksatlarnn slahat olmadn gsterir niteliktedir. Kanaatimce bu slahat plan adeta Ermenilere bir yurt hazrlamaktadr.27 Taraflarn byk devletlere nota eklinde gnderdii ve Yeniky Antlamas olarak da bilinen bu antlama (ya da orijinal adyla itilafname), uyguland takdirde Ermenilerin youn olarak yaad Erzurum, Sivas, Trabzon, Van, Bitlis, Harput ve Diyarbakrn Osmanl egemenliinden kmasn ok kolaylatrmaktadr. nk bu tilfnamenin birinci paragrafna gre, bu illerin ynetimi adeta iki yabanc genel mfettiin bakanl altna braklmaktadr.28 Bu mfettiler be yl sre ile blgelerindeki adl ve idar ilerle polis ve jandarmay tefti edeceklerdir. stedikleri zaman emirlerine asker birlikler verilebilecektir. Blgelerindeki memurlar grevden alma ve cezalandrma yetkileri olacak, rtbeli memurlarn tayin edilmesi bir nev onlarn talebi ile gerekleecektir. Ksaca bu mfettiler blgelerinde

adalet, gvenlik ve idar ilerde ok byk yetkilerle donatlm olarak grev yapacaklardr. Belki de bunlar kadar nemli bir maddeye gre de Kanunlar, kararlar ve resm tebligat, her mntkada mahalli lisan zerine nerolunacaktr. Bu madde ile Ermeniler aka kendi dillerinde resmi yazma hakk elde etmektedirler. dari meclislerde ve memur kadrolarnda yar yarya temsil hakk elde edecekler, polis ve jandarma kadrolar boaldnda eit derecede alnacaklardr. I. Dnya sava arifesinde Ermeni sorunu hakknda bir deerlendirme makalesi yaynlayan Roderic Davison, bu anlamay Ruslarn bir zaferi olarak yorumladktan sonra btn taraflar belli bir lde tatmin eden bir uzlama metni olduunu sylemektedir. Ancak ilgin bir ekilde, itilafnamenin Osmanl mparatorluunu blnme tehlikesinden kurtardn belirtmektedir.29 Rodisonun bu yorumuna katlmak mmkn deildir. Islahatlarn yaplmasnn Ermenileri yarm asrlk ideallerinden vazgeireceini ve Mslman Osmanl toplumuyla bark yaamasn salayacak bir ortam yaratacan dnmek, yukarda yaptmz deerlendirmeler nda, ok fazla iyimserlik olur kanaatindeyiz. Nitekim anlamada imzas olan Rus Maslahatgzar Glkeviin ifadesiyle, bu itilafname Bulgar Eksarhln ihdas eden, Bulgar kavmini Rum vesayetinden kurtaran 1780 fermanyla karlatrlabilir. Artk Rusya, Ermenilerin hamiliini uluslar aras arena da tekrar temsil etme noktasna gelmitir.30 Kurulacak bamsz Ermenistann ordusunu bile Rusya hazrlamtr. 1914 ylnda Ruslar tarafndan kurulan drt ve 1915te kurulan be byk Ermeni gnll birlii bunun en nemli kantdr. Dahas ne Rusyann ne de Ermenilerin slahat ile yetinmeyeceinin de gstergesidir. Dahas bu birlikler Ermenilerin savata kimin yannda olduunu da aklyordu. Zaten bu birliklerde kimi asker kaa kimi tannm kiiler olan Osmanl Ermenileri de vardr. Son olarak da birliklerden birinin komutan Osmanl Parlamentosunun eski bir Ermeni yesidir. 31 Buna paralel olarak gelien hemen btn yorumlara gre, ttihat ve Terakki iktidarnn ileri gelenleri, bu itilfnameyi Ermenilerin bamszlk adm atmasnn ilk adm ve Osmanl Ermenilerini devletten koparan srecin ba olarak gryorlard. Bu yzden itilfnamenin uygulanmasn olanaksz hale getirmek iin nlemler dnyorlard.32 Tam da o sralarda I. Dnya savann patlak vermesi ve sava blgelerinde oturmakta olan Ermenilerin dmanla ibirlii ierisinde hareket etmeleri, onlara tarihi bir frsat sundu. Ermeniler hassas blgelerden uzaklatrlacaklard.33 ttihad

10

ve Terakki Partisinin bu niyetini Cemal Paa da yazd hatratnda samimiyetle dorulamakta ve Kapitlasyonlar ve cebel-i Lbnan imtiyazatn ref itmek ahas amalimiz olduu gibi son zamanda Rusyann cebr ve tezyiki eseri olarak kabul ettiimiz arki Anadolu slahatna ait itilafnameyi de yrtmak istiyorduk demekteydi.34 En yetkili azdan kan bu szler, ayn zamanda durumun ciddiyetini ve lkenin paralanma ile kar karya olduunun da bir gstergesiydi. Ermenilerin daha I. Dnya sava balamadan Rusya tarafna gemesi ve 30 Austos 1914 tarihinde Zeytundan balattklar isyanlar Mara, Kayseri, Van, Bitlis, Talori, Mu ve Erzurum ile srdrmeleri radikal nlemler alnmasn gerektirdi. Hibir lke cephede savaa girerken arkasnda dmann mttefikini brakamaz. Dolaysyla sava blgelerinden Ermenilerin karlmas ok gerekli bir askeri nlemdi. stelik bu nlemin daha fazla geciktirilmemesi gerektii, Ermenilerin anakkaleye tilaf devletlerinin demir att tarihlerde kardklar isyanlar ve 15 Nisan 1915 gn Vanda memur ve jandarmalar ldrmeleriyle daha ak bir ekilde anlald. 16/17 Maysta Vann Ruslara Ermeni ncleri tarafndan teslim edilmesi zorunlu gn Osmanl terminolojisi ile bir dakika fevt edilmeden gerekletirilmesini gerektirdi. Elbette ncelik komite yelerinin toplanmasna verildi ve 24 Nisan 1915 gn stanbul ve Anadolunun muhtelif ehirlerindeki erkek Ermeniler tutuklanp, gzetim altna alnmaya baland.35 Bir Zorunlu Gn Hikayesi Ermenilerin I. Dnya Savana girerken Talat Paann tm iyi niyetli abalarna ramen Rusya ile ittifak yapmalar artk slahat planlarnn tamamen askya alnmasn zorunlu kld. Daha baka bir zorunluluk ise savan hemen balarnda ortaya kt. Enver Paann ileri Bakan Talat Paaya yazd bir telgrafa gre, Ruslar 20 Nisan 1915 tarihinde kendi snrlar iindeki Mslmanlar sefil ve perian bir halde snrlarmzdan adeta sryorlard. Bu nedenle, hem misilleme yapmak hem de isyanclar datmak iin Ermenileri ve ailelerini ya Rus topraklarna srmek ya da Anadolu iinde eitli yerlere datmak gerekti.36 Enver Paa yazd bu yazda seimi Talat Paaya braktn belirtmekle birlikte, kendi tercihini (...) bir saknca yoksa asilerin (isyanclarn) ailelerini ve isyan merkezlerini snr dna srmeyi ve onlarn yerine snr dndan gelen slam halk yerletirmeyi yelerim demitir.37

11

Bu yaz zerine, durumun ivedi olduuna karar veren Talat Paa, Bakanlar Kurulundan (Meclis-i Vkel) karar almay beklemeden bu ile ilgilenmeyi ve sorumluluu zerine almay gerekli grd. Bu itibarla, ncelikle Van, Bitlis ve Erzurum blgelerinde bulunan Ermenilerin sava alan dna karlmasn emretti. Bu konuda, 9 Mays 1915 (26 Nisan 1331) tarihinde Erzurum Valisi Tahsin Bey ve Van Valisi Cevdet Beye gnderdii iki ayr ifreli emirle, zetle, Van ve Bitlis illerinde youn olarak bulunan Ermenilerin gneye sevklerinin kararlatrldn, sevk ilemini kolaylatrmak iin ilgili birimlere bilgi verildiini, Erzurumun gneyi ile Bitlise bal kazalardaki Ermenilerin de sevke dahil edileceklerini bildirdi. Ayrca valilerden birbirleriyle ibirlii yaparak karar derhal uygulamalar istendi.38 te bu emirlerle Ermenilerin kaderini deitiren zorunlu g uygulamas balam oldu. Ancak bu zorunlu gn imdiye kadar anlatlan hikayesi, pek ok efsane iermektedir. ncelikle bilinmesi gereken udur ki geici zorunlu g kanunu bir etnik temizlik deildir. Toplu bir imha plann da amalamamaktadr. u nedenle ki, bu kanun her eyden nce sava alan dndaki ok fazla sayda Ermeniyi g ettirmemektedir. Ayrca balangta geici zorunlu g kanunu uygulamasnn kapsamna Katolik ve Protestan Ermeniler39 ile sava blgesi dndaki Ermenilerin katlmad bilinmektedir. Dier muaflar da u ekilde zetlenebilir: Diplomatik dokunulmazl olan Ermeniler, asker, subay ve shhiye subaylar ve aileleri40, Ermeni mebus ve aileleri,41 baz meslek sahipleri ile tccarlar ve42 zanaatkarlar.43 Yine devlet adna retim yapan Ermeni iiler, reji idaresi alanlar, Duyun-u Umumiye memurlar, retmen ve aileleri, hastalar ve grme zrller,44 kadn (aceze-i nisvan),45 ocuk ve yetimler46. Ayrca Trakya, Bat Anadolu, zmit, Konya, Bursa ve Kayseri gibi pek ok yerde herhangi bir komite yesi olduu tespit edilmeyen Gregoryen Ermeniler de zorunlu g ettirilecekler arasnda yer almamtr. Bu kanunla ilgili ikinci nemli husus ise udur. Bakanlar kurulu karar erevesinde tehcir karar alnmasndan yaklak on gn sonra, 10 Haziran 1915 tarihinde karlan bir talimatname ile kararda sz edildii ekilde Emlk- Metruke Komisyonu (Terkedilmi Mallar Komisyonu) kurulmutur. Basit bir ekilde ifade edecek olursak, bu komisyon, zorunlu g ettirilen Ermenilerin geride kalan mallarn kayt edecek veya satlanlarn bedellerini dndklerinde Ermenilere verilmek zere mal sandklarna teslim edecektir. Meclisin sz konusu kararna gre komisyonda bir bakan ile iki resmi grevli

12

bulunacaktr. Bu grevlilerden birisi ileri Bakanlndan dieri ise Maliye Bakanl tarafndan grevlendirilecektir.47 ncs Mays 1915 sonlarnda balam ve Ekim 1916de son bulmu olan zorunlu g ettirme srasnda kafilelerinin yolculuklarn kolaylatrmak iin gerekli btn nlemleri almaya almtr. Yola kmadan nce Ermenilere ortalama 15 gn sre verilmitir. Gerek gvenlik gerekse yiyecek ve barnma salanmas konusunda alnan tedbirlerin koordinasyonu valilikler ve skan- Aair ve Muhacirin Mdriyeti (AMM) aracl ile yapmtr. Talat Paann 28 Austos 1915 tarihli talimatnamede48 yaya olarak yola kan Ermenilerin en yakn demiryoluna gtrlmeleri, bakacak kimsesi olmayan kadn ve yetimlerin istasyona yakn yerleim yerlerine yerletirilmeleri, yolda yiyecek salanmas ve fakirlere cretsiz datlmalar, yeni doan bebeklerin ihtiyalarnn karlanmas, yol gvenliinin salanmas, saldrganlarn tutuklanmas ve yarglanmas, g edenlerden rvet kabul edenlerin ve kafiledeki kadnlara tecavze yeltenenlerin derhal mahkemeye karlmalar emredilmektedir. Btn alnan nlemlere ramen, Ermenilerin yolculuunun sorunsuz ve kolay olduunu iddia etmek mmkn deildir. 90 yl nceki Anadolunun yol koullarnda bunu beklemekte doru deildir. Ancak u denilebilir ki, aksaklklar hkmetin ald nlemlere ramen yaanmtr. Bunda grevli memurlarn ve muhafzlarn grevlerini ktye kullanmalarnn yannda gvenliin salanamamas nemli rol oynamtr. zellikle baz grevlilerin Ermenilerin hyanetleri karsnda intikam hissetleriyle hareket ettikleri de raporlarda sklkla dile getirilmitir. te yabanc misyonlarn raporlarn da genellikle bu olumsuzluklar igal etmitir. Fakat dikkat ekilmesi gereken husus, Osmanl hkmetinin Ermenilere kt muamele yapan grevli ve halk hakknda yrtt iddetli takiptir. Nitekim Kamuran Grnn tespitlerine gre bu sebeple mahkemeye karlanlarn toplam says 1397 kiidir. Bu say 4 yllk sava boyunca daha da artmtr. Buna karlk Ermeni etelerin saldrlaryla hayatn kaybeden Ermenilerin kayplarnn birka misli Mslman kaybndan dolay kimse mahkemeye karlmamtr. Zorunlu g srasnda olaanst zorluklar yaand, binlerce kiinin salgn hastalklardan yaamn yitirdii kesindir. Ancak bu kayplar devletin sava koullar sebebiyle aresiz kalmasndandr. nk btn yokluklara ramen Ermenilerin zorunlu g iin devlet milyonlarca kuru harcamaktan ekinmemitir. Tehcir uygulamas konusunda yapt doktora tezinde aratrmac Blent bakar, yaplan tahsisat yl yl

13

belgelemitir.49 Halaolunn skan- Aair ve Muhacirin Mdriyetinin 1915 yl btesinden zetledii rakamlara gre de kafilelerin gereksinimleri iin Konyaya 400.000, zmite 150.000, Eskiehire 200.000, Adanaya 300.000, Halepe 300.000, Suriyeye 100.000, Ankaraya 300.000, Musula 500.000 kuru olmak zere toplam 2.250.000 kuru denek ayrmtr.50 Yolculuk srasnda Ermenilerin ihtiyalarn karlamak amacyla Konya, Halep, Diyarbakr, Birecik, Cizre gibi yerlerde kamplar kurulmu, Sivas, Merzifon, Harput gibi yerlerde ara dinlenme istasyonlar almtr. Buralarda frnlar, ambarlar, aevleri, hastane ve yetimhaneler kurulmutur. Misyonerlerin sevkyat srasnda ve ad geen merkezlere Ermenilere her trl yardm yapmalarna izin verilmitir.51 Demiryollar ve su yollarnn kullanlmas zendirilmitir. Kamplarda hayat kolaylatrmak iin adr kentler kurulmas, zanaat faaliyetlerinin balamas iin tezgahlar yaplmas, kamp yerlerinin verimli ve sulak yerlerden seilmesi gibi pek ok nlem alnmtr. Ayrca hkmetin kaynaklarnn yetersiz kald durumlarda kamplarda Amerikan yardm kuruluu American Committe For Armenian and Syrian Reliefin dorudan faaliyette bulunmasna izin verilmitir. Bu alnan nlemler sayesinde ksmi kayplara ramen zorunlu g ettirme baar ile sonulanmtr. Nitekim 14 Haziran 1917 tarihinde Amerikan misyoner kurulularnn yaptklar yardmlar hakknda bilgi veren Dr. J.K. Marden, ubat 1916 itibaryla yardm edilen kii saysn 485.000 olarak vermektedir.52 Halep konsolosu J. J. Jackson ise tehcir blgesinde 500.000 civarnda Ermeni olduunu kaydetmektedir.53 Halbuki eldeki Osmanl belgeleri tehcir edilenleri 438.758, yerlerine ulaanlar da 382.148 olarak vermektedir.54 Demek ki, kendi inisiyatifi ile gidenler ve blgedeki Ermenilerle birlikte tehcir blgesindeki Ermeni says hkmetin bilgisinin zerindedir. Bu rakamlar kafilelere yaplan saldrlar sonucu len Ermenilerin saysnn ok fazla olmadn aklkla gstermektedir. nk sava ncesi Osmanl Ermeni nfusu zerinden yaplan matematiksel hesaplamalar da Ermenilerin gn ve akbetlerini makul bir ekilde aklamaya olanak vermektedir. yle ki: Osmanl mparatorluunun Ermeni nfusu 1914 ylnda Justin MacCarthyye gre 1.698.000dir. Dier kaynaklar ise 1.300.000 ile 1.700.000 arasnda deimektedir. 500 bin civarnda kii gneye srgn edildiine gre ve 350-450.000 kii de gnll olarak Rusya ile birlikte Kafkasyaya g ettiine gre 850-950.000 kiilik bir Ermeni kitlesinin hareketi kesin olarak

14

izlenebilmektedir.55 te yandan en az 50-90.000 kii rana56, 5.000 kii Msra57, 10.000 kii ABDye58, 50.000 kii Yunanistan ve adalara ve en az 60.000 ki de dier lkelere g etmitir. te yandan Bat Anadolu, Trakya, zmir ve dier yerlerdeki 300.000 Ermeni de hi zorunlu g uygulamas kapsamna girmemitir.59 Bu rakamlar gstermektedir ki, Anadoludaki Ermeni saysnn azalmasn kayp olarak yorumlamak doru deildir. Salgn hastalklardan kaynaklanan kayplar sadece yollara dklen Ermenileri deil Mslman halk da vurmutur. Hastalklardan en az etkilenmesi beklenen Osmanl ordusunun kayplar bile sava boyunca 401.859 kii olmutur. Osmanl ordusunda milyon kadar hastalk vakas kaydedilmitir. Kald ki, misyonerlerin kontrolndeki Ermeni kamplar da salgn hastalklarn ykc etkisinden kurtulamamtr. Almanyann Halep konsolosu Halepte dizanteri ve tifodan gnlk lm saysnn 40 kadar olduunu kaydetmitir. Tiflisteki kamplarda gnde 200 kii salgn hastalklara kurban verilmitir. 60 1915-16 yllarndaki byk tehcir esnasnda Ermenilerin kayplar hakknda bir fikir edinmemize yardmc olan baka veriler de 1918 sonrasnda geri dnen Ermeniler sayesindedir. Bilindii gibi 22 Aralk 1918 gn karlan dn kararnamesi ile Ermenilerin evlerine dnmelerine izin verilmitir. Talat Paann geri dn kolaylatrmak iin 2.000.000 liralk tahsisat ayrd da bilinmektedir.61 1918 Aralk ayndan itibaren dnlerin hzlanmasyla tahsisat miktar da artm, ubat 1919 tarihinde harcanan para 120.000.000 liraya ykselmitir.62 Bylece 1919 Eyll aynda tahsisat belgelerine gre 210-220.000 Ermeni yurtlarna dnmtr.63 1921 yl banda Ermeni Patrikhanesi tarafndan hazrlanan ve Ermenilerin Trkiyede yaad yerleri gsteren bir tabloya gre dnenlerle beraber Ermeni nfusu 644.900 olarak verilmitir.64 Kukusuz bu rakamlara halen Suriyede bulunanlar, Kafkasyadan dnmeyi bekleyenler ve bat lkelerine iltica edenler dahil deildir. 1919 ylnda Paris Bar grmeleri srasnda orada bulunan Ermenistan Cumhuriyeti delegasyonun aklad rakamlarda halen 500.000 civarnda Trkiyeli Ermeninin dn beklediini gstermektedir.65 randaki 40.000 Trk Ermenisinin halen yerlerinde olduu da yine ran kaynaklarnda belirtilmektedir. Fransaya giden 40.000 kadar Ermeni ile dier lkelere gidenler ilave edildiinde 1.400.000 civarnda bir Ermenin akbetleri aydnlatlabilmektedir.66 Sonu yerine

15

20. yzyln zerinde en ok speklasyon yaplan olaynn Ermenilerin sava artlar gerei zorunlu geici g ettirmeleri olduu aktr. Bugn Trkiyedeki Ermeni saysnn 100.000lerin altna dmesinden hareketle, 1915 ylnda Ermenilere soykrm veya etnik temizlik uygulandn iddia etmek tarafl bir yaklamn rn olarak deerlendirilmelidir. Bilinli yaplyorsa bu durum tarihin saptrlmasndan baka bir ey deildir. Ermenilerin kayplar hakknda sava yllarnda 600 bin ile balayan ve imdilerde 1,5 milyon olarak telaffuz edilen rakamlarn ne yazk ki ngiliz Propaganda dairesinin iine soyunanlarn halen var olduunu gstermektedir. Halbuki o dnemde propaganda iini askerlik grevi olarak deerlendiren ve Trkleri karalamak iin Osmanl mparatorluunda Ermenilere yaplan Muamele 1915-1916 adl eseri yazdn syleyen Arnold Toynbeenin ta kendisidir. Hatralarnda 1915 tehcirini sava artlarnda yaplmas gereken bir gvenlik olay olarak deerlendirirken ve yazd eserin bir sava propagandas olduunu syleyen de Toynbedir. Ancak Ermeni diaspora tarihileri ve Trkiyedeki okuyucular, en azndan bu olay sz konusu olduunda yeni ve doru tarihi belgeler ortaya kabileceine ihtimal vermemektedirler. Bu nyargl tutum, taraflarn tarihle yzlemesini ne yazk ki geciktirmektedir. Bin yldr birlikte yaayan ve sava srasnda ve sonrasnda karlkl olarak birbirlerini belirli sayda katleden bu halkn diyalog araylar da tarihin bu derece tahrif edilmesi sebebiyle sonusuz kalmaktadr. Diyalog kurmak ancak her iki tarafn da tarihleriyle yzlemesi ile mmkndr. Eer ortak bir tarihi gr yoksa, uzlamann asgari art tarihe tekrar ve yan yana bakmak olmaldr.

16

Prof. Dr. Kemal EK. 1992 ylnda Birmingham niversitesinden doktora derecesini almtr. 1993 ylndan bugne kadar Karadeniz Teknik niversitesi FenEdebiyat fakltesi Tarih Blmnde retim yesidir. Ayn zamanda 2003 ylndan beri, Trk tarih Kurumu Ermeni Masasnda aratrmac olarak almaktadr. Editr olarak Osmanl adl (12 cilt) Osmanl Tarihi, Trkler adl Trk tarihi (21 Cilt) ve The Great Ottoman Turkish Civilization adl (4 cilt) eserlere imza atmtr. En son olarak Trk Tarih Kurumu tarafndan baslan bulunmaktadr.
DPNOTLAR Nejat Gyn, Trkler ve Ermeniler, yay. Haz. Kemal iek, Ankara, 2005, s. 35. Mehmet Ersan, Ermenilerin ukurovaya Yerlemesi, yay. haz. Erhan Afyoncu, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, stanbul, 2001, s. 1-8. 3 M. C. ehabeddin Tekinda, stanbul maddesi, A V/2, s. 1207de 1473 ylnda stabul Ermenilerini 756 kii olarak vermektedir. 4 Nejat Gyn, Ermeniler ve Trkler, haz. Kemal iek, Ankara, 2005, s. 42. 5 Helmuth von Moltke, Briefe ber Zustaende und Begebenheiten in der Trkei aus den Jahren 1835 bis 1839, 8. baski, Giris ve notlar: Gustav Hirschfeld, Berlin 1917, s. 34. Trke eviri: Hayrullah rs, Moltke'nin Trkiye Mektuplari, stanbul 1969, s. 35. 6 Rh. Y. G. ark, Osmanl Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953. 7 A. R. Altinay, Trk Mimarlar, stanbul 1936 ve Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981. 8 Dier hariciye mensubu Ermeniler iin bkz. Sinan Kuneralp, Son Dnem Osmanl Erkan ve Ricali (18391922), stanbul 1999 ve Galip Kemali Sylemezolu, Hariciye Hizmetinde Otuz Sene I, 1892-1922, stanbul 1950. 9 Bu ahs ve dierleri iin bk. Rh. Y. G. ark, a.g.e., s. 88-106. 10 Reformlarn uygulanmas hakknda bkz. Musa amaz, British Policy and The Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara, 2000. 11 Nakleden Bilal imir,ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri, 1856-1880, trkesi inasi rel, Ankara, 1986, cilt 1, s. 29. 12 Ali Karaca, Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir zm Projesi ve Reform Mfettilii, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, haz. Erhan Afyoncu, stanbul, 2001, s. 9-90. 13 Karaca, a. g.m., s. 14-15. 14 Karaca, a. g.m., s. 90. 15 Clair Price, Mustapha Kemal and the Americans New York Times, Current History (October, 1922), Vol XII, s116-125. 16 Ermenilerin diplomatik dokunulmazlk maskesinin arkasna snmas ve gerekletirdikleri ilk siyasi eylemler iin benim u makaleme ba vurulabilir. Kemal iek, Amerikan Diasporasnn Rol, 17 Clair Price, a.g.m., s. 118. 18 lk Ermeni rgtlerin aydn kesim ve renciler tarafndan kurulmas misyonerlerin yaydklar dnceleri aa vurmaktadr. Mesela Protestan misyonerlerin Ermeni ncil Cemiyeti, Merzifon Kk htilal Komitesi buna rnektir. Bkz. Esat Uras, Ermeni Meselesi, s. 153, 468. 19 Gyn, Trkler ve Ermeniler, s. 106-111. 20 Bu dize, Prof. Dr. Bayram Kodamann tercme ettii bir Ermeni arksndan alnmtr. Bkz. Bayram Kodaman, Ermeni arks ve Ermenilerin Trklere Bak, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, haz. E. Afyoncu, syanbul, 2001, s.91-104. 21 Bu suikast iin bkz. Vahdettin Engin, Sultan II. Abdlhamide Dzenlenen Ermeni Suikasti ve Bu Sebeple Belika ile Yaanan Diplomatik Kriz, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, haz. E. Afyoncu, syanbul, 2001, s. 115-132.
2 1

Ermeniler: Srgn ve G adl eserin yazarlar

arasnda yer almtr. 50 civarnda ulusal ve uluslar aras dergilerde yaynlanm makalesi

17

Topkantnn seyri ve alnan kararlar Osmanl mparatorluunun Washington Bykelisi Mavroyeni tarafndan Amerikan Dileri Bakanlna bir yaz ile bildirilerek protesto edlmiti. Bkz. NARA T-815. Roll 7, Mavroyeniden Dileri Bakanlna. 12 Kasm 1893. 23 Haik Gazetesi, 1 ekim 1893. Numara 18, s. 280 ve 288. Detaylar iin bkz. NARA T-815. Roll 7, Mavroyeniden Dileri Bakanlna. 20 Ekim 1893. 24 Kodaman, Ermeni arks, s.102. 25 Halil Menteenin Anlar.... 26 Hasan Babacan, I. Dnya Sava Srasnda Ermeni Sorunu, Tehcir Meselesi ve Talat Bey, Ermeni Meselesi zerine Aratrmalar, haz. E. Afyoncu, syanbul, 2001, s. 133 vd. 27 Bu itilafnamenin metni iin bkz. Cemal Paa, Hatrat, s....Ayrca Bayur, ayn eser, c. II/III, s.169-177 28 Antlamann imzalanmasn mteakip Norveli Binba Nicolas Holf ve Hollandal Westenenk genel mfetti olarak seilmiler, ancak savan balamas zerine slahat plann uygulamaya koyamadan Trkiyeden ayrlmak zorunda kalmlardr. Bkz.Karaca, a.g.m., s. 84, dipnot 334. 29 Roderic Davison, The Armenian Crisis, 1912-1914, American Historical Review, Vol. 53, No. 3, (April, 1948), s. 505. 30 Cemal Paa, Hatralar, s. 464. 31 Bernard Lewis, Ortadou, stanbul, 1996, s. 265. 32 BOA, BEO., 326758deb nakleden Ali Karaca, Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir zm Projesi ve Reform Mfettilii (1878-1915), Ermeni Meselesi zerine, s. 86. 33 Bu dncenin temellerinin pek de yanl olmad Cemal Paann anlarnn satr aralarnda aklkla grlebilmektedir. Cemal Paa, Hatralar: ttihat ve Terakki ve Birinci Dnya Sava Anlar, Tamamlayan ve Dzenleyen, Behcet Cemal, (yy) 1977, s. 438. 34 Cemal Paa, Hatrat, 1913-1922, Dersaadet, 1922, s. 274 35 Hikmet zdemir, Kemal iek vs. Ermeniler, Srgn ve G, Ankara, 2004, s. 62. 36 Bu yaz iin bkz. ATBD 81 (Aralk 1982), s.141-43. Belge No: 1830. Kr. Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 47. Kr: OBE, s.7. 37 Ayn belge, s. 142. 38 OBE, s.28den naklen BOA. DH.FR., nr.52/282. 39 Katoliklerin srlmemesi hakknda bkz. BOA. DH. FR. Nr. 54/55, Nr.. 54-A/252,Nr. 55/292den naklen OBE, s. 10. Talat Paann telgrafnda Katoliklerin sevk ileminin dmda tutulmas istenmektedir. 23 Temmuz 1915. Belge No 173/2. Protestanlar hakkndaki belge No. 172/11, nakleden Sonyel, Ermeni Tehciri Belgeleri (ETB), Ankara, 1978, s.1,4. 40 BOA.DH.FR.Nr. 55/18, nr. 55/292, nr. 58/2. 41 BOA.DH.FR.Nr. 55/19. 42 BOA. DH.FR. Nr. 53/295., 54/287den naklen OBE, s. 11. 43 BOA. DH.FR. Nr. 53/295. 44 BOA.DH.FR.Nr. 56/27 45 BOA. DH.FR. Nr. 53/303. OBE, s.40 46 BOA. DH.FR. Nr. 54/150, nr. 54/150, nr. 54/163. OBE, s.50-51. Talat Paann telgraf No.170/12. Nakleden Sonyel, ETB, s.4. 47 Komisyonun kurulmas hakknda bkz. Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van, 1990, s. 115117. 48 Atilla ehirli, Ermeni Tehciri, Ermeni Aratrmalar I. Kongresi Bildirileri, I, s. 19. OBE, s. 43, 323. 49 Blent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulamas, M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaynlanmam doktora tezi, s. 102-109. 50 Halaolu, Ermeni Tehciri, s. 66-67. Kr. Bakar, a.g.t., s. 103. 51 7 Ekim 1915 tarihinde sevk edilen Ermenilere yaplacak muamele hakkndaki 56 maddelik talimatname iin bkz. Erdal Aydoan, Dhiliye Nezreti, Emniyet-i mmiye Mdiriyetinin Ermeni Tehciriyle lgili 24 Eyll 1331 (1915) Tarihli Talimtnmesi ve Deerlendirilmesi, Ermeni Aratrmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara, 2003, I. Cilt, s. 233-240. 52 NARA RG 84 Box 19. No. 414. 14 Haziran 1917. 53 NARA 867.48/271. Ek 310 54 Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara, 2001, s. 77. 55 Kafkasyadaki bilgiler American Committe for Armenian and Syrian Relief tarafndan 13 Eyll 1917 tarihinde yaynlanan beyannameden alnmtr. Detaylar ve dier veriler iin Bkz. zdemir, iek vs. Ermeniler: Srgn ve G, s. 91-92. 56 Ayn eser, s. 108.

22

18

57 58

Ayn eser, 96. Ayn eser, s. 165. 59 Ayn eser, s. 94. s 60 Ayn eser, s. 89 vd. 61 stihbarat- Siyasiye-i Umumiye Mecmuas, stanbul (10 Austos 1334) adet 135, s.22den nakleden Bakar, a.g.t, s. 153. 62 Ayn tez, s. 171 vd. 63 Ayn tez, s. 179. 64 NARA T 1192 Roll 2 860J/395. Kr. zdemir, iek, vs. Ermeniler: Srgn ve g, s. 121-126. 65 zdemir, iek, vs. Ermeniler: Srgn ve g, s. 133. 6666 zdemir, iek, vs. Ermeniler: Srgn ve g, s. 142-171.

19