RUS ARV BELGELER IIINDA ERMEN SOYKIRIMI DDALARINA DAR PROJE NO: SBB-2004 Do.Dr.

Seyit SERTELK

NSAN 2004 ANKARA

NSZ Bu aratrma Ermeni Sorunu zerine, Rusya Federasyonunda bulunan arivlerde yaplan almalar sonucunda kaleme alnmtr. Sz konusu soruna ilikin olarak, ad geen lke arivlerinde yaplan ilk geni kapsaml bir inceleme olmas, aratrmann temel bir zelliidir. Aratrmann ana eksenini, Rus ariv belgeleri erevesinde Osmanl Devletinin son dnemlerinde ortaya kan Ermeni Sorununun analizi oluturmaktadr. Sz konusu sorun, yalnzca Osmanl Devletini ilgilendiren boyutu ile snrl tutulmamtr. Ermeni Sorunu, arlk Rusyasn da dorudan doruya ilgilendiren bir sorun olduundan dolay, bu yn ile de incelenmitir. Ad geen sorun, Rus ariv belgeleri erevesinde uluslar aras boyutlaryla irdelenmeye allmtr. ngiltere bata olmak zere, Rusya ve dier batl glerin Ermenilere ynelik olarak izlemi olduklar smrgeci politikalar, Ermeni Sorununun uluslar aras bir nitelik kazanmasn salamtr. Aratrma Rusya Federasyonunun en nemli iki merkezi olan, Moskova ve St. Petersburgda bulunan be arivde yrtlen almalar sonucu olumutur. Aratrmann n incelemeleri TBA tarafndan verilen aylk bir burs ile yrtlmtr. Burs destei salayan TBA ile proje sresince, yurt dnda bulunduum dnemde, TBTAK ile gerekli iletiimleri salayan Dr. Hsn Demircana teekkrlerimi sunarm. Proje olarak sz konusu aratrma, TBTAK-TBA-YK tarafndan desteklenmitir.

NDEKLER NSZ............................................................................................................................... NDEKLER.................................................................................................................. Z (ABSTRACT).............................................................................................................v GR..................................................................................................................................1 I. BLM...........................................................................................................................6 Yapay Ermenistan...............................................................................................................6 Yapay Ermeni Sorunu.....................................................................................................7 Sorunun Balangc.............................................................................................................8 1877 - 1878 Savanda Rus-Ermeni birlii ve Ermeni Sorununun Uluslar Aras Boyut Kazanmas...............................................................................................................10 Rusya ve ran Ermenileri Tarafndan Trkiyeye Yaplan Saldrlar................................12 Sasun ve stanbul Olaylar.................................................................................................13 Anadoludaki Dier Ermeni Eylemleri..............................................................................13 Kafkasya Ermenilerinin Faaliyetleri ve Rusyann Bu Faaliyetleri nleme abalar.......14 ngilterenin Ermeni Politikasnda Deiiklik....................................................................15 Ermeni Sorununun Rusyaya Atlamas..........................................................................17 Ermeniler ve Azeriler Arasnda 1905 Ylnda kan Olaylar.............................................20 ngilterenin Ermeni Politikasnn Yeniden Hareket Kazanmas........................................25 Ermeni etelerinin Bir Trk - Rus atmas Yaratma Faaliyetleri...................................28 Rusyann Ermenilere Ynelik Politikasnda Deiiklik....................................................29 II. BLM..........................................................................................................................30 I. Dnya Sava....................................................................................................................30 Osmanl Devletini Paylama Planlar.................................................................................30 Osmanl Devleti Bnyesinde Yaayan Ermenilerin Nfusu................................................31 Ermenilerin I. Dnya Savana Osmanl Devletinin Katlmasn Sevinle Karlamalar......................................................................................................................36 Ermenilerin Ruslar Tarafndan Silahlandrlmas ve Gnll Ermeni Birlikleri..........37

Ermeni Gnll Birliklerinin Rus Emirlerine taat Etmemeleri ve Mslmanlara Yapm Olduklar Tecavzler.........................................................................................44 Krt etelerinin Ermenilere Kar Yaptklar Saldrlar.................................................52 Sava Dneminde Blgedeki Ar Koullar...................................................................53 Ermeni Kayplar.............................................................................................................54 Ruslara Gre Tehcire Neden Olan Gelimeler................................................................55 Sava Baladktan Sonra Rusyann Ermeni Politikas...................................................57 Tehcir..............................................................................................................................62 Ermeni, Trk ve Krt Mlteciler....................................................................................64 SONU..........................................................................................................................69 BBLYOGRAFYA.......................................................................................................74

Z Osmanl Devletinin uyruu olarak yz yllarca hibir bask grmeden yaayan Ermeniler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, bata ngiltere olmak zere batl devletlerin de tevik ve kkrtmalar ile nce zerk, ardndan bamsz bir Ermeni devleti kurabilmek iin harekete geerek, frsat kollamlardr. Bu amala siyas olarak rgtleen Ermeniler, amalarna ulaabilmek iin byk bir propaganda almasna balamlardr. XIX. yzylda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan savalarda, Ruslara byk bir destek veren Ermeniler, I. Dnya Savana da Trklere kar byk bir katlmla itirak ederek, adeta savan bir taraf olmulardr. Rus ariv belgeleri, Ermenilerin ak bir ekilde, arlk Rusyas ile ibirlii yaptn gstermektedir. Osmanl Hkmeti, devletin gvenliini ve kamu dzenini salamak amacyla bilinen tehcir kararn almak zorunda kalmtr. Salgn hastalklar, iklim koullar, alk ve Ermeni eteleri ile zellikle Krt airetleri arasnda yaplan atmalar sonucunda, hem Mslmanlar hem de Ermeniler kayp vermilerdir. Ancak devlet tarafndan Ermenilere kar yrtlen sistemli bir yok etme hareketi olmamtr. Ermeni, Osmanl, Trk, Rus, Tanak, Hnak, Tehcir, Emperyalist, zerk ABSTRACT The Armenians who had been living without any oppression as the subjects of the Ottoman State for the centuries started to watch for an opportunity to create firstly an autonomous then an independent state with the provocations of western countries generally and England specifically. Having organized politically, the Armenians started strong lobby activities for reaching their aim all over the Europe. The Armenians who supported Russian side in the wars carried out between the Ottoman State and Russia during the 19th century also joined the World War I against the Ottoman State and they, therefore, almost became another side of the war. The Russian state archives clearly show that the Armenians collaborated with Russia. Because of the events after then, the Ottoman State had no any other alternative but the emigration of the Armenians for the security reasons of the state. Because of famine, epidemic diseases, bad climate conditions, and especially clashes between the Armenians and local Kurdish people, both side, Muslims and the Armenians, had suffered a lot. There was, however, no any step to ethnical cleansing systematically taken by the Ottoman State. Armenian, Ottoman, Turk, Russian, Dashnak, Hnchak, Relocation, Imperialist, Autonomous

GR Batl byk gler ngiltere, Fransa ve Rusya ile Avusturya-Macaristan, Avrupa ve Anadoludaki Trk varln kendileri iin srekli bir tehdit unsuru olarak grdklerinden dolay dou sorunu 1 ad ile bir sorun yaratp, bu konuya ilikin bir gndem oluturmulardr. Trklerin Avrupa ve Anadolu topraklar zerinde bulunmalar, sz konusu devletler asndan bir sorun olmu ve bu devletler sorunun zmne ynelik araylar ierisine girmilerdir. Batl devletler amalarna ulamak iin, Osmanl Devleti bnyesinde yaayan Hristiyan milletleri bir ara olarak kullanmay uygun grmlerdir. Emperyalist byk glerin hedeflerine ulamak iin kullanm olduklar aralardan biri de, ne yazk ki Ermeniler olmutur. Osmanl Devletinin gerileme ve dalma srecinde, byk glerin izlemi olduklar politikalarn doal bir sonucu olarak, ortaya kan sorunlardan biri de Ermeni milliyetilii ve ayrmcldr. zellikle Balkanlarda ortaya kan milliyetilik ve ayrlk hareketler, XIX yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti bnyesinde yaayan ve kendilerine millet-i sdka denilen Ermeniler arasnda da yaylmaya ve taraftar bulmaya balamt. Ermeni milliyetilii ve ayrmclnn, Ermeniler asndan Ermeni Sorununun, znde Trkiye topraklar zerinde bir Ermeni Devleti kurulabilmesi iin yaplan faaliyetler ve bunu gerekletirmeye ynelik hedefler yatar (, 1988). Ermeni soykrm (genocide) 2 iddialarn yrtenler, Osmanl Devletinin hkm srd devirlerde Trkiyenin dousunda Ermenilerin demografik olarak ounlukta olduklar savn, hareket noktas olarak gsterirler. Ermeniler, sz konusu amalarna ulaabilmek iin Ermenilerin ounlukta olduklar tarih Ermeni Yurdu, Ermeni tehciri ve nihayet Ermeni katliam (massacre) iddialarn dnya kamuoyunda srekli olarak gndemde tutmaya almaktadrlar. Szde soykrm iddialarn yrtenler, zellikle 1970li yllardan sonra Trk Devletine kar byk bir kampanya balatmlardr. Oysa bu tarihten nce, sulananlar arasnda Osmanl Devleti ile birlikte Almanya da bulunuyordu. Emperyalist devletlerden olan ngiltere, Fransa, A.B.D ve arlk Rusyas da, Ermenilerin sulamalarna maruz kalmlard. Ad geen devletlerin izlemi olduklar igalci ve
Dou Sorunu, terim olarak ilk kez 1815 ylnda Viyana Kongresinde kullanlmtr. Genocide szc, Yunanca genoc (soy, kabile) ve Latince caedere (ldrmek) terimlerinden olumutur ve etnik olarak bir soyun yok edilmesi demektir.
2 1

smrgeci politikalarn, szde Ermeni soykrmnn gerekletirilmesine hizmet ettii, Ermeniler tarafndan ileri srlmtr (, 1967). Ermeni tarihilerden Dj. Kirakosyan ise, smrgeci byk glerin diplomatik oyunlar ile Tanaksutyun Partisinin sorumsuz, ilkesiz politikalarnn szde Ermeni soykrmnda nemli sorumluluklarnn bulunduunu ifade etmitir. Yazar, Osmanl Devletinin i ilerine karabilmek asndan, Ermeni sorununun Batl emperyalist devletler tarafndan kullanlan bir kap olduunu ve kendileri iin uygun zamanda bu kapy atklarn (K, 1971) belirtmitir. Benzer bir ekilde dier bir Ermeni yazar ise, Avrupal Devletlerin blgede ekonomik ve politik kar salamak iin Ermeni Sorununu, Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmek iin, diplomatik bir ara olarak kullandklarna dikkat ekmitir (, 1988). Ermeni tarihilerden E.K Sarkisyan ise, XIX yzyln son eyreinde ortaya kan Ermeni ihtilalcilerinin byk glerden yardm alarak, Osmanl Devletinden bamszlklarn kazanmay hedeflediklerini vurgulamtr. Buna karlk byk glerin ise, Osmanl Devletine ynelik hesaplarn gerekletirebilmek iin, Ermeniler tarafndan yrtlen bamszlk mcadelesini kullanmak ve emperyalist hedeflerine ulamak iin Ermenilerden yararlanmak istediklerini ifade etmitir (ap, 1972). Son yllardaki Ermeni iddialar ise rndan km ve baz Ermeni yazarlar da ipin ucunu o derece karmlardr ki, ileri srlen savlar karsnda armamak mmkn deildir. rnein, Suren Ayvazyana gre 1915-1922 yllar arasnda Trkler tarafndan soykrma tabi tutulan Ermenilerin saysnn yaklak olarak on be milyon (, 2000) olduu ileri srlmtr. Evet, yanl okumadnz, on be milyon! Ancak, Ayvazyan doruya yakn baz rakamlar sylemekten de, her nedense kendisini alamamtr. Yazara gre, 1915 ylnda Rusyaya kaarak kurtulan Ermenilerin says bir milyon civarndadr. Bunlarn yars Ermenistana yerlemilerdir. Dier yars ise, Batum, Tiflis, Suhumi, Soi, Krasnadar ve Kuzey Kafkasyadaki dier ehirlere yerlemilerdir. Yaklak olarak bir milyon Ermeninin ise Arap lkeleri ile, Fransa, Amerika ve Arjantine (, 2000) katklar da ifade edilmitir. Yukarda Ayvazyann g ederek kurtulan Ermenilerin says ile ilgili olarak doruya yakn rakamlar verdii ifade edilmiti. Aslnda yazarn ileri srd gr, g ederek Trkiyeden ayrlan Ermeni saysnn, Osmanl Devletinde yaayan Ermeni nfusundan daha fazla olduu iin doruya yakn ifadesi kullanld.

Ermenilerin, Osmanl Devletindeki nfuslarn fazla gstermek iin rakamlar olduka abarttklar bilinmektedir ( 1913, No: 34). Nitekim resmi Rus makamlar da bu abarty teyit etmektedirler. Oysa en abartl Ermeni rakamlar ile, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin saysnn drt milyon civarnda olduu ileri srlmtr. Hatta Ermeni Mak 3 gazetesinin redaktr Grigor Artsruninin 1876 ylnda Trkiyede yaayan Ermenilerin saysnn drt milyonu at yolundaki iddias, Ermeni tarihilerinden E.K. Sarkisyan tarafndan byk lde abartl bulunmutur (ap, 1972). Ermeni tarihileri, Osmanl Ermenilerinin Trklere kar yrtm olduklar nce zerk, ardndan bamsz bir devlet kurma mcadelesi ile szde Ermeni soykrmna kar Trk tarih yazcln sahtecilikle sulamaktadrlar. Ermeni tarihi Meri Koar, sahte tarih yazmnn, Trk hkmeti tarafndan sipari edildiini ve ksa zamanda Trk kamuoyunda yaygnlaarak zellikle bilimsel, ideolojik ve siyas faaliyet alanlarnda kabul grdn ileri srmektedir. Buna karlk ayn yazar, sz konusu soruna ilikin olarak, Sovyetler Birlii dnemindeki Ermeni tarihiliinin gr birliine sahip olup olmadklarn sorgulamtr (, 1988). Ermeni tarihiler ile Ermeni iddialarna arka kanlar, Trk tarihilerini genelde selektif (=seici olmak), yani byk lde yerli belgeler kullanmakla itham etmektedirler. Oysa kendileri daha fazla selektif ve subjektiv davranmaktadrlar. Ayrca Ermeniler, iddialarn belgeler yerine byk lde szl tarihe, yani I. Dnya Savana tanklk etmi Ermenilerin sylemlerine yada o dnemde tarafl olarak yazlm birka esere dayandrmaktadrlar. Dier taraftan olaylar yaam Trklerin anlattklarn ise, pek dikkate almamaktadrlar. Bu aratrmada ileri srld gibi selektif olunmamaya allmtr. Yalnz aratrmada sadece yabanc kaynaklar kullanldndan dolay, bu adan aratrmann seici bir yn olduu sylenebilir. Bu aratrmada genelde tamamen birinci elden Rus ariv belgeleri 4 kullanlmak suretiyle, blgede yaanan olaylara k tutulmaya gayret edilmitir. Ermenilerin propagandalar ve ileri srdkleri savlar ile gnmzde dnya kamuoyunu megul ettikleri kanksanamaz bir gerektir. Trkiye kart propagandalar yrten evrelerce kullanlan argmann z, Ermenilere kar Osmanl Hkmeti
Tifliste yaynlanan liberal eilimli bir Ermeni gazetesidir. Aratrmada kullanlan Rus ariv belgeleri ierisinde, arlk Rusyas idar ve asker makamlarnn kendi aralarnda Rusa olarak yapm olduklar yazmalar dnda, zellikle Ermeni Katalikosunun Rus asker makamlarna Ermenice olarak yazm olduu belgeler ile ngiltere ve ABD Dileri Bakanlklar yetkililerinin ngilizce olan baz yazmalar ile Bulgarca belgeler de kullanlmtr.
4 3

tarafndan I. Dnya Sava balamadan, nceden planlanan, kararlatrlan ve sava srasnda uygulanan bir soykrm yaplddr (, 2000). Bir baka deyile, iddialar Osmanl Devletinin sava ortamn frsat bilerek, Ermenileri sistematik bir ekilde bir tehcire hatta iddia sahiplerince kullanlan tabirle soykrma tabi tuttuklar zerinde odaklanmaktadr. Projenin amac, iddia edildii gibi sistemli olarak Ermenileri yok etme gibi bir Osmanl politikasnn olmadn, Rus ariv belgeleri ile aa karmaktr. I. Dnya Sava esnasnda dnemin olaanst artlarndan dolay Ermenilerin uram olduklar can kayplarnn, soykrm olarak nitelendirilemeyeceini, olaylarn sebep sonu ilikisi ierisinde deerlendirilmesi gerektiini vurgulamaktr. Ermeni soykrm iddialar, yurtdnda Trkiyeye kar son derece olumsuz tahribata neden olmaktadr. Yurtiinde ise, konuyu ve dnemin olaanst koullarn bilmeyenler zerinde zihinleri bulandrc izler brakmaktadr. Bu balamda sorunun gncellii ve nemi asndan, konuyla direkt olarak balantl olmas sebebiyle, Rus ariv belgeleri kullanlarak Trk kamuoyunun bilgilendirilmesine katk salamak, mevcut projenin amalar arasndandr. nceden planlanm Ermeni soykrm iddialarnn, bilimsel dayanaktan yoksun olduunu ve bu erevede tartlamayacak Rus ariv belgelerinin kullanlmas suretiyle yaplacak bir alma ile yurtdnda en azndan objektif bilim adamlar nezdinde de sz konusu iddialarn doru olmadna katkda bulunmaktr. Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin uluslar aras platformlarda karsna en fazla kan ve Trk Dileri Bakanln srekli olarak rahatsz eden sorunlardan biri de, her zaman gndemde tutulmaya allan Ermeni soykrm iddialardr. lkemizde sz konusu sorun zerine Trk bilim adamlar tarafndan, zellikle yerli ariv malzemesi kullanlarak yaplan almalar, son yllarda byk bir ivme kazanmtr. Ancak bu almalarn byk bir blm yerli ariv belgeleri kullanlmak suretiyle yaplmaktadr. Kullanlan yabanc ariv belgeleri ierisinde, Rus ariv belgeleri yok derecesinde snrl bir dzeyde kalmtr. Ermeni soykrm iddialarn yrten evreler ile Trkiye dndaki objektif bilim adamlar nezdinde yabanc, zellikle de Rus arivlerinden gsterilecek bir belgenin bile, inandrclk asndan belki de binlerce yerli ariv belgesinden daha deerli ve gvenilir olarak alglanaca aktr. Bu nedenle aratrmada mmkn olduunca yabanc, zellikle de Rus belgeleri kullanlmaya allmtr.

Proje nerisinde, proje konusunun I. Dnya Savann srm olduu yllarla ve zellikle de 1915 yl erevesinde incelenecei vurgulanmt. Ancak Rus arivlerinde konu zerine yaplan almalar zerine, Ermeni soykrm iddialarn aydnla kavuturabilmek iin, Ermeni Sorununun tarih bir sre ierisinde ele alnarak, incelenmesi gerektii kans olutu. Bu nedenle proje konusu, yalnzca projede belirtilen dnem ile snrl tutulmayarak, ok daha geni bir devre incelenerek, irdelendi. Tarihsel olaylarn aydnlatlmasnda birinci elden kaynaklarn yeri ve nemi son derece aktr. Bu aratrmada arlkl olarak birinci elden kaynaklar kullanlarak, objektif bir anlayla sz konusu belgeler deerlendirilmeye allmtr. n yargyla, husumetle alnmaldr. veya pheci yaklamlarla tarih sayfasnda kalm, sorunlarn zlemeyecei aktr. I. Dnya Savanda yaanlan tatsz, ac olaylardan dersler

I. BLM Ermeni soykrm iddialar zellikle 1915 yl vurgulanarak ortaya atlmaktadr. Aratrmada, Osmanl Hkmetince alnm olan tehcir kararna zemin hazrlayan olaanst olaylarn, ortaya karlmas gerekmektedir. Bu nedenle konu, Rus ariv belgeleri lsnde Ermeni Sorununun ortaya kmasndan itibaren tarihsel sre ierisinde irdelenmitir. Yapay Ermenistan Ruslar tarafndan Osmanl Ermenilerine ilikin olarak hazrlanan bir raporda, Berlin Konferansnda Ermeni Sorununun gndeme getirilii ve sorunun zmne ilikin yaplan planlarda batllarn, Osmanl Hkmetinin bir ekilde oyununa geldikleri belirtilmektedir. Avrupal aratrmaclarn ounun da ayn yanla dtkleri ifade edilmektedir. Sz konusu yanl, Ermenistann coraf olarak tanmnda yatmaktadr. Raporda yapay olarak bir Ermenistan oluturulduu belirtilmekte ve coraf olarak Ermenistan olarak adlandrlan blgenin alt vilayeti 5 iine ald bildirilmektedir. Bu alt vilayetin yz lm olarak, tarih Ermenistan olarak adlandrlan blgeden bir buuk kat daha fazla olduu da ayrca belirtilmektedir. Raporda sz konusu alt vilayette Ermenilerin nfus asndan ounluu oluturmadklar gibi, sz konusu alt vilayetin Ermenilerin tarih olarak kadim vatanlar olmad da vurgulanmaktadr. Oysa Ermenilerin ounun yaad tarih yurtlarnda (buralarn nereler olduu belirtilmemektedir), Ermenilerin ekonomik ve kltrel olarak byk bir gce sahip olduklarnn alt izilmektedir (, 408). Osmanl Hkmetinin Ermenistan corafyas olarak alt vilayeti kabul ederek, yukarda belirtildii zere batl devletleri bir ekilde oyuna getirmesinin nedenleri arasnda, sz konusu vilayetlerde Ermenilerin nfus asndan ounlua sahip olmamalar dolaysyla Ermenilerin, Ermenistan olarak gsterilen blgede aznlk durumunda olmalar ve bu nedenle Avrupallar nezdinde ok da fazla dikkate alnmayabilecekleri varsaylabilir. Dier bir deyile, ayet Ermenistan olarak Ermenilerin ounlukta olduklar yerler, yani alt vilayete nazaran ok daha kk bir corafya tanmlanm olsayd, belki de Ermeniler ilk amalarna yani zerklie kavuabileceklerdi. Ermeniler asndan, elbette zerklikten sonraki adm bamsz bir
Kastedilen alt vilayet, vilyt- sitte olarak bilinen Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Mamuret-l-aziz, Sivas ve Vandr.
5

Ermeni Devletine kavumak olacakt. te yandan, batllar ise Ermenistan olarak alt vilayeti kabul etmekle, belki de imparatorluk olarak sonunun geldiini dndkleri Osmanl Devletinden daha fazla toprak koparmay amalam da olabilirler. Yapay Ermeni Sorunu Batl gler ve Ermeniler tarafndan coraf anlamda yapay olarak bir Ermenistan nasl oluturulmaya alld ise, Ermeni Sorunu da ayn ekilde yapay olarak yaratlmaya allmtr. Nitekim Kafkas Ordusu Karargah Komutanlndan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 say ile Kafkasya Blgesinin asker konulardan sorumlu Namestnik 6 Yardmcsna yazlan bir raporda, Ermeni Sorununun ksa bir tarihesi verildikten sonra sz konusu sorunun, Avrupa diplomasisi tarafndan Osmanl Devleti ve Rusya arasnda siyas olarak bir gerilim yaratmak iin, yapay olarak karld belirtilmitir. Bu sorunun yaratlmasnn dier bir nedeni ise, Osmanl Devletinin i ilerine mdahale edebilmek iin, mdahaleye gereke gsterilecek olumlu bir ortam oluturmak olduu da ad geen raporda aka ifade edilmitir (, 2100). Batl devletlerin yapay bir sorun yaratarak, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda, bu yapay sorun kaynakl bir gerilim kmasn ve hatta bundan dolay iki devlet arasnda kabilecek anlamazlk ve savatan yararlanmay hedeflediklerini sylemek yanl olmasa gerektir. Yukarda bahsedilen raporda, batl devletler tarafndan yapay bir Ermeni Sorunu yaratlmasnn ok zel bir nedeni olduu belirtilmitir. XIX. yzyln nc eyreinde Rusya ile Osmanl Devletinin, batl glere kar bir ittifak kurmalarna, bu ittifak neticesinde Ruslarn, Boazlara yaklamalarna ve kurulabilecek byle bir ittifakn Yakn Doudaki mevcut siyas dengeleri deitirmesine, hibir ekilde izin vermemek ve Trk-Rus ittifakna engel olmak, bahsedilen zel nedendir. Kurulabilecek bir Trk-Rus ittifakndan ve bu ittifakn siyas dengeleri deitirmesinden endie eden bat diplomasisi, Trk-Rus birlikteliine engel olmak iin, her trl yola bavurarak Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni bir savan kmas ynnde youn bir aba harcamtr. Bat diplomasisi, Trkiyede yapay bir Ermeni Sorunu yaratmak suretiyle, ad geen ittifaka engel olabilecek aralardan birisi olarak, Rusyann Yakndoudaki Hristiyanlara ynelik tarih koruyuculuk misyonunu grmtr. kinci
arlk Rusyas dneminde Polonya ve Kafkasyada birka vilayetin idaresinden sorumlu olan zel yetkilere sahip Genel Vali.
6

bir ara olarak ise, yaratlacak sorun sonunda Osmanl Devletinin i ileri ile uramaktan ban alamayaca ve Rusyann zayflam bir devletle, ittifak yapmasnn kazanl olmayacan anlayarak, byle bir ittifaka girimeyecei varsaymdr (, 2100). Yani Osmanl Devleti bnyesinde yaayan Hristiyan Ermenilere ilikin bir sorun ktnda bat diplomasisi, Rusyann sessiz kalamayaca ve Ermenilerle ilgilenecei, bunun sonucunda ise Osmanl Devletinin, Rusyann bu ilgisinin kendi i ilerine karmak olduunu belirtecei ve sonunda iki devletin kar karya gelecei varsaymndan hareket etmilerdir. Ermeniler de Hristiyanlk misyonunu her zaman kullanmaya almlar, kendilerine zellikle Hristiyan olmalarndan dolay zulm yapld iddiasn batl devletler ve Rusya nezdinde tekrarlayarak, Hristiyan olmalarndan dolay sz konusu devletlerin Ermenileri koruyacaklar dncesine kaplmlardr. Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan yazlan raporun verdii bilgilere gre, bat Avrupal siyasetilerin Trk-Rus ittifakna engel olmak ve Trkiyede bir Ermeni Sorunu yaratabilmek iin, Ermenilerin Trkiyede ok ar artlarda yaadklar fikrini yrttkleri ve bu durumdan Avrupann yardm ve kendi gleri ile kabileceklerini Ermenilere aladklar belirtilmitir (, 2100). Ne yazk ki Ermeniler, batllarn kendi karlarn dnerek hazrlam olduklar bu tuzaa derek, bar ierisinde yaadklar devletlerine kar silahlanp mcadele etmeye balamlardr. Sorunun Balangc I. Dnya Sava devresinde yaanlan ac olaylara gemeden nce, Osmanl Devleti bnyesinde yaayan ve kendilerine millet-i sdka denilen Ermenilerin, Osmanl Devletine kar tavr taknmalar ve cephe almalarnn nedenlerine gz atmak gereklidir. Osmanl Hkmetinin XIX. yzyln ilk eyreinde Krt airetleri yerleik bir yaam tarzna geirme istek ve gayretleri, Trkiye corafyasnn dou ve gney dousunda yaayan Ermeniler arasnda bir takm huzursuzluklarn kmasna neden olmutur. Batllara gre, Ermeni - Krt sorununun temelinde toprak meselesi yatmaktadr. Sz konusu iki halkn arasndaki mcadelenin z de blgeye sahip olma isteinden kaynaklanmaktadr. Ruslar tarafndan hazrlanan bir raporda, blgedeki feodal yapya ilikin olarak u grler ileri srlmtr: Etrafna 10-12 silahl kiiyi toplayabilen ve

onlarn iaesini karlayabilen herhangi bir Krt, aa olarak ortaya kmaktayd. Etrafndaki adamlarn kendisini terk etmemeleri iin ise, aa srekli olarak onlarn iaesini karlamak durumunda idi. Aa, gelir elde etmek amacyla, genel olarak civardaki Hristiyan kylerinden birine giderek, kyllerin kendilerinin iaelerini karlamak zorunda olduklarn bildirirdi. Silahsz kyller aann isteklerini kabul etmek zorunda kalrlard. Aann isteklerinin kabul edilmemesi durumunda, kyller sert bir ekilde cezalandrlrd. Kyller, bu olaylar karsnda boyun emekten baka yapabilecekleri bir ey olmadn uzun yllardr tecrbe edinmilerdi. Aa, silahl gc sayesinde kyllere kendisine tatan iki katk bir ev yaptrr ve kyllerden buday, ya, peynir gibi gda maddeleri alrd. Bu eylemlerin ardndan, daha ar koullar olan ikinci etap gelirdi. Aa, kyllerin topraklarna el koyduunu ilan ederdi. Aalarn tecavzlerinden bkan kyller, kylerini terk ederek, ehirlere g ederlerdi. Terk edilen kylere ise Krtler yerleirlerdi (, 408). Krt airet aalarnn Ermenilere kar uygulam olduklar basklardan dolay, Ermeniler onlara kar kin ve dmanlk beslemekte idiler. Ancak blgede feodal bir yap hkm srdnden, sz konusu bask ve saldrlarla sadece Ermeniler karlamyordu. Krt kyllerin de, Krt aalarn bask ve saldrlarna, Ermenilere gre daha az da olsa, sk sk maruz kaldklar oluyordu. nk reaya Krtler de silahsz olduklarndan dolay, silahl Krt aa ve adamlarnn saldrlarna karlk veremiyorlard. Hatta bu nedenle Mslman reayalar, Hristiyan Ermeni kylleri, kendilerine Krt aalardan daha yakn olarak addediyorlard. Krt kyller iin, Ermeni kyller, gebe ve soyguncu airet Krtlerinden de daha yakn olarak kabul ediliyordu (, 408). I. Dnya Sava dneminde Osmanl Devletinin dousunda yaanlan ac olaylarn nedenleri, aslnda yaklak olarak yz yl ncesine gitmektedir. 1828-1829 yllarnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan savata, Rus birliklerinin Trk snrn geerek Beyazt yresini igal etmeleri zerine Ermeniler, Mslman mahallelerine ani bir baskn yaparak acmaszca saldrmlar, bir canl bile brakmadan, 1000den fazla insann kann dkmlerdi ( i, 1828 1829 , 1843). Ermeni saldrganlndan kaynaklanan bu ac olaydan sonra, blgede yaayan Mslman ve Ermeniler arasnda birbirlerine kar gvensizlik oluarak, iki toplum arasnda dmanlk tohumlar atlm oldu. Bylece Ermeniler millet-i sdka vasflarn da kaybetmi oldular.

1828-1829 Trk-Rus Savandan sonra, zellikle Ermenilerin, Mslmanlara kar saldrlarda bulunduklar yrelerde, iki halk arasnda byk bir gvensizlik ve phe olumutu. Bu nedenle Osmanl Devleti ve Rusya arasnda 1829 ylnda imzalanan Adrianapol (Edirne) Anlamasndan sonra, Anadoludan Kafkasyaya 14.000 aile veya bir baka ifadeyle 90.000 Ermeni g etmiti (C, 1882). Bylece, Ermeniler kendi kendilerine huzurlarn bozarak, yaam olduklar topraklardan ayrlmlard. 1877 - 1878 Savanda Rus - Ermeni birlii ve Ermeni Sorununun Uluslar Aras Boyut Kazanmas Osmanl Devleti ve Rusya arasndaki 1877-1878 Sava srasnda Ermeniler btn imkanlar ile Rusya lehinde seferber olmulard. Rus Ermenileri, Rus ordusu bnyesinde savaa katldklar gibi, ayrca Ermeniler gnll birlikler oluturmak suretiyle de savaa dahil olmulard. Kafkas cephesinde Rus birliklerinin banda LorisMelikov, Ter-Gukasov ve Lazarev gibi Ermeni Generallerin bulunduu bilinmektedir. Ayrca Ermeniler, Rus birliklerine cephe gerisinde de casusluk hizmetlerinde bulunmular, Rus asker ara ve gerelerinin tanmasnda yardmc olmulard. Bunlarn dnda, Rus askerlerine barnacak yer salamlar, yarallarn tedavisinde yardmc olmular, yol ve kprleri onarmlar, Rus birliklerine gda ve yem temin etmilerdir. Ruslarn sava kazanmalarnda, Ermeniler tarafndan Ruslara salanlan hizmetlerin nemli rol olmutu ( A A, 1971). Ksaca belirtmek gerekirse, 1877-1878 Trk-Rus Savanda bir ordunun rakibine kar sava kazanmasnda rol oynayacak, her trl art ve hizmetler blgede yaayan Ermeniler tarafndan Ruslara salanmtr. Rus ordusu, Trk snrna doru hareket ederken, Dilijan, Erivan ve Emiadzin yrelerinde, Rus birliklerinin her trl ihtiyalar yerel resm makamlarca karlanm, yrede yaayan Ermeniler ise, birlikleri son derece gler yzle, ekmek ve tuzla7 karlamlar ve ura (hurra, yaa) barlaryla sevin gsterilerinde bulunmulard. Ermeniler, Rus birliklerini barlarna basarlarken, Ruslar bu durumu karlksz brakmamlard. Erivan Valisinin emriyle Abaran, Taln ve Karpin yrelerinde yaayan Ermenilere, geri alnmamak zere silah ve mhimmat datlmt ( A A, 1971). Blgedeki Ermenilerin Ruslar tarafndan silahlandrlmas,
7

Bir Rus gelenei olup, konuklara ekmek ve tuz ikram edilerek, bir karlama yaplr.

Ermenileri cesaretlendirmitir. Bu silahlar yakn bir gelecekte, blgede yaayan Trklere evrilerek, ok ac ve kanl olaylarn yaanmasna neden olacaktr. Blgede Ermeniler tarafndan karlan huzursuzluklara ramen, XIX yzyln doksanl yllarna kadar, Trkiyede bir Ermeni sorununun olmad, Trk, Krt ve Ermenilerin birlikte ayn koullarda yaadklar, Kafkas Ordusu Karargah Komutanlndan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 say ile Kafkasya Blgesinin askeri konularndan sorumlu, Namestnik Yardmcsna yazlan bir rapordan ak bir ekilde anlalmaktadr. Sz konusu rapordan anlald zere ngiltere, Fransa, Avusturya ve Amerikada yaayan Ermeniler arasnda, batllarn da desteiyle, Ermeniler arasnda artk mill bir kimlik bilincinin gelitirilmesi zamannn geldii eklinde youn bir propaganda almas balatlmt. ngiliz diplomasisinin tevikiyle Ermeni evrelerinde ilk kez Bamsz Ermenistan fikri ortaya atld. Bu niha hedefe ulamak iin, Avrupann da gizli teviki ile Trkiyede Ermenilerin isyan karmalarnn gerekli olduu fikr benimsendi. Sz konusu raporda Trkiyede karlacak isyann Avrupada, Ermenilere zulm yapld eklinde alglanaca var sayldndan, harekete geildii ifade edilmitir. Raporda, Ermeni liderlerinin farknda olmadan bat diplomasisinin kurban olduklar, zira batllarn Bamsz bir Ermenistan Devletinin kurulmasnn pratikte mmkn olmadn ok iyi bildikleri vurgulanmtr. Ancak batllarn asl amalarnn, Ermenilerin Trkiyede isyan karmalarn salamak olduu ve kacak isyan sonucunda, Trk Hkmeti ile Ermeniler arasnda ortaya kacak anlamazlk ve sorunlar zmek amacyla, daha da akas Trkiye zerindeki kendi planlarn gerekletirebilmek iin, Ermenileri bir ara olarak kullandklar belirtilmitir (, 2100). Sz geen raporda, Ermeni nderlerinin batllarn bu oyununa, siyas tecrbelerinin olmay ve Ermeni mill kimliini ne karmak amacyla dtkleri kaydedilmitir. Trk Ermenilerine, belirlenen hedefe ulamak iin Trkiyede isyan karlmasnn gerekli olduunun, halkn arasnda yaylmas eklinde ynlendirmelerde bulunulmutu. Bunun zerine Ermeni propagandaclar sadece kan dkmek gerekiyor ve Ermeniler Avrupann yardm sayesinde istedikleri her eyi alacaklar eklinde akl d bir propagandaya balamlard. Ermeniler, amalarna ulaabilmek iin harekete gemiler ve Anadoluda yaadklar hemen hemen her byk yerleim merkezinde Hnak, Tanak, ve Ermenistan adl Ermeni siyas kurulularn rgtlemeye ve coku ile fikirlerini propaganda yolu ile halk arasnda yaymaya ve yaanacak kanl

olaylara kar halk hazrlamaya balamlard. Nihayet yaplan propagandalar etkisini gstermiti. Trk idarecilerin, Ermeni sz konusu faaliyetlerini bastrma abalar yetersiz kalmt. Aramalar, tutuklamalar hibir sonu vermemi, isyan genileyerek, kanl olaylarn yaanmas olduka yaklamt (, 2100). Aralksz olarak Ermeni ihtilalcileri tarafndan on yllardr yrtlen akl d propaganda neticesinde, Trk Ermenilerini zehirleyerek, her yerde aznlkta olmalarna ramen isyan veya ldrerek, bamsz bir devlet kurmay baaracaklarna inandrmlardr (, 1990). Bu arada bamszla giden yolda, Rusyann kendilerini yalnz brakmayacan mit eden Ermeniler, Ruslarn Balkanlardaki Hristiyan milletleri, Osmanl hakimiyetinden kurtarmasndan cesaret alarak, kendilerinin Yunanllar ve Bulgarlar ile eit olduklarn dnyorlard. Osmanl Ermenilerinin Trk hakimiyetinden kurtarlmas iin, Rusyann en nemli mitleri olduuna inanan Ermeniler, bu nedenle Rusyada rgtl bir propaganda yapmann gereini de kavramlard (, ). Ermenilerin balatm olduklar youn propagandalar sonu vererek, nihayet 1878 ylnda toplanan Berlin Kongresi, Ermenilere ilikin olarak 61. maddeyi kabul etmiti. Sz konusu maddeye gre Osmanl Devleti, Ermenilerin durumlarnn iyiletirilmesini ve onlar, Krt ve erkezlerden korumay tahht etmiti. Ayrca Osmanl Devletinin, Ermenilere ilikin olarak tatbik edilecek olan uygulamalar, Berlin Kongresine katlan devletlere bildirme ykmll ve sz konusu devletlerin de, Ermenileri ilgilendiren konularn tatbik edilip edilmediini izleme haklar vard (, 450). Berlin Kongresinden sonra, Ermeniler propaganda almalarna daha da hz vermiler ve srekli olarak batl devletlerin, Osmanl Devletine bask yapmas iin giriimlerde bulunmulardr. Rusya ve ran Ermenileri tarafndan Trkiyeye Yaplan Saldrlar Ermeniler, Trkiyede isyan karmay planladktan sonra, 1890 ylnn Eyll ay sonunda, Rusyadan Ermeni Kukunyan etesinin Trk snrndan ieri girme teebbs, kan atma sonunda Trk askerleri tarafndan engellenmiti. Rusyaya geri dnerken ad geen ete mensuplar, bu kez Rus birlikleri ile silahl bir atmaya girmiler, Ruslara kayp verdirmelerine ramen ele geirilmilerdi. Daha sonra silahl Ermeni etecileri, birka kez randan Trkiyeye szarak, blgedeki Mslman kylerine saldrlarda bulunmulard (, 2100). Ermeni etelerinin Rusya

ve randan Trkiyeye szarak, Trkiyedeki Mslman kylerine saldrmalarnn amac, Trkiyede yaayan Ermeni ve Mslman halk birbirine dman etmektir. Bu saldrlar sonunda blgede yaayan Mslmanlarn da, Ermenilere saldrmalarnn planlandnn, hedeflendiini sylemek yanl olmasa gerektir. Blgede yaayan Mslman ve Ermeniler arasna, bu ekilde nifak tohumlar atlmaya devam edilmitir. Sasun ve stanbul Olaylar Ermeniler tarafndan XIX. yzyln sonlarna doru, Trkiyede bir isyan karlmas ynndeki faaliyetler, neticesini nihayet Sasunda vermiti. Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan bir raporda, Sasun olaylar u ekilde izah edilmitir. Burada Austos 1894te Ermeniler ayaklanarak nce Krtlere saldrmlardr. Daha sonra Ermeniler olaylara mdahale eden Trk birliklerine saldrmlar ve kan silahl arpmalar sonucunda Sasunda kan dklmtr. htilalci Boyacyan ve Damadyan tarafndan propaganda ile yapay bir ekilde yaratlan silahl arpma, yrede bu zamana kadar birlikte bar iersinde yaayan Ermeni ve Krtleri birbirine ar dman etmitir. Nihayet bu olaylar, yabanc glerin Trkiyenin i ilerine karmas iin bir bahane olmutur (, 2100). Daha 18281829larda atlan nifak tohumlar, artk filizlenmeye balamtr. Batl gler Ermenileri kkrtmakla amalarna ulamlar ve Sasunda kanl bir isyan kmasna neden olmulardr. Ancak ne yazk ki bu isyan sonucunda dklen kan, kendi kanlar deil, Ermeni ve Mslman kan olmutur. ngilitere, Fransa ve Rusya, Sasun olaylarndan sonra, Osmanl Hkmetine ortaklaa bir nota vererek, Sasun olaylarnn soruturulmasn ve ardndan Ermenilerin yaad vilayetlerde, kendi kontrolleri altnda, bir slahat yaplmasn istemilerdi. Yani ad geen devletler, aka Osmanl Devletinin i ilerine mdahale etmilerdi. Sasun olayndan sonra bir sre yatan Ermeniler, 18 Eyll (1 Ekim) 1894 tarihinde bu kez stanbul sokaklarnda, kendilerine ynelik slahat yaplmas iin, byk bir katlmla gsteri yapmlard. Bu gsteri, ertesi sabaha kadar sren kanl arpmalarla sona ermiti (, 2100). Anadoludaki Dier Ermeni Eylemleri Sasun ve stanbuldaki kanl olaylardan sonra, isyanc Ermeni propagandas sistemli bir ekilde hzla yaylarak, Anadoluda Ermenilerin yaadklar dier ehirlerde

de olaylar kmasna neden olmutur. 1894 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis, Sivas, Diyarbakr, Harput, Urfa, Adana ve amda, Ermenilerin balatt eylemler sonucunda yine kanl olaylar yaanmt. Bu olaylarn balangc, ilgin bir ekilde, 6 Ekim (19 Ekim) 1984 tarihinde Ermenilerin yaadklar alt vilayette slahat yaplmasna ilikin olarak, Osmanl Padiahnn imzalam olduu fermanla ayn tarihe rastlamt (, 2100). Kafkasya Ermenilerinin Faaliyetleri ve Rusyann Bu Faaliyetleri nleme abalar Anadolunun baz ehirlerinde Ermeniler ile Mslmanlar arasnda yaanan silahl arpma haberleri, Trkiyeden Kafkasyaya giden Ermeni propagandaclar tarafndan, Ermeniler arasnda ok abartl bir ekilde yaylmt. Bundan dolay Kafkasya Ermenileri, Trkiyedeki Ermenilerin Trk hakimiyetinden kurtarlmalar iin, youn bir siyas kampanya balatmlard. Kafkasya Ermenileri, Trk Ermenileri iin madd yardm kampanyas balatmlar, ardndan gda, silah ve mhimmat toplama hazrlna girimilerdi. Ermeniler arasnda Kafkasyada gnll silahl eteler oluturulmu ve bunlar Trkiyeye szmaya almlard. Ancak Rus asker yetkililerin alm olduu nlemler ile snrdaki Trk askerleri ve blgedeki Mslman kyllerin Ermeni etelerine kar koymalar sonucu, Ermenilerin Trk snrndan ieri szma teebbsleri baarszlkla sonulanmt (, 1405). Rus Adalet Bakannn imzasn tayan 9 (22) Haziran 1894 tarihli bir raporda, Rus yetkililerinin 1890l yllarda Kafkasyadaki Ermenilerin, Trk Ermenilerine yardm etmek ad altnda silahlanmalarna ve Trkiyeye szarak eylemlerde bulunmalarna ve buna benzer faaliyetlerine kar duyarsz kalmadklar, bu faaliyetleri engellemek iin aba harcadklar grlmektedir. Rus asker ve polisinin sz konusu hazrlklar ile ilgisi olan Ermenileri ele geirmek iin, youn bir aba gsterdii ayn belgeden anlalmaktadr. Rus adl makamlarnn da ele geirilen Ermenilere kar, sz konusu kiilerin Osmanl Devletinde yaayan Ermenileri isyan ettirmek iin, faaliyetlerde bulunduklar gerekesiyle, dava atklar ve haklarnda ceza ilem yaptklar dikkat ekmektedir (, 1405). Rus yetkililer, Ermenilerin sz konusu faaliyetlerine engel olmak iin aba sarf ederlerken, sz konusu faaliyetlerin Trkiyede devlete kar bir isyan karmay amaladnn farkndaydlar. Ruslarn, Ermenileri engelleme abalarnn temelinde, Trkiyede Ermeniler tarafndan

karlacak bir isyann, daha sonra Rusyaya da yaylabilecei endiesi yatar. Bu dnemde Osmanl Devleti ve Rusya arasnda Ermenilere kar uygulanan yazl olmayan bir mutabakatn olduu sylenebilir. ngilterenin Ermeni Politikasnda Deiiklik Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 sayl bir raporda, ngiliz diplomasisinin 1895 ylnn Kasm aynda, Ermeni politikasn dikkate deer bir biimde deitirdii ifade edilmitir. Sz konusu rapordan anlald zere, ngiliz diplomasisi Ermeni olaylarnn, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda bir savaa neden olamayacan kavramtr. Bu nedenle ngilizler, Trkiyede yaanan kanl Ermeni olaylarn yattrma ve bouna dklen kann durdurulmas iin nlem alma (, 2100) karar almlardr. Grld zere Ermenilerin neden olduu olaylar sonucunda, bo yere dklen kann sebepsiz yere aktldnn Rus asker yetkililer tarafndan da vurgulanmas, Ermenilerin ak bir ekilde batl devletlerin oyununa geldiklerinin bir gstergesidir. ngiltere, Ermenilere ynelik olarak yapm olduu bu ani politika deiikliini, Trkiyede grev yapan hemen hemen btn ngiliz konsoloslarn geri ekerek deitirmek suretiyle uygulamaya koymutu (, 2100). Bylece daha nce ngiliz konsoloslar aracl ile Ermenilere kar yrtlm olan, kkrtc ngiliz politikasnn faturas, grevden alnan konsoloslara km oluyordu. Ancak hayatlar snen Ermeni ve Mslmanlar yaama geri dndrmek elbette mmkn olmayacakt. ngilterenin uygulamaya koyduu politika deiikliinin, Ermeni olaylarn bakla keser gibi durdurmas elbette mmkn olamazd. nk Ermeni rgtleri lkede olaylarn yaylarak srmesini planlyorlard. Yaydan kan bir oku geri evirmek nasl mmkn deilse, yabanc gler ve Ermeni rgtleri tarafndan Osmanl Devletine kar kkrtlan halk, yattrmak da kolay olmayacakt. Nitekim Vanda 1896 ylnn Haziran aynda byk bir kargaalk kt, zverili bir ekilde olaylar yattrmak iin alan, ngiliz Konsolosu Williamsn hayatn kaybetme tehlikesiyle karlat ve bu olaylar sonunda 500 Ermeni ve 300 Mslmann yaamn yitirdii, Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan sz konusu raporda ifade edilmitir. Ayn raporda 14 (27) Austos 1896 tarihinde Ermeni Tanaksutyun Partisi yelerinin, stanbuldaki Osmanl Bankas binasna ani bir baskn yaparak, Ermeniler iin yaplmas planlanan slahatlarn

geciktirilmeden gerekletirilmesi iin, Avrupal Bykelilerin etkin bir ekilde devreye girmelerini istedikleri belirtilmitir. Ermeni eylemciler, isteklerinin yerine getirilmemesi halinde, banka binasn iinde bulunan insanlarla birlikte, havaya uuracaklar tehdidinde bulunmulard (, 2100). Rus asker makamlarna Trkiyeden 17 Austos tarihinde ekilen ifreli bir telgrafta, Osmanl Bankas basknn gerekletirenlerin saysnn 30 kii olduu bildirilmiti. Bu iddet eylemi zerine, Osmanl Sultan stanbuldaki Rus diplomatlarndan araclk yapmalarn istemiti. Basknclara teslim olurlarsa, yurt dna gitmelerine izin verilecei belirtilmiti. Nihayet teslim olan basknclar, Marsilyaya gitmilerdi (, 417). Bu siyas terr eylemi, Ermenilerin stanbulda bile ne derece sistemli bir ekilde rgtlendiklerini ortaya koymaktadr. Ne yazk ki bu terr teebbs, XX. yzylda ve gnmzde benzer terr eylemlerine bir rnek olmas asndan da nemlidir. Ermeniler arasnda iddet eylemleri o derece benimsenmitir ki, Rus belgelerinde zellikle Ermeni parti ve kurumlar ok kez terr terimi ile zletirilmitir (, 1405; , 821). Ermeniler tarafndan karlan olaylar, ngiliz diplomasisinin politika deiikliine ramen yatmamt. Vanda 1896 ylnda kente Ermeni ihtilalcilerinin baskn yapmasyla yeniden kargaalklar yaanmt. Ermeni ihtilalcileri daha sonra 1898-1899 yllarnda faaliyetlerini, Mu ve Sasun yrelerine kaydrmlard. Bu yrelerde nce Ermeni eteci Seropa bal eteler faaliyete gemilerdi, daha sonra ise 1901 ylnda Andronike bal ete eylemlerde bulunmutu. Ermeni etelerinin ad geen yrelerde gerekletirmi olduklar eylemler, yredeki kr - ky yaantsn sarsmaya ynelik olmutu. Mslmanlara yaplan saldrlar sonucunda, ad geen yrelerde huzur kalmamt. Ermeni ihtilalci eteleri, bamsz devlet kurma ad altnda blgede yaayan, Ermeni kyllerin hayatn da ekilmez bir duruma getirmilerdi (, 2100). Ermeni etecileri gerekletirdikleri iddet eylemleri sonucunda, blgede huzuru tamamen bozarak, Ermeni ve Mslmanlar birbirine kesin olarak dman yapmay hedeflemilerdir. Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu Ermenilere ilikin raporda, 1896 yl sonundan itibaren Avrupal glerin Ermeni Sorunu nedeniyle, Osmanl Devletinin i ilerine karmalarn yavalattklar ve enerjilerini baka alanlara kaydrdklar vurgulanmtr. Artk Osmanl Devletinin i ilerine karma bahanesi olarak, Girit isyan ile Makedonya sorunu ortaya kmt. Ad geen

raporda bu olaylara paralel olarak, batl glerin dnya siyasetinde ortaya kan yeni siyas sorunlara da dikkatlerini verdikleri belirtilmitir. Bu sorunlar arasnda, Trk Yunan Sava, Trk - talyan Sava, Balkan Savalar ile Rus - Japonya Sava ile Amerika - spanya ilikileri, batl glerin dikkatle izledikleri siyas gelimeler olmutur. Batl gler, Ermeni Sorununu ise ikinci plana atmlar ve bu konuda bir durgunluk dnemi balamt (, 2100). Aslnda batl devletler asndan Ermeniler, hibir zaman ncelikli bir konumda olmamlardr. Batllar iin her zaman kendi karlar her eyden nce gelmitir. Bununla birlikte Ermeni propagandaclar, Anadoluda yrtm olduklar faaliyetlerini srdrmler ve byk glerin yeniden Ermeni Sorunu ile ilgilenmeleri iin toplu dilekelerle birok kez btn byk devlet hkmetlerine bavurmulard. Ancak bu teebbslerden herhangi bir sonu kmamt. Bu arada Rusyada Ermenilere ynelik nemli birtakm yeni gelimeler olmutu. Bu gelimeler Ermeni Sorununun yeni bir boyut kazanarak, Rusyaya transfer olmasn salamt. (, 2100). Sz konusu sorun, bu kez Osmanl Devletinin bir i sorunu olmaktan karak, dorudan doruya Rusyada yaayan Ermenileri ilgilendiren bir soruna dnmtr. Ermeni Sorununun Rusyaya Atlamas Knez Golitsnn Kafkasya blgesinin idarecilii dneminde, 12 (25) Haziran 1903 tarihinde, Rus Hkmeti tarafndan Kafkasyadaki Ermeni okullar ile bunlarn mal varlklarna el konulmutu. Ardndan Rus Hkmeti tarafndan, Ermeni Kilisesi ile dier din kurumlarnn mal varlklar ve paralarna da el konulmutu. Bu gelimelerden sonra, Rusya Ermenileri arasnda byk bir huzursuzluk balamt. Ermeni Merkez Komitesi tarafndan Tifliste hazrlanan ve Rus Yurttalar balkl bir propaganda yazsnda, Ermenilerin bu huzursuzluu u ekilde tasvir edilmitir: Bu yln Austos ay bandan itibaren Kafkasyada Ermenilerin ounlukta bulunduklar ehir ve kylerde gl ve olaanst bir endie yaylmtr. Kadn, erkek, yal ve gen binlerce halk kitleleri toplanarak, Rusyadaki arlk rejimi tarafndan gerekletirilen yeni zorbalk ve keyfilie kar fke ve protestolarn dile getirmilerdir...Yzlerce yllk hakka kar yaplan bu cretkar ve iren tecavz, bu kstah soygunu, Ermeni halk mmkn olduunca protesto ediyor...Blgenin zorbalkla Ruslatrlmas ve karanln yaylmas iin...son karar, barda taran son damla oldu. Halkn fkesi kan aracl

ile tat ve iddetli sel gibi Kafkasyadaki sokak, meydan, ehir ve ormanlara boald (, 1405). Sz konusu belgede, Aleksandropol, Erivan, Batum ve Ahalkapaki gibi yerleim birimlerinde, binlerce kiinin katld gsterilerin yapld belirtildikten sonra, Ermeni din adamlar ve kilise idarecileri, Ermeni Katolikosuna bavurarak el konulan mallarn, Rus yetkililere verilmemesini talep etmilerdi (, 1405). Grld zere Kafkasya Ermenileri, ak bir ekilde Rus Hkmetine meydan okumulard. Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu, Ermenilere ilikin bir rapordan, bu dnemde Kafkasyadaki Ermeni eylemlerini, Ermenilerin kltr ve mal varlklarnn korunmas parolas ad altnda, Tanaksutyun Partisinin ynlendirdii ortaya kmaktadr. Parti eylemlerine, zellikle Ermeni din adamlarnn destek verdii anlalmaktadr. Sz konusu raporda, ad geen partinin amacna ulaabilmek iin, terr eylemlerini kulland ve bu iddet eylemleri srasnda, milliyet fark gzetmedii de vurgulanmaktadr. zellikle Rus yetkililere yneltilen saldr ve terr eylemleri ile blgedeki, Rus idarecilerin sindirilmesi amalanm olsa gerektir. Ayrca Knez Golitsna kar da saldrlarda bulunulmutu (, 2100). Kafkasyadaki Ermeni eylemleri bu olaylarla snrl kalmamt. Ermeni Merkez Komitesi tarafndan hazrlanan bir belgede, Elisavetpolde (Gence) bir gsteri yapld, ancak dalmakta olan silahsz halkn zerine, Rus birliklerinin ate atklar ifade edilmiti. Alan ate sonucunda 9 Ermeni yaamn yitirirken, 40 kiiden fazlas yaralanmt. Sz konusu belgede ilk atei Vali Yardmcs Andreevin at ve gen bir Ermeniyi yaralad belirtilmitir. Ayn belgede kutsal bir kan dkld vurgulandktan sonra, olanca hz ile kan dklmeye devam edildii anlatlmtr. Daha sonra Ermeniler tarafndan Tiflis, Bak ve Karsta da binlerce kiinin katlmyla gsterilerin yapld belirtilmi ve bu gsterilerde de lenlerin olduu ifade edilmitir. Bakdeki gsterilerde, Ermenilerin Ruslara silahla karlk verdikleri de dile getirilmitir. uada Ermenilere ait bir konsistoriya 8 el konulduktan sonra, binadan kan komisyon yeleri ve Rus askerlerine Ermeniler tarafndan ate alarak, 4 kii ldrlmt. Ad geen belgede dier yerleim birimlerinde de buna benzer olaylarn yaand, baz Ermeni din kurumlarn halkn korumaya alarak, buralar Ruslara teslim etmemeye altklar belirtildikten sonra, Rus Hkmetinin iddetli tedbirlere bavurduu, ua, Bak, Kars, Gence, Tiflis, Batum, Aleksandropol ve Erivanda
8

Kiliseye ait bir kurum.

aramalar yapld ve yzlerce kiinin tutukland vurgulanmtr. Bu arada ad geen belgede Kafkasyadaki halkn durumunun, Makedonyadan daha beter olduu ynnde bir karlatrma yaplmtr. Olaylarn sadece kentlerle snrl kalmad, kasaba ve kylere kadar yayld belirtilerek, Karakilise, Celalolu, Uzungar ve Dilicanda dzenlenen binlerce kiinin katld gsterilerde de, lenlerin olduu ifade edilmitir. Emiadzine bal bir kurum binasn, Ruslara teslim etmek istemeyen halkn, silahl olarak korumaya alt, ancak Rus birliklerinin top kullanarak kalabal dattklar da not edilmitir. Banantse kynde bir kilise malna el konulmas srasnda, Ermeni bir ihtiyar Biz Rus arna uzun zamandr inanla hizmet ettik, sava srasnda byk hizmetlerde bulunduk, ama ar bize dl olarak, bizim ve dedelerimizin zorlukla edindikleri mallara el koyarak, yzyllk haklarmz ayaklar altna alarak (, 1405) karlk veriyor demitir. Kafkasyadaki Ermeni olaylarna ilikin olarak, Ermeni Merkez Komitesi tarafndan hazrlanan sz konusu belgede, Rus brokrasisinin eytanca yntemlere bavurduu belirtilmitir. Bu eytanca ynteme rnek olarak ise, Rus brokratlarnn Ermenilerin Tatar, Rus ve Grcleri kesecekleri eklinde sylentiler yaydklar ifade edilmitir. Hatta Nuhe ve uada, Valinin Azerileri toplayarak, onlar imal bir tarzda Ermenilere kar kkrtmaya alt, ancak baarl olamad vurgulanmtr. Raporda Rus Hkmetinin, Kafkasyada yaayan milletleri birbirine dman etme ynndeki politikasnn sonusuz kalaca ileri srlmtr. Ayrca raporda btn ktlklerin kaynann Rus Hkmeti olduu, Ermeni, Tatar, Grc ve hatta Ruslarn, ortak dmannn arlk Hkmeti olduu belirtilerek, ad geen milletlerin bunu bildikleri ifade edilmitir. Kafkasyada yaayan btn milletlerin arlk rejimine kar ortak mcadele verecekleri vurgulanarak, arlk Hkmetinin sayl gnlerinin kald da vurgulanmtr. Ayrca, gelecein mutlu olaca dile getirilerek, Hr, Federatif ve Demokratik Rus Cumhuriyetinden sz edilen yaz, Kahrolsun arlk!, Yaasn Federatif Demokratik Cumhuriyet (, 1405) sylemleriyle sona ermitir. Ermeniler tarafndan, eytanca bir yntem olarak nitelenen Rus brokratlarnn, Ermenilerin Tatarlar kesecei ynndeki ifadeleri, ne yazk ki ate olmayan yerden duman ttmez deyimini hatrlatmaktadr. Yakn bir gelecekte Kafkasyada Ermeniler ve Azeriler arasnda yaanacak ac ve kanl olaylar, bu ifadenin sadece bir sylemden ibaret olmadn kantlamaktadr. Ermeniler tarafndan belirtildii zere Azerilerin, Rus Valisine inanmamalar ise, Azerilerin Ermenilere kar bir dmanlklarnn

olmadnn bir gstergesidir. Dier taraftan Ermeniler, arlk Rusyasnn dalacan ve bunun sonucunda ise federasyon eklinde bir Ermenistan ortaya kacan mit ediyorlard. Ermeniler ve Azeriler Arasnda 1905 Ylnda kan Olaylar Rus idaresi, Kafkasyadaki Ermeni okullar ve kiliseleri ile dier din kurumlarnn mal varlklarna ve paralarna 1903 ylnda el koymutu. Bu gelimelerden sonra Rusya Ermenileri arasnda, Kafkasyada byk bir huzursuzluk balam, Ermeniler ve devlet gleri arasnda kanl atmalar kmt. Ermeniler, Rus Hkmetini blgeden yaayan Azeri, Grc ve Ruslar kendilerine kar kkrtmakla sulam, ancak sz edilen halklar Ermenilere kar her hangi bir saldr dzenlememilerdi. Blgede yaayan Ermeniler ve Azeriler arasnda, 1905 ylnda birbiri ard sra kanl olaylar yaanmaya balad. Azerbaycann nfus dalmna bakldnda, Rus kaynaklarnda genel olarak, Ermenilerin dndaki dier milletler ile Trkler etnik olarak deil, din zelliklerine gre snflandrlmlardr. Bu nedenle Azeri Trklerinin nfuslar ii ve snni olarak ayr ayr olarak verilmitir. Resmi Rus yaynlarndan anlald zere, Bak vilayetinde 1893 ylnda toplam olarak 785.096 kii yaamaktayd. Bu nfusun % 22.5i ehirde, geri kalanlar ise krsal yerlerde yaamaktayd. Bak vilayetinde etnik olarak ise nfus dalm yledir: iiler Snniler Mslmanlar (toplam) 385.782 251.118 636.900 % 49.15 % 31.98 % 81.13

Buna karlk Bak vilayetinde yaayan Hristiyanlarn toplam nfusu ise 130.049 olup, toplam nfusa oran %15.5dir. Bu nfusun, 66.542sini Gregoryan Ermeniler (toplam nfusa oran 8.48); 41.672sini Ortodokslar, (toplam nfusa oran 5.31) oluturmaktadr. Bak vilayetinde yaayan Musevilerin says 9.492 (% 1.21) olarak verilmektedir. Vilayette 24.668 (% 3.14) Raskolnik 9 yaad anlalmaktadr.

Rus Ortodoks Kilisesi tarafndan 1653-1656 yllarnda yaplan reformlar kabul etmeyenlere, raskolnik (ayrlk) denilmektedir.

Bunlarn dnda, 1.805 (%0.22) Katolik ile 3.917 (0.50) Yuterann 10 yaad grlmektedir ( , 1896). Bak Blge Savcs V. Voronov tarafndan, Rus Adalet Bakanna 7 (20) ubat 1905 tarihinde Bakden ekilen bir telgrafta, bir grup Ermeni tarafndan Baknn ehir merkezinde, silahl bir saldr sonunda Aga Rza Babayevin ldrld bildirilmitir. Bu olaydan sonra Ermeniler ve Azeriler arasnda atmalarn balayarak, 4 kiinin ld, 7 kiinin yaraland rapor edilmitir (, 1405). Rus Maliye Bakan tarafndan hazrlanan bir raporda, Bakde ok cidd olaylar karak, ehirde birka gn boyunca anarinin hakim olduu, soygunlar ve yakma olaylarnn vuku bulduu belirtilmitir. Sz konusu olaylarn mill ve din nitelikli olduunu vurgulayan Rus Maliye Bakan, olaylar srasnda hkmet yetkililerinin yetersiz ve etkisiz kaldklarn raporunda belirtmitir. Rus Maliye Bakan, Rusya asndan Baknn petrol rafineri merkezi olduunu, ayrca sermaye asndan da son derece nemli bir ehir olduuna dikkat ekerek, yurt dnda yabanc sermeye evrelerinde de bu olaylarn dikkatle izlendiini raporunda dile getirmitir (, 1405). Tiflis Adliye Saray Savcs tarafndan, Rus Adalet Bakanna sunulan 20 ubat (5 Mart) 1905 tarih ve 119 sayl bir raporda da, Bakde kan olaylar zerinde durulmutur. Tiflis Savcs, Bakdeki olaylarn en nde gelen sorumlusunun, Bak Valisi Knez Mihail Aleksandrovi Nakaidzenin olduu sylentilerinin, yaylmakta olduunu belirtmitir. Tiflis Savcs sz konusu raporunda, son zamanlarda Ermenilerin, Azeri halk iddet eylemleriyle yldrmaya altna vurgu yapmtr. Bak Savcsnn, olaylar zerine yapt inceleme sonunda yazd 7 (20) ubat tarih ve 2235 sayl raporunda, tutuklu olan Bala Ali Meedi Memed Rzann, Ermeni muhafzlar tarafndan 12 (25) Ocakta ve Aga Rza Babayevin Ermeni bir grubu tarafndan 6 (19) ubatta ldrlmelerinin, Azerileri kkrttna dikkat ekilmitir. Bu son ldrme olaylarndan sonra, Bakde olaylarn patlak vererek 9 (22) ile 20 ubat (5 Mart) tarihleri arasnda silahl atmalarn yaand bildirilmitir. Savc raporunda, Ermenilerin sadece savunmada kalmadklarn, nfuslarnn youn olduu semtlerde Azerilere saldrdklarn ifade etmitir. Raporda atmalarda len ve yaralananlarn toplam saysnn bilinmediini, nk zellikle Mslmanlarn llerini
10

Belgede Yuteran olarak gemektedir. Luteran, yani Protestanlardr.

kayt yaptrmadan toplayarak defnettikleri dile getirilmitir. Ancak olaylar srasnda Bakde 159, Bibi Eybatta 10, Balahanahta 33 l tespit edildiini, bunlardan 9nun milliyetinin belli olmadn, 4 kiinin Grc, 9 kiinin Rus, 25 kiinin Azeri ve 155 kiinin ise Ermeni olduu raporda bildirilmitir. Yarallarn toplam saysnn ise 159 olduu, bunlardan 41inin Azeri ve 73nn Ermeni olduu kayt edilmitir (, 1405). Sz konusu raporlarda belirtildii zere, Ermenilerin Azerileri kkrttklar, iddet eylemleri ile yldrmaya altklar ve olaylarn kmasna neden olduklar grlmektedir. Bak olaylarnda, Ermenilerin daha fazla sayda kayplarnn olduu raporda grlmektedir. Ancak Savcnn da sz konusu raporda ifade ettii gibi, Azeriler cesetlerini kayt yaptrmadan topladklar iin, Azerilerin kayplarnn belirtilen saydan ok daha fazla olmas muhtemeldir. Bak Blge Savcs V. Voronov tarafndan 7 (20) Mart 1905 tarihli ve 3934 say ile Rusya Adalet Bakann ile Tiflis Adalet Saray Savcsna sunulan bir raporda, Jandarmann yapt aramalardan birinde, Ermenice bir kitap bulunduu ve sz konusu kitapta Mslman dininin alaya alnd; kitabn kapanda Muhammedin Ermeni papaz giysisi ile tasvir edildiine dikkat ekilmitir. Savcnn raporunda sz konusu kitab gren nfuzlu Azerilerin fkelendikleri de, not edilmitir (, 1405). Belirtilen kitabn basm tarihi hakknda her hangi bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak Bakdeki iddet olaylarnn 9 (22) 20 ubat (5 Mart) tarihleri arasnda youn olarak yaand dikkate alnrsa, kitabn yaymland tarih bilinmemekle beraber, ayet sz konusu kitap iddet olaylarnn yaand tarihten sonra yaymlanm ise, Ermenilerin gzlerinin tamamen karardn ve Mslmanlar kkrtmak iin, Mslmanlar asndan en kutsal deerlerden biri olan Peygambere bile alayc bir biimde saldrmaktan ekinmediklerini gstermektedir. Acaba Ermeniler byle bir kitap yaymlamakla, Mslmanlar ileden karmay ve Azeri ve Ermeniler arasndaki olaylarn yeniden patlak vermesini mi hedeflemilerdi? Ermenice olarak baslan sz konusu kitabn, Ruslar tarafndan iki toplumu birbirlerine kar kkrtmak amacyla, baslm olabilecei ihtimalilin olmad belirtilebilir. Zira Ermenilerin yasak yayn faaliyetinin ok geni kapsaml olduu anlalmaktadr. Rusya ileri Bakannn 30 Mart (12 Nisan) 1906 tarihinde bildirdiine gre, Bakde 27 Mart (9 Nisan) tarihinde gizli bir Ermeni matbaas ortaya karlm ve ok sayda yasak yayna el konulmutu (, 1328).

Bakdeki iddet olaylarndan sonra, Bak Valisi Knez Nakaidze bir rapor yazarak, Rusya ileri Bakanlna sunmutur. Sz konusu raporunda Nakaidze, Bakde yaayan zengin ve nfuzlu bir kii olan, Aga Rza Babayevin 6 (19) ubat 1905 tarihinde Ermeni katedrali yaknlarnda gstere gstere ldrldn ifade etmitir. Raporda ldrlen Rza Babayevin cesedinde, ateli silah yarasnn yannda, bak ve kl yarasndan oluan, 200 yara belirlendii ve katillerin cesetle alay ettikleri dile getirilmitir. Aga Rza Babayevin ldrld haberinin, ksa bir sre iersinde ehirde yaylarak, Azerileri endielendirdii de ad geen raporda belirtilmitir (, 857). Bak olaylarndan ksa bir sre sonra Knez Nakaidze, Bakde ehir merkezinde korumalar ile faytonda giderken, Ermeniler tarafndan yaplan bombal bir suikast sonucu 11 (24) Mays 1905 tarihinde ldrlmt. Suikast gerekletirdikleri iddia edilen sanklar olarak, Sion Zialyants, Grigoriy Meryamov, Petros Zahakyants, Levon Arutyunov ve Minas Agasanyants haklarnda, Rus adl makamlarnca dava almt (, 857). Bak Valisi Nakaidze ldrldkten hemen sonra, Ermeni Tanaksutyun Partisinin Bak Merkez Komitesi tarafndan hazrlanan, halka hitaben yazlm bir bror ehirde datlmt. Sz konusu brorde, Tanaksutyun Partisinin Bak Valisi Knez Nakaidzeyi, Bakde kan iddet olaylarndan sorumlu tuttuu, Valiyi olaylarn gizli organizatr olmakla itham ettii ve bu nedenlerden dolay, lm cezasna arptrd ifade edilmitir. Brorde, parti mensuplar tarafndan Vali Nakaidzenin ldrld de ifade edilmitir. Sz konusu brorde ldrlen Bak Valisinin katil ve hain olduu... katilleri silahlandrd, bu silahlarn yzlerce susuz insann lmne neden olduu, Nakaidzenin rezil bir lmle yaamna son vermek (, 857) zorunluluundan bahsedilmitir. Ad geen brorde Tanaksutyun Partisinin Bak Merkez Komitesi yeleri, Vali Nakaidzenin ihanetinden dolay ldrldne dikkat ekmilerdir. I. Dnya Sava srasnda Osmanl Ermenilerinin devlete kar dmanla birleerek, ibirlii yapmalarnn ve devletin varl ve kamu dzenini bozarak, yz binlerce insann lmne neden olmalarnn bir ihanet olmad ileri srlebilir mi? Ermeni mantna gre, kendilerine kar yaplan bir ihanetin cezas lm iken, Osmanl Devletinin savat bir devlet ile Osmanl Ermenilerin akca bir ibirlii yapm olmalarndan sonra, uygulamaya konulan tehcir kanunu, yani lke

iindeki

bir

yer

deitirme

ve

iskan

kanunu

soykrm

kanunu

olarak

nitelenebilmektedir. Ermeniler ile Azeriler arasnda yaplan iddet eylemleri sadece Bak ile snrl kalmamtr. Bir sre sonra olaylar Elisavetpole (Gence) srayarak, burada daha ac ve kanl olaylarn yaanmasna neden olmutu. Gencede 18 Kasm (1 Aralk) 1905 tarihinde Ermenilerin, Azerilere saldrmalar sonucunda iki Azeri ldrlmt. Bu saldr olayndan sonra sz konusu yrede kan karklklar, 23 Kasm (6 Aralk) tarihine kadar srmt. Ermeniler ve Azeriler arasnda karlkl olarak gerekletirilen saldrlar esnasnda evler ve iyerleri yaklmt (, 1405). Hem Bak hem de Gencede yaayan Ermenilerin nfusu, Azeriler ile kyaslanamayacak oranda az olmasna ramen, saldrlar Ermeniler balatm ve Azerileri kkrtarak iddet olaylarn yaylmasna neden olmulardr. Rus belgeleri incelendiinde, Kafkasyadaki Ermeni hareketliliinin rgtl bir faaliyete dnt grlmektedir. Gencede Ermeni gnlllerinden oluan her trl silahlarla donatlm bir mfreze ortaya karlmt. Gence yresinde silahl 500 kadar Ermeni, Azeri ky Tapthlya saldrmlard. Kafkasyadaki Ermeniler ve Azeriler arasndaki olaylar sadece Bak ve Gence ile snrl kalmamt. ki toplum arasndaki gerginlik Kars yresinde de hissedilmeye balamt (, 1328). Ermeniler ve Azeriler arasndaki iddet olaylar ua yresine de yaylmt. Kafkasya Genel Valisine 25 Aralk 1905 (7 Ocak 1906) tarihinde gnderilen bir telgrafta, ua yolunun bir aydan fazla bir sredir Ermeni eteleri tarafndan tutulduu, ehrin d dnya ile ilikisinin kesildii, kenti aln tehdit ettii ve Mslmanlarn mallaryla birlikte toptan yok edilmesi (, 1276) tehlikesi ile kar karya olduklarna dikkat ekilmitir. Yine 29 Aralk 1905 (11 Ocak 1906) tarih ve 1842 sayl Statskiy Sovetnik 11 Kalaev tarafndan gnderilen dier bir telgrafta da, Agdam, ua ve Askeran yollarnn silahl Ermeni topluluklar tarafndan tutulduu, sz konusu etelerin yoldan geen asker korumal konvoylara dahi saldrarak, soygun yaptklar vurgulanmtr (, 1276). stanbuldaki Rus Elisi tarafndan 12 (25) Eyll 1906 tarih ve 75 say ile Kafkasya Genel Valisi Graf llarion vanovi Varontsov Dakova yazlan gizli bir mektupta, Ermeni Patrikinin Kafkasyadaki Azeri ve Ermeniler arasnda kan
arlk Rusyasnda beinci derecede olan mlk bir rtbedir. Statskiy Sovetnik, unvanl ahslar genellikle vali yardmcl grevinde bulunurlard.
11

olaylarn, Trkiyedeki Ermenilerin yaamn da etkilediini bildiren ifadesine yer verilmitir. Rus Elisi mektubunda, Patrikin ifadesini dorularcasna, Kafkasyadaki kargaalklarn Trk Ermenilerini de etkilediini vurgulamtr. Mektupta, Osmanl Hkmetinin Ermenilerin Anadoluda bir isyan karmamalar iin, olduka etkili nlemler alarak, isyan nledii gr ifade edilmitir (, 821). stanbuldaki Rus Elisinin sz konusu mektubunda ifade edildii gibi, Azerbaycandaki iddet olaylarnn, Anadoluda da yank bularak Ermeniler zerinde etki yapt grlmektedir. Ermeniler ve Mslmanlar arasnda daha 1828-1829 Osmanl Rus Savanda, Ermenilerin Anadoluda Mslmanlara kar gerekletirdikleri katliam; 1877-1878 OsmanlRus Savanda Ermenilerin Rus birliklerine her trl destei vermeleri zerine, Ermeniler ve Mslmanlar arasnda ak bir gvensizlik yaratmt. Daha sonra Anadolunun baz yrelerinde patlak veren Ermeni isyanlar, bu gvensizlii perinlemiti. Ardndan arlk Rusya snrlar ierisinde Ermeni ve Mslmanlar arasnda yaanan kanl olaylar ile iki toplum arasndaki gvensizlik ve husumet duygular, Trk snrnn br yakasna da yansyarak, atlan nifak tohumlar yeermeye balamt. ngilterenin Ermeni Politikasnn Yeniden Hareket Kazanmas ngiltere, Ermenilere ynelik uygulam olduu aktif ve kkrtc politikasn 1895 yl sonunda deitirerek, daha ihtiyatl ve nispeten durgun bir politika yrtmeye balamt. Ancak Rus belgelerinden, ngiliz diplomatlarnn Ermenilere ynelik izledikleri politikaya yeniden hareketlilik getirdikleri anlalmaktadr. Nitekim Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan 8 (21) ubat 1905 tarih ve 317 say ile birliklere sunulduu anlalan, bir emir yazsna vurgu yaplan, tugeneral imzal 28 (13 Mart) ubat 1905 tarihinde yazlan bir belgede, son dnemlerde Trkiyeye ilikin olarak alnan istihbarat bilgilerinde, Trkiyede ngilizlerin yrttkleri faaliyetlerde hareketlilik gzlemlendii hakknda bilgi verilmektedir. ngilizlerin bu almalarnn, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda Ermeni Sorunundan dolay bir srtme yaratmaya ynelik olduuna dikkat ekilmektedir. Ad geen belgede ngilizlerin, hem Anadoluda hem de Kafkasyada Ermeni siyas rgtleri ile temasa geerek, Trkiyede yeniden bir isyan karmak iin youn bir aba harcadklar vurgulanmaktadr. ngilizler, ayrca bir taraftan Ermeniler tarafndan Kafkasyadan Trkiyeye kar gerekletirilen szma ve saldrlar tevik ederek, Osmanl Hkmetinin Rusyaya

gven duymamasn salamaya altklar, dier taraftan Ermenilerin snrn br yakasndan Trkiyeye szma olaylarn, Osmanl Devletinin nlemesi iin snrda asker ynak ve hazrlk yapmasn tevik ettikleri belirtilmektedir. ngilizlerin, Trklerin Rus snrnda gerekletirecekleri asker bir hazrln ise, Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki ilikileri zedeleyebileceini varsaydklar grlmektedir. Hatta Erzurumdaki ngiliz Konsolosunun, Karstaki bir Ermeni rgt mensubundan aldn syledii bir mektupta, bahar aynda Ermeni etelerinin Kafkasyadan Trkiyeye szacaklar ynnde bir bilgiyi de, muhtemelen bilinli olarak, szdrd ifade edilmitir. ngiliz Konsolosunun bu bilgi szdrma olay ile yetinmedii, buna ilaveten sz konusu mektubun Rus Konsolosluk postas aracl ile kendisine ulatrldn, yani Rusyann Ermeni etelerine destek verdiklerini ima ederek, iki lke arasndaki iyi ilikileri bozmay amalam olduu zerinde durulmutur. Sz konusu belgede bu dnemde, Trk resm makamlar ile Rus diplomatlar arasnda olumlu ilikiler kurulduu, hatta Trk Hkmetinden bamsz olarak, kurye sistemi zerine alan bir Rus posta sisteminden de bahsedilmitir. ngilizlerin btn bu abalarna karn, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda her hangi bir yanl anlamann olmad belirtilen belgede, Erzurumdaki ngiliz Konsolosunun bu son olaydaki davrannn, ngilizlerin iki lke arasndaki ilikileri bozmak iin her yola bavurduklarn aka kantladna dikkat ekilmitir (, 450). Grld zere ngiliz diplomatlar, bir taraftan Ermenileri tevik ederek kkrtrlarken, dier taraftan Osmanl Hkmetine de Ermenilerin harekete geecekleri ynnde bilgiler szdrmakta idiler. Yani ngiliz diplomatlar kendi emperyalist karlar dorultusunda, tavana ka, tazya tut dercesine kurnaz bir metot izlemekte idi. te yandan ngilizlerin, Osmanl Devleti ile Rusyann arasn aabilmek iin de her yolu denedikleri grlmektedir. lkenin dousunda bu gelimeler yaanrken, stanbulda bulunan ngiliz diplomatlarnn da bo durmadklar anlalmaktadr. Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan 8 (21) ubat 1905 tarih ve 317 say ile kinci General Kvartmeystere 12 gnderilen gizli bir yazda, stanbuldaki ngiliz Bykelisi ve diplomatlarndan alnan bilgilere gre, Ermenilerin Trkiyede bir isyan karabilecekleri zerinde durulmaktadr. Belirtilen yazda Rusya ile randan ok sayda silahl Ermeni etelerinin, Trk Ermenilerine silah, mhimmat ve patlayc
General Kvartmeyster, Rus ordusunda genellikle Genel Kurmay veya Karargahta grev yapmakta idi.
12

madde saladklar ifade edilmektedir. Belgede Rus ve ran Ermenilerinin, Trk Ermenilerini tehdit ve silah zoruyla isyana kkrttklar da belirtilmektedir (, 450). Anadoluda grev yapan ngiliz diplomatlar bo durmazlarken, Amerikal diplomat ve misyonerlerin de Ermenilere ynelik olarak gizli faaliyetler iinde olduklar grlmektedir. Rus Nadvorny Sovetnik 13 Averyanovun bildirdii zere, Trkiyedeki Amerikal bir misyonerin mektubunun ele geirildii belirtilmekte ve sz konusu mektupta, ngiliz ve Amerikal diplomat ve misyonerlerin Mslmanlara kar saldrlara balamalarnn tavsiye edildii beyan edilmektedir. Mektupta Anadoludaki Ermeni iddet eylemlerinin zellikle, Van ile Rus snrna yakn yrelerde younlaaca da vurgulanmaktadr. Ermeniler, yeniden bir isyana kalkma hazrl iinde iken, Trk Hkmetinin Anadoludaki ngiliz ve Amerikan faaliyetlerinden haberi olduu ve Ermeni isyann balamadan nlemeye alt grlmektedir. Osmanl Sultannn asker ve sivil btn yetkilileri uyararak gereken nlemleri almalarn istedii vurgulanmaktadr. Ayrca Sultann asker ve sivil makamlara, Ermeni etelerine ynelik yaplacak operasyonlara, Mslman halkn dahlinin olmamas gerektii ynnde de bir uyarsna dikkat ekilmektedir (, 450). Osmanl Sultannn bu yndeki dikkatli politikas, Osmanl Devletinin blgede yaayan sivil Mslman ve Ermenileri kar karya getirmek istemediinin bir gstergesidir. Rus Kafkas Ordusu Karargahndan 9 (22) Temmuz 1905 tarih ve 1631 say ile Genel Kurmaya yazlan ve bir tugeneralin imzasn tayan bir baka yazda da ngiliz ajanlarnn, Amerikan misyonerleri gibi Ermeni siyas rgtleri ile iliki iinde bulunduklar ve Ermeniler zerinde etkili olduklar haber verilmektedir. Sz konusu ilikiden dolay, ngiliz Hkmetinin Ermeni komitelerinin karar ve faaliyetlerinden haberi olduu vurgulanmaktadr. Ancak ngiliz Hkmetinin gya iyi niyetinden dolay, srekli olarak Osmanl Hkmetini Kafkasyadaki Ermeni komitelerinin faaliyetleri hakknda bilgilendirdii zerinde durulmaktadr. ngilizler, Kafkasyadan iyi silahlarla donatlm Ermeni etelerinin, ok kalabalk gruplarla Trkiyeye saldracaklarn belirterek, Osmanl Hkmetini korkutmakta idiler. ngilizlerin asl amalarnn, Osmanl Devletinin Kafkasya snrnda Ermenilere kar srekli olarak teyakkuzda bulunmasn salamak olduu belirtilerek, Osmanl Devletinin snrda
13

arlk Rusyasnda yedinci derecede olan mlk bir rtbedir.

bulunan hazr asker birliklerinden, Rusyann da endie edecei ve bu nedenle, 1905 Rus - Japon Sava iin, Rus Hkmetinin Kafkasyadan Japonya cephesine birlik kaydrmayaca ifade edilmektedir (, 450). Grld zere ngiltere, Ermenileri kullanarak hem Osmanl Devletinin Rusyaya kar snrda teyakkuzda olmasn salamaya alyor, hem de Rusyann Kafkasyadaki birliklerini, Japonya Sava iin cepheye nakletmemesini amalyordu. Yani ngiltere, RusJapon Savanda Rusyann yenilgisini istiyor desek yanl olmasa gerektir. ngiliz politikas iin ncelikli corafya, her zaman Yakn Dou olmutur. Rusyann da Yakn Dou zerinde emelleri bilindiinden, Japonya Savandan malup km bir Rusyann gc krlm olacak ve bylece Rusyann, ngiltereye kar olan rekabeti bu corafyada bir lde etkisiz bir duruma gelecekti. Bu rnekte grld gibi ngiliz politikas, belki de kendileri asndan okta nemli olmayan konu ve sorunlarn, zincirleme etkilere neden olabileceini ve olduka nemli sonulara yol aabileceini iyi analiz yaptndan, dnya siyasetini her zaman ynlendiren bir konumda olmutur. Elbette Ermeniler, kendilerinin uluslar aras politikann bir arac olduklarnn farknda deillerdi. Ermeni etelerinin Bir Trk - Rus atmas Yaratma Faaliyetleri Ermeni eteleri, XIX. yzyln sonlarndan itibaren srekli olarak, Kafkasyadan Anadoluya silahl olarak szmaya almlard. Ancak Rus birliklerinin kendilerini engellemeye almalar zerine, eteler yeni bir taktik gelitirerek, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda bir gerginlik ve atma yaratma gayretine girimilerdi. Bir Rus tugenerali ile bir yarbayn imzasn tayan bir belgede, Trkiyeden alnan istihbarata ilikin deerlendirmelerde bulunulmaktadr. Trk asker birimleri tarafndan, snrda szma eylemleri srasnda, Ermenilerden ele geirilen mektuplarda, 1905 ylnda baharn girmesiyle birlikte, Kafkasyadan ok sayda Ermeni etecinin snr boylarnda harekete geerek, Trk askerlerine saldrarak onlar kesecekleri ifade edilmektedir. Ermeniler, snrda gerekletirmeyi planladklar saldrlar, ok kalabalk glerle ve uzun bir sre, durmakszn srdrmeyi tasarlamakta idiler. Ayrca ayet snrda Rus askerleri kendilerinin geilerine engel olmaya kalkacak olurlarsa, Ruslar da keserek, Sarkam, Oltu ve Kazmandaki Rus klalarn atee verecekleri belirtilmektedir. Sz konusu belgede, baka kaynaklardan alnan bilgilerin de, Ermeni etelerinin snrdaki Rus klalarna da saldrma planlar yaptklarn dorulad

vurgulanmtr. Ermenilerin, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda bir atma ortam yaratabilmek iin, yeni araylara girdikleri gzden kamamaktadr. Ermeni etecilerinin, bu amala bir taraftan Trk asker elbisesi giyerek Ruslara saldrmay, te taraftan Rus asker niformas ile Trk birliklerine saldrma hazrl iinde olduklar bilinmektedir. Ermeniler iki devleti, bu ekilde kar karya getirebileceklerini mit ediyorlard (, 450). Rusyann Ermenilere Ynelik Politikasnda Deiiklik Graf llarion vanovi Vorontsov Dakovun, 1905 ylnda Kafkasyaya Namestnik olarak atanmasndan sonra, Kafkasyada Ermenilere kar uygulanan politikalarda Ermeniler lehine nemli deiiklikler olmutu. Bu tarihten sonra, Ermeni nderlerinin faaliyetlerinde de bir dnmn olduu gzlemlenmektedir. Ermenilerin, Bat Avrupa Devletlerinin Ermeni Sorunu ile yeniden ilgilenmeleri iin yrttkleri almalarn, seyri ve istikametinde bir deiiklik olduu ve sadece Rusyann Ermenilerin siyas emellerinin baarya ulamasnda yardmc olaca fikri, Ermeni evrelerinde arlk kazanmt. Ermeni nderleri, Katolikosun da desteini alarak, Rus diplomasi evrelerinde, bu ynde youn bir kampanya yrtmeye balamlard. Ermeniler tarafndan Rusyada yrtlen faaliyetler sonu vermi ve Rusya Osmanl Devletini Ermeni politikasn gzden geirmesi iin sktrmaya balamt. Nihayet Osmanl Devleti 26 Ocak (8 ubat) 1914 tarihinde Trkiyedeki alt vilayette Ermenilere ynelik olarak slahat yapmay ve buralarda grev yapmak iin iki yabanc mfettiin atanmasn kabul etmek zorunda kalmt (, 2100). Sz konusu anlama, Osmanl Devleti adna Sadrazam Said Halim Paa ile Rusyann stanbul maslahatgzar arasnda imzalanmtr. Osmanl Devletinin Ermenilere ynelik slahat yapmay kabul etmesi, Ermeni nderlerini cesaretlendirmi ve Rusyann destei ile siyas olarak zerk bir Ermenistan oluturulabilecei, gibi bir hayale kaplmalarna neden olmutu. Ermeniler sz konusu hedefe ulamak iin, frsat kollamaya ve en uygun an beklemeye balamlard. Almanyann 18 (31) Temmuz 1914 tarihinde Rusyaya sava amas ve ay sonra Osmanl Devletinin de savaa dahil olmas, nihayet Ermenilere bekledikleri frsat vermiti (, 2100).

II. BLM I. DNYA SAVAI I. Dnya Savann balamasndan sonra, zellikle Rusya gzn Osmanl Devletine doru evirerek, Trklerin bu savata nasl bir politika izleyeceklerinin akl kavumasn beklemeye balamt. Rusya, Osmanl Devletinin Almanyann etkisinde olduunu grerek, Trklerin Almanya tarafnda savaa girme hazrlklar ierisinde olduunu da sezmiti. Osmanl Devletini Paylama Planlar I. Dnya Savann balamas ve bu savaa Osmanl Devletinin de katlmas zerine, tilaf Devletleri arasnda Osmanl Devletini paylama planlar kurgulanmaya balamt. 25 Austos (7 Eyll) 1914 tarihinde hazrlanan ve Popovi imzasn tayan bir raporda, Osmanl Devletinin Rusyaya kar bir an nce sava amasnn getirecei yararlar zerinde durulmutur. Trklerin savaa dahil olmalarnn, Rusyann iini zorlatrmayacan, bilakis Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi sonucunda, Ruslarn bir ok kazanlar elde edecei zerinde durulmutur. Sz konusu raporda bu kazanlar arasnda, Rusya asndan en nemlisinin Boazlar ve stanbul olduuna dikkat ekilmitir. Ad geen raporda Osmanl Devletinin i sorunlarnn olduu, ordunun durumunun da i ac olmad vurgulanmtr. Raporda dikkat ekilen nemli bir husus ise, Trklerin Avrupadan kovulmalarnn, Almanya ve Avusturyann Osmanl Devletini savunmalarndan dolay, bugne kadar gerekletirilemedii ifade edilmi ve artk Trklerin Avrupadan kovulma zamannn geldii vurgulanmtr. Raporda, Osmanl Devletinin Rusyaya kar sava amas durumunda, Rusyann kesin olarak Boazlar ve stanbula sahip olaca gr de dile getirilmitir. Boazlar ve stanbulun, sava sonunda Rusyann eline geecei gr bir baka raporda da tekrarlanmtr (, ). tilaf Devletleri tarafndan Anadolunun paylalmasna ilikin olarak, Paristeki Rus Elisinin 16 (29) Ocak 1915 tarih ve 22 say ile Rus Hkmetine ekmi olduu gizli bir telgrafta da, Anadolunun paylalmasna ilikin bir takm ifadeler bulunmaktadr. Rus Elisi, Fransz Delkas ile yapm olduu bir konumadan edinmi

olduu izlenimler dorultusunda, Anadolunun paylalmas durumunda, Fransann sadece Suriye sahillerini istemekle yetinmeyecei eklinde grlerini ifade etmitir. Sz konusu telgrafta, zellikle Yunanistana zmirin braklmas halinde, Fransann da Aleksandrettiyi (skenderun) talep edeceine kesin gzyle bakld gr belirtilmitir (, ). Fortnightly Review de kaleme alnan bir yazda, Lordlar Kamerasnda sz alan Lord Brycen, tilaf Devletlerinin ilk grevinin Trkiyenin iini bitirerek, Trkleri geldikleri topraklara kovmak olduunu ifade ettii vurgulanmtr. Bylece Kk Asyann paylamnn hzlanaca dile getirilen yazda, Anadolunun paylalmas sorununun, sz konusu devletler arasnda grlerek uzlamaya varldna dikkat ekilmitir. Yazda Kk Asyann tamamnn paylalaca da belirtilmitir (, ). Ad geen yazda grld zere, batl emperyalist devletler Anadolunun paylalmas konusunda anlamaya varmlardr. Ancak Trklere kar kkrtm olduklar Ermenilere, bu paylamdan den pay konusuna deinilmemitir. nk batl gler Ermenileri, amalarna ulamak ve kendi karlarn salamak iin kullandklar bir ara olarak grmlerdir. Osmanl Devleti Bnyesinde Yaayan Ermenilerin Nfusu Ermeni soykrm iddialarn akla kavuturabilmek iin, ncelikle I. Dnya Savandan nce, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin nfusunun, arptmalara meydan brakmayacak bir oranda aydnla kartlmasnn zarureti vardr. nk uluslar aras uyumazlk ve uzlamazlklarn zmne, bilimsel olarak yardmc olan aralardan birisi, belki de en bata geleni, sz konusu soruna ilikin olarak ortaya karlan salam demografik verilerdir. Uluslar aras sorunlarda, uyumazlk veya uzlamazlk ierisinde olan taraflarn, sorunlarna ilikin olarak ileri srdkleri kendi demografik verileri, nc lkeler nezdinde pheyle karlanabilir. Oysa iki lke veya millet arasndaki her hangi bir sorun ile ilgili olarak, nc bir tarafn vermi olduu demografik verilerin, daha salkl olduu alglanmaktadr. Geri I. Dnya Sava dnemi ve ncesi dnldnde, Anadolu topraklarnn paylalmas konusunda projeler reten batl emperyalist devletler ve arlk Rusyasnn, kendi karlarn gerekletirebilmek iin, Ermenilerin himayecileri olduklar bir dnemde, Anadoluda yaayan Ermenilerin nfusuna ilikin olarak, sz konusu lkeler tarafndan yaynlanan veya onlarn arivlerinde bulunan demografik verilerin, ne kadar salkl olabilecei de

ayr bir tartma konusudur. Bununla birlikte zellikle Rus arivlerindeki belgelerde, Ermenilerin nfusuna ilikin olarak gsterilen verilerin, geree yakn rakamlar olduu sylenebilir. Resm Rus yaynlarnda, 1880li yllarda btn Ermenilerin toplam nfusunun, yaklak olarak 2.000.000 olduu belirtilmitir. Sz konusu eserde, bununla birlikte, baz yazarlarn Ermenilerin nfusunu 3.000.000, hatta 4.000.000a kadar karanlarn olduu da ifade edilmitir. Ayn eserde, E.Reklyunun Ermenilerin nfusuna ilikin olarak vermi olduu rakamlar, dipnot olarak verilmitir. E.Reklyunun verdii rakamlar ise u ekildedir: Kafkasya ve Rusyann Avrupa yakasnda Trk Ermenistannda (Ravensteine gre 14 ) randa Trkiyenin Avrupa yakasnda Baka lkelerde Toplam 840.000 760.000 150.000 250.000 60.000 2.060.000 15

Yer yznde yaayan toplam Ermeni nfusuna ilikin olarak, resm Rus kaynaklar ile E. Reklyunun verdii rakamlar arasnda sadece 60.000 kiilik bir fark vardr. Dier taraftan Reklyunun verdii rakamlara gre, Osmanl Devleti bnyesinde yaayan Ermenilerin saysna bakldnda, 1.010.000 says ortaya kmaktadr. Bu saynn, drtte birinin de Osmanl Devletinin Avrupa yakasnda yaad grlmektedir. Yukardaki rakamlar incelendiinde, gze arpan bir dier nokta ise, 1880li yllarda Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin nfusunun, Rusya snrlar ierisinde yaayan Ermenilerden 170.000 kii daha fazla olduudur. Bu arada I. Dnya Savandan nceki resm Rus verilerinde, Osmanl Devleti ile Rusyada yaayan Ermenilerin saysnn hemen hemen eit olduu belirtilmektedir. ki lkede yaayan Ermenilerin arasnda 1880li yllarda 170.000 kiilik bir fark olduu dnldnde - Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin says daha fazla yaklak olarak 35 ylda aradaki farkn nasl kapand sorusu akla gelebilir. Anadoludan Rusyaya srekli olarak Ermenilerin g ettii hatrlandnda, bundan

Ravenstein, 1878 ylnda Anadoluda yaayan Ermenilerin nfusunun 760.000 olduunu belirtmitir. Yazar, Osmanl Ermenilerinin toplam nfusunu ise 872.000 kii olarak gstermitir (Karpat, 2003). 15 , 1882.

14

dolay aradaki dengenin saland belirtilebilir. Bununla birlikte Osmanl Devletine kar Ermenilerin srekli olarak isyan ettikleri de dnldnde, sz konusu isyanlar neticesinde yaplan atmalarda, Ermenilerin de kayp verdikleri gz nne alndnda, I. Dnya Sava ncesi Ruslarn vermi olduklar rakamlarn tutarl olduu sonucu karlabilir. Tarihsiz bir Rus ariv belgesinde, Osmanl Devletinin toplam nfusunun 33.500.000 olduu, bu nfusun 5.600.000inin Avrupa ktasnda, 15.430.000inin Asya ktasnda, 12.470.000inin ise Osmanl Devletinin vasal (uydu) lkelerinde yaad grlmektedir. Ayn belgede Kk Asyada 9 vilayette yaayan Ermenilerin nfusu, 913.780 (% 15.3) olduu belirtilmitir. Sz konusu 9 vilayette yaayan Mslmanlarn nfusu ise 4.453.250 (% 74.1) Rumlarn nfusu 623.750 (% 10.6) olarak dikkat ekmektedir. Belgede sz konusu vilayetlerdeki Ermeni nfusunun 1/6ya dahi ulamad da vurgulanmtr (, 1622). Petersburg Ermeni Topluluu tarafndan 1912 ylnda, Trkiyeye gnderilen iki kiiden oluan Ermeni temsilcilerinin hazrlam olduu bir raporda ise, Dou Anadolu Ermeni vilayetlerinde 1912 ylnda yaayan Ermenilerin toplam says 1,018.000 olarak verilmitir. Sz konusu raporda, Ermenilerin kentlere gre dalmnn u ekilde olduu ileri srlmtr: Erzurum Van Bitlis Harbert (Harput) Diyarbakr Sivas Toplam 215.000 185.000 180.000 168.000 105.000 165.000 1.018.000 Ad geen ehirlerdeki toplam nfusa oran % 38.9 ( , 579). Ermeni temsilcileri, bu ehirlerde yaayan Mslmanlarn toplam nfusunun ise 1.178.000 (% 45.1) olarak vermilerdir. Ancak sz konusu raporda, Kzlbalar, Zazalar, Timbliler, arkllar ve Yezidler, Mslmanlar grubuna dahil edilmemilerdir. Ad geen gruplarn nfuslar ise toplam olarak 254.000 (% 9.6) olarak belirtilmitir ( , 579). Ermeni nfusuna ilikin olarak yukardaki Rus ariv belgesinin

vermi olduu rakamlar ile, St.Petersburg Ermeni temsilcilerinin vermi olduu rakamlar arasnda ok byk bir fark yoktur. Ermeni temsilcilerine gre, Ermenilerin nfusu Ruslarn vermi olduu rakamlardan 104.220 kii daha fazladr. Ancak sz konusu nfus verileri arasnda dikkate alnmas gereken bir husus vardr. Rus ariv belgesinde 9 vilayette yaayan Ermenilerin nfusu verilirken, Ermeni temsilcileri sadece 6 vilayette yaayan Ermenilerin nfusunu dikkate almlardr. Ancak her iki belge karlatrldnda, Mslmanlarn nfusuna ilikin ok byk bir tutarszlk olduu gze arpmaktadr. Ruslarn vermi olduu rakamlara gre, sz konusu 9 vilayette yaayan Mslmanlarn nfusu ise 4.453.250 (% 74.1) olarak grlrken, Ermenilerin nfusu 913.780 (% 15.3) kiidir. Ermeni temsilcilerinin vermi olduu rakamlarda ise, Mslmanlarn nfusu 1.178.000 (% 45.1), Ermenilerin nfusu 1.018.000 (% 38.9) olarak grlmektedir. Grld zere Ermeni temsilcileri Mslmanlarn nfusunu mmkn olduu lde dk vermilerdir. Ruslarn, Ermeni temsilcilerine gre, Trkiyede yaayan Ermeni ve Mslmanlara kar daha az duygusal ve objektif olacaklar gz nne alndnda, Ermenilerce gsterilen nfus verilerine gven duymak pek mmkn olamamaktadr. Baku 16 gazetesinin 1913 ylnn 34. saysnda, Trk Ermenistannda Ermenilerin statistii balkl bir yazda, Ermenilerin nfusunun 1880-1890 yllar arasnda yaklak olarak 2.660.000 olduu belirtildikten sonra, bir taraftan kanl olaylarn balamas, dier taraftan alk ve salgn hastalklar nedeniyle, Ermenilerin nfusunun nemli bir sayda azaldna dikkat ekilmitir. Sz konusu gazete, alt vilayette yaayan Ermenilere ilikin olarak elde edilen yeni nfus verilerine gre, Ermenilerin saysn 930.000 kii, bu nfusun toplam nfusa orann ise % 38.8 olarak vermitir. Bununla birlikte gazetedeki makalede yazar B. Gaspn, Ermeni nfusuna ilikin olarak bugne kadar abartl saylarn verildii ifadesine de yer verilmitir. B. Gasp, yukarda belirtilen saylara ilikin olarak ise, Krt ve Trklerin nfuslarnn olduundan daha az olarak verildiini dile getirmitir (, 1913, No: 34). Kafkas Ordusu Karargah tarafndan Trkiyede yaayan Ermenilerin nfusuna ilikin olarak, tarih gsterilmeksizin, aadaki veriler sunulmutur:

Bakde gnlk olarak yaymlanan, edeb ve siyas konulara arlk veren bir gazete olup, Ermeniler tarafndan karlmtr.

16

ehir Ad Erzurum Bitlis Van Trabzon Sivas Mamuret-ul-Aziz Diyarbakr Kastamonu Ankara Toplam

Rus Kaynaklarna Gre 119.648 176.842 109.232 35.879 170.350 69.307 90.000 2.650 45.900 819.808

Ermeni Temsilcilerine Gre 215.000 180.000 185.000 165.000 105.000 -

Yukarda yatk olarak yazlan rakamlar, sz konusu belgede kurun kelem ile yazlarak, belgenin kenarna Ermeni tanklar notu dlmtr (, 391). Bu rakamlar ile karsndaki ehirler, St.Petersburg Ermeni temcilcilerinin vermi olduu veriler ile aynen uyutuundan, - Ermeni temsilcilerinin raporunda Trabzon, Kastamonu, Mamuret-ul-Aziz ve Ankarann olmamas, kurun kalemle yazlan veriler ksmnda bu ehirlerin karsna tire iareti konmas - belgede kurun kalem ile yazlan, yukarda ise yatk karakter ile gsterilen verilerin, St. Petersburg temsilcilerinin, 1912 ylnda Ermenilere ait ileri srm olduklar rakamlarn olduunu, kesin bir ekilde gstermektedir. Rus Kafkas Ordusu Karargah, kendi verileri ile Ermeni temsilcilerinin verileri arasnda bir karlatrma yapmak iin, nfus verilerini yan yana yazm olmaldr. Kafkas Ordusu Karargahnn nfus verilerini gsteren belgede, her hangi bir tarih bulunmamaktadr. Ancak kurun kalem ile yazlan verilerin, St. Petersburg Ermeni temsilcilerinin verileri olduu kesin olarak bilindiinden dolay, sz konusu temsilcilerin Ermenilere ilikin olarak hazrlam olduklar raporun tarihi 1912 yl olduuna gre, Trkiyede yaayan Ermenilere ilikin olarak Kafkas Ordusu Karargah nfus verileri 1912 ylndan sonra hazrlanm olmaldr. Rus ve Ermenilere ait olan sz konusu veriler karlatrldnda, Erzurum, Bitlis, Van, Sivas ve Diyarbakrda yaayan Ermenilerin toplam says, Rus Kafkas Ordusu verilerine gre 666.072, Ermeni temsilcilerine gre 850.000 olmaktadr. Ermeniler sz konusu 5 vilayette yaayan

Ermenilerin saysnn 183.928 kii daha fazla olduunu ileri srmlerdir. Bylece Ermenilerin ileri srm olduu nfus verilerinin gvenli olmad, bir kez daha ak bir biimde grlmektedir. Baku gazetesinin 23 Aralk (5 Ocak) 1914 tarih ve 287 nolu saysnda, Ermeni Mak gazetesinden naklen verilen bir haberde, Trkiyedeki 6 vilayette yaayan Ermenilerin nfuslarnn toplam nfusa orannn % 38 olduu belirtilmitir (, 1914). Bu nfus oran dikkate alndnda, Ermenilere ilikin olarak Ruslarn vermi olduu nfus oranlaryla, Ermeni gazetesinin rakamlar arasnda byk bir uyumazlk olduu dikkati ekmektedir Muhtemelen Rus Emniyet Tekilat tarafndan hazrlanm, tarih dlmemi bir raporda, Rusya ve Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin toplam nfuslarnn birbirine hemen hemen eit olduu belirtilmitir. (, 821). Ancak sz konusu raporun ieriine bakldnda, raporda belirtilen en son tarih olarak 1913 yl gze arptndan, raporun bu tarihten sonra hazrlanm olmas gerekir. Rusya ileri Bakanlna bal olan Merkezi statistik Komisyonunun yaynlam olduu 1914 statistik Yllnda, 1 (14) Ocak 1914 tarihi itibariyle Rusya mparatorluunun nfusu verilmitir. Sz konusu yllkta, Rusyada yaayan Ermenilerin nfusunun 1.300.000e yaklam olduu ifade edilmitir (i i, 1915). Dier taraftan 20 Mart (2 Nisan) 1914 tarih ve 2717 say ile Kafkasya Genel Valiliine gnderilen bir yazda, Rusyada yaayan Ermenilerin toplam saysnn 1.190.381 olduu bildirilmitir (, 821). Grld gibi Rus resm makamlarnca, Rusyada yaayan Ermenilerin saysna ilikin olarak elikili rakamlar verilmekle birlikte, Ermenilerin nfusunun yaklak olarak 1.190.000 ile 1.300.000 arasnda olduu anlalmaktadr. Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin, Rusyadaki Ermenilere eit sayda olduklar ifadesi dikkate alndnda, I. Dnya Sava ncesinde Trkiyede yaayan Ermenilerin nfusunun da 1.190.000 ile 1.300.000 arasnda olduu kabul edilmelidir. Ermenilerin I. Dnya Savana Osmanl Devletinin Katlmasn Sevinle Karlamalar Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinden sonra, Ermeni Katolikosu V. Kevork btn Ermenilere bir kondak 17 yaynlayarak, d dmanlarn Rusyaya

17

Kondakn bir nevi din ferman olduu sylenebilir.

kar sava atn belirtmiti. Katolikos, Rusyann zafer kazanmas iin Ermenilerin btn imkan ve gleri ile harekete gemelerini talep etmiti (, 821). Osmanl Devleti henz I. Dnya Savana girmeden nce, Ermeniler uluslar aras siyas gelimeleri pr dikkat izlemeye balamlard. Rusyann Kafkasya Genel Valisi ve Kafkas Ordular Ba Komutan Graf Vorontsov Dakov, Rus Babakan van Logginovi Goremkine Tiflisten gnderdii 9 (22) Austos 1914 tarih ve 1955 numaral bir mektupta, Ermeni Katolikosundan alm olduu bir mektuptan sz ederek, btn Ermenilerin Osmanl Devleti ile kacak bir sava byk bir zlemle beklediklerine dikkat ekmiti. Dakov sz konusu mektubunda, izlenimleri dorultusunda Trk Ermenilerinin, Osmanl Devletine kar bir isyan hazrlnda olduklarn da vurgulamt. Dakov, kendi gzlemleri ve Kafkasyadaki valilerden ald bilgilerin de bu grleri destekler nitelikte olduunu, Kafkasya Ermenilerinin Rusyann seferberlik karar almasn son derece sevinle karladklarn rapor etmiti. Ermenilerin byk bir mutlulukla ordu birliklerine katldklarn, bat cephesine sevk edilen Ermenilerin ise, kendilerinin Trk cephesine gnderilmemelerinden dolay znt duyduklarn da bildirmiti (, ; , 1276). Baku gazetesinin Ermeni Mak gazetesinden naklettii bir habere gre, Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinin, Karsta yaayan Ermeniler arasnda byk bir cokunlukla karland, insanlarn sokaklara dklerek, birbirlerini tebrik ettikleri, asker orkestra eliinde yaa sesleriyle Trk Konsolosluuna kadar yryerek, Konsolosluktaki Trk bayran indirdikleri ve konsolosu gzaltna aldklar haber verilmitir. Gazetedeki haberde Ermenileri, sava ile birlikte yakn bir gelecekte mutlu gnlerin bekledii de belirtilmitir (, 1914). Savan balamasn coku ve sevinle karlamann hibir mantkl aklamasnn olduu sylenemez. Ermenilerin Ruslar Tarafndan Silahlandrlmas ve Gnll Ermeni Birlikleri Ermenilerin silahlandrlmasna ilikin olarak, Tiflis Vilayeti Jandarma Komutannn Polis Mdrne yazm olduu 12 (25) Eyll 1914 tarih ve 14 numaral son derece gizli ve ahsa zel bir yazda da, Kafkas Ordular Ba Komutan ile ileri Bakan arasnda varlan bir anlama gereince, Ermenilerden gnll birlikler oluturularak, silahlandrlacaklar anlalmaktadr. Sz konusu birliklerin Trk ve ran snrlar boyunca konulanarak, Trkiye ile savan balad anda, hzl bir ekilde

Trk snrndan ieri girerek, Trk Ermenilerini ayaklandracaklar belirtilmektedir. Ruslarn, isyanc Ermenileri kendi kontrolleri altna alacaklar da sz konusu belgede ifade edilmektedir. Ayrca, oluturulacak Ermeni birliklerinin komutasnn, Ermeni Tanaksutyun ve Hnak Partilerinin yelerinin ellerinde olaca anlalmaktadr. Sz konusu partilerin Rusyaya kar yrtm olduklar ihtilalci politikalar braktklar belirtildikten sonra, Kafkas Ordular Ba Komutannn, daha nce ilemi olduklar sulardan dolay aranan parti yelerinin, takibatna gerek olmadn ve snr boyunca bu birliklere tam bir hrriyet verilmesini emrettii bildirilmitir (, 1276). Bununla birlikte Tiflis Jandarma Komutannn 28 Ocak (10 ubat) 1915 tarih ve 224 say ile Tmgeneral Nikolay Nikolayevi Yudenie gnderdii ahsa zel ve gizli bir yazda, Ermeni gnll birlikleri oluturulduktan sonra, birliklerin komutasnn Tanaklarn elinde olduu haber verilmektedir (, 2100). Bu arada Ermeni htilal Federasyonu tarafndan Rusyann Washington Eliliine 24 Mart (6 Nisan) 1915 tarih ve 74 say ile gnderilen bir mektupta, Kafkasya cephesinde binlerce Tanaksutyun Partisi mensubunun savatna dikkat ekilmitir (, ). Ancak, Hnak Partisine bal Canpolatov komutasnda cephede savaan gnll birliklerinin de olduu bilinmektedir (, 1328). Ermenilerin Ruslar tarafndan silahlandrld en st Rus makamlarnn yazmalarndan da anlalmaktadr. Nitekim ileri Bakannn 23 Eyll (6 Ekim) 1914 tarih ve 176194 numaral ve Rusya Babakannn 6 (19) Ekim 1914 tarih ve 7229 numaral yazmalarndan anlald zere, Rus Kafkas Ordular Ba Komutan tarafndan, Ermenilerin kendilerinin seecekleri kiilerden gnll birlikler oluturmasna izin verilmiti. Oluturulan birliklere asker depolardan tfek verildii gibi, bu birlikleri oluturan gnll Ermenilerin daha nce gerekletirmi olduklar sulardan muaf tutulacaklar da ayrca ifade edilmiti (, 1276). Rus ordusuna Ermenilerin gnll birlikler ile destek verme nedenlerine bakldnda, Ermeniler vermi olduklar bu destee karlk olarak Rusyann, zerk bir Ermenistan yaratlmasn salayacan mit ediyorlard. Ancak, zerk bir Ermenistan gerekletirmek ilk hedefti. Ermenilerin asl hayalleri bamsz bir Ermeni Devleti kurmakt. Nitekim Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan, Ermenilere ilikin bir raporun verdii bilgilere gre, savan balamas ile Tanaksutyun Partisinin nderleri ve savalar Tifliste toplanmaya balamlard. Ermeni etelerinin lideri Andronik de, Bulgaristandan Tiflise gelmiti. Burada

Piskopos Mesropun da katlmyla toplantlar yaplm ve Rusyann himayesinde bamsz bir Ermenistan Devletinin kurulabilmesi iin karar alnmt. Bu amaca ulaabilmek iin de gnll birliklerin oluturulmas kararlatrlmt (, 2100). Bu arada Ermenilerin yurt dnda da bo durmadklar ve siyas hedeflerine ulaabilmek iin, kamuoyu oluturmaya altklar belgelere yansmtr. Ruslarn ajanlar araclyla elde ettikleri bilgilere gre, Tanaksutyun Partisinin yabanc lkelere siyas kamuoyu oluturmak amacyla yelerini gnderdii grlmektedir. Ermeni gnll birliklerinin oluturulmasna batda zel bir nem verildii anlalmaktadr. Ermeni birlikleri ne kadar gl olursa, byk glerin Ermenilerin isteklerini o derece dikkate alacaklar varsaylmaktadr. Ayrca, Ermeni rgtlerinin cephedeki gnll birliklerin faaliyetlerini, yurt dnda duyurmak iin reklama zel bir nem verdikleri duyumlar alnmaktadr. Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu raporda, yabanc basnn Ermeni olaylarn olduundan farkl bir biimde yorumladklar da vurgulanmtr (, 2100). Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu raporda da, Rus Ermenilerinin sadece vatandalk borcunu demek iin seferber olmadklar, cokulu bir ekilde gnll birlikler oluturmalarnn asl nedeninin, sava sona erdikten sonra, Rusyadan gnll birliklerin hizmetlerine karlk, dl olarak zerk bir Ermenistann tannmasn isteyecekleri vurgulanmtr. Ermeni isteklerinin, Rus Hkmeti tarafndan kabul edilmemesi durumunda ise, silahl gnll birlikler araclyla, bu kez silahl mcadele yoluyla amalarna ulamak isteyeceklerine dikkat ekilmitir (, 2100). Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu raporda da, Ermeniler arasnda sava sonrasna dnk olarak gizli ve tehlikeli planlarn yapld belirtilmitir. Tanaksutyun Partisinin btn gnlllere, Ruslarn dattklar silahlar Ermenilerden geri alabilecekleri varsaylarak, byle bir durumda silahlarn Ruslara teslim edilmemesi yolunda arda bulunulmutur. Byle bir uyarnn yaplma nedeni ise, sava sonunda Rusya ayet zerk bir Ermenistan gerekletirme uygulamasndan vazgeerse, Ermeni gnll birlikleri, o zaman Rus Hkmetine kar silahl mcadeleye balayacaklard. Bu arada Tanaksutyun Partisi liderleri ileriye dnk planlarn gz nne alarak, Rusyadan yeni gnll birlikler oluturulmasn ve bunlarn da silahlandrlmasn talep etmilerdi. Raporda, Ermenilerin Rusyaya ballklarnn iten olmad belirtilmi ve ilk frsatta

maskelerini karacaklar ve savan sona ermesini beklemeden bu kez, Ermenilerin yegane koruyucusu olarak grdkleri, Rusyaya kar savaacaklar vurgulanmt (, 2100). Grld zere Ermeniler asndan daimi dost veya dman gibi kavramlarn olmad anlalmaktadr. Ermenilerden gnll birlikler oluturulmasna karar verildikten sonra, Ermeniler arasnda hareketliliin hzland anlalmaktadr. Binlerce Ermeni gnll birliklere yazlmt. Baku gazetesinin 25 Aralk (7 Ocak) 1914 tarih ve 289 nolu saysnda, cephede ilerin iyi gitmemesi halinde, Ermenilerin hrriyete kavumalarna karlk olarak, Rusyann gnll hizmetine 250.000 sava sonra temin Kafkas edebilecekleri cephesinde vurgulanmt (, 1914). Ermeni birlikleri oluturulduktan konulandrlmlard. Varontsov Dakov tarafndan (Genel) Kurmay Bakanna ekilen 24 Mays (6 Haziran) 1915 tarihli bir telgrafta, Ermenilerden be adet birlik oluturularak, bu birliklerin Trk ordusuna ok yakn bir mesafede konulandrldklar bildirilmiti. Drt Ermeni gnll birliinin Van yresinde, birisinin ise Karaderbent dolaylarnda bulunduklar ifade edilmiti. Birliklerin bin adet trehlineek ve iki bin manliher tfei ile silahlandrld ve drt adet yeni birliin daha oluturulaca bu birliklere ise, bin adet Japon tfeinin datlmasnn kararlatrld zerinde durulduu rapor edilmiti. Bu arada oluturulacak drt adet yeni birliin ihtiyac olan fieklerin, Ermeniler tarafndan kendi imkanlar ile salandktan sonra, silahlarn datmnn yaplaca da belirtilmiti. Varontsov Dakov ekmi olduu telgrafta, Ermeniler arasnda milliyetilik fikirlerinin ve gizli hayallerinin olduunu belirttikten sonra, kendi idareleri ve kontrolleri altnda bulunan drt-be bin silahl Ermeninin mevcudiyetinin, stelik Rus snrlar dnda bulunmalarndan dolay, Rusya asndan bir tehlike oluturamayacaklar grn savunmutu. Telgrafta, Ermeni bombac hareketinin tehlikeli olduu belirtilmekte ve Vann ele geirilmesinde Ermenilerin rolnden bahsedilmekte, Van Trklere geri verilse bile, bar zamannda bu yredeki Ermeni birliklerinin Trkler ile mcadeleyi srdrecekleri gr vurgulanmaktayd (, 2100). Bir taraftan Ermenileri silahlandran Ruslar, dier taraftan Kafkasya Mslmanlarnn ellerinde var olduu iddia edilen silahlar toplamak iin gereken hazrlklar yapyorlard. Aleksandropol Garnizon Komutannn yazm olduu 17 (30) Ocak 1915 tarih ve 5 numaral gizli bir raporda Karsa bal Ah-babin, Aleksandropol

ve Elisavetpole (Gence) bal Baralide halkn sakin olmadklar belirtilmiti. Ermeni gnll birlik komutanlarndan Vartapetyants da halkn arasnda homurdanmalarn baladn sylemiti. Gizli ajanlar da Azeri kylerinde byk lde silah olduunu bildirmilerdi. Aleksandropol Garnizon Komutan, Kafkas Ordusu Karargah Komutanna yukardaki bilgileri ileterek, ad geen yerlerde asker birliklerce zenli bir genel aramann yaplarak, bahsi geen silahlarn halkn elinden alnmasnn gerekli olduunu rapor etmi ve Azerilerin silahszlandrlmasnn gerekli grld takdirde bahsedilen aramann yaplmas iin izin talep etmiti (, 2100). Ruslar, Ermenilerin vermi olduklar bilgilere dayanarak, Mslmanlar taciz etme hazrlklar yapyorlard. Rusya Mslmanlarnn lkelerine kar herhangi bir hyanet iinde olduklarna dair hibir belirti ve bilgi bulunmamaktadr. Bir taraftan Ermeniler silahlandrlrken, te taraftan Mslmanlarn elinde silah bulunsa bile, bunlarn halkn elinden alnmasnn hibir geerli, hakl nedeni ve gerekesi olamaz. nk, Ermeniler ve Azeriler arasnda 1905-1907 yllarnda blgede yaanan ac olaylarn unutulmamas gerekir. Nitekim Kafkas Ordular Ba Komutan Graf Vorontsov Dakovun Rus Babakan van Logginovi Goremkine sunmu olduu ve yukarda bahsedilen 9 (22) Austos 1914 tarih ve 1455 sayl raporda, iki toplum arasnda atmalarn kabileceine dair bilgiler yer almaktadr. Buna ramen, Mslmanlarn silahsz braklmalar demek Ermeniler karsnda onlarn bile bile resmen lme terk edilmeleri anlamna gelir. Kafkasya Genel Valilii tarafndan Kafkas Ordusu Sahra Komutanlna yazlan 14 (27) ubat 1915 tarihli gizli bir yazda, Karsa bal Trk ky Kuyruk Dere ile Erivan blgesindeki Krt kynde sakland ileri srlen, silahlarn toplatlmas ynnde, valilik tarafndan Erivan valisi ve Kars vilayetinin askeri valisi ile temasa geildii bildirilmiti. Kars askeri valisi, Kuyrukdere kynn Trk ky olmadn, aksine sz konusu kyde sadece Ermenilerin yaadn belirterek, Kuyrukdere kyllerine, Kars blgesi askeri komutan tarafndan silah verildiini de ilave etmiti (, 2100). Yine bir baka belgede de, Krtlerden alnan silahlarn Ermenilere datld belirtilmitir (, 2100). Grld zere Rus makamlar, Ermeniler ve Krtler arasnda kesin olarak bir ayrm yapmakta, Ermenileri silahlandrrken, Krtlerin ellerindeki silahlara el koyarak blgede sava srasnda iki halk arasndaki g dengesini, Ermeniler lehine bozmakta idiler. Bu ise blgedeki

kargaal ve iki halk arasndaki dmanl daha fazla krkleyerek, yeni saldr ve kanl eylemlere zemin hazrlamakta idi. Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 sayl bir raporda, Ermeni gnll birliklerine ait saysal bilgiler de verilmitir. Bu bilgilere gre alt adet birliin oluturulduu ve her birliin 1.000 kii yada daha az bir sayda olduu ifade edilmi, toplam olarak ise yaklak olarak 5.000 Ermeni gnllnn mevcut olduu belirtilmitir. Bu arada yedinci olarak yedek bir birliin Erivanda oluturulduu not edilmitir. Ermeni gnlllerin vermi olduklar kayplar konusunda da baz rakamlar verilmitir. Buna gre, 6 (19) Nisan - 1 (14) Aralk 1915 tarihleri arasnda, ikinci Ermeni gnll birliinin 33 kayp verdii ve 46 yaralsnn olduu; nc birliin 14 l, 36 yarals; drdnc birliin 40 l, 48 yarals olduu ifade edilirken, birinci ve beinci birliklere ait kayplara ilikin verilerin elde olmad beyan edilmitir (, 2100). Rus askeri makamlarnn yazmalarnda, Trklere kar oluturulan Ermeni gnll birliklerinin says 5.000 6.000 olarak verilmektedir. Ancak sz edilen gnll birlikler sadece Ermenilerden oluan ve komutanlarnn da Ermeni olduu ve Rus ordusu ile irtibatl olan birliklerdir. Ayrca Ermeni gnll birliklerinden ayr olarak, Rus birlikleri iinde savaan Ermenilerin olduu bilinmektedir. Nitekim Ermeni grubunu adna Dumada 20 Ekim (2 Kasm) 1916 tarihinde yaplan toplantda sz alan Ermeni temsilcisi A. K. Djivelegov, konumasnda Trklere kar verilen savaa Ermenilerin on binlerce gnll ile katldklarn vurgulamt (, ). Bu arada Petrograda 18 ifreli olarak ekilen 10 (23) Nisan 1915 tarih ve 1852 sayl bir telgrafta, ran topraklarnda da faaliyet gsteren ve blgedeki Mslmanlara kar saldrlarda bulunan, 5.000 kiilik bir Ermeni mfrezesinden sz edilmektedir (, ). Kolokol gazetesinin 21 Kasm (3 Aralk) 1914 tarihinde, 2566 nolu saysnda Papaz S. Ter Oanisyants imzasyla yaynlanan Ermenilere ar balkl bir makalede, oluturulan Ermeni gnlllerinin saysnn imdiden 100.000 kiiye ulat (, 1914) belirtilmitir. Fortnigtly Review de kaleme alnan bir makalede ise, Rus Ordusuna Trklere kar savamak iin yazlan Ermeni gnlllerin
Sankt-Peterburg (St.Petersburg), I. Petro tarafndan 1703 ylnda ina edilmeye balanmt. Kent 1712 ylnda, arlk Rusyasnn bakenti olmutu. Gnmzde Rusya Federasyonunun kltr ve kuzey bakenti olarak adlandrlan Sankt-Peterburg, ihtilalden sonra bir sre Petrograd, daha sonra Leningrad, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ise, yeniden ilk ad ile anlmaya balamtr.
18

saysnn 100.000ni am olduu vurgulanmtr (, ). Benzer tarzdaki bilgiler, Londrada grev yapan Rus Elisi Graf Aleksandr Konstantinovi Benkendorfa, Londrada yaayan Ermeni toplumu adna Avrupa Ermeni Bapiskoposu Kevork tciyan ile Yarbay Gregori Devletliyann 13 (26) Aralk 1914 tarih ve 33 say ile ngilizce olarak vermi olduklar bir muhtrada da grlmektedir. Sz konusu muhtrada, btn Ermenilerin sempatisinin Ruslar tarafnda olduu belirtildikten sonra, Rus ordusu iindeki Ermenilerin saysnn 100.000 kii olduuna dikkat ekilmitir. Ayn zamanda muhtrada, Fransz ve ngiliz ordular bnyesinde hizmet veren Ermenilerin olduu da ifade edilmitir. Ayrca muhtrada, Rusyann himayesi altnda bir Ermenistan kurulmas ynnde bir de arda bulunulmutur (, ). Grld zere 1914 yl sonlarnda, Trklere kar savamak iin 100.000 kiilik bir Ermeni gnlller birliinin hazr olduu dikkat ekmektedir. Rus ordusu saflarnda Trklere kar savaan Ermeni gnll birliklerine ilaveten, Ermeni etelerinin de Trklere kar savat bilinen bir olgudur. Nitekim 11 (24) Haziran 1915 tarihli Ermeni LibrNarol gazetesinde, Ermeni Sorunu balkl bir yazda, Ermeni partilerinin hr dnya ve tarafsz lkelerin kamu oylarna bavurarak, tilaf Devletlerinin koruyuculuunda zerk bir Ermenistan kurulmas iin yalvardklarna dikkat ekilmektedir. Sz edilen arda 130.000 Ermeninin Rus bayra altnda savat vurgulanmaktadr (, 2100). Rus askeri makamlarnn, kendi ajanlarndan alm olduklar 18 Kasm (1 Aralk) 1915 tarih ve 64 sayl bir telgrafta, Osmanl ordusunun yekununun 600.000 700.000 kii arasnda olduu bildirilmiti. Telgrafta, Kafkas cephesindeki Trk birliklerin tamamnn ise, ancak 150.000 200.000 arasnda olduu vurgulanmt (, 2100). Kars Kale Komutan tarafndan Kafkas Ordusu Sahra Komutanna gizli olarak yazlan bir raporda, istihbarat birimlerinden alnan bilgiler dorultusunda, Trk ordusunun Anadoludaki mevcudunun 300.000e yakn olduu vurgulanmt. Raporda, Erzurum vilayetindeki Trk birliklerinin saysnn ise 70.000e yakn olduu ifade edilmiti (, 2100). Yine belgelerde sz edilen bu 150.000 200.00 kiilik Trk birliinden, binlerce askerin tifoya yakalanarak hayatlarn kaybettikleri, her gn 1.000 kadar askerin ise yine hastalktan ldkleri belirtilmiti (, 2100). Salgn hastalklardan dolay Trk ordusunda lenlerin saysna ilikin olarak, 14 (27) ubat 1915 tarih ve 129 say ile Rus Genel

Kurmayna, Peradan ekilen gizli bir telgrafta kesin saylar verilmitir. Telgrafta, Kafkas cephesinde, tifo ve baka bulac hastalklarn yaygn olarak grld ve bu hastalklardan dolay hayatn kaybeden, alt rtbeli askerlerin saysnn yaklak olarak 17.000 olduu, yaklak olarak 40 doktorun da salgn hastalklardan dolay yaamn yitirdii ifade edilmitir (, 1418). Ermeni liderlerinin ise Ruslarn, gnll birlikleri kontrol etmeye almalarn ve onlarn faaliyet alanlarn kstlama yada tamamen Ruslara baml birlikler haline getirme almalarna, annda tepki ile karlk verdikleri grlmektedir (, 2100). Bununla birlikte, Ermeni gnll birlikleri 1917 ylnda ortadan kaldrlarak, Ermenilerden oluan, at taburlar kurulmutu (, 2168). Ermeni Gnll Birliklerinin Rus Emirlerine taat Etmemeleri ve Mslmanlara Yapm Olduklar Tecavzler Kars Kale Komutannn, Kafkas Ordusu Karargah Komutanna gnderdii 23 Ocak (5 ubat) 1915 tarih ve 141 sayl gizli bir yazsnda Ermeni birliklerinin disiplinsiz hareketlerinden bahsedilerek, Karsa gelen Ermeni birlik komutanlarnn, emirlere ramen, Kale Komutanlna kayt yaptrmak iin uramadklar bildirilmiti. Ermeni birlikleri ile halk arasnda sk sk ciddi sorunlarn ortaya kt, ldrme, soygun ve her trl tecavz hareketlerinin grld bildirilmi ve Ermeni gnlllerinin disiplinsiz ve ahlakszlklar rapor edilmiti. Kars Kale Komutan, Ermeni gnll birliklerinin itaatsizlikleri ile halka yapm olduklar tecavzlerin nlenebilmesi iin, Kafkas Ordusu Karargah Komutanndan, Karsta hangi Ermeni gnll birliklerinin oluturulduu ve bunlarn kimlere bal olduklar hakknda bilgi talep etmiti (, 2100). Kafkas Ordusu Karargah Komutannn emriyle Albay Yakovlev tarafndan, Kars Kale Komutanna istemi olduu bilgiler, 29 Ocak (11 ubat) 1915 tarih ve 1928/240 say ve 348 k numaras ile gizli bir yaz ile bildirilmitir. Buna gre, Kafkaslarda aada belirtilen Ermeni gnll birliklerinin oluturulduu ifade edilmitir: 1. randa Andronik komutasnda, 2. Idrda Armen Garo komutasnda, 3. Kazmanda Amazasp komutasnda, 4. Sarkamta Keri komutasnda,

5. Karsta Canpoladyants komutasnda. Bunlarn dnda ise Aleksandrepolde Vartan komutasnda yedek (ihtiyat) birlii ile Kafkas 1. Kolordusu Komutanl Karargahna bal oluturulan Yzba Gagemov komutasnda casus mfrezesi olduu belirtilmiti. Oluturulan bu birliklerden ilk ikisinin Kafkas 4. Kolordusu Komutanna; 3. ve 4. birlikler ile casus mfrezesinin, Kafkas 1. Kolordusu Komutanna; 5. Ermeni gnll birliinin ise kendisine, yani Kars Kale Komutannn emri altnda olduu; yedek birliin ise Aleksandrepoldaki Garnizon Komutanna bal olduklar bildirilmiti. Ayrca, Karsta Canpoladyants komutasndaki birlik dnda, bir birliinin bulunmasnn sz konusu olmad da vurgulanmt (, 2100). Kars Kale Komutan, Ermeni birlikleri ile halk arasnda sorunlar ktndan bahsetmi, ancak sz konusu halkn kimler olduuna deinmemitir. Ermenilerin her trl tecavzne urayan halk Mslmanlard. Nitekim Devlet Dumas yesi (milletvekili) Mamed Yusuf Cafarovnn yrede yaanlan olaylara ilikin olarak Rus arna sunmu olduu bir ikayet raporunda, Ermeniler tarafndan Mslman halka kar yaplan bask ve tecavzler ok ak bir ekilde dile getirilmitir. Mamed Yusuf Cafarov, I. Dnya Savanda Kafkas Cephesinin almasndan sonra, Mslman halk asndan ar koullarn olutuunu belirtmitir. Bu ar artlarn zellikle Kars yresinde yaayan Mslmanlar arasnda daha fazla hissedildiini belirten milletvekili, sz konusu koullarn olumasnda Kars oblast (yresi) genel valisinin 22 Aralk 1914te (4 Ocak 1915) yaymlam olduu emirlerin etkisi olduunu ifade etmitir. Yaymlanan sz konusu emirlerden sonra, Mslman halka kar dmanca tavrlarn son derece artm olmas ve Mslman halkn yaantsnn ekilemez bir duruma gelmesi zerine, Kars oblast valisi aklayc yeni bir tamim yaymlamak zorunda kalmt. Vali Blge Hristiyanlar arasnda Mslmanlara kar dmanca tavrlar, defalarca tekrarladm arlarma ramen, ne yazk ki azalmak yerine daha da artmaktadr. Gnahsz Mslmanlarn ldrlmelerinden baka, alm olduum bilgilere gre, Trklerin (yreyi) istilasndan sonra, blgenin Hristiyan ahalisi, bazen intikam ad altnda Mslman kylerinde silahl soygunlar, apulculuk ve her trl tecavzde bulunmaktadrlar (, 1276) eklinde bir aklama yapmak durumunda kalmt. Mamed Yusuf Cafarov, kendisinin Devlet Dumas Kzl Handa da ekip bakan olarak grev yaptn belirttikten sonra, olaylarn yaand dnemde Kzl Haa bal 3. ekibin (mfrezenin) Kars yresinde bulunduunu ifade etmitir.

Grevi gerei Ardahan kazasnda bulunduunu ve yaanlan korkun olaylar grdn vurgulamtr. Kars Genel Valisinin aklam olduu, Mslmanlara kar yaplan tecavzlerin gerekte olaylarn ok az bir blmn yansttn ve Mslmanlarn yaadklar ar koullar, tam olarak aksettirmediini anlatmtr. Ad geen milletvekili kaleme alm olduu raporu ara sunma cesareti gstermesinde, madur duruma den binlerce susuz Mslmana kar olan hmanizm borcu (tavr) ile birlikte lkesine kar olan vatandalk sorumluluunun yerine getirilmesi gereinin etkili olduunu belirtmitir. Kars yresinde Mslmanlara yaplan tecavzlerin, sadece sivil halkn ii olmadn, baz asker birlikler ile asker yetkililerin tavrlarnn da olaylarda etkisinin olduunu bildirmitir. Duma milletvekili, Kars yresinde asker yetkililer tarafndan susuz yere bir ok Mslmann ldrldn, kadn ve kzlara tecavz edildiini dile getirmitir. Kazada Mslman nfusun byk ounluu, yaamlarn gvende grmediklerinden dolay, balarna gelecek felaketlerden korunmak iin, bir ksm komu blge ve vilayetlere snmak zorunda kalmlar, dalara kaanlarn ou ise souk ve alktan lmlerdi. Gidemeyenler ise yamalanarak sefalet iine dmler, erkekler ise byk oranda katledilmilerdi. Dalara kaanlar, yabanc bir lkeye 19 kaabileceklerken, ileride yurtlarna dnme midi ile bu yola bavurmamlar, asker birliklerce yakalanarak, ldrlme tehlikesini gze alarak lke snrlar ierisinde kalmlardr. Ad geen milletvekili raporunun sonunda, Rus Hkmeti tarafndan Kars yresinde Mslmanlara kar yrtlen tecavz olaylarna engel olunmaz ise, benzer olaylarn Kafkasyann dier yrelerine de yaylabilecei uyars ve endiesini dile getirerek, olaylarn nnn alnmasn talep etmitir (, 1276). Genel Kurmaydan, Kafkas Ordusu I. Kolordusuna gnderilen Albay Yakovlev imzal 29 Ocak (11 ubat) 1915 tarih ve 348 k numaral gizli bir belgede, Trklere kar faaliyet gsteren baz Ermeni birliklerinin, kendi balarna hareket ederek bir yerden dier bir yere getikleri ve bulunduklar yerleim birimleri ve yol zerindeki ehirlerde, sz konusu hareketlerin cezalandrlmasna ramen, Rus birlikleri karargahlarna uramadklar ve kayt yaptrmadklar bildirilmitir. Disiplinsizlik ve ahlakszlk o derece ileri gitmitir ki, sivil halka kar farkl tecavzler yapld duyumlarnn alnd bildirilmitir (, 2100).

19

Kastedilen yabanc lke Osmanl Devleti veya randr.

Kafkas Ordu Karargahna ekilen 7 (20) Temmuz 1915 tarih ve 1602 gizli k numaral bir telgrafta, Vandan General Nikolayevin bildirdiine gre, Vandaki Ermeni gnll birliklerinin birok kez ekyalk ve soygun olaylarna kartklar ifade edilmitir (, 2100). Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 sayl bir raporda, Van yresinde Ermeni ve Krtler arasnda karlkl olarak arpmalarn yaand belirtilmitir. Ruslarn blgeyi ele geirmeleri zerine, Ermeni gnll birlikleri, yredeki Krt kylerine saldrarak hi acmadan bir tek canl bile sa brakmadklarna dikkat ekilmitir. Raporda, iki halk arasndaki dmanln zirveye ulat da ifade edilmitir. Bununla birlikte General Nikolayev Ermenilerin, Vandaki kayplarnn byk oranda olmadn sylemi ve Ruslarn Vandan geri ekilmeleri zerine, 50.000 Ermeni mlteciden Krtler tarafndan ldrlenlerin saysnn 100 amadn belirtmitir. General, Tapariz ve Bergri Kale arasnda hastalktan len 500 Ermeninin cesedinin sayldn beyan etmitir. Raporda, Rus birlikleri Malazgirt yresinden geri ekilirken, hibir Ermeni kymnn olmad, nk Ermenilerin Rus birlikleri ile beraber, Rus topraklarna geri ekildikleri vurgulanmtr (, 2100). Kafkas Ordusu Sahra Komutan tarafndan 3 (16) Nisan 1916 tarih ve 2506 say ile gizli olarak Knez Vladimir Nikolaevi Orlova hitaben yazlan bir belgede, Ermeni gnll birlikleri tarafndan, sivil Trklere kar gerekletirilen vahetlere ilikin olarak, Rus komutanlardan alnan telgraflarn tarihleri ve numaralar verilmektedir (, 2100). Kurmak istedikleri zerk bir Ermenistana ulamak ve bu ynde politikalarn baarya ulatrmak iin, Ermeni ihtilalcilerinin Mslman nfusu yok ederek, aznlktan ounluk yaratmaktan baka areleri kalmamt (, 1990). Rus stihbarat Servisi damgal 5 (18) Mart 1917 tarih ve 922 k numaral bir belgede, Mslman kylerine saldran Hristiyan mltecilere kar hibir ilemin yaplmad bildirilmektedir. Sz konusu belgede, yurttalar arasnda ayrmclk yaplmamas ve btn vatandalarn eitlii ilkesine bakent Petrogradn sahip kmas istenilmektedir (, 2168). Sz konusu belgede, Rus bakentinin kastedilmesinin nedeni, Rus subaylar arasnda cephede Hristiyan ve Mslmanlara kar ayrmclk yapanlarn olduu, Ermeniler tarafndan sivil Mslmanlara kar gerekletirilen saldrlarn nlenmesi ynndeki btn talimatlara ramen, saldrlarn devam etmesi nedeniyle, ancak Rus idaresinin arln koyarak, blge halk arasnda

ayrm yaplmamas konusunda kesin olarak bir tavr ortaya koyduu zaman, belki ayrm yaplmayabilecei kast edilmektedir. Rus istihbarat servisine gizli olarak gnderilen 1 Nisan (14 Nisan) (yl belirsiz) ve 2408 sayl bir telgrafta da, Ermeni gnlllerinin sivil Trk vatandalarna kar giritikleri vahetlere, Rus Kazaklarnn da katld duyumlarnn alnd ve bu durumun aydnlatlmasnn gerektii istenilmektedir. Bunun zerine Bitliste grev yapan Tmgeneral Abatsiev, Rus Kazaklarnn sz konusu vahetlere itirak etmediklerini belirtmi, ancak Rus birliklerinin Bitlis yresini ele geirmelerinin nc gnnde de, Trk Ermenilerin youn olarak bulunduklar yerlerde, gnll Ermeni birlikleri tarafndan Mslmanlara kar yaplan iddet eylemlerinin srdn rapor etmitir. Abatsiev, bu nedenle Ermeni gnlllerini ehirden karmak zorunda kaldn ve Bitlis-Mu hattna naklettiini belirtmitir. Abatsiev, Bitliste 2.000 Mslmann katledildiinin sylendii, ancak bu rakamn abartl bulduunu belirtmitir. Tmgeneral Abatsiev, Ermeniler tarafndan Mslmanlara kar giriilen vahet olaylarndan sonra soruturma yapmak iin, Ermeni gnll birliklerinin komutan Androniki yanna ardn, Andronikin kendisine bu durumun son derece doal olduunu sylediini, nk birlii arasnda Trkler tarafndan kesilen Ermenilerin akrabalarnn bulunduunu ifade ettiini, vurgulamtr. Tmgeneral Abatsiev, Todvaneda evlerden birisinin yarsna, Rus askerlerinin dier yarsna ise Ermeni gnlllerinin birlikte yerletirildiini ve Rus askerlerinin burada yirmiden fazla kimsesiz Mslman ocuu beslediklerini, Ruslarn istihbarat iin bir yere gnderildiklerini, ancak dndklerinde evde bulunan btn ocuklar kesilmi olarak bulduklarn, Ruslarn evde bulunmad srada, orada sadece Ermenilerin olduunu bildiini (, 2100) vurgulamtr. Yalnz yukardaki belirtilen belgede, Ermeni gnll birlikleri komutan Andronikin ifadeleri ile Tmgeneral Abatsievin vermi olduu bilgiler karlatrldnda, aka elikili bir durum gzden kamamaktadr. Tmgeneral Abatsiev, Rus birlikleri Bitlis yresini ele geirdikleri zaman, buralarda ok sayda Trk uyruklu Ermenilerin bulunduunu belirtmi, ancak Mslmanlara kar gerekletirilen vahetin Ermeni gnll birlikleri tarafndan, yani byk ounluu Rusyadan gelen Ermenilerce yapldn ifade etmiti. Bu ifadeden blgede yaayan Trk Ermenilerinin, bu vahet olaylarna katlmadklar sonucu karlabilir. Oysa Ermeni gnll birlikleri komutan Andronik, kendi birlii arasnda Trkler tarafndan kesilen Ermenilerin akrabalarnn bulunduunu sylemiti. Belirtilen

dnemde Kafkas Cephesindeki savan tamamen Trk topraklarnda getii dnldnde, Trklerin Andronik birliinde bulunan Ermeni askerlerinin akrabalarn, yani Rusyadaki Ermenileri kesmeleri elbette mmkn olamaz. te yandan, Bitlis yresinde yaayan ve sayca ok fazla olduklar belirtilen yerli Ermenilerin, vahet olaylarna itirak etmedikleri gz nne alndnda, Trklerin Bitlis Ermenilerini kesmi olmalar da sz konusu olamaz. Burada Andronik, Mslmanlara kar gerekletirdikleri vaheti hakl karabilmek iin, ak bir ekilde yanltma yoluna bavurmutu. Dier taraftan Rus Tmgenerali Abatsievin, Ermeni Andronikin kendisini yanltmasna sessiz kalmas ile bir taraftan Mslmanlara kar yrede vahet srdn bilmesine ramen, bir evde yirmiden fazla kimsesiz Mslman ocuu, Ermeni gnll birlikleri ile yalnz brakmas da ok gariptir. Ermeniler tarafndan Mslmanlara kar gerekletirilen saldrlarn, Moskovada da yank bulduu ve knand anlalmaktadr. Moskova Ermeni Komitesi Bakan Aryutyants imzas ile 13 (26) Nisan 1917 tarih ve 76 say ile I. Kafkas Kolordusu Komutanna gnderdii bir yazda, son zamanlarda Ermeniler tarafndan gerekletirilen keyfi ve kanun d saldrlarn knand belirtilmiti. Aryutyants, Ermenilerin gerekletirdii bu tr saldrlar kendisinin onaylamadn, bu saldrlar nedeniyle kendisinin sorumlu tutulamayacan dile getirmiti. Aryutyants, Ermenilerin gerekletirdii bu tr saldrlarn, Ermenilerin karlarna da zarar verdiini vurgulamt (, 2168). Ermenilerin blge Mslmanlarna kar 1917 ylnda da saldrlara devam ettikleri grlmektedir. 27 Mays (10 Haziran) 1917 tarih ve 1614 say ile Kafkas Ordu Karargah damgasn tayan bir telgrafta, Hnstan alnan bilgilere gre, yrede 22 Krt kynn silahl Ermeni eteleri tarafndan yamaland ifade edilmektedir. Telgrafta, saldrlarn her gn tekrarland belirtilerek, acil yardm arsnda bulunulmutu (, 2168). 28 Mays (11 Haziran) 1917 tarih ve 1659 numaral, Kafkas Ordu Karargah damgasn tayan bir baka telgrafta ise, Beyazt ile Arnis arasnda bulunan Sor kyne, Rus ordusunda grev yapan Ermeniler tarafndan baskn yapld ifade edilmiti. Saldrda kadn, yal ve ocuk olmak zere 40 kiinin katledildii, byk ba hayvanlarn alnp gtrld belirtilmiti. Kye Ermeniler tarafndan yaplan saldr esnasnda, Ermenilerden de len ve yaralananlar olduu da ifade edilmiti (, 2168). Bu saldrlar zerine Kafkas Ordusundan btn birliklere, bu tr saldrlarn nlenmesi ynnde bir talimatname gnderilerek, Rus

ordusunda hizmet veren Ermeni askerlerin gerekletirmi olduklar saldrlar knanmt. Sz konusu saldrlarn, sivil Krtlerin Ruslara dman olmasna neden olaca belirtilerek, derhal nlenmesi emredilmiti (, 2168) Rus ordusu makamlar tarafndan, Ermenilerin sivil Mslmanlara kar gerekletirmi olduklar benzer trdeki saldrlar zerine, daha ncede defalarca saldrlar knayan ve nlem alnmasn emreden talimatnameler yaynlanm olmasna ramen, sz konusu saldrlara kar ciddi nlemler alnmad ve Ermeni saldrlarnn bir trl nlenemedii grlmektedir. Nitekim bu husus Rus asker makamlar tarafndan yazlan belgelerde de, bir ok kez teyit edilmitir. Belgelerde, sz konusu saldrlarn srd ve hibir nlem alnmad da ifade edilmektedir. Ermenilerin Trklere kar gerekletirmi olduklar saldrlar sonunda, toplu katliamlar yaptklar, Ermeni yazarlar tarafndan da kabul edilmitir. Nitekim N. Kadyan 1993 ylnda Rodina dergisinde yaynlad mparator II. Nikolay Trk Soykrmndan Yz Binlerce Ermeninin Kurtarcs adl makalede, Ermenilerin baarabildikleri her yerde Trklerden intikamlarn aldklar ve Trkleri toplu olarak kestiklerini ifade etmitir. Makalede, Erzincanda birka bin Trkn ortadan kaldrld belirtilmitir (, 1993). Bir Rus yarbay tarafndan yazlan bir mektupta, Kafkas cephesinde Ermenilerin ticar faaliyetlerine dikkat ekilmitir. Mektupta, cephedeki her trl konuda Ermenilerin aalk olduklar ve btn varlklar zehirledikleri ve her yerde onlarn bulunduklar (, 2100) ifade edilmitir. Ermenileri silahlandrarak cepheye sren Rus asker makamlarnn, Ermeni gnll birliklerinin ya ve cins fark gzetmeksizin, sivil Mslman halka kar gerekletirmi olduklar saldrlardan sonra, Ermenilere kar bak alar, tavr ve davranlar olduka deimitir. Cephede yaanan btn olumsuzluklarn ve katliamlarn nedeninin Ermenilerden kaynakland gr, Rus asker makamlar arasnda giderek kabul grmeye balamt. Rus askeri makamlarnn Ermenilere kar davranlarnn deimesi, Ermeni Papaz Ovanes Ter Avetisyantsn 7 (20) Mays 1915 tarihinde, Ermeni Katolikosuna sunmu olduu bir raporda, Silahl Mslman erkes atllarnn kk gruplar halinde, Rus birliklerinin arasndan serbest bir ekilde geerek, Ermeni kylerine saldrlar dzenleyip, soygunlar yaptklar ve buna karlk olarak Rus makamlarnn, Ermenilerin kendilerine ynelik olarak yaplan, sz konusu saldrlarn durdurulmasna ilikin bavurular ve ricalar, hi dikkate almadklar eklinde gndeme gelmiti. Ayrca,

Ermenilerin gnll birliklere yazlmak iin yapm olduklar bavurular karsnda, Rus asker makamlar Ermenileri hor grerek bizim, sizin yardmnza hi ihtiyacmz yok cevabn verdikleri kaydedilmekteydi. Ermeni Papaz, Ruslarn bu davranlarn yle sorgulamt: Ermenilere kar beliren bu nefretin nedeni nedir? Bu nefret, Trklerden mi geti? Acaba bu nefret, tal Rus arnn Kafkasyann bakenti Tifliste 500 yldr Trk boyunduruu altnda ac eken Ermenilere hrriyet getirilecei eklinde verdii szden mi kaynaklanyor? (A P, 579). Ermeni Papaznn belirtmi olduu, Trklerin Ermenilerden nefret ettikleri ynndeki ifadeleri dnldnde, elbette toplumlarn birbirlerine kar nefret etmesi hi de ho olmayan bir olgudur. Ancak, savan yaand ve byk aclarla karlald bir dnemde, dmanla birleerek Trkleri iten vuran, Ermenilere kar birtakm olumsuz duygularn varln da tmyle yadsmak zordur. Ermeni Papaz, Trklerin kendilerine kar beslemi olduunu varsayd nefretin nedenini -bu anlamda- anlayabilmi, ancak Ruslarla ibirlii yaparak, Trklere kar mcadele vermelerine ramen, yine de, Ruslarn kendilerine besledikleri nefretin nedenini kavrayamamt. Papaz Ovanes, sz konusu nefretin nedenini Ruslarn kendilerine hrriyet sz vermi olmalarnda ve bu szn artk yerine getirilmeyeceinde aramaktadr. Oysa Ruslar, her ne kadar Trklere kar cephede savamlar ise de, Ermeni gnll birlikleri ve eteleri tarafndan sivil halka kar gerekletirilen katliamlara ve olaan d olaylara bizzat ahit olduklarndan, Ermenilere kar bak alar deimi ve Ovanisyann belirttii gibi onlara nefret ile bakmaya balamlard. te yandan, I. Dnya Savann ve ok ac olaylarn yaanm olduu dnemde toplumlarn birbirlerinden rahatszlk ve tedirginlik duyan hisleri tamas bir lde anlalabilir. Oysa gnmzde sz konusu savatan yaklak olarak bir yz yl gemesine karn, bir ksm Ermenilerin Trklere kar beslemi olduklar kin ve nefretin nedenini anlamak mmkn deildir. Gnmzde coraf konum itibariyle iki Trk Devleti, Yani Trkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan arasnda bulunan Ermenistann, Azeri topraklarnn yaklak olarak drtte birini igal etmesi ve saldrganln srdrerek yeni aclara neden olmas ise, ne yazk ki gemite emperyalist glerin oyunlarndan hibir ders karlmadnn bir gstergesidir. Ermeni gnll birlikleri, bir taraftan Mslmanlara kar saldrlarda bulunurken, bazen de Rus birliklerine kar Vanda silahl saldrda bulunmulard. Ruslar, bunun zerine hemen askeri bir mahkeme kurmulard. Mahkeme, Ruslara ate

at belirlenen Ermeniyi, bilinli olarak ate atklar gerekesiyle lm cezasna arptrmt. Bu olaylar zerine hemen harekete geen Ermeniler olaylar aratrmak iin Milli Bro yelerinden olan .H. Hununts ile Ermeni edebiyat Oganes Tumanyan Vana zel bir yetki ile gndermilerdi. Ad geen ahslar, General Nikolayev tarafndan kabul edilmilerdi. General, Ermeni temsilcilerine saldr olayn anlattktan sonra Ermenilerin de Krtler gibi vahi olduklarn (, 2100) sylemiti. Krt etelerinin Ermenilere Kar Yaptklar Saldrlar Rusya ileri Bakanl tarafndan kaleme alnan 17 (30) Mart 1916 tarih ve 1295 sayl bir belgede, Rusyada bulunan Ermeni mltecilerin karlatklar skntlardan behsedilmektedir. Ayrca sz konusu belgede, Ermenilerin Krt krmndan katklar vurgulanmaktadr (, 1276). Kafkas II. Svari Kolordusu Komutan tarafndan 11 (24) Ocak 1917 tarih ve 10 say ile Genel Vali Nikolay Nikolayevie 20 sunulan Krt Simko Sorunu adl belgede, Selmas yresinde kk bir airetin reisi olan, smail Aa Simkonun savan banda aireti ile beraber Rus birliklerine katld belirtilmitir. Ancak Rus birliklerinin stratejik nedenlerden dolay Selmasdan ekilmeleri zerine, birtakm bahaneler ileri sren Simkonun Selmasta kald vurgulanmtr. Sz konusu belgede, Simkonun daha sonra dier Krtlerle birlikte, Selmasta korkun bir Hristiyan kym yapt ve yaklak olarak 1.000 kadar erkek, kadn ve ocuu katlettii dile getirilmitir. Bu arada Simkonun Ruslarla olan ilikisini kesmemeye alt ve Ruslara bal olduunu ifade eden, ok sayda mektup gnderdii anlatlmtr. zellikle Ocak 1915 sonunda cephedeki Rus baarlarndan sonra, Simkonun, Ruslarla olan ilikisini koparmama ynndeki gayretlerinin arttna dikkat ekilmitir. Bu arada Hristiyan kylerine kar saldrlarna devam ettii bildirilen Simkonun, Kafkas II. Svari Kolordusu Komutannn emri ile tutuklanarak, Tiflise gnderildii anlalmaktadr. Simkonun tutuklanarak yreden uzaklatrlmasndan sonra, Selmas, Baradost ve iarik yrelerine nispeten huzur gelerek, soygun ve saldrlarn ortadan kalkt belirtilmitir. Kylerine dnen Krtlerin de sakin bir ekilde yaadklarna dikkat ekilmitir. Sz konusu belgede, 1916 ylnda Simkonun Selmasa dnd ve bu olaydan sonra Krtler
Graf llarion vanovi Vorontsov Dakov, Kafkasya Ordular Ba Komutanl grevinden alndktan sonra, bu greve Nikolay Nikolayevi Yudeni getirilmitir.
20

arasnda yeniden hareketlilik baladna dikkat ekilmitir (, 2168). Bir baka belgede de, Ermenilere kar kym yapan Krt ete reislerinden hi birinin cezalandrlmad vurgulanmtr (, 2100). Ermenilere kar saldrlar gerekletiren Krt airet reisi Simkonun, Ruslar tarafndan nce tutuklanp, daha sonra da serbest braklmas olduka gariptir. Rus makamlarnn Simko ve dier Krt ete reislerine kar ceza ilem yapmamalarn, sanki Ruslarn blgede Ermeni ve Krtler arasnda karlkl olarak gerekletirilen saldrlarn ve ortaya kan katliamlarn devamn istedikleri ynnde bir yargy dndrmektedir. Belgeden de anlald zere, Krt halkn airet aalarnn ynlendirdii grlmektedir. Sava Dneminde Blgedeki Ar Koullar Kaspiy gazetesinin 3 (16) Temmuz 1915 tarih ve 146 nolu saysnda, Van yresindeki kylerde ok sayda a, plak ve hasta mlteci olduu haber verilmitir. Ayrca, yrede farkl hastalklardan yzlerce kylnn ld bildirilmitir (, 1915). Kafkas Ordusu Sahra Karargah Komutanna gnderilen 15 (28) Temmuz 1915 tarihli bir yazda, Ercite ok yaygn bir lekeli humma salgn ile tifo hastalnn yayld, yaklak olarak 500 kiinin hastaland, halk arasnda byk bir oranda lm olaylarnn grld, ayrca aln yaygnlat, buna karlk hibir yardmn gelmedii, ok acele gda yardmnn gerekli olduu bildirilmiti. Rusya ehirler Birliinin Kafkasya ubesi yetkilisi de, Van Gl evresinde alk ve lekeli humma hastalnn yaygn olduunu, asker yetkililerin kendisinden yardm istediklerini, ancak yardm yapacak bir durumda olmadn belirtmiti (, 2100). Sava srerken Anadolunun dousunda byk bir alk yaandna, Rus belgelerinde sk olarak dikkat ekilmitir. Blgede Ruslarn eline geen Mslmanlarn sorgulanmalar srasnda, Trkiyedeki ehirlerde de aln ok yaygn olduunu belirtikleri grlmektedir. Cephe gerisinde de Diyarbakr ve Halepte de aln olduu belgelere yansmtr (, 2168) Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcs tarafndan kaleme alnan 9 (22) Mays 1916 tarihli bir raporda, Trkiyede yaayan Ermenilerin bir blmmn hastalk, alk ve ka esnasnda (, 391) ldkleri belirtilmitir. Acmasz sava srasnda, ayn ekilde benzer nedenlerden dolay, Trkler ve Krtler de byk kayplar vermilerdir. Hatta Osmanl ordusunda grevli subay ve erbalarn da

sz konusu artlardan dolay, ok byk kayplar vermi olduklar grlmektedir. Nitekim 14 (27) ubat 1915 tarih ve 129 say ile Rus Genel Kurmayna, Peradan ekilen gizli bir telgrafta, salgn hastalklardan dolay Trk birliklerinin verdikleri kayplar hakknda kesin saylar verilmitir. Telgrafta, Kafkas cephesinde, tifo ve baka bulac hastalklarn yaygn olarak grld ve bu hastalklar nedeniyle hayatn kaybedenlerin saysnn 17.000 kadar olduuna dikkat ekilmitir. Belirtilen telgrafta, yaklak olarak 40 doktorun da salgn hastalklardan yaamn yitirdii ifade edilmitir (, 1418). Ermeni Kayplar Baku gazetesinin 5 (18) Mart 1915 tarih ve 51 nolu saysnda, Ermeni Orizon gazetesinden naklen verilen bir haberde, 2 (15) Mart tarihinde Emiadzin Kongresinin topland ifade edilmitir. Kongrede farkl ehirlerden gelen Ermeni temsilcileri tarafndan, 12 bildirinin sunulduu belirtilen haberde, sz konusu tarih itibariyle, Trkiyeden g eden 60.000 Ermeni mltecinin olduu bildirilmitir. Gazetenin gemi olduu haberde ldrlen veya haber alnamayan Ermenilerin saysnn bir ka bin kii olduu vurgulanmtr (, 1915). Tiflisskiy Listok gazetesinin 5 (18) Mart 1915 tarih ve 52 nolu saysnda ise, Emiadzin Kongresinin 3 (16)-10 (23) Mart tarihleri arasnda topland haber verilmitir. Sz konusu gazetede, Mltecilere Yardm Organizasyonu temsilcilerinin Beyazt, Alakert ve Karakiliseden kaan mltecilerin saysnn 30.000 olduuna dikkat ektikleri belirtilmitir ( , 1915). Birinci Dnya Sava srasnda Ermeni kayplarna ilikin olarak, V.GurkoKryajin tarafndan Byk Sovyet Ansiklopedisinde kaleme alnan Ermeni Sorunu balkl makalede u saylar vermitir: 300.000 Ermeninin ldrld, tehcir esnasnda Mezopotamya yollarnda yine 300.000 kiinin ld, 200.000 kiinin Rusyaya kat, 400.000 Ermeninin ise Mslman olmak suretiyle kurtulduklar yazlmtr ( ). Ad geen yazarn belirtmi olduu rakamlar toplandnda, 1.200.000 says ortaya kmaktadr. Bu rakam, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin saysna yaklaktr. Ancak, yazarn Rusyaya kaan Ermenilerin saysna ilikin olarak vermi olduu rakamlar ile, resm Rus rakamlar arasnda olduka byk bir farkn olduu gzden kamamaktadr. Resmi Rus rakamlarna gre, Rusyaya g eden Ermenilerin says 337.235 kiidir. Sz konusu

yazarn vermi olduu say ile, resm Rus rakamlar arasndaki farkn yaklak olarak % 40 olduu dikkate alndnda, ldrlen ve yollarda len Ermenilerin saysna ilikin olarak V.Gurko-Kryajinin vermi olduu rakamlarn da doru olmad phesi domaktadr. Ruslara Gre Tehcire Neden Olan Gelimeler Knez Gadjemikov tarafndan hazrlanan bir raporda belirtildii zere, Ermeni aydnlarn bamsz Ermenistan hayaline kaplmalar ve amalarna ulaabilmek iin Avrupa diplomasisine umut balamalar, Ermenilerin gerekletirmi olduklar terr, gizli katliamlar, dinamitli ve her trl silahl suikastler ile I. Dnya Sava dneminde Osmanl Devletine kar Ermenilerin gnll birliklerle Rusya tarafnda savamalar, Trk Hkmetinin kendilerine kar cephe almasn salamtr. Sz konusu rapora gre, Ruslarn Van blgesini Trklerden ele geirmeleri esnasnda, Ermeni gnll birliklerinin Mslmanlara kar cins fark gzetmeksizin yapm olduklar katliam ise, Trkiyede Ermenilerin tehcire uratlmasnn bir sinyali olmutur. Raporda bu olaya, insanlk asndan deil de, siyas olarak bakldnda, Ermenilerin kendi kabahatlerinin sebep olduu Ermenilerin tehcire uratlmasnda, Rusya asndan olumlu bir durum sz konusudur, o da Trkiyenin Rusyaya Ermenisiz bir Ermenistan brakm olmasdr (, 2168). Knez Gadjemikovun raporundan aka anlalyor ki Rusya, Osmanl Devletinin dousunda bir Ermeni Devleti kurulmasn hibir zaman arzu etmemiti. Rusya, sz konusu blgeyi ele geirebilmek iin, Ermenileri bir yem olarak kullanm, Osmanl Devletini zellikle Ermenileri kullanarak iten kertmeye almt. Rusya, bu amacna geici bir sre de olsa, Anadolunun dousunu igal ederek ulamt. arlk Rusyas, Trklerden ele geirilen topraklara Rusyadan getirecei Ruslar yerletirmeyi planlyordu. arlk Rusyasnn igal ettikleri topraklara ak bir ekilde Rus gmenleri yerletirme planlar yaptn gsteren baka deliller de vardr. Kafkasyadan sorumlu Bakan ile Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcsnn 9 (22) Mays 1916 tarihli raporunda, Trk topraklarna Rus gmenler yerletirilecei vurgulanmtr. Hatta bu amala, Rus bilim adamlar sz konusu topraklar zerinde, toprak, botanik ve evre zerine, bilimsel analizler yapmay da ihmal etmemilerdi (, 391). Rus bilim adamlar, Trk topraklarnda tarm alannda daha kaliteli verim alnabilmesi iin, hangi tarmsal rnlerin yetitirilmesinin daha uygun olacan aratrmlard.

Knez Gadjemikovun raporunda, Van blgesinde Ermeniler tarafndan Mslmanlarn katledilmesi, sivil Mslman halkn Rusyaya gven duymamasna neden olduu ve bu durumun Rus karlarna zarar verdii belirtilmitir. Bu nedenle Trkiyedeki Rus ilerleyii srasnda, Mslmanlarn lkenin i blgelerine doru katklar, sava yorgunu Trk birliklerinin ise, Ermenilerin eline geme korkusuyla, Ruslara kar gl bir direni gsterdikleri belirtilmitir (, 2168). Sz konusu raporda, savan banda Ermenilerin, Ruslara yardm konusunda ok ey vaat ettikleri ve Rusyann Trklere kar zafer kazanmasnn, ancak Ermenilerin yardmna bal olduu eklinde bir propaganda yaptklar belirtilmitir. Btn Ermeni rgtleri, ak bir ekilde Ermeniler ile Rus karlarnn rtt ana kadar, Rusyay kullanmak gerektiini ifade etmilerdi. Gerekten de Ermenilere, Trklere kar serbest bir ekilde rgtlenme hrriyetinin verilmesi sonucunda, Ermeniler sz konusu hrriyeti hemen ktye kullanmaya balamlar ve Rusyaya kar da kullanlmak zere, rgtlenmeye ve silahlanma hazrlna giritikleri grlmt. Ermenilerin, Rusyaya kar tavr almalarnn anlalmas sonucunda, Ermenilere tannan hrriyet kstlanm, bir ksm Ermeni gnll birlikleri ortadan kaldrlm, bir ksm kuruna dizilmi, bir ksm ise dier taburlara dahil edilmilerdi. Sz konusu raporda ifade edildii zere, Ermenilerin, cephedeki faaliyetleri ise ayplanacak tarzdadr. Cephede ticaret yapmaya 21 ve gereksiz mallar getirmeye balamlar, Krtler arasnda Rusyann karlar aleyhinde, istenmeyen bir takm propaganda faaliyetine girimiler, yre halk ile hesaplamlar ve soygunculuk yapmlard. Raporda, Karargahn halk Ermenilerin saldrlarndan korumaya ynelik btn abalarnn sonusuz kald dile getirilmiti (, 2168). Knez Gadjemikovun raporunda, btn Ermeni parti, kurum ve ahslarn sistemli bir ekilde fevkalade dayanma iinde olmalar ve rgtlenmelerinin, Rusya asndan gerek bir tehlike olduu ifade edilmitir. rnein Ermeni bir fahienin tutuklanmas olay dahi, inanlmaz bir hzla Emiadzin Katolikosu araclyla, Ordu Karargahna iletilmiti. Herhangi bir Ermeni kaaks tutuklandnda, Rus ordusundaki btn Ermeni rtbelilerin, tutuklanan kaaknn koruyucusu olduklar belirtilmitir. Btn Ermeni rgtleri, ordudaki rtbeliler ve hatta devlet hizmetindeki
Ermenilerin ticarette snr tanmadklarna ilikin grler bir baka belgede daha vurgulanmaktadr. Erivan Jandarma Komutannn yazm olduu 30 Haziran (13 Temmuz) 1915 tarih ve 2975 sayl gizli bir raporda Ermenilerin Tatarlara da silah sattklar anlalyor. Tatarlara silah satan Ermenilerin ortaya karlmas iin, Ermeni gnlllerinden Saak Haaturyan ile Horen Fanarcyann Novo (Yeni) Beyaztta bu olay aydnlatmaya altklar raporda belirtilmitir (, 2100).
21

Ermeniler, cephedeki Ermeni (klik) organlardr. Raporda, bahsi geen btn bu kurum ve ahslar, Ermeniler aleyhinde herhangi bir eylemde bulunmaya kalkan kiileri, saysz ve ok farkl entrikalara ve kirli yollara bavurarak, hatta Ruslar da onlar aleyhine kkrtarak, sonunda her zaman Ermeniler tarafndan istenilmeyen ahslar bertaraf etmeyi baardklar belirtilmitir. Raporu yazan Knez Gadjemukov, yukarda bahsedilen ve Ermeniler tarafndan gerekletirilen olaylarn belki grmezlikten gelinebileceini, ancak Ermenilerin Krtleri kendi etkileri altna alma ve onlar gelecekte kurmay planladklar bamsz Ermenistan iin almaya zorlamalarn, kabul edilemeyeceini ifade etmitir. Raporda, btn Ermeni rgtleri ve Praporik 22 Devoyants bakanlndaki karargahtaki casuslarn, sistemli bir ekilde, Krtlere zerklik fikri ve silahl mcadele ile Ermeni ihtilalinin desteklenmesi gerektiini aladklar, yani Ermenilerin kendi amalar dorultusunda, Rus Hkmetine kar bir gvensizlik oluturmaya altklar belirtilmitir. Ad geen rgt ve ahslarn, nfuzlu insanlar satn almak veya hediyeler vermek suretiyle, Krtleri kendi taraflarna ekmek iin byk miktarlarda olmak zere, zellikle devlet paras harcamakta olduklar rapor edilmitir. Sz konusu raporu hazrlayan Knez Gadjemukov, Rusyadaki rejim deiikliinin durumu deitirmediini ve Rusya asndan Ermeni tehlikesinin ortadan kalkmadnn altn izmitir. Ermenilerin, hemen her yerde karlatklar dier milletlerle uzlamaz bir ekilde dmanca ilikiye girdikleri de raporda belirtilmitir. Gadjemukov, yukarda Ermenilere ilikin olarak anlatlanlar zerine, Kafkasya cephesinde savaan herkesin ayn ynde fikir sahibi olduklarn da ayrca ifade etmitir. Knez Gadjemukov raporunun sonunda, yakn gelecekte Rusya asndan zc sonularla karlamamak iin, Ermenilere kar zamannda gerekli nlemlerin alnmas gerekliliini vurgulayarak, btn Ermeni rgt ve ajanlarnn etkin kontrol ile Ruslara bal olmalarnn salanmas gerektiini dile getirmitir. Ayrca raporda gya Krtlerin elinden, Ermeni mltecileri satn almak iin, toplanan byk miktarda parann nerelere gittiinin de, aa karlmasnn gerekli olduu da belirtilmitir (, 2168). Sava Baladktan Sonra Rusyann Ermeni Politikas Osmanl Devleti, I. Dnya Savana henz dahil olmadan nce, Ruslar olduka temkinli bir politika izlemiler ve Ermenilere kar da elden geldiince mesafeli
22

Praporik, Rus Ordusunda gedikli ile subay arasnda bir rtbedir.

durmulard. Ancak Osmanl Devleti savaa girdikten sonra, Rusyann izlemi olduu politikasnda kkl deiiklikler olmu ve Trklere kar Ermenileri kullanmak iin harekete geilmiti. Ermeniler arasnda yaygn bir ekilde Rusyann himayesinde zerk bir Ermenistan tezi konuulmaya balanm, hatta daha da ileri gidilerek bamsz bir Ermenistan tezi ortaya atlmt. Ruslar, savatan nce ortaya atlan, Rusyann himayesinde zerk bir Ermenistan tezine kar kmam, hatta sz konusu tezi destekler nitelikte bir politika izlemiti. Ancak savan balamasnn ardndan, Ruslarn Anadoluda nemli bir lde Trk topraklarn igal etmeleri zerine, Ruslarn Ermenilere ynelik izlemi olduklar politikalar da deiiklikler oldu. Rusya, Bir ksm Trk topraklarn igal ettikten sonra, ele geirilen blgeye idar ilerin sorumlusu ve yetkilisi olarak bir komiser atamt. Rus Hkmeti, sz konusu komisere igal edilen Trk topraklarnda uymas gereken bir talimatname gndermiti. Rus Hkmeti, Trklerden ele geirilen topraklardan yalnzca Van, Bitlis ve Erzurumu kadim Ermeni vilayetleri olarak kabul ettiini aklamt. Rus Hkmeti, sz konusu topraklara sava srasnda buralardan g eden Ermenilerin tekrar dnerek yerleebileceklerini, ayn ekilde Ermeniler tarafndan istenilmeyen Trk uyruklularn da, sz konusu topraklara yerlemelerine engel olunmamas gerektiini belirtmiti (, ). Rus Hkmeti, kadim Ermeni vilayetleri olarak Van, Bitlis ve Erzurumu kabul etmitir. Ancak, Trkler Anadoluyu fethettiklerinde sz konusu topraklar Ermenilerden deil, onlarn idarecileri olan Bizansllardan ele geirmilerdir. Bu nedenle, Ruslar tarafndan sz konusu yerlerin Ermeni topra olarak addedilmesinin bir geerlilii olamaz. I. Dnya Savanda Ermenilerin, Rus ordusu ile birlikte Trklere kar savamalar ve Anadolunun bir ok yerinde isyan ederek Mslmanlarla arpmalar zerine, Ermenilerin yaadklar yrelerde kargaalklar balamt. Ermeni Katolikosu V. Kevork, 7 (20) Nisan 1915 tarih ve 1091 say ile Emiadzinden Rus Dileri Bakan Sergey Dimitriyevi Sazanova bir telgraf ekmitir. Katolikos sz konusu telgrafta, alm olduu haberler dorultusunda, Erzurum ve Zeytunda Ermenilere kar katliam yapldn, Bitlis, Van ve Mu yrelerinde ise, kanl atmalarn olduunu dile getirerek, Rusyann Hristiyanlar korumas gerektiini vurgulamt. Ermeni Katolikosu, telgrafnda ayrca Amerikan Bakan ile talyan Kralna da telgrafla bavurarak yardm talep ettiini ifade etmiti. Katolikos, Rus Dileri Bakanndan, Amerika ve talyadaki Elilerine talimatlar vererek, sz konusu lkelerin Trkiyedeki

Ermenilerin korunmas iin harekete gemelerini istemitir (, ). Rus Dileri Bakan Sazanov, 9 (22) Nisan 1915 tarih ve 1817 say ile Kafkasya Genel Vali Yardmcsna ekmi olduu gizli bir telgrafta, Katolikosun talebi zerine, Washington ve Romadaki Elilerine, sz konusu talepler ile ilgili bilgi vererek, ad geen hkmetler nezdinde giriimlerde bulunmasn, elilerinden istemiti. Sazanov, bu arada Dileri Bakanlnn Trk Ermenistannn gelecekte bayndr hale getirilmesi konusunda henz kesin bir kararnn olmadn da, Kafkasya Genel Vali Yardmcsna bildirmiti. Rusyann Washington Elisi 15 (28) Nisan 1915 tarih ve 157 say ile Dileri Bakanlna cevaben bir telgraf ekerek, Sazanovun kendisinden istei zerine, Amerikan makamlar ile temasa getiini, ancak Amerikan Dilerinin, Trkiyedeki Ermenilere kar gerekletirildii sylenen katliamlardan resm olarak haberlerinin olmadn, kendisine belirttiklerini ifade etmiti (, ). Amerikadaki Rus Elisi, 24 Nisan (7 Mays) 1915 tarih ve 173 say ile ikinci bir telgraf ekerek, kendisinin Amerikan Dileri Bakan Bryan ile temasa getikten sonra, Bryann stanbuldaki Amerikan Elisine bir telgraf ektiini belirtmitir. Amerikan Elisi, kendi Dilerine ekmi olduu cevabi bir telgrafta, stanbuldaki talyan Elisi ile birlikte, Trk Hkmeti ile temasa getiklerini ve Trk ileri Bakannn kendilerine, Osmanl Hkmetinin yerel idarecilere susuz Ermenilerin korunmas iin bir talimatname gnderdiini ve sz konusu talimatlara uymayan Trk brokratlarn cezalandrlacan ifade ettiini (, ) vurgulamt. Grld zere, Trkiyedeki Ermenilerin korunabilmesi iin Rus Dileri Bakanl ile ngiliz, Amerikan ve talyan Dileri Bakanlklar arasnda, karlkl olarak youn bir diplomasi giriiminin olduu anlalmaktadr. Sz konusu giriimler sonunda, Osmanl ileri Bakan, Ermenilerin korunacana dair hkmetin yaynlam olduu ve emirlere uymayan yetkililerin cezalandrlacan dair aklamalarndan sonra, Trkiyede Ermenilere kar sistemli olarak soykrm yapldn dnmek olas grnmemektedir. Bu arada Rus Dileri Bakan Sazanovun, Ermeni Katolikosunun istekleri ile ilgili olarak, ngiliz Hkmetini de ayrca bilgilendirdii grlyor. Nitekim ngiliz Dileri Bakanlndan gnderilen 17 (30) Nisan 1915 tarih ve 1005 sayl bir mektupta, Katolikosun istekleri dorultusunda talyadaki Rus meslektana destek

vermesi iin, Sir Edward Greyin, Romadaki ngiliz Elisine, talyan Hkmeti nezdinde giriimde bulunmas iin, talimat verdii anlalmaktadr (, ). Rusya Dileri Bakan Sergey Dmitriyevi Sazanov, Paris ve Londradaki Rus Elilerine 12 (25) Nisan 1915 tarih ve 1876 say ile gizli bir telgraf gndermiti. Sazanov, sz konusu telgrafta Trkiyedeki anari ortamndan bahsederek, Ermeni ve Mslmanlar arasnda iddet olaylarnn yaandn dile getirmi ve Elilerden, Fransz ve ngiliz Hkmetlerine bavurmalarn, Ermenilere kar yaplabilecek muhtemel kanl olaylarn sorumluluunun, btn Osmanl Hkmeti Bakanlar ile sz konusu muhtemel olaylara ad karabilecek olan asker ve mlk erkana ait olacann, sz edilen lkelerle hep birlikte Osmanl Devletine bildirilmesini talep etmiti. Rus Dileri Bakan, ngiliz ve Fransz Hkmetlerinin sz konusu neriyi kabul etmeleri halinde, vakit geirmeden bu lkelerle birlikte Osmanl Hkmetinin dikkatini ekmek iin, ortak bir metin hazrlanarak her lkede de ayn gnde kamu oyuna duyurulmasn da istemiti (, ). Rusya Dileri Bakan Sergey Dmitriyevi Sazanov, Londradaki Rus Elisine 1 (14) Mays 1915 tarihinde 2247 say ile ikinci bir gizli telgraf ekerek, ngiliz Hkmeti nezdinde yeniden bir giriimde bulunmasn istemitir. Sazanov, Osmanl Devletine kar ngiltere ve Fransa ile birlikte verilecek olan bir notann, Osmanl Hkmeti zerinde olumlu bir etki yapmamas durumunda, sz konusu notann Ermenilerin morallerini ykselteceini, bunun da Trklere kar mcadelelerinde kendilerine yardmc olacan vurgulamt. Rusya Dileri Bakannn, elileri araclyla yapm olduu srarl giriimleri neticesini vermiti. Nitekim ngiliz Dileri Bakanlndan, Rus Dilerine yazlan 9 (22) Mays 1915 tarihli bir mektupta, Sir Edward Greyin, Osmanl Devletine kar yaynlanmas kararlatrlan bildirinin 11 (24) Mays 1915 tarihinde aklanmasn nerdii bildirilmiti. Ayrca, Grey sz konusu metinde, baz Ermeni katliamlar such massacres for Armenian massacre ibaresinin olmasn teklif etmiti. Bu giriimler sonunda Rusya, ngiltere ve Fransa Hkmetleri ortaklaa olarak, Osmanl Hkmetine bir ikaz bildirisi yaynlamlardr. Sz konusu bildiride: Ermenistanda son ayda Krtler ve Trkler tarafndan, Osmanl idarecilerinin gz yummas ve yardmyla Ermenilere kar katliam yaplmtr. Nisan aynn ortalarnda Erzurum, Dergan, Enin, Bitlis, Mu, Sasun, Zeytun ve btn Kilikya blgesinde baz katliamlar olmutur. Van yresinde

yaklak olarak yz kyde yaayanlar kesilmitir (assassinated). Vanda Ermeni semti Krtler tarafndan muhasara edilmitir. Ayn zamanda Osmanl Hkmeti stanbulda sivil Ermenilere kar tutuklamalar yapyor. tilaf Hkmetleri, Trkiyede ilenen baz katliamlardan, ak olarak Osmanl Hkmeti Bakanlar ile, bu olaylara ad karan yerel idarecilerin sorumlu tutulacan bildirmektedirler (, ). Rus Dileri Bakan Sazanovun, Londradaki Rus Elisine ekmi olduu sz konusu telgrafta grld gibi, Ruslarn asl amalarnn Ermenilere cesaret vermek ve bu surette Ermenilerin cephede ve cephe gerisinde Ruslara salayacaklar yararlar maksimuma kartmaktr. Osmanl Devleti, Kafkas Cephesinde bir taraftan cephede Rus ve Ermeni birlikleri ile arprken, dier taraftan cephe gerisinde de, Ermeniler tarafndan karlan isyanlarla uramak zorunda kalmt. Sz konusu isyanlar nedeniyle devlet, gcnn tamamn cephelere ynlendirememi, lke ierisindeki Ermeni isyanlarn bastrabilmek ve kamu dzenini salayabilmek iin, gcnn bir ksmn cephe gerisinde tutmak zorunda kalmt. zellikle Rusya, I. Dnya Savanda Ermenileri kullanarak bir tala iki ku vurmutu. Zira Ermeniler hem cephede Rus ordusuna ilave bir g katmlar, hem de cephe gerisinde Osmanl Devletini uratrarak, devletin gcnn krlmasna neden olmulard. Bu arada Osmanl Devleti ile savaan tilaf Devletlerinin, Osmanl Hkmeti ile sivil ve asker erkann, Ermenilere kar gerekletirilen crmlerden dolay ahsen sorumlu tutulacaklar eklinde yaynlam olduklar bildirinin, sz konusu kiiler zerinde psikolojik bir bask uygulamay amalad dnlebilir. Bu psikolojik bask ile bahsedilen kiilerin, tilaf Devletlerine kar cephedeki direnlerinin de krlmas amalanm olabilir. Sz konusu bildirinin, hedeflenen kiiler zerinde bir etki yapmam olmasn dnmek, saflk olsa gerektir. zellikle yaynlanan bu bildiriden sonra, Osmanl Hkmetinin, sivil veya asker erkann, Ermenilere kar, Ermeniler tarafndan iddia edildii gibi, sistematik bir soykrm uygulayabileceklerini dnmek gereklerle badamaz. Ayrca, tilaf Devletlerinin yaynlam olduklar bildiride baz katliamlardan bahsedilmitir. I. Dnya Savann btn hzyla devam ettii 1915 ylnn ilk yarsnda, Kafkas cephesi ile cephe gerisindeki zellikle sivil Mslmanlar ok byk aclar ekmilerdir. Ak bir ekilde komular olan Ermenilerin, Rusya ile ibirlii yapmas ile karlamlardr. Rus tarafna salanan her trl asker ve sivil destek yetmezmi gibi, bir de Ermeni gnll birlikleri ile

etelerinin saldrlarna maruz kalan Mslman halkn da can havliyle Ermenilere saldrm olmas muhtemeldir. tilaf Devletleri tarafndan yaynlanan bildiriden sonra, Bogos Nubar Paa, Paristeki Rus Elisine bir mektup yazarak, kendisinin Ermeni Katolikosu ve Ermeni delegasyonunun temsilcisi olarak, Rus Elisi araclyla D leri Bakan Sazanova, Osmanl Devletine kar yaynlanan bildiriden dolay kranlarn sunmutur (, ). Tehcir Rus ariv belgelerinde, Osmanl Devletinin Ermenilere kar uygulam olduu, tehcir konusuna ok fazla deinilmemektedir. Osmanl Devleti tehcir karar aldktan sonra, Ermeni Katolikosu V. Kevork, Emiadzinden 5 (18) Temmuz 1915 tarihinde Rus Dileri Bakan Sazanova bir telgraf ekmitir. Katolikos, Trkiyeden alm olduu haberlere gre, Osmanl Hkmetinin Ermenileri zorla Mezopotamya istikametine doru srdn belirterek, kendisinin Amerikan Bakanna bavurarak, Amerikadan srgne tabi tutulan Ermenilerin koruyuculuunu stlenmesini istemek zorunda kaldn bildirmiti. Ermeni Katolikosu, Rus Dileri Bakannn Washingtonda bulunan Rus Elisine, Katolikosun Amerikan Bakanna yapm olduu sz konusu bavurunun dikkate alnmas iin, giriimde bulunmas talimatn vermesini talep etmiti (, ). Ermeni Katolikosu V. Kevork, Ermenilerin Rusya tarafnda, Trklere kar savaa katlmalar yolunda yaynlam olduu kondak dnldnde, Mslman ve Ermenilerin I. Dnya Sava srasnda byk aclar ekmesinden en az emperyalist devletler kadar, Katolikos da sorumludur. Rus D leri Bakanl tercmanlarndan birisi tarafndan kaleme alnan 2 (15) Austos 1915 tarih ve 101 sayl bir raporda, aslen Trabzonlu olan Rum asll bir doktorun verdii bilgilere gre, Ermenilerin Trkiyede Van isyanna kadar iyi artlarda yaadklar, ancak Van isyanndan sonra Trk Hkmetinin Ermenilere bir ilan yaynlayarak 5 gn ierisinde lkeyi terk etmelerini bildirdiine dikkat ekilmiti. Trabzonlu doktor bu ilandan sonra, altnc gnde Ermenilerin zorla toplanarak, jandarma konvoyu ile lke iinde srgne doru gnderildiklerini ifade etmitir (, ). Rusya Devlet Dumasnda 14 (27) Mart 1916 tarihinde sz alan Ermeni milletvekili M.. Papadjanov, Trk Hkmetinin 20 Mays (H haziran) 1915 tarihinde

Trkiyedeki Ermenilerin Mezopotamyaya srlmesi kararn aldn ifade etmiti (, ). 11 (24) Ekim 1916 tarih ve 752 say ile Pariste bulunan Rus Elisinin ekmi olduu gizli bir telgrafta, gvenli kaynaklardan alnan bilgilere gre, ttihat ve Terakki Partisinin 28 Eyll (11 Ekim) (1916) tarihinde stanbulda bir kongre dzenledii ifade edilmitir. Kongreyi, Enver Paay protesto etmek iin, Talat Paann organize ettii belirtilen telgrafta, sz konusu kongrede Ermenilerin Trkiyeye ihanet ettiklerinin vurguland belirtilmiti. Kongrede, Ermeni Katolikosunun Ermenileri Rus tarafnda olmaya zorlad, Ermeni mebuslar da dahil olmak zere ok sayda Anadolu Ermenisinin, Ermeni gnll birliklerine katlarak, Trklere kar savatklarna dikkat ekilmiti. Ermeni ihtilalci komitelerin kararlar dorultusunda, Anadolunun bir ok yerinde Ermenilerin, Trk birlikleri ile devlet yetkililerine saldrlar dzenledikleri, Mslman halk ile grevlileri katlettikleri ve bir ok yerde isyan kardklarna dikkat ekilmitir. Ermeni hareketinin tehlikeli boyutlara ulamasndan dolay, Trk Hkmetinin savan yaand blgelerde yaayan btn Ermenileri, blgeden uzaklatrmak zorunda kald ifade edilmiti. Ermenilerin blgeden uzaklatrlmas srasnda baz suistimallerin olduu, ancak sz konusu suistimalleri aratrmak iin hkmetin bir yasa kararak, annda komisyonlar gndermi olduu vurgulanmt (, No:134). Sz konusu belgede grld zere, Osmanl Hkmetinin savan yaand blgelerdeki Ermenileri, buralardan uzaklatrmak zorunda kald ve tehcir esnasnda ortaya kan suistimalleri aratrmak iin, hi vakit kaybetmeden komisyonlar kurarak harekete getii anlalmaktadr. Osmanl Hkmetini tehcir kararn almaya zorlayan etkenlerden bir tanesi ise, Anadoluda yerleim birimlerinde hemen hemen erkek Trkn kalmam olmasdr. I. Dnya Sava nedeniyle, Mslmanlar erkekler youn bir ekilde orduya alnmlar ve bunun sonucunda zellikle cepheye yakn blgelerdeki yerleim birimleri erkek nfustan mahrum kalmtr. Rus belgelerinde, Anadoluda erkek nfusun kalmad teyit edilmektedir. Rusyann Bernde bulunan bir diplomatnn 2 (15) Mays 1916 tarih ve 265 say ile ekmi olduu gizli bir telgrafta da sz konusu duruma deinilmiti. Telgrafta, Rus diplomat farkl kaynaklardan alm olduu bilgiler ile birka hafta nce Anadoludan gelen bir ahsn belirttii zere: Kk Asyadaki kylerde askere alnacak erkek hemen hemen kalmamtr. Sadece Kzlbalar ile dalk blgelerde yaayan nfuzlu Krt eyhlerin askere alnmadan kurtulduklar, kylerde yalnzca

yal, ocuk ve para deyerek askere alnmayan hali vakti yerinde kyllerin bulunduu, ehirlerde zenginler ile para demek suretiyle askere alnmayan erkeklerin kald (, No:134) vurgulanmt. Grld gibi Anadoluda Mslman erkek nfus hemen hemen kalmamtr. Ermenilerin ise askerden kaarak silahl eteler oluturduklar bilindiinden, bunlarn erkeksiz kalan Mslman ahali iin byk bir tehlike oluturduklar anlalmaktadr. Ermeni, Trk ve Krt Mlteciler Osmanl Devleti I. Dnya Savana dahil olduktan sonra, Trk Ermenilerinin de Rusya saflarnda, Trklere kar savamak iin harekete gemeleri ile Anadoluda Ermeni isyanlarnn birbiri ard sra patlak vermesi ve Ermeni etelerinin resm ve sivil Mslmanlara kar saldrlara balamalar zerine, zellikle Rusyann Kafkasya blgesine yakn olan blgelerde yaayan sivil Ermeniler, Ermeni ihanetinin bilincinde olduklar ve kendilerine kar Mslmanlar tarafndan saldrlar yaplabilecei endiesi ile, akn akn Rusyaya doru g etmilerdi. Anadolunun dousunda yaayan Mslman ve Ermeniler arasnda, henz tam bir karlkl kym balamadan nce Ermenilerin Rusyaya g ettikleri yolunda kaytlara Rus belgelerinde sklkla rastlanlmaktadr (, ). Nitekim Kaspiy gazetesinin 31 Ocak (13 ubat) 1915 tarihli 25. saysnda, Trkiye ve randan gelen Ermeni mltecilerin saysnn, yaznn kaleme alnd tarih itibariyle 100.000 kiiye ulat vurgulanmtr (, 1915). ngiliz Fortnightly Reviewda 1915 ylnn sonlarnda yaynlanan bir makalede, Ermenilerin yaad vilayetlerdeki nfuslarnn orannn genel nfusun %35ini oluturduklar belirtildikten sonra, zerk Ermenistan ilan edildiinde, Ermenilerin byk gruplar halinde vatanlarna dnecekleri ve lkeye dnten sonra, u an byk ounluu oluturan Mslmanlarn nfuslarnn, byk ounluk olmaktan kaca vurgulanmt (, ). Sz konusu makalenin 1915 yl sonlarnda yaynland dikkate alnacak olursa, Ermenilerin bu tarihte byk ounluunun yaadklar yerlerden ayrlm olduklar sonucu karlabilir. Makalede zerk bir Ermenistan ilan edildiinde, Ermenilerin vatanlarna dnerek tekrar eski nfus oranlarna kavuacaklar belirtildiine gre, Ermeni Soykrm iddialarnn gereklerle badamad aka grlmektedir. Dier taraftan sz konusu makalede,

ileri srlen Ermenilerin nfusunun toplam nfusa orannn % 35 olduu ise olduka abartl bir yzdedir. Ruslarn, 1916 ylnda balatm olduklar Bitlis, Mu ve Erzuruma ynelik saldrlar sonucunda, Ermeniler tarafndan sava boyunca en korkun katliam yaplmaya balanmtr: Bir milyondan fazla Mslman kyl kamak zorunda kalmtr...Ka esnasnda kyllerin binlercesi paralara ayrlarak kesilmitir (, 1990). Burada hedeflenen ama sava dneminde yaanlan aclar gstermek deildir. Ermeniler ve onlara arka kanlara, I. Dnya Sava ve tehcir sresince yaanlan ok ac olaylarn, sadece Ermenilerle snrl olmadn, Mslmanlarn da sava boyunca en az Ermeniler kadar ac ektiklerini hatrlatmaktr. Kafkas Cephesi Mltecileri Yerletirme Komisyonu Yardmcsnn 1 (14) Mart 1916 tarihi itibariyle, Rusyaya g eden Ermenilerin saysna ilikin olarak vermi olduu bilgiler u ekildedir: Erivan vilayetinde Gence vilayetinde Stavropol vilayetinde Tiflis vilayetinde Bak vilayetinde Tverskiy oblastnda Kubanda Karsta Batumda ernomorda Vanda Beyaztta Diyadinde Urmiyada yaklak Hoyda yaklak Dilmanda yaklak Tevrizde yaklak Toplam olarak 100.000 7.930 6.787 7.400 43 3.904 12.276 34.072 13.000 2.195 9.243 6.900 19.952 27.000 4.500 20.000 1.000 276.302

Ancak sz konusu belgede, Ermeni mltecilerin toplam saysnn

336.235

olduu ifade edilmitir (, 391). Demek ki yukarda gsterilen ehirlerin dnda baka yerlerde de Ermeni mlteciler bulunmaktadr. Bu arada Statskiy Sovetnik imzasn tayan bir baka belgede ise, Rusyada bulunan Ermeni mltecilerinin saysnn 337.235e ulat grlmektedir (, 821). Kafkasyadan sorumlu Bakann 26 ubat (11 Mart) 1916 tarihinde yazm olduu bir rapora gre, Rus Ordusu tarafndan nemli lde Trk toprann ele geirildii belirtilmitir. Sz konusu raporda, ele geirilen topraklarn byk bir blmnn insansz olduuna dikkat ekilmitir. Kafkasyadan sorumlu Bakan, Rus ordusunun ilerleyii zerine, Trk ve Krtlerin lkenin daha gvenli i blgelerine ekildiklerini ifade etmitir (, 391). Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcs tarafndan yazlan 9 (22) Mays 1916 tarihli bir raporda, Rus ilerleyii srasnda Rus birliklerini dmanca karlayan ahalinin bir blmnn yok edildii, bir blmnn ise lkenin i blgelerine gittikleri (, 391) beyan edilmitir. Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcsnn beyanndan anlald zere, blgede yaayan Trk ve Krtlerin nemli bir blmnn katledildii grlmektedir. Sz konusu beyan, I. Dnya Sava srasnda sadece Ermenilerin kayp vermediklerini ok ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Ruslarn igali altnda bulunan blgelerde Mart 1917 tarihinde Rus Kayt Brosu Bakan evandinin bildirdii zere, Mslman mltecilerin says 25.217 yetikin ve 6.892 ocuk olmak zere toplam 32.109 olarak dikkat ekmektedir. Ancak sz konusu belgede, Mslman ve Krt mltecilere ilikin verilen rakamlar ayr olarak gsterilmitir. Buna gre Mslman mltecilerin says toplam olarak 23.014, Krt mltecilerin says ise toplam olarak 9.095 olarak grnmektedir (, 2168). Sz edilen Mslman mlteciler Ruslarn srgne tabi tuttuklar yada can kaygsyla zoraki olarak Ermenilerden kaarak, Anadoludan daha yakn olduu iin, Rusyann nispeten gvenli blgelerine snan Trklerdir. Ancak, Mslman ve Krt mltecilerin saylar ayr ayr gsterildiinden, ortaya ilgin bir tablo kmaktadr. Mslman mltecilerin says 23.014 iken, Krtlerin 9.095 olduu ifade edilmitir. Rus belgelerinde Rusyaya muhalif Krtlerin, yaadklar topraklardan srldklerine ilikin bir ok kayt varken, ayn topraklarda yaayan Trklerin, - Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcsnn beyannda belirtmi olduu gibi, ya ortadan kaldrldklar ya da lkenin i blgelerine g ettikleri dnda - akbetlerine ilikin herhangi bir bilgiye

tesadf edilememitir. Ancak yukarda sz edilen belgedeki, Mslman olarak gsterilen insanlarn byk ounluunun Trkler olduu aktr. Kafkas Ordusu tarafndan 26 Austos (8 Eyll) 1917 tarihinde yazlan bir talimatnamede, igal edilen Trk topraklarnda gvenlii salamak iin uygulanmas istenen direktifler u ekilde sralanmtr: 1. Komiserlik temsilcileri olarak Ruslarn atanmas, 2. Yerel polis tekilatnn bir an nce kurulmas ve kurulacak polis tekilatnn atl (svari) olmas. Ermeni ve Krtlerin polis olarak alnmamalar, ancak blgede konuulan her iki yerel dili de bilen Kafkas kkenli dier milletlerden ounluk olarak polis atanmas (, 2168). Sz konusu talimatnamede, atanacak olan polislerin blgede konuulan yerel her iki dili de bilmelerinin gerei vurgulanmtr. Bahsedilen yerel diller Krte ve Ermenicedir. Trkenin yerel bir dil olmayp devlet ve imparatorluk dili olduu dnldnde, Ruslarn igal etmi olduklar Trk topraklarnda, talimatnamenin yazlm olduu tarihte yani 26 Austos (8 Eyll) 1917de Trkenin konuulmad anlalmaktadr. Dier bir ifade ile sz konusu tarihte, bu blgede Trklerin artk yaamad grlmektedir. Sava balamadan nce blgede nfus asndan ezici bir ounlua sahip olan Trklerin, akbetlerinin ne olduu konusuna ne yazk ki belgede deinilmemitir. Ancak, milyonlarca Trkn lkenin daha i gvenli blgelerine g etmek zorunda brakldklarn tahmin etmek zor olmasa gerektir. Milyonlarca insann g etmesini gerektiren nedenler ise, Ermeni gnll birlikleri ile eteleri tarafndan Trklere kar uygulanan sistemli bir krm olmutur. Trkler, blgeden can gvenliklerini dnerek kaarlarken, iklim artlar, alk ve sefillik ile Ermeni gnll birlik ve etelerinin basknlar sonucunda ok byk can kayplar vermilerdir. Kafkas Ordu Karargahndan 1075 say ve 10 (23) Mart (yl belirtilmemi) tarih ile Tifliste bulunan Genel Valiye ekilen bir telgrafta, son gnlerde Trkiyeden gelen mltecilerin saysnda byk bir art olduu belirtilerek, mltecilerin anlattklarna gre, yaknda yeni mlteci gruplarnn gelecei anlalmaktadr. Belirtilen mltecilerin zellikle Trkler olduuna dikkat ekilmektedir. (, 2168). Albay Ryabinin imzal bir baka belgede de, cepheden g eden Trklerin saysnda byk bir art olduu vurgulanmtr (, 2168). Bu arada Mltecileri Yerletirme Komitesinin Urmiyadaki Konsolos Yardmcsndan edindii bilgilere gre, blgede bulunan mltecilerin Mslman

kylerine saldrdklar, konsolosun saldrlara engel olmasnn mmkn olamad ve mltecilerin saldrlarnn durdurulmas iin yardm talep ettii bildirilmitir (, 2168). Ermeni mlteciler tarafndan blgede yaayan Mslmanlara kar gerekletirilen saldrlarn, sadece Urmiya blgesi ile snrl kalmad anlalmaktadr. Nitekim Kafkas Cephesi Mltecileri Yerletirme Komitesi Yrtme Kurulundan 30 Haziran (13 Temmuz) 1917 tarih ve 2748 say ile ve acele olarak Kafkas Ordusu Karargahna gnderilen bir yazda Yrtme Kurulunun, Ordu Karargahna bavurarak, Ermeni mlteciler tarafndan Mslman halka kar yaplan saldrlarn durdurulmas iin acil nlemler almasn talep etmitir (, 2168). Ermeni mltecilerin bir ksmnn silahl olduu ve dmana kar mcadele ettikleri, Ermeni Papaz Ovanes Ter - Avetisyantsn 7 (20) Mays 1915 tarihinde Ermeni Katolikosuna sunmu olduu bir rapordan da anlalmaktadr (A P, 579).

SONU Rus ariv belgeleri dikkate alndnda, Ermeni soykrm iddialarnn dayanaktan yoksun olduu aklkla grlmektedir. Rus makamlarnn kendi aralarnda yapm olduu yazmalarda grld zere Ermeniler, arlk Rusyas ile sava dneminde ak bir ibirliine girerek, uyruu olduklar Osmanl Devletinin hem i hem de d gvenliini nemli lde tehlikeye drmlerdir. Ermeniler tarafndan oluturulan ve Ruslar tarafndan silahlandrlan gnll birliklerin says, resm Rus makamlarnn belirtmi olduu rakamlar ile 6.000 kadardr. Sz konusu gnll birliklerin, bir nevi dzenli ordu birlikleri olduu belirtilebilir. Ancak Ermeni gnll birliklerin dnda, Rus birlikleri arasnda savaan Ermenilerin olduu da bilinmektedir. Bunlarn dnda zellikle Anadolu Ermenilerinin eteler ile cephe gerisinde, Osmanl Hkmetine skntl anlar yaatt da Rus belgeleri ile sabittir. Osmanl Devletine kar isyan eden silahl Ermenilerin saysnn, sadece iki ehirde 40.000 kiiyi bulduu grlmektedir. Ermeni isyanlar, Osmanl Devletinin asker gcnn nemli bir blmnn, cephe gerisinde isyanlar bastrmak iin sevk edilmesine neden olmutur. Bu nedenle devlet btn gcn cepheye yneltememitir. Bunun sonucunda doudaki btn gcn, Ruslara kar Kafkasya cephesine yneltemeyen Osmanl Devleti, Dou Anadolunun nemli bir blmn, -bir sreRusyaya kaptrmtr. I. Dnya Sava dneminde Ermeniler ile onlara sempati ile bakan batllarn rakamlaryla, savaa katlan Ermenilerin says yz binlerle ifade edilmektedir. Osmanl Devletinin Kafkas cephesindeki birliklerinin toplam says gz nne alndnda, -resmi Rus rakamlarna gre 150.000-300.000 arasnda- Trklere kar silahl olarak mcadele veren Ermenilerin saysnn bykl ortaya kar. stelik Ermeniler ak bir ekilde, Rusyann Kafkas cephesindeki baarlarnda kendilerinin nemli katklar olduunu belirtmilerdir. Belirtilen artlar dikkate alndnda, devletin ve lkenin gvenliini salayabilmek iin, Osmanl Hkmetinin Ermenilere kar uygulam olduu tehcir kararn hakl karan pek ok neden olduu da aktr. Rus belgelerinden anlald zere, Ermenilerin yaam olduu Dou ve Gney Dou Anadoludaki ehirlerde, Ermeniler ile genel olarak Mslmanlar arasndaki gerginlik ve atmann nedenleri aslnda, I. Dnya Savandan ok ncelere

gitmektedir. arlk Rusyas ile Osmanl Devleti arasnda XIX. yzylda yaplan savalarda, blgede yaayan Ermeniler I. Dnya Savanda olduu gibi Ruslara her trl destek ve yardm vermilerdir. Blgenin Rus igali altna girdii dnemlerde, Mslmanlara kar saldrlarda bulunmulardr. Ermenilerin, Mslmanlara saldrmalar ve Ruslar ile ibirliine girmeleri sonucunda, Mslmanlar arasnda Ermenilere kar bir gven bunalm ortaya kmtr. Dou ve Gney Douda zel olarak Ermeniler ve Krtler arasndaki husumetin nedenlerinin de I. Dnya Savandan ok daha ncelere gittii anlalmaktadr. Blgede hkm sren feodal yap, iki toplum arasndaki gerginlik ve husumetin yaylmasna neden olmutur. ki toplum arasnda, zellikle Ermeni eteleri ile Krt airet reisleri tarafndan yneltilen karlkl saldrlar sonucunda, blgede huzur ve gven ortam sarslarak, Ermeniler ve Krtler arasndaki husumet daha da yaygnlamtr. Sz konusu husumet, I. Dnya Savanda daha da artm ve karlkl olarak, Ermeni ve Krtler arasnda katliamlar yaplmasna neden olmutur. Rus belgelerine bakldnda, Trkiyede yaayan Ermenilerin I. Dnya Savandan nceki nfuslarnn 1.200.000 ile 1.300.000 arasnda olduu anlalmaktadr. Belgelerin analizi yapldnda, Trkiyede yaayan Ermenilerin yaklak olarak drtte birinin, Avrupa yakasnda yaad grlmektedir. Alt vilayette yaayan Ermenilerin saysna ilikin olarak ise, 750.000 ile 1.000.000 arasnda rakamlar verilmektedir. Ancak, Ermenilerin drtte birinin Trkiyenin Avrupa yakasnda yaad dikkate alnarak bir deerlendirme yapldnda, Anadoluda yaayan Ermenilerin saysnn yaklak olarak 1.000.000 olduu sylenebilir. Bu saynn bete birinin alt vilayet dnda yaad var sayldnda, alt vilayet snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin nfusunun yaklak olarak 800.000 kii olduu grlecektir. Rus resm makamlarnn belirttikleri zere, I. Dnya Sava dneminde Kafkasya cephesine yaknl nedeniyle bu nfustan yaklak olarak 350.000 kiinin, Rusyaya sa olarak g ettii grlmektedir. Alt vilayette yaayan Ermenilerin saysndan -800.000350.000 says karldnda, geriye 450.000 kii kalmaktadr. Tehcir esnasnda alt vilayette yaayan Ermenilerin lkenin gneyine, yani Mezopotamya istikametine doru devlet eliyle g ettirildii de bilinen bir gerektir. Geriye kalan 450.000 kiinin en azndan yarsnn, Mezopotamyaya sa olarak ulatklar tahmin edilebilir. Rus belgelerinde sava dnemindeki alk, salgn hastalklarn yaygnl ve olumsuz iklim artlarndan dolay, blgede ok byk oranda can kayb olduu

belirtilmektedir. Sadece Osmanl birliklerinin salgn hastalklardan dolay en azndan 17.000 kii kayp verdii gz nne alndnda, salgn hastalklarn sivil halka verdirdii kayplarn belirtilen saydan ok daha fazla olduu dnlebilir. Bu arada yz binlerce Ermeninin, Trklere kar savat da dikkate alndnda, salgn hastalklar, alk, olumsuz iklim koullar ve ldrlme nedenlerinden dolay sava dnemindeki Ermeni kayplarnn en fazla 200.000 kii olabilecei belirtilebilir. Dier taraftan savatan nce Ermeniler, hrriyete kavumann bedelinin ok yksek olacan ifade etmilerdir. Yani Ermeniler arlk Rusyas tarafnda savamakla en azndan zerk bir devlete kavuabileceklerini hesaplamlard. I. Dnya Savann tarih ve karlmamas gereken byk bir frsat olduu bilincine varan Ermeniler, sz konusu devlete kavumak iin byk oranda kayp vereceklerinin bilincinde idiler. Ermeniler, kendi ifadeleri ile Osmanl Devletine kar bir bamszlk sava yrtmlerdir. Sz konusu sava yrtrken verecekleri her trl kayplar gze alan Ermeniler, bamszlk savan kaybettikten sonra, uzun yllardr ulamaya altklar amaca ulaamamann kzgnl ve emperyalist devletler tarafndan aldatlmln eziklii ile dnya kamu oyununa kar Trklerin, Ermenilere kar soykrm yaptklar propagandasn ilemeye balamlardr. Rus belgeleri incelendiinde, I. Dnya Sava srasnda, blgede yaayan Trk ve Krtlerin de byk kayplar verdii anlalmaktadr. Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcs tarafndan yazlan 9 (22) Mays 1916 tarihli bir raporda yukarda deinildii zere, Rus ilerleyii srasnda Rus birliklerini dmanca karlayan ahalinin bir blmnn yok edildii, bir blmnn ise lkenin i blgelerine gittikleri beyan edilmitir. Belgede, belirtilen Rus birliklerini dmanca karlayan ahalinin, Trkler ve Krtler olduu aktr. Sz edilen yok etme ilemine Ermeni birliklerinin katldklar, bir ok belgede grlmektedir. Ruslarn igal etmi olduu blgede yaayan Mslmanlarn bir blmnn, Rus igaline uramayan Trk topraklarna g etmi olduu anlalmaktadr. I. Dnya Savann yaand blgelerde Mslmanlarn nfuslarnn, Ermenilerden ok daha fazla olduu dikkate alndnda, blgenin Ruslarn eline gemesi zerine, buralardan Anadolunun daha i kesimlerine doru zoraki youn bir g yaanmtr. Ermeniler de, Osmanl Devletinin tehcir karar almas zerine yaadklar topraklardan Suriye istikametine doru srlmlerdir. Yani hem Trkler, Krtler ve hem de Ermeniler yaam olduklar topraklar brakp ayrlmak zorunda kalmlardr. Tehcir ve zoraki g esnasnda iklim artlarnn

olumsuzluu, alk ve bulac hastalklarn yaygnl da dnldnde Ermeniler kadar, Trk ve Krtlerinde ayn olumsuz artlar ve aclarla karlatklar bir gerektir. Hatta nfus oranlar gz nne alndnda, yaadklar blgeden ayrlmak zorunda braklan Trklerin saysnn, Ermenilerden ok daha fazla olduu da bir gerektir. Trklerin g esnasnda kayplarnn sz edilen olumsuz koullar dnldnde ok byk olduu grlecektir. Ermeni tehciri ve buna bal olarak ortaya kan kayplardan dolay bir Ermeni soykrm olduunu ileri srenler, Trklerin de yaadklar topraklardan ayrlmak zorunda braklmalarndan ve buna bal olarak ortaya kan can kayplarndan hi bahsetmemektedirler. Dier taraftan Trk tarih yazcl da, Trklerin de yaam olduklar topraklardan ayrlmak zorunda braklmalarn, yani bir nevi -Ruslar ve Ermeni birlikleri tarafndan- kar tehcire uratlmalar konusuna fazla deinmemektedir. Ne yazk ki emperyalist devletlerin uygulam olduklar politikalar sonucunda I. Dnya Savanda asl byk aclara katlananlar, Trkler, Krtler ve Ermeniler olmulardr. Osmanl Devletinin sava srasnda kendi gvenliini salayabilmek iin, Ruslarla birleerek, ibirlii yapan Ermenilere kar uygulam olduu, tehcir srasnda da yukarda sz edilen olumsuz artlardan dolay kayplar olmutur. Ancak, tehcir ve srgn tek tarafl olmamtr. Bir tarafta Ermeni gnll birlikleri ile etelerinden kaan milyonlarca Trk lkenin i blgelerine snr yada Ruslar tarafndan srlrken, dier tarafta yine yz binlerce insan yaadklar topraklardan lkenin daha gvenli blgelerine g etmek zorunda braklmlardr. Btn bu deerlendirmeler gz nne alndnda Ermeni soykrm iddialarnn tutarsz olduu grlmektedir. Ermeniler tarafndan ileri srld gibi, Ermenilere kar devlet eliyle yrtlen sistemli bir soykrmdan bahsetmen mmkn deildir. Savan acmaszl nedeniyle ve yukarda belirtilen artlardan dolay ortaya kan kayplarn bir soykrm olarak nitelenmesi gereklerle badamamaktadr. Proje neri formunda belirtilen ama ve kapsamlar gz nne alndnda, projenin amacna ulat grlecektir. Aslnda yerli ariv belgeleri kullanlarak yaplan almalar da, bir Ermeni soykrm olmadn ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Ancak, zellikle Ermeniler ve onlara arka kanlar tarafndan yerli ariv belgelerine, ne yazk ki pek gven duyulmad ve itibar edilmedii grlmektedir. Byk bir blm Rus resm makamlarnn yazmalarndan oluan, Rus ariv belgeleri ile Ermeni Sorununun irdelenmesi, bu konuya ilikin literatre byk bir katkda

bulunacaktr. Dier taraftan projede kullanlan kaynaklarn uluslar aras kamu oyunda gvenirliinin tartlamayacak olmas da aktr. Projenin birinci elden kaynaklar kullanlmak suretiyle gerekletirilmesi bilime zgn bir katk yapacaktr. Bununla birlikte Rus arivlerinin alma sistemleri ve proje sresinin snrl olmas dnldnde, sz konusu sorun zerine Rus arivlerinde yaplacak almalarn srdrlmesinin gerekli ve yararl olaca belirtilmelidir. Dier taraftan, Ermeni Sorunu zerine zellikle Ermenice kaynaklar kullanlarak yaplacak almalar ile sz konusu sorunun uluslar aras ortamda tartlamayacak derecede aydnla karlabileceinin mmkn olabilecei grlmektedir.

BBLYOGRAFYA 1. ARV BELGELER A) (Rusya Devleti Tarih Arivi); 408, o. 1, 270, . 1 o; 408, o. 1, 270, .. 6 o8; 408, o. 1, 270, .. 7 o; 1405, o. 521, 439, .. 293-295; 1405, o. 521, 439, .. 293-307; 1405, o. 530, 883, . 19; 821, o. 7, 290, . 7; 1405, o. 530, 93, . 99 ; 1405, o. 530, 93, . 99 ; 1405, o. 530, 93, .. 99 -100 ; 1405, o. 530, 93, . 100 -101; 1405, o. 107, 11393, . 1; 1405, o. 107, 11393, . 16; 1405, o. 107, 11393, .. 31-31 ; 1405, o. 107, 11393, . 39; 1328, o. 2, 13, . 68; 857, o. 1, 1477, . 1; 857, o. 1, 1117, .. 99-100 ; 857, o. 1, 1117, .. 99-100 ; 1405, o. 110, 3461, . 10; 1328, o. 2, 12, . 26 ; 1276, o. 19, 70, . 1; 1276, o. 19, 70, .. 2-3 a; 821, o. 7, 294, .. 48-49; 1622, o. 1, . 9, . 1; 391, o. 6, . 305, . 75; 821, o. 7, . 290, . 117; 821, o. 7, . 232, .. 14-17; 821, o. 7, . 401, . 1-1 ; 1276, o. 10, . 848, . 4; 1276, o. 10, . 746, .. 2-2 ; 1328, o. 2, 64, . 96; 1276, o. 10, . 746, . 5; 1276, o. 10, . 746, . 1; 1276, o. 11, . 1459, . 102; 1276, o. 11, . 1459, .. 102-104 ; 1276, o. 12, . 1518, . 3 -4; 391, o. 6, . 305 , .. 39-42 , 102104, 146; 391, o. 6, . 305, . 73; 821, o. 7, . 406, . 13; 391, o. 6, . 305, . 39; 391, o. 6, . 305, .. 42-45. B) (Rusya Devleti Asker Tarih Arivi): 2100, o. 1, 646, . 44 o; 2100, o. 1, 646, . 45; 2100, o. 1, 646, . 45; 2100, o. 1, 646, .. 45-45 ; 2100, o. 1, 646, . 45 ; 450, o. 1, 142, . 22; 2100, o. 1, 646, .. 45 -46; 2100, o. 1, 646, . 46; 2100, o. 1, 646, . 46; 2100, o. 1, 646, . 46; 2100, o. 1, 646, .. 46-46 ; 2100, o. 1, 646, . 46; 2100, o. 1, 646, . 46 ; 2100, o. 1, 646, . 46 ; 2100, o. 1, 646, . 46 ; 2100, o. 1, 646, . 47; 2100, o. 1, 646, . 47; 450, o. 1, 142, .. 19-19 ;

450, o. 1, 142, .. 6-13; 450, o. 1, 142, .. 39 -40 ; 450, o. 1, 142, .. 72-75; 450, o. 1, 142, . 39 -41; 2100, o. 1, 646, . 47 ; 2100, o. 1, 646, . 47 ; 2100, o. 1, 558, . 103; 2100, o. 1, 646, . 48; 2100, o. 1, 646, .. 48 -49; 2100, o. 1, 646, . 49-50 ; 2100, o. 1, 646, . 49 -50; 2100, o. 1, . 558, . 324; 2100, o. 1, . 558, .. 127-127 ; 2100, o. 1, . 576, .. 20-20 ; 2100, o. 1, . 646, . 67; 2100, o. 1, 646, . 75; 2100, o. 1, 557, . 75; 2100, o. 1, 564, .. 16 -20; 2100, o. 1, 510, . 32; 2100, o. 1, 558, . 322; 2100, o. 1, . 646, . 50 ; 2168, o. 1, . 273, . 1; 2100, o. 1, . 558, .. 97-97 ; 2100, o. 1, . 558, .. 99-99 ; 2100, o. 1, . 558, .. 96-96 ; 2100, o. 1, . 558, . 332; 2100, o. 1, . 646, . 74; 2100, o. 1, 646, . 87; 2168, o. 1, 665, . 15; 2100, o. 1, 646, . 88; 2168, o. 1, 273, . 3-3 ; 2168, o. 1, 48, . 33; 2168, o. 1, 48, . 44; 2168, o. 1, 48, . 50; 2100, o. 1, 646, .. 164, 167; 2100, o. 1, . 646, . 68 ; 2168, o. 1, . 265, .. 26-28; 2100, o. 1, . 646, . 67; 2100, o. 1, . 558, . 391; 2168, o. 1, . 303, . 87, 176 ; 391, o. 6, . 305, . 45; 2168, o. 1, . 274, . 2; 2168, o. 1, . 274, . 2; 2100, o. 1, . 576, .. 30-30 ; 2168, o. 1, . 274, .. 2-2 ; 2168, o. 1, . 274, .. 2 -3; 2168, o. 1, . 288, . 25; 2168, o. 1, . 277, . 39; 2168, o. 1, . 288, . 6; 2168, o. 1, . 288, . 24 a; 2168, o. 1, . 288, . 52; 2168, o. 1, . 288, . 53. C) (Rusya mparatorluu D Politika Arivi): No:134, o. 473, 26, .. 1-2; 9; , o. 482, 3484, . 59; , o. 482, 3504, . 81; , o. 482, 3483, .. 9 -10; , o. 482, 3484, .. 12-13; , o. 482, 3484, .. 91-92; , o. 482, 3481, . 76; , o. 461, 182, . 1; , o. 482, 3504, . 84; , o. 482, 3484, . 56; , o. 482, 3481, . 81; , o. 482, 3508, .. 5-6; , o. 482, 3508, .. 7-11; , o. 482, 3508, . 15; , o. 482, 3508, .12; , o.

482, 3507, . 4; , o. 482, 3507, .. 13-25; , o. 482, 3507, . 26; , o. 482, 3504, . 38; , o. 482, 3504, . 40; , o. 482, 3487, .11; No:134, o. 473, 120, .. 264-265; No:134, o. 473, 120, . 111; , o. 482, 3504, . 9; , o. 482, 3504, . 84; ) (Rusya Devleti Asker Deniz Filosu Arivi): 417, o. 1, . 1516, . 41 b; 1418, o. 1, . 4285, . 21; 1418, o. 1, . 4285, . 54. D) (Rusya Federasyonu Devlet Arivi): 579, o. 1, 1863, .. 9 -10; 579, o. 1, . 1887, .. 1-1 ; 579, o. 1, . 1887, .. 1-1 . 2) Gazeteler: , 1913, No: 34; , 1914, No: 287; , 1914, No: 242; , 1914, No: 289; , 1914, No: 2566; , 1915, No: 146; , 1915, No: 51; , 1915, No: 52; , 1915, No: 25; 3) Kaynak ve Aratrma Eserler: A A. 3 (30), , 1971, c. 33. -, . , . , 1926, . 437. . XVIII, , 1896, c. 267. . VII , , 1882-1883, c. 35. , 1828 1829 , , 1843, c. 179. i i, , 1915, c. 67. C, . , . VII , , 18821883, c. 181.

4) Aratrma Eserler: , . . . -, 2000, . 454; 466, 468. , . . . , , 1967, . 5. , H. II- , , 8-9, c.93-96, 1993. K, . . - , , 1971, . 112. , . - - . - , , 1988, . 9. , . . 1915 . , , 1990, c. 24; 24; 25. ap, .. XIX XX . , , 1972, . 6. Karpat, K. H. Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri. ev. Bahar Trnak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s. 92.

EK-3

PROJE ZET BLG FORMU Proje Kodu: SBB-2004 Proje Bal: Rus Ariv Belgeleri Inda Ermeni Soykrm ddialarna Dair Proje Yrtcs ve Yardmc Aratrmaclar: Do.Dr.Seyit Sertelik Projenin Yrtld Kurulu ve Adresi: TBTAK: Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere, 06100 Ankara Destekleyen Kurulu(larn) Ad ve Adresi: TBTAK: Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere, 06100 Ankara TBA: Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere, 06100 Ankara YK: 06539 Bilkent-Ankara Projenin Balang ve Biti Tarihleri: 01.02.2002 01.11.2003 z: (en ok 70 kelime) Osmanl Devletinin uyruu olarak yz yllarca hibir bask grmeden yaayan Ermeniler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, bata ngiltere olmak zere batl devletlerin de tevik ve kkrtmalar ile nce zerk, ardndan bamsz bir Ermeni devleti kurabilmek iin harekete geerek, frsat kollamlardr. Ermeniler, Trklere kar I. Dnya Savana adeta savan bir taraf olarak katlmlardr. I. Dnya Savanda salgn hastalklar, iklim koullar, alk ve Ermeni eteleri ile zellikle Krt airetleri arasnda yaplan atmalar sonucunda, hem Mslmanlar hem de Ermeniler kayp vermilerdir. Anahtar Kelimeler : Ermeni, Osmanl, Trk, Rus, Tanak, Hnak, Tehcir, zerk, Emperyalist Projeden Kaynaklanan Yaynlar: Bilim Dal: Genel Trk Tarih Tarihi Doentlik B.Dal Kodu: 1113
Projenizin Kesin raporunun ulatrlmasn istediiniz kurum ve kurulular ayrca belirtiniz.