III.

Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

Lozan'dan Gnmze Ermeni Sorunu
mer Engin LTEM *

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bu yazmzda Sevr Antlamasyla Osmanl mparatorluundan Ermenistana toprak verilmesi planlarnn gereklemediine, ayrca Ermenilerin toprak taleplerinin 1921 Moskova ve Kars ile 1923 Lozan Antlamalaryla hukuken ortadan kalktna deinecek, daha sonra srasyla, Lozan Antlamasndan 2. Dnya Savann sonuna kadar olan dnemde Ermeniler ve Ermenistann durumu, savan bitiminde Sovyetlerin Ermenistana toprak vermek amacyla Trkiyeden toprak istemesinin Ermeni milliyetiliini canlandrmas ve soykrm iddialaryla beslenerek Trk diplomatlarn hedef alan Ermeni terrnn ortaya kmas anlatlacaktr. Ermeni terrnn sona ermesinden sonra ise Ermeni sorununun siyasi alana kayd ve toprak ve tazminat taleplerine temel tekil etmek zere, soykrm iddialarnn baz lkeler ve uluslararas kurulularca resmen tannmas giriimlerinin balad ve bunlarn Trkiyenin AB yelii sreciyle ivme kazand ele alnacaktr. I. Birinci Dnya Savandan Sonra Ermenistann toprak talepleri Birinci Dnya Savann ikinci ylnda, 1915te, Mttefik lkeler olan ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda Osmanl mparatorluunun taksimi iin grmeler balam, bu konuda taraflar 1916 ylnda anlamaya varmlar ve talyada 1917 ylnda onlara katlmtr (Harita 1). Bu taksimde Ermenilere toprak verilmesi ngrlmemitir. Ermenilerin istedikleri Dou Anadolu topraklar Rusyaya ayrlmtr. Rusyann ise bu topraklar zerinde bir Ermenistan kurmaya niyeti yoktu ve Ermeniler iin en fazla zerklik ngrlyordu. Rusyann 1917 ylnda savatan ekilmesinden sonra Dou Anadolunun bir blmnn Ermenistana verilmesi gndeme gelmitir. Ancak Ermenistan iin bamszlk deil manda idaresi dnlm ve ABDnin bu manday stlenecei hesab yaplmt[1]. Savatan sonra Pariste Bar Konferansnda, 28 ubat 1919 tarihinde, Osmanl Ermenileri adna sz alan Boos Nubar Paa Kafkasyadaki Ermenistan ile Trkiyede Ermenilerin yerleik olduu topraklarn birletirilmesini istemitir. Trkiyede Ermenilerin yerleik olduu topraklar ise Alt Vilayet (Osmanllarn Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbekir, Harput ve Sivas Vilayetleri) Trabzon vilayetinin bir blm ve Kilikya ile Mara sanca olarak ifade etmitir. Nubar Paann talepleri gnmz Trkiyesinde, 24 ile tekabl etmektedir. Sz konusu iller unlardr: Artvin, Kars, Rize, Trabzon, Giresun, Tokat, Sivas, el, Adana, Kahramanmara, Adyaman, Malatya, Elaz, Tunceli, Gmhane, Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ar, Van, Diyarbakr, Batman, Siirt ve Mu). Bu talepler esas alnarak tarafmzdan izilmi bir harita eklidir (Harita 2). Boos Nubar Paann istedii topraklar yaklak 390.000

kilometre kare yapmakta olup bu rakam gnmz Trkiyesinin yaklak yarsn oluturmaktadr. Bu geni topraklarn hibir yerinde Ermeniler ounlukta olmadndan Nubar Paann nerisi kabul edilmemitir. Bu yerlerde milyonlarca Mslman yayordu. O itibarla empoze edilse bile bir Ermeni idaresinin uzun srmesi olas deildi. Bu da byk devletlerin devaml olarak bu blgelerde Ermenilere yardm etmesini gerektirecekti ki, kimse byle bir yk altna girmek istemiyordu. Bunun yannda Nubar Paann unuttuu veya bilmedii husus, istedii topraklarn byk bir ksmnn yukarda deindiimiz 1916 anlamas gereince Franszlara braklaca idi. ngiltere Babakan Lloyd Georgeun Boosun peri masallar diye nitelendirdii[2] bu neriler kabul edilmedi ancak hangi topraklarn Ermenistana verilecei sorunu da zlemedi. Mttefikler sonunda 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan Sevr Antlamasna bir madde koyarak (madde 89) Ermenistan snrlarnn izilmesini ABD Bakan Wilsona braktlar [3]. Bakan Wilsonun saptad snrlar gsteren Harita eklidir ( Harita 3 ) . Ermenistana verilmek istenen Trk topraklar yaklak 120.000 km2dir. Boos Nubar Paann istedii topraklarn % 30u kadardr. Ancak burada da Ermeniler, savatan nce olduu gibi savatan sonra da, aznlktadr. Bu topraklarda gnmz Trkiyesinin Van, Ar, Kars, Artvin, Erzurum, Bingl, Mu, Bitlis, Siirt, Erzincan, Sivasn bir blm, Gmhane, Bayburt, Trabzon ve Rize bulunmaktadr. Byk bir ksm Trk kuvvetlerin elinde bulunan bu topraklar nasl Ermenilere verilecekti? Normal koullarda Osmanl mparatorluuyla savaan ve halen de blgede bulunan Fransa ve ngilterenin bu topraklarn Ermeniler tarafndan igal edilmesine yardm etmeleri beklenirdi. Oysa bu iki lke de savatan hemen sonra askerlerinin byk bir blmn terhis etmi olduklarndan buraya gnderecek kuvvetleri yoktu. Bu durumda Wilsonun izdii snrlarn ele geirilmesi Ermeni glerine kalyordu. Ne var ki daha ziyade ete niteliinde olan bu glerin says az da olsa nizami ordu dzenine sahip Trk kuvvetlerini yenmesi mmkn deildi. 1920 Eyll ay sonunda balayan arpmalar iki ay kadar srd ve Ermeniler her yerde yenildiler. 3 Aralkta Ermenistann Gmr ehrinde imzalanan bir antlama ile Ermenistan, Sevr ile verilmek istenen topraklarn hepsini kaybetti. ki lke arasnda bugnk snr kabul edildi. Ermenistan ayrca Sevrin geersizliini de kabul etti. Ayn gnlerde Ermenistan Sovyetler Birliine katlmak durumunda kaldndan Gmr Antlamas onaylanmad ve yrrle giremedi. Drt ay sonra artk bu topraklarn sahibi durumuna gelmi olan Sovyetler Birliiyle Mart 1921de Moskovada yaplan bir antlama ile iki lke arasnda bugnk snrlar kabul edildi; dier bir deyimle snrlar bakmndan Gmr Antlamas hkmleri teyit edildi. Sovyetlerin federal yapsnn bir gn baka yorumlara yol aabilecei endiesiyle Ankara Hkmeti dou snrlarnn Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet idareleri tarafndan da kabul edilmesini istedi; bu da 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamasyla saland [4]. Kars Anlamas halen yrrlktedir, o nedenle de Ermenistann hukuken Trkiyeden

toprak talep etme hakk bulunmamaktadr. II. Lozandan 2. Dnya Sava Sonuna Kadar Olan Dnemde Ermeniler Lozan Antlamasnn mzakeresi srasnda ngiltere Ermeni sorununu amak istediyse de Trk Heyeti buna izin vermedi. Ermenistan ile olan snrlar hem Moskova hem de Kars Antlamalaryla saptanm olduundan artk ortada snr sorunu yoktu. Trkiyede kalan Ermeniler ise Lozann aznlklklarla ilgili hkmlerinden yararlanacaklard. Sonuta Lozan Antlamas metninde ne Ermenistan ne de Ermeni szckleri yer ald ve Ermeni sorunu da bylelikle hukuken son buldu[5]. Lozan ile balayan yeni dnemde Ermeni sorununun siyasi ynden de ortadan kalktn gryoruz. Gerekten de, tehcir olarak adlandrlan Ermeni sevk ve isknnn, dier bir deyimle baka bir yere gnderilip orada yerletirilmelerinin sonucu olarak Ermeniler bir ok lkeye dalmt. Trkiyeden toprak talebinde bulunan Ermenistan da, bamsz bir lke olarak, ortadan kalkmt. Son olarak, Ermeni sorununun ortaya kmasnn sorumlusu olan bata Rusya ve ngiltere ile Fransa ve Almanya gibi byk devletler de, Lozanda yeni ve gl bir Trk devleti kurulmasndan sonra Ermenilerle ilgilenmiyorlard. Lozandan sonra geen yaklak yirmi yl iinde Ermenilerden ok az, Ermenistandan ise hemen hi bahsedilmemitir. Diaspora Ermenileri gittikleri lkelere almak ve yerlemek kaygs iinde siyasi faaliyetlere nispeten az yer vermiler, ancak zaman zaman Trkiye aleyhinde almlardr. Bunun en iyi rneini ABDnin yeni Trk Devleti ile 6 Austos 1923 tarihinde Lozanda imzalad Dostluk ve Ticaret Antlamasnn, Ermenilerin etkisi altnda Kongre tarafndan onaylanmamas ve bunun sonucu olarak da Amerikan Hkmetinin Trkiye ile diplomatik iliki kuramamasdr. Bu sorun Lozanda be yl sonra, 1927de zmlenebilmitir[6]. Ermenistan ise Sovyet Cumhuriyeti olduktan sonra dnya siyaset sahnesinden tamamen kaybolmu, lke iddetli bir ekilde kolektifletirmeye tabi tutularak Komnistler dndaki tm siyasi gler ve zellikle Tanaklar tasfiye edilmi ve ksa sre iinde, tm Sovyet topraklar iin olduu gibi, dnya ile temas kesilmitir. III. Sovyetler Birliinin Ermenistan Hesabna Trkiyeden Toprak Talebi (19451946)[7] Sovyetler Birlii, kinci Dnya Savandan galip kmasndan ald gle arlk Rusyas snrlarna ulamak gayreti iine girmiti. Ayrca kendi gvenlii bakmndan da Dou Avrupada uydu komnist rejimler kurdurmaya balamt. Sovyetler Birlii ayrca o zamana kadar Trkiyeye kar srdrm olduu dostluk ve ibirlii politikasna da son vermi, 1925 tarihli Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn yenilemeyerek Trkiyeye bask yapmaya alm ve ardndan 1878 Berlin Muahedesiyle Rusyaya verilen ve 1918 Brest Litovsk Antlamasyla Osmanl mparatorluunca geri alnan topraklar ve ayrca Boazlarn kontroln istemitir. Sovyet Dileri Bakan toprak talebini, 1921 Moskova Antlamasnn Sovyetler Birliinin zayf olduu bir zamanda yapldn, imdi durumun dzeltilmesi

gerektiini ifade ederek aklam ve ayrca Ermenistann ve Grcistann topraa ihtiyac olduunu ileri srmtr. Bu talepler Ermenistanda yeni seilen Emiyazin Katogikosu tarafndan da desteklenmi ve ayrca Ermenistan ve Grcistan dahil, tm Sovyetler Birliinde bu taleplerin desteklenmesi iin bir basn kampanyas alm ve bu kampanya diaspora aracl ile Amerika ve Bat Avrupa lkelerinde de yrtlmeye allmtr. Bu erevede Diaspora Ermenileri 1945 ylnda Birlemi Milletlerin kurulmasna ilikin San Fransisco toplantsna bir muhtra vererek igal edilmi Ermeni topraklarnn Ermenistana geri verilmesi talebinde bulunmulardr[8]. Bu giriimlere paralel olarak eitli lkelerde bulanan Ermenilerin Sovyet Ermenistanna gelip yerlemesi iin de bir kampanya almtr. Bu kampanyann amac, Trkiyeden toprak alnd taktirde, bu topraklara yerletirilecek yeterli sayda Ermeni Sovyet Ermenistannda bulunmadndan bu kiilerin dier lkelerden getirilmesidir.[9]. Bu kampanya sonucunda Trkiye dahil, eitli lkelerdeki Ermenilerden Sovyet Rusyaya genler olmutur. Trkiye, Sovyetlerin Dou Anadoludan toprak ve Boazlarn kontrol taleplerini kabul etmemitir. Ancak sava sonrasnda ok glenmi bulunan Sovyetlere kar lkenin gvenliinin salanmas iin, o zamana kadar izlenen ve bir tr tarafszlk olarak nitelendirilebilecek olan politika terk edilerek Batl lkelerle ibirlii yaplmaya balanmtr. Truman Doktrininden ve Marshall Planndan yararlanan Trkiye, Kore Savana katlmakla Dou Blouna kar Batllarn yannda yer alm ve 1952 yl ubat aynda NATO yesi olmutur. Bylelikle Trkiyeden toprak alnamadktan ve Boazlarn kontrol de elde edilemedikten baka Trkiyenin Batl lkeler saffnda yer almas Sovyetler bakmndan byk bir baarszlk olmutur. Nitekim Sovyetler, aleyhlerine sonu veren bu politikay Stalinin 1953 ylnda lmnden hemen sonra deitirmiler ve Trkiyeye bir nota vererek Boazlar zerindeki iddialarndan ve Ermenistan ve Grcistan adna ileri srd toprak taleplerinden vazgetiklerini bildirmilerdir. Ancak gvenliini Batl lkelerin yannda yer alm olmakla salam bulunan Trkiyenin tutumunda bir deiiklik olmamtr. IV. Ermeni Milliyetiliinin Tekrar Canlanmas (1946-1973) Sovyetlerin talepleri kabul edilmemi olsa da bu talepler Ermenistanda, Sovyetlerin izin verdii lde, milliyetilik akmlarnn glenmesine neden olmutur. Baz kaynaklara gre Sovyet Devlet Bakanlna kadar ykselen Politbro yesi Anastas Mikoyan Ermeni milliyetiliinin canlanmasnda etkin bir rol oynamtr[10]. Dier yandan Sovyetler, ellili yllarn sonunda, muhtemelen Trkiyenin Suriye ile yaad kriz ve daha sonralar da Trkiyenin U2 Amerikan casus uaklarnn uuuna izin vermesinin etkisiyle, o zamana kadar yasaklanm olan Tanaklarn faaliyetlerine bir lde msamaha etmiler [11] bu da milliyeti akmlar glendirmitir. Tanaklar, Birinci Dnya Savandan sonra, dier Ermeni siyasi partilerine kar stnlklerini diasporada da korumular ve Ermeni milliyetiliinin balca temsilcisi

olarak Trkiye aleyhindeki faaliyetlerin odak noktasn oluturmulardr. Dier yandan Souk Savan balamasndan sonra Sovyet Ermenistanndaki Emiyazinde Katogikosun[12] Sovyet telkin ve basklarna ak olaca dncesiyle diaspora Ermenilerinin baka dini makama balanmas fikri gndeme gelmi, Tanaklarn gayretleri ve ABD ve balca Avrupa lkelerinin tevikiyle Lbnanda Beyrut yaknlarndaki Antilyasda bir Kilikya Katogikosluu kurulmu ve diaspora Ermenilerinin bir ksm bu makama balanmtr. O zamandan gnmze Kilikya Katogikosluu Tanaklarn dini alandaki organ gibi almaktadr. 1991 ylnda Ermenistan bamsz olduktan sonra diaspora Ermenilerinin yeniden Emiyazine balanmas gerekirken Kilikya Katogikosluu faaliyetine devam etmi, Emiyazinin ruhani stnln tanmakla beraber aslnda ona rakip olmutur. kinci Dnya Savandan sonra Ermeni milliyetiliinin sratle glenmesinin balca nedeni diasporadaki Ermeni kiliselerinin, siyasi partilerinin ve derneklerinin mnhasran etnik karakteri ile aklanabilir. Yabanc lkelerde Ermeni kiliselerinin var olabilmesi Ermeni cemaat olmasna, siyasi partilerinin ve eitli derneklerinin faaliyetlerini srdrebilmeleri de Ermeni yeleri olmasna baldr. Oysa Ermeniler, her g eden halk iin olduu gibi, ikinci kuaktan itibaren g ettikleri lkenin halk arasnda erimeye balamlardr. Bu, Ermeni kiliselerin cemaatinde ve parti ve derneklerin de ye saysnda azalmaya neden olmu, sz konusu rgtlerde gelecekleri iin endieler yaratm ve Ermenileri bir arada tutabilmek ve onlarda Ermeni bilincini yaatabilmek iin are araylar balamtr. Bulunan are, Holokostun Yahudilere salad prestij ve srail Devletinin kurulmasnda oynad nemli rol dikkate alnarak, 1915 tehcirinin Yahudi soykrm ile ayn nitelikleri tadn ileri srp bir Ermeni soykrm yaratmaya almak olmutur. kinci Dnya Savandan sonra, tedricen, Ermeni kiliselerinde, okullarnda, siyasi partilerinde ve derneklerinde Trklerin Ermenileri soykrma urattklar temas srekli ilenmeye ve bylelikle Ermeni genleri bir beyin ykamaya tabi tutmaya balamtr. Kiilerin baba veya dedelerinin soykrma uradna inanmalar ise Trklerden intikam almak fikrini dourmu ve ayrca byk Ermenistann kurulmas hayallerini canlandrmtr. Bylece Ermenilerin Trkler tarafndan soykrma uratld iddias diasporada yeniden Ermeni bilincinin olumasna yardm etmi ancak diaspora Ermenilerini ortak kltrel deerleri temelinde deil yapay olarak yaratlan bir dmana, gnmz Trkiyesine kar birlemelerini salamtr. Yukarda deindiimiz beyin ykamann Trklere kar beslenen duygular bakmndan Ermeni kuaklar arasnda farklar yaratt grlmektedir. Tehcire tabi olmu bulunmasyla, mantken, Trklerden en fazla yaknmas gereken birinci kuak Ermenilerinin, ar olanlar hari, Trkleri bir btn olarak sulamadklar, tehcirden sorumlu tutulan kiilere kar olumsuz duygular benimsedikleri, ayrca genellikle Trklere kar bir yaknlk duyduklar grlmektedir. Bunun en iyi kant 1954 ylnda Cumhurbakan Celal Bayarn ABDye yapt resmi ziyaret srasnda Kaliforniyaya gidince Trkiyeden g eden Ermenilerin Cumhurbakanmz geldi diyerek kendisine ok byk ilgi gstermeleri ve hatta

Bayarn ziyaretinin bu eyaletteki tantm faaliyetini stlenmeleridir.[13] kinci kuak diaspora Ermenilerine gelince onlar g edilen lkede domular ve orada eitim almlardr. 1915 olaylar ile ilgilerinin anne ve babalarnn anlattklarndan ibaret bulunmas gerekir ve o itibarla da, normal olarak, Trklere kar duygu ve davranlarnda daha lml olmalar beklenir; oysa, yukarda deindiimiz beyin ykama ikinci kuan, anne ve babalarndan daha fazla Trklere kar olumsuz hisler beslemelerine neden olmutur. nc kuak ise bulunduklar lkenin koullarna tamamen uymutur. Artk ou Ermenice dahi bilmemektedir. 1915 olaylar onlar iin ok uzaktadr. O nedenle de Trklere kar bir tr tarafsz bir tavr sergilemeleri normaldir. Oysa, Ermeni kiliseleri siyasi partileri ve derneklerinin artk etkili olarak uyguladklar beyin ykama sayesinde tamamen tersine bir durum mevcut olup Trklerden en fazla nefret edenler, ou yaamlar boyunca bir Trk bile grmemi olan nc kuak Ermenileridir. Nitekim Trk diplomatlarnn katilleri bu kuak arasndan kmtr. Sonu olarak diaspora Ermeni kuaklarnn Trkiyeye kar duygu ve tutumlarnn tersine orantl olduu grlmektedir. 1915ten uzaklatka kin ve nefret duygular azalmas gerekirken artmaktadr. Bu psikolojik ynden doal olmayan bir durumdur[14] ve ileride Trkler ve Ermeniler arasnda bir uzlamaya varlmasnn nndeki en byk engeldir. Ermenistanda milliyetiliin yeniden belirmesinin ilk meyvesi Erivanda szde soykrmn 50. yldnmnde Erivanda yz binleri bir araya getiren byk anma trenleri yaplmas olmutur. Ayrca 1967 ylnda ise Erivanda bir Ermeni soykrm ant trenle almtr. Bu olaylar Ermeni diasporasnda o zamana kadar pek grlmeyen Trkiye ve Trkler kart duygularn glenmesine, bu da 1915 tehcirini bir soykrm olduunu kabul ettirmeyi amalayan faaliyetlerin byk lde artmasna neden olmutur. Yeniden glenen Ermeni milliyetilii 1970 ve 1980lerde 32si Trk diplomat ve yaknlar olmak zere toplam 70 kiinin cann alan Ermeni terrn yaratmtr. Soykrm iddialarnn diaspora Ermenilerinin milli bilincinin korunmas yannda baz siyasi amalara hizmet etmek iin de ortaya atlm olduu grlmektedir. Bu ama, Trkiyeden tazminat almak ve Dou Anadoludan baz topraklarn Ermenistana verilmesini salamak olarak zetlenebilir. Bu balamda diaspora Ermenilerinin ve zellikle Tanaklarn Trkiyeye kar drt aamal bir strateji izlemeye altklar gzlemlenmektedir [15]. 1. Birinci Aama 1915 tehcirinin aslnda bir soykrm olduunu dnya kamuoyuna duyurmak ve buradan gelecek basknn etkisiyle eitli lkelerin ve baz uluslararas kurulularn Ermeni soykrmn resmen tanmalarn salamak. Aralksz devam eden Ermeni propagandasnn ve Ermeni iddialarn duyurmay amalam olan Ermeni terrnn etkisiyle, zelikle Batl lkeler kamuoyunda,

Ermenilerin Birinci Dnya Sava iinde Trkler tarafndan soykrma uratldna dair bir kan yerlemi bulunmaktadr. Ermeni soykrm iddialarnn baz lke ve uluslararas kurulular tarafndan tannmasna gelince, aada aklayacamz gibi, imdiye kadar 17 lke parlamentosu ve bir uluslararas kurulu bu tanmay yapmtr. Buna gre Ermeniler drt aamal stratejinin halen ilk aamasnda olup tm gayretlerini soykrm tanyan lke ve uluslararas kurulu saysn arttrmak noktasnda younlatrmlardr. 2. kinci Aama 1915 tehcirin bir soykrm olduunun Trkiye tarafndan kabul edilmesi ve Trkiyenin bu hususta Ermenilerden zr dilemesidir. Ermeniler, szde soykrm tanyan lke says artarsa ve zellikle bunlar arasnda ABD ve dier byk devletler bulunursa Trkiyenin szde soykrm resmen tanmak mecburiyetinde kalaca kanaatindedir. Oysa Trkiyede, soykrm iddialarn tanyan lkelere kar kamuoyunda gsterilen byk tepki, TBMM Ermeni iddialarna kar kesin tutumu ve birbirini izleyen Trk Hkmetlerinin de bu iddialar reddetmesi Trkiyenin byle bir tanmay yapmasn beklemenin gereki olmadn gstermektedir. Halen Trkiyede 1915 tehcirini bir soykrm olarak gren bir siyaset adam yoktur. Buna karlk son yllarda baz yazar ve bilim adamlarnn soykrm hakkndaki Ermeni iddialarn benimsedii ve savunduu grlmektedir. Ancak bu kiilerin grleri byk tepki toplamakta olduundan kamuoyu zerinde kayda deer bir etki yaratmamaktadr [16]. 3. nc Aama soykrma maruz kalan kiilere veya onlarn miraslarna Trkiye tarafndan tazminat denmesidir. Bu konuda gz nnde bulundurulmas gerekli olan husus, soykrm tanmann dorudan sonucunun tazminat denmesi olduudur. Zira, zarar verenlerin (bir ulusu soykrma tabi tutanlarn) o zarar tazmin etmeleri, her lkenin kanunlar arasnda yer alan bir hukuk kuraldr. Dier bir deyimle, soykrm tanmak ama bunun iin tazminat dememek, ilke olarak, mmkn olmayp bu ancak kar tarafn tazminat hakkndan vazgemesi ile gerekleebilir. Tazminat konusunda bilinmesinde yarar olan bir dier husus Ermenistan Devletinin, 1915 ylnda mevcut olmad iin, kendi adna tazminat talep edemeyeceidir. Bu bizzat bakan Koaryan tarafndan bir Trk gazetecisine ifade edilmitir[17]. Lozan Antlamasna gre ise kiilere tazminat denmesi mmkn deildir. Ancak Trkiye soykrm tanrsa kendi rzasyla tazminat demesi talepleriyle karlaacaktr. 4. Drdnc aama ve son aama Dou Anadoludan Ermenistana toprak verilmesidir. Bu konuda ilk nce dikkate alnmas gereken nokta, yukarda da izah ettiimiz gibi,

Ermenistann Trkiyeden toprak istemek iin hukuksal bir dayana olmaddr. Bakan Koaryan da bu hususu teyit etmitir[18]. Hukuksal dayanaktan yoksun olmann yannda Ermenistan byle bir talebi askeri ynden destekleyecek durumda da deildir ve ngrlebilir bir gelecekte byle bir olanaa kavumas da beklenmemektedir. Son olarak, Ermenistann nfusu devaml azaldndan ve diaspora Ermenileri de Ermenistana gelip yerlemediinden Trkiyeden alnmas dlenen topraklara iskn edecek Ermeni de bulunmamaktadr. Kanmzca Ermenilerin Trkiyeden olan taleplerinin hibiri gereki deildir. Toprak talebi iin ise fantezi demek daha dorudur. Herhalde bu husus diaspora Ermenileri tarafndan da biliniyor olmal ki toprak talebinden gitgide daha az sz edilmektedir. V. Ermeni terrizmi dnemi (1973-1986) Ermeni milliyetilii 1965 ylndan itibaren nemli bir canlanma yaamsa da artk ana ama olarak benimsenen 1915 tehcirinin aslnda bir soykrm olduu grnn kamuoyuna benimsetilmesinde o yllarda fazla bir mesafe alnamam, elli-altm yl nce vuku bulmu olaylar genelde bir ilgisizlikle karlanmt. 1973 ylnda Los Angeleste yal ve yar meczup bir Ermeni Trk Bakonsolosu Mehmet Baydar ile Yardmcs Bahadr Demiri katletmitir. Katilin kurbanlaryla hibir sorunu olmamas ve onlar sadece, szde Ermeni soykrmndan sorumlu bir devletin temsilcileri olduu iin ldrm bulunmas ilgi uyandrm ve Amerikan basn, olayn evveliyatn hakknda bilgi vermek iin, soykrm iddialarndan uzun bahsetmitir. Bu olay Ermeni militanlarnda davalarn duyurmak iin Trk diplomatlarn katletmek yolunun denenmesi fikrini dourmutur. 1974 Kbrs Bar Harekat Ermeni militanlarnn Trk diplomatlarn katletmek fikrinin yaama geirilmesi iin uygun ortam yaratmtr. Kbrs Bar Harekat gerek Yunanistanda gerek Kbrsta byk bir moral kne neden olmutur. Bu harekat Trkiyenin Yunanistana galip gelmesi gibi alglanm ve ayrca Trkiyenin, gerektiinde, Gney Kbrs ile Ege Adalarn ve Bat Trakyay da ele geirebilecei endiesini yaratmtr. Dier yandan ne Yunanistann ne de Gney Kbrsn Trkiyeye kar koyacak gce sahip olmamas bu endieleri daha da arttrmtr. Bu psikolojik durum iki lkenin de Trkiyeye kar, adn sylemeden, bir tr sava iine girmelerine neden olmutur. Ancak bu sava cephede olmayacak, scak atma hari, her alanda Trkiyeye zarar verilmeye allacaktr. O dnemde Trkiyenin Kbrs harekat nedeniyle ok eletirilmesi, Trkiyenin hukuken bu mdahalede bulunma hakk olduu gz ard edilip bamsz bir devlete saldr yapldnn esas alnmas ve ABDnin de Kbrs harekat nedeniyle Trkiyeye silah ambargosu koymu olmas Yunanistann bu yeni politikay uygulamasn kolaylatrmtr. Yunanistan Trkiyeye kar yrtt bu mcadelede kendisine mttefik bulmutur: Suriye, Krtler ve Ermeniler. ASALA ve PKK Kbrs bar harekatndan bir yl sonra 1975te kurulmular ve Yunanistann ve Suriyenin desteini salamlardr.

Trkiyeye kar savamak zere kurulan ilk Ermeni terr rgt ASALAdr (ASALA: Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia; Ermenistann Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu) ASALA Lbnanda George Habbas grubu tarafndan eitilmi, Abu Nidal Grubu ve FK tarafndan da desteklenmitir. Abu Nidal grubu siyasi faaliyetten ziyade terr eylemleri yapmaktadr. FKnn ise siyasi yn gldr. FK 1980lerin banda tamamen siyasi alana ynelmi ve ASALA ya verdii destei ekmitir. Bu konuda 1970li yllarda Lbnandaki durumun terr rgtlerinin buraya yerlemesine ve gelimesine ok uygun olduunu belirtelim. Filistinliler, srailin basks zerine, rdnden kmak mecburiyetinde kalnca Lbnana yerlemilerdi. Lbnan Devletinin bir millet deil dini gruplar tarafndan kurulmu olmas, bir yandan srail basksnn dier yandan lkedeki Filistinlilerin yaratt sorunlarn stesinden gelinmesini nlemi ksa srede asayi bozulmu, lkede kurtarlm blgeler kurulmu ve dini gruplar arasnda atmalar balamt. Lbnandaki bu otorite boluu terr rgtlerinin burada kolayca faaliyette bulunmalarna imkan salamtr. Lbnandaki 200.000 kadar Ermeninin varl da ASALA ve dier Ermeni terr rgtlerine lehine olmutur. ASALA rgt ar sol eilimlidir. Bu yaps itibariyle de geleneksel Ermeni Partilerinden Hnaklara yakndr. kinci Ermeni Terr rgt JCAGdr. (Justice Commandos for Armenian Genocide; Ermeni Soykrm iin Adalet Komandolar) Bu rgt 1975 ylnda Beyrutta Tanaklar tarafndan kurulmutur. Ancak Adalet Komandolar, ASALA gibi Marksist-Leninist olmayp milliyetidir. Yabanc devletlerden deil sadece Ermeni diasporasndan destek aldn iddia eder ve Trkiye ve Trkler dndaki hedeflere saldrmamakla vnr. Bu iki rgtten en fazla bahsedileni ASALAdr. Ancak Adalet Komandolar en az ASALA kadar zararl olmutur. Nitekim Trk diplomatlarna yaplan saldrlarn %52si Adalet Komandolarnn faaliyetidir. Bombalama olaylarnn %45i de Adalet Komandolar gerekletirmitir. Adalet Komandolar 1983te faaliyetlerine son vermilerdir. Bunun nedeni Tanak Partisinin gerek ABD gerek Avrupada grd byk baskdr. Ermeni Terr rgtleri bunlardan ibaret deildir. Adalet Komandolar faaliyetlerini tatil etmi olsa da o tarihlerde kurulan ARA (Armenian Revolutionary Army; Ermeni htilalci Ordusunun ) aslnda Adalet Komandolarnn devam olduu dnlmtr. Ayrca 3 Ekim rgt, 9 haziran rgt, Orly Grubu ,Fransz Eyll rgt, Yeni Ermeni Direni rgt gibi baz dier terr kurulular varsa da bunlarn etkisi snrl kalmtr. Bunlardan bazlarnn ASALA veya Adalet Komandolar tarafndan, gvenlik makamlarn artmak zere kurulmu olmas muhtemeldir. Bunlardan ASALA-RM ASALAnn paralanmasndan sonra kurulmu olduu iin nemlidir. Ermeni terr rgtleri 1975te balayan ve 1986da sona eren eylemleri srasnda, 32si Trk diplomat, grevlisi ve aile ferdi olmak zere toplam 70 kiinin lmne, 524 kiinin yaralanmasna neden olmular, 105 kiiyi rehin almlar ve 208

bombalama eylemi gerekletirmilerdir [19]. Ermeni terrne destek vermemekle beraber bu hareketlere bir tr sempatiyle bakan lkeler de olmutur. 1981 ylnda Sosyalistlerin iktidara gelmesinden sonra Fransann Ermeni talep ve giriimlerine kar daha anlayl bir tutum iine girdii grlmtr. Ancak Fransa, Ermeni terr kendi topraklarna yaylmaya balaynca buna kar durmu ancak terr tevik eden Ermeni siyasi faaliyetine engel olmamtr. Aksine Fransz medyas o yllarda soykrm iddialarn n plana karan yaynlar yapmtr. Sovyetler Birlii NATOnun gney kanadn zayflataca dncesiyle Ermeni terrne sempati ile bakm, Trkiyeye uygulanan Amerikan silah ambargosunun sona ermesiyle beraber Trkiyenin Orta Avrupaya ksa menzilli nkleer silahlar konulandrmasnda Amerikan tezlerini desteklemesi de bu sempatiyi daha da arttrmtr. ran, Ermenilerin talep ve eylemlerini aka desteklememekle beraber, lkesindeki Ermenilerin Tahrandaki Trkiye Bykeliliine saldrmalarn nlemekte isteksiz davranmakla Humeyni rejiminin laik Trkiyeyi zora sokmak iin hibir frsat karmadn gstermitir. Ermeni terr dneminde ilgin olan nokta, Bat dnyasnda herkes, ilke olarak terre kar iken, Ermeni terrnn, tasvip edilmemekle beraber, knanmamasdr. Bu, Osmanllar zamannda ABD, Fransa, ngiltere gibi byk devletlerin Ermenilerin hamisi durumunda olmalarndan ve bu nedenle de bu lkeler kamu oylarnda Ermenilere kar bir sempati bulunmasndan, bu sempatinin Ermenilerin Hristiyan olmasyla daha glenmesinden ve son olarak da Ermeni propagandas sayesinde Ermenilerin soykrma uram olduuna dair bir kanya sahip olunmasndan ileri gelmektedir. Bu nedenlerle Ermenilere bir tr hogr ile baklrken masum insanlarn katline, srf Trk olduklar iin, kaytsz kalnmtr. Bu elikili tutum Bat dnyasnda ciddi bir etik deerlendirme sorunu mevcut olduunu gstermektedir. Ermeni terr 1986 yl sonunda durmutur. Bunu balca nedeni terristlerin Trk olmayanlara da zarar veren eylemlere girimeleridir. Bu eylemlerin en by Pariste Orly Hava Meydannda 15 Temmuz 1983 tarihinde gerekletirmitir. Hava Meydannda Trk hava Yollar giesinin nne braklan bir bavulun infilak etmesi sonucunda 8 kii lm 60 varnda da yaralanan olmutur. lenlerden sadece ikisi Trktr. Bu olay Ermeniler lehine olan havay deitirmi, Ermeni evrelerinde ciddi tartmalara ve zellikle ASALAda blnmelere neden olmu ve Ermeni terrizminin sona eri srecini balatmtr. Dier yandan bu olaydan sonra bata Fransa olmak zere eitli lkelerde gvenlik makamlarnn Ermeni militanlar daha yakn takibe ald ve Ermeni terristlerin mahkemelerinde de salt adalete daha fazla dikkat edildii grlmtr[20]. Ermeni terrizminin sona ermesinin ikinci nedeni Fransa dahil baz lkelerde resmi makamlarn terrist metotlar kabul etmeyeceklerini aka ifade etmeleridir[21]. Bu zellikle terrizmi finanse edenler iin caydrc olmutur.

nc neden Trk devletinin yurt dnda grev yapan memurlarn daha iyi korumaya balamasdr. Drdnc ve son neden Ermeni terrizmin, Ermenilerin 1915 ylnda Trkler tarafndan soykrma uratldnn dnya kamuoyuna duyurulmas eklinde zetlenebilecek olan amacna ulam bulunmasdr. VI.Ermeni Sorunun Siyasallamas (1987... ) Terr eylemleri durduktan sonra diaspora Ermenilerinin siyasi faaliyetlere yneldikleri grlmektedir. Bu faaliyetlerin amac Ermenilerin soykrma uram olduklar iddiasn dnya apnda mmkn olduu kadar fazla duyurmak ve baz lke parlamentolarnn soykrm tanyan kararlar almasn salamaya almak olarak zetlenebilir. Dier yandan Ermeni diasporas 1991 ylnda Ermenistann kurulmasndan sonra bu devletin karlarn korumak iin ve mali yardm salamak iin seferber olmutur. Diaspora Ermenilerinin 1915 tehcirini bir soykrm olarak kabul ettirme gayretleri ikiye ayrlmaktadr: Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler ve siyasal faaliyetler. A. Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler Ermeni terr sayesinde Batl lkelerin kamuoyunda Ermenilerin Trkler tarafndan bir soykrma uratldklar hakknda bir kan yerlemi olmakla beraber, kamuoyu belliinin zayf olmas Ermenileri soykrm iddialarn devaml olarak tekrarlamaya gtrmtr. Ermenilerin soykrma uram olduunu kantlamak iin, zellikle son 25 ylda, bir ok kitap yazlm bulunmaktadr. Bunlar genelde bilimsel grntedir. Vaktiyle bu konuda, bir iki istisna dnda, Ermeniler eser verirken son yllarda Ermeni kkenli olmayanlarn da yazmaya baladklar gzlemlenmektedir. Ayrca baz Trk yazarlar da Ermeni grlerini benimseyen kitaplar yaynlamlardr. Baz Trk bilim adamlar Ermeni sorunu konusunda hi kitap veya uzun makale yazmadan da Ermeni grlerini desteklemilerdir. Kitaplara paralel olarak bilimsel dergilerde ok sayda makale yaynlanm ve yaynlamaya devam etmektedir. Ayrca soykrm hakknda gazete ve gnlk dergilerde yazlar yaynlanmasna zellikle nem verilmektedir Dier yandan, hedef olarak seilen baz lkelerde soykrm konusunda bir ok konferans, panel vb toplantlar dzenlenmektedir. Soykrm konusu edebiyat alnanda da, romanlarda, iir kitaplarnda ve piyeslerde ilenmektedir. Bu konuda yazanlarn hemen hepsi Ermeni kkenlidir. Filmlere gelince ok sayda belgesel film mevcut olup bunlar, genellikle Nisan

aynda, bata ABD, Fransa ve Lbnan olmak zere bir ok lke televizyonunda gsterilmektedir. 1915 ylna dair grsel malzeme ok az olduundan bu filmlerde kullanlanlarn bir ksmnn uydurma, bir ksm ise gereklii tartmaldr. Grsel malzeme hakkndaki bu hususlar yine her yl Nisan aynda alan soykrm sergileri iin de geerlidir. Konulu filmlerden byk bteli olan ikisi zellikle dikkat ekmektedir. Bunlar Ermeni asll Fransz Ynetmen Henri Verneuil (Aot Malakyan) tarafndan 1991 ylnda evrilen Mayrig (Anne) filmi ile Ermeni asll Kanadal Ynetmen Atom Egoyann 2002de gsterime giren Ararat (Ar Da) filmidir. Mayrig, szde soykrma temas etmekle birlikte, esas konusu tehcir sonrasnda Fransaya gm bir ailenin yaam mcadelesidir. Ararat ise, karma kark bir senaryo iinde, bir takm vahet sahneleriyle, sadece szde soykrm ele almaktadr. Mayrign greceli baarsna karn Araratn Ermeniler dnda ilgi grdn sylemek mmkn deildir[22]. Ermenilerin bu faaliyetler iin yaptklar harcamalarn kayna balardr. Soykrm iddialarnn tetikledii milliyetilik Ermeniler arasnda esasen yaygn olan ba geleneini daha da glendirmitir. Gnmzde varlkl Ermeniler iin bata bulunmak bir milli grev addedilmektedir. Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler ile aada aklayacamz siyasi faaliyetler iin ne kadar harcama yaplmaktadr? Ermeni kaynaklar bu konuda bilgi vermemektedir. Ancak, kesin sonulara varlamasa da, bir tahmin yapmak mmkndr. Bir yazar[23] Ermenilerin ABD Kongre yelerini etkileyebilmek iin ylda 14 milyon dolar sarf ettiklerini yazmtr. Bir dier kaynak Ararat filminin maliyetinin 15 milyon dolardan fazla olduunu belirtmitir[24]. Bunlara yukarda deindiimiz bilimsel kitaplar, makaleler, romanlar, iirler, piyesler, filmler, sergiler ve eitli toplantlar da eklenirse ve bu tr faaliyetlerin sadece ABDde deil Fransa, Kanada, Avustralya ve Lbnan bata olmak zere dier baz lkelerde de yapld dnlrse, bulunabilecek rakamn ylda herhalde yz milyon dolardan daha az olamayaca sonucuna varlmaktadr. Sz konusu faaliyetlerin yaplmas iin Ermeni evrelerinden byk talep vardr. Bu faaliyetlerin retilmesinin gerekmesi, bu retimin yukarda deindiimiz byk mali boyutlar olmas ve bu retimden gelir salayan ok denebilecek sayda kii bulunmas beraberce ele alndnda ortada bir Ermeni Soykrm Endstrisi bulunduunu ifade etmek abartma olmayacaktr. Dier yandan bu endstrinin bir ok kiiye gelir salamas soykrm iddialarnn srarla ileri srlmesinin, ikincil de olsa, sebeplerinden birini oluturmaktadr. B. Siyasal Faaliyetler Diaspora Ermenilerinin siyasi faaliyetlerinin byk bir ksmn, baz lke parlamentolarnn ve uluslararas kurulularn soykrm iddialarn destekleyecek kararlar almasna almak oluturmaktadr. a. Baz lke Parlamentolar Kararlar

Bu konuda dikkati ilk eken husus Ermeni soykrmn kabul eden kararlar alnmas talebinin hkmetlere deil parlamentolara yneltilmi bulunmasdr. Bu hkmetlerin lkenin d ilikilerini yrtmek grev ve sorumluluuna sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Herhangi bir hkmetin szde soykrm hususunda alaca bir kararn o lke ile Trkiye arasnda bir soruna dnmesi muhakkak gibidir. Hkmetler byle bir durumu arzu edilmediklerinden kendilerini, olanaklar lsnde, Ermeni soykrm iddialarnn dnda tutmaya almaktadr. Buna mukabil parlamentolar yabanc lkelerin dorudan muhatab olmadklarndan herhangi bir lke veya bir uluslararas bir sorun hakknda fikir beyan etmekte veya tavsiye niteliinde olan baz kararlar almakta bir saknca grmemektedir. Karar alnmasn talep edenlerin oy potansiyeli de varsa Parlamentolarn bu tr kararlar almalar kolaylamaktadr. Parlamentolarnn ald kararlarla szde Ermeni soykrmn tanyan on yedi lke unlardr [25]: 1. Uruguay 1965, 2004, 2005 2. Kbrs Rum Ynetimi - 1982 3. Arjantin 1993, 2003, 2004, 2005 4. Rusya 1995, 2005 5. Kanada 1996, 2000, 2004 6. Yunanistan 1996 7. Lbnan 1997 ve 2000 8. Belika 1998 9. talya 2000 10.Vatikan 2000 11.Fransa 2001 12.svire 2003 13.Slovakya 2004 14.Hollanda 2004 15.Polonya 2005 16.Almanya, 2005 17.Venezuela 2005 18.Litvanya 2005 Grld zere bu kararlarn ou 1990larda alnmtr. Bu, Ermeni terrizminden sonra diaspora faaliyetlerinin soykrm resmen tantmak noktasnda toplanmasndan ve ayn yllarda Ermenistann bamszln kazanmasndan sonra diasporann bu abalarna destek olmasndan ileri gelmektedir. Kararlarn 2000 ylndan sonra younluk kazanmas da, esas itibariyle Trkiyenin AB adaylyla ilgilidir. Ermeni soykrm hakknda o zamana kadar bir karar kabul etmekten ekinen AB yesi lkeler Trkiye artk aday lke olduu iin fazla bir itiraz olamayaca dncesiyle hareket etmilerdir. lke parlamentolarnn ald kararlarn nemli noktalar u ekilde zetlenebilir[26]. Uruguay (1965, 2004, 2005)

Ermenilerin soykrm iddialarn kabul eden ilk lkedir. Uruguay Parlamentosunun (Senato ve Temsilciler Meclisinin) byle bir karar kabul etmesinin nedeni lkede kk ve fakat zenginlii nedeniyle etkili bir Ermeni topluluu olmasna karn hi Trk varl bulunmamasdr. Uruguay Parlamentosu sz konusu kararnda 1915te ldrlenlerin onuruna 24 Nisan Ermeni ehitlerini Anma gn olarak ilan etmitir. Uruguay Parlamentosu bu arar 2004 ylnda teyit etmi, 2005 ylnda alnan bir dier kararda ise 24 Nisann Birlemi Milletler tarafndan Her Trl Soykrmn Knanmas ve Reddedilmesi gn ilan edilmesi iin Uruguay Dileri Bakanlnn giriimde bulunmas istenmitir. Gney Kbrs (1982) Gney Kbrs Temsilciler Meclisi kararnda Ermeni halkna kar ilenmi olup Ermenileri ata topraklarndan skp karan ve soykrm boyutlarna ulam olan suun ekincesiz knand belirtilmektedir. Ayn kararda, neler olduu belirtilmeden, Ermeni halknn vazgeilemez haklarnn tam olarak geri verilmesinden de bahsedilmektedir. Bu kararn nemli yn Ermeni terrizminin en youn olduu bir dnemde alnm olmas ve bu nedenle de terristler iin bir tr cesaretlendirme tekil etmi olmasdr. Arjantin (1993, 2003, 2004, 2005) Bu lke Senatosu 1915- 1917 yllarnda Trk Hkmeti eliyle ldrlen 1.500.000 milyon Ermeninin anlmas ve 20. asrn ilk soykrmnn kurbanlar olan Ermeni Cemaati ile tam bir dayanma iinde olunduunun beyan edilmesi ile ilgili bir karar almtr. Senato bu kararn 2003, 2004 ve 2005 yllarnda teyit etmitir. Arjantin Senatoyu bu karar almaya gtren nedenler, Uruguay gibi, lkedeki etkin Ermeni aznlna karn Trkiyenin bir arl olmamasdr. Uruguaydan farkl olan husus ise Trkiyenin Arjantin ile neli saylabilecek ticaret ilikileri bulunmasdr. Rusya (1995, 2005) Rus Dumas 1995 ylnda, 1915 ila 1922 yllar arasnda Ermeni halknn imha edenleri knayan ve 24 Nisan soykrm kurbanlarn anma gn olarak tanyan bir karar kabul etmitir. Kararda Trk mparatorluu szckleri vardr. Bu kararnn temelinde biri Rusyada 1 milyondan fazla olduu sylenen Ermeni aznlnn etkisi; dieri de, zellikle o yllarda, Trkiyenin eenistana yardm ettii yolundaki iddialar olmak zere iki neden bulunduu dnlmtr. Ancak Trkiyenin eenistana yardm ettii iddialarnn ortadan kalkt 2005 ylnda Rusya Dumas ald bir dier kararla soykrmn 90. yldnmmde karde Ermeni halkna zntlerini ifade etmi, bu soykrmn iddetle knam ve btn dnyada da anlmasn istemitir. Kanada (1996, 2000, 2004) Kanada Avam Kamaras bu konudaki 1996 yl kararnda, 1,5 milyon kiinin cann

alan Ermeni trajedisive insanla kar dier sulara atfla her yl 20-27 Nisan haftasn halklarn dier halklara kar insanlk d davrann anma haftas olarak kabul etmitir. Trkiye ve Trklerden hi bahsedilmemesi ve dier olaylarla birletirilmesi nedenleriyle bu karar Ermeni militanlar tarafndan yetersiz bulunmu ve sadece Ermenileri ele alan yeni bir karar kabul edilmesi iin aralksz sren abalar sonu vererek Kanada Senatosu 2002 ylnda Ermeni soykrmnn tannmasn, her trl inkar giriimlerinin knanmasn ve 24 Nisann soykrma kurban giden 1,5 milyon Ermeniyi anma gn olarak kabul edilmesini ngren bir dier karar kabul etmitir[27]. Avam kamaras da 2004 ylnda Bu Meclis, 1915 Ermeni soykrmn resmen tanr ve insanla kar su olan bu hareketi knar ifadesini ieren bir baka karar almtr. Kanada Dileri Bakan Bill Graham kararn kabulnden sonra yapt aklamada Kanada Hkmetinin 10 Haziran 1999 tarihinde konuya ilikin tutumunun deimedii ve kabul edilen nergenin hkmeti balamadn bildirmitir[28]. Kanada Hkmetinin sz edilen 1999 tarihli tutumu ise 1915 yl olaylarnn bir trajedi olmakla beraber bir soykrm tekil etmedii eklindedir[29]. Trkiye Dileri Bakanl 22 Nisan 2004 tarihinde yapt bir aklamada Kanada Federal Parlamentosunun, marjinal grlerin peine taklarak bu karar kabul etmesinin knandn, Parlamentolarn tarihin tartmal dnemlerine ilikin bir yargya varma grevleri bulunmadn, bu tr kararlarn deiik kkenli insanlar arasnda nefret duygular uyandrarak toplumsal ahengi bozabilecei, bu kararn ne Kanadadaki Ermenilere ne de Ermenistana bir yarar salayaca, kararn getirecei tm olumsuzluklarn sorumluluunun Kanadal siyasetilere ait olduu bildirilmitir. Kanada Meclislerinin Ermeni grlerini yanstan kararlar almasnn balca nedeni bu lkedeki Ermeni aznldr. Kanadadaki Trklerin says da kmsenmeyecek boyutta olmakla beraber etkili bir rgtlenme iinde deildirler. Yunanistan (1996) Yunan Parlamentosu 25 Nisan 1996 tarihinde kabul ettii bir kanunla 24 Nisan Trkiyenin Ermenilere uygulad soykrm anma gn olarak belirlemitir. 1973 Kbrs bar harekatndan sonra Ermenilere her trl yardm yapan Yunanistann soykrm tanmak iin acele etmemi olduu grlmektedir. Bunun balca nedeni Yunanistann el altndan Ermenilere her trl yardm yapmakla beraber, bu tutumunu aka ortaya koymak istememesidir. 1996 Ocak aynda kan ve iki lkeyi savan eiine getiren Kardak krizinin bu ihtiyatl davran deitirerek Ermeni soykrm hakkndaki kararn alnmasnda balca amil olduu anlalmaktadr. Lbnan (1997, 2000) Lbnan Parlamentosu 1997 ylnda ald bir kararla Lbnan halkn 24 Nisan mnasebetiyle Ermeni halk ile dayanma iinde olduunu beyan etmeye armtr. Kararda, asrn banda smrgeci (Osmanl mparatorluu) tarafndan Lbnan-Ermeni halklarna ve blgenin dier halklarna kar giriilen rgtl yok etme hareketlerinden bahsedilmektedir. Lbnan parlamentosu 2000 ylnda bu konuda

ald dier bir kararda, Osmanllar tarafndan yaplan ve 1.500.000 Ermeninin ld katliamlara deinerek Ermeni halkna kar giriilen soykrmn tannmakta ve knanmakta, ayrca bu soykrmn uluslararas alanda tannmasnn benzer sularn nlenmesi iin gerekli olduu ifade edilmektedir. Bylece Lbnan Parlamentosu, sz konusu iki kararyla Ermenilerin tm grlerini benimsemi bulunmaktadr. Bunda, Lbnann dini cemaatler zerine kurulmu bulunmasnn ve saylar 200.000 kadar olan Ermenilerin de bu erevede, meclis ve hkmette, belirli mevki ve makamlara sahip olmasndan ileri gelmektedir. Ermenilerin lkedeki bu durumu Lbnann Ermeni terrizminin merkezi haline getirmi olduu hatrlanacaktr. Belika (1998) Belika Senatosu, szde Ermeni soykrmn, Avrupa Parlamentosunun bu konudaki kararna atfen tanm, soykrmn tarihsel kantlar hakknda phe olmad ve halklar arasnda barma olmas iin gemi sularn tannmas gerektii gibi bilinen Ermeni tezlerini tekrarladktan sonra, Osmanl mparatorluunun son hkmeti tarafndan 1915te yaplm soykrmnn tarihi gerekliini kabul etmesini Trk Hkmetinden istenmitir. Belikadaki Ermeniler ve Ermeni yanllar o tarihten sonra Belika Millet Meclisinin de benzer bir karar almasna almlar, daha sonra soykrm inkar edenlerin cezalandrlmasn n gren kanuna Ermeni soykrmn dahil etmek iin uramlar[30] ancak u ana kadar baar salayamamlardr. Bunda Belikadaki Trklerin bilinli bir ekilde almalarnn rol oynad anlalmaktadr. talya (2000) talyan Parlamentosu, Ermeni taraftar baz milletvekillerinin srarl giriimleri sonucunda ancak talyann Trkiye ile yakn ilikileri nedeniyle bir ok erteleme ve duraksamadan sonra, Avrupa Parlamentosunun 1999 yl Trkiye lerleme Raporunun szde Ermeni soykrm ve Trkiye-Ermenistan ilikileri hakkndaki paragraflarna gnderme yaparak, talyan Hkmetinden Kafkas blgesinde halklar ve aznlklar arasnda gerginliin azaltlmasn ve iki devlet (Ermenistan ve Trkiye) arasnda toprak btnlne riayetle, bar iinde bir arada yaama ve insan haklarna sayg konularn gl bir ekilde takip etmesini istemitir. Grlecei zere talyan Millet Meclisinin szde Ermeni soykrmn, Avrupa Parlamentosu kararna atfen dolayl bir ekilde tanmakla bu konun iki lke ilikileri zerinde olumsuz bir etki yapmasn nlemitir. Vatikan (2000) Emiyazin Katogikosu Karekin IInin 2000 yl Kasm aynda Vatikanda Papa JeanPaul IIye yapt ziyaret sonunda yaynlanan ortak bildiri de yer alan Asr balatan Ermeni soykrm onu takip edecek olan dehetlerin ncsyd szleriyle Ermenilerin soykrm iddialar Vatikan tarafndan tannmtr. Papann 2001 yl Ekim aynda Ermenistan ziyaretinde soykrm antnda yapt duada ve Karekin II ile olan

grmesinden sonra yaynlanan bildiride de bu Ermeni soykrmyla ilgili ifadeler kullanmtr. Vatikan tm Hristiyanlarn Papann dini nceliini (primacy) tanmas iin aba sarf etmektedir. Byk kiliseleri buna ikna etmenin imkanszl karsnda Ermeni, Sryani, Keldani, Maruni ve dier kk Dou kiliselerine yaknlama politikas izlenmektedir. Bu itibarla szde soykrmn tannmasn Ermeni kilisesini memnun etmek iin yaplan bir jest olarak kabul etmek doru olur. Bu jestin 2000 ylnda yaplmasnn nedeni de Avrupa Parlamentosunun Trkiye lerleme Raporunda szde soykrm tanyan ifadelerdir; dier bir deyimle Vatikan bu konuda, talya gibi, Avrupa Parlamentosunun arkasna snmak yolunu semitir. Fransa (2001) Fransadaki saylaryla (350400 bin) orantl olmayan derecede siyasi nfuz sahibi olan Ermeniler teden beri malardr Ermeni soykrmnn bu lkede tannmas iin faaliyet gstermilerdir. Bu konu 1998 ylnda Fransz Meclisinin gndemine girmi ancak Trkiyenin AB adaylnn kabulnden sonra ve 2001 Martnda yaplacak olan mahalli ve belediye seimlerinde Fransada iktidar ve muhalefet partilerinin baa ba durumu Ermenilere bu tavizin verilmesine gerektirmesiyle sonulanabilmitir. Fransz Parlamentosu 29 Ocak 2001 tarihinde bir cmleden oluan u kanunu kabul etmitir: Fransa 1915 Ermeni soykrmn aka tanr[31] . Trkiyede tepkiler daha kanunun kabulnden nce balamtr. TBMM 9 Ocak 2001 tarihinde kabul ettii bir nergede yasa tasarsnn oy kaygsyla gndeme geldiini, tarihin tahrif edilmesine ve nyarglara dayandn, tasar kabul edildii taktirde Fransada bu konuda dnce ve ifade zgrlyle bilimsel aratrma ve bulgular yaynlama zgrlnn ortadan kalkacan, Trkiyenin Fransa ile olan ilikilerini gelitirmeyi arzuladn ancak bu alanda olumlu sonular alnmasnn iyi niyetin karlkl olmasna bal olduunu, bu yasann kabul halinde Fransann tarafszlk ilkesine bal kalamayacan, bu nedenle Fransann ataca her admn Trkiye tarafndan kukuyla karlanacan, Fransz Parlamentosunun vaktiyle Cezayirde vuku bulan ac olaylar deerlendirmeyi reddederek bunlarn incelenmesini tarihe brakm olduunu, imdi Fransadan ayn davrann beklendiini, tarihin uluslar arasnda nefret yaratmak iin kullanlmamas gerektiini ve bu balamda Trk diplomatlarna ve baz Fransz vatandalarna kar giriilen cinayet kampanyasnn bir kez daha hatrlandn bildirmitir. Tasarnn kanunlamasndan sonra yaymlanan bir hkmet aklamasnda ise kabul edilen kanun knanm, btn sonularyla reddedilmi ve kanunun Fransa ile olan ilikilerde ciddi bir krize yol aaca belirtilmitir. Dileri Bakanl ise ayn gn yaynlad bir basn aklamasnda bu kanunu Ermeni terrizmini yeniden harekete geirecek sorumsuz bir davran olduunu bildirmi ve bu ortamda Trk diplomatlarnn ve Fransadaki Trk vatandalarnn gvenlii iin nlem alnmasn Fransz Hkmetinden talep etmitir. Bu kanunun kabulnden sonra Trkiye ve Trk-Fransz ilikilerinde ciddi bir gerileme yaanmtr. Dileri Bakan smail Cem Fransz Bykelisine bu yasann Fransada yabanc dmanln ve Ermeni terrn yeniden harekete

geirebileceini sylerken Babakan Ecevit sayasnn Trk-Fransz ilikilerine zarar vereceini belirtmi, Cumhurbakan Sezer Fransz Meclisinin kararn saduyudan yoksun olarak tanmlam, hkmet Fransaya kar ne gibi yaptrmlar uygulanabileceini grm ve Fransadan askeri almlarda bir ksntya gidilmitir. Dier yandan medyann da etkisiyle Trk kamuoyunda Fransaya kar olumsuz grler yerlemitir. Bu durum Fransada aknlk yaratm, ancak kanundan geri dnlemedii iin de iki lke ilikilerindeki gerginlik devam etmitir. Fransz hkmetinin Trkiyenin Avrupa Birlii adayl konusunda olumlu tutum ve faaliyeti iki lke ilikilerinin ar bir ekilde normale dndrmtr. Bu arada sz konusu kanunun Fransz Ermenilerini tam olarak memnun etmediini de belirtelim. Kanunun Ermenilerin soykrma uramadklarn savunan kiilere kar bir yaptrm ngrmemesi Ermenilerce eletirilmi ve Yahudi Holokostunu inkar edenleri cezalandranGayssot kanununa benzer bir kanunun Ermeni soykrm iin de karlmas talep edilmitir. Yaklak yl sonra, 2004te Avrupa Anayasasnn kabul etrafnda Fransada balayan tartmalarda Franszlarn byk ounluunun Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine kar olduu grlmtr. Fransz siyasi partileri de bu durumdan etkilenmilerdir. Sa ve merkez partileri Trkiyenin AB yeliine kar karken Sosyalist Parti, ilke olarak, bu yelie taraftar olmay srdrm, ancak bu yeliin gereklemesini insan haklarnda, demokrasi uygulamalarnda ve Ermeni soykrm konusunda ilerlemelere balamtr[32]. Trkiye soykrm iddialarn kabul etmediine gre, aslnda Sosyalistler de aslnda Trkiyenin AB yelii kart olmulardr. Bu olgu Fransz Hkmetinin tutumunu da etkileyerek Fransa 17 Aralk 2004 tarihli AB zirve toplantsnda Trkiyeye tam yelik deil, zel bir stat verilmesi iin uram, bu salanamaynca, mzakerelerin ucunun ak olmas, dier bir deyimle, mzakerelerin mutlaka tam yelikle bitmemesi ve mesela Trkiyeye zel stat de tannmas olanann mevcut olmas kouluyla, Trkiye ile mzakerelere balanmasn isteksiz bir ekilde onaylamtr. Bu tarihten sonra Fransz hkmetinin Ermeni sorunundaki tutumunda da deiiklik olmutur. O zamana kadar Trkiyenin bu szde soykrm tanmasndan bahsedilmezken Bakan Chirac dahil Fransz siyaset adamlar Trkiyenin Ermenilerle ilgili hafza almas yapmasndan sz etmeye balamlardr. Ermeni soykrm konusu Kopenhag kriterleri arasnda yer almadndan, ayrca Trkiye ile yaplacak mzakereleri dzenleyen AB belgelerinde de bu konu bulunmadndan mzakereler srasnda bu konun ABnin tutumu olarak ortaya atlmas beklenmemektedir. Buna karn Fransann tek tarafl olarak Trkiyeden soykrm tanmasn istemesi mmkndr. Trkiye bunu reddederse Fransaya Trkiyenin adayln veto etmekten gibi, byk sorumluluk gerektiren bir yola bavurmak zorunda kalabilir. Bu vesileyle Fransz Hkmetinin. Avrupa Anayasas iin yaplacak referandumu tehlikeye atmamak iin, 2007den sonra Avrupa Birliini girecek lkelerin adayln referanduma sunulmas iin Fransz Anayasasnda deiiklik yaptn, dier bir

deyimle ileride Trkiyenin tam ye olmas konusunda Fransz halkna veto kullanmak hakk tandn, ancak , 29 Mays 2005 tarihinde yaplan referandumun %55 hayr oylar ile reddedildiini, Franszlara hayr dedirten nedenler arasnda beinci srada , oylarn %14yle Trkiyenin Avrupa Birliine girii yer almadn, dier bir deyimle Trkiye kartlnn referandum sonularn nispeten az etkilediini de belirtelim. svire (2003) svire Parlamentosu 16 Aralk 2003 tarihinde ald bir kararla szde Ermeni soykrmn tanmtr [33]. svirede, saylar ile orantl olmayan bir lde nfuz sahibi bulunan Ermeni aznlnn devaml uralar ve blc Krt unsurlar ile onlar destekleyen baz siyasetilerin katklaryla bir sreden beri Parlamentonun Ermeni soykrm iddialarn benimseyen bir karar kabul etmesine allyordu. Buna karn svire Hkmetleri, Trkiye ile ikili ilikileri gz nnde bulundurarak, byle bir karara kar kyordu. 1995 ve 2000 ve 2001 yllarnda yaplan giriimler sonusuz kalm, 13 Mart 2001 tarihinde yaplan bir oylamada bu konudaki bir karar tasars ancak oy farkla reddedilmiti. 20 Mart 2002 tarihinde 201 sandalyeli Parlamentonun 115 yesi tarafndan, szde soykrmn tannmasn ve bunun Trkiyeye bildirilmesini ngren bir nerge, Hkmetin aleyhte gr bildirmesi zerine oylamaya konmamt[34]. Ancak Parlamentonun yaklak yarsnn taraftar olmas nedeniyle byle bir kararn er ge kabul edilecei anlalyordu. Bu arada Cenevre Kantonu 10 Aralk 2001 tarihinde Ermeni soykrm iddialarn benimseyen bir karar kabul etmiti. Vaux Kantonu da 23 Eyll 2003de benzer bir karar almt. Bu karar baz Ermeni basnnda, Ermenistan haritadan silen antlama bu ehirde imzaland iin (Lozan ehri bu Kantondadr) kararn sembolik bir yn olduu eklinde[35] yorumlanmt. svire Dileri Bakan Micheline Calmy-Rey 6 Ekimde Trkiyeye resmi bir ziyaret yapacak ve svire basn haberlerine gre Ankara ve stanbuldan baka Krt Blgelerine de gidecekti. Ancak Ankara, Vaux Kantonunun ald karar gereke gstererek bu ziyareti iptal etti. svire Parlamentosunun kabul ettii karar svire Milli Konseyi (parlamentosu) 1915 Ermeni soykrmn tanr. Federal Konseyden (hkmetten) bu tanmay not etmesini ve mutat diplomatik yollarla iletmesini ister eklindedir. Trkiye Dileri Bakanl svire Parlamentosunun ald karar hakknda bir aklama yaparak bu kararn iddetle knandn ve reddedildiini, olaylarn arptlarak tek tarafa bir soykrm olarak takdiminin kabul edilemeyeceini, kamuoyunun yanltlmaya teebbs edilmesinin hayretle karlandn, svire Parlamentosunun, i siyasal mlahazalarla, Trkiye-svire ilikileri ile lkesindeki Trklerin duygu ve dncelerini gz ard ederek ald bu kararn yol aaca olumsuz sonular bakmndan sorumluluk yklenmi bulunduunu bildirmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi de, 22 Aralk 2003 tarihinde, AKP ve CHP gruplar tarafndan ortaklaa kabul edilen ve svire Parlamentosunun kararn knayan bir

bildiriyi oybirlii ile kabul etmitir. Bu bildiride u hususlar yer almtr: Parlamentolar, uygarlklar arasnda atma isteyen evrelerin emellerine hizmet eder durumlara dmekten kanmaldr. Uluslararas terrizme kar dayanma ve ibirlii iinde olunmas gereken hassas dnemde, alnan yanl kararlar ok sayda masum insann hayatna kym, svire dahil birok lke karlarn hedef alm olan rk Ermeni terrnn dllendirilmesi olarak deerlendiriyoruz. Ulusal Meclis, Trk Milleti'ni derinden yaralayan kararyla son yllarda birok alanda olumlu ilerlemeler kaydeden Trkiye-svire ilikilerinde meydana gelebilecek olumsuz gelimelerin sorumluluunu da stlenmi olmaktadr. Meclis, svire Ulusal Meclisi'nin tarihi gerekleri kastl biimde arptan, hatal ve tek yanl kararn knamakta ve kabul edilemez olarak deerlendirmektedir[36]. svire Parlamentosunun lkesinde 20 bini kendi vatanda olan toplam 100 bin Trk ihmal ederek 5 bin Ermeniyi tatmin etmeye almasn ilk bakta anlamak gtr. svire Parlamentosunun hangi cemaatin daha kalabalk olduunu deil, hangisinin daha etkili olduunu dikkate alarak hareket ettii anlalmaktadr. Trkiye-svire ilikileri iki yl kadar bir durgunluk yaamtr. svireden gelen srarl talepler zerine Bayan Calmy-Reyin Mart aynda Trkiyeyi ziyaret etmesi kabul edilmitir. Bu ziyaretin ksa sre sonra Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolu ile Trkiye i Partisi Bakan Dou Perinekin deiik tarihlerde svirede Ermenilerin soykrma uramadklar yolunda svirede yapm olduklar konumalar nedeniyle haklarnda adli soruturma balatmalar yeni bir krize neden olmutur. Bu olayn siyasi alanda da etkisi grlm, d ticaretten sorumlu Devlet Bakan Krad Tzmen, 22-24 Haziran gnlerinde yaplacak Trkiye-svire Konseyi toplantsnn iptal edilmesini istemi ve ayrca svire Ekonomi Bakan Joseph Deissin Eyll aynda Trkiyeye yapaca ziyaret de iptal edilmitir. Halaolu ve Perinek bir konuda dncelerini akladklar iin haklarnda soruturma alm olmas svirede ne lde ifade zgrl bulunduu tartlmalarn balatm ve bylelikle demokrasinin belii olmakla vnen bir lke iin hazin bir durum ortaya kmtr. Slovakya (2004) Slovakya Parlamentosu 30 Kasm 2004 tarihinde szde Ermeni soykrm konusunda u karar almtr: Slovakya Parlamentosu, 1915 ylnda, Osmanl mparatorluu zamannda yz binlerce Ermeninin ldrld Ermeni soykrmn tanr ve bu olay insanla kar su olarak kabul eder [37]. Slovak Parlamentosunun bu karar, hi beklenmedii iin, bir srpriz etkisi yapm ve nedenleri de hemen anlalamamtr. Zira Slovakyada kayda deer Ermeni yoktur ve bu lkenin Ermenistan ile de yakn ilikisi mevcut deildir. Sonralar Slovakyann tarihin baz olaylar hatrlandnda bu kararn nedeni ortaya kmtr.

Birinci Dnya Savandan sonra ek ve Slovaklarn ayn devlet iinde birletirilmi, daha kalabalk ve daha zengin olan ekler bu devlet iinde etkili bir konum kazannca Slovakyada ar sac ve rk akmlar belirmiti. Naziler 15 Mart 1939 tarihinde ekoslovakyay igal edince eklerin oturduu blge Bohemya Protektoras ad altnda Almanyaya balanrken ayn gn szde bamsz bir Slovak Devleti kurulmutu. Bu devlet Nazi Almanyas ile ayn politikalar izlemi ve bu erevede lkedeki seksen bini akn Yahudinin tm haklar elinden alnm, daha sonra da, Yahudilerin byk ksm, snrnn hemen tesinde bulunan Auswichz toplama kampna gnderilerek ortadan kaldrlmt. Slovakya 1944 sonuna doru Sovyet ordular tarafndan igal edilmi ve bu blge eklerle birletirilerek ekoslovakya yeniden kurulmutur. Sovyetler yeni mttefikleri olan Polonya ve ekoslovakyadan asllardan beri bu lkelerde yaayan Almanlar karmalarn istemilerdir. Bylece milyonlarca Alman, gayet g koullarda Almanyaya srlmtr. Slovaklar da Karpat dalar blgesinde yaayan Almanlarn srlmesini salamlardr. Sovyetlerin dalmas aamasnda Slovaklar, Almanyann desteiyle, tekrar bamsz bir devlet olmulardr. Ancak gerek Yahudilere gerek Karpat Almanlarna yaptklar muamelenin Avrupada saygn bir lke olarak kabul edilmelerini engelleyeceinin bilinci iinde Slovakya Parlamentosu, 1990 yl Aralk aynda Yahudilerden, iki ay kadar sonra da Karpat Almanlarndan zr dileyen iki karar kabul etmitir [38]. Slovakyann bundan sonra da insan haklarna duyarl bir ekilde davranmaya veya yle grnmeye zen gstermitir. Bu erevede Slovak Parlamentosunun szde Ermeni soykrmn kabul eden bir karar almas, AB kapsnda bekleyen Trkiyenin fazla bir tepki gsteremeyecei inancnn da yardmyla, fazla zor olmamtr. Dier yandan, Alman Hristiyan Demokratlarnn baz Slovak partilerine bu ynde telkinde bulunmu olmalar da olasdr. Hollanda (2004) Hollanda Parlamentosu 21 Aralk 2004 tarihinde ald bir kararla hkmetten Trkiye ile grmelerde Ermeni soykrm konusunu devaml olarak ve aklkla ele alnmasn istemitir [39]. O tarihte AB dnem bakan olan Hollanda, iki gn nce, Avrupa Zirvesinde Trkiye ile mzakerelerin balamas kararnn alnmasnda nemli bir rol oynamt. Hollandaya teekkr etmek iin de bu lkenin Bykeliliinin bulunduu caddeye Hollanda Caddesi ad verilmesi kararlatrlmt. O itibarla Parlamentonun beklenmeyen bu karar Trkiyede aknlk yaratmtr. Hollanda Parlamentosunun bu kararnn nedenleri pek ak deildir. Hollandada, fakat gayet aktif ve geni mali imkanlara sahip bir Ermeni aznl bulunmaktadr. Ancak saylar az olduundan Hollanda Ermenilerinin Parlamentodan karar kartacak bir gc yoktur ve Hollanda Parlamentonun tm yelerinin de mali ynden etki altna alnmas mmkn deildir. Hollandal milletvekillerinin, Ermeni propagandas nedeniyle, gerekten Ermenilerin soykrma uradna inandklar iin bu ekilde hareket ettikleri dnlebilir. Ancak bu durumda neden komular Belikann Kongoda yaptklar veya Franszlarn Cezayirdeki katliamlar ile

ilgilenmedikleri, neden kendi smrgecilik gemiine bu adan bakmadklar buna karn neredeyse bir asr nce, Hollandadan uzak bir lkede, gvenlik nedenleriyle yaplm bir g ettirme olayn, hibir aratrma yapmadan, soykrm olarak nitelendirmek iin srar ettiklerini aklamak mmkn olamamaktadr. O nedenle Hollanda Parlamentosunun bu kararnn temelinde baka sebepler aranmas gerekecektir. Orta ve Kuzey Avrupann insanlar, Gney Avrupallarn aksine, genelde yabanclara ve o onlarn kendilerine benzemeyen rf ve adetlere kar duyarsz ve msamahaszdr. Hollandallar gibi smrgeci gemileri olanlar ise genelde kendilerini arkllardan stn grmektedir. Ne var ki, byk sermaye birikimine karn yeter nfuslar olmamas Hollandallar, Avrupann dier ekonomik ynden gelimi lkeleri gibi, hemen tm arkl yabanc iilere muhta brakm bu da sz konusu iiler ve ailelerinin Hollandaya entegrasyonu sorunu dourmutur. Halen bu sorunun zmlendiini sylemek mmkn deildir ve Hollandallar lkelerindeki yabanc iilerden ve onlarn ailelerinden rahatszdr. Oysa asgari on yl sonra olsa da, Trkiyenin Avrupa Birliine ye olmas olasdr; bu da Avrupa Birliinde Trklerin saysn arttracaktr. Tutucu Hollandallar byle bir durumu nlemeye almaktadrlar. Ancak Trkiye olmadan ABnin Orta-Dou ve Kafkaslar politikalarn baar ile yrtmesi mmkn olmad da bir gerektir. Buna gre Hollandallar bir yandan Trkleri lkelerinde istemezken dier yandan Trkiyeye ihtiya duymaktadrlar. Bu elikili durum Hollandallar elikili davranmaya gtrmtr. Hollanda hkmeti Trkiye ile mzakerelerin balamas iin aba sarf ederken, Hollanda milletvekillerinin ounluu mzakereleri zorlatracak tertipler peinde olmulardr. Ermeni soykrmnn Trkiye tarafndan tannmas da bu erevede bir are olarak grlmtr. Polonya (2005) Polonya Parlamentosu 19 Nisan 2005 tarihinde oybirliiyle u karar almtr: Polonya Cumhuriyeti Parlamentosu Birinci Dnya Savanda Trkiyede Ermeni halkna kar yaplm olan soykrmn kurbanlarn saygyla anar. Bu crmn hatrlanmas ve knanmas tm insanln, tm lkelerin ve iyi niyetli kiilerin grevidir [40]. Polonya Parlamentosunun bu karar Trkiyede gerek kamuoyunda gerek Hkmette byk tepki ile karlanmtr. Trkiyedeki bu tepkilerin nedenini kamuoyunda Polonya hakknda mevcut olumlu imajdr. Bu imajn temelinde tarih boyunca iki lkenin ortak bir dman (Rusya) olmas ve Osmanl mparatorluunun Polonyann Rusya ve Prusya arasnda taksim edilmesini kabul etmemesi bulunmaktadr. Bu kadar olumlu duygular beslenen bir lkenin parlamentosu Trkiyenin ok duyarl olduu bir konuda, Ermeni grlerini aynen benimseyen bir karar oy birliiyle almas Trk kamuoyu tarafndan bir tr ihanet olarak alglanmtr. Polonya Parlamentosunun bu karar Trkiyede byk tepki ile karlanm ve Dileri Bakanl ertesi gn (20 Nisan) u aklamay yapmtr: Polonya Meclisi 19 Nisan 2005 tarihinde, 1915 ylndaki olaylar soykrm olarak

tanmlamay da ieren bir karar kabul etmitir. Bu karar knyor ve reddediyoruz. Birinci Dnya Sava koullarnda cereyan eden ve Trklerle Ermenilerin byk aclar ekmesine yol aan olaylarn arptlarak, tek tarafl bir yaklamla soykrm olarak nitelendirilmesi sorumsuz bir davrantr. Trkiye, ulusal parlamentolarn tarihin tartmal dnemleri hakknda hkm verilecek yerler olmadn ve parlamentolarn halklar arasnda kin ve nefret duygularn besleyen giriimlerden kanmalar gerektiini savunmutur. Tarihi olaylar hakknda en salkl kararn tarihiler tarafndan verilebileceine olan inanla Trkiye, Ermenistana, Trk ve Ermeni tarihilerden bir grup oluturarak, 1915 ylndaki gelime ve olaylar, sadece Trk ve Ermeni arivlerinde deil, ilgili dier btn lkelerin arivlerinde aratrarak, vardklar sonular uluslararas kamuoyuna aklamalarn nermitir Polonya Meclisinin tarihi nerimizi kabul etmesi iin Ermenistan Hkmetine tavsiyede bulunmak yerine, 1915 olaylar hakknda tahrif edilmi bilgilere dayal bir karar almas Trk halkn derinden zmtr. Polonya Meclisinin bu davran, Trk ve Polonya halklar arasnda sekiz yzyla yakn bir sredir gelien dostluk duygular ile de badamamaktadr. Polonya Meclisinin bu karar almasnn eitli nedenleri vardr. nce Trkiyedekinin aksine Polonyaya Trkiyeye kar zel bir sempati beslenmediini belirtelim. Osmanl-Rus savalar ve Polonyann taksimi gibi olaylar ok eskidir, bunlar nedeniyle vaktiyle Polonyada Trkiyeye iin bir sempati var idiyse bunun Sovyetler Birlii dneminde silinmi olduu anlalmaktadr. Gerekten de Sovyetlerin Polonyada, NATOnun sadk yesi Trkiye hakknda, hem de arlk Rusyasnn ortak dman olmasndan kaynaklanan sempati tezahrlerine izin vermemi olduu muhakkaktr. Polonyada byk saylabilecek bir Ermeni aznl olmamas ve bu lkenin Ermenistan ile de zel denebilecek ilikilerde bulunmamas sz konusu kararn baka nedenlerle alndn dndrmektedir. ABne yeni katlan tm eski Komnist lkelerde olduu gibi, Polonyada da, herhalde kendi eksikliklerini telafi etmek iin, insan haklarnn savunulmasnda ar bir aba gzlemlenmektedir. Dier yandan Polonyann eski dman yeni dostu ve hamisi Almanyadan gelen baz telkinlerin de sz konusu kararn alnmasn etkilemi olmas olasdr. Polonya Parlamentosunun Trkiyeden gelen uyarlara ramen bu karar almasnn balca iki nedeni vardr: Birincisi tm AB yesi lkeler gibi Polonyann da Trkiyenin ABye katlm sreci iinde bir ok kez veto kullanmak hakkna sahip olmasdr. Bu durumun Trkiyeyi AB yeleri ile iyi ilikiler iinde olmaya zorlayaca ve mesela bu erevede Polonya Parlamentosunun ald karara fazla tepki gsteremeyecei dnlm olsa gerektir. kincisi ise Trkiyenin itiraz ettikten sonra ksa zamanda olaylar unuttuuna inanlmasdr. Nitekim Polonya Parlamentosu Bakan Wlodzimierz Cimoszewicz iki lke arasndaki bu sorunun birka gn iinde ortadan kalkacan sylemitir[41].

Almanya (2005) Alman Parlamentosu 16 Haziran 2005 tarihinde 1915 Ermeni Srgn ve Katlinin Hatrlanmas ve Anlmas: Almanya Trkler ve Ermenilerin Barmasna Katkda bulunmaldr baln tayan bir karar kabul etmitir. Bu karar, bu konuda imdiye kadar kabul edilen kararlarn en uzunudur. Trkiye iin Almanya ile olan ilikilerin nemi ve Almanyada milyon kadar Trkn varl dikkate alnarak bu karar aada ayrntl bir ekilde incelenmektedir. XIX. asrn son yarsnda Almanyada rklk akmlar olumu ve bu akmlar, I. Dnya Savan kaybetmenin getirdii d krklnn da yardmyla, Nazi rejiminin domasna neden olmutu. Nazi rejiminin rkln doruuna karak alt milyon kiiyi srf Yahudi olduklar iin ldrd bilinmektedir. Almanyann II. Dnya Savanda byk bir yenilgiye uramas, paralanmas, yllarca galip glerin igali altnda kalmas bu hazin olaylara neden olan rkl tamamen ortadan kaldrmasa da ok geriletmitir. Sovyetler Birliinin Bat Avrupa lkeleri iin tehlike oluturmas karsnda Almanyann yardmna ihtiya duyulmu ve bu lkenin gemii bir yana bir yana braklarak Almanya Avrupann hr lkeleri arasna alnmtr. Almanya ksa zamanda kalknmaya balam, ancak sermaye olmasna karn sava nedeniyle yeterli sayda i gc bulunmamas bir sorun tekil etmi, el emei a dier lkelerden getirilen misafir iilerle kapatlm ve Almanya ksa saylabilecek bir zaman iinde Avrupann en gl ekonomisine sahip olmutur. Byk ounluunu Trklerin oluturduu misafir iilerin baka gelenek ve kltrden gelmesi, rk temelleri nedeniyle genelde hogrye sahip olmayan Almanlar iin bir sorun yaratm, bu durumun zm iin yabanc iilerin Almanyada erimesi anlamna gelen entegrasyon fikri ortaya atlm, ancak bundan beklenen sonu alnamam, az sayda yabanc ii asimile olmu ve byk ounluk, aradan kuak gemesine ramen milli benlikleri ile rf ve adetlerini korumutur. Almanyann birlemesinden sonra, demokrasi ve insan haklar deerlerini zmsememi Dou Almanyallarn Alman toplumuna katlmas rk davranlar ve yabanc dmanln arttrmtr. Alman Hristiyan Demokrat Birlii ile Hristiyan Sosyal Birlii partilerinden oluan ve ksaca Hristiyan Demokratlar olarak adlandrlan siyasi oluum, kinci Dnya Savandan sonra Federal Almanyann kurulmasnda balca rol oynamtr. Hristiyan Demokratlar sava sonrasnda Trkiye ile Almanya arasnda her alanda yakn ve dostane ilikiler kurulmasnn da mimardr. Hristiyan Demokrat hkmetler Trkiyeye mali ve askeri yardm yapm ve Alman ekonomisinin ihtiyac olan yabanc iilerin byk ksmnn Trkiyeden getirilmesi kararn da Hristiyan Demokrat hkmetler almtr. Bu olumlu tablo Sovyetler Birliinin dalmas ve Almanyann birlemesinden, dier bir deyimle Avrupann stratejik alanda Trkiyeye olan ihtiyacnn azalmasndan ve ekonomik durgunluk nedeniyle Almanyada isizliin balamasndan sonra, deimitir. Hristiyan Demokratlar, Trk iilerinin Almanyaya entegrasyon

sorunlarn gndeme getirmeye balamlar, ayrca Trkiyenin Avrupa Birliim yeliine kabul edilmemesine kar kmlardr. Ancak Trkiyenin Avrupa Birlii ile ilikisinin azalmas da sakncal grdklerinden Trkiyeye imtiyazl ortaklk tannmas fikrini ortaya atmlar bu fikir gereklemeyince baka bir forml arayna girmiler ve Trkiyeyi Ermenilerin kym ile sulamann gelecek parlamento seimlerinde Sosyal Demokratlara oy kaybettirebilecei dncesiyle bu konuyu ilemeye balamlardr. Bu arada Almanyada genelde sa kesime mensup kiilerin Yahudi soykrm sulamalarndan ok rahatsz olduunu belirtmek gerekmektedir. Ne var ki bu sulamalar reddetmek mmkn deildir. Buna karn soykrm suu Almanlardan nce bakalar tarafndan da ilenmise bu, Almanlarn suunun azalmas eklinde alglanmaktadr. Bu nedenle Almanyada sa kesimde bakalarn soykrm yapmakla sulamak eilimi vardr. Hristiyan Demokratlar Trkiyeyi sularken bu kesimden de destek alacaklarn dnmlerdir. Hristiyan Demokratlar bu hususlar dikkate alarak 23 ubat 2004 tarihinde Alman Parlamentosuna Ermeni sorunu hakknda bir karar tasars sunmulardr. Bu tasar Alman Hkmetinin Orta Yeillerce desteklenmi ancak Sosyal Demokratlar kar kmtr. Kuzey Ren-Vestfalya Eyaletinde yaplan seimleri Sosyal Demokratlarn kaybetmesi sonuncunda Parlamento seimlerinin yenilenmesi karar alnnca Sosyal Demokratlar, kendilerine genel seimlerde oy kaybettirecei dncesiyle Hristiyan Demokratlarn tasarsna kar kmaktan vazgemilerdir. Sz konusu tasar, baz nemsiz deiikliklerden sonra, Alman Parlamentosunda 16 Haziran 2005 tarihinde oylama yaplmadan, dier bir deyimle oybirliiyle, kabul edilmitir. Alman Parlamentosunun bu kararnda soykrm szc yoktur. Buna karn, Ermenilerin neredeyse tamamen imha edilmeleri, Ermenilerin srlp yok edilmeleri gibi deyimler soykrm kavramn ile ayn anlam tamaktadr. Kararda soykrm szcn kullanlmamasnn nedeninin Almanyada yaayan Trklerin sert tepki gstermesinden duyulan endie olduu yorumu yaplmaktadr. Karar, tarihin drst bir ekilde ele alnmasnn gerekli olduuna ve bunun barmann en nemli temelini tekil ettiine inanldn, bu hususun zellikle Avrupa hatrlama kltr erevesinde geerli olduunu ve ulusal tarihin karanlk sayfalaryla ak bir ekilde yzlenilmesinin de buna dahil bulunduunu ifade etmektedir. Almanya, Avrupa ktasnda eyrek asrlk bir dnemde (1914-1839) iki byk sava kartm, milyonlarca sivil ve askerin lmesine neden olmu ve ayrca Yahudilere soykrm uygulamtr. Sonunda urad yenilgi o kadar byk olmutur ki, tekrar bamsz bir devlet olarak kabul edilebilmesi iin, topraklarnn byk ksmndan vazgemesi, yllarca yabanc kuvvetlerin igali altnda kalmas ve her eyden nce iledii tm sular kabul etmesi ve tazminat demesi gerekmitir. Ancak Almanyann bu zel durumunun dier lkeler iin rnek tekil etmedii grlmektedir. zellikle savata yenilmemi lkelerin smrgeci gemilerini veya tarihlerinin karanlk sayfalarn tanmak gibi bir eilimleri bulunmamaktadr. Bunun en

arpc rnei Fransann Cezayirde yaptklar katliam ve mezalimi tanmay reddetmeleri oluturmaktadr. Kararda Alman Parlamentosunun Trkiyede Osmanl mparatorluunda meydana gelen olaylar hakknda kapsaml bir tartma srdrlmesinin hala mmkn olamamasndan ve Trk tarihinin bu blmn ele alan bilim adamlar ve yazarlarn cezai takibata maruz kalmalarndan znt duyduu bildirilmektedir. Bu karar kaleme alanlarn Trkiyedeki durumdan hi haberdar olmadklar grlmektedir. Son birka yldr Trkiyede 1915 tehcirinin soykrm olup olmad hakknda youn bir tartma srmektedir. Soykrm taraftarlarndan hi biri takibata uramamtr. Yves Ternon ve Vahank Dadrian gibi soykrm iddiasnn ampiyonu yazarlarn eserleri bata olmak zere, Ermeni grlerini yanstan pek ok kitap Trkiyede yaynlanmtr. Ayrca Almanyada pek revata olan Franz Werfelin Musa Danda Krk Gn adl roman da yaynlanmtr. Karar bu gibi haksz ve yanl ifadelerden sonra, herhalde bir denge kurmak amacyla, Trkiyede Avrupa hatrlama kltr anlamnda Ermeni sorunuyla giderek daha fazla ilgilendii ynnde ilk olumlu iaretlerin de ortaya kmaya baladnn grldn bildirmekte ve rnekler vermektedir. Birinci rnek olarak TBMMin, Ermenilere kar gerekletirilen sular ve TrkErmeni ilikileri hakknda grmeler yapmak zere Ermeni kkenli Trk vatandalarn davet etmesi gsterilmektedir. Bununla TBMMnin AB uyum ve Dileri Komisyonunun 4 Nisan 2005 tarihinde yapm olduu ve Trk ve Ermeni asll baz yazarlarn arld toplant kastedilmektedir. Ancak bu toplant, Ermeni sorunu hakknda bir gr al verii eklinde olmu Ermenilere kar ilenen sular gibi bir konu grlmemitir. kinci rnek, Viyanada Trk-Ermeni kadnlar diyalogu gibi kamuoyunda iz brakmam bir olay gsterilmitir. nc rnek Trk ve Ermeni tarihileri arasnda gerekletirilen ilk temaslar sonucu belge al-verii yaplm olmasdr. Bununla Trk ve Ermeni tarihiler arasnda Viyanada yaplan baz temaslar kastedilmektedir. Ancak kararda , Ermenilerin ekilmesi sonucunda bu giriimin sona erdiinden bahsedilmemektedir. Drdnc rnek olarak Babakan Erdoann Ermeni Patrii Mesrob ile birlikte Trkiyedeki ilk Ermeni mzesini stanbulda am olmas gsterilmektedir. Babakann bu jesti tamamen Trkiye Ermenilerine yneliktir. Trkiye Ermenileri de, kendilerin bir ok kez de ifade ettii gibi, Ermeni sorunun bir paras deildir. Son rnek olarak Babakan Erdoann bir Trk-Ermeni tarihiler komisyonu kurulmasn nermesi gsterilmi ancak bunun da hr ve kamuoyuna ak bilimsel tartmalar temelinde gerekletirildii takdirde baarya ulaabilecei belirtilmitir. Kararda Almanyada Trkiyeden gelen ok sayda Mslmann yayor olmas nedeniyle tarihi anmsamann ve bu suretle barmaya da katkda bulunmann nemli bir grev olduu belirtilmektedir. Bu ifadeler, dolayl bir ekilde, Almanyada alan

Trklerin Ermenilerin soykrma uram olduunu kabul etmelerinin onlar iin bir grev olduunu anlamna gelmektedir. Almanyadaki Trklerin byle bir grevi yoktur. Almanyada git gide artmakta olan yabanc dmanlnn etkisiyle Almanyadaki Trklere Ermeni sorunun bahane ederek bask yapmaya alld grlmektedir. Kararda Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normalletirilmesi blgenin gelecei asndan byk nem tad bu balamda acilen AGT ilkeleri temelinde her iki tarafta gven artrc nlemler gerektii, rnein Trkiyenin snrlar amasnn Ermenistann tecridine son verebilecei ve diplomatik ilikilerin balatlmasn tevik edebilecei kaytldr. Ayrca Almanyann AB komuluk inisiyatifi erevesinde zel bir ykmllk altnda bulunduu, hedefin, Ermenistan ile Trkiye arasndaki durumun normallemesi ve iyilemesine yardmc olma ve bylece Kafkasya blgesinde istikrarn salanmasna katkda bulunmak olduu belirtilmektedir. Grld zere kararda Gney Kafkasyada istikrarn neden bozulduu hususuna hi deinilmeden bu istikrarn salanmas iin Trkiyenin snrlarn amas ve Ermenistan ile diplomatik iliki kurmas istenmektedir. Oysa Kafkasyada istikrar bozan lke, Karada ve dier Azerbaycan topraklarn igal eden, Trkiyenin snrlarn resmen tanmayan ve siyasi kar salamak amacyla Trkiyeye kar soykrm iddialar ileri sren Ermenistandr. Ermenistann bu hareketlerinden hi bahsedilmemesi Alman Parlamentosunun bu kararnn inanrln ortadan kaldrmaktadr. Kararda Federal Eyaletlerin, eitim yoluyla, Ermenilerin srlp yok edilmeleri konusunun Almanyada da ele alnmasna katkda bulunmalar gerektii kaytldr. Bu ifade Ermenilerin soykrm iddialarnn Almanyada okullarda okutulmas anlamna gelmektedir. Bylece Alman rencilerde bir Trk dmanl belirecek Trk asll renciler ise sululuk duygusuna kaplacaklardr. Bu duygunun Trk asll rencilerden bazlarnn zamanla milli benliklerini terk etmesi sonucunu verecei dnlm olsa gerektir. Alman Parlamentosu kararnda Federal Hkmetten baz taleplerde bulunulmaktadr. Bu talepleri, bazlar hakknda aklamalar yaparak, aada zetle veriyoruz. * Trkler ve Ermeniler arasnda barma ve tarihi suun affedilmesi/zr dilenmesi suretiyle anlamaya varlmasnn salanmas iin yardmc olmas. (Trkler Ermenilere kar bir su ilenmi olduunu kabul etmediklerinden zr dilemeleri de sz konusu deildir. Dier yandan Ermeni sorunu psikolojik olmaktan ziyade baz kar hesaplarna dayanan siyasi bir sorundur. Bir tarafn zr dilemesi dier tarafn af etmesiyle zmlenemez. ) * Trkiye Parlamentosu, Hkmeti ve toplumunun Ermeni halkna kar tarihte ve gnmzde oynadklar rol kaytsz artsz sorgulanmas iin giriimde bulunulmas ( Bu ifadeler Trkiyenin Parlamentosu, Hkmeti ve toplumuyla szde Ermeni soykrmn tanmas gerektiinin dolay bir ifadesidir ) * Trk ve Ermeni bilim adamlarnn yan sra uluslararas uzmanlarn da katlaca bir tarihiler komisyonu oluturulmas iin giriimde bulunulmas (Alman Parlamentosu

bylelikle Babakan Erdoann tarihiler komisyonu nerisini kabul etmi olmaktadr. Ancak bu komisyona uluslararas uzmanlar da katlmas gerektiini ne srmektedir. Bylece Trler ve Ermeniler kendi sorunlarn kendileri zmeleri yerine bu sorunlar uluslararas hale getirmek istenmektedir. ) * Konu hakknda sadece Osmanl mparatorluu belgelerinin deil, ayn zamanda Almanyann Trkiyeye de iletmi olduu Federal Dileri Bakanl ariv belgelerinin de kamuoyuna almas iin giriimde bulunulmas (Alman Arivleri ak olduuna gre buradaki belgelerin kamuoyuna almas szleri anlamszdr. Ayrca bu ifadeler Trkiyede sadece Osmanl belgelerinin yaynlanm olduu kansn vermektedir. Oysa Trkiyede Osmanl belgeleri yannda ngiliz ve Fransz belgeleri de yaynlanmtr. Ayrca Trk Tarih Kurumu Rus belgelerinin yaynlanmasn planlamtr. Bu arada ilgili Alman belgeleri de yaynlanabilir. Ancak bunlar daha nce incelenmi olduundan Alman belgelerinin konunun incelenmesine byk katk yapmas beklenemez. ) * stanbulda yaplmas planlanan fakat devlet basks nedeniyle ertelenen konferansn gerekletirilmesi iin giriimde bulunulmas ( Ermeni taraftar baz Trk bilim adamlar ve yazarlarnn Boazii niversitesinde 2205 yl Mays ay sonunda dzenlemek istedikleri konferanstan bahsedilmektedir. Bu konferansn yaplmas iin Alman Hkmetinin neden aba gstermesi gerektii anlalamamaktadr. Dier yandan konferansn devlet basksyla ertelendii doru olmayp drt ay sonra Trk Hkmetinin yardmyla yaplabildii bir gerektir.) * zellikle Ermenilerin kaderi konusunda olmak zere Trkiye'de dnce zgrlnn teminat altna alnmas iin giriimde bulunulmas (Bu ifadeler, Karar kaleme alanlarn Trkiyedeki koullar hakknda yeterli bilgi sahibi olmadklarn gstermektedir. Trkiyede ifade zgrl mevcuttur. Nitekim halen bir ok kii 1915 Ermeni tehcirinin soykrm olduunu sylemekte ve yazmaktadr.) * Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normallemesine yardmc olmas. (Alman Parlamentosunun yukarda saydmz karar Ermeni grlerini yanstmaktadr. Dier bir deyimle bu karar tarafsz ve adil deildir. Alman hkmeti, ilke olarak, bu kararda ifade edilen grleri dikkate almak mecburiyetindedir. O nedenle Alman Hkmetinin Trkiye-Ermenistan ilikilerini normallemesine olumlu bir katk yapmas mmkn deildir.) zetlemek gerekirse Federal Almanya Parlamentosunda kabul edilen bu karar Anadoludaki Ermenilerin neredeyse tamamen imha edildikleri gibi hibir dayana olmayan iddialara yer vererek kaleme alanlarn tarih bilgisinden ne kadar uzak olduklarn gstermekle kalmamakta, Alman Hkmetine, Ermenilerin srlp yok edilmesinin eyalet eitim politikalarna dahil edilmesini tavsiye ederek Alman genliinde Trk dmanl yaratlmas sonucunu verebilecek sorumsuz, son derece tehlikeli ve kkrtc neriler de iermektedir. Dier yandan Trkiye Cumhuriyeti belgelere dayanmas halinde tarihinin herhangi bir dneminin muhasebesini yapmak iin yabanc lke parlamentolarnn kararlarna ihtiya duymayacak kadar da devlet geleneine sahip bir lkedir. Ancak, Federal Almanya Parlamentosu kararnda dile

getirildii gibi kendi gemiiyle yzlemek ihtiyacn duyuyorsa, bunu aslsz iddialar temelinde ekillendirilen tarihi olaylar ve Trkiyenin zerinden deil, kendi tarihi sorumluluklar erevesinde yapmaldr. Bu vesileyle Alman Parlamentosunun bu kararnn Trkiye bakmdan hukuki bir sonu dourmayacan belirtelim. Zira, milli egemenlik ilkesi gerei, bir devlet sadece kendi taahhtlerini yerine getirmekle mkelleftir. Baka lkelerde alnan tek tarafl kararlarn hukuki ynden bir deeri yoktur. Buna karn bu kararn, Ermeni diasporasn ve Ermenistann Trkiyeye kar olan tutumlarnn daha da sertletirmek gibi olumsuz baz siyasi sonular olabileceini ve Alman hkmeti bu karar gereince giriimde bulunmaya kalkt taktirde iki lke ilikilerinde skntlar, hatta bunalmlar yaanacan belirtelim. Dileri Bakanl tarafndan 16 Haziranda yaynlanan bir aklamada Alman Parlamentosunun bu karar knam, kararn Almanya i politikas hesaplarndan kaynakland, hibir dayana olmayan iddialar ve Alman genliinde Trk dmanl yaratlmas sonucunu verebilecek neriler ierdii ve bu kararn iki lke arasndaki ilikilere olumsuz etki yapacann zamannda Alman muhataplara bildirildii belirtilmitir. Dileri aklamasnn tam metni aadadr: Federal Almanya Parlamentosu bugn (16 Haziran), Parlamentoda temsil edilen partilerin ortak sunucu olduu ve 1915 ylnda yaanan olaylarla ilgili olarak Ermeni iddialarna ilikin bir karar kabul etmitir. Bu karar esefle karlyor ve iddetle knyoruz. Yaklak aydr Almanya Parlamentosunun gndeminde bulunan bu karar ile ilgili olarak grlerimiz her dzeyde Alman muhataplarmza iletilmi, kararn tek yanl ieriine, metindeki vahim maddi yanllklara ve bilgi eksikliklerine iaret edilmi ve byle bir kararn, zellikle Almanya gibi her zaman dost ve mttefik olarak grlen bir lke tarafndan kabulnn Trk halkn derinden yaralayacana ve ikili ilikilerimiz zerinde yapaca menfi etkilere dikkat ekilmitir. Ancak gelinen aamada, tm bu uyarlarmzn Federal Alman Parlamentosu tarafndan dikkate alnmad zntyle gzlenmektedir. Bu giriimin Alman i politika hesaplarndan kaynakland aktr. Byle hassas bir konunun i politikann kk hesaplarna alet edilmesi sorumsuzluk ve dar grlln bir kantdr. Federal Almanya Parlamentosunda kabul edilen karar Anadoludaki Ermenilerin neredeyse tamamen imha edildikleri gibi hibir dayana olmayan iddialara yer vererek hazrlayclarn tarih bilgisinden ne kadar uzak olduklarn gstermekle kalmamakta, Alman Hkmetine, Ermenilerin srlp yok edilmesinin eyalet eitim politikalarna dahil edilmesini tavsiye ederek Alman genliinde Trk dmanl yaratlmas sonucunu verebilecek sorumsuz, son derece tehlikeli ve kkrtc neriler de iermektedir. Trkiye Cumhuriyeti tarihiyle barktr. Tarihi olaylarn parlamentolarca deil, ancak

tarihiler ve uzmanlar tarafndan deerlendirilebilecei dncesinden hareketle arivlerini Alman ve Ermeniler dahil tm aratrmaclara am, Ermenistana, Osmanl dnemindeki Trk-Ermeni ilikilerini ortak bir komisyonda incelenmesi nerisini resmen iletmitir. Trkiye Cumhuriyeti belgelere dayanmas halinde tarihinin herhangi bir dneminin muhasebesini yapmak iin yabanc lke parlamentolarnn kararlarna ihtiya duymayacak kadar da devlet geleneine sahip bir lkedir. Ancak, Federal Almanya Parlamentosu kararnda dile getirildii gibi kendi gemiiyle yzlemek ihtiyacn duyuyorsa, bunu aslsz iddialar temelinde ekillendirilen tarihi olaylar ve Trkiyenin zerinden deil, kendi tarihi sorumluluklar erevesinde yapmaldr. Yukarda belirttiimiz gibi Alman Parlamentosu bu karar oy birlii ile almtr. Almanlarn iki lke arasnda ok yakn ilikilere, Almanyada milyondan fazla Trkn varlna ve her yl Trkiyeye milyonlarca Alman turist gelmesine karn Alman Parlamentosunda Trk grlerini savunan bir kii dahi kmamas kabul edilemez bir durumdur. Yaplan uyarlara ramen, Alman Parlamentosunun ne lkedeki Trklerin ne de Trk kamuoyunun grlerini hibir ekilde dikkate almak zahmetine katlanmamas Trkiye-Almanya ilikilerine olumsuz etkilemi ve Almanyaya ve Almanlara olan gveni sarsmtr.. Bu arada, son seimleri kazanarak iktidar orta olan Hristiyan demokratlarn Trkiyenin AB yelii aleyhindeki politikalarn srdrmeleri de Alman Parlamentosunun Ermeni grlerini tamamen benimseyen bu karar nedeniyle esasen ypranm olan iki lke ilikilerini daha da bozmas ve yukarda deindiimiz bunalmn belki beklenenden ksa bir zamanda kmas olasln glendirmitir. Venezuela (2005) Venezuela Parlamentosu 14 Temmuz 2005 tarihinde Ermeni soykrm iddialarn benimseyen bir karar oybirliiyle kabul etmitir. Kararn giri blmnde, zetle, insanlk tarihinin ilk bilimsel olarak planlanm, rgtlenmi ve icra edilmi soykrmnn doksan yl nce meydana geldii, bu soykrmn Gen Trkler ve onlarn ideolojisi olan Pantrkizm tarafndan Ermeni halkna kar ilendii ve iki milyon kadar kiinin ortadan kaldrlmasna yol at, bu tr cinayetlerin tekrarlanmamas iin aka ifade edilmesi ve bu soykrmn Trk halk ve dnyann btn haklar tarafndan reddedilmesi gerektii ve siyasi davalar ve karlar nedeniyle soykrmn inkar edilmesi yoluyla tarihin deitirilmesine alld belirtilmektedir. Karada ayrca Ermeni halknn ve hkmetinin taleplerinin desteklendii, Ermeni soykrmn tanyncaya kadar Trkiyenin yelik bavurusunu ertelemesini Avrupa Birliinden istendii gibi hususlar da yer almaktadr. Grld gibi bu karar Ermeni soykrm iddialar hakknda imdiye kadar eitli lkeler parlamentolarnda alnan ,kararlarn en serti ve en abartlsdr. Venezuela Parlamentosunu bu kadar cesur klan husus, phesiz, Trkiyenin uzakl ve iki lke arasnda kayda deer iliki olmamasdr. Venezuelada zengin, dier bir deyimle etki yapabilen bir Ermeni Cemaatinin varl, buna karn kayda deer sayda Trk olmamas da bu kararn kolaylkla alnmasn balca nedenleridir. Ayrca Uruguay ve Arjantinde alnan kararlarn da Venezuela parlamentosu iin emsal tekil ettii

muhakkaktr. Bir Ermeni kayna otoriter idaresi ve poplist davranlar nedeniyle ABD tarafndan eletirilen Venezuela Bakan Chavezin bu kararla Batllar ve zellikle Avrupa lkelerini vicdani grevlerini yapmaya armak frsatn kullandn yazmtr. Litvanya (2005) Litvanya Parlamentosu 15 Aralk 2005 tarihinde ald bir kararla Ermenilerin soykrm iddialarn tanm ve Trkiyeden de tanmay yapmasn istemitir. Trkiye Dileri Bakanl ertesi gn yapt bir aklamada Parlamentolarn tarihin tartmal dnemlerine ilikin hkm verme grevi olmadn, tarihin tarihiler ve bu kararn ne Trkiye ne de Litvanya arasndaki ilikilere, ne de Trkiye-Ermenistan arasndaki ilikilerin normalleme srecine olumlu yansmalar olmayacan bildirmitir. Trkiye ile hibir sorunu olmayan, ayrca Ermenistan ile ilikilerinin de bir zellii bulunmayan Litvanya Parlamentosunun bu karar almasnn nedenlerini, Slovakya gibi bu lkenin vaktiyle Nazilerle ibirlii yapm olmasnda aramak gerekmektedir. kinci Dnya Savann banda bamszln kaybederek Sovyetler Birliine balanan Litvanya sava iinde Alman ordular tarafndan igal edilmi, tekrar bamszln kazanm ve Nazilerle ibirliine balamtr. Bu erevede Litvanyadaki 220-250 bin civarnda olduu tahmin edilen Yahudilerin neredeyse tamam (%95) ortadan kaldrlmtr[42]. Sava sonrasnda tekrar Sovyetler Birliine dahil edilen Litvanya Sovyetlerin dalmasndan sonra bamszln kazanm, Avrupa Birliine katlma srecinde vaktiyle Yahudilere yaplanlar affettirmek veya unutturmak amacyla insan haklar savunuculuu yapmaya balamtr. Litvanya Parlamentosu Ermenilerin soykrm iddialarn tanmakla kendi lkesinde Yahudilere kar ilenmi olan soykrm suunun daha nce baka lkeler tarafndan ilendiini ileri srerek, dier bir deyimle Litvanyann bu suu ilemekte yalnz olmadn vurgulayarak kendi sorumluluunu hafifletmeye almtr. ABD ve Ermeni Sorunu Ermeni soykrm iddialarn kabul etmi devletler arasnda saylmamasna ramen ABDnin bu konuda zel bir yeri vardr. Protestan misyonerlerin Anadoludaki faaliyeti nedeniyle ABDnin Ermenilerle ilgisi ve ilikisi ok eskidir. Amerikan Senatosunun Ermeniler lehindeki ilk kararnn tarih 1894tr. Tehcirden sonra Amerikallarn Ermenilere ilgisi daha da artmtr. Halen ABDdeki Ermeni aznl bir milyon civarnda olup Ermenilerin lkeye iyi uyum salam olduklar grlmektedir. Kaliforniya, Massachusetts ve New Jersey gibi eyaletlerde de ciddi oy potansiyeline sahiptirler. Ermeni terrizmi baladktan sonra Ermeniler Amerikan Kongresinden szde Ermeni soykrmnn tannmas iin bir karar kartmaya uramlardr. Amerikan Kongresi 1975 ve 1984 yllarnn 24 Nisan gnn nsann insana insanlk d davranlarn anma gn ilan etmitir. Bu kararlarn metinlerinde Ermenilerin 1915 ylnda soykrma urad belirtilmektedir. 1984 kararnda ise bu soykrmn Trkiye tarafndan yapld ne srlmektedir. Ne var ki bu kararlar 1975 ve 1984 yllaryla snrl kald iin Ermenileri memnun etmemitir. 1996 ylnda Amerikan Temsilciler

Meclisi Ekonomik Yardm Fonundan Trkiyeye 22 milyon dolar verilmesi hakkndaki bir kararn iine szde Ermeni soykrmn da sokuturarak Trkiyenin bu yardm alabilmesini 1915-1923 yllar arasnda Osmanl mparatorluu tarafndan Ermeni halkna yaplan Mezalimi tanmasna ve Ermeni soykrm kurbanlarnn ansn onurlandrmak iin uygun nlemler almasna balamtr. Ancak Trkiye bu koullar altnda yardm istememesi karar sonusuz brakmtr. Ermenilerin bir dier propaganda giriimleri de her yl 24 Nisan mnasebetiyle ABD Bakanndan bir mesaj yaynlamalarn istemek olmutur. lk mesaj, Kaliforniyada valilik yapm olmas nedeniyle Ermenilerle yakn temas olan Bakan Ronald Reagan tarafndan 1981 ylnda yaynlanm ancak bu mesaj Ermenilere temas etmekle beraber temelde Yahudi Holokostunu konu almtr. Dier yandan Bakan Reagan 1988e kadar grevde kalmasna ramen baka mesaj yaynlanmtr. Onu izleyen Bakan George Bush ise drt yllk grev sresinde bir kez, 1990 ylnda mesaj yaynlamtr. Bakan Bill Clinton ise sekiz yl iinde, 1994ten itibaren her yl olmak zere, alt mesaj yaynlamtr. Bakan George W. Bush ise artk gelenek haline geldii grlen bu mesajlara her yl devam etmitir [43]. 2000 ylnda, Ermeni iddialarnn hemen tmn ieren bir karar tasarsnn Komisyonlardan geerek Temsilciler Meclisi genel kuruluna gelmesi Trkiyeye dikkatle izlenen ve itiraz edilen bir olay olmutur. Tasarnn kabulne kesin gzyle baklrken Bakan Bill Clinton Temsilciler Meclisi Bakan Dennis Hasterte 19 Ekim 2000 tarihinde bir mektup gndererek ABDnin bu blgede nemli karlar bulunduunu, sz konusu tasarnn bu srada ele alnmasnn bu karlar olumsuz ynde etkileyeceini, Ermenistan ile Trkiye arasndaki ilikilerin iyiletirme abalarn engelleyeceini bildirmi ve tasarnn ele alnmamasn istemitir. Temsilciler Meclis Bakan buna dayanarak tasary gndemden kartmtr. 11 Eyll 2001de New Yorkta yaplan terrist saldr ve 2003 ylnda da Iraka bir askeri mdahale yaplmas Trkiyenin, esasen var olan stratejik nemini dolaysyla ABDnin eitli alanlarda Trkiyenin ibirliine olan ihtiyacn arttrm ve o nispette de Amerikan Kongresinden Ermenilerin istekleri dorultusunda bir karar kmas olasln azaltmtr. Nitekim bu tarihten sonra Ermenilerin bir sre dorudan szde soykrmn konu alan bir karar hedeflemedikleri buna karn Yahudi Holokostunu ile ilgili bir kararda isimlerini geiremeye altklar grlmtr. ABDnin Irak operasyonu iin Trkiyenin gei izni vermemesi ile iki lke arasnda bir sre yaanan soukluk dneminde Ermenilerin yeniden bir karar tasars sunmalar beklenmise de bu husustaki giriimler szde soykrmn 90 yl anma tren ve faaliyetlerinden sonra 2005 yl yaz aylarnda vuku bulmu ve soykrm konusunda Temsilciler Meclisine iki tasar sunulmutur. Bunlardan H. Con. Res. 195 numarasn tayan tasar 2000 yl tasarsnn ayndr. Giri blmnde akla gelen tm Ermeni iddialarn sraladktan sonra ilem blmnde, zetle, Kongrenin her yl Ermeni soykrmn anmas, Bakann , Amerikan halk adna her yl Ermeni soykrmn anmas, Trk Hkmetinin, Osmanl mparatorluunun Ermeni soykrm konusundaki suunu kabul etmesi, byle yapt taktirde Trkiyenin AB yeliinin desteklenmesi, ayrca adil bir zm

iin Tr hkmetinin Ermenistan ve Ermeni halkyla bir yaknlama balatmas istenmektedir. H. Res. 316 sayy tayan dier bir karar tasarsnda ise, yine Ermeni iddialar olduu gibi sralanp kabul edildikten sonra Amerikan d siyasetinin Ermeni soykrma ait sorunlar yanstmas ve ABD Bakann her yl 24 Nisanda yaynlad mesajda soykrm deyimini kullanmas istenmektedir. Her iki tasar da komisyonlardan getikten sonra Temsilciler Meclisine gnderilmitir. Genel kan ABD Bakann bir mdahalesi olmad taktirde bu tasarlarn kabul edilecei merkezindedir. ABD Temsilciler Meclisindeki Ermeni karlarn Koruma Grubu (Armenian Caucus) tarafndan sunulan H.R.3103 sayl bir dier tasarda Trkiyenin Ermenistana uygulad ambargoyu kaldrmas iin ABD tarafndan atlan admlar ve yaplan planlar hakknda ABD dileri bakann her yl Kongreye bir rapor sunmas istenmektedir. Ayn Grubun H.R.3361 say ile Temsilciler Meclisine sunduu bir baka tasar, Kars ile Grcistann Ahalkelek ehri arasnda yaplmas ngrlen demiryolu hatt iin ABDnin yardm salamamasna dairdir. Grld zere, bu tasarlar soykrm iddialarnn kabul, Trkiyenin Ermenistan snrn amas ve KarsAhalkelek demiryolunun yaplmamas eklinde zetlenebilecek olan Ermeni taleplerini Amerikan Kongresine kabul ettirmek amacn gtmektedir. ABD iin deinilmesi gereken bir dier konu da ok sayda eyaletin szde Ermeni soykrmn tanyan kararlar alm olmasdr[44]. ABDde eyalet meclislerinin, valilerin ve belediye bakanlarnn semenlerinin nem verdikleri konularda beyanlarda bulunmalar veya mesajlar yaynlamalar bir gelenektir. Ermeniler bundan yararlanarak oy potansiyelleri olan eyaletlerde bu tr kararlar alnmasn salam bulunmaktadrlar. ABDde yaayan soydalarmzn saylar, dolaysyla siyasi gleri, Ermenilere nazaran ok az olduundan bu gibi eyalet kararlarnn nlenmesi pek mmkn olamamtr. Parlamento Kararlarnn Hukuki Deeri, Siyasi Etkisi Sz konusu lke parlamentolarnn ald bu kararlarn etkisi nedir? Trkiyenin (veya herhangi bir baka bamsz lkenin) yabanc devletler parlamentolarnn kararna uymalar gerekli deildir. O nedenle bu kararlarn Trkiye bakmndan hukuksal bir sonucu bulunmamaktadr. Ancak bu sz konusu kararlarn Trkiye bakmndan sakncal yaratmad eklinde anlalmamaldr. Trkiye seksenli yllarn bandan bu yana insan haklarna uymad gerekesiyle ok eletirilmitir. imdi bunlara Trklerin insanla kar en byk su olan soykrmn ilemi olduu gibi bir inancn eklenmesi Trkiyenin imajn daha da zedeleyecek,

bu ise Trkiyeye kar bir gvensizlik duygusu yaratlmasna yardmc olacaktr. Byle bir durumun turizmin gelimesinden yabanc sermaye yatrmlarna kadar uzanan geni bir alanda olumsuz etkileri grlecek ve ayrca Trkiyenin Avrupa Birliine katlmasna kar olan Avrupadaki baz evreler tarafndan bir koz olarak kullanlacaktr. Dier yandan sadece yukarda bahsedilen hususlar iin deil ve fakat tarihi gereklere uymad ve ecdadmza leke srlmeye alld iin de soykrm iddialarna kar kmak ve olaylarn gerek niteliini duyurmaya almak gerekmektedir. Parlamentolarn kararlarnn nlenmesi iin Trkiyenin bavurduu usul diplomatik giriimde bulunarak tarihi olaylarn gerek niteliini anlatmak ve ayrca bu kararlarn Trkiyenin toprak btnlnn sorgulanmasna kadar giden baz siyasi amalar olduunu belirtmektir. Trkiye bykeliliklerinin bu konuda yapm olduklar giriimlerden az sayda lkede sonu alnabilmitir. Bunun nedeni parlamentolarn diplomatik ilikilerden kedilerinin deil hkmetin sorumlu olduunu dnmeleridir. Dier bir deyimle bir kararn nlenmesi ancak ilgili hkmetin parlamentoda yapaca giriimlerle mmkn olabilir. lgili hkmetlerin byle bir giriimde bulunmalar ise Trkiye ile ok iyi ilikiler iinde olmasna veya Trkiye ile ihtilafl durum iine girmekten ekinmesine ve ayn zamanda parlamentoda ounluu elinde bulundurmasna baldr. Trklerin Ermenilere nazaran daha fazla olduu lkelerde byle karararlarn nlenebilmesi ise Trk toplumlarnn o lkelerdeki siyasi arlna baldr. Ancak bir lkede fazla sayda Trk olmas Trklerin siyasi arla sahip olunduu anlamna gelmemektedir. Siyasi arlk o lke koullarna tam uyum salamak, lke dilinin iyi bilmek ve o lke siyasetine aktif bir ekilde katlmak ile mmkndr. b. Avrupa Parlamentosu Kararlar Gnmzde uluslararas kurulu says ok fazladr. Bizim inceleme alanmza giren kurulular devletlerin ye olduu ve siyasi alanda nem tayan kurululardr. Diaspora Ermenilerin teden beri srdrd ve son be yllarda Ermenistann da katld gayretlere ramen imdiye kadar soykrm iddialarn kabul eden tek uluslararas kurulu Avrupa Parlamentosudur. Bir ok Ermeni kayna soykrm iddialarnn Birlemi Milletler ve Avrupa Konseyi tarafndan da kabul edildiini yazarsa da bu doru deildir [45]. Avrupa Parlamentosu ilk kez bu konuyu 1987 ylnda ele almtr. Bunda Trkiyenin tam yelik iin 14 Nisan 1987 tarihinde Avrupa Birliine bavurmas ve Ermeni terrnn de ksa sre nce sona ermi bulunmas etken olmutur. Ekte ngilizce metni sunulan Avrupa Parlamentosunun 16 Temmuz 1987 tarihli kararnn (Ek. 5) zellikle nem arz eden hususlar unlardr: a. 1915-1917 sevk ve iskn bir soykrm olarak kabul edilmitir. b. Trkiyenin Ermeni soykrmn tanmamay srdrmesinin tam yelii iin bir engel

oluturaca belirtilmitir. c. Trkiyenin sz konusu olaylardan sorumlu tutulamayaca ifade edilmitir. d. Trkiyenin soykrmn tanmasnn siyasi, hukuki ve maddi talepler dourmayaca vurgulanmtr. e. Ermeni terrizmi knanmtr. Grld zere yukarda a ve b maddeleri Ermenilerin istedii buna karn Trkiyenin reddettii; c, d ve e maddeleri ise Trkiyenin kabul edebilecei ancak Ermenilerin istemedii hususlar iermektedir. Bylelikle kararn iki tarafn arasnda bir tr denge kurmay amalad grlmektedir. O yllarda Trkiyenin Avrupa Birliine adayl konusunda ilerleme olmaynca yukarda deindiimiz karar da nemini kaybetmi ve Ermeni propagandas tarafndan zaman zaman kullanlma tesinde bir ilevi olmamtr. Trkiyenin adaylnn 1999 Helsinki zirvesi ile beraber tekrar gndeme gelmesi Avrupa Parlamentosu iindeki baz evrelere Ermeni soykrm konusunu tekrar ortaya atmalar frsatn vermi ve bu konu, genellikle, Trkiye hakkndaki Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan raporlarn Parlamentoda incelenmesi srasnda ele alnmtr. Avrupa Komisyonunun Trkiyenin adayl hakkndaki 2000 yl lerleme Raporunun Avrupa Parlamentosunda incelenmesi sonucunda kabul edilen bir ok konuya deinen kararnda Ermeni soykrmnn aka tannmas Trk Hkmetinden ve Trkiye Byk Millet Meclisinden istenmi, Ermenistan ile Trkiye arasnda normal diplomatik ve ticari ilikilerin kurulmas ve ambargonun kaldrlmas iin Ermenistan ile bir diyalog balatmas ayrca Trk Hkmetinden talep edilmitir. 2001 yl lerleme Raporu hakkndaki Avrupa Birlii kararnda ise soykrm konusundan bahis yoktur. Buna karn Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki diyalogun tekrar tesisi iin Trkiyenin aktif bir rol stlenmesi ve Ermenistana uygulanan ambargonun kaldrlmas istenmektedir. Buna karn soykrm konusu 2002 ylnda Avrupa Parlamentosunun Gney Kafkasya lkeleri ile ilikileri inceleyen bir baka raporunda ortaya kmtr. Bu rapor yukarda deindiimiz 1987 tarihli karara 1915 Ermeni soykrmn tanyan 18 Haziran 1987 tarihli karar olarak atf yaplmtr. Dier taraftan Ermenistana uygulanan ambargonun kaldrlmas da Trkiyeden istenmitir. Rapor Trkiyede tepki ile karlanm ve TBMMde grubu bulunan partiler, bu kararn kabul edildii gn olan 28 ubat 2002 tarihinde bir bildiri yaynlayarak, Avrupa Parlamentosunun tarihi gerekleri bilinli bir ekilde inkar ettiini bildirmilerdir . 2002 yl lerleme Raporu hakkndaki Avrupa Parlamentosu kararnda ise [46] Kbrs sorununun zm ve Ermenistan ile ilikilerin normalletirilmesi de elbette Kopenhag kriterlerinin yerine getirilmesini ngrd hususlar arasndadr ibaresini koymak suretiyle soykrm konusunu Kopenhag kriterleriyle irtibatlandrmaya almtr. Ancak bu hususta esas olan katlm grmelerini yrten Avrupa Komisyonunun tutumudur.

Bu raporda ayrca, 1987 yl kararna atf yaplm, Ermeni dilinin kullanm, Ermeni ve Sryani kltrel eserlerine sayg gsterilmesi ve bunlarn deerlendirilmesi, Trk okullarnda szde Ermeni soykrm hakkndaki eitimin kaldrlmas gibi hususlar vardr. Dier yandan Trkiyeden Ermenistan ile iyi komuluk ilikileri gelitirmesi istenmekte ve bunun ilk adm olarak da snrlarn almas ve diplomatik ilikilerin kurulmas talep edilmektedir. Avrupa Parlamentosunun Trkiye ile ilgili 2003 yl lerleme Raporu hakknda kabul ettii kararda soykrma dorudan atf yoktur. Parlamentodaki Ermeni taraftarlarnn srar zerine, 17 Haziran 1987 tarihli karara atfta bulunulmakla yetinmi buna karn kararda Trkiyeden Ermenistan ile olan snrn amas ve Ermenistan ile iyi ilikileri tevik etmesi ve tarihi barma ya engel olabilecek hareketlerden kanmas istenmitir. Avrupa Birlii Komisyonunun 6 Ekim 2004 tarihli raporunun Trkiyenin Birlie katlmasnn etkileri blmnde Trkiyenin katlmasnn Birliin snrlarn Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycana kadar uzataca, Avrupa Birliinin Trkiye araclyla Gney Kafkasyada istikrar salayc bir etki yapabilecei, ancak bunun iin Trkiyenin komularyla olan sorunlarn Birlie katlmadan zmesi gerektii bildirilmitir. Raporda bu balamda, zellikle, diplomatik ilikilerin kurulmas ve kara snrnn almasyla Trkiyenin Ermenistan ile olan ilikilerinin gelitirilmesi gerektiine iaret olunmutur. Rapor, trajik olaylarn, zellikle de bu blgede 1915-1916 yllarnda yaanan insani zdraplarn yorumlanmasnn nemli bir konu olduunu, Trkiyenin Birlie katlmas beklentisinin Ermenistan ile olan ikili ilikilerin iyiletirilmesini ve sz konusu olaylar hakknda da bir uzlama yaplmasn da iermesi gerektii ifade olunmutur. Grld gibi rapor 1915/1916 tehciri iin Ermeniler tarafndan kullanlan soykrm deyimi yerine trajik olaylar demeyi tercih etmi ve bu nedenle de diaspora tarafndan eletirilmitir [47]. Dier yandan bu konu ilk defa bir Komisyon belgesinde yer almtr. Komisyon bu trajik olaylar hakknda Trkiyenin bir uzlama yapmasn istemektedir. Uzlamann kiminle ve ne zaman yaplaca hakknda bir aklk yoktur. Ancak, Ermeni diasporalar uluslararas bir kimlik tamadna gre uzlamann Ermenistan ile yaplmas gerekecektir. Dier yandan uzlamann Trkiyenin tam yeliinden nce gereklemesinin beklendii de anlalmaktadr. Komisyon ayrca Trkiyenin Karaba sorunu sebebiyle Ermenistan ve Azerbaycan arasndaki gerginliin hafifletilmesine katkda bulunmasnn nemine de iaret etmitir. Burada dikkati eken husus Trkiyeden Karaba sorunun zm iin deil, bu sorunun yaratt gerginliin hafifletilmesi iin katk beklenmesidir. Dier bir deyimle Trkiyenin Azerbaycan desteklemesinin mevcut gerginlii arttrabilecei alayl bir ekilde ifade olunmaktadr. Komisyon Raporunun en nemli blm Komisyonun AB lkeleri Hkmet ve Devlet bakanlarna (Doruk Toplantsna) Trkiyenin Avrupa Birliine katlmndaki

ilerlemeler hakknda yapm olduu tavsiyelerdir. Sz konusu tavsiyelerde Ermeniler veya Ermenistan konular yer almamtr. Buna uygun olarak da 17 Aralk Zirve Toplants Sonu Bildirgesinde bu konulara deinilmemitir. Bylelikle Trkiye ile mzakerelere balanmas iin, Ermenilerin n art olmasn srarla istedii soykrmn tannmas ve snrlarn almas hususlar gereklememitir. Avrupa Parlamentosu Avrupa Komisyonunun yukarda deindiimiz lerleme Raporunu ve tavsiyelerini inceledikten sonra bu konuda 15 Aralk 2004 tarihinde bir tavsiye karar kabul etmitir. Bu kararda, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn hala almam olmasnn Ermenistan ile iyi ilikiler kurulmas iin Trk yneticileri tarafndan karlm bir frsat olduu belirtilmekte ve Trk makamlarnn 18 Temmuz 1987 tarihli Avrupa Parlamentosu kararnda yer alan Ermeni sorunu hakkndaki dier hususlar da yerine getirmemi olduu vurgulanmaktadr. 1987 yl kararnda, zet olarak, Avrupa Parlamentosunun szde Ermeni soykrmn tanmas, Trkiyeden de tanmasn istemesi ve tanmad taktirde de bunun Avrupa Birliine yelik yolunda alamaz bir engel oluturacann ifade edildiini yukarda bildirmitik. Avrupa Parlamentosu bu kararnda, ayrca, Ermenilere kar uygulanm olan soykrm tanmak suretiyle Ermeni halk ile barma srecini desteklemesini Trkiyeden istemitir. Bundan baka kararda, soykrm tarihi gereini resmen tanmasn ve Ermenistan ile snrlarn en ksa zamanda amasn Trkiyeden talep etmeleri Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyinden (Devlet ve Hkmet bakanlarndan) talep edilmitir. Kararda, Anideki Ermeni kiliselerinin ziyarete almasnn, Trk tarihi Halil Berktayn soykrm hakkndaki dikkate deer almasnn ve Ermenistan Cumhuriyetiyle devlet dzeyindeki ilikilerin yeniden tesisinin ileriye doru yaamsal admlar olduu ancak bu srecin Trkiye ve Ermenistan arasndaki snrlarn almas suretiyle mantki sonucuna ulamas gerektii ifade olunmaktadr Bu arada Halil Berktayn soykrm konusunda kitab bulunmadn, fikirlerini daha ziyade verdii mlakatlarda da ifade ettiini, bu nedenle de Halil Berktayn olmayan almalarnn neden yaamsal bir adm olarak grldnn anlalamadn belirtelim. Dier yandan Ermenistan ile devlet dzeyinde yeniden iliki kurulmas hakkndaki ifadeler de anlalamamaktadr. Zira, Trkiye Ermenistan devletini 1991 ylnda tanm olup, iki taraf, birbirlerinin lkesinde diplomatik temsilci bulundurmamakla beraber, gerektiinde her dzeyde resmi temas yaplmakta ve iki lke arasnda yeniden kulmu herhangi bir iliki bulunmamaktadr. Avrupa Parlamentosunun szn ettiimiz kararnda Trkiye ve Ermenistann, gemiin trajik deneyimlerinin aklkla stesinden gelinmesi amacyla, mmknse, bamsz eksperlerden kurulu bir komitenin yardmyla, barma srecini devam ettirmelerine inanld belirtilmekte ve Trkiyeden mmkn olan en ksa zamanda Ermenistan ile olan snrlarn amas talep olunmaktadr. Grld gibi Avrupa Parlamentosu karar Avrupa Komisyonu raporlarndan ok daha ileri bir ekilde Ermeni grlerini yanstmaktadr. Bu arada Trkiyenin szde Ermeni soykrmn tanmas ve Ermenistan ile olan snrlarn amas iin srar edilmesi dikkat ekmektedir.

Kararn Ermenilerin houna gitmeyecek tek yn gemiin trajik deneyimlerinin, dier bir deyimle soykrm iddialarnn, bamsz, iki tarafl bir eksperler komitesi tarafndan incelenmesidir. Ermeniler soykrmn yeter derecede kantland iddiasnda olduklar iin bir incelemeye taraftar deildir. Babakan Erdoann 13 Nisan 2005 tarihinde Bakan Koaryana bir mektup gndererek iki lkenin tarihi ve dier uzmanlarndan oluan bir grubun 1915 dnemine ait gelime ve olaylar tm arivlerde aratrarak, bulgularn uluslararas kamuoyuna aklamalar hakkndaki nerisi Avrupa Parlamentosu kararndaki bamsz eksperler komitesi kurulmas fikrine uymaktadr. Trkiyenin yelik mzakerelerine birka gn kala, 28 Eyll 2005 tarihinde, Avrupa Parlamentosu, bata Gney Kbrsn tannmas olmak zere, Avrupa Birlii lkelerinin Trkiyeden olan taleplerini ve ikayetlerini dile getiren karar kabul etmitir. Bu kararda Ermeni soykrm iddialar da yer almtr. Kararn giri blmnde J maddesinde Trk makamlarnn, Avrupa Parlamentosunun 18 Haziran 1987 tarihli kararnda belirtilen Ermeni sorunlar hakkndaki talepleri henz yerine getirmedii kaytldr. Kararn ilem blmnn 5. maddesinde ise Trkiye Ermeni soykrmn tanmaya davet edilmekte ve bu tanmann Avrupa Birliine katlmas iin bir n art olduu belirtilmektedir. Avrupa Parlamentosu bylelikle Ermeni soykrm iddialarn kabul eden tutumunu bir kez daha teyit etmitir. Ne var ki Avrupa Parlamentosunun kararlar balayc olmayp tavsiye niteliindedir ve Parlamentonun eilimlerini gsterir. Kopenhag kriterleri arasnda bulunmad gibi Trkiyenin adayl ile ilgili dier belgelerde ve son olarak da Mzakere ereve Belgesinde Trkiyenin soykrm iddialarn tanmas gerektii kaytl deildir. Buna gre AB, bir tekilat olarak, mzakerelerde Trkiyenin soykrm iddialarn tanmasn istemeyecektir. Ancak, mzakereler ye lkelerle de yapldndan, ye lkeler kiisel olarak istedikleri konular masaya getirebileceklerdir. Nitekim Fransa, Hollanda ve Avusturya daha imdiden Ermeni soykrmn mzakerelerde ele alacaklarn sylemilerdir. Mzakerelerde Trkiyenin bu konuyu grmek istememesi veya soykrm iddialarn tanmayacan belirtmesi gibi hallerde bu lkelerin Trkiyenin AB yeliini veto kullanmak dnda yapabilecekleri yoktur. Bu da Avrupa Birlii lkelerinin birlikte hareket etmeye geleneine ters decektir. Normal koullarda sadece soykrm konusu iin Trkiyenin ABye katlm srecinin durdurulabileceini dnmek zordur. Avrupa Parlamentosuna gelince, ilerde, en az on yl sonra, Trkiye mzakereleri baar ile tamamlayabildii ve bir katlm antlamas hazrlanabildii taktirde Avrupa Parlamentosunun bu antlamann tasdiki srasnda 1987 yl karar ile o tarihten sonra ayn konuda ald dier kararlar dikkate almas ve Trkiye szde Ermeni soykrmn tanmad srece katlm antlamasn onaylamamas olasl vardr.

-------------------------------------------------------------------------------* Emekli Bykeli, ASAM Ermeni Aratrmalar Enstits Bakan. [1] Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 298-301 [2] Ayn kaynak. s.323 [3] Sevr Antlamasnn Ermenistann kurulmas, aznlklarn korunmas ve sava sulularnn cezalandrlmasna ilikin maddelerinin ngilizce ve Trke metinleri Ek:!dedir. [4] Kars Antlamasnn metni Ek. 2dedir. [5] Lozanda Ermeni Sorunu hakknda geni bilgi bu CDde yer alan, Sayn Gndz Aktan tarafndan kaleme alnan Lozan Bar Antlamas ve Ermeni Sorunu balkl makalede mevcuttur. [6] Bilal N. imir, Amerikada Ermeni Propagandas ve Bykeli Ahmet Rstem Bey, Ermeni Aratrmalar, Say 2, s. 45,46 [7] Baskn Oran (Editr), Trk D Politikas, Cilt I, ss.502-509 ve Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye (1939-1945) ss. 643-662 [8] Kersam Ahoranian, A Historical Survey of Armenia, Baikar Publications, Massachussetts, 1989, s. 141 [9] Ayn kaynak, s. 140 [10] Grard Ddyan, Histoire des Armniens, Toulouse 1982, s. 553 [11] Gaidz Minassian, Guerre et terrorisme armniens, Paris 2002, s. 18 [12] Katogikos veya Katolikos (Catholicos) Gregoryen Ermenilerin en yksek dini liderine verilen nvandr. [13] Seyfi Tahan, Ermeni Diasporas ve Bat lkeleri, www.foreignpolicy.org.tr/makale/stashan_190101. [14] Diaspora Ermenilerinin psikolojik durumu iin bkz. Erol Gka, Ermeni Sorununun (gzden kaan) Psikolojik Boyutu, Ermeni Aratrmalar ,Say 1 (Mart-Nisan-Mays 2001) ss 128-136 [15] Trkiyede baz yazarlar bu stratejiye T Plan adn vermektedir. Birinci T tanma, ikinci T tazminat ve nc T toprak anlamnadr. [16] Ermeni grlerini savunan baz Trk yazar ve bilim adamlar 25-27 Mays 2005 tarihinde Boazii niversitesinde mparatorluun k Dneminde Osmanl Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunlar bal altnda bir konferans dzenlemek istemiler, ancak kamuoyundan gelen basklar zerine bu toplanty ertelemilerdir. Bu olay baz AB yesi lkelerde ve AB organlarnda Trkiyede ifade zgrl olmad eklinde yorumlanmtr. Sz konusu konferans, protesto gsteriler ve giriimleri aralksz srerken, 24-25 Eyll 2005 tarihinde Bilgi niversitesinde yaplmtr. [17] Mehmet Ali Birandn Koeryan ile mlakat, Posta, 31 Ocak 2001 [18] Mehmet Ali Birandn Koeryan ile mlakat, Posta, 31 Ocak 2001 [19] Ermenilerce ehit edilen Trk kamu grevlilerinin listesi Ek.3tedir. [20] Yakalanan Ermeni terristlerin her zaman adil bir ekilde cezalandrldklarn sylemek mmkn deildir. Mesela, Trkiyenin Bern Bykelisi Doan Trkmene 6 ubat 1980 tarihinde ate eden ve fakat isabet ettiremeyen Hrayr Kilimciyan, Marsilyada 22-23 Ocak 1982 tarihinde yaplan mahkemesinde, Doan Trkmenin korumas Sadi Tadelen tarafndan ate eden kii olarak tehis edilmesine ramen Jri Kilimciyan suikastn faili olarak kabul etmemi ancak bu kiinin suikastla ilikisi ok ak olduundan, kendisi suikastn faili veya faillerine yardm etmekten sulu bulunarak iki yl hapse mahkum edilmi ve mahkemenin bitiminde serbest braklmtr. Burada ilgin olan husus mahkeme srasnda Kilimciyandan baka suikastn fail veya faillerinden bahsedilmemi olmasdr. Bu dava srasnda, savunma tarafnn gsterdii ahitler szde Ermeni soykrmnn vuku bulduunu belirtir ekilde ifade vermiler, hakim de cinayet giriimiyle ilgisi olmayan bu ifadeleri dinlenmesine msaade etmitir. Dava bylece Ermeni propagandasnn yapld bir foruma dnm ve bu nedenle de zabtlar Ermeniler tarafndan bir kitap olarak yaynlanmtr. Les Armniens en Cours dAssises 1983, Rocquevaire/ France. ISBN 2-86364-018-6 [21] Minassian, adgeen eser, s.95 [22] Ermeniler tarafndan evrilmi balca belgesel ve konulu filmler iin bkz. Sedat Liner, enol Kantarc. Ararat, Sanatsal Ermeni Propagandas, Ankara 2002, s. 25-38 [23] Sam Weems,Armenia, Secrets of a Christian State, St. John Press 2002, s. 373-374. [24] ANCA (Armenian National Committee of America) Press Release, 20 Kasm 2002 [25] Bu lke parlamentolarnn aldklar kararlarn ngilizce metinleri (Almanya iin, ngilizceden baka Almanca ve Trke metinleri) Ek.4tedir. [26] Bu kararlarn Armenian National Institute tarafndan yaymlanan ngilizce metinleri Ek: dedir. [27] Bu kararn ayrntlar iin Bkz. mer E. Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar Say 6, ss 15-16 [28] Ayn kaynak [29] Reuters, 21 Nisan 2004 [30] [31] mer E. Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar Say 1, ss. 10-21 [32] Ayn kaynak s.18 [33] Ermeni Aratrmalar, Say 18 s. [34] Ermeni Aratrmalar, Say 3, s.13-17; Say 4, s. 19; Say 5, s. 17-19 [36] Akam, 24 Aralk 2003 [37] Agence France Presse, 2 Aralk 2004

[38] Noyan Tapan, 3 Aralk 2004 [39] Press Release, Federaton of Armenan Organsatons n the Netherlands (FAON), 24 April Committee, 21 Aralk 2004 [40] European Armenian Federation For Justice and Democracy, Press Release, 21 Nisan 2005 [41] PAP News Wire, 21 Nisan 2005 [42] Anar Somuncuolu, Litvanyann Trkiye Kart Karar, Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 2006) [43] ABD Bakanlarn yaymladklar mesajlarn metni Ek.6dadr. [44] 2005 yl itibariyle otuz sekiz Amerikan Eyaleti szde Ermeni soykrm hakknda kararlar kabul etmitir. Sz konusu eyaletler unlardr: Alaska, Arizona, Arkansas, California, Colorado, Connecticut, Delaware, Florida, Georgia, Idaho, Illinois, Kansas, Louisiana, Maine, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missouri, Montana, Nebrasaka, Nevada, New Hampshire, New Jersey, New Mexico, New York, Nord Carolina, Oklahoma, Oregon, Pennsylvania, Rhode Island, South Carolina, Tennessee, Utah, Vermont, Virginia, Washington ve Wisconsin [45] Birlemi Milletlerde Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonuna 1985 ylnda sunulan bir raporda, soykrm olaylar arasnda Ermeni soykrm da saylmaktayd. Ancak bu rapor Alt Komisyon tarafndan sadece not edilmi ve herhangi bir karara konu tekil etmemitir. Normal olarak bu raporun kabul edilip bir st organ olan nsan Haklar Komisyonuna gnderilmesi, oradan da Ekonomik ve Sosyal Konseye ve sonunda BM Genel Kuruluna yollanmas gerekirdi. Bu konuda Bkz. Trkkaya Atav, What Really Happened in Geneva: The Truth About the Whitaker Report, Ankara, 1986 Avrupa Konseyine gelince bu kuruluun hibir organnda szde soykrm hakknda alnm bir karar yoktur. 1978 ylnda eitli lkelere mensup 51 parlamenter ve 2001 ylnda da 63 parlamenter 24 Nisan mnasebetiyle soykrm iddialarn benimseyen bildiriler yaynlamlardr. Ancak bunlar Avrupa Konseyini deil, imzalayan kiileri balamaktadr. Dier yandan Avrupa Konseyi Danma Meclisinde 306 sandalye olduu dikkate alndnda sz konusu bildirileri imza edilenlerin saysnn ok olmad da grlmektedir. [46] Raportrne izafeten Oostlander Raporu denen bu rapor ve ekindeki karar 5 Haziran 2003 tarihinde 216ya kar 75 olumsuz ve 38 ekimser oyla kabul edilmitir. Trkiye hakknda pek ok hususa deinen bu raporda, Ermeni konusunda,, yukarda belirtilenler dnda, Ermeni dilinin kullanm, Ermeni ve Sryani kltrel eserlerine sayg gsterilmesi ve bunlarn deerlendirilmesi, Trk okullarnda szde Ermeni soykrm hakkndaki eitimin kaldrlmas gibi hususlar vardr. Ayrca iki lke bilim adamlarndan ve sivil toplum temsilcilerinden gemiin trajik deneyimlerinin stesinden gelinmesi iin diyaloga devam etmeleri istenmektedir. [47] La Fdration Euro-armnienne ,7 Ekim 2005. Bu federasyon tarafndan yaynlanan bildiride Avrupa Komisyonun, doru olmayan ifadeler kullanlmak suretiyle, soykrm deyimini sansr ettii ve bylece Trkiyenin inkrclnn srdrlmesini salad belirtilmektedir.