II.

Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

Lozan Bar Antlamas ve Ermeni Sorunu
Gndz AKTAN *

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ermeniler, dolayl yollardan tekrar Sevr Antlamasndaki genel yaklama dnme abasndadr. Bu amala Lozan Bar Antlamasnn kendileri asndan geersiz olduunu kantlamaya almaktadrlar. Ancak Lozan Bar Antlamasnn, Ermenilerin sbjektif istek ve deerlendirmelerine gre deil, kendi iinde yazl zel ilke ve kurallar ile, Antlamalar hukukunun genel esas ve yntemlerine gre incelenmesi ve deerlendirilmesi mmkn olabilir. Ermeni sorunu, Lozan Bar Antlamas erevesinde genelde sz edilmeyen bir konudur. Buna karlk ,son zamanlarda Ermeniler, soykrm dnyaya kabul ettirmek, dolayl yollardan tekrar Sevr Antlamasndaki genel yaklama dnme imkanlarn aratrmak, bu balamda, Lozan Bar Antlamasnn kendileri asndan geersiz olduunu kantlamak iin youn bir aba iine girmi grnmektedirler. Ermenilere gre , ortada bir soykrm vardr. Soykrm suu zaman amna tabi olmayan bir sutur. Soykrm gerei bir Antlamayla ortadan kaldrlamaz. Bu nedenle Lozan Antlamas hukuka aykr bir Antlamadr. Dolaysyla, Ermeni soykrm asndan hkmszdr, uygulanamaz. Bu durumda, Sevr Antlamasnn bu konudaki maddeleri kendiliinden geerlilik kazanr ve uygulama alan bulur. Acaba byle midir? Byle olabilir mi? Lozan Bar Antlamas, usulne gre onaylanarak yrrle girmi ve halen de yrrlkte bulunan; Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl Devletine ardl olmasna ilikin tm siyas, asker, ekonomik, mal, hukuk ve insan sorunlar kapsayan, bu bakmdan objektif bir stat yaratan ve dolaysyla nc lkelere de ynelik sonular sz konusu olabilen nemli bir battr. Bu antlamann gzden geirilmesi, deitirilmesi veya sona erdirilmesi gibi konularn, Ermenilerin sbjektif istek ve deerlendirmelerine gre deil, kendi iinde yazl zel ilke ve kurallar ile, Antlamalar hukukunun genel esas ve yntemlerine gre incelenmesi ve deerlendirilmesi mmkn olabilir. Esasen Lozan Bar Antlamas, ok tarafl ilikileri dzenleyen genel bir hukuk erevedir. Buna nazaran Trkiye ve Ermenistan ilikileri, ikili ve zel ilikilerdir. Nitekim Trkiye ve Ermenistan arasndaki ilikiler, Lozan Bar Antlamasndan nce, 2 Aralk 1920de Gmrde imzalanan Trkiye-Ermenistan Bar Antlamasna, 16 Mart 1921 de Moskovada imzalanan Trkiye-Ermenistan Bar Antlamasna, 16 Mart 1921de Moskovada imzalanan Trkiye - Sovyet Rusya Dostluk ve Kardelik Antlamasna ve son olarak da 13 Ekim 1921 tarihinde Karsta imzalanm olan Trkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Arasnda Dostluk Antlamasna konu olmutur. Bunlardan ilki olan Gmr Antlamas -Sevr Antlamas gibi- imzadan sonra Gney Kafkasyann Sovyetler tarafndan igali

zerine onaylanamam ve yrrle girememitir. Buna karlk, son iki Antlama halen yrrlktedir. Grld zere, Trkiye asndan Ermeni sorunu, Lozan Bar Antlamasndan nceki dnemde zmlenmi bir konudur. Lozan srecindeki Ermeni abalarn, yeni bir politik ve diplomatik giriim olarak deerlendirmek gerekir. Bu da baarl olamamtr. Bu hususlar sakl kalmak kaydyla, Lozan srecindeki Ermeni olaylar tartmalarn da aklamakta yarar vardr. Bilindii zere, 1. Dnya Sava 1914de balamt. 1915 ylnda, Osmanl ordular byk cephede savamaktaydlar. Geliboluda ngiliz ve Franszlarla, Dou Cephesinde Rusyayla; nihayet gneyde, -nce Sveyte sonra da Irakta- yine ngilizlerle muharebeler devam etmekteydi. Tehcir, yani Ermenilerin Osmanl mparatorluunun bir blmnden dier blmne tanmalar ilemi 1915 ylnn Mays aynda balamt. tilf Devletleri (ngiltere, Fransa ve Rusya) hemen bir bildiri yaymlamlard. 24 Mays tarihli bu bildiride, Osmanl mparatorluunun insanla ve uygarla kar ilemekte olduu sulara atfta bulunulmakta ve Osmanl kabinesinin -yani Bb- linin- Ermenilere yaplanlardan kiisel olarak sorumlu olacaklar belirtilmekteydi. Bu bildiri, Sevr Antlamas bakmndan byk nem tamtr. 1916 ylnda, bir ngiliz ve bir Fransz (Sykes ve Picot), daha sonra kendi adlaryla anlacak olan, Osmanl mparatorluunun -sava sonunda nasl olsa yenilecei varsaymyla paralanmas konusunda Antlamalar hazrlamakla grevlendirilmilerdir. Bu antlamalar, tilf devletleri arasnda (Fransa-ngiltere, ngiltere-Rusya ve Fransa-Rusya) imzalanmtr. Bu Antlamalar ile, Anadolunun dou blmnn Rusya ya braklmas ve Ermenilerin de o blgede yer almas dnlmtr[1]. Bununla beraber, 1917de Rus ihtillinin olmas, Rusyann sava brakmas, bu defa ABDnin savaa girmesi, durumu tamamen deitirmitir. Ancak ABD bu srada Almanyaya sava aarken, Osmanl Devletine sava amamtr. Sonuta, ttifak Devletleri (Almanya-Avusturya-Osmanl mparatorluu) 1918de sava kaybetmilerdir. Osmanl Devleti 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamtr. Bu dnemde, ABD Bakan Wilson, barla ilgili olarak 14 maddelik bir bildiri yaynlamtr. Bakan Wilson, kendi kaderini tayin (self-determination) ilkesinin uygulanmasn savunmutur. Wilson Bildirisinin 12. maddesi, Osmanl mparatorluu ile ilgi olarak, Osmanl mparatorluunda kalacak blgede Trklere kendi kaderini tayin hakkn tanmtr. Ancak bildiri bu blgenin snrlarndan sz etmemitir. Trklere braklacak yerler, Sevr Antlamasnn konusu olmutur. Wilson, Osmanldan ayrlacak halklarn -Ermeniler dahil- zerk bir siyas varlk ve yaam hakkna sahip olacaklarn ilan etmitir. Sevr Antlamas ile sonulanacak bar konferans, Ocak 1919da ite bu koullar altnda almtr. Osmanl mparatorluu, bu konferansa ve mzakerelerine fiilen katlamamtr[2]. Buna ramen konferansn sonulanmas ok uzun srmtr. Ocak 1919da balayan bu konferansn, ciddi

mzakerelere sahne olmad halde, Austos 1920de bitmesinin nedeni Ermeni sorununa bir trl are bulunamam olmasdr. Grld zere, Ermeni sorunu Osmanl mparatorluunun yklnda bizim sandmzdan ok daha nemli bir etken olmutur. Sz geen konferansa, Ermeniler iki delegasyonla katlmlardr. Bunlardan biri Ermenistan Cumhuriyeti, teki de onun dnda kalanlar temsilen gelen ve Mill Ermeni Delegasyonu olarak adlandrlan heyetler olmutur. Osmanl paas olduu iddia edilen nl Bogos Nubar Paa -ki bir Msr Ermenisiydi bu heyete bakanlk yapmtr. Bogos Nubar Paa, daha toplantnn banda, Biz Osmanlyla savatk. Bu nedenle muhasm tarafz. Bu sfatla konferansa katlmak istiyoruz eklinde beyanda bulunmutur. Bu beyan, -uygulama kabiliyeti olsayd- 1948 tarihli BM Soykrm Szlemesi kapsamnda yaplacak hukuki bir deerlendirme asndan bile ok ilgin bir durum yaratabilirdi. Zira anlan szlemeye gre, belli bir grup silahl bir atmann taraf ise, Soykrm Szlemesi erevesinde korunacak kiiler kapsamnda deerlendirilmemektedir[3]. Dolaysyla, Bogos Nubar Paa, Ermenilerin bir harpte muhasm taraf olduunu sylemekle, Ermenilerin Trklerle savatklarn itiraf etmi, ilerde sz konusu edilebilecek bir soykrm iddiasn da daha batan dayanaksz brakm olmaktadr. Bu sre boyunca Ermeniler, mevcut Ermenistan Cumhuriyetine ek olarak, Osmanl Devletinin alt vilayeti ve Kilikyada yani Adana-Mara arasndaki blgede- bir Ermeni devleti kurulmasn istemilerdir. Sz geen alt vilayet, yaklak olarak u andaki 18 vilayetimize tekabl etmektedir. Bu topraklar, yaklak 250-300 bin kmlik bir alan kapsamakta, Batllarca da sempatiyle karlanmakta, fakat anlan blgede, bu byklkte bir devleti oluturabilecek ve ynetebilecek sayda Ermeni nfusu bulunmamaktayd. Bu nedenle, Rusya savata kalsayd , Ermenistann mandasnn Rusyaya verilmesi dnlmt. Rusya savatan ekildiinde, blgenin bu defa ABDye verilmesi sz konusu edilmitir. ABD Bakan Wilson, bu fikri scak karlam, ancak tasary ABD Kongresinden geirememitir. ABD Kongresi, Amerikan mandasnda bir Ermenistan istememi, bamsz bir Ermenistan kurulmas fikrinin destekisi olmutur. Sevr Antlamas 10 Austos 1920de imzalanmtr. Bu Antlamann ok sayda maddesi Ermenistanla ilgilidir. Bunlardan en nemlisi olan 88. maddede, Trkiyenin, -daha Ermenistan ortada yokken- kurulacak Ermenistan Devletinin bamszln ve zgrln imdiden kabul edecei yazldr. 89uncu maddeye gre de, Ermenistann snrlarn izme yetkisi ABD Bakan Wilsona braklmaktadr. Snrlarn nerelerden gemesi gerektii de aka belirtilmektedir: Snrlar, ErzurumTrabzon-Van-Bitlis-Van Glnn ok nemli bir ksmn iine alarak izilecektir denmektedir. Ermenistann ismi geen vilayetlerin tmn m yoksa bir ksmn m iine alaca sorusunun cevabn Wilsonn vermesi istenmekte, Trkiye, elinden kacak olan bu vilayetlerdeki tm hak ve sfatlarndan nceden vazgemekteydi. Sevrde Ermenilere ilikin ikinci blm hkmler, madde 226 - 230 arasndaki ksmda yer almaktayd. Bu maddelerde, Ermeni olaylarndan sorumlu olanlarn tilf Devletleri tarafndan gsterilecek mahkemelerde yarglanmalar ngrlmekteydi[4].

Bu arada, Osmanl Meclis-i Mebusan Sevr Antlamasn onaylamam, Trk Mill Mcadelesi balamtr. Dou Cephesindeki silahl mcadele dierlerinden daha nce ve gen Trk Devletinin zaferiyle sona ermitir. Dou Cephesindeki savan kazanlmasnn ardndan, nce Gmr, arkasndan da Moskova ve Kars Antlamalar imzalanmtr. Ancak, yukarda da ifade edildii zere, imzadan iki gn sonra Boleviklerin Gney Kafkasyaya hkim olmalar sonucunda Gmr Antlamas yrrle girememitir. Buna karlk, nce Moskova Antlamas, daha sonra da, Moskova Antlamasnn 6. ve 15. maddeleri uyarnca- Kars Antlamas yaplmtr. Bu zel hukuk erevede, Trkiye ve Ermenistan arasndaki snr sorunu Moskova Antlamasnn 1. ve 2. maddeleri ve Kars Antlamasnn 2. ve 4. maddeleri ile zmlenmitir. Keza, Ermeni iddialarnn aksine, gerek Sevr Antlamas, gerek Gmr Antlamas, usulne uygun olarak onaylanp yrrle girmi olsalard dahi; Moskova Antlamasnn 6. ve Kars Antlamasnn 1. maddeleri gereince, taraflar arasndaki ilikiler bakmndan geersiz saylacaklard[5]. te yandan, Kars Antlamasnn 15. maddesine gre, batl taraflardan her biri, bu Antlamann imzalanmasndan hemen sonra, Kafkas Cephesindeki sava nedeniyle ilenen cinayet ve crmler iin teki taraf uyruklar yararna tam bir genel af ilan etmei ykmlenmilerdir[6]. Trkiye, sonraki aamalarda Sakarya ve Dumlupnar savalarn kazanmtr. Ekim 1922de Mudanya Mtarekesi yaplmtr. Kasm aynda TBMM Hkmeti Lozan Bar Konferansna arlmtr. Trk heyeti Lozana giderken TBMM tarafndan heyete verilen mzakere talimat da bir rastlant sonucu on drt maddeden olumutur. Talimat daha ziyade snrlar, kapitlasyonlar ve aznlklarla ilgili olmakla birlikte, smet Paa ve heyetine verilen bu talimatnn iki maddesi, merkeze ayrca sormaya dahi gerek olmakszn Trk heyetine toplantlar terk edebilme yetkisini kapsamtr. Yani muhatap devletler bu iki konuda srar ederlerse, Trk heyeti teekkr ederim diyerek ayrlmak yetkisine sahip klnmtr. Bu iki nemli noktadan biri Ermeni yurdu sorunu, dieri kapitlasyonlardr. Grld zere, -stelik Misak- Mill ltne ramen- TBMM Hkmeti snrlarda bile taviz vermeye hazr iken, batan itibaren, Ermeni yurdu ya da kapitlasyonlar konularnda herhangi bir tavize yanamak eiliminde olmamtr. Ermeniler, Lozan Konferansna da katlmak istemiler, ancak bu defa, hasm taraf olarak savaa katlmtk gibi beyanlarda bulunmamlardr. Trk taraf bu katlm kabul edemeyeceini bildirmitir. Sonuta, Ermeniler ana komisyonlara deil, ancak zel bir alt komisyona katlmay baarmlardr. Rza Nurun Trk heyetinin bakanln yapt bu alt komisyonda en zorlu diplomatik atmalar cereyan etmitir. Rza Nur -meslekten diplomat da olmadndan- sert bir slup kullanmtr[7]. Rza Nur muhataplarna deta azna geleni syledikten sonra, smet Paa kar taraftan -yzeysel bir ekilde- zr dilemi, ardndan ayn uygulamalar tekrarlanmtr[8]. Sonunda Lozan Bar Antlamas imzalanabilmitir. Metinde, Ermenilerden hi sz edilmemitir. Buna karlk rk, dil, din vb. ayrm gzetmeme temeline dayal insan

haklar hukuku kapsamndaki konular ve hkmler, Ermenileri de dolayl olarak ilgilendirmektedir[9]. Lozan Bar Antlamasnn eki olan, Genel Affa likin Bildiri ve Protokol -sanlann aksine- Trk tarafnn deil, tilf Devletlerinin sraryla hazrlanmtr. Bu suretle, sava srasnda ilenen sularn tm affedilmitir. Anadoluda Yunan ordusunun iledii sular da, Ermenilere kar ilenen sular da af kapsamna sokulmutur[10]. Anlan Bildirinin 6 nolu paragraf ile, Osmanl mparatorluunun sava kaybettii 1918 ylndan 1922 yl sonuna kadar, zellikle stanbulun ve Osmanl Mebusan Meclisinin igal altnda bulunduu sre zarfnda, Trkiye snrlarnn dnda kalm (Suriye gibi) yerlerdeki Ermenilerin geriye dnmeleri, mal ve mlklerinin iade edilmesi konularnda ngilizlerin ve Franszlarn ald kararlarn olduu gibi uygulanmas, Trkiye Devletince kabul edilmitir. Buna gre, geri gelmek isteyen Ermeniler gelebilecek, Trkiye snrlar iinde olup da mal ve mlkleri iade edilmi Ermenilere ilikin ilemler de geerliliini koruyacaktr[11]. Ermenileri dolayl olarak ilgilendiren dier bir hkm de vatandala ilikin 31. maddedir. Vatandaln kaybetmemi btn Ermeniler zaten geri gelebileceklerdir. Vatandaln kaybetmi olanlarn da ocuklar, 18 yana geldikleri zaman, belli bir sre iinde Trk vatandaln tercih ederlerse, ayn ekilde geri gelebileceklerdir. Ermenilerle dolayl olarak ilgili olan en ilgin hkmler, iktisad blmde yer alan 6572. maddelerin hkmleridir. ktisad hkmlerin Ermenilerle ilikisi hemen kavranamayabilir. nsan haklar hukukunun genel anlam ye ilevinin doal sonucu olarak bu ekilde atfta bulunulmas esasen gerekmemekle birlikte, Trk heyetinin Lozan Bar Antlamasnn iinde Ermenilere ayrca ve aka atfta bulunulmasndan kanm olduu da sylenebilir. ktisad hkmler iinde, mallar, haklar, menfaatler olarak isimlendirilen bir blm bulunmaktadr. Bu blmde, tehcire tabi tutulmu olanlarn tm hukuku ve tm karlar korunmaktadr[12]. Burada ilgin olan nokta, 1. Dnya Sava srasnda Ermenilerin bana gelenlerle Balkan savalarnda Trklerin bana gelenler ayn hukuki esas ve usullere tabi klnmtr. Yani bu halklardan birinin maruz kald uygulamaya soykrm denecekse, dierinin maruz kald uygulamann da soykrm olarak nitelendirilmesi gerekmektedir. Baka bir ifadeyle, Ermenilere ve Trklere, maruz kaldklar olaylar dolaysyla ayn hukuk kurallarnn uygulanmas gerekmektedir. Bu nedenle, sz konusu olabilecek eylemlerin de ayn llere gre nitelendirilmesi gerekmektedir. Lozan Bar Antlamasnda, genel olarak sigorta szlemeleri, zel olarak da hayat sigortas szlemeleri konusunda, Ermenilerin yararlanabilecekleri baz hkmler vardr[13]. Ancak sonu olarak bu, zel hukuk erevesinde kiiler aras zel hukuk ilikilerinin hukuk erevesini oluturmaktadr. Burada bu teknik konunun ayrntsna girmek hem gereksizdir, hem bu makalenin amacn amaktadr. Hatrlanmaldr ki, yeni bir devlet kurulmaktadr. Gemie dnk sorunlarn, hesaplarn, alacaklarn, borlarn ve sorumluluklarn bu srete tasfiye edilmesi gereklidir. Ancak bu ekilde -gncel deyimle beyaz bir sayfa alabilir. Yeni bir

dnem balatlabilir. Hukuk dzeninde, bu gibi konulardaki haklarn kullanm belli srelerle snrlandrlr. Kullanmn sonsuza kadar ak tutulmas, hukuk ilikilerini ve gelecee ynelik planlamalar belirsiz brakr. Bu nedenle, zaman am kavram erevesinde, eylemlere ve ilemlere sreklilik kazandrlabilir. te bu erevede, rnein bir Ermeni tarafndan Trk kamu ynetimine bavurulduunda, alt ay iinde olumlu bir cevap alnmas gerektii, aksi halde, bundan sonraki bir yl iinde muhtelit hukuk mahkemesine bavurulabilecei kabul edilmitir. u halde, Lozan Bar Antlamasnn imzaland tarihten itibaren toplam on sekiz ay iinde, mlkiyet sorunlarnn zmlenmesi srecinin sonulandrlm, gerekli idiyse konunun mahkeme nne gtrlm olmas gerekmektedir. Uyumazlk, bu melez (hybrid) mahkemelerin karar ile kesin olarak zmlenecektir. u halde, zaman am sreleri nedeniyle, gnmzde artk bu hkmlerin uygulama alan kalmamtr. Burada bir benzer durum hatra gelebilir: Birka yl nce, ABD ile svire arasnda, Yahudilere ilikin olarak bir sorun kamuoyunun gndemine girmiti. kinci Dnya Sava srasnda balarna gelenlerden dolay Yahudiler, svire Federal Bankas, svire bankalar ve svire hkmetinden tazminat almlard. Tazminat miktarlar da sembolik deil, ciddi rakamlard. Bunu rnek alan Ermenilerin, ayn yntemi uygulamak istemeleri mmkndr. Yukarda aklanan nedenlerle, buna hukuk adan imkan olmadn syleyebiliriz. Zira Lozan Bar Antlamas, bu gibi konulara ilikin olarak kiilerin zel hukuka ilikin hak ve karlarn yeterli kapsamda dzenlemitir. Bu gibi zel hukuk konularnda, ancak haklar zarar gren gerek veya tzel kiiler taraf olabilirler. Bir devlet olarak ABDnin Lozan Bar Antlamasna taraf olup olmamas, onun bu konularda davaya taraf olma ehliyetinin mevcut olup olmamas asndan belirleyici deildir. Atatrk, Byk Nutukta Lozan Antlamasnn salad baarlar sayarken, Ermeniler konusunda iki ey sylyor: Sevrde sava hukukunu ineyerek sular ilendii sylenmi ve Osmanlya ceza verilmesi ngrlmt. Lozanda bu tmyle kalkmtr. Sevrde, Dou Anadoluda Rus ordularnn ulat en ileri noktalardan geirilen snrla bir Ermenistan yaratlmak istenmiti. Bu da tmyle ortadan kalkmtr. Yani Ermeni yurduna ilikin olarak Trk heyeti, TBMMnin talimatn harfiyen uygulamtr. Burada hibir taviz verilmemitir. Ama Ermeniler, Antlamada tannan aznlk haklar erevesinde, Trk vatandalar olarak Trkiye Cumhuriyetindeki yerlerini almlardr. Lozan Bar Antlamasna ilikin mzakere srecinde, gerekiliin bir gerei olarak, pek ok nemli konuda tavizler verilmi olabilir. Ancak bu tavizlerin hibiri, mer haklarmzn geleceini olumsuz etkilememitir. Tersine, artlar elverili olduunda, haklarmz ve menfaatlerimizi daha da ileriye gtrmek mmkn olabilmitir: boazlarn stats gibi. Kesinlikle taviz verilmemi olan belki de tek konu, Ermeni yurduna ilikin niyet ve talepler olmutur. Bu balamda, smet Paa ve Trk heyetinin, diplomatik kariyerlerinin zirvesine km olduklar sylenebilir. --------------------------------------------------------------------------------

* Emekli Bykeli. [1] Bu durumda, Ermeni varl Rusyann snrlar iinde, Rusyann mandas ya da himayesi altnda olacakt. [2] Ermeni yaklamna gre, bir Antlamann bu koullar altnda yaplm olmas, hukuk geerliliini etkilememektedir! [3] Kukusuz,o tarihlerde Soykrm Szlemesi olmad gibi, teknik bir terim olarak soykrm diye bir kavram da henz bilinmemekteydi. [4] Yani Osmanl mparatorluu, sorumlular tutacak ve gsterilen mahkemelerde yarglanmalarn salayacakt. Nemrut Mustafa Divan- Harbi bu mahkemelerden biriydi. Bu mahkeme, ttihat ve Terakkinin sava kaybetmesinden sonra, yani 1918 de iktidara gelen Hrriyet ve tilaf hkmeti tarafndan kurulmutu. Mahkeme, 1914-18 arasnda lkeyi yneten ttihatlardan intikam alrcasna, Ermeni olaylarndan dolay suludur gerekesiyle, hemen hemen yarglad herkes hakknda mahkumiyet hkm vermitir [5] Sevr Antlamasnn tekrar yrrle girecei yolundaki Ermeni tezinin hukuk dayanann olmamas bir yana, bu hkmlerden de aka anlalaca zere, byle bir olaslk sonradan yrrle konulan Antlama hkmleriyle de kesin olarak engellenmitir. [6] Dolaysyla, -deyim yerindeyse- bir ceza hukuku fantezisi olarak, 1948 tarihli BM Soykrm Szlemesi, 1915 olaylarna da uygulanabilseydi ve sular sbit olsayd bile, bu hkm nedeniyle sululara yine ceza verilemeyecekti. [7] Kukusuz, byle hareket edeceklerine dair smet Paa ile Rza Nur arasnda bir anlama da yaplm olabilir. [8] Toplantlarda bu ve benzeri ok sayda atmalar olduu, smet Paann merkeze yazd raporlardan anlalmaktadr: Rza Nur gene ok sinirlendi, ar laflar etti diye yazmtr smet Paa. Bu arada Rza Nur, ngiltereye de saldrmtr. ABD bugn ne kadar glyse, o tarihte ngiltere de o kadar gl bir devlettir oysa. Rza Nur, ngiliz muhatabna, Sen bizi brak da rlandada yaptklarna bak diyebilmitir. ki defa da toplanty terk etmitir. Toplant terki d politikada ok ar bir davrantr. [9] rnein, aznlklarn korunmas ile ilgili madde 37-44 hkmleri. [10] Trkiye-Ermeni ikili ilikileri balamnda bu konunun daha nceden zmlendiine yukarda deinmitik. Bu hkmlerde esas olarak Trk-Yunan ilikileri dzenlenmekte ise de, sistematik ve Antlamann balang blmnde belirtilen stratejik amalar dikkate alndnda, belirttiimiz ekilde bir ek yorumun da yaplabileceini dnmekteyiz [11] Yukarda belirttiimiz gibi, bu hkmler dorudan deil, genel kapsam iinde Ermenileri de kapsamaktadr. [12] Yani bir Ermeni gelip, Ben u evimi kaybettim, bana bunu tazmin et, tazmin etmek zorundasn demek hakkna sahiptir. Tehcir sonrasnda Suriyede bulunan Ermeniler, tazmin taleplerini Suriye mandasn deruhte eden Fransaya yneltebilmilerdir. Bu gibi mer hak ve menfaatleri Ermenilere tanmak karlnda ok nemli bir ey de alnmtr: Balkan savalar srasnda Balkanlardan ayn ekilde Trkiyeye gelmek zorunda braklm olanlarn mallar, haklar ve menfaatleri da ayn hkmler erevesinde korunmutur. Yunanistan, Bulgaristan ve o tarihlerde Yugoslavya yerine Hrvatistan, Slovenya ve Srbistan diye tannan lkedeki Trk ve Mslmanlara, bizim Ermenilere verdiimiz haklarn aynn tanmak zorunluluu getirilmitir. Bu haklar talep iin belli bir sre belirlenmi, kabilecek uyumazlklarn zm iin bir de mahkeme kurulmutur. Muhtelit Hukuk Mahkemesi olarak adlandrlan bu mahkemeler ceza mahkemeleri deil, hukuk mahkemeleridir ve Trkler yannda dier eitli lke yarglarndan oluturulmulardr. [13] Bkz. Lozan Bar Antlamas, madde 74 ve bu maddeye ekli 1 inci Blm: Hayat Sigortas