I.

Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

Ermeni Sorununa Giri: Balangtan Lozan Antlamasna kadar
M. Serdar PALABIYIK[1]

Ermeni sorunu olarak tabir edilen konu yalnzca Trk tarihi asndan deil, zellikle Dou Sorunu ile yakn ilikisinden dolay, Yakn Dou tarihi asndan da son derece nemli bir konudur. Bu nedenle gnmzde yaanan gelimeleri daha iyi anlayabilmek iin bu sorunun tarihsel kkenlerini incelemek zorunludur. Bu makalede balangcndan en azndan hukuki olarak sona erdii Lozan Antlamasna kadar Ermeni sorununun tarihsel arka plan incelenecektir. Bu yaplrken, nce Ermeni tarihinin ana hatlar deerlendirilecek, daha sonra da Ermenilerin Osmanl mparatorluundaki durumlar gzden geirilecektir. Bu genel deerlendirmeyi Ermeni sorunu olarak tabir edilen meselenin ortaya k ve bu meselenin blgesel ve uluslararas boyutlarnn incelenmesi takip edecektir. Son olarak da Ermeni tehciri ve Birinci Dnya Savandan Lozan Antlamasna kadar geen dnemde Ermeni sorunu analiz edilecektir. 1.Antik alardan Osmanl mparatorluuna: Ermeni halknn ki Bin Yl (M. 13. yzyl, M.S. 15. yzyl): Anadolu ve Kafkaslarn eski halklarndan biri olan Ermeni halknn tarihi yaklak bin yllk bir zaman kapsar. Ermenilerin Dou Anadolu ve Kafkaslara Trakya blgesinden yaklak M. 1200lerde geldii rivayet edilir. Her ne kadar varl Ermeniler tarafndan iddia edilse de, M. dokuz ila altnc yzyllar arasnda bu blgeye hkim olan Urartu medeniyeti ile Ermeni toplumu arasnda tarihsel bir ba olduu kantlanamamtr. Ermeni efsanelerine gre, Ermeniler kendilerini Nuh Peygamberin soyundan gelen bir halk olarak nitelendirirler. Tektanrl dinlerin ortak sylemine gre Nuh Peygamberin Byk Tufanda hayatta kalabilmek iin tasarlad gemi tufann ardndan Ar Danda karaya oturmutur. Bu nedenle Ar Da ve civar Ermeniler tarafndan medeniyetin beii olarak adlandrlr; zira Ermenilere gre insan nesli dnyaya bu blgeden yaylmtr. Beinci yzyl Ermeni tarihilerinden Moses Khorenatsi ilk kez Ermenilerin Nuh peygamberin olu Yafesin neslinden gelen Haykn oullar olduunu iddia etmitir[2]. Bu efsaneye dayanarak Ermeniler bugn bile kendilerine Hay, lkelerine ise Hayastan adn verirler. Ancak tm bu tarihsel anlat bilimsel deil efsanelere dayal mitolojik bir anlatdr. Batl kaynaklara gre Ermeni/Ermenistan kelimelerinin kkeni olan Armen kelimesi eski Pers dilinde yukar lke anlamna gelmektedir. Ksacas, tarihiler ve antropologlar Ermenilerin yaadklar blgeye atfen isimlendirildiklerini kabul etmektedirler.

Genel olarak, Ermeniler eitli blgesel krallklara blnm halde ve ounlukla yabanc hkimiyeti altnda yaamlardr. Bamsz bir devlet olarak Ermenistan ilk defa M. yedinci yzylda Medlerin Asur mparatorluunu ykmasnn ardndan doan kargaa ortamnda Birinci Tigran dneminde ortaya kmtr. Ancak bar dnemi zayf ve silik ahsiyetli krallarn baa gemesi ile sona ermi ve krallk bamszln Pers hkimiyetini kabul etmek ve Pers mparatoruna vergi demek suretiyle yitirmitir. Hayk slalesi sona ermi, Ermeni krallar bizzat Pers mparatoru tarafndan atanmaya balamtr. Pers hkimiyeti, Ermeniler tarafndan en byk krallardan biri olarak kabul edilen Byk Tigran dnemine kadar srmtr. Tigran yaklak otuz yl sren krall boyunca Ermenistann snrlarn geniletmitir[3]. Ancak Roma ve Pers istilas bu ilerlemeyi durdurmutur. M. 69 ylnda Romal General Lucullus Ermenistana girmi ve bakent Tigranakerti kuatmtr. Bu iki saldrgan g karsnda dayanamayan Ermeni krall bamszln tekrar kaybetmi, hatta bununla da kalmayarak Roma ve Pers mparatorluklar tarafndan paylalarak varlna son verilmitir. Milattan sonra nc yzyln sonlarna doru Hristiyanlk Ermenilerin yaad blgelerde yaylm ve blgede ilk gizli Hristiyan cemaatleri grlmeye balanmtr. Baz Ermeni tarihileri M. 301 ylnda Ermeni Kral Drtadn, Ermenistann ilk patrii Aziz Gregor tarafndan vaftiz edilmesinin ardndan Hristiyanl Ermenistann resmi dini olarak ilan ettiini belirtmektedirler[4]. Ancak Batl tarihiler Ermenistann Hristiyan bir devlet olarak ortaya knn daha ge bir tarihte, ancak Hristiyanln Roma mparatorluu dhilinde serbest brakld 313 ylndan sonra olabileceini dile getirmektedirler. Yine de, Ermeniler kendi Hristiyan mezheplerini Aziz Gregora atfen Gregoryen olarak nitelendirirler. Ermenilerin Hristiyanlamasndan yaklak bir yzyl sonra Aziz Mesrob tarafndan ilk Ermeni alfabesi tasarlanmtr. Aziz Mesrob daha sonra 434 ylnda ncili ilk kez Ermeniceye evirecektir[5]. Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasndan sonra Ermenistan bu kez Bizans ve Sasani mparatorluklar tarafndan paylalmtr. Bu paylam yedinci yzylda randa hkm sren Sasani mparatorluunun Araplar tarafndan yklmas ile sona ermitir. Ermenistann Araplar tarafndan ilk kez ele geirilmesi ise 640 ylndadr[6]. 652 ylnda yaplan bar antlamas ile Ermenilere din zgrl getirilmitir. Arap hkimiyeti 882 ylnda Ashot Iin Halifenin hkimiyetini tanmas koulu ile Ermenistan Kral olarak ilan edilmesi ile sona ermitir[7]. Ancak yine de, Araplar blgeyi kontrolleri altnda tutmaya devam etmilerdir. Ermenistan ise bamsz deil, ancak Halifeye bal bir devlet olarak varln srdrebilmitir. Yeni bin yln balamasnn hemen ardndan Seluk ordular Ermenistan snrlarnda grlmeye balamlardr. 1047 ylndan itibaren Ermeni ehirleri birbiri ardna Trk kontrolne girmi; ancak Trklerin tm Ermenistan hkimiyetleri altna almalar ancak 1071de yaplan Malazgirt Savandan sonra gerekleebilmitir[8]. ki yzyl sonra, Anadolu Seluklu Devletinin yklmas ve zellikle Mool igali nedeniyle, 1231den itibaren Ermenistan Mool hkimiyetine girmitir[9].14. yzyldan itibaren blgedeki Mool hkimiyetinin zayflamasnn ardndan eitli Trkmen boylar

Ermenistan blgesini kontrolleri altnda tutmulardr. 11. yzyln balarndaki Seluklu aknlar bir grup Ermeninin Toros ve Amanos dalar arasnda kalan Kilikya blgesine doru g etmelerine neden olmutur. Ancak Ermenilerin ounluu yine Dou Anadolu ve Kafkasya blgesinde kalmlardr. 1080 ylnda Ermeni Prens Ruben blgedeki Rum ve Ermeni prensleri sindirerek kendi hkimiyetini kurmutur. Rubenin kurduu ve ona atfen Rubenidler olarak adlandrlan bu slale yaklak 300 yl boyunca blgenin hkimiyetini ellerinde tutmulardr. Aslnda Kilikya blgesinde kurulan bu krallk znde bir Ermeni krall deildir; ancak yneticileri Ermeni kkenli olduu iin Kilikya Ermeni Krall olarak adlandrlr. Kilikya Ermeni Krall zellikle Hal Seferleri srasnda nemli rol oynam ve Hal ordular iin nemli bir s olmutur. Blgede Memlk mparatorluunun ykselmesi ile giderek zayflayan krallk 1393 ylnda Memlkller tarafndan yklmtr. 2. Osmanl mparatorluunda Ermeniler (15 ve on dokuzuncu yzyllar) Her ne kadar Osmanl-Ermeni ilikileri 1453 ylnda stanbulun fethi ve hemen sonrasnda Ermeni Patrikliinin kurulmas ile balatlsa da, iki toplum arasndaki ilikiler en az bir yzyl ncesine dayanr. Osmanllar 1326 ylnda Bursay fethettiklerinde burada nemli bir Ermeni nfusu ile karlamlardr. zellikle el sanatlarnda uzmanlam olan bu nfus Osmanl Sultanlar tarafndan el stnde tutulmutur. Hatta Edirne mparatorluun yeni bakenti olduunda Bursadan pek ok Ermeni iskn edilerek ehrin ekonomik hayat canlandrlmaya allmtr[10]. 1453 ylnda stanbulun Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesiyle Anadoludan pek ok Ermeni aile stanbula getirtilerek iskn edilmi ve ehirde gl bir ekonomi tesis edilmeye allmtr. 1461 ylnda Trabzon seferinden dnnde Fatih Sultan Mehmet Bursaya urayarak Bursa Ermenilerinin dini lideri Hovakimi stanbulda bir Ermeni Patriklii kurmas iin beraberinde gtrmtr. lber Ortayl, Fatihin bu kararnn son derece stratejik bir karar olduunu, kendisinin bu kararla stanbulda hlihazrda var olan Hristiyan Rum nfusunu baka bir Hristiyan nfus ile, yani Ermenilerle, dengelemeyi amaladn yazmaktadr[11]. Bylelikle Ermeniler Osmanl mparatorluunun ynetimi altndaki stanbulda bir Patriklik amlardr. 1473 ylnda, Dou Anadoludaki Akkoyunlu devletinin Osmanllara yenilmesinin ardndan eski Ermeni bakenti Aninin de aralarnda bulunduu pek ok Ermeni kenti Osmanl hkimiyetine gemitir. zellikle stanbulun Ermeniler iin bir dini merkez olmasndan sonra kendi lkelerindeki i karklklar nedeniyle hayatlarndan endie eden pek ok Ermeni daha huzurlu bir hayat iin stanbula g etmeye balamlardr[12]. 1514 ylnda Yavuz Sultan Selim Safevi mparatorluunu yenmi ve Ermenistann bat ve gney kesimlerini hkimiyeti altna almtr. zellikle Tebrizde yaayan Ermeni zanaatkrlar ve aileleri stanbulda iskn edilmeye balanmtr. 1516 ylnda Kudsn Osmanl hkimiyetine girmesinin ardndan Kuds Ermeni Patrikliine daha Halife mer zamannda verilmi olan dini ilerinde zerklik yetkisi yeniden garanti altna alnmtr. 1534 ylnda ise Kanuni Sultan Sleymann ran seferi ile nemli

lde Ermeni nfus barndran Van, Erivan ve Nahvan da Osmanl hkimiyetine girmitir. Babas gibi Kanuni Sultan Sleyman da blgedeki en usta zanaatkrlar beraberinde stanbula getirerek iskn etmitir. Bu nfus hareketlerinin sonucunda 1554 ylnda stanbuldaki Ermeni nfusu 60.000e ulamtr[13]. 1567de talyada Ermenilere kar uygulanan baskdan kaan bir Ermeni, Apkar Tbir, stanbula gelmi ve burada ilk Ermeni matbaasn amtr. Bu matbaada baslan ilk kitabn ad Keraganutyun Gam Ayppenarandr (Kk Gramer Kitab). Bu kitab pek ok dini eserin basks izlemitir[14]. Bu sralarda Ermenileri ynetim evrelerinde de grmeye balyoruz. Nitekim baz Osmanl tarihileri 1581 ylnda III. Murat tarafndan Sadrazamla getirilen Doancba Mehmet Paann Ermeni kkenli olduunu sylemektedir[15]. 17. yzyln ortalarnda Gney Kafkasya bir kez daha Osmanllar ve Safeviler tarafndan 1639 ylnda yaplan Kasr- irin antlamas ile paylalmtr. Bu tarihten on dokuzuncu yzyla kadar Ermeniler bu iki imparatorlua bal olarak yaamlardr. Osmanl mparatorluunda yaayan Ermeniler mparatorluun kltrne byk katklarda bulunmulardr. Ermeni zanaatkrlar mparatorluun belli bal ehirlerinin ekonomilerine katkda bulunmakla kalmamtr; ayn zamanda Ermeni ailelerine darphane ve baruthane gibi Osmanl ekonomisi ve ordusu iin son derece nemli olan iki tekilatn sorumluluu verilmitir[16]. zellikle stanbul, Bursa, Tokat, Kayseri, Ankara, Erzurum, Nahivan ve Erivan gibi kentlerde Ermeni tccar ve zanaatkrlar ciddi bir ekonomik gc ellerinde bulundurmulardr[17]. Dahas, Ermeni sanatkrlar Osmanl musiki ve mimarisine nemli katk salamlardr. rnein, Ermeni mzik bilimcisi Hamparsum Limoncuyann icat ettii nota sistemi olmadan smail Dede Efendinin de aralarnda bulunduu birok Osmanl bestekrnn eserlerinin gnmze ulamas imknsz olurdu. Ayrca Tatyos Efendi ve Bimene gibi Ermeni bestekrlarn Trk musikisine katklarn da unutulmamaldr. Mimari alannda, on dokuzuncu yzyl genel olarak Ermeni mimarlarn eserlerinin doruk noktasna ulat bir yzyl olmutur. zellikle Balyan ailesinin almalar dikkat ekicidir. Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylarnn yan sra Boaz ssleyen camilerin bir ksm da bu aile tarafndan tasarlanmtr. Osmanl Ermenileri brokraside de kilit noktalara gelmeye balamtr. zellikle on dokuzuncu yzylda 29 Ermeniye Paa rtbesi tevcih edilmi, 22 Ermeni de Bakan olarak atanmtr. Bakan olarak atananlar arasnda Dileri, Maliye, Ticaret ve Posta Nazr olarak atananlar mevcuttur. Bunlarn yan sra zellikle ziraat ve nfus ileri ile ilgilenen devlet dairelerinde de pek ok Ermeni brokrat grlmektedir. Ayrca ayn yzylda Ermenilerden 33 Milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos ve konsolos, 11 niversite profesr ve 41 yksek rtbeli brokrat vardr. Ksacas Osmanl idaresi Ermenilere huzur ve refah getirmitir. Ancak bu ilikiler on dokuzuncu yzylda nce gerilmeye daha sonra da tamamen kopmaya balamtr. Bu kopuun nedenleri gelecek blmn konusudur.

3. Osmanl mparatorluuna Kar Ermeni Direniinin Balamas (18001878) Osmanl-Ermeni ilikilerinin neden bozulduunu anlamak iin hem i hem de d faktrleri bir arada analiz etmek gerekir. ncelikle Osmanl mparatorluunun zayflamas ve hem Mslman hem de gayrimslim nfusun durumunu iyiletirecek reformlarn yaplmamas toplumda genel olarak bir huzursuzluk yaratmt. zellikle Dou Anadoludaki Osmanl hkimiyeti kt zerindeydi, gerekte otorite boluunu baz yerel yneticiler ve airet reisleri dolduruyordu. Ermeni ve Krtler arasndaki atmalar da Ermeni halknn huzursuzluunu arttrmaktayd. kinci olarak on dokuzuncu yzylda Ermeniler arasnda mezhep mcadeleleri doruk noktasna ulamt. Her ne kadar Gregoryen Ermeniler, Ermeni nfusunun byk bir ksmn kapsyorlarsa da gl bir Katolik Ermeni cemaati de ortaya kamaya balamt. yle ki, bu cemaat 1831 ylnda Fransz Bykelisinin basks ile kinci Mahmutun kendilerini ayr bir cemaat olarak tanmasn salam ve stanbulda ayr bir kilise kurmulardr[18]. Bundan sonra Avrupal Katolik misyonerler bu cemaate destek olmaya balamlardr. Ancak zellikle on dokuzuncu yzyln ilk yarsnn sonlarna doru bu yeni mezhepten daha gl bir mezhep olarak Protestan Ermeni cemaati gze arpmaktadr[19]. zellikle Protestan misyonerlerin faaliyetleri sonucunda bu mezhebi kabul eden Ermenilerin says hzla artm ve bir cemaat oluturacak raddeye gelmitir. Bu cemaat ngiliz bykelisinin de desteini alarak 1846 ylnda Protestan Ynetim Kurulu ad ile bir rgtlenme iine girmitir[20]. Hemen sonrasnda da kendi kiliselerini kurmay baarmlardr. Btn bu blnmeler srasnda Ermeni halknn halen daha byk bir ounluunu oluturan Gregoryen Ermeniler bu blnmenin msebbibi olarak Osmanl mparatorluunu sulamlardr. likilerin bozulmasnda bir dier etken de budur. nc olarak, Osmanl mparatorluunu zayflamas ve Fransz htilalinin milliyetilik, eitlik ve zgrlk gibi fikirlerinin yaylmasnn akmas mparatorluu son derece g bir duruma drmtr. Aslnda 18. yzyln son eyreinden, zellikle de 1774teki Rusya yenilgisinin ardndan imzalanan Kk Kaynarca antlamasndan sonra Osmanl devleti geri dnlemez bir srecin iine girmitir. Bu k sreci btn Byk Glerin gzlerini diktikleri dnyann en stratejik noktalarndan birinde bir g boluu domasna neden olmutu. Bunun sonucunda da Osmanl mparatorluunun k dnemin Byk Gleri arasnda ateli bir rekabete dnmt. Bylelikle Dou Sorunu olarak bilinen sorun gndeme gelmiti. zellikle milliyeti fikirlerin mparatorlukta yaylmaya balamasyla ilk milliyeti hareketler Balkanlarda grlmeye balamtr. 1804teki Srp isyan her naslsa bastrlabildi ancak ayn eyi Yunan isyan iin sylemek mmkn deildi. 182829 yllar arasnda yaanan Osmanl Rus Sava sonucunda imzalanan Edirne antlamas ile Osmanl mparatorluu Yunanistann bamszln tanmak zorunda kald. Ruslar o dnemde yalnzca Osmanl mparatorluunu deil ran da yenmiler

ve Ermenistan topraklarn geerek Aras vadisine ulaarak Tebrizi tehdit etmeye balamlard. ran ah bar istemi ve Ruslarla Trkmenay antlamasn imzalamt. Bu antlama ile Dou Ermenistan Rus kontrolne girmi ve Kuzey randan nemli lde Ermeni nfus bu blgeye yerletirilmitir. Bu da bugnk Ermenistan topraklarna Ermeni yerleiminin arttrlmas konusunda atlan ilk admlardan biridir. Bylelikle Ruslar Ermenilerin iilerine karmaya balamlar ve kendilerini Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin koruyucusu olarak ilan etmilerdir. Grld zere, bu dnemin en nemli zelliklerinden birisi Osmanl mparatorluunun iilerine yaplan mdahalelerdir. Dier bir deyile, Byk Glerin karlar Osmanl mparatorluu zerinde atmaya balamtr. Bir taraftan Rusya, Balkanlar ve Kafkaslar vastasyla Scak Denizlere ulamaya almakta dier taraftan ngiltere Asyadaki dominyonlarn bu tehdide kar korumak istemekteydi. Bu nedenle Rusya Balkanlardaki ayrlk milliyeti hareketleri desteklerken, ngiltere Osmanl mparatorluunun toprak btnln korumaya alyordu. mparatorluun aniden dalmasn nlemek iin tm Byk Gler Osmanl Sultanndan mparatorluun gayrimslim halklarna daha fazla hak tanmasn istediler; bylelikle bu tebaann sadakati garanti altna alnabilecekti. Bu hedefe ulamak iin devaml surette Osmanl Hristiyanlar iin ayrcalklar ve otonomi taleplerinde bulunmaya baladlar. Tanzimat reformlar byle bir srecin sonucudur ve mparatorlukta yaayan gayrimslim nfusa nemli haklar ve ayrcalklar getirmitir. Ancak bu reformlar ne Byk Gleri ne de gayrimslim nfusu tatmin etmitir. 1856 yl Osmanl tarihi asndan bir dnm noktas olmutur. Bu tarih Osmanl mparatorluunun, ngiltere, Fransa ve yeni kurulan Sardunya (Piedmont) devletlerinin de desteini alarak Rusyay yenilgiye uratt Krm Savann bittii yldr. Bu sava yalnzca Rusyann yaylmac emellerine geici bir sre iin set ekildii iin deil, savan sonunda savaa katlan Byk Devletler arasnda imzalanan Paris Antlamas iin de nemlidir. Bu Antlamann yedinci maddesine gre taraflar Osmanl mparatorluunun toprak btnln garanti altna aldklarn bildirmi ve Osmanl mparatorluunu Avrupa Uyumu ad verilen denge sistemininin bir paras olarak grdklerini dile getirmilerdir[21]. Bu madde baz yazarlara gre mparatorluun (ve daha sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinin) bir Avrupa Devleti olarak kabul edildiini gstermektedir. Yine de bu antlamann mr ok ksa srm ve bar dnemi 187778 savalar ile son bulmutur. 1856 yl yalnzca Krm Savann sonu ve Paris antlamasnn imzalanma tarihi olduu iin nemli deildir. 18 ubat 1856 tarihinde, yani Krm Sava sonras durumun tartlaca Paris Kongresinin balamasndan bir hafta nce, Sultan Abdlmecid bir Hatt- Hmayun yaynlayarak mparatorluk snrlar iinde yaayan gayrimslimlere son derece nemli haklar tanmtr. Islahat Ferman olarak anlacak bu ferman uyarnca Mslman ve gayrimslim nfus kanun nnde eit olarak kabul edilecekler, kimse kimseyi dinini deitirmek iin zorlamayacak, mparatorluk tebaas

arasnda rk, din ve mezhep ynnden herhangi bir ayrm yaplmayacak ve hem Mslman hem de gayrimslim nfus kamu ve askerlik hizmetlerinde grev alabilecekti[22]. Detayl incelendiinde ve ngilterenin Hindistandaki, Fransann Cezayirdeki idareleri gz nne alndnda bu dzenlemelerin zamannn bir hayli tesinde olduu aktr. Zira hibiri kendi ynetimleri altnda bulunan halklara bu denli geni haklar tanmamtr. ronik olarak, bu ferman esasen bir Avrupa projesiydi. 1855 ylnda Viyanada, daha Krm sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Avusturya bir araya gelerek Osmanl mparatorluunda yaayan gayrimslimlere daha fazla hak tannmas iin mparatorlua bask yapmaya karar verdiler. Bunun sonucunda Paris antlamasnn 9. maddesi gayrimslimler iin yaplacak slahata ayrld. Bu maddede amalanan Mslmanlar ve gayrimslim nfus arasnda tam bir eitlik salamakt. Ancak bunun tam aksi gerekleti. Gayrimslim topluluklar bu haklar genellikle ktye kullandlar ve Byk Glerin korumas nedeniyle Osmanl mparatorluu bu ktye kullanm engelleyecek nlemler alamad. Bunun sonucu olarak 1856dan itibaren gayrimslim topluluklar Mslmanlarla kyaslandnda durumlarn bir hayli iyiletirdiler; hatta bu iyiletirme zaman zaman Mslmanlarn aleyhine oldu. Ekonomik olarak Mslman nfusa oranlandnda daha az sayda nfusa sahip olmalarna ramen servet birikimi konusunda baskn sosyal gruplara dntler. Siyasi olarak da ok sayda brokrat, diplomat hatta bakan kardlar. Ksacas, yneten ve ynetilen arasndaki ilikiler artk deimeye balamt. Her ne kadar dier gayrimslim topluluklarla beraber Ermenilere de Islahat Ferman ile pek ok hak tannsa da, bu haklar Ermeniler iin tatmin edici deildi. Bu nedenle 1862 ylnda Osmanl mparatorluundan daha fazla hak talep ettiler ve bu taleplerini bir nizamname tasla ekline sokarak hkmete gnderdiler. Bu taslak deerlendirildi ve daha sonra Ermeni Milleti Nizamnamesi adyla kabul edildi. Buna gre Ermeni topluluunun iilerinin idaresi Ermeniler tarafndan tekil edilecek 140 kiilik bir Meclise veriliyordu. Bu meclisin ancak 20 yesi Patrik tarafndan atanabilecekti. Dierleri ise stanbulda ve Anadolunun eitli blgelerinde yaayan Ermeniler tarafndan seilecekti. Grld zere, bu kanun Ermeni toplumu iindeki atmalar yanstmas asndan son derece nemlidir. Zira kanunname Ermeni toplumunun nde gelenlerinin Patrikliin basksna kar harekete getiini ve bu konuda ciddi nlemler alnmas yolunda aba gsterdiini kantlamaktadr[23]. Bu dnemde Osmanl-Ermeni ilikileri her ne kadar gerginlese de henz tam bir Mslman-Ermeni atmasndan bahsetmek zordur. Milliyetilik akmlarnn Ermeni nfusu ierisinde yaylmas zerine Ermeniler Osmanllardan bir takm hak taleplerinde bulunmular, Osmanllar da ellerinden geldiince bu talepleri yerinme getirmeye almlardr. Ancak yzyln son eyreine gelindiinde ilikiler daha da bozulacak, hatta kopma noktasna gelecektir. 4. Devrimci Ermeni Hareketleri ve syanlar (18781915)[24] Ermenilerin Rusyann yardm ve rehberlii altnda bamszlklarn kazanma

ryasnn ortaya kmas 187778 Osmanl-Rus savanda yaanan byk Osmanl yenilgisi sonucundadr. Savan sonlarna doru, Osmanl yenilgisi kesinletiinde stanbuldaki Ermeni Patrii Nerses Varjabedian, Rus ar ile iletiime geerek Rusyann Dou Anadoluda igal ettii topraklar Osmanllara geri vermemesini istedi. Savan hemen ardndan ise Patrik stanbul yaknlarndaki Yeilkyde bulunan Rus kararghn ziyaret ederek Rus Bakomutan Grandk Nikola ile grt. Orada da, Ermeniler igal edilen Dou Anadolu blgesindeki topraklarda ynetici zmre olarak kabul edilmedii srece Rus igalinin sona erdirilmemesini talep etti. Ruslar bu teklifi kabul ettiler ve Osmanllar ile Ruslar arasnda imzalanacak olan Ayestefanos Antlamasna 16. madde olarak yerletirdiler. Ancak bu antlama savan sonunu belirleyen antlama olamad. ngiltere bu antlamann hkmleri uyguland takdirde Dou Anadolunun Rus hkimiyetine gireceini, hatta kurulacak bir Byk Ermenistan ile Ruslarn ran Krfezine kadar ulap, Hint Okyanusuna alarak ngilterenin Hindistandaki varln tehlikeye atacan fark etmi ve antlamann derhal yenilenmesi iin Berlinde bir kongre toplanmasn salayabilmiti. Osmanllar Kbrs ngiltereye kiralamak karlnda, bu kongrede daha kabul edilebilir bir antlamaya varlmas yolunda ngiliz destei elde edebilmiti. Kongre sonunda imzalanan Berlin Antlamas ile Rusya Dou Anadoluda igal ettii btn blgelerden ekilecek ancak Kars, Ardahan ve Batum Ruslara verilecekti. Osmanl mparatorluu ayrca Ermenilerin youn olarak yaad blgelerde reform yapacak ve bu reformlar Byk Gler tarafndan denetlenecekti. Berlin Kongresinde Osmanl mparatorluunu Rus tehdidine kar toprak btnlnn korunmas hususunda destekleyenler ngiliz Muhafazakr Partisi ve Babakan Benjamin Disraeli olmutu. Ancak savan hemen ardndan gerekleen bir kabine deiiklii ile iktidara 1880 ylnda Liberaller ve William Gladstone gelmiti. Gladstoneun temel stratejisi ise Disraeli ile taban tabana ztt. Gladstone Osmanl mparatorluunun geri dnlemez bir k srecine girdiini, bu srete ngilterenin izlemesi gereken politikann Osmanl topraklarnda ngilterenin himayesini kabul eden kk devletikler kurulmas olduunu sylyordu. Bu devletlerden biri de Ermenistan olacakt. Bu politikann bir gerei olarak 1880lerde ngiliz basn Dou Anadoluyu Ermenistan olarak adlandrmaya balad; bu blgeye gnderilen Protestan misyonerlerin says arttrld ve ngiliz kamuoyunu etkilemek amacyla bir ngiliz-Ermeni Dostluk Komitesi kuruldu. Ksacas 187778 Sava Osmanl-Ermeni ilikileri asndan bir dnm noktasn tekil etmektedir. Osmanl mparatorluuna kar Ermeni isyanlar bu dneme balamtr. 1879dan itibaren ngiltere ve Rusya Osmanl mparatorluuna Ermenilerin youn olarak yaad blgelerde slahat yapmas konusunda notalar yollamaya balamlardr. Ancak Osmanl devleti reformlar ancak snrl bir ekilde uygulayabilmekteydi, zira daha fazla reform blgenin Osmanl mparatorluundan ayrlmasna yol amaktan baka bir sonu dourmayacakt. Dahas, zellikle bu savatan sonra Byk Gler Anadolunun pek ok kentinde temsilcilikler aarak olay daha da karmak bir hale getirdiler. Bu temsilcilikler Mslman ve gayrimslim nfus arasnda yaanan atmalarda arabulucu rol stleniyorlard. Ancak neredeyse her zaman gayrimslimler lehine karar verdikleri iin Osmanl-Ermeni ilikilerinin bozulmasna daha fazla katk salamaktan baka bir ie yaramyorlard.

Bu dnemde grlen bir dier gelime de Ermeni siyasi ve sosyal rgtlenmelerinin hzla artmasdr. Aslnda 1860lardan beri zellikle Adana, Van ve Mu gibi blgelerde bir takm rgtlenmeler grlmekteydi ve bu rgtler 1880 ylnda Birleik Ermeni rgtleri ad altnda birlemilerdi. Dahas ayn on ylda, Vanda kurulan Kara Ha ve Erzurumda kurulan Ulusal Muhafzlar gibi baz devrimci rgtlenmelerde olumaya balamt. Yurt dnda, zellikle Byk Glerin aktif ve dorudan desteinin salanmasyla daha etkin alabileceklerini dnen Ermeni milliyetileri rgtlenmelerini Osmanl snrlar dna tamaya karar verdiler. Bylelikle 1887de Cenevrede Hnak, 1890da da Tifliste Tanak cemiyeti kuruldu. Her ikisinin de amac Dou Anadolu ve Osmanl Ermenilerini Osmanl hkimiyetinden kurtarmak ve bamsz bir Ermenistan kurmakt. Ermeni propagandas konusunda derin aratrmalar yapm olan Louis Nalbadyan'a gre Hnak Partisinin program son derece radikal bir programdr[25]: (Ermeni) Halkn(n) duygularn harekete geirmek iin tahrik ve terre ihtiya vardr. Halk, dmanlarna kar kkrtlacak ve ayn dmann misilleme faaliyetinden yararlanlacakt. Terr, halk korumak ve Hnak programna gven duymasn salamak iin bir yntem olarak kullanlacakt. Parti (komite), Osmanl Hkmetini terrize etmeyi amalamt. Bu suretle rejimin prestiji azaltlacak ve tam anlamyla dalmas iin aba harcanacakt. Terrist taktiklerin tek odak noktas hkmet olmayacakt. Hnaklar, o srada hkmet hesabna alan en tehlikeli Ermeni ve Trkleri ldrmek istiyor ve btn casus ve muhbirleri yok etmeye alyorlard. Parti (komite), btn bu terrist faaliyetlerde bulunabilmek zere kendisine zg bir kurulu mey dana getirecekti. Tanak Partisi Hnak Partisinde pek de farkl saylmazd. Nitekim K. S. Papazyan Tanak Partisi ile ilgili unlar yazmaktadr[26]: Komitenin program isyan yoluyla Trkiye Ermenistanna siyasi ve ekonomik zgrlk salamakt... Komitenin 1892 ylnda yaplan Genel Kurulunda kararlatrlan programn 8. metodu Hkmet yneticilerini ve hainleri terrize etmek, 11. metodu ise Hkmet kurulularn tahrip etmek ve yamalamakt. Bu iki etkili siyasi rgtn kurulmasnn ardndan Ermeni ayaklanmalar balamaktadr. 1889 ile 1909 yllar arasndaki yirmi ylda yaklak krk adet Ermeni isyan ve terrist faaliyeti ortaya kmtr. Aada bu isyanlar tarih srasna gre listelenmektedir: Musa Bey Vakas (Austos 1889), Erzurum Ayaklanmas (20 Haziran 1890), Kumkap Gsterileri (15 Temmuz 1890),

 Merzifon, Kayseri, Yozgat Gsterileri (1892- 1893), First Sasun Ayaklanmas (Austos 1894), Zeytun (Sleymanl) Ayaklanmas (16 Eyll 1895), Divrii (Sivas) Ayaklanmas (29 Eyll 1895), Babli Baskn (30 Eyll 1895), Trabzon Ayaklanmas (2 Ekim 1895), Ein (Mamuratl Aziz) Ayaklanmas (6 Ekim 1895), Develi (Kayseri) Ayaklanmas (9 Ekim 1895) Akhisar (zmit) Ayaklanmas (9 Ekim 1895), Erzincan (Erzurum) Ayaklanmas (21 Ekim 1895), Gmhane (Trabzon) Ayaklanmas (25 Ekim 1895), Bitlis Ayaklanmas (25 Ekim 1895), Bayburt (Erzurum) Ayaklanmas (26 Ekim 1895), Mara (Halep) Ayaklanmas (27 Ekim 1895), Urfa (Halep) Ayaklanmas (29 Ekim 1895), Erzurum Ayaklanmas (30 Ekim 1895), Diyarbakr Ayaklanmas (2 Kasm 1895), Siverek (Diyarbakr) Ayaklanmas (2 Kasm 1895), Malatya (Mamuratl- Aziz) Ayaklanmas (4 Kasm 1895), Harput (Mamuratl- Aziz) Ayaklanmas (7 Kasm 1895), Arapkir (Mamuratl- Aziz) Ayaklanmas (9 Kasm 1895), Sivas syan (15 Kasm 1895), Merzifon (Sivas) Ayaklanmas (15 Kasm 1895) Ayintab (Halep) Ayaklanmas (16 Kasm 1895),

 Mara (Halep) Ayaklanmas (18 Kasm 1895), Mu (Bitlis) Ayaklanmas (22 Kasm 1895), Kayseri (Ankara) Ayaklanmas (3 Aralk 1895), Yozgat (Ankara) Ayaklanmas (3 Aralk 1895), Zeytun Ayaklanmas (18951896), Birinci Van Ayaklanmas (2 Haziran 1896), Osmanl Bankas Baskn (14 Haziran 1896), kinci Sasun Ayaklanmas (July 1897), II. Abdlhamide Suikast Giriimi (21 Temmuz 1905), Adana Ayaklanmas (14 Nisan 1909) Sonu olarak, tm bu isyanlar ve ayaklanmalar, Ermeni Devrimci rgtleri tarafndan Avrupa ve Amerikada Ermenilerin Trkler tarafndan ldrlmesi olarak yanstlm ve bu propaganda Avrupa kamuoyunda ciddi tepkilere yol amtr. Bu yanltma haberler sonucunda Byk Gler hlihazrda kabul edilen reformlarn uygulanmas ve yeni reformlarn tasarlanmas iin Osmanl mparatorluu zerindeki basklarn arttrmaya karar verdiler. ngiltere Ermenilerin durumu ile ilgili olarak 11 Mays 1895 tarihinde bir memorandum gndererek hkmetten btn Ermeni isyanclarn salverilmesi; reformlarn uygulanp uygulanmadnn kontrol edilmesi iin bir Yksek Komiser atanmas; Sasun, Zeytun ve dier blgelerde zarara urayan Ermenilere tazminat denmesi gibi kabul edildii takdirde Dou Anadoluyu fiilen otonom yapacak dzenlemeler talep etti. Osmanl mparatorluu bu talepleri kabul ettiyse de, gerek Dou Anadolunun elden kmasn nlemek, gerekse de Ermeni isyanlarnn bu reformlarn uygulanmasn imknsz hale getirmesi nedeniyle uygulayamadlar[27]. Bununla ilgili olarak, Bitliste grev yapan Rus konsolosu General Mayewski 1912 ylnda unlar kaydediyordu[28]: 1895 ve 1896 yllarnda Ermeni komiteleri Ermenilerle yerel halk arasnda yle bir kuku yaydlar ki, bu blgelerde herhangi bir reformun yrtlmesi imknsz hale gelmiti. Ermeni din adamlar hemen hemen hibir dini eitim gayreti iinde deillerdi. Buna karlk, milliyetilik fikirlerini yaymak iin ok altlar. Bu tr dnceler esrarengiz manastrlarn duvarlar iinde geliti ve dini grevlerin yerini Hristiyanlarn Mslmanlara olan dmanl ald. 1895 ve 1896 yllarnda Asya Trkiyesinin pek ok vilayetinde kan ayaklanmalarn sebebi ne Ermeni kyllerin byk sefaleti, ne de maruz bulunduklar bask idi. Zira bu kyller komularndan ok daha zengin ve mreffehtiler. Ermenilerin ayaklanmas u sebepten ileri geliyordu: 1. Bunlarn siyasi konularda bilinen tekmlleri, 2. Ermeni kamuoyunda milliyetilik, kurtulu ve bamszlk fikirlerinin gelimesi, 3. Bu fikirlerin Bat hkmetlerince desteklenmesi ve

Ermeni din adamlarnn telkin ve abalaryla yaylmas. 1908 ylnda, hemen hemen kansz bir darbe ile ttihat ve Terakki Partisi iktidar ele geirdi. Bir yl sonra da Sultan Abdlhamid tahttan indirilerek yerine Mehmed Read geirildi. ttihat ve Terakki bu deiikliin ardndan Alman yanls bir politika izlemeye balad. Bunun sonucunda Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savana Almanyann yannda katld. Bylelikle Osmanl- Ermeni ilikilerinde yeni bir safha balyordu. 5. Birinci Dnya Sava (19141918) ve Ermeni Tehciri (19151916) Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana Almanya ve AvusturyaMacaristann yannda katlmas Ermeni milliyetileri tarafndan byk bir frsat olarak kabul edildi. Aslnda savaa katlmadan nce Austos 1914te, ttihat ve Terakki yetkilileri Erzurumda Ermenilerle bir araya gelerek onlarn desteini almaya alt. Tanaklar da Osmanl mparatorluu savaa girdii takdirde sadk vatandalar olarak devletlerini destekleyeceklerini bildirdiler. Ancak bu szlerini tutmayacaklard, zira bu toplantdan iki ay nce, Haziran 1914te gizlice dzenlenen Tanak Kongresinde yaklaan sava Osmanl Devletinden bamszlk kazanabilmek iin kullanma karar alnmt. Rusya Osmanl mparatorluuna kar sava ilan eder etmez Rus Ermenileri Rusya ordusuna katlarak Osmanllara saldr hazrlklarna girimeye baladlar. Emiyadzin Katogikosu Rusyann Kafkasya genel valisi Vranzof-Dashkofa Rusyann Osmanl mparatorluuna Ermeniler konusunda reform yapmak zere bakda bulunmas halinde btn Rus Ermenilerinin Rusyay koulsuz olarak destekleyeceini bildirdi[29]. Sava balar balamaz da Tanak Cemiyeti hcre rgtlerine bir talimatname yollayarak Osmanl mparatorluu ierisinde isyanlar karmalarn emretti[30]: Ruslar snr getiklerinde ve Osmanl ordular geri ekilmeye baladklarnda her yerde isyanlar karlmal, Osmanl ordular bu suretle iki ate arasna alnmaldr. Osmanl ordularnn ilerlemesi halinde ise Ermeni askerler silahlaryla birlikte ktalarn terk edecek ve eteler tekil edip Ruslarla birleeceklerdir. Hnak Komitesi de rgtne gnderdii talimatta, komitenin btn gcyle mcadeleye katlarak itilaf Devletlerinin ve zellikle Rusya'nn mttefiki sfatyla Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycan'da zaferi temin iin her trl vasta ile tilaf Devletlerine yardm edeceini bildirmitir[31]. Bu saldrgan aklamalar yalnzca Ermeni siyasi organizasyonlarna has deildi. Meclis-i Mebusanda grev yapan Papazyan, Pastrmacyan ve Boyacyan gibi Ermeni milletvekilleri de ksa sre ierisinde gerilla liderlerine dntler. Ermeni toplumuna hitaben yazd bir bildiride Papazyan unlar sylyordu[32]: Kafkasya'da gnll Ermeni alaylarnn hazr bulundurulmal, bunlar Rus ordularnn ncleri olarak Ermenilerin yaadklar blgelerdeki kilit noktalar ele geirmeli ve Anadolu topraklarnda ilerleyecek Ermeni alaylar ile hemen birlemelidirler Rus ordular Dou Anadolu ilerine doru ilerledike gnll Osmanl ve Rus

Ermenileri tarafndan oluturulmu birlikler tarafndan karlanyor ve ynlendiriliyordu. Osmanl ordusunda grev yapan Ermenilerin byk bir ksm da orduyu terk ederek silah ve cephaneleri ile Rus ordusuna katlyorlard. Ayrca yllardr Amerikan misyoner okullarnda depolanan silah ve mhimmat bu gnll ordusunu silahlandrmak iin kullanlyordu. Sava baladktan bir ka ay sonra, Rus ordusu tarafndan desteklenen Ermeni gerilla birlikleri Dou Anadoludaki ehir ve kasabalara saldrmaya baladlar. gal ettikleri kentlerdeki Mslman halka byk zulmlerde bulundular, pek oklarn vahice ldrdler. Ayn zamanda yollar ve kprleri tahrip ederek Osmanl ordularnn ilerlemesini engellemeye baladlar. Ermenilerin gerekletirdikleri zulmler o derece ileri boyutlardayd ki, blgede grev yapan Rus komutanlarn raporlar bile bu vaheti anlatmakta yetersiz kalyordu. 1915 Martnda Rus ordular Vana doru ilerlemeye baladlar. Bunu frsat bilen Ermeniler 11 Nisan 1915te Vanda byk bir ayaklanma balattlar, Trk mahallelerine girerek byk katliamlara giritiler ve ehrin kolayca teslim olmasn salamaya altlar. O dnemde Amerikada yaynlanmakta olan Ermeni gazetesi Gonak 24 Mays 1915 tarihli saysnda Van'da yalnzca 1.500 Trk'n kaldn" iftiharla bildirmekteydi[33]. Vandaki bu ayaklanma ve katliamdan sonra bile Osmanl Hkmeti Ermenilerin ayaklanmalarna ve Rus ordularna verdikleri destee son vermek amacyla son bir ans vermeye karar verdi. Patrik ve Ermeni kkenli milletvekillerinin de aralarnda bulunduu Ermeni kanaat nderleri ile bir toplant dzenledi ve bu saldrlar nlenemezse ciddi nlemler alnacan bildirdi. Toplantdan sonra da saldrlarn azalma yerine artma eiliminde olmas zerine hkmet sonunda harekete geti. 24 Nisan 1915te Ermeni devrimci komiteleri kapatld ve bu komitelerin ileri gelen 235 yesi devlete kar su ilemekten tutukland. te her yl Ermenilerin soykrm gn olarak andklar bu tarihte deil bir soykrm, bir idam dahi yaanmam olup, tutuklamalarn tehcir ile bir balants da yoktur. Bu tutuklamalarn ardndan 27 Mays 1915 tarihinde hkmet sava blgelerinde yaayan Ermeni nfusun tehcirine ilikin bir kanun kabul etti. Ermeniler bu kanunu soykrm kanunu olarak alglamaktadrlar. Oysa kanun maddeleri incelendiinde tehcirin mparatorluun devamnn salanmas iin geici bir nlem olduu ve Ermenilere zarar verilmeden uygulanmas konusunda dzenlemeler yapld grlmektedir. Kanunun baz maddeleri aada gsterilmektedir[34]: Bahsi geen kasaba ve kylerde yerleik ve nakli gereken Ermenilerin yeni yerleme blgelerine hareket ettirilmeleri ve yolculuklar srasnda rahatlar salanmal, canlar ve mallar korunmaldr. Varlarndan yeni yurtlarna tamamyla yerlemelerine kadar iaeleri mlteci tahsisatlardan karlanmaldr; bunlara daha nceki mali durumlar ve hali hazr ihtiyalarna gre mal ve toprak datlmaldr; ihtiya sahipleri iin Hkmet evler yapmal, ifti sahibi zanaatkrlara tohum, alet, tehizat temin etmelidir. Bu emrin tamamyla Ermeni isyanc komitelerinin genilemesine kar bir nlem olmas nedeniyle, Mslman ve Ermeni gruplarnn karlkl katliama giriimlerine yol

aacak ekilde yerine getirilmesinden kanlmaldr. Yeniden yerletirilen Ermeni gruplarna refakat etmek zere zel grevliler temini iin dzenlemeler yaplacak, bunlarn yiyecek ve dier ihtiyalar salanacak, bu amala gerekecek harcamalar gmenlere ayrlan hkmet tahsisatndan karlanacaktr. Gmenlerin yolculuklar srasnda var yerlerine kadar gerekli iaeleri salanmaldr. Yoksul gmenlere yerleebilmeleri iin kredi verilmelidir. Yolculuk halindeki kiiler iin kurulan kamplar muntazaman denetlenmelidir; bu kiilerin refah iin gerekli nlemler alnmal, ayrca asayi ve gvenlikleri salanmaldr. Yoksul gmenlere yeterli yiyecek verilmeli ve salk durumlar her gn doktor tarafndan denetlenmesidir... Hasta, kadn ve ocuklar trenle, dierleri ise dayankllklarna gre katrla, araba iinde veya yaya olarak gnderilmelidir. Her konvoya bir mfreze muhafz refakat etmeli, her konvoyun yiyecek malzemeleri var yerine kadar korunmaldr... Kamplarda veya yolculuk srasnda gmenlere kar bir saldr vuku bulursa, bu saldrlar derhal pskrtlmelidir. Sonu itibariyle tehcir edilen Ermenilerin gvenlii ve rahat iin devlet elinden geldii kadar tedbir almaya almtr. Ancak sava koullar altnda yeterli yiyecek, temiz su, ulam aralar ve hijyen koullar olmad iin byk sorunlar yaanmtr. Bunun yan sra ordu savata olduundan i gvenlik yeterince salanamam ve eteler tehcir konvoylarna saldrlarda bulunmulardr. Alk ve salgn hastalklar gibi Mslman nfusun da muzdarip olduu felaketler Ermenileri de vurmu ve tehcir srasnda binlerce Ermeni lm veya ldrlmtr. Ermeni lmlerinin says gnmzde bile ciddi bir tartma konusudur. Bu say 250.000 ila 3.000.000 arasnda deimektedir. zellikle Ermeni propagandaclar devletin organize olarak dzenledii katliamlar sonucunda yaklak 1,5 milyon Ermeninin ldn dile getirmektedir. Ancak bu rakamlar banda Ermeni veya dier gayrimslim tebaadan yetkililerin bulunduu Osmanl nfus idaresinin istatistikleriyle elimektedir. Fransz din adam Monseigneur Touchet 1916 ubatnda Oeuvre d'Orient kurumunda verdii bir konferansta 500 bin Ermeninin ldnn sanldn, ancak bunun abartlm olabileceini ifade etmitir. Toynbee Ermeni kaybn 600 bin olarak gstermektedir. Encyciopedia Britanica'nn 1918 basksnda da ayn rakam vardr. Ermeniler de nce bu rakam ileri srmlerdir. Paris Bar Konferansna katlan Ermeni Heyeti Bakan Bogos Nubar o srada Trkiye'de hala 280 bin Ermeni bulunduunu, 700 bin Ermeninin ise baka lkelere g ettiini sylemitir. Bogos Nubar'n bu hesab doru ise, toplam Ermeni nfusu 1.300.000 olduuna gre, Ermeni kayb yine 300 bin dolaylarndadr[35]. Rusyadaki 1917 Ekim Devriminin ardndan Rusya Brest-Litowsk antlamasn imzalayarak savatan ekilmi ve Dou Anadoluyu boaltmaya balamtr. ekilirken blgeyi Ermeni gerilla liderlerinin insafna terk etmi, onlara silah ve mhimmat da salamtr. Ermeni eteleri bu g boluundan yararlanarak pek ok ehir ve kasabay igal ederek byk zulmlerde bulunmulardr. Ariv belgelerine gre 1914 ila 1921 arasnda Ermeniler tarafndan katledilen Mslman nfusun says 518.000i bulmutur.

Savan sonlarna doru toparlanan Osmanl ordusu Ermenileri geri pskrtmeyi baarm ve Erivan ve Emiyadzin dnda kalan topraklarda ilerleyerek Bakye kadar olan blgeyi kontrollerine almlardr. Ancak Mondros mtarekesinden sonra bir kez daha geri ekilmek zorunda kalmlardr. Artk Ermeni meselesi sava alannda deil diplomatik konferanslarda, masada zmlenecektir. 6. Ermenilerin Byk Ermenistan Hayali (19181922) Birinci Dnya Sava sona erdiinde savan tm taraflar Pariste Avrupann ve Osmanl Devletinin sava sonras durumunu tartmak zere bir araya geldiler. 1919 ylnda dzenlenen Paris Bar Konferansna Ermeniler de Bogos Nubar Paann bakanlk ettii bir heyetle katldlar. Konferansta Bogos Nubar Paa neredeyse Dou Anadolunun tmn talep etti. Talep ettii blge Artvin, Kars, Rize, Trabzon, Giresun, Tokat, Sivas, el, Adan, Kahramanmara, Adyaman, Malatya, Elaz, Tunceli, Gmhane, Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ar, Van, Diyarbakr, Batman, Siirt ve Mutan mteekkil bir blgeydi. Bu illerin kaplad alan da yaklak 390.000 km2ye ulamaktayd ki bu neredeyse Anadolunun yars demekti. Osmanl mparatorluunun azl dmanlarndan ngiliz Babakan Lloyd George bile Bogos Nubarn bu taleplerine Bogosun peri masallar diyerek dalga geecekti. 1920 ylnda Osmanl mparatorluu Sevr antlamasn kabul etmek zorunda kald; ancak bu anlama asla uygulanamad. Antlamann altnc blm Ermenistanla ilgili dzenlemelere ayrlmt. Antlamann 89. maddesinde unlar yazmaktadr: teki Batl Yksek Taraflar gibi, Trkiye ile Ermenistan da, Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis llerinde, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn saptanmas iini Amerika Birleik Devletleri Bakann hakemliine sunmay ve bu konudaki kararn olduu kadar, Ermenistann denize k ile sz geen snra bitiik btn Osmanl topraklarnn askersizletirilmesine ilikin ileri srebilecei btn hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr. ABD Bakan Woodrow Wilson kendisine verilen hakemlik grev srasnda hazrlad raporda Ermenilere Dou Anadoludan yaklak 120.000 km2lik alan verilemesini istedi. Bu da u illeri kapsyordu: Van, Ar, Kars, Artvin, Erzurum, Bingl, Mu, Bitlis, Siirt, Erzincan, Gmhane, Bayburt, Trabzon, Rize ve Sivasn bir blm. Sevr antlamasnn ardndan Ermeniler bir kez daha kendilerine vaat edilen topraklar igal etmek zere Dou Anadoluya girdiler. Ancak Aralk 1920de Trk ordular Ermenileri geri pskrtt ve Gmr Antlamas imzalanarak bugnk Trk-Ermeni snr izildi. Ermenistan o gnlerde Sovyetler Birliine katld iin bu antlama uygulanamad. Ancak daha sonra 1921 ylnda Rusya ile yaplan Moskova ve Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile yaplan Kars antlamalaryla Gmr Antlamasndaki hususlar kabul edildi.

-------------------------------------------------------------------------------[1] Uzman, ASAM, Ermeni Aratrmalar Enstits, mspalabiyik@eraren.org [2] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Belgelerle Ermeni Sorunu, (Ankara: Babakanlk Basmevi, 1992), s. 3 [3] Pars Tulac, Tarih Boyunca Bat Ermenileri: Cilt I (287-1851), (stanbul: Pars Yayn, 2004), s. 1 [4] A.y. [5] A.y., s. 9 [6] A.y., s. 17 [7] A.y., s. 24 [8] Seluklu-Ermeni ilikileri ile ilgili detayl bilgi iin bkz., Ali Sevim, Seluklu ve Ermeni likileri, (Yeni Trkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu zel Says, ss. 595-601) [9] Mool-Ermeni ilikileri ile ilgili detayl bilgi iin bkz., Mehmet Ersan, Seluklular Dneminde Trk Ermeni likileri, (Yeni Trkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu zel Says, ss. 603-615), zellikle 611 ve devam. [10] Tulac, a.g.e, s. 143 [11] lber Ortayl, Osmanl Ermenileri, (Yeni Trkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu zel Says, ss. 630-632), s. 631 [12] Bu glerden en nemli ikisi 1486 ve 1487 yllarnda gereklemitir. Tulac, a.g.e, s. 164 [13] A.y., s. 178 [14] A.y. s. 187 [15] Tlay Reyhanl, ngiliz Gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (1582-1599), (Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1983), aktaran, Tulac, s. 191 [16] Ercment Kuran, Tarihte Trkler ve Ermeniler, (Yeni Trkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu zel Says, ss. 616-620), s. 617 [17] Enver Konuku, Osmanllar ve Millet-i Sadkadan Ermeniler, (Yeni Trkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu zel Says, ss. 621-629), s. 623 [18] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, a.g.e, s. 26 [19] Justin McCarthy ve Caroline McCarthy, Turks and Armenians: A Manual on the Armenian Question, (Washington D.C.: Committee on Education, Assembly of Turkish American Associations, 1989), s. 31 [20] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, a.g.e, s. 26 [21] Antlamann tam metni iin bkz. www.polisci.ucla.edu/faculty/wilkinson/ps123/treaty_paris_1856.htm [22] Islahat Fermannn tam metni iin bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, (Ankara [23] Turgay Uzun, Osmanl Devletinde Milliyetilik Hareketleri inde Ermeniler in Hasan Celal Gzel (ed.), Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2001), s. 167 [24] Bu blmdeki bilgiler derlenirken D leri Bakanlnn web sitesinin ilgili blmleri kullanlmtr. [25] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/OnSoruOnCevap.htm [26] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/OnSoruOnCevap.htm [27] Musa amaz, Ermeniler Hakkndaki Reformlarn Uygulanmas, in Hasan Celal Gzel (ed.), Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2001), s. 173 [28] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/OnSoruOnCevap.htm [29] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/OnSoruOnCevap.htm [30] Ay. y. [31] Ay. y. [32] Ay. y. [33] Ay. y. [34] Ay. y. [35] Ay. y.