You are on page 1of 34

I.

DNYA SAVAI VE KURTULU MCADELES SIRASINDA MARATA ERMEN MEZALM


AHMET EYCL* 1. MARATA ERMEN MEZALM Mara, Osmanl Devleti dneminde Halep Vilyetine balyd. O dnemde Mara yresinde ve zellikle Maran Zeytun (Sleymanl) kazasnda kmsenemeyecek miktarda Ermeni nfusu vard. Ermeniler, Gregoryen, Katolik ve Protestan mezheplerine blnmlerdi. 1908 Halep Vilyeti Salnamesine gre, Mara merkezinde 4 Ermeni (Gregoryen), 3 Protestan, 2 Katolik, 1 Latin kilisesi ve 15 Hristiyan mektebi vard. Zeytunda 6 kilise, 2 manastr, 1 gayrimslim rtiye ile 5 iptidai mektebi bulunuyordu. Elbistanda 3 kilise, Gksunda 1 Ermeni (Gregoryen) kilisesi ile 4 Protestan mektebi grnyordu. ehir merkez nfusu toplam 67.974 olan Marata, 46.557 Mslman, 11.180 Ermeni (Gregoryen) ve 3.567 Katolik yaamakta idi. ok dalk ve verimsiz bir yerde kurulmu olan Zeytundaki Ermeniler, Osmanl ynetiminin hogrsnden yararlanrlar ve devlete vergi vermemek iin sk sk ayaklanrlard. Bunlar, vergiden muaf tutulmalar iin Sultan IV. Murattan bir ferman alm olduklarn ileri srerler fakat bunu ispat edemezlerdi, vergi vermemek iin silaha sarlp kan dkerlerdi. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi adl eserinde 1780-1853 tarihleri arasnda Zeytunda bir ok Ermeni ayaklanmas ktn belirtir1. O tarihten sonra, yabanclarn da kkrtmalaryla Zeytun Ermenileri zaman zaman ayaklanm ve kan dkmlerdir. 1862 ylnda ve 1878 Rus Sava srasnda da Zeytunda isyanlar karmlardr. Bu dnemde Zeytun Ermenileri, Anadoluda faaliyet gsteren Amerikan misyonerlerinden de cesaret almlardr. 1878 Berlin Antlamasndan sonra Osmanl Ermenileri devletin bana byk bir gaile olmaya balamtr. 1887de Hnak Komitesi, 1890da Tanak Komitesi kurulmu ve ondan sonra bu gizli rgtler Anadoluda yllarca sistematik biimde kan dkmlerdir. Gizli komiteler, ayaklanma karmak iin en elverili yerlerden biri olarak ncelikle Zeytunu semilerdir.
Kahramanmara St mam niversitesi (KS), Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi. 1 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar. 2. Bask, stanbul 1987, s.488-489.
*

AHMET EYCL

Zeytun Ermenileri 1895 ylnda yeniden ayaklanmlardr ve bu ayaklanma, Hnak komitesi tarafndan hazrlanp yrtlmtr. Bu ayaklanma 24 Ekim 1895te balad ve 28 Ocak 1896 tarihine kadar devam etti. 3 Kasm 1895te asiler, Halepteki ngiliz Konsolosuna bavurdular ve mhimmatlarnn azaldn bildirerek ngiliz Hkmetinin mdahalesini istediler. stanbuldaki ngiliz Bykelisinin Babli zerindeki basks sonucu Zeytun asileri mstahak olduklar cezadan kurtuldular. Sonunda ellerindeki silahlarn teslim edilmesi, genel af iln edilmesi ve elebalarndan be Hnak komitecisinin yurt dna karlmas, gemi vergilerin affedilmesi, miri verginin azaltlmas artlar ile asiler teslim oldular. Bylece isyan bitti. syana katlan Ermeni asiler, ngiltere tarafndan kurtarld2. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesini frsat bilen Ermeniler, siyasi amalarn gerekletirmek ve ierden devleti kertmek iin igalci bat glerinin oyununa gelerek kin ve intikam duygularyla Trk ordusunu arkadan vurmaya, savunmasz insanlar acmaszca katletmee baladlar. Siyasi amalar uruna 1878-1915 tarihleri arasnda bir buuk milyon Mslman ehit ettiler. Ermenilerin yapa geldikleri bu ihanetlerinden dolay 14 Mays 1915te Nakl-i Skkan kanunu karld. Bylece devlete ve millete zarar veren ve verme teebbsnde bulunan Ermenilerin bulunduklar yerden alnarak daha gvenli yerlere nakledilmeleri saland3. 23 Nisan 1914te Zeytunda bir eve saklanan sekiz Ermeni ekyasn tutuklamak iin zerlerine bir jandarma mfrezesi gnderildi. Teslim olmak istemeyen ekya askere ate at ve bu atmada halktan bir kii ld. Ev tam olarak ablukaya alnd srada Ermeni Piskoposu olaya mdahale etti. Ayrca Ermeni halk da bu durumdan istifade ederek jandarmaya silahla saldrd. atmann kontrol edilmeyecek kadar bymesi zerine jandarma mfrezesi ekyay tutuklayamadan Maraa dnmeye mecbur oldu4. Ermeni isyanclar, 17 Austos 1914de Zeytun askerlik ubesinden terhis edilen Andrnl yz Mslmana hcum ettiler ve bunlar hunharca ldrdler. Bu saldr esnasnda Been Kynden birok masum insan da katlettiler. Hnak Komitesi bakan akrolu Panosun evinde toplanan Ermeniler, Hkmet binasn basarak kaymakam ldrme ve telgraf tellerini kesme konusunda karar ald. Fakat Ermenilerin gerekli tedbirleri zamannda alamamas
2

Ahmet Eyicil, Marata Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Gn Yaynclk, Ankara 1999, s.214-226., Osmanl Arivi Ydz Tasnifi Ermeni Meselesi (Ottoman Archives Yldz Collection The Armenian Question ), Tarihi Aratrmalar ve Dkmasyon Merkezi Kurma ve Gelitirme Vakf, stanbul 1989, c.2, s.433., Uras, a.g.e., s.4090-401. 3 Abdullah Emircan, Mehmet Emin Gerger, Ermeni Vaheti, Cemre Yaynlar, stanbul 1992, s.26. 4 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), Say 86, Belge no 2048, Ankara Nisan 1987, s.1. Belleten C. LXVII, 58

MARATA ERMEN MEZALM

ve hcum emrini vaktinde verememesi nedeniyle alnan bu iren karar uygulanamad5. Krk kiilik bir silahl Ermeni etesi Zeytuna yaya bir saatlik mesafede 2 Eyll 1914 tarihinde yirmi bir yolcuyu soyarak 12.000 kuru parasn zorla ald. Klada bulunan otuz er, Zeytundaki Ermenilerin bask ve zulmne dayanamayarak kamaya mecbur oldu. Ermeni ekyasnn yapt zulme Mslmanlar tarafndan karlk verilecei endiesi ortaya knca Marata bulunan seyyar blndeki acemi 200 erden oluan kuvvetin Zeytuna gnderilmesine karar verildi. Daha fazla kuvvete ihtiya bulunmasna ve istenmesine ramen ehrin gvenliini salamak iin 1160 mevcutlu Depo Taburunun Maratan ayrlmasna izin verilmedi6. 24 Ekim 1914 tarihinde Mara erafndan on be kiinin imzas ile Harbiye Nezaretine gnderilen telgrafta; Ermeni ekyasnn 1895 ylnda Andrn Hkmet Konan yaktn, bu tarihten beri akl almaz bir ekilde halka zulmettiini, erkekleri ldrerek ocuklar yetim ve kadnlar dul braktn, 1910 ylndan beri dalara kan ekyann Mslmanlarn yollarn keserek kan dktn, seferberlik davetine icabet ederek Zeytuna gelen 60 askere saldrdn ve bu askerlerin 250 lirasn gasbettiini, ekyann cezalandrlmadn, baz nfuzlu kimselerin ekya tarafn tutarak sulular affettirmek istediklerini, bu duruma Mslmanlarn ok zldn ve onlar destekleyenlerden nefret ettiklerini, eer durum byle devam ederse seferberlik davetine katlacak olanlar zerinde olumsuz etki brakacan ve bir ka gn nce Jandarma Ahmetin ehit edildiini bildirdi. Ayrca eraf, ehitlerin kan kurumadan ekyann cezalandrlmasn ve affedilmemesini, ekyann cezalandrlmasndan saknlyorsa Mslman halkn serbest braklmasn istedi7. ngiliz, Rus ve Franszlarn siyasi emellerine alet olan ve tahriklerine kaplan Ermeniler, igalcilerin bulunduklar blgelerde Osmanl kuvvetlerinin gcn zayflatmak ve etkisiz hale getirmek iin harekete getiler. Hnak Komitesinin nclnde isyan ederek katliamlar yaptlar. Zeytunda I. Dnya Sava yllarnda isyan sevk ve idare edenler, Hnak Komitesi bakan akrolu Panos ile kardei Solakolu Mesrup ve Yeni Dnyaolu Nisan adl Ermenilerdi. Ermeni etesi Zeytunun sarp yerinde bulunan Tekye Manastrna ekildi. Bunlarn takbt esnasnda ubat 1915te Mara Jandarma Kumandan Binba

5 6

Veysel Erolu, Ermeni Mezalimi, Sebil Yaynevi, stanbul 1995, s.97-98. ATBD, Say 81, Belge no 1806, Ankara Aralk 1982, s.19. 7 ATBD, Say 86, Belge no 2049, s.5.

AHMET EYCL

Sleyman Bey8 ile yirmi be asker ehit dt ve otuz drt asker yaraland. Asilerin bir ksm yakaland ise de, ou karanlktan ve bulunduklar yerin sarp oluundan faydalanarak kamay baard9. Kk bir jandarma mfrezesi 18 Mart 1915te Mara ile Zeytun arasnda otuz kiilik bir Ermeni etesinin silahl saldrsna urad. Saldrda 6 er ehit oldu. Ayn gn iki jandarma koruyuculuunda Zeytuna gelmekte olan acemi erler Ermeniler tarafndan kiliseye hapsedildi10. Zeytuna cephane gtren jandarma ktasna 10 Nisan 1915te silahl Ermeni ekyas saldrd. etelerin devaml olarak saldrlar sebebiyle blgede huzur ve gvenlik kalmad. Bunun zerine Zeytun ve Marata oturmalar sakncal bulunan Ermenilerin mecburi olarak Konyaya gnderilmesi hususunda gereinin yaplmas IV. Ordu Kumandan Cemal Paaya bildirildi11. Fransa ve Rusyann tahrik ve tevikiyle Osmanl Devletine kar ayaklanmay alkanlk haline getiren Zeytun Ermenileri, anakkale Savalarnn devam ettii 18 Mart 1915te isyan ederek yeniden ayaklandlar12. Vatann savunan Trk askerini arkadan vurdular. Bunun zerine 25 Mart 1915te isyanclarn sakland Saint Mary Manastr zerine asker gnderildi. atma akama kadar devam etti ve ekyann bir ksm gece firar ederek kurtuldu. Msademede 26 asker yaraland, bir binba ve 8 er ehit oldu, buna mukabil 100 ekya yaraland ve 37 ekya ldrld. 25 Martta Zeytunda aramaya devam edildi ve 5 ekya ele geirildi. Ayrca silah, barut, zararl yayn ve Ermeni cemiyetinin mhr bulundu. Yaplan sk takip ve alnan caydrc tedbirler zerine 29 Martta 300 ekya teslim oldu. 2 Nisanda firar eden ekya, Ali Kayas ve Sultan Da mevkiinde topland. Muhtemel bir katliam nlemek iin zerlerine bir da topuyla bir mfreze asker gnderildi13. Manastrdan kaan ekya stretejik bir yer olan Fndcaka yerleti ve burada 8 Haziran 1915 tarihinden itibaren yeniden isyan etti14. Fndcak kyne toplanan 400 Ermeni ekyas, evre kylerde bir ok ev yakt ve 10 Mslman ldrd. Ekya ile 132. Alay arasnda 20 Temmuzda atma balad. atmada 2 jandarma ehit oldu ve 3 jandarma da yaraland. Olaylarn bymesi zerine IV. Ordu Kumandan Cemal Paa 132. Alayn takviye birlikleri ile kuvvetlendirilmesini istedi15. 2 Austos 1915e kadar devam eden
ehit edilen Mara l Jandarma Kumandan Binba Sleyman Beyin ansna Zeytunun ad rade-i Seniye ile Sleymanlolarak deitirildi. Yaln zalp, Milleti Sadka Patrts ve Mara, Fatih Genlik Vakf Matbaas letmesi, stanbul (tarihsiz), s.325. 9 Erolu, a.g.e., s. 99-100. 10 ATBD, Say 81, Belge no 1820, s.98. 11 ATBD, Say 81, Belge no 1823, s.112. 12 Eyicil, a.g.e., s.333. 13 Eyicil, a.g.e., s.340. ATBD, Say 86, Belge no 2053, s.23. 14 Eyicil, a.g.e., s.342. 15 ATBD, Say 81, Belge no 1836, s.176.
8

MARATA ERMEN MEZALM

Fndcak isyannda 2.000 asker 5.000 sivil olmak zere toplam 7.000 Mslman Trk ehit verildi. Ermenilerden ise sadece 2.100 isyanc ldrld16. IV. Ordu Kumandan Cemal Paa, I. Dnya Sava esnasnda gneyde karlacak Ermeni isyanlarnn sebeplerini ve gvenlik bakmndan verecei zarar ok iyi biliyordu. syann kmas halinde asayi ve gvenlii salamak amac ile Ermenilerin yaad Zeytun gibi hassas yerlerde bir ok askeri kuvvet bulundurmak zorunda kalnacakt17. Drtyol, Antep, Urfa ve Zeytun gibi blgelerde karlacak Ermeni isyan Suriyeyi Anadoludan ayrmay kolaylatracakt. Buralarda yaayan Ermeniler, eskiden beri isyan karmaya hazr ve alk olmalarndan dolay sadece dardan verilecek bir emri bekliyorlard. Bu hassas durumdan istifade eden Fransz ve ngiliz Dou Akdeniz ordular kumandanlar, anakkale Savalarnn en iddetli anlarnda Ermenilere verdikleri talimatla isyan balattlar. Ayrca bu durumu ok iyi bilen Amerikan Milli Ermeni Savunma Komitesi bakan Miran Seraslan, ngiliz D leri Bakanlna bir mektup gnderdi ve mektubunda Kilikyaya gnll isyanc sevk etmek iin hazrlk yaptn, oradaki Ermenilerin Sis (Kozan), Hain (Saimbeyli), Frns, Mara ve Fndcakta isyan bayra aarak Toros Dalarndan Akdenize kadar bir sava sahas oluturacan ve bylece Osmanl ordularnn Msra doru ilerlemesine engel olunabileceini belirtti18. Vatanda olduu devleti aleyhinde isyan etmeleri sebebiyle Zeytundaki Ermenilerin tamam 9 Mays 1915ten itibaren Nakl-i Skkan Kanununa tabi tutuldu19. Bu arada Maratan tehcir edilen Ermenilerden borlu olanlarn borcu alnmad20 ve ticaretle megul olanlarnn ehirde kalmasna izin verildi21. Tehcir esnasnda hakszlk yapan grevliler hakknda gerekli yaptrmlar uyguland gibi hakszla urayan Ermenilerin de maddi masraflar Maliye Bakanlnca karland22. Badat Demiryolu projesi, Almanya ile Osmanl Devletinin ilikisinin artmasna ve ngilterenin endieye dmesine sebep oldu. ngiltere, Hindistan ve Msrla olan ulamn salayan yol gvenliinin tehlikeye dmesinden korkuyordu. Rusya, Osmanlnn g kazanmasna kar kyordu. Fransa, Trkiyenin mali ilerine Almanya gibi baka bir devletin karmaya baladn
16 17

Eyicil, a.g.e., s.342-47. Yaar Akbyk, Milli Mcadelede Gney Cephesi Mara, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 1999, s.310. 18 Akbyk, a.g.e, s.311. 19 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (O.B.E.) Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariv Dairesi Bakanl, Yayn nu.14, Ankara 1994, s.28. 20 O.B.E., a.g.e., s.37. 21 O.B.E., a.g.e., s.39. 22 O.B.E., a.g.e., s.188.

AHMET EYCL

grmekten dolay byk bir endieye kaplrken, mttefiki Rusyann da siyasi emellerini destekliyordu23. 1903 Badat Demiryolu anlamasnda kendilerine art koulan hkmlere bal kalacan taahht eden Almanyann24 Asya Trkiyesinde 450 misyoneri ve yzlerce yerli Hristiyan yardmcs bulunuyordu. Alman Katolikleri, misyonerlik faaliyetlerinde Protestanlardan geri kalmyordu25. Bilhassa demiryolu inas esnasnda blgede bulunan Katolik ve Protestan mezheplerinde olan Ermeniler inaatlarda alyorlard. Almanlar, Toros Tnellerinin inasnda alan Ermenilerin i gcnden faydalanyordu. Almanlarn himayesi altnda alan ve bunu frsat bilen Ermeniler, gndz iilik ve gece ekyalk yapyorlard. Bu nedenle demir yolunun gvenliini salamak ve iilerin faaliyetlerini takip etmek iin imendifer Taburu kuruldu. Aslen Fransz olup talyan vatandalndan ayrldktan sonra Osmanl vatandalna geen Robert, imendifer iletme ve inaat irketinde birok Ermeni ve Rum asll memur ve iileri istihdam etti. Bu irkette alan Ermeniler de, Trklerden intikam almak iin ete faaliyetlerine devam ettiler26. Bu nedenle, Toros Demiryolunda alan Maral Ermeni iilerinin 22 Nisan 1916 tarihinde 24 saat iinde Maraa dnmelerinin salanmas Dahiliye Nezaretince Mara Mutasarrflndan istendi27. 26 Nisan 1916da Marta Nakl-i Skkan Kanununa gre sevk olunmayan 3.845 erkek ve 5.000 kadn olmak zere toplam 8.845 Ermeni bulunuyordu. Bunlarn 500 Gregoryan ve dierleri Katolik idi. syan etmekten dolay Katoliklerin sevki yapld ve isyana katlmayan Gregoryanlarn yerlerinde kalmas saland28. Devletten ald ihalelerle ar derecede zengin olan, daha nce eitli isyanlara katlan, Katolik olan ve bilhassa 1895 isyannda 50,000 adet naydr ve Martini marka tfek ile bunlarla kullanlmak iin 20,000,000 merminin alnmasnda nemli rol oynayan sabkal Mara Mebusu Hrlakyan Efendi Meskeneye srgn edildi29.

Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava, Tercme Eden: Kasm Yargc, Milliyet Yaynlar, stanbul 1972, s.18 24 Earle, a.g.e.,s.136. 25 Earle, a.g.e.,s.145. 26 12. Kolordu Kumandanlnn 22. 05. 1918 tarih ve 1519 sayl yazs. Askeri Tarih Aratrmalar Stratejik Ett Bakanl (ATASE), Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-120. 12. 27 O.B.E., Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariv Dairesi Bakanl, Yayn nu.14, Ankara 1994, s.137. 28 O.B.E., a.g.e., s.140. 29 O.B.E., a.g.e., s.147.

23

MARATA ERMEN MEZALM

syan karmak amacyla toplanp daa kan Ermeni ekyas, Mslman kylerde barnamyordu fakat, Mslman olmayan kylerden destek buluyordu30. Tkbat sonucunda yakalanmaktan kurtulan Ermeni ekyas sarp arazilere gizleniyor ve Toros demir yolunun getii dalk arazide alan Ermeni iilerle diyalog kuruyordu. Ekya ile birleen Ermeni iiler, onlarla birlikte evredeki Mslman kylerde cinayet iledikten ve halk soyduktan sonra tekrar i bana dnerek izlerini kaybettirmeye alyorlard31. Nakl-i Sukkan Kanununa tabi tutulan Ermenilerin bir ksm yolculuk esnasnda gvenlik asndan skntlara sebep oluyordu. Buna meydan vermemek iin Hkmete gerekli tedbirler alnd. zmirden zorla karlp nakil edilen 200 Ermeni komitac muhafaza altnda 13 Kasm 1916da Mara yoluyla Zora sevk edildi32. 5 Aralk 1917de slahiye civarnda halka zulmeden bir Ermeni etesinin olduu tespit edildi. Bu eteye demir yolunda alan Ermeniler yardm ediyordu. iler demiryolundan ve imendifer Taburundan aldklar silah, cephane ve eyalar etelere gnderiyorlard. Bunlarn desteini alan Ermeni etesi evrede tedhi hareketine devam ediyordu. etenin faaliyetlerine son vermek iin denetim artrld ve Miralay Fuat Bey, Amele Taburu ile inaatta almak amacyla yerletirilen iilerin denetim ve gzetimini yapmak zere grevlendirildi33. slahiye civarndaki Ermeni etesinin tkbat yaplrken dier blgelerde de ete faaliyetleri devam ediyordu. Maran kuzeyindeki Ali Kayas civarnda otuz kiilik Ermeni etesinin takibi iin Kilis ve Antepten otuz kiilik mfreze gnderildi. Yardm olarak gnderilen kuvvetlerle bu etelerin takibi 14 ubat 1917 tarihinde tamamland34. Mara ve evresinde Ermeni ekyasn etkisiz hale getirmek, firarileri yakalamak ve asayii salamak iin Onuncu Depo Alaynn Birinci Taburu 16 Kasm 1917 tarihinden itibaren Marata bulunduruldu. ki ay boyunca bu tabur etkili olamad. Birinci taburun krkar mevcutlu mfrezesi Pazarck, bir mfrezesi de Andrna gnderildi. Burada askerin istirahat salandktan sonra evrede asayii salamak amacyla 16 Ocak 1918de harekete geildi. Hareket esnasnda tabur kumandan, kurallara uymad gibi disiplini salamakta sorumluluunu idrak etmedi. Kumandann bu tutumu dman cesaretlendirdi ve
ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20. ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-2. 32 O.B.E., a.g.e., s.158. 33 On kinci Kolordu Kumandanlnn Adana Askeri Hat Komiserliine gnderdii 05.12.1917 tarih ve 4851 sayl yazs. ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-3, 1-4, 1-5, 1-6, 1-7, 1-8,. 34 slahiye Takip Mfreze Kumandanlnn 14.02.1917 tarihli telgraf. ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-16.
31 30

AHMET EYCL

Ermeni etesinin Maraa yaklamasn kolaylatrd. Bunun zerine ekyay durdurmak iin iyi eitilmi asker gnderilmesi, blgenin menzil mfettiince denetlenmesi35 ve tabur kumandanna gerekli emrin verilmesi istendi. yle ki 27 Ocak 1918 tarihinde ehirde asayi ve gvenlik tamamen bozuldu. Bu sebeple evrede bulunan kylerde yaayan Ermeniler bile ekyalk yapmaya cesaret etti36. Onuncu Depo Alaynn Birinci Taburunda bulunan zabit Nedim Efendi 5 Ocak 1918de Gksunun Ksrk Gz adndaki yerde silahl atmada ehit oldu ve 4017 numaral Alman yapm mavzeri ekya tarafndan gasp edildi37. 2. BOZO ETES Bozo etesi, I. Dnya Sava srasnda Maran Pazarck Kasabasndan Bozo Airetine mensup Bozo tarafndan kuruldu. Airetlerin bir ksmn yanna alan ve Ermenilerce desteklenen Bozo etesi ksa srede byd. Kurulan Bozo etesi etrafa korku samaya ve halk yal, ocuk ve kadn demeden ldrmeye balad. Bu ete ile 17 Ocak 1918de Pazarckn Cimikan danda msademeye girildi. Msademede mfrezeden bir er ile bir jandarma ehit oldu. Ekyadan alt kii ldrld ve beygir itlaf edildi. Gece karanlndan faydalanan ekya firar etti ise de sulularn tkbatna devam edildi38. Bu arada taburun drdnc blne mensup 1887 doumlu Hasan olu Halil onba, rahatszlndan dolay 8 kaput ve 6 battaniye ile Pazarckn Harmanck Kyne brakld. Fakat Bozo etesi 21 Ocak 1918de Harmanckda braklan Halil Onbann zerine saldrd. Halil Onba mermisi bitinceye kadar ekya ile savat. Kurunu kalmayan Halil Onba Bozo etesi tarafndan hunharca ehit edildi39. Halil Onbann yannda bulunan ve 6639 numaral Alman yapm mavzer, 8 kaput, 6 battaniye ve 1 kasatura Bozo etesince gasp edildi40. Ekyann takibine devam edilerek Tilkiler Kyne gelindi. Onuncu Depo Alayna bal kinci Tabur, Marata bulunan Birinci Tabur ve Antepten gnderilen mfrezelerle birleen kuvvetler, Kseceli (Kseler) Kynden hareket ederek Tilkiler Kyne ulatlar. Bozo Airetine bal Karalar Airetleriyle Tilkiler Airetinden bir miktar yardmc kuvvet alnd. kmalini tamamlayan ve yerli airetlerden yardm alan kuvvetler, Gani Da istikametine hareket ederek
Menzil Mfettiinin Frat Menzil Mfettiliine gnderdii, Onuncu Depo Alay Birinci Tabur Kumandannn ekyann yakalanmasna gz yumduu hakkndaki 16 Ocak 1918 tarihli telgraf. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 17, Belge no 4. 36 ATASE, Klasr no 4218, Belge no.4-5. 37 Yldrm Ordular Depo Ktaat Mfettiinin Antepten 12. Ordu Kumandanlna gnderdii 21.01.1918 tarihli yazs. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-2. 38 Yldrm Ordular Depo Ktaat Mfettiinin 12. Kolordu Kumandanlna gnderdii 22 .1. 1918. Tarih ve 2 nolu raporu. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-4, 4-29. 39 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-2. 40 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no.4-29.
35

MARATA ERMEN MEZALM

Bozo etesini takip ettiler41. Duman Tepede Bozo etesi ile msademeye girildi. Msademede mlazm Avni Efendi ve iki er ar bir ekilde yaraland ve er ehit oldu42. Duman Tepe msademesinde Bozo etesinden alt kii ldrld ve beygir itlaf edildi. Bozo etesi direnmeye devam etti43. Bozo etesi ile st ste iki defa atmaya girildi ise de bir sonu alnamad. Mlazm Ali Nazmi Efendi komutasndaki mfreze ile onu destekleyen mlazm Hasan Efendi komutasndaki mfreze 22 Ocak 1918de Pazarckn Ufackl Ky civarnda Bozo etesi ile nc atmaya drt saat devam etti. Bu silahl atmada nc Depo Alaynn Birinci Taburundan iki er ehit oldu ve ikinci taburdan bir er yaraland. Bozo etesinden dokuz ekya ldrld ve hayvan itlaf edildi. atma esnasnda ete reisi Bozo yaraland. Bu arada ikinci msademede yaralanan Avni Efendi, Cihyife (Cinife-Yavuzeli) Kynde vefat etti44. Ekyann takibi srasnda yaplan msademede Onuncu Depo Alayna mensup Hanefi, Muhsin ve Hasan adl askerler ehit oldu. Mara ve Pazarck blgesindeki ekyann etkisiz hale getirilip tutuklanmas konusunda 25 Ocak 1918 tarihinde Tabur Komutanna yeniden talimat verildi. Ayrca askerin moralini yksek tutmak iin Onuncu Depo Alayna mensup askerlerin taltif edilmesi nerildi45. Yedek takviye birlii gelmeden nce Bozo etesini ortadan kaldrmak amacyla 30 Ocak 1918de bir mfreze karld. Bu mfrezeye Ktrk Airetinden Bozo etesinin sakland yerleri bilen yardmc elemanlar alnd, bunlarn bilgi ve tecrbelerinden istifade edildi. Ayrca Ktrk Airetinden otuz kii silahlandrlarak halktan da destek alnd. Bir zabtann komutasnda 15 kiilik kk bir kuvvet oluturuldu46. Ekyay bastrmak iin Pazarckta 25 kiilik mfreze kuruldu. Mfrezelere halktan gnll katlanlar hakknda mahall hkmetten destek ve gvence alnd. Her askere 150 fiek, her mfrezeye drt sandk cephane verildi. Gnll katlanlara silah verilmesi konusunda ok dikkat edildii gibi47 gnll katlanlarn kendi balarna hareket etmesine, airetlerin yanna gitmelerine, tkbattan bir

Yldrm Ordular Grubu Depo Ktaat Mfettiinin 12. Ordu Kumandanlna gnderdii 02.02.1918 Tarih ve 1 nolu raporu. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4, 26. 42 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no.4-29. 43 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-26, 4-27, 4-28. 44 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-3, 4-30. 45 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-12. 46 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-9. 47 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-18.

41

10

AHMET EYCL

netice alnncaya kadar mfrezeden ayrlmasna, hastalk gibi durumlar istisna olmak zere kesinlikle izin verilmedi48. Olaylarn olumsuz ynde gelimesi zerine XII. Kolordu Kumandanl, 31 Ocak 1918 tarih ve 342 sayl yazsyla Mara blgesinde bulunan etelerin tkbatnn yaplmas ve kesin olarak imha edilmesi konusunda talimat verdi49. Marata asayi ve gvenlik salanamadndan ve ekyann 29 Ocak 1918de saldrlar nedeni ile menzil nakliyat ar derecede zarar gryordu. Bazen menzil nakliyat yaplamyordu. Menzil nakliyatn yapmak ve ekyay ortadan kaldrmak iin Adanadan acemi olmayan yz askerin gnderilmesi istendi50. Fakat bu tarihte Adanada haftalk asker eitimlerini tamamlam sadece 245 acemi asker bulunuyordu51. Fakat Pazarcktaki ekyay bastrmak iin yeteri kadar kuvvet gnderilmesi gerekiyordu. Bu sebeple 1 ubat 1918 tarihinde, Adana Talimgah Kumandanlnda bulunan 245 acemi asker Marataki jandarma birliini takviye iin gnderildi52. Antep, Mara, Besni, Rum Kale ve Pazarck blgesinde ikayette bulunan birok ky 7 ubat 1918 tarihinde ekyann basksndan kurtarld. Tkbat neticesinde Bozo etesi ile Cimikanl, Mucakanl, Gani Da, Kara Kale, Ufackl ve Yapalak gibi yerlerde yaplan msademede dokuz ekya ldrld ve hayvan itlaf edildi. Ayn tarihte Zeytunda ekyalk yapan Atir Ali etesi Maratan gnderilen Mlazm kr Efendi kumandasnda yirmi kiilik bir kuvvetle takip edildi. Pazarck ve Sleymanl gibi yerlerde etelere yardm ve yataklk edenler takip edildi. Pazarckta iki numaral mfreze kumandan Mlazm Naci Efendi, Bozo etesi ile 7 ubat tarihindeki yapt silahl atmada Bozonun kardei Abuzeri kolundan ve bacandan yaralad53. 11 ubattaki atmada ekyadan iki kii ldrld ve birisi yaral olarak ele geirildi. Bu msademede yaral olarak kamay baaran Abuzer daha sonra l olarak bulundu. Ekyann l olarak bulunduu yerde 550 mavzer fiei ile bir miktar barut ele geirildi54. Tkbattan kurtulan Bozo etesi, 12 ubat 1918de Antep snr dahilinde bulunan Mrtk kyn bast, zorla halktan bir miktar para ald ve buradan
48 49

ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-20, 4-22, 4-23, 4-24, 4-25. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-13. 50 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-7. 51 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-8. 52 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-15, 4-16. 53 4. Frka Vekilinin 07.02.1918 tarihinde Antepten Adana On ikinci Kolordu Kumandanlna yazd 516 sayl yaz. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 9. 54 ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-21, 1-22.

11

MARATA ERMEN MEZALM

11

Pazarckn Karakesik Kyne geldi. Bu kyllerden 50 lira ve 20 mecidiye ald. 13 ubat 1918 aramba gn saat 15 sularnda kuzeye doru hareket ederek Akbyk Kyne geldi. 14 ubat Perembe gn akama kadar yaln kayalklar arasnda Bozo etesi ile msademe edildi. Bu msademeye Karabyk Karakol Kumandan kke avu ve on jandarma da katld. atma sonucunda iki avu ve bir er ehit oldu, yirmi asker yaraland. Bozo etesi ileri gelenlerinden drt ekya ldrld ve bei de yaraland. Gecenin karanlndan istifade eden ekya llerini alarak buradan uzaklat. Fakat ekyann takibine devam edildi55. Ekyann muhtemel bir saldr harekatn nlemek iin geni bir plan dahilinde alld. II. Ordu Takip Mfrezesi ile Pazarcktaki Takip Taburu ve slahiyedeki 44. Frka birlikte hareket etti. etelerin tamamen yok edilmesine karar verildi ve tkbat ok geni alanda yrtld56. Marataki Takip Taburunu takviye etmek iin Adanadan Osmaniyeye 11 ubat 1918 tarihinde 150 asker sevk olundu57. Bu askerin acilen Maraa gelmesi isteniyordu. Bu sebeple Takip Frka Bl 16 ubat 1918de slahiyeye ulat58. Alnan bu tedbirlerle Bozo etesi takip edilirken Pazarckn Yezdan Ky, 12 ubat 1918 Sal gn Gllo etesi tarafndan basld. Dier taraftan tkbattan kurtulan Bozo etesi slahiye tarafna giderek demiryolu inasnda alan iileri ve Alman mhendis ve teknik elemanlar rahatsz etti. Bu defa her iki eteyi etkisiz hale getirmek iin jandarma kuvvetleri, slahiye istikametine gnderildi59. Pazarckta 17 ubat 1918de asayi ve gvenlik salanamad. Halk ekyann yok edilmesini istiyordu60. Bunun zerine XII. Kolordu Kumandanl, Takip Tabur Kumandanlnn derhal ekyay takip etmesini emretti61. Bu emir zerine Takip Tabur Kumandanl 20 ubat 1918 de derhal harekete geti. Taburun Pazarcka nakli iin menzil mfettilii araclyla yardm edildi62. slahiyede 2 Mart 1918de meydana gelen atmada firar eden ekyann bir ksm l olarak bulundu ve bir mavzerle altm fiek ele geirildi63. Ekyann elebalarndan Maral Oseb Hoca, tkbat sonucu 2 Nisan 1918de ntilli Kynde tutukland. Bahe ile Hasanbeyli arasndaki dalk

55 56

ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no12, 12-1-2, 13-1-2. ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no19, 19-1, 57 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 11-4,11-9. 58 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 11-9,11-11. 59 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 4-32, 4-33, 4-34, 4-35. 60 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 11-12, 11-13. 61 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 11-17. 62 ATASE, Klasr no 4218, Dosya no 67, Belge no 11-19-20-21-22-23. 63 ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-21, 1-22.

12

AHMET EYCL

arazide yaplan aramada bir sandk mavzer mermisi ele geirildi64. Aslen Maran Kuyucak mahallesinden olan ve Ravan nc naat Taburu eleman olarak alan Artinolu Osebin iinin banda alrken deil de Adanada ekyalk yaparken yakalanmas olduka dndrcyd65. Askerin ciddi bir ekilde aramasndan rahatsz olan baz Ermeniler, eitli mazeretler beyan ederek baka yerlere gitmek istediler. rnein aslen Mersinli olup Maraa srgn olarak gnderilen 1878 doumlu Elyasi Abraham, 2 Mays 1918 tarihli dilekesi ile hasta olduunu ve iinde bulunduu skntl durumu anlatt. Hasta olduunu bahane ederek tedavi olmak amacyla stanbul veya baka bir yere gnderilmesini istedi. Konu zerinde hassasiyetle durulduundan ad geenin durumu ve talebi Adanada bulunan 12. Kolordu Komutanlna bildirildi66. 1916-1917 yllar arasnda Bahe, slahiye, Haruniye (Dzii) ve Mara blgesinde etrafa korku saan Ermeni ekyasnn toplam says otuz yedi idi. Ekya Mara evresindeki dalk arazide geziyor ve halka dmanca davranyordu. Sz konusu bu ekyann otuz kiilik bir gurubu Nisan 1918de rdekdede Kyn bast. Ayn ekya Nisan-Mays 1918 tarihlerinde Pazarcka birok saldrda bulundu. Yaplan msademelerde bunlardan on sekizi l olarak ele geirildi. Sa kalan on dokuz ekya daa kat67. 2 Temmuz 1918 Sal gecesi 30 kiilik Ermeni etesi Bahe ve slahiye kazalar arasnda bulunan bir ka ky yakp ykt, bir miktar para ile halkn maln gasp etti. eteleri takip iin slahiyede temin edilen krk kiilik Nizamiye Mfrezesi, ekyay takip etti ise de sarp ve dalk arazide gizlendiklerinden yakalayamad. Mara, Antep ve Besnide de Ermeni eteleri takip edildi. Tkbattan kurtulan Ermeni eteleri ve iileri evrede halka her trl ktl yapmaya devam etti. Halka zulm yapmalar sebebiyle daa kmayan Ermeni iilerin de bu blgeden uzaklatrlmas Harbiye Nezaretiden istendi68. Bilhassa slahiye ve Osmaniye arasnda dalk ksmda altrlan iilerin buradan uzaklatrlmasnn zerinde srarla duruldu. nk devam etmekte olan olaylarn nlenmesi, bu olaylara katlanlarn men edilmesiyle mmknd. Yaplan bu talep zerine vilayet jandarma mfrezeleri, slahiye ve Osmaniye arasndaki demir yolunu koruma
ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-23. ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 1-165. 66 ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 4. 67 Takip Mfrezeleri Osmaniye Jandarma Tabur Kumandanlnn Adana 12. Kolordu Kumandanlna gnderdii 22 Mart 1918 tarihli yazs. ATASE, Klasr no 4223, Dosya no 84, Belge no 2-34. 68 ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20.
65 64

13

MARATA ERMEN MEZALM

13

altna ald. Blgede bulunan Ermeni eteleri ve iileri tutuklanarak buradan uzaklatrld69. 3. ETELERN ORTADAN KALDIRILMASI ngilizlerin 20-30 Eyll 1918 tarihleri arasnda Mersin ve Antalya limanlarndan karaya asker karaca, bu amala 5.000 Ermeni ve 2.000 ngiliz askerinin topland, ngilizlerin Kbrsta toplanan gnll Ermeni askerleri ile Mara, slahiye ve Osmaniye civarnda bulunan Ermeni etelerine yardm edecei haberi alnd. Bu gelimelerden cesaret alan Ermeni etelerin en byk amac demir yolu tnelleri ile imalat sanayisini ortadan kaldrmakt70. Yaklak bir yldan beri Mara, slahiye, Osmaniye ve Bahe arasnda gezen ve halka her trl zulm yapan Ermeni etesinin yok edilmesi grevi 44. Frka Kumandanl uhdesine verildi. Frka Kumandanlnca, grevin yerine getirebilmesi iin alay kumandanlarnn yapmalar gereken iler ayrntl bir ekilde planland. Bu plana gre: Her tabur ekyay takip etmeye elverili askerlerden 20 er karacak. Askerin her trl ihtiyac tam olarak karlanacak. Her askere iki ift ark verilecek. Her askerin zerinde 120 fiek bulunacak. Askerin erzak ve cephanesini tamak zere yanlarna iki mekkare (yk hayvan) 71 verilecek . Hatt Muhafaza Bl, imalat sanayini ve demiryolu tnellerini 72 koruyacak . Akyar Kyndeki iki tabur derhal Ksk Boazna gidecek. Ksk Boazndaki siperler tamir edilecek. Karakollarn kuvvetleri artrlacak. Askere 73 hi bir surette izin verilmeyecek . Ermeni etelerine yardm eden ngilizlerin, Mersin ve skenderundan yapacaklar karmay nlemek amacyla sahildeki 74 gvenlik kuvvetleri takviye edilecek . Yukarda belirtilen hazrlklar tamamlandktan sonra harekat balad. Buna gre: Osmaniyede ikmal edilen mfreze 29 Temmuz 1918 gecesi Cebel-i Bereket (Osmaniye) merkezi olan Yarpuza haraket ederek burada topland. Mevcut kuvvet ihtiyaca gre taksim edildi. Hasanbeylinin gneyindeki Grpnar ile slahiyenin gneyindeki Beypnar arasndaki blge arand ve Gavurda (Nurda) blgesine ait tedbirler alndktan sonra slahiyenin gneyinde ve Germencik civarnda toplanld. Buradan sonra kuvvetler kollara ayrld. Bir kol Alacakilise, bir kol
ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-2. 12. Frka Kumandanlnn 44. Frka Kumandanlna yazd 19 Eyll 1918 tarihli yazs. ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 17/A, Belge no 5, 5-1-2. 71 44. Frka Kumandanlnn 139. ve 159. Alay Kumandanlna yazd 17.07.1918 tarih ve 583 sayl yazs. ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-52, 20-7. 72 ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 5-3. 73 ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 5-5, 5-7-8-9. 74 ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 5, 5-1-2.
70 69

14

AHMET EYCL

Sabundere, bir kol Kartalda ve bir kol da Bykda istikametine devam etti. Bu ilemlerden sonra kollar, Katrkale ile kkebaba arasndaki blgeden kuzeye doru hareket etti ve Gavurgl tamamen arand. Elolunun gneyindeki akmaktepe yaknndan daa kld. Deiik kollarla omruk Ky istikametinde yrye devam edildi. Bundan sonra Kmrler (Nurda) ve Elolu (Trkolu) arasndaki dalk blge ile Bahe ve Kk ntilli Ky istikametine hareket edildi. Kollara ayrlan ve arama yapmak amacyla dalan kuvvetler daha sonra slahiyede topland. Bu ok geni ve kapsaml arama esnasnda kylerde bulunan herkese adil ve insanca muamele yapld. Zanllar sktrld ve sulu bulunanlarn elleri kelepelenerek Osmaniyede bulunan frka karargahna getirildi. Tkbat esnasnda etelerin Mara, Pazarck ve Kilis taraflarna kama ihtimalleri olduundan bunun iin de gerekli nlemler alnd. Alnan tedbir gerei Kilis jandarmalar, Kilisin batsnda; Pazarck jandarma ve milisleri, Pazarck, Aksu, Aa Pazarckta; Mara jandarmalar da Elolunda bulunduruldu75. Ayrca Cebel-i Bereket Mutasarrflna, slahiye ve Bahe kaymakamlklarna harektn balamasyla ilgili ayrntl bilgi verildi. Ermeni ekya ve etesi, Osmanl askeri elbisesini giyerek arazide gezdiklerinden kendilerini takip eden mfrezeyi aldatarak kurtulabiliyorlard. Bu sebeple hareket halinde olan mfrezenin, Mara, Pazarck ve Kilisten gnderilen jandarma ve milislerle karlama ihtimali vard. Bu karkla meydan vermemek ve mfrezelerin kendi aralarnda meydana gelebilecek muhtemel bir atmay nlemek iin Mara, Pazarck ve Kilisten toplanan mfrezelerce bilinen ve tannan brahim Bey grevlendirildi. Mfrezeler arasndaki haberleme brahim Bey tarafndan jandarma ifresi ve aralarnda nceden belirlenen parola ile yapld76. Cebel-i Bereket blgesinin merkezi olan Yarpuzda toplanan mfreze 20 Temmuz gecesi Gavurda mntkasn aramaya devam etti ve slahiye civarnda bulunan mfreze de 19 Temmuz sabahndan itibaren harekete balad. Ermeni iilerinin bulunduu blge tamamen arand. On beer kiilik gruplar hainde gezen 80 kiilik bir Ermeni etesinin ardna dld. Byk mfrezenin sol kolu Pazarcka hareket etti. Bu tkbat srasnda Ermeni etesinden olan ve Gavurdanda dolaan Mardoros adnda bir Ermeni tutuklanarak Osmaniyeye gnderildi. Bunlarla birlikte daha nce tutuklanan Ermenilerin ifadeleri alnd. 28 Temmuz 1918 sabahnda Haruniye civarnda ekmek almak iin bir kye gelen Ermeni ekyas askerler tarafndan ldrld. Bunun zerine civardaki ky
ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-8-9, 20-10-11-12-13. 44. Frka Kumandanlnn Mara Mutasarrflna, Pazarck ve Kilis Kaymakamlna yazd 29 Temmuz 1918 tarihli yazs. ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-14.
76 75

15

MARATA ERMEN MEZALM

15

ve ormanlarda gizlenen Ermeni ekyas firar eti. Yine ayn sabah slahiyenin kuzey dousunda Paa iftliinde 20 kiilik bir Ermeni etesiyle karlald. Ekya ile gs gse arpld. arpmada ekyann nde gelen adamlarndan Manukyan ile Hasanbeyli Kabiryum ldrld. Mfrezeden ise bir er bakla ehit edildi. ldrlen Ermeniler zerinde 350 Osmanl liras, bir ift kpe, 2 mecidiye, bir saat kordonu kt. Kullandklar iki adet Alman yapm silah ele geirildi. Ele geirilen bu paralar ve eyalar ekya tkbtnda byk yararllk gsteren askerlere verildi77. Yukarda akland gibi disiplinli bir ekilde arama ve takip sonucunda Ermeni ekyas etkisiz hale getirilerek blgede yeniden asayi ve gvenlik saland. 4. KURTULU MCADELESNDE ERMEN MEZALM Ermeniler, Avrupal devletlerin ve Amerikann desteinde Anadoluda bir Ermenistan kurmak istiyordu. Fakat hazrlanan eitli raporlara gre Anadoluda bir Ermenistan kurmak mmkn deildi. nk nfuslar az ve topraklar yoktu. Toprak ancak iyi bir asker kuvvetle elde edilebilirdi. Oysa Ermenilerin kuvvetleri de yoktu. Bu asker yardm daha nce Rusya, ngiltere ve Fransann yapmad gibi Amerikann da yapmas mmkn deildi78. I. Dnya Sava srasnda isyan ederek Trk ordusunu arkadan vurmalar sebebiyle 10 Nisan 1915te Maratan nakil edilen Ermenilerin79 22 Ekim 1918 tarihinden itibaren ehre geri dnmelerine Meclis-i Vkelaca karar verildi80. Demiryolu ile dnen Ermenilerin ulam cretsiz yapld81. Kendilerine salanan kolaylklardan yararlanan ok sayda Ermeni ksa srede Maraa geri dnd. Ermeniler gittikleri yerlerde, Kilikya (ukurova) ve Urfada birer Ermenistan devleti kuracaklarn ve bu iki Ermeni hkmeti arasnda Mslmanlar sktracaklarn syleyerek buralarda yaayan Mslmanlardan ok zulm grdkleri propagandasn yaptlar. Propaganda etkisinde kalan dou vilayetlerinde yaayan Ermeniler amalarna ulamak iin, Mara, Antep, Urfa ve Adanaya g etmeye baladlar82.

44. Frka Kumandanlnn12. Frka Kumandanlna yazd 21 Temmuz 1918 tarih ve 6 numaral yazs. ATASE, Klasr no 5168, Dosya no 16, Belge no 20-18. 78 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann Ankaradan 17 Austos 1919da 3. Ordu Mfettii Kurmay Bakan Kazm Beye yazd yaz. Ayn yaz Atatrke de yazld. Atatrk, Nutuk, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 1998, s. 71. 79 Ahmet Eyicil, Osmanlnn Son Dneminde Marata Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Gn Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti., Ankara 1999, s.341. 80 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (O.B.E.) Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariv Dairesi Bakanl, Yayn nu.14, Ankara 1994, s. 176. 81 O.B.E., s. 248. 82 Trk nklp Tarihi Enstits Arivi (TTEA), Kutu no 22, Belge no 19.

77

16

AHMET EYCL

22 Ekim 1919da Ermenilerin Marata Mslmanlara ikence yaparak intikam alacaklar iddialar yayld83. Cebel-i Bereket (Osmaniye) Valisi Yzba Andre 29 Ekimde Mara ziyaret etti. Halk, Franszlarn ehre geliini protesto eden telgraflar gnderdi. Franszlarn yannda gelen Ermeni lejyonlarnn muhtemel saldrlarn nlemek iin Kuvy- Milliye harekete geti84. 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Anlamasndan sonra guruplar halinde Maraa gelen Ermenilere Trkler tarafndan her trl insan yardm yapld. Sekiz ay sren ngiliz igali dneminde asayii bozucu bir harekette bulunamadlar. Fakat Franszlarn gelmesiyle maran Ermeniler, gvenlii bozucu davranlarda bulunmaya baladlar. Saa sola ate aarak kadnlara sarkntlk yaptlar. Bir polis memurunu yaraladlar ve Berber kkei ehit ettiler. eyh Mahallesinde bulunan kahvehanedeki Mslmanlar zerine bomba attlar. Kahvehanede bulunanlardan bir kii ld, drt kii de ar bir ekilde yaraland. Sulular elini kolunu sallaya sallaya kiliseye girdiler. Fransz karakolunun ok yaknnda, savunmasz iki Mslman yine Ermeniler tarafndan sng ile ehit edildi. Nakip Camiinde bulunan iki ocuu da kararak ikence ettiler85. Maraa gelen Fransz birliklerinin arasnda 40 Cezayirli Mslman ve 3000 Ermeni askeri vard. Ermeniler igalin ikinci gn olan 31 Ekimde Mslman kadnlara satamaya ve halka zulmetmeye baladlar. Kadnlarn zorla yzn aarak Daha peeli gezecek misiniz? Serbest olunuz. gibi szler sylediler. 500 kiilik kafileler halinde ehre gelen ve Fransz asker niformas giyen Ermeni lejyonlar vatandalardan umumhaneyi sordular. Ayrca Yaasn Kilikya Ermenistan! Kahrolsun ekemeyenler! diye slogan attlar. Hakaret amacyla frndan aldklar ekmei ayaklar altna alarak tepelediler 86. Ermeniler, Franszlarn Mara igalinin ikinci gn olan 31 Ekim 1920de sokak ve caddelere karak halk rahatsz etmeye baladlar. Marata bulunan Ermeniler, yaptklar ikilerden yeni gelen misafir Ermeni askerlerine ikram ederek onlar ereflendirdiler. Sarho olan Ermeni askerlerden ikisi Uzunoluk Hamamndan kan Mslman kadnlara arafa ihtiya yoktur! Yznz anz! diye bararak sarkntlk etti. Kadnlarn lk atarak yardm istemeleri zerine yan taraftaki dkkanda stlk yapan ve ad mam olan bir Trk, Bire densizler, yaptklarnz yeter! diyerek askerlerin zerine gitti. Tabancasn ekerek askerlerden birini ldrp dierini yaralad. Tarihte St mam veya
Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Hazrlayan:Ulu demir, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar XVI. Dizi- Sa. 26a, Ankara 1989, s. 86. 84 The 22 Days of Marash: Paper on the Defense of the City Against Turkish Forces Jan.- Feb. 1920, The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), 47-69, s. 65. 85 Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi (A.B.G.K.A.E.M)., Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Ariv Dairesi Bakanl, Yayn nu. 34. Ankara 1997, c.3, s.105. 86 A.B.G.K.A.E.M., s.60-62.
83

17

MARATA ERMEN MEZALM

17

Uzun Oluk olay olarak bilinen bu hareket zerine Mslmanlarla Ermeniler arasnda kavga kt. Gittike byyen bu kavgada iki Ermeni daha ldrld ve her iki taraftan toplam 14 kii yaraland. Yaralanan Mslmanlardan jandarma grevinden ayrlm olan akmak Sait, ald kurun yarasnn tesiriyle daha sonra ehit oldu. Bu olaydan sonra Ermenilerin vahi davranlar artt. Franszlardan yz bulan Ermeniler, karlatklar Mslman Bu da eteden veya Kuvy- Milliyedendir diye kuruna dizdiler. Erkekleri ldrrken kadnlara da tecavz ettiler. Mslmanlar, korkudan evlerinden dar kamaz oldular87. Mara igal eden Fransz ordusundaki Ermeni fedaileri 1 Kasm 1919 tarihinde Mslman halktan intikam almak iin masum insanlar katlettiler. ntikam atei iinde yanan Mslman halkn feryad ve yardm istei yrekleri szlatt. gal srasnda gerekli tedbirler alnd ise de yeterli olmad88. Bu nedenle Maraa acilen kuvvet gnderilmesi istenildi. Ayrca 12 Kasmda Franszlarn Mara igali ve ehirde yaptklar zulm protesto edildi89. 22 Kasm 1919da Franszlar ehrin etrafnda siperler kurarak Elbistan yolunu denetimleri altna aldlar. Hkmet Konandan Osmanl Bayran indirmek istediler ise de halk tarafndan yaplan mdahale sonucu baarl olamadlar. Fakat bu tartmada jandarma tfekisi Sadullah Efendi ehit oldu90. 24 Kasm 1919da Antepte bulunan Fransz kumandan, Adana Kumandanlndan Antep ve Marata birer alay kuvvet bulundurulmasn isterken dier yandan Halepte bulunan Ermeniler, Diyarbakrdaki Ermenilerin Adana ve Maraa g etmelerini tevik ettiler91. Franszlar, Ermenileri silahlandrp Trklere kar kullandlar. Blge valisi olan Albay Bremond gibi yetkililer Ermeni yanls bir tutum izlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler Franszlarn uyarlarn bile dinlemeyerek ileri gittiler ve Mslman halka zulmettiler92. Dier bir ifadeyle Fransz igal ordusunun kanatlar altna snan Ermeniler, Trkleri ehit etmek iin Fransay ara olarak kullandlar93. Fransz igal kumandan Yzba Andre, 27 Kasm 1919 Perembe akam Agop Hrlakyann evine davet edildi. Yemekten sonra Yzba Andre,
87

15 Kolordu Kumandan Miralay Kazm Karabekir tarafndan 19 Kasm 1919da Erzurum Valiliine gnderilen 540 sayl yaz. TTEA, Kutu no 22, Belge no 16. 88 Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Elbistan ubesinin 1 Kasm 1919da Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ektii telgraf, TTEA, Kutu no 31, Belge no 175. 89 Aksz, 12 Kasm 1919 tarih ve say 31. 90 A.B.G.K.A.E.M, c.3, s. 63. 91 15. Kolordu Kumandan Miralay Kazm Karabekirin Erzurum Valiliine gnderdii 24 Kasm 1919 tarih ve 551 sayl yaz. TTEA, Kutu no 22, Belge no 17. 92 Bilge Yavuz, Kurtulu Sava Srasnda Trk-Fransz likileri 1919-1922, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, xvi, Dizi-Sa, 68, Ankara 1994, s.55-56. 93 Yavuz, a.g.e., s.61,63. Belleten C. LXVII, 59

18

AHMET EYCL

Hrlakyann torunu olan Hovsepin kz Helenay dansa davet etti. Ancak Helena Ne Fransz ne de Ermeni bayrann bulunmad bir ehirde dans etmeyi sevmem diyerek cevap verdi. Helenann istei zerine Yzba Andre askerlerine emir vererek kaleden Trk Bayrann indirilmesini istedi. Bunun zerine Helena, dans davetini kabul etti. 28 Kasm 1919 Cuma gn Mara Kalesinden Osmanl Bayrann indirilmesi ve Fransz bayrann ekilmesi halkn galeyana gelmesine sebep oldu. Cuma namaz klmak iin Ulu Camiine gelen halk iinde bir huzursuzluk vard. Cuma namaz vakti oldu ve halk namazn ilk snnetini kld. Cuma namaz hutbesini okumak iin minbere kan mam-Hatip Rdvan Hocann Hr olmayan bir beldede Cuma Namaz klnmaz. demesi zerine halk namaz terk etmee balad ve sanca ekerek kaleye hcum etti. Buradaki askerleri etkisiz hale getirdikten sonra Fransz bayran indirerek Osmanl Bayran gndere ekti. Hepsi birden havaya ate aarak Yaasn Osmanl dedi ve heyecanla hkmet binasna gitti. Kapda bulunan Ermeni beki Vahan istemiyoruz diyerek zerine yrd. Hkmet binasnda bulunan muhafzlarn silahlarn zorla ellerinden ald ve hepsini de iyice dvd. Olayn daha fazla bymesi Mutasarrf ve memurlarn mdahalesiyle nlendi. Bu arada Franszlar, halk sakinletirdiler ve dardan istedikleri kuvvetin ehre ulamas iin zaman kazanmaya altlar. Fakat bu hareket sonucunda halkn, igalcilere ve Ermenilere kar kararl bir davran iinde olduu anlald94. Bayrak olayndan sonra Andre, Fransz komutanlnca Antepe davet edildi ve bir daha Maraa dnmedi. Fransz Kumandan General Querette, 13 Aralk 1919 tarihinde Mara n gvenlik sorumluluunu zerine ald ise de asayii salayamad 95. Fransz ve Ermenilerin birlikte Marata yaptklar katliam ve tecavz devam etti. Bu sebeple yaplan mezalim, Pazarck eraf tarafndan 1 Ocak 1920de protesto edildi96. 1 Ocakta eski Ermeni mebusu Agop Hrlakyann evi projektr ile aydnlatlarak koruma altna alnd. Trklere dardan gelebilecek yardm nlemek amacyla Elbistan yolu gzetim altnda tutulmaya baland. Halepten Maraa yardm iin gnderilen iki araba silaha Ermenilerin ihbar sonucu Franszlar tarafndan el konuldu. Pazarcka bal Akakoyunlu kynden Ali avu ile arkada Antepe giderken Fransz niformas giymi 15 Ermeni asker tarafndan saldrya urad. Bu saldrda Ali avu ile arkadann biri ehit oldu dieri de kaarak kurtuldu97.
94

15. Kolordu Kumandan Miralay Kazm Karabekir tarafnda Erzurum Valiliine gnderilen 8 Aralk 1919 tarih ve 595 sayl yaz. TTEA, Kutu no 22, Belge no 19. 95 Milli Mcadele Dnemi Beyannmeleri, Hazrlayanlar: Zeki Gner, Orhan Kabata, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, say 38, Ankara 1990, s.295-296. 96 Hakimiyet-i Milliye, 1 Ocak 1920, say 1. 97 A.B.G.K.A.E.M, c.3, s.73-74.

19

MARATA ERMEN MEZALM

19

5 Ocakta Bababurnunda Franszlarla yaplan msademede (silahl atma) Matematik retmeni Hayrullah Efendi yaraland98 ve daha sonra bu yarann tesiriyle ehit oldu. Franszlarn himayesinde hareket eden eli silahl Ermeni etesi 7 Ocak 1920de Zeytuna (Sleymanl) yaya bir buuk saat mesafede olan Dnkl Kyn bast. Kyde bulunan toplam 12 hane Mslman halkn tamamn, ocuk, kadn ve yal demeden zorla Zeytuna gtrd. Gtrlen bu aresiz ve susuz insanlarn hi biri geri kylerine dnemedii gibi kendilerinden hi bir haber de alnamad99. 8 Ocak akam Ermeni ukuroba Camiine girerek bomba atmaya alt, fakat cemaatn mdahalesi sebebiyle baarl olamad. Ayn saatte cami nnden geen Fransz askeri minarede ezan okuyan mezzine silahla el ate etti. Bu arada Franszlarn silahlandrd Ermeni genleri klada eitilip kiliselere yerletirildi. Halk arasnda Ermeniler tarafndan Mslmanlara bir suikast yaplaca ayias yayld. Ermeniler, gne battktan sonra ehre giren halkn sorgulanmadan kuruna dizileceini ilan etti100. Franszlara yardm iin slahiyeden 300 kiilik takviye birlik geldi. Bababurnu ve mal mevkiinde msademe devam etti. Bu igalci kuvvetler daha sonra Gkpnar, Kll ve Sarlar kyn tahrip etti101. 11 Ocak gn Ceceli, Gkpnar, erefolu, ve ekeroba kyleri Franszlarca top ateine tutuldu. ehirde rf idare ilan edilerek sabah 06dan akam saat 18e kadar halkn iine gitmesi yasakland. Ayrca zerinde silah tayanlarn idam edilecei ilan olundu102. 13 Ocak gecesi Fransz mfrezesinde bulunan bir grup Ermeni, Byk-araplar kyne gitti. Evlerin kaplarn krarak zorla ieri girdi, halkn rz ve namusuna saldrd. Bundan kurtulmak isteyen kyller de evre kylere ve dalara katlar. Sabahleyin yoluna devam eden mfreze, kyne dnmekte olan halkn zerine ate aarak bir kiiyi ehit etti ve iki kiiyi yaralad103. Gn getike Ermenilerin Mslmanlara yapt zulmn ekil ve iddeti artt. Yaplan hakszlklar haber alan Diyarbakr Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Marata yaplan Ermeni mezalimini 16 0cak 1920de protesto etti104.
A.B.G.K.A.E.M, c.3, s.75. 7 Ocak 1920de Maran Elbistan Heyet-i Merkeziyesinden gnderilen telgraf Darende Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan Sivas Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesi Riyasetine gnderilmitir. TTEA, Kutu no 20, Belge no 86. 100 Hakimiyet-i Milliye, 24 Ocak 1920, say 4. 101 A.B.G.K.A.E.M, c.3, s.75. 102 Mara Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Riyasetinin 3. Kolordu Kumandanlna gnderdii 11 Ocak 1920 tarihli yaznn sureti., A.B.G.K.A.E.M., c.3, s.105-107. 103 A.B.G.K A.E.M, c.3, s.81-82. 104 O.B.E., s.261.
99 98

20

AHMET EYCL

19 Ocakta Colonel Normand ve General Querette btn Fransz asker personelinin Ermeni kouunda toplanmasn emretti. Ermeniler, Franszlarn kuatmas altnda olacaklar endiesiyle bu emre uymadlar. Bunun zerine Ermeniler, Fransz kumandana neden byle yaptn sorduunda Trklerin zerine saldr hazrlnda olduklar cevabn verdiler. Bugn yaplan mezalim sebebiyle eteler ve Trk halk ehirden ayrlmak zereydi. Trklerin ehirden ayrlmas demek Ermeni ve Fransz kuvvetlerinin her hangi bir direnme ile karlamadan ehre girip hakim olmas demekti. Trkler teslim bayra ekmelerine ve teslim olmalarn bildirmelerine ramen Franszlar birden ehirden ekilebileceklerini ve Ermenileri Amerikan himayesine gndereceklerini duyurdular. Gelimeleri takip eden Trkler, Franszlarla anlama yaplacandan memnun oldular. Ayrca Franszlar, Ermenilere ekilecekleri zaman yeni bir krizin olmayacana dair gvence verdiler. Elbistandan gelen Mara Mdafaa-i Hukuk-u Milliye liderlerinden biri olan Dr. Mustafa, grmek zere Fransz yetkililerinin yanna gitti. Fransz yetkilileri, Dr. Mustafaya yeni bir anlama yaplacan resmen bildirdiler. Alnan bu sevindirici haber Trkler arasnda hzla yayld. Bunun zerine kylerde etelerin yeniden toplanmas ve ehre gelmesi emri verildi105. 20 Ocak 1920de balayan Fransz ve Ermenilerin top ve mitralyz ateleri altnda kanl savaa devam edildi ve Marata halk muhasara altna girdi106. Antepten Maraa gnderilen bir Anzak (Avusturalya ve Yeni Zelandadan getirilen askerler) kafilesine Karalar ve Tutum blgesi arasnda halk tarafndan silahla kar konuldu. atmada 14 Fransz askeri ldrld ve eyalaryla silahlar ele geirildi. Ayn gn Antepte 4 Fransz askerinin evlere tecavz ettii ve evini tecavzden korumak isteyen bir Mslman gencin ehit edildii, halkn galeyana gelerek bunlarn zerine yrd haberi Marallarn harekete gemesine sebep oldu. nk Fransz askerleri ayn hareketi Marata da yapabilirlerdi107. Savan ilk gnlerinde halka silahla saldran Ermenilere, Atatrkn emir ve komutasnda olan Kuvy- Milliye tarafndan sert bir ekilde cevap verildi. Ar derecede maran Ermeni fedaileri Franszlar tarafndan kurtarld. 21 Ocak sabahnda Trkler, Ermenilerin ve Franszlarn bulunduu yerleri kuatt. Bu sebeple Fransz birlikleri dier birliklerle irtibat kuramad. Fransz ve Ermeni birlikleri ile yardm iin gelen dier birliklerin aras kesildiinden

The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 68. Elbistan Heyet-i Merkeziyesinin Umumi Heyet idarelerine yazd 23 Ocak 1920 tarih ve 30 sayl yaz. TTEA, Kutu no 20, Belge no 88. 107 TTEA, Kutu no 18, Belge no 39.
106

105

21

MARATA ERMEN MEZALM

21

ehirdeki igalci kuvvetler desteksiz brakld108. Mslmanlar, Ermenilerin mezaliminden kurtulmak iin kendi evlerini yakmak zorunda kaldlar. Bylece komular olan Ermenilerin evlerini de yakmaya ve onlara zarar vermeye altlar. Ayrca ubuun ucuna taklan yal bez parasyla ulaamadklar yerleri yaktlar. O gn rzgarn etkisiyle yangn ksa zamanda etrafa yayld. Bu defa Ermeniler kendi evlerini kurtarmak iin ykmak zorunda kaldlar109. 22 Ocakta sava btn iddetiyle devam etti. Franszlar ehri makineli tfek ve toplarla atee tuttu. Trklerin iki makineli tfei vard fakat topu yoktu. Mslmanlar tepe zerinden geip Fransz karargahna yaklamaya alrken zerlerine topla ate edildi. Atein iddetinden Trkler geriye ekildiler ve evlerine snmak zorunda kaldlar. Fransz ve Ermenilerin top atlaryla ehir ate ve dumanlar iinde kald. Trkler, stratejik yerlerde Fransz karakollarnn bulunmas sebebiyle gndz ehre giremez oldular. Ayrca Ermeni evlerinin etraf sur gibi yksek ve kaln duvarla rl olduundan ehirde sava srdrmek ok zordu110. 23 Ocakta Marata meydana gelen olaylardan Anadoluda yaayan halk yle etkilendi ki, Adana ve Maran anavatandan koparlaca zehabna kapld111. 24 Ocak gn ehirdeki halk dar kamad. Alt yerde yangn kt. ehre 150 Ermeni askeriyle birlikte 1 top ve 15 araba cephane geldi. Bu toplarla ehir tahrip edilmeye baland. Ayn gn 150 Fransz askeri muhafazasnda slahiyeden gnderilen cephane ve mhimmat ykl 12 arabaya Kuvy- Milliye tarafndan el konuldu. Fransz askerleri ate ederek slahiye tarafna geri dnmeye mecbur oldular112. 25 Ocakta Franszlar Mara bombalayarak yangn kardklarndan halkn evlerinden dar kmas mmkn deildi. Bu yangnlar sebebiyle her taraf duman kaplad ve ehrin girii grnmez oldu. Gece boyunca toplarla her taraf bombaland. Yaplan ateler ve karlan yangnlar sebebiyle gece gndz gibi aydnland ve bombann iddetinden yklmayan evler de sarsld113. Ermeniler ehrin deiik alt yerinde yangn kard. Bu yangn ksa zamanda her tarafa yayld. Ayrca 150 askeriyle harekete geen dman, 1 top ve 15 araba cephaneyle ehre ate at. Marataki Ermeniler de 10 byk top ile etrafa ate ederek byk
The 22 Days of Marash: Paper on the Defense of the City Against Turkish Forces Jan.- Feb. 1920, The Armenian Rewiev, Vol. 30, (Winter 1977-78), 388-397, s.394. 109 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 67. 110 The 22 Days of Marash: Paper on the Defense of the City Against Turkish Forces Jan.- Feb. 1920, The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), 47-69, s.49-51. 111 Bayburt Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Reisi tarafndan bu telgraf Amerikan temsilciliine gnderildi. TTEA, Kutu no 129, Belge no 27. c.3.,83-84 112 A.B.G.K A.E.M., c.3.,83-84 113 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 51., A.B.G.K.A.E.M., c.3, s.84.
108

22

AHMET EYCL

bir tahribat yaptlar. Top ateleri altnda kalan kadnlar ocuklar feryat etmeye balad. Halk manev gcn tamamen kaybederek teslim olma durumuna geldi. Halkn bunlara kar koyacak cephanesi yok denecek kadar azd. Elbistandan yardm olarak bir mitralyz ile bir miktar cephane Maraa gnderildi. Bir yandan Elbistana bal kylerden yeteri kadar hayvan temin edildi ve gnde 20 sandk cephane ulatrlmaya alld. Dier yandan ehir l haline gelmeden Mslmanlarn bir an nce bu mcahitlerin yardmna yetimesi istendi114. 26 Ocakta Franszlar Trklerin evlerini tek tek seerek yakmaya balad. Duvarlar toprak kepi, tavan aa stundan, arp (kk aa paras) ve kamtan yaplan ve zeri toprakla rtlen tek katl evlerde yangn birden byd115. Kuv-y Milliye tarafndan Fransz askerlerinin muhafazasnda olan Aksu Kprs ykld 116 ve burada bulunan Fransz mfrezesi tamamen imha edildi117. Beyazt Zde kr Bey ve Kadir Paa, Ermenilerin zulmn nlemek amacyla yanndaki 400 kiiden oluan bir grup ete ile kar koydu ve sz dinlemeyen Ermenilerin bir ksmn kltan geirdi. Bu arada eteleri, keskin kl ve Alman yapm mavzer silah ile donatt. Bu lm kalm savanda erkezler ve Krtler de Kuvy- Milliye kyafeti giyerek Ermenilere kar yaplan bu soylu mcadeleye katldlar118. 27 Ocakta Mara Hukuk-u Milliye Cemiyeti namna Elbistan Heyet-i Merkezi ektii telgrafta, Marataki faciann bir an nce durdurulmasn, aksi halde Anadoluda yaayan insanlarn silaha sarlarak Mara halkna yardm etmek iin yryeceklerini bildirdi. Ayrca faciann durdurulmas konusunda gereinin yaplmas Dersaadet (stanbul) ve Avrupa temsilcilerinden istendi119. Marata Ermeniler Trkleri katletmeye devam ederken zmir, Adana, Mara, Antep ve Urfa gibi yerlerde de igalci kuvvetlerle birleen Osmanl vatanda gayri mslimler de Mslmanlar katlediyor, mallarn yamalyor, mukaddes deerlerine hakaret ediyor ve rzlarna tecavz ediyorlard120. Halbuki Osmanl vatanda gayr-i mslimler kendilerinin de vatan olan bu topraklar savunmak zorundayd. Fakat onlar vatanlarn igal edenlere kar savunmak yle dursun igalcilerle birleerek Trkleri arkadan vuruyorlard.

Elbistandan gnderilen 25 Ocak 1920 tarihli telgraf, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan Umum-u Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ekildi. TTEA, Kutu no 31, Belge no 189. 115 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 52. 116 Sivas Valiliinin 4 ubat 1920 tarihli yazs. TTEA, Kutu no 19, Belge no 98., TTEA, Kutu no 20, Belge no 124. 117 TTEA, Kutu no 20, Belge no 123. 118 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 66. 119 Bu telgraf Sadrete ve Dahiliye Nezaretine gnderilmitir. TTEA, Kutu no 22, Belge no 8. 120 Anadolu Ajansnn 4 Mays 1920 tarihli yazs. TTEA, Kutu no 28, Belge no 19.

114

23

MARATA ERMEN MEZALM

23

Savan altnc gn olan 27 Ocakta igalci kuvvetlerle Trk kuvvetleri dengeleince mcadeleden ylan ve midini kaybetmek zere olan halk geri ekilmek zorunda kald121. Bu gelimeleri tehlikeli bulan Mara Mdafaa-i Milliye tarafndan u bildiri yaymland: Bugn makam- Hilfet olan stanbuldan itibaren btn Arap, Trk, Krt memleketleri dmanlar arasnda taksim ediliyor. Cennet-asa (cennet gibi) o muazzam Suriye mamureleriyle (ehirleriyle) byk Ermenistan ad altnda Adana, Urfa, Antep, Mara ve daha imale (kuzeye) doru btn ark (dou) vilayetleri Fransz tahkim (hakimiyet) ve zulm altna veriliyor. Bir senedir syi bahanesiyle igal altnda tuttuklar memleketlerimizde Yunan ve Fransz melunlar (lanetlenmi) birbirine rekabet edercesine ele geirdikleri din kardelerimize tarihte grlmeyen vahet ve canavarlklar yapyorlar. te baknz sevgili memleketimiz gibi hemen btn sekenesi (sakinleri oturanlar) ve her varl ile Mslman olan Mara, alt gndr yerli Ermenilerle Franszlarn top arapnelleri tesiriyle peyda olan (meydana gelen) vasi (geni) korkun yangn alevleri iinde kavrulup mahvoluyor. Ya mminn! yerde btn inananlar, gkte btn melekler ahittir ki, Trk ve Mslman olmaktan baka bir gnah olmayan bu din ve millet kardelerinizin hasbeten-lillah (Allah rzas iin) imdadna yetiiniz. Bu zavalllar hain dmanlarn kanl penelerinden kurtarnz. Evet geliniz, grnz Mara yanyor. slam kan dereler gibi akyor. Namussuz Ermeniler ve insaniyetten b-nasip (nasipsiz) Franszlarn emn- n-pezir (geerli olmayan eman) top atlar brn- bela (bela yamuru) gibi dklen mitralyz yamurlar yldrmlar bu muhataralar (tehlike-korku) iinde bouluyor. Kadn, oluk ocuk, ihtiyar hasta gibi snf- acezenin (gsz snflar) kopardklar vveyla-y istimdad (yardm lklar) dergh- uluhiyyete (Allah katna) kadar ykseliyor. Fakat halas ve necat (kurtulu) dakikalarnn pek yaknda hulul (gelip atmas) edeceine Ashab- Kiram gibi krlmaz bir azimle (kararllk) dnmez bir yzle iman eden Maral din kardeleriniz alt gn alt gecedir susuz, uykusuz, skun ve aramsz (durup dinlenmeden) bir halde dmann kahr-u gazap ( helak ve azap) yadran ve cehennemden nian veren bir drl azap ve helk vesitiyle mtehevvir (kzgn) arslanlar gibi pene-i uyur (aslan penesi) olan Mara, u dakikada btn esretzede (esir olan) dnya skkanna (oturanlarna) bir ders-i fazilet (erdemlik rnei) vermee alyor. Zira biliyor ki insan behimeden (hayvanlardan) tefvik (stn klan) eden din devlet (devlet ve din) ve millet muhabbeti (sevgisi) ve namus ve haysiyet (edep ve onur) duygusudur. Bugn ruh vicdana tamamyla ve btn mazisiyle (gemiiyle) hakim olan bu mefkreler (fikirler) yolunda dman ne kadar kavi (kuvvetli) taliin (ans) mrettip zebun (tertip edilmi zayf) olursa olsun hkm- kaza ve kaderden asla yz evirmeyecek, bu azim (kararllk) ve iradesinin iddet ve kuvvetiyle dir ki sonuna kadar can verip can alacaktr. Siz de btn kudret-i iman ve iznnzla
121

The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 67.

24

AHMET EYCL

(iman ve akl gc) dde-i basiret (basiret gz) ve intibanzla (kanaat) iiniz mutaassp (kr krne bal) ehl-i salip (Hristiyan) tarafdarannn (taraftarlarnn) bugn Marata atklar kan ve ate rlar, grecekleri imkan nisbetinde btn memalik (lkeler) ve bilad- slamiye (slam beldeleri) hakknda mansur (stn gelen) b-rahm ve b-eman (merhametsiz ve gvensiz) siyasetin ftme-i (balang) tatbikatdr. Uyannz ehl-i iman uyannz! nsana kanl yalar dktrecek ve belki insaniyete lanetler yadracak u fec (ackl) hallerimizden ibret alnz. u alt gn kadar pek ksa bir mddet zarfnda biz grdk ve emin olduk ki dman lyetezelzel (sarslmaz) azim (dayankllk) ve imanmz karsnda hib ve hsir (eli bo ve hsrana uram) kalacak. Yirminci asr medeniyette kurun- vusta (orta a) zihniyetiyle temin etmek istedii o mevki-i muallay (yksek mevki) ihtiram ve ihtiamgah (sayg duyulan makam) ehl-i tevhid ve imann alamet-i diniye-i semaviyesi (imann dini ve semav sembol) olan eski pr-nur (nurlu) hilalimize nasip ve myesser (nasip) olacaktr. Gayret (alma) bizden tevfik (zafer) Allahtan kardeler.122 28 Ocakta Maran stratejik noktalar olan Atolu, Durakl ve Kuyucak Mahalleleri tamamen, arba ile Hatuniye mahallesinin bir ksm Kuvy- Milliyenin kontrol altna girdi. ehir iinde silahl atma akama kadar devam etti. Mahallelerin ve arnn gvenliini salamak iin karakollar kuruldu123. Fakat bu gelimeler uzun srmedi. Ayn gn Franszlar Ermenilerle birlikte 20 top ve birok makineli tfekle savunmasz halkn zerine ar bir ekilde ate ederek esas amalarn ortaya koydular. Mslmanlara vahice saldrdklar gibi ehre gelip gidenleri sorup aratrmadan katlettiler124. Fransz ve Ermenilerin saldrlar karsnda Trk halk panie kapld Maratan kamaya balad. Savan yedinci gn olan 28 Ocakta Fransz kuvvetleri bir direnile karlamadan ehre girerek istedii stratejik noktalara yerleti. Halk ehirden dar kamaya devam ediyordu. Yani mahalli ifade ile mecaz anlamda sylenen ka ka balamt. Fakat bu durum gece yars deiti. Trkler, cesaretle Franszlarn iine nfuz ederek 29 Ocaktan itibaren yeniden azim ve kararllkla savaa devam ettiler125.

Bu bildiri Mara Livas Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti namna Elbistan Heyet-i Merkeziyesi imzasyla 27 Ocak 1920de Sivas Valiliine, Hzr-u Sm-i Sadret Penhilerine ve Dahiliye Nezaret-i Cellesine gayet mhim ve mstaceldir erhiyle gnderilmitir. galin Dersaadetteki medeni Avrupa ve Amerika mmessillerine ciddi bir lisanla anlatlmas istenmitir. TTEA, Kutu no 28, Belge no 8. 123 Sivas Valilii, Heyet-i Temsiliyeden alnan 1 ubat 1920 tarihli telgraf sureti 2 ubat 1920 tarihinde Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine bildirildi. TTEA, Kutu no 19, Belge no 93. 124 Hakimiyet-i Milliye, 28 Ocak 1920, say 5. 125 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 67.

122

25

MARATA ERMEN MEZALM

25

29 Ocak Perembe gn kladan ehre mitralyz ve bomba ile devaml ate edildi. Daha nce sava karargah haline getirilen kiliselerden Mslman halk zerine ate ald. Ermeni askerleri tarafndan Mslmanlarn evlerinin ou yakld126. Halkn elinde 3 top ve bir miktar havan topu vard. Mslmanlar bu silahlar kullanarak kla ve cephanelik olarak kullanlan Amerikan Yetimhanesi ile Gregoryan Kilisesini bombalad. Ermeniler, Mara kurtulu savanda Franszlara ar derecede yardm ediyordu. Bunun yan sra Ermeniler, Mslmanlar savunmaya geince Franszlara Trklerin btn evlerini yakmay teklif ettiler. Franszlar, bu teklifi kabul etmedii gibi Trklerin katledilmesini nlemek amacyla Katolik Kilisesi ve Shalom Yetimhanesi yanndaki Mslmanlarn evlerinin yaklmasna da engel oldu127. 30 Ocakta Fransz askerleri ate ederek ehri her taraftan kuatt. Atlan bombalar sonucu kan yangn olumsuz hava artlar ve kuzeyden iddetli esen poyraz rzgarnn etkisiyle ehrin her tarafna yayld. ehir harabeye dnd ve halk arsnda alk tehlikeli boyuta ulat. General Querette bu olumsuz artlarla hi ilgilenmedi. Bu arada halk da her dakikas kanla geen savunma mcadelesine devam etti. 31 Ocakta kla istikametinde nemli bir olay olmamakla beraber sokak sava ve yangnlar devam etti. ar ve pazar yama edildi128. Klaya ve Ermeni Katolik Kilisesine snan dmanla msademe yapld. Mslman halk byk bir azimle dmana kar direndi. Dmann saldrlar etkisiz hale getirildi ve ekerdere Kilisesinden kan Ermeniler imha edildi. Bugn Trkolu ve erefolu arasnda devriye gezen dman kuvvetlerinden 3 makineli tfek ile bunlarn hayvanlar alnd ve elde edilen hayvanlarla nakliye kolu kuruldu. Dmann slahiye demiryolunu kesmek iin Andrndan bir Kuv-y Milliye mfrezesi hareket etti129. 31 Ocak 1 ubata balayan gece Belediye binas civarndaki evler atee verildiinden ok byk bir yangn kt. Yangndan faydalanan halk ary yamalamaya balad. Yamalamay durdurmak iin caydrc ve gerekli tedbirler alnd. Yamalamann nlenmesi iin ehre ulaan seyyar Milli kuvvetlerden 150 asker kuzeyde bulunan bo evlere yerleti. Bunlardan bir tabur Karamanl Mahallesinin gney batsnda bulunan Mercimek Tepeye ve dier bir tabur

A.B.G.K.A.E.M, c.3, s.78. The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 67. 128 TTEA, Kutu no 19, Belge no 102. 129 Sivas Valiliinin, 4 ubat 1920 tarihli yazsyla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesine gnderdii Heyet-i Temsiliyenin 3 ubat 1920 tarihli telgraf sureti. TTEA, Kutu no 19, Belge no 100.
127

126

26

AHMET EYCL

klaya bakan Tavan Tepeye konuland130. Buralarda halkn elinde bulunan top ve tfeklerle msademeye devam edildi. Bu arada yurdun dier yerlerindeki Milli kuvvetlerden gnll olarak gelen askerler de Mara kurtulu savana katld131. 1 ubatta General Querette, Marata bomba ve mitralyz ateine devam ettirdi. Atlan mitralyz ve bombalarla ehrin baz mahalleleri harabe haline dnd. Ate altnda kalan susuz ocuk, kadn ve yallar katledildi132. ehirdeki Mslmanlarn mallar ve evleri yand bir ok insan da ehit edildi. Bu sebeple Mslmanlar ile Ermeniler arasnda dmanlk ar derecede artt. Halk, Fransz ve Ermenilerin ehri tamamen boaltmasn istedi. ehrin kurtarlmas iin tek are Franszlarn ekilmesiydi. Franszlar ehirde kald srece Ermeni katliam devam edecek dolaysyla sava da srecekti. Zira bunun byle olmasn Ermeniler ve Franszlar istiyordu. O zaman da Mslmanlar, tamamen yok oluncaya veya ehri Ermeni ve Franszlardan temizleyinceye kadar mcadeleye devam edecekti133. 1 ubatta Ermenilerin evleri ve kiliseleri Fransz askerlerince koruma altna alnd. Fransz niformas giymi 400 Ermeni askeri top ve tfek ile halka ate etti. Bu arada klada bulunan da topu ile de atee devam edildi. Yardm iin evre kylerden Maraa gelen Mslmanlar, Ermenilerce pusuya drlerek ehit edildi. Bugn Ceza Reisi de Ermenilerce ehit edildi. ehirde bulunan mazlum insanlar ellerine geirdikleri silahla hayatlarn savunmaya ve ehri kurtarmaya alrken darda bulunan Ermeni ve Fransz kuvvetleri de ehre saldrmaya devam etti134. Mtareke hkmlerine uymadan Franszlara yataklk eden Ermeniler tarafndan Marata yaplan mezalim 1 ubat 1920de Darende halk tarafndan yaplan mitingde knand135. Ayrca top ve mitralyz ateleri iinde mahsur kalan Mara halkna yardm etmek zere kurulan bir tabur Milli Kuvvetin gnderildii bildirildi136. 2 ubatta Ermenilerin sndklar ekerdere Kilisesinin iinde 6 sandk cephane, 20 bomba ve 1 otomatik tfek bulundu. Ayn gn asker kla gibi kullanlan ekerdere Kilisesi yakld. Ermenilerin ve Franszlarn ellerinde
Sivas Valiliinin, Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii 2 ubat 1920 tarihli yazsnda ifade edilen Darende Kaymakamlndan alnan 1 ubat 1920 tarihli telgraf sureti. TTEA, Kutu no 19, Belge no 97. 131 TTEA, Kutu no 19, Belge no 102. 132 A.B.G.K.A.E.M., c.3, s.81. 133 Sivas Valiliinin Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesine yazd 4 ubat 1920 tarihli raporun sureti. TTEA, Kutu no 20, Belge no 126. 134 Hakimiyet-i Milliye, 2 ubat 1920, say 6. 135 Sivas Valiliinin Mdafaa-i Hukuk- Milliye Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii 2 ubat 1920 tarihli yazsnda ifade edilen Darende Kaymakamlndan alnan 1 ubat 1920 tarihli telgraf sureti. TTEA, Kutu no 19 Belge no 973 136 TTEA, Kutu no 20, Belge no 123.,.
130

27

MARATA ERMEN MEZALM

27

tutmaya altklar yukar Bedesten ile Belediye binas ve ehrin ou Milli Kuvvetlerin denetimine geti. Antep yolu zerindeki dalk blgede bulunan 150 kiilik dman mfrezesi ve Maran gney batsndaki Atizi mevkiinde bulunan Fransz mfrezesi Kuv-y Milliye tarafndan kuatld. Buralarda meydana gelen silahl atmada 412. Fransz Alayna mensup drt asker esir alnd137. Yaplan katliamlara kar duyarl olan Develi halk Marataki yk hafifletmek iin 2 ubat tarihli telgrafyla yardma hazr olduunu bildirdi138. ehir iinde yapt katliam ile yetinmeyen bir Fransz svari mfrezesi 2 ubatta Pazarckn batsnda bulunan Karahasan Kyne saldrd. Kuv-y Milliye tarafndan silahla karlanan Fransz birlii geri ekildi ve msademede alt Fransz askeri ldrld. Buradan Arapkir Ky istikametine giden Fransz svari mfrezesi demiryolunu tahrip etti. Maraa gelmeye cesaret edemeyen birlik Sralya gitti. Mfreze, burada bir miktar kaldktan sonra Birecik istikametine doru ilerledi139. 3 ubatta ekerdere ve Tekke mahallesinde dman kuvvetleri imha edildi. Hatuniye mahallesine giden bir ksm halk oradaki dman kuvvetlerini etkisiz hale getirdi. Mahallede kan yangnda bir ok insan ehit oldu ve bir ksm da yaraland. Bugn, Franszlarn 18 arabayla Maraa gndermi olduu 10.000 kyye140 un, eker ve kahve, Karabilal ile Tulum mevkii arasnda halk tarafndan ele geirildi141. atmada 14 Fransz askeri ldrld142. 5 ubat gn halk sonuna kadar direnerek kurtulmak veya tamamen yok olmak kararnda olduunu ortaya koydu. Halkn bu kararl tutumu Franszlarn telalanmasna sebep oldu. zellikle dar kamayan Ermeniler sndklar kilise, okul ve evlerden Mslmanlara kar atee devam ettiler 143. Dman muhasara altna almak iin yeniden caydrc tedbirler alnd. Evliya Efendi, arkadalaryla birlikte hareket etmek isteyince gerekli talimat verildi. Ermeniler; Divanl, Kanldere mahallelerinde ve arbanda yangn kardklarndan bir ok binalar harap oldu. Bugn slahiye ve Antep yollarndan dman askerlerinin gelme ihtimali olduundan bunlara engel olmak amacyla bir svari mfrezesi gnderildi144. Ayrca ehirde Ermenilerin yaptklar katliam insanl tehdit edecek
Sivas Valiliinin 4 ubat 1920 tarihli yazs. TTEA, Kutu no 19, Belge no 98, Kutu no 20, Belge no 123. Kutu no18, Belge no37. 138 TTEA, Kutu no 20, Belge no 100. 139 TTEA, Kutu no 19, Belge no 101, Kutu no 20, Belge no 125. 140 1 kyye 1282 gramdr. 141 Sivas Valiliinin 3 ubat 1920 tarihli yazs ekinde bulunan 3 ubat 1920 tarihli rapor. TTEA, Kutu no 19, Belge no 103, Kutu no 20, Belge no 128. 142 TTEA, Kutu no 20, Belge no 128. 143 Hakimiyet-i Milliye, 6 ubat 1920, say 7. 144 TTEA, Kutu no 20, Belge no 107.
137

28

AHMET EYCL

boyuta ulatndan protesto iin mitingler yaplmas ve felaketzede Maral dindalara yaplan zulmn d dnyaya bildirilmesi istendi145. 6 ubatta bir Fransz ua ehrin zerinde bir ka tur att ve Fransz yetkililerine mesaj brakt. Uak Mara semalarnda uarken Trkler ate etti. Buna Franszlar top ateiyle karlk verdi146. 7 ubat gn Fransz Kolordusu Maraa ulat ve ehrin gneyinde 4 km. uzakta bulunan Atizi mevkiine karargahn kurdu. Bu kuvvetlerin bir ksm ehrin gney ve kuzeyine yerletirildi. Birliin bir ksm da Maran bat tarafndan girdi ve ehirdeki kumandanla irtibat kurdu147. Ayn gn Fransz ve Ermenilerin yaptklar katliam ve zulm devam etti. Kadnlar ve ocuklar top ve mitralyz atei altnda yand. Binlerce insan bu vahete kurban edildi. Dman muhasaras ve sansr altnda bulunan bu insanlarn feryadn kimse duymad148. aresiz kalan halk msademeye devam etti. slahiye istikametinden gelen 500 Fransz askeri ve 2 sahra topu, Maraa yaklak 8 km. uzaklkta bulunan mevkide Kuv-y Milliye tarafndan ele geirildi. Ayrca Antepten gelen 60 arabalk dman cephanesine Kuv-y Milliye tarafndan el konuldu. Ermeniler kilise ve mekteplerde sk sk toplant yaptlar. Bahe (Bulank) ve Haruniye (Dzii) civarnda bulunan Ermeniler, Mslman kylerdeki insanlar zincirleyerek boazladlar ve bir ksmn da vahice katlettiler149. Marata sokak sava devam etti. Dmann istinat ve snak noktalar olan Kmbet, Krklar ve Tekke kiliseleri yaklarak imha edildi. h, Ekmeki ve Hatuniye mahalleleri Kuv-y Milliye tarafndan kurtarld. Kuatma altnda bulunan Franszlar, Amerikan Kolejinde bulunan Amerikan misyonerleri vastasyla savan durdurulmas iin mracaatta bulundular. Fransz ua 7 ubatta Mara semalar zerinde dolarken Fransz kumandanna hitaben yazlan mevcut durumun ve kayplarn bildirilmesi hakkndaki evrak brakld. Ayn gn slahiye istikametinden Maraa gnderilen 300 piyade asker, 1 top ve 2 mitralyz ile Elolu (Trkolu) yaknnda bulunan Bababurnunda 150 asker, 100 araba Milli Kuvvetler tarafndan kuatld. Kilis-

145 146

TTEA, Kutu no 20, Belge no 122. The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 55. 147 The Armenian Rewiev, Vol. 30, (Winter 1977-78), s.395. 148 TTEA, Kutu no 19, Belge no 109. 149 TTEA, Kutu no 19, Belge no 113.

29

MARATA ERMEN MEZALM

29

Antep yolu mcahitler tarafndan tutuldu. Akakoyunlu ve Halas istasyonlar arasndaki demiryolu tahrip edildi150. 8 ubatta Fransz ve Ermenilerin top ve mitralyz ateleri altnda ehirde bulunan yal, kadn ve ocuklar alevler altnda yanyordu. Kurun ve ate yaralaryla len binlerce masum insann cesetleri yerde yatyordu. Muhasara altnda bulunan aresiz bu insanlarn acil yardm talebi d dnyaya sansr edildiinden lklarn duyan da yoktu. Bu mazlum insanlarn yardm arsna ancak Milli Kuvvetler kouyordu151. Ermenilerin asker karargah olarak kullandklar Kmbet Kilisesinde ve dmann snd evredeki evlerde atmaya devam edildi. Heyet-i Temsiliye yesi Evliya Zde, dmann bulunduu stratejik be noktay muhasara altna alarak baarl bir ekilde taarruza devam etti. Taarruz esnasnda Evliya Zde ve arkadalarndan bir ka ehit olunca harekt akim kald. Ermenilerden alnan bu stratejik yerler terk edilince dman tekrar Kmbet Kilisesi ve evresindeki evlere snarak harekete devam etti152. 8 ubat gecesi ehirdeki Fransz birliklerinin hepsi klada topland. Bundan endielenen Ermeniler neden toplandklarn sorduklarnda Franszlar, asker manevra olduunu sylediler. Ayrca Franszlar, Ermenilere bir mesaj gndererek evlerinde kalmalarn aksi takdirde dar kanlarn kurunlanacan bildirdiler. Mesaj alan Ermeniler derin bir dnceye kapldlar. Her eyin farknda olan Trkler, alk ve aresizlik iinde savayordu153. 9 ubat gn hava ok souktu ve ar bir kar frtnas vard. Kar o kadar ok yamt, o kadar kalnd ki evlerin zerini rtmt ve hi bir ey grnmyordu. ukurlar kar doldurduundan evre dmdz grnyordu. Bu ok ar ve souk hava artlarna ramen 9 ubatta 1000 asker ve 8 toptan oluan Fransz yardm birlii Maraa geldi154. 10 ubatta sava btn iddetiyle devam etti. Franszlarn top ateiyle kardklar yangnlar ehrin byk bir ksmnn harap olmasna neden oldu ve akama kadar yangn devam etti. Her taraftan kuatlan ve savatan yorulan Fransz kuvvetleri baarl olma mitlerini kaybettiler. ehir semt semt Milli Kuvvetlerin eline geti. General Querette, Ermeni komitaclaryla Amerikan Kolejine snd ve buraya Amerikan bayra ektirdi. Bundan sonra Ermeni ve
Sivas Valiliinin 11 ubat 1920 tarihli yazs ile Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii yaznn ekinde bulunan ve Heyet-i Temsiliyeye itasi rica olunur ifadesi yazlmtr. TTEA, Kutu no 19, Belge no 115. 151 Sivas Valiliinin 9 ubat 1920 tarihinde Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii yaznn ekinde bulunan ve Heyet-i Temsiliyeden alnan 8 ubat 1920 tarihli telgraf sureti, TTEA, Kutu no 19, Belge no 109. 152 Elbistandan ekilen 8 ubat 1920 tarihli telgraf, TTEA, Kutu no 120 Belge no 107. 153 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s.68. 154 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 56.
150

30

AHMET EYCL

Fransz kuvvetleri Mslmanlara taarruz etmekten ziyade onlara kar savunmaya geti155. Fransz komutanlar vastasyla gnderilen telgrafta; Franszlarn Ermenilerden kurduu taburla Marata ac olaylarn kmasna sebep olunduu, katliam yaplarak kanlar aktld, namusa tecavz edildii, saf ve masum insanlara zulmedildii ifade edildi. Halkn vatan ve namus uruna yal, kadn ve ocuk demeden toptan Franszlarla savama kararnda olduu, Fransz askerlerinin himayesindeki Ermenilerle yaptklar mezalimin lkeleri tarafndan kabul edilemeyecei, Ermenilerin hayalci olduklar, tarihte Osmanlnn Franszlar ok iyi tand, medeni Fransann Marata katliama izin vermeyecei, Mslman halk rencide etmenin Fransann iktisadi ve siyasi menfaatine yararl olmayaca belirtildi156. 10 ubat Sal gn akamna kadar ehir bombaland. Ermenilerin ve Franszlarn amac ehri tamamen teslim almakt. Bu iddetli bombann etkisiyle Mslman halkn morali bozuldu. Halkn ok az bir ksm Franszlarn ekileceine inanyordu. Bu sebeple Trklerin ou teslim bayran ekerek ehri boaltmaya baladlar. Fakat bugn Fransz kumandanna deitirilmesi mmkn olmayan bir kararla ehri boaltma emri verildi. Bu emir zerine Ermeni karargahna gelen Capital Arlabose, Franszlarn Maratan ekileceini syledi157. Bunu duyan Ermeniler akna dndler ve zntlerinden kahroldular. nk Ermeniler arasnda Trklerin Franszlara teslim olaca haberi yaylmt. imdi ise bu haberin doru olmad ortaya kmt. Bunlar tilaf Devletlerine gvenerek gelmiti ve imdi gitmek zorunda kalyordu. galciler ve ibirlikileri mecburi olarak ehri terk etmee balaynca Trkler tekrar ehre dnmeye baladlar. Ermenilere gre, Fransz memurlarna herhangi bir sorumluluk yklenmeden ve yaptklar hatann cezasn ekmeden ehirden ayrlma izni verildi. aresiz kalan Ermeniler de Maratan ayrlmak zorunda kald. Ermeniler, geride yklm evlerini, tatmin edemedikleri kinlerini ve ac dolu hatralarn Trklere brakarak hayvanlaryla birlikte Maratan ayrldlar158. Ermeniler Maratan yle bir kinle ayrldlar ki, ayrlrken Trklere kalmasn diye kale gibi sndklar, siper olarak kullandklar ve canlarndan ok sevdikleri
Hakimiyet-i Milliye, 11 ubat 1920, say 8. Sivas Valilii 10 ubat 1920 tarihinde, Mara facias dolaysyla Hk-i ahaneye, Dveli tilafiye mmessillerine, Urfadaki komutanlar vastasyla General Goro caniplerine, Meclis-i Mebusana, Hariciye Nezretine, Paris Sulh Konferansna, Matbuat- Osmaniyeye, Sadret Makamna 13 imzal telgraf ekti. TTEA, Kutu no 27, Belge no 21. 157 The Armenian Rewiev, Vol. 31, (Spring 1978), s. 56-57. 158 Ermenilerin grlerine gre emre uymad bahanesiyle Ermeni askerleri cezaevine konuldu ve Trklere saldrma frsat verildi. Marata sava karld ve 22 gn boyunca sren savata Ermeniler katledildi. The Armenian Rewiev, Vol. 30, (Winter 1977-78), 388-397, s.394-295.
156 155

31

MARATA ERMEN MEZALM

31

salam kalan evlerini kendi elleriyle yakarak, yktlar. Ekonomik durumlar iyi olmasndan dolay onlarn evleri daha salam ve daha iyi idi. Duvarlar tatan yaplm olan iki veya katl evlerin tavanlar kiremit at ile kapatlmt. Tatan yaplm olan avlu duvarlar ise kale surlar gibi kaln ve yksekti. Bu sebeple Ermeni evlerini dardan muhasara ederek yakp ykmak mmkn deildi. Fakat ilahi adalet yle tecelli etti ki; Ermeniler, Trklerin yakp ykamad o muhkem ve muhteem evlerini imdi kendileri elleriyle yakp yktlar. Birlikte kardee yaadklar Trklere ihanet etmenin cezasn kendi elleriyle infaz ettiler. Gelimeleri endie ile karlayan Silvan Kaymakaml, 10 ubat gn Marata meydana gelen faciay protesto ederek kendilerine ulaan bilgileri yetkili yerlere gnderdi159. 10 ubat 11 ubata balayan gece Fransz kuvvetleri ehri iddetli bir ekilde bombalad. Doktor Mustafa, General Querette ile grerek bir anlamaya vard. Bu arada Querette ile grmeye frsat bulamayan Albay Normand, birliklerini slahiye istikametine doru ekti160. Dier Fransz ve Ermeni askerleri de gece vakti gizlice ehirden ekildiler. Giderken ses karp duyulmasn diye atlarnn ayaklarna kee baladlar. galcilerin gizlice ekilip ayrlmasnn hemen arkasndan Hkmet Konana ve resm binalara Osmanl Bayra ekildi. ehrin asayiini temin etmek iin Elbistanda bulunan askerler Maraa gitmek zere yola karld. Kolordu Komutanl bu gelimelerden ve alnan sonutan dolay Allaha krederek memnuniyetini belirtti161. Maratan ekilen Franszlar ve ibirlikileri Ermeniler, yollarn karla rtl ve havann ok souk olmas sebebiyle yolda perian oldular. Tekrar Maraa dnmek iin Halep-Adana arasnda tahkimat yapmaya altlar ise de bir sonu alamadlar. Bu arada Mara halkna zulmeden Fransz ve Ermenilerin ehirden ayrlmasna Mslmanlar son derece sevindi162. Maratan ekilen ve medeni geinen Franszlar ve onlara nclk eden Ermeniler gittikleri yerlerde, bilhassa Urfada Mslmanlar katletmeye devam etiler. Halkn mallarn gasbettiler163. Mallar gasp edilen ve savata yorgun den
TTEA., Kutu no 25, Belge no 110. Yavuz, a.g.e., s.57-58. 161 Sivas Valiliinin Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii 12 ubat 1920 tarihli yazs, Sivas Valilii ayn tarihli yazy Anadolu Kadnlar Cemiyeti Riyasetine gnderdi. TTEA, Kutu no 20, Belge no 1. 162 TTEA, Kutu no 20, Belge no 30. 163 Sivas Valiliinin Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine gnderdii 12 ubat 1920 tarihli yaznn ekinde bulunan Aziziye Kaymakamlndan cevaben alnan 11 ubat 1920 tarihli telgrafn suretidir. TTEA, Kutu no 20, Belge no 6.
160 159

Belleten C. LXVII, 60

32

AHMET EYCL

Mara halk arasnda alk ba gsterdi. Bunun zerine can ve mallar zarar gren insanlara yardm olarak Ziraat Bankas vastasyla 10.000 lira gnderildi164. Yabanc basna gre Milli Mcadelenin Gney cephesi Mara, Antep ve Urfada toplam kayp, 10.000 Ermeni ve 600 Fransz askeri idi. Suriyedeki Fransz igal kuvvetlerinin gnlk masraf ise 2.000.000 Frankt165. Bu ar masraf Franszlarn maliyesine ar bir yk getiriyordu. ehirden ekilmeye mecbur edilen Franszlar, dnecekleri midiyle Mersin Limanna 4 frka asker karmay ve Adanada bulunan 2 batarya ve bir kta asker ile birlikte Maraa yeniden saldrmay planladlar166. Fakat Araplar, Camsl ve Yaslk civarnda msademeye girdikleri Franszlar perian bir halde geri pskrttler. Franszlarn Maratan zorla geri ekilmesi stanbuldaki Fransz Yksek Komiserini telaa drd. Bundan sonra Fransz yetkilileri Marata kendilerine kar yaplan kyam daha iyi anlamaya baladlar. nk bu kyam Mara halknn istikbalde zledii ve asla vazgeemeyecei istiklal ve hrriyet iindi167. Bu aratrma tamamlanrken u gerei de ifade etmek uygun olacaktr. Marata yaayan Ermenilerin bir ksm, Franszlarn yannda yer alan Ermeni lejyonlarnn halka kar yaptklar zulmn doru olmadn idrak etmiti. Bu sebeple Ermeni Bapiskoposu Janparyan ve murahhas yesi Haador ve Padolu brahim Efendi gibi Ermeniler, Byk Millet Meclisine ektikleri 18 Temmuz 1920 tarihli telgrafta Hkmete bal olduklarn, Fransz veya baka bir yabanc devletin gelmesini kesinlikle kabul etmediklerini, Osmanl Devleti vatanda olarak doduklarn ve yine ayn devletin vatanda olmaktan baka isteklerinin olmadn, bu isteklerini eitli patrikhane ve eliliklere de yazdklarn bildirdiler168.

3. Kolordu Kumandanlnn Sivas Vilayetine yazd 18 ubat 1920 tarih ve 744 sayl yaz. TTEA, Kutu no 18, Belge no 19. 165 Erkn- Harbiye Reisinin Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine yazd 3 Mays 1920 tarih ve 3264 sayl yaz. TTEA, Kutu no 17, Belge no 57. 166 Erkn- Harbiye Reisinin Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine yazd 24 ubat 1920 tarih ve 1434 sayl yaz. TTEA, Kutu no 18, Belge no 12. 167 3. Kolordu Erkn- Harbiye Reisinin Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Sivas Heyet-i Merkeziyesine yazd 7 Mays 1920 tarih ve 113 sayl yaz. TTEA, Kutu no 18, Belge no 33. 168 Anadolu azas olarak imzalanan 18 Temmuz 1920 tarihli telgraf Ankaradan Erzuruma ekildi. TTEA, Kutu no 24, Belge no 91.

164

33

MARATA ERMEN MEZALM

33

ABSTRACT After 1862, Armenians started to rebel in Mara. They were used by Russian, French, English and American people for their political interests. During World War I, Armenians rebelled with the provocation and encouraging of foreign powers against the Ottoman State. In the critical days during the Dardanels War, the Armenians fought the Turkish army. They treated Turks antagonistically in order to provide facilities for Entente Powers. Besides, they supported Bozo etesi which was a terror group at that time. Because of such reasons, the rebellious Armenians were compelled to migrate dating from 10th April 1915. In the war years, Bozo etesi (terrorist group) was founded. The ete, gathered people and used them against Turks. They violated security by attacking Turks. The armed attacks and the massacres of Bozo etesi made the Turkish soldiers position difficult and made the activities of the Entente Powers and Armenians supporting them easier. Bozo etesi, powered with the help of Bozo tribe, supported the rebellious Armenians. The ete became an important terrorist group in the eastern and southern regions of Mara and it took the help of Gllo etesi as well.The soldiers were sent on the ete and the sources of the ete were blocked. The ete,working as railway workers during the day, attacking people at night, making contact with Armenians and misleading the people by wearing military clothes of the Ottoman soldiers, being effective on the directions of Mara, Pazarck, slahiye, Nurda and Bahe, destroyed in July 1918. Armenians started to insult the honour and the sacred values of the Turks on the first day of the occupation of Mara by French on 31 October 1920. On the same day, because of the fact that a French soldier wanted to uncover the veil of a woman coming from a public bath, the St mam event came into being. Armenians in the French army started to massacre in order to take revenge. Armenians such as Agop Hrlakyan welcomed the French authorities. The French brought down the Turkish flag from the castle by the provocation of Armenians. Armenian Legions wearing French uniforms killed innocent people in the villages around Mara. They sabotaged the mosques and fired Muazzin calling for Azan. They also imposed a curfew on the city between 06:00am and 18:00pm. Armenians bombarded Mara with the French during the defence which continued from 22 January to 11 February 1920. Fires started in various places of the city. Turks houses were selected one by one and were fired. The people in Mara, who wanted to be destroyed by mitrailleuse, published annoucements in order to receive help and announce their voice. The people of the city who faced the danger of destruction in the fire and bombardment during the 22 days, showed an honoured struggle. The bombardment which continued by the order of General Querette could not intimidate the people.

34

AHMET EYCL

Armenians opened fire continuously from their houses and churches, which they used as a shelter. Armenian attacks were made ineffective by the Kuv-y Milliye which was organized by the order Mustafa Kemal Atatrk. That the French and the Armenians did not suppress the people by massacring in so bad weather forced them to fall in confusion. The French commander and the Armenian Komitas (an Armenian secret society) took shelter in the American College on 10 February. On the same day, the city turned into a ruin by the bombs from morning till evening. But the occupation forces decided to leave after seeing the dangerous position. As from 11 February, the French and their Armenian allies left from Mara towards Turkolu direction. Because of the cold weather and the snowy roads, the escaped Armenians became miserable. The Armenians who took revenge from Turks and who were forced to escape, lost many lives due to the harsh weather conditions. Key Words : Mara, French, Armenians, massacre, Bozo Group, St mam, Entente Powers.

You might also like