ERMEN MESELES I Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..

Haziran 1998 ERMEN MESELES I Ord. Prof. Dr. YUSUF HKMET BAYUR CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER Giri 7

BRNC BLM Osmanl Asyas'nn byk devletler arasnda paylalmas meselesi I. OSMANLI ASYASI'NIN PAYLAILMASINA DORU 11-17 Londra bar antlamasndan sonraki durum 11. -Osmanl hkmetinin istekleri 14. -l Balama Devletlerinin Durumundaki zellik 17. II. PAYLAMA HAKKINDA BYK DEVLETLERN DNCELER 17-32 ngiltere ve Fransa'nn dnceleri 18. - Almanya'nn dnceleri 19. - Rus dnceleri 22. Osmanl Asyas'nn paylalmas iinde ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya'nn karlkl durumlar 28. KNC BLM Ermeni meselesi ve Osmanl - Rus anlamas 1. ERMENLERN DURUMU 33-39 Rusya'daki Ermenilerin durumu 35. - Osmanl-Ermeni sorununun geirdii safhalar 38. II. BALKAN SAVAI SIRASINDA ERMEN SORUNU VE RUSYA 39-79 Mahzar sreti 42. - Avrupa'da Rusya'ya kar ilk kukularn uyanmas 50. - Almanya'nn da Ermenileri kazanmaya kalkmas 64. - Avrupa durumunun Osmanl'daki tepkileri 65. - Dou Anadolu'da baz olaylar 69. III. BAB-I L'NN BR GRMYLE ERMEN NN ULUSLARARASI BR SORUN OLMASI 80-105

Dou Anadolu hakkndaki Osmanl giriiminin gelimesi 90. - Yeni Ermeni gayretleri 101. Osmanl hkmetinin Ermenilerle anlamaya almas 105. IV. RUS HKMETNN OSMANLI TEEBBSN RENNCE ALDII SERT TAVIR 106-123 Rusya'nn tehdit edici bir tavr taknmas 110. - Rusya tutaca yolu tespit ediyor 117. ngiltere'nin Dou Anadolu'ya jandarma subay gnderecei hakknda Osmanl'ya verdii szden syrlmaya almas 119. V. RUS DURUMU KARISINDA ALMAN KUKUSU VE TRL HTRASLAR 123-128

Alman ihtiraslar 124. - Avusturya ihtiraslar 133

GR nklap tarihimizin bu cildi bilhassa Osmanl Asyas'nn 1913 ve 1914 yllarnda, yani Birinci Genel Sava'n n gnnde byk devletler arasnda hemen tamamnn paylalmas sonucunu douran grme, anlama ve antlamalara ayrlmtr. Osmanl Tarihi'nin bu ksm bizde tamamyla ve her halde ilk genel savatan epey sonraya kadar Avrupa ve Amerika'da ksmen gizli kalm ve baz rical (ileri gelenler) ayr tutulursa hemen hemen kimse tarafndan anlalmamtr. Bunun bizdeki sebeplerinin banda Osmanl ricalinin iin bir ksmn hi anlamam ve anladklar ksm da halktan gizli tutmaya ok alm olmalar gelir. O devirde Trke gazeteler hkmetin tam basks altnda ve iktidarn kamilen (tamamen) elinde olduklar iin bu ite az ok muvaffak olunmas tabii idi. Mesela Dou ve Kuzeydou Anadolu iin Rusya ile yaplm olup Anadolu'nun adeta yarsn yabanclarn idaresi altna koyan anlamann halka nasl aldatc bir biimde aksettirilmi olduu aada gsterilmitir. ngiliz-Alman, Fransz- Alman ve ngiliz-talyan anlamalarnn da o an iin ekonomik, fakat ilerisi iin siyasal birer blge edinmeye vard, byk devletlerin bu ilerle ilgilenmi ricalinin yazlarndan aka grlr. Bylelikle byk devletler 1914 ylnda, nice atma ve savalara sebebiyet vermi olan nl ''ark meselesi''ni fiilen zmlemi bulunuyorlard ve bu yzden bir genel savan kmas ihtimali ortadan kalkmt, nk herkesin pay pek geni lde tespit edilmi olup; bu devletler uygun grdkleri anda birbirleriyle uramaya, yani bir genel savaa lzum kalmadan elbirliiyle ve ierdeki Trk olmayan unsurlarn yardmyla Osmanl devletini siyasal ve askeri bakmdan da paylamak iine giriebilirlerdi. Osmanl Asyas'nn bu az ok kesin biimde bllmesi iin byle ayrntl olarak ve btn byk devletlerin itirakiyle anlamalar yaplmas tarihte ilk defa vaki oluyordu. zerinde bir anlamaya varlmam olan tek nemli blge stanbul-zmit-Edirne blgesi idi. Onu olduu gibi brakmak veya arada onun hakknda da bir anlamaya varmak imkn vard. Avrupa ricali arasnda Osmanl Devleti'nin lm tarihini az ok tespit edenler dahi vard. Ezcmle Alman Dileri Bakan Yagov, Berlin'deki ngiliz Bykelisi'ne bu devlete en iyi artlar altnda yirmi yldan fazla mr vermediini sylemiti. Bu konuma Mart 1914'te yaplmt. Franszlarn Orta ve Dou Anadolu'da aldklar demiryollar imtiyaznn mddeti ise 30 yl idi. Genel olarak demiryolu imtiyazlarnn 99 yllk olduu dnlrse, bu ksa mddete amamak elden gelmez. Bunun sebebi kolay anlalr. Sz geen demiryollarnn bir ksm o zamanki Rus siyasal blgesinin iindedir. Osmanl Asyas paylalnca Rusya ve Fransa'ya ait blgelerin kesin surette ayrlmas gerekebilirdi. Buna gre 99 yllk imtiyaz istemek Rusya'ya, o demiryollarnn getikleri btn yerlerde tutunacam demek olurdu. Halbuki 30 yllk bir imtiyaz almak Osmanl Devleti'nin beklenilen yklmasn mteakip yeni bir anlamaya hazrm manasn tard. Bu olay 1914 ylnda Fransa'nn Osmanl Devleti'ne en ok 30 yl mr verdiine maddi bir delildi.

Osmanl ricalinin bu anlamalarn gerekten bir blme olduunu anladklarna dair belge yoktur. Osmanl hkmeti ise mzakerelerin birouna itirak etmi ve kendini ilgilendirenlerini imzalamt. Ancak aydnlar arasnda hafif de olsa baz sezmeler vard ve bunlar aa vurulmutu. Buna ve o devirde Trk olanlarla olmayanlar arasndaki farka rnek olarak Trk Yurdu dergisinin C. V. (Yl 1329/1913 S. 1007) ''Matbuat'' balkl u ac yazs gsterilebilir: ''stanbul'da kan gazetelerin Frenke, Rumca, Ermenice, Yahudice yahut Trke olmasna gre hrriyet-i kelmiyye dereceleri deiir. Baka memleketlerdekinin aksine olarak bizde en ok hrriyet-i kelamiyyeye malik matbuat yabanclarn elinde olan matbuattr! arkn mehur misafirperverlii bittabi bunu iktiza ettirir (gerektirir)... Trke olmayan Osmanl matbuat, yani Rum, Ermeni ve Yahudi vatandalarmzn cerideleri, (gazeteleri) Frenklerinkinden sonra gelir; fakat onlarn da serbestlikleri bizim zavall Trk matbuatndan kat kat fazladr. Merutiyetten sonra, vaka msavat ilan olundu ise de adalet kanunu icab, eski teba-perverlik bu kadar olsun devam etmemeli midir? ''Muharebe kesileliden beri ngilizler, Ruslar, Almanlar, Franszlar arasnda, onlarla bizim aramzda bir hayli iktisadi, siyasi mkalemeler, musahabeler olup duruyor. Bizim Trke gndelikler bu husus hakknda pek de yazp izmediler. Lakin Ermeni arkadalarmz daha cesur davrandlar; mesela 2 Terin-i evvel Rumi 1913 tarihli ''Azadmard'', aaya naklettiimiz haritay basm ve stne yle yazmt: ''Asya'y Osmani dahilinde demiryollarna mteallik nufuz- iktisadi daireleri... Acaba bu denilen eylerin asl, fasl var m?.. Trk Yurdu dergisinde kan bu yaz btn bir devrin durumunu iyice gsterir. Bu paylama iinin Avrupa'da geni akisleri olmasna ve bu hususta bol yayn yaplmasna zaman msaade etmemitir, nk mesela ngiliz-Alman anlamas 15 Haziran'da yaplm, fakat 28 Haziran'da Avusturya veliaht ldrlm ve ilk Genel Sava'n balamasna vesile veren olaylar zinciri harekete gemitir. Sava srasnda ise yeni paylama tasarlar ortaya kacak, arlk Rusyas knce bunlar deiecek, Sevr Antlamas yaplacak sonra o da bozulacak ve Lozan Antlamas'yla bu meselenin Anadolu'nun Trk illerini ilgilendiren ksm ortadan kalkacaktr. Birinci Genel Sava'tan nce yaplm olan bu paylama zerinde durmu olan yazarlarn balcalar kaynaklar arasnda andmz H. N. Howard ile J. Pichon'dur. Birincisi bu ie 8-10 ve ikincisi 30-40 sahife ayrmtr. Dolaysyla burada henz geni lde ele alnp tedvin edilmemi (dzenlenmemi) bir konuda ayrntl olarak ve ilgili devletlerin resmi belge yaymlarna dayanarak ilk defa bir eser ortaya koymu oluyoruz. Grlebilecek eksik ve yanllarmz bu bakmdan mazur saylmaldr.

BRNC BLM OSMANLI ASYASI'NIN BYK DEVLETLER ARASINDA PAYLAILMASI MESELES I. OSMANLI ASYASI'NIN PAYLAILMASINA DORU LONDRA BARI ANTLAMASI'NDAN SONRAK DURUM 30 Mays 1913'te Londra'da Osmanl Devleti ile Balkanl balaklar arasnda imzalanm (1) olan bar antlamas Enos-Midya snn (izgisinin) tesinde kalan btn yerleri Osmanl'dan ayrp, Arnavutluk ayral, (dnda) Balkanllara vermekte ve Ege adalarnn durumunun da Osmanl aleyhinde zleceini gstermekte idi. Bu akibet gereklemeden nce dahi, baka ve daha nemli bir mesele ortaya km bulunuyordu. tihalar her halde Balkan devletlerininkinden az olmayan byk devletler de bu kapmada birer hisse almayacaklar myd? Yani Osmanl mparatorluu'nun Asya'daki lkeleri de paylalmayacak myd? Bundan baka ilerinden biri, mesela Balkan balamasn yaptrm ve Balkanllar Osmanl zerine saldrtm olan Rusya, herhangi bir bahane ile Osmanl mparatorluu'ndan bir para kapacak olursa br byk devletler de elleri bo kalmamak iin birer pay kapmaya kalkmayacaklar myd? Ve nceden hazrlanm bir paylama tasars bulunmad takdirde byle bir kapma bir genel sava dourmaz myd? Bu gibi dnce ve

kayglardan doan meseleler nceleri pek aa vurulmayarak gizlice zihinleri igal edecek ve sonra aktan aa ilk safhaya geecektir. Buna Osmanl lkesindeki Trk olmayan uluslar ve bilhassa Arap ve Ermeniler arasndaki kaynamalar eklenince bu devletin durumu daha da arlaacaktr. Esasen Osmanl lkelerini paylamak dnce ve istekleri daima mevcut olup kh uyku halinde bulunmakta, kh canlanmakta idi. Osmanl hkmeti ise, tam bir anlayszlkla, bunlar canlandrmakta nemli bir rol oynayacaktr; nk o, bilhassa iki devlete, ngiltere ve Almanya'ya dayanarak ve onlardan getirtecei uzmanlara olaanst yetkiler vererek kendini br devletlerin ihtiraslarndan koruyabileceini sanacaktr. Halbuki i tersine bir istikamet alacak ve br byk devletler de birer pay almaya kalknca genel bir paylamann temelleri atlm olacaktr. Osmanl devlet adamlarnn, bilhassa Sadrazam Mahmud evket Paa ile Tal'at ve Halil Beylerin en byk anlayszlk ve yanllar, mesela ngiltere'ye, corafi durumu dolaysyla kesin olarak messir olamayaca bir blgede, Dou Anadolu blgesinde, stn bir durum salamakla, onun bu ie tamah ederek 1907'den beri resmen dostu ve anla olan Rusya ile bozumay gze alacan sanm olmalardr. Osmanl hkmetinin byle bir ie giriirken gremedii, fakat orta apta herhangi bir devlet adamnn grmekle grevli bulunduu yn u idi: ngilizler'i kendi Kafkas snrlar zerinde stn bir durumda grmek istemeyecek olan Rusya'nn o blgede bizzat kendisi iin stn bir durum elde etmeye kalkmasnn, Almanya'ya kar Rus dostluuna muhta olan ngiltere'nin bunu nlemek iin Rusya ile ataca yerde kendisinin de ve tabiatyla br byk devletlerin de kendi ilerine gelen yerlerde birer blge salamalarnn nlenilmez bir ey olaca! Bunu takdir edemeyen Osmanl hkmeti ilerde Ermeniler'e ait olan ikinci blmde greceimiz gibi kendi eliyle ve bavurmalaryla bu facial olaylar zincirini harekete geirecektir. Bilindii gibi yeni yerler ele geirmek iinde smrgeci byk devletler baz esaslar gzetir ve kendileri lehinde bir ''hak'' kavram ileri srerler. Onlarn sayg gsterdikleri esaslarn balcalar unlardr: a) Bir byk devlet bir yerde bir ey kaparsa brlerinin eli bo kalmamak ''hakk'' vardr. b) Herkesin pay arasnda az ok bir denklik olmas bu ''hakk'n gereidir. c) Devletlerin her biri ''hakk'n corafya bakmndan, kendisine en elverili yerde almaldr. d) Byk devletlerin bu paylama iinde birbirlerine kar baskn biiminde davranmayarak nceden anlamalar yapmalar ve bylelikle bar iin tehlikeli gerginlikler domasn nlemeleri faydaldr. e) Bu devletler, aralarndaki paylama anlamalarn, elden geldii kadar rtl bir biimde, kendisinden pay koparlan devlete, yani megul olduumuz konuya gre Osmanl Devleti'ne, kabul ettirmi olmalar ve bu pay tekil eden yerlerde imkn dairesinde yalnz kendilerinin demiryolu, maden ve saire imtiyaz almalar az ok usuldendir. Hatrlattmz bu usuller XIX. yzyln son ve XX. yzyln balarnda olgunlatrlmtr. Paylama ii bu suretle byk devletler arasnda varlan anlamalarla olgun bir duruma geldikten sonra ilgililerden biri harekete geer ve keyfiyet beklenilen sonuca ulatrlr, yani herkes payn alr. Bosna-Hersek, Msr, Trablus-Garp, Fas ve ran ileri, trl derecelerden bu kabil bir diplomatik faaliyetten sonra bilinen biimleri almtr. Bu ynleri hatrlattktan sonra Osmanl Asyas'nn paylalmas dnce ve isteklerinin ilk belirtilerini arayalm. 5 Aralk 1912'de, yani, belki srf bir tesadf eseri olmayarak, l Balama'nn (Almanya, Avusturya, talya) yenilendii gn, oktan beri benimsedii Suriye'de baz ngiliz propagandaclarnn dolamasndan kukulanan Fransz hkmetini teskin ve tatmin etmek iin ngiltere Dileri Bakan Sr Edvard Grey (Sir Edward Grey) Londra'daki Fransz Bykelisi Pol Kambon'a (Paul Canbon) ngiltere'nin Suriye'de gz olmadn anlatr. Bu mesele, Arap meselesi incelenirken ayrntl olarak grlecektir. Ancak burada unu diyelim ki bu konuma Fransa'ya Suriye'de zel bir durum tanmaya varyordu. Fakat Osmanl Asyas'nn byk devletler arasnda paylalmas meselesi ubat 1913'te eski Sadrazam Hakk Paa ile yine eski Maliye Nazr Cavid Bey'in Londra, Paris ve Berlin'e memur edilmelerinden ve Mays 1913 ortalarnda Osmanl hkmetinin ngiltere'den birok uzman istediinin Rusya'ca duyulmasndan sonra belirli bir biim alacaktr. OSMANLI HKMETNN STEKLER

Osmanl hkmetinin Fransa ve ngiltere'ye bavurmak ve bu lkelerin bykelilerine katlmak zere oralara ayrca mzakereci olarak Cavid Bey ve Hakk Paa gibi iki kiiyi gndermekle gtt amalar unlard: a) Ad geen her iki byk devletten Osmanl gmrklerinin arttrlmas, baz nesnelerin tekelletirilmesi ve genel olarak Osmanl mparatorluu'nun tabi olduu kapitlasyon usulnn hafifletirilmesi. b) Fransa'dan ayrca istenilen ve byk bir tela iinde beklenilen yn, Paris borsasndan borlanabilmek ve hi olmazsa bu lkeden ve ona tabi kurumlardan acele avans para alabilmek izni idi. Baka bir lkeden para bulmak midi yok gibiydi. Bunu Almanlarn dahi sylemi olduklarn Cemal Paa, Hatrat'nda yazar. Osmanl hkmeti ise hem durumun icab, hem de kendi aczi dolaysyla dardan para bulmadka ne asayii korumak, ne de iktidar mevkiinde tutunmak imknlarna malik deildi. c) Yine Fransa'dan beklenilen baka bir yn de gmrk, tekel ve kapitlasyonlarla ilgili ilerin Osmanl lehinde zlmesine ve Dou Anadolu'da demiryollar yaplmasna ar engeller karlmamas iin Rusya nezdinde tavassutta bulunmas idi. d) ngiltere'den istenilen balca yn daha ok nemli, derin ve naziktir. Osmanl Evrak Hazinesi'nde bunu aydnlatan belgelere rastlamadk; ancak yaymlanm olan Alman belgeleri arasnda stanbul'daki Alman byk-elisi fon Vangenhaym'n (von Wangenheim) 26 Nisan, 17 ve 21 Mays 1913 tarihli raporu bu yn iyice aydnlatr.(2) Aadaki haiyede (dipnotta) grld gibi bu raporlar az sonra Ermeni meselesine ait olan II. blmn 2. ve 5. ksmlarna konulmulardr. Haiyedeki ayrntlara bakarak bunlar bulmak kolay olur. Onlarn ikinci blme konulmasnn sebebi Osmanl Asyas'nn paylalmas hareketinin balangc, Bab- li'nin kuvvetli bir Ermeni aznl bulunan Dou Anadolu'ya ngiliz subay ve iyarlar (memurlar) getirtmek karar zerine Rusya'nn kukulanmas ve orasn kendi blgesi saydn ilana varan bir durum alm olmasdr. ngiltere'den beklenildiine yukarda iaret ettiimiz nazik yn bu devletin Osmanl devletinin korunulmas ve kalkndrlmas ilerini ele almas ve bu uurda Almanya ile ibirlii yapmasdr. Byle bir yola girmenin ngiltere iin Rusya ve belki de Fransa ile bozumak sonucunu dourabilecei, halbuki Londra hkmeti genel siyasasn 1902'den beri Fransz ve 1907'den beri de Rus dostluu zerine kurmu bulunduuna gre Osmanl'nn hatr ve ondan salayabilecei menfaatler uuruna bu yoldan ayrlmayaca, bunu denemeye kalkmann bile tehlikeli tepkilere yol aabilecei ynleri o zamann basit dnceli Osmanl ricalinin aklndan bile gememitir. e) Osmanl hkmetinin bir dncesi de ngiltere ve az ok da Fransa ile kendi arasnda ne kadar przl mesele varsa bunlar zmlemektir. Bu zmleme ii ise batan baa Bab- li aleyhine ve ad geen iki devlet lehine olacaktr. f) Sonda ngiltere ile Fransa iin de Almanya ve Rusya iin olaca gibi ''alma alan'' ad verilecek olan birer nfuz blgesi ayrlacak ve bu blgelerin her birinde onunla ilgili byk devlete birok bakmdan stn bir durum salanlacaktr. Bu byk devletler, bu blgeleri ileride Osmanl Asyas fiilen paylalaca srada, kendi paylar saymak dncesindedirler. L BALAMA DEVLETLERNN DURUMUNDAK ZELLK Osmanl hkmetinin gmrkleri arttrmak, baz maddeleri tekelletirmek ve daha genel olarak kapitlasyonlar hafifletmek iin yapt uralar karsnda Almanya, Avusturya ve talya'nn zel bir durumlar vard. Almanya, ksmen 26 Austos 1890 Osmanl- Alman antlamasyla, Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek'in ilhak zerine yaplan mzakerelerde (1909) ve talya'da Trablus- Garp Sava'n bitiren Ui Antlamas'yla (1912) kapitlasyonlarn hafifletilmesini kabul etmi idiler; ancak Osmanl hkmetinin bu ynden faydalanabilmesi iin ayn eyin br byk devletce de kabul edilmesi gerekiyordu. Dolaysyla bu kabil iler iin l Balama devletleri ile grmelerde bulunmak gerekmeyecektir. II. PAYLAMA HAKKINDA BYK DEVLETLERN DNCELER Osmanl devletini ykmak ve bunun sonunda ondan pay koparmak iinde corafi durum ve Osmanl lkelerine bitiiklik veya yaknlk bakmndan birinci derecede tesir yapabilecek durumda olan iki byk devlet vard: Rusya ve ngiltere. Onlardan daha az nemde; tesirde bulunabilecek durumda olmakla birlikte bu iki devleti paylamaya kkrtmak veya onlar bu ie

girimekten al koymaya almak yolu ile isteklerini geni lde elde edebilecek gte olan iki devlet de Fransa ile Almanya idi. Avusturya ile talya'ya gelince, bunlar kendi balaklar olan Almanya'ya ve talya, bundan baka, kendisini kazanmak iine ok nem veren ngiltere ve Fransa'ya bavurarak ve onlar nezdindeki nfuzunu kullanarak bu ite az da olsa bir tesir yapabilirdi. 1913 ylnda ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya hkmetleri Osmanl Asyas'nn fiili ve kesin biimde paylalmasna kardrlar. Bununla birlikte Osmanl Devleti'nin artk kendini toparlayabileceine inanmadklar iin bu iin er ge gerekleeceini de dnmektedirler; ancak bunu elden geldii kadar geciktirmeyi uygun bulmaktadrlar. NGLTERE VE FRANSA'NIN DNCELER ngiltere ve Fransa'y paylama iine atlmaktan kandran balca ynler unlardr: a) Paylama olursa Rusya'y stanbul ve Boazlar almaktan alkoymak imknsz gibidir. Rusya, her ne kadar onlarn dostu ve bada ise de Boazlar gibi zorlanmas imknsz denecek kadar g bir sse dayanan bir Rus donanmasnn Akdeniz'de bulunmas ve gereinde Hind ve in yollarn tehdit edebilecek bir durumda olmas ilerine gelmemektedir. b) Paylamada Almanya'nn bir pay almamas imkn yoktur. Bylelikle o da bir Akdeniz devleti olacak ve keza Hind ve in yollar zerinde sler elde edip tehdidini duyurabilecek bir duruma gemi bulunacaktr. Fransz Dileri Bakanl'nca 11 Mays 1913'te kaleme alnm bir notta (3) Almanya'nn Akdeniz'de sler elde etmesi ihtimalinden yalnz Fransa ve ngiltere'nin deil hatta talya'nn dahi kayglanaca yazldr. ngiltere ve Fransa, Osmanl Asyas'nn paylalmasndan kendilerine decek pay, bu paylama yznden doacak olan yeni Rus ve Alman tehlikelerini gze aldracak deerde saymamaktadrlar. ALMANYA'NIN DNCELER Almanya'da o srada fiili ve kesin paylamann aleyhindedir. Bunun sebepleri trl Alman belgelerinde grlr. a) Viyana'daki Alman Bykelisi fon irki (von Tschirsky), paylama meselesi hakknda Avusturya Dileri Bakanna -alm olduu ynerge gereince- yapt beyanatn sonunda unlar da der (4): ''Bu frsattan faydalanarak Asya Trkiyesi'nin idamesini, bilhassa memleketin mali bakmdan zaafa dmesini istemediimizden dolay, bizim de iddetle arzu ettiimizi tekit ettim (steledim). Grld gibi Almanya da o srada Osmanl Asyas'nn paylalmasndan ve Alman payn elde etmek iin gze alnmas gereken byk masraflardan kanmaktadr. Bu yn kolayca anlalr. Almanya'nn genel mali durumu bir yana braklsa dahi, mesela Fransa Suriye'yi igal etmek iin Tulon ve Marsilya gibi Akdeniz s ve limanlarndan, ngiltere'de Arabistan ve Irak'a el koymak iin Msr ve Hindistan'daki s ve limanlardan harekete geebilirlerdi. Halbuki Almanya, Mersin ve skenderun'u almak iin ta Kuzey Denizi'nden yani birka, hatta birok misli, uzak yerlerden hareket etmek mecburiyetinde idi. b) Almanya'nn paylama iinin o srada ortaya kmasndan kanmasn gerektiren daha birka sebep de stanbul'daki Alman Bykelisi fon Vangenhaym'in (von Wangenheim) metni ileride grlecek olan 21 Mays 1913 tarihli bir raporunda (5) saylmaktadr. Onun buradaki konumuzu ilgilendiren ksmlarnn zeti aadadr: 1) Almanya'nn Msr'a yakn bir yere yerlemesi onu, o srada kendisi iin ok uygunsuz artlar iinde ngiltere ile arpmaya gtrebilir. 2) Almanya o srada Anadolu'ya yerlemeye hazrlanm bir durumda deildir; hatta Rusya, Fransa ve ngiltere gibi ve onlar derecesinde belirli bir menfaat blgesine bile malik deildir. 3) Almanya'nn Osmanl lkesi iindeki okul, hastane ve benzer kurumlar ngiltere ve Fransa'nnkilere nispeten azdr ve o derece kk salm deildir. Bilhassa Almanya'nn gz dikebilecei Alman demiryollar blgesinde (Eskiehir, Ankara, Konya vs.) bunlar yok denecek kadar az ve nemsizdirler; yani Almanya, Anadolu ve Badad demiryollarnn getikleri yerlerde Rusya'nn Dou Anadolu'da, Fransa'nn Suriye'de ve ngiltere'nin Gney Irak ve trl Arap illerinde yapm olduklar gibi kaleyi ieriden fethedebilecek derecede para, propaganda, okul, hastane ve bunlara benzer vastalarla henz almamtr ve taraftar ve adam kazanmamtr.

Bu ayrntlardan anlalan udur ki o srada Almanya, Osmanl Trkiyesi'nin paylalmas iinde ngiltere ve Fransa'dan da daha ekingendir ve paylamay geciktirmek iin iddetli bir tavr taknmaya dahi hazrdr. Bykeli fon Vangenhaym'n 7 Mays 1914 tarihiyle stanbul'dan Alman Dileri Bakanna gndermi olduu zel mektup ve ona bal belgeden aldmz paralar bu ite Alman ve Osmanl devlet adamlarnn dncelerini gsterir (6). Sz geen mektubun nc blei (ksm) yle balar: ''Trkiye'nin adeta pamuk ierisine sarlmas icap ettiine (clzlam olduuna) dair olan nokta-i nazarnza itirak ediyorum. Trkiye son harplerden sonra dinlenmek ve slahat tatbik etmek iin istirahata muhtatr. Fakat Trkiye'nin istikbali, bu slahattan ziyade, Trkiye'nin melhuz (dnlen) bir taksiminde bizim mesele haricinde tutulmamza msaade etmemize tabidir. Trkiye topraklarndan herhangi bir yerin igaline Almanya'nn Kilikya'y igalle mukabele edeceinden emin olduka hibir devlet bir Trk topran igale cret edemeyecektir. Devletler nezdinde niyetimizin ciddiyeti hakknda en ufak bir phe hasl olursa ve bu noktada en kk bir zaaf gsterirsek, bence Trkiye'nin mukadderat taayyn etmi (belli olmu) olur. Byk bir devletin Trkiye'ye hcumu takdirinde Almanya'nn mdahalesi meselesinin devletleri dndrd, buradaki btn meslektalarmn szlerinden aka anlalmaktadr.'' Anlan bu mektuba ek olup ''stanbul Bykelisi Baron fon Vangenhaym'n notlar'' baln ve 9 Mays 1914 tarihini tayan belgenin ilk bleinin sonu yledir: ''Almanya, Kk Asya meselesinde mevzubahis olmazdan nce Trkiye'nin taksimi, ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan mkerrer defalar mzakere edilmi, fakat kabili hal olmayan bir mesele olarak daima geriye braklmt. Almanya'nn, Kk Asya'ya bigne kalamayacana dair beyanat zerine vaziyet daha kark bir ekil almtr. Bizim taksime itirakimizin neticesi, Almanya'nn, ngiltere'nin hi houna gitmeyecek surette Akdeniz'e yerlemesi ve Ruslarn Karadeniz'le Hazar Denizi arasndaki mevkiine, yani Rus mparatorluu'nun en hassas noktalarndan birine, Alman askerleri ile hcum etmesi iin istinatgh (dayanak noktas) tekil edecek bir sahaya kk salmas olacaktr. Von Giers (Rus Bykelisi) burada, Rusya'nn Trkiye'ye kar ald durumun deimesini, Almanlarn Kk Asya'ya yerlemeyi istemelerinden doan endie ile aktan aa izah etmektedir. Bu mnasebetle, bundan bir iki gn evvel sadrazam bana dedi ki: 'Almanya, kendisinin Kk Asya'da mesele haricinde tutulmasna msaade etmeyeceini beyan etmekle Trkiye'ye yapt hizmet kadar byk bir hizmeti hibir zaman yapmamtr. Her ne kadar Almanlarn bir menfaat mntkas talep etmesi, vatandalarna ilk gnlerde naho bir tesir yapm idiyse de, bugn kendisi ve mesai arkadalar gryorlar ki bu, byk devletlerin taksimi arzularna kar yegne garantidir. Hakikaten de -Alman noktai nazar deimemek artyla- Trkiye, byk bir devletin Kk Asya'ya savletinden (saldrsndan), ancak o devletin mensup olduu grup bir cihan harbine sebebiyet vermeye karar verdii takdirde, korkabilir.'' RUS DNCELER Osmanl Asyas'nn paylalmas iindeki Rus dncelerine gelelim, Yaymlanm olan Rus belgelerinden bunlarn seyrini kovalamak kolaydr (7). 1912 sonbaharnda stanbul, Bulgar tehdidi altna girer girmez, Rus Bahriye Nezareti'ni tela alr. Bu mnasebetle Rus deniz uzmanlarndan Nemitz ve Deniz Genelkurmay Bakan Prens Lieven, 25 Kasm 1912 tarihiyle birer rapor hazrladlar. Burada ksaca hatrlatalm: Birinci rapor - daha sonra 1914 - 18 Genel sava srasnda, Rusya, Fransa ve ngiltere arasnda yaplacak olan gizli antlamalarla teyit edilecei vehile - stanbul ile Trakya ve Anadolu'da Boazlarn ve Marmara denizinin her iki kysnda birtakm yerlerin Rusya'ya gemesini istemektedir. kinci rapor daha mulldr ve Anadolu ve Balkan yarmadalaryla Girit dahil, btn Ege Denizi Adalarnn Rusya'ya gemesini istemektedir. Bu istekteki arl rtmek ve onun gereklemesini kolaylatracak admlar atm olmak iin olacak, baz Rus deniz uzmanlar Osmanl hkmetinden Rus donanmas iin Akdeniz'e serbest gei ve Boazlarda deniz sleri kurmak hakkn salamasn istemektedirler. Bu gibi byk amalara o srada var olan deniz kuvvetleriyle erimek kabil olmayacandan Rus Deniz Bakan Amiral Gregorovi'le Genelkurmay Bakan Prens Lieven, 22 Kasm 1913 tarihiyle (4 Ocak 1914) donanmann gcnn arttrlmas ve onun saldrgan bir biime sokulmas iin ar'a bir rapor sunarlar. ar bu dnceleri 30 Kasm'da (12 Ocak 1914) tasvib eder. Bu rapora gre Karadeniz'de sekiz ve Baltk Denizi'nde de, Ege Denizi'nde giriilecek

deniz hareketlerine katlabilmek zere 12 byk sava (saff- harp) gemisinin ve bunlarn gerektirdii say ve boyda daha kk sava gemilerinin yaptrlmas gerekmektedir. 1913 yaznda yaplan hesaplara gre, Rusya'nn yukarda anlan ihtiraslarn gerekletirebilecek gte bir donanmaya sahip olabilmesi iin 1917-1919 yllarn beklemek gerekecektir. Rus denizcilerinin zihniyetini gstermesi bakmndan bu cildin II. ksmnda da hatrlatm olduumuz u olay nakledeceiz: 15 Haziran 1913'te Rus deniz bakan stanbul dolaylarnda ve Karadeniz Boaz yaknlarnda Osmanl maliyesince baz yerlerin (Abraham Paa korusu olmal) satla karldn duyunca ''sava iin donanmann baz sevklceyi hareketlerini hazrlatmak zere'' oralar satn almak kaygusuna der ve babakanlktan bu i iin denek ister (8). Ancak daha 1913 ilkbaharnda, Rus ihtiraslarnn hangi istikamette tatminine allaca ynnde tereddt ediyor grnen Rus Dileri Bakanl, Mays 1913 ortalarnda Osmanl hkmetinin Dou Anadolu illerinde slahat yapmak iin ngiliz iyar ve jandarma subaylar kullanmaya karar verdiini renince gzn o yne evirecek, orasn kendi z menfaat blgesi durumuna sokacak ve onun bu davran byk devletler arasnda genel paylama tasarlarnn ortaya kp anlamalara balanmasn gerektirecektir. in byle olmas tabii grlmelidir; nk hibir devlet, corafi durum bakmndan, Rusya'nn Dou Anadolu'daki ihtiraslarnn karsna dikilecek bir durumda deildir; bunu yapmak iin bir genel sava gze alarak dorudan doruya Rusya'ya atmak gerekirdi. Bu yn gze alnamadndan her byk devlet, kendine bir pay ayrtp Rus'un da Dou Anadolu'da istediini yapmasna gz yummay daha uygun grr; iin makulu da bu idi. Eer Rusya, ihtiraslarn stanbul ve Boazlar tarafna evirseydi kimseye ayn deerde bir pay vermek kabil olmayacandan paylama anlamalar yerine byk devletler arasnda etin bir gerginlik olurdu. Her ne ise 17 Haziran 1913'te, yani ngiltere'nin Dou Anadolu'ya subay ve iyar gndermek kararndan vazgemeye koyulduu srada Rus Dileri Bakan Sazanof, zel Kalem Mdr Baron illing vastasyla Rus Deniz Bakanl'na, Boazlarn ancak bir Avrupa genel veya byk sava sonunda Rusya'ya salanlmasnn dnldn bildirir. 6 Aralk (23 Kasm) 1913'te Sazanof, Rus Dileri Bakanl'nn grlerini bildiren bir raporu ar'a sunar. O srada aada Ermeni meselesine ait olan ikinci blmde (X. ksm) grlecei gibi, Dou Anadolu slahat iin Almanya ile Rusya, Bab- li'ye ortaklaa bir nermede bulunmular, yani ona kar birlemilerdir: ngiltere ve Fransa da bu nermenin kabul iin Osmanl'ya tlerde bulunmaktadr; keza Osmanl Asyas'nn alma blgelerine ayrlmasna ait anlamalarn nemli bir ksm imzalanmtr. zet olarak Rusya dahil, btn byk devletler Balkan Sava'ndan nasl faydalanacaklarn tespit etmi bulunmaktadrlar. Raporun balca noktalar aadadr (9): a) Osmanl mparatorluu'nun uzun zaman yaayabilmesi phelidir. b) Rusya bu srada bara muhtatr. c) Boazlar iin yaplmas gereken eyler ve onlar urunda bir sava gze almann doru olup olmayaca yn tartma konusu olabilirse de eer anlan blgede bugnk durum deiecek olursa Boazlar sorununun Rus grne gre zlmesi zarureti tartma kabul etmez bir yndr. d) Gszl dolaysyla Rus menfaatlarn inemeye yreklenmeyecek olan bir Trkiye'nin Boazlar elinde bulundurmas, onlarn bu srada savunmas ynn Rusya bakmndan az ok kabule deer bir biimde zmlemektedir. Osmanl ynetiminin ktl de oradaki Hristiyanlarn Rusya'ya eyginliini (yatknln) gerektirmektedir; yani Osmanl'ya kar Rusya'ya ayrca bir silah vermektedir. e) Ancak Boazlarn daha gl bir devletin eline gemesi btn Gney Rusya'nn tutumsal (ekonomik) hayatnn o devlete tabi olmas demektir. Trablusgarp Sava srasnda Boazlarn ksa bir zaman iin kapal kalmas Rus tecimine (ticaretine) pek ar zararlar vermitir. f) Boazlar ele geirecek olan Trkiye'den baka herhangi bir devlet, byk devlet olmasa dahi Rusya iin bir tehlikedir, Boazlarn silahszlandrlmas manaszdr ve Rusya'y tatmin edemez. Balkan Sava srasnda ise Bulgaristan aktan aa stanbul'u ele geirmek istemitir. g) Rusya, Karadeniz'de ok gszdr. Hatta 1914-16 devresinde Osmanl donanmas, Karadeniz Rus donanmasndan stn bulunacaktr; dolaysyla denizcilerimizin istedikleri gibi donanmamzn gcn arttrmalyz.

h) Bu srada Osmanl mparatorluu'nun dalmas bizim menfaatimize uymaz; bu ii geciktirmeye almalyz. Boazlar meselesi ancak byk bir karmaklk srasnda ortaya kabilir. ar, Sazanof'un bu raporunu 10 Aralk 1913'te tasvip eder. Grld gibi Rusya dahi ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Osmanl mparatorluu'nun dalmasn ve kesin ve fiili olarak paylalmasn o anda istememektedir. br dnceleri bir yana braklsa dahi onun Karadeniz'deki zaaf bunu anlatmaya yeter. Rusya'nn Boazlar meselesinin zmlenmesini ileride daha uygun bir zamana brakarak Dou Anadolu'da stn bir durum salamaya urat o devirde onun Osmanl'ya kar durumunda hasl olan ok nemli bir deiiklie de iaret etmek gerekir. Balkanllarn galebesi zerine Osmanl lkesi Alman Devletlerinden (Avusturya'dan ve onun yolu ile Almanya'dan) karadan tamamyla ayrlm bulunmaktadr; dolaysyla gerekince o yoldan onlarn bir yardmn bekleyemez; deniz yoluna gelince, ngiltere ve Fransa, yani Rusya'nn dost ve balaklar onu daima kesebilecek bir durumda bulunmaktadr. Buna gre artk Osmanl Devleti fiilen l Anlama tarafndan kuatlm bir durumda olup l Balama Devletleri ona yardm etmek isterlerse bunu dorudan doruya yapamayp ancak dolayl olarak yani l Anlama Devletlerine atarak yapabileceklerdir. Bu durum da Rusya'ya ve onun tarafndaki devletlere Osmanl'ya kar nemli bask imknlar veriyordu. OSMANLI ASYASI'NIN PAYLAILMASI NDE NGLTERE, FRANSA, RUSYA VE ALMANYA'NIN KARILIKLI DURUMLARI Ad geen drt byk devlet, o srada Osmanl Devleti'ni ktrmemek hususundaki i dncelerinin samimiyetine bazen inanmakta iseler de bunlarn her biri brleri tarafndan oyuna getirilmekten korkmakta ve bu yzden onlar birbirlerinin davranlarn kuku iinde gzetlemektedirler. Bundan baka Osmanl mparatorluu'nun ani bir biimde kmesinin byk bir savan kmasna sebep ve vesile verebileceini de unutmamaktadrlar. Kafalar bu gibi kuku, kayg ve korkularla dolu olunca her nemli yeni olayn bir tehlikenin balangc olduu korkusunu uyandrmas tabii idi. Rusya'nn Ermenilerin durumunu ileri srerek slahat istemesi ve istekleri kabul olunmazsa beklenmedik olaylarn ortaya kp kendisinin ie askerle karmaya mecbur kalacan sylemesi, bir Alman generalinin merkezi stanbul'da olan Birinci Osmanl Kolordusu Komutanl'na getirilmesi gibi olaylar, bu kabil kukular uyandracak zde idi. Her kukusu uyanan devletin, ge kalm ve oyuna getirilmi olmak korkusuyla ileri atlmaya kalkmas ve ne olursa olsun bir ey kapmaya almas ihtimali bir zaman dnya bar zerinde daimi bir tehdit gibi kalacaktr. Bu gibi kayg ve korkular gsteren belgelerden birkan anacaz. Alman Babakan Betman-Holveg, 25 Ocak 1913 tarihiyle ve kendi el yazsyla brakm olduu notlarda yle demektedir (10): ''Kk Asya Trkiyesi'nin tasfiyesi meselesini hi olmazsa imdilik hazrlamak hususunda Rusya'nn ve Fransa'nn yaptklar bask karsnda ngiltere'nin mukavemet gstermeyeceinden cidden korkuyorum...'' Ayn sesi Fransz ileri gelenlerinden de duyarz. Berlin'deki Fransz Bykelisi Jl Kambon (Jules Cambon) 4 Haziran 1913 tarihiyle kendi dileri bakanna gnderdii bir yazda Osmanl paylamasyla ilgili trl meselelere dokunduktan sonra yle der (11): ''Tutumsal menfaatlerimizden baka, Dou'da bu kadar byk menfaatleri olan bizlere (Franszlara) gelince, yle gryorum ki Rusya'nn Ermenistan (Dou Anadolu anlamnda kullanyor) iin yapmaya kalkt gibi byk devletler zel amalarn aklarlarsa, btn Dou'nun Suriye'de girimi olduu bir sr entrika karsnda geleneklerimizi gven altna alabilir ve Petersburg, Londra, buraca (Berlin) haklarmzn tannmasn salayabiliriz.'' Burada bykeli akcana, herkes Ruslarn Dou Anadolu'da yapt gibi yapp kendi blgesini aka tespit etsin, biz de Suriye'yi isteyelim diyor. Keza Fransa'nn Petersburg Bykelisi Delkase (Delcass) 28 Temmuz 1913 tarihiyle Paris'e gnderdii bir yazda Osmanl Asyas'nn paylalmas iini inceleyerek yle yazar (12): ''... (ngiltere, Fransa ve Rusya) Kk Asya'da statkoyu (bugnk durumu) korumak hususunda tam bir anlama halindedirler. Ancak on ay ncesine kadar byk devletlerin devam ettirilmesi hususunda yine tam bir anlama halinde olduklar Balkan statkosu nasl bir duruma geldi? Olaylar abuk yryor. Ermenistan'da (Dou Anadolu anlamnda) bir krm

(katliam), ayaklanmalar, gen Trklerin (ttihad ve Terakki) yeni bir delilii bizim istemememize ramen Asya meselesinin mirasna konma iini aabilir. l Anlama (ngiltere, Fransa, Rusya) Buna hazr mdr? ''brleri (l Balama, yani Almanya, Avusturya, talya) harekete hazr olduklar vakit (l Anlama) kendi arasnda mzakereye mecbur kalacak. Onun iin (onu tekil eden devletler iin) ne alt (madun) durum! ''Osmanl Asyas oyunun amac (enjeu) olacaktr; ancak sonuta oyun Avrupa'da ve Avrupa iin oynanacaktr.'' Bu Alman ve Fransz belgeleri bu iki devleti idare edenlerin ne gibi kayglar ve birbirlerine kar kukular beslediklerini gstermektedir. Rus Dileri Bakan Sazanof'un bir mektubu, onun Eyll 1913'te paylama iini nasl grp anladn aklar. Buna ait belge aada Ermeni meselesini anlatan II. blmde (9. ksm) bulunmaktadr. Buraya onun bir zetini koyacaz (13): Sazanof, Osmanl Asyas'nn pek uzun yaamayacan, onu Osmanl fena ynetimine eklenecek olan yerli uluslarn imparatorluktan ayrlma isteklerinin datacan, bylelikle Ermenistan, Suriye, Arabistan gibi devletiklerin kurulacan ve bunlardan her birinin bir byk devlete korunulacan ve bylelikle bir genel savan nlenebileceini ifade etmitir. 1913 yl iinde ve 1914 ylnn balarnda byk devletlerin dnceleri ve ortadaki hava yukarda anlatmaya altmz ve andmz belgelerin gsterdikleri havadr. Bu gibi dnce, ihtiras, kayg ve korkular iinde byk devletler hem aralarnda, hem de Osmanl ile birtakm tartma ve grmelerde bulunurlar. Bunlar yaplrken hep Osmanl btnlne sayg gstermek ve onu korumak sz dillerde dolamakta ve grnte baz belirli ve az ok tabii amalar gdlyormu gibi davranlmaktadr; ancak ama her byk devletin Osmanl'dan alaca pay tespit etmektir; ta ki Osmanl Devleti birden bire kecek olursa herkes alacan bilsin, onun zerinde br devletlerle anlama olsun ve bylelikle ba bo bir kapma, yani genel bir sava ihtimali ortadan kalkm bulunsun. 1914'te ilk genel sava patlad vakit bu i bitmi, yani paylama anlamalar yaplmtr ve akta kalm az soru vardr. Bilindii gibi bu genel sava Osmanl Asyas'nn paylalmas meselesinden deil, kendi lkesinde yaayan pek kalabalk Slav kitlelerinin gitgide artan ayrlma isteklerinden rken ve bu yoldaki kkrtmalar durduramazsa Osmanl'nn akbetine urayacan anlayan Avusturya-Macaristan imparatorluu hkmetinin Srbistan'a kar az ok delicesine bir maceraya atlmasndan doacaktr. Yukarda andmz mzakerelerin bylece amil (sebep) ve esas amalarn tespit ettikten sonra onlarn balcalarn analm: a) Dou Anadolu ilerine ait olan Osmanl-Rus mzakereleri, b) Bunlara eklenen ve bunlarla ilgili olan bilhassa ngiliz-Rus ve Alman-Rus mzakereleri, c) Daha ok mali ve tutumsal ilerle ilgili grnen Osmanl-Fransz mzakereleri, d) Siyasal ve tutumsal nemleri olan Osmanl-ngiliz mzakereleri, e) Alman-Fransz mzakereleri, f) Alman-ngiliz mzakereleri, g) Bilhassa Osmanl-Fransz grmelerine kar vaki olan Rus mdahale ve itirazlarn gidermek iin yaplan Fransz-Rus mzakereleri, h) Avusturya dilekleri, i) talyan dilekleri. Bu ynler ayr ayr bu eserde incelenecektir. Ancak a ve b bleklerinde anlm olan ve Ermeni meselesini tekil eden mzakerelerden sonra siyasal zde olan birtakm meselelere geilecek, onlardan sonra yukarda c'den i'ye kadar sraladmz meseleler de alnacaktr.

KNC BLM ERMEN MESELES VE OSMANLI - RUS ANLAMASI I. ERMENLERN DURUMU Balkan savalar srasnda ve ondan sonra Osmanl mparatorluu iindeki uluslardan devlete en ok glk karabilecek durumda olanlar Ermenilerle Araplard.

Bu eserin I. cildinde ve II. cildinin ilk iki ksmnda Berlin Antlamas'yla Balkan Sava srasnda geen devrede Ermenilerin Osmanl hkmetiyle olan mnasebetlerinin ana izgileri gsterilmiti. Bu ksmn bu blmnde ise Balkan savalarnn dourduklar duruma gre Osmanl hkmeti - Ermeni mnasebetlerini ve bunlarla ilgili olarak Osmanl - Rus grmeleri ve anlamalarn gzden geireceiz. Bundan nce Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda, Arap ve Ermeni sorumlularnn arasndaki nemli bir bakala bak ekmeyi gerekli bulduk: Araplar imparatorluun baz ksmlarnda toplu olarak bulunmaktadr ve bu gibi ksmlarda yerlilerin pek byk ounluu hatta topu onlardandr; halbuki imparatorluun hi bir blgesinde bir Ermeni ounluu yoktur. Bundan baka Araplarda ulusal duygular ve zgr ve ayr bir hkmete kavumak istei, yalnzca baz blgelerin says az denilebilecek aydnlarnda grlrken, Ermenilerde Osmanl kartl hemen btn kitle iinde kk salm gibi idi. Trklerle Ermeniler bir rktan, Orta Asya brakisefallerindendir ve Ermeniler de, Avrupa Alpinleri gibi Trk rknn bir koludurlar; hatta bu birlii gren Avrupa antropologlar, Trk adn kullanmak istemedikleri iin, btne onun bir ksmnn adn vermeyi daha uygun bulmular ve Anadolu halknn topunu iine alan bir ''Armenoid'' ve ''Armeno- Alpin'' rk szn karmlardr. Ancak bu rk birliine ramen din bakal, tarihin gelimesi, baz yabanc devletlerin bu durumu ustacasna smrmeye koyulmalar, Osmanl idaresinin baz ynlerde bir Ortaa idaresi durumunda kalm olmas ve her iki yann ileri gelenlerinin yetersizlik ve anlayszl XIX. yzyln son ve XX. yzyln balarnda Trk ve Ermeni uluslar arasnda alamaz gibi grnen bir uurum kazanmtr. Ermenilerin en kalabalk ve toplu olduklar yer Kafkasya'da Ermenistan'dr; orada arlk idaresi altnda yaayan Ermenilerde ise okul ve cemaat haklar bakmndan Osmanl Ermenilerindeki haklarn hemen hi biri yoktu. Bu byle olmakla birlikte 1914 Genel Sava'nn ngnnde Ermeni komiteleri ve aydnlar arlk Rusyas'yla deil hep Osmanl mparatorluu ile uramay i edinmilerdi ve bu yolda Rus hkmetiyle el ele yryorlard; hatta Rus hkmeti Dou Anadolu vilayetlerinde Osmanlya karn olan alma ve giriimlerini hemen gn gnne Ermeni komitelerine ve ruhani bakanlarna bildirmekte ve onlardan biteviye yardm grmekte idi; bu yn, ibu incelememiz ilerledike daha ak olarak greceiz. Ermeni komite ve aydnlarnn Rusya ve ran'daki Ermenilerden ok Osmanl Ermenileri iiyle uramalarnda aa vurulmayan i dncelerin banda unlar gelmektedir: a) Avrupa'nn dinsel ve siyasal dmanl yzlerce yl slamiyet'in kahramanln yapm olan Trkn zerinde topland iin bu duygunun propaganda ve yardm grme bakmndan Ermenilere kolaylklar salamas, b) Uza grr saylan baz Ermeni aydnlarnn ilerde btn ulusu kurtarabilecek olan ilk bamsz Ermenistan ekirdeinin Anadolu Dou vilayetlerinde kurulmasn en uygun sanmalar ve Osmanl zaafnn bunu baarmak iin ok kolaylklar baladna inanmalar, C) II. Abdlhamit ve Merutiyet devirlerinde Osmanl i durumu alabildiine kark ve hkmet yeteneksiz ve gsz olduu iin ilk Ermeni ayaklanmalarndan doan karlkl gvensizlikten ve hele yine bu durumlarn sonucu olarak bir sr ldrmelere yol aan Krt - Ermeni kartlklarndan faydalanmann ve bylece bulandrlm sularda balk avlamann krl sanlmas, d) Rus kkrtmalar, e) ran Ermenilerinin daha da dank bulunmalar; ora ileriyle Avrupa'y ilgilendirmenin daha g olmas ve Kuzey ran'n epey yldan beri Ruslarn eline gemi bulunmasdr. Hemen yalnz Osmanl Ermenilerinin durumu ile uramak iin aa vurulan dnce ve sebepler ise ''c'' bleindeki olaylara dayanlarak bara bara acuna yaylan Trk ve daha ok Krt mezalimidir. Bu gibi dnce ve millerin tesiri altnda davranan Ermenilerin veya daha dorusu Ermeni komite ve dini bakanlarnn oynayacaklar roller Ermeni sorununun gidiini anlamay kolaylatrr. RUSYA'DAK ERMENLERN DURUMU Ermeni komite, aydn ve dini bakanlarnn Osmanl'ya kar arlkla ibirlii yapmaya koyulduklar srada Rusya'daki Ermenilerin durumunun nasl gelimekte olduunu azck gstermeyi uygun bulduk; bylelikle bu kurullarn oynadklar roln aykrl daha da gze arpar. 1898'de, yani Osmanl Ermenilerinin ayaklanmalarndan bir iki yl sonra, Kafkas Rus Genel Valisi Prens Galitzin'in ar'a sunduu bir yazdan aadaki paralar alyoruz(1):

''Ermeni mli: Ermenilerin ayaklanmasndan maksat memleketlerinin kadim istiklalini tekrar tesis etmektir. Bu fikir ehirlerde skin tahsil grm ahali ile ruhbana mensup (papaz olan) ehas arasnda pek ziyadedir. Kyller henz bu hastala tutulmamlardr. Bu hareketin muharrik (harekete getiren) ve mevvikleri (kkrtan) ruhban ve Ermeni matbuat ile memalik-i ecnebiyede (yabanc lkeler) bulunan ihtilalci komitelerdir. bu ahval-i gayr- marziyyenin (beenilmeyen durumun) dier ksm ahaliye sirayet etmemesi iin daha edit (sert) ve muntazam bir idarenin tesisine hkmete mecburiyet hasl olmaktadr. ''Katogikos ve Amiyazin Sinod'u: Geen eyllde, aralk aynda Tiflis'i ziyaret eden Katogikos'a iade-i ziyaret iin Amiyazin'e gitmi idim. Bu iki mlakatta da ihtiyar Katogikos'un muhakemei akliyeden mahrum ve inklap mavirlerinin taht' nfuzunda olduuna kanaat getirdim. Meseleyi yakndan tetkik ettim; Katogikos'a nfz' hkmetten maada pye vermek iin sarfolunan mesai, ahaliye Katogikos'un evsaf- istisnaiyeye haiz olduu zehabn vermek maksadyla olduunu istinta ettim (sonucunu kardm). Binaenaleyh Rusya hkmeti tarafndan Katogikos ile Sinod'un, kavanin-i mahsusaya tevfik-i muamele etmeye mecbur olmalar noktasndan behemehal srar edilmesi reyindeyim. Sinod'da ba'dema vukubulan yolsuzluklara meydan vermemek zere Sinod azasndan Vahan Kirkoryan ile Rahip Nahabed Nahabedyan'n tecziyesini (cezalandrlmasn) emreyledim. Bu ikinci rahip Katogikos'un ktibi hususisidir. Bunlarn Kafkasya'dan teb'idini tensip ettim (uzaklatrlmasn uygun buldum). Zat Hametpenahileri de (ar) tasdik buyururlar. ''Ermeni mektib-i iptidaiyesi: Ermeni mekteplerinin Maarif Nezareti'ne tevdii meselesi 1897 senesi ferman (ar'n ferman) iktizasndan (gereinden) olup bu mesele hadd-i zatnda pek mhimdir ve yeni nesli ruhbann mazarratndan (zararlarndan) kurtarmak iin yegne bir tedbirdir. Fakat Ermeni ruhban bu ekl-i cedide tebaiyyeten istinkaf eylediklerinden (yeni duruma uymay reddettiklerinden) emr-i hkmetle 320 mektep seddedildi (kapatld). te bundan dolay mekteplere ait emlakin Maarif Nezaretine tevdii hususunun tasdik-i hametpenahilerine iktirann istirham ettim. Bu bapta evamir-i cedideye muntazrm (bu hususta yeni emirler bekliyorum). ''Kafkas Ermeni matbuat: Tiflis'te nerolunan resail-i mevkute Ruslarla Ermenilerin mezci meselesine alacak yerde bilakis onlar tefrik edecek uurumu hafretmeye kalkmlardr. ''Cem'iyyt- hayriyye: Ermeni cem'iyyt- hayriyyesi hayrat ve hasenata hdim olmaktan ziyade siyasetle itigal etmektedirler. Hkmet-i mahalliye, bunlar nizamnamelerinden cz'i inhiraf ettikleri zaman hemen lavetmeye selahiyettar olmaldr.'' Bu yaz Rus hkmetinin Ermeniler hakkndaki dnce ve tasarlarn iyice gsterir. Rusya Ermenilerinin Ruslamasn kolaylatrmak iin arn 4 Temmuz 1903 tarihli bir ukaz'iyle (buyruk) Ermeni kiliselerine bal btn emlakin Rus hkmetince idaresi, btn Ermeni okullarnda Rusa okunulmas, Katogikos'un (Ermenilerin en yksek dinsel bakan olup Amiyazinde oturur) Sinod (daha ok ruhbani meclis) yelerini semekteki ve evlenme, boanma gibi medeni ilerdeki yetkisinin kslmas kararlar. 1905'te Rusya'daki ayaklanmalar srasnda Ermeniler son aama ezilirler; durum 1909 ylna kadar bylece srer gider; o ylda Ermenilerden 4000 kadar hapis, 3000 kadar da srgn vardr. O devirde ermeni aydn ve komitelerinin ou arl balca dman saymaktadrlar(2). 1910 ylndan bu yana ise bunlar arla yaklamaya ve onunla ibirlii yapmaya koyulacaklardr. OSMANLI-ERMEN SORUNUNUN GERD SAFHALAR Balkan Sava srasnda ve ondan sonra, 1914'te Genel Sava'n patlamasna kadar geen zamanda Osmanl - Ermeni sorununda balca devre vardr. Birinci devre 1912 sonbaharndan, yani Balkan Sava'nda ilk Osmanl yenilgilerinden balar ve Sadrazam Mahmut evket Paa'nn Dou ve Kuzeydou Anadolu illeri iin ngiliz iyar ve subaylar getirtmeye kalkt 24 Nisan 1913 tarihine, veya daha dorusu Rusya'nn bu ii renip siyasasn ona gre dzenlemesine kadar gider (Mays 1913). kinci devre Mays 1913'ten Austos 1913'e kadar gider. Bu devrede byk devletler ve bilhassa Almanya Ruslarn Dou Anadolu iini kendi eline almak isteine kar koymaktadrlar. Ancak bu ite en nde grnen Almanya'nn, Osmanly gerekten korumaktan ok kendisine de elden geldii kadar byk bir pay ayrtmaya alt gitgide daha ak olarak belli olur. Austos 1913'ten itibaren Almanya bu rol daha ak olarak ele alacak ve 1914 ylnn balarnda paylama anlamas gereklemi olacaktr. Bu da nc devreyi tekil eder. II. BALKAN SAVAI SIRASINDA

ERMEN SORUNU VE RUSYA Bu sava Ermenilere dileklerini ne srmek ve baarlar salamak iin ok uygun bir durum yaratmt; Ermeni komite, aydn ve dinsel bakanlar bu frsat karmak istemeyeceklerdir. Balkan Sava'n hazrlam ve dzenlemi olan Rus hkmeti de doal olarak onlarla birliktir ve onlar kkrtacaktr. 1912 sonbaharnda Rus ve Avrupa basnnda Ermenilere kar Trk ve Krt zulm zerinde duran bir sr yaz kar; Kafkasya'da ve ar ordularnn izmesi altnda bulunan ran'daki Ermeniler arasnda bir ok toplantlar olur ve her yana szlanma tel ve yazlar gnderilir. 7 Ekim 1912'de Tiflis'te byk bir toplant olur ve Amiyazin'e gidilip, Osmanl Ermenileri iini ele almasnn Katogikos'tan istenmesine karar verilir. O srada Katogikos, Rus hkmetiyle barmtr ve onunla ibirlii yapmaktadr. Petersburg'daki Osmanl Bykelilii'nin Bab- li'ye bildirdiine gre Katogikos, 4/17 Haziran 1912 tarihinde Petersburg'tan kan Novoye Vremya gazetesine verdii bir demete: ''Osmanl Ermenileri Merutiyet'ten bir iyilik grmediler, durumlar ktdr, yalnz Rusya'da rahat ediyorlar'' yollu szler sylemitir. Tiflis toplantsndan sonra Amiyazin'de de bir toplant olur ve Katogikos, Msr paalarndan Bogos Nubar' Avrupa'ya yollamaya karar verir. Bunu Rusa Re gazetesinden renen Petersburg'taki Osmanl Bykelisi Turhan Paa, 24 Aralk 1912'de Bab- li'ye ektii bir telde: B. Nubar Paa'nn Londra Bykeliler Konferans'na gireceini ve Berlin Antlamas'nn 61. maddesinin Ermenilerden yana yrtlmesi iin direneceini ve eski Ermeni Patrii Ormanyan Efendi'nin de Bogos Nubar Paa ile birlikte gideceini bildirir. O srada talya'da yar resmi saylan Popolo Romano gazetesinde de ibu Ormanyan Efendi'nin talyan yanndan Santini'ye yazlm 16 Aralk 1912 tarihli bir yazs kar. Ormanyan, Londra Bykeliler Konferans'nn Ermeni ilerini de ele almasn ve Londra'daki bykelisine o yolda ynerge verilmesini istemektedir(3). Paris Bykelisi Rfat Paa'nn 16 Aralk 1912 tarihiyle Bab- li'ye bildirdiine gre Bogos Nubar Paa kendisini grm ve unlar bildirmitir: ''Ermeniler durumlarn dzeltmek iin Londra Bykeliler Konferans'ndan faydalanmak istiyorlar. Aralarnda trl dnceler var: Islahat, zgrlk (muhtariyet), Rusya'ya katlma.'' Bogos Nubar'n kendisi slahat dncesini uygun bulmakta imi; o, Ermeni menfaatlerini Trklerinkine bal grmekte ve byk devletlerin gvencesi altnda olmak artyla 1895'te Fransa, ngiltere ve Rusya'ca hazrlanlm olan(4) slahat tasarsnn ana izgileri iinde kalnmasn istemekte imi. Puankare (Poincarr) ona demi ki: Ermeni iinin u veya bu biimde Bykeliler Konferans'na gelmesi saknlamaz bir olaydr. Osmanl eliliklerinden Bab- li'ye gelen bu kabil bilgi ve raporlara ramen Rus belgeleri ar hkmetinin iin Londra'daki Bykeliler Konferans'na gtrlmesini istemediini sandracak biimdedir; nk Kafkas Genel Valisi Kont Vorontzof-Dakof'un, Sazonof'a 7/20 ubat 1913'te yazdna gre, Katogikos'un Bogos Nubar Paa'y Avrupa halk efkrna ve hkmetlerine Ermenilerin durumunu ve slahat yaplmasnn gerektiini anlatmak iin yollam olduunu bildirmekte ve bu iin Londra Bykeliler Konferans nne gtrlemeyeceini eklemektedir. (5) O tarihte Ermeni Katogikos'u tamamyla Ruslarla ibirlii yaptndan bu yn Ruslarn Ermeni meselesine br byk devletleri kartrmak istemediklerini gsterir. Olaylar da bu bakmdan Rus isteklerine gre geliecektir. Bogos Nubar Paa'nn Rifat Paa'ya syledikleriyle o sradaki Rus durumu ve dnceleri karlatrlrsa u sonulara varmak gerekir: Rusya, Ermeni zgrln (muhtariyetini) isteyemezdi; nk bu onun nne skenderun krfezi yolu zerinde -35 yl nce Bulgaristan'n kurulmasyla stanbul yolu zerinde olduu gibi- bir duvar dikmek olurdu. Yine Rusya, Dou Anadolu'yu o srada kendi lkesine katmak isteini ortaya atmaya yreklenemezdi; nk bu, daha Balkan durumu karmakark iken belki bir genel sava karabilirdi: Dolaysyla o anda Rusya'ya en uygun olan, Dou Anadolu'da geni lde bir slahat yaplmasn salamak olabilirdi; bu ona, oralarn ilerine karmak hakkn az ok verecei iin o yerleri, ilerde, en uygun grecei bir srada, kendine katmak imknn da verirdi. Bogos Nubar Paa'nn, ii Londra Bykeliler Konferans'na gtreceini Rifat Paa'ya syledikten bir buuk ay kadar sonra Kont Vorontzof-Dakof'un byle bir ey olmayacan bildirmesi, sonuta da bunun olmamas, Rusya'nn Ermeni slahat iine elden geldii kadar az bir uluslararas biim vermek isteinden domu sanlabilir. Her ne ise 1913 yl balarnda bu iin tutaca yol belirmeye koyulur; yine o sralarda, 3 Ocak 1913'te, stanbul'daki Ermeni Meclis-i Millisi bu slahat ilerinde salam gvenler elde edilmesini isteyerek Patrikhanenin muhtelit (karma) meclisine gvenini bildirir.

Bir yandan da Dou Anadolu vilayetlerindeki Rus konsoloslar, belki ilerde gerekince kullanlabilir diye, birok Ermeni kylsne Rus tabaas olmak iin u biimde dilekeler imzalattrmaktadrlar: (6) MAZHAR SURET ''Blda imzalar muharrer olan bizler kymzde ne kadar emlak ve arazi varsa civarmzda bulunan slam Krtler tarafndan tamamen zapt olunarak ziraat edilmekte olduunu arzederiz. Perkart ve Kanisati Krtleri de dman olduklarndan bize her vehile zarar iras etmekten ekinmiyorlar. Buna binaen hkmet-i liyyenizin (Rusya'nn) tabiiyetine dahil olmay tensip ettik. Ba'dema ancak bu suretle sude yaayabileceiz; yoksa eer bu halde ve Osmanl idaresi altnda kalacak olursak emniyet-i ahsiyemiz kat'iyyen mefkud olduundan artk burada imrar- hayat edemeyeceiz. Binaenaleyh me'yus ve her eyden mahrum olan bizler, Rus hkmet-i muazzamasnn merhamet ve uluvv- atfetine iltica ederek bu babdaki muamelat- mukteziyyenin ifa edilip edilmeyecei hakkndaki mtalea-i asilanelerinin (Rus konsolosunun) emir ve tebliini istirham eyleriz.'' Rus Turun Renkli Kitab'n ilk belgesi olan 9 Aralk 1912 tarihli raporunda, stanbul Rus Bykelisi Girs bu gibi dilekelere dayanarak Ermenilerin Rusya'y istediklerini hkmetine bildirmekte, imdilik oray almaya kalkmann erken olacan ve slahat ile yetinmenin daha doru olduunu sylemektedir; ancak sonda Osmanl durumu karmak bulunduundan slahat ile beklenilen sonucun elde edilmemesi ihtimali dolaysyla Rus ordusunu Dou Anadolu'ya sokmaya da hazrlanlabileceini eklemektedir. (7) Grld gibi bykeli, iin btn ynlerini gzden geirmi olup hkmetine her eyin srasyla yaplmas dn vermektedir. Girs'in, Ermeni Danak Komitesi Murahhas Doktor Zevrief'e syledii u szler de, i bu genel izgiye uygundur: (8) ''mparatoluk hkmeti (Rus), Ermenistan'n mukadderatyla pek yakndan ilgilidir. Ancak Ermeniler bu andaki durumun olaanst olduunu gzden karmamal ve ihtiyatsz davranlaryla durumlarn daha da ktletirmemelidirler. Ermenilerin Avrupa gznde Trk keyfi idaresinin kurbanlar gibi grne durmalar nemlidir ve (bu durumu brakp) ulusal amalarna erimek iin Trk askeri baarszlklarndan faydalanmaya kalkan siyasal ihtilalciler durumunu taknmamaldrlar. Dolaysyla Ermeniler hibir biimde Trkleri kkrtmamaldrlar ve hele bir ayaklanma iine balamamaldrlar. Avrupa karsna siyasal dileklerle de kmamaldrlar: buna karlk olarak Ermeniler basnlaryla ve her trl deme ve gsterileriyle Krtlerden ve Osmanl idaresinden grdkleri dayanlmaz ktlkler zerine genel bak ekmekte herhalde hakldrlar.'' Kolayca anlalabilecei gibi Girs, burada Zavrief'e programn ilk evresini, yani uslu uslu slahat isteme ksmn aklamaktadr. Rus Dileri Bakan Sazanof, 16 Aralk 1912'de Paris ve Londra'daki bykelilerine yollad bir ynergede ise, Bab- li'nin BerlinAntlamas'nn 61. maddesiyle (9) Dou Anadolu vilayetlerinde yapmay stlenmi olduu slahat iin baz inanlar salanlmas ve denetleme kurulmas gerektii konusu zerinde yannda bulunduklar hkmetlerle konumalarn bildirir. Bunu yaparken ibu iki bykeli u i iin de Fransa ve ngiltere'nin siyasal yardmn istemek ynergesini almlard: Balkan ordular nnde kaan Rumelili Trk gmenlerinin Dou Anadolu'ya yerletirilmelerini, yani oralarda Trklerin saysnn arttrlmasn nlemek. (10) Yine kolayca anlalabilecei gibi bu ynerge programn ilk evresini amak dncesiyle yaplmtr. Bu ilk Rus giriimleri srasnda Dou Anadolu'da nasl bir hava iinde yaanldn, Ermeni komitecilerinin oradaki davranlarn ve Rus hkmetinin oray nasl grdn anlatmas dolaysyla Bitlis Rus Konsolosu'nun stanbul'daki Rus bykelisine yollam olduu 6 Ocak 1913 tarihli raporunun baz ksmlar aaya konulmutur: (11) ''Balkan harbinin Bitlis Mslmanlarnda yalnz Islav veya umum Hristiyanlara kar deil, belki btn dnyaya kar bir infial husule getirmi olduu ve Ermenilerin efkrn da heyecana getirerek onlarda daha mesut ve daha mnevver bir istikbal mitleri ve Trk hkimiyetinden kurtulmak fikirleri uyandrm bulunduu da tabiatyla kabil-i red ve inkr deildir. Binaenaleyh iki taraf efkr- umumiyesinin bu halde bulunmas ve hususiyle Rusya'nn Van, Bitlis ve Erzurum'u igal edecei hakknda Ermenilerin yaydklar haberler neticesi olarak en ufak bir sebep iin alevlenmesine meydan verebilir ve bu suretle husle gelmesi mmkn olan umumi bir Ermeni-Mslman arpmasnda Ermeniler, Balkan yenilgilerinin fidyesi olabilirler. Bu Ermeni ve Mslman husumeti, en ziyade Londra sulh mzakerelerinden nce Bulgarlarn Dersadet'e girmek zere bulunduklarna dair haberlerin vrudu sralarnda son dereceyi

bulmu idi. Sylediklerine nazaran pazarda, Dersadet'ten gelen telgrafnmeleri okuyan Mslmanlar, Hristiyanlara kar olan infial ve hiddetlerini glkle zapt edebiliyorlard. ''Ermenilerde ise bunun bsbtn aksi bir hal grlebiliyordu. Bana bildirdiklerine nazaran Ermeniler, geceleri hanelerinde mzakerat tertip etmekte ve Bitlis Mslmanlarnn hane ve arazisini kendi aralarnda taksim eylemekte idiler. Zira Ermenilerin intizar ettikleri Rus asakirinin vrudu zerinde Mslmanlar enval-i gayr- menkullerini terk ederek cenuba doru ekileceklerdir. ''Tehevvre gelmi bir halde bulunan Ermenilerin ve memurin-i ruhaniyelerinin Mslmanlarla birlikte yaayamayacaklarndan ve Trklerin de Ermenilere tahamml edemeyeceklerinden valiye ikyet ettiklerini ben bizzat grdm ve iittim. Binaenaleyh imdi Bitlis vilayeti dahilinde Ermenilerle Mslmanlar arasnda bir husumet-i edide grlmekte ve bu husumet Balkan harbinin safahat ve buraca mefruz netayici ile mtenasiben kh tenakus eylemektedir. Bu halin devam takdirinde yukarda dahi arzettiim vehile en ufak esbb ile Mslman taassubunun parlamasna intizar olunabilir. ''Ermeni efkr- umumiyesinin balada izah olunduu hale gelmesinde Tanaksutiyon cemiyetinin faaliyetinin byk dahli vardr. Cemiyet-i mezkure Ermenilerle Mslmanlar arasnda msademat husule getirmeye ve Ermeniler iin vilayet dahilinde meydana gelecek hal-i felaket neticesi olarak Rusya mdahalesini ve memleketin Rus askeri tarafndan igalini davet eylemeye muannidane almaktadr. ''Birka vakit evvel Mu ehri kurbinde Srp Karabet Manastr'nda komite azas bir itima akdeylemi ve balada nakledilen surette ittihaz- karar eyledii gibi Dersaadet veya Cenevre'de toplanacak olan umumi kongreye de bir delege intihap ve i'zam etmitir. ''imdi Tanaklar, Ermeni milletinin felaket ve sefaletinden baka bir eye yaramadklar beyaniyle evvelce tamamen onlardan mteneffir olmu olan asayiperver Ermeni ahalisi nezdinde iade-i namus etmek ve kendi tabirleri vehile 'Rusya'y buraya getirmek, kararna ittiba eyliyorlar. ''Bu maksatla Tanaklar muhtelif vesaite mracaat ederek suret-i umumiyede Mslmanlarla ve suret-i hususiyede Osmanl asakiriyle Ermenilerin tesadm eylemesine alyorlar. Mesela Bitlis ve Mu'taki Tanak komitesi dehet ve heyecan husule getirmek iin pazardaki (ar) Ermenileri dkknlarn kapamaya sevketmilerdir. Yine onlar, bir Ermeni fedai etesi teslih etmi ve bu ete Hizan kazasnda Terin-i evvel ve sani (Ekim ve Kasm) aylarnda uzun uzadya dolatktan sonra Ermeni mektep mfettii ve Tanaksutiyon taraftar Rafael'in katlinin intikamn almak iin bir ka Krt ldrmtr. Btn bunlardan maksat Mslmanlarn Tanaklarla msademe etmesini tevik idi. Tabii sonra Mslmanlar Ermeni kylerine hcum edecekler ve bu hal dahi mit ettikleri vehile Rusya'nn mdahale-i msellahasn ihta edecek idi. Bu mli te'kiden Bitlis Tanaklarnn ileri gelenleri, ayet Trkiye'nin hal-i hazrndan bilistifade Ruslar buraya getirmeyecek olurlar ise byk bir hata etmi olacaklarn beyan eyliyorlar. ''Balada arzolunan ifadattan zat- lilerince, Ermenilerle Mslmanlar arasndaki msademat- mstakbelenin ksmen Tanaksutiyon komitesinin hatt- hareket ve faaliyetine ve Balkan Islav devletleriyle Trkiye arasndaki mzakerat- sulhiyyeinin sret-i reviine ve bunun neticesi olarak mttefikler tarafndan Dersaadet'in igali ihtimaline tbi bulunaca fikri hasl olmaldr. Mzakerat- mezkre sulh ile hitama ermeyecek olursa Osmanl payitahtnn sukutunun tekarrb Bitlis Mslmanlaryla Ermenilerin mnasebat- mtekabilesine icray- tesir eyleyecektir. ''Gerek ehirli ve gerekse kyl Ermeni ahalisi, memurin-i ruhaniyeleriyle birlikte her vakit Rusya'ya kar tevecch ve temayllerini izhar ve ifade etmiler ve Trk hkmetinin burada asayi, kanun ve saadet-i hal tesisinden aciz bulunduunu her vakit sylemilerdir. Birok Ermeni Ortodoks mabedlerine kalbedilmek zere kendi kiliselerini Rus asakirine takdim etmeyi imdiden vaadediyorlar. ''Balkan'n hal-i hazr, Islav ve Yunan hkmetlerinin Trkiye'ye galebe almas Ermenilerin ezhann tehyi etmi ve onlarn kalbini Trkiye'den tahlis-i nefs mid ve meserretiyle doldurmutur. ntikam hissiyle kaynaan Ermeniler, Trk malubiyetlerini Allah'n inayeti ve Ermeni sefalet ve muhakkriyetinin intikam olarak telakki ediyorlar. Bitlis, Erzurum ve Van ehirleri ile vilayetlerinin Kafkasya goberna'laryla (illeriyle) ve Kafkasya ahalisinin hali, ticareti ve vesait-i nakliyesiyle Ermenilerle meskn vilayatn (Osmanl illerinin) mukayesesi, Ermenilere, kendilerinin Trk hkimiyetinden hibir saadet ve hrriyet beklemeyeceklerini bir lisan- beli ile ihtar etmektedir. Ermenilerin ve zannederim Bitlis ve civar Hristiyanlarnn btn mitleri Rusya'dadr.

''Tatbik-i slahat iin Londral bir ngiliz'in taht- riyasetinde olarak Ermeni ve Trklerden mrekkep bir komisyonun (12) Bitlis'e vrud eyliyeceine dair haberler alnd vakit bu haberin Ermeni ahalide nazik bir tesir husule getirmi olduunu inkr edemem. Ermeniler birka vakit mukaddem, Amiyazin'den murahhasa Mesrob'un taht- riyasetinde olarak Petersburg'a giden heyetin Anadolu Ermenilerine ngilizlerin gnderilmesini de iltimas edip etmediini soruyorlar. ''Btn Ermeniler, Rus asakirinin kaniyle yourulmu olan ve Kafkasya'nn yannda bulunan Trk vilayatna ngilizlerin slahat sokmalarndan tamamen mnkesir idiler. ngilizlerin faaliyet-i mstakbelelerinden sarf- nazar onlarn buraya, beray- slahat memur gndermeleri Yemen ve Basra'ya Rus memurlarnn gitmesi kadar herkese na-kabil-i tefehhm grld. Ermenilerle meskn araziye beray- slahat ngilizlerin gelmesi bendenize gre Hkmet-i Osmaniyece Londra sulh mzakerat esnasnda ngiltere'nin muavenetine mazhar olmak ve Anadolu'ya ngilizleri getirerek ngiltere ve Rusya hkmetleri beyninde ihtilaf ve niza karmak iin bililtizam dnlmtr. ''Ermeniler'in Rusya'ya temaylnden bahsederken 1907 senesinde Bitlis, Diyarbakr, Ma'mret'l-aziz Ermeniler'i tarafndan iki yz binden fazla imza ile kendilerinin Rusya tabiiyetine kabul edilmesi hakknda konsolatomuza verilen istida ile 1904-5 senelerinde Sryanilerin, Ortodokslua kabul iin Rus papazlar i'zam talebine mtedair teebbslerini tahattr eylememek n-bemahaldir. Bana 1903 senesinde tevdi edilen konsolatonun faaliyetinden bu iki vak'a, hem Hristiyanlar'n bu memleketteki hallerini ve hem de Rusya'ya kar temayllerini kfi derecede gsterir. O vakitten beri Hristiyanlarn hali pek az kesb-i salh eyledi ve nazarlar evvelki gibi Rusya cihetine ma'tuf kald. uras da skt ile geitirilmemelidir ki Bitlis Ermeni ahalisi arasnda, vilyt- sirede olduu gibi baz riyakr zenginler de yok deildir. Bunlar kendi menfaat ve rahatlar iin btn Ermeni milletinin zararna olarak Trkler ve Trk memurlaryla peyday- dostiye alyorlar. Fakat bu hal muvakkat olup yalnz Trk hkimiyeti Krdistan'da bki bulunduka mahede olunacaktr. Ermeni ve alelumum Hristiyan milletinin btn sunfu Rusya'ya kar olan temayllerinde samimi ve yeknazardrlar. Bu hususta ehir ve ky ahalisi beyninde fark da yoktur. ''Sakin ahalinin nazarnda manen sukut etmi olan Tanaksutiyon cemiyeti Ermenilerin itimadn tekrar kazanmaya alyor ve raporun yukarsnda arz eylediim vehile Ermenilerle Krtler ve alelumum Mslmanlar arasnda msademat husle getirerek ahvali kartrmak ve Rusya'nn mdahale-i msellahasna vesile ihzar etmek teebbslerinde bulunuyor. ''Birka vakit evvel Van vilayeti hududu kurbindeki Garkan ve Karkar mevakiinde zuhr etmi olan msellah Ermeni fedai etelerinin son zamanlarda yaplan teebbsat- mmasile meyanna idhali lazmdr. Bunlar dalarda gezerek Krtlerle msademe frsatn taharri eylemilerdir. ''Tanaksutiyon cemiyeti zasnn tavr ve hareketi ve Rusya'ya kar revbt Dersaadet'teki merkez-i umumilerinin talimatna tabidir...'' Bitlis Rus konsolosunun bu raporu durumu yeter derecede aydnlatt iin zerinde ayrca durmaya lzum yoktur sanrz. AVRUPA'DA RUSYA'YA KARI LK KUKULARIN UYANMASI Rusya'nn Ermeni iiyle alttan alta uratnn sezilmeye balanmas, Osmanl kntsnn Rusya'ya bu yolda birok kolaylklar saladnn apak grlmesi ve stanbul'da ve Osmanl lkesinin birok yerinde ayaklanmalar kmas Bab- li baskn (23 Ocak 1913) sralarnda ve ondan sonra Batda ve en ok Almanya'da bir sr kuku dourur. Aaya koyduumuz belgeler bunu gsterir: lk belge Petersburg Alman Bykelisi Purtales'in Babakan Betman-Holveg'e 23 Ocak 1913 tarihiyle yollad bir rapordur (13). Rus ihtiraslarn, Ermeni ileri bakmndan Rus-Osmanl mnasebetlerini, Kafkasya'daki Rus i durumunu ve bu konular zerinde Kayser'in dncelerini iyice aydnlatr. Metin arasnda muterize (parantez) iindeki italik yazlar Kayser II. Vilhelm'in el yazsyla olan notlardr: ''Bay Sazanof'la olan son konumalarmda, Balkan Sava'nn devam halinde belirecek tehlikeler zerinde mzakere edilirken, mumaileyhin sz birka kere Ermenistan'a getirmi olmas (Bu, eski bir masaldr, artk!) ve orada Hristiyanlara katliam yaplabilecei haknda korkularn bildirmi olmas dikkatimi ekti (Bunlar, mdahale ve ilhak iin bir sebep olsun diye, tekiltlandrlacaklardr! Donanma mmayii de bu ie yarayacak!) Bakan (Sazanof) u

mlhazada bulundu: 'Snrlarmzn ta yaknnda vukua gelecek karklklar bizi kaytsz brakamaz ve byle bir ey vukua gelince de mdahele etmemek elimizden gelmez..'' ''nanlr taraflardan iittiime gre bura yetkili evrelerinde birbirine karn iki cereyan vardr. Bir taraf, Rusya'nn Yakn-Dou meselelerinin bu kere hallinde eli bo kmamas iin Ermenistan'da harekete gemesini talep ederken (!) br taraf byle bir siyasete kar gelmektedir. ''Dileri Bakanl'nn birinci taraf tuttuu ok kere iddia edilmektedir. Bay Sazanof'un Balkan buhrannda imdiye kadar taknd ll ve temkinli durumu gznnde tutarak buna pek inanamyorum; bununla birlikte Dileri Bakanl'yla mnasebetleri besbelli olan bir takm gazeteler, Ermenistan lehine ilgi uyandrmak ve oradaki Hristiyanlar' korumak amacyla gerekirse bir Rus mdahalesinin zaruriliine iaret etmeye aktan aa urayorlar (Pastrma ile fareleri tutarlar -Almanca bir atasz-) ''Kendi istihbaratna baklrsa, Ermenistan'da faal bir Rus politikasnn muarzlar arasnda Kafkasya Umumi Valisi de vardr. Voronzof- Dakof, burada iyi haber alan bir diplomatn iddia ettiine baklrsa, fikri sorulduu vakit, Rusya'nn Ermenistan'da harekete gemesinin Kafkasya iin dourabilecei tehlikelere iaret etmitir. Genel vali, u gr mdafaa etmitir: ''Byle bir hareketin hedefi, tabii evvel emirde slahat ve muhtariyeti hedef tutmak zorundadr. Fakat Kafkasya'da yaayan ve saylar ok olan Ermeniler'in, Trk topranda millettalarna verilmi imtiyazlardan haber edinir edinmez ayn haklar istemeleri ve Kafkasya'da karklklar kmas beklenebilir. ''Bay Sazanof dn, Avusturya-Macaristan Bykelilik mstearna (Kont ernin) demi ki: 'Ermenistan'da kargaalklar kmasna mani olmak iin orada slahat yaplmasn hkmetine tavsiye etmesini buradaki Trkiye bykelisine srarla tavsiye ettim (Makedonya'da olduu gibi mi? te tam Voronzof'un korktuu!), Turhan Paa, bu Rus tavsiyesinden bana bir ey sylemedi; ancak, Ermenistan'da Rus emelleri hakknda fevkalade itimatsz bir ekilde bahsetti (hakl olarak!). Bykeli bundan birka hafta evveline kadar Rus siyasetinin ll ve samimi karakterini tamamen teslim ediyordu; imdi ise bana, bakann ona kar tavrnn esasl surette deitiini ve bunun kendisine itimatszlk verdiini sylyor (Tabii! nk stanbul'da her ey orba!) Rusya'nn, henz meydana vurmak istemedii bir plan tasarlamakta olmasndan korkuyor (Diplomat olmayanlar iin bu haftalardan beri besbelli idi) (14) Turhan Paa, Ermenistan'da Hristiyanlar'n durumunun tehlikeli olduu iddiasnn tamamen bo olduunu syledi; buna karlk, ilerine gelirse, Kafkasya yolundan Ermenistan'da kargaalklar kmasnn Ruslar'n tamamen elinde olduuna hi bir phe olmadn ileri srd (Doru; yle olacak). ''Dikkat nazarm eken bir nokta, aslnda aktan aa Rus taraftar olan talyan igderinin (Tommasi della Torreta) -ki imdiye kadar Rus siyasetinin hi menfaat peinde komadna byk bir gven gstermitir (Sersem !!)- imdi, Kk Asya'da Rus emelleri hakknda endielerinden bahsetmi olmasdr. Benim, Rusya, Kk Asya'da yaylmak istedii vakit, ngiltere'yi nazar- itibara almas lazm geldii (Bunun aksi dorudur; onlarn ihtiyalar yok; Londra, Benkendorff(15) neyi isterse onu yapar!) hakkndaki mlhazama, Marki Toretta yle cevap vermitir: ''l Anlama Devletleri bu mesele zerinde neden uyumu olmasnlar?'' (Doru!). gder bundan sonra, Fransa'nn bu kere Suriye hakknda gsterdii dikkate ayan ilgiye iaret etti (Badat hattna kar bir darbe!) ve ngiltere'nin, gzlerini Kzldeniz'in Arap sahillerine dikmi olmasnn imknsz olmadna iaret etti (Doru!). ''Marki Toretta, l Anlama yelerinin bu gibi uyumalar yaptklarna dair sarih ip ucuna sahip olmadn syledi. Ben de, bu ve bu gibi uyumalarn vukuuna iaret edecek olaylar zikredecek durumda deilim. Fakat Rus planlarna kar burada diplomatlar evresinde uyanmaya balam olan gvensizlii (Pek ge! O korku bende oktan var! Fakat bana hi inanmazlar! Nihayet, Petersburg, umumi gvensizlii uyandran oyun bozucu rolne girdi) raporunda zikretmeden gemeyi doru bulmadm (Kayser'in son mlhazas: ok doru).'' stanbul Alman Bykelisi Vangenhaym, 21 Ocak 1913 tarihli bir raporunda, Osmanl devletinin yaknda kmesi ihtimalini ve buna gre korunulmas gereken Alman menfaatlerini incelemektedir (16). Raporun nemli ksmlar aadadr: ''...fakat Balkan ittifakiyle hi bir alaka ve mnasebeti olmayan baka bir mlahaza ile de, Almanya'nn sulhun akdinden sonra Asya Trkiyesi'nin idamesini mdafaa etmek zaruretinde olaca neticesine varlmaktadr. Trkiye kendi haline braklrsa, imdi Avrupa Trkiyesi'nin dalmasna sebep olan inhill vetresinin pek yakn zamanda Kk Asya'ya da intikal edecei muhtemeldir. Merkezdeki sistem tamamen deimedii ve ordu memleketin i siyasetine mtemadiyen mdahale etmeye devam ettii takdirde, Asya Trkiyesi'nin az sene zarfnda taksim olunmaya mahkm olaca kanaati, yalnz stanbul Trkleri arasnda deil, ayn

zamanda Kk Asya sekenesi arasnda da hkimdir. Kk Asya'da vaziyetin, tehdit altna giren Rus ve Fransz menfaatlerinin vikayesi iin mdahaleyi Avrupa nazarnda meru klacak bir ekilde inkiaf etmesi ihtimalini gznnde tutan Rusya ve Fransa, imdiden hazrlanmaktadrlar. Kk Asya bugn bir ok bakmdan, Fas devletinin Algesiras Konferans'ndan evvelki haline benziyor. Kk Asya'nn taksimi meselesi, zannolunduundan daha yakn bir gnde ortaya atlabilir. Biz Fas'ta pek ehemmiyetsiz kymetlerle, halbuki Kk Asya'da yz milyonlar ve Badat hattna bal olan prestijimizle angaje olmu (ie katlm) bulunuyoruz. Almanlarn almas sayesinde dnya mnakaltnda (ulamnda) alm olan sahalarn Alman olmayan ellere dmesi imkn, Alman milli urunun tahamml edemeyecei bir fikirdir. Taksimden ellerimiz bo olarak kmak istemiyorsak, alakadar devletlerle ve bilhassa ngiltere ile imdiden anlamalyz. imdi, Byk Britanya ile mnasebetlerimiz, Ekselansnzn hkim ve drendi siyaseti sayesinde kat'i surette dzelmektedir. Bu, burada da hissolunuyor. Fakat ngiltere hkmetinin Almanya'nn Kk Asya'da yer edinmesine ve bilhassa Kk Asya sahillerinde bir liman igal etmesine uzun uzadya dnmeden muvafakat etmesini mmkn klacak kadar, bu yaklama hareketinin ngiltere'de popler olup olmad meselesi her halde henz ok phelidir. Alman (Almanlar elinde) bir Mersin, yahut Alman bir iskenderun, bugnn ngilizlerine her halde Alman bir Agadir'den (17) daha naho gelecektir. Her makul Alman siyasetisi, Alman-ngiliz itilafnn henz mtevazi olan bu balangcndan esasl bir eyin domasn mit eder. Fakat bu narin nebat, inkiaf etmek iin ok senelere muhtatr ve imdilik ihtimaml bir muameleye tabi tutulmaldr (18). Lakin Kk Asya Trkiyesi'ne, dost devletler tarafndan enerjik ve esasl bir surette muavenet edilmezse, bu memleket o kadar zaman ayakta duramaz. Asya Trkiyesi'nin istikbali, son gnlerde Avusturyal ve talyan meslektalarm arasnda mufassal bir surette mzakere olunmutur. Gerek Marki Pallavicini (19) ve gerekse Marki Garroni (20) bu sulh akdedilir edilmez, ttifak- Msellesin (21) Trkiye'ye yardmc elini uzatmas tezini mdafaa etmelerini hkmetlerine tavsiye edeceklerdir''. Bu rapordaki ana dnceler yle toplanabilir: a) Osmanl Asyas da kecektir. b) Rusya ve Fransa birer pay kapmaya hazrlanmaktadrlar. c) Almanya bu iten eli bo kamaz; hele birer Alman eseri olan Anadolu ve Badat demiryollarnn getikleri yerlerin baka ellere dmesine seyirci kalamaz. d) ngiltere ise skenderun'un Alman ellerine gemesine gz yumamaz, yeni gelimekte olan ngiliz- Alman dostluu henz buna dayanacak kadar glenmemi ve salamlamamtr. e) Dolaysyla Osmanl kntsn geciktirmek ve bunun iin de ibu devlete yardm etmek gerekir. Vangenhaym'n bu raporu Berlin'e 24 Aralk 1913'te yani Bab- li basknndan bir gn sonra varmtr. Yine ibu gnde ngiltere Dileri Bakan Grey'le gren Almanya'nn Londra Bykelisi Prens Lihnovski, Alman Babakan Betman-Holveg'e u teli eker (22): ''Sir Edward Grey benimle imdi, stanbul'da bu kere vukua gelen hadiseler zerinde (Kmil Paa Hkmeti'nin Gen Trkler ve Enver Bey (Paa) tarafndan devrilmesi kastolunmaktadr) konutu ve hkmet darbesi zaruri olarak harbin yeniden alevlenmesi demek deildir'' dedi. nce Gen Trkler'in maksatlar, yalnz hkimiyeti ellerine almaktr. Vaka bundan byle, Edirne'den vazgemek onlar iin g olacaktr; fakat Trklerde her ey mmkndr. nce cevap notasn beklemek gerekir. Grev bunu Balkan murahhaslarna da sylemi ve onlara hareket etmemelerini (memleketlerine dnmemelerini) tavsiye etmitir. ''Bu frsattan faydalanarak Kk Asya meselesine temas ettim ve dedim ki: 'Trk hkimiyeti altnda bulunan lkeleri, dier devletlerle birlikte garanti etmeye hazrz; nk hi bir lke elde etmek niyetinde olmadmz gibi, baka devletlerin de buna teebbs etmesini istemiyoruz. O da bana yle cevap verdi: 'nce sulh olmaldr; ondan evvel meseleleri ele almak imknszdr, nk harbin Kk Asya'ya da bulap bulamayaca nceden bilinemez.' Sonra, anari patlar da Badat hatt ve bizim (Alman) menfaatlerimiz tehlikeye dnce ne yapacamz zerinde durdu ve belki askeri bir mdahalede bulunacamz; bizim Mezopotamya'daki durumumuzun, Fransa'nn Suriye'deki durumuna tekabl ettiini syledi. Cevaben dedim ki, 'Biz, iktisadi menfaatleri korumak snrn hi bir zaman amamalyz ve amayacaz, buna karlk Fransa ile teki devletlerden de aynn bekliyoruz. ''Bende u intiba uyand ki Asya Trkiyesi'nin tamamen yklmas meselesi onun (Grey'in) zihnini igal etmektedir ve her ne kadar imdilik menfaat alanlarna ayrma iine yanamak istemiyorsa da (23) Fransa ile Rusya'y dnmektedir de onun iin tasavvur edilen uzlamaya g yanaabilecektir... Londra'daki Avusturya- Macaristan Ateemiliteri Binba Horvath'n Genelkurmay Bakan General Konrad fon Hendorf'a yollad rapor da bu dnceleri kapsamaktadr (24):

''Grne gre Rusya, ngiltere ve Fransa ile birlikte Ermenistan'da (Dou Anadolu vilayetleri demek istiyor) bir hareket hazrlamaktadr. Bay Sazanof bizim Bykelimize bu artlar iinde Ermenistan'da olup bitenlere hi bir harekete gemeden bakamayacan sylemitir. Ayn intiba, buradaki Alman bykelisi, Sr E. Grey'le yapt bir konumadan almtr. Bunda kendisine, Kk Asya'daki menfaatlerini korumak iin harekete geip gemeyecei sorulmutur. Prens Lihnovski (Lichnowsky) bu fikri u mlhaza ile reddetmitir: 'Almanya, iktisadi menfaatlerini, tam bir yanszlkla muhafaza etmekle en iyi surette korur.' Onda (Prens Lihnovski'de) Fransa ile ngiltere'nin lzum grrlerse Suriye'ye yerlemeye teebbs edecekleri hissi vardr.'' Bu gibi haber ve raporlar alan Alman Babakan Betman Holveg'de genel bir savan yaklamakta olduu sans uyanr; bu biim dncelerin tesiri altnda olarak o, kendi el yazsyla olan aadaki notlar yazar (25): ''Kk Asya Trkiyesi'nin tasfiyesi meselesini hi olmazsa imdilik hazrlamak hususunda Rusya'nn ve Fransa'nn yaptklar tazyik karsnda ngiltere'nin mukavemet gstermeyeceinden ciddi surette korkuyorum. Lichnowsky'nin 42 numaral teli (26) phe uyandrc mahiyettedir. Her ne kadar Sr Edvard Grey, menfaat mntkalarnn ayrlmasna 'imdilik' yanamyorsa da, herhalde gnn birinde bize, vekayiin kendi ahsnda daha kuvvetli ktn syleyecek ve bizi, menfaat mntkalarnn ayrlmasna dair tilaf- msellesin (27) tam olarak hazrlanm bir program karsnda koyacak ve tilf- mselles, menfaat mntkalarn kt zerinde tahdid ile iktifa etmeyecek; bilkis mesele, bir takm igaller ve gayet gerek himayelerle neticelenecek. Bu yola girmek mecburiyetini, Almanya iin bir felaket ve Almanya'nn zayflandrlmas olarak telkki ediyorum. Fakat ilerisi iin ne istediimizi bugnden iyice bilmemiz lazmdr. Zira, mesele imdilik nasl bir ekil alrsa alsn, Kk Asya Trkiyesi'nin tasfiyesi mutlak surette istikbale ait bir meseledir; meer ki byk devletler bundan nce umumi bir harpte birbirlerini paralamaya koyulmu olsunlar. Kk Asya'daki tutumsal (ekonomik) menfaatlerimizi, imdiye kadar yaptmz ekilde, korumaya devam etmekten baka bir ey istemediimizi tasfiye vukuunda ileri srebilip bilemeyeceimiz keyfiyeti bana pheli grnmektedir. Fakat byle bir hadise vukuunda niyetimiz bu ise, fikrimce imdiden ngiltere'ye bu hususta baz imalarda bulunmalyz... Grld gibi Betman Holveg'de de, Osmanl kmesi sorununun nlenilmeyecei kukusu domutur; o da Vangenhaym gibi, Osmanl lkesinin paylalmas iinde Rusya, Fransa ve ngiltere'nin daha uygun bir durumda ve daha hazr olduuna inanmakta ve byle bir olayn Almanya iin o srada ok kt olacan, bununla birlikte bu ie onun da hazrlanmas gerekeceini dnmektedir. Betman-Holveg, bu gibi dncelerle, Londra'daki Alman bykelisi Prens Lihnovski'ye 27 Ocak 1913'te aadaki teli eker. Kayser bu teli okuduktan sonra bana unu yazmtr: ''Kabul! Ancak l Anlama (28) paylamay isterse bir ie yarar m?.. Telin dilimize evrilmii aadadr; muterize iindeki italik bir sz ve bir soru iareti Kayser'in eliyledir (29): ''Altesinizin (30) 24 cari tarihinde Asya meselesinde Sr E. Grey ile vuku bulan konumada kullandklar dille tamamen mutabkm. Bizim Kk Asya'da (31) ancak iktisadi menfaatler gttmz ve i karklklar kt takdirde, bu iktisadi menfaatlerin erevesini -Fransa ile teki devletler de ayn ekilde davranmak artyla- amamz iin hi bir sebep olmad dorudur. Zira Asya'da imdi mevcut devlet dzeninden memnunuz ve Trk hkimiyetinin ortadan kaldrlmas veya tahdit edilmesini istemekten ok uzaz. Fakat baka bir taraftan, hkimiyet durumlarnn deitirilmesi istenir ve Asya Trkiyesi'nin taksimine geilirse, o zaman, tabiidir ki srf iktisadi olan menfaatlerimiz, hemen birinci snf siyasi menfaatler haline girer (evet); o zaman mdahale etmeye ve mirastan kendimize bir pay ayrmaya mecbur oluruz. Zira, Almanya, Kk Asya'da yalnz yzlerce milyonla deil, prestiji ile angajedir (eref ve iktidarn ortaya koymu bulunmaktadr). Alman almas sayesinde kltre ve dnya mnakalesine alm alanlarn tamamen yabanc ellere dmesine Alman ulusal uuru tahamml edemez. ''Asya Trkiyesi'nin daha bugnden tasfiyesi, Almanyaca temenni edilemez. Byk Britanya ile olan mnasebetlerimiz, az zamandan beri vka dzelmek yolunu tutmutur; fakat ngiltere'de bu deiikliin ngiliz hkmetini, Almanya'nn Kk Asya'da hatta Kk Asya kylarnda yerlemesini sknetle kabule sevkedecek kadar popler (halka sevilen) olup olmad pek phelidir. Onun iin bugnlerde Kk Asya'ya mdahalemiz, Sr E. Grey'in cesaret verici szlerine ramen ngiltere'nin mukavemetine maruz kalr (?); sonra, una da dikkat etmek lazm gelir ki, taksim vukuunda Almanya'nn isteyecei eyaletler (Anadolu anlmak isteniliyor) Trk devletinin kalbini ve belkemiini tekil etmektedir ve imdiye kadar sultan ve halifelerine en sadk bir ekilde bal kalm olan Mslman halkla meskndur. Trkiye'de inhill (dalma)

o kadar ileri gitmemitir ki, halkn en iyi unsurlar olan bu unsurlar hi nazar- itibara almayalm. Biz, Anadolu'ya yerlemek teebbsnde bulunduumuz takdirde halkn hain bir mukavemetini hesaba katmak zorundayz; halbuki, Arabistan'da ngiltere, Ermenistan'da Rusya, Suriye'de Fransa, epey zamandan beri buralarda mevcut istikll hareketlerinden dolay ok daha kolay bir i baaracaklardr. Onun iin, bizim hareketimizin gerekletirilmesi maksadyla yalnz nemli kuvvetler kullanmak zaruri olmayacak, ayn zamanda, byk devletlerin bugnk karlkl durumu gznnde tutulursa, ana vatan bylece bo brakmann mer olup olmad pheli grnmektedir (32). ''Srf Altesinizin fikir edinmeleri maksadyla sunulan yukardaki mlhazalar, Kk Asya'da Trk hkimiyetinin mmkn olduu kadar uzun bir zaman baki kalmasnda ne kadar hayati menfaatimiz olduunu gstermektedir. Onun iin, tarafnza verilen direktifler erevesi dahilinde, Asya meselesinin ortaya atlmasna btn vastalarla mani olmanz rica olunur. Betman Holveg unu da demek istiyor: Alman pay olacak yerler stanbul, Eskiehir, Afyon, Ankara,Adana, Diyarbakr gibi Anadolu ve Badad demiryollarnn ve bunlarn kollarnn geecekleri lkelerdir; buralarn yerlileri katksz Trktr: bunlar Osmanl devletinin en iyi ve etin unsurudurlar ve bizimle ok vuruacaklardr; dolaysyla biz kendi paymz alabilmek iin yerlilerle ok kanl bir sava gze almalyz, br byk devletler ise bu kadar glklerle karlamayacaklardr. Betman Holveg'in br dnceleri pek aktr ve kolaylkla anlalabilir. Onun Fransz Bykelisi Jl Kambon'a (Jules Cambon) da bu yolda demeci vardr (33). Bu yoldaki kayg ve kukular Alman Kamutaynda da grnr. 22 Ocak 1913'de Grey'i gren Prens Lihnovski, Alman saylavlarndan Bay Basserman'n Osmanl Asyas'nn ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda nfuz blgelerine ayrlacana ve bu blgelerin Arabistan, Suriye ve Ermenistan (Dou Anadolu demek istiyor) olacana dair bir rapor zerine konuacan ve byle bir durum karsnda Alman hkmetinin ne yapmay dndn soracan bildirir. Grey, ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda bu yolda grme ve konumalar olmu olduunu kesin olarak yalanlar (34). Grey, 13 Ocak 1913'te Fransz Bykelisi Juol Kambon'la (Jules Cambon) grrken ibu bykeli onunla, Sazanof'un o anda Ermeni sorununu ortaya atmann doru olmayaca yolundaki dncesi zerinde konuur ve kendisinin de byle dndn ekler. Grey de bu dncede Pol Kambon'la birlik olur ve ona der ki: ''lk yaplacak i Trkiye ile Balkanllar arasnda bar kurmaktr; bu elde edildikten sonra Trkiye'yi Asya lkesinde ayakta duracak bir duruma getirmek iine koyuluruz; bu srada ise Kk Asya'da slahat iiyle uramak frsat kendini gsterir...'' (35) Betman Holveg'in 27 Ocak 1913'te Prens Lihnovski'ye ekmi olduunu yukarda grdmz tel zerine ibu Bykeli ayn gnde Grey'le grr (36) ve ona der ki: ''Alman hkmeti Kk Asya'nn btnlne ok nem vermektedir; Rusya Kafkasya'ya asker yd ve Ermenistan'la ok ilgili olduu iin bir ie atlmasndan kayglanmaktadr. Eer Rusya Ermenistan'a (Dou Anadolu demek istiyor) ve Fransa Suriye'ye girerse bizim buna aldr etmememiz elden gelmez. Grey u yolda karlk verir: ''Birka gn nc Rus Bykelisi Rusya'nn gerekten istedii eyin, zerinde anlalamayan Trk-ran snr sorununun zmlenmesi olduunu syledi ve eer Trkiye'de bu ite bir anlamaya varrsa Rusya'nn kendisiyle ok dost olacan Trk hkmetine iyice anlatmam benden diledi. Ben Grey, sanmam ki Rusya'nn Kk Asya'nn btnlne karn bir tasars olsun; ancak Trk-ran snr zerinde Trkiye'nin tehdit etmi olduu baz sevklcey (be binden ok insann yaad) noktalar vardr. Alman bykelisinin sylediklerini Rus bykelisine bildireceim; ancak eer sandm gibi Trk-ran snr iinin zmlenmesi ortaya gven douracak olaylardan biri ise stanbul'daki Alman nfuzu belki bunu Trk hkmetine anlatmak iin kullanlabilir... Grld gibi ngiltere, Alman kukularn yattrmaya almaktadr. Yaymlanm olan belgeler o srada Rusya'nn genel slahat iinden ileri gitmek dncesinde olmadn, dolaysyla o an iin Alman kukusunun yersiz olduunu, ancak yakn bir gelecek iin bu kukunun ok yerinde olduunu gstermektedir. u da phesizdir ki Almanya'nn taknd durum, yani eer Osmanl Asyas'na dokunulacak olursa onun da eli bo kalmayacan ve Anadolu ve Badad demiryollarnn getikleri yerleri (37) alacan ak olarak sylemesi, Rusya'nn Dou Anadolu'da atlganln ksacak ve ngiltere ile Fransa'y ona agzllk etmemesi yolunda tler vermeye kkrtacak zde idi.

ngiltere'nin Berlin Bykelisi Goen'in bundan 3 ay kadar sonra, 17 Nisan 1913 tarihiyle Londra'da daimi mstear Nikolson'a yollad zel mektup ibu tarihte Alman kuku ve kararlarnn yine ayn olduunu gsterir (38). ALMANYA'NIN DA ERMENLER KAZANMAYA KALKIMASI Ancak birka ay hep bu kayg ve kukular iinde kalan Almanya, kar tedbirler alma yoluna girmeye koyulur ve herhalde o, ngiliz ve Ruslarda birtakm kayg ve kar kukular uyandrmtr. Alman kar tedbirleri u yolda toplanabilir: Bir yandan Rus amalarnn gereklememesine alrken br yandan, ne olur ne olmaz diye, elden geldii kadar Ermenileri kazanmak ve onlara ho grnerek gnllerini almak; hatta Bab- li'de en ok sz geen byk devlet olmas dolaysyla Dou Anadolu illerinde slahat yaplmas iinin ancak kendi himmetiyle elde edilebileceine Ermenileri inandrmak: bundan baka Ermeni aznlnn oradaki nemi dolaysyla bir paylama olursa almak istdii Kilikya ve skenderun blgeleri Ermenilerini ayrca da kazanmaya almak. stanbul'da Almanlarn ''Osmanier Loyd'' adyla kardklar gazetenin Nisan 1913'te slahat iiyle ok uramaya koyulmas; stanbul'daki ngiliz Bykelisi Lovter'in 24 Nisan 1913'te Londra'ya raporu (39) ve Turhan Paaca bildirildiine gre Petersburg'daki Novoye Vremya gazetesinin 18 Nisan 1913'te Almanlar'n Ermeniler'e gsterdikleri ilgiyi kskanlkla anlatan yazs bu yolda birer delildir. AVRUPA DURUMUNUN OSMANLI'DAK TEPKLER Byk devletler arasnda Dou Anadolu ve daha genel olarak Osmanl Asya's zerindeki konumalarn tepkileri 1913 ylnn ikinci haftasndan bu yana Bab- li'ye gelmeye balar; bunlar daha ok Osmanl bykelilerinin u veya bu devlet adamndan iittikleri szler ve bunlardan kardklar hkmlerdir; dolaysyla bunlarn bir ksmn, tam o andakinden ok, birka hafta nceki durumu gsterir diye kabul etmek gerekir. Roma Bykelisi Nabi Bey 9 Ocak 1913'te ektii bir telde Roma'daki Avusturya Bykelisi Marey'in u szn bildirir: ''Bulgarlar Edirne iinde direneceklerdir. talya, Almanya ve Avusturya ile birlikte Rusya'nn bu srada Ermenistan (Dou Anadolu demek istiyor) iini ortaya atmamas iin ok alr. Osmanl hkmeti orada halk efkrn yattrc tedbirleri hemen almaldr; ta ki ora ilerine karmak iin her trl bahane ortadan kalkm olsun.'' Yine Nabi Bey 9 ubat'ta ektii bir telde Roma'daki ngiliz bykelisinin adn vermedii bir diplomata: ''Osmanl Asyas'na dokunulmamas gerekir'' demi olduunu bildirir ve kendi adna Bab- li'ye u d verir: ngiltere ile aramzda ne kadar przl sorun varsa bunlarn topunun zmlenmesi iine giriin. Viyana Bykelisi Hseyin Hilmi Paa, 17 ubat'ta u yolda bir tel eker: ''yi haber alan bir kaynaktan rendiime gre ngihiz hkmeti, Asya'da Osmanl btnlne dokunulmasn Kbrs Antlamas'na (40) kar bulurum demi.'' Petersburg Bykelisi Turhan Paa 22 ubat'ta: ''Rusya'nn o srada Ermeni iini kurcalamayn ngiliz tesirinden bildiini'' teller. Nabi Bey ise ibu 22 ubat'ta ektii bir telde: ''San Giuliano diyor ki, Ermeniler propagandaya baladlar, slahat iinde abuk olun'' demektedir. Yine ibu 22 ubat'ta talyan D Bakan San Giuliano talyan Kamutaynda u yolda bir demete bulunur(41): ''Akdeniz denklii kimsenin tekelinde (inhisar) olmamaldr. Bu ite btn byk devletler bizim gibi dnmektedirler. talya ve Avusturya'nn orada e menfaatleri vardr. Orada gerekleebilecek hibir deiiklie aldrszlk edemeyiz. Bugnk durum bize uygundur; onun sredurmasn istiyoruz. Rumeli, elinden gittikten sonra Osmanl hkmetinin Anadolu'yu daha iyi idare edeceine ve koruyacana gvenimiz vardr. O, Ui antlamasn(42) yrtrse arada dostluk salamlar. Osmanl Asyas'nn btnl talya iin bir temeldir ve Avrupa bar bakmndan ok gereklidir; btn byk devletler bu dncede birliktir. Sadan soldan gelen bu uyarlar zerine, Bab- li bykelilerine, bulunduklar yerlerdeki d bakanlarla Osmanl Asyas'nn btnl konusu zerinde grmeleri ve bu btnle

dokunulmayaca hakknda inanca almalar iin ynerge verir. Gelen karlklar, grenek olageldii gibi, herkesin ibu btnle dokunmamak hususunda birleik olduu yolundadr. Bir yandan da Osmanl hkmeti ierde kendiliinden slahat yapmak iine koyulur ve bir takm kanun ve tedbirlerle yaknda gelecei sezilen Rus ve Avrupa basksn nlemeye alr. Bunlarn balcalarn aaya topladk: a) llerin genel meclislerine yersel iler iin karar almak yetkisini veren, iller iin zel bteler kabul eden ve iyarlarn dev ve yetkisini tespit eden 13 Mart 1329 (26 Mart 1913) tarihli ''dare-i Umumiye-i Vilyt Kanunu.'' b) Sulh yarglar hakkndaki 11 Nisan 1329 (24 Nisan 1913) tarihli kanun ve bir ok yerde yeniden mahkeme kurulmas. c) Hkmi ahslarn (irket v.s.) gayrmenkul mallara sahip olabilmelerini, ocuksuz lenlere ait vakflarn mahlle gidecekleri yerde ikinci ve saire derecede varislere de geebilmesini, gayrmenkullerin terhin edilebilmesini (rehin alnabilmesini) ve genel olarak gayrmenkullerin muntazam tasarrufunu temin eden, yani umumi surette gayrmenkullerin tasarrufunu ve bunlarn tabi olduklar muameleleri asriletiren (modernletiren) 14-27 ubat, 21 ubat (7 Mart), 25 ubat ((11 Mart) ve 30 Mart (12 Nisan) 1329 (1913) tarihli kanunlar. d) Kylye tarm ileri iin geni lde bor alma imknnn salanlmas(43). e) Boman (Baumann) Paa'nn (Franszdr) bakanlnda bulunan jandarma mfettileri vilayetleri gezip ihtiyalar tespit ederler. Bu ihtiyalarn bir ksm yerine getirilir ve bir ksmnn da yerine getirilmesine koyulunur. Yine bu yolda almalardan biri olmak zere daha sonra genel mfettiler kanun ve talimatnamesi kacaktr ki bunu da sras gelince greceiz. Yabanc iyar ve jandarma iini de az sonra gzden geireceiz. Bu saydmz Osmanl kanun ve tedbirlerinde trl amalarn gdld grlmektedir. Birincisi gerekten slahat yapmak amacdr ki bu en ok idare-i Umumiye-i Vilyt Kanunu'nda grlr. kincisi baz byk devletlere ve bata, Osmanl lkesinde ileyen pek ok sermayesi olan Fransa, ngiltere ve Almanya'ya el altndan bir trl rvet vermektir; gayrmenkullerin tasarruf, tevarus (miras) ve terhinine (ipoteine) ait olan kanunlar bir yandan bu ilerdeki muameleleri Ortaa'dan kalma usullerden ve hele balardan kurtaryorduysa br yandan da ibu devlet tebaalarnn sermayesine bunlar zerinde krl i grmek ve bunlar ele geirmek imknn veriyor veya bu yolda epey kolaylklar salyordu. Getirmek istenilecek olan yabanc memur ve jandarma subaylar ii de, bir yandan devlet ilerini dzenlemek amacn gdyordu ise, br yandan da bylelikle baz byk devletleri, tebaalarnn grecekleri iler dolaysyla, Osmanl lkesinin mesuliyetlerine itirak ettirmek ve onlar arasnda nrdelikler (rekabet) dourmak amacn gdyordu. DOU ANADOLU'DA BAZI OLAYLAR Az yukarya Ermeni komitelerinin kkrtma ve saldrlarn gsteren Bitlis Rus konsolosunun 23 Aralk 1912 (6 Ocak 1913) tarihli raporunun nemli ksmlarn koymutuk. Dou illerinde epey yllardan beri sregelen Mslman - Ermeni ve hele Krt - Ermeni gerginlik ve gvensizliine Balkan Sava'nn dourduu cokunluklar, Rusya'dan gelen kkrtmalar ve ermeni komitelerinin kkrtma ve edimsel (fiili) saldrlarn eklersek kolayca anlarz ki orada, Osmanl hkmeti ne kadar alrsa alsn, oralara istedii kadar en iyi ve seme vali ve iyarlarn gndersin, bu blgede kargaalklar olmasn kesin olarak nleyemezdi ve bu nleyemeyi de doal olarak Rus ve Ermenilerce ona kar bir silah gibi kullanlacakt. 1913 ylnn ilk aylarnda Bitlis ve Erzurum gibi yerlerdeki Rus konsoloslarnn baysallk (huzur) ve gven olmad yolunda olduka iirilmi bir takm raporlar vardr. Bat Avrupa ve Rusya basn da bu gibi yazlarla dolar. br yandan Osmanl Dahiliye Nezareti ve Hariciye'ye yollad 10 Nisan 1329 (23 Nisan 1913) tarihli bir tezkerede Kafkasya'da, snrmzn yaknlarnda, bir sr Ermeni komitecisinin toplanm olduundan szlanmaktadr. Bu hava iinde ortaya kan bir iki olay anacaz: 12 Nisan 1913'te Erzincan'da, tabiatyla gizlice bomba yaplmakta olan bir Ermeni evinde bir bomba patlar, bir ka kii lr ve yaralanr. Bu olay, asl kendi neminden ok, yol at baz yazl tartmalarn belirttikleri manevi durum dolaysyla incelenmeye deer. Bu tartmalar srasnda stanbul'da kan Azadmar adl Ermeni gazetesinin 20 Nisan 1913 tarihli nshasnda, baz paralarn aaya koyduumuz yaz yaynlanr(44): ''Daima syiten mahrum olduunu hisseden bir kavmin, o kavme mensup btn efradn, ellerinden geldii kadar, ellerine geirebilecekleri btn vastalarla kendi mevcudiyetlerini muhafazaya ve kendi hukuk-u insaniyelerinin mdafaasna kfi areleri dnmeye

mecburiyetleri neden dnlmyor? Erzincan'daki drt Ermeni, mahv ve tahrip edici madde ve kuvvetlere byle bir halet-u ruhiye saikasiyle iltica etmilerdir. te taralarda, her tarafta ermeni kavmi bu halet-i ruhiyeden vreste kalamaz.'' ''... Ermeni milleti bugn dahi glle ile dinamitin himayesine mracaata mecbur olursa bu mecburiyet, ruhunu ne derece muharip bir me'ysiyetin istila etmi olduunu gsterir... syii halinden memnun ve mes'ut olan hangi adam, hangi ksm halk hayatn tehlikeye ilka edip de silah, tabanca, glle ve dinamitle oynamak sevdasna der? ''Hangi memlekette ufack bir vaka yahut cz'i bir heyecan esnasnda bir kavmin btn efrad ktal (sava) tehdidine maruz kalr? Hangi memlekette ahalinin bir ksm Trkiye'deki Ermeniler gibi bir hakk beyan ve mdafaa ettii zaman kendisine hatta matbuat sahifelerinde bile hemen ktal tehdidiyle mukabele edilir? Hangi ahalidir ki bu kabil erait tahtnda bulunduu halde mdafaa-i mevcudiyeti iin vesait ve tedabir-i fevkaladeye tevessl etmek hakkn haiz olmasn?'' Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki bir Ermeni gazetesinde byle bir yaznn kt an, Trk basnnn sindirilmi ve hkmete kar saylabilecek yazlarn kmas imkn nlenmi olduu bir devirdir; Azadmar gazetesi ise siyasal cinayet ilemenin bir hak olduunu korkusuz ve apak ileri srmektedir; ondan sonra Ermenilerin Mslmanlara yaptklar ve onlar karlatrdklar tehlikeleri hi sze almadan yalnzca Ermenilerin bana gelenleri olduka iirmektedir. Eer son yz yl iinde Osmanldan ayrlan bir ok Balkan lkesindeki milyonlarca Mslmandan 5-10 yl geince hemen kimsenin kalmam olduu gznne getirilirse Dou Anadolu Mslmanlarnn kayg ve kukularnn pek o kadar bo olmad grlr. Bu yaz ayn zamanda unu da gstermektedir: O srada Trke basn sindirip susturmaya muvaffak olan Osmanl hkmeti byk devletlerin ve bilhassa Rusya'nn korkusuyla stanbul'da kan Ermenice gazeteler zerinde ayn basky ve sindirme siyasasn yrtememektedir. Bu olaydan baka bir de Nisan 1913'teki Bitlis olay zerine ksaca yazacaz (Bu bir yl sonraki byk Bitlis olayyla kartrlmamaldr). 11 Nisan 1913'te, daha nce sz geen Bitlis Rus konsolosunun yukarda grlm olan raporunda sayd olaylardan biri gerekleir: Bir Ermeni, bir Mslman' ldrr; az sonra Mslmanlar da bir ka Ermeniyi yaralarlar; Bitlis'te byk bir kayg ve korku grlr, dkknlar kapanr v.s. Bunlara benzer olaylarn tesiri altnda ve ksmen olsun Ermeni komitecilerin yarattklar durumu her ynden smrmek amacyla Ermeni Patrikhanesi Meclis-i Umumisi'ndeki Ermeni partilerinin mmessilleri 17 Nisan 1913'te, Galata Ermeni Kilisesi'nin zel dairesinde toplanr ve kendi iddialarna gre taralarda Ermenilere kar yaplmakta olan ''zulm'' zerinde uzun uzadya grr ve sonunda Meclis-i Umumice bu sorunu incelemek zere bir komisyon kurulmasna karar verirler. Dou Anadolu durumunun dardan grnne birka rnek verelim: Girs 24/11/1913'te Sazanof'a yazdna gre(45): Bana gelen szlanma ve haberlerden u sonuca varmam gerekiyor ki bu srada olagelen zorbalklar (actes de violence) Trkiye'nin Dou illerinde grenek olan olaylar amamaktadr; dolaysyla bunlar duygularn cotuunun bir delili saylamaz ve Ermenilerin muttarit (sistemli) olarak toptan bir ldrmeye uradklarn gstermemektedir.'' Nabi Bey'in 31 Mart 1913 tarihiyle Roma'dan Bab- li'ye ektii bir tele gre: Marki San Giuliano ona, Trabzon talyan konsolosunun bildirdiklerine dayanarak Dou illerinde yaplm olan slahatn iyi sonular vermekte olduunu sylemi. Vangenhaym 12 Nisan 1913 tarihiyle stanbul'dan Alman Babakan Betman-Holveg'e yollad bir raporda Trk(46) Ermenistan'ndaki (Dou illeri) Rus propagandasnn doru veya yanll hakknda gvenilir haberler almann olaanst g olduunu yazmaktadr. Genel olarak denilebilir ki 1913 ylnn ilk buuk aynda Dou Anadolu ve Ermeniler sorunu bir hazrlanma ile kark bekleme devresindedir; Balkan Sava sona erince onun ele alnmas dnlmektedir ve Ermeni komite ve partileri de buna raz olmulardr; elde bulunan bir ka belge bunu gsterir; birincisi Tanaklarn 18 Mart 1913 tarihli gizli bir genelgesidir(47). Bunda Ermeni sorununun siyasal bakmdan nasl geliecei ayr ayr madde olarak ve komitenin bir yandan Dou Anadolu'da, br yandan da Ermeni kitleleri arasnda nasl almakta olduunu ak olarak anlatmaktadr. Genelgenin nemli ksmlar aadadr (Gayet mahremdir): 5 Mart 1913 (Rumi) Arkadalar, ''Balkan Harbi'nin yeniden balamas muhit-i siyasiyeyi tekrar kartrd. Bu mnasebetle Ermeni meselesinin vaziyeti de tahafff etti (hafiflettii) zannolunur. Hakikatte mesele byle deildir. nk muayyen zevat, hey'etler ve bilhassa cemiyetimiz, Ermeni meselesini ileride

diplomasi masasna vaz'etmek (koymak) ve istifade-bah bir surette hallini temin amacyla zemin ihzar eylemek (hazrlamak) iin mracaat ve teebsat- siyasiyede bulunmulardr. Bu hususa dair brodan gelen mektuplardan tideki mhim malumat istihrac ediyoruz (karyoruz): ''Ermeni davas hakknda size nokta tebli edebiliriz: ''1. Davamz bu sfer (eliler) konferansna ithal edilmeyecektir. ''2. devlet, Fransa, ngiltere, Rusya sulhun suret-i nihaiyede akdinden sonra bizim meselemizi ele almaya karar vermilerdir. ''3. Bu devlet de Ermeni vilayetinde hususi bir idare tesisi hakknda mttehid'l-fikirdirler. Yani, tabir-i harle, bu suretle slahatn tatbiki temin olunacaktr. Paris'te Puankare, Londra'da Sr Edvard Grey, Petersburg'da Sazanof ve bunlarn stanbul'daki sferas (elileri) bu fikrin dermeyan ve imdilik biraz intizar vaziyetinde bulunulmasn tavsiye etmilerdir. ''Aralarna Balkan komitesinin en tesirli azas da dahil olan Londra'daki 'ngiliz-Ermeni' komitesi epeyce faaliyettedir. Bunlar alt devlet hkmdaryla kabinelere gayet messir bir muhtra vermiler ve bu muhtrann bir suretini Cemahir-i Mttehide-i Amerika Reisine (Amerika Birleik Devletleri Bakan'na) (Taft'a) gndermilerdir. ngiliz, Fransz, Rus sferasnn Ermeni meselesiyle itigal etmeleri iin talimat aldklar hakknda mevsuk malumatmz vardr. Dier devletlerin de itirakini ve hi olmazsa muhalefet etmemelerini temine bezl-i vcud ediyoruz. imdilik uras muhakkaktr ki Ermeni meselesi Sfera Konferans'na dahil olmayacaktr. Halk bundan mteessir olmamaldr. nk Asyy- Sura meselesinin Rumeli meselesinin hallinden sonra mevzuubahs edilmesi takarrr etmitir. Fransa hkmeti bu sefareti davamza kar pek ziyade hararetle sarlyor. Fakat en mhim nokta ngiltere ile Rusya arasnda Ermeni meselesinden dolay ihtilaf zuhur etmemesidir. Petersburg'da Ermeniler Bavekil ve Hariciye Nazr'na mracaat etmiler ve mracaatlar samimiyetle kabul olunarak stanbul sefirine talimat vereceklerini beyan ile beraber ayn zamanda -garip grnyor- Fransa ve ngiltere'de propaganda yaplmasn tavsiye eylemilerdir. ''Evvelce de size yazdmz vehile teklifatmz Patrikhane hemen aynen kabul etti. imdi her noktann esbab ve tafsilatyla i'arn rica ediyorlar. imdi bizi megul eden bu cihettir. Hutut- esasiyeyi, mufassalan ve serian gndereceimizi mit ediyoruz. ''Petersburg'dan buraya stanbul Ermeni mahalifiyle grmek zere iki Ermeni murahhas geldi ve kfi malumat- mhimme istihsaliyle avdet ettiler. Van'da mdafaa-i ahsiye etelerimizin Krtler zerinde epeyce tesir yapt ve valinin de bizzat siyasetinden dnmeye balayarak bizims oradaki heyetlerimize tekarrbe almakta olduu yazlyor. ''Siyasi mesilimizle beraber ayn zamanda memlekette mdafaa-i ahsiye meselesi de vardr ki bu en mhim mesele-i hayatiyedir. Memleketin vaziyeti baz menatkta Ermeni unsuru iin gayr- kabil-i tahamml bir hale gelmeye balad ve bu sefer de u siyasi frtnay geirerek yaayabilmek iin btn nazar- dikkatimizi o tarafa evirmekliimiz elzemdir. ''Arkadalar! Hal-i hazr gz nne getirerek ubelerden tideki mevadd rica ederiz: ''1- 1913 zlk tahsisatn derhal cemiyle irsali, ''2- Tanaksutiyona mensup Salib-i Ahmer, Musiki, Tiyatro vesaire cemiyetlerin faaliyetlerinin daima mdafaa-i ahsiye menfaatine masruf olmas iin tebligat ifas, ''3- Ahalinin iyi ksmnn daima bizimle beraber olduuna emin olarak propagandalara, mitinglere devam olunmas, ''4- Hayrenik gazetesinin at 'Yaamak iin' ianesine kuvvet verilmesi, ''5- Ziyafetler, dnler, yortular gibi itimaatta mdafaa-i ahsiye iin para toplanmas'' Bu belge o andaki ermeni mitlerini ve tabiyesini iyice belirtir. Sz geen belgelerin ikincisi, Paris'teki Rus Bykelisi svolski'nin, Sazanof'a yollad 28 ubat 1913 (13 Mart 1913) tarihli yazdr; geni bir zeti aadadr (48): ''Bogos Nubar Paa bugnlerde gelip beni grd: Petersburg'dan kendisine yollanlm olan de uyarak bu srada Londra'ya gidip Ermeni sorununu Londra Bykeliler Konferans'na sunmaktan saknm; imdi, yeniden bize bavuruyor ve Balkan barnn yakn oluuna gre beklenilen ann gelip gelmediini soruyor. Ona gre Trkiye Ermenileri bu srada zgrlk (muhtariyet) veya uyrukluk (tabiyet) deitirme (yani Rusya'ya katlma) sorununu ortaya atmak dncesinde deillerdir ve tek amalar Berlin Antlamas'yla gze alnan, 1895'te Rusya, Fransa ve ngiltere'ce tespit edilen ve hi yrtlmemi olan slahatn yrrle girmesidir. Ermenilerin bu ite tek mitleri gl Rus yardmndandr ve her ne olursa olsun Rus hkmetinin tlerine uyacaklardr. Bogos Nubar Paa'ya gelen haberlere gre bu anda durum Ermeniler iin olduka uygun grnmektedir; nk Osmanl hkmeti ciddi slahat yapmak lzumunu anlamaya balam ve byk devletlerin stanbul'daki mmessilleri de bunu

anlamlardr; hatta bugnlere kadar Ermeni dileklerine ok karn bir durum alm olan Alman Bykelisi bile durumunu deitirmitir. Bunlara dayanarak Bogos Nubar Paa, Ermeni mmessilleriyle birlikte ayrntl bir slahat tasars hazrlamtr; 1895 tasarsn temel olarak alm ve bunda, balcas kendisinden vazgeilemez olan bir Avrupa denetlemesinin kurulmas olmak zere baz deiiklikler yapmtr. Bu tasar bitip Amiyazin Katogikos'unca beenilince Bogos Nubar Paa onu Rus hkmetine sunulmak zere bana (svolski'ye) verecektir. ''Bogos Nubar Paa'ya u yolda karlk verdim: steklerinizi Rus hkmetine bildireceim; imdilik i bu hkmetin rza ve iznini almadan hibir giriimde bulunmamanz nemle dilerim. Bogos Nubar Paa Fransz Dileri Bakanl ile de bu yolda grebilip gremeyeceini sordu, grebilirsiniz dedim. Daha sonra Dileri Bakan Bay Jonar'dan (Jonnart) rendim ki ona da bunlar sylemi ve Bay Jonar dileklerini beenmitir. Dileri Bakan, Ermeni slahat iinin ok nemli olduunu, eer byk devletler Kk Asya'da tehlikeli karmaalar kmasn nlemek istiyorlarsa bugnk uygun durumdan faydalanarak Berlin Antlamas'nn ve 1895 tasarlarnn gerekliklerini gerekletirmeye koyulmalarnn doru olacan bana syledi.'' O sralarda Bogos Nubar Paa ile Paris'te grm olan Cavit Bey 8 Nisan 1929 (1913) tarihiyle yle bir not yazmtr (49): ''Maksatlarn, mesleklerini Bogos Nubar izah etti. Ermeniler tarafndan memur edilmi. Fransz ve ngiliz kabineleri nezdinde teebbsatta bulunacakm. Maksatlar da Ermenistan'a bir ecnebi vali (padiah tarafndan mntehap) bir de ''agents civils''ler tayini. Bu fikrin yanl olduunu, Ermenistan'n bazie-i nfus olacan, Makedonya'da yaplan tecrbenin iyi bir netice vermediini, Rusya'nn Ermenistan'n slahn istemediini, orada Krtler ve Ermeniler arasnda Rus memurlarnn daima itia ve ihtilf karacaklarn, hkmetin slahata katiyyen azmetmi olduunu, Ermenistan' ecnebi memurlarla bilhassa ngiliz memur ve jandarmalarla dolduracan, bunlarn yarn memuriyetlerinden karlaca itirazna kar da on be sene mddetle tayin olunacaklarn, Ermenistan'da bir itia zuhurunun memleket iin ne byk felaket olacan bildiimizi uzun uzun izah ettim. ''O Berlin muahedesinden, bilateral (iki tarafl) bir ey yaplmas lzumundan ve kendisine verilen memuriyetin haricine kamayacandan bahsetti. O zaman bu vazifesini ifa edemeyeceini, Avrupa'nn bir yeni mesele karmaya hahiger olmayacan, sulh muahedesi karben imzalanacandan o vakte kadar Avrupallar'n Ermenistan iin forml bulamayacaklarn, Trkiye'nin ve Ermenilerin istifadesinin el ele verip almaklmzda olduunu syledim. Tabii tarafeyn fikrini muhafaza ederek ayrldk. Bu mlakatmzdan Mahmud evket Paa'ya bahsedeceimi syledim. Ona da itiraz etmedi. ''Yapaca ite muvaffakiyete kendisinin de pek itimad yoktur zannederim.'' Bu yaz byk devletlerle mzakereye memur olan Cavid Bey'in ne derece aldandn ve bo mitlere kapldn gstermesi bakmndan dikkate deer. svolski'nin Bogos Nubar Paa ile grtkten sonra hkmetine bildirdii haberler gazetelerde de grlr ve gazeteler nasl davranlaca yolunda ayrntlar verirler; Tiflis'te kan ''Meak'' gazetesine 1 nisanda Paris'ten yollanan bir yazda yukarda grdklerimizin ou vardr; artk olarak unlar da bulunmaktadr (50): ''Avrupa memalik-i muhtelifesinde Ermeni meselesinin mdafaas iin komisyonlar teekkl etmitir. Londra'da 'Balkan Komitesi, bir Ermeni Komitesi tekil etmitir. Bu komite memalik-i sairedeki cemiyetlerle akd-i mnasebet etmi olup an-karip beynelmilel byk bir miting tertip edecektir. Fransz Komitesi Paris'te General Lakrua'nn (Lacroix) taht- riyasetinde teekkl etmitir. Berlin'de de bir komite vcuda getirilmitir. ''Memalik-i muhtelifede zevat- mehureden bulunan ngilizler, Franszlar, Almanlar ve svireliler, Ermeni meselesi lehinde propaganda iin Ermenilerden ayr olarak hususi komiteler tekil etmilerdir; bu komiteler birbirleriyle mnasebette bulunup gayet faide bah bir faaliyettedirler. ''Petersburg'da dahi Rus meahirinden mrekkep bir komitenin teekkl etmesi arzu edilmektedir.'' Btn bunlardan u karlabilir: Nisan 1913 ortalarna kadar Ermeni sorunu iin iin yanan ve hele Rusya bakmndan bir hazrlk evresi geiren bir itir. Ancak Rusya bakmndan hazrlk evresi geiren baka bir sorun daha vardr: Boazlar sorunu ve grnte olsun bu sorun daha n srada tutulmaktadr. Ancak u yne yine bak ekmek gerekir ki birok belge Rusya'nn 1912 sonu ve 1913 balarnda Boazlar sorununa daha ok nem verdiini gstermektedir. Ancak yukarda dediimiz gibi onun bu ite br byk devletlerden mukavemet grmesi melhuzdu. Bab- Ali'nin anlatacamz giriimi (teebbs) ise birden bire Ermeni iini n safa geirecek, onu en nemli bir uluslararas sorun yapacak ve br devletlere de Osmanl Asyas'nn baka yerlerinde Rus'unkine denk paylar alma kaplarn

aarak herkesi tatmin edecek ve bu sayede paylama iinin kolayca zmlenmesini salayacaktr. III. BAB-I L'NN BR GRMYLE ERMEN NN ULUSLARARASI BR SORUN OLMASI 24 Nisan 1913'te yaplan bu giriim, Dou Anadolu'da ve Osmanl Dahiliye Nezareti'nde almak zere ngiliz iyar ve jandarma subaylar getirtmek amacyla ngiltere hkmetine bavurmaktan ibaretti. Rusya bunu renir renmez son derece kukulanr, onun basks altnda i bsbtn baka bir ra dklp Dou Anadolu Rus menfaatlerinin stn durumda bulunduklar bir blge olarak kabul edilir ve bylelikle paylamalar zinciri harekete geirilmi olur. Bu gelimeleri anlatmadan nce Bab- li'ce bu ie ne gibi dncelerle giriilmi olduunu anlatmak gerekir. Osmanl Evrak Hazinesi'nde bu yn aka aydnlatacak belgelere rast gelmedik. Bu eksii tamamlayabilecek balca iki kaynak vardr. Birincisi ttihad ve Terakki devrinde trl nezaretlerde, Meb'usan ve ray- Devlet reisliklerinde bulunmu olan Tal'at Bey'in en gvendii kimselerden olan Halil Bey'in (Eski zmir Milletvekili Halil Mentee) hatrat ve Sadrazam Mahmud evket Paa'nn ok yakn, hatta Osmanl ricalinden de yakn srda olan stanbul'daki Alman Bykelisi fon Vangenhaym'n (von Wangenheim) kendi hkmetine gnderdii raporlar. Halil Bey'in hatrat mrnn sonlarna doru km olduundan (51) zerinde durduumuz devre ile ilgili olanlar 33 yl kadar eski zamanlara ait demektir ve onlarn hi olmazsa byk bir ksm vaktiyle alnm notlara dayanmamaktadr. Bu yn baz pek ak yanllarn bulunmasndan anlalabilir. Ancak Ermeni meselesinin gelimesine ait hatralar pek geni lde olaylarn gidiine uyduu gibi yazar tarafndan saklanm baz belgeleri de kapsamaktadr. Buna gre anlmaya deer; bununla birlikte oradaki yanllar ve olaylara uymayan ynler haiyelerle belirtilmitir. Halil Bey'in Paris'te nl sosyalist nderi Jores'i (Jean Jaures) ziyaretini ve ondan alnan tleri anlatyla balayacaz (52); o der ki: ''Jores'i Paris banliysndeki ufak kknde Rahmi ve Doktor Nzm Beylerle ziyaret etmitik. O, bizi ktphanesinde kabul etmiti. Uzun izahatmz sabrla dinledikten sonra bize unlar sylemiti: 'Bu gibi felaketler her millet iin mukadderdir. Me'yus olmaynz. Yalnz sizin iin daha byk bir tehlike belirmektedir. Ermenistan'da slahat propagandas balad. Korkarm ki Ruslar son darbeyi vurmak iin bunu ele alm olmasnlar. Kendiliinizden oralarda esasl slahata balayn, belki tehlikeyi bu suretle nlemi olabilirsiniz' demiti. ''stanbul'a dndm. Mahmud evket Paa merhumu sadaret makamnda ziyaret ettim. 'Halil Bey, Avrupa'da neler var, anlat bakalm' dedi. 'Paam, byk bir tehlikeye maruzuz. Ermenistan slahat propagandas balamtr. Rus sefaretlerinin buna mzahir olduklar anlalyor. Artk Ruslar malubiyet deinden bizi kaldrmak istemiyorlar. Ermeni slahat vesilesiyle son darbeyi vurmak istiyorlar' dedim. 'Ne are dnyorsun' dedi. 'ark vilayetlerimizde slahat, ngiliz mtehassslarna tevdi etmek. Bunu temin edebilirsek mens (unutulmu) bir hale den Kbrs muahedesini ihya etmi oluruz. Bu muahede mucibince ngilizler ark'tan gelecek Rus taarruzuna kar bizi mdafaay deruhte etmitir' dedim. 'Halil Bey, ok iyi bir are olur. Hemen Talat Bey'le grn, derhal sefire talimat verelim' dedi. ''Ben de hemen dahiliye nazr olan Talat Bey merhuma gittim. Paa ile olan muhaveremizi anlattm. 'Merkez-i Umumi ile grelim' dedim. 'Ona hacet yoktur. Hemen sadrazama gidelim' dedi. Dahiliye nezaretine bir mfettii umumi celbine karar verdik. O gn Londra sefirimiz olan Tevfik Paa'ya u yolda talimat telgraf ekildi: ''ark vilayetlerimizde esasl slahata karar verdik. Bunu da ngiliz mtehassslarna tevdi edeceiz. ngiliz hkmeti arkta tecrbe grm ricalinden birisini bu i iin intihap buyursun. Umumi mfetti olacaktr. Bu zat arzu ettii mtehassslarla birlikte gelsin, mahallerinde tetkikat yaplsn, verecei raporu kabul ve tatbik edeceiz. Derhal teebbste bulunarak neticeyi telgrafla bildiriniz.'' ''Birka gn sonra Tevfik Paa: 'Hariciye Nazr Sir Grey'e hkmetin arzularn bildirdim. ok iyi bir kabul gsterdi. Birka gn sonra intihab edilecek zat da bana bildirecektir' cevabnda bulundu. Bir hafta sonra da Lord Milner'in (53) seildiini bildirdi. ok sevindik. Hkmetin teekkrlerini ngiliz hkmetine bildirmesi sefire yazld. Aradan biraz zaman geince u cevap

alnd: 'Sir Grey beni davet etti, unlar tebli etti: 'Rus sefiri nezdime geldi Trklerin ark vilayetlerinde slahat iin sizden mtehassslar istemi olduunu rendim. Oras bizim hududumuz zerindedir ve Ermeniler bizim tarafta daha fazladr. Bu bizim dorudan doruya alakadar olduumuz bir emniyet meselesidir. Islahatn yaplmas muvafktr; fakat bir tarafl olamaz. Beynelmilel kontrol tarznda slahat yaplmaldr. Biliyorsunuz, Ruslar mttefikimizdir; maalesef onlarn arzusu hilafna hareket edemeyeceiz; ''ngiliz hkmeti yalnz teklifimizi reddetmemi, milletleraras slahat layhasnn tanzimini de Ruslara brakmtr.'' Cavit Bey'in hatralarnda da 18 Nisan 1329 (19 Mays 1913) tarihiyle (Tanin, 23 Nisan 1944) u kayt vardr: ''Cahit'ten (B. Hseyin Cahit Yaln) mektup aldm. Talat, Halil (Halil Mente), Hakk (ttihad ve Terakki'ye mensup askeri erkndan Hafz Hakk Bey -sonra Paa), Hallayan (Nafa nazrl etmitir) ve Cemal (sonra bahriye nazr olacak olan Cemal Paa) ile birlikte Mahmud evket'i ziyaret ettiklerini, ecnebi mavirler vesaire hakkndaki fikirlerinin pek iyi olduunu, fakat etrafnda ciddi ve alkan adamlar bulunmayp birtakm budalalar toplandn sylyor.'' Osmanl devlet adamlar ve ttihad ve Terakki ileri gelenlerinin bu iteki grlerini bylece belirttikten sonra Alman resmi belgelerindeki bilgilere geelim. Sadrazamn bu slahat iine ne gibi dncelerle girimi olduu Alman Bykelisi Vangenhaym'n 26 Nisan 1913 tarihiyle Babakan Betman-Holveg'e yollam olduu bir raporda apak grnr; bilindii ve bu eserin daha nce km ksmlarndan anlalaca gibi Almanya ve Avusturya'nn en ok gvendikleri ve tuttuklar Osmanl uz kiilerinden biri Sadrazam Mahmud evket Paa'dr; o da bu devletlere kar, bunlara benzer duygular gstermektedir; raporda verilen bilgilerin nemi bunlarn Mahmud evket Paa'nn ifadesine dayanmalarndadr. Vangenhaym bu uzun raporunda (54) Bab- li basknndan sonra Osmanl durumunun iyiletii yolunda az ok garip (nk gneye doru kvrlan Enos-Midya izgisi Osmanl-Bulgar snr olarak kabul edilmi bulunuyordu) bir dnce zerinde uzun uzadya durduktan ve bu ilerin kerametinin ttihad ve Terakki'ye deil sadece Mahmud evket Paa'ya ait olduunu syledikten sonra asl konumuzla ilgili olarak unlar yazmaktadr: ''Gen Trkler (ttihad ve Terakki) iktidarda kaldka, Trk politikas Mahmut evket'in takip ettii politika olacaktr. Mahmud evket, Trkiye'nin i ve d gelimesini nasl dndn, uzun bir mukaleme esnasnda bana ylece anlatmtr: ''imdiye kadar Trk siyaset adamlar, u veya bu devlet grubuna dayanmak lazm geldiini sylerlerdi. Bunlar unutuyorlar ki Trkiye, mttefikine bir yk olacak derecede perian bir hale dmtr. Bizim imdi muhta olduumuz, ittifak deil, onun aksidir; yani byk devletlerin bizi, hi olmazsa on sene, rahat brakmalardr ki biz de kendimizi toplayp tekilatlanalm. Onun iin ben, Trkiye ile br devletler arasnda mevcut ihtilafl meselelerin ortadan kalkmas iin uraacam. Rusya ve ngiltere ile birtakm snr dzeltmeleri yapmamz gerekiyor. Bunlarn ou bizim iin nemsiz birtakm noktalar olup bunlar Bab- li tarafndan suni olarak bytlmtr. Bu mzakereler yznden kocaman arivler vcuda gelmitir. imdi bu ktlar yaktracam. ngiltere'nin Basra Krfezi, Rusya'nn Ermenistan, Fransa'nn Suriye hakkndaki arzularn yerine getirmeye alacam. imde de u fikri canl tutacam: Trkiye, yeniden dirilmesini ancak Almanya ile ngiltere'ye dayanmak artyla umabilir (Olmaz! Ya yle, ya byle!) (55) Bu iki memleketin birbiriyle imdiye kadar ekimi olmas, felaketimizin balca sebebidir. Alman-ngiliz anlamas zemininin Trkiye olmasna gayret etmeliyim. Daha imdiden, ngiltere'ye, Alman emellerine kar gelmekte olduu yerlerde mukavemet etmekte ve Almanya ile grp anlamann lzumuna iaret etmekteyim. '' siyasada g meseleler karsndaym. Bugnk anayasann memleketin ihtiyalarna ve halkn entelektel seviyesine uymad meydana kmtr. (Devirmek!) Padiahn mevkii ykseltilmeli, meclisinki alaltlmaldr (Doru! Bizde de!) Bugnk usul ile lkeyi idare etmek imknszdr. Onun iin yalnz anayasann deimesiyle uraacak bir mmessiller meclisi armak niyetindeyim. Bu i bu meclisi birka yl megul edecektir. O arada ben de meclisten mstakil olarak idari slahat gerekletiririm. Son yllarn ac tecrbeleri yznden, adem-i merkeziyeti idarenin taraftar oldum (Yalnz bir dereceye kadar!) Trkiye'de muhtelif milliyetleri zorla Osmanl klmaya uramak ondan sonra da memnun etmeye abalamak, yanl bir yoldu. Bunun aksi yol dorudur. imdi km olan vilayet kanunu, kendime izdiim yolu gstermektedir. Eyaletler esasnda kendi kendilerini idare etmelidirler. Sonradan belediyelere de bu selahiyet verilebilir (Hele una bak! Bu da ne demek?) Mhim olan kanunlar doru tatbik edecek adamlar bulmaktr (Olmaz!) Bu gibi ahsiyetler bugn hemen hemen yok gibidir. Elimizde usta ve namuslu bir memur snf yoktur. Bu noktada yabanc memleketler bize

yardm etmelidir. Bu nedenle slahat gndermeleri iin muhtelif kabinelerden ricada bulunacam; ordunun slah hususunda mitlerim muhakkak Almanya'dadr. Bu, programmn en nemli noktasdr. Ordu tepeden trnaa slah edilmeli; zabitler siyasal fikirlerden uzaklatrlmaldr. Bu hususta, urada burada mavir sfatyla tekilatmzn iinde yer almakta olan muallim zabitler kifayet etmez. Maarif ilerinin slahnda da mitlerim Almanya'dadr. talya'dan Suriye iin jandarma zabitleri, Fransa'dan mali slahat ve posta ve telgraf hususunda rica edeceim. Buna karlk, Dou ve Kuzey Anadolu eyaletlerinin muayyen idare ilerinde ngilizlere ihtiyacm vardr. ngiliz hkmeti, prensip itibaryla jandarma iin 7 alay komutan, adliye slahat ve Ermenistan'da bayndrlk ileri iin ikier memur gndermeye muvafakat etmitir(!!). Donanma da eskisi gibi ngilizler tarafndan slah edilecektir. Gemilere, Amiral Limpus'un teklifi zerine faal hizmette bulunmayan ngiliz deniz zabitleri kumandan olarak verilecektir (ok esefe ayan, hi de pratik deil!) ''Mahmud evket ngiltere'ye biraz bol pay vermektedir. (Biraz fazla!) ve ngiltere, eer sadrazamn fikirleri tahakkuk edecek olursa Trkiye de ok byk nfuza mazhar olacaktr. Fakat bu nfus daha ziyade Ermenistan'a mnhasr kalacandan ve ister istemez Rusya aleyhine inkiaf edeceinden bunu kabul edebiliriz(?!); bahusus ki orduda balca nfus bizde olacak (O bize kar Badad hattn falan kullanacaktr.) ''Orduyu kontrol eden kuvvet, Trkiye'de en byk kudret olacaktr (56). Hibir Alman dman hkmet, ordu tarafmzdan kontrol edildike iktidar mevkiinde kalamayacaktr (57). Bu dnceler herhalde Mahmud evket'in aklndan da gemektedir. Grne gre o, tarafmzdan tesir altnda bulundurulan ordunun gen Trk hkimiyetinin, bir kuvveti olmasn hesaba katmaktadr. (nallah olmaz!). Maarif ilerinin de bize tevdii fikri, nmzde imdiden kestiremeyeceimiz imknlar amaktadr; elde etmek istediimiz baz emeller iin bugne kadar Alman devletinin para ve vastalarn kullanarak Trkiye'deki mekteplerimizi himaye ediyorduk; belki bylece bundan byle Trk devlet mekanizmasn tesir altnda bulundururuz. ''Hulasa olarak, Mahmud evket'in mmkn olduu kadar uzun bir zaman hkmet dizginlerini elinde tutmas ve programn tatbik edebilmesi, bana Alman menfaatlerine uygun grnmektedir. ''Sadrazam, gen Trk kabinesinin mevkii uzun bir zaman iin emin imi gibi konumaktadr. Partisinin, hkmet darbeleri ve sokak nmayileri yznden hkimiyeti elinden karmayacan tekrar tekrar bana syledi. Ben de imdilik Mahmud evket'e kar hibir tarafta bir tehlike grmyorum. Tabii, bir suikastnn kamasna kar emniyette deildir. Dmanlar olan itilaflar, btn ngiliz entrikalarna ramen oyunu kaybetmi grnyorlar. Kmil Paa'nn taraftarlar, daha ziyade Avrupa vilayetlerindendiler. Bu eyaletler ise kaybedilmitir. Enver Bey bir mehul olarak kalmaktadr; onun da yeniden Afrika'ya dneceini tahmin ediyorum. (Hayr nce o aslmaldr. -Manas iyice anlalmyor- Mtercim) (58). ''Gen Trklerin tutunup tutunamayacaklar, i meselelerden ziyade Trkiye'nin Kk Asya'da tutunup tutunamayacana baldr. te yandan Kk Asya'nn gelecei de geni mikyasta, gen Trklerin iktidarda kalp kalamayacaklarna baldr. Trkiye'yi muhafaza etmek isteyen Almanya, acizane fikrimce, Mahmud evket'in slahat gayretlerini faal bir ekilde desteklemekte fevkalade menfaatlidir.'' Kayser bu rapora son not olarak unu yazmtr: ''ok iyi niyet, fakat ok hayal de var! Hakikatte, muhtelif Avrupa devletlerinin Trkiye'nin i ilerinde tavzif edilmeleri karlkl entrikalar ve Trkiye'nin paralanmas iin mkemmel bir kprdr! Devletler, nfuzlarn bu kadar basit ekilde tahdit ettiremez ve vazifelerini ayrtmazlar. Hele ngilizler!'' Kayser'in de iaret ettii gibi bu ite ok byk bir hayal pay vardr. Mahmud evket Paa'nn dncelerini incelersek unlar grrz: a) Bir iki makul dnce: Osmanl'nn o srada ibirlii yapabilecei bir balak aramaktan ok, rahat braklmasn salayacak tedbirlere bavurmas gerektii; elden geldii kadar przl sorunlar ortadan kaldrmaya almasnn keza gerektii gibi. b) Kendisinin Trk olmamasndan (Irak'ta Araplam bir Grc ailesindendir) ve byk devletlerin siyasalarna akl erdirememesinden doma dnceler: Bunlarn banda: ''ngiltere'nin Basra Krfezi, Rusya'nn Ermenistan, Fransa'nn Suriye hakkndaki arzularn yerine getirmeye alacam'' sz gelir. Mahmud evket Paa'nn Ermenistan dedii Dou ve Kuzeydou Anadolu, Osmanl devletinin temel talarndan biri iken ora ilerini Suriye ve Basra Krfezi ileriyle bir tutmak ve Rusya'ya fedakrlk veya tavizde bulunacan sylemek, hem Trk olmamann, hem de Osmanl devletinin gerek g kaynaklarnn nerede olduunu anlamamann bir sonucudur. Bu dnce ile tam bir tezat tekil eden Dou ve Kuzey Anadolu'ya ngiliz ve Suriye'ye talyan iyar getirmek dncesi de kesin

bir siyasal anlayszl gstermektedir. Byle bir yola girmek iin Rusya'nn Dou Anadolu'da ve Fransa'nn Suriye'de, gerekten istediinin, oralar ele geirmek frsatlarn dourmak deil, ora ilerinin dzelmesini salamak olduunu sanmak saflnda bulunmak gerekir. ''Almanngiliz anlamas zemininin Trkiye olmasna gayret etmek'' iine gelince Alman-ngiliz davas cihanmul bir dava olduuna gre bunun birtakm Osmanl iyar ve subaylarnn u veya bu ulustan olmasyla az veya ok zmlenebileceini sanmak veya ummak yine saflktr. Bylelikle alan rn sonucunda Osmanl ileri zerinde bir ngiliz-Alman anlamas ve yaknlamas olacaktr, ancak bu, Osmanl'nn genel paylamasnn bir ncs olmak zere ibu lkeyi nfuz blgelerine ayrmak biiminde kendini gsterecektir. c) Mahmud evket Paa'nn i siyasa ile ilgili dnceleri (Meclis-i Messisan, adem-i merkeziyet vesaire) daha ok yrt ve gd biimine gre iyi veya kt sonu verecek dnceler olduundan bunlar zerinde kesin bir ey denemez. Ancak onun da szlerinden lkeyi birka yl devletin genel ileri bakmndan meclissiz ve hibir trl denetlemesiz idare etmek dncesi az ok sezilmektedir. Bu byle olunca zaten pek aldr etmedii ve ona kar bamsz davranmak istedii ttihad ve Terakki frkasyla kendi arasndanemli atmalarn olmas doal idi. Mahmud evket Paa'nn ldrlmesi bu yoldaki gelimeleri nlemitir. Vangenhaym'n raporuna dnelim. Alman bykelisinin bu dnceleri ve bunlar ileri sren adam neden bu kadar beendii aratrlacak olursa ana sebebin onun raporundaki u szler olduu ve Mahmud evket Paa'y kullanarak Osmanl lkesini bir smrgeye evirmeyi umduu grlr: ''Orduyu kontrol eden kuvvet, Trkiye'de en byk kudret olacaktr. Hibir Alman dman hkmet, ordu tarafmzdan kontrol edildike iktidar mevkiinde kalamayacaktr... Vangenhaym'n aada tekrarladmz u duygusunun ne derece gereklie uygun olduu kestirilemez; ancak o doru ise Mahmud evket Paa'da ilerde Damad Ferid Paa'nn yapt gibi yabancya dayanarak i banda kalmak dncesi de vard denilebilir; zira Vangenhaym diyor ki: ''Bu dnceler (yukarda grlen ordu hakkndaki dnceler) Mahmud evket'in aklndan da gemektedir. Grne gre, tarafmzdan tesir altnda bulundurulan ordunun Gen Trk hkimiyetinin bir kuvveti olmasn hesaba katmaktadr... Her ne ise bu dnceler, ister yalnz Mahmud evket Paa'nn dnceleri olsun, ister br Osmanl nazrlar bu ite kendisiyle dnce birliinde bulunsun, bunlara dayanan siyasa bir yandan Rusya'nn byk bir etinlikle girecei yola - Osmanl Asyas'n nfuz blgelerine ayrp Ermenistan dedii Dou Anadolu'yu kendi blgesi yapmak yoluna - atlmasna ve br yandan da Liman fon Sanders'in bakanl altnda ok geni yetkili bir Alman askeri kurulunun Osmanl lkesine gelmesine ve sonunda Osmanly kr krne 1914-18 Genel Sava'na srkleyen balca aletlerden biri olmasna kap aacaktr. DOU ANADOLU HAKKINDAK OSMANLI GRMNN GELMES 24 Nisan 1913'te Londra'daki Osmanl Bykelisi Tevfik Paa ngiliz D Bakanl'na ana izgilerini aaya koyduumuz imzasz notay verir (59): ''Irk ve din ayrl gzetmeden btn tebaasn ykseltmek amacyla slahat yapmak isteyen Osmanl hkmeti, daha nce ngiliz hkmetine kendisine uzman gndermesi iin bavurmu ve esas bakmdan ondan peki karln almt. Sava olaylar bu ii geciktirmise de imdi nmzde bar olduundan bu iin vakti gelmi demektir. ''Yeni kan Vilayetler Kanunu iyarlarn i ve yetkilerini aklamakta ve bunlara ilerinde byk bir zgrlk ve giriim yetkisi (libert d'action et d'initiative) salamaktadr. Bu kanunun iyi bir biimde yrtlebilmesi iin hkmet lkeyi her biri 3-4 vilayeti kapsayacak olan kesimlere (secteurs) ayrmtr; her kesimin banda bir genel mfetti ve gerektii kadar da mfetti bulunacaktr. 'Vakit kaybedilmemesi iin bu kanunun Van, Bitlis, Ma'muret'l-Aziz ve Diyarbakr vilayetlerini kapsayan Dou ve Erzurum, Svas ve Trabzon vilayetlerini kapsayan Kuzey Anadolu'da yrtlmesine karar verilmitir. (60) ''Bu slahat yava yava btn imparatorlua yaylacaktr. ''En abuk yaplmas gereken bir slahat da jandarmannkidir; Osmanl hkmeti her bir jandarma birlii (corps de gendarmerie) iin bir ngiliz komutan getirtmek isteindedir. ''Bu iki kesimin bana geirilecek olan genel mfettilerin yannda bir jandarma, bir adliye ve bir tarm, orman ve bayndrlk mfettii bulunacaktr. Bu mfettiliklere ngiliz uzmanlar

getirilecektir; bundan baka Dahiliye Nezareti iin de biri mavir ve teki mfetti olmak zere iki ngiliz uzkiisi (uzman) getirilecektir. ''Bu yerler iin bize adam gstermesini ve bunlara ne kadar denek verilmesi gerekeceini bildirmesini ngiliz hkmetinden rica ederiz. ''Osmanl hkmeti bu tedbirleri alrken, Kbrs Antlamas'nn ruhuna uymaktan baka bir ey yapmamaktadr. (61)'' Bu notann iki eki vardr; birincisi istenilen ngiliz iyarlarnn dev ve yetkilerini bildirmektedir; bunlara geni yetki verilecek, jandarma subaylar gerekten jandarma birliklerine komuta edecek; Dahiliye Nezareti'ndeki genel mfetti vilayetlerdeki mfettilerin ba olacak ve nazra raporlar verebilecektir. bu nezaretteki mavir ayn zamanda kanun tasarlarnn hazrlanmas ve genel idari ilerin dzenlenmesi ilerinde de alacaktr. Notann 2. eki getirilecek ngiliz iyarlarn ylece saymaktadr: 1) Dahiliye Nezareti iin bir mavir, 2) Dahiliye Nezareti iin bir genel mfetti, 3) Anadolu'nun sz geen iki kesiminin banda bulunacak olan iki genel mfettie bal iki jandarma mfettii, 4) ki adliye mfettii, 5) ki tarm ve orman mfettii, 6) ki bayndrlk mfettii, 7) Sz geen iki kesimde bulunan 7 jandarma subay. Tevfik Paa'nn bu nergesi zerinde ngiliz Dileri Bakanl ileri gelenlerinin yazdklar notlar nemlidir. Az sonra bykeli olarak stanbul'a gidecek olan ve o srada mstear yardmcs bulunan Sr Lui Malle (Sir Louis Mallet) zet olarak unlar yazmtr: ''Bu, siyasal bakmdan ok nemli bir nermedir; biz Trkiye'nin Asya'da bir devlet olarak kalmasn ve Ermenistan'da slahat yaplmasn istiyoruz: Islahat olmadka Osmanl gc azalacak ve bu vilayetlerde krm (katliam) ve kargaalklar olacaktr. Biz bu ii grebilecek tek ulusuz ve ibu vilayetlerde gzmz olmad herkese bilindii iin bu ie girimesine bakalarnca gz yumulabilecek tek devletiz. Bu nerme Ermenilere iyilik etmk iin bize verilmi olan tek frsattr; biz bundan kanr ve yerimizi bakalarna brakrsak almmz (prestige) alalabilir ve ok tenkide urayabiliriz''. ''nermenin balca ksm jandarmaya aittir; eer biz Dahiliye Nezareti iin bir mavir ve bir genel mfetti vereceksek jandarma mfetti ve subaylar da vermeliyiz; nk eer jandarma subaylar yabanc olurlarsa bizim ne gibi ilerden sorumlu olacamz anlalamaz. br mfettiler (Adliye vesaire) ilk bakta daha az nemli grnyor; eer Trk nermesini batan baa kabul etmeyeceksek hi olmazsa jandarma ile ilgili dileklere raz olabiliriz''. Mstear sr Artr Nikolson (Sir Arthur Nicholson) ise Dileri Bakan Grey'in de altna adnn ilk harflerini koyduu u notu yazmtr (zet): ''Trk nermesini daha mull sanmtm; istenilen subaylar yalnz Ermeni vilayetlerinde alacaklardr. Dorudan doruya ilgili tek yabanc devlet de Rusya'dr ve yerel ngiliz iyarlar gnderilmesinin Fransz ve Alman menfaatlerine dokunacan sanmam. Ancak Dahiliye Nezareti'ne istenilen iki yksek iyar iin i byle deil ve bu yzden br devletlerle aramzda kskanlk ve anlamamazlklar doabilir. Trk dileklerinin bir ksmn olsun yerine getirmezsek yazk olur. Tevfik'e elimizden geldii kadar bu ite yardm etmek isteinde olduumuzu bildirmek ve buna hazrlanmak dncesindeyim. Bununla birlikte Trkiye ile baka devletler arasnda glkler kmasna yol amamalyz ve bu kadar ok i iin bunca yabanc iyar getirmesi onun bana can skacak olaylar getirebilir. Bize Dahiliye Nezareti'nde bir genel mfetti yeter; bu, vilayetlerdeki jandarma mfettileriyle merkezi hkmet arasnda bir ba olur; mavir de yollamak gerekmez; jandarma mfettilerini bizden yollamalyz, ancak bunlarn alacaklar yerlere komu olan Rusya ile daha nceden grmemize Trklerce rza gsterilmelidir, ta ki bunlarn kullanlmas dolaysyla yanl anlaylar olmasn vesaire. Adliye iin Fransa'ya bavurulmas dn vermeliyiz; nk sandma gre Osmanl kanunlar geni lde Napolyon kanunlarna dayanmaktadr; orman ve bayndrlk ileri iin Rusya veya Almanya'ya veyahut da her ikisine bavurulmas dn verebiliriz''. Bu yazy grnce Sir Lui Malle u notu yazar (zet): ''Baka uluslardan mfetti getirtilmesi yolunda bir ey demememiz ve bayndrlk mfettiliini kendimiz iin alkoymamz iyi olur; nk ilerde imtiyaz -petrol vesaire- vermek ilerinde Trklerin i bu mfettile danadurmalar muhtemeldir''. Bundan sonra stanbul'daki Bykeli Sr Jerard Lovter'den (Sir Gerard Lowther) btn i zerindeki dncesinin sorulmasna karar verilir. 6 Mays 1913 tarihiyle Nikolson'un notuna gre ve oradaki dncelerle i Lovter'e tellenir ve dncesi sorulur. O, 9 Mays'ta u yolda karlk verir (62): ''Yeni Vilayetler Kanunu daha Meclis'ten gemedi (63) ve Trk olmayan vilayetlerde (Basra ve Suriye gibi) beenilmemektedir; genel i durum da yatm olmaktan uzaktr. stenilen ngiliz iyarlarnn ve hele Dahiliye'deki genel mfettiin i ve yetkilerinin kesin olarak bildirilmesi Trk

bykelisinden istenmelidir. Dahiliye'deki yabanc mavirin durumu ok g ve nazik olacaktr, en ok iyar seimi bakmndan; nk Trkiye'de her bir yer iin pek ok isteklinin bulunmas ve keza, 1912 ilkbaharnda yaplm olduu gibi, tara iyarlarnca manevra edilen 'seim' (64) ileri dolaysyla. ''Adliye genel mfettiliine bir Fransz'n getirilmesi iin grmeler vardr; belki o, vilayetlerde kendi buyruu altnda Franszlar bulunmasn ister; orman ve tarm ileri iin bir Alman daha iyi olabilir. ''Nfa Nezareti, iyarlarnn Franszca bilmeleri ve Fransa'da okumu olmalar bakmndan, bir Fransz rengi tamaktadr; o kadar ki orada Fransz menfaatlerinin stn tutulmas, belki de Trkiye'nin zararna olmak zere mmkndr. ''Jandarma iyicene ngiliz elinde olabilir, ancak vilayet bana tek bir ngiliz subaynn ie yararlk bakmndan nemli bir ey salamas beklenilemez''. 15 Mays'ta Tevfik Paa, Grey ve Nikolson'u grr ve yeni bir not vererek zmir, Bursa ve stanbul (65) vilayetlerini kapsayan 3. kesim iin de ngiliz iyar ister (66). Bu yeni notu alrken Grey ve Nikolson, Tevfik Paa'nn daha nceki bavurusuna bir ilk karlk olmak zere unlar derler (67): ''Trkiye'ye elden gelen yardm yapmay isteriz; bizden iyar yollamamz istediiniz yerlerin bazlar Rus snr zerinde bulunduundan ibu devletin doabilecek kukularn yattrmak iin ona ii bildirmemiz gerekir. Trkiye de bu yzden br byk devletlerde doabilecek kskanlklar yattrmaya almaldr.'' Tevfik Paa, yabanc iyarlar yolu ile idarenin (yani ynetimi yabanc iyarlarla yrtmenin ) yeni bir ey olacan syler. Grey ve Nikolson da bu yzden Fransa ve Almanya bu iten bir pay isteyebilirler; biz Trkiye'ye yardm ederken onunla baka devletler arasnda glkler kmasn istemeyiz derler. Nikolson, ''Dahiliye Nezareti iin bir mavir getirtmekten vazgemek daha iyi olur'' der. Tevfik Paa genel olarak Grey ve Nikolson'un szlerine kar bir ey demez. Bab- li'nin zmir, Bursa ve stanbul vilayetlerine de ngiliz iyarlar getirtmek istemekle ne gibi amalar gttn Sadrazam Mahmud evket Paa Alman Bykelisi Vangenhaym'la yapt bir grmede anlatr. (68): Vangenhaym nce Dou ve Kuzey Anadolu iin ngiliz iyar istenilmiken, imdi Bat ve Gney Anadolu iin de ibu devletten iyar istenilmi olmasndan szlanr. Sadrazam u yolda karlk verir: ''ngiltere'nin Ege Adalar'nn Trkiye'ye geri verilmesine (69) eygin (yatkn) olmaynn ileri srlen sebebi Trklerin Adallardan almaya kalkmalar korkusudur. Gerek sebep ise udur: ngiltere, Asya Trkiyesi'nin de keceini sanyor ve bu olursa adalarn bir byk devletin eline gemesinden ekindii iin onlar imdiden Yunan'da brakmay daha uygun gryor; Adalar idare bakmndan Anadolu'ya baldr; eer Bat Anadolu'da, hatta adalarda ngiliz iyar ve subaylar bulunursa ngiltere yalnz krmlarn (katliam) nne gemi olmayacak, bizdeki slahat isteinin itenliine de inanacak; bundan sonra artk Trkiye'nin keceini hesaptan karacak ve adalarn bizde kalmasna raz olacaktr; bu yzden ngilizler'i en ok Yunanllar ve Ermenilerle ekimeler olabilecek yerlere gndereceim.'' Vangenhaym'a gre Mahmud evket Paa, Konya, Adana ve Mersin'i de bu gibi blgeler arasnda saymtr. Vangenhaym Sadrazama u biimde karlk verir: ''Siz Bat Anadolu'da slahat iinde Almanlar' kullanmay umduunuzu daha nce sylemitiniz; ngilizler'in Badat demiryolunun getii yerlerde i almalar bizde ok kt karlanr ve ngiltere'nin Almanya'ya kar bir zaferi gibi grlr; bunu yapmakla bu gne kadar ibu iki devleti uzlatrmak yolundaki almalarnz suya drrsnz ve bunlar arasndaki kartl arttrm olursunuz; bu ise, sizin kendinizin de dnm olduunuz gibi Trkiye'nin yok olmasna varabilir. Alman demiryolu idaresini btn idari ilerde ngiliz iyarlaryla kar karya brakmak akln alamayaca bir eydir.'' Bunun zerine Sadrazam unlar der: ''Trkiye'nin yalnz Alman ve ngiliz ibirliiyle baar elde edebileceine inanyorum; btn br uluslar slahat iinde darda brakmak dncesindeyim, yalnz maliyede Franszlar kalmaldr. Hemen kmilen diktatrcesine, bir Alman generalinin idaresinde ordunun slah ve btn yeni maarif tekiltnn Almanlara verilmesi dnlyor. Bylelikle Almanlara verilecek olan yetki ngilizlerinkinden ok stn olacaktr. Ordu terhis edilir edilmez ayrntl nermelerle Almanlara bavurulacaktr. Ordu ve maarif ileri zerinde Almanlar'la anlalmadan ngiliz iyarlar dolaysyla ibu devletle yaplmakta olan grmeler aa vurulmayacaktr.'' Bunlar bildirdikten sonra Vangenhaym, yazsnn sonunda, Badad demiryolunun getii yerlerde ngiliz iyarlar kullanlmas dncesi dolaysyla resmi bir protestoda bulunmann gerekip gerekmeyeceini Dileri Bakanl'ndan sormaktadr. Sadrazamn yukarda grdmz dncelerinde hayal paynn ne kadar byk olduu ve onun byk devletlerin genel siyasalarn ve amalarn ne kadar az bildii ve anlad aka

grlmektedir. Esasen onun ve arkadalarnn Osmanl devletine tutturmu olduklar yol arabuk Osmanl Asyas'nn byk devletler arasnda nfuz blgelerine ayrlmas sonucunu douracaktr. Vangenhaym'n bu yazs 17 Mays tarihlidir. Berlin'deki Osmanl Bykelisi Mahmud Muhtar Paa'nn 21 Mays'ta Bab- li'ye ektii bir telde ise baz acaip ynler vardr. Bu cildin, II. ksmnda grld gibi o srada Ege Adalar'nn Osmanl'da m yoksa Yunanl'da m kalaca zerinde tartlmaktadr. Almanya bu ite Yunanistan'a eygindir (eilimlidir) ve Osmanl hkmeti buna kzmaktadr. Mahmud Muhtar Paa, sz geen telinde, Alman D Bakanl Mstear Tsimmerman'n (Zimmermann) kendisine unlar sylediini bildirmektedir: ''stanbul'dan Vangenhaym'n bir yazsn (dpche) aldm; (Hariciye Nzr) Said Halim ona demi ki: Eer Almanya Adalar iinde Trkiye'yi tutmazsa btn Osmanl valiyetleri iin ngiliz iyarlar getirir ve bylelikle ngiliz yardmn salamaya alrm.'' Osmanl Hariciye Nazr'nn bu szlerine balca iki ynden amak gerekir: a) Sadrazam bu iyar ve subay iini ngiltere ve Almanya'y bartrp onlara, Osmanl lkesinde olsun ibirlii yaptrmann bir yolu gibi ele alm, bunu bylece Alman Bykelisine anlatmken Hariciye Nazr bu ii bsbtn baka bir biimde grmekte ve bununla ayn Bykeliyi ve Alman hkmetini korkutmaya kalkmaktadr. b) Acunun o sradaki durumunda ngiltere'den birka jandarma subay bile getirtilemiyeceini, ilk ngiliz karlna aldanarak Bab- li'de kimse kestirememitir ve gerekince hem Rusya hem de Almanya'ya kar ngiltere'ye dayanlabilecei gibi tamamyla yanl bir dnceye kaplnmtr. Bab- li'nin ngiltere'ye yapt bavuruya dnelim; bunun hi de samimi olmad ve byk devletler arasnda kskanlklar dourmak iini yapld dncesi diplomatik evrelerde pek abuk yaylacaktr. stanbul'daki Fransz Bykelisi Bompar (Bompard) Tevfik Paa'nn Grey'e yapt nermeyi renince hkmetine unu yazmtr (70): ''(Bab- li) slahat ii iin yalnz ngiltere'ye bavurmakla beslemekte olduu byk devletlerin arasn amak dncesini aa vurmutur; o, bylelikle ngiltere'yi Rusya'ya kar kullanmay ve Fransa'nn da cann skmay ummutu... Daha sonra 31 Mays'ta bu ie Rus kartl belirdikten sonra Fransz Dileri Bakanl'na ektii bir telde Bompar unlar demektedir (71); ''Osmanl hkmetinin neden bu yolda ngiltere'ye bavurmu olduu soruturulmaktadr. stanbul'da General Boman'n komutanlnda uluslararas bir jandarma birlii vardr. Eer Osmanl hkmetinin gerekten tek dncesi Ermenistan'daki jandarmay berkitmek olsayd General Boman'a bavurmas ve onun yapaca tekliflere gre tedbirler almas gerekirdi. Bu tedbirler arasnda yabanc subaylar saysnn arttrlmas da herhalde yer bulurdu ve eer Osmanl hkmeti buna nem veriyorduysa bu yeni subaylarn bir ksm ngiltere'den getirtilir, uluslararas jandarma birliine verilir ve gereken vilayetlere gnderilirdi. Ermeni (Dou Anadolu demek istiyor) jandarmas ii bu ra sokulmu olsayd ngiltere ile Rusya arasnda bir glk kmazd.'' Mahmud evket Paa'nn ''Byk tasarlar'' bilinmeyince Bompar'n bu yazsn doru bulmamak elden gelmez. Osmanl-ngiliz grmelerine dnelim. Tevfik Paa'nn 15 Mays'ta yapm olduu ikinci bavurudan sonra (zmir, Bursa ve stanbul vilayetleri iin de ngiliz iyar istemesi) Nikolson, Osmanl dileklerini ayn gnde Londra'daki Rus igderine bildirir. Grey, Tevfik Paa'nn her iki bavurusuna 24 Mays'ta yaz ile karlk verir (72); az nce anlattmz gibi kendisinin ve Nikolson'un szle vermi olduklar karln ana izgileri bunda da grlmektedir; artk olarak imdilik oradaki durum dolaysyla 7 Dou vilayetiyle yetinmenin daha uygun olaca, oralara da yalnz jandarma mfettii ve subaylar yollanlaca ve Dahiliye Nezreti'nde bunlarla Osmanl hkmeti arasnda bir ba olmak zere yalnz bir genel mfettiin yetecei ve mavir yollamann gerekli olmayaca bildirilmektedir. YEN ERMEN GAYRETLER bu Osmanl-ngiliz grmeleri oladururken ve bunlar daha duyulmamken Ermeni sorunu ve slahat istei eski gidi zere sadan soldan szlanmalar olagelerek yrmekte idi. Bunlar hep Rus tlerine uyularak Ermeni komitelerinin de istedikleri gibi Osmanl zulmnden szlanmak ve Ermeniler'e gven iinde yaamak hakknn salanlmasn istemek esasna dayanmaktadr. 4 Mays 1913 pazar gn toplanan Ermeni Patrikhanesi Meclis-i Umumisi u bildiriyi karr (73): ''Bugn Meclis-i Umumi'nin esny- itimanda Meclis-i Muhtelit istifasn takdim etmitir. stifanmede Meclis-i Muhtelit, tara ahvali hakkndaki imdiye kadar Bab- li nezdinde

defaatla icra etmi olduu teebbsat ve mracaatn hibir semeresini grmediinden artk istifadan baka ittihaz edilecek hi bir tedbir kalmam olduunu beyan eylemitir. ''bu istifa meselesi ve alelumum ark Anadolu vilayetlerinin ahvali hakknda Meclis-i Umumi zs meyannda uzun uzadya mzakere icra olunduktan sonra tara ahval-i hzrasnn vahameti mttefikan teslim edilmitir. ''Maamafih Meclis-i Umumi, Meclis-i Muhtelite kar beyan- itimat ederek istifasn red ve hkmet-i seniyye nezdinde tekrar icab eden teebbsat ve mracaatla devam eylemesini hassaten tavsiye etmitir. Bununla beraber Meclis-i Umumi tarafndan 5 zdan mrekkep bir komisyon intihap ve tekil edilmitir. Bu komisyon taralarda Ermenilere kar ikna olunan taarruzat ve taaddiyat meselesini bi't-tetkik Meclis-i Muhtelite kar lazm gelen telkinat ve muavenette bulunarak icab takdirinde Meclis-i Umumiye mracaat edecektir. Meclis-i Umumi kariben tekrar fevkalde bir itima akt ederek Hkmet-i Seniyye nezdinde bundan sonra icra olunacak teebbsat ve mracaatn netyici hakknda ahz- malmat eyleyecektir.'' Bundan bir iki gn sonra Ermeni Patriki Araruni Efendi ''La Turquie'', gazetesine (74) bir demete bulunur ve der ki: ''stediimiz, namusumuzun, hayat ve emvalimizin hsn-i muhafazasndan baka bir ey deildir. ''Her gn Krtlerin Ermeniler'e kar mezalimi ve memurlarn lkaydisi hakknda haberler alyoruz. ''Hkmete cumartesi gn (10 Mays 1913 eder) bir lyha vereceiz. ''Anadolu yabanc zabitlerin nezreti altnda bulunmaldr. ''Memurin-i liye-i hkmet arasnda iktidarl birtakm zevatn mevcut olduu gayr- kabil-i inkrdr; fakat Avrupal mtehassslarn memurin-i idare zerinde mrakabesi kat'iyyen elzemdir. ''arki Anadolu hudutlar: Erzurum Ma'muret'l- Aziz, Bitlis, Diyarbakr, Van ve Svas vilayetleridir... Ermeni meclislerinin ve patrikinin ne derece atlgan olduklar bu belgelerde grlmektedir. Yine bu gnlerde Ermeni Tanak, Demokrat ve Hinak komitelerinin Van merkezlerinden Sadaret ve Patrikhaneye bir tel ekilir (75). Buna gre Ermeniler'le meskn vilayetlerde ''bir avu mtegallibeden ve onlarn elinde bazie olan memurinden, ikyet olunarak hdisat- messifeye bir an evvel nihayet verilmesi rica ve mtegallibenin Krtlere ayn derece mazarrat verdikleri ve bunlar cebren Ermeniler aleyhine tahrik ve tevik ettikleri bildirilmekte ve ehliyetsiz memurlardan ikyet edilmektedir. Ermeni patrii yukarda sz geen Sadrazamla grmesini, yannda birka kii de bulunmak zere, 12 Mays pazartesi yapar ve Sadrazama bir takrir verir; onun dnce ve dilekleri yle toplanabilir (76): Ermeniler iin gemitekilerden daha byk bir ykm yaklamaktadr. Devletin bana gelen ykmlarn Hristiyanlar yznden geldii propagandas biteviye yaplarak Mslmanlar kkrtlmaktadr. Ermeniler biteviye ldrlyor, yaralanyor, zorla Mslmanlatrlyor ve bu zulmlerde bulunan sululara dokunulmuyor. Ermeniler'in silahlar alnyor ve Mslmanlarnkiler braklyor. Rumeli gmenleri Dou Anadolu'ya yerletiriliyor. Eski kafada olan iyar ve hkimler yeni durumu ve devletin gerek menfaatlerini anlayamamaktadrlar. Takrirde bu gibilerinin gz yumduklar sular dolaysyla sorumlandrlmalar ve Ermeniler'e kar yaplan propagandann yalanlanlmas istenilmektedir. Bu devrede, yani Osmanl-ngiliz grmeleri daha duyulmamken, Ermeni sorununun Avrupa'daki durumunu ksaca gzden geirelim. Tevfik Paa'nn Londra'dan 9 Mays 1913 tarihiyle Bab- li'ye bildirdiine gre ngiliz Kamutaynda bir soruya karlk olarak siyasal mstear unlar demi: ''Trk hkmeti yeni muhacirlerin (Rumeli gmenleri) hin-i isknndan katliamlarn adem-i tekerrrn temin iin her trl tedabirin ittihaz olunacana dair teminat vermitir. ngiltere'nin Adana konsolosu birka yz muhacirin hi bir mkilt ve hadisat vuku bulmakszn iskn edilmi ve almaya balam olduklarn bildirmitir. Huss- mezkr ba'de'l-msalha Trkiye ile devletler beyninde tezekkr edilecek bir mesele olup devletler, Trkiye'nin taht- hkimiyetinde kalan yerlerde kesb-i kuvvet ve tekemml etmesini arzu ettiklerinden ibu meselede yalnz bir devletin mnferiden harekette bulunmasna meydan vermemeye ihtimam edeceklerdir.'' Grld gibi daha 9 Mays'ta ngiltere, Osmanl'nn glemesi ve kalknmas iin yalnz bir devlet ten yardm grmesi iini -ona bu yolda yaplan Osmanl bavurusu daha o srada resmen gizli olmakla birlikte- doru bulmadn aklamaktadr.

Rusya'da Ermeni propagandas bilindii biimde yapladurmaktadr. Petersburg Bykelisi Turhan Paa'nn 4 Mays 1913'te Bab- li'ye bildirdiine gre D Bakan Sazanof, Duma'da (Rus Kamutay) bulunan iki Ermeni saylavnn, Krtler yznden Dou vilayetlerindeki Ermeni durumunun ktlnden szlanm olduklarn kendisine sylemi ve gzn bu i zerine ekmitir. Yine Turhan Paa'nn 10 Mays'ta Bab- li'ye bildirdiine gre Re gazetesi stanbul'dan ald tellere gre Ermeniler'in kynca (zulm) urayadurduklarn yazm. 11 Mays'ta Bab- li frsat dnce zulm iini yalanlamasn Turhan Paa'ya bildirir. O da 15 Mays'ta, ii Sazanof'a atn, onun yalanlamaya teekkr etmekle birlikte kendisine gelen haberlerin gnl yattrc olmadn sylediini ve bir krm olmamas iin elden gelenin yaplmas dn dostasna vermi olduunu karlk olarak bildirir. bu 15 Mays gn, Nikolson'un Londra'daki Rus igderine Bab- li'nin Dou Anadolu iin iyar istemi olduunu bildirdii gndr. Doaldr ki Sazanof, Turhan Paa'ya yukardaki szleri sylerken bunu daha duymamt; kendisinin yumuak konumas da bunu gsterir; az sonra aada greceimiz gibi Rus durumu ok etinleecektir. OSMANLI HKMETNN ERMENLER'LE ANLAMAYA ALIMASI Bu yoldaki almalar hep sonusuz kalmtr; Ermeniler'in Rus desteine kesin olarak gvenmeleri bu baarszlkta balca mil olmutur. Halil Bey'in hatratndan aaya koyduumuz para bunu aka gsterir (77): ''Bu arada Ermeniler'i hatarnk yoldan dndrmek iin Dahiliye Nzr Tal'at Beyle birlikte Tanak resasiyle birok mzakerelerde bulunduk. Hallacyan ve Zohrap Efendilerin evlerinde Malmyan (Agnoni), ahirikyan, Vartkes, Van mebusu Vahan ve Pastrmacyan Efendilerle mteaddit toplantmz oldu. Bunlara 'Bu tedbir Rusya'nn bir kapandr; siz de dmeyin, biz de dmeyelim. Rusya hibir zaman Bahr-i Sefid (Akdeniz) yolu zerinde beynelmilel yardma dayanan bir Ermenistan tekilini arzu etmez. Geliniz, vazgeiniz, u slahat elbirliiyle yapalm' dedik. Fakat bu hulyperverleri ikna etmek kabil olmad. Bir gn Malmyan Agnoni -bu Rus Ermenilerinden gayet zeki ve geni malumatl bir insand; fakat rknn iar olan hlyaperverlikten kendisini kurtaramamt -bana u cevab vermiti: 'Halil, ben bir kere beynelmilel bir kontrol altnda bir Ermenistan kuraym, Rus arndan da pervam kalmaz.'' IV. RUS HKMETNN OSMANLI TEEBBSN RENNCE ALDII SERT TAVIR Yukarda grdmz gibi Osmanl hkmetinin Dou ve Kuzey Anadolu vilayetleri iin ngiliz iyar ve subay istediini 15 Mays'ta ngiltere Rusya'ya bildirmiti. Bunun zerine Rusya'nn alaca etin karn durum 29 Mays'ta belirir. O andan itibaren Osmanl-Ermeni sorunu yukarda anm olduumuz ikinci evreye girmi bulunur. bu tarihte Paris'teki Rus Bykelilii Fransz Dileri Bakanl'na bir not vererek ona olay bildirir ve unlar ileri srer (78): Osmanl teebbsn bildirdiinden dolay ngiliz hkmetine teekkr edilecektir. retmenler (instructeurs, jandarma subaylar) ii, bundan daha ok genel olan Kk Asya'da slahat iinden ayr tutulamaz. Eer i Alman veya ngiliz retmenlerinden birini semekten ileri gitmeseydi Rus hkmeti hi duraksamadan bu sonuncular seerdi. Ancak Rus hkmeti bu gr kabul edip kendi lkesine komu olan yerlerde yaplacak slahata ilgisiz kalamaz. O daha nce Ermeni vilayetlerinde yaplacak slahat ii zerinde bir anlamaya varlmas iin Fransz ve ngiliz hkmetlerine bavurmutu. 1895'te Bab- li'nin slahat tasarsn bu devletin bykelilerine bildirmi olmas bu ite onlarn stn haklar olduunu gsterir. Bay Sazanof ii yeniden ve yakndan inceleme zamannn geldii dncesindedir. Dolaysyla stanbul'daki Rus, Fransz ve ngiliz bykelilerinin bu slahat iini somut (concret) bir biimde incelemeye koyulmalarn neririz. 21 Mays'ta Rus hkmeti ngiliz hkmetine de buna benzer bir neride bulunur (79). Yine bu 21 Mays'ta Petersburg'daki Fransz bykelisi Delkase'nin (Delcase) Paris'e tellediine gre (80) Sazanof bu iten dolay kzgndr ve kendisine unu demitir: ''bu subaylar (ngiliz jandarma subaylar) hi phesiz Hindistan'dan seilecektir; orada ise ngiltere'deki hkmetin syrlm olduu Ruslara kar gvensizlik ruhu hl yaamaktadr.'' Bundan 2 gn sonra Londra'daki Rus bykelisi Benkendorf, Fransz Bykelisi Pol Kambon'a unlar syler (Geni zet) (81):

''Londra'daki Rus igderi d'Etter'den ald ilk haber zerinedir ki Sazanof, stanbul'da bulunan l Anlama bykelilerinin Kk Asya'da genel bir slahat tasarsn incelemelerini ileri srd. Tevfik Paa'nn ngiliz Dileri Bakanl'na yapt bavuru onun (Sazanof'un) kukusunu uyandrd. O, ngiliz askeri retmenlerinin Kk Asya'da Ermenilerin en kalabalk olduklar vilayetlerde i grmeleri ihtimali karsnda cotu (veya duyguland: 'il s'est mu'). O, ngiltere'nin Osmanl Ermenileri iini ele alyor grnmesinden korktu ve Rusya Ermenilerinin bu ite Rus hkmetini daha az ilgi gstermi olmakla sulandrmalarndan ekindi. Bu gibi dncelerle stanbul'daki bykeli arasnda incelemeler yaptrarak kendisi de ie karm bulunmak istedi.'' Pol Kambon u yolda karlk verir: ''Eer ngiltere, Rusya'ya yaranmak iin Osmanl nerisini teperse Bab- li Rusya'ya deil, Almanya'ya bavurur ve Kafkas snrlarna Alman subaylar gelir. Eer ngiltere Bab- li'ye bu i iin Rusya ve Fransa ile greceini sylerse bu yn iin suya dmesine varr, nk Bab- li'nin en ok korktuu ey, Rusya'nn Dou ve Kuzey Anadolu ilerine karmasdr, bu da Almanya'ya kazanlar salar...'' Fransz Dileri Bakan Pion (Pichon), Pol Kambon'un bu dncelerini beendiini bu kdn altna yazmtr. Pol Kambon'un bu yazs, Dou ve Kuzey Anadolu iini etin bir evreye sokan olayn Bab- li'nin ngiltere'ye yapt bavuru olduunu gstermesi bakmndan ayrca nemlidir. ngiliz hkmeti, Kk Asya'da slahat yaplmas iinin stanbul'da incelenmesi yolundaki Rus nerisine 25 Mays'ta Petersburg ngiliz igderine ekilen bir telle karlk verir (82); ana izgileri aadadr: ''Osmanl hkmeti baz daireler iin bizden iyar istedi: jandarma, adliye, bayndrlk, tarm vs.; biz bir tek devlet iyarlarnn bu kadar ok daire ilerinde kullanlmasn doru bulmadk; nk bu durum anlamazlklara yol aar ve Trk hkmetinin bana glkler karabilirdi. br yandan da Trkiye'ye hibir yardmda bulunmamak yrek krc bir ey olurdu ve onu bakalarna bavurmaya kkrtrd. Dolaysyla biz buradaki Trk bykelisine dedik ki Ermenilerin oturduklar vilayetlere ora jandarmasn dzenlemek iin az sayda subay bulmaya alacaz ve yardmmz ancak buna hasretmek istiyoruz. Ben de (Grey), Sazanof gibi Osmanl Asyas iin bir slahat tasars hazrlanmasn isterim ve bu i zerinde grmeleri iyi karlarm; ancak bu grmelerin stanbul'da deil, burada (Londra'da) yaplmas daha iyidir. Bundan baka herhangi bir slahat tasars btn byk devletlerce birlikte yaplmaldr ve bunlarn yalnz bunu ortaya atamaz. Gereken subaylarn seilmesi ve gereken ayrntlarn (aylk, yetki vs.) zmlenmesi az ok zaman alacaktr ve birka subayn yollanmas Rus hkmetiyle anlam olarak yrmek istediimiz genel slahat iine hibir biimde zarar vermeyecektir.'' Grey'in Tevfik Paa'ya, yalnz jandarma mfettii ve subay ve Dahiliye Nezareti iin bir genel mfetti gndermekle yetinilecei yolunda verdii daha yukarda grdmz 24 Mays tarihli karl Rusya'ya verilen ibu karlktan bir gn nce verilmi, ancak esaslar birka gn nce kararlatrlmt; dolaysyla, ilk Rus bavurusu ngiliz hkmeti zerinde nemli bir tesir yapmam ve onu Osmanl'ya kar taknd yar tatmin edici durumdan ayrmamt, yani Rusya'nn bu ie ne derece kzd henz pek kavranlmam veya ona fazla aldrmak gerektii pek anlalmamt. O srada Fransz hkmeti de Rus isteine kardr; 24 Mays'ta Paris'teki Osmanl Bykelisi Rifat Paa, Pion'a bavurup maliye ileri iin birka Fransz mavir ve iyar ister (83). Daha yukarda Vangenhaym'n 26 Nisan tarihli raporunda grm olduumuz gibi Mahmud evket Paa'nn ilk tasarsnda bu vardr; ancak bu isteyiin Rus kartl ve ngiliz duruksamalarndan sonra yaplm olmas, Fransz hkmetinde Bab- li'nin ngiltere'den bekledii lde yardm grmedii iin Fransa'ya dnd san'n uyandrr. Fransz hkmeti bu bavuruya uygun karlk vermeye meyilli olur; o, bu ite genel olarak Grey'in 23 Mays'ta Petersburg ngiliz igderine ektii teldeki dnceleri benimsemektedir. RUSYA'NIN TEHDT EDC BR TAVIR TAKINMASI Ancak 26 Mays'tan sonra ngiliz iyar ve subaylar iine Rus kartl o kadar etinleecektir ki bu ilerin gidii temelinden deiecektir. Bu tarihte Paris'teki Rus bykelilii Fransz Dileri Bakanl'na ve 27 Mays'ta da Londra'daki Rus bykelilii ngiliz Dileri Bakanl'na ana izgileri aada olan notu verirler (84):

''ngiltere, gerek Kafkasya'daki i durum, gerekse ona yakn blgelerdeki Rus menfaatleri dolaysyla Ermeni sorununun Rusya bakmndan byk nemi olduunu iyice anlamaldr. Balkan buhran kaldan beri Rus hkmeti, Kk Asya'da genel bir karmaa kmasn nlemek iin elinden geleni yapt; eer imdiye kadar bu ite baar elde ettiyse bunu Ermenilere kar biteviye yenileye durduu bir adan yznden salayabildi: Vakti gelince slahat iini ele almak ve bunda Fransa ve ngiltere'yi kendine ortak klmak adanc. Eer Trkiye kendi yetkilerini (prrogatives) ksacak her eye kuku ve kskanlkla bakarsa en yakn (imminent) bir tehlikeye: Rus snrlar zerinde en ciddi karmaalarn kmas tehlikesine doru gider; yle karmaalar ki Rusya bunlar karsnda ilgisiz duramaz. Bunu nlemek hem Rusya, hem de Trkiye'nin menfaatidir. Ermenilerin bugnk duygu ve durumlarna gre ancak ve ancak yalnz bana veya Fransa ve ngiltere ile birlikte Rusyaca inancalanacak bir slahat, genel bir Ermeni ayaklanmasnn nne geebilir. Trkiye yeniden u ikilem (dilemne) karsnda bulunuyor: Ya keyfi bir yetkiden (pouvoir arbitraire) vazgeip toprak btnln korumak veya bana gelen derslere kar gz yummak. Rumeli'deki slahat ile Ermeni vilayetlerindeki slahat arasndaki ana bakal gz nnde tutmaldr; eer Trkler Makedonya slahatyla bu lkenin ellerinden kmasndan korkmakta hakl idiyseler, Ermeni vilayetleri iin durum byle deildir ve orada en azllar bile bir Ermeni zgrln dnemezler, nk orada Ermeniler her yerde bir aznlktrlar... ngiliz hkmeti bu yoldaki grmelerin Londra'da olmasn istedi; biz siyasal ve klgn (pratique) dncelerle grmelerin stanbul'da olmasnda direnmek zorundayz. Oradaki bykeliler daha kolay bilgiler elde edebilir ve gerek Bab- li, gerekse Ermenilerle de danabilirler. Trkiye'nin Almanya'ya bavurusu iine gelince Bab- li'yle ak ve iten bir grme yaplarak ona u iki yoldan birini semesi nerilebilir: Ya Rusya ile bir menfaat birlii kurarak onunla almak veyahut da Rusya'nn kimseye kar hibir stenmesi olmadan olaylarn gerektirecei biimde kendi menfaatlerini korumaya kalkmasn gze almak.'' ar hkmetinin antaj aktr; o diyor ki: Ya Dou ve Kuzey Anadolu iine istediim biim verilir, yahut da ben oralarda kargaalklar kartr ve ondan sonra bu kargaalklar bahane ederek oraya girerim. O, ayn zamanda tatmin edip ve gven verip baz byk devletlerin ve onlarn yolu ile Osmanl'nn kukularn azaltmaya almaktadr. Dou Anadolu ile Rumeli arasndaki karlatrma bu amala yaplmaktadr. Sazanof'un Petersburg'daki ngiliz igderiyle 26 Mays tarihli konumas daha da etindir; orada yukarda grdklerimizden baka unlar da vardr (Geni zet) (85): Trkiye Ermenileri, Ermeni vilayetlerinin (Dou ve Kuzey Anadolu demek istiyor) Rusya'ya katlmasn istiyorlar. Az nce (Amiyazin'deki) Katogikos, Petersburg'a geldi ve bu yolda bir dilekte bulundu; bundan sonra da yine bu dnce ile Petersburg'a bir adam yollad. Ermeniler anlyorlar ki hibir biimde zgr (muhtar) bir devlet olamazlar, nk oturduklar Trk vilayetlerinde yerlilerin ancak yzde otuzudurlar; dolaysyla Rusya'ya katlmak amacn gdyorlar. Sazanof (Katogikos'a ve adamna) demi ki: Katma olamaz, Rusya soravlarna (responsabilitis) bu aama arttrmak istemez (Burada Sazanof, Rus hkmetinin gerekten ve iten byle dndn igdere inancalar); ancak Rusya, Trk Ermenistan'nda gerekten slahat yaplmasn ister. Rusya baz eyler stlenmitir ve Trk Ermenistan'na kar yle bir durumda bulunmaktadr ki orada kendisi ikinci kemanc roln oynarken (yani ikinci srada dururken) baka bir byk devletin nderlik etmesine gz yumamaz. Duma'da (Rus Kamutay) Ermeni saylavlar vardr ve bunlar boyuna Ermeni ii dolaysyla onu (Sazanof'u) sktrmaktadrlar. ''ngiliz gderi der ki: 'En ok Rusya'nn oralardaki zel durumu dolaysyla Trkiye orada Rus subaylar kullanlmasna raz olamaz, buna gre ne dnrsnz? Sazanof der ki: 'Bu subaylarn yalnz Rus olmas gerekmez, trl uluslardan olabilirler, oralarda Alman grmek istemem, ancak birka tane Fransz ve ngiliz olabilir; bu i zerinde daha yettii kadar dnmedim.' ngiliz igderinin oralarda yalnz ngiliz subaylarnn bulunmasna gsterilen kaygya atn sylemesi zerine Sazanof: 'phesiz oraya Hindistan ordusundan subay yollayacaksnz ve biz onlarn ne olduunu biliriz' der. ngiliz igderi unu sorar: 'Ya Trkler trl uluslardan subay grmektense hi yabanc subay istemeyiz derlerse?' Sazanof ok nemli bir durum alarak u karl verir: 'O vakit Trkiye'ye derim ki adam akll dzenlenmi bir jandarma olmadka karklklar ve Ermeni krm (katliam) behemehal olur ve bunlar olunca Rusya ie karr, 1895'te Rusya, Ermeni krmlar srasnda seyirci kald, bu sefer bu yanll yapmayacaktr.'' Grld gibi Sazanof bu konumada da nceki antajn yenilemektedir, yani: Ya dediim olur yahut ben Dou ve Kuzey Anadolu'da kargaalklar kartr ve sonra ora ilerine karrm demektedir. Bundan baka szlerindeki u yn nemlidir.

a) Bu yerlerle ilgili ilerde n srada ben Rusya grlmeliyim, ngiltere veya herhangi bir devlet deil ve oralarda benim szm gemelidir. b) Ermeniler ayrca bir devlet istemeyip Rusya'ya katlmay istiyorlar; Rusya ise bu kadarna gitmek isteinde deildir ve yalnz nemli bir slahat ile yetinmektedir. in gereine gidilirse grlr ki Sazanof'un bu sz hi de doru deildir, pek ok Ermeni kurullar bamszlk istemektedir. Hinak Komitesi'nin Kstence'de toplanan kongresinde 17 Eyll 1913'te verilmi olan karardaki u sz (ileride daha ayrntl olarak grlecektir) Sazanof'u yalanlamaya yeter: ''Hinak Komitesi bamsz Ermenistan fikirlerinin mdafaasn taht- karara almtr.'' in dorusu Rusya, daha yukarda demi olduumuz gibi Dou Anadolu'da kendisine skenderun yolunu kapayabilecek bir Hristiyan devleti istememektedir; kendisi de o yerleri imdilik kendi lkesine katmaya, bunun dourabilecei tepkiler dolaysyla, yreklenmedii iin uygun bir an gelinceye kadar oralarda slahat yaptrmak bahanesiyle nderlik etmek ve ilerisi iin besledii ihtiraslarn gereklemesine kap amak isteindedir. c) Rusya'nn 1895 patrtlar srasnda seyirci kalmas ise Dou Asya'da in, Manurya v.s. ilerine dalm olduu ve gitgide daha ok dalmak istedii iindi. Petersburg ngiliz igderinin bunlar bildiren teli zerine ngiliz Dileri Bakanl iyarlar Sazanof'un szlerinin nasl karlanm olduunu aklar (86): Dileri Bakanl iyarlarndan H.C. Morman'n notu yledir (geni zet): ''Sazanof'un bu ite uysallktan bu kadar uzak bir durum alacan dnememitim. ''Yazk ki jandarma subay yollayacamz yolunda Trklere sz vermitik; imdi bu sz nasl geri alabileceimizi gremiyorum. ''Trklerin neden beyendikleri devletten subay getirtemeyeceklerini de anlayamyorum. Gvenle biliyorum ki hi bir biimde Rus kullanmak istemeyeceklerdir. ''Trklere verdiimiz sz tutamazsak onlarn Almanya'ya dnebileceklerini ve kimsenin bunu nlemeye hakk olmayacan syleyerek Sazanof'un bu ie kartln gideremez miyiz? ngiliz subaylar Rusya'nn hi bir zel menfaatine dokunmazlar ve onun hi bir szlanmada bulunmasna yol amazlar. ''Genel slahat iine btn byk devletlerin karmas gerekir.'' D Bakanl'ndan baka bir iyar, R.P. Maksvel u notu yazmtr: ''Bu (Sazanof'un kartl) hi beklenmeyen ve doru olmayan bir eydir. Yukarda denildii gibi (H.C. Morman'n dedii gibi) Sazanof'u bu iten vazgeirmesi iin Kont Benkendorf'a bavurulamaz m?.. Sr Lui Malle u notu yazar: ''Biz buna yanaamayz ve Bay Sazanof'un bunu (Trklere verilen szn geri alnmasn) bizden beklemesi hi de makul deildir...'' Daimi mstear Sr Artr Nikolson'un notu aadadr (Geni zet): ''Kont Benkerdorf bu ite elinden geleni yapt: ancak Sazanof bu ite ok inat ve sinirlilik gsteriyor; bana yle geliyor ki Sazanof'un davran makul deildir; ancak Ermeniler onun zerinde baskda bulunmaktadrlar ve o, gstermek istiyor ki Rusya bu ite ikinci kemanc roln oynamak (ikinci srada grnmek) istemiyor. Biz u ynleri gz nnde tutmalyz: Trkiye ile Rusya arasnda glkler kmasna yol amamal ve Rusya'ya ani ve etin bir ie atlmak bahanesini ve mazeretini vermemeliyiz; dolaysyla bu ite zaman kazandrc bir yol tutmalyz.'' Bundan sonra Nikolson bu gibi dncelere dayanan bir karlk tasars hazrlar. Ancak Dileri Bakan Gery 28 Mays'ta onun yerine Petersburg'daki ngiliz igderine u ynerge telini eker (geni zet) (87): ''Bir slahat tasars yapmann gerekli olduu meselesinde Sazanof gibi dnyorum; eer, o hele Ermeni vilayetleri iin, bu ite nayak olursa ok holanrm. ''Btn Kk Asya iin slahat yaplmas gerekecektir; ve tecimsel menfaatlar dolaysyla, Almanya'ya bir ey sylemeden bu ie kalkmak olmaz. Bunu, stanbul'daki yanlz kendi bykelilerimizle yapmaya almak hem Trkiye, hem de br Byk devletlerle karmaalar (ihtilatlar) karabilir. ''Aklma iki k gelmektedir: ''1) Sazanof desin ki: Rusya, Trkiye ile grerek Ermeni vilayetleri iin bir slahat tasars hazrlayacak ve sonra bunu byk devletlere sunacaktr; yine Sazanof bununla birlikte nersin ki: Kk Asya'nn btn iin bir slahat tasars iin stanbul'daki alt bykeli grmelerde bulunsunlar. ''2) Sazanof unu nersin: Kk Asya'nn btn iin bir slahat tasars zerinde byk devletler, tercihen stanbul'daki bykelileri yolu ile, grmelere koyulsunlar. ''Jandarma subaylar ii iin size ayrca yazacam.

''Akla gelen baka bir yn de Rusya'nn, 1895'te Fransa, Rusya ve ngilterece hazrlanp br byk devletlere bildirilmi olan slahat tasarsn yeniden ne srmesidir. Ancak tutaca yolu Rus hkmeti bilir.'' Rus karl, 31 Mays'ta gelir ve 1 Haziran'da Fransz hkmetine de, azck daha ayrntl olarak, verilir; ana izgileri aadadr (88): lk k, yani Rusya'nn dorudan Trkiye ile konumas klgn (ameli) grnmemitir; nk Rusya'nn bu yolda bir bavurusu bozulmu ve aldatc bir biimde (Trklerce) Berlin'e bildirilmitir; dolaysyla ikinci kk seiyoruz ve bu yolda stanbul bykelimize ynerge verdik. 1895 tasars temel olarak ele alnacak ve onda, zamann gerektirdii deiiklikler yaplacaktr. Bu tasar zerinde nce Rus, Fransz ve ngiliz bykelilerince gizli olarak grlmeli ve aralarnda batan baa bir anlamaya varlnca tasar br byk devletlere de bildirilmelidir.'' Bylelikle Osmanl hkmetinin ngiltere ve Almanya'ya dayanarak slahat yapmak ve sivil ilerle jandarmay ngiliz, askeri ve kltr ilerini Alman uzmanlar eline vererek bu iki devletten yardm grmek midi boa kmakla kalmaz, i onun hi beklemedii ve ummad bir sonuca varr: II. Abdlhamid'in bin bir kurnazlkla uyuttuu 1895 slahat tasarsnn daha ok etin bir biimde, ve Rus basks ve gzetimi altnda ortaya kmas ve yrtlmesi. Bu olay Mahmud evket Paa'nn ve hkmetinin ne derece bilgisiz ve gafil olduklarn ve ka yapalm derken gz karttklarn gsterir. Bab- li'nin ortaya att dncenin sonular Dou Anadolu'ya mnhasr kalmaz ve ayrca u sonular dourur: Dou ve Kuzeydou Anadolu'nun Rus nfuz blgesi olmas ve her byk devletin kendisine ayrca nfuz blgeleri aramas ve salamas yani Osmanl Asya'snn anlamalar yolu ile paylalmas! RUSYA TUTACAI YOLU TESPT EDYOR Yine bu mays aynda Rusya'nn, kendi eliyle hazrlam ve dzenlemi olduu Balkan Sava'nn sonucunu, yani Osmanl'nn artk karadan Germen devletlerinden kesilmi olmasn ve onu kuatan denizlerde hep Rus balak veya dostlarnn egemen bulunmasn, zet olarak Osmanl devletinin l Anlamann ablukas altna girmi olmasn nasl ve ne yolda smrecei belirmi olur. Rusya bu durumunu iki yoldan smrebilirdi; Boazlar'da ve DouKuzey Anadolu'da. Bu mays ayna kadar kesin bir karar vermemi ve o ana kadar Boazlar sorununu n srada tutmu grnen Rusya, kendi Kafkas snrlar zerinde ngiliz nfuzunun yerlemesi tehlikesiyle karlar karlamaz hemen kararn verir: o nce Dou ve Kuzey Anadolu'da u veya bu biimde kendine stn ve tekel znde bir durum salayacak, ondan sonra br ama veya amalarn gdecektir. arn Berlin'de iken Kayser'e ve ngiltere kralna ''Sultan anakkale'nin kapcs'' olarak brakaca sz bunu gsterir. Dolaysyla Mays 1913'ten 1914 yazna kadar Rus hkmetinin balca amac, Kafkasya'ya komu olan Trk topraklarnda stnlk kurmak olacaktr. 26 ve 27 Mays tarihiyle Fransa ve ngiltere'ye Rus hkmetince verilen notalarla bir kl tekil ettii gvenle sanlabilecek bir olay da 31 Mays'ta Ermeni Patriki'nin Sadrazama bir takrir vermesidir. Patrik, Ermeniler'in durumunun daha da ktlemi olduunu, Ermeniler'in toptan yok edilmesinden korkulabileceini ve patrik iin tek yaplacak eyin Osmanl hkmet ve ulusunun sorumluluk duygusuna ve medeni acunun insaf ve merhametine bavurmak olduunu bildirmektedir (89). NGLTERE'NN DOU ANADOLU'YA JANDARMA SUBAYI GNDERECE HAKKINDA OSMANLI'YA VERD SZDEN SIYRILMAYA ALIMASI Dou ve Kuzey Anadolu iinin Rus basks altna girecei yolu anlatmadan nce oralara ngiliz jandarma subay yollama sorusunun geirdii evreleri ve vard sonucu ksaca gzden geirelim: 4 Haziran 1913'te bu iten syrlmak ve verilen sz ksmen olsun geri almak dncesiyle Nikolson, Tevfik Paa'ya unlar der (90): Madem ki slahat yaplmaktadr ve ama Trkiye'nin glenmesidir bu yolda bir karara varlmadan ngiliz subay yollamak doru olmaz; ancak eer oralarda bu srada kargaalk ve krmdan korkuyorsanz jandarmay dzenlemek iin birka subay ksa bir zaman iin yollayabiliriz.

Ancak bunu renince Sazanof yine kzar ve kart durum alr (I.B. 26 Haziran 1913, Belge 514); Petersburg'daki ngiliz Bykelisi Sr Corc Bukanan'la epey tarttktan sonra Sazanof, bu yollaya muvakkat olmak ve 5-6 subay gememek artyla raz olur. Fakat iki gn sonra, 28 Haziran'da Sazanof Bukanan' grmeye gidip bu muvafakatn da geri alr (Belge 528) ve Rus askeri uzkiilerin Kafkas snr zerindeki Trk vilayetlerine ngiliz subaylar gnderilmesine ok kar olduklarn syler. Londra hkmetinin bu i zerinde direnmemesini, yani oralara hi subay gndermemesini ister ve Osmanl hkmetine subaylarn seilmi olduu ve slahat tasars hazr olunca gnderilecekleri yolunda karlk verilmesini, yani bir trl atlatmada bulunulmasn ileri srer. Bukanan, slahat iinin ok uzayabileceini, arada karmaalar olabileceini ve Trkiye'ye Rus subaylar yollanlmasna kartlk gsteremez, ve arada yarm dzine ngiliz subaynn yollanlmas da kacak kargaalklar nlemeye yarayamaz.'' Bu Rus karl Trklere verilmi olan sz dolaysyla ngiliz hkmetini ok skar, gnderilecek ngiliz subaylarnn Erzurum'a uramamalar dnlr ve Sazanof'a bildirilmek zere Bukanan'a u yolda bir karlk verilir (I.B. 1 Temmuz 1913, Belge 530): ''Biz ilerde olabilecek krmlar yznden sorumlu bir duruma dmeden Trklerin dileini reddedemeyiz. Bizimkilerle birlikte Rus ve Fransz subaylar da gnderilmesine kar deiliz, ancak bunu salamak iin stanbul'a gereken bavurularda bulunmak Rusya'ya der.'' Bu telin Petersburg'a gnderildii gnde Bukanan da Sazanof'un yazl bir dileini Londra'ya teller (I.B. Belge 531); ana izgileri aadadr: Eer ngiltere subay yollamaktan kanamazsa bunlar 6 vilayetten bakalarna gndermesini bekleriz. Trkiye'nin Dou-Kuzey Anadolu'ya Alman subay getirtmesi tehlikesine gelince, stanbul Rus Bykelisi Bab- li'ye diyecek ki slahat ii yrrle girmeden nce Rusya bu vilayetlere yabanc subay gnderilmesine kesin olarak kar koyacaktr (Will categorically oppose). Bu tel Londra'da ok can skar. Malle'nin yazd bir notta unlar vardr: ''Eer Ermenistan'da slahat yapma iini Rusya'ya brakrsak hibir slahat olmaz. Sazanof iten iyi niyetli olabilir, ancak onun zerinde imdi tesirde bulunan askeri ve yerel (Kafkas) makamlar bu vilayetlerde (Dou Anadolu'da) karmakln sre gelmesine alacaklardr. Delil: Rus konsolosunun son ziyareti. Bunlar vakti gelince ie karmaktan holanacaklardr. Bence biz Sazanof'la apak bir konuma yapmalyz; acaba o, dzenin yeniden kurulmasn ve Trkiye'nin g ve btnlnn kurulmasn iten istiyor mu? Eer yle ise gerekten bir slahat siyasas ok nemlidir ve bu yolda onunla iten ibirlii yapabiliriz; bizim Dou ve Kuzey Anadolu'da siyasal amalarmz yoktur; tek amacmz baysalln (huzur ve refah) korunmasdr. Rus hkmeti bu ite ibirlii yapmamza gerekten kar mdr? Eer yle ise biz Kamutayda bize sorulan bir sr sorulara karlk olarak slahat iine karmayacamz sylemeliyiz. Acaba slahat iinin bir Kk Devletin iyarlarna yaptrlmasna Bay Sazanof kar mdr? Bu bir zmleme yolu olabilir... 2 Temmuzda Petersburg'daki ngiliz Bykelisi Bukanan unlar teller (I.B., Belge 536): ''Sazanof kartlndan vazgemiyor; o diyor ki, Alman subaylarna da yol amadan ve btn slahat iini tehlikeye drmeden imdi Trkiye'den Dou vilayetlerine Rus subay kabul etmesini isteyemeyiz. Kk devletlerden subay kullanmak daha iyi olur, eer her ne olursa olsun ngiliz subay gndermek isteniliyorsa bunlar Suriye veya kargaalk kabilecek baka yerlere yollanlabilirler. Grey buna 4 Temmuz'da karlk verir (Belge 541); nemli noktalar unlardr: ''...Bu srada neden ngiliz subay yollamayacamz Trk bykelisine bildireceim. Ancak biz bu yola giriyorsak bunu Asya Trkiyesi'nin btnln salayan ve her trl paylamadan uzak olan bir slahat tasars elde etmek iin yapyoruz..'' ''...Ar bir siyasal sorun ortadadr ve bizim ibirlii yapabileceimiz tek siyasa Asya Trkiyesi'nin kmesini ve paylalmasn nleyen siyasa olabilir. br yolu tutmann Hind Mslmanlar zerinde ykml bir tesiri olur; Avrupa devletleri arasnda kabilecek karmaalar da caba...'' Buna Bukanan 6 Temmuz'da karlk verir; ve Sazanof'un Trkiye'yi ktrmek dncesinde olmadn kesin olarak inancaladn bildirir. ngiliz D Bakanl'nda bu telin altna yazlan notlardan bu inancaya pek inanlmad grlmektedir; rnek olarak Malle'nin yazd not gsterilebilir, o der ki: ''Trk tarihinin bugnk durumunda bir devlet adam Sazanof'un taknd tavr taknnca onun ancak Osmanl mparatorluu'nu datmak istedii sanlabilir. Binba Trrl (stanbul'daki ngiliz Ataemiliteri) diyor ki: 'Eer byk devletler Trkiye ile danmadan veya onun slahat tasarsn gze almadan Ermenistan'n zgrln (muhtariyetini) ona zorla kabul ettirmeye kalkrlarsa bugn stanbul'da i banda bulunanlar buna boyun emektense btn vilayetleri

atee verirler. Eer Rus tasars kabul edilirse bu, btn lkede krmlara yol aacaktr. Bu srada bir devlet adamnn bu kadar mull tepkileri olabilecek bir tedbiri ileri srmesi alacak bir eydir.'' 4 Temmuz'da ise Nikolson, Tevfik Paa'ya imdilik ngiliz subaylar gnderilmeyeceini bildirmiti; sebep olarak Bab- li'nin Osmanl Asyas iin bir slahat tasarsn byk devletlere bildirmi olduu ve bu yolda yaplmakta olan grmeler srasnda ngiliz subaylarnn yollanlmasnn baz yanl anlamlara yol aabilecei ileri srlmt. (91) Bab- li ise biteviye ngiliz hkmetini jandarma subay yollamas iin sktracaktr. 1913 Kasm'nn balarnda Osmanl jandarmasnda bulunan Albay Havker adnda bir ngiliz subay Bab- li'ce Dou ve Kuzeydou Anadolu vilayetleri jandarmas heyeti teftiiye reisliine atanr; merkezi Trabzon olacaktr. Rusya bu atana muvakkat olmak artyla ses karmamaya karar verir. Dolaysyla Dou ve Kuzey Anadolu'ya ngiliz iyar ve subay getirme ii o srada ancak bu ksr sonuca varabilir. V. RUS DURUMU KARISINDA ALMAN KUKUSU VE TRL HTRASLARI Mays 1913 sonlarnda Rus durumunun Almanya'da epey kuku uyandrd grlmektedir; 2 Haziran'da Londra'daki Alman Bykelisi Lihnovski, Dileri Bakan Grey'i grr ve arada u yolda bir grme olur (92): Lihnovski, Osmanl Asyas dolaysyla Berlin'de ok kayglanldn, orada Osmanl Devleti'nin yaamasnn istenildiini, ancak baka devletlerin Trk lkelerinde dilekleri olursa Almanya'nn da olacan, Grey'in daha nce Osmanl Asyas'n Fransa, Rusya ve ngiltere arasnda paylamak iin bir anlama olmad yolundaki szn Alman bakanna bildirmi olduunu, syler - Grey, dorudur der ve gerek Dou ve Kuzey ve gerekse btn Trkiye'de yaplmas dnlen slahat ileri zerinde konuulur. Lihnovski, btn Osmanl mlki idaresinin ngilizlerce dzenlenecei yolunda duyulan szlerin baz kayglar dourabileceini ve ileri baka bir Msr'a doru gtrebileceini (yani Osmanl lkesini Msr'a evireceini) syler. Grey, ona hak verir; Trkiye'nin buna benzer isteklerde bulunduunu, ancak Lihnovski'nin de ileri srd dnceler dolaysyla Trkler'e bu kadar ileri gitmemeleri dnn verildiini, Trkiye iin Osmanl hkmetiyle de danlarak byk devletlerce makul bir slahat tasarsnn hazrlanmas gerektiini ve bu yaplnca ibu slahat yrtmek iin Avrupallar'n seilebileceini syler. Lihnovski bunlar doru bulur. Daha nce Grey 29 Mays'ta kamutayda bu yolda bir demete bulunmu idi. Yaymlanm Fransz belgelerinde de ibu Alman kuku ve kayglarn belirten, Rusya'nn Dou ve Kuzey Anadolu'da, ngiltere ve Almanya'nn Irak'ta (o srada Londra'da Hakk Paa ile Grey arasnda Badat demiryolu ii zerinde, konumalar olagelmekte idi) ve Fransa'nn Suriye'de baz haklar veya zel bir durum elde edebileceklerini imleyen veya isteyen belgeler bulunmaktadr. (93) ALMAN HTRASLARI O srada Osmanl durumunun Avrupaca nasl grldn, baz Osmanl ileri gelenlerinin nasl dndklerini ve - bu i o anda Almanya'nn iine gelmemekle birlikte - eer bundan saknlamazsa, Osmanl Asya'snn dald takdirde Alman ihtiraslarnn ne olduunu gstermesi dolaysyla stanbul'daki Alman Bykelisi Vangenhaym'n Alman babakanna yollad 21 Mays 1913 tarihli uzun bir rapor olduu gibi aaya konulmutur (94): ''ark meselesi Balkan Harbi dolaysyla, biri Avrupa'ya ve dieri Asya'ya ait olmak zere iki ksma ayrlmtr. Bu zamana kadar Avrupa Trkiyesi'ni tekil etmi olan lkeler iin mesele imdi yledir: ''Trkiye'nin yerine geen Balkan devletleri arasndaki mnasebetler ne ekil alacak ve bu mnasebetler Balkan milletleriyle byk devletler arasnda ve byk devletlerin kendi aralarndaki mnasebetler zerinde ne gibi tepkiler yapacaktr? ark meselesinin ''Kk Asya'y alkadar eden ksm ise u kelimelerle ifade olunabilir: Trkiye'nin geri kalan ksm yaamaya muktedir midir, yoksa kmeye mi mahkmdur?'' ''Dnya, Asya Trkiyesi'ni Avrupa Trkiyesi'nin bir zeyli olarak grmeye almt. Avrupa Trkiyesi'nin mevcudiyeti, Avusturya ile Rusya arasndaki zddiyetten dolay kfi derecede emniyet altna alnm addolunduundan, Asya Trkiyesi de taarruzdan az ok masun telkki olunuyordu.

''Harp hadiseleri btn bu nazariyeleri alt st etmi bulunuyor. Avrupa Trkiyesi ortadan kalkt, STATUQUO'nun hi olmazsa Kk Asya hakknda muteber olmas icap ettiini iddia etmek iin, yrtlm olan Berlin Muahedesi'ni kt sepetinden karmaya hibir devlet teebbs etmeyecektir. Bunun iindir ki Kk Asya meselesi, devletlerin imdiye kadar cari olan ark siyasetinin an'anelerinden ve naslarndan ayrlm olarak mtalaa edilmesi icap eden yepyeni bir meseledir. Yeni Trkiye iin msait olan nokta, sakinleri arasnda yabanc devletlere mensup olup Osmanl hkimiyetinden kurtulmak isteyen insan adedinin imdi artk nisbeten az olmasdr. Balkan milletleri arasnda yalnz Rumlar'n Kk Asya'da etnografik menfaatleri vardr. Fakat umumiyetle memleketin kenarnda bulunmakta olan bu menfaatler - stanbul'un elde edilmesine matuf olan Yunan propagandas slav mukavemetine maruz olduundan - Trk imparatorluunun mevcudiyetini, Mahmud evket'in tahmin ettii gibi, ciddi surette tehdit etmemektedir. Fakat bugn, milletler fetih arzularna bahane olarak yalnz etnografik prensipleri ileri srmyorlar. Herhangi bir yabanc memlekete mdahale etmek isteyen bir memleketin nizamn sarsabilen veyahut onun tarafndan bu memlekete yatrlm yksek ekonomik kymetleri tehlikeye drebilen bir huzursuzluk hkimdir diye de mdahale merulatrlabiliyor (95). Rusya iin mdahale imknlar arki Anadolu'da, Fransa iin Suriye'de ve ngiltere iin de Basra Krfezi havalisiyle Arabistan'da mevcuttur. Bizim iin de nazari olarak Badat hatt mntkasnda mevcuttur denebilir. ngiltere cenubi Arabistan'da, nfuzunu yava yava mukaddes ehirlere doru ilerletmek iin muhtelif kabileler arasndaki geimsizlikleri kullanyor. Osmanllarn hkimiyeti altnda bulunan millet ve kabilelerin biroklarnda istikll ve ayrlma temaylleri grlyor: Bu temayller ya yabanc devletler tarafndan uyandrlmakta, yahut da herhangi bir yabanc devletin kendilerini himayesi altna almak isteyeceine dair yerlilerin besledii mitten hasl olmaktadr. Hatta bugn asl Trkler arasnda da kendi rklarnn istikbalinden mitlerini kesip bir yabanc igalini isteyenler vardr. Trk milletinin zeki olan ksmn derin bir nevmidi, bir depression kaplamtr, geri kalan ksm ise byk bir lakaydi iine gark olmu bulunuyor. Memleketin finans ar surette sarslm, vergi ykleri tahamml edilemeyecek bir raddeye gelmitir. Ordunun maneviyat bozulmu, zabitan heyeti iine siyasi nifak girmitir. Devlet memurlar arasnda sra ve dereceye sayg kalmamtr. Kanun- Esasi-nin ilanndan beri btn devlet memurlar kendilerini hep ayn hakk haiz olarak gryor ve artk yksek makamlarn emirlerini ifa etmiyorlar. Ordunun ve devlet memurlarnn kr krne itaat ettii bir padiah artk yoktur. (Sultan) Hamid sisteminin iyi taraflar ortadan kalkm, buna mukabil mahzurlar canl olarak kalm bulunuyor. Bu mahzurlarn tesirleri bugn muzaaf derecede hissedilmektedir. Vaka imdi hkmetin banda kuvvetli ve zeki bir adam bulunuyor. Onun gerisinde, Kanun- Esasi'nin ilanndan beri hkmeti idareye kadir yegne parti olduunu ispat eden Komite (96) bulunuyor. Lakin Komite, mparatorluun her tarafnda faaliyette bulunan inhill milleri karsnda hesaba katlacak yegne muhafazakr mildir. Vereceimiz hkm temellendirmek iin basit bir tarh ameliyesi kifayet eder! Asya Trkiyesi kendi kuvvetiyle kendisini muhafaza etmeye kadir deildir (97). ''Balkan Devletleri, Trkiye'nin bekasn emreden mukaddes nass terkettikten sonra, felaketin burada da Avrupa Trkiyesi'nde olduu gibi ancak birka asr sonra tahakuk edeceini tahmin etmek pek doru olmaz. Bilakis, hariten bir yardm gelmezse, hadiseler Kk Asya'da ok daha seri bir seyir alacaklardr. Hatta Mahmud evket dt takdirde Kk Asya'nn inhilline sebebiyet verebilen bir anarinin stanbul'da balamas bile muhtemeldir. Mahmut evket'ten harp tazminat veya adalarn ziya fikrini millet karsnda mdafaa etmesini istemek onun dmesine sebep olabilir. Herhalde dahili harpler ve anari, devletlerin mdahalesine ve Trkiye'nin taksimi meselesinin ortaya atlmasna sebep olacaklardr. Bundan evvelki raporlarmdan birinde de ispata gayret etmi olduum gibi, taksim meselesinin yakn zamanlarda mevzuubahs olmas Almanya'nn menfaatine hibir vehile uygun deildir. Vaka biz Trkiye'de mnhasran ekonomik menfaatler peinde kotuk. Bu menfaatlerin ve yarattmz kymetlerin, bize kar dmanlk hissi besleyen yabanc devletlerin kontrolu altna girmesini Alman milleti kabul edemeyecektir. Kk Asya'da yerlemekle bir Akdeniz devleti haline girmi oluruz. Yeni mlkmz dnya mnakalatna balayabilmek iin, zamanla bahri s olarak inkiaf edebilecek olan bir liman edinmekliimiz icabeder. Dnyann bugnk vaziyetine baklrsa, Msr'n yaknnda bir yerde askeri bakmdan yerlememize ngiltere'nin muvafakat etmeye hazr olmas pek az muhtemeldir. Bunun iin Trkiye'nin taksimi, bizi ngiltere ile ar bir ihtilafa sevk edebilir; ve byle bir ihtilafta kendimizi, bizim iin ok gayr- msait olan artlar iinde mdafaa etmek zaruretinde kalrz. Bundan maada, bugn Kk Asya'da yerlemeye hi hazrlanm deiliz. Hatta nerede yerleeceimizi de kat'i olarak bilmiyoruz. Rusya, Fransa ve ngiltere tamamen muayyen menfaat mntkalarna maliktirler. Bizim menfaatlerimiz Badat hattnn uzunluunca imtidat etmekte ve btn Kk Asya'y bir

batan bir baa kat etmektedir. Fakat bunlar hakikat-i halde reel olmaktan ziyade ekonomik mahiyettedirler. Trkiye'de malik olduumuz mektep, kongregasyon ilh.. nevinden messeseler, Fransa'nn Rusya'nn ve ngiltere'nin asrlardan beri yarattklar ve bugn memlekette kk salm olan messeselerle ehemmiyet bakmndan mukayese edilemeyecei gibi bunlarn mhim bir ksm ileride baka memleketlere gemesi zaruri bulunan sahalarda bulunmaktadr. Birok sahalarda geride kalm bulunuyoruz. Rakiplerimize yetimek zaruretindeyiz, bunun iin en gayretli almalarla dolu uzun zamanlara muhtacz. Binaenaleyh, siyasetimizin hedefi ancak Trkiye'nin inhilaline (paralanmasna) mmkn olduu kadar uzun bir mddet ve hi olmazsa, imdilik, mani olmak olabilir (98). ''Bunun iin tek vasta vardr, bu da Trkiye'nin yabanc devletler tarafndan reorganize edilmesidir. Yabanc devletler Kk Asya'da statu quo'nun (statko)garantisini mdahede ile deilse de prestige'leri (prestijleri) dolaysyla nispeten uzun bir zamani in zerlerine alabilirler. Yalnz istiari rey hakkna malik slahatlarn arlmas ile iktifa etmek (yetinmek), hibir vehile kifayet etmez. Bilakis burada lazm olan devlet fonksiyonlarnn, emirleri madn (ast) makam ve ahslar iin vacib'l-eda olan yabanc memur ve askerler tarafndan hakiki bir surette kontrol edilmesidir. Byle bir rejim Msr'daki rejime yaklat nispette Trkiye iin hayrl olur. Yabanc kontrol bir tek devlet tarafndan yapld vakit azami derecede messir olur. Burada Trkiye'yi, gayet vasi salahiyetli Alman muallimlerinin idaresi altna koymak isteyen birok kii vardr. Zabitan heyetinin byk bir ksm, Mnir Paa (99) gibi nfuz sahibi adamlar ve iddia olunduuna gre imdiki Hariciye Nzr (100) bu nokta-i nazara kazanlmlardr. Bu fikir bittabi kabil-i tatbik deildir; zira Almanya'nn slahat faaliyeti dier btn devletlerin mukavemetine maruz kalr. Almanya gibi, Fransa ve ngiltere de reorganizasyon iini yalnz olarak tatbik edemezler. Dier taraftan slahat iinin devletlerin hey'et-i mecmuasna tevdii, Berlin Muahedesi'nin tecdidine (yenilenmesine) msavi bir hareket olur. Her devlet, yeni itilafn himayesi altnda kendi hususi amaline hizmet eder ve mnasip zaman gelince, Trkiye'nin mlkiyetinin tamamiyetini - uluslararas mukavelelere adem-i riayetin, modern hukuk- dvel (dnya hukuku) telkkilerine gre akitleri hibir zaman silaha sarlmaya mecbur klmadn dnerek - kendi menfaatine (lehine) ihlal eder. Hem Berlin Muahedesi'nin tekrar canlandrlmas, Trkiye'nin inkraza (dalmasna) mahkm olduu kanaatinin milletler arasnda canlanmas manasndan pek fazla bir manay haiz deildir. Bunun iindir ki slahat ii bi'n-netice Trkiye'nin muvakkaten kurtarlmas, ancak Trkiye'nin yaamasnda hakiki bir menfaati olan devletlerin samimi surette elbirlii yaparak almas ile temin olunabilir. Rusya'y nceden hesaptan hari tutmalyz, zira onun siyasetinin son hedefi stanbul'un fethidir. Fransa kendisini son zamanlarda Rusya'nn avukat olarak gsterdiinden artk Trkiye'de muhafaza edici bir kuvvet olarak telakki olunamaz. Avusturya ile talya Arnavutluk meselesinde aldklar durumla, Trkiye'nin kendilerinden bir ey bekleyemeyeceini ispat etmilerdir. Binaenaleyh, slahat olarak geride yalnz Almanya ile ngiltere kalyor. ngiltere, Trkiye'nin inkrazndan herhalde korkar; bunu o, tpk Almanya gibi istemez; zira Trkiye'nin taksimi Ruslar' stanbul'a ve Almanlar da Akdeniz kylarna getirir. ngiltere devletlerden birine msaade ettiini tekinden saknamaz. Taksim ngiltere'nin Akdeniz'deki sevkulceyi vaziyetini herhalde zaafa uratr ve binnetice dnyadaki vaziyetini tehdit eder. O halde, ngiltere, Kk Asya'nn istikbali meselesinde, kendi hayati menfaatleri dolaysyla, Almanya ile ister istemez beraber gitmek zaruretindedir. Bu hakikat doru olarak gren Mahmud evket'in akilane siyaseti, Trkiye'nin kalknmasnda yardmc olabilmeleri iin Almanya ile ngiltere'nin Trkiye'de barmasna matuftur(101). Sadrazam, plannn tatbikinde hatalar (hkmete getiinden beri ilk hatalar) yapyor; bunlarn tashih olunabileceini mit ediyorum. Trkiye'nin istikbali iin esas meselenin Adalar meselesi olmayp Almanya ile ngiltere arasnda bir ahenk tesisi olduu kanaatini Bab- li'de uyandrmak icabeder. Mesele buradaki Alman alma sahas zaviyesinden tetkik olununca ngiliz - Alman ibirlii, Kk Asya meselesinin ideal hatta mmkn olan yegane hal tarz olarak grlmektedir. ngiltere'nin, Trkiye ile alakadar olmaktan kanmad ve hatta bu hususta Rus menfaatlerini ihlal etmeyi bile gze ald Rusya'nn arktaki menfaat mntkas dahiline ngiliz muallimlerinin gnderilmesine msaade etmesinden anlalyor(102). Fransa'nn Suriye'deki gayretlerine kar ngiliz gazetelerinin kullandklar lisan da ayan- dikkattir. ngiltere, Trkiye'nin taksimini programlarna yazm olan devletlerle bir ihtilaf tehlikesini gze alarak Trkiye'yi tutmaya raz grnyor. Hem Almanya ve hem de ngiltere iin Trkiye'yi muhafaza etmek hususunda mevcut olan siyasi zaruretin Trkiye'nin mtereken slah iin bir itilafa sevkedip etmeyecei burada kestirilemez. Prensip itibaryla byle bir itilaf elde edildii takdirde, Adalar meselesiyle harp tazminat meselesi Trkiye iin ehemmiyetlerini kaybeder. O zaman Trkiye, hamilerinin kudretine kar o kadar byk bir itimat duyar ki onlardan harbin Trkiye'de sebebiyet verdii

btn dertlerin tedavisini muhakkak surette bekler. Bugn Trk milletinin ruhi haleti yledir ki, ngiltere ve Almanya, Trkiye'de yapmak istedikleri tesirin derecesini bizzat tayin edebilecek bir vaziyettedirler. Hatta ngiltere'nin Msr'da tatbik ettii kontrole yava yava yaklaan bir kontrol bile halk tarafndan bugn kabul edilebilir. ''ngiltere ile Almanya arasnda kat'i bir barmann hareket noktas olabilecek olan Trkiye topra zerinde bir ngiliz - Alman ibirlii fikri, bittabi pratik siyaseti iin evvel emirde bir mit ve erimeye deer bir idealden (lkden) baka bir ey olamaz. Bu plann tatbikine mani olmak iin Fransa ile Rusya'nn ellerinden gelenin azamisini yapacaklar, Badat hatt hakkndaki Alman - ngiliz mzakerelerinden dolay bu devletlerin bykelilerinde hkm sren asabiyetten anlalmaktadr. Yava, inat ve emniyetsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusya ile uzun senelerden beri cri olan mterek menfaatlerin andan kendini glkle kurtarabilecektir. Binaenaleyh siyasetimizi en msait artlara gre ayar etmek fazla cretkrane olur. Bilakis, ngiltere'nin bizimle siyasi bir i mnasebeti tesisine kar duyduu nefretin tamamen bertaraf olmas iin birok senenin gemesini gze almalyz. Bunun neticesi olarak, en kt ihtimallere kar hazr bulunmalyz, yani ngiltere ile Almanya daha uzun mddet ayr ayr yrdkleri takdirde Trkiye'nin gayr kabil-i ictinab olan paralanmasna hazrlanmalyz. ''Kk Asya lkesi dahilinde hangi mntkalarn bizim iin menfaat mntkas olarak mevzuubahis olduunu tetkike mecbur olacaz. Aadaki fikirleri, bu sahada ilk orientation (yol bulma) denemesi olarak arzediyorum: ''Ekonomik menfaatlerimiz her ne kadar hemen hemen btn Asya Trkiye'sine amil ise de, asl menfaatler mntkas olarak, ancak byk rakiplerin ehemmiyetli menfaatlerinin henz mevcut olmad yerler mevzuubahis olabilir. Bu dstura gre u mntkalar mevzuubahis olmamaldr: ''1. Karadeniz ve Marmara denizinin sahil mntkalar; buralarda Rusya ile arpmamz muhtemeldir. ''2. Anadolu'nun garp sahillerinden sekenesinin ekseriyeti Rum olan ksmlar. ''3. Fransz nfuzunun galip olduu Suriye ve Palestin (Filistin). ''4. ngiltere'nin, Msr ve Hind'deki lkelerinden dolay yabanc nfuzuna kapad mntka, yani Arabistan ile Basra krfezinin civar. ''Bu mntkalarn tenzilinden (drlmesinden) sonra bize, genilii takriben 400 km. olup Eskiehir - Antalya hattndan(103) ran hududuna kadar uzanan bir saha, yani srf Alman idaresinde yaplan inaatla mnakalata alm veya pek yaknda alacak olan havali kalyor(104). Merkez noktas skenderun krfezinin etrafndaki saha olan bu blgede, imdiye kadar o kadar ok kltr ii baardk, o kadar byk ekonomik kymetler yatrdk ki menfaatlerimiz tekele benzer bir karakter kazanmaktadr. Bu hususta Kilikya'y ve Konya ovasn misal olarak zikredebiliriz. Badat hattnn itmamndan sonra -lzmgelen teebbs ruhu mevcut olursa- skenderun krfezinin hinterlandnn btn geri kalan ksm dahi Alman nfuzu altna sokulabilir. ''Bu hinterlandn snrlarn phesiz mal mbadelesini skenderun zerinden deil de baka bir deniz limanndan daha rahat ve ucuz yapan mntkann balad yerde aramak icabeder. Bu mnakalat hududu imal-i arkide takriben Akehir ve Cenub-i arkide Kerkk civarndadr. arada bulunan ve Badat hattnn tli hatlaryla mnakalata alacak olan btn saha skenderun, parlak corafi vaziyetine uygun bir ehemmiyeti kazand takdirde, hinterland baka memleketlerin menfaat mntkas arasnda daraltlmamal ve Almanya'nn siyasi nfuzuna kaytsz ve artsz olarak mahfuz tutulmaldr. Bu sahann yayl iliik haritada krmz tarama hatlaryla gsterilmitir. Buras iki noktada yabanc menfaatlerle temas etmektedir: Fransz menfaatlerinin cenuptan gelerek nfuz ettii Halep'te ve Ruslarn, tahdidi g siyasi iddialar ileri srebilecekleri Van Gl'nde. Halep'in Fransa iin tali bir ehemmiyeti olabilir; zira am ve tavizat (karlk) konusu olarak ok kymetli olan Hayfa Fransa'nn nfuz mntkas iinde bulunuyor. Buna mukabil Halep, Badat hattnn orta ksmnn idaresi iin ideal bir merkez noktasdr. ''Menfaat mntkamzn imal-i arkiye doru mmkn olduu kadar fazla mikyasta tevsii (genilemesi) iki sebepten dolay lazmdr: ''Mezopotamya ovasnn imalindeki dalk mntkada olduka zengin madenler vardr. Diyarbakr'n imal-i arkisinde Ergani'de zenginlik ve kemiyet bakmndan Rio Tinto ve Katanga madenlerinden stn olduu muhtemel olan bakr madenleri bulunmutur. Byk Zap'ta ve ran hududundaki da silsilesinde petrol ve aa; yani tedariki Badat hatt iin hayati bir mesele tekil eden iki madde bulunuyor.

''htimaml tetkikler ve selahiyet sahibi alkadarlarla yaptm mzakereler neticesinde, haritada krmz olarak taranm sahann, dar manada menfaat mntkas olduunu iddia etmekliimiz ve bu sahann Trkiye'nin melhuz (akla gelebilen) bir likidasyonunda (tasfiyesinde) bize dmesi lazm geldii neticesine vardm. ''Mntkann, haritada (105) mavi olarak taranm olan bakiyesi geni manada menfaat mntakamz telakki olunabilir. Buras gayet kymetli iki ksm ihtiva etmektedir: Avrupal gmenlere uygun olan Garbi Anadolu yaylas ve pamuk memleketi olarak parlak bir istikbale doru giden Orta Mezopotamya (106); dar manadaki menfaat mntakamz bu sahalara da temil edip (geniletip) etmeyeceimiz ve ne dereceye kadar temil edebileceimiz, ekonomideki ittisa (gelime) kuvvetimize ve rakiplerimiz arasnda alacamz mevkie tabi olacaktr. ''Nihayet, Asya Trkiyesi'nde bir mntka daha vardr ki burada imendifer inaatmz ve imtiyazlarmz sayesinde mhim ekonomik menfaatlere malik olmaklmza ramen, bakalarnn hayati menfaatleri bizimkilerle arpmaktadr; yle ki siyasi nfuzumuzun bu sahaya temili bugnk artlar altnda imknsz addolunmaldr. (Buras haritada mavi ve krmz noktalarla gsterilmitir). Badat hattnn ba ve son ksmlarndan elimizi ekmekle phesiz byk bir fedakrlk yapm oluruz. Bu feragatimize mukabil ayan- kabul tavizat (karlk) olarak ancak her nevi ekonomik zarara kar messir garantiler ve baka taraftaki menfaatlerimizin samimi surette vikayesi (korunmas) mevzuubahs olabilir.'' Bu rapor pek ok eyi ve pek ok ihtiras pek aka gstirdii iin ayrca yorumlanmaya muhta deildir. AVUSTURYA HTRASLARI Alman hkmeti, Osmanl paylamasyla ilgili dncelerini Avusturya'ya da amtr. Alman Dileri Bakan Yagov, 14 Mays 1913'te Viyana'da iken bu i zerinde Avusturya Dileri Bakan Bertold (Berchtold) ile konumutur; Yagov, Berlin'e dndkten sonra Viyana'daki Alman Bykelisi irki (Tschirschky) ona kendi el yazsyla u gizli mektubu yollar (107): ''Ekselansnzla fikir teatisinde bulunmu olmaktan dolay duyduu zevki bildirdii tamamen mahrem ve uzunca bir mklemede, Kont Bertold, Kk Asya'nn taksiminde ileri sreceimiz istekler hakkndaki planlarmza dair kendisine yapm olduunuz telmihlerden (sezdirmeler) bahsetti; Avusturya-Macaristan hkmetinin, byle bir ihtimali btn teferruatyla henz derpi etmediini, fakat bittabi dier Avrupa byk devletlerine bir hisse dnce Avusturya-Macaristan'n da yalnz bana bu iten hibir hisse almakszn kamayacan tekrar etti. Almanya'nn Kk Asya'daki araziye ait iddialarnn k noktas olarak skenderun Krfezi ile Mersin-Adana'y kabul eylediiniz ve Almanya'nn, asl Ermenistan harite kalmak zere, ''Anadolu''yu kendisine isteyecei Ekselansnz tarafndan Konta bildirilmi. ''Nzr, 'Anadolu' mefhumunun Berlin'de nasl tahdid edildiini ve bilhassa Garp cihetinde metalibimizin (isteimizin) nerelere kadar gittiini bilip bilmediimi sordu. Bu sualine cevap verecek vaziyette olmadm bilmukabele syledim. Bunun zerine Nzr bir haritay ald ve bundan birka sene evvel Antalya krfezi etrafndaki yerlerin - yani eski Pamfilya ve Kilikya eyaletlerinin - bir Avusturyal tarafndan muayene edilip buralarn igale deer yerler olup olmadnn tetkik olunduunu syledi. Tetkikinin neticesi gayr- msait deilmi. Nzr, bu memleketler baka devletlerce talep edilen menfaatler muhitine dahil olmadndan, Avusturya'nn buralarda Alman menfaatleriyle arpmayacan mit ettiini bildirdi ve dedi ki: arkta ve belki de imalde Almanlarla komuluk burada iyi bir tesir yapacak mahiyettedir. Bundan baka, Avusturya iin, gzel bir liman olan Hayfa, hinterland ile birlikte, belki mevzuubahs olabilir. Bu son mntkalar Suriye'de Franszlar'a ait nfuz mntkasnn cenubunda bulunmaktadr, fakat Kilikya'dan daha az mmbit olmak gibi bir mahzuru haiz olduktan maada, burada Franszlarla ve ihtimal ki cenub tarafndan da ngilizlerle ayan- arzu olmayan bir komuluk mevzuubahs olacaktr. ''Ayrca bir mesele de talya'nn nereye yerleecei meselesidir. Ben Tunus'u iaret ettim. Buna karlk olarak Kont Bertold, talya'nn Kk Asya'nn Garbi hakknda da metalibte (istekte) bulunacan syledi. Bu hususta hibir eyden haberdar olmadm ve hibir zaman bu istikamette bir ima, bir telmihe ahit olmadm cevaben syledim. ''Nihayet Nzr, Marki Pallaviini'nin (108) yeni gelmi olan bir raporunu okudu; Bykeli bunda Rusya'nn Kk Asya'nn Karadeniz sahilini batan baa igal edeceini ve bu yoldan stanbul'a erieceini ve bu suretle Rusya'nn anakkale Boaz'na hkim olup Akdeniz'de esasl bir mevki kazanacan kaydederek Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun en mbrem menfaatinin Asya Trkiye'sinin idamesinde olduunu bildiriyor.

''Bu frsattan bilistifade, Asya Trkiye'sinin idamesini -bilhassa memleketin mali bakmdan zaafa dmesini istemediimden dolay- bizim de iddetle arzu ettiimizi tekit etmek istedim. Kk Asya'nn taksimine dair btn planlarn mutlak surette gizli tutulmasnn elzem olduuna nazrn nzar- dikkatini byk bir srarla tekrar celbettim.'' Yagov, bu iin o anda, bu kadar kesin ve abuk bir paylama balangc imi gibi ele alnmasna kzm olacak ki (daha o srada Rusya'nn Dou Anadolu sorununu Osmanl btnln tehlikeye drecek biimde ortaya atmak zere olduunu Almanya bilmiyordu) irki, Bertold'la birka gn sonraki bir grmede onu girdii yolda durduracak veya yavalatacak biimde konumu ve ii Yagov'a u ekilde bildirmitir (109): ''Ekselansnz, kendisine (yani Bertold'a) Asya Trkiyesi'nin inhilliyle alkadar planlardan ve temennilerden bahseylemise, bunlar, en yakn mttefikimizin muvacehesinde temas etmi olduumuz plan ve temennilerden baka eyler deildir. Fakat Almanya iin yalnz bir tek nokta-i nazar ehemmiyeti haiz olabilir, o da Trkiye'nin inkrazn elde olan btn vastalarla geciktirmek ve buna mani olmaktr.'' C'in Kltr Hizmeti

Atatrk c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri Blent Tanr c Kurtulu (Trkiye 1918-1923) c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar) Prof. Dr. Sina Akin c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II Prof. Dr. Macit Gkberk c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay c Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar c Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II Ceyhun Atuf Kansu c Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon c Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy c Snf Arkadam Atatrk I c Snf Arkadam Atatrk II Abdi peki c nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali c stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II S. . Aralov

c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II Sabahattin Selek c smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay c Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker c Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c slamclk Cereyan - I c slamclk Cereyan - II c slamclk Cereyan - III M. akir lktar c Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali c Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal c Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin c 31 Mart syan Doan Avcolu c 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker c eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr c Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi c Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan Yunus Nadi c Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu c rticann Ayak Sesleri Nuri Conker c Zbit ve Kumandan M. Kemal Atatrk c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik