Professional Documents
Culture Documents
HAZIRLAYANLAR
BURCU GMDERE CEYLN DEL CEM GKALP HALM CAN TUNCALI GNGR OLAKOLU YUNUS MUSABEL OUZ YILDIRIM
DANIMAN RETMEN
P.BETL ERNAS
2007, ZMR
NDEKLER
nsz...........................................................................................................1 Giri..2-3 Ermeni Tarihine Ksa Bir Bak4 Ermeni Sorununun Ortaya k.4-5 Soykrm Gerei.6 Trk Ermeni likileri6-8 Osmanl Ermeni likileri.8-9 Yer Deitirmenin Tanm ve Amac.9-10 Yer Deitirme ve Tehcir10-12 Yer Deitirme ( Tehcir ) Kanunu.13-14 Yer Deitirilmeye Tabi Tutulan Ermeniler..14-16 Talat Paaya Atfedilen Telgraf ....16-18 Ermeni Terr...18 ehit Diplomatlar.18-20 Asala (Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu)20-21 Kuruluu Ve rgt Yaps21 Ama Ve Hedefleri21-22 Politik Gelimeler..22 Kronoloji..23--32 Sonu..33 Teekkr.34 Kaynaka35
NSZ
Keke savalar kkrtlmasa ve aclar yaanmasayd. Aslnda savaanlar ayn tanrnn ocuklarydlar ve Anadoluda yaayan stkardetiler. Gemite Anadolu zerinde oynanan ve gnmzde yeniden sahneye konmak istenen trajedileri nlemenin, yeniden gndeme gelen oyunlar bozmann yolu tarihi anmsamaktan ve yaadmz topraklarda sahip olduumuz gzellikleri o yitirilmi ve unutulmu kuaklara borlu olduumuzu bilmekten geer. Bizler proje grubu olarak tarihi gereklerden ve belgelerden yola karak gemiten gnmze uzanan Ermeni Meselesini ele aldk. stedik ki yzyllar boyu karde gibi yaayan bu iki milletin karlkl olarak ektikleri aclar bir kez daha tm gereklii ve plakl ile ortaya koyalm. Tm yaananlara objektif bir gzle bakmay amaladk ve konumuzu aratrrken arlkl olarak her iki milletinde sahip olduu ve ulaabildiimiz belgeleri inceledik. Bu konu ile ilgili aratrmalar olan akademisyen ve yazarlarla syleiler yaptk ve projemizi zenginletirdik. Vardmz sonular yaananlarn sava gerei iinde ele alnmas gerekliliini ortaya koydu. Evet bu bir savat ve karlkl kayplar yaanmt. Bu kayplara neden olan ve zemin hazrlayan Avrupal byk devletlerin emperyalist dnceleriydi. nk sorunun balangcn I. Dnya Sava gereinde aramak gerekiyordu. Bu konuda yazlan pek ok belgeyi ve yazy inceledik. Vardmz en nemli sonu Avrupal devletlerin iddia ettii gibi soykrm olmad ancak karlkl krmn yaandyd. Bu bir soykrm deildi, olamazd. Trk milletinin evlatlar olarak ortaya atlan bu uydurma iddialarn gerek d olduunu belgeler altnda kantlamaya altk. almalarmz esnasnda kimi zaman fkelendik, kimi zaman zldk ve kimi zaman rperdik. Ortaya iyi bir alma kardmz dnyoruz. Umarz bu alma bu sorun zerine bilgi sahibi olmak isteyen herkese yardmc olur .
GR
Karadenizi Akdenize balayan boazlar, Orta Asya, Kafkasya ve Ortadoudaki doal enerji kaynaklarnn kesitii noktadaki jeopolitik konumuyla btn dnyann dikkatini ekmektedir. Gemite Osmanl devleti, bugn de Trkiye, bu jeopolitik ve jeostratejik konumundan dolay eitli entrikalarn evrildii bir alan olmutur. Osmanl devletini paralayarak tarih sahnesinden silmek isteyen smrgeci devletler, bu entrikalarnda yzlerce yldr Trklerle dosta yaayan Ermenileri kullanmlardr. Tarihte olduu gibi gnmzde de, Ermeni toplumu zerinden siyasi ve ekonomik kar salamaya alan lkeler bulunmaktadr. Baz lkelerde Trkleri ve Trkiyeyi szde soykrmla sulayan antlar dikilmekte, baz lkelerde de soykrm iddiasn tanmaya ynelik kararlar parlamento gndemlerine getirilmekte, hatta kimi lke parlamentolarnda kabul edilmektedir. Gerekte tarihilere braklmas gereken bu konular, siyasetilerin elinde kar arac haline dntrlmektedir. Osmanl devletinin zayflamaya balad dnemlerde, hemen her konuda Avrupann mdahalesi ba gsterince, Trk-Ermeni ilikilerinde de bir bozulma balamtr. Batllarn zellikle misyoner din adam kisvesinde, Osmanl devleti iine soktuu provokatrlerin faaliyetleriyle Ermeniler; dini, kltrel, ticari, sosyal ve siyasi alardan Trk toplumundan uzaklatrlmaya allmtr. Bylece, ou defa Trklerin zararl kt trajik olaylar balam, Dou Anadoluda balatlan ve stanbula kadar yaylan isyan hareketlerinde binlerce Trk ve Ermeni hayatlarn kaybetmitir. Birinci Dnya Sava srasnda ise; Osmanl askeri olarak dmanlara kar savaan veya geri hizmetlerde alan Ermenilere karlk, Ermenilerin nemli bir ksm dman kuvvetlerinin yannda Trklere kar savamtr. Cephe gerisinde de komitac Ermeniler kadn, ocuk, yal ayrm yapmakszn katliamlara girimiler, yz binlerce Mslmann hayatna kastederek Dou Anadoluyu bir harabe haline evirmilerdir
Osmanl devleti, Birinci Dnya Sava iinde, Ermeni isyannn youn olduu Dou Anadoluda, bir yandan cephede Rus ordularyla ve Ruslarn yannda yer alm olan Ermeni kuvvetleriyle savamak zorunda kalmt. Dier yandan da cephe gerisinde Trkleri katleden, Trk ky ve kasabalarn yakp ykan, ordunun ikmal tesislerine ve konvoylarna saldran Ermeni eteleri ile mcadele etmek zorunda kalmtr. Szde soykrm iddialarn gndemde tutmak iin olaanst gayret sarf eden Ermeni komiteleri, terr eylemlerine ynelmilerdir. 1965'ten sonra, eitli lkelerdeki Ermenilerin, Trkiye aleyhine balattklar karalama kampanyasyla dnya ve Trkiye kamuoyunda varln hissettiren szde Ermeni Sorunu, 1970'li yllardan itibaren yurtdndaki Trk temsilciliklerine ynelik terr eylemlerine dnmtr. Gurgen (Karekin) Yanikan adl bir yal Ermeninin 27 Ocak 1973'de ABD'nin Santa Barbara kentinde, Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar ile Konsolos Bahadr Demir'i katletmesiyle balayan "Bireysel Ermeni Terr", 1975'den itibaren tpk 1915 ncesinde olduu gibi "rgtl Ermeni Terr"ne dnmtr. Yurtdndaki Trk grevliler, diplomatlar, elilikler ve kurulularna ynelik Ermeni saldrlar, ksa srede hzl bir trmanma gstererek younluk kazanmtr. Ermeni terrnde, Trkiyedeki i huzursuzluun zirveye kt 1979 ylndan itibaren byk bir art gzlenmeye balanmtr. Ermeni terristler, 21 lkenin 38 kentinde, 39'u silahl, 70'i bombal, biri de igal eklinde olmak zere toplam 110 terr olay gerekletirmilerdir. Bu saldrlarda 42 diplomatmz ile 4 yabanc hayatn kaybederken, 15 Trk ve 66 yabanc uyruklu kii de yaralanmtr Amalar, szde iddialarn tm dnyaya tantmak, Trkiyeyi bu temelsiz iddialar tanmak zorunda brakmak, szde soykrmdan dolay Trkiye'den "tazminat" ve "toprak" almak ve "Byk Ermenistan" ryasn gerekletirmektir
papaza 1567de stanbulda bir Ermeni matbaas amas iin izin verildi. stanbuldan baka zmir (1759), Van (1859), Mu (1869), Sivas (1871) gibi tara ehirlerinde de yeni Ermeni matbaalar faaliyete gemitir. 1908de btn lkede Ermeni matbaas says 38e ulamtr. Nitekim 1910 ylnda stanbulda Ermenice 5 gazete ve 7 dergi karlmaktayd. Osmanl idaresinde Ermeniler, Trk insannn hogrsnden de yararlanarak, adeta altn alarn yaamlardr. Askerlikten ve ksmen de vergiden muaf tutulan Ermeniler, ticaret, zanaat ve tarm ile idari mekanizmalarda nemli grevlere ykselme frsatn elde etmilerdir. Devletin eitli kademelerinde grev yapan Ermeniler, Osmanl devletince kendilerine tannan bu hogrye karlk verdikleri hizmetten dolay "millet-i sadka" olarak adlandrlmlardr. 19. yzyln son eyreine kadar Osmanllarn bir Ermeni sorunu olmad gibi, Ermeni halknn da Trk yneticileriyle halledemedikleri bir mesele mevcut deildir.
Islahat Ferman ile mslmanlar ve gayr-i mslimler hukuk nnde eit statye getirilince ayrcalklarn kaybeden Ermeniler, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda Rusya'dan, "igal ettii Dou Anadolu topraklarndan ekilmemesini, blgeye zerklik verilmesini veya Ermeniler lehine slahat yaplmasn" istemilerdir. Ermenilerin bu talebi, Rusya tarafndan ksmen kabullenilmi, OsmanlRus Savann ardndan imzalanan Yeilky, eski adyla Ayastefanos Anlamas ve daha sonraki Berlin Anlamasyla Ermeni sorunu uluslar aras bir boyuta tanmtr. Bylece, Trkiyeyi blmek isteyen yabanc gler, Trk-Ermeni ilikilerine mdahale etmeye balamlardr.
SOYKIRIM GERE
Yer deitirme uygulamas Ermeni evreleri ve hasm devletlerce "Ermeni katliam ve soykrm" olarak adlandrlm ve Osmanllara kar byk bir propaganda kampanyas balatlmtr. Oysa soykrm; rk, milliyet, etnik ve din farkllklar nedeniyle insan gruplarnn yok edilmesidir. Bu su, direkt olarak bir hkmet tarafndan veya onun rza gstermesi ile ilenebilir. Birlemi Milletler Genel Kurulu, dnyada soykrm suunu nlemek ve cezalandrmak iin 1948'de "Soykrm Szlemesini kabul etmi ve Trkiye de bu szlemeye 1950 ylnda taraf olmutur. Soykrm dendii zaman Nazilerin, Yahudilere ve dier etnik gruplara kar giritikleri kitlesel kym akla gelir. 1939-1945 yllar arasnda 5-6 milyon Yahudi, 3 milyondan fazla Sovyet sava tutsa, birer milyondan fazla Polonya ve Yugoslavya sivil halk, 200.000 civarnda ingene ve 70.000 zrl insann canna kylmtr. te soykrm budur. Ermeni iddialarnn ve yalanlarnn aksine, 1915 ylnda Dou Anadolu blgesindeki Ermenilerin daha gvenli topraklara g ettirilmesi uygulamas, Ermenilerin ve cephelerin gvenliini salamaya ynelik bir harekettir ve soykrmla hi bir ilgisi yoktur. Ermenilerin Dou Anadolu'da sava ve g srasnda kayplar verdikleri dorudur. Ancak bu kayplar, Dou Anadolu'da yaanan sava ve isyanlar nedeniyle asayiin salkl olarak salanamamas, ara, yakt, gda, ila yetersizlii, ar iklim
koullar ile tifs gibi salgn hastalklar nedeniyle meydana gelmitir. Hibir ekilde kastl ve planl bir katliam sz konusu deildir. Aslnda Ermeniler, gemite hakimiyeti altnda yaadklar devletlere ihanetlerinden dolay bir ok kez buna benzer g hareketlerine tabi tutulmulardr. Sasaniler 379'larda 70.000 Ermeniyi ran'a, Bizansllar 1025'lerde Dou Anadolu'daki 40.000 Ermeni'yi Sivas ve Kayseri'ye, Memluklar 1250'lerde 10.000 kadar Ermeni'yi Msr'a, 1743'de ranllar 24.000 Ermeni'yi ran ilerine ve 1777'de Krm' igal eden Ruslar blgedeki binlerce Ermeni'yi steplere srmtr.
hayatta kilit noktalar ellerine geirmek suretiyle, toplum iinde n plana kmlar, zengin olmulardr. Devlete ballklar, Trk adetlerini benimsemeleri, hatta iyi Trke konumalar, Ermenilerin devlete ait resmi veya zel ilere atanmalarna sebep olmutur. Bu bakmdan 16. yzylda Ermeni asll Mehmet Paa gibi vezirlik rtbesine kadar ykselen devlet adamlar, 18. yzylda Divrikli Dzyan soyundan saray kuyumcular ve sonradan Darphane bakanlar, Sasyan ailesinden saray doktorlar, 19. yzylda Bezciyan ailesinden Darphane bakanlar, Dadyan ailesinden Baruthane bakanlar devletin en yksek kademelerinde grevler yapmlardr. 19. yzylda ve Abdlhamit devrinde ve sonrasnda ise Ermeni d ileri grevlileri ve bakanlar bulunmaktadr. Ayrca birok Ermeni de Osmanl devlet adamlarna danmanlk yapmtr.
Yer deitirme uygulamas iinde Katolik ve Protestan Ermeniler balangta uygulamann dnda brakldklar halde, daha sonra bunlardan zararl faaliyetleri grlenler de g ettirilmilerdir. Gerekletirildii 1915'ten gnmze kadar yer deitirme uygulamas hakknda ok ey yazlp izilmitir. Ermeniler, uydurma belgelerin arkasna gizlenerek, dnya kamuoyunu uzun sre kandrmay baarmlardr. ayet, Osmanl devletinin Ermenileri "soykrm"a tabi tutmak gibi bir amac olsayd; bulunduklar yerlerde bu dncesini gerekletiremez miydi? Bunun iin "yer deitirme" gibi bir uygulamaya ne gerek vard? Kafilelerin gvenlii, sal ve yeme-imelerinin temini iin byk maddi fedakarlklara ne gerek vard? 1915 Maysndan 1916 Ekim ayna kadar yaklak bir buuk yl devam eden g ettirme ve yerletirme srasnda, emirler erevesinde ve mahallinde ald tedbirlerle, o gnn zor sava artlarna ramen, Ermenilerin can ve mallarn koruma altna almasna ne gerek vard? Adet yeni bir cephe am gibi idar, asker ve mal ykn altna girmemeye ne gerek vard?
10
konsolosluklarda alan Ermeniler devlete sadk kaldklar srece ge tabi tutulmamlardr. te yandan, hasta, zrl, sakat ve yallar ile yetim ocuklar ve dul kadnlar da sevke tabi tutulmam, yetimhaneler ve kylerde koruma altna alnarak ihtiyalar devlete, Gmen denei'nden karlanmtr. Bu tablo, Osmanl'nn yer deitirme konusundaki iyi niyetini gstermesi asndan nemlidir. 27 Mays 1915 tarihli yer deitirme kanunu ve bu kanuna dayal olarak karlan emirler erevesinde; Erzurum, Van ve Bitlis vilyetlerinden karlan Ermeniler, Musul'un gney ksm, Zor ve Urfa sancana; Adana, Halep, Mara civarndan karlan Ermeniler ise Suriye'nin dou ksm ile Halep'in dou ve gneydousuna nakledilmilerdir. Bu arada, Ermenilerin ska dile getirdii gibi yer deitirme srasnda 1.5 milyon Ermeni lmemitir. Gerek Osmanl ve Ermeni, gerekse yabanclara ait istatistikler, I. Dnya Sava dneminde Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin nfusunun en fazla 1.250.000 civarnda olduunu gstermektedir. Ne kadar Ermeni'nin yer deitirme uygulamas erevesinde bulunduklar yerden karld ve ne kadarnn sa salim yeni yerleim blgelerine ulat da belgeleriyle ortadadr. Osmanl Devleti'nin son nfus istatistii 1914 ylnda yaplmtr. Buna gre Ermeni nfusu 1.221.850'dir. Yer deitirmeye tabi tutulmayan nfus; 82.880'i stanbul, 60.119'u Bursa 'da, 4.548'i Ktahya Sanca ve 20.237'si Aydn vilayetinde olmak zere toplam 167.778'dir. Ermenilerin yer deitirme uygulamas byk bir disiplin iinde yaplmtr. 9 Haziran 1915'ten 8 ubat 1916 tarihleri arasnda Adana, Ankara, Drtyol, Eskiehir, Halep, zmit, Karahisar sahib, Kayseri, Mamuretlaziz, Sivas, Trabzon, Yozgat, Ktahya ve Birecik'ten toplam 391.040 kii yerletirilecekleri yeni blgelerine sevk edilmi, bunlardan 356.084' yerleim blgelerine ulamtr. Yani, Ermenilerin yer deitirme uygulamas srasnda verdii kayplar 35.000 kii civarndadr. Yer deitirme uygulamasna tabi tutulan nfus ierisinde yer alan Halep'teki 26.064 Ermeni nfusu, g ettirilenler ierisine dahil edilmemitir. Bu rakam 35.000'den karldnda geriye 9-10 bin kii kalmaktadr. Yani Ermenilerin yer deitirme srasnda verdikleri toplam kayp 9-10 bin kiiden ibarettir. Bunlar da, Trkler tarafndan ldrlmemi, 500' Erzurum-Erzincan arasda ekya gruplar tarafndan, 2000 civarnda kii, Urfa'dan 11
Halep'e giden yol zerinde Meskene'de Urban ekyalar tarafndan, 2000 kii Mardin'de ekya tarafndan ldrlmtr. Dersim blgesinden geen kafilelere blge halknn saldrlar sonucunda yaklak 5-6 bin kii ldrlmtr. Ancak bunun kesin rakamlar Osmanl arivlerinde yer almamaktadr. Toplam 9-10 bin kiinin lm olduu dier verilerden tespit edilmektedir. Bylece, yer deitirme srasnda soykrm maksadyla Osmanl ordusu tarafndan ldrlen bir tek Ermeni yoktur. Ayrca, Anadolu ve Rumeli'nin eitli blgelerinden yer deitirmeye tabi tutulan Ermenilerin saylar ile, yeni yerleim merkezlerine ulaanlarn saylarnn birbirini tutmas, yer deitirme srasnda herhangi bir katlim olaynn olmadn da ispat etmektedir. te yandan, Osmanl Devleti yer deitirme uygulamasna tabi tuttuu Ermenilerin nakli srasnda, ar sava artlarna ramen olaanst gayret gstermi, bu gayret, yabanc diplomatlarca da tesbit edilmitir. Hkmet, gmenlerin iaesi ve korunmasna ynelik byk harcamalar yapmtr. Uygulamaya ait belgelerde hangi il ve ilelerde hastane kurulduu, Ermeni ocuklarndan yetim kalanlar iin hangi binann ayrldna kadar detayl bilgiler verilmektedir. Yer deitirmeye tabi gmenlerin; sevk, yerletirme ve geimlerinin salanmas iin 1915 ylnda 25 milyon, 1916 yl sonuna kadar ise 230 milyon kuru harcand belgelerden anlalmaktadr. Ermenilerin yer deitirilmeleri, onlar imha etmek deil, devlet gvenliini salamak, onlar korumak amacn gtmtr ve dnyann en baarl yer deitirme uygulamasdr. ayet, Osmanl Devleti Ermeni tebaasndan kurtulmak isteseydi; bunu asimilasyon yoluyla veya sava gereke gstererek rahatlkla halledebilirdi. Osmanl, yer deitirme uygulamasyla sava artlarnda her an lmle burun buruna gelebilecek olan yz binlerce Ermeni'nin hayatn kurtarmtr. Nitekim, yeni blgelere yerletirilen Ermeniler sa salim hayatlarn srdrrken, Rus ordusu saflarnda Trklere kar savaan Ermeniler, sava artlar gerei lmlerdir.
12
Sz konusu geici kanunun birinci maddesi; ordu, kolordu ve frka komutanlarna, sava srasnda Hkmetin emirlerine, lkenin savunulmasna ve huzurun korunmasna kar kanlara, silhl saldr veya direnite bulunanlara kar derhal askeri nlem alma, tecavz ve direni srasnda isyanclar yok etme yetkisi vermektedir. kinci madde ise ayn komutanlara, casusluk ve vatana ihanet ettikleri anlalan ky ve kasaba halkn, tek tek veya toplu halde baka yerlere sevk ve iskn ettirme yetkisi vermektedir.
Ermenilerin mallar koruma altna alnmtr. Bir bakan ile, biri idari dieri de maliyeci olmak zere iki yeden oluan "Terkedilmi Mallar Komisyonu" kurulmutur. Bu komisyonlar, boaltlan ky ve kasabalardaki Ermenilere ait mallar tespit edecek, ayrntl defterlerini tutacaktr. Defterlerden biri blgesel kiliselerde korunacak, biri blge ynetimine verilecek, biri de komisyonda kalacaktr. Bozulabilir eya ile hayvanlar ak arttrma ile satlacak ve paras korunacaktr. Komisyon gnderilmeyen yerlerde, bildiri hkmlerini blgelerdeki grevliler yerine getirecektir. Bu mallarn Ermeniler dnnceye kadar korunmasndan hem komisyon, hem de blge yneticileri sorumlu olacaktr.
27 Mays 1915 tarihli kanun ve 10 Haziran 1915 tarihli emir yazlarndan da anlalaca gibi, Talat Paa'nn balatt ve Meclis'in de uygun grd yer deitirme uygulamas, "dorudan doruya cephelerin gvenini sarsacak blgeleri" kapsamaktadr. Bunlardan birincisi Kafkas ve ran cephesinin geri 13
blgesini oluturan Erzurum, Van ve Bitlis dolaylardr. kincisi ise Sina cephesi gerilerini oluturan Mersin-skenderun blgeleridir. nk Ermeniler bu blgelerde dmanla ibirlii yapmakta ve onlarn karma yapmalarn kolaylatracak faaliyetlerde bulunmaktaydlar.
Bununla birlikte; "sava halinde devlet ynetimine kar gelenler iin askeri birliklerce alnacak nlemleri" ieren kanun, tamamen devleti ve kanun dzenini korumaya ynelik bir yetki kanunudur. En nemli zelliklerinden biri ise; "kanun metninde herhangi bir etnik grup veya zmrenin adndan sz edilmemi ve hatta ima dahi edilmemi" olmasdr. Kanun kapsamna giren Mslman, Rum ve Ermeni asll Osmanl vatandalar yerlerinden baka yerlere g ettirilerek yerletirmeye tabi tutulmutur. Kanunu, tek bir halka yneltilmi olarak grmek, ya bilgi eksikliinin gstergesidir, ya da kastl davranmann...
14
Grele Halep Haymana zmir zmit Kalack Karahisar sahib Kayseri Keskin Krehir Konya Ktahya Mamuretlaziz Mara Nallhan Ordu Perembe Sivas Sungurlu Srmene Tirebolu Trabzon Ulubey Yozgat TOPLAM
250 26.064 60 256 58.000 257 5.769 45.036 1.169 747 1.900 1.400 51.000 479 36 390 136.084 576 290 45 3.400 30 10.916 422.758
Dier taraftan Gmen ve Airetleri Yerletirme Mdr kr Bey'in 18 Ekim 1915 tarihinde Halep'ten gnderdii telgrafta, Halep'e sevk edilen Ermenilerin tahminen 100.000 civarnda olduu bildirilmektedir Bu arada Musul ve Zor evresine gnderilmek zere 18 Eyll 1915 tarihi itibariyle Diyarbakr'da 120.000, 28 Eyll 1915 tarihi itibariyle de Cizre'de 136.084 Ermeni nfusun topland kaytlardan anlalmaktadr. kr Bey'in 3 Kasm 1915 tarihinde
15
Nizip'ten ektii bir ifre telgrafta ise, tamann gayet dzenli bir ekilde devam ettii ifade edilmektedir.
Yukarda verilen listede yer deitiren nfus iinde yer alp da henz tanmam olduu belirtilen kalan nfustan Adana'dakiler, daha sonra yeni yerleim blgelerine tanmlardr. Buna gre sevk edilen nfus toplam 438.758, Halep'tekilerle birlikte iskan sahasna varan nfus ise 382.148'dir.
Yer deitirme uygulamas hakkndaki Ermeni iddialarnn en nemlilerinden biri de Talat Paa'ya atfedilen ve Ermenilerin katledilmesini emrettii iddia edilen telgraflardr. Oysa, yer deitirme karar ve uygulamas srasnda; Ermeniler hakknda alnan tedbirlerin onlar yok etme amacn tamad Talat Paa tarafndan her frsatta dile getirilmitir.
Nitekim 29 Austos 1915 tarihinde Hdavendigr, Ankara, Konya, zmit, Adana, Mara, Urfa, Halep, Zor, Sivas, Ktahya, Karesi, Nide, Mamuretlaziz, Diyarbekir, Karahisar- Sahib, Erzurum ve Kayseri vali ve mutasarrflarna (Mutasarrf: Osmanl ynetim yapsnda bir sancan en byk idare amiri) gnderilen bir ifre telgrafta yer deitirme uygulamasnn gayesi u ekilde aklanmaktadr:
"Ermenilerin
bulunduklar
yerlerden
karlarak
belirlenen
blgelere
sevklerinden hkmete takip edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan Hkmeti kurmalar hakkndaki mill emellerini takip edemeyecek bir hale getirilmelerini salamak iindir. Bu kimselerin yok edilmesi sz konusu olmad gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin gvenlii salanmal ve Gmen denei'nden harcama yaplarak yeme-imelerine ilikin her trl nlem alnmaldr.
16
Yerlerinden karlp, sevkedilmekte olanlardan baka, yerlerinde kalan Ermeniler bundan sonra yerlerinden karlmamaldr. Daha nce de bildirildii gibi asker aileleriyle ihtiya nispetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevk edilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr.
Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara nayak olan jandarma ve memurlar hakknda iddetli kanun nlem alnmal ve bu gibiler derhal grevlerinden el ektirilerek Divan- Harp'lere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklar sorumlu tutulacaklardr".
27 Mays 1915'te Ankara'ya gnderilen gizli ifrede; "Ermeniler hakknda hkmete alnan nlemler, srf memleketin huzur ve dzenini salamak ve korumak mecburiyetine dayanmaktadr. Ermeni unsuruna kar hkmetin yok etmeye ynelik bir siyaset izlemediinin gstergesi, imdilik tarafsz bir durumda kaldklar grlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmasdr." denilmektedir.
te yandan Ermenilerden zararl kimselerle komite bakanlarnn srlmeleri konusunda Hkmetin yaynlad bildirinin, baz yerlerde yanl anlald grlmektedir. Buna bal olarak pek ok yerde, yakalanan Ermeni eteler, faaliyetlerini daha rahat srdrebilecekleri yerlere sevk edilmitir. Bunun zerine Talat Paa 1 Haziran 1915'de btn vilyetlere bir genelge daha yaynlayarak bu gibi Ermenilerin bulunduklar yerlerden alnarak karklk karamayacaklar yerlere yerletirilmelerini ve srgn ileminin sadece bozguncu ve isyanc Ermenilere uygulanmasn bildirmitir.
14 Haziran 1915'de Erzurum, Diyarbekir, Mamuretlaziz ve Bitlis vilyetlerine gnderilen ifrede ise, yerleri deitirilen Ermenilerin yollarda hayatlarnn korunmas gerektii belirtildikten sonra; g srasnda firara yeltenenler ve korunmalarndan sorumlu olanlara kar saldrda bulunanlarn yola getirilmesinin doal olduu; ancak,
17
buna hibir ekilde halkn kartrlmamas ve Ermenilerle mslmanlar arasnda ldrmeye yol aacak ve ayn zamanda darya kar da pek irkin grnecek olaylarn kmasna kesinlikle frsat verilmemesi istenmitir.
ERMEN TERR
Trkiye zerine smrgeci emeller besleyen ngiltere ve Rusya'nn kurdurduu Tanak ve Hnak komitelerinin lke ierisindeki kkrtmalar sonucunda meydana gelen isyan ve katliamlarn yan sra Ermeniler, 1905'teki Yldz Suikasti'yle silahl terr metodolojisinin ilk rneini vermilerdir. Talat Paa ve Cemal Paa'y da ayn yntemle ehit eden Ermeniler, uzun bir aradan sonra 1965 ylnda tekrar terr metoduna dnmlerdir. 1970'li yllarda ise ASALA sahneye km, 1984'e kadar 42 Trk diplomatn ehit etmitir.
Tanak ve Hnak rgtleri bu yeni terr dneminde; terr zendirmi, gelitirmi, hazrlam, daha geni alanlara yaylmasn ve hedeflerinin eitlenmesini salam, terr tim ve gruplar oluturmu ve yeni rgtlenme abalarna psikolojik destek vermilerdir. Bunlarn yannda isminden en ok sz ettiren "Ermenistan'n Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusu" olmutur. Bu rgt ksaca ASALA adyla anlmaktadr.
EHT DPLOMATLAR
Tarih 27.01.1973 ehir / Grev Santa Barbara / Bakonsolos Konsolos 22.10.1975 24.10.1975 Viyana / Wien / Bykeli Paris / Bykeli ofr / Driver 16.02.1976 09.06.1977 02.06.1978 Beyrut / Bakatip Vatican City / Bykeli Madrid / Bykeli / Eli Ad-Soyad Mehmet BAYDAR Bahadr DEMR Dani TUNALIGL smail EREZ Talip YENER Oktar CRT Taha CARIM Necla KUNERALP
18
Ambassador's Son 22.12.1979 Paris / Turizm Maviri / Tourism Ylmaz OLPAN Counsellor 31.07.1980 Atina / Athens dari Atae Athens / dari Atae Kz 17.12.1980 Sydney / Bakonsolos Gvenlik Ataesi 04.03.1981 Paris / alma Ataesi Din Grevlisi 09.06.1981 24.09.1981 28.01.1982 08.04.1982 Cenevre/ Szlemeli Sek. Paris/ Gvenlik Ataesi Los Angeles / Bakonsolos Galip ZMEN Neslihan ZMEN ark ARIYAK Engin SEVER Reat MORALI Tecelli ARI M. Sava YERGZ Cemal ZEN Kemal ARIKAN
Ottava / Ottawa / Ticaret Maviri / Kani GNGR Counsellor for Commercial Affairs
04.05.1982
Boston
Fahri
Bakonsolos
/ Orhan GNDZ
Honorary Consul General 07.06.1982 Lizbon / Lisbon / dari Atae/ Erkut AKBAY
Administrative Officer 27.08.1982 Ottawa / Askeri Atae Albay / Military Atilla ALTIKAT Attache Colonel 09.09.1982 Burgaz / dari Atae / Administrative Bora SELKAN Attache 08.01.1983 Lisbon / dari Atae Ei / Nadide Nadide AKBAY AKBAY,Administrative Officer's Wife ei merhum Erkut AKBAY'n yaamn yitirdii 07.06.1982 tarihli saldrda
19
yaralanm ve 08.01.1983 tarihinde yaamn yitirmitir. 09.03.1983 14.07.1983 Belgrad / Bykeli / Ambassador Galip BALKAR
27.07.1983
28.04.1984
Viyana / alma Ataesi Viyana / Uluslararas Memur Atina / Basn Ataesi Badat / dari Atae Atina / Mstear
Erdoan ZEN Evner ERGUN etin GRG alar YCEL Haluk SPAHOLU
ASALA
(ERMENSTAN'IN
KURTULUU
ERMEN
GZL
ORDUSU)
1973-1985 dneminde kendisinden en ok sz ettiren Ermeni terr rgt ASALA'dr. Kuruluu, rgt yaps ve almalar hakknda kesin bilgiler henz yaynlanmamtr. eitli Ermeni kaynaklar ve yaynlar ASALA hakknda, baz ahslarla ilgili bilgiler vermekte, ou kez bu rgtn veya terr grubunun yaynlarndan elde edilen sonular aklamaktadrlar. Bunlar ise bu terr grubunun yaymak istedii veya aklanmasnda saknca grmedii bilgilerdir.
ASALA'nn kuruluunu, Lbnan olaylarna balayan, Lbnan'daki Filistin Kurtuluu rgtlerinin faaliyetleri ierisinde gren, onlardan esinlenerek ortaya ktn savunan grler olduu gibi birka Ermeni'nin bir araya gelerek kurduklar yeni bir terr
20
rgt kurduklarn ve bu rgtn ksa zamanda dnemin en arpc, en etkin terr olaylarn meydana getirdiini yazan yaynlar da vardr.
ASALA, 1975 ylnda kurulmutur. 6 - 7 yeden oluan kurucular ierisinde, terr rgtnn en hareketli iki yesinden biri olan Agop Agopyan, rgtn bilinen lideridir. kincisi ise cinayet eylemlerini bizzat gerekletiren, terr olaylarnn faili bulunan ve Agop Agopyan'n yokluunda rgtn ayakta kalmasn salayan Agop Tarakyan'dr, 1981'de lmtr. Agopyan ise eitli yaralanma, tedavi gibi srelerin dnda rgtn lideri olarak kalmtr. Filistin Kurtulu rgtlerinin eleman olarak tannm ve "Mcahit" ismini tamtr.
rgtn yaps, geleneksel Ermeni terr rgtleri modeline uygundur. Lbnan Merkez Komitesi, rgtn st ynetimini stlenmitir. zellikle, 1980 ylnda bu komite, Lbnan'da nemli bir ekil alm ve "Bro" niteliine brnmtr. Merkez Komitesine bal olarak; Siyasi Komite, Mali Komite, Propaganda ve Yayn Komitesi, stihbarat Komitesi ve Askeri Komite gibi alt kurulu ve organlar vardr. Askeri komite, eylem timlerinin de bal olduu bir organ niteliindedir.
AMA VE HEDEFLER
ASALA, 1981 yl sonunda aklad "siyasi programyla" amalarn ve hedeflerini dnya kamuoyuna yaynlamtr. Buna gre ASALA'nn amac: "Demokratik, sosyalist ve devrimci bir hkmetin nderliinde birlemi bir Ermenistan'n kurulmasdr." Burada tanmlanan hkmetin neresi olduu da aka anlalmaktadr. Sovyetler Birlii ve sosyalist devletlerden her trl yardm istenmekte ve "Sovyet Ermenistan' halkn uzun sava iin bir s olarak" kabul edilmektedir. ASALA, "Ermeni topraklarnn"(!) kurtarlmas iin temel yolun, devrimci iddet eylemlerinden getiinin kabul ve ilan etmektedir. Programna gre; ASALA, stn snflarn hegemonyasn reddedenleri destekleyecek ve uluslararas devrimci hareket
21
iinde koalisyonlar kurulup glenmesine allacaktr. Bunun iin iddet ve terr vazgeilmez yntemdir.
POLTK GELMELER
1975 ylnda kurulduu kabul edilen ASALA'nn politik gelimeleri iki safhada deerlendirilmelidir. ASALA, 1979 ylnda Paris Ermeni Konferans srasnda salad yeni glerle kuvvetlenmitir. Bu sre 1981'de zirveye km, ancak rgt 1983 ylnda ikiye blnmtr.
ASALA'nn ilk eylemi, kurucularndan Agop Tarakyan'n 16.2.1976 tarihinde Beyrut Trk Bykelilii Baktibi Oktay Cerit'i ldrmesidir. ASALA, 1979 ylna kadar, Filistinlilerin kendi aralarndaki atmalara karm ve lider Agopyan yaralanmtr. 1979 ylnda Paris'te toplanan Ermeni Konferans srasnda, Fransa'daki Ermeni terristlerle irtibat kurulmu; bylece rgte yeni elemanlar katlmtr. Bunlarn ierisinde en nlleri Alex Yenikomiyan ve Monte Melkiyan'dr.
1981 ylnda birok terr olay gerekletiren ASALA, bir taraftan svire'yi, dier taraftan Fransa'y tehdit etmeye, balamtr. Fransa'daki "Yeni Ermeni Direni rgt", Kanada'daki "Azad Hay" ve ngiltere'deki "Gaitzer" gruplar ASALA'ya katldklarn ilan etmilerdir. Terrn byk bir etkinlik ve yaygnlkla devam ettii bu yllar iinde merkez kadrosunda ihtilflr balamtr. ASALA'nn masum insanlara da ynelmi olan terr eylemleri, rgtn dnya kamuoyundaki konumunu derinden sarsmtr
KRONOLOJ
22
Ermeni topraklarnn mparator II. Basileios tarafndan Bizans 1022 topraklarna katlmas zerine 40 bin Ermeni Anadolu'ya srgn edildi. 1046 Ermeni hanedanlar Bizans mparatoru IX. Konstantin tarafndan katledilerek yok edildi. Sultan Turul Bey dneminde Seluklulara balanan Ermenilere zerklik verildi. Ermeniler Hallarla ibirlii yaptlar. Fatih Sultan Mehmed, Bursa'daki Ermeni Piskoposu Hovakim'i 1461 (Ovakim) stanbul'a getirterek kendisine Patrik unvann verdi ve Ermenilere birok haklar tand. Trk matbaasnn kurulmasndan 160 yl kadar nce Venedik'te 1567 matbaaclk eitimi grm olan Sivasl Apkar adndaki bir papaza stanbul'da bir Ermeni matbaas amas iin izin verildi. 1790 lk resmi Ermeni Okulu, Amira Miricanyan ve nork Mrd tarafndan Kumkap Fc Sokak'ta kuruldu. Artin Bezciyan adl Ermeni, Kumkap'da Bezciyan Okulu'nu kurdu. Patrik Karabet, Ermenice gramer okutan Kumkap Okulu'nu Patrikhane'nin himayesine ald. (22 Ekim) Ermeni Maarif Komisyonu kuruldu. Kurulan Mecliste Ermeni milletvekilleri de katld. (7 Aralk) Ermeni Milli Meclisi, Ermeni halknn askere yazlarak savaa katlma kararn ald.
1054 1098
1823
23
(13 Nisan) stanbul Ermeni Patrii Nerses, ngiltere Dileri Bakan Salisbury'ye gnderdii muhtrada, Trklerle beraber yaayamayacaklarn bildirdi. (13 Temmuz) Berlin Anlamas imzaland. Bu anlamaya, Osmanl Ermenileriyle ilgili 61. madde eklendi. (3 Austos) ngiltere Dileri Bakan Lord Salisbury, stanbul Bykelisi Layard'a gnderdii talimatta, Osmanl Hkmeti'nin Dou'da reformlara balamas gerektiini bildirdi. (20 Haziran) Erzurum syan 1890 (Temmuz) Kumkap Nmayii Birinci Sason syan 1892 - 1893 Merzifon, Kayseri, Yozgat isyanlar (30 Eyll) Babli olay 1895 Kasm aynda, Ermenilerin Mara'ta isyan teebbs 30 Ekim stanbul'da Ermeni eylemi 1896 (1 Haziran) I. Van isyan (26 Austos) Osmanl Bankas Olay 1902 1904 1905 Ermeni dilcilerden H. Acaryan, "Ermeni Dili'ne Trk Dili'nin Tesiri ve Ermenilerin Trke'den Aldklar Szler" adnda bir eser yazd. kinci Sason isyan (21 Temmuz) Yldz Camii'nde, Osmanl Padiah II.
1878
Abdlhamid'e suikast teebbs. Ermenilerin Jamanak adl gazetesi yayn hayatna balad.
1908
24
1909
(14 Nisan) Adana'da Ermeni isyan (15 Nisan) II. Van syan (24 Nisan) Osmanl Devleti aleyhinde faaliyette bulunan Ermeni komiteleri kapatld. Bu komitelerin idarecilerinden 2345 kii
1915
tutukland. (3 Mays) Ermeniler Van'da byk bir katliama giritiler. (27 Mays) Yer Deitirme (Tehcir) Kanunu karld. (1 ubat) Ermeni komitac Arak, Bayburt'ta katliam yapt. (25 Nisan) Ermeni komitaclar, Kars'n dousundaki Subatan
1918
kynde 750 Mslman' katletti. (1 Mays) Ermeni komitaclar, Kars'ta, aralarnda ocuklarn da bulunduu 60 Mslman' katletti. (20 Kasm) Osmanl brokrasisinde st dzeyde grev yapan
1919
Bogos Nubar Paa ve erif Paa, Ermeni-Krt bamszlk belgesini imzaladlar. (12 Ocak) 450 kiilik Ermeni svari birlii, Antep'in Arapdar
1920
kynde Mslmanlar'a ikence yapt. (2 Aralk) Gmr Anlamas imzaland. (15 Mart) Talat Paa, Berlin'de Ermeniler tarafndan katledildi. (6 Aralk) Sait Halim Paa'y Ermeniler Roma'da katletti (16 Mart) Moskova Anlamas imzaland. (18 Mart) Ermeni Misak Torlakyan, Azerbaycan ileri Bakan Cevanir Han', Tepeba'ndaki Pera Palas Oteli nnde ldrd. (13 Ekim) Kars Anlamas imzaland.
1921
25
1922
(22 Temmuz) Cemal Paa, Tiflis'te Ermeniler tarafndan katledildi. Ermeni asll Mnib Boya, Van milletvekili olarak meclise girdi.
1923 (24 Temmuz) Lozan Anlamas imzaland. 1934 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl roman, ABD'de ngilizce yaymland. (15 Aralk) Pangalt Ermeni Kilisesi'nde toplanan bir grup Ermeni, 1935 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserini "Trk milleti hakknda iftiralarla dolu olduu" gerekesiyle yakt. 1936 Franz Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserinin Fransa'da yaymlanmas, Trk basnnn tepkisini ekti. Cevat Rfat Atilhan, "Musa Da" adnda kitap yazarak, Franz Werfel'in eserinin gerekleri yanstmadn bildirdi. 1937 Werfel'in, "Musa Da'da Krk Gn" adl eserinin filme alnmasnn engellenmesi, ABD Dileri Bakanl nezdinde gndeme geldi. 1943 Ermeni asll Ber Trker Keresteci, Afyonkarahisar milletvekili oldu. Mrd ellefyan, 27 Ekim seimlerinde, Demokrat Parti listesinden stanbul milletvekili seildi. (24 Aralk) Kbrs Dileri Bakan Kipriyanu Birlemi Milletler 1964 Gvenlik Konseyi'nde "Ermeni Meselesini" ortaya atarak Trkiye aleyhine karar karmaya alt. 1965 (24 Nisan) Brezilya'nn Sao Paulo kentinde, Ermeniler tarafndan Trkiye aleyhine gsteri dzenlendi. (24 Nisan) Londra'da, Trk Elilii nnde Ermeniler tarafndan gsteri yry tertip edildi. (27 Ocak) Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet Baydar 1973 ve yardmcs Bahadr Demir, Mrd Yankyan adl Ermeni tarafndan katledildi.
1957
1969
26
(20 Ocak) ASALA (Gizli Ermeni Kurtulu Ordusu) rgt kuruldu. (22 Ekim) Viyana'da, Bykeli Dani Tunalgil katledildi. (24 Ekim) Paris'te, Bykeli smail Erez ile polis Talip Yener katledildi. (16 ubat) Beyrut Bykelilii Birinci Ktibi Oktay Cerit katledildi. 1976 (28 Mays) Zrih alma Ateelii Brosu bombaland. Saldrnn faili olduu anlalan Noubar Soufoyan adl bir Ermeni yakaland, yargland ve suu sabit grlerek 15 ay hapis cezasna arptrld. (29 Mays) stanbul Yeilky Havaalan'na ve Sirkeci garna patlayc madde atld, saldrda 4 kii ld ve 31 kii yaraland. 1977 Saldrlar "Ar Ermeni Hareketleri rgt" stlendi. (9 Haziran) Vatikan Bykelisi Taha Carm katledildi. (3 Ocak) Brksel Bykelilii'ne patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (3 Ocak) Londra'daki Trk bankasna patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (2 Haziran) Madrit'te, Bykeli Zeki Kunaralp'n ei Necla Kunaralp ve emekli Bykeli Beir Balcolu katledildi. 1978 (8 Temmuz) Paris Bykelilii alma Ataelii ve Trkiye Turizm Brosuna patlayc maddeler atld. Saldry "Ermeni Soykrm Adalet Komandolar" stlendi. (6 Aralk) Cenevre Bakonsolosluu'na patlayc madde atld. Saldry "Ermeni Yeni Direni rgt" stlendi. (17 Aralk) THY Cenevre Brosuna patlayc madde atld.
1975
27
Saldry "Ermeni Gizli Kurtulu rgt (ASALA)" stlendi. (15 Nisan) Yunan Hkmeti, Atina'nn Nea Simirna meydannda "'Ermeni ntikam Ant"nn dikilmesine izin verdi. (22 Austos) Cenevre Bakonsolosluu'nda Konsolos Yardmcs Niyazi Adal'ya kar suikast dzenlendi. Saldrda 3 kii yaraland. Saldry ASALA stlendi. (27 Austos) THY Frankfurt Brosuna patlayc madde atld. 1979 Saldry ASALA stlendi. (4 Ekim) THY Kopenhag Brosuna patlayc madde atld. Saldry ASALA stlendi. (12 Ekim) Lahey'de, Amsterdam Bykelisi zdemir Benler'in olu Ahmet Benler katledildi. (22 Aralk) Paris'te Turizm Maviri Ylmaz opan katledildi. (10 Ocak) ASALA, THY Tahran Brosuna bombal saldrda bulundu. (6 ubat) Bykeli Doan Trkmen, Bern'de saldr sonucu yaraland. (10 Mart) Ermeni terristler THY'nn Roma Brosunu
bombaladlar. Saldrda 2 talyan hayatn kaybetti, 14 talyan da 1980 yaraland. (8 Nisan) ASALA, Sayda toplantsnda, Krtlerle Ermeniler arasnda benzerlik olduunu iddia ederek Krtleri kan kardei olarak iln etti. (17 Nisan) Vatikan Bykelisi Vecdi Trel silahl saldrya urad. Koruma grevlisi Tahsin Gven yaraland. (19 Nisan) ASALA, Marsilya Trk Konsolosluu'na roketatarl
28
saldr dzenledi. (31 Temmuz) Atina dari Ateemiz Galip zmen ve kz Neslihan zmen acmaszca katledildi. (5 Austos) Lyon'da, Ermeniler tarafndan konsolosluun
baslmas sonucu Kadir Atlgan, Ramazan Sefer, Kavas Bozda ve Hseyin Toprak adl vatandalar yaraland. (26 Eyll) Paris'te, Basn Ataemiz Seluk Bakkalba silahl saldrya urad ve ar yaraland. (10 Kasm) ASALA rgt, Strasburg Trk Konsolosluu'na bir saldr dzenledi. (17 Aralk) Sidney Bakonsolosu ark Arkyan ile koruma polisi Engin Sever katledildi. (13 Ocak) Paris Bykelilii Maliye Maviri Ahmet Erbeyli'nin arabasna bomba konuldu; Erbeyli lmden dnd. (4 Mart) Paris'te alma Maviri Reat Moral ile din grevlisi Tecelli Ar ehit edildi. (3 Nisan) Kopenhag'da, alma Maviri Cavit Demir, evine giderken Ermeni terristlerce kurunland ve ar ekilde 1981 yaraland. (9 Haziran) Cenevre'de, szlemeli sekreter olarak grev yapan Mehmet S. Yergz katledildi. Olay ASALA stlendi. (24 Eyll) Paris Bakonsolosluu'nu basan Ermeniler, gvenlik grevlisi Cemal zen'i acmaszca katlettiler. (3 Ekim) Roma Bykelilii 2. Katibi Gkberk Ergenekon, Ermeni terristlerin silahl saldrsna urad ve ar yaralanarak
29
saldrdan kurtuldu. (27 Kasm) Avrupa'da bulunan "Ermeni renciler Birlii" ile "'Krt renci Dernei", Londra'da ortak bildiri yaynladlar. (28 Ocak) Los Angeles'da, Bakonsolos Kemal Arkan, Harry Sasunyan ve Kirkor Saliba tarafndan katledildi. (8 Nisan) Ottowa Bykelilii Ticari Maviri Kemalettin Kni Gngr silahl saldr sonucu yaraland. (5 Mays) ABD'nin Boston Blgesi Fahri Konsolosu Okan Gndz katledildi. (7 Haziran) Lizbon Bykelilii dari Ataesi Erkut Akbay katledildi. Bu arada, Ottowa Bykelilii Askeri Ataesi Atilla Altkat, Bulgaristan Burgaz Bakonsolosluu dari Ataesi Bora Selkan 1982 ve Lizbon Bykelilii Maslahatgzar Yurtsev Mholu'nun ei Cahide Mholu da silahl saldrya uradlar. Trkiye'nin Kanada Bykelilii grevinde bulunan Cokun Krca da, silahl saldrya urad. (7 Austos) 3 Ermeni terrist, Ankara Esenboa Havalanna silahl, bombal saldr dzenlediler ve katliam yaptlar. Otomatik silahlarla ve bombalarla orada bulunanlara saldran terristler, 3' emniyet grevlisi olan toplam 9 kiiyi ldrdler ve 78 kiiyi yaraladlar. Levon Ekmekiyan isimli terrist yakaland . (10 Austos) Artin Penik adl Ermeni, Esenboa katliamndan duyduu znty dile getirerek, kendini yakmak suretiyle Ermeni terrn lnetledi. (29 Ocak) Levon Ekmekiyan, 1982 yl Esenboa baskn nedeniyle Ankara'da idam edildi. 1983 Harut Levonyan ve Rafi Elbekyan adl iki Ermeni militan tarafndan Trkiye'nin Yugoslavya Bykelisi'ne dzenlenen
30
suikast srasnda, yoldan geen bir Belgrad'l ld. (15 Temmuz) ASALA mensubu terristler, Paris Orly Havaliman THY Brosuna bombal saldr dzenledi. Olayda, 4' Fransz, 2'si Trk, 1'i ABD'li ve 1'i sve'li olmak zere toplam 8 kii hayatn kaybetti. 60 kii de yaraland. (27 Temmuz) Trkiye'nin Lizbon Bykelilii'ni basan 5 Ermeni l olarak ele geirildi. (12 Mart) Ottowa Bykelilii, silahl, bombal 3 Ermeni terrist 1985 tarafndan basld. Kanada'l koruma grevlilerinden biri vurulup ldrld. Bykeli Cokun Krca yaral olarak kurtuldu. (21 Ocak) Ermeniler, Haclar kentine bombal saldr dzenledi. Saldrda 3 Sovyet askeri ile 2 Azeri ld. Ermeniler ayrca, Azerbaycan'n Sesi gazetesi muhabiri Savtin Askerova'y katletti. (13 Nisan) Karaba'da, Ermeniler ile Azeriler arasnda atmalar kt. Azeri kyleri Ermeniler tarafndan top ateine tutuldu. (23 Nisan) Sua kasabasna bal Azeri kyleri, Ermeni 1991 kylerinden alan top ve makineli tfek ateine maruz kald. Olayda 3 Azeri ld, 3 ev ykld, 3 ev de oturulamaz hale geldi. (26 Nisan) Karaba blgesinde 4 Azeri gvenlik grevlisi ldrld. Olay "Karaba Savalar" adl Ermeni rgt stlendi. (23 Eyll) Ermenistan bamszln ilan etti. Ermenistan fiilen ve hukuken bamsz oldu. 1996 1997 Levon Ter-Petrosyan, ikinci defa Ermenistan Devlet Bakan seildi. (20 Mart) Tanaksutyun rgt liderlerinden Robert Koaryan, (26 Aralk)
31
Ermenistan Babakan oldu. (20 Aralk) Ermeniler, Surp Agop Hastanesi'nin 160. yldnmn ylba leniyle birlikte kutladlar. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, 1997 Sedat Simavi dl'n gazetecilik dalnda Garbis zatay'a verdi. Cumhurbakan Sleyman Demirel, Jamanak gazetesinin 90. kurulu yldnm vesilesiyle, gazetenin editr Ara Kounyan' Cumhurbakanl kknde kabul etti. (ubat) Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter-Petrosyan istifa etti. Bylece Robert Koaryan'a liderlik yolu ald. Petrosyan, Karaba'da bar istedii iin ar milliyetilerin tepkisini ekmiti. (ubat) Petrosyan'n istifasn deerlendiren Azerbaycan Halk 1998 Cephesi Bakan Elibey, Koaryan'n gemite Ruslar arkasna alarak Karaba'da Azerbaycan'a kar ayaklandn bildirdi. (30 Mart) Koaryan, Ermenistan Devlet Bakanl'na seildi. (Temmuz) istedi. (14 Ekim) Mesrob Mutafyan, Trkiye Ermenileri 84. Patrii seildi. Blc rgt PKK'nn ba Abdullah calan,
32
SONU
O insanlar ki, yakn zamana kadar Trk ve Mslman halklarla i ie ve kardeesine rfleri, adetleri, birok konudaki benzerlikleriyle, huzurlu ve rahat yaarlard. Kuyumcuydular, mimardlar, dokumacydlar, terziydiler Osmanl mparatorluunun adil hogrs iinde, alt yzyl boyunca srdrmlerdi yaamlarn. 19 yzyl sonlarnda devlet de nemli grevlerdeydiler. Kaymakamdlar, nazrdlar, kalem mdrydler, Posta ve Telgraf Nezaretinde st dzeydeydiler.Memleketin has evlatlarydlar. yle de kalacaklard baz Batl devletlerin ortaya attklar oyuna alet olmasalard, eteler kurup Rus ordusuyla birlikte Trk askerini arkadan vurmasalard
33
TEEKKR
Proje Grubu olarak almalarmz srdrrken bata ailelerimize, bize rehberlik eden, keyifli stanbul gezimiz esnasnda bizleri yalnz brakmayan ders retmenimiz Sayn P.Betl Ernasa, bizlere akademisyen Mehmet Perinek ile hem okulumuzda hem de stanbul niversitesinde grme yapmamzda katk salayan Mdr Yardmcmz Sayn Aylin Musluoluna, youn ileri arasnda bizlere zaman ayran ve dncelerini paylaan Kurucu Temsilcimiz Sayn Yans Eraslana teekkr ederiz.
34
KAYNAKA
1) Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2000. 2) Yldrm, Dr. Hsamettin, Ermeni ddialar ve Gerekler, Ankara 2000, s. 38 (PRO.FO. 13 Temmuz 1921, 371 / 6504 / E.8519) 3) imir, Bilal, ehit Diplomatlarmz, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000, 2 Cilt. 4) Tunta Nalan, Zor Yllar, Remzi Kitapevi, Ocak 2007 5) Gyn, Nejat; Osmanl daresinde Ermeniler,1983-4) 6) Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi, 1985 7) Trk Tarihinde Ermeniler (Tebliler ve Panel Konumalar). 9 Eyll niversitesi,1985-6) 8) imir, Bilal; Osmanl Ermenileri, 1986-7) 9) Halaolu, Prof. Dr. Yusuf-; Ermeni Tehcirine Dair Gerekler (1915), TTK Yayn, Ankara 2001 10) Perinek Mehmet, Rus Arivlerinden, 100 Belgede Ermeni Meselesi, I.Bask Doan Kitaplk, Mart 2007
35