UKUROVADA FRANSIZ-ERMEN BRL (1918-1921)

SLEYMAN HATPOLU * Giri: Birinci Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros Mtarekesini takip eden gnlerde Trk yurdu yer yer igallere urarken ukurova yresi de 1918 ylnn Kasm ve Aralk aylarnda Fransz ve ngiliz ortak igaline uramt. ukurova blgesi, ortak bir igale uramasna ramen, bu blgede ngilizlerle Franszlar arasnda nfuz ynnden siyasi bir ekime kendini gsteriyordu. Fransa, ngiltere zerinde yapt baskdan baaryla kacak, Suriye ve Kilikya blgesini kendi nfuzu altna alacakt1. Nitekim 15 Eyll 1919 tarihinde Suriye ve Kilikya'da igal kuvvetlerinin tebdili hakkndaki "ngiliz-Fransz Mukvelesi" nin imzalanmas ise 2, bu yrelerin Trk halkn bsbtn dehete drmt. nk, bu szlemeye gre Mara, Antep ve Urfa ehirleri ngilizler tarafndan boaltlarak, Franszlara terk edilecekti. ngilizler bu suretle durmadan kaynayan ve Trkler tarafndan mutlaka savunulacan dndkleri bir toprak parasn Franszlara brakr ve onlarn Arap memleketleri zerindeki dikkatlerinin dalmasn salarken3, ayn zamanda bu blgede yaayan Trk halkn da Fransz zulmne terketmi oluyorlard4. Zaten Mustafa Kemal, bu szlemeden haberi olunca, derhal ok acil olarak, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Merkeziyesi'ne ektii telgrafta;
* M. Kemal niversitesi, Fen. Ed. Fakltesi, Tarih Blm retim yesi, HATAY. .Ilgar, Trk stiklal Harbi, Gney Cephesi VI,Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S.12, stanbul, 1968, s.17; M.S.Anderson, The, Eastern-Question 1774-1923, Newyork, 1966., s.379. 2 Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondros'tan Mudanya'ya Kadar), Ankara, 1989, s.64; U.Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Ankara, s.94; S.Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c.2, Ankara, 1977-78, s.208; Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938) , Haz. Nimet Arsan, Ankara 1964, s. 119-120. 3 S.Tansel, a.g.e., c.2, s.208. Ayrca bkz. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1970, s.25'te: "Franszlarn Anadolu'ya szma abalarn tevik etmeliyiz. Bylece onlar sonu alamayacaklar bir alanda uratrp, daha makul olabilecekleri alanlardan dikkatlerini datmay baarabiliriz" diyen ngiliz diplomat G.Kidston, Fransa'nn bana ukurova'da bir gaile alacan grebilmitir. 4 S.Tansel, a.g.e., c.2, s.209.
1

944

SLEYMAN HATPOLU

"Eyll aynn 15. gn (1919) ngiltere ile Fransa, 1916 ylnda imzaladklar antlamay esas kabul ederek, "Suriye tilafnamesi" ad altnda milletimizi yakndan ilgilendiren bir mukavele zerinde anlatlar. Bu mukavelenameye gre, ngilizlerin haksz olarak igal ettikleri yerleri tahliye eyledikleri blgeleri, Franszlar hakszlk zerine hakszlk yaparak igale balayacaklar, Halep'i harite brakarak, Urfa, Ayntap, Mara ile Adana vilayetlerimizdeki ounluu slm ve Trk olan ve zengin topraklarmz igal blgelerine dahil ederek, kuzeye doru da Harput ve Sivas'a kadar uzanp, buralar da dahile alarak Mersin'in batsna kadar uzanan ve Bat Anadolu ile Dou Anadolu'yu birbirinden ayran bu blgeler Fransz nfuz ve idaresine girecektir" diyerek, durumun ciddiyetini belirtmi ve bu konunun idarecilere ve gazetelere duyurulmas gerektiini bildirmitir5.
Fransann ukurovadaki Emelleri: Bu szlemeye gre Franszlar ukurova'nn verimli topraklarn ellerine geirmiler ve ayn zamanda Suriye'yi uzun sre ellerinde tutabilmeleri iin, Orta Toros Geitleri'ne de hakim olmulardr. Bu hususta Fransz yetkilileri bu yreler iin unlar sylemilerdi6: "Kilikya'nn Franszlar tarafndan igali, stratejik ve ekonomik sebeplerle Suriye'nin tarihi mdafaasn tekil eden Toros Geitleri'ni ele geirmeyi istilzam etmektedir..." Suriye'de kurulacak Fransz hakimiyetinin devamn salamak iin Toros Tnelleri'ni ele geirmek, ayn zamanda ukurova'ya da hakim olmak demekti. Burada, gz
5 Bu hususta daha geni bilgi iin bkz. Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), s.119-120. Ayrca bkz. Osman Olcay, Sevr Antlamas'na Doru (eitli Konferans ve Toplant Tutanaklar ve Bunlara likin Belgeler), Ankara, 1981, s.LXVI vd.'da; Bu itilafnameyi "Suriye tilafnamesi" olarak adlandrm ve 15 Eyll 1919 gn Paris'te ngiliz ve Fransz Babakanlarnn bir araya gelmesiyle bir antlama imzalandn kaydetmektedir. Ayrca Adana Ermenilerine Ma'muret'l-Aziz'e (Elz) gnderilen mektuplardan anlald gibi, Franszlar Adana ve Halep'te hakimiyetlerini saladklar an Diyarbakr ve Sivas zerine ilerleyerek ele geirmeyi dnmektedirler. Bkz. BA, BEO , Harbiye Defteri, No. 244/6-52 (Bu evrak Meclis-i Vkela'ya elden takdim edilmitir). 6 G.Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, Ankara 1971, s.212. Gnmzde de bunun bilincinde olan Suriye daima gney illerimizden bazlarn kendi haritalar ierisinde gstermeye devam etmektedir. Bu vilayetler unlardr: Adana, Mersin, anlurfa, K.Mara, G.Antep, Mardin, Hakkari, Diyarbakr ve Hatay. Bkz. Tokay Gztok, "Suriye'nin Gz 9 limizde", Tercman S. 8610 (13 ubat 1986), stanbul, 1986, s.1; "Byk Suriye Projesi Sekiz Trk Vilayetini de ine Alyor", Hrriyet, S.1 (1 Mays 1948), stanbul, 1948, s.4'te bu vilayetler Seyhan, el, Mara, Malatya, Urfa, Mardin, G.Antep ve Hatay olarak zikredilmektedir. "Suriye Hatay' stedi zal Vermedi", Sz, S.6 (13 Kasm 1987), stanbul, 1987, balkl yazda ise, Suriye'nin bize Hatay'a karlk El Cezire'yi teklif ettii iddia edilmitir. Bu hususta ayrca bkz. Levis Ma'lf, el-Mncid'l-Ebced, Tahran 1363 (1943).

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

945

nnde bulundurulan stratejik nem yannda ukurova'nn zirai adan byk bir potansiyele sahip olmas da Fransz sanayii iin ayr bir hammadde kayna tekil etmesiydi. Zaten Fransz yetkilileri, ukurova'y ekonomik adan deerlendirmekte ve kendi iktisad karlar iin bu blge zerinde hassasiyetle durmakta idiler 7. Bu blge zerinde Franszlarn tatbik etmeyi dndkleri baka fikirleri de vard. Fransa daha nce tehcir kanunu ile blgeden uzaklatrlan Ermenileri tekrar ukurova'ya getirip, eski yerlerine yerletirmek istiyordu8. Franszlar Ermenileri niin buraya yerletirmek istiyorlard sorusuna gelince; bunun sebebi gayet akt. nk onlar Ermenilerden istifade etmek9 ve bu dorultuda da Ermenileri Trk insanna kar maa olarak kullanmak isterken, ayn zamanda da Ermenilere ukurova'da bir devlet kurmay vaad ediyorlard10. Ayrca Franszlar, blgeyi terketmek durumuna gelince; burada ortaya kacak boluu bir Ermeni devletii ile doldurabileceklerini de dnyorlard. Bylece Trk Devleti ile, gneydeki yani Suriye'de yaayan mslman Araplar arasnda bir tampon devlet kurulacak ve mslmanlarn birlemeleri de nlenmi olacakt. Bu konuda Mustafa Kemal Byk Nutuk'ta meseleye yle bir aklk getirmektedir: "...Halen ecnebi taht- igalinde bulunan manatktan, Kilikya'y Arabistan ile Trkiye arasnda bir etat tampon vcuda getirmek maksadiyle anavatandan ayrmak arzusunda bulunulduu mevz bahis edildi. Anadolu'nun en koyu Trk muhiti ve en mahsuldar ve zengin bir mntkas olan bu ktann hibir suretle ayrlmasna muvafakat edilmeyecei..."11. Bylelikle bu blgede Fransa'nn denetiminde bir Ermeni Hristi-

7 Bu hususta, 27 Mart 1920 gn Fransa Parlamentosu'nda eski Fransz Babakan Briand konumasnda 1916 senesinde yaplan antlamadan (Sykes-Picot) sz etmi, Kilikya, Adana, Mersin'den skenderun ile Diyarbakr ve Van glne dein olan topraklarn Musul'u da ierecek biimde Fransa'ya ayrldn hatrlatm ve konumasna yle son vermitir: "....Musul, skenderun'un hinterlanddr. skenderun'da bu blgenin doal bir mahrecidir. Fransa, pamuktan mahrumdur. Adana'daki pamuk bu bakmdan son derece nemlidir". Bkz. .ztoprak, Kurtulu Savanda Trk Basn , Ankara, 1981, s.159 vd. 8 ATASE, Ar.6-2132, Kls.383, Dos.43-12-6, F.35; Ali Saip, Kilikya Facialar ve Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri, Ankara, 1340, s.17-18. 9 Wayne S.Vucinich, The Ottoman Empire, Newyork, 1979, s.182. 10 Salhi S. Sonyel, "Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Mezalimi", Belleten, c.XXXVI. S.141 (Ocak 1972), Ankara, l972, s.43-49. 11 Mustafa Kemal, Nutuk, c.1, stanbul 1982, s.244.

946

SLEYMAN HATPOLU

yan devleti oluturularak, iki islm ahalisi arasna bir nifak sokmak niyetinde olduklarn grebiliriz. Bu szleme ile ngilizler, igalleri altnda bulunan Gney ve Gneydou Anadolu blgesini Franszlara brakrken, bundan eitli ekillerde faydalanacaklarn dnyorlard. Bir kere devaml olarak kaynayan bir blgenin sorumluluunu Franszlara devretmek suretiyle onlar Trklerle kar karya brakmlard. Dier bir husus ise, ngilizler blgeden ekilme kararyla buradaki kuvvetlerinin serbest kalmasn salamlard. Ayrca ngilizler, Trklerin kutsal vatan topraklar olan bu blgeleri sonuna kadar mdafaa edeceklerini anlam olduklarndan, Franszlar bu blgede megul ederek, dikkatlerini de Arap lkelerinden ekmilerdi. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir de Robeck'in 12 Kasm 1919 gn Lord Curzon' a gndermi olduu rapor, bu dnce ve grleri dorulamaktadr12:

"Suriye ve Gneydou Anadolu'nun ngiliz igalinden Fransz igaline devri hususundaki kararn aklanmas zerine burada gsterilen tepki, Adana blgesinin Trkiye'nin tabii ve ayrlmaz bir paras olduu gereini bir kere daha ortaya koymutur. Nitekim bu karar zerine stanbul'daki Mttefik devletlerinin yksek komiserlerine memleketin eitli yerlerinden gnderilen telgraflarla Franszlarn Antep, Urfa ve Mara igalleri protesto edilmitir. Gelen telgraflarn hemen hemen ayn formun tekrarndan ibaret bulunuu mill hareketin tekilatlannn yaygn ve sratli olduunu,...". gstermektedir. Ayrca dier bir hususta ngiltere, Irak ve Msr'a karlk bu blgeleri Fransa'ya terk etmiti13.
Bylece, Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal'in btn abalarna ramen Mondros Mtarekesi gereince 7 Kasm 1918 tarihinden itibaren blgede balayan ngiliz-Fransz ortak harekat bir mddet sonra "Suriye tilafnamesi" ne gre tam bir Fransz igaline dnmt. Franszlarn tarihi, kltrel ve asker bakmdan blgedeki varlklarn uzun sre devam ettirmeleri mmkn olamazd. Ermenilerin, mill emelleri, Franszlarn smrgeci gayelerinin tahakkukunda bir vasta olarak kendisini gsterirken, dikkat ekici bir paradoks da meydana getirmekteydi. Zira, bu smrgeci emeller, Ermeni isteklerinin, istikbaldeki yegane dayanan oluturacakt.
Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s.24-25. Ayrca Gney ve Gneydou Anadolu'dan stanbul'daki tilaf Kuvvetleri yetkililerine ekilen telgraflar iin bkz. B.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, Ankara 1973, s.223 vd. 13 S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), c.1, stanbul, 1982, s.317.
12

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

947

Btn bunlara dayal olarak, Ermeni liderlerinin Anadolu topraklar zerinde bamsz bir Ermenistan Devleti kurulmas iin altklarn biliyoruz. Bunlar yalnz, Dou Anadolu vilayetlerini deil; Mara ve Kilikya'y da Ermenistan snrlar iinde gsteriyorlard. Franszlar ise, bir yandan Ermenileri silahlandrp eiterek, Gney Anadolu'ya sava orta olarak srerken, bir yandan da Ermenilerin Adana ve skenderun zerindeki isteklerine kar duruyorlard. Buralarda kendilerinin tarihi rol bulunduunu ve blgenin Franszlara ait olabileceini kesinlikle ifade etmekteydiler 14. Dier taraftan " Suriye tilafnamesi" ne gre ngilizlerin yerini nce Fransz asker elbisesi giyinmi Ermeni Gnll Taburlar ald15. Bunu Fransz askerleri takip etti. Daha sonra da, bu blgedeki Trk ounluunu yok etmek isteyen Franszlarn, tat gemileriyle getirdii Amerika, Msr, Suriye ve Fransa'daki muhacirler takip etti 16. Olaylarn bizzat ierisinde bulunan Gani Girici ise; "gal esnasnda ukurova'ya 200.000 Ermeni geldi"17 diyerek, hadiseleri dorulamaktadr. Bylece ukurova'ya bir Ermeni akn balamt18. ukurova'ya Ermenilerin gelmesi zerine Adana valisi Nazm Bey istifa ederek, grevini vekaleten yrtmeye balad. Nazm Bey igalden sonra stanbul'a ektii telgrafta, salk durumu ve mahallin icabndan dolay istifa ettiini bildiriyor ve vilayetin halini pek ackl bir surette tasvir ediyordu. Franszlarn amac orada bir Ermeni Cumhuriyeti kurmak ve Ermenilerin halen zayf bir aznlkta bulunmalarndan dolay, imdiki halde buna muvaffak olamazlarsa, geici olarak mstakil bir hkmet tekil etmek olduunu ve igal askerlerinin yzde sekseninin Ermeni Gnllleri'nden19 ol-

Bu sralarda Ermenileri himaye eden Amerika Cumhurbakan Wilson bu durumu stlenmiti. Bar konferansnda Ermenileri hararetle savunuyor ve kurulacak Ermenistan Devletinin snrlar ile bizzat ilgileniyordu. Buna karlk ngilizler, Ermeni isteklerini biraz mbalaal bulmaktaydlar. Bkz. S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava) , c.1, s.527. 15 ATASE, Ar.1-16, Kls.185, Dos.21-91, F.93; ATASE, Ar.6-2132, Kls.383, Dos.43-12-6, F.34; .Ilgar, a.g.m. s.17; Necati plak, el Tarihi, Ankara, 1968, s.216. 16 ATASE, Ar.1-1, Kls.48, Dos.15-185, F.26; .Ilgar, a.g.m., s.17. 17 Abdulgani Girici bu sayya Anadolu'nun eitli yerlerinden ukurova'ya gelen Ermenileri de dahil etmitir. G.Girici, Derlediimiz Hatralar , (Tarih 30 Temmuz 1988), Adana, 1988; Selahattin Tansel, a.g.e. , c.2, s.206. 18 ATASE, Ar.1-1, Kls.48, Dos.15-185, F.26. Buna gre, bu Ermeni aknn durdurmak zere 4 Kasm 1919 tarihli Harbiye Nazrlndan, Erkan- Harbiye-i Umum Riyaseti'ne de bir yaz gnderilmiti.; B.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk , c.1, s.228; Hasan en, 5 Ocak,Yeni Adana, 5 Ocak 1968, Adana, 1968, s.2. 19 Ermeni Gnllleri: Legion Ermenien: Legion Do'rient: Gamavur olarak eitli dillerdeki yazl ekli.

14

948

SLEYMAN HATPOLU

masnn buna dahil olduunu belirtmiti20. Ayrca Franszlar ukurova'y igal ederken, Ermeni Gnllleri'nin yan sra dier smrgelerinden getirdii Tunus, Cezayir ve Senagal'li askerlerden de yararlanma yoluna gitmilerdi21. Bylece, Frat nehrinin batsnda Kilikya ve Suriye'ye yerlemi olan Fransz kuvvetleri drt tmene ulamt. Suriye-Kilikya Fransz Ba Mmessili ve Dou Ordusu Bakomutan General Gouraud kumandasndaki Fransz kuvvetlerinden Birinci Dou Tmeni karargah ile beraber byk bir ksm Adana'dayd. Ayrca 7. Svar alaynn karargah Adana'da ve birlikleri de piyade alaylarnn emrinde bulunuyordu. Bu tmenin bir alay Tarsus'a, bir alay da Mersin'e yerlemiti. slahiye, Bahe, Ceyhan ve Pozant'da Birinci Tmenden birer takviyeli tabur bulunmaktayd. Franszlar geni bir alana yaylm olan bu tmenin her yerde zayf olduuna hkmederek, 1920 yl ubat aynda Suriye'deki kinci Tmeni de Anadolu'ya getirmiler, ayrca srf Antep'e kar zaman zaman takviye kuvvetleri de sevketmilerdi22. Ayrca Fransz komutanlna bal olarak, blgedeki Ermeni kuvvetlerinin mevcudu 10.000 civarnda bulunuyordu. Bunlarn bir ksm Fransz askeri gibi tekilatlanm ve Fransz niformas tayan birlikler halindeydiler. 4.500 mevcutlu bir alay olan bu birlik, daha Birinci Dnya Sava bitmeden nce, Franszlar tarafndan Msr'da kurulmu olup, Lejyon Doryan (Legion D'orient) adn tayordu. Gney Anadolu igal edilirken, Fransz ktaat ile beraber eski yurtlarna dnen Ermenilerin bir ksm, asker dzen ierisinde mill kuvvetler halinde rgtlenmilerdi. Ermeni kuvvetlerinin nc ks-

Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1951, s.172. ATASE, Ar.1-2, Kls.86, Dos.144 (318), F.99-1; HTVD, S.12 (Haziran 1955), Belge no. 308'de: XV.Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa'nn, Mondros Mtarekesi'nin tatbikini kontrol etmek iin Erzurum'a gelen Ravlinson'dan ald belgeyi, Harbiye Nezareti'ne: "Adana ve Suriye'ye kan btn Fransz kuvvetleri 12.000 kadard ve hemen hepsi de Cezayirli, Tunuslu ve Turko denilen mstemlekat askeridir. Franszlarn byk kuvvet sevkine iktidarlar yoktur" diyerek durumu bildirmitir. Ayrca hsan Ilgar, a.g.m., s.17'de: "Franszlar smrgelerinden getirdikleri bu mslman askerlere, Trklerin islamiyetten ayrlarak Bolevik olduunu ve Halife'ye kar isyan ettiklerini srekli bir ekilde telkin etmilerdi" diyerek olayn ne derece boyut kazandn gstermektedir. Daha sonra ise bu askerler, dara den halkn camilere kouu, camilerde okunan ezanlar, yaplan ibadet ve dualar bu mslman askerlerin dikkatlerinden kamamt. Yava yava hakikati gren Cezayir ve Tunuslular, Trk Milli Direnii'ne silah, mhimmat, haber verme hizmetinde byk yardmlarda bulunmulard. 22 S.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), c.1, stanbul 1982, s.526.
21

20

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

949

mn ise eteler tekil ediyordu. Bu Ermeni kuvvetlerinin blge itibaryla dalm yledir23: Antep'te Mara'ta Hacn'da (Saimbeyli) Urfa'da Zeytun'da (Sleymanl) ar'da Kozan'da Adana ve Mersin'de Osmaniye, Haruniye, Bahe ve slahiye'de 1.000 kii 2.500 kii (Bunlara Ermeni Alaynn iki taburu dahil). 2.000 kii (Bunlara Ermeni Alaynn bir taburu dahil). 1.500 kii 1.000 kii 500 kii 350 kii 300 kii 1.000 kii

Bu paradoks, ukurova'da Fransz-Ermeni ibirliini devam ettirmi ve mterek hareket Trkleri tehdit etme ekline dnmt. Bylelikle ksa srede ukurova blgesinde Ermeni-Fransz zulmnn Trklere ynelmesi neticesini dourmutur. Hakim bir millet iken bir anda nc snf bir smrge ahalisi durumuna den ve sahip olduu topraklar elinden karmaya zorlanan Trk halknn, bu duruma rza gstermesi dnlemezdi. Nitekim btn yurtta ferdi giriimler eklinde ve daha ok intikam gayesine dayal direni hareketlerinin ortaya kmasn engellenememitir. Ermenilerin ukurova Politikas: Ermenilerin blgedeki politikalarna ve faaliyetlerine gelince; Ermeniler eski alarda yaadklar topraklar Asl Ermenistan adyla iki ksma ayrmlard. Birincisi "Byk Ermenistan" ikincisi ise "Kk Ermenistan" . Byk Ermenistan 15 vilayete blnmt24. Kk Ermenistan ise, vilayete ayrlm ve Kilikya Ermeni Krall adyla da belirttikleri prensliin topraklar Kilikya'da, sahil ve dalk Kilikya olmak zere iki ksma ayrlmt 25. Kilikya Ermenistan'nn snrlar esneklik gsteren ve yzyllar boyunca bir ok devS.Selek, Milli Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), c.1, s.526-527. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1976, s.18-21; H.Kemal Trkz, Osmanl ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Ankara, 1983, s.3. 25 M.Aktok Kagarl, Klikya Tabi Ermeni Baronluu Tarihi,.Ankara, 1990, s.1 vd. Ayrca bu hususta bkz. Erdal lter, "el'de Ermeni Faaliyetleri", Kuvay Milliye Dergisi , S.178 vd, Mersin 1975.
24E.Uras, 23

950

SLEYMAN HATPOLU

letlerin igal ve istilasna uram bir geit ve arpma sahas olan bu blgelerde hi bir zaman devaml, mtecanis ve mill bir Ermenistan devleti mevcut olmamtr. Kk kk krallklar, ou zaman blgedeki byk devletlere bal olarak, muayyen yrelere hkmetmilerdir26. Burada unu da ifade etmek yerinde olur kanaatindeyim; Ermeniler yaratl itibariyle ancak gl olann yannda yer almlardr. rnein Trklerin Anadolu'ya gelmesiyle Bizans'a kar Trklerin yannda yer almlardr 27. nk Trkler o srada glydler ve bu asrlarca byle devam etmiti 28. Mondros Mtarekesi'nden sonra ise Trkler zayf duruma dm bulunuyordu. stelik Trk yurdu ucundan kysndan istila edilmiti. Bylelikle g bakasnn eline gemi gibi grnmekteydi. yle ise, gl olann yannda yer almalar tabiatlar gerei idi. Ayrca bir baka husus da; tilaf Devletleri, Kafkasya'dan Kilikya'ya kadar uzanacak "Byk Ermenistan" fikrinden vazgemeyeceklerini ve byle bir politikay da Trklere kabul ettirebilecek gce sahip olduklarn tahmin ediyorlard29. Bu dnceye ve bu gemie dayanarak politikalarn izmeye alan Ermeniler, Osmanl mparatorluu yklrken, mutlu sona ulaabileceklerini zannettiler. Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda ukurova'da kargaa yaratmaya altlar. Mondros Mtarekesi'nden sonra bu kargaa daha da artmt. Bunun zerine ukurova yresine bir Amerikan soruturma heyeti gelmiti. eitli din, dil ve rklara mensup halkn ileri gelenlerini toplayarak, Adana'nn idaresi hakkndaki fikirlerini sordu. Bunlardan ortodoks ve katolik Ermeniler Fransa himayesinde bir Ermenistan kurulmasn istediler30. Zaten Franszlar da, kendi denetimlerinde Kilikya adyla bir Ermenistan meydana getirmek istiyorlard31. Mondros Mtarekesi'nden sonra, stanbul Patrii ve Sis Ermeni Katalikosluunun organizatrlnde, Fransz igalinin ksm olarak gsterdii
H.K.Trkz, a.g.e., s.3 vd. ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, Haz. hsan Sakarya, Ankara, 1984, s.8. 28 Aslnda kt meziyetlerine ramen Ermeni halk, dardan tahrik edilmediinde yzyllar boyunca Trk halkyla birlikte beraber yaayabildi. Bkz. Salahi R.Sonyel, "Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c.XXXVI, S.141 (Ocak 1972), s.49. 29 B.N.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, Ankara, 1973, s.215. 30 Sadi Koca, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, Ankara, 1967, s.236; ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, s.403. 31 ATASE, Atatrk Arivi , Kls.3, Dos.1335/4-2, F.9, 9-1: 8; Atatrk zel Arivi'nden Semeler, Ankara, 1981, s.16-23.
27 26

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

951

msamahadan da yararlanma yoluna gitmilerdir32. Franszlarn Ermenilere gstermi olduklar bu msamaha ise; tarih, kltrel ve asker bakmdan blgedeki varlklarn uzun sre devam ettirmek isteyen Fransa'nn politikasn gerekletirmede bir ara olmasdr. Bylece tilaf Devletleri Ermenilere mstakil-bamsz bir devlet vaad etmilerdi 33. Bu durum Fransz, ngiliz veya Ruslarn Ermenileri ok sevmelerinin bir sonucu deildi. Bilakis blgede bata Franszlar olmak zere, mstevlilerin karlar sz konusuydu. rnein Fransa, ukurova'da kurulacak olan bir Ermeni Devleti'yle Trkiye'nin Suriye'ye dorudan mdahalesini nleyecek ve bu ise Suriye'deki Fransz egemenliine bir gvence tekil edecekti. Dier taraftan, Fransa'nn ukurova politikas balca iki dorultuda kendini gsteriyordu: Ermenilere asker harekatta yer verilmesi ve ukurova'nn idar ynden Ermeniletirilmesi34. Ayrca Ermenilerin Kilikya'daki isteklerini destekleyen Fransa, Adana ve skenderun zerinde Ermenilerin tarih rolleri bulunduunun kabul edilmesine taraftard. Franszlar, Ermeni isteklerini desteklemekle beraber, bu verimli topraklardan ayrlmay da dnmyorlard 35. Bylece o zamanlar Fransa Babakan Briand da bu hususta unlar sylemitir36:

"Adana blgesi ve Mersin limanyla skenderun, doal ve mkemmel bir krfez tekil eder. Buna karlk stratejik savunmay salayacak dalar, krfezden bir hayli uzaktr. te bu sebepledir ki, asker tesir sahamzn snrlarn, Ermenilerin rza ve istekleri zerine, daha telere gtrmek istedik."
te bu olaylara paralel olarak, Franszlar igalden hemen sonra, vaktiyle Trkiye'den g ettikleri kabul edilen 100.000 Ermeni'nin Trkiye'ye dnmelerini istedi37. Bunun zerine 1915 tehcirinde Anadolu'dan karlan Ermenilerden 100.000 kadar ukurova'ya gelerek, 70.000'i Adana ve kylerine, 12.000'i Drtyol'a, 8.000'i Hacn'a, geri kalan da Kozan civarna ve ayrca Mara ve Zeytun'a da 50.000 Ermeni yerletirilmitir38.
32 33

C.Yurtsever, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi., stanbul, 1983, s.287-288. S.R.Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, c.1, Ankara, 1973, s.43. 34 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 1919-1922 , Ankara, 1988, s.180181. ATASE, Belgelerle Ermeni Sorunu, s.402-403. ATASE, a.g.e., s.402. 37 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1971, s.45-46; Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c.2, Ankara, 1978, s.206. 38 K.Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1985, s.279-280; C.Yurtsever, a.g.e., s.289; Tevfik Cokun, Kadirli Milli Mcadelesi ve Hatralar, Kadirli 1967, s.25.
36 35

952

SLEYMAN HATPOLU

Ermenilerin ukurova'ya gelilerini Bremond eserinde u ekilde anlatmaktadr; bunun iin okullar, i yerleri ve atlyeler organize olundu. Ayn zamanda 1919 yl sonlarnda 60.000 Ermeni'nin bulunduu Adana'daki ylmay nlemek iin, aadaki ekilde yeniden yerleme oluturuldu: Hacn 8.000, Hassa 1.000, Drtyol 12.000, Osmaniye 1.000, Misis 1.200-1.500 aras, Abdiolu 1.000 civarnda, Nacarl 1.000 civarnda, ncirlik 1.200, Tarsus 34.000 aras, Mersin 2-3.000 aras. Bundan sonra ise Kilikya'daki Ermenilerin says 1919 yl sonunda 120.000 kiiye ulamt39. Bu olay yaayanlardan Ceyhanl Hamit Seluk yle anlatmaktadr40: "Fransz igaliyle beraber eski gen Ermeniler geldiler. Sonra da beraber geri gittiler". 4-6 Kasm 1919 tarihlerinde Harbiye Nazr Cemal Paa'nn 12. Kolordu Komutanlna gnderdii bir yazda; Ermeni nfusunun oalmas iin Anadolu'dan ve Amerika'dan Adana'ya gnderilen muhacirlerin durdurulmas 41 istenmektedir. Zaten ngiliz ve Franszlar, gneyi Ermeni milisleriyle birlikte igal etmiler, Adana'da bulunan Ermeniler igalcileri yollara hallar sererek karlamlard42. Bylece Fransz-Ermeni ibirlii devam etmi, mterek hareket43, Trkleri tehdit etme ekline dnmt44. Bu davran ukurova ve Gneydou Anadolu iin bir felaket olmutu. Bu durum blgede FranszErmeni ibirliini ve bunun tabii sonucu olarak da Ermeni taknlklarn gryoruz. Bu srada Ermeniler baz cemiyetler kuruyor ve bu cemiyetler vastas ile faaliyete geiyorlard. Bu cemiyetlerden birisi Genlik Dernekleri idi. ukurova'ya gelen Ermenileri mstahsil duruma getirmek, Trkleri Fransz makamlarna jurnallemek ve genlerini siyasi cemiyetlerle yetitirmek ynn-

E.Bremond, La Cilicie En 1919-1920, Paris 1921, s.11-12. Hamit Seluk (Ya 82, Derleme tarihi 6 Austos 1987). 41 ATASE, Ar.5/2068, Kls.303, Dos.8-16, F.146-3. Ayrca bkz. ATASE, Ar.1-1, Kls.48, Dos.15-185, F.26; ATASE, Ar.1-16, Kls.186, Dos.25-93, F.18. Bu olaylar kesin olarak dorulayan, stanbul'dan Kayseri'nin Evrek kyne gnderilen bir Ermeni papaz, Jamanak gazetesine gnderdii mektupta; "...Terini evvel'in (Ekim) birinde (1919) Adana'ya vasl olduk. Nazar dikkatimizi celbeden Ermeni muhacirlerinin adrlar oldu. ehrin haricinde adrlardan mrettep bir ehir daha tekil etmi idi". Bu konuda bkz. "Bir Ermeni Rahibinin Mektubu", Vakit, 28 Kanun evvel 1335 (1920), S.770, stanbul, 1920; Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, s.228. 42 F.R.Atay, ankaya, stanbul, 1984, s.237. 43 Franszlar ukurova'y igal ederken yerli hristiyanlar da (Ermeniler) bunlara yardmc olmulard. Bkz. Wayne S. Vucinich, The Ottoman Empire, Newyork 1979, s.182. 44 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.2, s.457 vd.
40

39

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

953

den gayret sarf ediyorlard. Sk sk gsteriler dzenliyorlar ve her frsattan yararlanarak, hlyasn gttkleri Ermenistan krallnn bayran ekiyorlard45. Ermeniler bu frsattan azami derecede istifade etmek ve Franszlarn gzne girebilmek iin Trklere kar tecavzlere balayarak, ikinci bir cemiyet olarak da Ermeni ntikam Alay'n kurdular46. Bu konuda Ali Saip47:

"Adana'da tekil edilen Ermeni ntikam Alay alenen zulm ve itisaf bayran am idi. Fakat bu alay kimden intikam alacakt? Ordu terhis edilmi, Adana vilayeti kontrol altna alnm idi. Franszlarca bu nvan altnda bir alay tekiline nasl muvafakat ediyorlard. Bu intikam alayna ne lzum vard. Fakat onlarn hedefi yalnz Trk Hkmeti, Trk hakimiyeti deildi, bizzat Trk hayatna kast idi ve bilhassa onu yaatmamak, onu bomak ldrmek idi" demektedir. Nitekim Ermeni intikam hareketleri ubat 1919'da korkun bir art gstermitir. Franszlar bile buna tahamml edememiler ve Ermeni Gnllleri'nden bir taburu datarak, 1 Mart 1919'da Port Said'e gndermilerdi48. Buna ramen, Ermenilerin vahiyane hareketleri olduka hzl bir ekilde devam etmiti49.
Ayrca Franszlar ukurova'da, Trklerin elindeki silahlar toplamlar ve dier yandan ise Ermenileri Trklere kar silahla donatmlard50. Bunun zerine Temsil Heyeti Bakanl tarafndan, Albay Refet Bey'e gnderilen bir telgrafta; Adana'da halkn durumunun iyi gitmedii, Franszlarn Mara
Tahrik amacyla da zaman zaman Adana caddeleri Ermeni bayraklaryla sslenmeye allyordu. Bkz. "Adana Ahvali", Hakimiyet-i Milliye , 16 ubat 1336, S.9, Ankara, 1920. Ayrca 18 Mart 1919'da Fransa'nn Beyrut'taki Suriye-Kilikya Olaanst Komiseri Picot'nun Adana'ya geliinde, Fransz bayraklarnn yan sra Ermeni bayraklaryla da selamlanmt. Bkz. K.Ener, ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara, 1970, s.34. Bundan sonra Ermeniler ksa srede silahlanarak, "Ermeni Milis Tekilat" n kurmak zere harekete gemiler ve Franszlar da bu isteklerini kabul etmilerdi. Bkz. B.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.1, s.370. 46 General Gouraud'nun, emrinde bulunan alt taburdan Ermenilerden meydana gelmiti. Bunlarn tekiline 1916'da Babakan Briand tarafndan balanm ve bir "Ermeni Alay" kurulmutu. Trkler buna "Ermeni ntikam Alay" adn vermilerdi. Bkz. Yahya Akyz, a.g.e.,s. 180 vd. Ayrca Franszlar tarafndan baz Trk kylerine gnderilen Ermeni "ntikam Ekipleri" meydana getirilmiti. Bkz. S.R.Sonyel, a.g.e. c.1, s.202. 47 Ali Saip, Kilikya Facialar ve Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri , Ankara, 1340, s.14. 48 G.Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.45-46; S.Tansel, a.g.e. , c.2, s.206. 49 S.R.Sonyel, a.g.m., s.45. 50 HTVD, S.18 (Aralk 1956), Ankara, 1956, Belge no. 463; ATASE, Atatrk Arivi, Kls.23, Dos.1336/13-1, F.32, 32-1: 3; Atatrk zel Arivi'nden Semeler , s.126-131. Bu hususta General Gouraud'nun muhtra rneinde detayl bilgi verilmektedir. Bu muhtrada Franszlar tarafndan datlan silahlarla Ermenilerin mslman halk katliamdan geirdikleri aka belirtilmektedir. Bkz. B.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c.2, s.447 vd.
45

954

SLEYMAN HATPOLU

ve Urfa'da yaptklarn aynen Adana'da da tatbik ettikleri, Ermenileri silahlandrdklar ve bunlar mslman halka saldrttklar, Kozan civarnda mslmanlardan toplanan silahlar ve hatta hayvanat dahi Ermenilere verdikleri, ad geen civarda Hamamky, Kurdolu iftlii, Toklubey iftlii, olakhasan, Yassal, Mehmetaa ve Kabasakal kyleri Ermeni jandarma ve gnllleri tarafndan tamamen tahrip edildii ve bu kylerden kaan mslman halkn Ceyhan ve Karsant taraflarna hicret ettikleri ve Bucak civarnda dier bir ka kyn yakld haber alnmtr. Franszlar bu durumda ukurova'da yaayan halk arasnda intikam tohumlarn ekerek, Ermenilerin Trkleri katletmesini tevik etmekteydiler51, eklindeki haberiyle de olaylarn korkun boyuta ulat belirtilmekteydi. Adana'da ksa bir sre vali vekili olarak bulunan Esat Bey ise anlarnda unlar sylemektedir52:

"Adana'nn Ermeni murahhas Muh vard. Avrupa'da tahsil grm, gen ve halis bir komitac idi. Kendisinin oturduu binann altndaki dkkanlarda bomba yaplyordu. Bir gn bir bomba infilak eder, bina berheva olur. Binann enkaz altnda ve sandk iinde bombalar kar. Kiliseleri ve reis-i ruhanilerin oturduklar yerleri bile byle silah depolar ve birer fesat ocaklar haline getirmilerdi. Bundan baka mukaddesata, ibadethanelere kadar el uzatmlard, ezcmle akam ve yats ezanlar minarelerden okunurken Ermeniler tarafndan kurun atlmak suretiyle mezzinlerin hayatlarn tehlikeye koymulard. Bu kabil sarkntlklar igal memurlarnn gzleri nnde ve memleketin iinde yani nfus kesafeti inzibat vesaiti kuvvetli bir yerde oluyordu. Krlarda kylerde artk ne yapmazlard...."
Bu durumlara ahit olan Gani Girici, bir olay yle anlatmaktadr: "Ermeniler, Adanadaki Hac Bayram Camiinin minaresine kpek kardlar ve havlattlar. Bundan sonra, Trkler ezannz okunuyor, namaz klmaya gidin dediler 53. Ayrca Ermeniler Trk dkkanlarn 10 ubat 1919 tarihinden itibaren yamalamaya baladlar. 25 ubat da ise, sarraf Vanl Ahmet Efendi51 HTVD, S.13 (Mart 1955), Ankara, 1955, Belge no. 350; Abdullah Halaolu, Hatralarm, (Yaynlanmam), Kozan 1990, s.1'de; "...Bir gn 50 kadar Ermeni etesi gelerek, Hamamky'ne gidiyor, orada deirmenciyi ldryor ve deirmenini yakyorlar. Daha sonra Kurdolu iftlii'ni yakyorlar, sonra olakhasan kyn atee veriyorlar..." diyerek, belgeye doruluk kazandrmaktadr. 52 Esat zouz, Adana'nn Kurtulu Mcadelesi Hatralar, stanbul, 1935, s.27; K.Grn, a.g.e., s.278'de; "Franszlardan cesaret alan Ermeni gmenleri oralardaki mslmanlara zulme baladlar. Ceyhan'da Yunus Hoca'y ezan okurken vurdular..." diyerek, olaylara aklk getirmektedir. 53 Gani Girici, Derlediimiz Hatralar, (ya 88, Derleme tarihi 30 Temmuz 1988), Adana, 1988.

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

955

'nin evi talan edilerek ve kendisi snglenerek, delik deik bir vaziyette ehit edildi54. Bylece Franszlar, haksz igallerinden sonra, halka kar ok fena hareketlerde bulundular ve bunlar Fransz niformas altnda Ermenilere yaptrdlar55. Bu konuda TBMM Gizli Oturumunda M.Kemal yle demitir56:

"...Denebilirki, her ne sebeple olursa bu memlekette Ermenilerle milletimiz arasnda bir takm kanl vekayi cereyan etmitir. Bu iki milletin birbirine ve bilhassa Ermenilerin milletimize kar kuvvetli buuz ve adavetleri vardr. Binaenaleyh Ermenileri bize taslit etmek, ahali-i islmiyeye taslit etmek, bittabi gayet yanl hareketti. nk, Ermenilerin gayesi -bilhassa himaye ve siyanet grldkten sonra- Kilikya'da, Antep'te, Mara'ta, Urfa'da, her nerede bulurlarsa ahali-i islmiyeyi imha etmektir. Oralarda bulunan zavall kardalarmz pek ac muamelelere maruz kalmlardr...".
Franszlarn destei ile Ermeniler, ukurovada yaayan Trk halkna kar ar bir ekilde acmasz olarak eylemlere giritiler. Ermeniler yapacaklar bu eylemlere silah temin etmek iin, Trk jandarmalarnn idaresinde bulunan ve ierisinde silah bulunan depoya yaptklar baskn srasnda Jandarma Okulu Muallimi Osman Efendi ve iki jandarmay, ayrca sivil halktan da iki kiiyi ehit ettiler57. Bu hadiselerden baka, 11 Haziran (1920) gn leden sonra ise aresiz bir grup halk Khyaolu iftlii'ne vardklarnda, otuz kadar Ermeni'den oluan bir etenin saldrsna urayarak, btn erkekler bir eve, kadnlarla ocuklar dier bir eve doldurularak, krk erkek, yirmibir kadn ve says tespit edilemeyen ocuklar kamadan geirilmi ve kadnlarn kollarn ve kulaklarn kesmek suretiyle bilezik ve kpelerini de almlardr58.
54 Ali Saip, a.g.e., s.12; D.Arkolu, Hatralarm, stanbul, 1961, s.134; Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976, s.703; A.Alper Gazigiray, Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul, 1982, s.230-231. 55 Kzm ztrk, Atatrk'n TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, c.1, Ankara, 1981, s.142; TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.1, Ankara, 1985, s.7. 56 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.1, s.7; K.ztrk, a.g.e., c.1, s.143. 57 Gani Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, 26 Aralk 1977, Adana, 1977. 58 HTVD, S.14 (Aralk 1955), Ankara, 1955, Belge no. 372; ATASE, Ar.1/4282, Kls.593, Dos.5-139, F.38-6; A.Alper Giray, a.g.e., s.229; "Ermeni Fecayii", Hakimiyet-i Milliye, S.39 (17 Haziran 1336), Ankara, 1920; Gani Girici, "galci Franszlarn Yz Karas 10 Temmuz 1920, 68 Yl nce Ka-Ka", Ekspres , 11 Temmuz 1988, Adana, 1988, s.5; D.Arkolu, a.g.e. , s.132; M.Hocaolu, a.g.e. , s.702; Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kkeni 1878-1918 , stanbul, 1987, s.121; "5 Ocak Grlmemi Bir Zulmetin Boulduu Gndr", Dirlik, S.776 (5 Ocak 1966), Adana, 1966; Ahmet Remzi (Yreir), "Abdulgani Efendi'ye" balkl 14 Austos 1336 tarihli verilen grev belgesi ve raporu. Bu konuda bkz., Sleyman Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi (1915-1921) Antakya, 1999.

956

SLEYMAN HATPOLU

ukurova'da olan bu hadiseler zerine M.Kemal Paa, Bursa'da 56. Frka Komutan Miralay Bekir Sami Efendi'ye gnderdii telgrafta; "Gelecekteki durumun General Gouraud'ya bildirilmesi ve kumandan Brissot'ya vaziyetin hemen tebli edilmesi maksadyla; ukurova'da, islm ahalisine kar yaplan bu hareketler, halkn galeyana gelmesine vesile olmutur. Bu hadiselere derhal son verilmesi istenilmi, aksi takdirde vuku bulacak hadiselerden hi bir mesuliyeti kabul edemeyeceini" bildirmitir59. Bu telgrafa ramen, ukurova'daki Ermeni mezaliminin nne geilememitir. Yine 12 Haziran 1920'de Yreir ovasnda 150 kiiyi ldrmler ve bir o kadarn da yaraladklar yetmezmi gibi otlu Ky'nde de 5 obann gzlerini oymulardr 60. 15 Haziran 1920 tarihinde ise, Camili ve Dedepnar kylerinde Trk eteleri var bahanesiyle Feytullah iftliine toplanan Ermeni komitecileri 500 kadar kuvvetle iki kyn halkndan ve etraftaki airetlerden biriken 175-200 kii kadar silahsz kadn ve ocuklar ehit ederek, evlerini de yakp ykmlardr61. Baka bir hadise de yle cereyan etmitir: galcilerden Sancak Guvarnr ve Harp Divan Bakan olan Kolonel Normand, sanki Ermeni komitecilerinin elinde bir maa olmutur. Bir ok Trk'n haksz yere, mdafaas alnmadan idamna emir vermitir. Kolonel Normand eski garaj (imdiki Merkez Camii) civarndan geen Seyhan nehri kenarnda gzlerini balatmadan yirmi iki Trk' kuruna dizdirmi ve bu ii de bizzat Ermeni etelerine yaptrmt62. Franszlardan yz bulan Ermeniler, yaptklar yetmezmi gibi bir de imanyan Hkmeti'ni kurdular (16 Haziran 1920) 63. Trk-Ermeni davalarn

HTVD, S.14 (Aralk 1955), Ankara, 1955, Belge no. 372. ATASE, Ar.1/4282, Kls.593, Dos.5-139, F.37. 61 Ahmet Remzi, a.g.r.; "Ermeni Fecayii", Hakimiyet-i Milliye, S.39 (17 Haziran 1336), Ankara, 1920'de bunlara ek olarak, Adana'nn 10 km. dousundaki ncirlik Ky'nde 9 Haziran 1336 (1920)'da Ermeni eteleri btn ky halkn bir yere doldurup bomba ile havaya uurmulardr, eklinde yazlmaktadr; G.Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, 26 Aralk 1977, Adana, 1977; G.Girici, "galci Franszlarn Yz Karas 10 Temmuz 1920, 68 Yl nce Ka-Ka", Ekspres, 11 Temmuz 1988, Adana, 1988. 62 Gani Girici, zel Arivinden; Ahmet Remzi, 14 Austos 1336 tarihli Abdulgani Efendiye balkla hazrlanm bilgi ve grev raporu, Bu konuda bkz., S.Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi, s.58. 63 ATASE, Ar.1-4282, Kls. 597, Dos. (328-A)-147-A, F.59; G.Girici, "gal ve Milli Mcadele Hatralar, Ahmet Remzi Yreir'in Kurtulu Anlarndan", Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana, 1978.
60

59

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

957

halletmek zere kurulmu olan bu Ermeni Hkmeti, imdiki merkez bankasnn yerinde bulunan byk kiliseyi merkez yapm ve bu vesileyle, Ermeni Hkmeti polis, jandarma ve asker tekilatn da kurmutur. Ermeniler bu hkmetin varlndan faydalanarak, uydurma alacak veya seferberlikte srgne giderken Trklere emanet olarak hayvan, eya vesair gibi eyler braktklarn bahane ederek, davac olmaya baladlar. Dava edilen Trk zengin ise hem paras alnyor, hem de paras olmayanlarla birlikte kilisedeki imanyan Hkmeti'ne gtrlerek, akbeti mehul hale getiriliyordu. Bu mehuliyet Adana'nn dman igalinden kurtarlmasndan sonra, ad geen kilisenin aranmas srasnda alt ksmnda tespit edilen snaklarda yzlerce Trk'n katledildiinin grlmesiyle aydnla kavumutur64. ukurova yresinde adeta Ermeni mezbahalar kurulmu, buralarda Trkler kesilmi, Adana'da Trk kan kyasya aktlm, insan mezbahalarna srklenerek gtrlen Trkler, buralarda boazlanmt. Bu olaylarda, Ermeni Kilisesi ba rol oynamt. Adana sokaklarnda ocuk, ihtiyar, kadn, kz, gen demeksizin insanlar paralanarak, engellere taklm, bylece bu vahet hareketleri tarihe lanet ve esef dolu sahifeler halinde gemiti. engellere ok defa diri diri geirilen talihsizler de olmutu. Feryad ve ztrap iinde diri diri engele taklm olan Trk ocuklar satrlarla paralanmt. Ermeniler byle hareketlerde birbirleriyle yar halindeydiler65. Adana'da kilise avlusu kazlarak derin bir mezarlk haline getirilmiti. Bu mezarlk 2.000 kii alacak kadar kazlmt. Mezbahada paralanmasna gerek duymadklarn baklayarak ukura atmlard. ukura atlanlarn ou kurunlanm, veyahut da bana bir ekile vurularak ldrlm, lmese de atlm olduu ukurda inleyerek can vermiti66. Bu durumdan endie duyan

64 G.Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, 30 Aralk 1977, Adana, 1977; G.Girici, "gal ve Milli Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulu Anlar'ndan", Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana, 1978. 65 Yusuf Ayhan,Mustafa Kemalin Pozant Kongresi ve Adanann Kurtuluu, Adana, 1963, s.29; Hatice Tnaz (Avar), (Ya 76, Derleme tarihi 4 Temmuz 1989, Adana'nn Yreir ilesine bal Kayarl Ky'nden). Ad geen ahs bu olaylar u ekilde anlatmtr: "Ka-Ka sonras kymze dndmzde, insanlarla hayvanlar bir araya koyup gaz dkerek yakmlar. Kymzde sadece drt duvar kalmt. nsanlarla, hayvanlar memeinden engellemiler, hamile kadnlarn karnlarndan ocuklar kararak ldrmler" diyerek, Yusuf Ayhan' dorulamaktadr. 66 Y.Ayhan, a.g.e., s.30. Hatice Tnaz bu olaylar yine u ekilde anlatmaktadr: "Genlerimizi, kzlarmz kiliselere -imdiki Merkez Bankasnn bulunduu yer- doldurdular, plattlar, zil takp oynattlar ve sonra da rzlarna getiler ve daha sonra da keserek mahzenlere attlar" diyerek, Yusuf Ayhan'n yazdklarn dorulamaktadr.

958

SLEYMAN HATPOLU

Trk insann, ehrin hemen yaknnda bulunan, bana ve bahesine gidemez hale getirmilerdi67. Bylece igalciler, ehirde yaayan Trkleri karmak iin iddeti arttrdlar. Her gn lm korkusu ve katliam havadisleri yaydlar; bir yandan da ikence ve zulm fazlalatrdlar 68. Bu haberler ve olaylar zerine halka kar katliam yaplmasndan endie ediliyordu. Bu endieyi Mustafa Kemal yle dile getirmitir: "Adana vilayeti dahilindeki mslmanlar, tepeden trnaa kadar teslih edilen Ermenilerin tehdidi altnda, her dakika katliama maruz bulunuyorlard" 69. Mustafa Kemal'in de belirttii gibi mslman ahali Ermeni katliam ile kar karya gelmiti.

Ka-Ka Hadisesi:
Ka-Ka70 olayna da gelince; yava yava ehri terkeden Trk aileleri 10 Temmuz 1920'de tamamen genel bir kaa baladlar. 10 Temmuz'daki katliam sylentisi hemen hemen btn ehirdeki Trkleri kamaya mecbur etmiti71. Ermenilerin kastl olarak yaptklar katliamlar ise ehirde asayii bozmu ve halkn kamasna zemin hazrlamt. Bu durumu anlayan halk da dmandan temizlenmi Toroslara snmak iin harekete geti. Fakat, Adana'dan k zor idi. Her tarafta Ermeni eteleri her an mslman Trk'n can gvenliini tehdit ediyorlard. Bu byk bir tehlike idi. Asl mesele bu olup, Toroslara snmaktan ama ise kap kurtulmaktan daha ok, orada tekilatlanp, Adana'y dman istilasndan kurtarmakt. Bu durumun farkna varan Franszlar, 9 Temmuz 1920 tarihinde Ermeni komitecileri ile dzme bir oyun tertip ederek; mslman halkn ehri boaltmalarn kolaylatrmak iin gneydeki baheler tarafna Cezayirli mslman askerlerini nbeti koyup, bu duruma msamaha gsterdiler72.10 Temmuz sabah iki saat sren silahlarn mslman mahalleleri zerine sklmasndan sonra Trkler, koltuklarnda birer boha ile Oba yoluna doru

HTVD, S.17 (Eyll 1956), Ankara, 1956, Belge no. 429. Damar Arkolu, a.g.e., s.162. 69 Mustafa Kemal, Nutuk, c.1, s.381. 70 Ka Ka olay iin bkz., Sleyman Hatipolu, Fransann ukurovay gali ve Pozant Kongresi, Ankara, 1989, s.52 vd. 71 D.Arkolu, a.g.e., s.162. 72 K.Ener, ukurova'nn gali ve Kurtulu Sava, stanbul, 1963, s.79.
68

67

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

959

kamaya baladlar73. ardaki Trkler dkkanlarn kapamadan, evde kadnlar eyalarn ve giyecek bir ey almadan ehrin bat ve gney taraflarna, yani oba semtlerine kamaya baladlar74. Ka-Ka yolculuuna ova kylleri de, panie kaplarak itirak etmilerdi75. te bu ana-baba yurdunu ve evini maheri bir vaziyette terk ederek kocas karsn; ocuu anasn bulamayan, bu gnn adna igal tarihinde Ka-Ka denilmitir 76. Ka-Ka gerek anlamda bir mill kyam olup, zulme kar yaplan bu sessiz direni nesillerden nesillere intikal edecek, hi bir zaman unutulmayacakt77. 10 Temmuz gn Fransz uaklar, sabahn erken saatlerinden, lene kadar bu Ka-Ka kafilesine katlanlarn zerlerine bomba ve sivri iviler atmlard. Zalim Franszlar Trkleri burada da rahat brakmamlar ve bylece bazlarnn lmlerine sebep olmulard78. Ka-Ka srasnda bulunan Abdulkadir Bilginer kitabnda olay yle yazmaktadr79:

"...Bizler dikenli ve tozlu yollarda, kular uurtmayan kasp kavuran gne tepemizde; etrafmzda vicdansz sngl askerler, durup dinlenmeden yryorduk....askerler arasnda ok sayda Ermeniler de vard. Ellerine istedikleri frsat gemi, bizlerden intikam alyorlard. Ara sra: 'Alak Dacikler' deyip glyorlard-Dacik Ermenice Trk demekmi-. Kafilenin arasna tfeklerle giremiyorlard. Can yananlar bir hadise karabilir korkusu vard. Bir ara solumuzda ac bir kadn sesi, barlar, itiip kakmalar oldu. Yal bir
"Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336)", Yeni Adana, S.124 (10 Temmuz 1337), Pozant 1921; K.Ener, ukurova'nn gali ve Kurtulu Sava , s.79; Hatice Bac (Ya 91, Derleme tarihi 4 Austos 1987), Karata lesi Fevziye Ky sakinlerinden) bu olaylar yle anlatmaktadr: "Ka-Ka' hatrlyorum, kamak iin hazrlk yaptk, arabalara eyalarmz ykledik. Bu srada kye bir Fransz subay geldi ve kyllere; 'siz kamayn, size bir ey yapamaz'lar dedi. Bunun zerine biz kamaktan vaz getik" eklinde yapm olduu aklamada, Ka-Ka'a ova kylerinin tamamnn katlmad anlalmaktadr. 74 G.Girici, "gal ve Milli Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulu Anlarndan", Yeni Adana, 21 Aralk 1978, Adana, 1978; G.Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, 30 Aralk 1977, Adana, 1977. 75 D.Arkolu, a.g.e., s.163; Aye umnu (Ya 80, Derleme Tarihi 31 Temmuz 1988 Ceyhan halkndan) Ka-Ka olayn bana yle anlatmtr: "Gvur geldi dediler; iki at arabas ve biri de kz arabas ile katk. Ceyhan'dan Yapalak'a, oradan da Burnaz'a gittik. Burnaz'da bir veya iki gece kaldk, tekrar Yapalak'a geldik. Yapalak emin yerdi, gvurdan uzakt. Bir mddet burada kaldktan sonra Ceyhan'a dndk, bir de ne grelim, gvurlar Ceyhan' yakmlar". 76 G.Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, Adana, 1977. 77 Y.Ayhan, a.g.e., s.55. 78 D.Arkolu, a.g.e., s.163-164. 79 Abdulkadir Bilginer, Kaka'ta Bir ukurova ocuu, Bursa 1983, s.44-45.
73

960

SLEYMAN HATPOLU

nineye abuk yr diye dipik vurmular. O ana kadar ufak tefek homurdanmalar dnda yry olduka sakindi. htiyar nineye yaplan bu alakla halk dayanamad. Askerlere saldranlar bile oldu. Fransz askerleri daha ok ate aarak, halk tehdide baladlar. Askerlerin btn gvenceleri havaya silah skmakt. Ermeni olduu anlalan bir asker ise: 'Sinirlenmeyin sonunuz daha fena olur' dedi ve yrd...." artk halk yava yava Toroslara g ederken, paral olanlar ise daha ierlere kamlard80.
O gnlerde Pozant'da yayn yapan Yeni Adana Gazetesi daha sonra bu Ka-Ka olayndan u ekilde bahseder81:

"Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336/1920) Geen sene Franszlarla akd edilen mtarekenin nihayet bulduu gnleri takip eden gnlerde Franszlar, atelenmi Ermeniler, gayz ve ihtirasla zavall islmlarn bana bela kesilmilerdir. Her geen gn Adana iin kanl bir matem glgesi brakyordu. Kafkas dalarndan gelen haydut 'imanyan' Ermeni kilisesinde bir hkmet tesis etmi burada sokaklardan toplanan islmlar bin bir trl engizisyon cezalaryla idama gnderiliyordu. Btn ehri zulm, felaket doldurmutu. Srtlan hisli Bremond, Dufieux celladlarna emir vermi memleket kan ve atele bouluyordu. Bu hainlikler gittike artyor. Bu son mslmanlarn kalbi zulm korkusuyla titriyor. Kafile kafile kadn, ocuk yollara dklm ehrin cenubuna doru akp gidiyordu. Temmuz'un onuncu gn ehir bir mezbaha halini ald. O gaileden yarm saat sonra tertip edilen ihtilal balam, ehrin Ermenilerle meskun olan aksamndan cehennemi bir ate almt. Yollarda, sokaklarda bir ok zavalllarn cesetleri yatyor. Kzlar, kadnlar canlarn kurtarmak iin yaln ayak,
80 D.Arkolu, a.g.e. , s.164. Hatice Tnaz bu olaylar bana u ekilde anlatmtr: "Kymzn yars -Adana'nn Yreir ilesine bal Kayarl Ky- Ermeni idi. Biz ocuktuk, nceleri Ermeni ocuklaryla karde gibiydik, onlarla oyun oynardk. Fakat igalden sonra bu durum bozuldu. Oyun oynarken, Ermeni arkadalarmz bize; 'azkald, iki gn sonra honi ile aznza sacaz' dediler. Bundan sonra rahatmz bozuldu. O srada Ka-Ka balamt. Babam (Mehmet Avar) bizi toparlad ve katk. Dndkten sonra kymzde kamayan mslmanlarn hepsini yakmlar. Babam, bunlarn kemiklerini toparlayarak topraa gmd. Ka-Ka sonrasnda Ermeniler; Eriaa, Horlar, Asmal, Toku, Ktky, Dursunlu, Arapky, Kesmeburun, Solakl, Pekmezsuyu, hmurat, Tanrverdi, Kayarl, Hinnepli, Kumrulu ve Kzltahta kylerinin, tamamen yanm olduunu grdk" demitir. 81 "Adana'nn Kara Gn (10 Temmuz 1336)", Yeni Adana, S.124, Pozant 1921.

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

961

ba ak temmuz gneinin kzgn alevleri iinde ykselen, kesif tozlara boularak akn, akn hicret ediyorlard. Anasn kayp eden yavrular, gs delinmi yavrusunun zerine kapanan ak sal analar namusu zerine titreyen bakirelerle ovalar, obalar dolmutu. Hicret balam, kanl eller ufka doru ykselmi srtlan sadalar bu kafalarn arkasndan ykseliyordu. Gnler geti. Glistan gibi kymetli memleketimiz bayku yuvalarna dnd. Kanl eller saf- Seyhan kenarnda ykand. Trk hazineleri yama edildi. Bu gn hl kulaklarmzda uuldayan bir ok zehirli sedalar var. (Geliyorlar, doldururlar...... ah namusum... yavrum) bu szleri her az ayr ayr sylyor. Be yz senelik yuvasndan uzaklap gidiyordu. 10 Temmuz kara gn, binlerce islm mezarnn ald gnd".
Ka-Ka olay Adanallar gerekten sarsmt. Bu hadise Franszlar iin de kt bir puand. Trkler kamlard ancak bunun intikamn almak iin hazrlanyorlard. Onlar sadece canlarn kurtarmak iin kamamlard, Toroslarda Mill Tekilt'a dahil olarak Adana'nn kurtuluu iin savamak amacyla kamlard. Ka-Ka'ta gizlenen mill ruh bu idi 82. 10 Temmuz 1920'de binlerce Adanalnn, cehennemi bir scakta, toz toprak iinde, sefil, perian bir vaziyette gerekletirdikleri bu ka, Franszlarla Ermenileri memnun etmiti83.

Ermenilerin Kilikya Devleti Kurma Giriimleri:

Meydana gelen Ka-Ka olayndan sonra, Ermeniler ve bilhassa Ermeni imanyan Hkmeti ve komitecilerin; "ehirde Trk kalmad. Bize verdiiniz vaadinizi yerine getiriniz. Biz Kilikya Hristiyan Cumhuriyeti kuracaz" diyerek, resmen Fransz Genel Valisi'ne mracaat etmilerdi84. Bu arada Ermeniler Franszlarn ukurova'dan ekilecei propagandasn yaymaya balamlard. Bunun zerine, Ermenilerin lideri durumunda bulunan Dr.Mihran Damadian hemen Beyrut'taki Ermeni komitesi badeleYusuf Ayhan, a.g.e. , s.58. .S.Aydemir, Tek Adam, c.2, stanbul, 1985, s.174-175. 84 Ahmet Remzi, a.g.r.Bu rapor iin bkz., S.Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi s.63,; G.Girici, "gal ve Mill Mcdele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulu Anlarndan", Yeni Adana, 22 Aralk 1978, Adana, 1978.
83 82

962

SLEYMAN HATPOLU

gesi Dr.Malezian'la haberleerek, harekete gemitir. Durumdan haberdar olan "Guiliguia (Kilikya)" adndaki Ermeni gazetesinin ba yazar Veradzine, Abdiolu Ky'nde bir ka komiteci ile yerleerek, Fransz mandas altnda, Kuzey snr demiryolu; dou ve bat snr Ceyhan ile Seyhan nehirleri olmak zere "Kilikya Mezopotamya Cumhuriyeti"ni kurdular. Bunun zerine Veradzine'i, Franszlar alm olduklar tedbirlerle srgn etmilerdi85. Bundan sonra da ukurova'da bulunan btn Hristiyan delegeleri bir bildiri yaynlayarak, eylemlerini srdrmeyi dndler. Bu olaydan cesaret alan Dr.M.Mihran Damadian 5 Austos 1920 sabah saat 10.00'da Ermeni efleri ile vilayete gelerek, cumhuriyetin geici hkmet bakan olduunu belirtip, kabinesiyle hkmet konana oturdu. Ermeni efleri Damadian'n bu hareketini aka alklayarak desteklediler86. Bremond ise eserinde; halk ynlar ve Ermeni mahallesi de dahil olmak zere, bu olaya kaytsz kalmlard demektedir87. Bunun zerine Bremond, beklenmedik bu olay karsnda, nce Beyrut'taki asker kumandan ve sonra da Paris'i durumdan haberdar etti. Bremond'un her iki yerden ald emir: "Kaa mal olursa olsun, bu cretkarlarn haddini bildir." olmutur 88 . Bundan sonra da Bremond, Damadian'n telefonunu kestirdi ve zel sekreteri Temen Georges Perrien'i gndererek, vilayetten ayrlmasn istedi. Damadian; "Ermeni ahalisine danmadan bulunduu yerden ayrlmayacan" bildirdi. Damadian'n bu direniini krmak iin, Bremond g kullanmaya karar verdi. Bunun zerine Fransz avc blnden erler yollanarak, kabinesi ile beraber Damadian oradan atld. Damadian'n hkmet binasndan atlmasndan sonra ise, Ermeniler gsteriler yaptlar ve Fransz kuvvetleri bu gsterileri bastrarak, asayii saladlar89. Bremond gerekeni yaparak, bunlar Fransa igalindeki baka ehirlere srgne gndermitir. Bylece bu Ermeni Devleti'nin mr iki saat onbe dakika srmtr90.
Paul De Veou, La Passion de la Cilicie. 1919-1922, Paris, 1937, s.203 vd. Paul Du Veou, a.g.e. , s.205 vd.; Girici, "ukurova'nn gali ve Mill Mcdele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana , Adana, 1977; S.R.Sonyel, a.g.e., c.1, s.201-202; G.Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.47; Nuren Mazc, a.g.e. , s.121. 87 E.Bremond, La Cilicie En 1919-1920, Paris, 1921, s.66. 88 G.Girici, "ukurova'nn gali ve Mill Mcdele'nin nemli Olaylar", Yeni Adana, Adana, 1977. 89 Du Veou, a.g.e., s.205. 90 G.Girici, "ukurova'nn gali ve Milli Mcadelenin nemli Olaylar", Yeni Adana, Adana, 1977; G.Girici, "gal ve Mill Mcadele Hatralar, A.Remzi Yreir'in Kurtulu Anlarndan", Yeni Adana , 22 Aralk 1978, Adana, 1978.
86 85

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

963

Ermenilerin bamsz bir devlet kurmalar veya buna teebbs etmeleri Franszlar skutu hayale uratmt. Zira Trk' ldrmek iin onbinlerce verdikleri silahlarn kendilerine evrilmesinden dolay endieleri artmt. imdi bu silahlar geri nasl toplayacaklard91. Bir baka olay da Mavera- Kafkas'ta ngilizlerin bana geldii gibi, Franszlar da Ermeni mttefikleriyle kt tecrbeler edindiler. Bundan sonra da Franszlar Trk dostluunu aktan aa aramaya baladlar92. Bu olaylar zerine Franszlar Ermenilere vermi olduklar destei geri ektiler. Bu durumu protesto etmek zere Damadian ve Ermeni Bapapaz ortak olarak bir bildiri yaynladlar buna gre; bu destein devamn istediler, aksi takdirde kendi zerlerine den grevleri yapmayacaklarn ilan ettiler93. Btn bunlara ramen, ukurova'daki Ermeniler, Franszlarn destei altnda bir varlk gstermek amacyla Trklere kar akla gelmeyecek insanlk d davranlarna devam etmilerdi. Hacn, ar, Zeytun, Urumlu blgeleri Fransz igali altndayken blgedeki silahlandrlm Ermeniler, Trklere yapmadklarn brakmamlard94. Grld gibi, bu Ermeni hareketleri vahet halinde devam etmi olup, bu vahetin sonunun ne zaman gelecei ve neye varaca belli deildi. Franszlarn pei sra giden Ermeniler vardklar yerlerde yerli Ermenileri de ayaklandrdlar. galden sonra Adana'ya bir Ermeni Polis Mdr tayin edilmiti. Abdurrahman ismindeki Arap asll bir vali de stanbul Hkmeti'nden ziyade, Franszlarn ve Ermenilerin emrinde almaktayd. Zaten asl vali Dufieux isminde bir Fransz idi. Hacn gibi yerler de fiilen Ermeni idaresine gemiti95. Ali Saip Adana'dan ayrlp Urfa'ya gidince, oradaki halk u ekilde uyarmt96:

"Adana'ya Fransz aya bast gnden itibaren, din, namus, haysiyet ve erefe tecavz balad. Burada da ayn zulmler balamak zere bulunuyor. Fransz kumandan, muvazzaf jandarmalarn terhisiyle kaydettireceini syledi. Bundan maksat da hazrladklar 300 Ermeniyi jandarma kaydettirmektir. Adana ve Kozan'da kula kesilen ve gzleri oyulan mslmanlar gA.Remzi, a.g.r.; S.Hatipolu, a.g.e, s.64 G.Jaeschke, Kurtulu Savai le lgili ngiliz Belgeleri, ev. Cemal Kprl, Ankara, 1971, s.47. 93 Paul Du Veou, a.g.e., s.360. 94 ATASE, Atatrk Arivi, Kls.23, Dos.1336/13-1, F.40-7; Atatrk zel Arivi'nden Semeler, Ankara, 1981, s.132-135. 95 .S.Aydemir, Tek Adam, c.2, stanbul, 1985, s.171. 96 Mslm Akaln, Mill Mcdele'de Urfa (Anlar-Belgeler), Urfa 1985, s.52-53.
92 91

964

SLEYMAN HATPOLU

zmle grdm. Bu felaket grm blgeden, barm, cierim yank olarak, buraya geldiim ve burada da ayn ktlklerin balamak zere bulunduuna vakf olduum iin, sizi uyarmay verilmi bir grev sayyorum".
Ermenilerin yaptklarndan bir ka rnek daha vermek istiyorum; Saimbeyli (Hacn)ye gitmekte olan Kamavorlar97 Eskikarakol yerine yakn Glyeri ayrlnda erkez smail Beyin Ylk adyla adlanan at srsn otlattn grdler. Onu soymaya kalktlar. smail bey direnince silahl dello balad. smail Bey ldrld ama, lmeden nce de bir Kamavoru ldrd. Sa kalanlar smail Beyin gvdesini yark yark ettiler. Ellerini kalalarndan atklar yarklara soktular. l arkadalarn da, ata ykleyerek Saimbeyliye tadlar98. Tavasl ve Haclar kynden Ahmet ve Mustafa ile arkada ve daha kaydedilmemi olan bir ok Trk, gzleri oyulmak ve burunlar kesilmek suretiyle ehit edilmilerdi. Kozan' igal srasnda dalarda ve yollarda para para edilmi vaziyette 140 Trk ls bulunmutu99. Ali Saip hatralarnda bu olaylar yle anlatmaya devam etmektedir100;

"Bu denli ve her trl kaytlardan, mesuliyetlerden azade kudurmu canavarlar gibi etrafa saldran fedailer, eti kemikten ayrlm Trklere pek ok hakaret ve eziyet etmek iin, mslman kadnlarn tehdit ve sktrma ile ve nmayilerle kiliselerde hristiyan yapyorlard. Bu ackl olay hakkyla nakil ve tasvir etmeyi ar ballk, izzet-i nefis ahlk anlaymza uygun grmyorum". eklinde yazarak, olaylarn boyutunun korkun olduunu vurgulamak istemitir.
Sonu: Sonu olarak unlar syleyebiliriz; ukurova yresine ynelik Fransann smrge politikas, gelecekteki Ermeni isteklerin yegane dayanan oluturmutur. Bu durum ise ukurovada Ermeni-Fransz ibirliini ortaya karm ve neticede bu hareket Ermeni zulmne dnerek, Trkleri tehdit eder bir hal almtr. Ermenileri byle davranmaya srkleyen en byk sebep, Fransann ukurovada onlara mstakil bir devlet kurma sz vermeKamavor: Blgede Ermeni etelerine verilen isim. Mustafa Onar, Saimbeyli , Adana, l989, s.95. 99 Ali Saip, a.g.e., s.21-22; A.Cevdet amurdan, Kurtulu Savanda Dou Kilikya Olaylar, Adana, 1969, s.242-243. 100 Ali Saip, a.g.e., s.23.
98 97

UKUROVA'DA FRANSIZ-ERMEN BRL

965

sidir101. Fransa, ukurovada kurulucak olan tampon bir Ermeni Devleti ile Trkiyenin Suriyeye dorudan mdahalesini nleyecek ve bu ise Suriyedeki Fransz hakimiyetine bir gvence meydana getirecekti. Zaten Fransann ukurova politikas balca iki dorultuda kendisini gstermekteydi. Ermenilere askeri harekatta yer verilmesi, ukurovann ise idari ynden Ermeniletirilmesi102; bunun sonucu olarak da blgede Ermeni mezaliminin iddetlendiini grmekteyiz. Fransann bu politikas dorultusunda ukurovadaki Ermeniler Fransz destei altnda bir varlk gstermek hevesiyle Trklere kar akla gelmeyecek insanlk d davranlarna devam etmilerdir. Hacn, ar, Zeytun, Urumlu blgeleri Fransz igali altndayken blgedeki silahlandrlm Ermeniler Trklere yapmadklarn brakmamlard103. Grld gibi bu Ermeni hareketleri vahet halinde srmekteydi. Trk insannn bu duruma msaade etmesi dnlemezdi. Nitekim ksa srede ferdi teebbsler eklinde ve daha ok intikam amacna dayal mukavemet hareketlerinin ortaya kmas engellenememitir. Bu milli direnileri tek bir at altnda toplamak amacyla Mustafa Kemal Paa 5 Austos 1920 gn Pozantda bir kongre toplayarak, Pozanty ukurovann il merkezi yapm ve bu blgenin milli kurtulu hareketlerini Ankaraya balamtr. Bylece ukurovadaki Milli Mcadele yeni bir boyut kazanm ve Mustafa Kemal Paann takip ettii baarl d politika sonucu 20 Ekim 1921 tarihinde Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan, blgenin Fransa tarafndan boaltlmasn salayan Ankara Anlamas ile grmtr.

Salahi R. Sonyel, Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri, Belleten, o. XXXVI, S.141, Ankara, 1972 102 Y. Akyz, a.g.e, s.180-181. 103 Necla Basgn, Trk-Ermeni Mnasebetleri, stanbul, 1973, s.93

101