ARV BELGELER IIINDA ZULM (1905-1920) Beir Mustafayev*

KUBADA

ERMEN

zet XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln banda, zellikle Kuzey Azerbaycan, bugnk Ermenistan ve Dou Anadolu topraklar Trklerin byk bir soykrma ve mezalime uratld dnemdir. Maalesef gnmz Avrupa ve eski Sovyet tarihiliinde bu mezalim ve soykrmn zerinde hi durulmamtr. lk Ermeni zulmlerinden biri de tarihi Kuba (Guba-Quba) linde 1905 ylnda yaplmtr. Rusyaya da snr olan bu yre stratejik neme haiz konumda idi. Bu almada da Azerbaycann kuzeyinde yer alan Kuba Blgesinde Trklere kar yaplan mezalim zerinde duracaz. Ermeni ve destekilerinin bu yllar zarfnda bu topraklardaki faaliyetlerini arlkl ariv belgelerine dayanarak ele alacaz. Ermeni Tanak glerinin tm faaliyetlerine Rusya bata olmak zere d glerin destek olduunu gsteren ok sayda ariv belgesi bulunmaktadr. Azerbaycan Respublikas Milli Devlet Arivi (ARDA-ARMDA-ARDTA), Azerbaycan Respublikas Siyasi Partiler ve timai Hareketler Arivi (ARSPHA), Rusya Federasyonu Devlet Tarih Arivi (RFDTA), Edebiyat ve ncesanat Arivi, Milli Neriyat, limler Akademisi Tarih Enstits Arivi, Tarih Fakltesi Arivi, Kuba li Yahudi Ariv Fondu gibi birok kurumlarda yer alan byk ounluu Rusa olan belgeler, Ermeni etelerinin sadece Osmanl snrlar ierisindeki Anadolu Trklerine deil, ayn zamanda Kuba Blgesindeki Azeri Trklerine de mezalim uyguladklarn gstermektedir. Anahtar Kelimeler: Kuzey Azerbaycan, Kuba, Amazasp, Ermeni, Kafkasya Abstract XIX. and the end of the XX century, especially in North Azerbaijan, Armenia and Eastern Anatolia, the territory of today's Turks suffered a genocide and atrocities are being semesters. Unfortunately, today in Europe and the former Soviet historiography on these atrocities and genocide has ever considered. Born in Kuba, one of the first Armenian persecution (Guba-Quba) in 1905 were made in the province. The border to Russian, this region was of strategic importance to the holding position. In this study, located in the north of Azerbaijan in Turkey against the Kuba Region will focus on the atrocities. During these years, this land of the Armenians and their supporters in their activities based on archival documents will consider weighted. All the activities of the Armenian Dashnak power mainly in Russian, indicating the support of outside forces has a large number of archival documents. Azerbaijan of the National State Archives (ARDA-ARMDA-ARDTA), Azerbaijan Political Parties and Movements assembly Library (ARSPHA), Russian Federation State Historical Library (RFDTA), Literature and arts Library, National publications,
*

Dr. Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Trk Tarihi Anabilim Dal, Bornova/zmir e-posta: besirmustafa@gmail.com

Karadeniz Aratrmalar Yaz 2010 say 26: 109-127

Beir Mustafayev

the Academy of Sciences Institute of History Library , History Faculty Library, Kuba City Library Fond Jewish institutions in areas such as the vast majority of documents in Russian, Armenian gangs only within the borders of Ottoman Anatolia to Turkey, but also in the Kuba region in the Azeri atrocities in Turkey they are applied. Keywords: Northern Azerbaijan, Kuba, Amazasp, Armenians, Caucasia

GR Kafkaslar tarih boyunca blge ve dnya iin nemli gei yollarndan biri olmutur. Tarihi pek Yolunun bir blm Kuzey Azerbaycandan geerek, Batl lkelere ulard. XIX. yzyln sonundan itibaren Akdeniz, Karadeniz ve Azak Denizinden geen nakliye gemileri, Volga zerinden Hazar Denizine oradan da Trkistana ayn yoldan Avrupa ve Baltk Denizine giden mallarn daha kolay ve ucuz tanmasn salyordu. Bu elverili ortam en ok Rusyann itahn kabartmakta ve pastadan en ok pay yine Rusya elde etmekteydi. Bu durumda elinde bulundurduu gc devam ettirmek isteyen Rusya, blgede nfuz dengeleriyle srekli ilgilenmekteydi. Ermeni halknn iskan politikas da bu amala kullanlmaktayd. Tarih boyunca Kafkasyada bir siyasi otoritenin tekiyle, bir dinin ve mezhebin dieriyle, bir etnik grubun kartyla att grlmektedir. Bu da blgenin siyasi, kltrel, sosyal, etnik ve dini bakmdan eitliliinden kaynaklanmaktadr. Ancak blgede var olan farkl kimlikler, Rus-Ermeni faktrnn ortaya kna kadar bir arada yaamay srdrdler. Saysz sava ve atmalarn yannda, iki byk dnya savann meydana geldii ve tarihin en kanl devri olarak nitelendirebileceimiz XX. yzyl, btn dnya iin olduu gibi, Trk Dnyas asndan da en hareketli, en buhranl dnemlerin yaand bir yzyldr. 1905 ylnda Azerbaycan, Rusya ve ran arasnda blnm bir corafi blgeyi ifade etmekteydi. Bu tarihten 1920de Sovyetlerin Baky igali arasnda geen 15 yllk dnemde, Kuzey Azerbaycan Devleti bamszln ilan etti. Bu sancl dou srasnda Azeriler yalnzca Ruslara kar bir mcadale vermekle kalmam, ayn zamanda Ermenilerle de mcadale etmek zorunda kalmtr. ki toplum arasnda din ve milli konular bata olmak zere pek ok alandaki farkllklar, Ruslarn Kafkaslar igali sonras atmalara sebep oldu. Mslman-Ermeni atmasnn ortaya kmas 1905 senesinde Bakde bir Mslmann Tanaklar tarafndan ldrlmesiyle balad. Bu atmada nce Mslmanlardan yana tavr alan arlk ynetimi daha sonra bu tutumunu deitirdi. Devrim boyunca Ermeniler blgedeki nfuslarnn artmasnn salayacak tek g olarak grdkleri Rusyaya ballk gsterdi. Ermeniler yllarca sistemli bir ekilde alarak dnya kamuoyunu kendi istedikleri gibi ynlendirmilerdir. Trkiyede son zamanlarda

110

Kubada Ermeni Zulm

Osmanl Devletinin son dnemlerinde yaanan olaylar ile ilgili nemli alma yaplm ve yaplmaktadr. Ancak Ermeni meselesinin Kafkasya ve Kuzey Azerbaycan ksm ile ilgili ariv belge ve bilgilerine dayanarak yaplan almalar olduka snrldr. Tarihi gerekleri ariv belgelerine dayanarak ele almak, esas mezalimi yapan Ermeniler olduunu ariv belgeleri nda ortaya karmak ve bu kabilden haksz uluslar aras entrikalara kar koymann en salam ve doru yoludur. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), BCA (Babakanlk Cumhuriyet Arivi), ATASE (Genelkurmay Askeri Tarih Arivi), Azerbaycan ve Rusya arivlerinde bulunan belgeler, I. Dnya sava iinde Rus ordusu ile ittifak yapan Tanak, Ramgavar ve Hnak gibi Ermeni rgtlerinin Anadolunun eitli blgelerinde, Kuzey Azerbaycanda ise Bak, Nahvan, Kuba, Gence, Karaba ve Zengezurda Trklere kar geni apl yok etme faaliyetine giritiklerini ortaya koymaktadr. amzda bilim hakim olduuna gre, bilim anda tarih adna gerekleri ortaya koymada, bilimin kabul edecei belgelere ihtiya vardr. Tarihin ilim olarak grevi, milletin sosyal ve hukuk hayatnda gemie ilikin belgelerin nda daha ok bilgi meydana karmak ve yaymaktr. D gler, asrlardan beri zellikle Trk Milletinin tarih uurunu silmeye almlardr. Ve zlerek belirtmeliyiz ki, ksmen baarl olmulardr. Bu milli tarih uuru yalnz tarihilerin deil, toplumdaki btn kurum ve kurulularn bir meselesi olarak grlmeli ve zm yolu elbirlii ile aranmaldr. ERMEN AMAZASP ETELERNN KUBA BLGESNDE YAPTII KATLAMLAR (1905-1918) lk Ermeni zulmlerinden biri de tarihi Kuba (Guba-Quba)1 linde 1905 ylnda yaplmtr. Rusyaya da snr olan bu yre stratejik neme haiz konumda idi. Kuzey Kafkasyada, Dastandaki esir zabitlerden kr Beyin raporuna gre, Kuba linde meydana gelen hadisler yle zetlenmektedir: Kuba Blgesi ele geirilerek, dmandan 3 makineli tfek, 14 at, 500 tfek, 25 bin mermi, savata kullanlan mutfak malzemeleri ve Mslmanlardan alnan deerli eyalar toplanmtr. Mslman Boleviklerini silah altna alarak, onlarla Hamaz (Xamaz) line doru ilerledik2. Ve demiryolunu, Bak-Derbend hattnn Hudat (Xudat) li
Kuba (Guba-Quba) linin toplam nfuzu 110-140 bin arasnda. Yzlm 2575 km. En ok kye ve kasabaya sahip olan iller arsnda yer almaktadr. Ky ve kasaba says 150den fazla olup, ehir merkezinde 2-3 cami, kylerdeki mescit says 26-30 civarndadr. Ayrca merkezde 1 Rus okulu, 4 Azeri okulu vardr.Nfuz dalm yle: Azerilerin dnda 4 bin 500 Yahudi, 2 bin 600 Rus, 8 Ermeni, 1 Grc (Bilgiler 1989-1990 yl istatistiklerine gredir), Halit Gler, Sovyetler Birliindeki Trkler, Ankara. 1990, s. 67. 2 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96, s. 63.
1

111

Beir Mustafayev

etrafnda Ruslarn gelip gitmesine mani olmak iin ve durumu orduya bildirmekle mkelleftim3. Tanaklar katliamlar ile yetinmeyip her vilayette yama, talan zellikle de tarihi mekanlar, manevi ve milli abideleri hedef semilerdi. Ariv belgelerinde de ad geen ve sk-sk zikredilen bu davranlar Ermenilerin ne denli terrist ve asl hedeflerinin Mslman Trk Dnyas olduunu gstermitir. yle ki, amah ehrinde 58 ky yklm, 7 bin Azeri katledilmitir. Bunlardan 1. 653 kadn, 965i ise ocuk idi. Kuba Vilayetinde 122 Ky yklm, binlerce masum insan feci ekilde ldrlmtr. Konuyla ilgili Harici ler Nazr M. Hacnski, Ermeniler tarafndan ldrlen Mslmanlar ve meydana gelen maddi zararn aratrlmas ile ilgili komisyon karar imzalamtr. Kararda u ifadeler yer almaktadr: 4 aydan fazladr ki, Azerbaycann birok arazisinde faaliyet gsteren Bolevik ve Tanak desteleri gnahsz Mslman Trklere kar katliamlar gerekletirmektedirler. Bunun neticesinde zarar gren yerlerin tespit edilmelidir. Ayrca katledilen gnahsz Mslmanlarn kimlikleri ve geride kalanlara yaplan zararn boyutunun yoklanlmas karara balansn (31 Austos 1918)4. te yandan tm bu olaylar Avrupa ve dnya kamuoyuna bildirilmesi de karar da yer almaktadr. 1905-1918 ylllar arasnda Ermenilerin yaptklar soykrmlarn facialarn istatistikas ariv belgelerinde aadaki gibi sralanmt: 1-) Bakde 30 bine yakn Azeri hunharca katledilmitir. 2-) amah kazasnn 58 ky datlm, 7 bin kii o cmleden 1653 kadn ve 965 ocuk ldrlmtr. 3-) Kuba kazasnn 122 Mslman ky yama ve talan edilip yaklmtr. 4-) Yukar Karabada 150den fazla ky datld. 5-) Zengezur kazasnda 115 Azerbaycan ky datld. 6-) revan (Erivan) Guberniyasnda 211 ky datld. Bu tarihi Azerbaycan ehrinde ve onun etrafnda 88 ky datlm, 1920 ev yaklmt, 132 bin Azerbaycan Trk mahvedilmitir. Ermeni etelerin yapt mezalimler, Tanak hakimiyeti devrinde yrtlen Trksz Ermenistan siyaseti neticesinde, revan Guberniyasnn Trk nfusunun says 1916 ylnda 375 bin kii idi. Fakat 1922 ylnda Trklerin says 70 bine inmitir. 7-) Trkiyenin Kars Vilayetind 92 Azerbaycan ve Anadolu Trklerinin yaadklar kyler datlarak yakld.

3 Kaymakam Rt Trker, Kafkas Trk slam Ordusu Bak Yollarnda, 5. Kafkas Piyade Frkas, Kafkas niversitesi, Kafkas Aratrmalar Enstits Neriyat, Bak. 2008, s. 140. 4 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 105, s. 1-2.

112

Kubada Ermeni Zulm

8-) 1918 yln ubat-Mart aylarnda Gney Azerbaycann Hoy, Salmas, Urmiye, Mak ve baka ehirlerinde 150 bin Azerbaycan Trk katledilmiti. Kuba arazisinde, Gudyalay Nehrinin sa kysnda spor tesislerinin yeniden inas zaman yze kan insan kemiklerinin dkld yere mezarlk demek olmaz. nk insan kemikleri biri birinin zerine st ste dklm bir ekilde bulunmutu. Kemikler nehrin kysnda olan iki kuyuda aikar edildi. Byk kuyunun derinlii 5, kk kuyunun derinlii ise 2,5 metredir. Kuyular arasnda 2 metre mesafe vardr. Byk kuyuya yzlerce insan iskeletleri dklm. skeletlerin btn halde bulunmamas onu gsteriyor ki, insanlar ldrldkten sonra, doranarak kuyulara doldurulmutur. Saysz insan kafas ocuk kemikleri arasndan yalnz 35 iskeleti btn halde gtrmek mmkn olmutur. Kuyulardan, insana ait olan her hangi bir delil-sa, giyim, eya bulunmamtr. "ok gman ki, birinci kuyu insan kemikleri ile dolduuna gre, yannda ikinci kk kuyu kazlmtr. Kk kuyunun kapa, henz kapal almamtr Kemiklerin incelenmesi zaman kymn ne zaman yapld tespit edildi. Yaplan incelemeler sonucu mezarlarda ve kuyularda bulunan kemiklerin 1918 ylnda Ermeniler tarafndan soykrm kurbanlarna ait olduu ispatland5. Belgelerde grdnz btn bu katliamlar 1918li yllarn balarnda Ermeni silahl birlemeleri Kubada yapmlardr. Ermeniler o yllarda Kubada, amahda, Nahvanda, Gencede vb. kanl soykrmlar yaptlar. Ermeni Tanak eteleri yal, ocuk, kadn ayrm yapmadan Azerbaycan Trklerini katlediyorlard. Kubann btn sokaklarnda kanl facialar ba gsterir, kylerde, kasabalarda savunmasz insanlar kitle halinde ldrlyorlard. 1918-1920. yllar Azerbaycanda bir taraftan Andranik Uzanyann rehberliii ile Tanakstyn Ermenileri Azerbaycan Trklerini katlederken, dier taraftan ise Stepan. aumuyann rehberliyi ile BolevikTanak Ermeni birlikleri tarihi faktlar rt-bas etmek maksadyla, kitle halinde ldrdkleri insanlar toplu mezarlklarda gmyorlard6. Dileri Bakanlnn Mslman Trkler zerinde yaplan zulmlerin aratrlmas iin tetkikat komisyonu kurulmas hakknda maruzat (Azerbaycan Hkmetinin artname Dergisi-15 Temmuz 1919) yaymlad. artnamenin oluturulmas Hukuk Bakannn ahitlii ile karara balanmtr. (Bir nceki karar 2437 numaral ve 26 Mart 1919 tarihli olaanst komisyonun yesi Novaskinin maruzatnda yer almt.) Burada Kuba linin yaklp yklmas ve ahalisinin katledilmesi, Nisan 1918 senesinde Kuba line David Kelovann rehberlii ile Bolevik ordu birlemelerinin ve Bolevik hkmetinin kurulmasn konu etmektedir7. Katliama hazrlk faaliyetleri zaman Amazasp eteleri kat Bolevik A. Alibeyov ile ehirde yapacaklar klar grmlerdir. Alibeyov halka
Ceyhun Musayev, http://www.azadt.net/x18291.htm/azerpfoto.com. Musayev, http://www.azadt.net/x18291.htm/azerpfoto.com. 7 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 95, s. 2-3-4.
5 6

113

Beir Mustafayev

hitaben unlar syleyecektir: Ben aslen Erzurumluyum. Uzun mddet Trkler ile savatm. Her zaman Ermeni karlarn korudum. Bundan byle de savunmaya devam edeceim. Ki, ondan dolay Ruslar tarafndan Osmanl Ermenilerinin intikamn alamaya geldim8. Alibeyov, Kubada iledii katliamlar hakknda srekli aumyan bilgilendirir ve yazl ekilde zamanzaman silahl gruplar talep etmitir. te yandan aumyan, Kubadaki kanl olaylar duyunca Alibeyova gnderdii mektupta u ifadeleri kullanacakt: Bu zamana kadar Mslman Trkler Osmanlda binlerce Ermeniyi ldrdler, Kubada Ermeniler iki Mslman ldrmse bunda ne var? Bouna ikayet etmesinler gz ya dkmesinler9. Kubada ilk olaylarn patlak verdii noktalar, Pazar, Bulvar, Komendant ve Abasgulu Aa Bakhanov mahalleleri olmutur. Bu olaya kadar Kubada yaayan Ermeni says 500 civarnda idi. Bu Ermeniler 200e yakn Mslmanlar yaad haneleri yakmlardr10. Daha sonra dier blgelerden Ermenileri buraya aka katliama davet etmilerdir. Bakent bata olmak zere, lkenin birok yerinde atmalar ksa srede Kuba Blgesine de sirayet etmesi kanlmazd. 1 Mays 1918 senesinin sabahn erken saatlerinde ahali uykudan uyannca ehrin drt bir taraf Ermeni Amazasp gleri tarafndan muhasaraya alndna ahit oldular. lk olarak ehrin gvenlik ve asayiinden sorumlu 26 grevliyi katlettiler. Kubann giri ve klar kapatld. ehrin z evlatlar Ermeni mezaliminden kaarak Hudat ve Hamaz demiryolu ile ou Derbente snmak iin yollara koyuldular. Deerli eyalarn ormanlara gmdler. ounluunu ise Ermeniler talan ve yama ettiler. ehrin Yahudiler yaayan Krmz Kasaba gireceinde karargah kurdular. Ermeniler ksa srede yerli Ermenilerinden olan A. Ayrapetovun rehberliinde ehri renmi oldular. len saatlerinde kanl eylemlerini gerekletirdiler. Mahallede 2 bin 746 kiiyi, kadn, bebek, ocuk, yal olmak zere deiik vahiliklerle katlettiler. 15 kadnn gsn kestiler, 8 gen delikanln kafasnn derisini yzdler, 6 din grevlisinin srt derisini yzerek zerlerine saman dkp yaktlar. Ertesi gn Ermeni Kilise Meydannda 150 Azerbaycanlya mezalim uyguladlar. Yarallar ve llerin bazlarn caminin etrafna bazlarn da ple tadlar ve st-ste toplayarak sa kalanlara ikence ettiler. 8-9 yalarnda 12 ocuu ve 16-17 yalarnda da 16 ocuu balarn keserek, Gudyalay Nehrinin yaknlndaki Kzl Kayadan attlar. ehrin savunmas iin Mslman birlikleri kuruldu. lk kurulan 150 neferlik birlik Ermenilere hcumu zaman 12 Ermeniyi ldrd. Durumu gren ehrin emniyet yetkilisi Ali Abbas Alibeyova ltimatom verildi. Cenap Alibeyov, sizden acele olarak Ermeni destelerinin bas Aacayanla irtibata geerek, aadaki talepleri iletmenizi istiyoruz:
ARDA. F. 1061, Siy. 1, . 96, s. 35-36. ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96, s. 38. 10 ARDA, F. 1061, Siy.1, . 96, s. 1-2-3.
8 9

114

Kubada Ermeni Zulm

1-) Katliamlar derhal durdurulsun 2-) Cenazelerin gmlmesine imkan yaratlsn 3-) Ermeni eteleri derhal ehri terk etsin 4-) Bu talepler yerine getirilmezse, Ermeniler halkn hcumuna maruz kalacaktr Bu talepleri mukavemet birliinin komutan Mirhaim Mirmemmedov ayn gn Ermenilerin ete reisi Amazasp ile grt. Bu ltimatom gazapla karland. Ve Mslman heyetin korumalarndan ikisini oradaca katletti. Katle yetirilen Azeriler yolunu kaybeden mslmanlara gz dadr. Bizi kimse bastramaz, ltimatom veremez diyerek cinayetkarln kantlam oldu11. Nisan 1918de Bak ehri ve Guberniyasnn bir hissesinin elindeki hakimiyet Boleviklerde idi. Bu Bolevik partisinin temsilcisi D. A. elovani Kubaya geliyor. A. Novaski tarafndan dindirilen elovani, yle sylemitir: Ben, gr olarak sosyal demokrat menevikim. Kendi siyasi grme gre srgn edildiydim. Bolevik tekilatnn Kubada Sovyet Hakimiyetini oluturmak iin gnderdii D. A. elovani ile birlikte ar Bolevik Mslman Trk Mir Cefer Barov12 da gelmiti. Gelmelerinin esas amac ise burada ba veren olaylar yerindece aratrmakt. Celovaninin kovulmasndan sonra, M. C. Barov Ben vatandalarmn yannda olmalym diyerek ehirde kalmtr13. Bir dier bilgiye gre, Mart aynda da taarruza geen Ermeniler Kuba Blgesinde 15 Azeri gencini kuruna dizmilerdir. Hal yle almt ki, Ermeniler evlerinden bile ate ayorlard. Evleri yakyor, kadn, ocuk, yal, hasta demeden katlediyorlard. Evlerinden silahsz olarak kan her Azeri Trk mutlaka bir Ermeninin pususuna dmekteydi. Top ve makineli tfeklere sahip olan Ermeni kuvvetleri Kuba ahalisine kar tam askeri bir cephe am bulunuyordu. Bu esnada Bakdeki katliamlarda 18 bin Azeri Trknn ldrld haberi geldi. Silah olmayan ahali ehri terk ediyordu. Ruslar bile Rusyaya dnyorlard. Ermeniler Azerilere dehet sayorlard. Zaten blnm Azerbaycan ok hisseye blmek ve paralamak istiyorlard. Ayrca hedefte Baknn zengin petrol kuyular, ticaret messeseleri onlarn eline gemiti14. Mays ay boyunca Tanak Amazasp ve onun yardmcs Nikolay, ehirde acmasz vahilikler gerekletirdiler. eitli silahlar kullanarak savunmasz insanlar katlettiler. Genel olarak 2 binden fazla kadn, ocuk,
11Atahan Paayev, Almam Sayfalarn zi le, Azerbaycan Neriyat, Bak. 2001, s. 255; http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12. 12 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96, s. 34; Paayev, a. g. e.,s. 255-257. 13 Azad Nebiyev, Kuba Soykrm, http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12 14 A.Ali Emircan-M.E. Gerger, Byk Ermenistan Hayali ve Karstan Karabaa Ermeni Vaheti, Cemre Yay, stanbul. 1992, s. 81-102.

115

Beir Mustafayev

yal, hasta Amazaspn ordusu tarafndan katle yetirildi. Ayrca 4 milyon ruble nakit para, altn ve kymetli eyalar yama ve talan ederek binalar yaktlar. te yandan 25 milyon ruble deerinde deiik eya ve deerli mallar aldlar. Amazaspn ordusu Mslmanlarn camilerini yakarak, kutsal kitap olan Kuran- Kerimi yrtp ayaklar altna almlardr. Amazasp ordusu Kuba linde 122 ky yama ve yakma ettiler. Bu olayda 60 insan ldrld ve 53 kii yaraland. Amazaspn ordusu ehre toplam 58.121.059 ruble deerinde zarar verdiler15. Amazasp yle diyordu: Ben Ermeni halknn kahramanym ve onun istek ve ilgilerini savunmaktaym. Ben buraya ( Kubaya) 2 hafta nce burada ldrlen Ermenilerin ksasn intikamn almak iin gnderildim. Ben Hazar Denizinden ah Dana kadar tm arazilerde yaayan Mslman Trkleri katletmek iin gnderildim16. Baka bir ariv belgesinde Amazasp Askerinin u ifadelerine rastlamaktayz: Ben sizin kannz ieceim (Azeri Trklerine), bunlarn deerli eyalarn aln, evlerini atee verin. Yine halka dnerek yle seslenmitir: Sizin belanz o zaman balayacak ki, ben sabah erkenden daa karak, oradan sizi top ateine tutacam. Ve her eyinizi yerle bir edeceim17. Amazasp etesi Kuba line giderken de yol boyu tm kylere saldrm, evleri yamalam, nne kan ehrin ahalisini vahice katletmitir. te yandan Devei li Pazar yeri ve Kzl Burun Kynde bar ricasnda bulunan kyn ihtiyar heyetini katletmitir. Ellerindeki Mslmanlarn mukaddes kitab olan Kuran-i Kerimi yrtarak yakmtr. Ayrca Hamaz stasyonunda onlarca insan katletmitir18. Ermeni eteleri, Mart-Nisan-Mays aylar boyunca Kubada 36 bin 782 Mslman-Trk soykrma maruz kalmtr. ehirde, 568 kiinin kafas kesilmi ve derisi yzlmtr. 151 bebek ve kadn hanerle doranmtr19. Siyazen20, Devei21, Hamaz (Xamaz), Kusar (Qusar)22 ve
BCA, 930 01/5/104/1. ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 95, s. 5-6-7-8. 17 ARDA, F. 979, Siy, 10, 96, s. 35-36. 18 Kuba linde ldrlen Mslmanlarn birounun ismi Azerbaycan ve Rus arivlerde mevcuttur. Bu isimlerin bir ksmn verebiliriz: 1-) Molla ahbaz (ailesi ile birlikte), 2-) Meedi Musa Zeynalolu, 3-) Cabbar Memmed Aliolu, 4-) Seferali Meedi Talbolu, 5-) Meedi Musa Zeynalolu, 6-) Hac Dada Kasmolu (ailesi ile birlikte) , 7-) Muhammed Resulolu (ailesi ile birlikte), 8-) Meedi Kamber (ailesi ile birlikte), 9) Molla Muhammed Saliholu, 10-) Muhammed Resul Bayramolu (olu ile birlikte), 11-) Kerbela Abuzer Mestanolu (ailesi ile birlikte), 12-) Kerbela Memmed Taolu (ailesi ile birlikte) ARMDA, F. 1061, Siy. 1, . 95, s. 6-7-8. 19 http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12. 20Siyazen: Azerbaycanda rayon (le) olarak bilinen yerleim merkezi. Nfuzu yaklak 50 bin civarnda. Bakye 100 km mesafede yerlemektedir. Bak, Devei ve Kuba ehirleri arasnda bulunmaktadr. Ekonomisi hayvanclk ve tarm zerine kuruludur. ehrin yaknlnda inan merkezi olarak bilinen Hdrzinde Baba Da bulunmakta ve her yl yaz aylarnda lkenin, Kafkasyann ve dnyann pek ok yerinden Mslmanlar ziyarete gelmekteler. nan turizm merkezi olarak bilinen bu mekan Siyazen ve Devei li arasnda yer almaktadr.
15 16

116

Kubada Ermeni Zulm

Hudat (Xudat) li23 gibi civar blgelerde 5 binden fazla insan acmasz ikencelerle katle yetirmitir. Nuri Paa nderliindeki Kafkas slam Ordusu 10 Mays tarihinde Kuba iline geliinde Azeri Trkleri tarafndan sevin gz yalar ile karlanmtr. O, 22 Azeri Mslman Trk Askerinin Ermenilerce ldrlerek, kanl ehit gmleini alnna koyup perek: Yenilmez Trk Askeri dedii szleri hem eskilerin yaddanda (hafza) hem de ariv belgelerinin ciltlerinde sakldr24. Bu dnemden itibaren igalci Amazasp ve Bolevik etelerine kar yaplan harekatta Trk slam Ordusu baarl olmutur. Kubadaki arpmalara, 4. Tmen Komutan Albay Ahmet kr Bey de bizzat katlmt. Kubay dman igalinden kurtarmak iin Svari Binba Sabri Bey Komutasndaki yaklak 1.000 kiilik bir milis kuvveti, gece boyunca yryerek Kubann kuzeyindeki Kusar lini ele geirdi. Kubadan kaan Bolevikler, Hamaz istikametine giderken, Trk askeri birlikleri dman takip ederek Hamaz line doru ilerledi ve ehri savunmaya muvaffak oldu25. Kubada Ermeni mezalimi aylarca devam etmitir. Ama dokuz gn boyunca sren katliamlar tarihe gemitir. lk gn talan, ikinci gn, katliam, son gn ise ehri yakma plan gerekletirilmitir. Ortaya kan durumu belirtmek iin Olaanst Hal Komisyonu devreye girmitir. Olaanst Hal Tetkikat Komisyonun 542 Nolu (12 Aralk 1918) raporunda u bilgiler yer almaktadr: 1-) Kuba Kazas Savclndan bildirilen raporda Ermeni etelerinin balar Amazasp ve Stepann gerekletirdikleri vahilikler 2-) Bununla ilgili mahkemenin vermi olduu kararlar 3-) Kubaya yakn Kusar Kazasnn kylerinde Ermeniler tarafndan yaplan hrszlk, yama ve talan zaman 22 Mslman Azeri Trk ldrlmtr.

21Devei

(Divii) li: Kuba li ve Bak arasnda bulunan Azerbaycann yerleim merkezlerinden biri. 30 binden fazla nfuzu vardr. Kylerin ou Hazar Denizi kysnda olup, ahalisi tarm, hayvanclk ve balklk ile geimini salamaktadr. Tarihi rak Kale Da bu ilin snrlar ierisinde yer almaktadr. Bir zamanlar buras Kuba Blgesine bal idi. 22Kusar (Qusar): Azerbaycan'da rayon (le) olarak adlandrlan birinci derece idar blmlerden birisidir. Hanlklar dneminde Kuba ve Dastan Hanlklarna balyd. Kusar Rayonu halknn ounluunu bir Kuzey dou Kafkas dili olan Lezgice konuan Lezgi (Khural) halk oluturmaktadr. Byk Kafkaslarn Azerbaycandaki ksmnn kuzeydousunda, jeomorfolojik adan ayrlan bir blmdr. Gudyalay, Samuray ve Kusaray vadisinde yer almaktadr. 23Hudat (Xudat) li: Hamaz line bal bir kasaba. Nfusu yaklak 5 bin civarndadr. Azeri Halknn yansra Lezgi ve Tat ve Rus halklar yaamaktadr. Halk geimini daha ok hayvanclk ve meyvecilikle salamaktalar. Hanlklar dneminde Kuba Hanlna tabi idi. Aydn brahimov-Asaf Koman, Azerbaycan Corafyas, zmir. 1994, s. 30-136-199. 24 http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12. 25 ATASE, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi, Cilt. II, s. 595-596.

117

Beir Mustafayev

4-) Belgede ayn zamanda maddi zararlar belirtilmitir26. Amazasp eteleri masum insanlara Azerbaycann dier blgelerinde olduu gibi Kuba Vilayetinde de kan ien olduunu bir kez ispat etmitir. Kuba Yresinde Ermenilerin mezalim ve soykrm uygulad kasaba ve kyler aadakilerdir.
1-) Eski grig 6-) Budug 11-) Rk 16-) Afurca 21) Ermki 26-) Tengealt 31-) Alekseyevka 36-) Abil 41-) Ksnet 46-) Tlr 51-) artepe 56) Velvele 2-) Krmz Kasaba 7-) Yergc 12-) Garhun 17-) Atuc 22-) Digah 27) Rustov 32-) Birinci Ngdi 37-)MirzeMmmed 42-) Dal 47-) Mhc 52-) kinci Ngedi 57-) Zerdabi 3-) Dal Kendi 4-) Konakkend 8-) Yalavanc 13-) Shb 18-) Haltan 23-) Alc 28-) Hanagah 33-) Karaay 38-) Kpal 43-) Aa Tlekeran 48-) Gltepe 53-) Pirvahid 58-) Babanl 4-) Konakkend 9-) Knalg 14-) Yerfi 19-) Alpan 24-) Kasmklak 29-) Galagah 34-) Mirzeklak 39-) gn 44) Yenikend 49) Hucbala 54-) Gere 59-) Barl 5-) Cimi 10-) Galahudat 15-) Glezi 20-) Uzunmee 25-) Mahmudklak 30-) Pstekasm 35-) Vladimirovka 40-) Kml 45-) Tlekeran 50) Digah 55) Davidoba 60-) spik

Olaylara ad karan sulular hakknda tutuklama ve yarglanma kararlar karlm, bir ksm hapsedilmi, bir ksm salverilmi, bir ksm kam, bir ksm tutuklanmam, bir ksm hakknda mahkemelerin devam etmesi gerektii (yarm kalan yarglanmalar) grlmektedir. te yandan olaylar aratran Komisyon yesi A. Novaskiye gre, 122 den fazla ky ykan Amazasp ve onun yardmclar Nikolay, Komiser Venunsa ve dier caniler yaptklar sulara gre, dnemin 13-129-927-1633-1634-1453-1607 insan haklar maddelerine gre sorumluluk tamaktadrlar. KIRMIZI KASABA OLAYLARI (1918-1920) ehrin Krmz Kasabasnda yaayan Azerbaycan vatanda Yahudileri de katle yetirilmitir. Buradan anlalmaktadr ki, Ermeni terrnn hedefinde sadece Mslman Trkler deil, tm insanlk olmutur. Nitekim olaylarda Grc, Rus, Kazak, een, Ukraynal, ngiliz ld de tarihe ahitlik eden ariv belgelerinden rastlyoruz. Kuba ehir merkezinde ve Krmz Kasabada o dnemler onlarca postane, medeniyet abideleri, salk merkezleri, okullar, kz gimnaziyalar (kz meslek liseleri), Rus-Tatar Kolejleri, ollar-Bak Su Kemeri, Uluslararas Krmz Aypara Cemiyeti, Bak ehir Dumasnn Nicat Cemiyeti ubesi, tiyatro binalar ve bir ok milli, manevi ve ada deerleri ihtiva
26

ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 98, s. 1-2-3.

118

Kubada Ermeni Zulm

eden messeseler faaliyet gstermekte idi. Rusya ve Bakye de yakn olmas hasebiyle son derece modern bir ehir grnmndeydi. Ayrca birok deiik halklar barndran kozmopol ve hogr mekan idi. te srf bu yzden Ruslar tarafndan buralara bile onlarca Ermeni ailesini yerletirilmiti. revan (Erivan), Zengezur ve Nahvanda baveren ErmeniMslman atmasnn ardndan da yine birok Ermeni, Kuba ehrine yerleerek ticari ilerle uraarak zenginler zmresinde yer almlardr. ehrin en gzide yerlerinde rahat hayat yaamaktaydlar. ehrin gzde mekanlarndan olan daha ok Da Yahudilerinin yaad Krmz Kasabada yerli ahaliye kar haksz davranmalar ile bilinmekteydi. Dadan gelip badakini kovar misali, ehrin kkl halkna ilk gnlerden toprak iddiasnda bulunmaktayd. Sadece Ermeniler ile al veri yapar. Ticaretten elde ettikleri mahsulleri Hamaz Demiryolu vastasyla mukavele ettikleri dardaki Ermenilere ve Ruslara satmakta meyilli idiler. Irklk faaliyetlerini ta ilk gnlerden sergiledikleri aikard27. Bu devirden balayarak Ermeniler dardaki Ermeniler ile irtibatl idiler. Karaba, Zengezur, Nahvan Yrelerinde patlak veren Ermeni-Mslman atmalarna aktan destek vermekte ve Ermeni rgtlerine adeta buralarda hak iddia ederek, lkenin kuzeyine davet etmekteydiler. Ve geldiklerinde de onlarla birlikte ehirde yama, talan ve katliam hareketlerinde itirak etmileridir. te yandan Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuba li Mfettiinin 1918 Aralk aynda blgede ba veren olaylar ile ilgili bilgileri hkmetin olaanst hal komisyonuna verdii maruzattan grmekteyiz. Maruzatta cinayeti ileyenlerin kimlikleri, yeri ve zaman bilgilenirden rapor ariv kaytlarnda yer almaktadr28. Bakent bata olmak zere, lkenin birok yerinde atmalar ksa srede Kuba Blgesine de sirayet etmesi kanlmazd. ehrin Yahudiler yaayan Krmz Kasabann gireceinde karargah kurdular. len saatlerinde kanl eylemlerini gerekletirdiler. lk nce Kubann aa mahallelerini ve zengin Yahudi kasabalarn yamaladlar ve yaktlar. Mahallede 2 bin 746 kiiyi, kadn, bebek, ocuk, yal olmak zere deiik vahiliklerle katlettiler. Ertesi gn Ermeni Kilise Meydannda 150 Azerbaycanly (Azeri-Yahudi, Lezgi-Tat-een) ate yamuruna tutarak, mezalim uyguladlar. Yarallar ve llerin bazlarn caminin etrafna bazlarn da ple tadlar ve st-ste toplayarak sa kalanlara ikence uyguladlar. 8-9 yalarnda 12 ocuu ve 16-17 yalarnda da 16 ocuu

Azad Nebiyev, Kuba Soykrm, http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12 28 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96, s. 8-13-14.
27

119

Beir Mustafayev

balarn keserek, Gudyalay Nehrinin yaknlndaki Kzl Kayadan attlar29. Ayrca unu belirtmekte yarar vardr. Anton Salamanov30 zel arivinde tm bunlara ramen Ermenilerin adn fazla kullanmamtr. Sadece yaplan olaylarda len 24 Yahudi kkenli Azerbaycan vatanda hakknda detayl bilgiler vermektedir31. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarafndan 1920 senesinde Kuba Blgesinde baveren Ermeni cinayetleri ile ilgili mahkeme ii balatlmtr32. Fakat Sovyet Hakimiyetinin kurulmas sonucunda devam eden mahkeme sonulanmam ve ariv raflarna kaldrlmtr. SONU VE DEERLENDRME Ermenice yazlan tarih kitaplarnda ok ilgin bilgiler yer almaktadr. Bu eserlerde Ermeni yazar ve tarihiler, Ermenilerin zel bir halk olduunu belirterek tarihlerini ve kltrlerini mmkn olduu kadar eskiye dayandrmaktalar. Ermenilerin verdikleri bilgiler rivayetlere ve mitolojik efsanelere dayanmaktadr. Bilimsel ve tarihi gereklik pay olmad halde gerek tarihi olaylar da tahrif ve tahrip etmekten de bir trl vazgememekteler. yle ki, Dou Anadolu, Karaba ve Nahvan topraklar Trk yerleim birimleri olmasna ramen haksz yere Ermeni topraklar olarak belirtilmitir. Gnmz Ermeni tarihiliinde de bunu byle aksettirilmektedir. Oysa Grc ve Rus kaynaklar daha farkl bilgiler vermektedir. Ermeniler sadece Trkler zerinde deil, ayn zamanda Farslar ve Grcler zerinde farkl iddialarda bulunmaktalar. Rus
Azad Nebiyev, Kuba Soykrm, http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/23.12 30 Anton Salamanov Kuba ilinin Krmz Kasaba Blgesinde dnyaya gelmitir. 1905-1910 senelerinde ayn kasabann mektebinde Yahudi dilinde eitim almtr. nkilabi baklarna gre Kuba hapishanesinde daha sora Bak Tayev Hapishanesinde mahpusluk hayat yaamtr. Hapisten sora Trkiyenin Kars cephesine gnderilmitir. Kars cephesinde 28 (7/4) numaral alay tugaynda hizmet etmitir. ubat inklabndan sora Kars cephesinden geri dnmtr. Uzun bir yaam srdren Anton Salamanov birok vazifelerde almtr. Onun ahsi arivinde 1918 ylnda Kuba ilinde Ermeniler tarafnda yaplan katliamlarda daha ok ldrlen Yahudiler hakknda geni bilgiler mevcuttur. O, arivinde yle yazar: Ermenilerin hedefi sadece gnahsz Trk Milleti deildir, ayn zamanda tm Mslmanlar ve blgede yaayan dier halklar ve aznlklar olmutur. ARDA, Kuba li Ariv ubesi, No: 136 31 Arivde ismi gecen ve ermeni mezalimine maruz kalan Nisan 1918 senesinde Ermeniler tarafndan ldrlen Yahudilerin listesini aada veriyoruz. 1-) brahimov saka, 2-) elmieva almi, 3-) Haimova Danila,4-) Abadyaeva Benyamina, 5-) Agaounova Pinhana, 6-) lyeva Muhana, 7-) Danilova amaha, 8) Paodilova Pardila, 9-) Salamanova Djtoma, 10-) Yakubova Samoona, 11-) Natanida Yusufova, 12-) Abramova Natana, 13-) Anisiova Erima, 14-) Solomanova Yusufova, 15-) liziova saka, 16-) lhananova Davida, 17-) Yusufova oaaka, 18-) lizioova Erima 19-) Mii Yihaev, 20-) Rafail Mii, 21-) Rafail Maasni, 22-) Benion Dadam, 23-) Gavoilova Gavrila, 24-) Yakubova Mardahay. ARDA, Kuba li Ariv ubesi, No: 136, (Yahudi Asll Azerbaycan Vatanda Anton Salamanovun ahsi Arivi) 32 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 1, s. 13.
29

120

Kubada Ermeni Zulm

aratrmac Veliko eserinde yle demektedir: Ermeniler gelecekte bakenti Tiflis olan Byk Ermenistan peinde de olacaklardr. Ermeniler bu yolda Grcleri acmaszca yama etmilerdir. Tarihi kitabelerini, eski Grc yaztlarnn izlerini silmilerdir. Kiliselerini zaptetmilerdir. Grclere ait olan topraklar Ermenilere aitmi gibi gstermilerdir. Onlar Ruslara haksz yere ikayet etmilerdir. Azerilere kar kkrtmlardr. Nitekim Grc aratrmac lya avavadze bu bilgileri dorular nitelikte bilgiler vermitir. D grler u konuda mutabk olduklar bir gerektir: Ermeniler her zaman dini, kiliseyi, Hristiyanl kullanarak Bat dnyasn yanlarna ekmeyi baarm, zayf olandan kam, hep glnn yannda yer almlardr. Nerde zenginlik, kendi emellerini icra etmek iin hogr ortam varsa frsat kollam ve orda yer edinmilerdir33. Tpk bir zamanlar Bizans, ran ve Osmanlnn yannda yer ald gibi. Fakat Osmanl zayflamaya yz tutunca bu sefer ibreyi Ruslardan yana kullanarak onlarn maas gibi, Kafkaslara g etme politikas sayesinde Kuzey Azerbaycanda istedikleri gibi faaliyet gerekletirmilerdir. Oralar da ykp, yakmakla ve Ermeniceletirmek istedikleri son olaylar ile gereklik payn ortaya koymutur. Mslman yerleim merkezlerinde evleri talan, yama, yakma, ocuklar, kadnlar, yallar, sakatlar, kundaktaki ve anne karnndaki bebekleri hunharca ldrme ve diri-diri topraa gmme, cesetlerini bile yakmak Ermenilerin insanlk kitabnda yer alan karakterlerini gstermektedir. te dini kullanma, milliyetilik ve paraya pula ihtiras Ermeni rknn ortaya kmas ve deiik corafyalardaki faaliyetleri ile balar34. Kuba olaylar, dnemin Azerbaycan Milli Tarihi kaynaklarnda maalesef yeterince ve hakkyla yer almamtr. Bunun asl sebebinin hi kukusuz Azeri tarih yazclarnn devrin siyasi ve askeri basklar neticesinde Ruslarn istekleri dorultusunda ele almak mecburiyetinde kalmalardr. Oysa canl ahitler bu yllarda cereyan eden hadiseler hakknda bilgi vermekte hibir bask altnda kalmamlardr. nk aratrdmz ariv materyallerinde karmza kan olaylarn ou canl tank ifadelerine dayanmaktadr. Bu ifadeler de bizzat dnemin Rus ve dier yabanc yetkilileri tarafndan dinlenmi ve rapor edilmitir. Hem arlk Rusyas, hem Sovyet Rusyas hem de Azerbaycan ariv kaytlarnda Ermenilerin Kubada (Osmanl dneminde bile) iyi koullarda yaad yazlmaktadr. Ermenilerin yaam koullar Rusya Ermenilerine gre daha iyi koullardayd. Hatta Ermeni kylleri birok yerde mslmanlara oranla daha varlklyd. Gerek buradaki gerekse de Rus ve Azeri arivleri Ermeni meselesinde gereklerin saptrldna dair nemli

33 34

RFDTA, F. 841, Siy. 7, . 290, s. 38. RFDTA, F. 821, Siy. 7, . 220, s. 41.

121

Beir Mustafayev

lde rol oynayacak belgelere sahiptir. Belgeler Rus ve Ermeni yetkililerin imzalar ile 1905-1920 yllar arasnda Ermeni etelerinin Kafkaslarda, Kuzey Azerbaycann Kuba Vilayetinde Trklere ynelik sistemli krm, katliam politikas izlendiini kantlamaktadr. arlk Rusyas arivlerinde arpc belge ve bilgiler yer almaktadr. arlk grevlilerinin dahili resmi yazmalarndaki Ruslarn Ermenileri Mslman Trklerin zerine srp krdrmak ve ardndan Kafkaslara ve Dou Anadoluya Don Kazaklarn yerletirme projeleri yatmaktadr. Ksaca Ruslarn asl amac Ermenisiz Ermenistan oluturmakt. Oysa daha sonra Bolevik hakimiyeti devrinde bunun yerini deiik plan ve projeler almtr. Bunlar da Azeri ve eski Sovyet arivleri kantlamaktadr. Ruslarn Ermenilere kar olan tutumundaki deiikliklerin esas sebebi Ermeniler arasnda balayan milliyetilik fikrinin artamaya balamasyd. Milliyetilik fikirlerinin alanmas, Ermenilerin fiilen ve potansiyel olarak bir dman gibi grlmesine yol aacakt. Bu fikirleri bertaraf etmek iin ise Ruslar Ermenileri Azerilere kar kkrtma metodlarn kullanmtr. 19051920 olaylar da srf bu milliyetilerin halk eitli nedenlerle kkrtmalar neticesinde ortaya kmt. Kilisenin dokunulmazl ve Allahn evi olmas hususunu dikkatle vurgulayan ve bu fikri alayan papazlar, kiliseleri 1905-1920 yllarnda Azerilere kar Ermeni rgtlerini silahlandran, sava mhimmatlarnn bulunduu bir depoya evirdiler. Bu tip depolarn mevcudiyeti ihbarlar neticesinde hkmet memurlarnn yaptklar basknlar neticesinde renilmekteydi. Dolaysyla yzyln evvellerinde Ermeni rklar tarafndan Azerilere kar yrtlen ak veya rtl politikann tekilats olarak esas g kilise ve onun etrafnda toplanm Ermeni ziyallar idi. Bu balamda Kafkasyada ve Kuzey Azerbaycanda gerek siyasi, gerek sosyal amal pek ok rgt kurulmutur. Buraya aydnlar, din adamlar, genler, sanatlar toplanmakta idi. Bu rgtler din, kilise ve din adamlar ad altnda gereken sava malzemelerini, deiik lkelerden, milletlerden zellikle Rus arnn memurlarndan, subaylarndan ve zengin Ermenilerden para toplanmas gibi vazifeleri de yerine getiriyorlard. Ermeni Keii T. Geemyants Ermeni Tarihi kitabnda Ermenilerin kurtulu harekat tarihinin Grigoryen Kilisesi bakanlnda Ermenilerin tek merkezden idare edildikleri zamandan baladn bildirmekteydi. Bu gne kadar dnyada szde soykrm yalan ile srekli Ermeni kayplarndan konuulmu, Azeri Trklerinin kayplarndan fazla sz edilmemitir. Kuba li, Yukar Karaba ve Azerbaycann dier blgelerinde yllardan beri alan toplu mezarlardan karlan binlerce iskelet Mslman-Trk katliamnn bykln aka ortaya koymaktadr. skeletlerin says 530 bini gemitir. Kafkasyada Rusyann himayesi altndaki Ermeniler, dn karlarnda kendilerini kul olarak bildikleri komularna kar toprak iddialarna balamtr. Gney Kafkasyann

122

Kubada Ermeni Zulm

Azerbaycan Trklerinin oturduklar, zellikle Dalk Karaba ve Yukar Karaba topraklarnda Byk Ermenistan kurma hayallerini gerekletirmek iin dn olduu gibi bugn de katliam ve soykrm yapmlardr. Ama bu konu Batdan nedense ilgi grmyor. Demokrasi dedikleri ey bu olsa gerek Oysa Ermenilerin verdikleri sahte, siyasi ierikli belge ve bilgiler hep gndemde kalmaktadr. Hatta bugn herkesin gz nnde cereyan eden Hocal ve Karaban dier blgelerindeki katliamlar, 20 yla yakndr Azerbaycann deiik vilayetlerinde a, sefil perian 1 milyondan fazla gmenin durumu kimseyi ilgilendirmemektedir. Ermenilerin Kubada olduu gibi, Kuzey Azerbaycann dier blgelerinde mezalim uygulamas, soykrm yapmas ve topraklarn igal etmesi hakknda en iyi rnek yine kendi itiraflar, baz Rus ve Grc bilim adamlardr. Bu konuda Kaaznuni, Lalayan, Veliko, Glinka, avavadze, Karinyan, Karibi vb. Ermenilerin planlarndan, faaliyetlerinden, mezalimlerinden yazdklar eserlerinde bilgi vermileridir. Hatta Rus aratrmacs Veliko, Ermenilerin gelecekte bakenti Tiflis olan Byk Ermenistan plan zerinde ilediklerini bile yazmtr. Baz Ermeni aratrmaclarna gre Kafkasyada gelecek Ermenilerindir. Ermeni rkl yle boyutlarda idi ki, onlar Kafkaslarda baka halk grmek istememekteydiler. Anlalmaktadr ki, Ermeniler sadece Mslman Azeri Trklerine kar deildi, ayn zamanda Grcler ve dier halklar idi. Bu konuda zellikle dnemin Hmmet, Hayat, Kaspi, zvestiya, Miak, ttihat, Ak Sz vb gazete ve dergilerinde nemli bilgiler olduu da bilim camiasnca bilinenler arasndadr. Ermeniler ve Azeriler arasnda meydana gelen hadiseler asrlar boyunca kanl ekimelere sahne olmutur. Sadece SSCB dnemi boyunca olaylarn yumuam gibi gzkse de, Ermeniler frsat bulduklar ortamlarda hemen harekete gemi ve toprak iddialarn deiik platformlarda dile getirmilerdir. Ve sinsice ister yut dnda, istese de yurt iinde her yere szm, yanlarna aldklar destekileriyle Byk Ermenistan hayalini geree evirme abasnda olmulardr. 1850-1890, 1905-1920 ve akabinde 70 yl Sovyet komnist yllarndan Dalk Karaba savana kadarki devrelerde tek amac; Byk Ermenistan yaratmak pilan olmutur. Ve bylece bugnk Ermenistan yzlmn 29.743 kmye karmlardr. Oysa Ermeniler mays 1918 Batum Antlamasna kadar 9 bin kmlik araziye sahip idi. Tarihe kar bu cinayetleri ileyenler, kin, nefret ve nifak besleyenler ve bylece tarihin akn deitirenler kendilerine gelmelidir. Kin, nefret, nifak, yalan, iftira ve dmanlkla bir yere varlmayaca apak ortada. Mesele bilgi ve belgelere dayanlarak, tarihiler ve aratrmaclar tarafndan tarafsz ve objektif bir biimde, ariv ve tanklara dayanlarak zme kavuturulmaldr.

123

Beir Mustafayev

D glerin yzyllardan beri Ortadouya alma politikasnda zellikle asker ve donanma kullanmayp, yerine daha ok misyonerleri kulland izlenmektedir. Ancak misyoner faaliyetleri zamanla bir din mcadelesine ve devlete ve Trklere kar isyanlarn organize edildii, bata Ermeniler olmak zere, aznlklarn milliyetiliklerinin kkrtld odaklar halini almtr. Bunun neticesinde birlikte yzyllardr komu olarak yaayan insanlar birbirini krmaya balam ve blgede sosyal fay hatt olumutur. Ermeni isyan ve mezalimini btn akl ile bilimsel ariv ve ktphane kaynaklar vastasyla ortaya koymaya ihtiya ve zaruret vardr. Belgesiz ve bilgisiz tarih yazlamaz ve olaylarn gerek ynleri gn na karlamaz. Tarihi gerekleri ariv belgelerine dayanarak ortaya karmak, esas mezalim yapann Ermeniler olduunu ariv belgeleri nda ortaya karmak ve bu kabilden haksz uluslararas kkrtmalara kar koymann en salam ve doru yoludur. zetle Ermeniler 1905 ylndan beri Kafkaslar ve Kuzey Azerbaycanda Trklere ve insanla kar dnyann gz nnde su ilemektedir. Daha ok o yllarda Bakde 12 bin, amahda 8 bin 500, Zengezurda 10 bin, Kubada 16 bin, Lenkeranda 2 bin, Hocalda 600den fazla ve daha nice Azeri Trk katledilerek soykrma maruz kalmtr. Dnyada mevcut 4-5 milyonluk Ermeni, 250 milyonluk Trk Dnyas ve 1.5 milyarlk Mslman alemi ile ba ediyor.

KAYNAKA Ariv Kaynaklar ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 105 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 95 ARDA, F. 979, Siy, 10, 96 ARMDA, F. 1061, Siy. 1, . 95 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 96 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 98 ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 1 ARDA, Kuba li Ariv ubesi, No: 136 RFDTA, F. 841, Siy. 7, . 290 RFDTA, F. 821, Siy. 7, . 220
Kitap ve Makale Kaynaklar ATASE, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi, Cilt. II.
124

Kubada Ermeni Zulm

ATTAR Aygn Haimzade, Karaba Sorunu Kapsamnda Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Ankara, 2005. Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivleri Daire Bakanl Yay, No: 28, Ankara, 2001. EMRCAN A. A-GERGER M. E, Byk Ermenistan Hayali ve Karstan Karabaa Ermeni Vaheti, Cemre Yaynlar, stanbul. 1992. GLER Halit, Sovyetler Birliindeki Trkler, Ankara. 1990. BRAHMOV Aydn-KOMAN Asaf, Azerbaycan Corafyas, zmir. 1994. MUSAYEV Ceyhun, http://www.azadt.net/x18291.htm/azerpfoto.com NEBYEV Azad, Kuba Soykrm, http://www.mns.gov.az/qubasoyqirimi/html/23.09.2007/ PAAYEV Atahan, Almam Sayfalarn zi le, Azerbaycan Neriyat, Bak. 2001. TRKER Rt, Kafkas Trk slam Ordusu Bak Yollarnda, 5. Kafkas Piyade Frkas, Kafkas niversitesi, Kafkas Aratrmalar Enstits Neriyat, Bak. 2008.

125

Beir Mustafayev

126

Kubada Ermeni Zulm

BELGE: ARDA, F. 1061, Siy. 1, . 98, Sayfa. 1 Ermeni Amazasp Glerinin ve Stepan Balayann Kuba line ve Kylerine Saldrs (12 Aralk 1918)

127