DNYASAV AZERBAYCAN

ERZURUM YAPTlGI

Betl ASLAN*
gibi, 1914-Ocak 19I5'te, Trk Ordusu
byk bir yenilgiye ve Trk kuvvetlerinin byk bir blm, ok
ve Rus kuvvetlerine
yenilgi, zarrilnrja Erzurum yolunun ve pek ok blgenin Rus
sonucunu Nitekim General Yudeni
Rus kuvvetleri bir sonra Erzurum ve
nihayet i 6 i 916'da Erzurum Rus i . Bylece
kaamayan Trkler iin iki kadar srece gnlerde
Bu kara gnlerde, Eflur"m
Trkleri ve Baku Mslman Cemiyet-i Hayriyesi Erzurum

Baku Mslman Cemiyet-i Hayriyesi Kafkas Cephesinde Trk-Rus
hemen sonra, Rus ve zarar gren Mslman
Trklere byk bir Karsla, Ardahanda, KaglLlnan'da,
Batum ve blgelerinde binlerce sefalet ve felaketlerden
Erzurum'un haberi Baku Mslman Cemiyet-i
Hayriyesi harekete geerek, bu blgeye de yaymak, bu blge Trklerine
de gtrmek iin izin almak iin mracaat
Ancak bu blgeye getirmek iin almak hususunda ok
*
Atalrk niversitesi Atatilrk likeleri ve Tarihi Enstits Grevlisi
Erzurum'un Ruslar edilmesi bilgi ::, Enver
KONUKU, Seluklulardan Cumhuriyete Ankara, 1992, s.615-696;
N.G.KORSUN, Operatslya, Moskova, 1938 ; M.LARCHER,
Byk Harpte Trk Harbi, n, IstanbuL, 1928, s.360-363; Ahmet Izzet
C.I, Istanbul. 1992, 5.209; Fahri BELEN, Birinci Cihan Harbinde
Trk Harbi, 1966, 5.186; Birinci Dnya Harbi'nde Trk
Harbi Kafkas Cephesi, en, Ankara, 1993, 5.109- 114.
161
zorluklar ve izin verilmek nk Rus Hkmeti'nin
yeni edilen yerlere tutuyor ve
Cemiyetin, Erzurum'daki Mslmanlara etme i
Halbuki yeni bu yerlerdeki Ermeni halka k.onusunda
hibir sorun gibi kendileri de destek bu nedenle Baku
Mslman Cemiyet-i Hayriyesi'nin Tiflis'deki Dr.Hsrev Bey
Sultanov, ile, yeni istila olan
Mslmanlara konusunda bir irtibata blgede Ermenilere
Mslmanlara da ve Cemiyetin
bu hususta birok sonucunda konusunda izin

Bundan sonra Cemiyet-i Hayriye 1916 Haziran

General Mayor
Han ve llyasov'u Erzurum'a

durumu ve
bir n yapan bu temsilciler, Erzurum ve evresinde 16 bin
harpzede Mslmanan belirleyerek., listelerini

Rus zellikle Rus ordusunda bulunan Ermeni askerler

girdikleri ky ve kasabalarda Mslmanlan evleri ve
viveceklerini ellerinden olduklanndan, Mslman elinde
ve byk bir yiyecek

Bu nedenle Cemiyet, ilk etapta
bu temsilcileri llyasov, Abdullah Sultanov ve
2 Hsrev Bey Sultanov, "Baku Mslman Cemiyet.i Hayriyesi Harpzedelere
Faaliyeti", Baku, 1917, s.48.
3 Mustafa Cemiyet.i Hayriye temsilcilerinin Erzurum'a,
Rus 3 ay sonra geldiklerini ki, bu da Sultanofun tarihe
uygun s.20. Bu
Yavuz Aslan gnmz harflerine evrilerek (Yavuz
ASLAN, "Erzurum'da Ermeni Mezalimi
Atatrk nv. 1/6 (1993), s.85103).
4 Sz, 41yun/Haziran 1916, No:14.
5 Sultanov, "Bak MslUman Cemiyet.j Hayriyesi Harpzedelere
Faaliyeti", s.48.
6 ATASE, K.528, D.2061, F.1.
162
.! Nazaraliyev ile nce Kars'tan 400 pud un, daha sonra 5000 pud un getirterek
halka ve Tortum'a da un gnderilerek giderilmesine
Fakat bunlarda yeterli 5000 pud da arpa

Erzurum'da inceleme yapan Cemiyet temsilcilerinin zerinde dun.i.ui!,u bir

nokta da, malzeme ve hastahaneye duyulan ihtiya sorunuydu
8
. ilnk,
daha Rus nce Erzurum'daki hastahaneler, Kprky ve yerlerde
yaralanan Trk askerlcri Halla camiier,
okullar ve byk konaklar hastahane haline Fakat
vc Ruslar
ettikleri zaman llerle dolu olan bu byk bir

Ccrniyet-i Hayriye temsilcileri sonra ErLu! um'a geldiklerinde

hastahanelerin ve Mslman bu kt durumunu Cemiyct merkezine
Bunun zerine Sultanov, Tiflis'te Cemiyeti'nin
yetkilileriyle ve onlardan Erzurum'da Mslmanlar iin hir hastahane
Ancak Cemiyetin, Erzurum'da bir hastahane
hususunda sonusuz nk bu
dnemde Erzurum'da byle bir hastahane dair herhangi hir bilgi yoktur.
Cemiyet-i Hayriye'nin, ilk etapta zerinde meselelerden biri de,
blgelerde gibi, sahipsiz Mslman toplanarak,
Cemiyet temsilcilerinin abalan sonucunda Erzurum ve evresinde,
yzlerce ocuk sokaklardan ve Rus askerlerinin ellerinden Baku ve Tiflis'teki
ve buralarda 11.Cemiyet temsilcilerinin bu
7 Sultanov, "Baku Mslman Cemiyct-i Hayriyesi Harpzedelcre
Faaliyeti", 5.48.
8 Sz, 16 Mart 1916, No:134.
9 Ahmet "1918 Erzurum Neden ve Ermeniler
"MakalelerDerlemeler" C.II (Atatrk nivcrsitesi
No:535)' Ankara. 1978 5.7274.
LO Sz, 16 Mart 1916, No:134.
II Sz, 18 tyun/Haziran 1916. No:I5.
163
sayesinde daha ilk ay iinde 250 sahipsiz ocuk ve 150 muhta
felaketten

Cemiyet-i Hayriye'nin Erzurum'a ilk temsilcileri burada

acil hususunda sonra


Bundan sonra Cemiyet-i Hayriye Erzurum'da uzun sre
kalacak ve tutmak ve zamanda
zere Cemiyetin bir amak
Seyidov bir heyet 14.
Cafer Seyidov'un Erzurum'a ve Cerniyet-i Hayriye'nin
5:
"Kafkas (Azerbaycan) Trkleri, Trklk ve (l915'de
Kars ile Oltu, ve Artvin'de gibi 1<)1 (i'da
Erzurum ve Trabzon Yilayetlerimizde) esarelte kalan
Trklere birok muavenetle, ve himaye de (Rus
her Kaza ve Yilayette, Trklk iin feda eden birer, Trkler, Trk
Ye bunlar Kafkas (Baku
12 Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Yeni F.335,
p.l, D.l, L.18.
13 Sz, 4 IyunlHaziran 1916, No:14.
14 KantarclZade s.20-22; Cafer
ERIKAN), Erzurum'u Anlatan Bir Mektup",
Ermenller "Makaleler-Derlemeler", c.n, Ankara, 1978, s.302;
Mehmet Nusret Efendi, Tarihe-i Erzurum, Istanbul 1338 (1922), s.84-86; Refik
s.16 (Bu daha sonra gnmz harflerine cvrilerek
Refik SAV Istanbul, ). Faruk Telli
Seyidov, Erzurum'a beraberindeki heyette, Selman Han,
Abdlmabut ve Ahmet Han (Faruk
Telli'nin s.54).
15 Erzurum'u Anlatan Bir Mektup", s.302.
Mehmed Nusret Efendi ise "Tarihe-i Erzurum" Cemiyet-i
Hayriye ve Seyidof
"... Erzurum ahaliyi ve sefaletten kurtarmak niyet-i
hayriyesiyle Kafkasya'da cdcn Hayriye'nin o nmayendelik
vazifesini Genceli Seyidov ifa ediyordu" (Mehmet Nusret Efendi,
Erzurum, s.84-86).
164
ol
! Cemiyet-i Hayriyesi Mmessili bulunan ve Kafkas Trkleri'nin verdikleri
ianeleri, ve hatta zrra'a ift tevzi'ine memur
edilen yirmiiki gen ve dilber (Genceli Saidov (Seyidov)
Erzurum'a byk hizmetlerde
Mustafa "Seyidov'un Erzurum'a BakU
Mslman Cemiyet-i Hayriyesi Merkezi'nden Erzurum ve belediyesine
hitaben bir mektup anlatmakta ve bu mektubun iinde
dile gelinnektedir
l6
;
"Asularelan beri sizlerden ayn bugne kadar da baba1anr.-, ...Jan,
annelerimizden duygulu szlerle tarihlerimizin eski
izgisinden ki, bizler sizin bugn Rus elinde
Zaman geliyor ki bu harita sizinle birlikte bir harita olarak
50-100 sene evvel bizlerin gelen felaket bugn de sizin
.
"Bu duyduka iki kol aarak birisi Trkistan, Kafkasya
Azerbaycan Cumhuriyetleri, siz iin byk cemiyetimizden siz
islam iane olarak gnderilen bu hedayeleri
olanlara tevzi ediniz. kolumuz, sizlere bir dakika olsun
byle bir yan bakarlarsa oraya gnderilen bu vekilimiz Seyyidov'a hemen malGmat
veriniz. Vekilimiz derhal bizleri haberdar eder. Bu iki kol kapanmaz, yorulmaz,
yumulmaz, yalmaz, uyumaz sizin gibi Trk bekler bir
cemiyeuir.
Btn zlerimiz halka birlikle selamlar."
Cemiyet-i Hayriye Heyeti Erzurum'a beraberinde Mslman halka
dagIlllmak zere ok miktarda yiyecek ve giyecek malzemesi de Bu
62 bin telis un, arpa, mercimek, gibi yiyecek
maddeleriyle, 13.252 telis ve ierisinde erkek ve ocuk elbisesi ile
16 s.21 -22.
165
17. bu malzemelerinin bir de Baku
ve Kafkas gazete, dergi ve birok da
getiren Cemiyettemsilcileri tek tek kendi elleriyle halka bu tr kitap
ve dergilerin belirli zaman dilimleri ierisinde yeniden 18.
Seyidov ve Erzurum'a gelir gelmez Mslman
tutmaya birlik ve beraberlik iinde telkin Rus
Erzurum'da bulunan Refik heyetinde bulunan
Trklerin bu konuda gayretlerini ifade etmeklcdir
19
:
"... Hepsi mnevver olan genleri taassup ve hurafelerden
enerjisini (Kar elde
ayak da) are ksp bir kenara ekilmek are aramak,

Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Rus ve Ermeni askerlerin Trklere
hakaret ve engellemeye ve gerekirse bu askerleri
ederek, Trk zellikle Seyidov'un
Trkleri korumak iin Mustafa

"Bu milletvekili Seyidov, gen, cesur bir Trk idi. Bir

Trk'n burnunun Hatta gezerken bir Ermeni bir
Trk'e ufak bir harekette vakit bu Ermeniye koyar, ve
sylerdi ki, Byk Trkistan, Kafkasya, Azerbaycan buradaki Trk
sahiptirler."
bir surette Trklerin ittifak iinde bu
Mslman-Trk byk zarara halka anlatan
Azerbaycan heyeti, ve
17 5.21; Faruk Telli'nin
5.54.
18 Refik 5.16.
19 Refik 5.16.
20 5.22-24.
166
..
..
..
Erzurum'da de Hatta, ilk, orta
ve lisenin halinde, btn Cemiyet-i Hayriye
bildirmelerine bu teklif ne Ruslar ne de
"gericiler" kabul yerine bir ka adet
medrese
2I
ve tarikatlara mensup tckyeler bunlann da dini lider
dini gibi tekyeler de Ruslar byk himaye ve

Zaten, Cemiyet temsilcilerinin ve tutma

faaliyetleri gerek Ermeniler, gerekse Ruslar hissediliyor ve bu durumdan
Ruslar, byk nem veriyordu, Halka
grnmek iin, Rus idaresinin, dini vecibelerini yerine getirmelerine
ok nem gstermek Hatta elleri polislerini Cuma
gnleri zorla camiIere Dini giyen
dokunmuyor ve onlara serbest gezmek iin kartlar vererek hrmetkar
grnmeye Belediyenin Ramazan gnlerinde top da
izin veriyorlardl
23
. Mslman bir bu Islam dinine
olan hrmetlerine hatta gizli dininde olan Rus
mevcudiyetinden bile en byk amirierinin de gizli din
fakat ile belli etmedikleri

Bu Erlurum'un hakiki din vaizleri ve

muhacir olup, gittikleri iin yerlerini alan, ve cahil
21 Refik 5.17.
22 "1918 Erzurum Ncden ve s.77.
23 Refik s .17 .
24 "1918 Erzurum Nedcn ve s.77-79, Ruslar
gizli olarak gayesi de glldyordu. Bunun iin Rusya'uan
birka y/ papaz kafilelerini
Ekserisi ycni mc/unlardan bu
propagandalar hi sonu gibi. halka alay konusu ve geri gitmek
zorunda "1918 Erzurum Nedcn ve
s. 78).
167
kendilerini mmessili olarak grdkleri ve
ynlendirdikleri griilm

btn bu uyutma ve tutma li

Cemiyet temsilcilerinin Trklerin birlik iinde ve
iin aba gstermesi zerine, Ruslar Cemiyet
temsilcilerine bir anti propaganda etkisiyle, halktan
cemiyet temsilcilerinin mezhcbinden vaymak iin
geldikleri, hatta getirdikleri maddelerini bile yemenin gnah yayarak,
Trke, gazcte ve

25 Refik s.' < 17: "1918 Erzurum

Neden ve s.77.
26 "1918 Erzurum Neden ve s.77-78; Refik
5.16-17. Esarete olan ve
maddi ve manevi Azerbaycan Trkleri, Trkler sokulmak
istenen bu snni gibi fikirlere yer verilmemesini ve birlik iinde
dergisinde de dile
mer Faik "1emanzade "Ben Kimim" makaleric hu amas,la Trklere

"Sen ey Trk ne akidede ne meslekten olursam ol Trksn!
Sen, gerek bilsen ki dnyada; hele Snni, yok iken,
sen var idin!
lslamiyyet Arabistan evvel bile sen,
eteklerinde tema.!ia edip, zevk Oradan uzun seyir ve
seyahatlere
Ey znden habersiz Trk! medeniyet eserleri, nizam, idare ve usul,
"Yasak" henz Paris ve Londra'da yok iken, senin yurdunda

Senin z dilini bugnk hale salan Arap
Elifba ve evvel senin gerek Elifba ve
Ey ey Babi, Snni Trk da
bilenden sonra, daha reva grmemeli yiz ki milletimizin ktlesini meydana
getiren bir Anadolu'nun, korkun
a, telef olarlar" (mer Faik
Nemanzade, "Ben Kimim", BakG, 1917, s.6-11).
168
Erzurum kendilerine iin Azerbaycan'dan gelen
Trklere

"Halk o zamana kadar ne Azerbaycan diye bir memleket ve ne de Azeri Trk

diye Bunlara gzlerle genler gler
yzl, szl Kendilerinin kim halka anlatmaya
rasgeldiklerine ihtiyar gen kim olursa olsun selam veriyor,
Bu de Ccrniycl-i bir
iinde Trklere her geri durmayan
Ermeniler, Cemiyct-i Hayriye tcmsilcilerinin Trk ahali yi ve Ermeniler.:
onlann oluyorlar, Trkler bu
nlemek istiyorlardl
28
. Hatta bu yzden Cemiyet temsilcileri
zellikle de Scyidov Ermeniler istcnmeyen Ennenilerin
Cemiyet temsilcilerine

"Seyidov, bir gnde yz defa gezer, istirahalini temin

iin Seyidov'un bu hareketinden byle halka iane gctirip
milletinin birbirlerine etmesinden, ve gezip ufak ufak
teftisinden Ermeniler de\!ildiler.
Ellerinden gelse bir an evvel bu para para edeceklerdi. Lakin da yok
Ermenilerin Seyidov'a gzmn nnde
hcum etmek, silaha davranmak istcdilerse de, Seyidov aarak kabara,
kabara Ermenilere sylediki: "Ben bir tek adam bana gelmek, hatta Erzurum'da
Trk ve bana ufak bir harekctiniz sonra sizin gelen felaketlir.
27 "1918 Erzurum Neden ve Oldu'I". s.77.78; Refik
s.16.
28 Ermeniler Az.erbaycan'dan gelen bu Trkleri halka kt gstermek
kendilerini Rusya'daki Trklerden diye Trke ahaliyi aldatmaya
(Askeri Belgeleri Dergisi. <;;'<1, Bdge No:lR46, s.235-
246).
i 29 s.23-24.
169
tarafa oradan yz milyon sadaya
olursunuz" der
Erzurum'da Rus devam ederken bu arada, Rusya'da nemli
1917'de Petersburg ve Moskova'da meydana gelen olaylar,
ve idareyi ele Bu durum zerine Rus ordusunda
da bozulmalar cephedeki Rus askerleri geri dnmeye Btn
bu olumsuzluklar zerine Rus Kafkas tesi Trklere mtareke teklifi
etmek zorunda Trk ve Rus Erzincan'da 15 1917'de, bir
araya gelerek mtareke maddeleri tesbit ve 18 mtareke
Bu m12reke ile ekilmeye Rus ordusu blgeyi Rus topusu
ve ynetiminde Ennenilere

3 i i 917'de Anadolu'dan ekilmeye Rus Ordusu'nun

yerini Ermenilerin birlikler ve Erzurum, Trk
ordusunun ileri zerine Erzincan'dan ekilen Ennenilerle idi
3
I.
Erzurum byk bir tedirginlik iindeydi. nk Ermeniler
Trkleri grdkleri yerde ldryor, evlerine
girip ediyorlardl
32
.
Bu sonu gelmeyen Cemiyet-i Hayriye temsilcileri
Ermeni Erzurum ahalisinin
Bu amala Seyidov, Erzurum'un ileri gelen ve nfuzlu
30 Erzincan Mtarekesi ve Akdes Nimet KURAT,
\'e Rusya, Ankara, 1990, s.333; Richard G.HOVANNISIAN, Armenlan
on The Road to Independence 191R, Los-Angeles, 1967, s.109; Ste[anos
YERASIMOS, Trk S()\'yet Ekim DHriminden \-Iilli
\-Icadeley'e, IstanbuL. 1979, s.13; Kamuran GRN, Trk-Sovyet
(1950-1953). Ankara, 1991. s.1: Nurcan YAVUZ. Birinci Dnya Harbi'nde
Erzincan'da Rus ve Ermeni \1ezallmi Doktora Tezi).
Erzurum. 1995. s.llll-144.
31 KONUKU, Seluklulardan Cumhurlyete Erzurum. s.692.
32 Zeki Ermenilerden Grdklerlmlz, Ankara, 1974, s.89-110;
Muammer DEMIREL. Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve
Ermeni Hareketleri, Doktora Tezi), Istanbul, 1993. s.67,84-98,
118-121.
170
Belediye Reisi Hoca Ahmet Efendi, Komiser Kk Ali Efendi,
Davut Bey ve birka oniki bir heyetle Erzurum'da
bulunan Rus Mstahkem Mevki mracaat Heyet, Rus
Ermenilere silah verilmemesini, bu mmkn kendilerini
korumak iin Trklere de silah verilmesini ve Enneni bir an nce
nnn Komutan bu talebe; Rus Rus
haricindekikre silah vermeyi bu yzdenTrklere silah
Cemiyet-i Hayriye temsilcilerine da Rus
sebebiyle) silah fakat Ermenilerin
mezalimlere herhangi bir tedbir konusunda hibir
Heyet, Ruslardan Cemiyet-i Hayriye temsilcileri verilen SO

Ermeni herhangi bir tedbir ve

Trklere de silah verme niyetlerinin Seyidov ve heyetle
.. bulunan Erzurumlular kendi aresine
Ermenilere ele geirmek zere bir hareket karar
verdiler. Bu hareket iin nce dahilindeki Mslman elinde bulunan
silah tesbit etmek gerekiyordu. Bu Cemiyet-i Hayriye'nin temsilcileri ile
birlikte Zakir Bey'e verildi.
Zakir Bey btn mahalleleri, ev ev hem Cemiyetin
erzak ve giyecekleri hem de herkesten evlerinde silah bulunup
teker teker Sonuta; Erzurum'da 600
kadar silah tesbit Bu tesbitten sonra, 16 1918'de Seyidov
ve Zakir Bey'in de 13 bir heyet, Cemiyet-i Hayriye'nin
Hayri Efendi'nin evinde toplanarak


.
33 Gnlerimiz", Tarih Yolunda Erzurum, S.11-12, (12 Mart 1962), s.12.
34 Gnlerimiz", s.12-13.
171
Buna gre, Seyidov'un daha nce Cemiyetin 6 ei
n Seyidov ve n de Seyidov'un Abdlmabud
alacaklar ve Abdlmabud, Gez mahallesindeki Ruslara ait harp malzemesinin
giderek, oradaki nbetileri bombalarla imha edecek,
bomba grlts olan Gez, Murat Yoncaltk, Dere Mahallelerinden
Mslmanlar hemen oraya zaptederek ahaliyi de
ve yryeceklerdi
35
.
saatte Seyidov, elindeki ifteminareler
Ennenilere karakol vazifesi gren bir kahveye Bu sesi olan
Hasanbasri mahallesi ahalisinden drtyz ikiyz baltalt, ikiyz olarak
silah deposu vazifesi gren Camiikebir'e ve Camiine hcum edecekler
ve orada sonra onlar da yolu ile
ineceklerdi.
Bu plan uygulanabilirse, Erzurum'da Ennenilerin
nne geilebilecekti. Fakat btn bu nceden haber alan
Ermeniler derhal harekete geerek iinde her yerde Trk halka
ve engel

Seyidov ve gittike anan Ermeni Trk halka

olarak birlik iinde yoksa Ermenilerin bu durumdan
faydalanarak Trkleri sylyor ve Erzurumlularla birlikte bu mezalime
Bu amala, Erzurum Trk
mezalimi ve ektikleri Tiflis'deki bildirerek
Cemiyenen istiyordu. Bu istekleri zerine Tiflis'de Sultanov'un
sonucunda bu Tiflis'te bulunan "Tiflis Mslman Milli
Komitesi"de Enneni Milli Trkiye'den
yerlerde zellikle Erzincan, Erzurum Bayezid ve yerlerde Ennenilerin Trk halka
mezalim bunun nne bir an nce geilmesi iin, gerekli tedbirlerin
35 Gnlerimiz", 5.12-13.
36 Gnlerimiz", 5.13.
172
a

isteyerek, bu kt durumun Kafkasya'da her iki

. (Azerbaycan-ErmenisLan) mnasebellere de kl etki edeceklerini

Trk ordusunun Erzurum'a bu tarihlerde Ermenilerin Mslman

halka daha da ve bu Ermenilerin ele reisi
Anlranik bir mfreze

Antranik'in gelmesinden sonra
37 Tiflis Mslman Milli Komitesi, Ermeni Milli bir mektup
"Trkiye'tlen olan yerlerde msell1ah Ermeni destelerinin din
mslman ahalisini tazyik ve tecavzleri son zamanlarda Tiflis Milli
Komitesi'ne haberler gelmektedir.
Komitenin son da Erzincan, Erzurum ve Bayezid'dcn olan
nmayendeleri: mezkur yerlcrde Rus ekilerek, Ermeni
gelmesinden sonra din mslman ahalinin dar nihayet derecede
var.iyeti mufassal maruzalar Vekillerin rivayetine gre din
ldrlmesi, tecavz, adi bir Maateessiifane bu
haberler Trkiye hulunan mslman resmi
(BMCH Temsilcileri) ve gerekse birok bilaraf teyid olunur,
Zakafkasya ve Tifis Trkiye arazisinde drt
beri mahvedilen ve bin trl tecavzlere maruz kalan, a, ve
mslman ahvalinden ok narahat oluyorlar,
Bu vakte dek byle Rus icra ediliyordu.
Bilhassa byle facialarla beraber Rus a krpeleri ve kocalar!, yemek verip
saklamak, necat vermek gibi hsn- reflar dahi
Lakin ilc bu hareket ekilmez hir suret ve
buna tahamml edilmer., herbir harekete cemaat milli nokta-i
nazardan Ona gre de mesel e
hepsini nazara alarak Tit1is Milli Komitesi,
mracaatla Trkiye din mslman ahalisinin hasarat
ekmemesi ve tecavzIere maruz iin edip
gelen tedbirleri grsn,
Tiflis Mslman Komitesi, ki halihaztrda Trkiye ile sulh
byk Rusya azad yeni ar.ad
hir burada Zakafkasya'da btn
milletlerin sulh ile koyulan bir
zamanda Ermeni Trkiye'den olan yerlerdeki ve
hadiselerin nn almak iin her trl tedbirleri grr. nk bu hadiseler
en mani oluyor ve orada ok
fena neticeler veriyor. Burada Zakafkasya'da dahi her iki milletin mnasebetine su-i
tesir ediyor. Sz, 19 1918, No:685),
38 W,E.D.ALLEN-Paul MURATOFF, 1828-1921 Trk Kafkas
Harplerln Tarihi, Ankara, 1966, s.431.
173
durum daha da Ermeniler birok yerlerinde hapishaneler tesis
ederek, Trklerden ele geirdiklerini buralara
Bu belediye bulunan Antranik de, bir an
nce ve Erzurum toptan katletmek planlar
kuruyordu. Antranik Erzurum'da bulunan Rus Topu ieri ile
bir plan Buna gre, Erzurum Trk silah bahanesiyle bir
yere toplanacak ve burada toplu halde Ermeniler katledileceklerdi. Bu
maksatla 19 8 Rus ilerinde Seyidov'un da
Belediye Heyeti'ni kendisinin bu nedenle ellerinde
bulunan kendilerini Ermenilere mdafaa etmek iin Trklere
fakat bunun iin btn Trk eksiksiz olarak
Numune Hastahanesi'nin talimgahda

Seyidov'un da Belediye Heyeti Rus

sonra, silah verilecek mevkinin ok tehlikeli
bir yer bu nedenle de bir Trklere verilmesi
konusunda karara ve tekrar Rus Heyet,
Komutana; her Ermenilerin Trkleri, grdkleri yerde ldrdklerini,
hal byleyken evlerinden silah almak iin gsterilen mevkiye gelecek olan Trklerin,
yollarda Ermeniler kesin halk bu
mevkiye gelmeyi bile, bir dzlk burada ok
kolay syleyerek, Trklere bir
ve teklifi ncelikle Rus
Ermenilerin her tarafta silah yasak edip, kendi askerlerini belirli
noktalara emniyeti sonra, her mahallenin arabalarla
gelip silah yerlerden bu alarak kendi mahallesindeki halka

39 5.26.
40 s.27-28.
174

Belediye heyetinin bu teklifi Rus komutan kabul Bu

\
teklifin kabul edilmemesi belediye heyetinin ne kadar yerinde bir karar
Seyidov ve Belediye Heyetinde bulunanlar bu
Rus yere Erzurum oluk, ocuk toplu bir
katliama

Mustafa, Trk Ordusu Erzurum'a
girdikten sonra katliama ahaliyi tespit iin bir
Antranik kaydctmektedir
42
:
"Ey Belediye Heyeti siz muvafakat olsa idiniz,
talimgah mevkiine halk olsa idi. Trk'Un Erzurum'da bir tek
41 M ustafa s.28-29. Bu tarihlerde Erzurum'da
iki Rus Bunlardan biri ieri. de Trklere esir
Ivan Gokilavi Pilyat Erzurum Topu Alay KumamJanl Tverdo
Khlebofa mektupda; i 2 para abuk yapan ve
ile makineli tfekleri Erzurum Baku Islam Cemiyet-i Hayriye Reisi Seyidov'a
Erzurum'da Ermeni durdurmak vermek istediklerini,
gelip (lvan Gokilavi Mektubu (Rus
bidayetinden itibaren 27 1918'de Erzurum'u Tstirdad
ettikleri tarihe kadar Ermenilerin Erzurum ve havalisi Trk sakinesine
ve hareketlerine dair, s. i 5).
Bu ifade ve bunun gibi "Ruslardan ve bu
Erzurum'daki ifade ve sylentiler. Ccmiyeti
Hayriye temsilcileri ve Belediye Reisi olmak zere btn belediye
heyetini zan da /.ere hadiseler ok
bir ve gerek Seyidov, gerekse Belediye heyeti, Trk
korumak iin ellerinden gelen haua bu
Rus topusu Pilyat. Trklere esir bir bu
mektupta. Trklere teslim etmek istediklerini belirlrnesine bu
iin neden btn ocuk. demeden bir
bir alana toplamak istemelerinin sebebini Yine Ruslar.
neden Ermeniler Trkleri keserken hibir mdahalede ancak Trk
askerinin bu son gnleri stelik daha nce
Seyidov ve Belediye Heyeti'nin kendilerinden
zaten Ruslar emniyetIeri ve menfaatleri kendileri ile Trk
ordusu tampon va7.ifesini gren bir emniyet tedbiri almak. korkusuz ve rahat
bir ekilmek iin ve ile birlikte Ermenilere
Bu durumda Seyidov ve Belediye Heyeti'nin karar Erzurum
tamamen yok olmaktan kurtaran bir karar
42 s.34-35.
175
kalmayacak ve Ermeni tarihine Sebep siz
oldunuz. siz burada Ben yine sizden intikam
Hasankale'ye gidiyorum."
Antranik, Cemiyet-i Hayriye tcmsilcileri ile Belediye Heyeti'nin
tutup,. onlan ni ve bu yzdcn de kendi tam
fiiliyata grnce, ortadan karar
Bu maksatla, Belediye hcyctinin ve kendisi ilc
gelmelerini bunun zcrine Belediye Rcisi Katip Ahmct,
belediye azalanndan Hoca Ahmet, Tcvfik ile Davut,
Komiser Ali Narrnan mahallesi Ziya, K5be mescidi Mehmed Molla
Tcvfik, Hoca Efendi ve Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Seyidov ve
Abdulmabud toplanarak hep birliktc Antranik'in

Antranik'in binaya zerlerindeki para ve ne varsa

sonra ieri heyet, Antranik'e Ermenilerin Trklere
mezalimi Antranik heyete; Trabzon'daki Sulh
zere ve sulhun bir an nce tcsir etmeleri iin
Trabzon'a Bu durumdan bir an
nce oradan bahanesiyle, evlerine gidip iin izin
fakat Antranik btn kendisinin syleyerek
hcyctin izin

Bundan sonra zorla ve bir halinde nne

dizdiren Antranik, bulunan halka hitaben

ve
birdir. Bir bile burnunun istemiyorum. Bcn
43 Erzurum Vihi)eti'nde Vukubulan Ermeni :\1ezalimini Tahkik
He)'eti'nin Raporu, (Bu heyet Emniyct-i Umumiyc
edilerek Erzurum'a i 9 i 8, s.52. (Bu rapor Enver Konuku
gnmz harOcrine evrilerek
44 Erzurum Vila)'etl'nde Vukubulan Ermeni :viezailmin!
Heyeti'nin Raporu, s.53-54.
45 Erzurum Vila)'eti'nde Vukubulan Ermeni :\1czalimini Tahkik
HeJetl'nln Raporu, 5.54.
176
hkmetimin emri ile mevkii mstahkem oldum. Muhasama nihayet
bir dostluk tesis Emelim adalettir. Ahali
msterih olsun, dkkanlar korkulacak
Antranik'in bu Halk Belediye
heyetindekilere gveniyordu ve direktinere gre de evlerinden ve
gizlendikleri yerlerden Fakat Antranik, Belediye heyetindekileri,
kendi nnde ve herkesin bulundurarak,
ve bu nedenle de herkesin
istiyordu ki, bundan sonra Trk ahaliyi rahata katledebilsin
46
.
kendilerine yol gsterecek Belediye Heyeti'nin de
Antranik'in szlerine inanan bir ok
Bunu bilen Ermeniler Trkleri toplamaya ba.'llayarak
birok yerinde hapishane olarak tesis ettikleri byk evlere
yerlere, barakalara doldurdular. Halbuki Belediye Heyeti'nin
karara gre halk hibir suretle evleriden Cemiyet-i
Hayriye temsilcisi Seyidov'un da Belediye heyeti de Ermeniler
o zamanki Rus kilisesinin bulunan bir binaya gtrlerek

Bundan sonra Trk ordusunun iyice anlayan Ermeniler hastahane

ve binalara Trkleri yakmaya ve Ermenilerin
bu Trkler ve Belediye heyeti de dahil kurtulan

Rus ordusunun ekilmesi onlarla Azerbaycan'a dnmeyip Erzurum'da

Trk burada kalan ve bunun iin de her
46 Erzurum Villiyeti'nde Vukubulan Ermeni Mezalimini Tahkik
Heyeti'nin Raporu, s.54.
47 Erzurum Vilayeti'nde Vukubulan Ermeni Mezalimini Tahkik
Heyeti'nin Raporu, s.54.
48 Ahmet Refik (ALTlNAY). Kafkas Istanbul, 1919,
"1918 Erzurum Nedcn vc 5.84-89.
177
gze alan Cemi Hayriye Seyidov ve da
Ermeniler ok feci bir


son anda ve belediye heyetinde bulunan Hoca ibrahim Efendi,
Erzurum'daki ve Belediye Heyeti'nin lm
.....Ermcniler benim mahallcmden 15 haneye bu hanelerde ele
geirdikleri 45 ve baltalarla Tiflis'e gtrldklerini
Belediye Reisi ve o koca hastahaneyi
dolduran masum onar gtrdkleri kabristan trl
bu ben de grdm... "
Bu Erzurum'a Karabekir Trk ordusu
II Marl 1916 ileri bir gn sren
sonra 12 Mart 1918'de, Erzurum'a bylece Er.wrum
iki sren esarel da sona

1.
Anadolu bu gnlerinde, onlara elini uzatan
Azerbaycan Trkleri ve bu maksatla buralara Cemiyet-i Hayriye
temsilcileri, Trk iin ellerinden gelen her
Hatta Seyidov ve gibi bu feda
49 5.34.
50 "Erzurum Vukubulan Ermcni Mcza!imini Tahkik Heyeti'nin Raporu.
1918, 5.57.
5 i KARABEKIR, (Erzincan ve Erzurum'un
Kars ve tesi). Erzurum. 1990. 5.146-149.
78