T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H (TRK YE CUMHUR YET ) ANAB L M DALI

TRK BASI I DA ERME SORU U (MAYIS 1919-ARALIK 1920)

Yksek Lisans Tezi

Funda SELUK

Ankara-2003

DEK LER

SZ.........................................................................................................................I KISALTMALAR........................................................................................................II KAY AKLAR..........................................................................................................III G R ...........................................................................................................................1 I.BLM: T LAF DEVLETLER ' VE ARLIK RUSYA' I ERME

SORU U A YAKLAIMI.......................................................................................8 1.1. ngiltere'nin Soruna Yaklam..................................................................11 1.2.Amerika Birleik Devletleri'nin Ermeni Sorununa Yaklam..................27 1.3.Fransa'nn Ermeni Sorununa Yaklam....................................................44 1.4. talya'nn Ermeni Sorununa Yaklam.....................................................54 1.5.arlk Rusya'nn Ermeni Soruna Yaklam.............................................55 II.BLM: MO DROS MTAREKES VE ERME LER.............................65

2.1.Dou Anadolu Snr Boylarnda Ermeni Faaliyetleri...............................65 2.2.Ermenilerin Diplomatik Faaliyetleri.........................................................80 2.3.Ermeni Faaliyetleri Karsnda lk Tepkiler............................................100 III.BLM: MO DROS MTAREKES ' TAK BE ERME SORU U

KARISI DA STA BUL HKMETLER ....................................................121 IV.BLM: KUVA-YI M LL YE' ERME SORU U A BAKII.......137

4.1.Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin Kuruluu ve almalar........................................................................................137 4.1.1.Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin Erzurum besi......................................................................................146

II

4.2.Mustafa Kemal ve Kazm Karabekir'in Ermeni Sorununa Yaklam....151 4.3.Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Ermeni Sorunu...................................162 4.3.1.Erzurum Vilayet Kongresi (17-25 Haziran 1919).........................162 4.3.2.Erzurum Kongresi'nde Ermeni Sorunu (23 Temmuz-7 Austos 1919)......................................................................................................166 4.3.3.Sivas Kongresi'nde Ermeni Sorunu (4-11 Eyll 1919).................177 V.BLM: 1920 YILI D PLOMAT K GEL MELER BALAMI DA ERME SORU U................................................................................................184

5.1.Londra Konferans (12 ubat-10 Nisan 1920)........................................184 5.2.San Remo Konferans (18-26 Nisan 1920) ve Sevr Antlamas (10 Austos 1920) .....................................................................................................191 VI.BLM: 1920 YILI BALAMI DA ULUSAL HAREKET VE ERME SORU U.............................................................................................................201 SO U....................................................................................................................217 B BL YOGRAFYA................................................................................................223 EKLER....................................................................................................................233 ZET.......................................................................................................................239 ABSTRACT.............................................................................................................240

III

 SZ

Trk Basnnda Ermeni Sorunu (Mays 1919-Aralk 1920) balkl Yksek Lisans tez almamz, alt ana blmden olumaktadr. Hem Anadolu hem de stanbul basnnda Ermeni sorununun nasl algland, sorun karsnda nasl bir tavr gelitirildii ve bu dorultudaki kamuoyu faaliyetleri zerinde durduumuz bu almada, basnn Ermeni sorunu ile ilgili haberlerini, yine konu ile ilgili telif eserler, makaleler ve ariv belgeleri ile de destekledik. almamzda Anadolu basnndan, Aksz, Albayrak, rade-i Milliye ile stanbul basnndan da, Hadisat, kdam, Vakit, Peyam- Sabah ve Alemdar gazetelerini inceledik. almam srasnda yardm ve desteini esirgemeyen tez danmanm Prof. Dr. zzet ZTOPRAK'a teekkr bir bor bilirim. Ailemin destei ve gveni tm almalarmn tek kaynadr. Onlara olan borcum teekkrle ifade edilemeyecek kadar oktur. Ayrca almam boyunca beni cesaretlendiren ve desteini eksik etmeyen arkadam Sevgi ZDEM R'e teekkr ederim. Ufkuma uarken benimle birlikte olan AHBAP'a teekkrler.

IV

KISALTMALAR

a.g.e a.g.m. ATBD ATBE BBTD Bkz. ev. Haz. HTVD OTAM

: ad geen eser : ad geen makale : Asker Tarih Belgeleri Dergisi : Atatrk'n Btn Eserleri : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : Baknz. : eviren : Hazrlayan : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi : Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi

s.

: Sayfa

V..M.H.M.C :Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

KAY AKLAR

Trk

basnnda

Ermeni

Sorunu

(Mays

1919-Aralk

1920)

isimli

almamzda hem Anadolu hem de

stanbul basnn kullanarak, ele alm

olduumuz dnem iinde Ermeni sorunu ve bu erevede gelien olaylarn, kamuoyunca nasl deerlendirildiini tespit etmee alacaz. Milli Mcadele (1919-1922) basn, Osmanl Devleti'nden Cumhuriyet Trkiye'sine gei dnemini kapsamas asndan zel bir neme sahiptir. Bu dnem basn, kamuoyu oluturma, halk yeni bir bamszlk mcadelesine hazrlama, belirli sorunlar (Ermeni sorunu gibi) karsnda ortak bir tavr ve kararlln belirlenmesinde olduka etkindir. Bu adan Milli Mcadele basn, dnemle ilgili bir alma yaplrken ihmal edilmemesi gereken kaynak niteliindedir. Osmanl Devleti'nin, I. Dnya Sava'ndan malup olarak kmas ve savan ardndan imzalad Mondros Mtarekesi'nden sonra lke, sosyal, iktisad ve dnsel bir karmaa iine dmt. stanbul'da, bundan byle ne yaplmas gerektii zerinde durulurken, farkl grler ortaya atlmaktayd. Anadolu'da da, Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu durum deerlendirilerek, tilf Devletleri'nin haksz iglleri karsnda ulusal bamszlk savunulmaktayd. Bu dnsel farkllklar, doal olarak her iki basna da yansyordu. stanbul basn, kendi iinde Milli Mcadeleyi destekleyenler ve desteklemeyenler olarak ikiye ayrlmaya balarken, Anadolu basn da, zellikle zmir'in igalinden sonra arlkl olarak yrelerinin savunulmasna ynelik yaynlarda bulunan yerel basn ile ekillenmeye

VI

balad. Ancak daha Milli Mcadele'nin balad ilk gnlerde, bata rade-i Milliye daha sonra da Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin karlmas, Anadolu Ajansnn, Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Ummiyyesi'nin kurulmas, lke iinde ve dnda baz basn merkezlerinin oluturulmas, basna dorudan yardm yaplmas ile Anadolu basn, Mustafa Kemal'in belirledii politik izgi dier bir ifadeyle Kemalist politika ile ekillendi ve zamanla yerel basn da bu izgiye erierek, Misak- Milli snrlar iinde tam bamszlk dncesi savunuldu ve bu dorultuda yaynlar yaplarak kamuoyu oluturuldu1. 1919-1923 yllar arasnda Anadolu'nun eitli yrelerinde yaynlanan sreli yaynlarn says 200'e yakndr. Ancak bu yaynlar belirli merkezlerde

younlamaktayd. Bu merkezlerden bazlar; Erzurum, Adana, Kastamonu, Konya, Kayseri, Trabzon, Amasya, Ankara, Giresun, Bolu, Eskiehir idi. stanbul basn, Mondros Mtarekesi ve mtareke sonunda gelien olaylar karsndaki tavr ile yava yava saflamaya balad. Ancak bu saflama zellikle zmir'in igli zerine daha kesin hatlar ile belirginleti. Yukarda da belirttiimiz gibi, Anadolu'daki Milli Mcadeleyi destekleyenler ve desteklemeyenler olarak iki ana gruba ayrld2. almamzda bu ayrmlar gz nne alnarak her iki basnn da sorun karsndaki tavr uluslar aras gelimeler balamnda ele alnarak incelenecektir. Bu almamzda Anadolu ve stanbul basnndan u gazeteler incelenmektedir: Aksz:

Orhan Kololu, Trk Basn (Kuvay-i Milliye'den Gnmze), Ankara 1993, s.10-14; Blent Varlk, "Yerel Basnn ncs: Vilyet Gazeteleri", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:1, stanbul 1985, s.99-102;Orhan Kololu, "Kemalist Anadolu Basn", Tarih ve Toplum, Say:11 (Kasm 1984), s.56-60. 2 Uygur Kocabaolu, "Basn zgrlnn Engellenmesi, Sansr Tarihi", Tarih ve Toplum, Say:37 (Ocak 1987), s.45-47; smet Binark, "Basnn tima nemi ve ilk Trke Gazeteler", nasya, Say:49 VII

Hsn (Aksz) tarafndan 15 Haziran 1919 tarihinde Kastamonu'da karlan gazete, 16 Eyll 1919 tarihinden itibaren Kuva-y Milliye'ye katld. Gazete, bu tarihten itibaren haftada iki kez karlmaya baland. T.B.M.M. Hkmeti'nin stanbul gazetelerinin Anadolu'ya girmesini yasaklanmas zerine her gn karld. Aksz gazetesi, Kuva-y Milliye'ye katldktan sonra, Kastamonu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin yayn organ oldu. Gazetenin ok fazla d kaynakl habere yer vermedii anlalmaktadr. zellikle Ermeni basnndan naklen olduka az sayda habere rastlanmaktadr. Genelde stanbul gazetelerinden alntlarla d kaynakl haberlere yer vermektedir. Aksz gazetesi, 1937 ylndan itibaren Doru Sz ad ile karld. Albayrak: Erzurum'da 1913 ylnn Mart ayndan itibaren yaynlanm olan gazete, 1921 ylnn Martna kadar karld. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organ olarak yayn hayatna balayan gazetenin, ilk kurucusu Selim Polat idi. Albayrak gazetesi, I. Dnya Sava'nda Erzurum'un Ruslar tarafndan igal edildii dnemde karlamad. Gazete, Sleyman Necati (Gneri)'nin almalar sonunda, Dou Vilayetleri Mdaafa-i Hukuku Milliye Cemiyeti'nin yayn organ oldu. Albayrak gazetesi, Mili Mcadele dneminin Anadolu'daki en etkili propaganda elerinden biriydi. Gazete, d kaynakl ve Ermeni basnndan pek fazla habere yer vermemektedir.

Alemdar: 1909-1922 yllar arasnda stanbul'da yaynlanan gazete, baz dnemler sansre urayarak, Takvimli gazete, Tesrih adlaryla yaynlad. Alemdar gazetesi,

(Eyll1969), s.4-5; Ycel zkaya, Milli Mcadele'de Atatrk ve Basn (1919-1921), Ankara 1989, 44-58. VIII

Milli Mcadele kartyd. Gazete, lkenin kurtuluunun ngiltere'nin yardm ile olacan savunmaktayd. Alemdar gazetesinde, Refi Cevat (Ulunay), tarafndan, hem bu politika dorultusunda makaleler hem de Anadolu'daki Ulusal hareket ile ilgili olduka sert yazlar yaynland. Gazete, hem ngiliz hem de Ermeni basnndan naklen haberlere geni ekilde yer vermektedir. Hadisat: stanbul'da kurulan Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuku Milliye

Cemiyeti'nin resm yayn organ olarak 1918'de karlan gazete,176 say yaynland. Dou vilayetlerinin hakkn savunmak ve bu konuda bir kamuoyu oluturmak amacyla karlan Hadisat gazetesinin bayazarln, Sleyman Nazif yapt. Gazete, Ermenilerin, Vilyt- arkiyye'deki bask ve katliamlarn yakndan takip ederek konuyla ilgili pek ok habere yer vermekteydi. Gazetede, d kaynakl haberlere pek yer verilmemektedir. kdam: 1894-1928 yllar arasnda stanbul'da karlm olan gazetenin bayazar ve kurucusu Ahmet Cevdet'dir. Gazete, ttihat ve Terakki Cemiyeti karsnda, Hrriyet ve tilf Frkasn desteklemekteydi. Mtareke yllarnda Yakup Kadri

(Karaosmanolu) tarafndan ynetilen kdam gazetesi, Milli Mcadele yanls idi. Gazete, Ermeni basnna ve bat kamuoyuna geni ekilde yer vermektedir.

rade-i Milliye: Sivas'ta 14 Eyll 1919 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan Heyet-i Temsiliye adna karlmaya balanm olan gazete, 1922 ylna kadar yaynland. rade-i Milliye gazetesinin yaz ileri mdrln Mazhar Mfit (Kansu) yapt. Atatrk

IX

htilalinin ilk gazetesidir.

lk yazlar, Mustafa Kemal tarafndan dikte edildi.

Gazetenin koleksiyonlar baslmakta olduu vilayet matbaasnda kan yangn dolaysyla yanmtr. Bundan dolay elde tam bir koleksiyonu yoktur. Gazete Ermeni basn ve bat kamuoyundan pek fazla habere yer vermemektedir. Peyam- Sabah: 16 Kasm 1913-7 Kasm 1922 tarihleri arasnda stanbul'da yaynlanm olan gazete, Ali Kemal'in kurmu olduu Peyam gazetesi ile Mihran'n karmakta olduu Sabah gazetelerinin birlemesi zerine, Peyam- Sabah adn ald. Gazete, Milli Mcadele kart idi. Peyam- Sabah gazetesi de Alemdar gibi, lkenin kurtuluunu ngiltere ile iyi ilikiler ve karlkl diyalogda grmekte idi. Anadolu'daki faaliyetler sonunda bu ilikinin tehlikeye decei belirtilerek, Anadolu hareketi iddetle eletirilmektedir. Peyam- Sabah gazetesi, lkedeki gelimeleri genellikle d kaynakl haberlerle vermektedir. Ermeni basnnda alntlara da geni ekilde yer verilmektedir. Vakit: 1875 ylnda Filip tarafndan kurulmu olan gazete stanbul'da karld. 26 Ekim 1917 ylndan itibaren gazeteyi Hakk Tark Us ile Asm Us karmaya balad. Gazetenin ba yazarln Ahmet Emin Yalman yapmakta idi. Milli Mcadele yanls olan gazete gnlk olarak yaynland. D kaynakl haberlerin bol miktarda kullanld bir gazetedir. Amerikan basnndan ve Ermeni gazetelerinden bol miktarda habere yer verilmektedir3

Yukarda ana hatlar ile vermi olduumuz gazeteler hakknda geni bilgi iin bkz., zzet ztoprak, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara 1989; mer Sami oar, Milli Mcadele Basn, stanbul 1964, Server skit, " rade-i Milliye Gazetesi", Aylk Ansiklopedi, Cilt:1, stanbul 1945, s.146-147; Blent Varlk, "Mtareke ve Milli Mcadele Basn", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul 1985, s.1201-1209; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Aksz "ve" kdam" maddeleri, Cilt:1, stanbul 1977, s.28-29.ve Cilt:4 stanbul 1980, s.349-351. X

XI

GR MO DROS MTAREKES E KADAR ERME SORU U

Osmanl egemenlii altndaki Ermenilerin stats ve devletle olan ilikileri, stanbulun fethine kadar Seluklu dnemindeki yapsn korudu. Bu dnemde Ermeniler dier Anadolu Beylikleri ile ayn statye sahip olmu ve daima hsn-i suretle ve hukk, husust- diniyye ve milliyelerine hrmet ve kendilerine en mhim hizmetleri tevdi etmek suretiyle itimat ve emniyet gstermekle beraber, terakkiyt- fikriyye ve ictimaiyyelerine ve tervih-i hal ve mevkilerine id esbb ihzr ve msaadt- mahssa bah eylemidir.1 Fatih Dneminde, stanbulun fethiyle birlikte Ermenilerin stats deiti. Bu dnemde, Kuds ve Emiyazinde birer Gregoryan, Sisde de bir tane Katolik Ermeni Patrikhanesi olmak zere Ermeni Patrikhanesi bulunmaktayd. Fatih


Sultan Mehmet, 1461de Ermenilerin

stanbulda bir Gregoryan Patrikhanesi

amasna izin verdi. Fatih, bu yeni Ermeni Patrikhanesi yannda, stanbuldaki Rum Kilisesini de atrarak, her iki patrikhaneye de birer imtiyaz ferman verdi. Bu fermanla, her iki cemaatin gvenliklerinin temin edilmesi ile ilgili baz hususlar belirtilerek, inanlarn slamiyetin izin verdii lde yapabilmeleri saland2. Osmanl ynetimi altndaki Ermenilerle ilgili bir dier nemli belge de, Yavuz Sultan Selim tarafndan verilmiti. Yavuz Sultan Selim, 1517 tarihli ferman ile Ermenilere tannan ayrcalklarn neler olduunu belirterek benzer ierikteki bir ferman Kuds Rum Patrikhanesine de verdi. Hem Fatih hem de Yavuz Sultan Selim

Ermeni Komitelerinin ml ve Harekt- htilliyyesi, Yayna Haz. H. Erdoan Cengiz, Ankara 1983, s.7. 2 Yavuz Ercan, "Ermeniler ve Ermeni Sorunu", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocakubat 2001), s.44-45.

dneminde, her iki cemaate verilen bu fermanlarla Mslman olmayan unsurlarn devletle olan ilikileri sistematik bir yapya kavumutur. 3 Osmanl Klasik dneminde Ermeniler iin belirlenen bu stat, 19. Yzyla kadar devam etti. Ancak devletin gcn kaybetmesi zerine, ngiltere, Fransa ve Rusya gibi byk devletler kar atmalarnn topland bu topraklarda, Osmanlnn i ilerine karmak iin Gayrimslmlere el atmaya balad. Bu noktadan hareketle, bata Kutsal Yerler Meselesi olmak zere, Osmanl toraklarndaki Gayrimslmlerin szde koruyucusu oldular. Osmanl topraklarndaki aznlklar iin balangta imtiyazlar kopararak ve zamanla bu imtiyazlar muhtariyet ve bamszlama dorultusunda gelitirerek, aralarndaki kar atmalarndan en karl kan devlet olmak istiyorlard4. Avrupadaki Sanayi, bilim ve Fransz inklaplarnn sonunda, Avrupann sosyal, siyasal ve ekonomik yaps temelden deimiti. Bu deiiklikler Avrupa devletleri ile Osmanl Devleti arasndaki iliki asndan da yeni bir dnemi balatt. Bata Rusya olmak zere, Avusturya, ngiltere ve Fransa Osmanl topraklarn savala ele geirmek yerine, Gayrimslm Osmanl vatandalarn ayaklandrp imparatorluu paralamay tercih etti. Bu konuda Fransz nklabnn getirdii kavramlar ve dnceler de son derece etkili oldu. Avrupa'da bu gelimeler yaanrken, Osmanl mparatorluu'nda da

Gayrimslm halk, 1839'dan itibaren hak ve vecibelerde Mslmanlarla eit hale gelmeye balamt. Osmanl Padiahlarnca Gayrimslmlere verilen imtiyazlar, Tanzimat Ferman (1839), Islahat Ferman (1856), Berlin Kongresi (1878), ve 1908

Kevork Pamukciyan, "Ermeniler", Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul 1984, s.190-194. 4 Trk Tarihinde Ermeniler, Azmi Ssl, Fahrettin Krzolu, Refet Yinan, Yusuf Halaolu, Ankara 1995, s. 92-98.

Anayasasnn getirdii dzenlemelerle teyit edilmi, geniletilmi ve batnn teminatyla milletleraras bir ekil almt. lk iki dzenlemeyle getirilen yeni prensipler erevesinde 1863'de Nizamnme-i Milleti Ermeniyn adyla Ermenilere yeni bir imtiyaz daha verildi. Bu nizamnme ile, Ermeniler Kiliselerini ve okullarn serbeste ynetmitir5. 23 Aralk 1876'da ilan edilen I. Merutiyet'ten sonra, oluan Meclis-i Mebusan'a stanbul'dan Hovhannes Efendi Allahverdi hem mebus, hem de ikinci reis seildi. kinci Ermeni Mebusu ise, Sebuh Bey Maksudyan oldu. Yukarda ana hatlaryla vermeye altmz politika erevesinde, Ermenilerle ilk ilgilenen devlet Rusya oldu. Rusya, Balkanlar, Boazlar veya Anadolu yoluyla Akdenize inmek istiyordu. Bu srada ngiltere, Msr ve Kbrs ele geirerek, Dou Akdenize yerlemiti. Fransa ise zaten bir yars ile Akdeniz devleti idi. Dolaysyla her iki devlette Akdenizde gl bir Rusya yerine, zayf bir Osmanly tercih etmekteydi. Bundan dolay da Rusyann Akdenize inme politikasna scak bakmyorlard. Ancak Rusya, 19. Yzylda Kafkasyann byk bir blmn igl etmiti. 1877-1878 Osmanl-Rus sava sonunda Kuzey Dou Anadolu da (Kars Ardahan ve Batum) Ruslar tarafndan igl edilmiti. I. Dnya sava balaynca, Rus ordular Erzurum, Erzincan ve Muu igl ederek, Suriye ve Akdenize ok yaknlamt. Ancak ngiltere, Berlin Kongresi'nde Rusya'nn

Ermenileri kullanarak scak denizlere alma politikasn engellemek istedi. Nitekim bu kongre sonunda ngiltere, Ermeni sorununda daha etkin olmaya balad. Kongre sonunda ngiltere'nin yeni bakan Gladston, yz yllk ngiliz politikasn

deitirerek, Osmanl topraklarnn btnln korumaktan vazgeti6.

Bayram Kodaman, "Ermeni Meselesi Tarihi ve Siyasi Bir Deerlendirme", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.205. 6 Bilal N.imir, Brtsh Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Cilt:III, Ankara 1989, s.95-98.

Ruslar, Berlin Kongresi ile Osmanl topraklarndan ayrlm ancak Balkanlardaki Eflak, Bodan, Srbistan ve Bulgaristan ile ve Dou Anadolu'daki Kars ve Ardahan'da Slavclk politikas uygularken, Bosna Hersek konusunda Avusturya ve Asya'da da ngiltere ile rekabete girmiti. Ruslarn, Japonlarla yaptklar 1905 savan kaybetmesi zerine, OsmanlRus ilikisinde ksm bir yumuama oldu. Ancak Ruslarn 1907'de ngilizler ile Asya'daki nfuz sahalar konusunda yeniden anlamas ve bu antlamaya Franszlarn da dahil edilmesi zerine Osmanl topraklarnn paylam planlar kesinlik kazd ve bu durum meyvelerini I. Dnya savanda vermeye balad7. Ruslar, Akdenize inme politikas erevesinde, zellikle Kafkasyadaki unsurlar kullanmak istiyordu. Ermeniler, Ruslarn bu karlar iin kullanabilecekleri en elverili toplumdu. Bu dorultuda ksa sre iinde Rus propagandas balad. 1860dan itibaren Osmanl topraklarndaki Ermeniler rgtlenmeye balatld. Bu ilk rgtler, yardm dernekleri eklinde oluturulmaktayd. 1860da stanbulda Ermeni Hayr Sever Dernei kuruldu. Bu dernek kurucular 1862de balayan Zeytun (Sleymanl) ayaklanmasnda rol oynamtr8. Ruslarn youn propagandalar altnda kalan Ermeniler, bir yandan szde yardm dernekleri kurarken, dier yandan da Ermeni ihtilal rgtleri kurmaktayd. Bu rgtler arasnda en etkili olanlar 1887de Cenevrede kurulan Hnak Komitesi (an Sesi) ile 1890da Kafkasyada kurulan Tanak (Danak veya Tanank Sutyun)

Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s.27. 1870'ten 1880'e kadar geen sre iinde Van'da Ararat, Mu'ta Mekteb Sevenler, arkl ve Ermenistan'a Doru, Adana'da Kilikya Cemiyetleri kurulmu ve bunlar 1880'de birleerek " Birleik Ermeni Cemiyeti", meydana getirilmiti. Ayrca yine Van'da Rusya'nn destei ile ttihad ve Halas ve 1878'de Kara Ha Cemiyetleri kuruldu. Ssl, a.g.e, s. 50-51; Bu yardm kurulular, 1810 ncesi "eski dnem" kardelik, 1810-1908 aras "orta dnem" genellikle kurum ve 1908 sonras "yeni dnem" genellikle dernek ad altnda toplanmtr. , Vaarag Seropyan "Ermeni Kltr Kurumlar", Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul 1984, 184-185.
8

Komitesi idi. Bu iki ihtilalci rgtn almalar ile, Osmanl topraklarndaki pek ok Ermeni isyana tevik edildi. Hnak Komitesi takip edecei politikay u ekilde zetlemitir: "Hnak eteleri Trkleri ldrecek, kylerini atee verecek ve sonra kamak iin frsat kollayacaklar. Gazaba gelecek olan Mslmanlar o zaman savunmasz Ermenilere saldrarak katledecekler ve Avrupa, insanlk ve Hristiyan uygarl adna duruma el koyacak..... Milyonlarca kadn ve ocuun lklar ve kan ile karacak bizim sesimiz de duyulacaktr. Bunu yapacaz. 9 1878-1894 yllar arasnda youn d propaganda basks altnda kalan Ermeniler, ilk silahl eylemi 1894'te Sason'da balatt. Bu eylem, Hkmet yetkililerince bastrld.
10

Ermenilerin bu tarz silahl eylemleri, I. Dnya Sava'na

kadar artarak devam etti. Osmanl Devleti, I. Dnya savana Almanya'nn mttefiki olarak, tilf Devletleri karsnda girdi. Ruslar ile atmalar balar balamaz, 18771878 sava sonunda Kuzey Dou Anadoluya yerlemi olan Rus ordusu harekete geti. Sava Rusyann Akdenize inme politikas iin uygun ortam salamt. Bu ama ynndeki tek engel, Osmanl ordusu idi. Ruslar, bu gc aradan karmak iin Osmanl birliklerini cephe gerisinden vurarak oyalamak iin Ermenileri kulland. Trk arivlerinde bu konuyla ilgili olduka fazla istihbarat haberi bulunmaktadr11. Osmanl Devletinin alm olduu btn nlemlere ramen, Ermeni ayaklanmalar durdurulamad. Bu gelimeler zerine Dahiliye Nezareti, 24 Nisan 1915 tarihinde Ermeni Komite Merkezlerinin kapatlmas, belgelerine el konulmas ve komite ele balarnn tutuklanmasn" salayan bir genelge hazrlad. 26 Nisan

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.135. Talat Paa, anlarnda Ermenilerin 1878'den sonra Rusya'dan destek alarak, Dou Anadolu'da zerklik elde etmek uruna bir dizi servene srklendiklerini belirtir. Talat Paa'nn Anlar, Haz., A. Kabacal, stanbul 1990, s.57. 11 Bu istihbarat haberleri iin bkz., A.T.B.D, Yl: 31, Say:81, (Aralk 1982), ve ayn derginin zel Say 2, yl: 32, Say: 83 (Mart 1983)
10

1915 tarihinde ayn ynde bir emir Bakomutanlka btn birliklere bildirildi. Alnan btn nlemlere ramen Ermenilerin faaliyetlerine devam etmeleri zerine, Bakomutanlk, Dahiliye Nezaretine 26 Mays 1915 tarihli bir neride bulundu. Ayn gn Dahiliye Nezareti, Sadrazama gnderdii telgrafnda, Ermeni tehlikesinin bykln belirterek, bu durum iin bir yasa karlmasn nerdi. Bu yasa, 27 Mays 1915 tarihinde karld.12 Bu yasa ile Ermeni isyanlarnn ve Ermeni etelerinin Trk birliklerini cephe gerisinde vurmas nlenmek isteniyordu. Tehcir srasnda, Osmanl Devleti ii oluruna brakmad. Sava iinde olmasna ramen, her trl nlemi almaya alt. Bu amala, Dahiliye Nezaret 30 Mays 1915 tarihinde sava durumu ve olaan st politik zorluklar nedeniyle baka blgelere gnderilen Ermenilerin barnma, konaklama ve yiyecek ihtiyalar ile ilgili konular kapsayan 15 maddelik bir ynetmelik yaynlad. Bu ynetmeliin karlmasndan on gn sonra, Hkmet otuz drt maddelik yeni bir ynetmelik daha yaynlad. Bu ynetmelikle, sava srasnda ve olaanst durum nedeniyle g ettirilen Ermenilerin, iskn, barnma, yeme-ime ve dier ihtiyalar belirlenmi, zellikle ge tabi tutulan Ermenilerin tanr ve tanmaz mallar ve topraklarn ynetimi iin yaplacak ilemler saptanp bunlar gvence altna alnd13. I. Dnya Sava sonunda, Osmanl Devleti 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesini imzaland. Bu atekes antlamas ve daha sonra T.B.M.M tarafndan reddedilen Sevrde de tilf Devletleri, Dou Anadolunun kuzeyinin Ermenilere verilmesini ve burada bamsz bir Ermenistan kurulmasn istemekteydi. Bu antlamalarda, Dou Anadolunun gneyi ise Krdistan olarak belirtilmekteydi.

Bu kanun, "Vakt- seferde icrt- Hkumete kar gelenler in cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedbir hakknda kunun- muvakkat"ad ile karlmtr. Ssl, a.g.e, s.111. 13 Ssl, a.g.e, s. 11-113.

12

Mondros Mtarekesi sonunda tilf Devletleri, ksa sre iinde Anadolu topraklarn igle balad. zellikle Vilyt- arkiyye ve Adana, Urfa, Mara ve Antep'de tilf Devletleri'nin desteini alan Ermeniler, blge halkna bask ve zulmlere balad. Sadece silahl mcadele etmeyen Ermeniler, diplomatik faaliyetlerde de bulunarak, Byk Ermenistan iin mcadele etmekteydi. Ancak gerek tilf Devletleri'nin haksz iglleri ve gerekse de Ermenilerin bu tarz

faaliyetleri, Trk halknn Anadolu'da ekillenmekte olan Milli Mcadele etrafnda toplanmasn salad. Ermenilerin tilf Devletleri'nin desteini alarak doudaki bask ve

katliamlarn artrmalar zerine, Ankara Hkmeti'nin emri ile balayan Trk asker harekat sonunda, Ermeni igline son verildi. Ermenilerin bar teklifi zerine imzalanan Gmr Antlamas ile Ermeni sorunu bir zme kavuturuldu.

I.BLM

T LF DEVLETLER ' MTAKERES

VE ARLIK RUSYA I MO DROS SORU U A YAKLAIMI

TAK BE ERME

Byk gler, 19. Yzyln balarnda hasta adam olarak ilan ettikleri ve kendi menfeatleri dorultusunda iyiletirme giriimlerinde bulunduklar Osmanl Devleti'nin yzyln sonuna doru iyileemeyeceine dair ortak bir grte birletiler. Artk onlarn nazarnda Osmanl Devleti l bir devletti. Osmanl Devleti'nin mirasnn paylam, 20.Yzyln balarnda byk glerin gndemindeki en nemli sorundu14. Rusyada, ar Petro dneminden itibaren geleneksel bir hale gelen boazlar kullanarak Akdenize inme politikas, iki rakip lke olan ngiltere ve Fransay Ortadoudaki karlar noktasnda Rusyaya kar birlemeye sevk etti. Her iki devlet, 1869da Sveyi Kanal alncaya kadar bir kuvvetler dengesi politikas takip edip, Osmanl mparatorluunun yaamas stratejisini gelitirdi. Ancak

1850lerdeki bu denge politikas zamanla geerliliini yitirdi. Eer Tampon bir devlet anlay ile yaants kabul edilen Osmanl mparatorluunun homojen bir toplumu bulunsayd, belki bu politika daha uzun mrl olabilirdi15. Ne varki, Osmanl Devleti homojen bir toplum yapsna sahip deildi. tilf Devletleri, ksa

Matthew Smth Anderson, Dou Sorunu (1774-1923) Uluslar aras likiler zerine Bir nceleme, ev. dil Eser, stanbul 2001, s.299. 15 Lord Palmerston, Akdenizin ngiliz kar iin savunulmasnn stanbul Boaz'ndan baladn ileri srerken, ar I. Nikolann diplomatlar da 1829 Edirne Antlamas'ndan hemen sonra, Tuna nehrini geerek stanbula doru yrmekte direnmenin faydasndan ok giderilmesi mmkn olmayacak zararlara yol aaca fikrinde birlemekteydiler. Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara, 1986, s.10-11.

14

sre sonra bu ynde hareket ederek, Osmanl topraklarndaki aznlklar karlar dorultusunda kullanmaya baladlar. Aznlklar iin nce reform isteklerini gndeme getirdiler. Bundan sonraki aamada da, kendilerine bal muhtar ve daha sonra da bamsz devletler olmalar ynnde politikalar rettiler. Bu politika deiikliini destekleyen bir jeopolitik gelime de 1869da Sveyi Kanal'nn almasyla gndeme geldi. Sveyi Kanal sayesinde ngiltere, Akdeniz zerindeki karlarn artk boazlar zerinden deil, gl bir donanma ile Kbrs ve Malta zerinden de salayabilecekti. Bu gelimeden sonra ngiltere, boazlar konusunda kar atmas halinde olduu Rusya zerindeki basksn azaltt. Bylece Osmanl topraklar zerindeki paylam planlar daha kapsaml bir ekilde gndeme gelmeye balad. Osmanl Devleti, youn bir ekilde deien bu politik ortamda zorunlu olarak bir mttefik arayna girmi, Almanya ile mttefik olmutu. Ancak gl Almanyann kurucusu anslye Bismarck, (1862-1890) koullar elverseydi Osmanl mparatorluunu ngiltere, Fransa, talya ve Rusya arasnda paylatrp, kendisine bu pazarlk karl Avrupada baka olanaklar hazrlamay ye tutard16. Ancak sava ncesi gerginleen siyasal arenada, Almanya da yalnzla mahkum olmutu. Bu siyasal yalnzlk Almanyay Osmanl Devlet ile mttefik olmaya itti. Nitekim Osmanl Devleti, Almanya ile 2 Austos 1914de bir ittifak antlamas yaparak mttefik oldu. Osmanl Devleti, yapm olduu antlama ile I. Dnya Sava'nda Almanlarn yannda yer ald ve savatan mttefikleri ile birlikte malup olarak kt. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalad Mondros Atekes Antlamas ile savatan ekildi.

16

Y.T. Kurat, a.g.e., s.14.

Dnya pazarlarnn yeniden paylam amacyla giriilmi olan I.Dnya Sava ngiltere, Fransa, Rusya ve talya'ya yeni bir frsat hazrlad. tilf Devletleri, sermaye birikimini hzlandrmak, yeni pazarlar elde etmek, ucuz i gc rezervlerinden yararlanmak ve bu geliim sonucunda krlarn artrmak amacyla, sava sonunda Osmanl topraklarn paylama yarna girdi. tilf Devletleri, atekes antlamasndan ksa bir sre sonra, antlama maddelerine aykr davranarak Osmanl lkesinde igallere balad. tilf Devletleri, atekes antlamasna koyduklar pek ok madde ile de Osmanl i ilerine karma imkann da yaratmt. Bu maddelerden biri de bu blmmzle ilgili olan Ermeni sorunu ierikli 24. maddedir. Ermeniler, bu madde ile yeni bir hareket noktas kazand gibi, tilf Devletleri de Osmanl'nn paylalmas projesinde etkin bir yer alp, bu dorultudaki politikalarn pekitirme imkan buldular. Atekes

antlamasnn 24. maddesine gre; Dou Anadoludaki alt ilde17 karklk kt takdirde bu iller, tilf Devletleri tarafndan igal edilebilecekti. Fakat atekes antlamasnn pek ok maddesinde olduu gibi bu madde de ngilizce ve Trke metinlerde farkl ekilde yazld dikkatlerden kamamaktadr. Trke metinde; Dou Anadoludaki alt vilayet iin Vilyt- Sitte eklinde bir ifade yer alrken, antlamann ngilizce metninde; bu vilayetler iin Six Armenian Proviences eklinde bir ifade kullanlmt18. Bu durumdan da anlald gibi, tilf Devletleri menfaatleri dorultusunda Dou Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmak istiyodu. Nitekim tilf Devletleri'nin bu yndeki dncesi ksa sre sonra Ermenileri harekete geirdi.

17 18

Bu vilayetler: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz ve Sivastr. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.I, Ankara 1973, s.30.

10

Biz bu blmde, yukarda genel hatlaryla ifade ettiimiz gelimeler dorultusunda tilf Devletleri'nin Mondros Atekes Antlamas'ndan hemen sonra Ermeni sorununa yaklamlar zerinde duracaz. 1.1. ngilterenin Ermeni Sorununa Yaklam Ermeni sorunu, 19.Yzyldan itibaren Osmanl topraklar zerinde

menfaatleri olan devletler (bilhassa ngiltere, Rusya ve Fransa) tarafndan uluslar aras siyasal bir sorun olarak gndeme getirilmeye baland. Mttefik devletlerin her biri, Osmanl Devletinin paylamnda daha etkin rol almak iin, Osmanl topraklarndaki aznlklar karlar dorultusunda birer ara olarak kullanmaya ynelik politikalar gelitirdiler. 1877-1878 Osmanl Rus harbinden hemen sonra, stanbul Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan, Emiyazin Katolikosluu araclyla Rus ar ile yapt bir grmede, Ruslarn Dou Anadoluda igal ettikleri blgeleri Osmanlya geri vermemelerini ve bu blgelerde Ermeniler lehine slahat yaplmasn istemiti. Nitekim Ruslarn, 93 harbinden sonra Osmanl ile 3 Mart 1878 tarihinde imzalam olduu Ayestefenos (Yeilky) Antlamas'nn 16. maddesi, Ermeniler iin slahat yaplmasn ngryordu. Ayrca Ruslar bu antlama ile Ermenileri resmen himaye etmeye de balamt.. Ancak bu durum Osmanl topraklar zerinde menfaati olan bir dier devleti, ngiltereyi rahatsz etti. ngiltere, Ruslarn Ermenileri kullanarak Osmanl topraklarnda tek tarafl stnlk kurmasn karlarn zedelediinden istemiyordu. ngiltere, Ruslarn Dou Anadoludaki nfuzlarn skenderun ve

Mezopotamya zerinden geniletmesinden, Ortadoudaki menfaatlerine sekte vurmas tehlikesi nedeniyle ekinmekteydi. ngiltere, bu duruma bir are bulmak ve blgede Rusya lehine gelien durumu, kontrol altnda tutmak amacyla Berlinde

11

yeni bir dzenleme yapt. 13 Temmuz 1878 de imzalanan Berlin Antlamas ile artk ngiltere de Ermeni sorununda etkin rol almaya balad.. ngiltere, Berlin

Antlamas'nn 61. maddesi ile Ermeniler iin slahat yaplmas isteinde bulunarak, Ermeni sorunu ve dolaysyla Osmanl topraklar zerindeki politikalarda etkin olmak istiyordu. Ancak ngiltere, Rusyann Ermeni sorunundan tamamyla

soyutlanmasn da doru bulmuyordu. Eer Rusya, Yakn Douda yaylma imkan bulamaz ve Rus smrgecilii Uzak Dou'ya kayarsa, ngilterenin in zerindeki nfuz tekeli tehlikeye debilirdi. Bunun iin Rusyann Osmanl lkesiyle belli ller dahilinde megul olmas, ngilterenin menfaatleri iin en uygun zm yoluydu19. Bylece bu iki antlama ile de Ermeni sorunu uluslar aras siyasal sistemin gndemine getirilmi oldu. Trk basnnda, ngiltere'nin Ermeni sorunu karsndaki tutumunu yanstan haberler iki nokta zerinde younlamaktadr. Bunlardan ilki, ngiltere'nin genel olarak Trk bar hakkndaki dncelerini ieren haberler, ikincisi ise, yine bu erevede Ermenilere ynelik aklamalardr. tilf Devletleri'nin Osmanl topraklarnda gndeme getirmeye alt aznlklar problemi ve bunlara ynelik faaliyetlerinin temelinde, Osmanl topraklarnn paylalmas dncesi yatmaktayd. zellikle ngiltere, Rusyann boazlara hakim olup, scak denizlere inmesini ve kendisi iin hayat nem tayan Hindistan yolunu tehdit etmesini engellemek istiyordu. Bu dorultuda ngiliz idareciler, Osmanl topraklarndaki aznlklar iin geni kapsaml politikalar rettiler. Lloyd Georgeun da zellikle zerinde durduu u strateji, bu politikalarn temelini oluturmaktayd.Rumlarn, Araplarn, Ermenilerin meskun bulunduklar

19

Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklap Tarihi, C.I/I, Ankara 1983, s.84-85.

12

memleketlerde s-i idareye nihayet verilmesi hususunda cmlemiz mttehid bulunuyoruz.20 Lloyd George'un, Osmanl topraklarndaki aznlklara ilikin bu aklamalar Trk basn tarafndan ciddi ekilde eletirilmiti. 12 Kasm 1919 tarihli kdam gazetisinde, bu ve benzeri aklamalarn kasten yapld, i dmanlarn etkisinde kalnd ve bu dorultuda hareket edildii zerinde durulmaktayd. Haberin devamnda, kt ynetimden en ok zarar grenlerin ise Trkler olduu ve Araplarn da kt ynetim altnda bulunduklar ynndeki sylemlerin esas amacnn, ynetimden sadece Hristiyanlarn deil Mslman unsurlarn da ikayeti olduklar ynnde bir hareket noktas kazanmak olduu vurgulanmaktayd. tilf Devletleri'inin bu tarz aklamalarnn arkasnda, aznlklarn Trk ynetiminden rahatsz olduklarn ileri srerek, bunlar iin yine kendi karlar dorultusunda yeni yaplanmalara gidilmesini salamak yatmaktadr. ngiltere, I. Dnya Sava sonunda bu zorlu ortamdan en karl kan devlet oldu. Rusyann, sava srasnda patlak veren ihtilal nedeniyle etkinliinin krlmas, Almanya ve Trkiye'nin de blgelerindeki politik glerini kaybetmi olmalar zerine, bu blgelerdeki politik g odaklar fiilen paralanm oldu. Byle bir ortamda ngiltere Dzeni Belirleme grevini zerine ald. Ancak ngiltere iin asl nemli olan, belirledii bu dzenin kalcln salamakt21. Buna karn savan sonundaki gelimeler, zellikle tilf Devletleri arasndaki ekimeler ve ngiliz siyas ve asker liderleri arasndaki kararszlk ve tartmalar ngilterenin dzeni kurmak ve kalc hale getirmek ynndeki faaliyetlerinin pek kolay olmayacan gsterdi. Nitekim Lloyd George, Londra belediyesinde yapt konumasnda, bu

20 21

Vakit, 11 Kasm1919, No:728, s.1 Blent Gkay, Bolevizm le Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), stanbul 1997, s.4950.

13

husus zerinde dururken, Trk sorununun sava dneminden daha ok engeller yarattn ifade ederek, tilf Devletleri'nin savatan daha zor bir ortamla yz yze olduklarn belirtiyordu22. tilf Devletleri arasndaki temel problem, aslnda Osmanl topraklarn paylaamama noktasnda balyordu. Bu durum, beraberinde pek ok tartmay da gndeme getirdi. Osmanl topraklarna ynelik paylam planlar; zellikle I. Dnya Sava ncesi Mttefik devletler, tarafndan gndeme getirilmiti. Mttefik devletlerin Osmanl topraklar zerindeki, paylam planlarnn ve bu dorultuda yaptklar faaliyetlerinin, Trk basn tarafndan yakndan takip edildii

anlalmaktadr. kdam gazetesinin 1 Haziran 1919 tarihli nshasnda, paylam planlar zerinde durularak, bu planlar dahilinde gerek Rusya ile Fransa arasnda yaplan 13- 26 Nisan 1916 tarihli ve Rusyann Dou Anadoludaki ileri hareketi zerine ele geirdii arazide, daha nceden Franszlarn denetiminde olan demiryolu hatlar ile ilgili antlamalar ve gerekse tilf Devletleri arasndaki gizli antlamalara ve bu sre iindeki ekimelere yer verilmektedir23. Hadisat gazetesinde de, tilf Devletleri'nin Osmanl topraklarna dair paylam planlarna deinilerek, bu devletlerin Dou Anadolu ve Kilikya blgesine ait yaklamlar zerinde durulmaktayd24.

Alemdar, 11 Kasm 1919, No:684, s.1 Rusya savatan ekildikten sonra, daha nce yapm olduu gizli antlamalar zvestia gazetesinde yaynlamaya balad. Gazetenin 24 Kasm 1917 tarihli nshasnda, Osmanl Devleti'ne ait ksmlar yaynlanmt. Bu ksmlar Stockholm'de Franszcaya evrilerek, stanbul'a Hariciye Nezareti'ne gnderilmitir. Bu suretle stanbul'daki ilgili makamlar bu planlardan haberdar olmutu. Sovyet makamlar bu planlar E.E. Adamof'un giriimi ile ayr bir kitap olarak yaynlamtr. Kitap ksa sre iinde Franszcaya'da evrilmitir. Hseyin Rahmi Bey kitab Anadolu'nun Taksimi adyla Trkeye tercme etmitir. Bu paylam planlar hakknda geni bilgi iin bkz., arlk Belgelerinde Anadolunun paylalmas, Derleyen,E.E. Adamof, stanbul 2001, s.27-47. 24 Hadisat, 21 Mays 1919, No:127, s.2
23

22

14

Sava sonunda galip devletler arasnda yer alan ngiltere, sava sonras yeni dnya dzeninde etkin rol alacakt. Ancak Trkiye sorunu, hem ngiltere hem de mttefikleri iin savatan sonra daha da problemli ve zor bir hal ald. Sava sonras bar grmelerine balandnda, pek ok konu zerinde mutabk kalan Mttefikler, konu Trk barna gelince ciddi tartmalarla yz yze geldi. Tartmalarn uzamas, Trklerle yaplacak olan bar antlamas esaslarnn belirlenme srecini uzatt. Gerek tilf Devletleri'nin Osmanl topraklar zerindeki karlarnn atmas ve gerekse de A.B.D'nin manda konusundaki dncelerinin netlik kazanmamas, bu srecin uzamasnn temel sebeplerini tekil ediyordu. tilf Devletleri'nin Trk bar ile ilgili tartmalar, zellikle 1919 ylnn ikinci yarsnda younluk kazand. Tartmalar, Trk basn tarafndan yakndan takip ediliyordu. Basnn bu konudaki hassasiyetinin temel sebebi, Trklerle imzalanacak antlamann esaslarnn belirlendii bu toplantlar sonunda Osmanl Devleti'nin, sava sonundaki durumunun ne olacana kara verilecek olmas idi. Trk bar hakknda Pariste Drtler Meclisi'nce alnan bir karar hemen Trk basnnda yer almt. Anadolunun mstakbel mukadderat meselesinde Fransa ve Byk Britanyann muvaffakiyeti istihsal edilmitir. Amerika heyeti lazm gelen tedkikatda bulunmak iin bu havaliye azimet etmek zeredir.25 Times gazetesinin 8 Mays tarihli bir haberi zerine 28 Mays 1919 tarihli Hadisat gazetesinde, u yorum yaplmaktayd: Sekiz Mays tarihli nshanzda: ark- Garib meselesi hal olunurken slamiyeti unutuyorsunuz. deniliyor. Hakikaten alem-i slama sulh tohumlar ekilmiyor. Trkiyenin Hristiyan kuvvetleri beyninde taksimi Mslmanlarn Cemiyet-i Akvam lehine olan itimadlarn ilelebet gayb edeceklerini gsteriyor.

25

Hadisat, 28 Mays 1919, No:148, s.1

15

Trk bar hakknda yaplan bu toplantlarda, Osmanl Devleti'nin sava sonundaki durumu ile ilgili olarak zerinde en ok durulan zm ekilleri; Osmanl topraklarnn tilf Devletleri arasnda paylam ya da uluslar aras bir denetim yntemiyle ynetilmesiydi. Ancak bu iki plan zerinde de tilf Devletleri ortak bir yaklam sergileyemedi. 16 Kasm 1919 tarihli kdam gazetesinde yaynlanan bir haberde, Morning Post gazetesinde Trk bar ile ilgili olarak ne srlm olan, "uluslar aras bir ynetim yoluyla idare yntemi" ele alnarak incelenmi ve bu yntemin tilf Devletleri arasndaki youn kar atmalar sebebiyle olas

bulunmad ileri srlmt26. Yine kdam gazetenin 8 Ekim tarihli bir baka nshasnda da Le Matin gazetesinden naklen yaynlanan haberde, gazetenin Trk barna ilikin grlerine yer verilmi ve tilf Devletleri'nin Trk sorununun zmne yanamak istemedikleri sylenerek, zaman kaybetmeden yaplmas gereken eyin Trk ynetiminin Cemiyet-i Akvama verilmesi gerektii, Cemiyet-i Akvamn Trkiye hakknda verecei kararlarn mevcut karklktan daha iyi olduca ileri srlyordu. Lloyd George, Trk barnn tespit edilmesi iin dzenlenen toplantlarda daha nce de belirttiimiz gibi Trk sorununun bar dneminde sava dneminden daha zorlu olacan belirtmekteydi. Lloyd Georgenin bu aklamasna tepki olarak kdam gazetesi, Trk barnn gerekletirilmesini zorlatran nedenlerin banda mtarekeden itibaren douda ortaya km olan olaylarn olduunu, bu tarz olaylarn en nemlilerinin ise tilf Devletleri'nin aznlklara kar hite uygun olmayan mitler verip, bunlar dndkleri bar antlamalar iine dahil etmelerinden kaynaklandn ifade etmekteydi27. Balfour'un Trk bar ve Osmanl topraklarndaki aznlklarla ilgili aklamalar da, basn
26 27

kdam, 16 Kasm 1919, Say:8181, s.1den. Morning Post gazetesi kdam, 12 Kasm 1919, Say:8177, s.1

16

tarafndan yakndan takip edilmi ve 30 Kasm 1919 tarihli Vakit gazetesinde yaynlanmt. Balfour, Arap vilayetlerinin iileri ynyle kendilerine zg bir yaplanmaya gitmesini, Trk ve Krtlerin younlukta bulunduklar blgelerde birlikte yaamalar gerektiini ve bunlarn dndaki Ermeni ve Rum aznlklar sorununun bir toprak sorunu gibi dnlemeyeceinin anlaldn

belirtmekteydi28. Bu aklamalar ayn tarihli Vakit gazetesinde, "...Ermeni sorunu da Tevfik Paa'nn muhtrasnda nerilen gr asndan bir snr dzeltmesi sorunu olabilir. Bu takdirde lkemizin snrlar doal olarak saptanm olur. Bu adan Balfour'un, snrlarmzn saptanm olduu hakkndaki demecini, ancak Arap vilayetlerinin hukuk durumunun saptanmam olmas ynyle, olumlu ekilde yorumlayabiliriz. Yoksa doal snrlarmz hakknda ortalkta kuku ve kararszlk bulunabileceini anmsamak bile bizim iin pek znt vericidir." szleriyle gazetenin bayazar olan Ahmet Emin, Balfour'u eletirmi ve ulusal snrlar savunmutur. Trk bar zerindeki tartmalar uzadka, tilf Devletleri kamuoyunun da tepkisi artmaktayd. ngiliz kamuoyu, ngilizleri Trklerin stanbul'dan karlmas ve Anadolu'nun paylam dncesine itmeye alanlarn tutumunu iddetle

eletirmeye balamt. ngilizlerin bu tavrna kar kamuoyu, Lloyd George'nin 5 Ocak 1918 tarihli "Savan Amac" konulu konferansndaki aklamalarn hatrlatmaktayd. Lloyd George bu aklamasnda, "Biz Trkleri ne bakentlerinden ve ne de aslnda Trk olan Trkiye'yi onlardan alacaz... Bakenti stanbul olacak bir Osmanl mparatorluu'nun devamn istemi bulunuyoruz, Akdeniz ile Karadeniz arasndaki geidin uluslar aras ve tarafsz bir biime getirilmesini, Arabistan,

28

kdam, 28 Kasm 1919, Say:8193, s.1

17

Ermenistan, Irak, Suriye ve Filistin'nin birer millet eklinde tannmasn dnyoruz."29 demiti. Bu eletirilere ramen ngilizler, Trk topraklar zerindek menfaatlerinden vazgemek niyetinde deildi. Nitekim 11 Temmuz 1919 tarihli Vakit gazetesinde yer alan bir haberde, ngiliz ve Franszlarn dou sorunu iin yaptklar u aklamaya yer verilmiti: "..16 Mays 1915 tarihli Londra Antlamas gereince saptanm olan ngiliz ve Fransz etkinlik blgelerinde yaplacak olan i buralardaki halkn kendilerini idare edebilecek hkmeti isteyip istemedikleri deil, sorunun esas ad geen antlama uyarnca ilgili devletlerin kendi nfuz blgelerinde egemen olmal, halk hrriyet iinde ve dzenli biimde idare etmeleridir." Trk sorununun iinden klmaz bir hal ald bu dnemde, Anadolu Hareket'i de hzla tekilatlanmaktayd. tilf Devletleri, bu ortamda stanbul

Hkmeti'nin etkinliinin azalmas karsnda daha da tedirgin bir hale gelmiti. ngiliz, talyan ve Fransz kamuoylarnn hkmetlerine tepkileri gn getike artmaktayd. Hatta talyan kamuoyunda, Trk barnn zlememesi ve iinden klmaz bir hale gelmesinin sebebi olarak, tilf Devletleri arasndaki ekonomik ve mali kar atmalar olduu belirtiliyordu. 30 tilf Devletleri'nin Trk bar zerindeki tartmalar devam ederken, sorunun zm konusunda daha ncede belirttiimiz gibi paylam ya da uluslar aras bir denetim grleri ne kmt. Bu iki grn dnda, ok snrl sayda da olsa Trkiye'nin btnlnn korunmas ynnde baz aklamalar da

yaplmaktayd. Nitekim byle bir haber, 8 Kasm 1919 tarihli Fransz L'Information gazetesinde yer almt. Fransz kamuoyunun bu yaklam, Trk basn tarafndan ilgi ile karlanm ve bu aklamalar ksa sre iinde yaynlanmt. L'Information
29 30

ztoprak,a.g.e., s.31'den naklen, 19 Haziran 1919 tarihli Sebilrread gazetesi rade-i Milliye, 29 Aralk 1919, No:18, s.2'den Giornaled'Italia gazetesi

18

gazetesinin haberinde, Amerika'nn Trk bar karsnda sergileyecei tavrnn artk belli olduu belirtilerek, Trk barnn bir an nce kararlatrlmas gerektii zerinde durulmutu. Haberin devamnda, bir Trk imparatorluunun olduu, bu imparatorluun snrlarnn Avrupa'dan, Trakya'nn gneyine ve dier taraftan da Anadolu yaylalarn ihtiva ettii belirtilerek, Trk milletinin rk, lisan, din bir btn olduu gibi, bamsz yaama arzusunun bulunduu zerinde durularak, "Trk meselesi hakknda tideki tarz- tasviyenin kubuln mecbur klar, Trk mparatorluu'nun ananevi ve meri arazisi zerinde muhafaza ve Trkiye'de milli ve mstakil bir hkmet tekil etmek. Fakat insaniyetin mal- mtereki olan anakkale ve Boazii'ni Cemiyet-i Akvam'n murkabe-i merasna terk eylemek" tarznda bir yaklam gerektii belirtilmiti31. ngiliz basnnda da, ska olmasa da bu tarz aklamalara rastlanmaktadr. Nitekim Balfour'un 17 Kasm 1919 tarihli aklamas bu niteliktedir. "milletlerin mukadderat- zatiyesini bizzat tayin etmesi hakkndaki fikir ve kanaatler dier milletler hakknda olduu gibi, Trkler hakknda da tatbik edilecektir. uras muhakkak ki slhdan sonra bir Trk mparatorluu mevcut olacaktr."32 Yukarda da belirttiimiz gibi bu tarz yaklamlar olduka snrlyd. tilf Devletleri'nin Trk sorunu zerindeki temel yaklamlar menfaatleri dorultusunda bu topraklarn paylam idi. ngilteri'nin Ermenistan konusundaki grleri de Trk basn tarafndan yakndan takip edilmekteydi. Konuyla ilgili olarak basnda pek ok haber yaynlanmtr. Nitekim ngilizlerin Trk bar karsnda yukarda verdiimiz aklamalarndan da anlalaca gibi, ngilizler, Anadolu topraklarn menfaatleri

31 32

Vakit, 20 Kasm 1919, No: 733, s.1'den L'Information gazetesi rade-i Milliye, 8 Aralk 1919, No:15, s.1

19

dorultusunda paylamak istemekteydi ve bu topraklarda bamsz bir Ermenistan dncesine de, menfaatlerini destekledii srece taraftar olacaklar kesindi. Anadolunun dousunda bamsz bir Ermenistan kurma projesi, I. Dnya Sava banda ve savan sonuna kadar uluslar aras gndemde yoktu33. I. Dnya Sava'ndan nce Mttefik devletler, Osmanl topraklarn paylamak iin aralarnda eitli antlamalar yapmlard. Ancak bu antlamalarda Ermeni istekleri, Mttefikler tarafndan dikkate alnmamt. 1916 ylnda yaplan Sykes Picot ile, Byk Ermenistann kurulmas kararlatrlan Dou Anadolu ve Kafkasya Rusyaya, Kk Ermenistan olarak belirlenen Kilikya ise Fransaya verilerek iki lke arasnda paylatrlmt34. ngiltere, bu antlamay gerek Fransann ve gerekse Rusyann Erzurum ve Trabzonu da iine alarak, tehlikeli bir ekilde yaylmasn nlemek iin, Anadoludaki paylarnn belirlenmesi gerektiini dnerek onaylamt. Mttefik devlet yetkilileri, antlama metinlerinde dikkate almadklar Ermeni isteklerine ramen, kendi kamuoylar iin Ermenilere ynelik beyanatlarda bulunmaktaydlar. ngiliz i Partisi ve Mttefik Sava Konseyi yesi Arthur Henderson, savatan sonra Trk hakimiyeti altnda hibir Hristiyan unsurun kalmayaca ynnde beyanatlarda bulunurken,35 ngiliz Dileri Bakan Balfaur da, 6 Kasm 1917de Osmanl aznlklarnn hrriyetlerine ve kendilerine zg idar yaplarna

kavuacaklarna dair aklamalar yapmaktayd36. Bu gelimelere Rusya da nayak olmutur. Rus vatanda olan Dr Zaviref isimli bir Ermeni giriimci, Bogos Nubarla

Tuncer alayan, Byk Ermenistan Projesi ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:44 (Temmuz 1999), s.514. 34 Adamof, a.g.e.,s 20-70. 35 Hadisat, 6 ubat 1919, No: 95, s.1 36 Hadisat, 15 Aralk 1918, No: 56, s.2

33

20

birlikte, eitli grmelerde bulunmak zere ngiliz ve Fransz yetkililerle temasta bulunmutu37. ngilizler, Ermenilerden baka zellikle Ortadoudaki menfaatleri gerei buradaki Osmanl aznlklar zerinde de politikalar gelitirmiti. zellikle Araplar ve Museviler bu politikasndaki aralar oldu. ngilizler, hem savataki durumu ve hem de uzun vadedekii menfaatleri iin, bu blgedeki aznlklar politikalarna dahil etti. ngilterenin Ortadou uzman Sykesa gre; mparatorluktaki ayrlk

unsurlarn bir Arap-Siyonist-Ermeni Antant oluturmas gerekiyordu38. ngiltere, bu politikasn hayata geirmek iin blgedeki aznlklarn her biri ile ikili antlamalar yaparak; blgedeki stnl ele geirmek istiyordu. Bylece bu unsurlar zerindeki tek yetki ngilizlerin elinde olacakt. Bununla birlikte ngiltere, sava yllarnda Osmanl'daki aznlklar ve zellikle de Ermenileri birer propaganda malzemesi olarak kulland. ngiltere, sava ortamnda propaganda faaliyetlerini dzenli bir ekilde yrtmek iin, Sava Amalar Komitesi'nin giriimi ile, 1914 yl Austosunda Wellington House olarak tannan basn brosunu at. Burada Osmanldaki unsurlara ynelik basn ve yayn faaliyetlerinde bulunuldu. Bu broda, zellikle Ermeniler hakknda 1915 yllndaki tehcir hadisesi ele alnarak, Ermenilerin katledildii ynnde yaynlar da yapld39. Bu yaynlarda pek ok Ermeni taraftarn doruluu kontrol edilmemi, ikinci ve nc elden kaynaklar kullanlarak yaynlar yaplm olduu anlalmaktadr. Bu yaynlardan biri de, inandrc olmas iin Lord

Adamof,a.g.e., s.178-186. Bu antantn ngiltere ve Fransann kontrol altnda kurulmas dnlyordu. Sykesn giriimleriyle Suriye ve Hicazdan temsilciler ile Ermeniler adna da Bogos Nubar ve ngilteredeki Ermenilerin lideri James Malcom ile Londrada birka defa grlmtr. Ancak ngilterenin bu antanta ynelik ekinceleri de vard. zellikler byle bir yaplanma sonucu Fransann etkin olmasndan ve bu unsurlarn kaynaamamasndan ekiniliyordu. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu (1914-1923), Ankara 1991, s.92. 39 kdam, 5 Temmuz 1919, Say:8046, s.1
38

37

21

Bryecn40 hazrlad sylenen, fakat editrln gen bir istihbarat subay Arnold Toynbee'nin yapt The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire adl kitaptr41. I.Dnya sava yllarnda Rusyada ortaya kan ihtilal sonucunda, 1917 Ekim'inde Bolevik bir hkmet kurulmutu. Rusyada meydana gelen ihtilal ve sonrasnda oluan siyasal ortam, zellikle ngiltereyi de tedirgin etmiti. nk bu blge halk ounlukla Trk-Alman ittifakna dahil olmak istiyordu. Blgenin tarafszl bozulursa, bundan en zararl kacak olan devlet ngiltere idi. Bu balamda ngilterenin, blgedeki menfaatlerini korumak iin Ermenilere yeni bir rol bitii anlalmaktadr. Bu role gre; Ermeniler Grclerle birlikte silahlanp ngiliz subaylar kontrolnde Trklere kar harekete geecekti. nk ubat 1918den itibaren Kafkasyada Trk asker harekat balamt. Ancak bu plan General Dunsterville komutasndaki kuvvetlerin blgeye gelememesi nedeniyle

uygulanamamt. ngilizler, sava sonunda sava boyunca bir propaganda malzemesi olarak kullandklar Ermeniler hakknda takip edecekleri siyaseti tespit noktasnda zorlandlar. Daha ncede belirttiimiz gibi bamsz bir Ermenistan kurulmas iin dnlen blge, 1916 ylnda yaplan Sykes Picot antlamasyla Rusya ve Fransa arasnda, ngilterenin onayyla paylatrlmt. Ancak Boleviklerin ihtilali ile Rusya savatan ekilince, antlama gerei Rusyaya braklan Dou Anadolu blgesinin geleceinin ne olaca problemi gndeme gelmiti. Bu problemle birlikte

40

Lord Bryce hakknda geni bilgi iin bkz., Justin McCarthy, I.Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu", Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37 (Ocak-ubat 2001), s.474. 41 Bu propaganda faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz., Mim Kemal ke, a.g.e, s.93-95.

22

Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan kurulmas projesi, mttefiklerinin gndeminde yer almaya balad42.

ngiltere ve

ngilterenin Orta Dou politikalarnn tespit edilmesinde etkin rol alan ark Komitesi, Orta Dou ve Ermeniler ile ilgili olarak, 1918 yl sonuyla 1919 banda dzenli aralklarla toplantlar dzenlemiti. Bu komitenin 2 Aralk 1919 tarihli toplantsnda, kurulmas dnlen Byk Ermenistan projesi ele alnarak tartlmt. Komite Bakan Lord Curzon, Anadolunun dousunda bir Ermeni devletinin kurulmasnn gerekliliini sebeple aklamt. Bu sebeplerden ilki, eitli blgelere srlm olan Ermenilere bir devlet salamak; ikincisi, Pan-Turanist hareketi engellemek; sonuncusu ise, herhangi bir devletten (Rusya, Fransa) gelecek olan bir saldrya kar tampon bir blge oluturmakt43. Bu komitenin toplantlar bat komuoyu tarafndan yakndan takip edilmekteydi. Trk basn da d kaynakl haberlerle komitenin toplantlarna dair bilgiler vermiti. 2 Ocak 1919 tarihli Vakit gazetesinde Londrada bavekiller arasndaki mzakerelerde bu konu ile ilgili olarak yaplan tartmalara yer verilerek, Trklerin Anadoludan atlmas zerinde durulan mzakerelerden u alntlara yer verilmitir. ... Trkleri Padiah Hkmetini stanbuldan kararak Anadoluya atmaktr. Anadoluya teyid edilecek ve garb tesirinden uzak kalacak olan kk Trk hkmeti bi-tabi nne bir duvar yaplan aa gibi faaliyet inkiafn arka tevcih edecektir. Evet daha imdiden bir takm asar meydana kmaa balayan Trk-Tatar, Trk-Arab hatta Trk-Bolevik siyasetleri kendini gsterecektir. Bu siyasetlerin nne hil olacak yeane mil

42 43

kdam,1 Haziran 1919, No:8014, s.1 alayan, a.g.m., s.522.

23

Ermeniler olabilir. Ermeniler Trkler ile Boleviklerin, Tatarlarn, Araplarn arasndaki yollar zerinde bulunuyor.44 ngilizlerin ark Komitesi'nde, Osmanl topraklarnn dousunda bamsz bir Ermenistan kurulmas konusunda tam bir fikir birlii salamasna ramen, Ermenistann snrlar konusunda gr ayrlklar yaamaktayd. Lord Curzon, Byk Ermenistan projesine kar karak, buna gereke olarak da blgedeki Ermeni nfusunun Trk nfusu karsnda aznlkta kalmasn gstererek, Ermeni devletinin Kilikyada kurulmasn (Kk Ermenistan) ve Dou Anadoludaki Ermenilerin buraya nakil edilmesini teklif etti. Curzonun bu teklifine, Dileri Bakan Yardmcs Lord Robert Cecil itiraz etti. Cecil, Ermenistann kurulmasnn ngiltere iin, zellikle blgedeki menfaatleri asndan, ok nemli olduunu syleyerek; Byk Ermenistan snrlarn savundu. Lord Cecil aklamalarna, Ermenistann bir parasn Trklere geri mi vereceksiniz ? Ermenilerin uradklar katl-iammlarn sonrasnda byle bir ey yaplmamal. Yani siz kuzeydeki Ermenileri gneye nakledeceksiniz ve kuzeyi tekrar Trklere vereceksiniz. Bu Ermenilere hakszlk olaca gibi Trklerin Kafkas Trkleri ile dorudan balants olmasn salayacaksnz ki bizim nlemeye altmz Pan-Turanizm bu ekilde

kuvvetlenecektir. Bizim istediimiz ey Karadenizden Akdenize uzanan bir bariyerdir. Bu sebeple ben byk Ermenistan projesi taraftarym.45 diyerek devam etti. Lord Curzon, Cecilin bu teklifine kurulmas dnlen Byk Ermenistan snrlar iinde bulunmas kararlatrlan Trabzon vilayetinde, Ermenilerin aznlkta olduklarn syleyerek itiraz etti46.

44 45

Vakit, 21 ubat 1920, No:823, s.1den, Near East kdam, 3 Haziran 1919, Say:8017, s.2 46 Hadisat, 5 Nisan 1919, No:95, s.1

24

ngiliz Dileri Bakanl'nn Ermeni sorunu ile ilgili yaynlar ve konuyla ilgili toplantlar sonunda alnan kararlar, ngilizlerin Ermeni politikas esaslarn gstermektedir. Dileri Bakanlnn istihbarat blmnce 1 Kasm 1918de kabine iin hazrlanan bir raporda, Ermenilerin talep ettii Byk Ermenistan (Kafkas Ermeni Cumhuriyeti, alt vilayet, ukurova ve Karadenizde Trabzon vilayeti) corafyasnn mevcut Ermeni nfusu ile kyaslanamayacak derecede byk olduuna, bu kadar geni bir corafyada kurulacak Ermenistann bamsz bir devlet olamayacana, ancak byk bir devletin himayesinde ayakta durabilecek bir yapda bulunabilecei belirtildi. Raporun devamnda, bu snrlar dahilinde kurulacak olan Ermenistan devletinin baz problemlere sebep olaca, rnein blgede bulunan Krtlerin haklarnn da korunmas zorunluluunun da gndeme gelecei zerinde duruldu. Ayrca bu toplantlarda; Kafkas Ermeni Cumhuriyeti Ermenileri ile Anadolu Ermenilerinin birlemesinin de pek mmkn olmadna deinilmekteydi47. ngiltere'de bu gelimeler yaanrken, hem Anadolu hem de stanbul basn

komitedeki tartmalar yakndan takip ediyordu. Albayrak gazetesi, Vilyt- arkkiye, ukurova ve Trabzon'a ait nfus istatistikleri yaynlayarak, blgedeki Ermeni nfusunun, bir Ermeni devletinin kurulmasn salayacak derecede olmadn belirtmekteydi48. 21 Ekim 1919 tarihli kdam gazetesi de Erzurum iline ait nfus istatistiklerine yer vererek, blgedeki Ermeni nfusunun idda edildii oranlarda olmadn ifade etmekteydi. 15 Aralk 1918 tarihli Hadisat gazetesi de, kurulmas dnlen byk Ermenistan corafyasnda, Ermeni nfusunun ok az olduunu ve bu topraklarn birer Trk yurdu olduunu vurguluyordu.

47 48

alayan, a.g.m., s.520. Albayrak, 16 Kasm 1919, Say:45, s.2

25

ark Komitesi'nde, Ermenistan konusunda tartlan dier bir konu da mandaterlik meselesi olmutur. Ermenistan zerinde bir manda idaresinin kurulmas konusunda komite yeleri hem fikirdiler. Ancak hangi devletin mandater olaca konusunda farkl grler vard. Ermenistan zerinde mandater olacak devletler ngiltere, Fransa, Amerika olarak dnlyordu49. Lord Curzon, Ermenistan mandaterliini alacak olan devletin dier Kafkas Cumhuriyetlerinin de mandaterliini zerine almas gerektii ynnde

aklamalarda bulunmaktayd. Ancak,

ngiltere zellikle Fransann bu geni

corafyada Ermenilerin mandaterliini almasn, ngiliz politikalar asnda tehlikeli gryordu. Bu ekince dolaysyla Lord Curzon, Kk Ermenistan olarak tasarlanan blgenin mandaterliinin Fransaya verilmesini istiyordu50. Toplantlar sonunda, Lord Curzonun Kafkasya ve Ermenistan ile ilgili olarak hazrlam olduu ve 23 Aralk 1918 tarihinde ngiliz Emperyal Kabine toplantsnda kabul edilen rapordaki u husus zerinde karara varld.Eer Anadoluda Byk Ermenistan veya Kafkasyada kk Ermenistan kurulursa ve Cemiyet-i Akvam yada halk tarafndan Ermenistann hamilii iin bir devlet davet edilirse ngiltere bu davetten uzak kalmak iin azami gayret gstermelidir. Bu durumda Amerikay yada 1916 Sykes Picot antlamasnda deiiklik yapmak kaydyla Fransay ngiltere

desteklemelidir.51 Kabine toplants sonunda alnan bu karardan da anlalaca gibi, ngiltere Ermenistan sorununda daima karlar dorultusunda hareket etmitir. zellikle Kafkasyada Fransz nfuzunu kontrol altnda tutmak iin, Ermeni sorununda Fransann etkinliini daima denetlemitir. Bununla birlikte Ermenilerin

49 50

Vakit, 30 Austos 1919, No:661 s.1 Peyam- Sabah, 1 Ekim 1919, No:1109, s.1 51 alayan, a.g.m., s.526.

26

mandaterliini zerine alrsa, ekonomik adan zararl kacan grerek yalnz bana bir mandaterlii kabul etmemitir. ngiltere menfaatleri dorultusunda I. Dnya Sava sresince hi ekinmeden kulland Ermenilere kar sava sonunda yine menfaatleri dorultusunda farkl bir politik tavr gelitirdi. ngiltere, bu yeni siyasal ortamda en az zararla kmak ve geleneksel politikalarndan da dn vermeden bir dzenleme yapmak istemekteydi. Nitekim Lord Curzon, Avam Kamarasnda yapt bir konumasnda u aklamada bulunmutu: Bana yle geliyor ki siz Ermenileri sekiz yanda pek temiz ve masum bir kz gibi zannediyorsunuz. Bunda pek yanlyorsunuz. Zira Ermeniler bilhassa son hareket-i vahiyaneleriyle ne derecelere kadar hunhar bir millet olduklarn bizzat kendileri ispat eylemilerdir.52 ngilizler, savan devam ettii yllarda zavall Ermeniler sylemleriyle birer propaganda malzemesi olarak kullandklar Ermenileri, sava sonundaki gelimeler zerine karlarn korumak amacyla hunhar bir millet olarak ifade etmekten ekinmediler.

1.2.Amerika Birleik Devletlerinin Ermeni Sorununa Yaklam Amerika Birleik Devletleri, 19. Yzyln ortalarna kadar Atlantik tesiyle pek ilgilenmiyordu. Bakan Monero tarafndan esaslar tespit edilen politika (Monreo Doktrini) dorultusunda, Avrupann i ilerine karmama ynnde bir politika takip etti. Ancak zellikle ekonomik gelimeler, bu siyasetin geerliliini ortadan kaldryordu. A.B.D'ndeki sanayileme Washingtonun Atlantik tesindeki

gelimelerle ilgilenmesini zorunlu klyordu. Avrupadaki dier rakiplerinin pazar bulmak iin yaptklar yar, A.B.D.'nin dikkatini de bu yne ekmekteydi. Amerika,
52

Albayrak, 1 Nisan 1920, Say:81, s.2

27

hem hammadde ihtiyacn gidermek iin hem de pazarlarn dier rakiplere kaptrlmas ekincesiyle, Monreo Doktrininden vazgeti. Amerika'nn bu yeni politik hareketi, yani Avrupa merkezli uluslar aras siyasete girii 19. Yzyln uluslar aras ilikilerinde olduu gibi Ermeni sorunu asndan da yeni gelimeleri beraberinde getirdi. Amerika'nn Atlantik tesi ve zellikle Ortadou ve Osmanl Devletiyle ilgilenmesinin dier bir nedeni de; 19. Yzyldan beri bu blgede faaliyette bulunan Amerikan Misyoner kurululardr. A.B.D., bu blgede faaliyet gsteren Robert Koleji ve Beyruttaki Suriye Protestan Koleji sayesinde, gerek Osmanl topraklar ve gerekse de Ortadou ile ciddi ekilde ilgilenmekteydi. Osmanl Devleti, I. Dnya Sava yllarnda mttefiki Almanyann A.B.D. ile diplomatik ilikileri kesmesi sonucu ayn yolu takip etti. Amerikan elilii kapannca, svire Osmanl Devleti'nde Washingtonu temsil etmeye balad.

Diplomatik ilikilerin kesilmi olmasna ramen Amerika, Osmanl Devleti'ne sava amamtr. zellikle Amerika Hariciye Vekili Robeter Lansing, Trkiyeye sava almasna taraftar deildi. Buna gereke olarak da u sebepleri ileri sryordu: Harbin Trkiyedeki Amerikan misyoner tekilatna byk zararlar olacaktr. Amerika her ay arktaki Ermenilere 2 milyon Trk liras tutarnda yardm yapyordu, harp ald taktirde bu tekilat bozulacak, misyonerler memleketten srlecek ve mallar msadere edilecektir.53 I.Dnya Sava ncesi ve sava sonunda Bamsz Ermenistan iin propaganda amal kurulan baz rgtlerde Amerikallar bulunmaktayd. Mesela

53

Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920), Giresun 1972, s.1., Osmanl topraklarnda faaliyet gsterimi olan Amerikal misyonerler hakknda geni bilgi iin bkz., Seil Akgn, "Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Baklar", OTAM, Say:3, (Ocak 1992), 21-31.

28

Berlin Byk Elisi James Gerard, Vahan Kardayan ile birlikte 1919 ylnda American Committe for the Independece of Armenia (Ermenistann bamszl iin Amerikan Komitesi) adl bir komite kurarak, basn yoluyla propaganda faaliyetlerini yrtmekteydi. Vahan Kardayan, zellikle Vilyet-i Sittede Ermenilerin ounluu tekil ettii ynnde aklamalarda bulunuyordu. Vakit gazetesi 4 Aralk 1919 tarihli nshasnda, Kardayann bu aklamalarna yer verdi. Kardayan, zellikle Amerikann blgeye asker yardmda bulunmas iin aba sarf etmitir Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren Amerikal Misyoner Kuruluularn, Ermenilere sempati ile bakt anlalmaktadr. Anadoludaki misyoner kolejleri ve Harput, Sivas ve Erzurumda alan Amerikan konsolosluklar, bulunduklar blgelerdeki Ermenileri Amerikanllatrmaya almtr. Harpurttan her yl 100 kadar Ermeni bekar kzn evlendirilmek zere Amerikaya gnderildiini bilinmektedir54. I.Dnya Sava'ndan sonra Amerikay Trkiyede temsil eden ilk grevli Lewis Heck idi. 1918 Aralk aynda greve balayan Heck, bir ay sonra grevini o tarihe kadar Dou Akdenizde Amerikan Deniz Kuvvetleri Komutan sfatyla grev yapan Amiral Marx Lambetr Bristola devretti. Bristol bu tarihten sonra Yksek Komiser sfatyla Anadoludaki gelimelerden Washingtonu haberdar etti55. A.B.D.'nin, Mondros Mtarekesi'nden sonra Trkiyede takip etmi olduu politikann tespiti iin, hem Amiral Bristolun raporlarna hem de bu tarihler iinde Birleik devletler tarafndan Trkiye ve Orta Douya gnderilen heyetlerin

Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.119. 55 Din Yaylaler, Trk Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristolun Rol (1919-1927), Trk Yurdu, Say: 125-131, Cilt: XVII, Ankara 1998, s.38-39.

54

29

faaliyetlerini incelemek gerekmektedir. Bylece, Amerika'nn Ermeni sorununda oynad rol daha iyi anlalm olur. A.B.D., Austos 1919da Bristolu Yksek Komiser sfatyla stanbula gnderdi. Amerika, Bristol'un Osmanl Devleti hakknda vermi olduu bilgiler dorultusunda, blgedeki gelimelerden haber alp, bu haberler dorultusunda bir politika gelitirmek istiyordu. A.B.Dnin, sava sonunda Trkiyeye ynelik yukarda belirtmi olduumuz sebepler dolaysyla resmi bir politikas olumamt. Bu durumun temel sebebi, 19. Yzyldan beri Trkiyede faaliyet gsteren A.B.D.'li misyonerlerin blgeyle ilgili hazrlam olduu raporlarn Amerikay tatmin etmemesidir56. Bu iki farkl kaynak, yani hem Amiral Bristol hem de Trkiyedeki Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki gelimeleri farkl ekilde deerlendiriyordu. Bu durum, Amerikann Trkiyeye kar bir politika gelitirmesini gletiriyordu. Bristol grubu, halkn desteini alan Kuvay- Millyenin resmen tannmasnda srar ediyordu. Misyonerler ise, Kemalstleri 1915deki Ermeni tehcirini yapan ttihat ve Terakki grubunun bir devam olarak gryordu. Bristol, Trkiyede olduu sre iinde Ankara Hkmeti'yle srekli temas halindeydi.1920 ylnn Mart aynda Ali Fuad Paa ile grt. Fuad Paa, bu grmede Amirale Bakan Woodrow Wilsonun gen lkelere bamszlk tanyan 14 prensibi nedeniyle Milliyetilerin Amerika ile dostluk iinde olmak istediklerini syleyerek, batl lkelerin emperyalist emelleri dolaysyla onlara gvenmediklerini belirtti.57 Bristol ve misyonerler grubu, Ermenistan sorunu karsnda da farkl dnyordu. Bristol, gerek politik ve gerekse ekonomik adan bamsz bir

Din Yaylaler, Amerikann Trkiyede Politika Oluturma Sreci I, Trk Yurdu, Say:132-136, Cilt: XVIII; Ankara 1998, s.17. 57 Albayrak, 29 Mart 1920, Say:80, s.2

56

30

Ermenistan talebinin mmkn olmadn belirtmekteydi. Bir telgrafnda, konuyla ilgili olarak u aklamada bulunmutu: Trkiyede bamsz Ermenistan fikrini kabul etmediim iin Ermeni propagandistleri Trk dostu olduumu sylyor.58 Bristol, telgrafnda Anadolunun gneyindeki Ermeni faaliyetlerine de deinmiti. Ayn konuyla ilgili olarak, yakn arkada Oberlin Koleji Bakan Henry Kinge yazd bir mektupta, Franszlarn Ermenileri asker niforma altnda kullanmasn eletirmi ve Trklerin terre terr ile cevap verdiini yazmt. "....gazetelerde Ermeni soykymn okurken Maradaki gereklerden bahsedilmediini greceksin demiti.59 A.B.D.'nin, Ortadouda faaliyette bulunan, deiik kiliseler tarafndan kurulmu ve gayesi blgede ihtiya iinde olan herkese yardm etmek olan, Near East Relif kuruluu, zamanla amacndan uzaklaarak, Anadoluda misyonerlik faaliyetlerinde bulunmaya balad.. zellikle Hristiyan aznlklar lehinde kararlar alp, bamsz bir Ermenistan iin alan gruplar ekonomik olarak destekledi. Amiral Bristol, Ermenilerin bu grubu hem Trkiyede hem de Amerikada kullandn dnyordu. Amerika'nn Yunanllar ve Trkler aleyhine yapt politikann yanl olduunu ve bu politikann Amerikann her millete eit muamele yapma ilkesine ters dtn ileri sryordu60. Amiral Bristol'un bu aklamalar, hem Ermenileri hemde Amerikal misyonerleri rahatsz etmeye balad. Nitekim Amerikadaki Ermeni dernekleri61 Bristolu grevden almak iin bir kampanya

kdam, 2 Nisan 1920, Say:8309, s.2 Din Yaylaler, a.g.m., s.18. 60 Vakit, 20 Mays 1920, No:898, s.2 61 Bonne Cordes, Ermenilerin Amerikaya g etmelerinin 1800 lerde baladn ve 1920de Amerikada muhtelif cemaatler halinde 100.000den fazla Ermeni gmenin yaadn belirtmitir.,"Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Terrizmi", Uluslar aras Terrizm ve Uyuturucu Madde Kaakl Sempozyumu (1-18 Nisan 1984), Ankara 1984, s.151., Ercment Kuranda Misyonerler tarafndan ngilizce renen Ermenilerin ve 1890daki ayaklanmalarn bastrlmasnda sonra Amerikaya giden Ermenilerin orada propaganda faaliyetleri ile ilgilendiini
59

58

31

balatarak, blgeye Ermeni isteklerine scak bakan bir kiinin grevlendirilmesi ynnde faaliyetlere balad. Ancak bu gruplarn faaliyetleri sonusuz kald62. nk Amerikan Senatosu, 1 Haziran 1920de Ermenistan mandasn kesin olarak reddetmi, bakan Wilson 2 Kasm 1920de Cumhurbakanl seimini kaybetmi ve Cumhuriyeti yeni bakan Harding, Bristolun Ermenistan siyasetini onaylamt. A.B.D., Ermenistan sorununa dair bir politika gelitirmek ve Anadoludaki gelimeleri yakndan takip etmek amacyla, hem Anadolu'ya hem de Orta Douya eitli heyetler gnderdi. zellikle Mttefikleri tarafndan gndeme getirilen Ermenistan mandaterlii meselesi hakknda aratrmalarda bulunmak zere 1919 yl iinde Anadolu'da pek ok Amerikan heyeti aratrmalarda bulunmutur. Bu heyetlerin faaliyetleri, gerek Anadolu gerekse stanbul basn tarafndan yakndan takip edildi. I.Dnya Sava sonunda, uluslar aras alanda yeni bir dzen kurmak ve Avrupann geleceine ynelik dzenlemeler yapmak amacyla, Amerika, ngiltere, Fransa ve talyann bakanlnda Pariste toplantlara baland. Paris'te bulunan Ermeniler de, bu toplantlara katlarak, Byk Ermenistan'a dair isteklerini ieren bir raporu, tilf Devletleri temsilcilerine verdi. Paris'teki toplantlarda, Ermeni istekleri de gndeme getirilmi, dnya dzeni iinde manda rejimi benimsenmi ve yine bu erevede bamsz bir Ermenistan kurulmas kararlatrld. Paris'te bu gelimeler yaanrken, Mttefik devletler basnnda da Trkler aleyhinde haberler

yaynlanyordu. Le Progres ve de Lyon adl Fransz gazetesinde, Trklerin Ermenilere zulm ettii iddia edilerek, "Yetkili kaynaklarca bildirildiine gre, Trk

belirtmitir. "Amiral Bristol Raporu ve A.B.D.daki Trk Aleyhtar Ermeni Propagandasnn Tarihesi, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.484-485. 62 Alemdar, 11 Kasm 1920, No:684, s.1

32

ordusu, Kafkasya'da igal ettii yerleri boaltrken, mtareke hkmlerini hie sayarak Ermenilere kar amansz eziyetlerde bulunmaktadr. Aslnda baz Trkler, Ermenilere ldrc darbeyi vurma ve rklarn yok etme eklindeki Trk politikasn talandrma niyetini aka sylemektedir."
63

ynnde haberlere yer verilmekteydi.

Sava sresince Ermeniler zerinde politikalarn srdrp, Ermenileri bir propaganda malzemesi olarak kullanan ve bylece Osmanl topraklarndan daha ok pay almak amacnda olan ngiltere ve Fransa, konferansta Ermenistann gerek ekonomik ve gerekse politik sorumluluunun stlenilmesi konusunda pek scak davranmad. Bu iki devlet, sava sonundaki ekonomik skntlar dolaysyla, Ermenistana ne asker ne de parasal ynden bir yardm yapamayacaklarn, Ermenistan iin gerekli olan yardmn ve Ermenistan mandaterliinin Amerika tarafndan stlenmesini teklif etti64. Vakit gazetesinin 29 Austos 1919 tarihil nshasnda, Lloyd George'nin, ngilterenin Kafkaslardaki yllk giderinin 30 milyon ngiliz Liras tutuu, ngilizlerin bu byklkte bir ekonomik yk altna

giremeyeceklerini belirttii ve dnyann en verimli arazilerinden birini Trklerden kurtardklar, ancak ekonomik gerekeler dolaysyla Ermenistan terk etmek zorunda olduklar, Ermenistan sorununda bir karara varlmamasnn ve bar antlamas grmelerinin uzamasnn temel sebebinin, Amerikann bu konu zerindeki grlerini aklamam olduunu belirtii konuyla ilgili aklamalarna yer verilmiti. Paris Bar Konferans'nda yeni dnya dzeni ercevesinde, daha ncede belirttiimiz gibi manda ve himaye sistemi kabul ediliyordu. Osmanl topraklar iin nerilen manda sistemi genel olarak, stanbul ve Boazlar, Anadolu ve Dou
63 64

Hadisat, 6 ubat 1919, No:60, s.2'den, 5 Ocak 1919 tarihli LeProgres de Lyon gazetesi Hadisat, 6 Nisan 1919, No:97, s.2

33

Anadolu olarak belirtiliyordu. Dou Anadolu'da da zellikle Ermenilerin talep ettii Vilyt- Sitte bu kapsamdayd65. Konferansta, Trk bar ile ilgili toplantlara, A.B.D.'ye Ermenistan mandasn kabul etmesi nerisi resmen sunulduktan sonra baland. Bu gelimeler zerine Amerika Dileri Bakanl, Ermenistan mandas konusunda aratrmalar yapmak amacyla Anadolu'ya eitli heyetler gndermek iin almalara balad. A.B.D.'nin bu konudaki almalarn yakndan takip eden Albayrak gazetesi, 27 Haziran 1919 tarihli nshasnda, Ermenistan mandasnn Amerika iin ok byk bir ekonomik yk olaca ve konunun dikkatle ele alnmas gerektii ileri srlyordu. tilf Devletleri, manda erevesinde, Osmanl topraklar zerinde iki blgeyi esas alyorlard. Bunlardan ilki, Ermenistan dieri de, boazlar idi. Ancak Trk basnnda youn bir ekilde A.B.D.nin Ermenistan mandas ele alnarak dorultuda haberlere yer verildi. Snrl sayda da olsa Alemdar ve Peyam- Sabah gibi ngiltere yanls birka gazete; ngiliz mandasn da gndeme getirmekteydi. Ancak ngiliz mandas fikri, pek taraftar toplayamad. Nitekim ngilterede manda konusuna ekonomik gerekeler gstererek ekinceli yaklayordu. Amerikan mandas fikri, Trk halk arasnda en ok taraftar toplayan gr oldu. Pek ok aydn Amerikan mandas taraftar idi66. Ermenistan konusunda kendisine resmen mandaterlik teklif edilen Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilson da, Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan fikrinde olduu iin senatoya danarak mandaterlii stlenmek istedi67. Konuyla

kdam, 28 Mays 1919, Say:8010, s.1 Trkiyede A.B.D. mandasnn savunulma nedenleri hakknda geni bilgi iin bkz., Mine Erol, a,g,e, s. 42-44. 67 Seil Akgn, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde Amerikann Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.335.
66

65

34

ilgili olarak Vakit gazetesinin 4 Austos 1919 tarihli nshasnda kan ve Londra kaynakl gazetelerden alnan bir haberde, ...Amerika Avrupa ilerine karmamak hususundaki noktay- nazarnda pek o kadar srar etmemekde ve kendisine vas bir manda verilirse bunu kabule hazrlanmaktadr. Yani yalnz stanbula taalluk edecek bir mandann Amerika iin hibir cazibesi yoktur. Fakat Amerika btn Memalik-i Osmaniye iin mandater olmay belki de kabul edecektir.denmektedir. A.B.D. Dileri Bakanl, Ermenistan mandas hakknda aratrmalarda bulunmak zere Yzba Emory H. Niles ve Arthur E. Suterlandtan oluan bir Amerikan heyetini 1919 yl Haziran aynda Dou Anadoludaki durumu yerinde tespit etmek amacyla blgeye gnderdi68. Heyet, nce Bitlis daha sonra da Van Beyazt ve Erzuruma urayp, bu gezi sonucunda elde ettii bilgileri bir rapor ile Dileri Bakanlna bildirdi. Bu rapor incelendiinde, heyetin Anadoluya bir durum tespiti amacyla geldii grlmektedir. Raporlarda, gezilen ehirlerdeki nfus, ulam, gvenlik, ekonomik durum gibi konular incelenmitir. Heyet raporda, blgede yaanan vahetin tespiti ile ilgili bir grevlerinin bulunmadn; Ruslarn ekilmesinden sonra Ermenilerin blgede geni tahribat yaptklarn belirtmekten de kendilerini alamadklarn69 belirtiyordu. Ancak A.B.D. blge ile ilgili olarak bu heyetin gnderdii bilgileri yeterli grmeyerek, daha ayrntl bir aratrma yapmak amacyla blgeye Harbord Heyeti'ni gnderdi. A.B.D. Bakan Wilson, hem Anadoludaki durum hakknda daha ayrntl bilgi toplamak hem de Ermenilerin nfus, sosyo ekonomik durumlarn tespit etmek amacyla, King Crane Komisyonu'nu 1919 yaznda Orta Douya ve 1919 ylnn

kdam, 30 Haziran 1919, Say:8043, s.1 Do.Dr. Mustafa Gl, Bir Amerikan Heyetinin 1919 Ylnda Dou Anadoludaki Tespitleri ve O Dnem Ermeni Amerikan likileri zerine Bir Deerlendirme, Asker Tarih Blteni, Yl:24, Say:46 (ubat 1999), s.90.
69

68

35

sonbaharnda da General H. G. Harbord Heyeti'ni70 Dou Anadoluya gnderdi. Bu iki komisyonun almalar Trk basn tarafndan yakndan takip edildi. King-Crane Komisyonu, 3 Haziran'da stanbul'a geldi. Hadisat gazetesinin 3 Haziran 1919 tarihli nshasnda, heyetin Anadolu'ya geli amac zerinde durularak, Heyet ark- Karib ile Vilayet-i arkiyyede ve zmir'de teftite bulunacaktr. denilmiti. Gazetenin 4 Haziran 1919 tarihli nshasnda da, hem Trk hem de Fransz gazetelerden naklen verilen haberlerle, King-Crane Heyeti'nin amalar zerinde duruluyordu.Heyetin evvela stanbulda zmet etmesinden tahkikatn yalnz Torosun Cenbunda lisan- Arabiyye ile mtekellim bulunan mntkalara inhisr ittirmeyb merkezinde stanbul olmak zere mnatk- saireye de temil edecei ve btn ark meselesini heyet-i ummiyyesiyle tetkik edecei

anlalmaktadr. Haberin devamn da, Le Jurnal gazetesinden naklen verilen haberler de de heyetin stanbul'a geli amac zerinde durulmutu. Amerikann stanbula bir heyet gndermekteki maksad sarihtir. Reis-i Cumhur Wilson Morgontavunun lahiyasna tevfikan hareket etmitir. Fakat Amerikann arkda bir hareket ve faaliyette bulunmas Amerikada iddetli muhalefete tesadf ideceinden maksad bu suretle efkar- ummiyyeyi hazrlamak in vakt kazanmaktr. King Crane Komisyonu hakknda Halide Edip, "Amerika Tahkik Heyetine" balkl yazsnda ilk nce ark Meselesi'nin bir tahlilini yaparak u aklamada bulunuyordu. Bu meselenin iki yz vardr: iine bakarsanz birok milletlerin zd erat altnda yaadn grrsnz. yle cemaatler vardr ki mkil ve asr bir devlet ortasnda olsalar aldklar siyas kudret ve tekml inanmaz. O kadar devlet

General Harbord Komisyonu iin bkz., Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul 1981; Ouz Aytepe, Trk Amerikan likileri

70

36

iinde devlet, hkmet iinde hkmet tekil etmilerdir. , ..Biliniz ki ark- Garib bir ok cihetleri olan bir kll suretinde nazar- itibara alnmas lazm gelen bir meseledir.71 Halide Edip, " tilf Devletleri'nin ark Meselesi" balkl yazsnda da, mparatorluk nazariyesi kadar khne olan ark- Garibi para para

mstemlekelere ayrmak nazariyesi de hakkt olamaz. Buna almak beyhde bir cidl, dim bir insan ziyanndan baka bir ey olamaz. Biz istiyoruz ki, Trk topraklar zerinde mtemdiyen akan kan, fesad ve zulm dursun, buna sebebiyet veren harici byk rekabetlerle kk milletlerin emperyalizmi dursun, ekaliyetlerin ekseriyetlere hakimiyetini tesis in hkmetlerin arkasna saklanan kk milletlerin Mslman ekseriyetini imha siyaseti dursun, herhangi bir sebebden dolay Mslman ekseriyetinin de Hristiyan ekaliyetlere kar orada meydana kan imha veyahud zulm siyaseti dursun diyerek Emperyalistlerin Anadolu topraklarnda takip ettikleri politikann artk iflas ettiini, bu amala giriecekleri faliyetlerin beyhudeliine deinirken, ayn zamanda Trklerin'de bu durum karsnda neler yapmas gerektii zerinde duruluyordu. King-Crane Komisyonu, manda meselesinin aratrlmas iin daha ok Orta Dou'da faaliyet gsterdi. Heyet, gittii blgelerde hem blge halk ile hem de pek ok frka ve cemiyetle grt. kdam gazetesinin 3 Austos 1919 tarihli

nshasnda, bu konu zerinde duruluyordu. Haberde, Amerika heyet-i mahsusas dn Krt Teali Cemiyeti murahhaslarn istim eylemitir. Cemiyet namna Polis mdr sabk Halil, Doktor kr, Mahmud ve Yabanzde kr Beler Ermenistan hakkndaki mtlaalarn uzun uzadya erh ve izah eylemilerdir.72 denilmiti.

erevesinde Manda Sorunu ve Harbord Misyonu, Prof.Dr. Abdurrahman aycya Armaan, Ankara 1995, s.63-65. 71 Vakit, 4 Austos 1919, No:635, s. 1 72 Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz., Vakit, 4 Austos 1919, No:635, s1

37

kdam gazetesinin 2 Austos 1919 tarihli nshasnda da Amerikan Heyeti'nin grt frka ve cemiyetlerin ve genel olarak Trk halknn Ermenistan sorununa yaklamn gsteren bir habere yer verilmiti. Biz bu haberi nemine binaen aynen naklediyoruz. "Trklerin ve Trkiyenin bir Ermenistan tekiline tarafdar olup olmadklar meselesi artk bizim siyasetimizde ve bizim efkar- ummiyemiz huzurunda mevzu bahis olamaz. Zira gerek siyasetimiz ve gerek efkar- umumiyemiz bir Ermenistan tekiline tarafdar olduunu daha muharebe esnasnda fiilen isbat eylemitir. Hatta bir Ermenistann mevcuda gelmesi hususunda o vakitler Trkiye tarafndan vaki olan mesi Ermenistann ilk banileri tarafndan bile vaktiyle ber lisan- takdir ile beyan ve itiraf olunmu idi., .... imdi bizce meselenin asl ayan- tedkik ve mlahaza olan ciheti, Ermenistann hangi hududlar dahilinde teekkln terviz ve kabul edeceimiz cihetidir. Bir takm

vatanperverlerinin taleb ve dava ettikleri vech ile Adana havalisini ihtiva etmek zere Akdenize ve Trabzon ve havalisini dahili hudud etmek zere Karadenize kadar imtidd edecek bir Byk Ermenistan n tekiline Trk efkar- umumiyesi ve Trkiye siyaseti asla tarafdar grnmemektedir. Gazetenin bu haberinde, aka Trk kamuoyunun Anadolu topraklarnda bir Ermenistan kurulmasna taraftar olmad belirtilmektedir. King-Crane Komisyonu, Amerikan Senatosuna sunduu raporunda, Ermeni mandasnn kurulmasndan yana olduunu belirtti. Komisyon, Trk Devleti iin ayr bir manda nerirken, stanbul'un da Trklerden alnmas gerektiini aklad73. King-Crane Komisyonu, Ermeni Patrik Zaven Efendi, Ermeni Katolik Patrik Kaymakam Siyahyan, Protestan Vekili Bezeciyan, Doktor Davidyan n dahil

73

Vakit, 29 Aralk 1919, No:771, s.2

38

olduu bir Ermeni heyeti ile de grerek, zellikle Ermenilerin Dou Anadoludaki durumlar hakknda bilgiler almt. kdam gazetesi, bu toplantlarda mandaterlik ve tehcir konular zerinde durulmadna dair haberlere yer veriyordu74. A.B.D, manda konusunda aratrmalarda bulunmak zere, Anadolu'ya da 1919 yl ortalarnda General Harbord bakanlnda bir heyet gnderdi. Bu heyet, Eyll aynda Sivasa geldi. 20 Eyllde Mustafa Kemal ile grt. Daha sonra da incelemelerde bulunmak zere Dou Anadolu ve Ermenistana hareket etti75. A.B.D.'de bulunan Ermeniler, Amerikan kamuoyunu ciddi ekilde

etkilemekteydi. Nitekim Wilson, Amerika'daki Ermeni derneklerinin tahriklerine kaplarak, 21 Austos 1919 tarihinde, Damat Ferit'e bir nota gndererek, Kafkasya ve baka blgelerdeki Ermenilerin ldrlmesi engellenemezse, Osmanl Devleti'nin Trk blgelerinden, Wilson Prensipleri'nin 12. maddesinde tannan bamszln geri alnaca ve bar koullarnn Trklerin aleyhine deitirilecei bildirdi. Wilsonun bu notas, 27 Austos 1919 tarihli kdam gazetesinde yaynland. Trk basnnn, General Harbord heyeti ve almalarn yakndan takip ettii anlalmaktadr. Nitekim kdam gazetesi, heyetin Anadoluya geli sebepleri

zerinde durarak u aklamalarda bulunmaktyad: Ermenilerin arzusunu tedkik veyahut Ermenistan menafi itibariyle Amerika mandasnn muvafk olup olmad keyfiyetlerini tahkik eylemek cihetlerine matuf olmayp Amerikann Ermenistanda

74 75

kdam, 2 Austos 1919, Say:8074, s.1 Times gazetesinin 26 Austos 1919 tarihli nshasnda, "Ermenistan'n Tek midi Amerika Birleik Devletleri" balkl bir haberde, Ermenistan mandaterlii ile ilgili u aklamalara yer verilmitir. "Ermenistan'da bir manda ynetimi kabul etmediimiz takdirde Ermenilerin sonunun karanlk olaca syleniyor. Bu konuda bir aklama yapan Mr. Sovat Fraser, bu ackl la kulak verin Blgedeki ngiliz birlikleri geri ekildii andan itibaren sava srasndaki korkun katliamlardan arta kalan Ermeniler de Trk ve Krtler tarafndan bask ve katliamlara maruz kalacan ifade etmitir." Amerikan basn bu ierikteki haberlerle Ermeniler iin dnlen mandann senato tarafndan kabul edilmesi ynnde kamuoyu oluturmak istemekteydi. Ancak Harbord Heyeti'nin Anadolu ve Ermenistan'daki incelemeleri sonunda hazrlam olduu raporun senato tarafndan incelenmesinden

39

asker mandaterlii kabul eylemek iktidarnda ve imkannda bulunup bulunmadn tedkike matf olmak76 Anadolu basn da, ksa sre iinde heyetin Anadolu'ya geldiini duyurdu. Albayrak gazetesinin 18 Eyll 1919 tarihli nshasnn, "Amerikan Heyeti Memalik-i Osmanide" balkl haberinde, heyetin geliine ilikin baz yorumlarda bulunulmutu. Haberde, Trkler aleyhine uydurma haberlerle Paris Bar Konferans'nn yanl ynlendirildii, ancak A.B.D temsilcilerine "milletin haykran sesinin ikaz tesiri" yapt belirtilerek, heyetin doudaki gezileri sonunda, blgede yzyllardr Trk yaam ve kltrnn sregeldiini anlayaca

vurgulanyordu. General Harbord heyeti, Sivas Kongresi bittikten sonra, Sivas'ta Mustafa Kemal ile grt. Bu grmeler gizli yaplmtr. Basnda grmelerle ilgili haberler, ancak heyetin Sivas'tan ayrlmasndan sonra yer ald. rade-i Milliye gazetesi, 28 Eyll 1919 tarihli nshasnda, bu grme zerinde durarak, "..3 General, ve mteaddit kk rtbeli zabitandan mrekkep Amerikal General Harbord'un riyaseti altndaki heyet, Eyll'n 21 inci gn Sivas'a hareket etmitir. Erzurum muhabiri muvazamzdan aldmz haberde General Harbor'un Erzurum'a vasl olduu bildirlimektedir." demiti. Heyetin Sivas'tan ayrlmasndan ksa sre sonra, stanbul basnnda, Amerika'nn manday kabul etmeyeceine dair haberler yaynlanmaya balad77. Sivas'tan ayrlan heyet, 25 Eyll 1919'da Erzurum'a vard. Burada almalarna devam etti. Heyetin Erzurum'a geliinden ksa sre sonra Albayrak gazetesi, "Beeriyetin Amerika'dan Bekledikleri" balkl haberini yaynlayarak,

sonra, Ermenistan mandaterlii reddedilmitir. Osman Ulagay, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava,, stanbul 1974, s.27. 76 kdam, 27 Ekim1919, Say:8107, s.1 77 Akgn, a.g.e., s.119'dan naklen 23 Eyll 1919 tarihli leri gazetesi

40

heyetin hazrlayaca raporun sadece Trkiye iin deil dnya bar asndan da tm lkeleri ilgilendireceini ileri srerek Amerika'nn dnya huzur ve bar iin nemine dikkat ekilmekteydi78. Dou Anadoluda almalarna devam eden heyetin asker ve sivil kanatlarndaki yetkilileri arasnda, manda konusunda anlamazlk vard. Asker yetkililer, A.B.D mandasna muhtemel bakyorlard. General Harbord ise, Ermenistan mandasnn kabul edilmesinin Amerikann aleyhinde bir durum olduunu dncesindeydi79. stanbul basn arasnda zellikle kdam gazetesinin Harbord Heyeti'nin faliyetlerini yakndan takip ettii anlalmaktadr. Gazete, Harbord Heyeti'yle iligili olarak Harbordun raporunda dvel-i muazzamann muvaffakiyetini istihsal etmeksizin byle bir vekalet kabulnn azim bir hata olaca der meyan edilmektedir.80 tarznda aklamada bulunmu ve Fransz gazetelerinden naklen, Harbord Heyetinin hazrlam olduu rapor dorultusunda Ermenistan vekaletinin kabul lehindeki ve aleyhindeki sebepler ele alnyordu. General Harbord, Erzurum'da Kazm Karabekir ile grp blgedeki aratrmalarn tamamladktan sonra, 26 Eyll 1919'da Ermenistan'a hareket etti81. Heyet, buradaki almalarn da tamamladktan sonra, hazrlad raporu Amerikal yetkililere teslim etti. A.B.D Bakan Wilson'un, Harbord Heyeti'nde Ermenistan mandasn askeri ynlerden inceleyen Tugeneral George Van Horn Moseley'nin 19 Ekim 1919'da hazrlad raporunu, 24 Mays 1919'da incelenmek zere senatoya sundu. Rapor,

78 79

Albayrak, 28 Eyll 1919, Say:36, s.1 Kuran, a.g.m., s.490. 80 kdam, 15 Nisan 1920, Say:8322, s.1 81 Albayrak, 28 Eyll 1919, Say:36, s.2

41

Trkiye, Rus Ermenistan, Grcistan ve Azerbeycan'n asker durumlarn pek ok istatistiksel veri ile anlatan 11 blnmden olumaktayd. Moseley, raporunu Amerika'ya geri dnerken General Harbord'a vermiti. Moseley, Amerika'nn mandaterlii stlenmesi durumunda, tm yabanc glerin manda topraklarndan ekilmeleri gerektii zerinde duruyordu. Raporun devamnda, Ermeni nfusuna ve bu nfusun dalmna aklk getirilmeye alld. Moseley, Paris Bar Konferans'ndaki Ermeni delegelerin, Ermenistan haritas olarak gsterdikleri Karadeniz'den Grcistan, Azerbeycan'dan Mersin ve skenderun'a kadar uzanan topraklarda bir Ermeni ounluun bulunmasnn ok kukulu olduunu, bu durumun Trk topraklar iin sz konusu olmadn belirtti. Bakan Wilson, manda hakknda General Harbord'un hazrlad raporu ise, 24 Nisan 1920 tarihinde, Amerikan Senatosuna sunmu ve senatodaki tartmalar sonunda manda tasars 1 Haziran 1920 reddedilmitir. Tasarnn reddedilmesinde, General H.G. Harbordun hazrlad rapor, Wilsona ynelik muhalefet ve ngiltere-Amerika ekimesi etkili olmutur82. General Harbord Heyeti'nin Anadoludaki almalarna dair, basnda olduka fazla haber bulunmaktadr. Hem Anadolu hem de stanbul basn, heyetin almalar ve hazrlad rapor zerinde olduka ayrntl bir ekilde durmaktadr. 15 Ekim 1919 Tarihli Vakit gazetesinde, Anadoludaki Amerikallarn Bamsz Ermenistan projesine yaklamlarn gsteren haberlere yer verilmektedir. Haberde, uzun sreden beri Anadoluda yaayan hibir Amerikal'nn Bamsz Ermenistan fikrinden yana olmad ifade edilmekteydi. Haberin devamnda, Harpurt Amerikan Koleji Mdr Mister Weakin, Yakn vakitlere kadar Ermenistan istiklaline taraftardm. Bu fikrin

82

Akgn, a.g.m, s.345.

42

kabil-i

husul

olmadna

artk

kanaat

peyda

ettim.

Btn

Osmanl

mparatorluunun ....... kalmas ve mtehaddiden zuhur-u mzaheret edilmesi en iyi tarz- tasviyedir83 konuyla ilgili aklamasna deinilmektedir. rade-i Milliye gazetesinde de, aadamard gazetesinden naklen General Harbordun Dou Anadoluda yapt gzlemler ve Ermenistan sorununa ilikin tespitlerine yer verilerek; Onun Ermeni nfuzuna dair Madem ki Vilayet-i arkiyyede Ermeni yoktur, Ermeni hkmeti tekil edilemez: her ne olsa Trkiyede bir Ermenistan Hkmeti tekili abes bir fikirdir. 84aklamasna dikkat ekilmekteydi. A.B.D Senatosunda manda tasars tartlrken, Amerikan kamuoyu da, Ermenistan mandas konusunda ikiye ayrlmt. Bir ksm halk, Ermenileri madur, aresiz bir toplum olarak grrken, halkn ounluu Amerikann Ermenistandaki mandasn gereksiz bir ykmllk olduu dncesindeydi. Nitekim A.B.D. Senatosu manda tasarsn reddederek, halkn ounluunun istei dorultusunda karar ald. I.Dnya Sava ve daha sonraki dnemde de tilf Devletleri, Ermenistana hem teknik eleman ve malzeme hem de eitli misyoner kurulular araclyla para yardmnda bulundu. A.B.D.'nin Ermenistana yapt asker malzeme, teknik eleman ve para yardmlarna ilikin haberlere, Trk basn ska yer vermitir. kdam gazetesi, 12 Nisan 1920 tarihli nshasnda, Amerikal Miralay Wiliam Halskelin Ermenistanda Amerika destekli faaliyetlerine yer vererek, Amerika yarm milyon Ermeniye kifayet edecek erzak gndermitir. Daha da hububat gndermekde olduu gibi ngiltere Hkmeti de Ermenilere muavenet etmektedir;85 bu gibi haberlerle

83 84

Vakit, 15 Ekim 1919, No: 702, s. 1 rade-i Miliye, 12 Ocak 1920, No:20, s.4den, aadamard gazetesi 85 kdam, 12 Nisan 1920, Say:8320, s. 1

43

Amerika'nn Ermenistan'a yapt yardmlara dikkat ekmektedir. 8 Aralk 1919 tarihli rade-i Millye gazetesi de, Ermenistan Cumhuriyeti murahhaslar

tarafndan vuku bulan mracaat zerine reis Wilson Ermenistan Hkmetine otuz be bin top, takriben on milyon dolar vermitir. eklinde aadamard gazetesinden naklen Amerikan yardmna ilikin haberlere yer vermekteydi. Ermenistan Cumhurbakan, ngilizlerin Maver-y Kafkas blgesini boaltmasndan sonra, Amerikaya Ermenistann savunulmas iin bir mttefik ordusunun oluturulmasn teklif etmiti. Ancak bu teklife Amerikan Senatosu pek scak bakmad. 4 Ekim 1919 tarihli Vakit gazetesi Times gazetesinden naklen, Ermeni sorununu tedkik iin Anadoluya gnderilen heyetin, Ermenistann gvenliinin salanmas iin 20.000 kiilik bir orduya ihtiya olunduu ynndeki teklifinin, Amerikan meclisinde reddedildiini ve Amerikan halknn da gerek bu yardma ve gerekse Amerikann Ermenistan meselesine mdahil olmasna taraftar olmad ynnde haberlere yer vermiti. Nitekim yukarda da belirttiimiz gibi A.B.D. Senatosu Ermenistan mandaterliini reddederek, kamuoyunun sesini dinledi

1.3.Fransann Ermeni Sorununa Yaklam Ermeni sorunu zerinde gerek mtareke ncesinde ve gerekse mtareke sonrasnda etkin rol alan ve Osmanl Devleti zerindeki menfaatleri noktasnda Ermeniler zerinden politika gelitiren dier bir devlet de Fransa oldu. I.Dnya Sava srasnda topraklarnn byk bir ksm Almanlar tarafndan igal edilen Fransa, tm kuvvetini bu igali kaldrmak iin kullandndan, ileride kendisine az pay der korkusuyla Osmanlya dzenlenecek bir asker harekat geciktirmeye alyordu. Sava sonunda Fransa iin temel problem, Almanya bar olmutu.

44

Almanlarn ar artlar tayan bir antlamaya maruz kalmasn istiyordu. Bu noktada ngiltereyi de raz etmeye alyordu. Arap memleketlerinden az pay almasna ramen ses karmamas bu destei salamak iindi. Versay Antlamas ile Almanya meselesi halledildikten sonra Franszlar, tm dikkatlerini Osmanl zerindeki menfaatleri ve paylam planlarna evirdiler. Bilindii gibi bu paylam planlar, zellikle I. Dnya Sava ncesinde ok youn bir ekilde tilf Devletleri'nin gndemindeydi. Anadolu topraklarnn byk bir blm de iki rakip lke, ngiltere ve Fransa, arasnda 1916 ylnda yaplan antlama ile paylalmt. kdam gazetesinin 2 Haziran 1919 tarihli nshasnda, ...

Fransaya ait olarak intihab edilmi olan arazi yle bir tarzda tahdid olunmu idi ki Fransa yalnz Araplar ile temesda kalmayarak ta ran yaknlarna kadar her havali ile az ok istifade edecek idi. Fransa bu haritaya nazaran Kilikyada Ermeni merkezlerine musadif idi. Mavi-i mntkada Sivasn dahil bulunmas Fransay Trkler ile temasta bulundurmaa sayi idi. Musula erimekle Franszlar Krdler ile de mnasebet peyda ediyorlard. denilerek, 16 Mays 1916 tarihli ngiltere ve Fransa tilfnamesine gre Fransaya verilen araziye dikkat ekiliyordu. ngiliz -Fransz atmas, sava sonunda iyice su yzne kt. Franszlar, Rusyann Dou Anadoluda, ngilterenin Gney Anadolu ve Akdenizdeki

faaliyetlerine ukurova, Musul, Suriye ve geninde etkin bir kontrol sahas oluturarak engellemek istiyordu. Bu amala Rusya ve ngiltere'nin blgedeki etkinliklerini krmak iin, Hristiyanlar ve zellikle Ermenileri kulland. Nitekim, Franszlar bu amalar dorultusunda, Ermeni ruhan ve siyas liderleriyle pek ok yazma ve szleme yapt86.
86

Azmi Ssl, Marataki Fransz ve Ermeni birlii, Kahramanmara I. Kurulu Sempozyumu, (10-11 ubat 1986), Ankara 1987, s.32.

45

Mondros Mtarekesi'nden sonra, Franszlar 17 Aralk 1918de Adanay, ngilizler, 1 Ocak 1919da Antepi, 22 ubat 1919da Marai, 24 Mart 1919da Urfay igal ettiler. Ancak 15 Eyll 1919 tarihli Suriye tilfnamesine gre Musulun ngilizlere braklmas karlnda, Mara, Antep, Urfa Franszlara brakld.87 Franszlar, zellikle ukurova blgesinde Ermenileri silahlandrmaya baladlar. Blgedeki Ermeniler, Franszlar tarafndan asker eitimden geirilerek, menfaatleri dorultusunda kullanld. Franszlar tarafndan 9 Ocak 1919da Adana ve evresinin genel valiliine getirilen Albay Brmond, bu almalar srdryordu. Franszlarn Ermenilere ynelik faaliyetleri, hem stanbul hem de Anadolu basn tarafndan yakndan takip edildi. 16 Kasm 1919 tarihli Albayrak gazetesi: Urfay, Antepi ve Mara tahliye eden ngiliz askerleri yerine Fansz askernin geldiini ve Fransz kumandanlarnn nazik tavrl zatlar olduunu bir takdir-i lisaniyle yad ettikten sonra Fransz askerlerinin ekseriyetinin Ermenilerden ve bilhassa Adana, Antep, Zeytun, Mara, Urfa ve Anadolu Ermenilerinden ibaret bulunduunu pek vazih ve msbet vesikalarla isbat ve tayin eyliyor. Fransz niformasn tayan bu Ermeniler geldikleri gnden beri slamlara, slam kadnlarna ve devlet-i

Osmaniyeye , tecavzlerden geri durmamlardr.eklindek haberlerle blgedeki gelimelere dikkat ekiyordu. Franszlarn blgeyi ngilizlerden aldktan sonra Adana, Antep ve Urfadaki Ermenileri silahlandrmalar ve Ermenilerin Fransz ordusunda yer alarak, Fransz niformas altnda blgede katliamlarda bulunmasna dair pek ok haber basnda yer ald. 30 Kasm 1919 tarihli Albayrak gazetesi,... kemal-i teessrle haber aldmza

Yusuf Ziya Bildirci, ukurovada Fransz Ermeni likileri ve 1919 Yl Katliamlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Prof. Dr.Sleyman Arslan zel Says, Cilt XII, Say:36 (Kasm 1996), s.757.

87

46

gre Adanada Fransz memurlar Ermeni nfusunun teksifine byk bir gayretle alyorlar. Bu hususta her trl gayr-i hukuki harekat ihtiyar eylemekten bir an geri kalmyorlarm. Biz bu haber karsnda hakiki bir teessr ve inkisar- hayale uradk. nk Adana halen olduu gibi tarihen de Trkdr. ehirleri, kasabalar, kyleri, yaylalar Trklerle meskun olan Adanann igali gibi gayr-i hukuki bir vaziyetden bila istifade tebdile almak pek elim ve hele hrriyet alemdarlarndan bulunan Franszlar iin pek hazin bir hareketdir. Fransz inklab- kebirinin ruhunu rencide edecek olan bu hale Fransz efkar- umumiyesinin muvaffakat eyleyeceine ihtimal vermiyoruz. diyerek hrriyetin simgesi Fransz ihtilalini gerekletirmi halk olan Franszlarnn bu yaplanlara sessiz kalmayacan ileri sryordu. Basnda yer alan bu tarz aklamalarla, Franszlarn ve Ermenilerin blgedeki faaliyetleri, hem blge halk hem de Trk basn tarafndan youn ekilde eletirilerek protesto ediliyordu. tilf Devletleri tarafndan Anadolunun dousunda bir Ermeni Devleti kurulamayaca anlaldktan sonra, tm dikkatler ukurova blgesine evrildi. Adana Vilayeti ile Antep, Mara ve Urfadan ibaret olan blgede bir Ermeni ounluu salanarak Wilson Pensipleri gerei halk oylamasna gidilerek, ukurovada bir Ermenistan kurulmas planlanyordu.88 Albay Brmond, blgede Ermeni ounluu salamak iin Adana ve evresine yaklak 100.000 Ermeni aileyi yerletirdi89. Franszlarn blgedeki Ermeni nfusunu artrmak iin yapm olduu bu faaliyetleri zerine, Trk basnnda, ukurova blgesine ait nfus istatistikleri yaynlanmaya baland. 30 Mays 1919 tarihli Hadisat gazetesi, Kilis in Muhtra balkl haberinde, Halep Vilayetinin resm salnamesi ve Fransz Msy Kinenen'in
88 89

Yusuf Ziya Bildirci, a.g.m., s.762. Albayarak, 30 Ekim 1919, Say:35, s. 1

47

1894 ylnda yaynlad kitabndan yaplan alntlarla Kilis iin nfus istatistiklerini yaynlad. Haberde, Kilis halknn yzde doksannn Trk olduu, Fransz seyyahn tespitleri ile Kiliste 73.500 Mslman, 9.620 Ermeni, 742 Yahudi bulunduu vurgulanmaktayd. A.B.D., kendisine teklif edilen Ermenistan mandaterlii konusunda daha nce de belirtildii gibi 1919 yl iinde Anadolu ve Orta Dou'ya baz heyetler gndermiti. Bu heyetlerden biri de genelde Orta Dou'da aratrmalarda bulunan King Crane Komisyonu'ydu. Heyet, manda meselesi dahilinde Adanada da baz incelemelerde ve grmelerde bulundu. zellikle halkn, blgenin gelecei hakkndaki dncesini renmek ve blgede yaplacak bir halk oylamas halinde durumun ne olaca ynnde tespitlerde bulunmak iin almalara balad. Komisyonun blgedeki almalar hem Anadolu hem de stanbul basn tarafndan yakndan takip edildi. kdam gazetesi, Adanada kan Ferda gazetesinden naklen verdii haberlerle, blgedeki gelimelere dikkat ekiyordu. kdam gazetesi, King Crane Komisyonu'nun almalarn deerlendirirken, Wilson Prensipleri zerinde durarak bu blgenin geleceinin prensipler

dorultusunda halledilmesi gerektiini ileri sryordu:...on drt maddelik dstur insaniyetle beeriyete yeni bir devre-i hak ve adalet aan Amerika Cumhuriyet Fahimesinin reis-i fazl Mister Wilson Osmanl mparatorluunun Trklerle meskun aksamnn hukuk-u hakimiyetinin mahfuz kalacan vaad etmi ve elli iki hkmet mtehadde-i Amerika namna verilen bu ahd ve imann katiyetini yz milyon Amerikalnn namus ve vicdan mttekefil bulunmutur.
90

Haberin devamnda,

blge halkndan oluan bir heyetin, King Crane Komisyonu ile yapt grmelere

90

kdam, 21 Temmuz 1919, Say:8072, s.2

48

ilikin bilgiler verilmektedir. ...Bunun zerine Adana

Vilayeti Trkler namna

ulemadan on iki, erafdan on iki, belediye meclisinden on iki, ve Hrriyet ve tilf Frkasndan on iki zat intisab olundu. Trklerden sonra ikinci derecede haiz-i ekseriyet ve alaka olduklar gsterilen yerli Ermeniler, Arablar bade srasyla Rumlar, Katolikler, Protestanlar, Arab Katolikler, Sryaniler, Bedeviler tarafndan da mikdar- nfuslarna gre bir heyet intihab olunmutur. Ayn tarihli ikdam gazetesinde yine Ferda gazetesinden naklen verilen dier bir haberde de, blgede incelemelerde bulunan heyetin, zellikle iki sualin cevab zerinde aratrma yapt ve bunlardan ilkinin ahalinin ne istedii, dierinin ise bir himaye istei ortaya karsa bu blgelere himaye edecek olan devletin hangisi olacayd. kdam, Trk heyetinin konuya ilikin yapm olduu u aklamaya yer vermektedir: Vilayetin drt yz bin Trk ve Mslman namna sz syleyen heyet Adana Vilayeti nfusunun ekseriyet-i azimesi itibariyle bir Trk memleketi olduundan ve bu vilayet halk lisanen, rfen, tarihen, dinen hkmet-i Osmaniyeye merbut bulunduundan yine Osmanl idaresinde yaamak azm-i katiyesinde olduklarn sylediler.91 Gazete, sadece Adanann deil Urfa, Mara, Antep, Kilis, Antakyann da Osmanl Devleti himayesinde kalmak istediklerini belirterek, blge halknn bu isteinin King Crane Komisyonu'na bildirildii belirtmekteydi. 21 Temmuz 1919 tarihli Albayrak gazetesi de, King Crane Komisyonu'nun almalar zerinde durarak, blgenini "camia-i Osmaniyye'den"ayrlmak istemediini ileri srmektedir. Franszlarn blgedeki menfaatlerini korumak amacyla, Ermenileri

kullanmalar ve Ermenilerin blgedeki Mslman halka yapt bask ve katliamlarna gz yummalar Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri tarafndan da

91

kdam, 21 Temmuz 1919, Say:8072, s. 2den, Adanada yaynlanan Ferda gazetesi

49

eletirilmekteydi. Kayseride bulunan Adana Vilayet-i Mdafaa- Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi namna Ahmet Remzi Bey, Ermenilerin Franszlarn desteinin alarak yapm olduu katliamlar, Adanay igal eden Franszlarn ve onlarn kisvesi altnda Ermeniler tarafndan icra edilen ve ettirilen cinayet ve ekavetleri btn dnyay rahatlk iinde yaamak hlyasyla uraan ve kendilerinden baka medenilik hakkn hibir kimseye vermeyen ve medeni milletlerin mmessili olarak alan diplomatlarn gzleri acaba hakikati ne zaman grecektir? bir dille eletiriyordu. Ermenilerin Franszlarn desteini alarak Adana, Mara, Urfa, Anyep ve civarnda yaptklar katliamlara blge halk ksa sre iinde tepki gsterdi. tilf Devletleri temsilcilerine ekilen telgraflarla, Adana ve civarnda Franszlarn destei ile gndeme getirilen Ermeni faaliyetleri protesto edilmekteydi93. 16 Kasm 1919 tarihli Albayrak gazetesinde de, Adana ve civarnda yaanan olaylarn btn medeni dnyann gz nnde olduu zerinde durularak protesto edilmiti. Adana ve civarndaki halk, Franszlarn desteindeki Ermenilerin blgede yaptklar bask ve zulmlere kar Padiah ve Hkmetin ilgisizliini de protesto ederek, blgenin bu ilgisizliin kurban olduunu belirtiyordu94. Blge halk ksa sre iinde milis tekilatlar kurarak Ermenilerin bask ve zulmlerini nlemek iin rgtlendi. Albayrak gazetesinin 8 Aralk 1919 tarihli nshasnda, blgedeki bu gelime zerinde durularak, kars ve ocuklar Ermeniler tarafndan ldrlen Kara Hasann, daa kt ve ksa sre iinde etrafnda byk bir kuvvet toplad belirtilerek, blge halk zerinde yaplan bask ve zulmlere tepki gstermek ve
92

diyerek ar

92 93

Albayrak, 21 Aralk 1919, Say:54, s.1 rade-i Millye, 17 Kasm 1919, Say:12, s.1 94 Albayrak, 21 Aralk 1919, Say:54, s.1

50

blge halknn haklarn savunmak amacyla, stanbul'da Kilikyallar Cemiyeti 'nin kurulduu ilan edilmektedir. Fransa, Mondros Mtarekesi'nden sonra basn yayn faaliyetleri ile Ermeniler zerinden politikalar retip, bir kamuoyu oluturarak Osmanl topraklarndaki menfaatlerini korumak isteindeydi. Bu dorultuda, Ermeniler lehinde propaganda faaliyetlerine balad. Franszlar, gazetelerinde Osmanl topraklarndaki aznlklarn ve zellikle de Ermenilerin Trkler tarafndan ezildiklerine ynelik pek ok habere yer veriyorlard. rnein Le progrs de Lyon gazetesi, Ocak 1919 Londra kaynakl bir haberde unlar yazmaktayd: Yetkili kaynaklarca bildirildiine gre Trk ordusu Kafkasyada igal ettii yerleri boaltrken, mtareke hkmleri hie sayarak Ermenilere kar amansz eziyetlerde bulunmaktadr. Aslnda baz Trkler Ermenilere ldrc darbeyi vurma ve rklarn yok etme eklindeki Trk Politikasn talandrma niyetlerini aka sylemektedir.95 Franszlar, bu ierikteki haberlerine btn mtareke dnemi ve daha sonraki dnemlerde de devam etmilerdir. Sadece kendi basn faaliyetleri deil, Ermeni basn faaliyetlerini de destekleyerek Trkler aleyhinde bir propaganda gelitirdiler. Franszlar, Osmanl topraklarndaki menfaatleri dorultusunda sava boyunca Ermenileri kullandlar. Ancak sava sonunda yeni dnya dzeni erevesinde oluan siyasal ortamda, Ermenistan mandas gndeme geldiinde bu tarz bir ekonomik ykmllk altna girmek istememi ve Ermenistandan bir menfaat

salayamayacan anlad andan itibaren Ermenistan kullanmaktan vazgetii gibi Ermenistann hamiliini de yine menfaatleri dorultusunda almak istememitir.

95

Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara 1975.

51

1.4. talyann Ermeni Sorununa Yaklam 19. Yzylda siyasal birliini salayan talya, smrgeci bir politika izlemeye balad. Yaylmak iin setii blgeler Osmanl topraklaryd. zellikle Akdeniz, talyan menfaatlerinin esas merkeziydi. talya, smrgeci siyasetini devam

ettirebilmek iin Avrupadaki siyasal dengeleri de gzetiyordu. Almanya ve Avusturya-Macaristan ile 1882 ylnda l ttifaka imza atan talya, bu ittifakn 1887deki ilk yenilemesinde, Osmanl topraklar zerindeki emellerini dile getirdi. talya'nn Osmanl topraklarna ynelik bu talebi Bismarck tarafndan

desteklenmekteydi. talya, ngiltere ile yapm olduu bir antlama ile de zellikle Ege Blgesinde statkonun bozulmas halinde bu devletin desteini almay baarmt96. I. Dnya Sava'nn balamasndan hemen sonra talya tarafszln ilan ederek, menfaatlerinin olduu blgelere ynelik sistemli bir politika takip etmek istiyordu. Ancak ksa sre iinde talyann savaa girmesi iin zellikle Mttefik devletler tarafndan bask yaplmaya balanmt. Mttefik devletler, talyay

saflarna ekmek iin 26 Nisan 1915de Londrada gizli bir antlama yaptlar. Bu antlama ile, talyann 12 Adalar zerindeki egemenlik iddias, Mttefik devletler tarafndan kabul edildi97. Ancak Mttefik devletler, talyadan habersiz kendi aralarnda gizli antlamalar da yapmlard. 1916 ylnn siyasal gelimeleri iinde talya bu antlamalardan haberdar olmu ve bu tarihten sonra da Osmanlya kar yrtt politikada mttefiklerinden bamsz hareket etmeye balamtr.

96

Mevlt elebi, Mill Mcadele Dneminde Trk- talyan likileri, Belleten, Cilt:LXII, Say:233, Ankara 1998, s.157. 97 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Y. T. Kurat,a.g.e., s.18.

52

Osmanl Devleti, I.Dnya Sava sonunda 30 Ekim 1918de Mondros Mtakeresi'ni imzalad. Mtarekeden sonra Mttefik devletler, Osmanl topraklarnn paylamna ynelik savan devam ettii yllarda yapm olduklar planlar harekete geirdi ve bu dorultuda mtareke artlarn da ihlal ederek Anadolu'da igallere balad. Mttefik devletlerin, mtarekeden sonra stanbuldaki faaliyetleri Yksek Komiserleri vastasyla yrtlyordu. talya, stanbula Yksek Komiser olarak Kont Carlo Sforzay grevlendirmiti. Sforza, talyann Trkiyedeki siyasetinin tespiti ve bunun tatbikinden sorumlu kiiydi ve bu dnemdeki talyan siyasetinin ne ekilde olmas gerektiini, talya Trkiyenin btnne endstirisi iin bir Pazar olarak bakmaldr. Bu yzden bir atmaya kar kmaldr. Bunun iin de Trkiye ile, her iki taraf iin de tatminkr saylacak bir bar yapmay kabul ve arzu etmenin gerekli olduuna ve Trklerin honutluluunu kazanmann bizim iin elde edilmesi mmkn olan tm menfaatlerin en gveniliri olacana inanyordum.98 eklindeki aklamalaryla ortaya koyuyordu. I.Dnya Sava'ndan sonra, bar konferans Pariste topland. Konferansta, tilf Devletleri, sava ncesi kararlatrdklar paylam planlarn merulatrmak istiyorlard. Bu durum beraberinde menfaatlerin atmasn da gndeme getirdi. talya, bar grmelerinde kendisine Anadoluda vaad edilen yerlerin

verilmeyeceine dair endieler tayordu. Nitekim talya bu tahminlerinde yanlmad ve konferansta, daha nce kendisine vaad edilen Bat Anadolu ve zmir Yunanllara verildi. Bu gelimeler talyann, Anadolu politikasnda deiiklikleri gndeme getirdi. stanbul basn, Paris Bar Konferans'ndaki gelimeler sonunda, talya ile

98

Mevlt elebi, a.g.e., s.162.

53

Yunanistan arasnda Bat Anadolu'nun paylam noktasnda balayan snr anlamazl ile ilgili gelimeleri yakndan takip edilmekteydi. Nitekim 1919 yl Temmuz ay iinde stanbul basnnda bu anlamazlk zerinde durularak, iki lke arasndaki anlamazln zldne dair haberlere yer verilmekteydi99. Paris Bar Konferans'nda, sava sonunda Osmanl Devleti ile imzalanacak antlamann esaslarnn tespit edilmesi noktasnda, Mttefik devletler arasndaki tartmalar ve kar atmalar hat safaya gelmiti. Bu grmeler srasnda Ermeni istekleri de ele alnmt. Ermeniler iki ayr heyetle katldklar konferansta Anadoluya dair isteklerini gndeme getirdiler. Bu istekler, zellikle Dou Anadolunun Ermenilerce kolonize edilmesi, tilf Devletleri tarafndan kabul edildi. Ermenilerin Osmanl topraklarna ynelik isteklerinin Mttefik devletler tarafndan kabul edilmesinin temel sebebi, Ermeniler zerinden gelitirilen politikalar sayesinde Ortadou politikalarn tespit edip, bu blgede etkin bir ekilde yer almak istei idi. Ancak konferansta Trk bar esaslar tespit edilemedi. Bu durumun temel sebebi, tilf Devletleri arasndaki kar atmalar idi. Nitekim, snrl sayda da olsa talyan kamuoyu da, Trk sorununun zlememesinin temel sebebi olarak, Mttefik devletler arasndaki ekonomik ve mali karlarn olduu belirtilmekteydi. talyan kamuoyunun bu tavr, ksa sre iinde hem Anadolu hem de stanbul basnn da yer ald. 29 Aralk 1919 tarihli rade-i Milliye gazetesi, Giornale d'Italia gazetesinden naklen talyan kamuoyunun bu yaklamna dikkat ekti. talyada, Mttefik devletler gibi Ermeni isteklerini kabul ediyordu. Savan sonlarna doru talyanlar Ermeni Bamszl iin talyan Komitesi ad ile bir komite kurmulard. Bu komitenin bakan talyann eski babakan Luzzatti idi.

99

kdam, 23 Temmuz 1919, Say:8074, s.2'den Daily Mail gazetesi

54

talyan Dileri Bakan Baron Sonnino, 1918de Paris Bar Konferans'nda Ermenilerin temsilcisi olan Bogos Nubar'a yazd bir mektupta Ermenilerin karlarna Emperyal Hkmetlerinin de hizmet edeceini bildiriyordu100. talyanlar savan sonlarna doru parlamentolarnda Ermenilerin bamszlklar dorultusunda kararlar da aldlar. Trk basnnda, talya'nn Ermeni sorun karsndaki tavrn gsteren pek fazla habere yer verilmemitir. Bu durumun temel sebebi, talya'nn Ermeni

sorununda ngiltere, A.B.D, Fransa ve Rusya kadar etkin olmamasdr. Buna kar yukarda da belirttiimiz gibi hem Anadolu hem de stanbul basn, genellikle talya'nn Trk bar ile ilgili yaklam ve Yunanistan ile Bat Anadolu'daki snr anlamazl hakkndaki haberlere yer vermitir.

1.5.arlk Rusyann Soruna Yaklam 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren gndeme getirilmeye balanan Ermeni sorununda etkin bir rol sahibi olan, dier bir devlette Rusya idi. ar Petro zamanndan beri scak denizlere alma politikas takip eden Rusya, Dou Anadoludaki Ermenileri kullanarak nfuzunu Akdenize kadar yaymak istiyordu. 1877-78 savandan Osmanl Devletinin yenik kmas, Rusya'nn scak denizlere inme politikasn uygulama noktasnda istedii frsat dourdu. 1877-78 Osmanl-Rus savandan sonra Ermeniler, devletin iine dt durumu da frsat bilerek, Rusyadan himaye istedi. Bu istek, Rusya tarafndan olumlu bir ekilde karland ve sava sonunda imzalanan Ayestafanos (Yeil Ky) Antlamas'nda Rus temsilciler, Ermeniler iin slahat yaplmasn gerektiini belirterek, Ermeniler zerinde etkin

100

ke. a.g.e., s.138.

55

olmak istedi. Ancak Rusyann bu yndeki faaliyetlerinden Osmanl topraklarndaki menfaatlerinin zedelenmesi noktasnda ekinen ngiltere, Berlin Kongresi'nde bu duruma engel oldu. Kongre sonunda imzalanan Berlin Antlamas ile ngiltere de Ermeni sorunu zerinde sz sahibi oldu. Nitekim daha nce de belirttiimiz gibi bu srecin sonunda Ermeni sorunu, uluslar aras gndeme getirilmi oldu. tilf Devletleri'nin, Osmanl topraklarn paylama noktasnda ki temel problemleri, aslnda bu topraklar paylaamamalar idi. ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda Osmanl topraklarn paylama noktasnda ciddi tartmalar yaanmaktayd. Bu rekabet, zellikle ngiltere ile Rusya arasnda daha youn bir ekilde yaanmaktayd. Osmanl topraklar, Rusya ile ngiltere arasndaki Asya rekabetinde, ngiltere tarafndan tampon bir blge olarak kullanlmak isteniyordu. ngiltere, Ruslarn boazlar ve stanbula hakim olmasn, smrgelerine giden Akdeniz yolununun gvenliini etkilemesinden ekindiinden istemiyordu.

Kukusuz Rusyann Osmanl mparatorluundaki ekonomik, siyasal ve stratejik karlarnn gerek odak noktas boazlard.101 Ancak ngilizler 1878de Kbrsa ve 1882de Msra yerleip Dou Akdeniz smrge yolunu gvenlik altna aldktan sonra Rusyann Osmanl zerindeki yaylma politikasndan rahatsz olmamaya balad. I. Dnya Sava yllarnda Mttefik devletler arasnda imzalanan Sykes-Picot Antlamas ile Byk Ermenistann kurulmas dnlen arazi, ngiltere'nin de onay ile daha ncede belirttiimiz gibi Rusya ve Fransa arasnda paylatrlmt Savan balangcnda Rus Hkmeti, Ermenileri savatan sonra birleik ve bamsz bir Ermeni devleti kurulaca vaadiyle cesaretlendirmitir, fakat
101

Alan Bodger, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, ev. Ahmet Fethi, stanbul 1999, s.90., ayrca bkz., Adamof,a.g.e., s 27-47.

56

Ermenistann kaderini Rus karlarnn belirleyecei kesindi. Daha 1915 baharnda, Kilikya (Bat Ermenistan) Fransz nfuz alanna dahil edildiinde, Ermenilerin zlemleri Ruslarn ve Franszlarn ihtiyalarna feda edilmitir.102 Rusya'nn I. Dnya Sava ncesinde ve sava boyunca Ermeniler zerinde srdrd propagandalar etkisini gstermeye balad. Emiyazin Katogikosu, Rus ar II. Nicolas'y Ermenilerin hamisi olarak ilan ederken, resm yayn organ Ararat'n Austos 1916 tarihli nshasnda; Katogikosluk, btn Ermenilerin manen, bedenen Rus ordularna yardm etmeleri gerektiini ileri srlmekteydi. Nitekim I.Dnya Sava'nda baz Ermeni eteleri, Rusya'nn kkrtmalar sonucunda Osmanl birliklerini cephe gerisinden vurmulard. Trk arivlerinde bu konu ile ilgili pek ok belge bulunmaktadr103. Nitekim Albayrak gazetesi de 8 Ekim 1919 tarihli nshasnda tilf Devletleri'nin Trk topraklarndaki politikalar zerinde durduu bir haberinde, Rusya'nn I. Dnya Sava'nda, Ermenileri kkrtarak Trk birliklerinin cephe gerisinden vurulmasnn saland ve bu ekilde ordunun oyaland zerinde durulmaktayd. Haberin devamnda, Ruslarn, blgedeki Ermeni ayaklanmalarndan yararlanarak doudaki pek ok blgeyi igal ettii, zellikle Van'da isyan eden Ermeniler sayesinde Ruslarn Kosor blgesine yerletii belirtilmektedir. Katogikosluun yukardaki aklamalar karsnda Rus ar ise, Ermenilere hitaben bir beyannme yaynlad. Beyannmede, "Ermeniler, doudan batya kadar byk Rusya'nn btn ahalisi davetimizi byk bir saygyla kabul etti. Ermeniler, bir ounuzun altnda ezildii ve ezilmee devam ettii be asrlk istibdattan sonra hrriyete sahip olacamz saat geldi. Ruslar Ermeni evlatn byk bir iftiharla

102 103

Adamof, a.g.e., s.30-42., Alan Bodger, a.g.m., s 114. ATBD, Yl:31, Say: 81(Aralk 1982), Belge No:1808, 18010, 18011 ve ayn derginin zel Say 3, Say: 83 (Ekim 1985), Belge No: 1708, 1709, 1710

57

hatrlyor. Lazaroflar, Melikoflar ve benzer Ermeniler slav kardelerinin yannda vatann gelimesi iin savamlard. Asrlardan beri devam eden sadakatiniz benim iin bu byk gnde de btn vazifelerinizi sarslmaz bir iman ve kanaatle ifa edeceinize ve gerek davamzn ve silahlarmzn kesin zafere ulamas iin alacanza bir delidir. Ermeniler! arlar Hkmetleri altnda kan kardelerinizle birleerek nihayet hrriyet ve adalet nimetlerine kavuacaksnz." denilmekteydi104. Nitekim bu beyannmeden sonra, pek ok Ermeni etesi Trklere kar savaan Rus ordusuna katlrken bir ok Ermeni de gnll birliklere katlmtr. Hadisat gazetesinin15 Aralk 1918 tarihli nshasnda, Ruslarn blgedeki Ermenileri kkrtarak, isyana sevk ettikleri ve bu ortamdan istifade ederek, pek ok blgeyi igal ettii ifade edilmi ve yine youn Rus propagandas sonunda Ermeniler tarafndan kurulan gnll birlikler zerinde durulmaktayd. Rusya, Ermenileri sadece propaganda yolu ile desteklemekle kalmam, onlara silah ve cephane temin etmi ve mali imkanlar da salamt. Nitekim 1915 ubatnda Tiflis'te yaplan Tanaksutyun Partisi Milli Kongresi'ndeki bir askeri temsilcinin konuyla ilgili aklamas, durumu aklkla ortaya koymaktadr: "Bilindii gibi savan banda Rus Hkmeti, Trk Ermenilerini silahlandrmak, talim yaptrmak ve sava zamannda lkenin ilerinde isyan karlmann ilk masraflar olarak 242.900 ruble vermiti. Gnll mfrezelerimiz Trk ordusu zincirini yararak gemek ve isyanclarla birleerek geride ve cephede, mmkn olduunca da dmann arasnda yani Trkiye'de anari kartmak ve btn bunlarla Rus ordularnn ilerlemesini ve Trkiye Ermenistan'na hakim olmasn salamak zorundayd. "105
104 105

Ermeni Komitelerinin A'ml ve Harekt- htilliyesi, s.36. Ssl, a.g.e., s.66.

58

I.Dnya

Sava'nn

sonlarna

doru

Mart

1917deki

Petrograd

ayaklanmasyla Rusyada bir ihtilal balad. Bolevik birlikler 7-8 Kasmda ynetime hakim oluncaya kadar, Rusya, Kerenski Hkmeti idaresinde savaa devam etti106. Ancak Bolevikler ynetimi tamamyla ele geirdikten sonra Rusya, savatan ekildi. Kafkasyada yaayan unsurlar, Rusyada gelien bu son durumu blgede bar ve hrriyetin tesis edileceini dndklerinden olumlu bir gelime olarak karlamt. Ancak bu iyimser havadan, temel amac Byk Ermenistann kurulmasn salamak olan Tanaklar rahatsz olmaktayd. Bu durumun temel sebebi, ihtilalin amalarna ulamalarna engel olacan dnmeleriydi. Onlara gre Kafkas-Rus cephesi kmemeliydi. htilalden ksa sre sonra Rusyadaki geici Hkmet, Ermenilerin lehinde kararlar almaya balad. 9 Maysta alnan bir kararla Dou Anadoluda Ruslar tarafndan igal edilen blgelerdeki sivil idarelere, Ermenilerin atanmas

ngrlyordu. Rusyadaki geici hkmet, alm olduu bu kararla Dou Anadoluyu Van, Erzurum, Bitlis ile Trabzon vilayetlerine blerek buralara Ermenileri ynetici olarak atad107. Rusya'daki geii hkmetin desteini alan Ermeniler, son durumu gzden geirmek zere Tiflis'te toplandlar. Bu toplantlarda, Byk Ermenistann kurulmasna ynelik kararlar alnd. Bolevik Rusyann yeni hkmet bakan Lenin, 15 Kasm 1917de bir deklarasyon yaynlayarak, Kafkasyadaki milletlerin Rusyadan ayrlmasn ve

Trk basnnda, Rus ihtilali hakkndaki ilk yazlara ancak Mart ayndan itibaren rastlanlmaktadr. kdam, Vakit,Tanin ve Tasvir-i Efkar gazetelerinde htilalle ilgili haberler ancak Mart aynn 20'snden sonra yaynlanmaya balanmtr.Nisan ayndan itibaren ihtilalle ilgili geni haberler yaynlam ve bu haberlerde yeni "Lenin","Rus Amele ve Asker Cemiyeti"gibi yeni ifadeler de kullanlmtr. "Sovyet" szne ilk defa 28 Eyll 1917 tarihli Tasvir-i Efkar gazetesinde yer verilmitir. Bolevik htilali'ne dair ilk yaz ise 9 Kasm 1917 tarihli Vakit gazetesinde Ahmet Emin Yalman tarafndan "Kerensky Yerine Lenin"bal ile yazlmtr. A. Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s.317-335. 107 ke, a.g.e., s.122.

106

59

bamsz birer devlet olmasn onaylyordu. Bu deklarasyon ile, her milletin kendi kaderine hakim olmas prensibi kabul ediliyordu. Yani Lenin bu aklamas ile Sovyet snrlar iindeki milletlerin bamsz bir idari yapya sahip olmalarn kabul ediyordu. Lenin bu deklarasyonundan, ksa bir sre nce de Rus ordularnn hem Kafkasyadan hem de Dou Anadoludan ekilmesi gerektii ynnde aklamalarda bulunmu, bu beyanatn devrimden sonra da gndeme getirmitir. Ancak Bolevik hkmet bir yandan bu beyanatlarda bulunurken, dier yandan da Dou Anadoludan Rus ordusunun ekilmesinden sonra blgede Ermeni iskannn yaplmasn gndeme getirerek eliik bir politika takip etmekteydi108. Bu eliik politika Leninin 11 Ocak 1918 tarihli beyanatnda aka grlmektedir. Yeni Bolevik hkmet, Trk Sovyet snrnda bir Ermenistann bulunmasn karlar asndan destekliyordu. Eer bu blgede bir Ermeni devleti kurulursa, gelecekte bu devletin Sovyet ynetimine tabi olacan dnyordu. Eer bu istekler kabul edilirse Sovyet Hkmeti, hem Ermeni sorununu Kafkaslardan ihra edecek, hem de Dou Anadoluya sahip karak savata arln baaramadn barta kendileri elde edeceklerdi.109 Bolevikler bu yndeki isteklerini Brest Litovsk bar grmelerinde de gndeme getirerek, Dou Anadolunun Ermeni iskanna almasn istedi. Leninin Ermenileri koruma siyasetinin bir nedeni de, Bolevik Partisinin en nfuzlu yeleri arasnda ok sayda Ermeninin olmasyd110. Yeni Bolevik Hkmetin desteini alan Ermeniler, Kafkasya'daki Mslman halka bask ve katliama balad. Kafkasyada Ermeni bask ve katliamlarnn, artmas zerine Trk askeri harekat, zorunlu bir hal alyordu. Osmanl birlikleri, 1877-78 Osmanl-Rus sava

108 109

ke, a.g.e., s.123. A. N. Kurat, a.g.e., s.364. 110 A. N. Kurat, a.g.e., s.335.

60

sonunda kaybettii Kars, Ardahan ve Batumu tekrar ele geirmek amacyla harekata balad. Bu konuda mttefiklerinin grn almak iin Sadrazam Talat Paa, Almanyaya giderek yetkililerle grt. Talat Paa, 3 ubat 1918de BrestLitovskta Sovyet yetkililerle grerek, Dou Anadoluda Rus birliklerinin yerine yerletirilen Ermeni ve Grc birliklerinin blge halkna yaptklar katliamn durdurulmasn, eer bu yaplmazsa Trk birliklerinin harekata geeceini belirtti. Ancak bu grmelerden bir netice alnamaynca Trk birlikleri 12 ubat 1918de asker harekata balad. Bolevik Ynetimi, hem Trk asker harekat hem de topraklarnda yaanan bir i sava dolaysyla Ermenistan siyasetini geici bir sre ertelemitir111. Sovyet Rusya ile 15 Mart 1918 tarihinde Brest Litovsk Antlamas imzalanm ve bu antlama ile Rusya sava srasnda igal ettii blgeleri boaltmay ve 93 harbinde ele geirdii Kars, Ardahan ve Batumu geri vermeyi kabul etmiti. Bununla birlikte Sovyet Rusya, hem kendi topraklarndaki hem de Dou Anadoludaki Ermeni etelerini tasfiye etmeyi kabul etmiti112. Yeni Rus Hkmeti'nin bu politik tavr, sadece Osmanl Devleti deil, dier Kafkas unsurlarn da tedirgin etmekteydi. Bu tedirginlik, Kafkasyadaki Azeriler, Grcler ve Ermenileri blgede yeni bir yaplanmay gndeme getirmeye sevk etti. Kafkasyada bu unsurun temsilcilerinden oluan Maver-y Kafkas Hkmeti kuruldu. Hkmet, ilk ii olarak Sovyet Hkmeti'ni tanmadklarn bildirmelerine ramen, Sovyet ynetimiyle de btn btn ilikisini kesmedi.

Yulu Tekin Kurat, Dou Anadoluda Ermeni Sorunu, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.234. 112 Bu konuda geni bilgi iin bkz., T.Duran, Birinci Dnya Sava Sonunda Trk Diplomasisinin lk Baars:Brest Litovsk Hazrlklar, B.T.T.D., Say: 67-70 (Nisan-Temmuz 1975); A.N. Kurat, a.g.e, s.299-395.

111

61

Kafkasyadaki bu federasyon blgede bir birlik oluturmusa da, zellikle d ilikilerde birbirinden tamamen kopuk bir ekilde hareket etmekteydi. Federasyon yeleri, ksa sre iinde ok youn ekimelerin yaand bu blge iinde mttefik araylarna koyuldular. Grcler, mttefik araylarnda Almanlar eer bu devletin destei salanamasa ngiltereyi tercih etmeyi dnmekteydi. Azeriler, mttefik olarak Osmanl Devleti'ne mracaat etti. Bu gelimelerden sonra Osmanl Devleti ile Tiflisteki Maver-y Kafkas Federasyonu arasnda Erzincanda 18 Aralk 1917de mtareke imzaland. Ancak sra bar grmelerine gelince Kafkasyadaki bar ortamn Byk Ermenistan projesine zarar vereceini dnen Tanak Komitesi yeleri, barn salanmamas iin blge halk zerinde bask ve katliamlara balad. Bu durum karsnda Trk birlikleri, Erzincanda imzalanan mtareke artlarn bozarak asker harekete balad ve Erzurum istikametinde ilerleyerek 1914'deki Trk Rus snrna ulat. Trk birliklerinin Kafkasya'da balatt asker hareket, 5 Nisanda Sarkam ve 25 Nisanda da Kars alnarak, Batuma kadar ilerledi ve Brest Litovks Antlamas artlar ancak bu asker harekat ile salam oldu. Osmanl Devleti, blgede kalc bir barn oluabilmesi iin Maver-y Kafkas Fedarasyonu'nu oluturan devletlerin her biriyle antlama yapmay daha uygun bulmaktayd. Bu dorultuda, Trabzonda grmelere balad. Ancak Tanaklar, bu tekli antlamalardan yana deildi. Maver-y Kafkas Federasyon, 26 Mays 1918de aralarndaki youn anlamazlk dolaysyla feshedildi. Ayn gn Grcistan, ertesi gn Azerbeycan ve 28 Maysta da Ermenistan bamszln ilan etti. Osmanl Devleti, Batum Konferansndan, 4 Haziranda Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan ile ve 8 Haziranda da Dastan ile birer antlama imzalad.

62

Bu antlamalar ile, Nahcivan Osmanl topraklarna dahil ediliyor ve Azerbaycan ile de irtibat temin edilmi oluyordu113. Osmanl Devleti ile Ermeniler arasnda imzalanan Bar ve Dostluk Antlamas ile ilgili olarak Hadisat gazetesinin 20 Aralk 1918 tarihli nshasnda, Osmanl Devleti'nin imzalam olduu bu antlama ile Kafkasya'daki Ermeni yurdu zerinde herhangi bir tasarrufta bulunmak niyetinde olmadnn ortaya konulduu belirtilmektedir. mzalanan bu antlama ile, Yeni Beyazt, Gmr, Erivan ile arurDaralagiaz Ermenistana veriliyor ve bunlarn karlnda da Ermenistan topraklarnda yaayan Mslmanlara dini ve kltrel haklar tannmas

ngrlyordu. Ermenistan imzalam olduu bu antlama ile, Kafkasyadan balayp, Dou Anadoluda alt ili ve Trabzon'un da dahil olduu blgede kurulmas tasarlanan Byk Ermenistan hayalinden vazgemitir. Osmanl Devleti'nin Kafkasyadaki son durumu ve zellikle de blgedeki Mslman halkla yakndan ilgilenmesi, tilf Devletleri'ni zellikle de ngiltereyi rahatsz etmekteydi. ngilizler, Trk birliklerinin blgede stnl ele geirdikten sonra Afganistan zerinden Hindistan yolunu tehdit edebilme tehlikesinden ekiniyordu. Yukarda genel hatlar ile aklam olduumuz gelimelerden de anlalaca gibi Mondros Mtarekesi'nden nce Ermeni sorunu belirli bir seviyeye getirilmi ve Trk-Ermeni dostluu geici bir sre iin de olsa salanm oluyordu. Nitekim bu dostluun gelitirilmesi iin Aharonian bakanlnda bir heyet Haziran aynda Trkiyeye geldi. Bu heyetin iinde bulunan ve Batum Anltamas'nda da imzas olan

113

Osmanl Devleti'nin Maver-y Kafkasya ilikileri ve blgede takip ettii politika hakknda geni bilgi iin bkz., Esin ahin, Trkiye ve Maver-y Kafkasya erisinde Trabzon ve Batum Konferanslar ve Antlamalar (1917-1918), Ankara 2002; Kamuran Grn, a.g.e., s.236.

63

Hatisyan, stanbulda kaldklar sre boyunca yapm olduklar grmeler ve o dnemin psikolojisini yanstan nemli tespitlerde bulunmutur114. Osmanl Devleti'nin Kafkasyada salad yukarda belirttiimiz dzen, ancak savan kazanlmas ile srdrlebilirdi. Fakat Osmanl Devleti, 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Mtarekesi ile savatan malup olarak ayrlyor ve mtareke artlarna gre Osmanl ordusu tasfiye ediliyor ve dolaysyla Kafkasya'y terk zorunda kalyordu. Trk basnnda, Rusya'nn Ermeni sorunu karsndaki tavrn sergileyecek pek habere rastlanmamaktadr. Bu durumun temel sebebi, ele alm olduumuz dnemde Rusya'nn I.Dnya Sava ncesindeki kadar Ermeni sorunu ile ilgilenmemi olmas hatta ilgilenememesidir. Basnda zellikle Amerika, ngiltere ve Fransa'nn Ermenistan hakkndaki yaklamlar zerinde durulmutur.

114

Taner Timur, 1915 ve Sonras Trkler ve Ermeniler, stanbul 2001, s.74.

64

II. BLM MO DROS MTAKERES VE ERME LER

2.1.Dou Anadolu Snr Boylarnda Ermeni Faaliyetleri XIX. yzyldan itibaren Ermeniler, byk devletler tarafndan Osmanl Devleti'ne kar bir siyasi bask arac olarak kullanlmaya baland. ngilizler, Ermenileri douda Rusya'nn Anadolu'ya ve Irak'a inmesi tehlikesine kar bir tampon devlet kurmak amacyla desteklemekteydi. Rusya, ngiltere'nin blgedeki siyasetinden, karlarn zedeledii iin rahatsz olmaktayd. Bu nedenle de Osmanl Devleti'nin tarafn tutan Rusya, Dou Anadolu hakknda istatistikler yaynlayarak, Anadolu'da devlet kuracak bir Ermeni ounluu bulunmadn savundu. Ancak Ruslar, ngilizlerle 1907'de Osmanl topraklarndaki karlar noktasnda bir

anlamaya vardktan sonra, Ermenileri kendisi kullanarak, Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulmas gerektiini belirtmeye balad. Ruslar, politikalar dorultusunda Ermenilere Trklerle yapaca bir savata yararllk gstermeleri halinde, bamszlk vereceini syleyerek onlarn desteini almaya da

almaktayd115. Rusya'nn Ermeniler zerinde youn ekilde devam eden propagandalar sonunda, 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Ermeniler Ruslarn tarafn tuttular. 1878'de Ruslar Erzurum'a girdiinde Ermeniler tarafndan kurtarc olarak kabul edilmiti. Bu tarihten sonra Ermeniler Rusya'nn ve dier tilf Devletleri'nin de desteini alarak, Anadolu'nun dousunda bir Ermenistan kurma abasna soyundu. Ermeniler, Byk Ermenistan' kurmak iin, bir ok gizli cemiyet

115

Kazm Karabekir, Birinci Dnya Harbine eden Girdik, C.I, stanbul 1994, s.93.

65

ve ete kurarak Anadolu topraklarnda zellikle de snr blgelerinde faaliyette bulunmaya balad. I. Dnya Sava'nn sonlarna doru yaplan asker harekat sonunda, Osmanl Devleti'nin Kafkasya'da hakimiyet sahas geniletildi. Kafkasya'daki asker harekat devam ederken, blgedeki siyas konjonktr de ciddi ekilde deimekteydi. 18771878 savandan beri Rus birliklerinin ve onlarn destei ile bu blgeye yerleen Ermenilerin bask ve zulmleri altnd bulunan Elviye-i Selase tekrar Osmanl idaresine gemi, Gney Kafkas Hkmetleri (Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ) dalm ve Osmanl Devleti bu hkmet unsurlarnn her biriyle yapm olduu antlamalarla Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan'n bamszlklarn tanmt116. Mondros Mtarekesi'nden nce Trk birliklerinin Bakye kadar yaptklar asker harekat ve dalan Gney Kafkas Federasyonu yelerinden biri olan Ermenilerle imzalanm olunan Batum Antlamas ile geici bir sre iin durulan Ermeni sorunu, mtareke sonrasnda tekrar gndeme geldi. Ermeniler mtarekeden sonra Kafkasyada ve Dou Anadoluda yeniden faaliyete baladlar. Mondros Mtarekesi'nin 24. maddesi ile tilf Devletleri, Vilyt- Sitte olarak belirtilen, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz ve Sivasta bir karklk ktnda blgeyi igal yetkisine sahip olmular idi117. Mondros Mtarekesi'nin 11.maddesi ile de Osmanl Devleti Kafkasyada ele geirdii topraklardan ekilmek zorunda kald. ngiliz birlikleri, 17 Kasm 1918de Bakye girerek blgedeki Osmanl birliklerini terhis etti ve silahlarna el koydu. Bu

Bu konularda geni bilgi iin bkz. ahin, a.g.e., s.193-224. Bu durumu mtareke grmeleri srasnda dile getiren Reat Hikmet Bey Osmanl Devleti'nin Erivan Ermeni Cumhuriyeti'ni tandn bundan dolay iki devleti ilgilendiren konularn mtareke grmelerinin dnda tutulmas gerektiin belirtmitir. Ancak ngiliz General Calthorpenin cevab yle olmutur: Gr noktanz anlyorum: Fakat mtarekeye Ermeniler hakknda bir kayt koymaya
117

116

66

gelimelerle birlikte 1 Mart 1919 tarihinden itibaren Osmanl Devleti Kafkasyada 1914 yl snrlarna ekilmekteydi. 1919 yl Ocana kadar Artvin, Sarkam ve Kars Trk birlikleri tarafndan boaltlrken, ngiliz birliklerinin yardmyla blgeye Ermeniler yerletirilmiti. Ksa sre iinde buralara yerleen Ermeniler blgede yama ve katliamlara balad. Prof. Dr. Firuz Kazemzadeh,. Trklerin ekilmesinden sonra, Ermeni Ordusu sz konusu yreleri yeniden igal edince, Mslman halkn yamalanmas ve katledilmesi ok byk boyutlara ulat. Kendisi de bir Ermeni olan Sovyet yazar Borian, Ermeni politikaclarnn bu yredeki devlet otoritesini ynetim iin deil, Mslman halk imha iin kurduklarn

belirtmektedir.118 diyerek Ermenilerin blgedeki katliamlarnn gerek sebebine dikkat eker. Mondros Mtarekesi'nden hemen sonra tilf Devletleri, antlama artlarn uygulamaya koyarak, igallere balad. Mtareke artlarnn Anadolunun

dousundaki tatbiki iin blgeye ngiliz Albay D. Rawlinson gnderilmiti. Mondros Mtarekesi'nden sonra Dou cephesinde bulunan Kazm Karabekir Paa stanbula gitti. 3 Mays 1919'da XV. Kolordu Kumandan olarak, tekrar Erzuruma dnd. Kazm Karabekir, blgeye geldikten ksa bir sre sonra Rawlinson ile grmelere balad119. Anadolu'nun dousunda bu gelimeler yaanrken, dier yandan da Ermenilerin Nahcivan ve civarnda Mslman halka saldrlar devam ediyordu.

mecburuz. Yoksa ngiliz ve Amerikan kamuoylarnca ho karlanmaz. Aslnda bu maddenin asla deitirilmeksizin kabulnde tilf Devletleri srar etmektedirler. Y.T.Kurat, a.g.e., s.44-45. 118 Y.T Kurat, a.g.m, s.237. 119 Bu grmeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1959-1960, s.23; 62-63

67

Ermeniler, mtarekeden ksa bir sre sonra Kars, Ardahan, Sarkam, Oltu ve Nahcivan civarnda Mslman halka saldrlarda bulunmaya balad. Ermeniler, bu faaliyetlerini sadece Mondros Mtarekesi snrlar iinde kalan blgelerde deil mtareke snrlar dnda kalan Elviye-i Selasede (Kars, Ardahan, Batum) yapmaktaydlar. Ermeniler, Elviye-i Selase dahilindek Zarad, regel, ldr, Kazman civarndaki bask ve katliamlar, Anadolu basn, zellikle Albayrak ve Hadisat gazeteleri, tarafndan yaknda takip edilmitir. zellikle Karsn ngilizler tarafndan igal edilerek, buradaki Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti'nin datlmas ve bu olaydan ksa bir sre sonrada Kars'a Ermeni muhacirlerinin ve asker birliklerinin yerletirilmesi hem bu blge hem de Azerbaycan halk tarafndan protesto edilmitir. Bu dorultuda Azerbaycan Dileri Bakanl tarafndan, Transkafkasyadaki ngiltere Silahl Kuvvetlerine bir nota gnderildi120. Albayrak gazetesinin 18 Austos 1919 tarihli nshasndaki Ermenilerin Hakkmzda Reva Grdkleri Zulmler Tahkikatndan balkl haberinde,

Ermenilerin mtarekeden sonra Van ve civarndaki faaliyetleri zerinde durularak, Ermenilerin blge halknn mallarn yama ettikleri, pek ok kiiyi sebepsiz yere ldrdklerine dikkat ekilmektedir. Ayn gazetenin 11 Eyll 1919 tarihli nshasndaki Kafkas Haberleri balkl bir makalede de, Ermenilerin Kars ve civarnda yaptklar katliamlar zerinde durularak, Kars zerinden Batuma hareket etmekte olan bir grup Rum'un Ermeniler tarafndan kendilerine asker yardmda bulunmadklar gerekesi ile al konulduklar belirtilmekteydi121.

Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Ankara 2001, s. 57. Trk basnnda zellikle de Albayarak gazetesi'inde, Ermenilerin Dou Anadolu'da yapm olduklar mezalimlere ilikin olarak vermi olduu bu haberler ariv belgeleri tarafndan da desteklenmektedir. Harbiye Nezareti'ne gnderilen Kafkasya ve civarnda Austos ay ierisinde Ermenilerin yapm olduklar mezalimleri gsteren bir belgede, Kazman, Kars, Sarkam, Karapnar, Akakal'a ve civarnda Mslman halka yaplan mezalimler hakknda verilen bilgilerle
121

120

68

Ermeniler, Anadolu topraklarnda bamsz bir Ermenistan kurmak iin Wilson Prensipleri'nin nfus ounluu esasna dayanan 12. maddesinden yararlanmak ve Dou Anadoluda ounluu salamak amacyla blgedeki Mslman halk eitli bask yntemleri kullanarak srgne zorlayarak bunlarn yerine Ermeni gmenleri getirerek yerletirmiti. Bu konuda 9 Kasm 1919 tarihli Albayrak gazetesinde, zellikle Kars ve civarnda Ermenilerin eziyet ederek ge zorladklar airetler zerinde durularak, konuyla ilgili u aklama yaplmaktayd: "Ermeniler Karsn Arpaay civarnda da katliama balamlardr. slamlar Kars mntkasndan tehcir ve erzak zabt in her trl vesait-i cebriyeye mracaat etmilerdir. Ez cmle birka gn evvel Arpaay havzasnda meskun (Koanl) airetinden iki yz hane hicrete mecbur olarak Allahuekber Dana gelmitir.122 Ermeniler, I. Dnya Sava'nda tehcire tabi tutulan Ermenilerin eski yurtlarna dnmeleri iin tilf Devletleri'nin de desteini alarak, konuyla ilgili olarak Osmanl Devleti'ne baskda bulunmaktayd. Ahmet zzet Paa Hkmeti, daha mtareke imzalanmadan nce, savan kendi aleyhine neticeleneceini anlaynca, tilf

Devletleri'nin basklarna maruz kalmamak iin 22 Ekim 1918'de Ermeniler lehinde bir karar almak zorunda kalmt. Buna gre, Vilyt- arkiyye'ye gelecek Ermeniler iin bir n art koulmu, ad geen vilayetlerde yiyecek ve emniyet temininden sonra peyderpey Ermenilerin yerletirilmeleri kabul edilmiti123. Bu kararn alnmasnda nemli bir etkende de, blge halknn Ermenilerden grd zulm ve aclarn ok taze olmasyd. Hkmet geri dnmeye balayan Ermenilere kar iyi

gazetede bu blgeye ilikin verilen haberler ayn dorultudadr. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, Cilt: II (1919), Ankara 1995, s.15-20;80-81, Cilt:III (1919-1920), Ankara 1997, s.17-20;40-43;97-100; 107-114. 122 Albayrak , 9 Kasm 1919, Say:43, s.1 123 . Ethem Atnur, "Osmanl Hkmetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden skn Meselesi", Ankara niversitesi T TE Dergisi, Atatrk Yolu, Yl:4, Say: 14 (Kasm 1994), s.125.

69

davranlmas konusunda vilayetleri uyarm, eyalarnn ve Mslman aileler nezdinde bulunan ocuklarnn iadesinin temini iin almt124. Albayrak gazetesinin 21 Ekim 1919 tarihli nshasnda, doudaki snr boylarnda yapm olduklar katliamlar zerinde durulmaktadr. Ermenilerin tiraf- Mezalimi bal ile verilen ve 22 Eyll 1919 tarihli Azerbaycan gazetesinden alnm olan haberde, Ermenilerin Dou Anadoluda zellikle Ali Kse adl Trk kynde halka zulm ederek, mallarn yamaladklar belirtilmektedir. Ermenilerin Trk topraklarnda zellikle de Dou Anadoluda yaptklar katliam ve yama hareketleri zerine, On Beinci Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa, Erivan Ermeni Cumhuriyeti Asker Kumandanl'na gnderdii eitli muhtralarla blgedeki duruma deinmiti. Kazm Karabekir Paann konu ile ilgili bu aklamalarna hem Anadolu hem de stanbul basnnda geni ekilde yer verilmitir. stanbul basnnda, zellikle Milli Mcadeleyi destekleyen kdam ve Vakit gazetleri hem bu aklamalara yer vermi hem de Anadolu basn kadar olmasa da Ermenilerin Mslman halka yapt bask ve katliamlar yakndan takip etmitir. Karabekir Paa, Ermeni yetkililere gndermi olduu muhtralarnda, Ermenilerin douda yapm olduklar iddetin ve bu iddet sonunda ldr, Zarad, regel, Akbabadan g etmek125 zorunda olan binlerce Mslmann gerek blgedeki ngiliz yetkililer gerekse de Amerikann blgede incelemelerde bulunmak amacyla

Vakit, 14 Kasm 1919, No:731, s.2; Hadisat, 9 Aralk 1918, No: 1918, s.2 Ermenilerin bask ve zulmleri sonucunda pek ok aile g etmek zorunda kalmt. zellikle regel, Zarad, Akbaba ve civarndan daha gvenli blgelere g edilmiti. Bu glerle ilgili olarak bir ok ariv belgesi mevcuttur. Bu belgelerde Ermenilerin basklarndan kaan ailelerin Oltuya snd belirtilmiti. Ayn ekilde Karstan da Emeni bask ve zulmleri nedeniyle pek ok Mslman aile g etmek zorunda kalmt. Ancak g eden aileler dahi Ermeni etelerinin iddetine maruz kalmt. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Cilt: III, s.131, 140.
125

124

70

gnderdii Harbord Heyeti tarafndan da gzlenildiini belirtmektedir126. Karabekir Paa, muhtrasna, Ermenilerin zellikle 1920 ylnn ubat ayndan itibaren ldr, Zarad, regel civarnda faaliyetlerini younlatrdklarn da eklemiti. Trk basnnda, Ermenilerin Azerbaycan ve civarnda Mondros

Mtarekesi'nden sonra yapm olduu bask ve katliamlar zerinde de durulmaktadr. zellikle Anadolu basn, blgedeki gelimeleri yakndan takip etmiti. rade-i Millye gazetesi, Ermeniler ile Azeriler arasnda youn atmalara sebep olan Zengezivar ve Karaba sorunu zerinde durarak Kafkasyaya dair haberlere geni ekilde yer vermektedir. Gazete 22 Aralk 1919 tarihli nshasnda bu iki blge ile ilgili olarak Grcistan ile Ermenistan arasndaki grmelere dair bir haber yaynlamtr. Bu grmelerde, ngiltereden de temsilcilerin bulunduu ve 26 Kasmda bir tilfname imzaland belirtilmiti. 5 Nisan 1919 tarihli Albayrak gazetesinde de Ermenilerle Azeriler arasnda meydana gelen, Zengeziver Nehri ve Karaba civarndaki mcadelelere yer verilmektedir. Ermenilerin blgedeki katliamlarn artmas zerine Azerbaycan Hkmeti, Ermeniler zerine harekata geerek, ksa sre sonra Ermenileri geri pskrtt. Azerbaycan yetkililerin bu asker harekat sonundaki amac, doudaki Trk birlikleri ile birlemekti. Azerbaycann bu stratejisi ile ilgili olarak Trk basnnda, Batumda yaynlanan slam Grcistan gazetesinden naklen Azerbaycan Hkmet-i Cedidesi Azerbaycan Krmzaskernin Ermenistan zerine yrmek ve Anadoludaki

126

Albayrak, 29 Mart 1920, Say:80, s.2; Mtareke artlarn Dou Anadoluda tatbik etmek iin Erzurumda bulunan Rawlinson Ermenilerin Mslman halka yapm olduu bask ve zulmler hakknda ngiltereye raporlar vermitir. Rawlinson bu raporunda zellikle Oltudan Bayezid hududuna kadar olan blgede Ermenilerin katliam yaptklarn belirmiti. Bu haberdeki bilgiler ile ariv belgeleri arasnda paralellik mevcuttur. A.g.e., Cilt:II, s.79.

71

Osmanl Trkleri Kuvay- Millyesiyle birlemek zere harekete baladn ilan etmitir.127 eklindeki habere yer verilmitir. Ermeniler, Kafkaslarda bir taraftan bu bask ve katliamlarna devam ederken dier taraftan da blgedeki tilf Devletleri temsilcileri ile Ermenilerin Kafkaslardaki durumu ve gelecekleri hakknda grmelerde bulunmaktaydlar. Bu dorultuda zellikle ngilizlerin desteini almak isteyen Ermeniler, ksa sre iinde faaliyete getiler128. Daha nce de belirtildii gibi Kafkasyadaki Maver-y Kafkas Hkmeti feshedilerek, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan bamsz devletler olarak ortaya kmt. Rusyada Bolevik devrimi yapldktan ksa bir sre sonra yeni hkmet, Kafkasyadaki bu devleti de Bolevik idaresi altnda toplamak iin faaliyete gemi ve Kafkasyadaki devletlerde Bolevik Hkmetler kurmaya balamt. Azerbaycanda da bir Sovyet Hkmeti kuruldu. Bu hkmet, snr boylarnda Ermenilerle mcadelelerde bulunmaya balad. Anadolu basn,, snr boylarndaki bu mcadelelerle ilgili haberlere geni ekilde yer ayrmaktadr. Bu haberler, genellikle Kafkasya kaynakl gazetelerden naklen verilmekteydi. Albayrak gazetesinin 12 Temmuz 1920 tarihli nshasnda, Azerbaycandaki Sovyet Hkmeti'nin, Ermeni Tanak Hkmetince Bakde kurulan bir nklap komiteyi kefederek bunun kurucularnn tutukladna dair bir haber vermiti. Haberin devamnda, bu gelimeler karsnda Ermeni Hkmeti'nin, Tiflis Telsiz Telgraf Merkezinin 14 Temmuz 1920 tarihli ve Ermeni Diler Bakan Aacinyan imzal bir protesto mektubunun sureti zerinde durulmaktadr. Telgrafta, (Aacinyan) Bolevik Birlikleri'nin zellikle Karaba ve Zengezivar igali protesto edilerek, bu arazinin Ermenistana ait olduu ileri srlerek, Ermeni Hkmeti Zengezivarn bu suretle
127 128

Albayrak, 10 Mays 1920, Say:90, s.1 Azerbaycan Belgelerine Gre Ermeni Sorunu (1918-1920), s. 26.

72

igalini Azerbaycan Hkmetinin Emperyalistlerle Trkiyeyi birletirmek emelini (teeccil) eden bir eser tertibi olarak telakki ediyor. eklinde konuyla ilgili bu aklama yaplmaktadr. stanbul basn, blgedeki gelimeleri Anadolu basn kadar yakndan takip etmemitir. zellikle Milli Mcadeleyi desteklemeyen Alemdar ve Peyam- Sabah gibi gazetelerde Ermenilerin snr boylarndaki katliamlarna ilikin haberlere pek rastlanmamaktadr. Ancak ikdam ve Vakit gazeteleri Ermenilerin hem Azerbaycan hem de Dou Anadolu'daki faaliyetlerini takip etmekteydi. Nitekim kdam

gazetesinin Azerbaycan Ermenistan ve Grcistann Vaziyeti balkl haberinde, Bosfor gazetesinden naklen Kafkasyadaki duruma dair haberlere yer verilerek, Bosfor muhabirinin, Kafkasyadan dnen Fransz gazeteciler ile yapt rportajlar zerinde durulmutur. Fransz gazeteciler, Azerbaycandaki Musavvat Frkas yerine, ttihad Frkasnn geldiini ve bu frkann Ermenilere teden beri dmanca bir tavrla yaklatn belirterek, Boleviklerin Kafkasyada ok hzl bir ekilde ilerlediklerini bu durum karsnda Grcistann baz asker tedbirler aldn ifade etmilerdi. Haberin devamnda, Ermenistan ile Azerbaycan arasnda anlamazla sebep olan Karaba ve Zengezivar blgelerinin ngilizler tarafndan tarafsz bir blge olarak tespit edildii ancak Azerbaycann bu tarafszl tanmad belirtilerek, Fransz gazetecilerin Ermenistanda iktidarda olan Tanakstyun Frkas'na ilikin grlerine yer verilmiti. Parisli gazeteci Ermenistann da Boleviklik lehinde olduunu beyan ediyor. Erivanda elyevm Tanakstyun Frkasnn mfrit ksm hakim olmaktadr. Bu ksmn resas Lenin ve Trokinin mesleinde bulunmak ve pek ziyade faaliyet gstermektedirler.129 26 Mays 1919 tarihli kdam gazetesinde

129

kdam, 16 Mays 1920, Say:8353, s.1

73

Yergir gazetesinden naklen verilen bir haberde de, Grcistan ile Azerbaycan arasndaki atmalar zerinde durularak, Moskova Hkmeti'nin araya girmesi ile bu anlamazln zld belirtilmektedir. Ermenilerin Kafkasyada yaptklar bask ve katliamlarla ilgili olarak ariv belgeleri arasnda da pek ok kayt mevcuttur. Kazm Karabekir, konuyla ilgili olarak Harbiye Nezaretine gnderdii bir ifre telgrafnda; Kafkasyadan gelen muhacirler sayesinde o blgeden haber alndn, bu haberlerin blgedeki Ermeni bask ve katliamlar ile ilgili olarak basnda kan haberlerle ayn dorultuda olduunu belirtmitir. Binaenaleyh Ermeni Bavekilinin iareti ve ecnebi gazetelerinin neriyat bu vakayiden galat olacana ve Ermenileri hakl gstermek teden beri detleri vehile yaptklar fenalklar setreylemek iin olduuna katiyen

hkmeylemekte olduumu arz eylerim130diyen Karbekir Paa, Batl Devletlerin Ermeni faaliyetlerine ve yaanlan bunca faciaya ramen menfaatleri dorultusunda Ermenistan hakl karacaklarn da ifade etmektedir. Ermeniler, Haziran ayndan itibaren Dou Anadoludaki faaliyetlerine hz vererek, Sarkam, Kars, Karaayr, Novaselim, regel ve civarndaki kylerde yama ve katliamlarn artrdlar. Albayrak gazetesinin 28 Haziran 1920 tarihli nshasnda bu gelimeler zerinde durularak, Kazm Karabekir Paa'nn Erivan Ermeni Cumhuriyeti Asker Kumandanl'na gndermi olduu bir muhtrasna yer verilmektedir. Paa, Ermenilerin doudaki, bilhassa Oltu ve Bardiz havalisindeki katliamlarnn ve snr ihlallerinin zerinde durarak, bu tarz faaliyetlerin bir an nce

130

ATBD Ermeni Belgeleri zel Says 4, Say:86 (Nisan 1987), Belge No: 2075 s.119.

74

durdurulmas gerektiini belirterek, eer bu saldr ve katliamlara son verilmezse, Ermeniler zerine bir asker harekat dzenleneceini belirtmektedir131. Ermenilerin tilf Devletleri'nin desteini alarak gerek stanbul ve gerekse de Anadolu'da yapm olduklar ve Trk basn tarafndan da yakndan takip edilen dier bir faaliyetleri de, ksz kalm olan ve milliyetleri belli olmayan ocuklar zerinde takip etmi olduklar politikalardr. I. Dnya Sava yllarnda, Osmanl Devleti'nde kimsesiz kalan, ksz ya da yetim olan ocuklarla ilgilenmek grevi, Dahiliye Nezareti'ne bal olarak alan Dar'l-eytm Mdriyeti'ne verilmitir. Ancak uzun sava yllar sonunda kimsesiz ocuklarn saylarnn artmas zerine, Dr'l-eytm'n abalar yetersiz kalmt. Bu durum karsnda yetkililer stanbul'a pek ok binay kiralayarak yetimhaneye dntrerek faaliyetlerine devam etmitir. Ancak bu uygulamalar da stanbul'a birikmeye balayan sava ocuklarnn

ihtiyalarn tam olarak karlayamamtr. Duruma daha kalc bir nlem bulmak amacyla hkmet yetkilileri Kadnlar altrma Cemiyeti adyla bir kurum oluturdu. Bu cemiyet,, ksz ve yetim kalan ocuklar Dahiliye Nezareti'nce bulunan baz iyerleri ve evlere yerletirmekteydi. Ancak sava ortamnda kimsesiz kalan bu ocuklar daha sonraki gelimelerle kendilerini byk bir mcadelenin iinde bulacaklard132.

Ayn konuyla ilgili olarak rade-i Millye gazetesinin 29 Eyll 1919 Tarihli ve No:331, s.1deki Kim Kimi mha Ediyor balkl haberde de Kazm Karabekir Paann 22 Mart 1920 tarihinde Ermenistan Asker Kumandanlna gnderdii mektubunun suretine yer verilmitir. Kazm Karabekir Paa, bu mektubunda Ermenilerin blgedeki ahaliye yapt katliamlar ve yama faaliyetleri zerinde durmutur. Karabekir Paa Ermenilerin doudaki bask ve zulmlerine dair Rawlinsona yazd telgrafta da Ermenilerin Kars Sarkam, Gle ve civarnda Mslman halk katl ettiini ve mallarna el konulduunu ve Ermenilerin blge halkndan zorla at, araba, silah aldklarn belirtmitir. BOA. HR. SYS. HU. 136, 1919 VII 5 , Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, Cilt:II, s.59. 132 Yavuz Selim Karakla, "Sava Yetimleri ve Kimsesiz ocuklar: Ermeni mi Trk m ?", Toplumsal Tarih Say: 69 (Eyll 1999), s 46.

131

75

Ermenilerin zellikle Anadolu'da Mslman halka kar takip ettii katliam ve yama faaliyetlerinden sonra pek ok aile, bulunduklar blgelerden g etmek zorunda kald. Gerek bu gler ve gerekse Ermenilerin Mslman halka uygulad iddet nedeniyle pek ok ocuk, ksz kalmt. Ermeni Patrikhanesi, sava ortamnda bu yetim ocuklarn Ermeni olduunu iddia etmekteydi. Hatta baz Ermenilerin Mslman kz ocuklarn kardklar da grlmtr. Sleyman Nzif, ki Ziyaret balkl makalesinde bu konu zerinde durmaktaydi. Haberde, Ermenilerin kimsesiz ocuklar eitli propagandalarla kandrdklar ve Ermeni ocuklaryla birlikte yetimhanelere yerletirerek, Hristiyanlatrdklar

belirtilmektedir133. Patrikhane yetkilileri, stanbul'un igalinden ksa bir sre sonra tilf

Devletleri'nden Kuleli Asker Lisesi'ni istemi ve bu istek tilf Devletlerince kabul edilmiti. Kuleli Asker Lisesi, ksa sre iinde yetimhaneye dntrlmtr. Bu lise, yaklak iki yl yetimhane olarak kullanlmt134. Yetimhaneye, Trk ailelerden karlan ya da Ermeni olduklar iddia edilen ocuklar getirilerek yetitirilmiti. Ermenilerin yukarda belirttiimiz faaliyetlerinden daha ziyade, sava ocuklar ile ilgili olarak, Trklerle Ermeniler arasndaki asl problem, millyeti pheli olan ocuklarn durumlarnn tespit edilmesiydi. kdam gazetesi kimsesiz ocuklarn durumu ile yakndan ilgilenmi ve bu konu hakknda olduka ayrntl haberlere yer vermitir. Gazete 26 Mays tarihle nshasndaki "Hviyyeti Mehul ocuklar in" balkl haberinde, konu zerinde ayrntl bir ekilde durarak,

Hadisat, 5 Haziran 1919, No:156, s.1 srafil Kurtcephe, Feridun Yldz, "Kuleli Asker Lisesi Tarihi", Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Devre 3, c.I, stanbul 1985, s 138-139,148-149.
134

133

76

millyeti pheli olan ocuklarn durumlarn tespit etmek amacyla kurulan Nianta'ndaki tarafsz evin almalarna dikkat ekmiti135. Bu haberden iki gn sonra yaynlanan "Hviyyeti Mehul ocuklar" balkl dier bir makalede de Kayseriden getirilen iki yz yirmi yetim ve ksz ocuun Patrikhane grevlileri tarafndan trenden alnarak, Nianta'ndaki tarafsz ev yerine Beyolu'ndaki Ermeni Kilisesine gtrld bildirilmektedir. Haberin devamnda, konuyla ilgili olarak Ermeni Patrik Vekili Yervanet Efendi ile stanbul Polis Mdriyeti arasndaki yazma ve tartmalara da dikkat ekilmektedir. Patrik Vekili, Polis Mdriyetine imdiye kadar kendilerine gelen hibir Ermeni ocuun Patrikhaneye teslim edilmediini belirterek, Anadoludan getirilen Mslman yetim ocuklarn ounun Ermeni olduu iddiasnda bulunmaktadr. Polis Mdr ise, Nianta'nda bu ocuklarn durumu ile ilgilenen, Trk, Ermeni ve Amerikal hanmlardan oluan tarafsz bir komitenin kurulduunu ve konuyla tarafsz bir ekilde ilgilenildiini belirtmektedir136. Millyetleri belli olmayan ocuklarn durumlarnn tespit edilmesi iin stanbul polis Mdriyeti tarafndan Beyolu'nda kiralanan bir evde de bu durumdaki ocuklar millyetleri tespit edilinceye kadar barndrlmtr. Ancak Patrikhane yetkilileri, baz ocuklar durumlar netlik kazanmadan kararak, yetimhanelere gndermitir. Ermeni Patrikhensi, bu dururumda olan ocuklarn millyetlerini tespit etmek zere, akryan Efendi adl bir ahs grevlendirmiti. Ancak akryan Efendi, Ermeniler lehine haksz pek ok uygulamada bulunmu, hatta ocuklarn

135 136

kdam, 26 Mays 1919, No:8008, s.2 kdam, 28 Mays 1919, No:8010, s.2

77

kaytlarnn bulunduu defterlerde dzeltmeler yaparak, Mslman ocuklar Ermeni olarak gstermitir137. Ermenilerin sava ocuklar zerindeki politikas karsnda stanbul Polis Mdriyeti, (imdiki Emniyet Mdrl) Hkmete mracaat ederek konuyla ilgili olarak kendilerine daha kapsaml yetki verilmesi talebinde bulundu. Bu talep zerine konu, Dahiliye Nezareti'nde ele alnarak incelenmi ve Ermeni Patrikhanesinin kimsesiz ocuklar zerinde yrtt faaliyetler belirtilmitir. Konu, eitli dnemlerde Meclis-i Vkel tarafndan da ele alnarak incelenmitir. Ermeni Patrikhanesinin sava ocuklarna ynelik almalar devam ederken basn da, konuyla ilgili yaynlarn srdrmekteydi. zellikle Hadisat ve kdam gazeteleri konuyla ilgili yaynlarna devam ettmitir. kdam gazetesi, 2 Haziran 1919 tarihli nshasnda, Ermeni yetkililerin iddet ve bask yntemleri ile Mslman ocuklar kardn ve bunlarn, Ermeniler tarafndan yetimhanelerde

Hristiyanlatrldklarna iaret ettmektedir138. Sava ocuklarnn durumu, Hkmeti tarafndan ele alnp daha kapsaml bir ekilde incelenilmeye baland bu dnemde Ermeni yetkililer de, bu konu ile ilgili tezlerini kabul ettirmek iin eitli faaliyetlerini srdryordu. Ermenilerin konuyla ilgil propaganda faaliyetleri dahilinde, Ermeni Patrik Zaven Efendi'nin etkili olduunu grmekteyiz. Zaven Efendi, sava ocuklar ile ilgili olarak gerek Dahiliye Nezareti ve gerekse de tilf Devletleri ile eitli grmelerde bulunmutur139.

137

Gerek akryan Efendinin faaliyetleri ve gerekse de sava ocuklarnn durumu hakknda geni bilgi iin bkz., Zekeriya Trkmen, " gal yllarnda stanbul'daki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermeniler Tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve Hristiyanlatrlmas", KK Aratrmalar, Cilt 11, Say:2, (Gz 2000), s.265-283. 138 kdam, 2 Haziran 1919, Say:8015, s.1 139 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara 1994, s.224-226.

78

Ermenilerin sava ocuklar zerinde takip ettikleri faaliyetlerinin temelinde, iki faktr etkilidir. Bunlardan ilki, Trk topraklarnda olduka geni bir arazi zerinde Bamsz Ermenistan iddiasnda bulunan bir milletin bu alan iinde aznlkta olmas ki, Ermeniler kendilerine verilmesini istedikleri hibir ilde aznlk konumundan kamamlardr. Bu durumu yukarda belirttiimiz faaliyetler ile deitirerek, belli bir nfus potansiyeline kavumak istiyorlard. Dier faktr ise; Trklere kar intikam hissi ve ocuklar kullanarak igal ortamnda Trk halkn psikolojik bir yknt iine srklemek ve halk sindirmektir. Ermenilerin sava ocuklarna ynelik propaganda faaliyetleri hem tilf Devletleri hem de Anadolu'daki misyoner kurulular tarafndan da

desteklenmekteydi140. Ermeniler douda iddet ve bask uygulayarak ge zorladklar Mslman halkn yerine pek ok Ermeni aile yerletirerek de Ermeni ounluunu salamak istiyordu. Ele alm olduumuz dnem iinde Ermenilerin nfuslarn artrmak amacyla yapm olduklar faaliyetler hem Anadolu hem de stanbul basn tarafndan yakndan takip edilerek, konuya ilikin pek ok habere yer verilmitir. 2 Eyll 1920 Albayrak ve Hadisat gazeteleri ile 18 Ekim1920 tarihli Aksz gazetesinde Tanaklarn ah Taht havalisindeki kyleri yama ettiklerine ve buradaki kylere Ermeni muhacirlerini yerletirdiklerine dair bir habere yer vermitir. Ermenilerin zellikle Mondros Mtarekesi'nden sonra Dou Anadolu snr boylarndaki bask ve katliamlar Ankara Hkmeti'nin asker harekatn zorunlu klm ve harekat sonunda Ermeni bask ve zulmlerine maruz kalm olan Anadolu halk, esenlie kavumutur.

140

Trkmen, a.g.m. s 274.

79

2.2.Ermenilerin Diplomatik Faaliyetleri I. Dnya Sava sonunda bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere ngiltere, Fransa ve talya, Pariste sava sonras yeni dnya dzeni iin biraraya geldi. Aslnda bu yeni dnya dzeni iinde zerinde en ok durulan ve temel ama edinilen konu, Trk topraklarnn paylalmasyd. Bilindii gibi Osmanl topraklar, I. Dnya Sava yllarnda tilf Devletleri tarafndan bir dizi antlama ile

paylalmt. Ancak zellikle Rusyadaki Bolevik ihtilalinden sonra paylam planlarnda deiiklikler olmutur. Aslnda Trk topraklarnn paylam konusu mttefikler arasndaki temel anlamazlk sebebiydi. Paristeki konferansta bu problemin zlmesi dnlmekteydi.. Paris Bar Konferans grmeleri, 1919 ylnn Ocak aynda balad. Toplantya katlan btn devletler, temelde Osmanl topraklarnn paylamn istiyordu. Ancak bu istekleri bir atmay da, zellikle Anadolu topraklar zerindeki menfaatlerinin akmas dolaysyla, beraberinde getirmekteydi. Genel hatlaryla konferansta Trk sorunuyla ilgili olarak u konular zerinde durulmutu: boazlar uluslar aras bir konuma getirilecek, Ermenistan, Suriye, Filistin,ve Mezopotamya Osmanl Devleti'nden ayrlacakt. Toplantlarda ngiltere,

Mezopotamya ve Ermenistan arasnda kalan blgede bir tampon devlet olmasn menfaatleri gerei olarak grdnden, bamsz Krdistan projesini de gndeme getirmiti141.

141

Harry N. Howard, Paris, San Remo Sevrde Trkiyeyi Yok Etme Planlar, eviren, Mge Ylmaz, B.T.T.D, Say:35, (Austos 1970), s.38. Bu makale Harry Horwardn 1931 ylnda yazm olduu The Partition of Turkey (1913-1923) adl doktora tezinin bir blmnde yaplan evirilerdir.

80

ngiltere, A.B.D., Fransa, Rusya ve

talyann desteini alarak, Trk

topraklar zerinde Byk Ermenistan kurmak amacyla bask ve zulmlerde bulunan Ermeniler, Paristeki konferansa katlarak amalarn diplomatik sahaya tamak istiyordu. Ancak bu diplomatik giriim, Ermenilerin bu alandaki ilk faaliyetleri deildi. Ermeniler, Paris Bar Konferans'ndan nce de pek ok kez tilf Devletleri temsilcileri ile grmelerde bulunmutu. Bu grmelerde, genelde Patrikhane ve din adamlar etkin oldu. Konuyla ilgili olarak u birka rnei verebiliriz. 1877'de Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan, Rus karargahna gidip Grandk Nikola'ya, Dou Anadolu'nun Ruslar tarafndan igal edilmesi; bu olmazsa Ermenilere muhtariyet verilmesinin salanmas, bu iki teklif kabul edilmezse, blgede Ermeniler lehine reformlar yaplmas ve bu sre iinde blgedeki Rus igalinin devam etmesi ynnde isteklerde bulunmutu. Ermeni temsilcilerle Ruslar arasndaki yaknlama

ngiltere'nin dikkatini ekmi ve ngiliz temsilciler Patrik Nerses ile grerek, Rusya'nn etkinliini krmak istemitir. Bu olay Trk-Ermeni dostluunu bozan ilk nemli resmi ve diplomatik adm olmutur142. Piskopos Kirimyan'n temaslar sonunda Berlin Kongresine katlan Ermeniler, isteklerini burada da gndeme getirerek, konuyla ilgili kamuoyu oluturmak iin pek ok gazete ve dergi de yaynlamaya baladlar. Ermeni temsilcilerin bu yndeki faaliyetleri, 1894 ylnda ngiltere'nin destei ile Patrik seilmi olan Matheos zmirliyan tarafndan da devam ettirilmitir. Yeni Patrik, ngiltere'nin direktifleri dorultusunda tilf Devletleri ile temasta bulunmu ve bu temaslar dorultusunda da Osmanl Devleti'ne Ermenilere uygulanacak slahatlar hususunda bir memorandum verdi143.
142 143

Bayram Kodaman, a.g.m.,s 201. Kodaman, a,g,m., s 206.

81

Osmanl topraklar dndaki Ermeni din adamlar da, Ermeni faaliyetlerini destekler gayret ve aba iindeydiler. 1885 ylnda Marsilya'da Vanl bir Ermeni olan Portakalyan' Armenia isminde bir gazete kararak, Ermeni davasn tantma ve hakl karmak iin yaynlar yapmaktayd. Bu yllarda ngiltere'deki Ermeniler ve bunlar destekleyenler tarafndan kurulan Anglo Armenian Komittee de Ermeniler lehinde faaliyetlerde bulunmaktayd144. Ermenilerin diplomatik faaliyetleri arasnda ismi ska anlan kiilerden biri de Msr Hidivi'nin hizmetinde bulunan ve Ermenistan'n bamszl iin alan Bogos Nubar'dr. Bogos Nubar, ilk olarak 7 Ekim 1912'de Tiflis'te yaplan konferansta alnan kararlar dorultusunda, Berlin Antlamas'nda belirtilen slahatlarn uygulanmasn salamak amacyla Londra Konferans'na gitmekle grevlendirilmitir. Ancak Rusya'nn araya girmesi ile byk devletlerin bu meseleye karmas engellenmiti. Fakat Ermeniler bundan sonrada faaliyetlerine devam ederek, batl devletlerin desteini salamak iin aba sarf etmilerdi. Biz konumuz gerei Ermenilerin zellikle 1919 ve 1920 yllar arasndaki diplomatik faaliyetler zerinde duracaz145. Bogos Nubar, Paris Bar Konferans'ndan nce 30 Kasm 1918'de tilf Devletleri'ne Mill Ermeni Heyeti adna mracaatta bulunarak, Ermenistan'n tam bamszln ve bu bamszln da Amerika, tilf Devletleri ve Milletler

Cemiyeti'nin gzetimi altnda bulunmas ynndeki isteklerini bildirmiti146. tilf

Ercment Kuran, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu", Yeni Trkiye Ermeni zel Says, I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.236. 145 Ermeni din adamlar ve yetkililerinin bu tarihten daha nceki dnemlerde yaptklar siyasi giriimler hakknda geni bilgi iin bkz., Esat Uras,a.g.e., s 742; Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1996 146 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.656.

144

82

Devletleri tarafndan bu istekler deerlendirildikten sonra Ermeni temsilciler, Paris Bar Konferans'na davet edildiler. Ermeniler, Paris Bar Konferans'na Bogos Nubarnn bakan olduu Avrupa Mill Ermeni Delegasyonu, Tanak Lideri ve Ermeni Mill Meclisi Bakan Avedis Aharonyan bakanlnda Ermeni Cumhuriyeti Delegasyonu, ve din adamlarndan oluan ve bakanln da Ermeni Patrii Terziyann yapt Din Adamlar Delegasyonu ile katld. Bu heyetler, Pariste basn yoluyla propaganda yapabilmek amacyla, Ermeni Matbuat Cemiyetini kurarak, kamuoyu oluturmak iin faaliyete geti. Paris'e gelen Ermeni delegasyonlar, konferansta takip edecekleri stratejileri tespit etmek amacyla eitli toplantlar dzenledi. Bu toplantlar srasnda zellikle iki heyetin, yani Bogos Nubar ve Aharonyan heyetleri, Ermenistann snrlar konusunda bir anlamazlk iindeydi. Aharonyan heyeti, Ermenistann kurulmas dnlen ve Vilyt- Sitte olarak belirtilen vilayetler ile Karadenize bir gei noktas salamak iin Trabzonun da Ermenistan snrn oluturmasn istemekteydi. Bogos Nubar'n bakanl altndaki heyet ise, bu blge ile birlikte Kilikya ve her iki denize snr olan Byk Ermenistandan yanayd. Bogos Nubar, bu isteini tilf Devletleri'ne 30 Kasm tarihli mracaatnda da belirtmiti. Bu iki Ermeni heyet, 12 ubat 1919 tarihinde Kilikya, Vilyt- Sitte, Trabzon ve Kars' iine alan Kafkas Ermeni Cumhuriyeti zerinde ortak bir karara vararak, bu kararlarn tilf Devletleri'ne bir muhtra ile bildirdi. ki heyet arasnda varlan antlamadan ksa bir sre sonra Pariste 24 ubat 1919 tarihinde Ermeni Birlii Kongresi, toplanm ve bu kongre 22 Nisana kadar devam etmitir. Kongreye yalnz Rusya ve Trkiye Ermenileri deil, ran, Msr, Suriye, Avrupa ve Amerika'dan da

83

temsilciler katlmtr. Bu toplantlarda, Bogos Nubar'n bakanlnda 6 kiilik bir Temsilciler Heyeti de seilmitir147. Ermenilerin Paris'te dzenlemi olduklar bu kongre ve alm olduklar kararlar, Trk basnna da yansmaktayd. 4 Mays 1919 tarihli Hadisat gazetesi Ermeni Kongresi balkl haberinde konu zerinde durmutu. Haberde, kongreye Kafkasyaya, rana, Iraka, Suriyeye, Msra, Yunanistana ve Avrupa ve

Amerikaya iltica eden Ermenilerin temsilcilerinin katld ve konferansta Ermeni istekleri, Bamsz Ermenistann idare eklinin ne olaca, Ermenistann savata urad hasarn tespiti ve Ermenilerin katliam ve srgnler dolaysyla uradklar zararn giderilmesi iin tazminat istei gibi konular zerinde durulduuna iaret edilmektedir. Haberin devamnda, kongre dalmadan nce Aharonyan ve Bogos Nubar heyetlerinin Ermenilerin resmi heyeti olmas ynnde bir karar alnd ve bu karardan sonrada heyetin amacnn tam hr- mstakil bir Ermenistan olarak akland ifade edilmitir148. Ermeni Temsilciler Heyeti'nin, 12 ubat 1919 tarihinde Paris Bar Konferans'na sunmu olduu muhtrada, Ermeni Patrikhanesinin nfus

istatistiklerine de yer verilmitir. Ermeni Patrikhanesi, "1882 ylnda 1.680.000'i alt ilde olmak zere 2.600.000 nfusa sahip bulunduklar ve 1912'de ise bu rakamn 1.018.000'i alt ilde olmak zere 2.100.000'e dt grlr" ynnde aklamalarda bulunmaktayd149. Ermeni Temsilciler Heyeti, bu nfus istatistikleri ile Paris Bar Konferans'na katlan devletlerin temsilcileri nnde tm dnya kamuoyuna Ermenilerin I. Dnya Sava ncesinde yaadklar blgelerde

Esat Uras, a.,g.,e., s 657. Hadisat, 4 Mays 1919, No:124, s.1 ve ayn tarihli kdam gazetesi 149 Esat Uras, a.g.e., s 660; Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics, Wisconcine, 1985; s.54-56
148

147

84

Trklerden daha fazla olduklarn 1919'da dahi bu blgelerde bir Ermeni devleti kurabilecek gte bulunduklarn gstermek istemekteydiler150. Ermenilerin, hem Paris'te gndeme getirdii nfus istatistikleri ve hem de daha sonraki dnemlerde de hazrlam olduklar istatistiklerin tamam Marcel Leart, ki bu takma ad kullanan Krikor Zohrap tarafndan yaynlanan "Belgelerin Inda Ermeni Sorunu" adl kitabndan alnarak hazrlanmtr. Patrikhanenin bu istatistiklerine gre 1912 ylnda Vilyt- Sitte nfusu u ekildedir: Erzurum, Bitlis, 215.000 180.000 Van, 185.000

Harput,168.000 Sivas, 165.000

Diyarbekir,105.000

ve toplam 1.018.000 Ermeni'nin bulunduu iddia edilmitir. Patrikhane 1912 ylnda Osmanl mparatorluu'ndaki Ermeni nfusunu da u ekilde verilmitir: Trkiye Ermenistan'nda Vilyt- Sitte'nin dier blgelerinde Kilikya'da Avrupa Trkiye'sinde 1.018.000 145.000 407.000 530.000

ve toplam 2.100.000 Ermeni'nin bulunduu iddia edilmitir151. Ermenilerin bu nfus iddialar karsnda, hem Anadolu hem de stanbul basn Trk ve Ermeni nfusuna ilikin istatistikler yaynlamaya balad. zellikle Hadisat gazetesi, Ermeni iddialarnn younluk kazand illere dair istatistikler yaynlayarak, Ermenilerin iddialarn cevaplamak istemitir. 6 ubat 1919 tarihli

Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, Osmanl Anadolu'sunda fus ve mparatorluunun Sonu, ev., Bilge Umar, Ankara 1998, s 48. 151 Patrikhanenin hazrlam olduu nfus istatistiklerine gre 1882 ylnda Vilyt- Sitte'deki Ermeni nfusu u ekilde verilmitir. Van, 400.000, Bitlis, 250.000, Diyarbekir, 150.000, Erzurum, 280.000, Mamuret el Aziz, 270.000. Sivas 280.000; Karpat, a.g.e.,s.54; Osmanl Devletinin lk statistik Yll,.haz. Tevfik Gran, Ankara 1997, 67.

150

85

Hadisat gazetesinde, ilk nce Van ve Bitlis vilayetlerindeki Krt nfusu zerinde durulmutur. Bu iki vilayete ait nfus istatistiklerini, blgede arlk Rusya iin nfus aratrmalarnda bulunan bir Rus Generalin eserinden alnarak verilmiti. Ancak Generalin blgeye ilikin olarak vermi olduu rakamlarda, abartya kald belirtilerek daha gereki rakamlar ieren 1889 senesi tahrirlerinden hareketle Van vilayetindeki Krt, Ermeni ve Nasturilere ait nfus istatistikleri yaynlanmtr. Buna gre, "Vanda 240.623 Krt, 82.476 Ermeni, 43.106 asturi bulunmaktadr. Bitlis

Vilayetine ait istatistiklerde de 364.172 Krt aireti, 89.298 Ermeni, 4.272 asturi" olduu belirtilmekteydi152. Yine ayn gazetenin 5 Nisan 1919 tarihli nshasnn fus Mdriyet-i Umumiyesinin Yeni Bir statistiki balkl haberinde, Vilyt- arkiyyenin nfus durumu ele alnarak, Ermenilerin talep ettikleri baz illere ait nfus istatistikleri yaynlanmtr. Bu istatistikler, Erzurum, Adana, Bitlis, Elaz, Van, Sivas, Diyarbakr, Mara, el gibi illeri iermekteydi. statistiklere gre blgede; "Ahalisi btnyle Mslman olan kyler Ahalisi btnyle Ermeni olan kyler Ahalisi btnyle Rum olan kyler 14.055 649 648 ve

Ahalisi muhtelif halklardan oluan kylerin says da 1.655 " olduu belirtilmekteydi153. Yine ayn konuyla ilgili olarak Hadisat gazetesinin 23 Mays 1919 tarihli Vanda balkl haberinde de, Vanda ounluun Trk ve Krtlere ait olduu belirtilerek, bu iki unsurun da birbirlerinden ayrlmak istemedikleri vurgulanmaktayd. Haberin devamnda, Vandaki Krt ve Trk halkn birbirlerinden ayrlmak istemediklerini gsteren, Van Mfts, Belediye
152 153

Hadisat, 6 ubat 1919, No:60, s.2 Hadisat,5 Nisan 1919, No:95, s.1

86

Bakan ve halktan da yz alt kiinin imzasn tayan bir mektup da yaynlanmtr154. Ermeni Patrikhanesinin yaynlanm olduu nfus istatistiklerinde, Mslman nfusu daima olduundan az gsterilmekteydi. 1912 yl istatistiklerine gre Vilyt Sitte'deki Mslman nfus u ekilde belirtilmiti: " Erzurum, Bitlis, Diyarbekir, 345.000 127.000 100.000 Van, 122.000

Mamuret el Aziz 197.000 Sivas, 287.000"

Osmanl istatistiklerinde ayn blgedeki Mslman nfusu aadaki rakamlarla verilmektedir: " Erzurum, Bitlis Diyarbekir, 673.297 309.999 492.101 Van, 179.380

Mamuret el Aziz, 446.379 Sivas, 939.735 "

Justin McCarthy, dzeltilmi istatistiklerle blgedeki Mslman nfusu, "Erzurum, 804.388; Van, 270.518; Bitlis, 408.703; Mamuret el Aziz, 564.134; Diyarbekir, 598.985; Sivas, 1 112.270" eklinde vermitir155. Osmanl Devlet istatistiklerine gre, mezhep farkllklar da gz nne alnarak, Ermeni nfusuna ilikin olarak u rakamlar verilmitir:" Ermeni 1.161.169, Katolik Ermeniler, 67.838 ve Protestan Ermeniler, 65.844 ve toplam nfus 1.294.851" 156 Ermenilerin, Osmanl topraklarndaki Mslman nfusu srekli olarak olduundan az gstermelerinin temel nedeni, bu durumunu Ermenistan'n

154 155

Hadisat,23 Mays 1919 No:143, s.1 Justin McCarthy, a.g.e., s 51. 156 Bu istatistikler hakknda geni bilgi iin bkz., Esat Uras a.g.e., s 130-145.

87

bamszl iin uygun bir ortam yaratmas dncesidir. Bu ama dorultusunda hazrlanan istatistiklerde, ska kullanlan dier bir metot da, Ermeni nfusunu olduundan fazla gsterebilmek amacyla, zellikle Anadolu'nun dousunda yaayan Mslman halk Trk, Krt, Zaza, erkez gibi kk gruplara ayrmak olmutur. Patrikhanenin hazrlam olduu istatistiklerde, saylar olduka fazla olan gebe Trk airetlerinin de nfusa dahil edilmedii anlalmaktadr157. Bu rakamlar yalnz Osmanl istatistikleri ile deil, dier devletlerin Ermeni nfusuna ilikin olarak hazrlam olduu istatistikler ile de elimektedir158. Ermenilerin Paris Bar Konferans'nda belirtmi olduu nfus iddialar karsnda kdam gazetesinde de u rakamlar verilmekteydi: "Vilyt- Sitte'nin Resm istatistiki, slam mteferrik 3.040.891 yzde 79 162.352 yzde 4,5 Ermeni 636.306 yzde 16,5

Sar kitaptaki statistik: slam Mteferrik 2.669.389 yzde 73,5 272.581 yzde 7,5 " Ermeni 666.453 yzde 18,5

lhan Gedik, Vilyt- Sitte'de Demografik Yap, 1875-1915, Ankara n., T. .T.E., Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1986, s 34. 158 Rus istatistiklerine gre 1897'de Rusya Ermenistan'ndaki Ermeni nfusu 891.704, Mslman nfusu, 933.313, McCarthy, a.g.e., s 52; Ermeniler Paris Bar Konferans'na sadece Vilyt- Sitte'ye ve Kafkasya'ya dair istatistikler sunmamlar Kilikya iin de istatistikler hazrlamlardr. Ermeni Patrikhanesinin 1912 yl istatistiklerinde blgedeki Ermenilerin nfusu 205.050. ve Mslmanlarda 156.000,olarak verilmitir. 1914 yl Osmanl istatistiklerine gre ise, Mslman nfus 405.757 ve Ermeni nfus ise 91.855. olarak verilmitir. McCarthy, a.g.e., s 52-53 1897 ylnda Ermeni sorununa dair Paris'te yaynlanan Sar kitapta "derin incelemeler sonucunda Osmanl lkesinin hibir ilinde Ermenilerin ounlukta bulunmadklar ortaya kar denilmektedir.". Bu kitapta Osmanl Asya'sndaki nfus u ekilde verilmitir. 9.291.346 nfus ile %85 islam, 1.01.612 nfus ile %9 Rum 542.572 nfus ile %5 Ermeni , 93.364 nfus ile %0,8 Musevi ve dierleri. Uras, a.g.e., s 663; ngiliz istatistiklerine gre, Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Mamuretlaziz, Diyarbakr, Sivas, Adana, ve Trabzon nfusunun 6 milyona ulat ve nfusun Millyetlere gre dalm ise u ekilde verilmitir. 913.875'i yani %15'i Ermeni, 663.875'i yani %11'i Hristiyan ve dierleri, 4.453.250'i yani %74' Mslman olarak verilmitir. Uras,a.g.e., s 666.

157

88

Bu istatistik bilgilerin hemen altnda da "Bu blgede Trk ve Krd birbirleriyle mttehid ve mmtezicdirler. Konferans bunu gznnde

bulundurmaldr."159 aklamasna yer verilmitir. Vakit gazetesi de, konferanstaki Ermeni istekleri ile ilgili olarak "...Jurnal Gazetesinde u satrlar yazyor: in en fena ciheti Osmanl topranda Ermenilerin her tarafta ekalliyyette bulunmalardr. Mesela Ermenilerin en ziyade sakin bulunduklar Erzurum vilayetinde 220 bir Ermeniye kar 240 bin Trk ve 130 bin Krt vardr. Bu artlar altnda bir Ermeni idaresi imkanszdr. Bogos ubar, Matin Gazetesi'ne verdii demete tilf Devletleri yannda bulunarak bunu hakkettiklerini sylemitir....."160 eklindeki haberiyle dikkat ekmitir. Ermeniler, gerek Paris Bar Konferans'nda ve gerekse de daha sonraki diplomatik faaliyetlerinde daima nfus durumlar zerinde durmaktaydlar. zellikle Byk Ermenistan'n kurulmas kararlatrlan blgelerdeki Ermeni nfusunu, bu amalarn desteklemek iin gerek d uydurma rakamlarla olduundan fazla gstermekteydiler. Amerika Bakan Wilson'un 8 Ocak 1918'de Amerikan Kongresi'ne sunduu 14 maddelik ilkelerinin Ermenilerin bu yndeki faaliyetlerinin zerinde etkisi olmutu. Wilson Prensipleri'nin 12. maddesinde, nfus ounluu zerinde durularak, milletlerin kendi kaderlerin kendilerinin belirlemesi esas kararlatrlmt. Wilson Prensiplerinin yaynlanmasndan ksa bir sre sonra Ermeniler, 12. maddeyi hareket noktas olarak grmeye balam ve Byk Ermenistan'n

159 160

kdam, 3 Mart 1919, No:7924, s.1 Vakit, 19 Mart 1919, No:505, s.1

89

kurulmasn planladklar blgede youn bir nfusa sahip olduklarn gstermek iin uydurma nfus istatistikleri hazrlamlard. Bu durum, Ermeniler zerinden politika gelitirerek Osmanl topraklar zerindeki menfaatlerini korumak isteyen batl devletler tarafndan da kullanlmt. Ancak pek ok Batl bilim adam, Osmanl topraklarndaki Ermeni nfusunun Patrikhane grevlilerinin iddia ettikleri oranlarda olmadn aklamtr. Francis de Presense, "...en ok gvenilir yazarlar Rus uyruundaki Ermenileri (600-700) bin, ran ah uyruundakileri (300-400) bin, padiaha bal olanlar da (1.200.000) tahmin ediyorlar. Hibir yerde hatta irsi yerlerinin gbeinde, hatta Bitlis, Van, Erzurum illerinde bile Ermeniler halkn ounluu deillerdir. En ok nfuslar olan yerde, rnein (170) bin olduklar Sivas ilinde de, (karlarnda 840)bin slam bulunuyor ki, toplam nfusa oranla ancak %15 olabiliyorlar. Sonu olarak bir il , bir sancak, hatta bir tek bucak bile yoktur ki orada Ermeni nfusu ounluu olabilsin ve Ermeniler, milletleri hesabna, bir ncelik ve stnlk ne srebilsinler." diyerek Ermenilerin Osmanl topraklarndaki nfuslarna dair fikirlerini ileri srer. Yine 3 Kasm 1869'da Fransz

Parlementosu'nda Denis Cochin ve Jaures Osmanl topraklarndaki Ermenilerin genel halkn %13'n tekil ettiini aklam ve bu orann zerinde bir nfuslar olmadn belirtmilerdi161.

Uras, a,g,e, s 145, McCarthy, Patrikhane tarafndan hazrlanan istatistiklerin ayrntl kaytlar olmadn herhangi bir ekilde Kiliseler tarafndan tutulmu bir "yerel kilise kaytlar defterinin "bulunmadn ve Ermeni nfus istatistiklerinde Ermeni nfusunun kendi iindeki blnne ilikin kaytlara rastlanmadn belirterek, bu adan patrikhane istatistiklerinin yzeysel olduunu, ve bu istatistiklerin nasl toplanp derlendii konusunda hibir yetkili makam tarafndan aklama yaplmad zerinde durmutur. McCarthy, bu belgelerin birer polemik yrtme belgeleri olduunu ve Ermeni bamszln desteklemek amacyla yazldn ifade etmitir. Osmanl istatistiklerine ynelik ise u aklamalarda bulunmutur: Osmanl Devlet statistiklerinin Ermenilerin durumunu belirlemek zere, nfusa ilikin bilgiler edinilmesi temel bir gereklilik olduundan, istihbarat sisteminin etkinlii erevesinde (zellikle Abdlhamit Dnemi) hazrlandklarn, bu istatistiklerin Ermenilerin ki gibi birer polemik yrtme belgesi olmak amacyla yaplmadklarn belirtmitir. Yine Osmanl istatistiklerinin zellikle Trabzon nfusuna ait bilgilerde grld gibi bir uydurma belge olmadn ayet byle bir belge olsayd bu ile ait istatistiklerde Ermeni nfusunda yllara gre oluan

161

90

Ermenilerin Anadolu'da zellikle de Dou Anadolu'da aznlkta olduklar, tilf Devletleri yetkilileri tarafndan da bilinmekteydi. Lloyd George'nin u aklamas durumu aklkla gstermektedir. "Ermenistan meselesi glk arz etmektedir, nk nfusu Ermeni olmayan geni bir toprak parasn tarih nedenlerle Ermenistan'a vermek istemekteyiz."162 Ermeniler, Paris Bar Konferans'nda yukarda tahlil etmeye altmz nfus istatistikleri erevesinde pek ok faaliyette bulundular. Ermeni Temsilciler Heyeti, tilf Devletleri temsilcileri ile grerek kurmak istedikleri Byk

Ermenistan projesi iin destek alarak, uygun ortam salamak istiyorlard. Bu amalar dorultusunda Paris'te faaliyette bulunan Zaven Efendi, konferans bittikten sonra Ermeni Mill Meclisi'nde Paris'te yapm olduklar faaliyetler ve grmeler hakknda bilgi vererek, "Lord Cecil, Lord Curzon, yardmcs Lord Harding ve Yunan Bavekile Venizelos ve yksek meclisteki Fransa temsilcisi Cambon ile grmek frsatn elde ettim. zellikle ngiliz ve serbest ngiliz kiliseleri reisleri, dounun Hristiyan ve zulm grm kilisesinin bir reisinin, yani benim, ricalarma byk bir ilgi gsterdiler, ricalarmzn gz nne alnmas konusunda btn nfuzlarn kullandlar."163 eklinde bir aklama yapyordu. Zaven Efendi'nin aklamalarndan da anlald gibi, Paris'te bulunan Ermeni Delegasyonu tilf Devletleri temsilcileri ile pek ok grmede bulunarak onlarn desteini almak istiyordu..

artn verilmemesi gerekeceini, ancak bu blgeye ait Salnmeler incelenirse nfustaki artn hibir kayg duyulmadan verildiinin grlecei zerinde durmutur. McCarthy, a.g.e, s.56-65 162 Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s.79, Gotthard Jaescke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1991, s.42 163 Uras, a.g.e., s 679.

91

Paris Bar Konferans'nda ngiltere, 30 Ocak 1919 tarihinde daha ncede belirttiimiz gibi Mezopotamya ile Ermenistan arasnda tampon bir devlet oluturmak amacyla, Bamsz bir Krdistan fikrini de ortaya att. ngiltere, Bamsz Krdistan projesiyle bir yandan Trkiye ile Ermenistan arasndaki arazinin kontroln elinde tutmak, dier yandan da Musuldaki petrol alanlar zerinde nfuzunu etkin bir hale getirmek istiyordu. Bu konu zerinde almak ve blgedeki ngiliz menfaatlerini temin etmek amacyla 1919 ylnn Ocak aynda Arnold Wilson, blgeye gnderildi. ngilizler, Krdistan projesi dahilinde Dou ve Gneydou Anadoludaki baz Krt airetlerini kkrtmaktayd. zellikle Dersimdeki airetler ngilizlerin youn propaganda faaliyetlerine maruz kald. Bu propagandalar sonunda blgedeki baz airetler isyan ederek, Ermenilerle savaan Trk birliklerini cephe gerisinden vurarak yprattlar164. Ancak ngilizlerin destei ile gndeme gelen Krdistan projesi, ksa bir sre sonra Ermenileri rahatsz etmeye balad. Ermeniler, zellikle Byk Ermenistann kurulmasnn dnld araziden Krdistan lehine dn verilmesinden ekinmekteydiler Krtlerin ou Krdistan snrlarnn ta Erzuruma, Bitlisin kuzeylerine, Van ehrinin varolarna kadar yaylm olarak grmek istiyorlard ve bu ar istekleri pratik uyuma olanaklarna byk lde engel oluyordu.165 Paris'te bulunan Ermeni Temsilciler Heyeti, bir yandan yukarda belirtmi olduumuz ekinceleri tarken, dier yandan da Paris Bar Konferans'na katlan Krt heyetiyle grmelerde bulunuyordu. Pariste Osmanl Liberal Trkler Cemiyeti temsilcisi olarak bulunan erif Paa ile Ermeni Mill Delegasyonu Bakan

Mecbure Erolu, Trk nklap Tarihi Enstits Arivinden Rusa Belgelere Gre Ermeni Meselesi, vesika no:17955, No: 50, 2 Ekim 1919 , Ankara 1999, s.26. 165 Garo Sasuni, Krt ulusal Hareketleri ve Ermeni Krt likileri, Stocholm 1986, s.170.

164

92

Bogos Nubar, yapm olduklar grmeler sonunda 20 Kasm 1919 tarihinde konferansa Bamsz Ermenistan ve Krdistan ynnde ortak bir karara vardklarn bildiren ve Bogos Nubar, H. Ohancanyan ve erif Paann imzalad bir nergeyi sundu. ki grup arasnda varlan bu ortak kararn basna yansmasndan sonra, gerek Ermeniler ve gerekse de Krtler tarafndan karar ciddi ekilde eletirildi. Eletirilerin younlat konu, Ermenilerin bu antlama ile Byk Ermenistan arazisinin baz ksmlarnn kurulmas tasarlanan Krdistan arazisine dahil edilmesine gz yumulacayd. Paristeki Ermenistan Heyeti, tartmalarn younlamas zerine Krt temsilcilerle yaplan bu antlamann hibir surette Ermeni karlarn ve isteklerini olumsuz ekilde etkilemediini ve Ermenistan arazisinden bir dnn sz konusu olmadn aklad166. Ermeniler, bir taraftan Pariste Krt temsilcilerle diplomatik ilikiler gelitirirken dier yandan da Anadoludaki Krt airetleri ile temaslarda bulunarak, projelerini hayata geirmek istiyorlard. Ermenilerin Krt airetleri ile yaptklar bu grmeler, Trk basn tarafndan yakndan takip edilmitir. Albayrak gazetesi Bitlis muhabirinden naklen "ark Anadolu'nun ntizr" bal ile yaynlanan haberinde, bir Krt airet aasnn mektubuna yer verdi. Mektupta, zellikle yabanc kaynaklar tarafndan propaganda amacyla ortaya atlan, blgedeki Krt airetlerinin Ermenilerle anlatna dair haberlerin blge halkn ve Krt airetlerini rahatsz ettii belirtilerek, blge halknn blgedeki durum karsnda hkmetin aciz kalmasn ve konuyla ilgili bir basn faaliyetine giriilmemesini protesto ettiine iaret edilmektedir. Haberin devamnda, blgede yaayan Krtlerin Camia-i Osmaniyeden ayrlmak gibi bir dncelerinin olmadna ve blge halk arasnda

166

Sasuni, a.g.e., s.172.

93

Ermenilerin tehcirden nce ve sonra yapm olduklar zulm ve iddetin her fert tarafndan bilindii belirtilmekteydi167. Ermenilerin Krt airetler ile yapm olduklar grmelerle ilgili, dier bir habere de rade-i Millye gazetesinde yer verilmiti168. Haberde, Patrikhane tarafndan grevlendirilen Baron Hoatur Aa ismindeki bir grevlinin, 30 Austos 1919 tarihli Krt airet reislerine yazm olduu bir mektup zerinde durulmaktadr. Mektup, airet reisleri tarafndan basna verilmiti. Hoator Aa, mektubunda Krtlerin Ermeniler ile bir uzlama iinde olmas gerektii ve bu durumun Krt menfaatleri iin de gerekli olduunu belirterek, Krtlerle Ermeniler arasndaki uzlamann Krtdistan ve Ermenistann bamszl yolunda atlan nemli bir adm olacan ileri srmektedir. Yine ayn tarihli rade-i Millye gazetesinde Hoator Aann mracaat etmi olduu Krt airet reislerinden Hamid Bey, Ali Mirza Bey ve Ahmet Aann 4 Eyll 1919 tarihli cevaplarna da yer verilmitir. Airet Reisleri, Ermenilerin Mslman halka yapt zulm ve basklarn tanklar olduklarn, Mslman halka her trl ktl yapan bir milletle Krtlerin birlikte olmasnn imkansz olduunu bildimilerdi. Haberin devamnda, Airet reisleri, Hoatur Aaya Mslman halk zerinde uyguladklar bask ve eziyetleri dolaysyla kendileriyle mcadele edeceklerini belirterek, blgede Krtler ile Ermeniler arasndaki atmalarn sona ermesi iin de u esaslarn kabul edilmesinin gerekli olduunu bildirmekteydiler: 1-Sulhun tekrarna dein Ermeniler Aras ehrinin arkasna yani br tarafna gemelidirler. 2-Idr havalisini tahliye ve Krt milletine terk eylemelidir. 3- etice-i sulha kadar hibir Ermeni sudan gemeyecektir. Arzularyla bu havalide kalacak yerli Ermeniler bizim tekilat ve emrimize itaad edecektir. 4-Ermenilerin iimizde katiyen silah tama salahiyeti
167 168

Albayrak, 20 Aralk 1919, Say:55, s 2 rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No:9, s 2

94

olmayacaktr

ve

Ermeni

asker

sulhun

neticesine

kadar

bu

havaliye

gnderilmeyecektir. 5-Aras nehrinin arka cihetinde yani Ermeniler iinde kalan slam karndalarmzn can, mal mahfuz kalacaktr. 6-bu erait kabul klnd taktirde tarafeyn taaruz ve tecavz etmeyecek ve sulha intizar eylecektir.169 Ermenilerin, Anadolu'daki Krt airetleri ile yapm olduu bu temaslara Kazm Karabekir Paa da aklamalarnda deinmektedir. 29 Mart 1920 tarihli rade-i Millye gazetesinde Kim Kimi mha Ediyor bal ile yaynlanan bir haberde, Kazm Karabekir'in Ermenilerin Mslman halk zerinde yapm olduu bask ve katliamlarna dair yapm olduu aklamalar yer almtr. Paa, Ermenilerin Anadolu topraklarnda yapm olduu bask ve zulmlerini anlattktan sonra, Bamsz Ermenistan iin Ermenilerin Krtler ile yapmak istedikleri anlamalar zerinde de durarak, Anadolu topraklarnda yaan Krtlerin erif Paa ve Ermeni temsilcilerinin iddia ettikleri gibi bir Krdistan kurmak fikrinde olmadklarn ve Osmanl Devleti'nden ayrlmak istemediklerine dikkat ekmektedir. Paris Bar Konferans'na katlacak olan Ermenistan Heyeti, konferansa katlmadan nce Galatadaki Ermeni Kilisesinde bir komisyon kurarak, Pariste Trklerden isteyecekleri tazminat konusunda kararlatrmt. Ermeni Temsilciler Heyeti, Pariste Trklerden yaklak olarak 19 Milyar Frank tutarnda bir tazminat talebinde bulundu. Bu konuyla ilgili olarak Albayrak gazetesinde, Vakit gazetesinden naklen "Ermeni Umur-u Maliye Komisyonu" balkl u habere yer verilmiti: stihbaratmza nazaran bir mddetden beri Galatada vazifesi harb

169

rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No:9, s.2; Ermenilerin blgedeki Krt airetlerini kkrtmak amacyla blgeye gnderdikleri Hoador Aa ile airet reisleri arasndaki bu yazmalar ve Hoador Aann faaliyetleri ile ilgili olarak basnda kan haberler, ariv belgeleri ile paralellik gstermektedir. Erolu, a.g.e., Vesika No: 17973, No: 81, 29 Aralk 1919, s.28; yine Rus Ariv belgelerinde Ermenilerin Krt airetlerini kendileriyle anlamalarn salamak iin Kars, Idr,

95

esnasnda vuku bulan zararlardan Ermeni kavminin hissesine den miktarn tespit ederek, Trk hkmetinden talep edilmek zere Paris Sulh Konferansna arz etmekdir.170 ynnde bir habere yer verildi.Yine ayn gazetede, daha nce Osmanl Devleti hizmetinde alan baz Ermeni devlet memurlarnn nemli baz belgeleri bu komisyona vermeleri eletirilerek, durumun meslek ahlak asndan ho

karlanmayacak bir davran olduu belirtilmektedir. 4 ubat 1920 tarihli kdam gazetesinde de Ermeni Patrikhanesinin yetim kalan pek ok Ermeni ocuk iin ve sava srasnda uradklar zararn telfi edilmesi amacyla, Osmanl Devletinden tazminat isteinde bulunulduuna dair bir haber yer almt. Ayn gazetenin 7 ubat 1920 tarihli nshasnda, Ermeniler ve Tazminat bal ile yaynlanan bir haberde de, tehcir srasnda Ermenilerin mallarnn devlet memurlar tarafndan kaydedildii belirtilerek, bu mallarn bedelinin Patrikhane tarafndan Osmanl Devletinden talep edilecei zerinde durulmaktadr171. Paris Bar Konferans'nda Ermeni Temsilciler Heyeti'nin zerinde durduu nemli konulardan bir de Ermenistann snrlar meselesiydi. Paristeki iki farkl Ermenistan Heyetinin Byk Ermenistan snrlar zerinde anlamalarndan sonra, bu anlama dorultusunda konferansa katlan milletlerin onaynn alnmas iin almalara baland. Ermenistann snrlar meselesi ile ilgili olarak alnan kararlar, hem Anadolu hem de stanbul basn tarafndan yakndan takip edilmekteydi. Bu konuyla ilgili haberler ya Paris kaynakl idi ya da Ermeni gazetelerinden alnyordu. Amerikada bulunan Ermenilerin (Mill Ermeni Birlii) snrlar hakkndaki grlerini ieren haberler de Amerikan basnndan naklen verilmekteydi. Nitekim

Nahcivandaki airetlere yiyecek, tohumluk buday,vb kaydedilmitir. Vesika No: 17964, s.33. 170 Albayrak, Say:52, s 2 171 kdam,7 ubat 1920, Say:8255, s.2

malzeme

yardmnda

bulunduklar

96

Hadisat gazetesi, Evvela Ermenistann payitaht Ermenistann merkezinde Kara ve Akdenizler arasnda olmaldr. Saniyen bir Fransz mhendisi tarafndan tertip edilen plan mucibince yaplm olan Amerika payitaht Washington ehri misll, Ermenistan payitaht olmak zere bsbtn yeni bir ehir ina edilmelidir.172 Ermenistan snrlar ile ilgili bu habere yer vermiti. Pariste bulunan Ermeni Temsilciler Heyeti, diplomatik faaliyetlerine devam ederken, Patrik Zaven Efendi de, bu diplomatik faaliyetlerin dier bir ayan srdrmekteydi. Zaven Efendi, hem Anadoluda hem de Pariste faaliyetlerde bulundu. Trk basnnda Zaven Efendi'nin almalar ve Ermenistan ile ilgili aklamalarna, ayrntl bir ekilde yer verilmitir. 9 Haziran 1920 tarihli kdam gazetesinde Patrik Zaven Efendi'nin Seyahati bal ile yaynlanan bir haberde Zaven Efendi'nin baz Ermeni gazetelerinde yapt rportajlara yer verilmiti. Zaven Efendi, Jogorti Seyn gazetesiyle yapt rportajda Pariste Ermeni din adam ile Ermenistann snrlar hakknda ngiliz ve Fransz temsilcilerle yapm olduu baz almalar ile bilgi vermektedir. Zaven Efendi, konferansta Kilikyann Ermenistan arazisine dahil edilmesi noktasnda u aklamada bulunmutu: Bu babda Fransa ve ngiltere tarafndan henz bir karar- kati verilmemi olsa gerektir. Belki kati-i mezkure baz mesail-i muallaka hal ve tasviye edilinceye kadar birka sene muhtelif bir idare altnda kalacaktr. Bu hesabca Ermeniler siyaseten drt ksma taksim edilmi oluyor: evvela Kafkas Ermenistan, saniyen Trkiyeye terk olunan vilayetteki Ermeniler, salisen Kilikya ve rabien hem hudud memleketlerinin Ermenileri173

172 173

Hadisat,17 Haziran 1919, No:168, s. 1 kdam, 16 Mays 1920, Say:8353, s.1den Jogorti Seyn gazetesi

97

Bir kamuoyu oluturmak ve tilaf Devletleri'nin desteini salamak ynnde alan bir dier Ermeni din adam da Katogigos tarafndan murahhas sfatyla Amerikaya gnderilen (Yeskiyus Horan Muradikyan) dr. Muradikyan, Amerikada zellikle Ermenistan snr meselesini grmek ve Amerikann konu karsndaki tavrn yakndan takip etmek zere grevlendirilmiti. Murdakyan, Juguvert Jamanak gazetesi ile yapt bir rportajnda Amerikann Ermenistan snrlarnn tespit edilmesi amacyla, blgeye tarih ve corafya alanlarnda uzman kiilerden oluan bir komisyon gndereceini bildirmiti. Muradakyan, Trabzon meselesi hakknda da Wilson ile bir grme yaptklarn belirterek, Wilson nezdinde vuku bulan mracaatlarda Trabzon meselesi de var idi ise de ihtiyaren Trabzon iin israr etmeyeceimiz resmen Amerikaya bildirilmitir. Bunun sebebi de malumdur. demitir174. Ermeni din adamlar, Paris Bar Konferans'nda Anadoluda olumakta olan Mill direni aleyhinde de faaliyetlerde bulunmulard. 19 Ekim 1919 tarihli rade-i Millye gazetesinde Rum ve Ermeni Patrikhane grevlilerinin Avrupada, Anadoludaki hareketin Hristiyan halka zulm ve bask yapt ynndeki aklamalar ve bu dorultudaki propaganda faaliyetleri zerinde durmaktayd. Haberde, her iki patrikhanenin bu tarz propaganda faaliyetlerinin amacnn Hareketi Millyeyi bat kamuoyuna olumsuz bir ekilde tantmak olduu belirtmekteydi. Yine rade-i Millye gazetesinde, Ermenilerin bu yndeki diplomatik faaliyetleri zerinde durularak, Zaven Efendinin, Paris Bar Konferans'nda Anadoludaki Mill hareketin Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyan halka bask yapt ynndeki aklamalarna yer verilmiti. Gazete, bu propaganda faaliyetleri karsnda

174

kdam, 11 Eyll 1920, Say:8451, s.1

98

Anadoludaki "Hareket-i Millyenin" amacn belirten eitli haberlere yer vererek, Ermenilerin iddia ettikleri gibi bir durumun sz konusu olmadn vurgulamtr. Hareket-i Millyenin hedef ve gayesi cihann malumu olmutur. Harici ve dahili tehlikeler karsnda hukuk-u tabiyesiyle mukaddesatnn temin-i istihsali in birlemektir., ...... Hareket-i Millyenin (istihdaf) ettii gayelerden en birincisi bu memleketde teri-i hayat eden bilcmle anasrn husul- emniyet ve saadetlerini tekil etmektir.175 rade-i Millye gazetesinin konuyla ilgili bir baka haberinde de, Vilayet-i arkiyede bir Ermenistan tekili in alan ve maalesef Ferid Paa gibi bir Trk Sadrazam da kendi daire-i emellerine (.........) muvaffak olan Ermeni tekilatnn bu maksad- Milllerinin hsran karsnda harekat- Millyemizi anasr gayr-i mslm alehdarl (aibedar) gstermek zilletine dmeleri pek tabidir.176 ynnde aklamalarda bulunulmaktayd. Bu haberin devamnda, Anadoluya gelen pek ok heyet tarafndan da "Hareket-i Millyenin" Hristiyan halka kar bir katliamda bulunmadnn tespit edildii vurgulanarak, Dou Anadoluda

aratrmalarda bulunan General Harbord Heyeti'nin tespitleri zerinde durulmutu. rade-i Millye gazetesinin 29 Eyll 1919 tarihli nshasnda da, Ermenilerin konferansta yapm olduklar bu iddialar karsnda, konunun aydnla

kavuturulmas iin, Anadoluya Amerikadan tarafsz bir heyetin gnderilerek, eitli aratrmalarn yaplmas teklif edilmekteydi. Haberde, bu heyetin blgeyi ziyaret etmesi durumunda, asl bask ve zulmlere kimlerin maruz kaldnn grlecei de belirtilmiti. Paris Bar Konferans'nda Trk bar esaslarnn belirlenmesi noktasnda, tilf Devletleri arasnda ciddi tartmalar yaand. zellikle boazlar ve stanbulun
175 176

rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No:9, s.1 rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No: 9, s.1

99

durumu tartmalarn odak noktasn oluturmaktayd. Nitekim Osmanl Devletinin Asya topraklarnn paylam noktasndaki tartmalarn uzamas, konunun 20 Mart 1919da Drtl Konseye gtrlmesine sebep oldu. zellikle ngiltere ve Fransa arasdaki rekabet, anlamay imkansz hale getiriyordu. stanbul ve boazlar bu iki devlet arasndaki tartmann ve kar atmalarn merkeziydi. Nitekim Trk bar esaslar, Pariste belirlenemeyecek ve Trk sorunu Londra (12 ubat-10 Nisan 1920) ve San Remo (18-26 Nisan 1920)daki konferanslarda da tartlacaktr. Paris Bar Konferans'ndaki Trk bar ile ilgili tartmalar, ok ayrntl haberlerle olmasa da zellikle stanbul basn tarafndan yakndan takip edilmekteydi. 7 Temmuz 1919 tarihli kdam gazetesinde Fransz Lyon gazetesinden naklen yaynlanan bir haberde, konferansta en ok tartlan konunun Trkiye meselesi olduu ve bu soruna bir are bulunamad, Birleik Devletler sayesinde gndeme getirilen manda sisteminin de problemi zemedii ifade edilmekteydi177. Ayn tarihli ngiliz mandas yanls Alemdar ve Peyam- Sabah gazeteleri de, konferansta yaanan bu tartmalar zerinde durmaktayd. Ancak her iki gazetede konferansta ortaya atlan manda sisteminin problemi zeceine inanmaktaydlar. Tabiki bu manda ile kast edilen ngiliz madas idi.

2.3.Ermeni Faaliyetleri Karsnda lk Tepkiler Mondros Mtarekesi'nden hemen sonra mtareke artlarna gre Osmanl ordular terhis edilmi, ksa bir sre sonra da tilf Devletleri'nin haksz igalleri balamtr. Bu ortamda zellikle Byk Ermenistan'n kurulmasnn dnld Anadolu topraklarndaki Trk halk, ordunun da terhis edilmesi ile Ermenilerin bask

177

kdam, 7 Temmuz 1919, Say:8048, s.1den Llyon gazetesi

100

ve zulmlerine marzu kald ve ksa sre iinde tekilatlanmaya balad. Bu tekilatlanmalardan ilkine, Elviye-i Selse (Kars, Ardahan ve Batum)'da

rastlamaktayz. 1877-1878 Osmanl Rus sava sonunda Kars, Ardahan ve Batum Ayastefanos Antlamas (3 Mart 1878) ile Rusya'ya braklmt. Blge halk, yaklak 40 yl Rus hakimiyetinde kaldktan sonra, 3 Mart 1918'de imzalanan Brest Litovsk Antlamas ve bu antlamann mterek metninin 4. maddesi gereince, 12 Haziran 1918'de yaplan plebisit ile tekrar Osmanl hakimiyetine gemiti178. Ancak blgenin bu durumu ksa sre sonra imzalanan Mondros Mtarekesi ile tekrar deiti. Mtarekenin blge ile ilgili 11. ve 15. maddeleri ile ile blge tilf Devletleri igallerine ak hale geldi179. mzalanan mtareke ile Osmanl Devleti Kafkasya'da 1914 ylndaki snrlarna ekilmekteydi. Kafkasya'daki Osmanl birliklerinin terhis edilmesi, Kars, Erzurum, Nahcivan, Batum, Ardahan ve civarn Ermeni ve Grc taarruzlar karsnda savunmasz brakt. Ancak blge halk bu durumu kabullenmeyerek, hemen harekete geti. 5 Kasm 1918'de Kars ve havalisinde "Kars slam rs" adyla mill bir hkmet kuruldu. Bu hkmete, blgeden ekilmesi gereken Trk ordusundan baz grevliler de yardm ederek hkmeti desteklemitir180.

Esin Day, Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selse Meselesi, Erzurum 1997, s.2; Jaescke, a.g.e., s.42. 179 11. madde, ran'n kuzey batsndaki Osmanl kuvvetlerinin harpten evvelki hudut gerisine ekilmesi hususunda evvelce verilmi olan emir derhal icra edilecektir. Maver-y Kafkasya'nn evvelce tahliyesi emredildiinden, geriye kalan ksmn da tilf Devletlerince, blgedeki durum tetkik edildikten sonra, talep edilirse tahliye edilecektir. 15. madde, ile de btn demir yollarna tilf Devletleri kontrol zabitleri memur edilecektir, art konmutur. Bu demiryollar hattna Osmanl denetiminde bulunan Gney Kafkasya demiryollar da dahil edilmitir. Tabi bu maddeye Batum'un igal edilecei ve bu duruma da Osmanl Devleti'nin kar kmayaca artlar da eklenmitir. Bu maddelere mtarekenin 7. maddesi de eklenince tilf Devletleri Anadolu topraklar zerinde olduka geni bir hareket zgrlne sahip olmutur. bkz., Ali Fuat Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s.71. 180 Blgedeki orduda grevli olan Hilmi Uran, Kars Mill rs kurulmadan nce Fahrettin Erdoan' ararak ona "Arkada biz ekilip gidiyoruz. Btn halknz kongreye davet ediniz, Kars'ta kendi hkmetinizi kurarak Mill tekilatnz idare iin ele aln"tavsiyesinde bulunmutur. Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinden Hatralarm, stanbul 1954, s.166.

178

101

Kars slam r'snn kuruluundan ksa bir sre nce blge halk, 9. Ordunun blgeyi tahliye etmesi gerektii haberleri karsnda, derhal harekete geerek ilk nce Ahska, Ahlkelek ve Gmr civarnda 29 Ekim1918 tarihinde "Ahska Hkmet-i Muvakkatas"adyla yerel bir hkmet kurdu. Hkmet temsilcileri, hem 9. Ordu komutan Yakup evki Paa hem de 3. Frka Kumandan Halid Beyle grerek, ordunun blgeyi terk etmemesi gerektii ynndeki dncelerini bildirdi. Ahska Hkmet-i Muvakkatas, 30 Kasm 1918 tarihine kadar blgeyi Ermeni ve Grc taarruzlarna kar korudu ve bu tarihte de Kars'taki slam r's ile birleti. Blgedeki dier bir hkmet 3 Kasm 1918 tarihinde kurulan "Aras Trk Hkmeti"'dir. Blge halk yaklak 40 yllk Rus igalinden yeni kurtulmutu, ancak Trk ordusunun mtareke artlarna gre geri ekilmek zorunda olmas, blgeyi kendi kaderiyle babaa brakyordu. Blge halk, bu durum karsnda hkmetlerini kurarak, Ermeni ve Grc taarruzlarna kar mcadele etti. Aras Trk Hkmeti de 30 Kasm 1918'de Kars slam r's ile birleti181. Kars slam ra's blgede kurulmu olan en etkili tekilat idi. r yeleri, tekilatn kuruluundan hemen sonra etraf sancak ve kazalara haberler gndererek, ilk toplantnn 14 Kasm 1918'de yaplacan bildirdi. Bu Birinci Kars Kongresi'nde, Pirolu Fahrettin Bey'in reislii altnda 8 kiilik bir Muvakkat heyeti ve bakanln Kepeneki Emin Aa'nn yapaca "Mill slam ras Merkezi Umumisi" ad ile mahall bir hkmet kuruldu182. Hkmet yeleri, bir yandan blgeden ekilmekte olan ordudan asker binalar ve mstahkem mevkleri alp, daha iyi almak iin uygun ortam salamaya alrken, dier yandan da Kars sancak ve kazalar ile

Bu iki hkmet hakknda geni bilgi iin bkz., Ahmet Ender Gkdemir, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti, Ankara 1998,s.35-62. 182 Fahrettin Krzolu, "Cenub-i Garb Kafkas Cumhuriyeti (Kars Mill-r Hkmeti)", Trk Kltr Dergisi, Say:72 (Ekim 1968), s.957.

181

102

Ahska, Artvin ve Batum sancak ve kazalarnda da merkezi Kars'ta olan Mill r'nn belerini at183. r temsilcileri, 9. Ordu Kumandan Yakup evki Paa ile de temaslarda bulundu. Paa, hkmet yelerine silah ve dier malzemeler iin yardmda bulunmutur. 30 Kasm 1918 tarihinde Ordubd, Nahivan, Kamerli, Srmeli, Serdarbd, Dou reel, Ahska ve Ahlkelek blgelerinden yaklak 60 kadar temsilcinin katlmyla Kars'ta yaplan kinci Kars Kongresi'nde, hkmet merkezinin Kars olduu ve Mill r Hkmeti'nin kurulmas oy birlii ile kabul edildi. Bu ilk toplantda, 12 kiiden oluan bir ynetim kurulunun da oluturulmas kararlatrlarak, hkmet bakannn Cihangirolu brahim (Aydn) olmas karara baland184. Bu arada Ermeniler blgedeki gelimelerden rahatsz olmu ve Ermenistan Hariciye Nezareti, 21 Kasm 1918'de Erivan'da bulunan Osmanl siyasi ve asker temsilcisi Ferik Mehmet Ali Paa'ya mracaat etmitir. Bu grmede Ermeniler, Ferik Mehmet Ali Paa'ya blgedeki Mslman ve Trklerin hasmne faaliyetler iinde olduklarnn duyulduunu, bu gelimelerin Ermenistan'dan gelecek olan muhacirler arasnda heyecan yarattn ve durum karsnda Ermeni muhacirlerin nefislerini korumak iin silahlandklarn bildirmiti. Ferik Mehmet Ali Paa, Yakup evki Paa'ya mracaat ederek blge hakknda bilgi aldktan sonra, Ermenistan Hariciye Nezaretine, blgede Ermenilere ynelik bir faaliyetin olmadn asl blgedeki Ermenilerin silahlandklarn, bu durum karsnda Trk ve

Gkdemir, a.g.e, s.66. Hkmet yeleri unlardr: Kars'l Cihangirolu Hasan Be, Divrili Pirolu Fahrettin Be, ldrl Dr. Esad Be, Akbabal Hac Abbasolu, Kerbely Mehmet Be, Karaantal Hacolu Ahmet Be, Molla Bilal Be, revanl Ahundolu Taki Be, Idrl Ali Beolu Mehmet Be, Gmrl Halcolu Yusuf Be, Borkal Kepeneki Emin Aa, Kazmanl Ali Rza Be, Diorlu Camdanl Airet Reisi Maksud Aaolu Hasan Aa ayrca Hkmet muavinliine Kepeneki Emin Aa, Umumi Katiplie de Kami Be seilmitir. bkz., Erdoan, a.g.e, s.169.
184

183

103

Mslman halkn da muhtemel bir Ermeni taarruzu karsnda kendilerini korumak amacyla silahlandklarn bildirdi185. Ermenistan Hkmeti, tilf Devletleri'nin de desteini alarak Erivan'n gneyinden ran snrna kadar olan blgeyi kontrolleri altna almak istemekteydi. Bu blge iindeki en stratejik mevki r Hkmeti'nin bulunduu blgeydi. Kasm ve Aralk 1918'de Sassun ve Mu'lu Sonyat, Trkiye'den kaan Ermenilerden tekil ettii etelerle harekete geerek Mslman kylerine basknlar dzenledi ve ky halkndan baz aileleri kararak, yerlerine 15.000 kadar Ermeni muhacir yerletirdi.186 Kars ve civarnda bu gelimeler yaanrken, Batum halk da Grcistan taarruzlar karsnda bir savunma hatt oluturmak iin faaliyete geti. Bu arada 1 Aralk 1918'de ngilizler, Batum'a aratrma yapmak amacyla bir nc birlik gnderdi ve ksa bir sre sonra da 24 Aralk 1918'de de 7000 kiilik bir asker kuvvetle Batum'u igal etti. Bu gelimeden ksa bir mddet nce, 4 Aralk 1918'de 3. Frka, Ahska'y tahliye ederek, Ardahan tarafna ekildi187. Bylesine kark bir ortamda, Grcler Ahska'y igal etti. Blgedeki Trk ordusunun ekilmesiyle, Ahlkelek de Ermeniler tarafndan igal edildi. Bu durum Grclerle Ermeniler arasnda tartma konusu olmu ve bu tartma ksa sre iinde iki lke arasnda savaa neden oldu. Aslnda Batum, Ahska, Ahlkelek Mill r Hkmeti snrlar iindeydi. Bu savala birlikte blgede ciddi bir kargaa balad. ngilizler, Mondros Mtarekesi'ne gre 11 Kasm 1918'de Kars'a bir heyetle gelmi ve 9. Ordudan mstahkem mevkleri alarak, 26 Kasmda da Kars kalesi'ni

185 186

Gkdemir, a,g,e, s.67. Gkdemir, a.g.e., s.74. 187 Erdoan, a.g.e., s.164-169.

104

"Mill slam rs"na teslim etti188. Blgedeki bu scak gelimelerden sonra 3. Frka Kumandan Halid Bey'in bakanlnda, 5 Ocak 1919 tarihinde Ardahan'da I. Ardahan Kongresi yapld189. Ksa bir mddet sonra Ardahan'da, 7-9 Ocak 1919 tarihinde II. Kongre yapld. Bu kinci kongreye, ilk kongreye katlan 8 kii dnda Mill r'dan 12 kii daha katld190. Kongrede, tm rlarn bir araya getirilerek, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti-i Muvakkata-i Millyesi'ni kurmak zere Kars'ta byk bir kongre toplanmas kararlatrld. Bu karara ilaveten, bir asker tekilat kurularak Ermeni ve Grc saldrlarnn nlenmesi, basn yolluyla zellikle Trabzon'da kan stikbal ve kbal, Batum'da Sada-y Millet, Erzurum'da Albayrak gazetelerinde, blgeyle ilgili haberlere ve resm belgelere yer verilerek, Mill haklarn tantmnn salanmas kararlatrld. Elde bulunan silahlarn kesinlikle ngilizlere teslim edilmemesi ynnde de kararlar alnd. Ardahan Kongresi'nin yapld gnlerde ngiliz Kumandan Walker, 16 Ocak 1919'da Gmr'de Ermeni Dileri Bakan Tigranyan ile bir araya geldi. Tirgranyan, bu grmede Walker'a Osmanl Devleti'nin 1914 ylndaki snrlarna kadar ilerleme isteklerini bildirdi Ancak Walker, Ermenilerin bu isteini kabul etmeyerek, Kars'ta asker ynetimin ngilizlerin denetiminde olacan, sivil ynetimin ise Ermenilere

Krzolu, a,g,m, s.958-959. Bu kongreyi dzenleyen 8 kiilik heyetin dier yeleri unlardr: Dr Hakk Cenap, Dr Abidin (Aackolu), Dr Fuat Sabit, Filibeli Hilmi, Baytar Kaymakam Arif, Ebulhindili Kseolu Cafer (Erkan), Ardahan Kaymakam Haimolu Rasim(Acar); Kongrede alnan kararlar unlardr:1Devletimize ngilizlerin dikte ettirdii Mondros Mtarekesi artlarn, eitli sebep ve bahanelerle tatbik ettirmemek, 2-Eldeki silahlar teslim etmek yle dursun, dmanlarla arparak yeniden silahlanmak iin her areye bavurmak, 3-Yeni kurtulmu olan Ahska ve Elviye-i Selase'yi tekil eden topraklarmzla birlikte, boazlar alan, limanlaryla demiryollar igal edilen Anavatan da kurtarmak iin, geni lde tekilat kurup zafere ulancaya kadar ylmadan, feragat ve tesantle almak, 4-Derhal Mill r Hkmeti blgeleri temsilcileriyle Ardahan'da yeni bir kongre yapmak Albayrak, 10 Ocak 1919, Say: 54, s.1 190 Kongreye yeni katlan ahslar unlardr: Osman Server, Mehmed Ali Be, Dr. Esad Be, Cihangirolu brahim Be, Yusuf Ziya Be, akirolu Ahmed Be, Mehmed Ramiz Be, Haimolu Rstem Be, Cihangirolu Hasan Be, Afzal Be, Ali Rza Be, Akbabal Hacbabbasolu Kerbelayi Mehmed Be,, Albayrak, 15 Ocak 1919, Say: 57, s.2; Krzolu, a,g,m, s.959.
189

188

105

devredileceini bildirdi191. Walker, 7 Ocak 1919'da Kars'a gelerek, Yakup evki Paa ile de grt. Bu grmeden sonra Walker, Gmr'ye dnerek Kars ( ngiliz) asker valiliindeki Ermeni ynetiminin rol konusunda Ermenistan ile bir antlama yapt. Bu antlama ile; Ermenilerin Kars'ta bir jandarma kuvveti bulundurmalar kararlatrlyor ve Trk birlikleri geri ekildike bu asker birliklerin ilerlemelerine ortam salanyordu. Antlamadan ksa bir sre sonra Walker, Yzba Clive, Erington Temperley'i Kars ngiliz asker valiliine tayin etti. Hovannes Kachazununi

Kabinesi'nde de grev alm olan Stephan Korganian' da sivil vali olarak seilmesi iin aday gsterdi. Walker'n plan dorultusunda, 13 Ocak 1919'da 200 kiilik bir ngiliz mfrezesi nezaretinde ngiliz asker valisi Temperley, yaklak 60 kadar Ermeniden tekil edilen hkmet heyeti, ngilizlerin stanbul'daki karargahnn Kurmay Bakan General Beach ynetiminde Kars'a geldi192. ngiliz birlikleri, Kars'a geldikten sonra general Beach ve asker vali Temperley, Mill r Hkmeti temsilcileriyle grerek, ngiltere Hkmeti adna Ermeni Korganof'un Kars valisi tayin edildiini ve kendisine itaat edilmesi gerektiini bildirdi. Hkmet temsilcileri, halknn tamamnn Mslman ve Trk olan bir blgenin Ermeni ynetimi altna girmeyeceini, bir Ermeni valinin tayin edilmesinin blge halknn gz gre gre Ermeniler tarafndan katledilmesine gz yummak olduunu belirterek, bir Ermeni valiyi asla kabul etmeyeceklerini belirtti. Hkmetin konuya ilgili olarak hazrlad bir nota da bu heyete bildirildi. Notada, genel hatlaryla Elveye-i Selase'de ounluu tekil eden bir hkmetin kurulduu, blgede ngilizlerin komutan ve erlerinin kabul edildiinin, ancak bu kadar Mslman ve Trk kan dken

191 192

Albayrak, 20 Ocak 1919, Say: 60, s.1 Erdoan, a.g.e., s.177

106

Ermenilerin blgeye kabul edilmeyecei zerinde durulmaktad193. Blge halk ve Hkmetin bu direnii karsnda General Beach, kendileriyle birlikte getirdikleri Ermeni birliklerini geri gndermek zorunda kald. ngiliz yetkililer nnde baarl bir snav veren Mill r temsilcileri, Ardahan Kongresi'nde de kararlatrld zere 17 Ocak 1919'da sancak ve kazalardan gelen 131 delegenin katlmyla, Byk Kars Kongresi'ni toplad. Kongre sonunda, Mill r Hkmeti'nin tm belerinin birlemesi ile Cenb- Garb Kafkas Hkmeti Muvakkata-i Millyesi (Gneybat Kafkas Geici Mill Hkmeti) kuruldu. Bu hkmet, Ahska, Ardahan, Oltu, Kazman, Idr, avat, Nahcivan gibi olduka geni bir alanda etkindi. Hkmet bakanlna Cihangirolu brahim (Aydn) Bey getirildi194. Yeni hkmetin ilk toplantsnda, 18 maddelik bir anayasa da kabul edildi195. Hkmet bu ilk toplantsndan sonra, Batum'a Tiflis'e, Erzurum'a ve stanbul'daki tilf Devletleri temsilcilerine birer heyet gndererek, kurulan yeni hkmetin amalar, blgedeki Ermeniler ve Trklerin nfus durumlar hakknda bilgiler verdi. Hkmetin resmi yayn organ Batum'da kan Sada-y Millet gazetesi idi. Bunun dnda, Erzurum'da karlan Albayrak ve Trabzon'da yaynlanan stikbal gazeteleri de hkmeti desteklemekteydi. Albayrak gazetisinde hkmetle ilgili olarak u habere yer verilmiti: "Mill Meclis halklara kendi kaderlerini serbeste tayin etme hakk tanyan Wilson Prensiplerine dayanarak, Kafkasya'nn

gneybatsnda kalan topraklar, buralarda yaayan halklarn meru mlk sayar.

Albayrak, 20 Ocak 1919, Say: 60, s.2 Fahrettin Krzolu, "Cihangirolu brahim Aydn (1874-1948)'daki Milli Mcadele'de Kars ve Atatrk ile lgili Belgeler", Belleten, (Ocak-Nisan 1984), Cilt:XLVIII, Say: 189-190, s. 109-165. 195 Albayrak, 20 Ocak 1919, Say:60, s.1, ayrca bkz., Fahrettin Krzolu, Kars Tarihi, stanbul 1953, s.557.; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1952, s.486-487.; Fahrettin Erdoan, a.g.e., s.184.
194

193

107

Buna delil olarak gsterilebilecek tarihi ve tarih ncesi haklar bir yana bu insanlar bu topraklara menfaat bayla da baldrlar..."196 Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti'nin kurulmas, komu hkmetlerden Ermenistan ve Grcistan' rahatsz ettti. Ermenistan Dileri Bakan Tigranian, Vali Karganof ve arkadalarnn geri gnderilmesini protesto ederek, tilf Devletleri temsilcilerine protesto telgraflar gnderdi. Bu telgraflarn birinde:"Trk kuvvetleri Ermenistan' skboaz etmektedir. ttihatlarn Ermeni halkn yeryznden silmeye azmettikleri konusunda verdikleri kararlar iyice anlalmaldr."197 ynndeki baz iddialar ileri srlmekteydi. Hkmet, bu gelimelerden ksa bir mddet sonra hkmet snrlarnn tespit edildii bir Hududnme yaynlad. Bu belgeye, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti'nin son nfus istatistikleri de eklenmiti. Burada "genel nfus 1.738.478 olarak belirtilmitir. Bunun toplam, 1.534.824'n Trk slam nfusu,227.324'n de blgede meskun olan Rus, Rum,Malakan gibi aznlk nfusun tekil ettii belirtilmitir."198 Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti, kendisini tantmak ve Paris Bar Konferans'na katlp hkmet snrlar dahilindeki arazide ounluun Trk ve Mslman halka ait olduunu ve blgenin asrlardan beri Trk yurdu olduunu belirtmek amacyla stanbul'a temsilciler gndererek bunlar maddi ynden de destekledi. Paris Bar Konferans'nn devam ettii gnlerde, Hkmet temsilcileri, konferansa Hilali Ahmer (Kzlay) tekilat vastasyla katlarak, Ermenilere verilmesi gndeme getirilen blgede, nfusun ounluunun Trklerden olutuunu

196 197

Albayrak, 18 Ocak 1919, Say:58, s.1 Gkdemir, a.g.e., s.99. 198 Bu Hududnme hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Erdoan, a.g.e, s.261-262; Krzolu a.g.e, s.27.

108

srarla belirterek, Wilson Prensipleri'ni hatrlatt. Ermeniler, gerek Paris'te ve gerekse daha sonraki Londra ve San Remo grmelerinde Vilyt- Sittede ounlukta olduklarn iddia etmekteydiler. Bu iddialarn desteklemek amacyla, Kilikya ve Dou Anadoluda ounluu salamak iin bu iki blgeye Kafkaslardan Ermeni aileler getirerek yerletirdiler. Cenb-i Garb Kafkas Hkmet, Paris Bar Konferans'na protesto mektuplar da gnderdi. Albayrak gazetesinin 10 Ocak 1919 tarihli nshasnda yer verilen bu mektuplarda, Vilyt- Sittede Mslman halkn ounlukta olduu vurgulanarak, blge halknn Trk topraklarndan ayrlmak istemedii ynndeki kararlln gsteren raporlara yer verilmekteydi. Kars ve civarnda bulunan ngiliz birlikleri, hkmet kurulduunda herhangi bir tepki gstermedikleri halde hkmetin faaliyetlerini genileterek, hem asker hem de diplomatik ynlerden harekete gemesi ngilizleri rahatsz etmiti. ngiliz

komutan Temperley, hkmet yetkililerine tekrar mracaat ederek, Ermeni mltecilerin Kars'a gelip yerlemelerine izin verilmesini ve bu duruma

direnmemeleri gerektiini belirtti. Gerek yeni hkmet ve gerekse de halk bu teklifi kabul etmeyerek, byle bir durumda Ermenileri Kars'a sokmayacaklarn ve sava gze alacaklarn belirtti. Hkmet, bir yandan ngilizlerle mcadele ederken, dier yandan da 1 Mart 1919 tarihinde Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti Parlamentosu'nu att. Hkmetin faaliyetleri karsnda ngilizler, Temperley'inin Trklere kar lml davrandn dnerek, Temperly'in yerine blgeye, General Verney Asser'i tayin etti. Asser'in direktifleri dorultusunda Kars'a yerlemek zere 5000 Ermeni, 3 Mart 1919'da blgeye hareket etti. Blge halk ve Hkmet bu duruma kar kt. Byyen olaylar karsnda yeni vali, olaylar yattrmak iin Ermenilerin ehre

109

girmeyeceini syledi. Ancak blgedeki ngiliz birlikleri kendi niformalar altnda pek ok Ermeniyi hkmet snrlar iine sokmutu. ngiliz yetkiler, hkmetin kuvvetini krabilmek iin yerli airetleri hkmetten ayrmak iin eitli propaganda faaliyetlerinde de bulundu199. Hkmet ve blge halknn Ermenileri kabul etmemesi ve ngilizlerin basksna ramen, Kars'ta bulunan buday stoklarnn teslim edilmemesi zerine, Kars ve civarna yerlemek iin bekleyen Ermeni mlteciler, olduka zor durumda kald. Ermenilerin Kars'a alnmamalar zerine, Ermeni Hkmeti temsilcileri de birka kez Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti yetkililerine mracaat etmiti. Albayrak gazetesinin 15 Mart 1919 tarihli nshasnda yer verilen bu mracaatlarn birinde, "Ermeniler tarafndan katliamn yalnz Trkiye dahilindeki slamlara yapldn, Kafkasya'daki slamlara katliamn Rumlar tarafndan icraa olunduu syleyerek, asl sulu olan Rumlarn memleket dahiline kabul olunarak, Ermenilerin niin kabul edilmedikleri" zerinde durulmaktadr. ngilizler, Ocak 1919 balarnda Tiflis'te Ermeniler ve Grclerle yaptklar grmeler sonunda, iki hkmet arasndaki savaa son verdi. Durumu frsat bilen Ermeniler, tekrar gneye, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti snrna doru ilerleyerek, bask ve katliamlara balad. Hkmet, snr boylarndaki kyleri basarak halk katleden Ermeni etelerine kar silahl direni balatt. Ancak bu durum Trklerin Boleviklerle yaknlamasn engellemek iin, bir Kafkasya blou oluturmak isteyen ngilizleri, rahatsz etti. 13 Nisan 1919da harekete geen ngilizler, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti'ni datarak, hkmet yelerinin byk bir ksmn Maltaya

199

Erdoan, a.g.e., s.189.

110

srgne gnderip, mallarna el koydu200.

ngilizler, ksa sre sonra Arpaay

dousundaki Ermeni birliklerini Karsa yerletirdi. Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti, bu igalden birka gn nce Hkmetin bamszln tm Trk- slam dnyasna ve tilf Devletleri'ne duyurmak ve blgede yaanan olaylar hakknda bilgi vermek amacyla bir belgenin hazrlanmasna kara vermiti. Bu grev, Hkmetin ileri Bakan olan Fahrettin Bey'e verilmiti. Ancak belge, 17 Nisan 1919'da tamamland. Yani Hkmetin ngilizler tarafndan igalinden be gn sonra baslabilmiti. Buna ramen belge Erzurum'da 1000 adet bastrlarak, bata blgedeki airet reisleri olmak zere, btn Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine gnderildi201. Blgede bulunan ngiliz birlikleri, merkezi Kars'ta olan bir r Hkmeti kurarak, 30 Nisan 1919'da buray Ermenilere teslim etti. Ancak blgede Ermenilere kar direni hibir zaman braklmad, bu mcadeleler Kars'n 1920 ylnda kurtuluuna kadar devam etti202. ngiliz birliklerinin Cenub-i Garb Kafkas Hkmeti Parlamentosu'nu basarak, Kars' igal etmesi ve ardndan da blgeye Ermenileri yerletirmesi, hem dalan hkmet yeleri, hem de Anadolu'daki dier Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafndan da protesto edildi. Hkmetin ileri Bakan Fahrettin Bey, Albayrak gazetesine igali protesto eden aklamalarda bulunarak, blgede yaanan olaylar dikkat ekmekteydi. Fahrettin bey, Hkmet yelerinin tutuklandklarn ve bunlara olduka kt muamele edildii zerinde durarak, ngiliz igalinden sonra halktan silahlarn brakmalarnn istendiini, Elveye-i Selase snrlarnda Grc

Bilal imir, Malta Srgnleri, stanbul 1976, s 57.; ngilizlerin Hkmet yelerini tutuklamalar ve mallarna el koymalar ile ilgili olarak Rusa ariv belgelerinde de kaytlar mevcuttur. Erolu, a.g.e., Vesika No: 17950, '(Temmuz 1919); Vesika No: 17957 (Ekim 1919), s. 38. ile 50-51. 201 Albayrak ,17 Nisan 1919, Say: 6, s.1, Bir nevi bamszlk ilan olan bu " ntibahname" gazetenin manet haberi olarak yaynlanmtr. 202 Albayrak, 1 Mart 1919, Say:9, s.1

200

111

taarruzlarnn baladn belirtmekteydi.. "Grc kuvvetleri Elviye-i Selase hududuna tekrar tecavz ederek ahaliyi slamiyeyi kadn, erkek, oluk, ocuk tanmakszn katletmitir."203 Bu gelimeler yaanrken Anadoluda da Mill hareket kuvvetli bir ekilde tekilatlanmaktayd. 23 Temmuz 1919da Erzurum, 4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda da Sivas Kongresi topland ve vatann bir btn olduu ve hibir parasnn ayrlmayaca ynnde kararlar alnd. Anadolu'nun pek ok yerinde tilf

Devletleri'nin haksz igalleri karsnda pek ok Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmu ve bu gruplar Sivas Kongresi'nde birletirilerek daha gl bir yaplanmaya doru gidilmekteydi. Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti'nin, ngilizler tarafndan datlmasna

ramen blge halknn hem ngilizler hem de Ermenilere kar direnii devam etti. Bu mcadelenin youn bir ekilde devam ettii dier bir merkez de Oltu ve civaryd. Mondros Mtarekesi ile Oltu ve civar da Trk snrlar dnda braklmt. Daha nce Oltu'da oluturulan slam Komitesi, bu gelimeler zerine " slam Terakki Komitesi" ad altnda yeniden tekilatland. Kars'ta Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti kurulduktan sonra Oltu'da bulunan slam Terakki Komitesi, bu hkmete r besi olarak baland. Kars'taki hkmetin 13 Nisanda ngilizler tarafndan datlmas zerine bu tekilat yeleri Oltu r Hkmeti'ni kurdu. Ancak blgedeki gelimeler ngilizlerin dikkatini ekmi ve Oltu'ya Yzba Farel gnderilmiti. Farel, hkmet yetkilileri ile grerek, Oltu ve dolaylarnn Ermenilere ait olduunu, bu yzden buralara Ermenilerin getirilmesine izin verilmesini istedi. ngilizlerin bu istei hkmet temsilcileri ve halk tarafndan

203

Albayrak, 22 Nisan 1919, Say:6, s.1

112

reddedildi204. Yzba Farel, blgedeki direniin krlmayacan anlayarak, hkmet temsilcilerine yeni bir meclisin kurulmasn teklif etti. ngilizlerin dayatmalar sonunda Oltu'da Rum temsilcilerinde bulunduu, "Oltu Meclis-i daresi" kurulmu, ancak Farel'in Kars'a dnnden hemen sonra bu meclis kendi kendini feshederek, Yusuf Ziya Beyin bakanlnda yeniden "Oltu r Hkmeti'ni" kurdu. Bu hkmet bir taraftan Rumlarla dier taraftan da Ermenilerle mcadele etmitir. Ermeniler ngilizlerin de desteini alarak, Oltu ve civarnn Ermenistan snrlar iinde olduuna dair Beyannmeler hazrlayp, bunlar blgede datarak, youn bir propaganda faaliyetine balad. Bu propaganda faaliyetleri karsnda Yusuf Ziya Bey bir bildiri hazrlayarak, Oltu ve civarnn bir Trk yurdu olduunu ve kesinlikle Ermenilere terk edilmeyeceini belirtti205. Bu gelimeler yaanrken, Oltulu genler bir araya gelerek, "Oltu Serbest Genler Yurdu" adnda bir cemiyet kurup, halka tiyatro gsterileriyle Ermeniler ve Rumlarn yapm olduklar zulm ve basklar hakknda bilgi vererek, halk bilinlendirdi206. Blgede Ermenilere kar gelien direni krlmas iin ngilizler, ok daha ciddi bir ekilde blgeyle ilgilenmeye balad. Bu ama dorultusunda, daha nce Kars'ta r Hkmeti ile ngilizler arasnda irtibat subayl yapm olan, Yzba Prissol, Oltu'ya gnderildi. Prissol, 1 Austos 1919 tarihli notasnda Oltu ve dolaylarnn Ermenistan'a verildii ne srlyor ve bunun iinde blge halknn en ksa srede silahlarn brakarak, Ermeni ynetimine tabi olmas isteniyordu. Nota, blge halkn ve hkmet temsilcilerini harekete geirdi ve ilelerden ve civar kylerden gelen halkn katlmyla byk bir protesto yry yapld. Bu protesto gsterileri ardndan da hkmet temsilcileri, 7

g.tm. Sami nal, "Oltu r Hkmeti ve Oltu'nun Anavatanla Birlemesi",Trk Kltr, Say.72 (Ekim 1968), s.969. 205 Albayrak, 17 Nisan 1919, Say 6, s.2 206 Albayrak, 18 Nisan 1919, Say:6, s.2

204

113

Austos 1919 tarihli bir kar nota hazrlayarak, blgenin kesinlikle Ermenilere teslim olmayacan belirtti207. Oltu'da kurulmu olan r Hkmeti 17 Mays 1920 tarihine kadar Oltu ve civarn bamsz bir ekilde ynetmi bu tarihten sonra da T.B.M.M. Hkmeti'ne katlmtr. Bu sre iinde Rumlar Ermeniler ve onlar destekleyen ngilizlerle mcadele etmitir. Anadolu'nun dousunda, Ermeniler ve onlar destekleyen ngilizlerle

yukarda belirttiimiz mcadele devam ederken, Anadolu'nun gneyinde de Ermeniler ve onlarn destekisi olan Franszlar ile etin bir mcadele yaplmaktayd. Mondros Mtarekesi gereince Trk birliklerinin blgeyi boaltmaya balamas ile ortam gerginlemiti. Nitekim 11 Aralk 1918'de ou Ermenilerden oluan bir Fransz birlii Drtyol'a girdi. Bu igalleri, 17 Aralk 1918'de Mersin'in, 21 Aralk 1918'de Adana'nn, 27 Aralk 1918'de Pozant'nn igalleri izledi. 9 Ocak 1919 tarihinde de Albay Bremond genel valilie getirildi208. ukurova ve civar Franszlar iin olduka nemli stratejik mevkilerdi. "Kilikya'nn Franszlar tarafndan igali, stratejik ve ekonomik sebeplerle Suriye'nin tarihi mdafaasn tekil eden Toros Geitlerini ele geirmeyi istilzam etmektedir."209 Nitekim Mondros Mtarekesi'nin 10. maddesi ile Toros Tnellerine tilf Devletleri tarafndan el konulaca

belirtilmiti. Franszlar bu blgede hakimiyetlerini devam ettirebilmek amacyla, daha nce Tehcir Kanunu ile Suriye'ye sevk edilen Ermenileri geri getirerek blgeye

Hadisat, 9 Austos 1919, Say:211, s.2 I. Dnya sava sonlarna doru, Fransa, Ermeni gnllleri ile bir mukavele imzalam, buna gre Ermeniler vatanlar kabul ettikleri tehcir blgelerine ilk olarak girme imtiyazn verilmitir. I. Dnya Sava sona erince Fransz Generali Hamelin, Fransz Dou Lejyonu'nu ikiye ayrm, Suriye'de ikamete mecbur ettiklerine "Suriye Lejyonu" adn vermitir. General Hamelin, Dou Lejyonu'nda kalan kuvvetlerden Ermeni bataryas meydana getirmiti. Bunlardan birincisi skenderun- slahiye, ikincisi Toprakkale Drtyol arasna, ncs ise, Mersin'e yerletirilmi ve blklere ayrlarak Tarsus, Pozant ve Adana evresine datlmtr. Kemal elik,"Mill Mcadele'de lk Kurunu ve Drtyol'un Dman galinden Kurtuluu", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Prof. Dr. Fahir Armaolu zel Says, Say:41 (Temmuz 1998), s.480. 209 Gotthard Jaescheke, a.g.e., s.212.
208

207

114

yerletirdi210. Franszlar Ermenileri Trklere kar bir maa olarak kullanmak istiyordu. Kendilerinin bu blgelerden ekilmesi durumunda, burada kukla bir devlet bulundurmak, bu devlet sayesinde Trkiye ile Mslman Araplar arasnda tampon bir devlet kurarak, Mslmanlarn birlemelerini nlemek amacn gdyordu211. Damar Arkolu, blgedeki durumu u ekilde belirtmekteydi: "Gn getike durum fenalayordu. Halep Adana, Toros Tnelleri, demiryolunun yakn yerlerinde Fransz asker elbisesi ile Ermeni komitaclar frsat bulduka Trkleri soymaa ve ldrmee baladlar."212 Ermeniler tilf Devletleri'nden alm olduklar destek ile gn getike hem douda hem de ukurova ve civarnda faaliyetlerini artrarak, bu blgelerde pek ok ky ve kasabada basknlar yapp susuz halk katletmekteydi. Franszlarn ve onlarn desteini alarak blgede katliam yapmaya balayan Ermenilerin bu faaliyetleri karsnda, blge halk stanbul'a ve pek ok yetkili makama protesto mektuplar gnderdi. Blgeden gnderilen bu tarz mektuplar o dnem basnda sansr olmasna ramen baz stanbul gazetelerinde "Feryadnme" diye isimlendirilerek

yaynland213. Ermenilerin, soygun, tecavz ve katliam hareketleri karsnda Trk direniinin artmas zerine, Allenby'nin emriyle Fransz igali altndaki yerler ikiye ayrld. Mlk idare Franszlara, asker kontrol de ngiliz subaylara verilerek, Ermenilerin sebep olduu olaylar yznden balayan Trk direniinin, geni

Damar Arkolu, Hatralarm, stanbul 1961, s.72-73. Sleyman Hatipolu, Fransa'nn ukurova'y gali ve Pozant Kongresi, Ankara 1989, s.8. 212 Arkolu, a.g.e., s.74-75, Arkolu Fransz birlikleri sadece blgedeki Ermenileri desteklemekle kalmam blgede Trkler arasnda bir ayrlk yaratmak amacyla, Adana ve havalisinde deiik kulpler kurarak halk arasnda ikilik yaratmak da istemilerdir. "... Adana'da trl trl milletler ihdas ettiler. Her birine de ayr ayr kulbler atlar. Krt Kulb, erkez Kulb, Asuri Kulb, Gildani Kulb", s.78. 213 zzet ztoprak, "Adana ve evresinde Mdafaa-i Hukuk almalar", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cillt:VIII, Say:22 (Kasm 1991)'den ayrbasm, s.119.
211

210

115

boyutlara ulamasnn nne geilmeye alld214. Bu srada Franszlar blgedeki haberlemeye sansr koymu ve bu ortamdan yararlanarak, hem Anadolu dndan hem de Anadolu'nun muhtelif yerlerinden Ermeni mlteciler getirerek blgeye yerletirdi215. rade-i Millye gazetesinin 17 Kasm 1919 tarihli nshasnda, u bilgilere yer verilmekteydi: "Ekim sonuna doru ngiliz birliklerinin ekilmeye balamas zerine blgeye yeni Fransz kuvvetlerinin gelmesinden itibaren Adana her gn katledilerek, kuyulara atlan Trklerin acsyla alkalanacaktr." Ermenilerin, Adana ve civarnda bask ve zulmlerini artrmalar ve sebepsiz yere pek ok insan katletmeleri zerine, stanbul'da yaayan Adana ileri gelenleri tarafndan, 21 Aralk 1918'de merkezi stanbul'da bulunan "Kilikyallar Cemiyeti" kuruldu. Cemiyetin hkmet merkezinde kurulmasnn amac, burada ok daha sratle hareket etme ve alma imkannn olmasyd216. Kilikyallar Cemiyeti'nin alt maddelik bir Nizamnmesi vard. Bu Nizamnmenin birinci maddesinde kurulu amac u ekilde aklanmaktayd: "Kilikya man kadimi altnda bulunan Adana ve mlhakat ile el ve Mara sancaklarnda ve buralara mcavir olan Ayntap sanca ile Antakya, skenderun, Beylan ve Reyhaniye kazalarnda nfus- umumiyenin yzde doksann mtecaviz bir ekseriyet tekil eden Trkleri temsil etmek ve mahallerin efkr ve mli ekseriyete tevfikan kema-kn Devlet-i Osmaniye'ye merbutiyetlerini teyit iin dahilen ve haricen lzm gelen teebbsat ve neriyat ve mesaide bulunmak zere Dersaadet'te "Kilikyallar Cemiyeti namyle bir cemiyet tekil edilmitir. "217 Cemiyet, blgedeki Ermenilerin Franszlarn desteini alarak yapm olduklar bask ve zulmler karsnda yetkililerin ilgisiz kalmamas gerektiini, blgenin bir Trk

214 215

Esat zouz, Adana'nn Kurtulu Mcadelesi Hatralar, stanbul 1935, s.20-21. Albayrak, 30 Ekim 1919, Say:40, s.1 216 ztoprak, a.g.m., s.121. 217 Tunaya, a.g.e., s 485-486.

116

yurdu olduunu ve bu ortamda Ermenilerle mcadele edilecei ynnde aklamalar yapt. Bu srada Trk basnnda da blgeye ait nfus istatistikleri yaynlanmaya baland. Bu istatistiklerden birine de Yenign gazetesinde yer verilmekteydi. Haberde, blge nfusuyla ilgili olarak "Adana, el Ayntap, skenderun, Beylan Reyhaniye ve Antakya'da toplam nfus 1.118.828 idi. Bunun 965.335'i slam, 160.042'si Rum, 104.840' Ermeni ve 35.269'unu saire oluturuyordu."218 denmekteydi. Kilikyallar Cemiyeti'nin en nemli almalar arasnda 18 Ocak 1919 tarihinde Amerika Birleik Devletleri'ne verilmi olan olduka uzun bir muhtra yer alr. Bu muhtrada, tilf Devletleri'nin haksz ekilde Kilikya ve evresinde igaller yapt zerinde durulmaktayd. Muhtrann devamnda, Kilikya'da bir Ermeni devletinin kurulacana dair haberlerin duyulduuna, ancak blgedeki Fransz birliklerinin destei ile Kilikya ve civarna Ermeni mltecilerin yerletirilmesi ve bunlarn bask ve zulmlerine gz yumulmasnn bu sylentilerin aslsz olmadklarnn gstergesi olduuna da denilerek, blgede Ermenilerin aznlk olduklarna ve genel nfusun ancak yzde on ya da on bei civarnda bulunduklar belirtilmekteydi. Bu aklamalara Wilson Prensipleri'ne deinilerek devam edilmi ve Kilikya'da arazinin yzde seksen sekizinin Trklerin elinde olduu vurgulanarak, bu ilkelerden slam halknn da mahrum braklamayaca savunulmutu. Muhtra u satrlarla son bulmaktayd: "Milletlerin istikll ve serbesti-i inkiaflarndan bahs olunduu bir srada dnyann haritasn yeniden tanzim ve milletlerin mukadderat- tisini tayin edecek olan rical-i devletin byk bir mazi-i tarihiye malik olan Trk

218

ztoprak, a.g.m., s.125'den naklen,Yenign, 28 Aralk 1918, No:115, s.1; Albayrak gazetesinde de, Fransa'dan Wilson Prensipleri'ne uymasnn beklenildii hatrlatlarak, u aklamaya yer verilmekteydi:"...her kar topra Trk kahramanlna, Trk varlna ahit bulunan Adana, Antep,

117

milletini bir ekalliyet boyunduruu altna vaz' etmeyi reva gremeyeceklerini mit etmek isteriz."
219

Merkezi stanbul'da bulunan bu cemiyet, sadece basn-yayn

faaliyetinde bulunmamaktayd. Kilikya ile ilgili olarak yapm olduu bir dier etkili faaliyet de, Mill Mcadele kart olarak tannan, Hrriyet ve tilf Partisi'nin nde gelen bir yesi olan Zeynelabidin'in Adana valisi olarak atanmasn engellemekti. Cemiyetin bu konudaki bask ve almalar sonucunda Zeynelabidin yerine Halep eski valisi Celal Bey vali olarak atand220. Kilikya ve civarnda Ermenilerin faaliyetleri ve tilf Devletleri'nin haksz igallerine kar direnen merkezi stanbul'da olan bu cemiyet dnda, Adana'nn igalinden sonra ou zaman Nide'de faaliyet gsteren Kilikya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti de blgede faaliyette bulunmaktayd221. Bu cemiyet, Kasm 1919'da kurulmutu. Cemiyetin ilk faaliyetlerinden biri, blgenin igalini protesto eden bildiriler yaynlamak oldu. Bu bildirilerden biri, Erciyes gazetesinde yaynland. Bildiri, stanbul Hkmeti ve tilf Devletleri temsilcilerine gnderildi. Bildiride genel olarak u hususlar zerinde durulmaktayd: "Kilikya'da igalden beri adalet ve asayiin yz bil grlmemitir... Franszlar Ermenilerin tanklk ve iftiralarna gre hareket ediyorlar. Trklerin mal gasp ediliyor, hapse atlyor ve kuruna diziliyorlard. Btn bunlar hangi adaletli mahkemenin kararlaryla yaplyor?... Btn bu hakszlklar, adaletsizlikleri Adana Trkln adna btn varlmzla uygar dnyaya kar protesto ediyoruz...."222

Mara ve Urfa gibi z yurtlarmz yabanc ihtiraslara peke ekmek bizim iin pek elim bir talihtir." 9 Kasm 1919, Say:44, s.1 219 ztoprak, a.g.m., s.126'den naklen, stikll, 29 Ocak 1918, No:66, s.2 220 Kamil Erdeha, Mill Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul 1975, s.312-317. 221 Bu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmas ile Adana ve civarnda Sivas Kongresi'nden sonra kurulan Kuva-y Millye'nin kurulmas birlikte yrmtr. ztoprak, a.g.m., s.128. 222 ztoprak, a.g.m., s.130'den naklen,Erciyes , 18 Aralk 1919

118

Kilikya Mdafaa- Hukuk Cemiyeti ve merkezi

stanbul'da bulunan

Kilikyallar Cemiyeti, blgedeki haksz igallere direnerek, Ermenilerin faaliyetleri karsnda olduka zor artlar altnda mcadelelerini srdrd. Bu mcadele, halkn da destei ile daha da kuvvetlenerek, blgenin bamszlna kavumasn salad. galcilere kar yrtlen mcadeleye, sadece Adana ve civar deil Urfa223, Mara, Antep de katld. ngilizler, 1 Ocak 1919'da Antep'i, 22 ubatta Mara, 24 Martta Urfa'y igal etmiti. 15 Eyll 1919 tarihli antlama ile de Musul'a karlk bu blge Franszlara braklmt224. Ancak blge halk, tilf Devletleri'nin haksz igallerine ve bunlarn desteini alarak blgeye yerletirilen Ermenilere kar bamszlklar iin mcadele etti. Blgede cereyan eden olaylarla Trk basn zellikle de Albayrak gazetesi yakndan ilgilenmekteydi. Franszlarn blgeyi igali ve Ermeni faaliyetlerinin artmas ile basnda blge hakkndaki haberlere daha ok yer verilmeye baland225. Albayrak gazetesinin 6 Kasm 1919 tarihli nshasnda, Adana, Mara, Urfa ve Antep'deki igaller protesto edilerek, Trk'n z vatan olan bu yerlerin bir takm emrivklerle igal edildii ve bu igallerin hrriyet liderlii yapm Fransa tarafndan yaplmasnn hayret verici olduu zerinde durulmaktayd. Ermenilerin, gerek Anadolu'nun dousunda ve gerekse de Kilikya ve civarnda Mslman halka yapm olduklar bask ve katliamlar, blge halklarn yldrmam halk sonuna kadar mcadele ederek, yaadklar blgelerin birer Trk yurdu olduunu savundu. Halkn bu kararl mcadelesi sadece Ermenilere deil

smail zelik, "Mill Mcadele'de Urfa'da Ermeni-Fransz birlii ve Bir Ermeni Doktorunun Amerika'dan Gnderdii Mektup", Asker Tarih Blteni, Say:22 (ubat 1987), s.193-205. 224 Albayrak, 16 Kasm 1919, Say:45, s.1; ayrca konuyla ilgili geni bilgi iin bkz., Kasm Ener, ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara 1970, s.25. 225 Gazetede Adana, Urfa, ve Mara'n igalinden sonra, balnn altnda Sleyman Necati Bey'in u satrlar srekli olarak yaynlanmtr. "Vatan tbasnda mukaddes birdal, arki Anadolu slam oca, Adana, Urfa'y unutmak muhal, Hatrdan kar m Mara illeri", bu drtln altnda da "Trk varlndan ayrlk kabul etmeyen vatan bucaklarndan: zmir, Adana, Mara, Urfa, Ayntab" cmlesine yer verilmekteydi. Dursun Ali Akbulut, Albayrak Olay, Erzurum 1991, s.5.

223

119

destekileri konumundaki tilf Devletleri'ne de galip gelerek, mcadeleden zaferle kan tarafa olmasn salad.

120

III. BLM MO DROS MTAKERES TAK BE ERME SORU U KARISI DA

STA BUL HKMETLER

I. Dnya Sava'nn sonlarna doru Bulgar cephesinin kmesi zerine, Osmanl Devleti'nin mttefikleri ile kara balants kesildi ve bylece dier iki mttefiki Almanya ve Avusturya da tilf Devletleri'ne mtareke teklifinde bulundu. Uluslar aras arenada bu gelimeler yaanrken, ieride de bir hkmet deiiklii gndeme geliyordu. Sadrazam Talat Paa istifa etmi, Padiah hkmeti kurma grevini Tevfik Paaya vermi, ancak Tevfik Paa, hkmete dahil olacak ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri zerinde bir karara varamad iin hkmeti kuramamt. Hkmet kurulamadndan Talat Paa, 13 Ekime kadar grevde kald. Yeni kabine, 14 Ekimde Ahmet zzet Paa tarafndan kuruldu. Bu kabine, bilindii gibi 30 Ekim 1918de tilf Devletleri adna General Calthorpe ile Mondros Mtarekesini

imzalamt. Ahmet zzet Paa Kabinesi, (14 Ekim 1918-11 Kasm 1918) tarihleri arasnda grevde kald. Bu sre iinde olduka lml bir politika takip etti. D siyasette, "Wilsonun 8 Ocak 1918de ortaya koyduu uluslarn kendi kaderini serbeste belirleme ilkesini benimsemitir. Ecanibin ihtirasat- istilacuyanesinden masun olmas umudunu dile getirmitir. zzet Paa Kabinesi, i siyasette ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasetine bir eletiride bulunmuyordu. Tehcir olaynn ahvali harbiye ilcaatyla olduu aklanyor ve tarafsz bir ifade ile, bu vatan evlatlarnn pek

121

byk straplara uradklar, kendilerine mallarnn ve mallar ortada yoksa bedellerinin geri verilecei belirtiliyordu226. zzet Paa Hkmeti, bu lml siyaseti dolaysyla, tilf Devletleri tarafndan eletirilmekte ve ttihat ve Terakki

Cemiyeti'nin devam olduu ve cemiyet yelerinin kamasna gz yumduu iddiasyla sulanmaktayd.Yeni hkmetle ilgili olarak Times gazetesinde, Talat Paann ar sol hkmetine nazaran ttihat ve Terakkinin eski yelerinden oluan yeni hkmet ttihat ve Terakki iindeki ortann Solu eilimlerini temsil

ediyor227. eklinde bilgilere yer verilmekteydi. zzet Paa Hkmeti, 11 Kasmda istifa etti; yeni kabineyi Tevfik Paa kurdu. lk Tevfik Paa Kabinesi, (11 Kasm1918-12 Ocak 1919)'da, ikincisi ise (13 Ocak 1919-3 Mart 1919) tarihleri arasnda grev yapt. Bu kabinenin ttihat ve Terakki ile hibir balants yoktu. Tevfik Paa Kabinesi dneminde, Padiah, ngilizlerle baz grmelerde bulundu. Bu grmelerde Vahdettin, ngilizlere sarayn, i siyaset tepkilerinden korunmas karlnda, ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinin

tutuklanmas iin faaliyete geeceklerini belirtmiti. ngilizler, ise Padiahla bu tarz bir balant ve ykmlle girmeden, hilfet ve saltanatn nfuzundan faydalanmak istiyorlard. Bu gelimeler yaanrken Padiah, ttihatlar tutuklamak iin Hrriyet ve tilf olan Damat Ferit Paay grevlendirdi. Sarayn, ttihatlarn tutuklanmas konusunda bu derece hassas olmasnn temel sebebi; Padiahn, tutuklanmalar ngilizler iin bir pazarlk konusu olarak kullanmak istemesiydi. ttihatlarn en gl muhalifi olan Hrriyet ve tilf Frkas da bu dnemde parti rgtn kuvvetlendirerek, ttihatlara kar sert eletirilere ve muhalefete balad. Tevfik

226 227

Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, Cilt I, Ankara, 1998, s.27-30. Akin, a.g.e, s.31'den naklen, Times, Ekim 1918

122

Paa Hkmeti'nin son yllarnda Padiah, Franszlarla da yaknlama siyaseti iine girdi. Damat Ferit Kabineleri, gerek Ermeni sorunu ve uluslar aras diplomatik gelimeler asndan ve gerekse de Anadoludaki Mill hareketin ekillenmesi ve geliimi srecinde stanbul Hkmetleri iinde en nemli olandr. Damat Ferit Hkmeti, i bana gelir gelmez ttihatlarn tutuklanmas meselesi ile ilgilendi228. Daha nce de deindiimiz gibi ttihatlarn tutuklanmas, ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda bir pazarlk unsuru olmutu. Gerek Hkmet ve gerekse de Padiah, ngiltereden baka bir kurtulu yolu olmad dncesiyle, tilf Devletleri ile iyi ilikiler gelitirilmesi ynnde ngiliz yanls bir politika takip etti. Damat Ferit, ngilizlerin titizlikle zerinde durduklar, ttihatlarn tutuklanmas meselesi ile yakndan ilgileniyordu. ngilizlerin bu yndeki istekleri yerine getirilirse, tilf Devletleri ile artlar hafif olan bir antlama imzalanabileceine inanyordu. Ele alm olduumuz dnemdeki Trk basnnda, Damat Ferit Hkmeti ve Ermeni sorunu karsndaki tavr ile ilgili haberler iki nokta zerinde

younlamaktadr. Bunlardan ilki, Damat Ferit'in Paris Bar Konferans'nda sunduu muhtra ve basnn bu muhtra karsndaki tavr, ikincisi ise hkmetin Anadolu'daki Milli Hareket karsndaki tutumu ve bu dorultuda basna yansyan haberlerdir. Damat Ferit, Paris Bar Konferans'nn dzenlendii gnlerde konferansa katlmak iin tilf Devletleri'ne mracaat etmiti. Ancak bu mracaat kabul

edilmemiti. Bunun zerine Hkmet, resm grlerini kamuoyuna duyurmak iin Entente isimli Franszca bir gazete kard. Damat Ferit, bu durum karsnda ngiliz Yksek Komiseri Webbe ikayetini iletti. Konferansa katlarak, Osmanl Devletinin

228

kdam, 12 Nisan 1919, Say:7968, s.2

123

savaa girmesine neden olan durumlar anlatlrsa, kendilerini savunabileceklerini bildirdi. Bu gelimeler yaanrken, stanbul basnnda Mart ayndan itibaren,

konferansa gidecek olan murahhaslarn isimleri yaynlanmaya baland. Bu haberlere gre, ba murahhas Damat Ferit olup, yelerden biri Hariciye Mstear Keecizade zzet Fuat Paa olacaktr229. Hem Anadolu hem de stanbul basn, Paris Bar Konferans ve Paris'e gidecek olan Trk heyet hakkndaki gelimeleri yakndan takip ediyordu. Bu gelimelerden ksa bir mddet sonra, hkmetin tilf Devletleri'ne

mracaat kabul edilmi ve konferansa katlmasna karar verilmiti. Hkmet, 2 Haziran'da Paris'e gidecek olan heyetin kimlerden oluacana karar verdi. Bu heyet; Damat Ferit, Tevik Paa, Ali Kemal, R. Tevfik ve Maliye Nazr Tevfik beylerden oluturulmu, ancak heyette bulunan R. Tevfik, Ali Kemal ve zzet Fuat Paa'ya ynelik eletirilerin artmas sonucu Damat Ferit, Ali Kemal ve zzet Paa'y Paris'e gidecek olan heyetten kard230. Osmanl Devleti'nin konferansa arlmas, stanbul basn tarafndan olumlu bir ekilde karlanmakta ve bu davet hkmetin baars olarak yorumlanmaktayd. Buna karn konferansa dair Trk basnna yansyan d kaynakl haberler bu oranda olumlu deildir. Nitekim 23 Austos 1919 tarihi Le Temps gazetesinde kan bir haberde, Osmanl Devleti'nin konferansa arlmasnn amac "Trk Hkmeti'ne tilf Devletleri'nin Trkiye ile ilgili sorunlar zerindeki kendi zm biimlerini aynen kabul ettirmek hususunda anlatklarn gstermek" olarak aklanmaktayd231. Damat Ferit Hkmeti'nin Paris'e gidecei haberini alan Mustafa Kemal, 3 Haziran 1919'da Kolordu ve vilayetlere gnderdii telgraflarda; Paris'e gidecek olan
229 230

Alemdar 10 Nisan 1919, No:172, s 1 kdam, 2 Haziran 1919, Say:8016, s.1, yine ayn gazetenin 7 Haziran 1919, Say:8020, s.1

124

heyete mill istakllin dokunulmazlnn konferanstan talebini ve savunaca grlerin neler olduunu renmek isteyen telgraflarn gndirilmesini istedi. Bu telgraflarda, Ermeni muhtariyetinin kabul edilmi olunduunun ajanslardan renildii de belirtiliyordu. Trk Heyeti'nin Paris'e gidecei haberini alan V..M.H.M.C. Merkezi, 4 Haziranda Sadrazama bir muhtra sundu. Bu muhtrada, Vilyt- arkiyye'nin kesinlikle Osmanl Cami'asndan ayrlmayacan ve konferansta bunun savunulmas gerektii belirtilmekteydi232. V..M.H.M.C. Erzurum besi de Raif Efendi imzal bir telgraf, 9 Haziranda Sadrazama gndermiti. Telgrafta; Vilyt- arkiyye'nin Mslman ounluundan ve hukukundan bahsedilerek, Ermenistan muhtariyeti reddediliyor ve Damat Ferit'in bu durumu savunmas gerektii belirtiliyordu
233

. Bu telgraflar incelendiinde blge

halknn, Hkmete, zellikle blge ile ilgili gelimeler asndan, gvenmedii anlalmaktadr. Vilyt- arkiyye halk, Hkmetin takip ettii ngiliz yanls politika dolaysyla, tilf Devletleri'inin istekleri dorultusunda karar almasndan ve blgede Ermenilerin lehine yaplacak dzenlemeleri kabul etmesi ihtimalinden ekiniyordu. Paris'e gidecek olan bu heyetle ilgili basnda, pek ok habere yer verilmiti. Bu konudaki hasasiyetin sebebinin, konferansta Osmanl Devleti'nin geleceinin ele alnacak olmas ve mtareke sonrasnda lkenin iinde bulunduu durumun, konferansta deiebilecii umudu olduu anlalmaktadr. Trk basnnda, zellikle Damat Ferit'in konferans srasnda tilf Devletleri'ne verdii iki muhtra zerinde durulmaktadr. Damat Ferit, 17 Haziran 1919 tarihinde Onlar Meclisine sunmu olduu ilk muhtrasnda; Osmanl Devleti'nin savaa girme sorumluluunun
231 232

ztoprak, a.g.e., s.21. Hadisat, 4 Haziran 1919, No:155, s.1

125

ttihatlara ait olduunu, bu konuda Padiah ve halkn bir etkisi olmadn sylemi ve sava srasnda yaanan Hristiyan krmlarnda ise dinsel ya da siyasal bir yn olmadn, nitekim sava srasnda pek ok Mslmann da ayn artlara maruz kaldn aklamt. Osmanl Heyeti, bu aklamalarndan sonra Onlar Meclisine isteklerini sundu. Heyet, mtarekeye ramen devam eden igallere bir son verilmesi, halkn da bartan yana olduu ynnde gr belirtmekteydi. 19 Haziran 1919 tarihli kdam gazetesinde, Sadrazam Paann Beyanat bal ile yaynlanan bir haberde; Sadrazam Damat Ferit Paa Hazretleri Avrupa efkar- umumiyesinin Trkiyeye gayr-i msaid grndn telgrafla Bab- liye bildirmitir. denilmektedir. Gazetenin vermi olduu baka bir haberde de, hkmetin bu gelimeler zerine yaynlam olduu bir tamimine yer verilmekteydi. Meclis karar ile yaynlanm olan bu tamimde, tilf Devletlerinin mtareke artlarna aykr olarak yapm olduklar igallerden znt duyulsa da Hkmet-i Osmaniyenin bu ortamda bir savaa girmesinin sz konusu olamayaca, nk devletin varln bu ortamda ancak siyaseten mdafaa edebilecei belirtilmiti. Hkmetin yaynlam olduu tamimdeki u satrlar da stanbul Hkmeti'nin ve Sarayn iinde bulunduu durumu ve bunlarn soruna yaklamn sergilemesi asndan dikkat ekicidir. Parise Sulh Konferansna giden murahhaslarmzn byle icr-yi asliye-i vatan kurtaracaklarna midimiz gnden gne artmaktadr234. Hkmet, yukarda belirtmeye altmz tespitleri yaptktan sonra, aklamalarna, Mill Ordu tekil etmek Mdafaa- Millye'yi hazrlamak gibi dncelerin, tilf Devletlerinin fkesini uyandrp, ortam Osmanl Devleti'nin aleyhine evireceini syleyerek devam etmi ve bu tarz faaliyetlere giriilmemesi gerektiini belirtmiti.
233 234

Hadisat, 10 Haziran 1919, No:161, s.1 kdam, 23 Haziran 1919, Say:8036 s.1

126

Paris Bar Konferans'nda Hkmet, Ermenistan konusundaki dncelerini ise u ekilde belirtmekteydi: " tilf Devletleri Erivan Cumhuriyetini tanyacak olurlarsa, Osmanl Heyeti, hkmete onanmas artyla bu devletle olan snr grmeye hazrd. Bu lkeye yerlemek isteyen Ermenilere, Osmanl Hkmeti her trl yardm yapacak, kalmak isteyenlere ise, baka aznlklar gibi serbest kltrel, manevi ve iktisadi gelimelerden yararlanma imkan verilecekti235 Paris Konferans devam ederken Damat Ferit, konferansa genelde Osmanl Devletinin snrlar zerinde duran ikinci muhtrasn da sundu. Damat Ferit, Pariste olutuunu dnd olumlu ortama gvenmi olacak ki, bu ikinci muhtrasnda, Osmanl Devleti'nin sava ncesi snrlar zerindeki isteklerini belirtmekteydi236. Damat Feritin bu istekleri, tilf Devletleri tarafndan iddetle eletirilmi237, Osmanl Devletinin bu istekler ile savatan yenik km bir millet gibi deil de, galip bir millet gibi davrandklar ileri srlmt. Paristeki pek ok yabanc basnda da Osmanl Devletinin istekleri eletiriliyordu. Bu gelimeler zerine tilf Devletleri, Osmanl Heyetine Trk sorununun uzun sreli tartmalara yol atn, konferansn bu problemin zm dolaysyla uzayacan, bundan dolay da Trk Heyeti'nin stanbula dnmesi gerektiini belirtti. Heyet, bu gelimelerden sonra stanbula dnmek durumunda kald. Damat Ferit, stanbul'a dndkten sonra da Paris'te Trkler lehine olduka lml bir havann olduunu, bu ortamn "Mdafaa- Millye'yi" hazrlamak gibi baz faaliyetler ile bozulmamas gerektii ynnde aklamalarda bulunmutu. Ancak konferans sonunda yaanan gelimeler, Damat

Akin, a.g.e., s. 400. kdam 7 temmuz 1919, Say: 8048, s.1, Journal D'orient gazetesinde Ferid Paann Muhtras bal ile bu muhtraya yer verilmekteydi. 237 Bu eletiriler ve Damat Ferit'in konferanstaki istekleri hakknda bat kamuoyunda kan haberler iin bkz., ztoprak, s.22-24.; ayrca Akin, a.g.e., s.40'dan naklen, 4 Temmuz 1919 tarihli Times gazetesi.
236

235

127

Ferit'in Paris'te olutuunu dnd lml hava konusunda ne derece yanldn gsterecekti. Nitekim konferansta, zmir'in Yunanllar tarafndan igaline karar verildii gibi, Ermenistan mandas hakknda incelemeler yapmak zere Anadolu'ya bir heyet gnderilmesi de kararlatrlmt. Paris Konferans ile ilgili olarak yaynlanan haberlerden de anlald gibi, zellikle stanbul basn kendisine uygulanan sansr sonucuyla da konferansa dair yapt aklamalarnda Hkmetin politikas erevesinde hareket etmekteydi. Damat Ferit ve Padiahn, tilf Devletleri ile iyi geinerek, daha lml bir bar yaplmasn salayacaklar ynndeki kanaatleri, stanbul basnna da yansmaktayd. Buna karn stanbul'da yaynlanmakta olan Hadisat gazetesi, konferansa dair daha farkl aklamalar yapmaktayd. Gazete, Damat Ferit'in Paris'te yeterli derecede etkin olamadn syleyerek, zellikle Vilyt- arkiyye'nin haklarnn savunulmadn belirterek, konferansta Anadolu topraklarnn paylamnn devam ettiini

vurgulamaktayd. Haberin devamnda, Ermenistan mandas zerinde durularak, bu ama iin Anadolu'ya bir heyetin gnderilecei belirtilerek, Damat Ferit'in, Paris'te Osmanllar lehine olutuunu syledii lml ortam konusunda da yanld ifade edilmekteydi238. Ayn gazetenin 28 Mays 1919 tarihli nshasnda da, Osmanl topraklar ile ilgili alnan kararlarda, blgedeki youn Mslman ve Trk nfusunun gz ard edildii, zellikle Ermenilere verilmesi dnlen arazide Trklerin youn olduunun unutulduu sylenerek, Damat Ferit'in Ermeniler hakknda Devletleri'nin durulmaktayd. istekleri dorultusunda hareket etmemesi gerektii tilf

zerinde

238

Hadisat, 28 Mays 1919, No:148, s.1

128

Padiah ve Damat Ferit'in ngiltere yanls politikalar, Trk Heyeti stanbul'a dndkten sonra da devam etti. Hkmet, bu politikas hakknda ngiliz yetkilileri dzenli olarak haberdar etmi ve onlarn desteini almak iin almaktayd. Nitekim ngiltere de Damat Ferit Hkmeti'ni olabilecek en ngiliz yanls kabine olarak gryordu. Damat Ferit, 30 Mart 1919 tarihinde, Padiah'n direktifleri

dorultusunda, stanbulda bulunan Amiral Calthorpeu ziyaret ederek, Osmanl Devletinin tek kurtuluunun ngiltere olduunu ve bu dorultuda ngiltere ile iyi ilikiler tesis etmek istenildiini belirtti. Damat Ferit, ngiltere Dileri Bakanlna gnderilmek zere bir de tasar hazrlad. Tasarda, Padiah Ermenistan sorununu ngilterenin isteine brakm, Ermenistan'n bamsz ve zgr bir cumhuriyet olduunu kabul etmiti. Bu durum Hkmet yetkililerinin iine geliyordu. Nitekim Hkmet, Ermenistan sorunu gibi olduka karmak bir problemle ilgilenmek istemiyordu. Eer Hkmet Ermeni sorunu ile ilgilenmi olursa, bir ekilde tilf Devletleri ile kar karya gelecekti. Bu durum ise hkmetin takip ettii politika ile elimekteydi. Hadisat gazetesi,, Hkmete bu tavr dolaysyla, pek ok eletiride bulunmaktayd. Hadisat gazetesinde, "Vilyt- arkiyye" bal ile yaynlanan bir haberde, hkmetin ngilizlere ho grnmek amacyla, Trklerin ounlukta olduu bir blgenin geleceini savunmak noktasnda aciz kalmas eletiriliyordu239. Calthorpe, kendisine sunulan bu tasarnn tilf Devletleri arasnda huzursuzluk sebebi olabileceini Damat Ferite belirterek, neriyle ilgili herhangi bir umut vermekten kand240. Vahdettin, ngilizlerin desteini alabilmek amacyla 12 Eyll 1919'da ngilizlere ikinci bir mracaatta bulundu. Bu tarihte Sadrazam Damat Ferit

Hadisat, 13 Haziran 1919, No:164, s.1 Bu tasarda, Osmanl topraklar Asya, Avrupa olarak ikiye ayrlmaktayd. Tasardaki dier ksmlar i ileri ve boazlar blmleridir. Vahdettin, ngilizlerin desteini salamak amacyla Osmanl
240

239

129

ile ngilizler arasnda imzalanan ve Padiah tarafndan da onayland iddia edilen gizli bir antlama yapld. Bu antlamaya, Ermenistan ile ilgili bir madde konulmad. nk Ermenistann bamszl 30 Mart tarihli neride Padiah tarafndan kabul edilmiti. Bunun yerine ngilizlerin Ortadou'daki menfaatlerini korumak amacyla gndeme getirdikleri Krdistan meselesine yer verildi
241

. Padiah'n ve Damat Ferit

Hkmeti'nin ahs menfaatleri iin Trk halkn ngiltere ve tilf Devletleri'nin smrgesi durumuna drmek istemeleri ve bu dorultudaki faaliyetleri, stanbul ile Anadolu arasndaki gr ayrlklarn daha da artrd. Hkmetin bu tavr karsnda, tilf Devletleri'nin haksz igallerine maruz kalan blge halk, kaderlerinin tilf Devletleri eline braklmas karsnda, hkmetten umudu keserek, kendi kurtuluu iin mcadeleye koyuldu. Trk basnnda, Damat Ferit Hkmeti ve Ermeni sorunu karsndaki tavr noktasnda sklkla zerinde durulan dier bir husus, Hkmetin Anadolu'daki Mill hareket karsndaki tutumudur. Mondros Mtarekesinden sonra tilf Devletleri, ksa sre iinde igallere balamt. Bu durum karsnda nce igal blgelerinde, daha sonrada tm Anadoluda igallere kar byk bir mcadele balad. zellikle Amasya Tamimi ile hz kazanan Mill Mcadele, gerek Hkmet ve Padiah ve gerekse de tilf Devletleri tarafndan endie ile izleniyordu. Damat Ferit,

Anadoludaki Mill hareket hakknda Franszca bir gazeteciye, Bu hareket hibir asker ekli haiz olmayp milletin esasl ksmna dayanmaz. Bu hareketi icat etmee alanlar harp esnasnda zabit olup bugn herhangi bir sanat icra etmek iin

lkesinin 15 yl sreyle ngiliz smrgesi durumuna sokmay gze alyordu. Bu tasar hakknda geni bilgi iin bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara 1990, s.270. 241 Bu antlama ngiltere ile Fransa arasndaki mcadelenin youn olduu bir dnemde imzaland. Antlama, ngilizlere, Franszlara braklan Suriyeden bsbtn ekilmeme imkann vermiti. Antlama ile Osmanl Devleti btn ile ngiliz smrgesi konumuna drlmtr. Bu konuda

130

Anadolunun tesine berisine yaylan bir takm genlerdir. Bu hareket alevi snm bir saman atei gibidir. Hareket hakikatte bir ttihat Terakki

hareketidir.242beyanatnda bulunarak Anadolu'daki hareketi ttihat Terakki hareketi olarak grdn aka belirtiyordu. Hkmet, bu ve benzer aklamalar ile halkn zellikle de Vilyat- arkiyye'nin bu tarz faaliyetlere karmamasn salayarak, tilf Devletleri'nin basksn zerine ekmek istemiyordu. Yine Mill Hareket'in, aslnda bir ttihat ve Terakki hareketi olarak gsterilmesi arkasnda da, cemiyetin Osmanl Devleti'nin savaa girmesi ve sava srasnda Ermenilere uygulanan tehcir olayndan sorumlu tutulmas yatmaktayd. Damat Ferit bylece hem tilf

Devletleri'nin desteini almak hem de halkn Anadolu Hareketi'ne ilgisini nlemek istiyordu. Hkmetin bu tutumu, zamanla daha sert bir hal alacak ve ncelikle Mustafa Kemalin stanbula arlmas, ardndan grevden azli ve tutuklama kararlar birbirini takip edecektir. Damat Ferit, zellikle Erzurum Kongresi'nden sonra daha da sert bir tutum taknd. Hkmet, kongrenin toplanmasna engel olmak amacyla 20 Temmuz 1919 'da tm vilayetlere bir tamim gnderdi. Tamimde, Anadolu'da bir kargaann balad, anayasaya aykr olarak Meclisi Mebusan adna eitli toplantlar yapld sylenerek, bu gibi hareketlerin asker ve mlk grevliler tarafndan durdurulmas gerektii belirtilmitir243. Nitekim bu aklamalardan ksa bir sre sonra da 30 Temmuzda Mustafa Kemal ve Rauf Beyin tutuklanmas kararlatrld.

geni bilgi iin bkz., Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 204; bu antlamann varl tartmal bir durum arz etmektedir. Bu tartmalar iin bkz. Sina Akin, a.g.e., s.573. 242 Hlya zkan, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele Kart Faaliyetleri (4 Mart 1919-16 Ekim 1920), Ankara 1994, s.52. 243 Albayrak, 8 Austos 1919, Say:19, s.2; ayrca, Tayyip Gkbilgin, " stanbul Hkmeti Gzyle Erzurum Kongresi", Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Atatrk, Erzurum 196?, s.59.

131

Erzurum Kongresi'nin devam ettii gnlerde Ermeniler, snr boylarndaki bask ve katliamlarn srdryordu. Erzurum'dan 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir tarafndan, 11 Temmuzda Hkmete, Ermenilerin blgede yapm olduu katliamlara ilikin olarak bilgi vermek amacyla gnderilen bir telgrafta; snr dndaki Ermenilerin Mslman halka top ve tfekle saldrdklar ve bu durum karsnda halkn dalara kat belirtilmekte, durumun blgedeki ngiliz temsilciler tarafndan da gzlendii ifade edilmekte ve bu gre Harbiye Nazr Ferit Paa ile Dahiliye Nazr vekili Ethem Bey'in de katldklar bildirilerek Vkel Meclisi'nden konuyla ilgili bir karar almas istenmekteydi. Meclisin bu konuda ald karar: " dareyi Maslahat"niteliini tamann tesine gemeyecektir. Karabekir Paa, Temmuz sonlarna doru Harbiye Nazareti'ne bir telgraf daha gndererek, ngiliz Kaymakam Rawlinson'un, Ermenilerin Trkler zerinde yaptklar katliamlar itiraf eden telgrafndan haberdar olduklarn bildirdi. Karabekir Paa, ngilizlerin btn propagandalarna karlk, Trklerin Ermeniler aleyhine bir harekette

bulunmamalarnn ve Ermenilerin bask ve katliamlarn yalnz protesto ettiklerinin grlmesi zerine, "bizi tahrik ve tevik suretiyle de maksadna muvaffak olamayacan anlyan" Rawlinson'un hakikati akladn vurgulamaktayd. Nitekim Erzurum'da bulunan Rawlinson, 25 Temmuz 1919'da stanbul'daki ngiliz Umumi Karargah'na gnderdii bir telgrafnda, Ermenilerin Oltu'dan Beyazt snrna kadar olan blgede katliam yaptklarn belirtmi ve hibir kontrole tabi olmayan Ermeni etelerinin bir an nce kontrol altna alnmas gerektiini yazmt244. Ancak daha ncede belirttiimiz gibi Hkmet, Ermenistan konusunda tilf Devletleri'nin istekleri ynnde hareket etmekteydi. Bundan dolayda blgeye,
244

Albayrak, 9 Austos 1919, Say:20, s 2 haberin devamnda, igaller karsnda hkmetin tavr eletirilerek, Vilyat- arkiyye'nin Ermenistan olmayaca bir kez daha vurgulanmaktayd.

132

blge haknn Hkmetten bekledii hibir yardm yaplmam ve Karabekir Paa'nin bu uyarlar ve Rawlinson'un Ermeniler hakkndaki aklamalar da Damat Ferit'in harekete gemesinde etkili olamamtr. Padiah ve Damat Ferit, gerek Erzurum Kongresi'nden nce ve gerekse de kongreden sonra Anadoludaki Mill Hareket'e kar propaganda faaliyeti de balatt. Bunun iin Anadoluya baz heyetler (Heyet-i Nasiha) gndererek, halk Mill Mcadele'ye katlmamas iin uyard. Ancak Vilyat- arkiyye halk, Dahiliye Nezareti'ne gnderdii pek ok telgrafnda, Anadolu'da bir karkln sz konusu olmadn, hakszla urayan blge halknn hakkn savunmak yolunda hareket ettiini belirtmekteydi245. Damat Ferit Hkmeti, Sivas Kongresinin topland gnlerde de faaliyetlerine devam etti. Sivas Kongresinin toplanmamas iin, Elaz Mutasarrf Ali Galipi konferans sabote etmesi iin grevlendirdi. Ancak Mustafa Kemal'in durumdan haberdar olmas ile Ali Galip amacna ulaamad. Damat Ferit Hkmetleri, Anadoludaki Mill direnie kar faaliyetlerini basn yoluyla da srdrerek, Mill harekete muhalif gazetelerde, hareket aleyhine haberler yaynlatarak, propaganda faaliyetlerine devam etti. 2 Aralk 1920 tarihli kdam gazetesi Anadoluda Kemaller bal ile yaynlanan haberde, Anadoluda halkn Mill kuvvetlere katlmak istemedii, asker firarlarnn gn getike artt, bu durum karsnda Ankarada fevkalade bir meclis akd edildii zerinde durulmaktadr. zellikle asker kumandanlar arasnda itilflarn mevcut olduu ynl haberlerle Anadoludaki Mill Hareketin hz kesilmek istendii anlalmaktadr246 stanbul basnndan Mill Mcadeleye muhalif olan Alemdar ve Peyam Sabah gazetelerinde, Anadoludaki Mill harekete ynelik haberlere yer verilirken,
245 246

kdam, 23 Temmuz 1919, No:8064, s.1 kdam,2 Aralk 1920 Say:8229, s 1'den Bosfor gazetesi.

133

Millciler, Kemaller ifadeleri kullanlm ve Anadoludaki Hareketiyle ilgili propaganda ierikli yazlar yaynlanmaktayd. stanbul basnnda yer alan bu yaynlar, Anadoluda kan Mill Mcadele yanls basnda yanksn bulmakta ve Anadolu basn da stanbul Hkmeti aleyhine yaynlara balamaktayd. Bu gazetelerde kan haberlerde; Damat Ferit Hkmeti'nin uygulamalar, tilf Devletleri karsndaki aciz tavr, takip ettikleri ngiliz yanls siyaset zerinde nemle durulduu anlalmaktadr. zellikle Albayrak gazetesi bu tarz yaynlarn youn olarak ilendii gazeteydi. Gazete'nin 8 Austos 1919 tarihli nshasnda, Vilayet- arkiyye Ermenistan Olamaz bal ile verilen haberde; Damat Ferit Hkmeti'nin gerek zmir, Adana, Antalya igalleri karsndaki

kaytszl ve gerekse de arki Anadoluda tilf Devletleri tarafndan kurulmas tasarlanan Ermenistan projesine tepki gstermemesi eletirilmektedir. Gazete, Damat Ferit Hkmeti'nin yaanan olumsuzluklara ses karmadn ancak halkn igallere kar gelerek, mcadeleye koyulmas ile gndeme gelen Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinin teebbslerine mani olmaya altklar zerinde de arlkl olarak durulmaktadr. Albayrak gazetesi Damat Ferit Hkmeti'nin bu tutumu karsnda u aklamay yaparak, Hkmeti eletirmekteydi: Hkmetin bu tavr ve hareketi oturduu dal kesmee abalayan bir gafil vaziyetinden baka mahiyette telakki etmek mmkn olmuyor., Maddi ve manevi btn Mill kuvvetleri trl trl ihtiraslara maruz bulunan vatann mdafaas etrafnda birletirmek vazifesiyle

mkellef iken hkmetin temin-i mevki iin kuvvey-i Millyeyi (mteferrik) bulundurmak hususunda israr etmesi her suretle ayan- dikkat ve nazar deil midir247.

247

Albayrak, 8 Austos 1919, Say:19, s. 1

134

Damat Ferit Hkmeti, Trklerin aleyhinde de olsa tilf Devletlerinin menfaatleri dorultusunda dayatt btn artlar, tilf Devletlerine ho gzkmek, onlar kzdrmamak ve lml bir anlama yapmak iin kabul ediyordu. stanbul Hkmetlerinin ve Padiahn takip etmi olduu bu politikalar gstermitir ki; Anadolunun gelecei konusunda Anadoludaki Mill hareket ile stanbul arasnda ok byk gr ayrlklar bulunmaktayd. Nitekim Mondros Mtarekesi'ni mteakip Padiahn atekes hakknda yapm olduu bir aklama bu gr ayrlnn en belirgin gstergesidir. Galip devletlerle yaplan mtareke, millet ve memleketin selamet ve emniyeti iin lzumludur. gal kuvvetleriyle iyi mnasebet tesis olunarak bunlarn memlekete medeniyet, halka refah getireceklerini bu itibarla gelecek yabanc igal kuvvetleri hangi din ve millete mensup olurlarsa olsunlar, kendilerine kar Trk misafirperverliine yakr bir biimde karlanmal unun veya bunun tahrik, tevik ve ifaline kaplarak bu misafirlere kar herhangi bir suret ve ekilde muhalefet ve muahasamata giriilmemesi...248 Padiah'n memleketin refah ve emniyeti iin lzumlu grd antlama sonunda, tilf Devletleri yurdun drt bir yann igal etmi ve bu igallerin de Padiahn belirttii gibi blge halkna medeniyet ve refah getirmedii grlmt. Mtarekeden sonra igaller balaynca da Hkmetin tavr deimemitir. Nitekim Vkel Meclisi'nin 12 Temmuzda Mustafa Sabri Efendi bakanlnda yapm olduu toplant sonunda alnan karar; Hkmetin igaller karsndaki tavrn aka gstermektedir. " talyanlarn Konya vilayeti ve civar havalisinda bulunmalar slam ahaliye tecavz eklini almad gibi, kat'i bir mahiyette bulunmad da temin edildiine ve bu meselelerin halli kuvvetle deil, sulh kongresini hkmeti seniye lehine evirecek

248

Hlya zkan, a.g.e., s. 13.

135

siyasi teebbsleri ile kabil olarak buna da tevessl edilmekte bulunduuna binaen mdafaaya tasatti ile mesele karlmamasnn mahalline tebliinin Dahiliye ezareti vekilliine bildirilmesi..."249. Bu aklamalardan da anlald gibi, hkmetin igallerin geici olduunu belirtmesi, bu durumun bar konferansnda zleceine inanmas ve bu dorultuda halk skunete davet etmesi, aslnda Hkmetin realiteden ne kadar uzak olduunu ve sadece kendi menfaati etrafnda hareket ettiini gstermektedir. Padiah ve stanbul Hkmet'inin, Mondros

Mtarekesi'nden sonraki durumlarna dair gzel bir tespiti de Cevat Dursunolu vermektedir. Dursunolu, Padiah iin, "...Milletini ve yurdunu tanmayan Padiah ise bir vasal devlet taht salayabilmek iin dmanlarnn himayesine

snmtr"250. aklamasn yaparak, Padiah ve Hkmetin sadece ahs menfaatleri peinde olduklarn ifade etmekteydi. Buna karn hem Mustafa Kemal ve arkadalar hem de igal blgesi halk ve zellikle de Vilyt- arkkiyye'nin, politik ve siyasi ortam stanbul Hkmeti'nden daha iyi alglad anlalmaktadr. Nitekim igallerin geii olmad ynndeki aklamalar, bu durumun bir an nce engellenmesi gerektii ynnde alnm olunan kararlar ve bu kararlarn faaliyete geirilmesi ve Milli Mcadele'yi balatmak noktasndaki kararl tutum bunun en byk gstergesidir. nk gerek Mustafa Kemal ve arkadalar ve gerekse de Anadolu halk Damat Ferit'in tilf Devletleri'nin istekleri dnda hareket etmeyeceini anlamt ve kurtulu iin mcadeleye koyulmak gerektii konusunda hem fikirdi.

249 250

Albayrak, 26 Temmuz 1919, Say:7, s.2 Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 13-16.

136

IV. BLM KUVA-YI M LLYE ERME SORU U A BAKII

4.1-Vilyt- arkiyye Mdafa- Hukuk-u Millye Cemiyetinin Kuruluu ve almalar Osmanl Devletinin, tilf Devletleri ile imzalad Mondros

Mtarekesinden sonra, Trk birlikleri terhis edilmi ve tilf Devletleri'nin haksz igalleri balamt. Bu gelimeler, igal blgelerindeki halk bir an nce harekete gemeye sevk etti. Nitekim bu amala yurdun pek ok blgesinde Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri olutuldu. Mtareke'nin 24. maddesinde, ngilizce metinde Six Armenian Proviences olarak belirtilen, Vilyt- Sitte (Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Mamretlaziz, Diyarbakr)'de karklk kmas durumunda, bu blgelerin tilf Devletleri tarafndan igal edilmesi tehlikesinin varl ve Ermenilerin, Vilyt- Sitte'de nfus ounluuna sahip olduklarn syleyerek, kendilerine verilmesi gerektiini iddia ettikleri topraklarn, antlama metnine konmas, gerek blge halk arasnda gerekse de stanbulda bulunan Vilyt- arkiyye Mebuslarn rahatsz etmi ve moral bozukluuna sebep olmutu. Bu gelimeler zerine, stanbul'da bulunan Vilyt- arkiyye Mebuslar, Sleyman Nazifin bakanlnda 2 Aralk 1918de Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukuku Millye Cemiyetini kurdu251.

Cemiyetin kurulu tarihi 4 Aralk 1918 olarak bilinmekteyse de, Fahrettin Krzolunun vermi olduu Cemiyet Nizamnmesinde kurulu tarihi 2 Aralk 1918 olarak grlmektedir. Btnyle Erzurum Kongresi I, Ankara 1993, s.6 Cemiyetin Sleyman Nazif dndaki yeleri, Bitlis Valisi Harputlu Nedim, Eski Beyrut Valisi Diyarbakrl smail Hakk, Diyarbakr Mebusu Feyzi, Sivas Mebusu Rasim, Sivasl bir yedek subay Abdulmuttalip ve Diyarbakrl bir dier yedek subay olan Cavit bey idi. Cevat Dursunolu, a.g.e., s.17; Mazhar Mfit Kansu bu yeler arasna Ar Mebusu efik Beyi de dahil etmektedir. Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt:I, Ankara 1966, s.19.

251

137

Cemiyetin kuruluu, resmi yayn organ olarak karlan Hadisat gazetesinde, Vilyt- arkiyyede unsur- galibe olan Trk ve Krtlerin hukuk- Millsini mdafaa azmiyle alakadar baz zevat- marufe tarafndan bir heyet tekil edilmi ve bu babdaki muamele-i resmiyeye tevessl klnmtr. Erzurum, Bitlis, Sivas, Diyarbakr, Van, Mamuretlaziz vilayetlerinden mteekkil olan Vilyt-

arkiyyede en ziyade Trkler sonra Krtler ekseriyet-i kahire tekil ederler. Rabta- slamiye ise aradaki rk ve lisan ihtilafn bsbtn izale etmitir. Bu vilayat ahalisi meyannda aile-i Osmaniyeden iftirak arzu ve hatta bu iftirak bila ztrat tahamml edecek adam tasavvur olunamaz. Yeni tekil olunan mdafaa-i hukuk- Millye heyeti bu hakikat aleme isbat iin her vesileyi ihzar edecekti.252 eklinde bir haberle verilmektedir. Bu haberde, Vilyt- Sitte'de Trklerin ve Krtlerin nfusun ounluunu tekil ettii ve bu ounluun haklarnn korunmas amacyla bir cemiyet kurulduu belirtilmekeydi. Haberin devamnda, Trk ve Krt halkn ayrlmaz bir btn olduu zerinde de durulmaktr. Bu vurgunun yaplmasnn nemli sebeplerinden biri de Ermenilerin Vilyt- Sitte'deki amalarna ulamak iin blgedeki Krt airetlerini kkrtmak suretiyle ve tilf Devletleri'nin desteini alarak, bamsz bir Krdistan projesini gndeme getirip, Krt airetlerinin desteini almak istemeleriydi. Cemiyet, Ermenilerin isteklerine kar Dou Anadolunun hukukunu savunmak amacyla kuruldu. On madde olarak hazrlanan cemiyet Nizamnmesinde, cemiyetin kurulu amac, Cemiyetin maksad Vilyt- arkiyede mtemekkin bil cmle anasrn Mill ve siyasi hukukunun serbestil inkiafn temin edecek esbab meruaya teebbs ve Vilayat mezkure ahalii slamiyesinin hukuku tarihiye ve

252

Hadisat, 4 Aralk 1918, Say:46, s.1

138

Millyelerini indelhace alemi medeniyet huzurunda mdafaa ve vilayat mezkurede vaki olan mezalim ve cinayatn esbeb ve avamili fail ve msebbipleri hakknda bitarafane tahkikat icrasyla mcrimlerin msareaten tecziyelerini talep ve anasr beynindeki suitefehhmn izalesiyle kemafissabk revabt hasenenin teyidine gayret etmekten ve hali harbin vilayat mezkurede tevlit ettii sefalete hkmet nezdinde teebbsatta bulunmak suretiyle mmkn mertebe aresaz olmaktan ibarettir.
253

belirtiliyordu. Cemiyetin kuruluuna katlan Mazhar Mfit Kansu, cemiyetin amac hakknda u esaslar belirtmiti: Kaytsz artsz Trk hukukunu muhafaza, dou topraklarmzdan herhangi bir parann Ermenistana terk edilmesi gibi bir hal vukuunda veya herhangi bir fiili tecavz karsnda dou vilayetlerimizin halknn mttehiden silahl mdafaasn temin eylemeye almak.... 254. Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuku Millye Cemiyeti, kuruluundan ksa bir sre sonra ilk toplantsn yaparak, u kararlar ald:"1- Dou vilayetleri tarih itibariyle bir mslman Trk memleketidir. Bu blgede Ermeniler teden beri kk bir aznlktr. 2- Elli yldan beri Ermeniler bu blgede eitli siyasi ldrmeler ve komitecilikle Mslmanlar kendilerini mdafaa zorunda brakmlardr. lk teebbs onlardan gelmitir. te bu esaslar dairesinde davamz btn cihana kar savunmak iin Franszca Le Pays (lke) ve Trke Hadisat gazetelerinin karlmas. Bunlar iin vasta teminini Sleyman azif Bey zerine alacaktr.255. Cemiyet, ark vilayetlerinin hukukunu savunmak ve bunun iin bir kamuoyu oluturmak amacyla, Franszca Le Pays (Vatan) ve daha nce de belirttiimiz gibi Trke Hadisat isimli iki gazete kartt. Cemiyetin resm yayn

253 254

Hadisat, 7 Aralk 1918, Say:49, s.1 Mazhar Mft Kansu, a.g.e., s.19. 255 Hadisat, 11 Aralk 1918, Say:53, s.1, Tayibb Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, I, Ankara 1959, s.73.

139

organ olan Hadisat gazetesi, 176 say km ve gazetenin ba yazarln da Sleyman Nazif yapmt. Le Pays gazetesini, cemiyetin idare heyetine de girmi olan Abdlmuttalip (ker) karmt. Hadisat gazetesi ba yazar Sleyman Nazif, yazd makalelerde, Vilyt- arkiyye'inin o gne kadar karlat glkleri anlatarak, tarih olaylarla blgedeki Trk ounluundan bahsederek, Avrupa ve Amerika ileri gelenlerine seslenerek, Trk halknn Vilyt- arkiyye'deki hakklarn savunmaktayd256. V..M.H.M.C., ilk toplantsnda alm olduu kararlardan sonra, 13 Aralk 1918de ilk kongresini yapt. Otuz kiinin katlm olduu bu kongrede, daha nce yaynlanan Nizamnmenin beinci maddesinde belirtilen, cemiyetin on iki kiiden oluan bir idare heyetinin olaca esas dorultusunda, bir de idare heyeti oluturuldu. Bu heyetin bakanlna, Beyrut eski Valisi Diyarbakrl smail Hakk Bey getirildi. Kongre sonunda alnan kararlar Hadisat gazetesinde yaynland: 1Vilyt- arkiyyede Trk ve Krdn hukuk- tarihiye ve rfiyesi Osmanllk Millyeti altnda mctemi ve her iki rkn telif-i menafi biri dierinin hakkna tecavz etmeksizin kabil olduu, 2-Avrupaya heyetler izamyla hukuk-

mterekemizin mdafaas,3- stanblda Franszca bir gazete tesisiyle maksadmzn tla- cihana isali, 4-Ermeni meselesinde baz memrin ve ehas tarafndan ika edilmi olan cinayat- vakalarn irae ile ilan, 5-Byk dostumuz Piyer Lotiye hakkmzda gsterdii asar- vefadan dolay telgrafla teekkr edilmesi, 6- Ermeni mesailinde, her iki taraf gnahkarlarn tayin-i mahiyeti iin mesarif-i seferiye ve mteferrialar cemiyet tarfndan verilmek zere garaz ve taassub hislerinden mtecerref ve yalnz adaletle mteharrik ulema-y hukuktan bir heyet gnderilmesine

256

Hadisat, 5 Aralk 1918, No:47, s.2

140

delalet iin yine byk dostumuz Piyer Lotiye telgrafla mracaat edilmesi, 7- tilf Devletleri'nin ehrimizdeki mmessilleriyle heyet-i idare erkanndan baz zevatn grmeleri hem makul, hem har vatanperverlik hissiyle mtehasis bulunduklarn dnk celsede fiilen gsteren muhterem cemiyete temenni-i muvaffakiyet

edilmesi.257 Alnan kararlardan da anlald gibi cemiyet, Vilyt- Sitte'deki Trk ounluun hukukunu savunmay temel ama edinmiti. Bu dorultuda, tilf Devletleri temsilcilerine heyetler gndererek ve blge halknn durumunu aklayan yaynlar yaparak Ermenilerin blgedeki faaliyetleri hakknda kamuoyunu oluturmak yannda, tilf Devletleri'ni haberdar etmek ynnde bir faaliyet gelitirdi. Cemiyet yelerinin bu toplantda yeniden zerinde durduklar konu, Vilyt- Sitte'deki Trk ve Krtlerin birlikteliidir. Nitekim toplant sonunda, her iki halknda bir btn olduu ve birbirinden ayrlmayaca vurgulanyordu. Cemiyetin bu ilk toplantsndan sonra Sleyman Nazif, oluturulan bir heyetle, stanbul'da faaliyet gsteren Krt Teali Cemiyeti ile temasa geti. Bu cemiyet, Seyit Abdlkadir tarafndan, ngilterenin destei ile kurulmutu. Sleyman Nazif ve beraberindeki heyetin amac, V..M.H.M.C'nin ilk toplantsnda da gndeme gelen, Trk ve Krt birlikteliini tesis etmek amacyla hareket ederek, Krt Teali Cemiyetiyle temasa gemek, amalarnn ne olduunu renmek ve bu cemiyeti datarak, yelerini Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk Cemiyeti'ne katlmaya ikna etmekti. Sleyman Nazif, Krt Teali Cemiyeti ile yaplan grmede cemiyet yelerine, tilf Devletlerinin Osmanl topraklarn paralamaya

altklarn ve douda bir Ermenistan kurmay planladklarn, byle bir dnemde Krt Teali Cemiyetinin Vilyt- arkiyyedeki Trk ve Krt halk arasndaki

257

Hadisat, 14 Aralk 1918, No:56, s.1

141

birliin bozulmas gibi bir etkisi olacandan bahsederek, bu cemiyetin blge halkn ayracan, oysa Vilyt- arkiyye Cemiyetinin hibir kavim ayrm yapmadn, bundan dolay Krt Teali Cemiyetinin kapatlarak, cemiyet yelerinin Vilyt- arkiyye Cemiyeti'ne katlmas gerektiine dikkat ekti. Ancak heyet bu grmeden bir sonu alamad258. Sleyman Nazif, Krt Teali Cemiyeti ile yaplan bu grmeleri ve cemiyet hakkndaki dncelerini Hadisat gazetesinde yaynlamaya balad. Bu aklamalarnda, Krt Teali Cemiyeti'nin yanl bir politika takip ettiini ve Krtlerle ayrlmann bylesi hassas gelimelerin yaand bir dnemde, tm lke iin zellikle de Dou Anadolu iin bir ykm olacan belirtiyordu. Sleyman Nazif aklamalarnda, zellikle Vilyt- arkiyyeye ait nfus istatistiklerine ska yer vererek, blgede Trkler ve Krtlerin ounluu tekil ettiini ve blgedeki Krtlerin Camia-i Osmaniyeden ayrlmak dncesinde olmadn

belirtmekteyd259. Sleyman Nazif'in Trk Teali Cemiyeti ile yapt grmelere, Cevat Dursunolu da katlmtr. Dursunolunun grme srasndaki baz tespitleri, olduka nemlidir. Krt Teali Cemiyetinin gen yelerinin Krte bilmemeleri Cevat Beyin dikkatini ekmitir. Bu durumu u ekilde dile getirir; Bu iki gencin o zaman bir kelime Krte bilmediklerine eminim. Kendilerini dilini bilmedikleri bir kavmin muhayyel tahtnn adaylar sayyorlard260.

Hadisat, 5 Mays 1919, No:125 s.1 Hadisat, 6 ubat 1919 Say :60, s.1 ve 5 Nisan 1919 Say:95, s.1, 5 Mays 1919, No:125, s.1, gazetenin bu nshalarnda Vilyt- arkiyedeki Trk ve Krt nfusuna ilikin istatistiklere yer verilmi ve tilf Devletleri'nin destei ile gndeme getirilmeye allan Krdistan projesi zerinde durularak, bu iddialar nfus, kltr ve tarihi bakmdan tahlil ediliyordu. Yine Vakit gazetesinin 6 Mays 1920 tarihli nshasnda da bu konu ele alnmaktadr. 260 Dursunolu, a.g.e., s.18.
259

258

142

Anadolu'daki Krt airetlerine dair haberlere ska yer veren dier bir gazete de rade-i Millye'dir. Gazetede, zellikle Ermenilerin Krtleri saflarna ekmek iin yaptklar yazmalara yer verilmektedir. Ele geen bu yazmalar da Ermeniler, Krtleri douda birlikte hareket ederek, bamsz bir Ermenistan ve Krdistan iin mcadelede bulunmaya armaktadr. Ancak Krt airet reisleri bu teklifi kabul etmeyerek, Ermenilere kar mcadele etmeyi tercih ettiler261. V..M.H.M.C. ilk kongresinde; dou vilayetlerine ait nfus

istatistiklerine yer verilerek sava ncesine ait baz rakamlar zerinde duruldu. Bu istatistikler eitli gazetelerde yaynlanmt. Vilayetler slam Ermeni Anasr- Muhtelife Van Mamretlaziz Erzurum Bitlis Sivas Diyarbakr 179.380 446.379 673.279 309.999 939.735 492.101 67.792 76.070 125.657 114.704 143.406 11.969 2.762 12.347 12.776 85.299 259.141 525.211 815.283 437.479 1.168.440 Yekn

55.891 ..........66.948 ........... 614.940"262

V..M.H.M.C., 1 ubat 1919da Valilik, Mutasarrflk ve Belediyelere bir tamim gndererek, Ermenilerin Wilson Prensipleri'ne aykr olarak, Paris Bar Konferansna mracaat ederek baz iddialarda bulunduklarn ve bu haksz iddialar karsnda dou vilayetlerinin hakkn savunmak iin Vilyt- arkiyye Mdafaa-

rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No: 9, s.1 Haluk Selvi, Mill Mcadelede Erzurum (1918-1923), Ankara 2000, s.54'den naklen, 14 Aralk 1918 tarihli Tasvir-i Efkar gazetesi.
262

261

143

Hukuk Cemiyeti'nin kurulduunu ve yine bu ama dorultusunda Franszca Le Pays ve Trke Hadisat gazetelerinin karlmaya balandn bildiriyordu. Tamim'de, Avrupaya heyetler gnderilecei, bundan dolay da blge halknn asayii bozacak bir faaliyette bulunmamalar gerektiine dikkat ekilmektedir. 263 Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuku Millye Cemiyetinin propaganda faaliyetlerinden bir dieri de, tilf Devletleri'nin stanbulda bulunan temsilcilerine eitli muhtralar vermekti. Cemiyet, bu muhtralarda; Dou Anadoluda Ermenistan kurma faaliyetleri karsnda blge halknn endielerini, douda asl katliam ve basklara maruz kalanlarn yerli Mslman halk olduu, bu blgelerde

Mslmanlarn ounluu tekil ettikleri ve dou illerinde Wilson Prensipleri'nin uygulanmas halinde ounluun hukukunun korunacana, ancak bu ortamda aznlklarn hukuklarnn da ihlal edilmeyecei gibi aklamalarda bulundu. Yine bu muhtralarda, dou vilayetlerinin durumu tarih ve etnografik bilgiler dorultusunda aklanarak, blgenin bir Trk yurdu olduu vurgulanmaktayd. Bu muhtralar ve yine ayn ama dorultusunda hazrlanp tilf Devletleri temsilcilerine gnderilen telgraflar cemiyetin resm yayn oragan olan Hadisat gazetesinde yaynland264. V..M.H.C., zmirin igali, tilf Devletlerinin Vilyat- arkiyye

hakkndaki planlarna Hkmet tarafndan mdahale edilmemesi ve Damat Ferit'in Paris Bar Konferans'ndaki tavr dolaysyla Padiah ve Hkmete ekmi olduu telgraflarla da protestolarna devam etti265.

263 264

Bu tamimin tam metni iin bkz., Krzolu, a.g.e., s.7-8. Hadista, 10 Haziran 1919, No:161, s.1, yine ayn gazetenin 11 Haziran 1919 tarihli nshasnda da konuyla ilgili olarak hem hkmete hem de tilf Devletleri temsilcilerine gnderilen eitli telgraflara yer verilmekteydi. Bu telgrafta, Vilyat- arkiyye'nin tarihi anlatlarak, Ermenilerin burada hibir haklar olmadndan vurgulanyordu. 265 Hadisat, 4 Haziran 1919, No:155, s. 2

144

Cemiyet, Dou Anadoluda Trklerin ounluu oluturduunu, bunun iin bu hukukun korunmas gerektiini ve douda asl katliam ve bask yapanlarn Ermeniler olduunu, tilf Devletleri'ne anlatmak ve blgedeki hukuk durumun aklanmas amacyla Avrupaya heyetler gndermek iin alm, ayrca dou illerinin durumunun tespit edilmesi iin Avrupadan tarafsz heyetlerin getirilmesi amacyla tilf Devletleri'ne teklifte de bulundu. V..M.H.C., zellikle stanbul Hkmeti ve baz stanbul basn

tarafndan ttihatlarla ya da dier cemiyet yeleri ile ilikisi olduuna dair sulamalarla yz yze kald. Bu tarz sulama ve eletiriler karsnda, gerek Hadisat gazetesi ve gerekse de bu sulamamalarn yer alm olduu gazetelere konuyla ilgili eitli aklamalar yapld. Cemiyet, kdam gazetesinde aleyhinde yaynlanan bu tarz bir eletiriye karlk, yine ayn gazeteye u aklamalar yapt: Cemiyetimizin kurulu gayesi ark vilayetlerinde ezici ounluu tekil eden Mslman unsurun hak ve hukukunu muhafaza, adalet iyilikle yerine getirildikten sonra vazifesini yerine getirmi olmakla vnene cemiyetin mesaisine son verecei tabiidir. Binaenaleyh yalnz bu maksatla teesss etmi olan cemiyetimizin mevcut veya feshedilmi siyasi, gayri siyasi hibir cemiyet ve frka ile mnasebeti bulunmad ilan olunur266 Merkezi stanbulda bulunan V..M.H.M.C, Paris Bar Konferans'nda, Ermeni isteklerinin gndeme getirilmesi ve tilf Devletlerinin bu noktada

Ermenileri desteklemesi zerine, dou illerinde beler amaya balad. Cemiyet, 10 Martta Erzurumda 12 Martta Elazda, isan aynda Sivas Vilayet merkezi ve sancaklarnda, Temmuz ilk haftasnda da Diyarbakrda beler amt.267. Erzurum besi, V..M.H.M.C.nin dou illerinde at en etkin beydi. Cemiyetin
266 267

kdam, 30 Aralk 1918, No: 7861, s. 2 Hadista, 17 Mart 1919, No:82, s.1 ve kdam 17 Mart 1919, No:7938, s.2

145

stanbuldaki merkezinden baz grevliler ile Erzurumlu aydnlarn almalar sonunda kurulan be, nce Erzurum merkez daha sonrada dier sancaklarda beler aarak almalarn geniletti. Erzurum besi, bu almalar dorultusunda ilk nce Erzurum ve kazalarndan temsilcilerin katld Erzurum Vilayet Kongresi'ni, daha sonrada dou illerinden temsilcilerin katld Erzurum Kongresini dzenledi. Bu gelimelerle birlikte Erzurum besi, bamsz bir cemiyet haline de geldi. 4.1.1.Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuku Millye Cemiyetinin Erzurum besi Erzurumdaki ilk Mill tekilatlanma, Mondros Mtarekesinden hemen sonra Sleyman Necati ve arkadalar tarafndan oluturulmak istenmi, ancak bu faaliyet hkmet tarafndan ittihatlkla sulannca resmi bir teebbste stanbuldaki merkez beden ayrlarak,

bulunulmaktan vazgeilerek, Sleyman Necatinin bakanlnda gizli bir cemiyet kurulmutu. Bu gizli cemiyete, stihlas- Vatan ad verildi268. Cemiyet,

V..M.H.M.C'nin Erzurum besi alncaya kadar faaliyetine devam ederek, Erzurum besinin kurulmasna yardmc oldu. Erzurum besi kurulduktan sonra stihlas- Vatan Cemiyeti kapatlarak cemiyet yeleri, V..M.H.M.C'nin Erzurum besine katld. Merkezi stanbulda bulunan V..M.H.M.C. yelerinden Yedek Subay Cevat Dursunolu, Erzurumda bir be amak amacyla, blgenin nabzn yoklamak iin Erzurum'a gnderildi. Cevat Bey, Erzurumda halkla yapt grmeler sonunda, halkn son gelimelerden rahatsz olduunu, ancak bir faaliyette

268

Sleyman Necati Gneri, Htra Defteri, Yayna Hazrlayan, Ali Birinci, stanbul 1999, s.30.

146

bulunmaktan da ekindiini merkeze bildirdi. Dursunolu, Erzurumlularn bu tavr iin unlar sylemektedir: Yalnz rasn sylemeliyimki: bu hemehrilerin bu suretle konumalar bozgunculuk ruhundan domuyordu. Dnya durumunu kavrayamadklar gibi stanbuldaki hkmetin aczini de anlayamyorlar, eyi kt mevcut dzenin bozulmasndan korkuyorlard.269. Halkn bu kararsz ve ekingen tavr, gerek Mondros Mtarekesinin 24. maddesi ve gerekse de Ermenilerin Paris Bar Konferansnda Onlar Meclisine,Vilyt- Sitte, Kilikya, Mara, Erzurum ve Trabzonun dahil olduu arazinin Ermenistana verilmesi ynndeki mracaatlar ile huzursuzlua dnt. Bu srada stanbul Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin kurulmas kararlatrlan Byk Ermenistan iin Erzurumun ok nemli bir ehir olduu, hatta Erzurumun bu snrlar dahilinde ekillenecek olan Ermenistann bakenti olaca ynndeki 27 ubat 1919 tarihli aklamasnn, basnda yer almas blge halknn Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri etrafnda toplanmasn salad270. Cevat Bey, Paris Bar Konferans'ndaki bu gelimelerden sonra, Erzurumun hukuku, doktor, retmen ve subay bir ok ileri geleni ile grerek, genel durum zerinde deerlendirmeler yapm ve bu toplantlar sonunda V..M.H.M.C.nin Erzurum besinin almasna karar verilmiti. Alnan bu karardan sonra, 1 Mart 1919 tarihinde Erzurum Belediyesinde yaplan bir toplantyla da cemiyetin kurulmas karar kesinletirildi. Bu grmeden bir gn sonra Valilie, benin kurulmasna ilikin dileke ile dilekeye eklenen cemiyet nizamnmesi verildi. benin kurulmasna izin verildiine dair Valiliin cevab, 10 Mart 1919da be yelerine bildirildi. Ancak be yeleri bu formaliteleri beklemeden 6 Martta

Dursunolu, a.g.e., s.30-31; Krzolu, a.g.e., s.5. Patrik Zaven Efendi'nin bu beyanat iin bkz., Albayrak, 24 Mays 1920, Say:93, s.2, bu aklamalar 16 Mays tarihli Peyam Sabah ve 14 Mays tarihli Tercman gazetelerinde de yaynlanmt.
270

269

147

ilk toplantlarn yaparak, be reisliine Hac Fehmi Efendi, muhasiplie Karsl Sleyman Bey ve katiplie Cevat Dursunolu'nu seti. Ancak bir ka gn sonra Tevfik ve Ahmet Bey'lerin istifa etmeleri zerine bu iki ye yerine, Raif ve kr Efendi'ler seildi. Daha sonraki gnlerde be bakanlna Erzurumlu Hoca Raif Efendi getirildi271. be yeleri, bu ilk toplantda V..M.H.M.C. nizamnmesinin 2 maddesinde yer alan cemiyetin kurulu amacna gre bir beyannme hazrlayarak, tm dou vilayetlerine gndermiti. Bu beyannme ile Ermenilerin dou vilayetlerindeki hak iddias, nfus, kltr, tarih ve corafya bakmndan reddediliyor, douda Ermenilerin yapm olduklar propagandalarn aksine, onlardan zulm grenlerin Trkler olduu belirtilerek, tilf Devletlerince de benimsenen ve kabul edilen Wilson Prensipleri'ne dayanarak, bu gereklerin tm dnyaya duyurulmas iin vatandalardan yardm isteniyordu 272. Erzurum besi, Erzurumun kurtuluunun birinci yl dnm olan 11 Mart 1919da bir tren yaparak, bu srada Erzurumda bulunan ehzade Abdlhalim Efendi'yi ziyaret ederek, blge halknn istekleri ve Ermenilerin bask ve zulmleri ile bunlarn haksz istekleri anlatlarak, bu isteklerin stanbula bildirilmesi istedi. Bu dorultuda bir arza hazrlanp ve Padiaha iletilmek zere ehzadeye verildi. Erzurum besi, yava yava tekilatlanmakla beraber tam bir faaliyet gsteremiyordu. Ancak Trabzondan gelen Kk Kazm Beyin Erzurumun ileri gelen pek ok aydn ve zengin halkyla yapt grmeler sonunda almalar hz kazand. Bu grmeler sonunda benin daha etkili ekilde almasn salamak amacyla, bir Vilayet Kongresi yaplmasna karar verilip, yeni bir Heyet-i Faale
271 272

Hadisat, 15 Mart 1919,No:80, s.2 Bekir Stk Baykal, Erzurum Kongresi le ilgili Belgeler, Ankara 1969, s.1-2.

148

oluturuldu.

Bu

yeni

yaplanma

sonunda

cemiyet

yeleri

kararlar

ald:Merkezdeki aydnlar, daha faal klabilmek iin bir Heyet-i Faale meydana getirmek,ehir iinde yaplan tekilat livalara, kazalara yayarak, buralarda mutemed ellerle mdafaa fikrini kylere kadar gtrmek,vilayet snrlarndan taarak, btn ark vilayetlerini bir fikir etrafnda toplamak,her ne lazmsa yaparak, orduyu bu ie itirak ettirmek.273 V..M.H.M.C.nin dorultusunda hazrlam Erzurum yeni besi, alm olduu ile, bu kararlar

olduu

nizamnme

V..M.H.M.C.nin

amalarnn ok daha zerinde esaslar belirleyip silahl direni fikrini gndeme getirdi. Bu nizamnme ile benin merkezle olan ilgisi sadece ekl bir mahiyet alm ve daha dzenli ve etkili faaliyetler iin, Erzurum Vilayet Kongresi ve Vilyt- arkiyye Kongresi fikirleri ortaya atlmt. V..M.H.M.C'nin Erzurum besi, bu gelimelerden sonra tm dikkatini ordunun desteini almak ynnde sarf etti. Ancak temasta bulunduklar 9. Ordu Komutan Yakup evki Paa, gzlerinden rahatsz olduu iin stanbula gittiinden cemiyetin bu konudaki ilk teebbsnden bir sonu alnamad. 9.Frka Kumandan Rt Beyin, Hasankalede bulunmas ve ehre uramamas nedeniyle bu grmelerden de bir sonu alnamad. Ancak Yakup evki Paann yerine, Kazm Karabekir Paann XV. Kolordu Kumandan olarak Erzuruma tayin edilmesiyle, cemiyet yeleri Paa ile temasa gemi ve onun desteini alarak almalarna hz kazandrdlar. Erzurum besi'nin faaliyetlerini younlatrd dier bir konu da, merkezi stanbulda bulunan, Diyarbakr ve Bitliste beler aan Krt Teali

273

Krzolu, a.g.e., s.27.

149

Cemiyeti oldu. Bu dorultuda benin resm yayn organ olan ve Sleyman Necati tarafndan 1919 baharnda Erzurumda ikinci kez karlan Albayrak gazetesinde, Krt Teali Cemiyetinin propagandalarna dair yazlara yer verilerek, blge halknn bu cemiyet yeleri tarafndan yaplan tahriklere kaplmamas saland. Albayrak gazetesi yalnz Krt meselesi zerinde durmamt. Gazetenin zerinde durduu en nemli konulardan biri de Ermeni sorunuydu. Vilyt- arkiyye Ermenistan olamaz manetini her saysnda kullanarak, konuya ilikin haberlere arlkl olarak yer vermekteydi274. Erzurum besi, almalarna devam ederken nemli bir gelime gndeme geldi. Mondros Mtarekesinin 5. maddesindeki asayi iin gerekli olan askerden fazlasnn terhisi ve 20. maddesindeki silahlarn toplanarak kontrol altna alnmas275 ile ilgili uygulamalar douda takip etmek iin Rawlinson, 22 Nisan 1919da Erzuruma gelerek, mtareke artlarn uygulamak iin faaliyete balad. Kazm Karabekir Paa, Rawlinson ile grerek, halkn silahlarn vermek istemediklerini ve bunun iinde silahlarn iade edilmeyeceini bildirdi. Daha ncede ifade ettiimiz gibi, Rawlinson blgede kald srece Ermenilerin snr boylarndaki kylerde, Mslman halka yaptklar pek ok bask ve katliama tank olmutu. Nitekim Rawlinson, blge halknn kararl tutumunu grm ve blgedeki huzursuzluun ve katliamlarn esas sorumlusunun Ermeniler olduunu, stanbul'daki tilf Devletleri temsilcilerine bildirmiti. Rawlinson'un blgedeki faaliyetleri ve be yeleri ile yapt grmeler Albayrak gazetesi tarafndan dzenli olarak takip ediliyordu276.

274 275

Albayrak, 20 Aralk 1919, Say:55, s.2 Ali Fuat Trk Geldi, a.g.e., s.70-72. 276 Albayrak, 20 Temmuz 1919, Say:15, s.2

150

zmirin Yunanllar tarafndan igali zerin be yeleri, 18 Maysta byk bir miting dzenlemi ve miting sonunda A.B.D. Bakan Wilsona, tilf Devletleri temsilcilerine ve stanbul Hkmeti'ne protesto telgraflar gnderdi. Bu protesto telgraflarnn youn bir ekilde devam ettii gnlerde, Damat Ferit Kabinesi, 17 Maysta istifa etmi ve 19 Maysta yeni hkmet yine Damat Ferit tarafndan kurulmutur. Damat Ferit'in 20 Maysta zmirin igali dolaysyla Paris Bar Konferans'na gnderdii telgrafnda, dou vilayetlerinde Ermenilere muhtariyet verilmesi teklifininin yer alms ve bu telgrafn basnda yaynlanmas ile Yunanllarn igal alanlarn genileterek, Aydn ve Manisaya yaylmas protestolar ve heyecan daha da artrd277. V..M.H.M.C. Erzurum besi, bir yandan yukarda ifade edilen faaliyetlerine devam ederken, dier yandan da dou vilayetlerini bir an nce Mdafaa- Hukuk etrafnda toplamak amacyla daha nceden karar verilmi olan Erzurum Vilayet Kongresinin hazrlklarna balad. Ksa sre iinde Vilayet Kongresi yaplm ve ardndan da Erzurum Kongresi yaplarak, tm Dou vilayetleri Mill haklarn mdafaas iin bir araya topland.

4.2.Mustafa Kemal ve Kazm Karabekir'in Ermeni Sorununa Yaklam Bu blmde, dier blmlerde olduu gibi basnda kan haberler dorultusunda, zellikle Mustafa Kemal ve Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir Paa zelinde, Kuvay- Millye liderlerinin Ermeni sorununa yaklamlar zerinde durulacaktr. Deerlendirmeler yaplrken her iki komutann konuyla ilgili

277

Haluk Selvi,a.g.e., s.76-81'den naklen, 24 Mays 1919 tarihli leri gazetesi.

151

aklamalarn ieren telgraf, beyannme, mektup gibi yazmalarna da yer verilecektir278. Mustafa Kemal, Ermenilere dair yapm olduu pek ok aklamasnda Ermenilerin yabanc gler tarafndan tahrik edildii hususu zerinde durmaktayd. Mustafa Kemal, 30 Mays 1919da Havzadan On Beinci Kolordu Kumandanlna ekmi olduu bir telgrafnda, batl devletlerin Ermeni sorunu zerindeki etkilerini belirtilerek, bu duruma kar bir an nce nlem alnmas gerektiini

vurgulamaktayd. .... tilf hkmetleri, atalarmzdan kalan meru hakkmz olan topraklar inemeyi Hristiyanlk adna bir hizmet sayyorlar. Bu cmleden olarak Ermenilere vilayetlerimizi peke ekmeleri de (...) ihtimal bulunuyor. Byle bir vaziyette ngiliz birliklerinin, zmirde Yunanllarla Rumlara yaptklar gibi, bu cephede de Ermenilere nclk edecei ok muhtemeldir. Ve byle bir hareketle zorla yerlemi olan mahalli ahali ile muhacirleri bir kere daha yerlerinden oynatmak ve bu ekilde aznln ounlua hakim olma teorisini uygulamak kendilerince uygun grlebilir. Bergama buna bir misaldir. Kanaatimce, byle bir hali biz dmanlk olarak grmeye bamszlmz kurtarmak iin ve saymaya, meru topraklarmz ve Mill mecburuz...279. Yine tilf Devletleri'nin

Osmanldaki aznlklar kullanmas ve bu dorultuda Trk topraklarnn haksz ekilde igal edilmesi ile ilgili olarak, T.B.M.M.nin al konumasnda Anadolunun iinde bulunduu genel durum hakknda bilgi veren Mustafa Kemal u aklamalarda bulunuyordu. ... tilf Devletlerinin bizim savaa katlmamzdan drt

Dier Kuvay- Milliye liderlerinin de konu ile ilgili pek ok aklamas mevcuttur. Ancak bu konunun olduka kapsaml olmas ve ayr bir tez almasn gerektirmesi sebebiyle bir rnekleme yaptk. Konumuz asndan olduka nemli olan Mustafa Kemal ile Kazm Karabekir'in soruna ilikin aklamalarna yer verdik. 279 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannmeleri IV, Ankara 1991, s.27.

278

152

ay nce her ynyle Osmanl Hkmetinin zararna bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulmasna karar verdiklerini ilan etmi olmalar ve hatta Boleviklerin yaymlad gizli anlamalardan da anlaldna gre, stanbulun arlk Rusyasna vaadedilmi olmas savaa tilf Devletlerine kar girmemizin zorunlu olduunu gsteren ak delillerdir... ... Saltanat bakenti ve hilafetimiz kuatma altnda olup,

bamszlmz burada manen ve fiilen yrrlkte deildir. Buna bir de Rum ve Ermenilerin hkmeti tanmamalarn ve tilf Devletlerine dayanarak bir eit ayaklanma durumunda bulunmalarn eklersek, bakentimizin iinde bulunduu zc ve korkun durumu tam anlam ile aklam oluruz280. Ermeniler, Anadoluda oluan Mill Hareketin daha ncede belirttiimiz gibi, zellikle Ermenilerin yok edilmesi amacyla baladn syleyerek, youn bir propaganda faaliyeti iine girerek, Ermeniler ile Trkler arasndaki atmalar, Hristiyan-Mslman atmas olarak yanstp, tilf Devletleri'nin desteini almak istiyordu. Patrik Zaven Efendi, pek ok aklamasnda bu iddiay gndeme getirmi ve Anadoludaki Mill Hareket sonunda pek ok Ermeni ailenin yaadklar yerleri terk etmek zorunda kaldn syleyerek, tilf Devletlerinin desteini almak iin faaliyette bulunuyordu. Zaven Efendinin bu ierikteki bir mektubunun Teologos gazetesinde yaynlanmas zerine Mustafa Kemal, u aklamalarda bulund: ...Zaven Efendi, bu ekilde milletin srf Mill haklarn mdafaa emeliyle vcuda getirdii birlii, bir Ermeni veya gayr-i Mslm unsurlar aleyhtarl aibedar etmek istiyor.281 diyerek, Zaven Efendinin iddia ettii gibi bir durumun sz konusu olmadn vurgulayarak, Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinin faaliyetleri sonunda Erzincan ve Erzurum havalisinden hi bir Ermeni ailenin g etmediini, sadece
280 281

Atatrkten Ermeni Sorunu Belgelerle, Yayma Haz., smet Grgl, Ankara 2002, s.180. rade-i Millye, 27 Ekim 1919, No:9, s.1

153

zengin olan birka ailenin kendilerince emin grdkleri yerlere g ettiini aklad. Anadoluda genel asayi ve unsurlar arasnda bar ve dostluun ne kadar emin ve memnuniyet verici olduunu, Anadoluyu batan baa dolaan General Harbordu bakanl altndaki Amerikan Heyeti ile Fransz Temsilci Binba Labonne, Amerikal Mr. Bromn, Yzba Leatle, Binba Brunot, Fransz Yksek Komiseri Meurun raporlarnda tasdik edildiini belirtiyordu. Mustafa Kemal, Adana, Urfa, Antep, Mara illerindeki Ermeni faaliyetlerinin bilhassa Franszlar tarafndan desteklendiini, bu birliklerin

Franszlarca eitildii zerinde de durarak, bu blgelerdeki Ermeni mezaliminin bir an evvel durdurulmas gerektiini, ancak bu yndeki hareketlerin batllar tarafndan yanl yorumlanmak istendiini vurgulamaktayd282. Mustafa Kemal, 22 Eyll 1919da Komutanlklara gnderdii bir telgrafnda da, Adana, Antep, Mara ve Urfadaki Ermeni faaliyetleri ile ilgili olarak u aklamalarda bulunuyordu: Atekes sonrasnda hkmetimizin Adana ili ile Antep, Mara, Urfa Sancaklarn brakma gszlnde bulunmas, bu yrede Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda Ermeni igalini ve rgtlenmesini kesinletirmi ve bunlar, o il ve sancaklar Ermeniletirmek amac ile bir yla yakn bir sre alma gstermi....283 Mustafa Kemal Paa, Kolordu Komutanlklarna gnderdii bu telgrafnda, blgede yaplan faaliyetlerin nitelii hakknda baz deerlendirmelerde de bulunmutu. Blgede Ermenilerin, Franszlar ve ngilizlerin destei ile hareket ettiklerini, Osmanl

" Elyevm Kozan, Hain, Feke, gibi mntkalarda bilfiil tezahr etmi olan Ermeni mezaliminin biran evvel itfas lazmdr. Yalnz u aralk her trl slam harekatn Ermeni kitli eklinde gstermek istenildii anlaldndan harekatn her halde bu gibi yanl ayiat ve isnadata mahal brakmayacak vehile idaresi" 9 Mart 1920, Atatrkn zel Arivinden Semeler, Ankara 1981, s.132. 283 Mustafa Onar, Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, Cilt: 1, Ankara 1995, s.183.

282

154

topraklarnn deiik yerlerindeki baz Ermenilerin blgeye g ettirilerek, yabanc niformalar altnda Mslman halka mezalimde bulunduuna dikkat ekmekteydi.. Mustafa Kemal, stanbulda bulunan tilf Devletleri temsilcilerinden Amiral Bristola yazd bir mektubunda da, zellikle Kilikya blgesinde Franszlar tarafndan korunan Ermenilerin yerli halka bask ve katliamda bulunduklarn, gerek bu blgede ve gerekse douda asl katliam yapanlarn Ermeniler olduunu bundan dolay da Ermenilere katliam yapld tarzndaki haberlerin aslsz ve propaganda amal yapldn vurgulamaktayd284. Mustafa Kemal, 7 Mart 1920 tarihinde Amiral Bristole yazd dier bir mektubunda da ayn konu zerinde duruyordu: ...Avrupada olumsuz akmlar dourmay karlar gerei grenler tarafndan Anadoluda yeniden 20.000 Ermeninin ldrld hakknda ok iren ve kesinlikle gerek d haberler uyduruldu. ... zmirde yapld gibi bir uydurma Ermeni krm meselesi ve tm

dnyay aldatmak iin yaratlan bu kin ve hrs rn propagandalarn nitelii hakknda, uygarlk ve insanlk dnyasnn bir kere daha aydnlatlmas ve bu suretle hakszla uram Trk ulusunun iren ve alaka bir sulamadan arndrlmas iin Anlama Devletleriyle Amerika Hkmetinin adalet severlik duygularna bavuruyoruz285. Mustafa Kemal, Ermenilerin bu aslsz iddialar ve saldrlar karsnda bir an nce kamuoyu oluturulmasn ve gerek igallerin ve gerekse de bu aslsz iddialarn protesto edilmesini, tm Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine ve stanbul basn ve Meclisi Mebusana bildirdi. Bu gelimelerle birlikte Mustafa

... te Anadoluda Ermenilerin katlolunduuna dair tertip edilen yalanlarn mahiyeti hakikiyesi bundan ibaret olup katledildiklerinden bahsolunan Mara ahalisi namna Ermeni murahasas ve eraf tarafndan bizzat dveli tilfiye mmessillerine vukuu bulan iarat dahi bu hakikat tamamen teyid eyler.Atatrkn zel Arivinden Semeler, s.128. 285 Atatrk Haftas Armaan, Ankara 1982, Belge 2, s 23.

284

155

Kemal Anadolu halk zerinde olumsuz tesir yaparak, halkta moral bozukluuna neden olan Mill Mcadele kart baz gazeteler ile aznlklarn kardklar bir takm gazetelerin Anadoluya gelmesini engellemek amacyla bir sansr uygulanmasn da istedi. Bu amala, 23 Mart 1920 tarihinde Kolordulara ve Refet Beye gndermi olduu bir telgrafta u aklamalarda bulunuyordu: ...Mill mukadderatmzn katiyet kazanaca bu zamanda, memleketteki fikirlerin ahenginin iddetlenerek

muhafazasn temin iin, Mill emeller aleyhinde propaganda yapan Peyam- Sabah, Serbesti, Alemdar, Bosfor, Entanet gazeteleriyle ayn mahiyette olan btn Rumca ve Ermenice gazetelerin Anadoluya sokulmamas mnasip grlmtr286. Mustafa Kemal, 23 Ekim 1919 tarihli Harbiye Nazr Cemal Paaya yazm olduu bir mektubunda da, Adanadaki Franszlarn Ermenileri

silahlandrarak, Mslman halkn katledilmesine sebep olduklar zerinde durmu ve Kasm1919da Bursadaki 56. Tmen Komutanlna gnderdii telgrafla Mara blgesindeki Fransz-Ermeni ibirlii hakknda aklamalarda bulunuyordu287. Mustafa Kemal Paa, tilf Devletlerinin Anadoludaki igallerini gerek stanbulda bulunan tilf Devletleri temsilcilerine gndermi olduu telgraflar, gerekse de genel olarak basnda yapt aklamalar ile protesto etti. Adana, Mara, ve Urfann igali zerine ngilizce olarak yaynlanan protesto bildirisinde u aklamalar yapmaktayd:. ...Trkiyenin blnmesine yol amak dncesiyle Yunanllarn igaline terk edilen Aydn vilayetlerinde uygulanan katliamlar, bask ve zulmler ve imha politikalar, Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle

zkaya, a.g.e., s.30. " Mara igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisi Cezayirli Franszlar olup, geriye kalan Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerdir. Bunlar ehirde namuslu slam kadnlarna taarruz etmekte ve Mslman ahaliye zulm ve ikence yapmaktadr" utuk, Yayna Haz. Zeynep Korkmaz, Ankara 2000, 45.
287

286

156

Franszlar tarafndan igal edilen Adana vilayeti dolaylar ile Mara ve Urfa mevkilerinde uygulananlarla ayndr.288 Bosfor gazetesinin Dou Anadoluda Ermenistan lehine toprak

tavizlerinde bulunulacana dair aklamalarnn 31 Ekim 1919 tarihli Tasviri Efkar gazetesinde yer almas zerine Mustafa Kemal, 17 Kasm 1919 tarihinde rksulu Mahmut Paaya Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi adna gndermi olduu bir telgrafnda konuyla ilgili olarak u aklamalarda bulunuyordu: ...Dou Anadoluda Ermenistan lehine toprak tavizlerinde

bulunulaca vaadini kapsayan bu cmlenin Sulh Komisyonu yelerinden bir devlet ricali tarafndan sarf edilmi bulunmasnn, Dou Anadolu ahalisinin pek hakl olarak son derece teessf ve infialine yol atn beyan eyleriz. Milletin Erzurum ve Sivas Kongresi kararlar ile Ermenistana bir kar toprak bile terk

etmeyeceini...289. Mustafa Kemal, bu aklamalaryla Damat Ferit'i Paris Bar Konferans'ndaki tavr dolaysyla eletirerek, Trklerin ounlukta olduu herhangi bir vatan toprandan ne Ermeniler ne de baka bir aznlk iin vazgeilmeyeceini belirtiyordu. Nitekim Kuvay-i Millye liderleri, Ermeni sorununa dair yaptklar pek ok aklamalarnda, Anadolu topraklar dnda kurulacak olan bir Ermenistann kabul edileceini, ancak Anadolu topraklarndan Ermeniler iin bir tavizde bulunulmayacan belirtmi ve bu durumun Trk halknn kesin karar olduunu stanbula kat bir ekilde bildirmitir. Nitekim hem V..M.H.M.C. Merkezi, hem de Erzurum besi daha ncede belirttiimiz gibi Trk Heyeti, Paris Bar Konferans'na gitmeden nce bu kararlarn gnderdikleri telgrafla hkmete bildirmilerdi.
288 289

ATABE, Cilt:5, Ankara 2000, s.142. rade-i Millye, 24 Kasm 1919, No:3, s.4

157

tilf Devletlerinin haksz igalleri karsnda, Mustafa Kemal, bu blgelerdeki halkn haklarn mdafaa etmeleri iin hareket gemelerini ve Mdafaa Hukuk Cemiyetleri kurmalar gerektiini belirtiyordu290. Mustafa Kemal, igal blgesi halklarna Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri kurulmalar gerektiini bildirmesine ramen, igalci kuvvetler tarafndan bir silahl saldr veya tecavz yaplmadka Mdafaa- Hukuku Cemiyetlerinin herhangi bir silahl saldrda bulunmamalarn gerektiini de ifade etmekteydi. 8 Aralk 1919 tarihinde Urfa Mfts Hsn Efendiye bu tarz bir telgraf gnderen Mustafa Kemal, u aklamalarda bulunuyordu: ...Ermeniler veya Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike, tarafnzdan silahl tecavzlerde bulunulmamasn tavsiye eder ve fakat vatan mukadderatnn dayanak noktas olan Mill birlii salamlatrmaya ve Mill tekilatmz geniletmeye ve takviye etmeye son derece gayretle allmasn talep eyleriz.291 15 Aralk 1919 tarihinde Sivasdan Urfa Mutasarrf Ali Rza Beye gndermi olduu bir telgrafnda da, ayn konu zerinde duran Mustafa Kemal, Franszlarn blgedeki Ermeni etelerini desteklemeyeceklerini onlara silah vermeyeceklerini ve Mslman halka kesinlikle zulm yapmayacaklarn belirttiklerinden, blgede bulunan Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinin silahl bir saldrda bulunmamalarn, ancak Franszlarn bu antlamay ihlal ederek, blge halkna zulme balamalar halinde vatann mdafaasnn art olduunu bildirmiti. Mustafa Kemal, gerek Adana, Urfa, Mara,Antep ve gerekse de douda Mslman halka bask ve zulmde bulunan Ermenilere kar, onlardan bir saldr ve tecavz yaplmadka silahl bir mcadeleye

.Mustafa Kemal Paa'nn 10 Kasm 1919 tarihli aklamas u ekildedir: "Kk Ermenistan tekiline ve Kilikyann Franszlar tarafndan tamamen igaline mani olmak iin, mlkiye memurlarnn ve askeryenin el ele vererek Adana vilayetinde ve bamsz sancaklarda kar koyma vastalarn hazrlamalar ve hazr bulundurmalar btn alakadarlara yazld." Bekir Stk Baykal, Heyeti Temsiliye Karalar, Ankara 1989, s.51. 291 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannmeleri, s.132, 133.

290

158

giriilmemesini, ancak byle bir tecavz vuku bulursa vatann mdafaas iin harekete geilmesi gerektiini ifade etmekteydi. Bu aklamalarda gstermitir ki, tilf Devletleri ve Ermenilerin propaganda amal, Trklerin Ermenileri katlettikleri ynndeki haberleri aslszdr. Zira Trkler sadece maruz kaldklar bask ve zulmlere karlk silahl mcadelede bulunarak haklarn savunmulard. Mustafa Kemalin aznlklar konusunda zellikle zerinde durduu dier bir husus da aznlklara verilen imtiyazlar olmutur. Nitekim Osmanl tebas olan aznlklar bu imtiyazlar sayesinde ekonomik olarak Trklerden daha iyi bir seviyeye ulamakla kalmam, elde ettikleri bu imtiyazlar sayesinde batl devletler tarafndan da daima ekonomik ve siyasi olarak desteklenmekteydiler292. Mustafa Kemal, aznlklara verilen imtiyazlarn devlet iin zararl olduunu bildiinden, bu imtiyazlarn kaldrlmasn ve aznlklarn Trklerle eit hak ve grevlere sahip vatanda haline getirilmesini istemekteydi. Nitekim Trkiy Cumhuriyeti, kurulduktan sonrada bu durum gerekletirildi. Dou Cephesi Komutan ve Ermenilerle aktif ekilde mcadele eden Kazm Karabekir Paann, Ermeni sorunu hakkndaki dncelerini ise u ekilde belirleyebiliriz.. Paa, pek ok aklamasnda Ermenilerin gerek snr boylarnda ve gerekse de Nahcivan, Kars, Sarkam, ldrda Mslman halka zulm ve basklarda bulunduklarn masum halk katlettiklerini blgede katliama urayan esas topluluun Mslman halk olduunu ifade etmekteydi. Karabekir Paa, 22 Mart

292

Osmanl Devletinin son zamanlarna kadar aznlklara tand bu sosyal, iktisad, ticar imtiyazlar, bir baka ifadeyle Osmanl Devletinin ar iyi niyeti, tolerans, baz batl yazarlara, Mustafa Kemal ve devrinin idarecilerine gre Osmanl Devletinin ykln salayan en nemli sebeplerden biri olmutur. Mustafa Kemal'e gre; "Rum ve Ermeni eteleri ve komitecileri daima irtibatta bulunduklar ngiliz subaylaryla Amerikal memurlardan ok yz bulduklar iin, 23 Temmuz 1919da balayan Erzurum Kongresi Beyannmesinin 4. maddesinde u karar almak lzumunu hissedilmitir: Anasr- hristiyaneye hakimiyet-i siyasiyeye ve muvazene-i ictimaiyyemizi muhil imtiyazat ita olunamaz", Azmi Ssl, Atatrk ve Aznlklar, Uluslararas II. Atatrk Sempozyumu, Ankara 1991, Cilt:II, s.1016.

159

1920 tarihinde Erivan Ermeni Cumhuriyeti Asker Kumandanlna gndermi olduu bir telgrafnda, Ermenilerin gerek Ermenistan snrlar dahilinde kalan ve gerekse de Dou Anadoludaki Mslman halka yapm olduu katliamlar zerinde durarak, bu zulm ve basklara devam edilirse, Trk birliklerinin asker bir Harekat'tan baka arelerinin olmadn bildiriyordu293. Paa, blgedeki Ermeni katliamlarnn General Harbord tarafndan da grldn belirterek, Ermenilerin iddia ettikleri gibi Trklerin Ermenileri katletmesi gibi bir durumun sz konusu olmadn belirtmektedir. Kazm Karabekirin Ermeni sorununa dair aklamalarnda, sklkla zerinde durduu bir hususta, Ermenilerin hem tilf Devletleri hem de Anadolu'daki Krt airetleri ile olan ilikileridir. Paa, Ermenilerin iddialaryla blge halkn moral olarak kertmek ve huzursuzlua sevk etmek istediklerini ifade etmekteydi: ...unsuru slam arasna tefrika ve nifak sokmak mahiyetinde bulunan Beyannmeler erif Paa ve emsali vicdann dman paralarna satm olan vatan haini kimselerin hibir hakk vekaleti haiz olmad Krtler namna sz syleyemeyeceini ve Krtlerin hibir suretle camiai Osmaniyeden ayrlmayacaklarn294 Karabekir Paa da, Mustafa Kemal gibi Ermenilerin tilf Devletleri tarafndan desteklendiklerini, Anadolu'nun pek ok yerinde bu destek sayesinde yerli Mslman halka bask ve zulm yaptklarn pek ok aklamasnda ifade etmekteydi. Kazm Karabekir Paa, Ermenilerden herhangi bir saldr gelmedii srece, Trk birliklerinin Ermenilerle silahl bir mcadeleye girimemesi notkasnda, Mustafa Kemal Paa'yla hem fikirdi. Nitekim Ermenilerin snr boylarndaki faaliyetlerini artrmalar zerine Paa, pek ok kez Ermeni Cumhuriyeti Asker
293 294

Albayrak 29 Mart 1920, No:80, s.2 Kazm Karabekir, a.g.e., s.555.

160

Kumandanl'n uyard. Bu saldrlara son verilmezse, Trk asker hareketinin kanlmaz olduunu belirtti. Nitekim Ermenilerin snr boylarndaki faaliyetlerine son vermemeleri zerine Trk asker harekat' balad295. Kazm Karabekir, Patrik Zaven Efendinin 16 Mays 1920 tarihli Peyam Sabah gazetesinde yaynlanan Erzurumun Ermenistann kalesi olduu, Harputun Kilikya ile Ermenistan arasnda bir kpr konumunda bulunduu ve bu iki blgenin Ermenistana verilmesi gerektii ynndeki aklamalar zerine, bu tarz aklamalarn propaganda amal olduunu blge halkn moralmen kertmek amacyla yapldn vurgulamaktayd. Paa, dier Kuvay- Millye liderleri gibi, Anadolu topraklar dnda kurulacak olan bir Ermenistan'a kar olmadklarn, ancak Anadoludan Ermeniler lehine bir toprak tavizinin asla mmkn olmayacan pek ok aklamasnda dile getiriyordu. Her millet gibi Ermeni milletinin de hakk hayat ve istiklali idareye malikiyeti en zayf ve tehlikede bulunduumuz bir zamanda bile hkmet ve milletimizce temin edilmitir.296 Kazm Karabekir'in manda konusundaki grleri de, Mustafa Kemal ile ayn dorultudayd. Rawlinson'un Paa ile yapt grmesinde; Paris Bar Konferans'nda Amerika'nn, Ermeni mandasn kabul ettiini belirterek ancak Amerikan Senatosu'nun bunu onaylamamas halinde, ngiltere'nin daha iyi bir mandater olaca ynndeki aklamalar zerine Paa, Hkmete Rawlinson'un yapt aklamalarda, ekonomik, sosyal ve kltrel yardmdan ok, farkllk tayan yanlar olduunu bildirmi ve manda konusunun inceden inceye aratrlmas gerektiini ve kabul edilmesi halinde tam bir teslimeyet gerektireceini vurgulamtr

Albayrak, 28 Haziran 1920, No: 98, s.1, ayrca bkz. Kazm Karabekir, Ermeni Dosyas; stanbul 1994; Aydn Taneri, "Ermeni Meselesinde Atatrk Karabekir-Emin Sazak izgisi", Atatrk Haftas, Ankara 1991, s.115-24. 296 Albayrak, 29 Mart 1920, No: 80, s.1

295

161

297

. Nitekim hem Mustafa Kemal hem de Karabekir Paa tam bamszlktan yanayd.

tilf Devletleri'nin gndeme getirmeye altklar manda sistemi ile, Trk topraklarn igal amac tadklar Kuvay- Milliye liderleri tarafndan bilinmekteydi. 4.3.Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Ermeni Sorunu

4. 3.1- Erzurum Vilayet Kongresi (17-25 Haziran 1919)

V..M.H.M.C. Erzurum besi, Erzurum Vilayet Kongresi'ne 2 Nisan 1919da Trabzondan gelen Kk Kazm Beyin ve cemiyet yelerinin almalar sonunda, yeni ve daha dinamik bir yapya kavumak amacyla karar verildi. Bilindii gibi bu toplantda be yeleri, yeni bir Heyet-i Faale oluturmu ve tekilatlanmann kylere kadar geniletilmesini kararlatrld. Erzurum besi, tm dou vilayetlerini bu mcadele iine ekmek amacyla, hem bir Vilayet Kongresi hem de Vilyt- arkiyye Kongresi dzenlemeye karar vermiti. Bu dorultuda cemiyet yeleri ncelikle Vilayet Kongresi iin Erzurumun tm sancak ve kazalarna davet telgraflar gnderdi298. Vilayet Kongresi, tm sancak ve kazalardan gelen 21 delegenin katlmyla, 17 Haziran 1919da Hoca Raif Efendi bakanlnda topland. Albayrak gazetesinde kongre ile ilgili olarak u habere yer verilmektedi:. Vilayetimizim maruz kald Ermeni ihtirasna kar, Vilyt- arkiyyede seve seve kabule karar vermi olan vilayetler aydn halk, Ermeni tecavz zerine daha faal bulunmak ihtiyacn dnerek, Camia-i Osmaniyeden ayrlmamak, hukuk- islamiyeyi halelden masun

297 298

Akgn, a.g.e., s.80. Albayrak, 20 Mays 1919, Say:9, s.1

162

bulundurmak emeliyle, bugn Mill mukaddesatmz srasnda ahz- mevki etmitir. Bu mukades emel karsnda kalpleri hep hararetle arpan vilayetimiz halknn hissiyat ve efkarn bir kere daha ihzar ve tesbit iin Mdafaa-i Hukuk- Millye Erzurum besi Vilayet Kongresini ictimaa davet etmitir. Her kazadan intihab edilmi olan mmessiller ehrimize muvasalat etmilerdir299. Albayrak gazetesinin bu haberinde, blge halknn, Ermeni igalleri, bask ve zulmleri karsndaki tavr ve alm olduu karar zerinde durularak, Vilayet Kongresi'nin toplanma haberi halka duyurulmaktadr. Erzurum Vilayet Kongresinde, Vilyt- arkiyye'ye dair olduka nemli kararlar alnd. Cemiyetin Heyet-i Faale yeleri, kongreye biri ak dieri gizli olmak zere iki rapor sundu. 17 Haziran 1919 tarihli ilk raporda, blgeyle ilgili genel deerlendirmeler yapldktan sonra, Tarihei Mesai, Bte", Mstakbel Mesi balklar altnda zel deerlendirmelerde bulunuldu. Cemiyet Merkezi'nin hazrlam olduu ikinci ve gizli raporda ise Vilyt- arkiyyede yaplan propagandalar ve amalar zerinde duruldu. Bu rapora gre; Vilyt- arkiyye'de yrtlen propaganda faaliyetleri, kaynaktan beslenmekteydi:Ermeni

Propagandas, Avrupallarn Telkinat, ahs yksek bir kbal-i menfaft teminini gaayet etmi, baz kimselerin propagandas Bu menbadan sudur eden fikirler, arzular; ictimai bnyemizi ihlale uratmaa, tefrikalar ihdas etmee ve nihayet, hrriyyet ve istiklalimizi gasbeylemee matuf olan, u esaslar ihtiva ediyor: Bir Trklk-Krtlk Meselesi karmak, stanbul siyasetinin Anadoluyu ihmal etmesine aid eyleri, Trklere atf ve isnad ederek, Trk-Krt arasnda mnaferet tevlid etmek, bir Krt Hkmeti tesis eylemek perdesi altnda, Vilyt- arkiyye genliinin

299

Albayrak 23 Haziran 1919, Say:12, s.1

163

birlemesine, imkan brakmamak, muhtelif sebeplerle Krtlerle Trkleri birbiri aleyhine brakarak, ekalli kalil olan Ermenilerin hakimiyetlerini temin eylemelerine zaman ve meydan vermek. Belirtilen bu hususlar daha sonra tek tek ele alnp aklanarak, tarih ve rk ynlerden konu incelendi. Bu tartmalar sonunda u karara varld:.... Vilyt- arkiyyede ileri srlmek istenilen Krtlk-Trklk iddiasnn, ne dereceye kadar hsn- niyete makrun olduu taayyn eder. lmi, tarihi esaslara, ictimai

vaziyetlere klliyen muhalif olan bu propagandalarn gayesi, Vilyt- arkiyyedeki vahdet-i slamiyyeyi paralamak ve binnetice Ermenilerin tefavvukunu temin etmekten baka bir ey deildir. Bilmeyerek, hayali ve hissi bir takm dncelere kaplarak, hakikatten ayrlan gelerimizi irad etmek, bugn en birinci

vazifelerimizdendir. aklamalar yaplarak bu propagandalar karsnda u hususa dikkat ekilmektedir: Hakkmzda evrilen entirikalar, dnlen felaketleri akim brakmak yalnz bir ey tevakkuf ediyor. O da, Vilyt- arkiyye Mslmanlarnn ttihad ve ittifakndan ibarettir. Bu raporda, yukardaki nerilerden baka Vilyt- arkiyyede yrtlen propaganda faaliyetleri karsnda takip edilmesi gereken nlemler zerinde de durulmaktayd300. Gerek bu raporda ve gerekse de kongrenin alm olduu kararlarda, zellikle iki husus zerinde durulduu grlmektedir. Bunlar; Trk topraklarn btn Ermeni bask ve zulmlerine ramen son ferdin lmne kadar savunmak ve

1- Kesinlikle g etmemek, nk g, vatan hukuki anlamda terk etmek demektir. Bundan dolaydr ki ta Viyana nlerine kadar giden milletimiz siyasi hakimiyetimiz kaybolur kaybolmaz birden bire yok olmutur. Bosna , Hersek, Teselya, Makedonya ve hatta ksmen Kafkasyada hep byle oldu. Eer dedelerimiz g etmeselerdi, bir tekilat etrafnda Mill birlik salard, slamiyet o ktalardan boalmazd ve biz bu duruma dmezdik.2-Derhal ilmi, iktisadi,dini tekilat yapmak. Birbirine bal olmayan tekilatsz milletler kolayca dalrlar.3-Tecavze maruz kalacak Vilyt- arkiyyenin herhengi bir bucana kadar savunmada birlemek lazmdr. Bu esas izaha lzum grmyoruz. te bu esaslar kongrenin dikkatlerine arzeder, dini, ilmi ve iktisadi tekilata sahip

300

164

"Osmanl Camias'ndan" ayrlmamak iin her fedakarl gze almaktr. Bu iki husus tm kongre boyunca esas nokta olarak kabul edildi. Nitekim bu iki esas, Albayrak gazetesinin de en ok zerinde dururduu nokta idi. Ermeni sorunu ile ilgili pe ok haberde kongrede alnn bu iki karar daima vurgulanmaktayd.301. Erzurum Vilayet Kongresi'nde, tutanaa gememi olan ve Erzurum merkezi tarafndan sunulmu olan u husus zerinde de karara varld: Davamz byk ve mhimdir, bunu biliniz. Erzurum vilayetinin bunu tek bana baarmas gtr. Onun iin yedi vilayetin itirakiyle umumi bir kongre akdini

kararlatrdk.302 Bu kararn alnmasndan sonra, tm tekilat yeleri Vilyt- arkiyye Kongresi iin hazrlklara balad. Kongrede alnan kararlar dorultusunda, stanbul'daki Sulh Heyeti

yelerine ve Damat Ferite gnderilmek zere telgraflar da hazrlanmt. Bu telgraflarda blgenin "Osmanl Camias'ndan" ayrlmak istemedii, bunu iin her trl fedakarln yaplaca ve blgede aznlk durumunda olan Ermenilere dou vilayetlerinin feda edilmeyecei belirtilmekteydi303. Kongre almalarn 21 Haziran 1919da tamamlanarak, bu tarihten sonra tm cemiyet yeleri Vilyt- arkiyye Kongresi iin almaya balad.

olmayan milletlerin hayat ve geleceklerinin bulunmadn tekrarlarz. Bekir Stk Baykal, a.g.e., s.4052; Krzolu, a.g.e., s.90-102, Dursunolu, a.g.e., s.151. 301 Albayrak, 27 Haziran 1919, No:15, s.1 302 Gneri, a.g.e., s.44. 303 Hadisat, 10 Haziran 1919, No: 161 ayrca, yine ayn gazetenin 11 Haziran 1919 tarihli nshasnda da bu telgraflara yer verilmektedir.

165

4.3.2.Erzurum Kongresinde Ermeni Sorunu(23 Temmuz-7 Austos 1919) V..M.H.M.C. Erzurum besi, kongre iin btn hazrlklar

tamamlam ancak kongreye katlacak olan iki yenin, daha nce kararlatrlan 10 Temmuzda Erzurumda olamamalar nedeniyle, kongrenin al tarihi 23 Temmuza ertelenmiti. Erzurum Kongresi, Vilyt- Sitte ve Trabzondan gelen delegelerin katlmyla 23 Temmuzda ald. Ermenilerin Trabzonun da snrlarna dahil edilmesi ynndeki talepleri dolaysyla Trabzon'dan gelen ekip de kongreye katlmt. Erzurum Kongresi hazrlklar devam ederken, Mustafa Kemal ve Rauf Bey, Manastrl Miralay Kazm, Binba Hsrev, Miralay brahim Tali, Binba brahim Refik Beyler ve yaveri ile birlikte 3 Temmuz 1919da Erzuruma geldi. Mustafa Kemal, kongre tarihine kadar cemiyet yeleri ve XV. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir ile grerek, kongre almalarn yakndan takip etti. Kongre almalarnn devam ettii gnlerde, Mustafa Kemalin Havza ve daha sonra da Amasyadaki faaliyetlerinden rahatsz olan Damat Ferit Hkmeti, Paa'nn yetkilerini kstlamak istedi. Mustafa Kemal, bu gelimeden sonra yakn arkadalar ile yapt toplant sonunda, 8 Temmuz gecesi askerlikten istifa etti. Ertesi gn Rauf Bey de grevinden istifa etti. Artk sivil bir Osmanl vatanda olan Mustafa Kemale, gerek Erzurumlular gerek de XV. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir, tam destek vererek, Kolordusu ile eskisi gibi Mustafa Kemalin emrinde olduunu bildirdi. Mustaf Kemalin istifas, Albayrak gazetesinde u haberle verilmektedir: Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin yukaraya dercettiimiz istifanamesi bir azim ve

166

iman vesikasdr. Millette henz eski kann snmemei olduunu gsterir muazzam hccettir. Anafartalarda, erefi Millyi tarihin nesli hazrdan beklemekte olduu mukaddes vazifeyi ala ve ila eden bu muhterem kumandan bugn de mcahedei millyenin banda grmek mesut bir temaadr. Kamali azim ve imanla mdafaai hukuku vatana hasri vcut eden Mustafa Kemal Paann etrafnda millet, pak, nezih, parlak bir hale tekil etmektedir. Byle temiz fedakar ruhlarn ittihadndan milletin hrriyet ve istiklal gibi iki mukaddes nurunun doaca phesizdir. Azim ve iman her mkl iktihama kafidir304. Bu gelimelerden sonra Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in kongreye nasl katlacaklar sorunu gndeme geldi. Bu sorunun zlmesi iin Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in, kongreye katlan illerin herhangi birisinden ye seilmesi gerekiyordu. Bu sorun, Erzurumdan murahhas seilen Kazm Bey'le, Cevat Dursunolu'nun yeliklerinden istifa etmesi ile zld. lerleyen gnlerde Kazm Bey Tortumdan, Cevat Bey de Hasankaleden yeniden ye olarak seildi305. Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919da ald306. lk oturumda Mustafa Kemal bakan olarak seildi ve kongrenin al konumasnda, Osmanl Devletinin o gnk durumunu, Msrda Hindistanda, Afganistanda, Suriyede, Irakta ve Kuzey Afrikada bamszlk iin yaplan mcadelelere deinerek, tm basklardan uzak olan bir iradenin ancak Anadoludan kacan ve bir an nce Mill Meclis'in

Albayrak, 14 Temmuz 1919, Say:15, s 1., stanbul Hkmeti, Mustafa Kemal istifa ettikten sonra da faaliyetlerine devam etti. Harbiye Nazr Nazm Paa, Mustafa Kemal'in istifa etmesine ramen tahriklerine devam ettiini syleyerek, bu ynde 10 Austos tarihli bir irade-i seniye alnmasn salad. Bu kararlar, Mustafa Kemal'in tm rtbe ve nianlarnn geri alnmas ve askerlikten tardn gerektiriyordu. Bu seniye de 12 Austos 1919 tarihli kdam gazetesinde yaynland. Peyam Sabah gazetesi 13 Austos 1919 tarihli nshasnda, bu kararlarla ilgili olarak, Mustafa Kemal Paa'nn hakk ettii cezay bulduunu belirterek, Paa'nn yapmaya alt hareketi bir cinayet olarak ifade etmektedir. 305 Albayrak, 17 Temmuz 1919, Say: 18, s.1 306 Kongereye katlan delegelerin tam listesi iin bkz. Kansu, a.g.e., s.78-79.; Dursunolu, a.g.e., s.109-112.

304

167

kurulmas ve onunda millete dayanmas gerektiini belirtti. Mustafa Kemal, al konumasnda Ermenistan hakknda u deerlendirmelerde bulundu: Bir fikri istilay perverde eden Ermeniler ahcivandan Oltuya kadar tm ahaliyi islamiyeyi tazyik ve baz mahallerde katliam ve yamaclkta bulunuyorlar. Hudutlarmza karad islamlar mahva mahkum ve hicrete mecbur ederek Vilyt- arkiyyemiz hakkndaki emellerine doru emniyetle takarrup etmek istiyorlar. Bir taraftan da 400.000 Osmanl Ermenisini bir istingah olmak zere memleketimize srmek istiyorlar.307 Kongrenin bu ilk gnnde, kongrenin amac, yaplmak istenen iler hakknda bilgiler ieren telgraflarn Padiaha, Damat Ferit Hkmeti'ne ve vilayetlere gnderilmesi kararlatld. Bu telgraflarda, Osmanl btnlnden ayrlmamann temel ama olduu, vatann paralanmamas iin her trl fedakarln yaplaca ve hilafet etrafnda bir btn olarak allmak istendii zerinde durularak, tm dou vilayetlerinin katlmyla bu amalar dorultusunda bir kongrenin topland bildirildi 308. Kongrenin 26 Temmuz Cumartesi gn yaplan nc oturumunda, stanbul Hkmeti'nin yaynlad, Anadoluda karklk kt ve yaplan kongrenin anayasaya aykr olduu ve bundan dolay da bir an nce bu faaliyetlere son verilmesi gerektiini ve bu faaliyetlere katlanlarn asi olduklarn bildiren genelgesi, gndemi oluturdu. Damat Ferit Hkmeti'nin hazrlam olduu bu tamim karsnda, kongre yeleri yeniden Padiaha, Hkmete ve tm vilayet ve Kolordulara, hilafete balln tekrarland ve Anadoluda karklk ktna dair

307

Atatrkn zel Arivinden Semeler, Haz. Genel Kurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Ankara 1981, s.15-21. 308 Albayrak, 25 Temmuz 1919, Say:26, s.1

168

yaynlana haberlerin, yalnzca tilf Devletlerinin iine yarayacan ifade eden telgraflar gnderdi309. Kongrenin 27 Temmuz Pazar gn yaplan drdnc oturumunda, Nizamnme Encmeni seimleri yaplarak, yelerin Ermeni ve Rumlarn lkenin btnln bozan faaliyetleri karsnda alnacak tedbirler ile ilgili nerilerini ieren pusulalar zerinde duruldu. Bu pusulalardaki ortak nokta, i ve d tehlikelere kar birlikte hareket edilmesi ve ne Ermeniler ne de baka bir millet iin, Anadolu topraklarndan her hangi bir ekilde dn verilmeyeceiydi. Kongrenin 6 Austos tarihli on ikinci oturumunda Sivas Kongresi'nin toplanmas meselesi gndeme gelerek bu kongrede, Erzurumu Heyet-i

Temsiliyenin temsil etmesine karar verilmi ve 7 Austos Perembe gn yaplan son toplantda da 9 kiiden oluan Heyet-i Temsiliye seildi. Heyet-i Temsiliye'yi, Mustafa Kemal, Rauf Bey, Raif Efendi, zzet Bey, Servet Bey, eyh Fevzi Efendi, Bekir Sami Bey, Sadullah Efendi, Hac Musa Bey oluturdu310. Erzurum Kongresi, beyannmenin imzalanmasndan sonra kapand. Beyannmenin giri ksmnda, Mondros Mtarekesinden sonra zmir, Adana ve Antalya, Aydn illerinin igal edilmesi, Ermenilerin dou blgelerinde yaptklar snr ihlalleri ve blge halkna ynelik bask ve zulmleri Karadenizdeki Pontus faaliyetleri gibi lkeyi paralamak emelinde olan faaliyetler karsnda "Vilyt- arkiyye Ahalisi'nin" kurduu cemiyetlerle bu tehlikeler karsnda durulmak istedii ve bir kongre dzenledii bildirilerek, kongrede alnan kararalar akland: Bu

kdam, 23 Temmuz 1919, No: 8064 3 Austos tarihli dokuzuncu oturumda, dou vilayetlerinin katlmyla dzenlenen kongre sonunda oluturulacak yeni cemiyetin adnn ne olaca kararlatrlmt. Bu toplantda, Sleyman Necati cemiyetin ad iin arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk ve Muhafaza-i stiklal Cemiyeti, teklif etmi ancak bu konunun grlmesi Encmene braklarak, oluturulmas dnlen Heyet-i Temsiliyeye ilikin grmelere devam edilmitir. Krzolu, s.162-177.
310

309

169

kararlardan konumuzla ilgili olanlar unlard: -Trabzon ve Canik Sanca ile Vilyt- arkiyye namn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Mamretlaziz, Van, Bitlis vilayat ve bu saha dahilindeki elviye-i mstakille hibir sebep ve bahane ile yekdierinden ve Camia-i Osmaniyeden ayrlmak imkan tasavvur edilmeyen bir klldr. Saadet ve felakette itirak- tamm kabul ve mukadderat hakknda ayn maksad hedef ittihaz eyler. Bu sahada yaayan bilcmle anasr- slamiyye yek dierine kar mtekabil bir hiss-i fedakari ile mehun ve vaziyet-i rkiyye ve ictimaiyyelerine riayetkar z kardetirler -Her trl igal ve mdahale Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine matuf telakki edileceinden mttehiden mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Hakimiyet-i siyasiye ve muvazene-i itimaiyyeyi muhill olacak surette anasr- Hristiyaniyyeye yeni bir takm imtiyaz itas kabul edilmeyecektir. Hkmet-i Merkeziyyenin bir tazyik-i dvel karsnda buralar terk ve ihmal iztirarnda kalmas ihtimaline gre makam- hilafet ve saltanata merbutiyet ve mevcudiyeti ve hukuk- Millyeyi kafil tedabir ve mukarrerat ittihaz olunmutur. -Vatanmzda tedenberi birlikte yaadmz anasr- gayr- mslmenin kavaanini devlet-i Osmaniyye ile meyyet hukuk- mktesiblerine tamamaiyle riayetkarz. Mal ve can ve rzlarnn masuniyeti zaten mukteza-y diniyye ve ananat- Millye ve esasat- kanuniyemizden olmakla bu esas kongremizin kanaat- umumiyyesiyle de teyyid eylemitir. -Dvel-i tilfiyece mtarekenin imza olunduu 30 Terin-i evvel 1334 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ve her mntkasnda olduu gibi arki Anadolu Vilayetlerinde ve ekseriyet-i kahireyi slamlar tekil eden harsi, iktidasi,

170

karde olan din ve rkdalarmzla meskun memalikimizin mukasemesi nazariyesinden bil klliye sarf- nazarla mevcudiyetimize hukuk- tarihiyye, rkiye ve dinimize riayet edilmesine tamamaiyle hakk u adle mstenid bir karara intizar olunur. -Milletimiz insani, asri gayeleri tebcil ve fenni, snai ve iktisadi hal ve ihtiyacmz takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahili ve harici istikla ve vatanmzn tamamaisi mahfuz kalmak artyla, 6 nc maddede musarrah hudud dahilinde Millyet esaslarna riayetkar ve memlekltimize kar istila emeli beslemeyen herhengi devletin fenni, snayi, iktisadi muavenetini memnuniyetle karlarz ve by eriat-i adile ve insaniyyeyi muhtevi sulhun da acilen takarrr selamet-i beer ve skn- alem namna ahass- amal-i Millyyemizdir.311 stanbul Hkmeti'nin basklar dolaysyla, Anadolu halk kongre hakkndaki gelimelerden zamannda haberdar olamamt. Basna uygulanan sansr dolaysyla Aksz gazetesi, ancak 28 Eyll 1919'da kongrenin beyannmesini yaynlayabildi312. kdam gazetesi de bu beyannmeyi ancak Damat Ferit Hkmeti dtkten sonra, 5 Ekimde yaynlad313 Erzurum Kongresinin alm olduu kararlar incelendiinde, bunlarn sadece dou vilayetlerini deil, yurdun tamamn ilgilendiren nitelikte olduu grlr. Kongre, genel olarak V..M.H.M.C.nin Erzurum besi tarafndan dzenlenen, Erzurum Vilayet Kongresinde kararlatrlan esaslar zerinde hareket etmiti. Kongre, Erzurum ve Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafndan

311 312

Albayrak, 18 Austos 1919, Say:20, s. 1 Aksz, 28 Eyll 1919, No: 14, s.1 313 kdam, 5 Ekim 1919, No:8135, s.1

171

dzenlendiinden, genelde bu iki blgenin maruz kald problemler zerinde durarak zellikle Ermeniler ve Rumlarn bu blgelerdeki faaliyetlerini esas ald. Dou illeri ile ilgili olarak kongrede alnn kararlar, blgenin Osmanl btnlnden ayrlmayaca, bu ama dorultusunda her trl tedbirin alnaca, gerekirse bu ama iin silahl mcadelede bulunulacan belirtiliyordu.Kongre kararlaryla, Ermenilerin Paris Bar Konferans'nda dile getirdii ve tilf Devletleri tarafnda da benimsenen ve ayrca Damat Ferit Hkmeti tarafndan dou illerinde Ermeniler lehine yaplmas vaade edilen dnler karsnda, ciddi ekilde mcadele edilecei belirtilerek Anadoluda ekillenmeye balayan Mill Hareket'in yaklam sergilenmektedir. Dou illerinden ve yurdun herhangi bir parasndan ne Ermeniler ne de herhangi bir devlet iin dn vermenin mmkn olmad aka ifade ediliyordu. Erzurum Kongresinde daha nce, Vilayet Kongresinde alnan dou illerinden g edilmemesi ynndeki karar da, yine Ermenilerin Wilson Prensipleri'nden hareketle Byk Ermenistann kurulmas dnlen blgede ounlukta olduklarn ve bu blgelerin Wilson Prensipleri dorultusunda kendilerine verilmesi iddialar karsnda, bir tedbir olarak alnd. Kongre, eer bu blgeler stanbul Hkmeti tarafndan terk edilirse geici bir hkmetin kurulmas ve bu greve Heyet-i Temsiliyenin atanaca kararn alnrken, dou illerinde ve yurdun tamamnda yaplacak herhangi bir haksz igal ya da toprak dn karsndaki kesin kararlln da ifade etmektedir. Erzurum Kongresinde alnan tm kararlarn dayand temel nokta, bamszlk ve btnln korunmas esasyd. Nitekim dzenlenen nizamnmede kongre sonunda kurulmas kararlatrlan cemiyetin isminin, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olduu belirtilerek maksad blmnde de Osmanl

172

Devleti'nin btnln korumak iin Kuvay- Millyeyi mil, irade-i Millyeyi hakim klmak esaslar kararlatrlmaktayd. Kongrede alnan kararlar dorultusunda yeni bir cemiyetin kurulmasyla Erzurumda ekillenmeye balayan tekilatn, stanbul ile bir balants kalmam oluyordu. Bylece hareketin tek elden ve daha dinamik ve sratli bir ekilde yrtlmesi saland. Bylece Mill Hareket'in kontrol merkezi de Heyet-i Temsiliye oldu. Erzurum Kongresinde alnan kararlarn etkili olabilmesi iin, hem kongre sonrasnda oluturulan ve kazalara kadar yaygnlatrlm olan beler, hem de Albayrak gazetesi tarafndan olduka youn bir alma yapld. Albayrak gazetesi yaynlarnda kongreye ve kongre sonrasnda yaplan almalara yer vermekteydi. Gazetenin 18 Austos 1919 tarihli nshasnda Millet Mdafaa Yolunda balkl haberde, mtareke artlar inenerek yaplan igallere, bu igaller karsnda adalet ve hrriyet savunuculuu yapan baz devletlerin iki yzl tavr vurgulanyordu. Haberin devamnda, Damat Ferit Hkmetinin halk yalnz brakt, byk bir acz iinde olduu, bu durumun halk Mdafaa- Hukuk emrinde mcadeleye sevk ettii gibi konular zerinde durularak, Trkiyenin bir Mslman lke olduu ve Eer fazilet hukuk ve adalet dsturlar yalan deilse, eer bu dsturlar birer vasta-i ifal ve hkm olmaktan uzaksa Trkiyenin mukasamasn mntkay- nfuslara tefrikini beeriyyetten hibir ferd kabul edemez. 314 aklamalar yaplmakdr. Erzurum Kongresi, Mondros Mtarekesi'nin 7 maddesi karsnda tm dou illerinin rgtlenmesini salamak amacyla toplanmt. Ancak daha ncede belirttiimiz gibi kongrede tm yurdu kapsayan kararlar alnd. Kongrenin alm

314

Albayrak, 18 Austos 1919, Say:20, s.1

173

olduu kararlar arasnda manda sorunu ile ilgili bir madde de mevcuttu. Bu kararda, Trk topraklarn igal dncesinde olmayan bir milletle "fenn ticar ve snay" ynlerden yardm alnabilecei belirtilmekteydi. Kongrenin topland sralarda, Trkiye'de manda sorunu yeni ortaya kmt. Daha ncede bahsettiimiz gibi bu konuyla ilgili olarak aratrmalarda bulunan King-Crane Komisyonu da stanbul'dan yeni ayrlmt315. Bu komisyonun manda ile ilgili grleri, Trklerin kurtuluunu Amerikan mandasnda gren pek ok aydn da heyecanladrmaktayd. Bu aydnlardan bir ksm, stanbul'da grlerini savunurken, dier ksm ise Erzurum Kongresi'ne katlarak, Amerikan mandasnn kabl iin kongreyi etkilemek iin alt. Ancak kongre, Mustafa Kemal'in mcadeleye ilk balad gnlerden beri dile getirdii "tam bamszlk" amacyla toplanm ve ne Amerikan ne de ngiliz mandalarnn kabul edilmeyecei zerinde durmaktayd. Ancak Amerikan mandas yanl pek ok aydnn bulunmas ve bunlarn Amerika'dan ok ey ummalar karsnda, kongre heyeti 1 Austos tarihinde King-Crane Komisyonu ile grerek, Ermenistan snr konusunda deerlendirmelerde bulunmu ve Wilson'a gnderilmek zere bir muhtra yaynlanmt. Muhtrada, Wilson Prensipleri zerinde durularak, Dou Anadolu illerinin Trkl, slaml bu prensiplerin 12. maddesine gre blnmezlii belirtilerek bu maddelerle elien zmir'in igali hatrlatlmaktayd316. Dou Anadolu'da bir Ermeni devletinin kurulmas fikri, blge halkn

endielendirmekteydi. Ancak bir Amerikan dmanlda sz konusu deildi ve bu durum Amerikan mandas taraftarlarn, fikirlerinin kabul edilmesi noktasnda mitlenidiriyordu. Paris Konferansnca benimsenen dou illerinde manda dncesi, Erzurum Kongresi'nin alm olduu kararla reddedilmiti. Ancak konu hakknda bir
315 316

Vakit, 2 Austos 1919,No:633, s.1 Ouz Aytepe, a.g.e., s.69-75; Akgn, a.g.e., s. 82-83.

174

gr ayrl da gndeme gelmiti. Manda zerindeki bu tartmlar Sivas Kongresi'nde de yaanacakt. Erzurum Kongresi hakknda, stanbul basnnda pek ok haber yer almaktadr. Ancak stanbul basn, dndn halka aklayacak tam bir zgrle sahip deildi. stanbul, 13 Kasm 1918'den beri tilf Devletleri'nin igali altndayd. Temel amac, tilf Devletleri'ne ho grnerek, daha lml bir bar yapmak olan Damat Ferit Hkmeti de, basna ynelik ciddi bir sansr ve iddet politikas takip ediyordu. Bu ortamda, stanbul gazetelerinin zgrce yayn yapma imkan yoktu. Erzurum Kongresi ile ilgili haberlerde de ayn durum sz konusudur. Bu haberlerde, genelde Hkmetin istekleri dorultusunda aklamalara yer verilmekteydi. Nitekim stanbul basn Erzurum Kongresi'nin Trk Milleti iin nemini de anlam deildi. Tasvir-i Efkar gazetesi'nin 1 Austos 1919 tarihli nshasnda Dahiliye Nazareti'nin Mustafa Kemal ve Rauf Bey hakknda yapm olduu aklamalara yer verilerek; Erzurum'da faaliyet gstermekte olan bu grubun hem hkmete hem de memlekete zarar verdikleri zerinde duruluyordu317. Sabah gazetesi yazarlarndan biri de "Anadolu Biraz Beni Dinle" bal ile yaynlad makalesinde, "yetimlerin, dullarn,kszlerin derdli memleketi, kalbi frka ve menfaat hislerile kirlenmekten salim kalm bir Trk'n u hitabn can kula ile dinle" diyor ve Anadolu halkna sknet ve asayiini korumasnn art olduunu ve Padiaha itaat edilmesi tavsiye ediyordu318. Erzurum Kongresi sonunda stanbul'a gelen ilk haberlerden bir de, Sabah gazetesinde yer almt. Haberde, "Mustafa Kemal Paa tarafndan Erzurum'da itima'a davet idilmi olan milli kongre Austosun yedisinde dalmtr.

Ahmet Cevat Eren, "Erzurum Kongresi Karsnda stanbul Basn", Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Atatrk, Erzurum 196?, s.69. 318 Eren, a.g.m., s.74'den naklen, 2 Austos 1919 tarihli Sabah gazetesi

317

175

Kongreye itirak edenler ehemmiyetsiz bir takm adamlardan ibarettir. Anadolu ahali-i islamiyesinin yaplan bu tahrikata asla ehemmiyet vermedii salhiyattar bir menbadan aldmz malumata istinaden temin edebiliriz. Austosun 7'sinde dalm olan Milli Kongre Mustafa Kemal Paa'y reis intihap etmitir."319 stanbul'un Trk basnnda, Erzurum Kongresi hakknda bu ierikteki haberler yer alrken, stanbul'da yaynlanan yabanc gazetlerde de Mill hareket hakknda olumsuz haberlere yer veriliyordu. stanbul'da Franszca olarak yaynlanan stanbul gazetesinde, Milli hareketle ilgili olarak olduka uzun bir makale yaynlanm ve bu haber Trke'ye tercme edilerek, Sabah gazetesinde yaynlanmt. Haberde, Mill Hareket ve Erzurum Kongresi "caniyane bir tahrikat"diye tarif ediliyor ve Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'ndan yenik kt ve bunun cezasn ekeei ileri srlyordu320. stanbul gazetelerinin bu tarz yaynlarna karlk veren Albayrak gazetesi, zellikle Sabah'ta kan haberleri eletirerek, Anadolu hareketinin milletin vicdanndan doduunu, milletin sandalyede oturmaktan baka bir ile megul olmayanlara seyirci kalamayacan gstermek istediini, bu harekette ttihat, tilf karlarnn bulunmadn, milletin itimadn kaybetmi olanlarn

propagandasn yapanlarn da ayn duruma deceklerini yazyordu321. Erzurum Kongresi blgesel olarak toplanmasna ramen, alm olduu kararlarla tm yurdu kapsayan bir kongre oldu. Kongrede, Vatann bamszl ve btnl temel ama olarak ele alnarak olumaya balayan Mill Hareket'in temelleri atld. Hareketin milletin iradesine dayanmas, gcn oradan almas saland.

319 320

Eren, a.g.m., s.77'den naklen, 11 Austos 1919 tarihli Sabah gazetesi. Eren, a.g.m., s.76'dan naklen, 17 Austos 1919 tarihli Sabah gazetesi. 321 Albayrak, 31 Austos 1919, Say:24, s.1

176

4.3.3. Sivas Kongresinde Ermeni Sorunu(4-11 Eyll 1919) Erzurum Kongresi tamamlandktan sonra, Mustafa Kemal ve arkadalar 29 Austos 1919da Erzurumdan ayrlarak, Sivasa hareket etti. Ancak bu srada Kazm Karabekir, 3. Kolordu Kumandanlna, stanbuldaki ngilizlerin Sivas murahhaslar iin bir suikast tertipledikleri haberini bildirmi ve Sivas

istikametindeki vilayetlere birer telgraf gndererek, Sivasa gitmek iin hareket eden heyetlere her trl kolayln salanmasn belirtmiti. Damat Ferit Hkmeti'nin kongreyi engellemek iin yapt bu tarz hareketler ve bir ordu kurduu ynndeki haberler zerine, Albayrak gazetesi " Ferit Paa'nn ikiyz bin kiilik bir orduyu Anadolu'ya sevk etmek iin ve Anadolu'yu ngilizlere teslim etmek iin vaadde bulunduunu ajanslar yazmakta. Bunun sebebi ise, Boleviklik imi. Hain Damat Ferit, Mora'nn pilerine ve ngiliz emperyalistlerine bu vatan teslim etmek istiyor. Fakat Anadolu'nun insan, Ege'nin zeybei dou ile beraberdir ve ona dou kucak amtr. Bunlarn says bugn milyonlarcadr"322 eklinde dile getirdii harberinde, hkmeti ve takip ettii ngiliz yanls siyasetini ok ciddi bir ekilde eletirmi, ancak hkmetin bu tavrna kar Anadolu halknn birlikte harek ettiini belirtmekteydi. Bu gelimeler yaanrken, Erzurumdan yola kan heyet de 2 Eyllde Sivasa vard. Sivas Kongresi, 4 Eyll 1919da Mustafa Kemal Paann yapm olduu al nutkuyla balad. Paa, konumasnda genel olarak iinde bulunulan durumu zetledikten sonra, Yunan mezalimi ve dier blgelerde yaanan igaller zerinde

322

Albayrak, 12 Eyll 1919, Say:109, s.1

177

durdu. arkta Ermeniler Kzlrmaka kadar tevess hazrlklarna ve imdiden hudutlarmza kadar dayanan katliam siyasetine balad. Karadeniz sahilimizde Pontus krall hayalinin tahakkukuna bile alld. Adana, Antep, Mara ve Konya havalisine kadar Antalya igal ve Trakya da igal mntkasna dahil edildi. Mustafa Kemal Paa, konumasnda Erzurum ve Sivas Kongreleri hakknda unlar belirtiyordu: ...Bununla beraber efendiler, Erzurum Kongresi btn memleketin ittihat ve ittifak noktasnda arki Anadolu Vilayetlerince Vilyt- saire ile her noktai nazardan itiraki mesai temini emeli katidir, sslesasn kabul eylemitir. Bittabi huzur-u linizle mnakit ibu Sivas Umumi Kongremizde vatanmzn yekpare, milletimizin yekvcut olduu, lzumu gibi ifade ve isbat edecek esasat vazolunur.323 Kongrenin ilk gnnde bakanlk seimi yapld. Mustafa Kemal, Erzurumda olduu gibi burada da bir muhalefetle karlat. Ancak ilk toplantda muhalefete ramen bakan seildi. Bundan sonra yelerin yemin trenine geildi. Bu trende btn yeler, Damat Ferit Hkmetinin Anadoludaki hareketleri ttihatlkla sulamas dolaysyla, ittihat olmadklarna ve her hangi bir siyasal parti ile balantlar bulunmadna dair yemin etti324. Sivas Kongresi devam ederken, Mustafa Kemal, hem ngilizlerin destei ile Gney Dou Anadoludaki Krt airetleri Bamsz bir Krdistan fikri dorultusunda kkrtan ngiliz Binba Noel'in hem de Damat Ferit'in Sivas

Kongresini sabote etmek ve kendisi ile Rauf Beyi tutuklamas iin Elaz Valiliine atad Ali Galipin faaliyetlerini yakndan takip ediyordu.

rade-i Millye, 14 Eyll 1919, No:1, s.1 ve Albayrak, 11 Eyll 1919, Say:26, s.1 Kongre yelerini yapm olduklar yemin u ekildedir. Saadet ve selamet-i vatan ve milletten baka kongrede hibir maksad- ahs takip etmeyeceime ttihat ve Terakki Cemiyetinin ihyasna almayacama ve mevcud siyaseden hi birisinin amal-i siyasiyesine hadim olmayacama vallah, billah" rade-i Millye, 14 Eyll 1919, No:1, s.2
324

323

178

Damat Ferit, hem Erzurum ve Sivas Kongreleri'ni hem de Anadolu'daki Mill Harekat', ttihatln devam olarak gryor ve halkn bu hareketle bir alakas olmadn iddia etmekteydi. Bu hareketleri dzenleyen etecilerin lkeye zarar verdiklerini ve bir an nce tutuklanmalar gerektiini ifade ediyordu. Damat Ferit, Sivas Kongresinin toplanmasn engellemek, Mustafa Kemal ve arkadalarn tutuklamak iin Ali Galipi grevlendirmiti. Ali Galip, Elaz Valisi olarak atanm ve Elazdan Erzurum Kongresine seilmi olan iki temsilci ile Mardinden Sivas Kongresine seilen temsilcileri Elazda alkoymutu. Bu gelimelerden sonra Ali Galip, kongre ve Mustafa Kemal aleyhine propaganda faaliyetlerine balad. Ali Galipin bu faaliyetleri Mustaf Kemali harekete geirerek baz nlemler almaya sevketti. Sleyman Necati ve arkadalar Ali Galipe bir suikast dzenlenmeyi kararlatrm ve bu grevi de Eblhindili Cafer Beye vermilerdi325. Cafer Bey, 13 kiilik bir kuvvetle Elaza hareket etti. Ancak kendisinden habersiz byle bir hareketin dzenlendiini renen Mustafa Kemal, bu harekete engel oldu326. Ali Galip ve Binba Noel'in faaliyetleri Trk basn ,zellikle de rade-i Milliye ve Albayrak gazeteleri, tarafndan yakndan takip edilmi ve konuyla ilgili pek ok haber yaynlanmtr. Sivas'ta kongre hazrlklar devam ederken, stanbul Hkmeti, Ali Galipe yapmas gereken grevleri bildiren 3 Eyll 1919 tarihli bir telgraf gnderdi. Hkmet bu telgrafta, Erzurumda dzenlenen kongreden sonra Sivasta da bir kongre dzenleneceini, kongreyi dzenleyenlerin asi olduklarn, bu faaliyetlerin tilf Devletleri tarafndan kt karland ve bundan dolay bu hareketin bir an

325

Eblhindili Cafer Beyi'in Hatrt iin bkz., "Eblhindili Cafer Bey: Tekilt- Mahsusa Erzurum Mfreze Kumandan,I-II, " Yazan: Hasene Ilgaz, Yayna Hazrlayan: Ali Birinci, Trk Yurdu, Say: 165-166, (Mays,Haziran 2001), s.44-57 ve 34-47. 326 Gneri,a.g.e., s. 73-76.

179

nce durdurulmas gerektiini belirterek hareketin ilerlemesi halinde

tilf

Devletlerinin igal giriimlerinde bulunabileceklerini ileri sryordu.. Bunun iin de Ali Galipin ngiliz Binba Noel ile ibirlii yaparak, oluturulacak birliklerle Sivas Kongresini basp datmas talimat verildi327. 3 Martta Binba Noel Malatyaya gelerek bu ynde faaliyetlere balad. Ancak stanbul Hkmetinin gndermi olduu bu telgraf, Mill Kuvvetler tarafndan ele geirilmi ve gerekli tedbirler alnarak Ali Galip zerine bir birlik sevk edildi. Ali Galip, ancak Halepe kaarak cann kurtarabildi. Mustafa Kemal, durum karsnda tm vilayetlere ve Kolordu Komutanlklarna ektii telgraflarla bu olayn, Padiah ve Hkmet nezdinde protesto edilmesini gerektiini belirtmi ve bu dorultuda pek ok protesto telgraf hazrlanmt328. 14 Eyll 1919 tarihli Albayrak gazetesinde de byle bir telgrafa yer verilmektedir. Bu telgrafta, Elz Valisi Ali Galip'in kongreyi basma teebbs ve Hkmetin halkn Padiaha mracaatn engellemesi gibi konular zerinde durularak, bunlarn blge halkn ok kt etkiledii ve Sivas'taki heyetin kanunlar dairesinde topland belirtilmektedir. Kongrenin 9 Eyll tarihli toplantsnda, Padiaha gnderilmek zere Sivas'taki toplantlarda lkenin btnln tehlikeye sokacak ya da Padiaha balln dna klacak bir faaliyetin iinde olunmadna dair bilgiler ieren ve Damat Ferit Hkmetinin kongreyi engellemek amacyla yapt faaliyetler

rade-i Millye, 17 Eyll 1919, Say:2, s. 1, Bu telgraf, Harbiye Nazr efik Bey ile Dahiliye Nazr Adil Bey tarafndan gnderilmiti. 18 Eyll 1919 tarihli Albayrak gazetesinde de Kazm Karabekir Paa stanbul Hkmetinin Krtleri kkrtarak Binba Noel ile yapm olduu ibirlii zerinde durmutu. 328 rade-i Millye, 14 Eyll 1919, Say:1 s.4, gazetenin bu nshasnda gerek Sivas Valisi ve kongre temsilcilerinin gerekse de Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin gndermi olduu telgraflara yer verilmektedir.

327

180

hakknda bilgi veren bir telgrafn gnderilmesi kararlatrld. Gnderilen telgrafta, Padiaha tarafsz bir hkmetin kurulmas teklifi de yaplmaktayd329. Ancak telgrafn Padiaha ulamas hkmet tarafndan engellendi. Hkmetin bu faaliyeti, gerek Sivas Kongresi ve gerekse de dier Mdafaa-i Hukuk Gruplar tarafndan protesto edilmi ve Hkmete pek ok protesto telgraf ekilmiti. Protestolardan bir sonu alnamaynca, stanbul Hkmeti ile haberlemenin kesilmesine karar verildi. Bu karar ksa srede stanbulda etkisini gsterecek ve Damat Ferit Hkmeti istifa edecek ve yeni hkmeti Ali Rza Paa kuracakt. Manda sorunu, Erzurum Kongresi'nde tartld. Ancak bu konu zerindeki tartmalar Sivas Kongresi'nde de devam etti. stanbul'da ngiliz mandas taraftarlar " ngiliz Muhipleri Cemiyeti", Amerikan mandas taraftarlar da "Wilson Prensipleri Cemiyeti'ni" kurmutu. Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin kurucular arasnda olan Halide Edip, kongre ncesinde, Mustafa Kemal'i manda konusunda ikna etmek amacyla 10 Austos tarihli bir mektup gndermiti. Halide Edip, mektubunda Amerikan mandasnn Trkiye iin faydalarndan bahsederek, KingCrane Komisyonu'nu Trkiye'de tutmaya altklarn ve bu heyetten bir gazetecinin Sivas Kongresi'ne katlmasn salayacaklarn belirtiyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar, Erzurum Kongresi srasnda Dou Anadolu halknn bir manda istemediini grmt. Ancak Mill Hareket'in henz balad bylesi bir dnemde, saylar az olmayan manda yanls kiilerin harekete kstrlmesi byk bir saknca olarak grlyordu. Bundan dolay da bu sorun, her iki kongrede de tartmaya ald. Manda ve tam bamszlk fikirlerinin tartld

329

rade-i Millye, 14 Eyll 1919, No:1, s.1 ayn ierikte dier bir telgraf da Erzurum'dan Padiaha ekilmitir.

181

bu dnemde, tartmalar basna da yansd. 24 Austos 1919 tarihli Aksz gazetesinde "Mandadan Evvel stikll" balkl haberde, King-Crane Komisyonu zerinde durulmu ve mandann kabul edilmemesi gerektiine iaret edilmektedir Sivas Kongresi hazrlklar, General Harbod Heyeti'nin Trkiye'ye gelii ile ayn dneme rastlamt. Bu heyet, Trkiye'ye geldikten sonra hem Mustafa Kemal hem de ulusal glerle srekli temas halindeydi. Kongre 4 Eyllde toplantlarna baladnda, Halide Edip'in giriimleri sonunda, Chicago Tribune gazetesi muhabiri Louis E. Browne kongre toplantlara katlmaya balam ve manda ile ilgili tm tartmalara tank olmu ve Trk halknn manda istemediini grmt330. Kongre sonunda, Mustafa Kemal'in nerisi zerine, kongre kararlarn kapsayan bir bildiri yaynlams kararlatrld. Bildiride, vatann blnmezlii, tam bamszlk ilkesi ok ak bir ekilde belirtiliyordu. Bu kararlarla kongre, manda fikrini kabul ettmediini de aklyordu. Ancak Erzurum Kongresi kararlar arasnda bulunan 7. madde de aynen kabul ediliyordu. Ayrca daha nce kararlatrld gibi gazeteci Browne'un araclyla Amerika'ya Anadolu'daki durumun tespit edilmesi amacyla bir heyet gnderilmesi de teklif edildi331. Sivas Kongresi, 11 Eyll 1919da son toplantsn yaparak dald. Kongrede, Erzurum Kongresi kararlar tm yurdu kapsayacak ekilde yaplan bir ka deiiklik sonunda aynen kabul edildi. Kongrenin 11 Eyll 1919da yaynlad beyannmede, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yerine, Anadoludaki

Bu konuda geni bilgi iin bkz.,Deniz Bilgen, Sivas Kongresine Katlan Amerikal Gazeteci, Louis Edgar Browne, Atatrk nv.A. . .T. Enst. Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1996 331 Akgn, a.g.e., s.92-103.

330

182

btn Mill tekilatlar ifade eden ve kapsayan, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulduu bildirildi332. Sivas Kongresi'nde hazrlanan nizamnme ile silahl Mill tekilat iin yeni dzenlemeler getirildi. On be maddeden ibaret olan bu nizamnmede, zellikle dmanla temas halinde olan blgelerde, silahl birliklerin nasl beslenecei, nasl eitilecei ve bu birliklerin ne ekilde hareket edeceklerine dair esaslar oluturuldu333. Erzurum Kongresine gre daha zor artlar altnda dzenlenen Sivas Kongresi, alm olduu kararlarla, Mill Hareket'in alma alann daha da geniletti. Kongre kararlar incelendiinde "tam bamszlk" ilkesinin hakim olduu grlr. Nitekim Sivas Kongresinde de aynen Erzurum Kongresi'nde olduu gibi Trk topraklarnda ne Ermeniler ne Rumlar ne de herhangi bir baka devlet iin dn verilmeyecei ve bu uurda mcadelenin esas olduu kararlatrld.

332 333

Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1975, s.113-115. Nutuk, III, Vesika No: 188.

183

V. BLM 1920 YILI D PLOMAT K GEL MELER BALAMI DA ERME SORU U 5.1.Londra Konferans (12 ubat-10 isan 1920) I. Dnya Sava'ndan sonra yeni dnya dzeni iin Mttefik devletlerin balattklar sre, Paris Bar Konferansndan sonra Londrada devam etti. Konferans gndemini; Adriyatik, Almanya, Macaristan, Sovyet Rusya problemleri ile birlikte, Osmanl Devleti ile imzalanacak antlamann esaslarnn tespit edilmesi oluturuyordu. Trk bar, tilf Devletleri arasndaki tartmalarn ve kar

atmalarnn youn yaand sorunlardan biri olduundan, antlama esaslar ksa sre iinde kararlatrlamad. tilf Devletleri'nin gerek Londra Konferans

ncesinde ve gerekse de konferans srasnda Trk sorunu balamnda zerinde en ok durduklar temel konular; boazlar, stanbulun gelecei ve Halife Sultan'n durumuydu. Mttefik Devletler'in, boazlar zerindeki tartmalar, Lloyd

Georgenin 1919 yl Aralk aynda yapm olduu boazlar ve stanbulun gelecei hakkndaki aklamas ile daha da alevlendi ve Londra Konferans'na kadar gerek bat ve gerekse de Trk kamuoyu tarafndan tartld. Lloyd George, konuyla ilgili aklamasnda, stanbul ve boazlarn ngiltere ve Fransa'nn etkin olduu bir dzenleme iinde uluslar aras bir konuma getirilmesi, stanbuldaki hkmetin Anadoluya gnderilmesi ve stanbulun sadece dini bir merkez konumuna

getirilmesi gibi esaslar zerinde durmaktayd334. Bu aklamalar, hem Trk hem de

334

kdam, 4 Ocak 1920, Say:8224, s. 1 ve ayn tarihli Vakit gazetesi.

184

bat kamuoyunda sert biimde eletirildi335. Anadolunun pek ok blgesinde protesto mitingleri dzenlenerek, protesto telgraflar gnderildi. stanbuldaki Bu protesto tilf Devletleri temsilcilerine telgraflar, zellikle Anadolu

Hkmetinin resm yayn organ olan Hakimiyet-i Millyede yaynland336. Londra Konferansnda, boazlar ve stanbul zerindeki tartmalar

devam ederken, konferansa Fransa'y temsilen katlan Babakan Milerand, boazlar ve stanbulun gelecei hakknda Lloyd Georgeden farkl dndn ve Trklerin stanbuldan karlmamas gerektiini belirterek, denetimle sorunun halledilelebilecei stanbulda kurulacak bir bulundu. Bu

ynnde aklamalarda

aklamalar, Trk basnnda, Trk barna dair olumlu bir gelime olarak yorumland337. Milerandn aklamalar dorultusunda konferansta stanbulun

gelecei konusundaki tartmalar, ngilterenin istei dnda bir seyir izlemeye balad. talya ve Japonya da stanbulun gelecei konusunda Franszlar gibi dnmekteydiler. Trklerin stanbuldan karlmasnn olumsuz sonular

douracan belirtiyorlard. Bu aklamlar, 17 ubat 1920 tarihli Alemdar ve kdam gazetelerinde, Trk bar hakknda olumlu gelimeler olarak deerlendirilmi ve konferans sonunda bu dorultuda bir karar alnmas gerektii belirtilmektedir. Londra Konferans'nda, stanbulun gelecei ve boazlar hakkndaki grmeler, Franszlarn istei dorultusunda geliti ve Padiahn stanbulda kalmas ve

boazlarn uluslar aras denetimde bulundurulmas ynnde ekillendi. Bu kararn alnmasndaki temel sebep; Mttefik devletlerin boazlarda ngilizlerin tek yanl denetimini istememesiydi. Konferansn stanbul'un gelecei ve boazlar konusunda

Bat Kamuoyunun Lloyd Georgenin aklamalar karsndaki tutumu hakknda bkz, ztoprak, a.g.e, s.62-68. 336 ztoprak, a.g.e., s.62'den naklen, 20 Ocak 1920 tarihli Hakimiyet-i Millye gazetesi. 337 Alemdar, 16 ubat 1920, No:779, s. 1

335

185

ald bu karar, sadece stanbul basnnda deil Anadolu basn tarafndan da olumlu bir gelime olarak deerlendirildi338. Londra Konferans'nda, Trk bar erevesinde temel tartma konusu olan boazlar ve stanbulun gelecei konusunda bir karara varlmasndan sonra konferans, Trk sorunu zerindeki dier tartmalar ile devam etti. Konferansta, Trklerle yaplacak antlamann esaslarnn tespit edilmesi amacyla, komisyon oluturuldu. Bu komisyonlardan ilki, Ermenistan snrnn saptanmas iin, ikincisi Osmanl maliyesini takip etmek iin alacakt. nc komisyon ise, TrkYunan ilikileri erevesinde almalarda bulunacakt. Bu komisyonlara ilave olarak boazlarn denetiminin salanmas ve Osmanlnn Avrupa snrn saptamak amacyla iki komisyon daha kuruldu339. Hem Anadolu hem de stanbul basn, konferanstaki bu gelimeleri yakndan takip etti. zellikle Ermenistan snrnn tespit edilmesi amac ile oluturulan komisyonun almalar zerinde youn bir ekilde durulduu anlalmaktadr340. Pariste yaplan grmelerde Trk bar zerinde kesin bir karara varamayan tilf Devletlerinin, 1920 ylnn ubat aynda Dileri Bakanlar dzeyinde toplandklar Londrada, Ermeni sorununa ilikin yapm olduklar toplantlarda zerinde en ok durduklar konu, Erzurumun Ermenistan snrna dahil edilip edilmeyecei meselesiydi. 16 ubat 1920 tarihli toplantda Lord Curzon, Erzurum ve Trabzonun da ierisinde bulunduu bir Ermenistann kurulabileceini ve bunun Amerikan mandas ile desteklenebileceini, bununla beraber Erzurum ehrinin Ermenistana dahil edilmesinin ngiliz asker yetkilileri tarafndan da kabul

338 339

Albayrak, 26 ubat 1920, Say:71, s.2 rade-i Millye, 23 ubat 1920, No:45, s. 1 340 Albayrak, 24 Nisan 1920, Say:81, s.2, kdam, 5 Mart 1920, Say:8285, s.1

186

edildiini belirterek durumun Ermenistan zerinde tehlike dourabileceini, bu yzden Erzurum ehrinin Ermenistan haricinde braklma ihtimali olduunu ifade etti. Fransz temsilci M.Berthelot ise, Erzurum'da Ermenilerin ok az sayda olmalar sebebiyle, bu ilen Ermenistana dahil edilemeyeceini belitti. talyan temsilci Signor Nitti de, Ermenistan Hkmetinin kurulmasn kabul etmi, ancak Erzurumun Ermenistana verilmemesi gerektiini belirtmiti. Konferansn 27 ubat tarihli toplantsnda, Lord Curzon, Ermenistann snrlarn izmek iin oluturulan komisyonun raporunu ve tekliflerini okudu. Raporda, Erzurum Ermenistana braklyor, Erzinca ve Trabzon Ermenistan snrlar dnda kalyordu. Bu karar, corafi ve stratejik bir zorunluluk olarak alnmt. ngiliz Dileri Bakanl karar, 5 Mart 1920de stanbuldaki Yksek

Komiserliine u ekilde bildiriyordu: ...Bamsz bir Ermenistana Erzurum dahil ediliyor, muhtemelen bamsz bir Krdistan oluturulabilir. Erzurum Valisi Mustafa Kemalin ortadan kaldrlmas iin Trk Hkmetine baskda bulunmaldr.341 Londra Konferansnda, Ermenistan snr ile ilgili grmeler devam ederken, baz Avrupa gazetelerinde, Erzurum havalisinde Trklerin aznlkta olduu, Kazm Karabekirin blgedeki Trk ounluu salamak iin 20.000 Trk askerini blgeye getirdii ynnde haberlere yer verilmekteydi. Durumdan haberdar olan Karabekir Paa, 10 Mart 1920de Posta ve Telgraf Mdriyet-i Umumiyyesine bir telgraf gnderdi. Telgrafta, Erzurum ve evresinde Trklerin yzde doksandan fazla bir ounlukta bulunduu, bu durumu Rawlinson ve Harbordun da yerinde grerek tasdik ettikleri, bu sebeple ounluk tekil etmek gibi bir almaya gerek

341

Selvi, a.g.e., s.402-403.

187

olmayaca

belirtilerek,

byle

haberlerin

yaynlanmasna izin

verilmemesi

isteniyordu. Paa, 17 Mart 1920de III. Ordu Komutanl araclyla Mustafa Kemale gnderdii bir telgrafnda da, Londrada Erzurumun Ermenistana dahil edildiinden bahsederek, ...vaziyetimiz gayet kuvvetlidir. Kolordum ark Anadolu Vilyt halk ile yekvcut olarak Trk ve Krt kardelerine vki olacak herhangi bir tecavze ggs gerecek ve uzatlacak Ermeni ayaklarn ve bununla alakal grlecek her trl hasmne harekat inayet-i Hakkla kracaktr..... diyordu342. Londra Konferansnda, Rus Ermenistan ile Trkiyeden Ermenilere verilmesi kararlatrlan blgelerin birletirilmesi ile Ermenistann kurulmas zerinde karara varld. Konferansta alnan bu karar, ksa sre iinde Trk basnna yansm ve protesto edilmiti. Bu protestolardan en iddetlisi zmire Doru

gazetesi tarafndan yapld. Gazetenin 25 ubat 1920 tarihli nshasnda, Londra Konferansnda Ermenistann kurulmas ile ilgili olarak alnan kararn, Anadolu direnii esaslar erevesinde bir deerlendirmesi yaplm ve Sivas Kongresinde de Kafkasyada kendi snrlar iinde kurulan bir Ermenistandan yana olunduuna dair alnan karar belirtilmekteydi. Haberin devamnda, Vilyt- arkiyyeden herhangi bir tavizin sz konusu olmayaca zerinde durularak, konferansta kararlatrlan Ermenistana ekonomik bir gelime salamak iin Karadenizden bir liman verilmesi de iddetle protesto ediliyordu343. Konferans'ta Ermenistan hakknda alnan bu karar, Anadolu basn tarafndan protesto edildi. Albayrak gazetesinin 26 ubat 1920 tarihli nshasnda, konferansta blgedeki Trk ounluun dikkate alnmad ve Ermenilere verilmesi dnlen blgede Ermeni nfusunun ok az sayda olduu zerinde durularak, konferansta alnan karara ramen, Trklerin ounlukta olduklar
342 343

HTVD., Yl:7 (Aralk 1958), Say:26, Vesika No: 660-669. ztoprak, a.g.e., s.81' den, 25 ubat 1920 tarihli zmire Doru gazetesi.

188

topraklardan herhangi bir ekilde Ermeniler iin bir dnn sz konusu olmayacana dikkat ekilmektedir. rade-i Milliye gazetesinin 29 Mart 1920 tarihli nshasnda da, konferansta Ermeniler hakknda alnan kararlar eletirilmi ve

Wilson Prensipleri'nin 12. maddesi hatrlatlarak, Ermenilere verilmesi dnlen topraklarn Trk yurdu olduu vurgulanmaktadr. Bu karar hakkndaki eletirilere, sadece Anadolu basnnda rastlamyoruz. stanbul basn da, konferans ve alnan kararlar eletirdi. kdam gazetesinin 2 Nisan 1920 tarihli nshasnda, Londra Konferans'na Ermenilerin dahil edilmesi ve onlar lehine alnan kararlar protesto ediliyordu. Londra Konferans'nda Trk bar cerevesinde u kararlar alnd: Anadoluda Bursa, Konya, Ankara ve Kastamonuyu iine alacak ekilde bir Trk mparatorluunun kurulmasna karar verilmiti ve bu blgeye Samsun, Sinop, Bandrma ve Mudanya da dahil edilerek denizlere kys olmas salanyordu. zmir Yunanllara braklarak, Yunan igal sahas geniletildi, Trakyann ynetimi Yunanistana brakld. Vilyt- arkiyye ve Trabzonun da dahil olduu blgede bamsz bir Ermenistan kurulaca ve Franszlarn kontrol altnda olaca kararlatrld. stanbulda tilf Devletlerinin olaanst komiserlerinin bulunaca, bunlarn ngilizlerin bakanlnda oluturulacak bir komisyonda yer alaca

belirtildi. Bu srada stanbulunda snrlar tespit edildi. Terkosdan Tekirdaa oradan Ege Denizi'ne Zonguldaktan balayarak zmire kadar olan blge stanbulun snrn oluturdu344. Konferans kararlar, zellikle de Byk Ermenistan ile ilgili

Albayrak, 29 Mart 1920, Say:80, s.1; Londra Konferans'nda alnan kararlar olduka ard. Nitekim 27 ubat 1920 tarihli Times gazetesinde, "Trkiye Antlamasnn artlar" balkl bir haberde Llyod George'un, Trkiye ile ilgili bar antlamas maddelerinin kararlatrlmasndan sonra verdii demeteki aklamalarna yer verilmitir. Lloyd George burada Trk bar artlarnn en amansz Trk dmanlarn bile tatmin edecek kadar korkun olduunu ifade etmitir. Ulagay, a.g.e., s.57.

344

189

olan karar, Trk basnnda ciddi ekilde eletirildi. Aksz gazetesinin 30 Mart 1920 tarihli nshasnda, Trk bar ile ilgili olarak konferansta alnn kararlar eletirilerek, Ermenilere vaad edilen Vilyt- arkiyyede Trklerin ounlukta olduklar, Ermenilerin bu blgelerde devlet kurabilecek bir nfus potansiyeline sahip olmad vurgulanmaktadr. 3 Nisan 1920 tarihli kdam gazetesinde, Lloyd Georgenin Avam Kamarasnda yapt 25 Mart 1920 tarihli aklamalarna yer veriliyordu. Lloyd George bu aklamasnda, Padiah ve hkmetin stanbulda kalmasnn

istenmesindeki temel amacn, hem hkmet hem de Padiahn daha kolay bir ekilde denetlenmesi olduunu ifade etmekteydi. Ermenistan sorununa da temas eden Lloyd George, manda konusuna scak bakmadklarn, ancak Ermeniler iin gerekli olan silah ve sava malzemelerini salayacaklarn, Ermenilerin kendi gvenliklerini kendilerinin salamalar gerektiini ileri sryordu. Londra Konferansnda, Trk bar erevesinde tilf Devletleri arasnda en ok tartmaya sebep olan konu, boazlar ve stanbulun geleceinin ne

olacayd. Trk basnnda, Londra Konferans'na ilikin haberlerde genelde bu iki konu zerinde durulmaktayd. Ancak konferansta stanbul ve boazlar zerinde bir fikir birliine varldktan sonra, Londrada Ermenistan ile ilgili grmelerin balamas zerine, Trk basnnn, konferansa dair haberleri de Ermenistan ile ilgili tartmalara yneldi. Yukarda da belirttiimiz gibi konferansta daha sonra San Remo Konferans ve Sevr Antlamas'nda da onaylanacak olan, Byk Ermenistann kurulmas kararlatrld.

190

5.2.San Remo Konferans (18-26 isan 1920) ve Sevr Antlamas (10 Austos 1920) tilf Devletleri, 18-26 Nisan 1920 tarihleri arasnda antlama artlarn grerek bir karar vermek zere San Remoda bir araya geldiler. Londra Konferansndan sonra da tilf Devletlerinin Trk bar zerindeki tartmalar sona ermemiti. Gerek ngilterede ve gerekse de Fransada Trk bar ile ilgili tartmalar devam etmekteydi. Fransa Mebuslar Meclisinde Trk bar hakknda yaplan tartmalar ve alnan kararlar, Trk basnnda olumlu bir gelime olarak deerlendirildi. Franszlar, Trklerin stanbulda kalmasndan yana olduklarn ve Trkiyenin paralanmasn istemediklerini aklamlard. kdam gazetesi, Fransann Trkiyedeki Siyaseti bal ile yaynlad haberde; Fransz Sosyalis Frkasnn yukardaki

aklamalarna yer vererek, yine ayn toplantda Millerandn, Fransa ve Trkiye arasndaki ekonomik ilikiler zerinde durduu u aklamasna yer verilmektedir: Hereyden evvel Fransa Hkmeti kabiliyet-i hayatiyeyi haiz bir Trkiye tekilini elzem adediyor. Zat- ahanenin stanbulda muhafazasnn zaruri adedilmesi de bu noktadan ileri gelmitir345. Fransa, stanbulun gelecei ile ilgili tartmalarda daima bu gr ileri srmekteydi. Bu durumun temel sebebi, ngiltere ya da Amerikann stanbul veya Osmanl topraklar zerinde tek yanl hakimiyetlerinin olmasn istememesiydi. San Remo Konferans'nda, Millerand, ngiltereyi Lloyd George, Fransay

talyay da Nitti temsil etti. Bu devletin dnda, Japonyada

345

kdam, 19 Nisan 1920, Say:8313, s.1

191

konferansta temsilci bulundurdu. San Remo Konferans'nda, tilf Devletleri daha nce Paris ve Londra Konferanslarnda genel hatlaryla esaslarn belirledikleri noktalardan hareketle bir Trk bar hazrlamak iin grmelere baladlar. Ancak konferans ncesinde Amerika Cumhurbakan Wilson, Trk bar ile ilgili grlerini ieren bir notay, tilf Devletleri'ne verdi. Bu nota, hem Trk basn hem de bat kamuoyunda uzun sre tartld. Bakan Wilsonun notas, Nisan ay balarnda Trk basnda yer alm ve olumlu ekilde karlanmamt. Wilson notasnda, Amerika Hkmeti Trklerin stanbulda muhafazas lehinde dermiyan edilen delailin kymetini takdir eder. Mamafih bunun hilafndaki noktay- nazarn daha kati bir takm delaili isnad ettiini zanneder. Amerika Hkmeti stanbul ve boazlar beynelminel komisyonuna Rus murahhaslarnn da kabul hakkndaki mttafikler tarafndan ittihaz olunan karar kemal-i memnuniyetle telakki eder. Ermenistana gelince Amerika Hkmeti alem-i medeniyetin bu madur millete en alicenabane bir surette muamele edilmesini mtehadden talep edeceine kanidir. Mezkur devletin hudutlar Ermeni milletinin muttalib-i meruiyesini tamamaen isaf edecek bir surette tahdid edilmelidir346. bu esaslar zerinde durmaktayd. Notann devamnda Wilson, Dou Trakyann Bulgaristana verilmesi kararna katldn, Yunan istekleri hakknda geni bilgiye sahip olmadklar iin bir neri getirmediini ve Trk bar erevesinde getirilen ekonomik dzenlemelere de katldn belirtmekteydi. Bu nota hem Anadolu hem de stanbul basn tarafndan iddetli bir ekilde eletirildi. Albayrak ve Aksz gazetelerinin 7 Nisan 1920 tarihli nshalarnda, Wilsonun bu aklamasnn daha nce yaynlad prensiplerinin 12. maddesiyle elitii ileri srlerek nota protesto edildi.

346

kdam, 2 Nisan 1920, Say:8309, s.1

192

San Remo Konferans almalarna balandktan sonra, ilk i olarak Amerika Bakan Wilsonun yukarda vermi olduumuz notas karsnda nasl bir yol izlenecei ve bu notaya nasl bir cevap verilecei hususlar zerinde duruldu. San Remo Konferansnda, 20 Nisandan itibaren Trk bar esaslar belirlenmeye baland. Toplantlarda: boazlar, mali konular, Krdistan gibi meseleler Trk bar erevesinde ele alnd. Konferansta Ermeni sorunu ile birlikte Yunan istekleri, Batum sorunu gibi konular zerinde de duruldu347. Konferansn ilk gnlerinde, Trk basnnda konferansla ilgili haberler ksa tutulmaktayd. Gerek stanbul basn ve gerekse de Anadolu basn d kaynakl ksa haberlerle konferans takip etmekteydi. Buna karn ilerleyen gnlerde konferansta kesinlik kazanan kararlar, basnda daha ayrntl bir ekilde verilmeye baland. Nitekim 28 Nisan 1920 tarihli Alemdar gazetesi, San Remodan gelen haberler dorultusunda, bu tarihlerde kesinlik kazanan boazlar hakkndaki karar zerinde ayrntl bir ekilde duruyordu. Gazetenin bu haberinde, boazlarla ilgili olarak iki komisyon kurulaca, bunlardan birinin uluslar aras olaca ve boazlarn ynetimiyle ilgilenecei ve dierinin ise tilf Devletlerinin asker temsilcilerinde oluacak komisyon olduu belirtilmektedir. San Remo Konferansnda, Ermenistan zerindeki tartmalar, Londra Konferansnda olduu gibi Byk Ermenistann snrlar zerinde younlat. zellikle Erzurumun bu snrlara dahil edilip edilmeyecei tartld. 20 Nisan gn yaplan toplantda talya temsilcisi Signor Nitti, Erzurumun Ermenistana dahil edilmesinin byk problemler douracan ve zellikle asker ynden Mustafa Kemal Paa gleri ile savamann gze alnmas gerektiini ifade etti. Erzurumda
347

Alemdar, 23 Nisan 1920, No:545, konferansa dair bu haberler ksa ve telgrafla elde edilen haberlerdir. Ayn tarihli kdam ve Vakit gazetelerinde de bu tarz haberlere yer verilmekteydi.

193

ve Anadolunun ortasnda birer irket kurulmasn Mttefik devletlere teklif etti348. 22 Nisan gn yaplan toplantda da ayn konu zerinde duran Nitti, blgedeki Trk ounluun dikkate alnmadn, bundan daha nemlisinin Erzurumda Ermeni nfusunun ok az olduunun unutulduunu ifade etti. Fansz temsilci M.Berthelot da, Erzurumda Ermeni ounluunu bulunmadn, buna kar Erzurumun Ermenistan snrlar iine dahil edilmesi gerektiini belirtti. Erzurumun Ermenistann denizle balantsn saladn, burann Trklere verilmesinin Ermenistann daha i ksmlar ve denizle balantsn keseceini ifade etti. Bu toplantlarda Lloyd George da, Erzurumsuz bir Ermenistann kurulmasnn imkanszln aklamt. Durumun en zor ve kark bir mesele olduu, fakat bunun Mttefikler iin bir eref olacan ve Erzurumsuz bir Ermenistann imkansz olduu zerinde durmaktadr349. Lord Curzon da, Erzurumun Ermenistana verilmesi gerektiini belirtiyordu. Curzon, Millerand ve Berthelot, Erzurumun coraf konumunun sadece asker nedenle deil, Erivandan gelen demiryolu hattnn son dura ve Ermenistann ulam sisteminin merkezi olmas nedeniyle bu blgenin Ermenistana verilmesini istiyorlard350. San Remo Konferansnda, Erzurumun Ermenistana verilmesi prensip olarak kabul edilmi, fakat snrlarn izilmesi A.B.D. Bakan Wilsona brakld Albayrak gazetesi 21 Mays 1920 tarihli nshasnda, Erzurumun bakent olmak zere Ermenistana terkedildiinden, ngilizlerin Trkler Erzurumu

boaltncaya kadar stanbulu igal edeceklerinden bahsedildikten sonra u yorumda bulunuyordu: Erzurum banda bu hlya frtnalarnn raksettiini ok grd.

348 349

kdam, 25 Mays 1920, Say: 8360, s.1 den naklen 21 Mays 1920 tarihli Times gazetesi. Selvi, a.g.e., s.405. 350 Paul C. Helmreich, Sevr Entirikalar, ev. erif Erol, stanbul 1996, s.30-35.

194

Vakur ve metin ruhuna, ebediyyen yaamaya azmetmi imanna bu gibi safsatalar icra-i tesir edemez. Her zaman Allahna ve milletine gvenen memleket buna da bir dudak bkmesiyle mukabele eder. kdam gazetesi, Ermenilerin Erzurum hakkndaki isteklerine u ekilde cevap vermektedir: Ermeni matbuat, Erzurum vilayetinin ve bahusus Erzurum ehrinin mstakbel Ermenistan iin pek mhim ve kymetli olduunu ve hatta Erzurumdan mahrum olmayacan dermeyan etmektedir. Fakat Ermeni matbuat bu lzum ve ihtiyac isbat iin milliyet dsturlarna istinad edemeyip, dier bir delile istinad etmek istemektedirler. O da, Erzurum ve havalisinin haiz olduu vaziyet-i aziye ve sevklceyidir. Bu vaziyeti dolaysyla Erzurum ehri ve havalisi, mstakil Ermenistan daima tehdit altnda bulunduraca iin o ehrin ve havalisinin Ermenistana ilhak iin esbab ve delil,i askeriyeye istinad etmek, onlarn bu davada haksz olduklarna ve milliyet dsturlarna istinad edemeyeceklerine bir delil-i kav olarak ibraz ve ire olunacak mahiyette rk ve esassz bir mddeaddr.351 Bu haber, ayn zamanda Trk halknn Anadolu topraklarndan Ermenistan lehine bir dnde bulunmayaca ynndeki kararln da

vurgulamaktadr. San Remo Konferans'nda, Trk bar esaslar Nisan ay sonlarnda kararlatrld. Bu kararlar, Mays ay iinde Mukadderatmz Tayin Edildi balkl haberlerle, Trk basnnda yaynland. Konferans kararlar, kdam gazetesinde

yaynlam ve buna gre, konferansta Filistin, Irak, Arabistan ve Suriye'nin Osmanl Devleti'nden ayrlaca, Suriye, Irak ve Filistinin ngiliz mandas olaca,

Krdistann zel bir anayasadan faydalanaca, Ermenistann bamszlnn

351

kdam, 9 Haziran 1920, Say:8377, s.2

195

onayland ve Erzurum'un Ermenistana brakld belirtiliyordu. Haberin devamnda, Batum sorununun, bu limann Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ve ran iin ortak bir mahrec olarak kullanlmasna karar verilerek zld ve Trakya, zmir ve Bat Anadolunun bir ksmnn Yunanistana brakld belirtilerek, Adana ve Antalya'nn da talya ve Fransann ekonomik denetimi altna alnd

aklanmt. Londra Konferans'nda temel tartma konusu olan Boazlar ve stanbul'un ise uluslar aras bir konuma getirilmesinin kararlatrld, boazlarn gerek sava ve gerekse de bar zaman tm gemilere ak olacann ve Trkiyenin sadece ieride gvenliini salamak iin 35000 kiilik bir jandarma kuvveti ile 15000 kiilik asker gc dnda asker gc olmayacann kararlatrld belirtiliyordu352. San Remo Konferans sonunda alnan kararlar, Trk basnnda hemen yer ald. 27 Nisan 1920 tarihli Vakit gazetesi Sulhdan Beklediimiz balkl haberinde, konferans kararlar zerinde durarak zmn, dnlen kararlarda baz deiikliklerle birlikte birtakm yrelerin Osmanl snrlar ierisinde braklmasyla olas grndn belirtiyordu. Peyam- Sabah gazetesinde kararlarla ilgili bir makale yazan Ali Kemal, konferans kararlarnn olduka ar olduunu belirterek, bu durumun sebebinin, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava'ndan yenik kmas ve daha sonraki dnemde ortaya kan Anadolu direnii ve bu dorultuda yaplan faaliyetler olduunu iddia etmekteydi353. Konferans kararlarn irdeleyen dier bir gazete de kdam dr. Gazetede, antlama artlarnn ok ar olduu toprak, snrlar ve bamszlk konusunda konferans kararlarnn daha da sertletii ve asl halledilmesi ve zerinde deiiklik yaplmas gereken hususun bu esaslarda olmas
352 353

kdam, 3 Mays 1920, Say:8340, s.1 Peyam Sabah, 1 Mays 1920, No:10932, s.1

196

gerektii ileri srlmektedir. Haberin devamnda, bar koullarndan zellikle stanbul ve bat snrlaryla ilgili nemli deiikliklerin yaplmas gerektii zerinde durularak, bu deiiklikler salanamazsa dier maddeler zerinde bir deiikliin yaplmasnn pek nemli olmad belirtiliyordu354. Anadolu basn ise, konferans kararlarn iddetle protesto ederek, reddetti. Alnan krarlarn adil olmad, zellikle Bat Trakya ve zmirde Trklerin aznlk olmadklar vurgulanyordu355. Anadolu basn, konfre kararlarn ve Anadolu'nun dousunda kurulacak olan Ermenistan ve Krdistan projelerini reddediyordu. Bu blgelerde youn bir Trk nfusunun olduu, Ermenilerin devlet kurabilecek bir nfus potansiyeline sahip olmad zerinde durulmaktayd. Krdistan projesinin ise, ngiliz menfaatleri dorultusunda gndeme getirildii belirtilerek, blgedeki Krtlerin Trklerden ayrlmak istemedikleri bir kez daha vurgulanmaktayd356. San Remo Konferans'nda alnan yukardaki kararlar, Sevr Antlamasnn esasn oluturacakt. Antlama artlar, Parise arlan Osmanl Temsilciler Heyetine bildirildi357. Osmanl Heyeti'nin konferans kararlar karsndaki cevab, 16 Temmuz 1920 tarihindeki Spa Konferansnda incelendi. Spa Konferans'nda, Millerand Ermeniler hakknda ok ilgi ekici aklamalarda bulundu. Millerand, Mttefik devletlerin Trklerin dier devletler zerindeki hakimiyetlerine kesinlikle son vermek kararnda olduklarn, sava yllar boyunca Ermenilerin iitilmemi vahetlerle yok edildiini, 1914 ylndan itibaren Osmanl Devletinin sekiz yz bin Ermeniyi yok ettiini ve iki yz bin Rum ve Ermeniyi de srgn ettiini syleyerek, Mttefik devletlerin Trakya ve zmirin Osmanldan ayrlmasna dair alm olduklar

354 355

kdam, 15 Mays 1920, Say:8352, s.1 Albayrak, 29 Nisan 1920, Say:99, s.1, rade-i Millye, 30 Nisan 1920, No:33, s.1 356 Albayrak, 30 Nisan 1920, Say: 89, s.1 357 Vakit, 24 Nisan 1920, No:1135, s.2

197

kararlarda, hibir deiiklik teklifini kabul etmeyeceklerini ileri srmekteydi.. Millarand kararlarnn gerekesi olarak da, her iki blgede Trklerin aznlkta olmalarn gstererek, bu kararlarn Suriye ile Trkiye arasnda izilecek hudut iin de geerli olduunu belirtti358. Spa Konferans sonunda stanbul Hkmeti, Sevr Antlamasn 10 Austos 1920 tarihinde imzalad. Sevr Antlamasn Ermenistan adna Aharonyan da imzalad. Sevr Antlamas'nn imzalanmasndan sonra, basnda antlamay iddetle protesto eden haberler yer ald. Bu haberlerde, antlama artlarnn ok ar olduu zerinde durularak antlama haberi bir yas havas iinde verilmekteydi359. Sevr Antlamasna kar gsterilen tepkiler arasnda Peyam- Sabah gazetesi dier gazetelerden farkl bir yaklam ile dikkat ekmektedir. ngiliz yanls olan gazete, Sevr Antlamasna ilikin haberinde, antlamann Birinci Dnya Sava asndan Osmanl Devletince yaplm olan yanlglarn hesaplarnn grlmesi anlamna geldiini ne srerken, yaplm ve yaplmas srdrlmekte olan su saylacak eylemlerden kanlmazsa (Anadoludaki Miili Hareket kastediliyor.), bunlarn cezalarnn ayrca ekileceini belirterek, bar antlamasyla Trkiyeye braklann nemsenmeyecek kadar az olmadn savunmaktayd. Haberin devamnda, bakent stanbul dnda Anadolunun kmsenmeyecek blmnn igal yreleri dnda brakld, zmir ili iinde bakyyetssyf bir hakka mahzarolunduunu

belirtmektedir360. ngiliz yanls bir politika takip eden Peyam- Sabah gazetesi, bu yaklam ile tilf Devletleri'nin, zellikle de ngilizlerin, Sevr Antlamas

358 359

Uras, a.g.e., s.653. Albayrak, 12 Austos 1920, Say:118, s.1 360 Peyam Sabah, 13 Austos 1920, No:10982, s.1

198

hakkndaki grlerini de dile getirmi oluyordu. Nitekim tilf Devletleri de yaplan bu antlamann Trkler iin en uygun antlama olduu dncesindeydi. Sevr Antlamasnn Ermenilere ait maddeleri unlardr: 88-Trkiye, Ermenistan Mttefik devletler gibi, hr ve bamsz bir devlet olarak tanyacaktr. 89-Osmanl Devleti ile Ermenistan ve dier Mttefik devletler; Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis illerinde Trkiye ile Ermenistan arasndaki hudutlarn tyinini Amerika Birleik Devletleri Cumhurbakanl hakemliine brakm ve onun verecei karar, Ermenistann deniz kna ve sz konusu hududa komu Osmanl topraklar zerinde asker tertibatn kaldrlmasna (Demilitarisation) ilikin olmak zere tyin edecei btn hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr. 90- 89uncu madde gereince tyin edilecek hudut, ad geen illerin ksmen veya tamamen Ermenistana braklmasn gerektirdii taktirde Osmanl Devleti bu karar tarihinden itibaren terkedilen arazi zerindeki btn hukuk ve sahipliinden vazgetiini, imdiden aklar. Bu antlamann Trkiyeden ayrlan topraklara uygulanacak olacak hkmleri, ondan itibaren sz geen araziye de uygulanacaktr. Ermenistann hakimiyetine verilen arazi itibariyle zerine alaca Osmanl Devletine ait mali taahhtlerin veya iddia edebilecei haklarn oran ve eidi bu antlamann sekizinci ksmnn (Mali maddeler) 214 ve 244nc maddelerine uyularak tyin edilecektir. 91-89uncu maddede aklanan arazinin bir ksm Ermenistana getii takdirde Osmanl Devleti ile Ermenistan arasnda o maddede kaytl kurallara dayanarak tyin edilecek olan hududu, arazi zerinde uygulatmak zere, sz konusu kararn alnmasndan on be gn sonra, kurulu ekli daha sonra tyin edilecek olan bir hudut tyin komisyonu tekil edilecektir. 92- Ermenistann Azerbaycan ve Grcistan ile olan hududu ilgili devletler tarafndan anlaarak tyin edilecektir. 89uncu

199

maddede aklanan karar kabul edildikten sonra ilgili devletlerle grerek hudutlarnn tespitini baaramadklar takdirde bu hudut, mttefik byk devletler tarafndan tyin edilecek ve bunun arazi zerinde uygulanmas kendilerine ait olacaktr. 93- Ermenistan Hkmeti, Ermenistana rk, dil veya din bakmndan halknn ounluu dnda bulunanlarn menfaatlerini korumak iin balca Mttefik devletlerin gerekli grecekleri hkmleri, sz geen devletler ile yaplacak bir anlamaya bu hkmlerin konmasna raz olmak suretiyle kabul eder.

Ermenistan, balca Mttefik devletler ile yaplacak bir antlamaya, geiin serbeste yaplmasn temine ve dier milletlerin ticareti iin adil bir usul getirilmesine ilikin olmak zere mttefiklerin gerekli grecekleri hkmlerin kaydna da raz olur.361 Sevr Antlamas, Trk kamuoyunda ciddi ekilde eletirilmesine ramen, stanbul Hkmeti tarafndan onayland. tilf Devletleri'nin sznden dar

kmayan stanbul Hkmeti'nin antlamay onaylamaktan baka bir davran iinde olmamas pek doald. Ancak Trk halk bu antlamay hibir zaman kabul etmedi. Nitekim Sevr Antlamas l bir antlama olarak domutu. Ankara Hkmeti, antlamay kesinlikle onaylamam ve Ermenilerin bu antlamadan da cesaret alarak, bask ve katliamlarn artrmalar zerine Trk asker hareketi balayarak, Ermeni sorunu zlmtr.

361

Uras, a.g.e., s.654-655.

200

VI. BLM 1920 YILI BALAMI DA ULUSAL HAREKET VE ERME SORU U

Ermenilerin,

tilf Devletleri'nin desteini alarak zellikle Vilyt-

arkiyye'de bask ve katliamlarn artrmalar, bir asker harekat zorunlu hale getiriyordu. Nitekim stanbulun tilf Devletleri tarafndan resmen igalinden sonra, doudaki asker harekata kesin bir ekilde karar verildi. Ermenilerin Vilyat- arkiyyedeki faaliyetlerini artrmalar zerine, 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir, Ermenistan'a 22 Mart 1920 tarihinde bir ihtarnme verdi. htarnmede, Ermeni etelerinin blgedeki bask ve zulmleri zerinde durularak, bu faaliyetlerin bir an nce durdurulmas gerektii

belirtilmekteydi. Btn uyarlara ramen, Ermenilerin blgedeki faaliyetlerinin artarak devam etmesi zerine, Mustafa Kemalin emriyle, Dou Anadoluda seferberlik ilan edildi. Ancak Ermeniler zerine yaplacak asker harekat konusunda T.B.M.M. Hkmetinin baz ekinceleri vard. Bu nedenle de Ankara Hkmeti ile 15. Kolordu Kumandanl arasnda, harekatn tarihi konusunda birok yazma yaplmt362. Kazm Karabekir, 6 Mays 1920de T.B.M.M. Hkmeti'ne bavurmu ve bir an nce Ermeniler zerine harekata geilmesi gerektiini bildirerek, bu konuda kendisine izin verilmesini istedi. Kazm Karabekirin asker harekatn bir an nce yaplmas gerektii ynndeki srarnn temel sebebi, Bolevik Rusyann Kafkaslarda ileri harekata gemi olmasyd. Paaya gre; Boleviklerin bu ileri harekat, Ermenileri de iine alacak ekilde geliirse, Kars, Ardahan ve Batumun

362

Karabekir, a.g.e., s.505-624.

201

geri alnmas hayli zor olacakt363. Mustafa Kemal ise, Pariste ve arkasndan yaplan Londra ve San Remo Konferanslarnda Trkiye bar hakknda kesin bir karara varlamad ve 1920 ylnn Haziran ayndan itibaren Sovyetler ile balayan diplomatik grmelerin bir sonuca balanmam olmas nedeniyle, asker harekat ertelemek istiyordu. Ancak ksa sre sonra tilf Devletlerinin Trk bar esaslarn kararlatrarak bu maddeleri stanbul Hkmeti'ne kabul ettirmeleri, Trk-Sovyet diplomatik ilikilerinde ilerlemenin kaydedilememesi ve Ermenilerin doudaki bask ve katliamlarn artrmalar zerine, Mustafa Kemal 20 Eyll 1920de harekat emrini verdi. Trk basn, doudaki asker hareketi yakndan takip etmi ve harekatla ilgili haberlere ayrntl bir ekilde yer vermiti. Doudaki asker harekat hakknda en ksa sre iinde haber veren gazetenin Albayrak olduu anlalmaktadr. Gazetenin karld il, 15. Kolordu Kumandanlnn merkezi ve scak mcadelelerin yaand bir blgedeydi. Bu nedenle blgedeki gelimeler en ksa sre iinde bu gazetede yaynland. Gazetenin asker harekata ilikin yaynlad haberler, genelde 15. Kolordu Kumandanlnn resm rapor, telgraf ve istihbarat bilgilerinden olumaktayd. 5 Ekim 1920 tarihli Albayrak gazetesinde, Dou Cephesi

Kumandanl'ndan alnan bir telgraf suretine yer verilerek, Ankara Hkmetinin doudaki asker harekatn amalar ve neden balatldna dair aklamalar zerinde duruluyordu. Haberde, Ermenilerin blgede yaptklar bask ve zulmlere bugne kadar bir asker harekatla karlk verilmedii, ancak son birka ay iinde Tanak Ermenilerinin yaptklar katliam ve yamalarn dayanlmaz boyutlara ulatndan,

363

Albayrak, 10 Mays 1920, Say:90, s.2

202

asker bir harekata gerek duyulduu belirtiliyordu. Ayn gazetenin 11 Ekim 1920 tarihli nshasnda da, Tanak Cemiyeti'nin 30 Eyllde yaynlad bir

beyannmesine de yer verilmekteydi. Tanak Cemiyeti, bu beyannmede doudaki asker harekatn amacnn, Ermenistan ortadan kaldrmak, Versay Antlamas'nn ykmllklerinden birden bire kurtulmak olduunu belirtmekteydi. Beyannmenin devamnda, Ermenistanda seferberlik ilan edildii ve asker kaaklarnn

cezalandrlacaklar zerinde durulmutu. Tanak Cemiyeti'nin bu beyannmesi, Albayrak gazetesi yazar Mtak Sdk tarafndan gazetenin 11 Ekim 1920 tarihli nshasnda, Bir defa grlyor ki Tanaklar bu Beyannmeyi ner ederlerken her zamanki gibi yine yalan dolan ve masun grnmek planna mracaattan geri durmamlardr. Zulm ederken mazlum feryad ykseltmek oyununun bu mahir aktrleri, yan balarndaki insani emelcilerin tevcih-i itb etmelerine hak kazanmamak iin mesuliyet-i zamaneyi bizim omuzlarmza ykletmek istiyorlar eklindeki ifadelerle ciddi ekilde eletirildi. Erzurum Milletvekili Celallettin Arif Bey de, beyannmeyi eletirerek protesto etti364. Milli Mcadele kart Alemdar ve Peyam- Sabah gibi stanbul gazetelerinin, Trk asker harekat hakkndaki haberleri, Ermeni gazetelerden edindikleri bilgiler dorultusunda hazrladklar anlalmaktadr. 14 Ekim 1920 tarihli Alemdar gazetesi, Juguvert Jamanak gazetesinden naklen yaynlad bir haberinde, Kafkas harekat- cedidesi Ermenileri ciddi bir endieye ilga edemez. Millciler Ermenistan istila ve tasviye edebilecek derecede byk kuvvetlere malik deildir. Asl tehlike Boleviklerden gelebilir ise de bunlar da Ermenilerin bana bela olmak iin lazm gelen vesaite malik bulunmuyorlar. bu aklamalara yer vermiti. Gazete, Trk

364

Albayrak, 11 Ekim 1920, Say: 113, s.1

203

asker harekatn bir blf olarak deerlendirmekteydi. Nitekim konuyla ilgili dier bir haberde de bu dnemdeki siyasal gelimeler zerinde durularak, Ermenistann geleceinin bu ortam iinde ekillenecei belirtiliyordu: Ermenistan vukuatnn yarn daha iyi yoksa daha fena m olaca bugnden tahmin edilmez. Herhalde u srada Ermenistan byk bir zafiyet devresi geirmektedir. Trk taarruzu , Bolevik istilas, beynelminel vaziyetin en nazik olduu bir srada vukua gelmitir. Rusya ile mnasebet-i ticariye, Yunan buhran, Sevr muahedesinin tadili meselesi Anadolu ile tilf mzakeresi Wilson tarafndan Ermenistann hududlarnn tayini hep bu srada mevzu bahs olmaktadr. Btn vaka Ermenistan vaziyetinin tayini meselesi zerinde icray- tesir edecektir365. 1 Kasm 1920 tarihli Peyam- Sabah gazetesinin Journal des Debats gazetesinden naklen verdii bir haberde de, Trk asker harekatnn amacnn, Ermenistan ve Grcistann ortadan kaldrlmas ve bu blgenin Trkler ve Boleviklerin faaliyetleri ile Bolevikletirilmesi olduu iddia edilmektedir. Trk basnnn, Ermenilerin muhtemel bir Trk asker hareketi karsnda gerek tilf Devletleri'nden ve gerekse de Grcistan'dan talep ettii yardm

hakkndaki gelimeleri de yakndan takip ettii anlalmaktadr. Hem stanbul hem de Anadolu basnnda, Ermenilerin tilf Devletleri'nden talep ettii yardmla ilgili haberler, Aralk ayndan itibaren younluk kazanmaktadr. Ancak Aralk ayndan ncede pek youn olmamakla birlikte konu ile ilgili haberlere yer verilmiti. 15 Ekim 1920 tarihli kdam gazetesinde, Juguvert-Jamanak gazetesinden naklen verilen bir haberde, byk bir aba iinde olan Trk ordusu karsnda Grcistan ve Ermenistan'n yalnz braklmamas, onlara kolaylk gstermenin yannda Belika,

365

Vakit, 22 Aralk 1920, No: 1090, s.1den, aardamard gazetesi

204

Srbistan ve son olarak da Sovyet Rusya'ya kar savamakta olan Lehistan'a yaplan yardmn yars kadar yaplacak bir yardm sayesinde byk baarlarn gerekletirilecei gr ileri srlyor, Trk saldrsnn sadece Ermenistan'a ynelik olmad savunularak, Trklerin "yaylma" politikas izledii ne srlyordu. Ayrca Ermenistan'n Panislamizm'e kar bir dalga kran oluturduu ve ayakta kalabilmesi iin herkesin Ermenistan'a yardma komas gerektii de belirtiliyordu366. kdam gazetesinin 13 Aralk 1920 tarihli nshasnda, Yergir ve JuguvertJamanak gazetelerinden naklen yaynlanan haberde, Ermenilerin tilf Devletleri'ne mracaat ederek, silah ve harp malzemesi talebinde bulunduu belirtiliyordu. Haberin devamnda, Ermenistann Grcistandan da destek istedii zerinde durulmutu. Ayn gazetenin 15 Aralk 1920 tarihli nshasnda da, Ermeni gazetelerden naklen haberlere yer verilerek, Ermenilerin Grcistan ve tilf

Devletleri'nden yardm talebinde bulunduklar belirtilmekteydi. Yine ayn tarihli kdam gazetesinde, aadamard gazetesinden naklen yaynlanan bir haberde de, Ermenistan Hkmeti'nin doudaki Trk asker harekat hakkndaki aklamalarna yer verilmiti. Ermeni Hkmeti, Trk asker harekatnn Kafkaslarda Dastan ve Azerbaycan da iine alarak yaylmasnn, sadece Ermenistan iin deil tm Mttefik devletler iin de zararl olduunu belirtmekteydi. Hkmet aklamalarna, ...Batuma gelince bunun mdafaasna yalnz Grcler ve Ermenilerin deil, Maver-y Kafkas yolu zerinde Bakde ve daha ieri taraflarda mnafi-i hayatiyyeye malik olan dvel-i mttefikann bile alakadar olmalar lazm gelir. Bu Kafkasn drt taraftan ba gsteren Panislamizm dalgasdr. diyerek devam etmi

366

ztoprak, a.g.e., s.119.

205

ve Panislamizm tehlikesinin nne geilmek isteniyorsa, bu tehlike nnde bir set konumunda olan Ermenistan ve Grcistana asker yardmda bulunulmas gerektiini vurgulanyordu367. Ermenistan muhtemel bir Trk taaruzu karsnda ngilitere'ye de mracaat etti. Bu konuda Times'n stanbul muhabirinin 11 Ekim tarihli bir haberine gre, Ermenistan Hkmeti Balak lkelerden ve Yunanistan'dan kendisine sava malzemeleri verilmesini istemiti. ngiltere Hkmeti, Ermenistan demiryollar iin odun, kmr gibi gerekli yakacan gnderilmesini kabul etmiti368. Ermenilerin, tm uyarlara ramen bask ve zulmlerine devam etmeleri zerine, Kazm Karabekir Paa'nn komutasndaki Trk birlikleri, 28 Eyll 1920de Sarkam zerine harekata geerek, 29 Eyllde Sarkam ele geirdi369. 9 Ekim 1920 tarihli Peyam- Sabah gazetesinde, Trk birliklerinin Ermeniler zerine yapm olduu asker harekat hakknda, Ermeni gazetelerinden naklen haberlere yer veriliyordu. Bu haberlerde, Trk asker harekatna dair olumsuz aklamalarda bulunularak, harekatn amacnn Ermenileri tamamen ortadan kaldrmak olduu ileri srlmektedir. Yine ayn gazetenin, Times gazetesinden naklen yaynlanan bir haberinde de, Ermenistan Sosyal Demokrat Frkasnn, Avrupa ve Amerikann Sosyal Demokrat Frkalarn, Trk taarruzuna ve Boleviklerin takip ettikleri siyasete kar gsterdikleri tavr dolaysyla protesto ettii belirtilerek, Ermenilerin gerek Trkler ve gerekse Bolevik siyaseti karsnda yalnz brakld ifade edilmekteydi. Haberin devamnda, Ermenilerin bu scak gelimeler karsnda mttefiklere

Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz., kdam, 16 Aralk 1920, Say:8481, s.1, yine ayn gazetenin 19 Aralk 1920 tarihli nshasnda da, Yergir, aardamard ve Juguvert Jamanak gazetelerinden naklen konuyla ilgli haberlere yer veriliyordu. 368 ztoprak, a.g.e., s.118. 369 Albayrak, 5 Ekim 1920, Say:112, s.1

367

206

mracaat ederek, asker yardm talebinde bulunduklar gibi, seferberlik ilanndan hemen sonra Grcistana mracaat ederek sava karsndaki tavrnn ne olacann renildii ve Grcistan'n Ermenistana destek verecei ve muhtemel bir Trk taarruzu karsnda seferberlik ilan edecei de belirtilmekteydi370. Sarkamn Ermeni igalinden kurtarlmasndan sonra, Trk birlikleri 30 Ekim 1920de Karsa girerek Ermeni igaline son verdi.371 Kars'n Trk birlikleri tarafndan alnmas, gerek Ermenistan ve gerekse de Grcistan tarafndan endie ile takip edilmekteydi. Ermeni gazetelerinin hemen tamamnda, Trk birliklerinin Karstan sonra Batuma hareket edecei ynnde haberlere yer veriliyordu372. Bu yndeki haberlerin temel sebebi, Grcistan'n Trk birliklerine kar mcadele etmesini salamakt. Ancak Grcistan bu tahriklere kaplmayacaktr. Aksz gazetesinin 30 Kasm 1920 tarihli nshasnda, Zaven Efendinin Trk asker harekatna ilikin aklamalarna yer verilmekteydi. Zaven Efendi, Ermenistann Kemal taarruzu karsnda Kars tahliye etmek zorunda kaldn ve bu tahliyenin tm Ermenistanda znt yarattn belirterek, Ermenilerin yalnz Kemaller tarafndan deil, ayn zamanda Bolevikler tarafndan da sktrld zerinde durmaktayd. Zaven Efendi, Mttefik devletlerin Trk taarruzu karsnda Ermenistana yardm vaad ettiklerini, ancak bunun sadece szde kaldn belirterek, Mttefik devletleri eletiriyordu373. Trk asker harekatnn devam ettii gnlerde, Bolevik Rusya Ermenistana bir ltimaton verdi. 25 Ekim 1920 tarihli Alemdar gazetesi bu ltimatona yer

Peyam- Sabah, 10 Ekim 1920, No:11096, s.1, yine ayn gazetenin 7 Kasm 1920 tarihli nshasnda da doudaki savaa dair haberler Ermeni gazetelerden naklen veriliyordu. 371 Albayrak, 1 Kasm 1920, Say:116, s.1, Alemdar; 20 Ekim 1920 , No: 662, s.1 372 Alemdar, 11 Kasm 1920, No:684, s.1 373 Konuyla ilgili olarak ayrca bkz., Alemdar, 16 Kasm 1920, No:689, s.1

370

207

vermiti: Boleviklerin Ermenilere ltimatonu balkl haberde, Sovyet Hkmeti Ermenistan Hkmetine Rus ktat ile Kemalstlerin serbest-i istifade etmelerini talebi havi bir ltimaton gndermitir. Ermeni hkmeti cevab reddetmitir. ynnde bir aklama yaplmt. Doudaki asker harekat, Mttefik devletler tarafndan yaknda takip edilmekteydi. Ermeniler ile Trkler arasnda cereyan eden sava, Milletler Cemiyetinde pek ok kez grld. Bu toplantlarda, iki devlet arasnda devam eden savaa son vermek amacyla bir devletin temsilci olarak seilmesi ve her iki lke ile de grmelerde bulunmak zere harekete geilmesi gerektii ynnde bir karar alnd ve alt kiilik bir komisyon kurulmas teklif edildi. Bu neriler, cemiyette tartlrken Ermenistann Trk taarruzundan kurtulmas noktasnda zellikle Amerikann destei alnmak istenmi, ancak Amerika, Ermenistan mandasnn senato tarafndan reddedilmesinin etkisiyle de konuyla ilglenmemiti. Milletler Cemiyeti'ndeki toplantlarda, Norve temsilcisi Ermenistan meselesinin

20.000.000. lira sarf ederek azami 60 bin kii ile halledileceini beyan ile her ne kadar Amerika vekaleti reddetmi ise de Ermeni milletini kurtarmak iin bu fedakarla (ihtibar) edecei . ynnde aklamalarda bulundu374. Vakit gazetesinin18 Aralk 1920 tarihli nshasnda, Ankarada Bir Amerikan Heyeti bal ile verilen haberinde, sekiz kiilik bir Amerikan heyetinin Anadoluya gelerek, Ankara Hkmeti ile grt aklanm, bu heyetten yedi kiinin iki devlet arasndaki anlamazl zmek iin baz aratrmalarda bulunmak amacyla Ermenistana hareket ettii belirtilmektedir.

374

Peyam- Sabah, 29 Kasm 1920, No :11143, s.1; ayrca Alemdar, 24 Kasm 1920 No: 697, s.1

208

Mttefik devletlerin, Ankara Hkmeti ile Ermenistan arasndaki iliki erevesinde dikkatle takip ettikleri konulardan biri de, Ankara Hkmeti ile Sovyet Rusya arasndaki ilikinin seyriydi. 1920 ylnn Haziran ayndan itibaren TrkSovyet diplomatik ilikileri balamt. Bat kamuoyu, Trk-Sovyet ilikilerini yakndan takip etmekteydi. ngilizlerin Orient News gazetesinde, tilf Devletleri'nin amacnn, Trkiye ile Kafkasyadaki devletler arasna bir tampon blge oluturmak iin, bamsz bir Ermenistan oluumunu salamak olduu, buna karn Kemalzm ve Boleviklerin bu politikann karsnda olduklarn ve byle bir ortamda Kafkasyaya kadar uzanacak bir Trkiyenin bamsz deil Bolevik olaca zerinde durulmaktayd. Benzer aklamalar, Bosfhore gazetesi ile Near East Dergisinde de yer almaktayd375. Mttefik devletler, Kafkasya'daki menfaatleri dorultusunda, blgede kurulacak gl bir ittifaktan ekinmekteydiler. Londra'da yaynlanmakta olan Near East dergisi, Trk-Bolevik ordularnn Tiflis-Erivan demiryolu hattnn batsndaki topraklar igal etmeyi planladklar, Trklerin Brest-Litovsk Antlamas uyarnca Kars, Ardahan ve Batum'u ele geirmek istediklerini iddia etmekteydi. Ayn yazda, Trklerin vilayetin kendilerine braklmas ynndeki tasarmlarna, Sovyet Rusya'nn uyup uymayacann nemli olduu; Bak Kongresi'ndeki Rus temsilcisinin bu konuda kendilerinin olumsuz davranacaklarn sezinlettii ileri srlyordu ve bu duruma gereke olarak da Sovyet Rusya'nn Kafkasya'daki eski snrlarna kavumak istei gsteriliyordu376. Bu haber basnda, Trk-Ermeni bar antlamas grmelerinin devam ettii bir dnemde yaynland. Bu ngiliz gr yannda, Ermeni gr de Trk-Sovyet ilikilerinin kar elikileriyle kar karya bulunduunu anmsatyordu. Ermenice
375 376

ztoprak, a.g.e., s.123. ztoprak, a.g.e., s 123.

209

Jamanak gazetesinin bir haberinde, Trklerin Brest-Litovsk Antlamas'n uygulamak istedikleri bunun ise Sovyetlerin iine gelmedii, gelecekte Mustafa Kemal'in Azerbaycan ve Kuzey Kafkas slmlarn destekleyerek, Trk-Tatar egemenliini kurmak dncesinde olduu ileri srlyordu. te yandan, Boleviklerin bu oyuna gelmek ve Trkleri glendirmek istemedikleri, Ermenistan'a kar dmanca bir tutum ve hareketten vazgemeye baladklarnn anlald zerinde srarla duruluyordu 377. Trk kuvvetlerinin asker giriimlerini srdrerek, Gmr'ye doru ilerlemeleri karsnda Ermeniler atekes teklifinde bulunmu, ancak T.B.M.M Hkmeti'nin nerdii koullarn Ermenilerce kabul edilmemesi karsnda sava yeniden balamt378. Ermenilerin douda yeniden taarruza balamasndan sonra, Kazm Karabekir Paa bir beyanatta bulunarak, bu taarruzlara karlk Trk taarruzunun da yeniden baladn belirtti. Nitekim ikinci asker hareket sonunda, Ermeniler bir kez daha baarsz oldu ve Trk birlikleri 7 Kasm 1920'de Gmr'y ele geirdi. Bu gelimeler zerine Ermeniler, Ankara Hkmeti ile 2-3 Aralk 1920 tarihinde imzalanacak olan Gmr Antlamas iin grmelere balad379. Ermenistan ile Ankara Hkmeti arasnda 2-3 Aralk 1920 tarihinde imzalanan Gmr Antlamas'ndan ksa bir sre sonra, Bolevik Rusya ile

ztoprak, a.g.e., s.124. Peyam- Sabah, 12 Kasm 1920, No:11126, s.1 379 Albayrak, 29 Kasm 1920 Say:120, s.2; 11 Kasm 1920 tarihli Aksz gazetesindeki bir haberde de Gmrde mzakerelere balandna ve Kazm Karabekir, Erzurum Valisi Hamit Bey ve Erzurum Milletvekili Necati Beyin murahhas olarak atandna dair bir habere yer verilmektedir. 6 Aralk 1920 tarihli Aksz gazetesinde Ermenilerle yaplan bar antlamas zerinde durularak, btn bu felaketlere Avrupann sebep olduu belirtiliyordu. Ermenilerin zellikle ngiltere ve A.B.D.nin tahriklerine kaplarak hareket ettii ifade ediliyordu. 17 Kasm 1920 tarihli Peyam- Sabah gazetesinde de Gmr Antlamasna dair haberlere yer verilerek antlama artlar zerinde duruluyordu.
378

377

210

Ermenistan arasnda da bir antlama imzaland.380 mzalanan bu antlama ile Ermenistanda kabine deiiklii olmu ve bir Bolevik Hkmet oluturulmutu. Trk basnnn, bu gelimelerle yakndan ilgilendii anlalmaktadr381. 26 Aralk 1920 tarihli Peyam- Sabah gazetesinde Ermenistandaki kabine deiiklii zerinde durulmaktayd. Haberde, Juguvert Jamanak gazetesinin hkmet deiikliine dair yorumlar ele alnarak, Ermenistandaki durumun i ac olmad ve zellikle Tanak Styun Frkas iinde yer alan parti mensuplarnn bir birlerine dtkleri belirtilerek, bu partinin sol kanadna mensup olanlarn, sa kanada mensup olanlar tutuklamaya balad ifade edilmektedir382. Ermenistan'da Boleviklerin iktidara gelmesi ile Ermeni-Grc ilikileri de gerginledi. Yeni Erivan Hkmeti'nin, Grcistandan Ermenilerin ounlukta olduunu iddia ettii Ahlkelekte, bir plebisit istemesi zerine iki lke arasndaki ilikiler gerginledi. Ermenistann bu talebi zerine, Grcistan Hkmeti Tifliste pek ok Ermeniyi tutuklad. ki lke arasndaki ilikilerin daha da gerginlemesi zerine, Ermenistan'daki Rus Dokuzuncu Ordusu tarafsz blgeyi ihlal ederek, harekata geebileceklerini aklad. Bu srada Grcistandaki Bolevikler de bir hkmet darbesine hazrlandklarn Bolevik Rusyaya bildirmiti383. Kars'n Ermenilerece kaybedildii ve henz Gmr'nn Trklerin eline gemedii 1920 yl Kasm balarnda stanbul'da yaynlanmakta olan bir Yunanca gazetede kan u grler, 10 Kasm tarihli Vakit gazetesinde, "Ermeni ordusu

Peyam- Sabah, 14 Aralk 1920 tarihli nshasnda, bu antlamann artlar yaynlanmt. 1Ermenistan mstakil olacak ve dahili takibat- siyasiye vuku bulmayacaktr.2- Yeni bir kabine tekil edilecektir. 3-Zengezivar ve ahcivan ve Dalk Karaba Ermenistana ilhak olunacaktr." Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz., Alemdar, 13 Kasm 1920, No: 686, s.1 381 Albayrak, 22 Aralk 1920, Say:130, s.2 382 Vakit, 25 Kasm1920 tarihli nshasnda da bu kabine deiiklii hakknda Yergir ve agardamard gazetelerinin yorumlarna yer veriliyordu. 383 Vakit, 27 Aralk 1920, No:1095, s.1den, 20 Aralk 1920 tarihli Yergir gazetesi.

380

211

bar andlamas yapmaya zorunlu kalacaktr.... tilf Devletleri pek yaknda onlarla (Ulusal Kuvvetler kastediliyor) kar karya gelecektir. Ermenilere kar kazanlan zafer Kemalstleri grlerinde daha srarl bir duruma getirecektir. Sevres Andlamas'nn bir Padiah emriyle de onaylanmasndan vazgeilmesi uzak deildir... Gerek Sevres Andlamas'nn onay ve gerek Dou'daki mevcut durum bolukta kalp gidecektir." 384 eklinde yer almaktayd. Ermeni basn, zellikle Karsn Trk birlikleri tarafndan ele geirilmesi zerine konuyla ilgili pek ok aklamada bulunmaktayd. Bu aklamalar, Trk basn tarafndan yakndan takip ediliyordu. Ermeni basn, Kars'n mahalli slamlarn isyan sonunda kaybedildii ynnde idialarda bulunarak, blgedeki Tatarlarn bilhassa Akbaba havalisinde isyan ettiklerini ve bu gelimeler sonunda cephedeki baz Ermeni birliklerinin isyan bastrmak iin blgeye geldiklerini ve frsat deerlendiren Trk birliklerinin Kars aldklarn belirtmektedir385. Ayn konuyla ilgili olarak 12 Kasm 1920 tarihli Peyam- Sabah gazetesinde Juguvert Jamank gazetesinden naklen yaynlanan bir haberde de, Karsn ...mechul bir takm zaruri esbab- askeryeden dolay terk edildii, Ermeni ordusu daha mhim mevkilere ekilmitir. denilmekteydi. Ermeni gazetelerinde yaynlanan bu tarz haberlere, Trk basnnda genellikle Milli Mcadele kart Alemdar ve Peyam- Sabah gazeteleri yer vermekteydi. Trk basnnda, Trk birliklerinin Karsa girdikten sonra oradaki Ermeni halka nasl davrandna dair pek ok habere yer verildii grlmektedir. 19 Kasm 1920 tarihli Vakit gazetesinde Juguvert Jamank gazetesinden alnarak yaynlanan bir haberde, Batumdan gelen bir yolcunun Juguvert gazetesine verdii malumata gre
384 385

ztoprak, a.g.e., s.123. Alemdar, 14 Kasm 1920, No:687, s.1den, Yergir, aardamard, Juguvert-Jamanak gazeteleri.

212

Kuvay- Millye girdii yerlerde Ermenilere hsn- muamele etmitir. (Kars) ta ve (Gmr) de kital icra edilmemitir. yndeki aklamalara yer verilmektedir.

Albayrak gazetesinin 9 Kasm 1920 tarihli nshasnda da ayn konu zerinde duruluyordu. Haberde, Trk birliklerinin Kars'a girdikten sonra, ehirdeki Ermenilere hibir bask ve iddet uyugulamad vurgulanmaktadr. Ermenilerin, T.B.M.M'nin nerdii mtareke artlarn kabul etmemesi zerine yeniden balayan Trk taaruzu karsnda, Ermeni birlikler bir kez daha baarsz olmu ve bar tekilifinde bulundu. Bar grmeleri iin Dou Cephesi Kumandan Kazm Karabekir, Erzurum Valisi Hamid ve Erzurum Milletvekili Necati beyler seildi. Grmeler 26 Kasm'da Gmr'de balad ve 2-3 Aralk 1920'de Gmr Antlamas'nn imzalanmas ile son buldu. 18 maddelik antlama, 7 Kasm tarihinde Ermenilerce kabul edilmi olan mtareke artlar ile, 1-Ulusal Kuvvetler brakma sresince Gmr (Aleksandrapol) kalesini, demiryolu istasyonunu ve kentin 10 k.m'lik evresini igal edecekler, 2-Ermeni ordusu, Arpaay'n bat (sol) kysna ekilecek, 3-Trk kumandanl, kentin i gvenliini ve halkn korunmasn stlenecek, 4-Brest-Litovsk Antlamas esas tutularak bar grmelerine hemen balanacaktr. Ankara Hkmetince 3 Kasm tarihinde hazrlanan notadaki esaslarn birleiminden olumaktayd. Bu notada belirtilen esaslar unlardr: 1-Trkiye-Ermenistan snrnn saptanmas salt bir istatistik ve genel oy sorunu olacaktr. Anlamazlk durumunda olan tm yrelerin snrlar gerek Bolevikler gerekse Wilson'ca yaynlanan "her ulusun kendi geleceini saptama hakk kendisine aittir" ilkesine uygun olarak belirlenecektir...buralarn gvenliinin

213

her iki ulusun ortak jandarma birliklerince yerine getirilmesini uygun gryoruz. Bu zm biimi Batllarn, Asya ve Afrika uluslarna kar uyguladklar siyasi aldatmacalara pek byk bir darbe oluturacaktr. Bunun, zellikle ngilizlere ho grnmek amacyla Erivan Hkmeti'nce kabul edilmesinden kukuluyuz. 2-Ermenistan'n her eit gereksinimine ve doal bir ekonomik durumun olumasna elimizdeki tm aralarla yardmc olacaz. 3-Her iki yan, demiryolu ve her eit tam aralar zerinde tam bir zgrlk iinde kullanm hakkna sahip olacaktr. 4-G eden Ermenilerin, eski yerlerine dnmeleri kabul edilecektir. 5-Trkiye, kendi gelecekteki gvencesi asndan "teminat- fiiliye" istemektedir. Temsilcilerimiz Gmr'de bar grmeleri ve imza iin tam bir yetkiye sahip olarak Ermeni temsilcilerini beklemektedirler. 6-silahbrakmas, bildirilmitir386. Gmr Antlamas'nn 10. maddesiyle Sevr Antlamas'nn tmyle geersiz olduu Ermenilerce kabul edildi. Ermenistan'n snrlar Brest-Litovsk Antlamas'yla saptanan snra gre daha dar olacakt. Ermenistan, Erivan, Yeni Beyazt ve Gmr'nn belirli ksmlarndan olumaktayd. Nahvan ve Karaba yrelerinde halk oyuna bavurulacakt387. Gmr Antlamas ile Ermeni sorunu belirli lde zme kavuturuldu. Antlamann imzalanmasndan sonra, yukarda da belirttiimiz gibi Sovyet Rusya 2 Aralkta Erivan' igal ederek, Ermeni Hkmeti ile bir antlama yapt. Bu antlama ile, Ermenistan bamsz bir Sovyet Cumhuriyeti oldu.
386 387

Dou

Cephesi

Kumandanl'nca

tarafmza

ztoprak, a.g.e., s.128'en naklen, 11 Kasm 1920 tarihli t gazetesi. ztoprak, a.g.e., s.129.

214

Trk basnnda Kasm ay sonlaryla Aralk balarnda Ermenistan sorunu ile ilgili baka bir haber yer almaya balad. Bu haber, Amerikan Bakan Wilson'un Sevr Antlamas'yla Ermenistan snrnn saptanmas grevini stlenmi olmasyd. Dou'daki askeri mcadele devam ederken, Ermeni ve ngiliz gazetelerinde km olan bu konuyla ilgili yazlarda, Wilson'un izecei Ermeni snrnn bundan sonra fazla bir deer tamayaca ne srlrken, Adana'ya dein uzanan geni bir blgeyi kapsmas Wilson'ca dnlen Byk Ermenistan mparatorluu hakknda tilf Devletleri'nin olumlu bir tutum ierisinde olmayacaklar da ekleniyordu. Yergir adl Ermeni gazetesi, ayn konu ile ilgili olarak yaynlad bir haberinde, Ulusal kuvvetlerin Sevr Antlamas'n kabul etmediklerini anmsatarak, Amerika

Bakan'nn izecei Ermenistan snrnn bir anlam tamayacan belirtiyordu. Haberin devamnda, bu snrn Trklere kabul ettirilmesi iin gerekli olan Amerikan ordusunun da ortada grlmedii bu noktadan hareketle tilf Devletleri'ne

gvenilmeyeceinin de anlald zerinde durulmaktayd. Gazete haberin sonunda u aklamada bulunmutu:"... Wilson'un hakemliinin bizim iin hibir kymet ve ehemmiyet-i katiyeyi haiz olamayaca bedihidir... Ermenistan hududunun tayini vazifesi ancak Ermenistan ordusuna ait olacaktr. Binaenaleyh hakemlik ancak Ermenistan tarafndan bir emri vaki ihdas olunduu takdirde msait olabilir." 388 Bu haber, 6 Aralk 1920 tarihli t gazetesinde, iddetli ekilde eletirildi. Haberde, Ermenilerin Birleik Amerika'ya bel balamak yerine kendi ordusuna dayanarak Anadolu'da "emri vakiler ibdana" almann daha uygun olaca dncesinde olduklar anmsatlarak, bu eit giriimlerden Erzurum, Bitlis ve Van illerinin ele geirilmesinin amaland zerinde durulmaktayd. Haberin devamnda, olaylar

388

ztoprak, a.g.e., s 124'den naklen, 5 Aralk 1920 tarihli t gazetesi.

215

oldu bittiye getirmenin Ermeniler aleyhine bir durum yaratt bunun ise, Kars'n, Gmr'nn dmesi ve Ermeni ordusunun dalmas sonucunu dourduu eklenerek, Ermenilerin gelime ve ykselmeleri konusunda, "Avrupa tacirlerine alet olmaktan vazgemeleri" neriliyordu. Wilson'un saptad Ermenistan snr konusundaki haberlerden biri de Morning Post gazetesinin 2 ve 4 Aralk tarihli saylarnda yer almt. Haberde, Wilson'un kuvvet kullanamayaca, para harcayamayaca ne srlyor, O'nun baarszl ortaya knca kongreye bavursa dahi alaca yantn olumsuz olaca savunuluyor ve bu giriimin Amerika adna yaplm olmayaca zerinde duruluyordu. Haberin devamnda, bamsz bir Ermenistan kurulmasnn Sevr Antlamas'yla ngrld, bu nedenle de tilf Devletleri'nin Londra'da yapm olduklar toplantda bunun sz konusu edildii fakat, Ermenistan'n Milletler Cemiyeti'ne kabul edilemeyeceine karar verildii belirtiliyordu. Ayrca Wilson'un nerdii Trabzon'da dahil olmak zere Adana'ya dein uzanan geni bir Ermenistan'n kurulmas dncesinin benimsendii, byle bir Ermenistan'n korunmas sorumluluunun pek ok glkler tayaca sonucuna varld ekleniyordu389. T.B.M.M. Hkmeti'nin emri ile balayan doudaki asker hareket sonunda, Ermeni igaline son verildi. Ermenilerin bar teklifi zerine imzalanan Gmr Antlamas ile Ermeni sorunu bir zme kavuturuldu. Bu antlama daha sonra imzalanacak olan Kars Antlamas'na da temel olacaktr.

389

ztoprak, a.g.e., s.125.

216

SO U

Tarih almalarnn nemli kaynaklarndan biri olan gazetelerin, olaylar nakletmek yannda bir kamuoyu oluturma, topluluklar ortak hareket etme noktasnda birletirme grevi, gazetelerin ortaya kmasndan itibaren mevcuttur. Basnn son derece stratejik nemini "Trk Basnnda Ermeni Sorunu (Mays 1919Aralk 1920)" isimli tez almamzda bir kez daha anlam bulunmaktayz. Bu almada, Anadolu basnndan Aksz, Albayrak, rade-i Milliye; stanbul

basnndan, Alemdar, Hadisat, kdam, Peyam- Sabah ve Vakit gibi gazetelerin Ermeni sorunu karsndaki tavr ve tutumlarn, uluslar aras gelimeler balamnda ele alarak inceledik. Ermeni sorununun tilf Devletleri tarafndan, Osmanl Devleti'nin

paralanmas ve paylalmas srecinde politik bir malzemeye dn ve bir propaganda unsuru haline getirilii, Trk basnnn hassasiyetle zerinde durduu bir konudur. tilf Devletleri'nin Anadolu topraklarnda bamsz bir Ermenistan kurma ynndeki politikalar karsnda, Trk basn farkl bir yaklam ve tutum iinde olmutur. Bu farkl tutumlarn arkasnda, basnn homejen olmamas ve vatann kurtuluu noktasnda farkl grlere sahip kurum ve kurulularn basn ellerinde bulundurmasnn etkisi vardr. yle ki, Mondros Mtarekesi'ni takiben balayan tilf Devletleri'nin igalleri karsnda, ncelikle blgesel kurtulutan yana olan, ancak zellikle Erzurum ve Sivas Kongrelerinden sonra Misak- Milli snrlarnn tespit edilerek, bu snrlar iindeki vatan btnlnn tam bamszl ynndeki Anadolu'daki Milli harekete paralel olarak dnen Anadolu basn, tilf

217

Devletleri'nin Ermeni sorunu zerindeki propaganda faaliyetleri karsnda, kart bir propaganda faaliyeti gelitirdi. Buna karlk tilf Devletleri yanls ve Milli Mcadele kart stanbul basnndan Alemdar ve Peyam- Sabah gibi gazetelerin; Damat Ferit Hkmeti'nin politikalar ekseninde hareket ederek, sorun karsnda Anadolu basnndan farkl bir tavr iinde olduklar anlalmaktadr. Anadolu ve stanbul basnnn Ermeni sorunu karsnda u hususlar zerinde fakllatklarn grebiliriz: Ermeni etelerinin ngilizlerin destei ile Dou Anadolu'da, Franszlarn destei ile de ukurova ve civarnda Mslman halk zerindeki bask ve katliamlar, Albayrak, Aksz ve rade-i Milliye gibi Anadolu basn ve stanbul basnndan Hadisat gibi Milli Mcadele yanls gazeteler tarafndan hassasiyetle takip edilmi, bu olay ekseninde tilf Devletleri'nin gerek niyetlerinin stanbul Hkmetlerinin ileri srd gibi Osmanl Devleti'nin varln devam ettirmeye ynelik olmayp, paralamaya ynelik olduunun alt izilerek, Milli Mcadelenin gereklilii ortaya konmutur. Buna karlk ngiltere yanls yaynlar yapan Alemdar ve Peyam- Sabah gazeteleri, Ermenilerin Anadolu topraklarndaki katliamlarn haber konusu etmeyerek, tilf Devletleri'nin politikalar dorultusunda hareket etmilerdir. Milli Mcadele yanls stanbul basn ise, hem tilf Devletleri hem de stanbul

Hkmeti'nin uygulad sansr nedeniyle, Anadolu basn kadar konu zerinde duramamtr. Ermenilerin Wilson Prensiplerinden yararlanmak amacyla Paris Bar Konferans, Londra ve San Remo'da gndeme getirdikleri, Dou Anadolu'da nfus ounluuna sahip olduklar ynndeki iddia ve propagandalar karsnda da hem Anadolu basn hem de Milli Mcadele yanls stanbul basn, gerek Osmanl resm

218

istatistikleri gerekse de batl bilim adamlarnn nfus istatistiklerine yer vererek kart bir propaganda gelitirdikleri anlalmaktadr. Erzurum'da karlm olan Albayrak gazetesi "Vilyt- arkiyye Ermenistan Olamaz" ifadesini btn nshalarnda kullanarak sloganlatrmas, szn ettiimiz kart propagandann en gzel rneini tekil etmektedir. Buna karn Milli Mcadele kart stanbul basn konu karsnda ok ilgisiz kalmtr. ngiltere'nin Paris Bar Konferans'nda gndeme getirdii Bamsz Krdistan projesi dorultusunda, Paris'te bulunan Ermeni delegasyonu ile Krt temsilcileri arasnda Bamsz Ermenistan ve Krdistan ynnde alnan kararn etkisiyle, Ermenilerin Krt airetlerini kendi yanlarna ekme ynndeki

propagandalar karsnda, Anadolu basn zellikle Albayrak ve rade-i Milliye ile, dou illerinin haklarn savunmak amacyla stanbul'da kurulan Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk Cemiyeti'nin resm yayn organ olan Hadisat gazetesi, blgedeki Krtlerin Osmanldan ayrlmak istemedikleri ve Krtlerle Trklerin karde olduklar ynndeki haberleri ile Ermeni propagandalarna ynelik kart propaganda faaliyetler iinde olduklar anlalmaktadr. 1919 ylnn Ocak aynda balayan Paris Bar Konferans da hem Anadolu hem de stanbul basn tarafndan farkl alglanmtr. Damat Ferit'in bakanlnda konferansa katlan Osmanl Heyeti'nin stanbul'a dnnden sonra Paris Bar Konferansna ynelik olumlu aklamalar ve konferansta Osmanl Devleti lehine bir ortamn sz konusu olduu ynndeki aklamalarnn Alemdar ve Peyam- Sabah gazetelerinde yer almas zerine, Anadolu basn konferansta tam tersi bir havann olduunu, Yunan ve Ermeni isteklerinin tilf Devletleri tarafndan onaylandn belirterek, hem Damat Ferit Hkmeti hem de tilf Devletleri'ni protesto etmitir.

219

Trk Basnnda konferansa dair karlan haberlerdeki bu farklln nedeni neydi? Bu durumun temel sebebi, her iki grubun vatan anlay ve vatann kurtuluu noktasnda farkl fikirlerde olmalaryd. stanbul Hkmeti, Osmanl Devleti'ni stanbul hudutlar iinde dnmekte ve bu balamda Osmanl Devleti'nin kurtuluunu da tilf Devletleri ile iyi geinme noktasnda alglamakta ve bunun sonucu olarak da kendisine dayatlan her eyi kabul etmekteydi. Oysa Anadolu'daki Milli hareket, vatan Misak- Milli snrlar ierisinde ve tam bamsz olarak dndnden, gerek Yunan ve gerekse de Ermeni isteklerinin konferansta kabul edilmesini ve stanbul Hkmeti'nin duyarsz tavrn eletirmekteydi. Anadolu'daki Milli hareketin bu eletirileri tilf Devletleri ve stanbul Hkmeti'ni ciddi anlamda kayglandryor ve kart bir sylem gelitirme ihtiyac hissettiriyordu. Nitekim Milli Mcadele kart stanbul basn, Anadolu hareketini karalama kampanyasna

balam, Anadolu'daki hareketi bir avu apulcunun nemsiz bir hareketi olarak gsterme gayreti iine girmilerdi. Yine ayn balamda bu kampanyann uzants olarak, Anadolu hareketi ttihatlk devam olarak gsterilmek istenmekteydi. tilf Devletleri'nin etkisiyle stanbul Hkmeti, Anadolu hareketini, gnah keisi ilan ettikleri ttihatlara indirgeyerek, halkn desteinden yoksun brakmak ynnde basnda bir propaganda faaliyeti iine girmiti. stanbul ve Anadolu basnnn farkl bir yaklamla takip ettii dier bir konu da manda meselesidir. zellikle Ermenistan mandas her iki basn tarafndan farkl deerlendirilmitir. Ermenistan mandas, Erzurum Mdaafa- Hukuk Cemiyeti'nin yar resmi yayn organ olan Albayrak ile Sivas Kongresi'nin dzenlendii gnlerde yayn hayatna balayan ve bizzat Mustafa Kemal tarafndan karlan rade-i Milliye gazetesi ve blgenin haklarn savunmak amacyla yaynlanan Hadisat gazeteleri

220

tarafndan yakndan takip edilip kar klrken, Alemdar ve Peyam- Sabah gazetelerinin manda yanls yaynlar dikkat ekmektedir. Bu iki gazete zellikle ngiliz mandas taraftaryd ve Ermenistan iin mandater devlet olarak ngiltere olmas gerektiini ileri srmekteydiler. Trk bar esaslarnn tespit edilmesi amacyla tilf Devletleri tarafndan dzenlenen Londra ve San Remo Konferanslar ardndan belirlenen Sevr Antlamas esaslar da Trk basnnda farkllamann yaand bir baka konudur. tilf Devletleri'nin Misak- Milli snrlarn hie sayarak belirlemi olduu esaslar ve Vilyt- arkiyye ile Erzurum'un Ermenistan snrlarna dahil edilerek, Byk Ermenistan'n kurulmas ynnde alnan karar, Anadolu basn tarafndan ciddi ekilde protesto edilmi ve antlama Ankara Hkmeti tarafndan reddedilmitir. stanbul basnn ierisinde Sevr kararlar balamnda Peyam- Sabah sergiledii tavr ile dikkat ekmektedir. Gazete, antlama artlarnn ar olduunu bu durumun temel sebebinin ise Osmanl Devleti'nin I. Dnya Sava'ndan yenik kmas ve daha sonra gelien Anadolu Hareketi olduunu ve Sevr Antlamas ile Trkiye'ye braklan arazinin nemsenmeyecek kadar az olmadn ne srerek, Anadolu Hareketi engellenmezse bunun cezasnn da ayrca ekileceini vurguluyordu. Buradan da anlald gibi stanbul basnnn temel probleminin Sevr olmad, bunun zerinden hareketle Anadolu Hareketini durumun sulusu gstererek, halkn Anadolu Hareketine destei kesilmek istenmekteydi. Nitekim Ermenilerin doudaki bask ve katliamlarn artmas zerine balayan Trk asker harekat da stanbul basn tarafndan eletirilmi ve Ermeni basnndan naklen haberlerle, harekatn amacnn Ermenistan ve Grcistan' da iine alacak ekilde yaylmak olarak gsterilmekteydi.

221

Bu alma, bize Trklerin varolu sava olan stiklal savann sadece silah yoluyla deil ayn zamanda gl ve etkin bir silah olan basnn da en iyi ekilde kullanarak kazanldn gstermektedir. Ermeni sorununu kendi politik karlarnn bir arac olarak gren ve bunu dnya basnna tayp Osmanl paylamn meru gstermeye alan tilaf Devletleri'ne kar Trk basnn kalemrleri, ciddi bir sava vermilerdir. Ermeni sorununun gnmzde de srekli dnya gndeminde scak tutulmas, byk glerin bu meseleyi kendi politik karlar dorultusunda Trklere kar kullanmalar yatmaktadr. Trk ordusu bakumandan Mustafa Kemal, rade-i Milli gazetesini kararak, Anadolu Ajann kurarak savatan bezmi insanlar basn yoluyla Milli Harekete ikna etme yannda, tilaf Devletleri'nin

propagandalarna kar, kart propagandalarla Milli Mcadeleyi dnya gndemine tamay amalam ve bunda da baarl olmutur.

222

B BL YOGRAFYA

ADAMOF, E.E., arlk Belgelerinde Anadolu'nun Paylam, stanbul 2001 AKBULUT, Dursun Ali, Albayrak Olay, Erzurum, 1991. AKGN, Seil, Amerikal Misyonerlerin Anadoluya Baklar, OTAM, Say:3 (Ocak 1992) -------------------,Kurtulu Sava Balangcna Trk Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara, 1985. -----------------, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni le ilikileri

MeselesineDairRaporu,(Kurtulu Sava Balangcnda), stanbul, 1981. AK N, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Ankara, 1998. AKYZ, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara 1975 ANDERSON, Matthew Smith, Dou Sorunu (1774- 1923) Uluslar aras likiler zerine bir nceleme, ev., dil Eser, stanbul, 2001. ARIKOLU, Damar, Htralarm, stanbul, 1961. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Cilt:II (1919), Ankara, 1995, ve Cilt: III (1919-1920), Ankara,1997 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, zel Say:3, Ermeni Belgeleri, Yl:34, Say:85 (Ekim 1985)

223

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, zel Say:4, Ermeni Belgeleri, Yl 36, Say:86 (Nisan 1987) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yl:31, Say:81 (Aralk 1982) Askeri Tarih Belgeleri Dergisi,zel Say:2, Ermeni Belgeleri, Yl: 32, Say:83 (Mart 1983) Atatrk Haftas Armaan, Ankara, 1982. ATATRK, Mustafa Kemal, utuk, Yayna Haz., Zeynep Korkmaz, Atatrk

Aratrma Merkezi, Ankara, 2000. Atatrkten Ermeni Sorunu Belgelerle, Yayna Haz., smet Grgl, Ankara, 2002. Atatrkn Btn Eserleri, Cilt: 5, Ankara, 2000. Atatrkn zel Arivinden Semeler, Ankara, 1981. Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannmeleri, Cilt: IV, Ankara, 1991. ATNUR, .Ethem, "Osmanl Hkmetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden skan Meselesi", Atatrk Yolu, Yl:4, Say: 14, (Kasm 1994) AYTEPE,Ouz, Trk Amerikan likileri erevesinde Manda Sorunu ve Harbord Misyonu, Prof.Dr. Abdurrahman aycya Armaan, Ankara, 1995. Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Ankara, 2001. BAYKAL, Bekir Stk, Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, Ankara,1996. --------------------------, Heyeti Temsiliye Kararlar, Ankara, 1983. BAYTOK, Taner, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Savas, Ankara, 1991 BAYUR, Yusuf Hikmet, Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara, 1990. -----------------------------, Trk nklap Tarihi, Cilt: I/I, Ankara, 1983.

224

B LD RC , Yusuf Ziya, ukurovada Fransz-Ermeni

likileri ve 1919 Yl

Katliamlar, Atatrk Aratrmalar Dergisi, Prof. Dr. Sleyman Arslan zel Says, Cilt:XII, Say:36, (Kasm 1996) B LGEN, Deniz, Sivas Kongresi'ne Katlan Amerikal Gazeteci, Louis Edgar Browne, Atatrk nv. AT. .T. Enstits Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 1996. B NARK, smet, "Basnn tima nemi ve lk Trke Gazeteler" nasya, Say:49 (Eyll 1969). BODGER, Alan, "Rusya ve Osmanl mparatorluu'nun Sonu", Osmanl

mparatorluu'nun Sonu ve Byk Gler, ev. Ahmet Fethi, stanbul, 1999. CORDES, Bonne, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Terrizmi, Uluslar aras Terrizm ve Uyuturucu Madde Kaakl Sempozyumu, (1718 isan Ankara) Ankara, 1984. COAR, mer Sami, Milli Mcadele Basn, stanbul, 1964. ALAYAN, Tuncer, Byk Ermenistan Projesi ve ngiltere, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi, Say:44 (Temmuz 1999) ELEB , Mevlt, Milli Mcadele Dneminde Trk- talyan likileri,Belleten, Cilt:LXII, Say: 233, 1998. EL K, Kemal, Milli Mcadelede lk Kurun ve Drtyolun Dman galinden Kurtuluu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:41 (Temmuz 1998) DAYI, S. Esin, Erzum Kongresi ve Elviye-i Selase Meselesi, Erzurum, 1997.

225

DURAN,

T.,

Birinci

Dnya

Sava

Sonunda

Trk

Diplomasisinin

lk

Baars:Brest-Litovsk Hazrlklar, B.T.T.D., Say:67-70 (NisanTemmuz 1975) DURSUNOLU, Cevat, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946. "Ebulhindili Cafer Bey: Tekilt- Mahsusa Erzurum Mfreze Kumandan I-II", Yazan: Hasene Ilgaz, Yayna Haz. Ali Birinci, Trk Yurdu, Say:165166 (Mays-Haziran 2001) ENER, Kasm, ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara, 1970. ERCAN, Yavuz, "Ermeniler ve Ermeni Sorunu", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001) ERDEHA, Kamil, Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul, 1975. ERDOAN, Fahrettin, Kafkas Ellerinde Hatralarm, stanbul, 1954. EREN, Cevat Ahmet, "Erzurum Kongresi Karsnda stanbul Basn", Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal, Erzurum,196?. Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekt- htilliyesi, (Yayna Haz. H. Erdoan Cengiz) Ankara, 1983 EROLU, Mecbure, Trk nklap Tarihi Enstits Arivinden Rusa Belgelere Gre Ermeni Meselesi, Ankara, 1999. EROL, Mine, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920), Giresun, 1972. GED K, lhan, Vilayat- Sittede Demografik Durum (1875-1914), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, A. . Trk nklap Tarihi Enstits, Ankara, 1985.

226

GKAY, Blent, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), stanbul, 1997. GKB LG N, Tayibb, Milli Mcadele Balarken, Cilt: I, Ankara, 1959. -------------------------," stanbul Hkmeti Gzyle Erzurum Kongresi",Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Atatrk, Erzurum, 196? GKDEM R, Ahmet Ender, Cenub-i Garbi Kafkas Hkmetleri, Ankara, 1998. GL, Mustafa, Bir Amerikan Heyetinin 1919 Ylnda Dou Anadoludaki Tespitleri ve O Dnem Ermeni-Amerikan likileri zerine Bir

Deerlendirme, Askeri Tarih Blteni, Yl: 24, Say:46 (ubat 1999) GNER, Zekai- Orhan Kabata, Milli Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Ankara, 1990. GNER , Sleyman Necati, Htra Defteri, Yayna Haz. Ali Birinci, stanbul, 1999. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1983 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Yl:7, Say:26, (Aralk 1958) HAT POLU, Sleyman, Fransann ukurovay gali ve Pozant Kongresi, Ankara, 1989. HELMRE CH, C.Paul, Sevr Entrikalar, ev.,erif Erol, stanbul, 1996. HOWARD, N.Harry, Paris-San Remo-Sevrde Trkiyeyi Yok Etme

Planlar,B.T.T.D., Say: 35-36 (Austos 1970) DEM R, Ulu, Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara, 1975. -------------------, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1975. LTER, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara, 1996. SK T, Server, " rade-i Milliye Gazetesi", Aylk Ansiklopedi, Cilt:I, stanbul, 1945.

227

JASCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1991. KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: I, Ankara, 1966. KARABEK R, Kazm, Birinci Dnya Harbine 1994. --------------------------, Ermeni Dosyas, stanbul, 1994. -------------------------, stiklal Harbimiz, stanbul, 1959-1960. KARAKILA,Yavuz Selim, "Sava Yetimleri ve Kimsesiz ocuklar: Ermeni mi Trk M? " Toplumsal Tarih, Say: 69 (Eyll 1999) KARPAT, Kemal, Ottoman Population 1830-1914,Demographic anda Social Characateristics, Wisconcine, 1985. KIRZIOLU, Fahrettin "Cihangirolu brahim Aydn (1874-1948)'daki Milli eden Girdik, Cilt:I, stanbul,

Mcadelede Kars ve Atatrk le lgili Belgeler", Belleten, Cilt: XLVIII, Say: 183-190, (Ocak-Nisan 1984) ---------------------------, "Cenub-i Garb Kafkas Cumhuriyeti (Kars Milli ra Hkmeti)", Trk Kltr, Say: 72, (Ekim 1968) ---------------------------, Btnyle Erzurum Kongresi, Ankara, 1993. ---------------------------, Kars Tarihi, stanbul, 1953 KOCABAOLU, Uygur, "Basn zgrlnn Engellenmesi, Sansr Tarih", Tarih ve Toplum, Say:37 (Ocak 1987). KODAMAN, Bayram, "Ermeni Meselesi Tarihi ve Siyasi Bir Deerlendirme", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001)

228

KOLOLU, Orhan, "Kemalist Anadolu Basn", Tarih ve Toplum, Say:11 (Kasm 1984). ----------------------, Trk Basn (Kuvay- Milliye'den Gnmze), Ankara, 1993. KURAN, Ercment ,Amerikann Trkiyede Politika Oluturma Sreci I-II, Trk Yurdu, Say:132-136, Cilt: XVIII, Ankara,1998. -----------------------, "Amiral Bristol Raporu ve A.B.D.'deki Trk Alehtar Ermeni Propagandasnn Tarihesi", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak ubat 2001) ----------------------, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu" Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak ubat 2001) KURAT, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara,1990. KURAT, Yulu Tekin, Dou Anadoluda Ermeni Sorunu (1900-1920), Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplunu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara, 1985. ---------------------------, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara, 1986. KURTCEPHE, srafil- YILDIZ, Feridun, "Kuleli Asker Lisesi Tarihi", Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Devre:3, Cilt: I McCARTHY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar Osmanl Anadolu'sunda ve mparatorluun Sonu, ev., Bilge Umar, Ankara, 1998. ----------------------, I.Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says:I, Say:37 (Ocak ubat 2001) ONAR, Mustafa, Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, Cilt:1, Ankara, 1995. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara, 1994. fus

229

Osmanl Devleti'nin lk statistik Yll, Haz. Tevfik Gran, Ankara, 1997. KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu (1914-1923, Ankara, 1991. NAL, Sami, "Oltu ra Hkmeti ve Oltu'nun Anavatanla Birlemesi", Trk Kltr, Say:72 (Ekim 1968). ZEL K, smail, Milli Mcadelede Urfada Ermeni Fransz birlii ve Bir Ermeni Doktorunun Amerikadan Gnderdii Mektup, Askeri Tarih Blteni, Yl:12, Say :22 (ubat 1987) ZKAN, Hlya, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Kart Faaliyetleri (4 Mart 1919-16 Ekim 1920), Ankara, 1994. ZKAYA, Ycel, Milli Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921), Ankara, 1989. ZOUZ, Esat, Adana'nn Kurtuluu Mcadelesi Htralar, stanbul, 1935. ZTOPRAK, zzet, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara, 1989. -----------------------, "Adana ve evresinde Mdafaa- Hukuk almalar" Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:VIII, Say:21 (Kasm 1991) PAMUKC YAN, Kevork, "Ermeniler", Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul, 1984. SASUN , Garo, Krt Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Krt likileri (15.yydan Gnmze), ev., Bedros Zartaryan-Memo Yetkin, Stocholm, 1986. SELV , Haluk, Milli Mcadelede Erzurum (1918-1923), Ankara, 2000. SEROPYAN, Vaara, "Ermeni Kltr Kurumlar", Dndan Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul, 1984. SSL, Azmi, Atatrk ve Aznlklar, Uluslar aras II. Atatrk Sempozyumu, Ankara, 1991. ------------------, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990.

230

------------------,Marataki Fransz ve Ermeni birlii, Kahraman Mara I. Kurtulu Sempozyumu (10-11 ubat 1986 Kahraman Mara), Ankara, 1987. AH , Esin, Trkiye ve Mavera-y Kafkasya erisinde Trabzon ve Batum Konferanslar ve Antlamalar (1917-1918), Ankara, 2002. M R, Bilal, Brtsh Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Cilt: III, Ankara, 1983. ---------------, Malta Srgnleri, stanbul, 1976. ----------------,"Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine", Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara, 1985. Talat Paa'nn Anlar, Haz. A. Kabacal, stanbul, 1990. TANER , Aydn, Ermeni Meselesinde Atatrk-Karabekir-Emin Sazak izgisi, Atatrk Haftas Armaan, Ankara, 1991. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt:1, Ankara,1973. T MUR, Taner, 1915 ve Sonras Trkler ve Ermeniler, stanbul, 2001. TU AYA, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul, 1952. Trk Tarihinde Ermeniler (Temel Kitap), Haz., Azmi Ssl, Fahrettin Krzolu, Refet Yinan, Yusuf Hallaolu, Ankara, 1995. TRKGELD , Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948. TRKMEN, Zekeriya, gal Yllarnda stanbuldaki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermenler Tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve

231

Hristiyanlatrlmas, KK Aratrmalar, Cilt:II, Say:2 (Gz 2000) ULUGAY, Osman, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul, 1974. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987 VARLIK, Blent, "Mtareke ve Milli Mcadele Basn", Tanzimat'tan

Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul, 1985. -----------------------, "Yerel Basnn ncs: Vilyet Gazeteleri", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:I, stanbul, 1985. YAYLALIER, Din, Trk Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristolun Rol (1919-1927), Trk Yurdu, Say:125-131, Cilt: XVII, Ankara,1998.

232

EKLER

EK-1: Hadisat, 17 Mays 1919, o :137, Sayfa, 1 EK-2: kdam, 5 Mart 1920, o:8285, Sayfa, 1 EK-3 Aksz, 10 Kasm 1920, o:95, Sayfa, 4 EK-4 Alemdar, 24 Ekim 1920, o:666, Sayfa, 1 EK-5 Peyam- Sabah, 29Kasm 1920, o:11143, Sayfa,1

233

EK-1

234

EK-2

235

EK-3

236

EK-4

237

EK-5

238

ZET

Tarih almalarnn nemli kaynaklarndan birisi de phesiz basndr. "Trk Basnnda Ermeni Sorunu (Mays 1919-Aralk 1920)" balkl Yksek Lisans tez almamzda, Anadolu basnndan; rade-i Milliye, Albayrak, Aksz ile stanbul basnndan Vakit, kdam, Alemdar, Hadisat, Peyam- Sabah gazetelerinin soruna yaklam zerinde durulmaktadr. Anadolu ve stanbul basn, Ermenilerin Dou Anadolu'daki Trk halk zerindeki bask ve katliamlar, Ermeni Mandas, 19191920 yllar arasndaki Anadolu'daki Milli Hareket ve 10 Austos 1920'de imzalanan Sevr Antlamas karsnda farkl bir yaklam sergilemektedir. Bu tavr ve tutumlarn arkasnda, her iki grubun vatann kurtuluu ve savunulmas noktasnda farkl dncelere sahip olmas etkilidir. Bu almann sonucu itibariyle, zellikle Milli Mcadele'yi destekleyen Trk basn, Milli Mcadele'yi motive etmek, halkn vatan savunmasnda ortak hareket etmesini salamak, Ermeni sorununun kayna ve tehlikesi hakknda Trk kamuoyunu bilgilendirme noktasnda etkili bir ara olarak kullanlmtr.

239

ABSTRACT

One of the important sources of historical studies is, undoubtedly, the Press. This MA dissertation is on the Armenian Question in the Turkish Pres (May 1919December 1920). A variety of periodicals in the period under study -both from the Anatolian Press(such as rade-i Milliye, Albayrak, Aksz) and the stanbul Press(e.g.Vakit, kdam, Alemdar, Hadisat, Peyam- Sabah)- is utilised in detail within the context of the thesis. The Anatolian Press and the stanbul Press had disputing point of view on the issues of the Armenian massaccres directed towards the Turks in the Eastern Anatolia, the Armenian mandate, the Turkish Nationalist Movement in Anatolia between 1919 and 1920 and on the Peace Treaty of Sevres signed on 10 August 1920. Such different point of views mostly depended on their different solutions regarding the Turkish homeland and its salvation. In the final analysis, the Turkish Pres, especially the Anatolian one supporting the Nationalist views, played an important role in the motivation of the Turkish National Struggle for the salvation of the country from foreign invasion and the rallying the Turks around the national cause, as well as informing the Turkish public opinion about the roots and dangers of the Armenian question.

240