MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

Yrd. Do. Dr. Rahmi DOANAY

Frat niversitesi, Fen Edebiyat Fak. Tarih Blm

Giri
Balangta Osmanl Devleti ierisinde Batl devletlerin koruyuculuu altnda bir zerklik elde etmek gayesiyle giriilen Ermeni patrts, zamanla Bakden Batuma, Batumdan skenderun ve Basraya kadar uzanacak bir byk Ermenistan idealine dnecektir (Bolsover, 1949: 278 vd.; Adamof, 2001, 107 vd). Bylelikle uluslar aras bir boyut kazanan Ermeni Meselesi, ayn zamanda ngiltere ve Rusyann yrtt emperyalist politikalarda da nemli bir belirleyici haline gelecektir. Bu erevede ngiltere, Orta ve Yakn Dou politikasnda Rusyay hep tehlike olarak grm ve grmekteydi. Bu sebeple Rusyann rejimi ne olursa olsun Onu blgeden uzak tutmak istiyordu (lter, 1996: 46 vd.). Rusya ise, smrge politikas ve bu dorultuda ak denizlere ulama arzusu erevesinde Boazlar ve Kafkasya zerindeki politikalarn srdrmee kararlyd. Ermeniler smrgecilerin iine yarad lde dikkate alnyorlar, gerektiinde duygusal etkenler bir yana braklarak, Osmanl Devletinin paylalmas projelerinde kullanlan ark toplumlarndan herhangi biri oluyorlard (Ulubelen, 1982: 159, Karabekir, 1995: 135, EKAH, 1983, Babakanlk 432). Yeni tesis edilen Sovyet rejimi klasik Rus yaylmacl iin birtakm imkanlar da dourmutu. Ama yeni bir g olarak Amerika, sava sonrasnda iktisadi karlar ve Sovyet rejimine mdahil olmak iin blgede rol almaya hazrlanyordu. Amerikann blgeye gelii, zellikle iktisadi sebeplerle ve misyonerlik faaliyetleri erevesinde Birinci Dnya Savandan yaklak yz yl ncesine kadar dayanmaktayd. Amerikann Ermenilere ilgi gstermesinde bu lkedeki Ermeni lobisinin de nemli etkisi olmutu. Birinci Dnya Sava iinde hem Mslmanlar hem de Ermeniler iin yaanan trajedi sonrasnda misyonerlerin Ermeni propagandas Amerikada nemli bir yank uyandrm, Sava sonras da devam edecek olan Amerikan yardmlar ve yardm cemiyetleri Anadoluya akmt. Hatta sava sonrasnda Amerika blgeye baz sava gemilerini de gndermiti (Grabill, 1971, Minnesota, 395; Bayur, 1971: 176, Erol, 1973, Bilgi, 60). Bu ortamdan yararlanmak isteyen Ermeniler, Erivan merkez olmak zere gelecein byk Ermenistanna temel tekil edecek hr ve mstakil bir Ermenistan yaratmaya almaktayd (Kurat, 1990: 459 v.d.). te yandan Mondros Mtarekesini imzalam ve paylalmaya hazr hale gelmi Trk topraklarndan en byk pay kapmann heyecann yaamaktayd (Yavi, 2001: 62 vd). Nitekim Ermenilerin bu heyecanla giritikleri birtakm olaylar, Kazm Karabekirin askeri mdahalesine zemin hazrlayacakt (Karabekir, 1960, Trkiye 1171; TH III, 1995). Birinci Cihan Savann galipleri daha nce zerinde mutabakat saladklar grler dorultusunda projelerini yrrle koyarken, lkesi yer yer igal edilmi, istiklali gasp edilmek istenen Trk milleti de bir tepki olarak Milli Mcadeleye giriti.

Ruslarn Blgeden ekilmesi ve Ermeniler

Aslnda savan son yllarnda Sovyet Rusyann ran, Trkiye ve Kafkas politikas karsnda ngiltere btn dikkatini bu blgeye, buradaki cemaatlere, zellikle de

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

Ermenilere evirmiti. Onun iin Mondros Mtarekesi metnine; Dou Anadolu vilayetlerinin Ermenilere verilmesinin alt yapsn kurmak ve gya Ermenilerin can gvenliini salamak dncesiyle, 24. Maddeyi koymulard (Trkgeldi, 1948, TDT). Yine Mtareke gereince Trk ordusu Kafkasyay boaltp, 1914 snrlarna ekilecekti. Sava iinde Rus ordusuyla birlikte Trklere kar olduka iddetli davranan Ermeniler, 1918 yl balarndan itibaren de Sovyet rejiminin kurulmas ile ortaya kan boluktan yararlanarak Kafkasyada ayn eilimi gsterdiler (SDFP I, 1951: 16 vd.; Sonyel, 1993: 387-430). Ermeni meselesinde Sovyet Rusyann Mttefiklerden ve Amerikadan daha samimi olduu ve Erivan Ermenistannn Sovyetlerin himmetiyle olutuu Amerikan basnnda yer almt (Ulagay, 1974: 16 vd). 1917 Ekim devriminden ksa bir sre sonra 15/28 Kasm 1917de, Boleviklere kar Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Maverai Kafkas Hkmeti kurulmutu. Fakat bu siyasi teekkl 26 Maysta dald (Gkdemir, 1989: 19). Bunun zerine 31 Mays 1918de imzalanan Osmanl-Ermeni Dostluk ve Bar Anlamas, Trk-Ermeni ilikilerinde bir yumuama ve uzlama havasn getirmek zereyken, Mttefiklerin, zellikle de ngilterenin devreye girmesiyle bu gelime engellendi. Bak iin ngiliz-Osmanl mcadelesinin devam ettii gnlerde dalma eilimi gsteren Ermeni birliklerinin, Osmanl askerine teslim olmak istei, Sovyet Rusya yanls Bolevik Ermeniler ve ngiltere taraftarlarnca engellendi (Lbardan, 2001, letiim, 220). Bu dnemde Ermenistan ynetenler arasnda Menevik ngiliz taraftarlar yannda Bolevik Rus yandalar da bulunmaktayd. Genellikle Tanak rgt mensubu olup, ayn zamanda rk bir izgide bulunan Meneviklere karlk, Bolevik veya sosyalist Ermeniler de ayn derecede milliyetiydiler (Lenin, 1993, Sol Yayn, Metel, Yeni Bat Trakya Dergisi Yay.: 45). Daha sava yllarnda Rusya tarafndan desteklenen Ermeni hareketinin gelimesi iin artlar uygundu. Sovyet Rusya kendi askerini ekmesine ramen Kafkaslarn Trklerin eline gemesini istemiyordu (Korganof, Massis 1927, 211; Trkz, 1995, TKAE, 150). Daha Birinci Dnya Sava balamadan nce on binlerle ifade edilen sayda Ermeniden Rus ordusu iinde veya mstakil olarak askeri birlikler oluturulmutu. Brest-Litovsk Anlamasndan sonra Dou Anadoludan ekilen Rus askerinin yerini ounlukla Ermeni birlikleri doldurdu. huzuru korumak adna da Ermeni milis tekilatlar kurulmutu. Mahalli idareler Ruslar tarafndan Ermenilere devredilerek, bu blgede bir Ermeni devleti kurulmas iin btn hazrlklar tamamland. Bu aamada Ermeniler kin ve intikam duygularyla Trklere kar saldrya geip, Trk kylerini basp katliam ve yamaya balad (Trkz, 1995: 34, Altnay, Temel 1998: 223; Karabekir, 1939). Mtareke sonrasnda byk devletlerin mdahalesini salamak iin Hristiyanlarn katledildii propagandasn da younlatrdlar. Bu propaganda zellikle IX. Ordu Kumandan Yakup evki Paa aleyhinde younlat. Sonuta Karadeniz Ordusu istihbaratna malzeme toplad sulamasyla General Milne, Yakup evki Paann geri arlmasn istedi (Jaeschke, 1986: 102). Yakup evki Paa 14 Nisanda Erzurumdan ayrlm ve XV. Kolorduya evrilen ordunun bana 3 Maysta Kazm Karabekir gelmiti. Avrupa merkezli Ermeni rgtleri yalnz propaganda ile yetinmeyip, Birinci Dnya Sava sonrasnda Osmanl memleketinde silahlanm ve tedhi hareketlerine girimilerdi (AOD, 1995: 266 vd.; Day, 1997: 48 vd.). 1918 Martndan itibaren Bakde hakim olan Bolevik uamyan Hkmeti Mart ay boyunca Mslmanlara katliam uygulad. On iki bin kadar Mslman ldrld. Ermenilere kar yapld iddia edilen mezalim konusunda Bat matbuatndan geri kalmayan Sovyet basn, zellikle de Pravda ve zvestia Mslmanlara yaplan katliamlardan hi bahsetmedi (Kurat, 1990: 478, Hartill, 1990: 191). Bu gazeteler 25 Nisan 1918de Karsn Subatan kynde 750 kii ve 29 Nisanda Gmrden

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

Ahlkeleke nakledilen bin kadn, ihtiyar, ocuun katlinden, Kulp ve Erivandaki kylerin yaklp yklmasndan hi bahsetmediler. 1 Maysta itepe ve Drkenede 60 ocuk, kadn ve erkein katli, Ahlkelek, Arpaay kylerinin yaklmas ve ahalisinin ldrlmesi, Kars ve Gmrdeki Trk esirlerin ldrlmesi gibi daha pek ok olay sz konusu dahi olmad.Rus ordusu ekilirken Ermenilerin Trk ve Mslman nfusa kar katliamlara gz yummu, Osmanl ordusu Kafkas harekatna balayncaya kadar katliamlar srmt. Ermeni propagandasnn etkisi altnda kalan Bat lkeleri bu katliamlar grmyordu. Halbuki blgedeki katliamlarla ilgili olarak, 17 Nisan 1918de Motoyef, 27 Haziran 1918de Nazarbekofun Ermeni katliamlar hakkndaki raporlarndan baka, Vakata Villy de bu katliamlarla ilgili raporlar hazrlam ve stlerine sunmulard (Anadol, 1982: 169-175; Saral, 1970: 55-78; Trkz, 1995: 63 vd.; Hartill, Kasta 1990, 287). Ermenilerin sebep olduu insanlk d olaylarn (YTKDAS, 1991, Kars Valilii: 374) grmezlikten gelinmesi ve blgedeki g boluu yeni katliamlar beraberinde getirdi ve Kasm ay iinde de Sultanbey, Sis, Arpaay, Hemkol kylerinde, Haik karyesinde, Akbata yamalar ve katiller birbirini izleyen saldrlarda, Mslmanlarn 1300 koyunu, 11 sr ve oban ve 11 at alnm, ambarlar yamalanm, yiyecek ve iecekleri toplanmt (ATASE, Kls 23, D.151, F: 4-8; Kls.251, D.7, F: 7-41, 7-42; Kls.1, D.126, F: 95). Bu durumdan Sovyet Rusya ve Mttefiklerden zellikle ngiltere memnun grnmekteydi. Onlar bu yolla blgedeki hakimiyetlerini salamlatracaklarna inanmaktayd. Zira ngiltere kendisine Ermenileri ve ar taraftarlarn, (Sonyel, 1970: 314) Sovyet Rusya da, blgedeki Bolevik unsurlar mttefik olarak semilerdi. Onun iin General Dunstervill komutasnda Enzeliden Bakye harekete geen ngiliz birlikleri iinde ar taraftar Ruslar ve Kazaklarla Ermeniler de vard. Bu harekatn sebebi ise, Baknn Trklere ve Sovyetlere kaptrlmamasyd. Bu durum 15 eyll 1918de Baknn Trk birliklerince alnmasna kadar devam etti (Hopkirk, 1995: 159-250). Ancak ksa sre sonra Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan ksa sre sonra ehir ngiliz General Thomson tarafndan 17 Kasm 1918de alnarak Ermeni ve ar taraftar kuvvetlerin kontrolne brakld. Bu sralarda Osmanl Bakumandanlk Karargah, ngilizler Bakde uzun sre kalrlarsa Azerbaycann ounu Ermenilere vererek kuvvetli bir Ermenilik vcuda getirip, Kafkas, ran ve Grcistan ilerini yrteceini dnyordu (BDHTHKC, 1993: 583). Bu erevede Ermenilere siyasi ve askeri yardmlarda bulundu. Ermeni subay Ohannes Apresyan, hatratnda, ngilizlerin Ermenilere yapt yardmlar ayrntl olarak anlatmaktadr (Hartill, 1990: 190).

Mondros Mtarekesi Sonrasndaki Ermeni Faaliyetleri

Kafkasyadan Trk ordusu ekilince sadece Ermeni ve Grcler deil, Trkler de milis tekilatlar ve mahalli uralar oluturdu. Aslnda askeri g bakmndan Ermeniler, blgede hakimiyet kurabilecek durumda deildi. Fakat ngiliz kuvvetlerinin destei onlar gl klyordu. Zaten 1919 yl bandan itibaren ngiliz kuvvetleri de, aldklar yerleri Ermenilere teslim etmekteydiler. Dolaysyla ngiliz nfuzu Ermenilerin blgeye iyice yerlemesini salad. ngiliz desteinden cesaret alan Ermeniler, Trkleri imha ederek yrede nfusa ounluu salamak iin byk katliamlara balad (Karabekir, 1960: 307 v.d; Dursunolu, 2000: 53 v.d.). Trklerin silahszlandrlmas adna bir yandan halk topyekn soyarken, te yandan elinden gelen her trl zulm yapmaktan ekinmiyordu. Karabekir Paa nce ngiliz tilaf Komiseri Rawlinsona, daha sonra Harbord Heyetine ve Erivan Ermeni ynetimine bu katliamlar rapor ve ikayet etmitir (Karabekir, 1960: 505). Rawlinson, Kazm Paann ikayetleri ile ilgili mahallinde yapt incelemelerde Trklerin hakl olduunu tespit ettii gibi, Kars ovasnda Ermenilerin yapt korkun ikence ve katliamlar da bizzat grm, Zivinden Tiflise

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

ngiliz ordu karargahna ektii bir telgrafta; slam halkn Ermenilerin insafna braklmamasn insanlk namna istirham etmiti. Rawlinsonun bu tavrnda blgeye yapt gezilerde ahit olduu hadiseler ve Ermenilerin Rawlinsonun maiyetindeki askerlere bile saldrmalarnn nemli pay vardr. (Rawlinson, 1923: 217, 227) Baz Ermenilerin hatratlarnda da bu olaylar ve tilaf komiserinin anlattklar dorulanmaktadr (Hartill, 1990: 187). Rawlinson ayrca, Ermenilerin disiplinsiz davranlarndan ve ikencelerinden kendilerinin de sorumlu tutulacana iaret etmekten de geri kalmamt. Zira, dzlk sahada amalarna ulaan Ermeniler, dalk olan Oltu ve Ardahan blgesinde ise airetlerle karlam, Eyp Pao bakanlndaki bu airetler, Ermeni hareketini durdurmutur (Rawlinson, 1923: 215). ngilizler oktan beri youn propaganda altna aldklar Ermenilerin, Mtareke artlarna uygun olarak Anadolu ve Kafkasyay teslim alabilmek iin Trklere kar ynlendirmilerdi. yle ki; Bazen ngiliz subaylar dorudan Ermeni birliklerinin bana gemi, Trk snrlarna ynak yapan Ermeni askerlerine ngiliz niformalar giydirilerek, Ermenice bilen ngiliz subaylarn komutasna verilmiti. Bu durum Osmanl resmi kaytlarna kadar girmiti (BBOADN, Belge: 8339/98, 7620). Ermenilerin bu tr kym ve zulmlerinde 1919 yl Ocak aynda alan Paris Bar Konferansndaki Mttefiklerin tutumu nemli bir etken olmutu. Mttefikler, daha Osmanl temsilcilerini armadan, Ermeni Cumhuriyeti delegasyonu bakan Ahoranian ile Milli delegasyon temsilcisi olarak btn Ermenileri temsil ettii iddiasnda olan Bogos Nubar Paa ile grp, onlar dinledi. Bu grmelerde Dou Anadolu ve ukurovann da iinde bulunduu Byk Ermenistann kuruluunun uzun uzadya tartld grlmektedir (Olcay, 1981, ASBF, 600; Grn, 1983: 249). Esasen Bogos Nubar Paa ve Ahoraniann isteklerinin Mttefikler tarafndan afaki ve tamamen hayali bulunduu anlalmakla beraber, (George, 1938; Churchill, 1969: 8588) kendi karlarn da dikkate alan ngiltere, Fransa ve talya yine de tavizkar bir tutum sergilemitir. Bunun sonucunda Paris Konferansnda bir Ermenistan kurulmas ve Byk devletlerden birinin mandasna verilmesi genel bir kanaat halinde ortaya kt. Ermenistan kurulmas en azndan Dou Anadolu topraklarnn bir ksmnn Ermenilere verildiinin ilan edilmesi blgede durumu gerginletirmeye yetti. Sonuta blgedeki ngiliz ve Amerikan temsilcileri de bundan rahatsz olmulard (Rawlinson, 1923: 153; Gkdemir, 1998: 154). Hatta Amerikan temsilcileri ngilterenin blgede uygulamak istedii Ermeni-Grc taksim plann da adaletsiz ve mantksz olduu eklinde eletirdi. Bunun zerine Paris Bar Konferans srasnda Balfour Amiral Calthorpea ngiliz Hkmetinin amacnn; bar anlamasnda milyonlarca zavall insann geleceini garanti etmek olduunu bildirmiti. Burada kastedilen zavall insanlarn Ermeniler olduu anlalmakta. Nitekim ksa sre sonra halen Trkiyede yaamakta olan Ermenilerin saysnn hi de zannedildii gibi olmad anlalm ve bunun zerine, Ermeni gmenlerden mmkn olduu kadar byk kitlelerin blgeye gnderilmesi gndeme gelmiti. tilaf Devletleri blgedeki Ermeni nfusun azln daha nce yaanan olaylara balayp, birok Ermeni ve Rumu daha nce Osmanl lkesinden katklar veya srldkleri iddiasyla, gmen statsnde blgeye geri gelmeye tevik ediyorlar ve dnenler de oluyordu (AOD; 202 v.d.). Aslnda Osmanl idaresinde yaayan Ermeniler blgede Trk Mslman nfusa gre ounluu hibir zaman salayamamlard. Mttefiklerin ve Ermenilerin iddias; Ermenilerin Birinci Dnya Sava srasnda g ettirilmesi ve szde katliam yapldklar iin aznla dtkleriydi. Oysa hem Osmanl resmi kaytlar hem de o dneme ait aratrmalarda durumun byle olmad aklkla grlmektedir (McCarty, 1983: 23-48; Krikorian, Routledge&Paul 1977, 150; Cuinet I, 1892: 138, 617, II, 1891: 322; Day, 1997: 107111). Ona ramen Yardm ileri yneticisi Herbert Hoover; Erivan ve Dou Anadoluda

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

1.5 milyon Ermeni olduunu, 400 binden fazla Ermeninin katn, 400 bin kadarnn hala Trkiyede olduunu savunuyor ve 150 bin kiilik karakollarla Ermenilerin korunmasn istiyordu. Ayrca eski Trk Ermeni blgesinin tm ile Trkiye ve Krdistann bir blmnn tarmsal amala kullanlmasnn salanmas iin Ermenilere braklmasn da isteyen Herberte gre, Grcistandan Karadenize bir kn da salanmas zaruriydi (Akgn, 1981: 58). Trklere ve Boleviklere kar korunmas iin, Kurulmas dnlen Ermenistann bir byk devletin mandasna verilmesi genel kabul grmesine ramen mandaterin kim olaca henz belli deildi. Lloyd Goerge gre, talya ve Fransa bu grevi yklenmezlerdi. Onlar bakaca mandalarnn arl altndayd (George, 1938: 1255 v.d.). Kald ki, Franszlarn igaline braklan ukurovann da Byk Ermenistan projesinin bir paras olmas Franszlar rahatsz etmekteydi. Boazlar ve stanbulun Manda altna alnmas da gndeme gelince ABD Bakan Wilson Ermeni projesine kar daha lml bir yaklam sergilemeye balad. Buna bal olarak ABDnin bu grevi en iyi yrtecek devlet olduu fikri geliti. Eer Amerika Kafkasya ve Ermenistan mandasn stne alrsa Rusyaya kar Trkiyenin yerine gl bir tampon olacak ve Amerika Trkiyenin paylalmasna gz yumacakt. Bu erevede 1919 Eyllnde General Harbord bakanlndaki bir heyet de Dou Anadoluda Amerika adna bu plann uygulanabilirlii konusunda incelemelerde bulunmutu. Sonuta Wilson bu plan benimsemesine ramen Amerikan Kongresi bunu kabul etmedi. Esasen, Harbordun raporunda Ermeni katliam, Ermeni nfusu ve iddialarnn gereki olmad ve Ermeni mandasnn Amerika iin karlksz mali ve askeri yk getirecei gr zetlenmiti. Harbord kendilerinin pein hkmle ie baladklarn kabul edip, iddialar ve propagandalarn tutarszln da ifade etmitir (Akgn, 1981: 58-76). Aslnda Amerikann Ermeni Mandasn reddetmesi de ok kolay olmamt. Amerikadaki Ermeniler ve Ermeniciler gl ve etkili lobiler oluturmu ve Dou Anadolu ve Kafkasyaya bol miktarda Amerikan yardm akyordu (Grabill, 1971: 247-268). Buna ramen 1920 balarnda toplanan Sanremo Konferansnda da Mttefikler hala Amerikann bu ii yklenmesine ynelik abalar ve manevralar iindeydi. Uluslararas bar grmelerinde alnan ve tartlan bu kararlar ile Ermenistann alt yapsn oluturmaya alan blgedeki ngiliz siyasi ve askeri temsilcileri Kafkasya ve Dou Anadoludaki Ermenileri cesaretlendirirken blgedeki huzuru da sabote ediyordu. Ayrca ngilizler Mondros Mtarekesi sonrasnda blgedeki Osmanl ordularnn ekiliini abuklatrmann yannda silah ve mhimmatlarna el koyarak bir daha toparlanmalarn da engellemeye alyordu (Jaeschke, 1986: 104 v.d.). Onun iin 6 Ocak 1919da ngiliz Generali Walker Gmrde Ermeni Dileri Bakan Tigranyan ile grp Karsn askeri ynetiminin ngilizlerce yrtlecei, sivil ynetimin ise Ermenilere verilecei konusunu karara baladktan sonra, 13 Ocak 1919da General Beach bakanlnda 200 kiilik ngiliz mfrezesi ve Ermenilerden mteekkil 50-60 kiilik bir heyet ile ngiliz Askeri Valisi Temperley daha nce halk oylamas ile Trkiyeye katlan Karsa gelmi, ama halkn Karsn Ermenilere verilmesi kararna gsterdii tepki zerine Gmrye geri dnmt (Gkdemir, 1998: 87 vd.; Day, 1997: 132). Geri dnmekle beraber ngiliz yetkililer, Ermeni gmenlerin yerlemelerine izin verilmesi konusundaki istekleri ura tarafndan reddedilince 12 Nisanda Karsa zorla girip, meclisi ve Cenubi Garbi Kafkas Hkmetini datarak Bakan Cihangirolu brahim dahil btn yelerini Maltaya srd. Ynetim Ermeni Osebyan ile Garganofa brakld. Bunun zerine blgede kargaa iyice artt (Gkdemir, 1998: 90-96; Day, 1997: 151-152). Ancak Amerikan Yardm Kurumunun yardmlar olmasa Ermeniler blgeyi igal edemezlerdi. Bu yardmlar ok zor artlarda yaayan Mslmanlarn Hristiyanlara hasetle bakmalarna sebep olmakla,

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

dmanln armasna vesile olmutu. yine Rawlinsonun ifadesiyle; Karsta her zaman iin nfusun byk ounluunu Trkler, Azeriler ve Tatarlar oluturuyordu ve Ermeniler de bulunmaktayd. Hakem rolyle blgeye gelen ngilizlerin Kars Ermenilere vermeleri hem onlar kkrtm, hem yeni kavgalarn sebebi olmutu ve Rawlinsona gre bu, Yksek Konseyin hatalarndan birisiydi (Rawlinson, 1923: 153). Gmrden takviye edilen Ermeni askerleri, ngilizlerin himayesinde blgenin her tarafna yayldlar. Mslmanlar yok edip Ermeni gmenler yerletirerek nfus ounluunu elde etmek iin faaliyete getiler. Bunun iin her gn yzlerce Trk katledilmeye baland. Haziran aynda Sarkamtan gelen yz Trk ailenin hayvan ve tahllar ile kadnlarn ziynetlerine el koyan, drt Temmuzda Akkalenin drt kyn basan ve halkn katleden, be Temmuzda Karakurt ve Kelbantepe kylerini basp halkn ehit eden Ermeni komiteleri (Hartill, 1990: 182-192; Day, 1997: 153-157), 12 Temmuzda Gazikaya, Antep, Armutlu, Baky,e baskn yapp mallar yamalayp, birok Trk ldrm, Bulakl kyn basp yamalamtr. Kurudere kyn basp yama ve ktalde bulunmular, Kars Kazman blgesinde ezan okunmasn yasaklamlar, Erkek, Greli, Bevekli, Savakkolu kylerini basp halkn srmler, 20 Temmuzda Berdik ve Kaluk kylerini basp hayvanlarna el koymular, (Karabekir, 1960: 305-331; Rawlinson, 1923: 196-227) Nahcivan, Kazman, Kars, Sarkam, Bayezid, ldr, Gle, Oltu, Kosor, Erzurum, Gmr, Bayburt, Pasinler, Tortum ehirleri ve bunlara bal kylerde mteaddit defalar Trklere kar katliam ve yama yaptklar, kadnlara tecavz ettikleri ve ocuklarn kulak, burun gibi organlarn kesmek yoluyla ikence ettikleri resmi raporlara gemi, (ABGKAEM, 1997, 1998, Babakanlk, 360, 490; ADOMH, 1919) bu tavr 1920 yl Sonbaharnda XV. Kolordunun harekatna kadar srmtr. Ermeni tecavzlerinin had safhaya ulamas yredeki Trkleri de savunma iin rgtlenmeye sevk etmi ve Trk ahali balangta hogryle bakt ngilizlere olan kzgnln da aa vurmaya balamt. Aslnda ngiliz temsilciler Trk ahali ile aralarnn almasna sebep olan Ermeni saldrlarnn yaratt rahatszln farkndaydlar. Hatta bunlardan birisi de ngiliz tilaf Komiseri Rawlinsondu. Bu gelimeler ve Ermenilerin yapt zulm Amerikallar ve Amerikada da yanklar bulmutu. Nitekim 19 Kasm 1919da blgeden ABD Dileri Ofisine yazlan raporda; Ermenilerin kendilerini kutsal bir dava uruna ldrtmek gibi bir tutkular vardr ve bu tutkularn, komularyla kavga ederek, en iyi tatmin yolu bulurlar. Bugn iin, onlar kimse zellikle kltan geirmek istemiyor, ama yakn gelecekte balarna i amak zere kkrtmada bulunacaklarna gvenilebilir denilmektedir (Duru, 1978: 59). Amerikann stanbuldaki Yksek Komiseri Amiral Bristol de; Ermeni kym konusunda verilen bilgilerin politik amalarla bytldn ve gerekleri yanstmadn sylerken, Ermenistan Mandas fikrine kar olmasnn sebebini de; bunun Trkiyeyi yama etmek isteyen tilaf Devletlerinin bir plan olduunu kaydeder (Evans, 1971: 260). Aslnda bu ifadelerin yoruma ihtiyac bulunmamaktadr. Ayrca raporda Ermenistan kurulmas fikrinin gereki olmad ve en istenmeyen ey olan byle bir eyin yaplmasnn blge nfusunun % 85nin yani Trklerin dmanlna sebep olaca da vurgulanmaktayd. Ermenilerin Dou Anadolu ve Kafkasyada yaptklar mezalim ve bu blgelerin gelecei konusundaki endie, Mustafa Kemal Paa tarafndan da Paris Bar Konferansna, Mttefiklere, Amerikaya ve tarafsz lke temsilcilerine bir nota ile bildirilmiti (AMDP I, 1983: 154). Erzurum Kongresinin toplanmasndaki en nemli sebep de Ermenilerin istekleri ve tavrlaryd (Sonyel, 1969: 46). Ancak Ermeni saldrlar devam ederken bile blgede Ermenilere kym yapld veya yaplaca hakknda raporlar dzenleyen ve hkmetlerini acele hareket etmeleri konusunda tevik eden ngiliz ve Amerikal temsilcilere rastlanmaktayd. Mesela Rus Ermenistannda

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

bulunan Green ve Mttefik Komiseri Albay Haskell Ermenilerin durumlar ve Trklerin 1915ten daha byk olaylara hazrlandklar hakknda raporlar dzenlerken, ngilizlerin de blgeden ekilmesinin Ermeni katliam iin davetiye karaca konusunda hkmetlerine uyarlarda bulunuyorlard (Akgn, 1981: 64). Ayrca stanbuldaki Mr. Hohlerin Mr. Kidstona yazd 4 Austos 1919 tarihli mektupta; baz eylerin eskisinden daha kt olduunu, katliamn Nahcivana kaydn, Kafkasyadan ayrlmak zere olan Milnein buraya zr kabilinden asker gndermeye yanamadn, hakl olarak birok Trk kovup, Rum ve Ermenilerin mal ve mlklerini geri verdikten sonra, onlarn gvenliini srekli salamadka yaplan iin bir eye yaramadn bildiriyor, Anadoluyu manda altna alamayacaklar ve aldklar sorumluluu tam olarak yerine getiremeyeceklerini itiraf ediyordu (imir, 1973: 68 vd). Bu arada Ermeniler de olabildiince propaganda yaparak Mttefikleri bu konuya dorudan mdahale etmeleri konusunda hareketlendirmeye alyordu. Nitekim Ermenistan Cumhuriyeti geici Babakan Sikhattissian Amerikann Ermenistana Mttefik birliklerinin sevki iin Fransay zorlamasn isterken, James N. Gerard bakanlndaki Ermenistan Bamszlk Komitesi, Enver, Kemal, Rauf ve dier arkadalarnn inedikleri Mtareke artlarnn eksiksiz uygulanmas konusunda Mttefiklerin harekete gemesini isteyen bir notay Bar Konferansna vermiti (Ulagay, 1974: 50 vd). Ermeni propagandas etkili olmutu ki, 21 Austos 1919da Wilson, Damat Ferite gnderdii bir notada; Kafkasya ve baka blgelerde Ermenilerin ldrlmesi engellenmezse, Osmanl mparatorluunun Trk blgelerinde Wilson Prensiplerinin 12. Maddesi ile tannan bamszln geri alnaca ve bar artlarnn Trkler aleyhine deitirileceini bildirmiti (Byklolu, 1959: 5). Trkler kontrollerinde olmayan Kafkaslardaki olaylardan da sorumlu tutuluyor, Ermenilerin yaptklar gndeme getirilmiyordu. Sonuta Ermenilerin Trklere yapt zulm, propaganda ve Mttefik ihtiraslarnn glgesinde kalyordu. Ona ramen mzra uvala sdramayan Batllar, kendi aralarndaki yazma ve grmelerde Ermeni iddialarnn gereki olmadn itiraf etmek durumunda kalrken, (Rawlinson, 1923: 153; imir, 1973: 225 vd; Evans, 1971: 260) kurulmas dnlen Ermenistan iin yeterli Ermeni nfusun olmamasndan yaknmaktayd. Ama Mttefiklerin bu eksii kapatacak fiziki gleri de yoktu. Az sayda da olsa blgede bulunan ngiliz birliklerinin ekilmesi yetersizliklerinden kaynaklanmt ve ngilizler bunun, Trk Milliyetileri tarafndan gszlk ifadesi olarak alglanaca ve Hristiyanlara kar davranlarn vahiletirecei kanaatindeydi. Bu konuyla ilgili olarak, General Milne, Sava Ofisi, Deniz Kuvvetleri Komutanl ve ngiliz Dileri Bakanl arasnda yazmalar olmutu. Bu sebeple Ermenilerin silahlandrlmasndan vazgeilerek, bu uygulamann Ermenilerle komular arasnda daha ok anlamazlklara sebep olaca, Grc ve Azerilerin kaybna sebep olmadan lml bir destein gerei zerinde durulmaya balanmt (imir, 1973: 215 vd, 225 vd). Btn bu karmaa ve tedirginliklere ramen Ermeni olay Bat nezdinde illa da zlmeliydi. ok ncelerden beri yaptklar gibi Ermeniler kendi karlarnn bir parasyd. Ermeniler Trklere zulmedip, ldrp, mallarn yamalarken ses karmadklar gibi, Ermenilere askeri, siyasi destek yannda, iae olarak da zellikle Amerikallar bol yardmda bulunmaktayd. Yardm Komisyonu yesi Amerikallar, muhtemelen rahat hareket edebilmek adna, yaplan yardmda ayrm gzetilmeyecei, ihtiyac olan Trk ve Mslmanlara da yardm edecekleri szn vermelerine ramen, her tarafta Ermeni muhta aramlar ve bulamadklarnda svp gitmilerdir (Karabekir, 1991: 164). Bu yardmlar erevesinde Amerikallar Ermeni ve Grc binlerce ocuu himayelerine alp beslerken, ayn zorluklar yaayan Trk ve Mslmanlar szde insani yardmn dnda braklmtr.

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

Bir taraftan Ermenilerin blgeye hakim olma abalar ve bu yolda iddet ve zulmleri srerken, dier taraftan Mustafa Kemal Paa nderliinde Trkiyenin kurtuluu ve bamszl iin mcadele balamt. Bu mcadelenin ilk admlarndan biri olan Erzurum Kongresinde, Ermenilerin sahiplenmek istedii Dou Anadolu ve Trklerin yaad tm vatan topraklarnn birbirinden ayrlmaz bir btn olduu karar alnm, bunun iin topyekn mcadeleye karar verilmiti (Karabekir, 1991: 106 vd). Sonuta gerek Ermeni mezalimi, gerekse Ankara-Sovyet Rusya irtibatnn Ermeniler tarafndan engellenmesi dolaysiyle, Kazm Karabekir 26 Nisanda havalarn dzeldii bir srada harekata gemek zere TBMMye bavurdu. (Karabekir, 1991: 706 vd) Mustafa Kemal Paa diplomatik sebeplerle harekatn geciktirilmesini gerekli gryordu. Bu yaklamda henz anlama zemini aranmakta olan Sovyetleri tedirgin etmemek amac da rol oynam olmalyd. Kazm Karabekir hazr olduunu bildirdiinde yeni artlarn naziklii nedeniyle harekatn biraz gecikmesinin yararl olacan dnyordu (Atatrk, 1982: 478). Ermenilere mutlaka vurulmas gerektiine Mustafa Kemal de inanmaktayd. Fakat Sovyetlerle birlikte hareket ederek Kafkaslardaki hkmetleri tanr ve onlar da Trkiyeyi tanrsa Kafkas Seddi yklacak ve Trkiye bir nebze de olsa rahatlayacakt (Selek, 1981: 423; Byklolu, 1981: 30; Doanay, 2001: 76-85). Ancak 15 Haziranda Ankaraya ulaan Sovyet mektubu, Sovyet Rusyann da Ermeniler ve Ermenistan konusunda kendi karlarnn peinde olduunu gsteriyor ve Ankaray zorda brakyordu. Sovyet Komiseri ierin bu mektubunda eski Ermeni vilayetleri addedilen yerlerin Ermenistana braklmasn istiyordu. (Karabekir, 1960: 784 vd.; Tansel, 1973: 222) Hal byleyken blgede Amerikan istihbarats Binba Devoyantz daha Nisan ay balarnda Boleviklerin Trkleri Ermenilere saldrmalar konusunda tevik ettikleri eklinde gr bildiriyordu (Duru, 1978: 84 vd.). Belki de 4 Haziranda Kazm Karabekirin mracaatna binaen, 6 Haziranda savunma amal bir harekata izin verilmiken bundan vazgeilmesinin sebebi de bu mektuptu. Sovyet Rusya bir gn Ermenistann Bolevikleecei dncesiyle, Dou Anadoluda Trkiye aleyhine ve Ermenistan lehine toprak talebinde bulunarak arlk ihtiraslarna ulamak istiyor olmalyd. Bu gelimeler erevesinde Dou harekat yaplncaya kadar Sovyetlerle bir anlama zemini oluturulamamtr. Snrndaki soydalarna yaplan mezalimlere ramen Trk ordusu Kafkasyaya mdahale iin iki yla yakn bir sre beklemi, Mtareke hududunu amam, problemi bar yoluyla zmek konusunda sabrn gstermiti. Ancak hem uluslararas durumun biraz daha uygun hale gelmesi, hem de Ermeni zulm karsnda kontrol tamamen kaybetmeden 20 Eyll 1920de, Kazm Karabekire XV. Kolordu ile harekete gemesi karar bildirilecektir (Karabekir, 1960: 886 vd.). Kazm Karabekir zaten btn hazrlklarn tamamlam olarak beklemektedir. Kazm Paa XV. Kolordu Kumandanlndan ark Cephesi Kumandanlna terfi ettirilmi, Hariciye Vekaletinin 7 temmuz 1920de Ermenilere verdii ltimatoma cevap verilmemesi de harekatta bir etken olmutu (Atatrk, II, 1982: 436-487). Harekatn Ermenilerin zararn nlemekten baka bir amac olmad da Ahmet Muhtar Bey tarafndan Mecliste beyan edilmiti (GCZ, I, 1985: 285 vd.). Ermenilerin Nisan ayndan itibaren General Osebyans ve Vali Korganov ve Alay Komutan Mirmanofun emirleriyle Kars ve Sarkam yresindeki kylerde mezalime balamalar (Day, 1997: 244 vd.) ve 11 Haziranda Erivan gneyindeki slam kylerini topa tutup Nahcivana zerine ynelmesi, 21 Haziran gn de, Oltu zerine taarruz gemeleri TBMM Hkmetinin sabrnn tamasna sebep oldu. Moskovaya gitmekte olan Ali Fuat Paa Heyeti de ran yoluyla gitmeye alm, ayn tehlike ile karlanca

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

Trabzon zerinden motorla gitmek durumunda kalmt (Karabekir, 1991: 245; Cebesoy, 1982: 159 vd.). Dahas Ermeni Cumhurbakan Hattissian 19 Temmuzda ngiliz Dileri Bakanl Dou Masas yetkililerinden D.G. Osbornea, Trk illerini ivedilikle igal etmesi iin Ermenistana yetki verilmesini, Yunanllar Anadoluda harekete getiklerinde Ermenilerin Trabzondan yaplacak Mttefik destei ile baarl olacaklarn iletmiti. Lord Curzon bu fikri benimsemedi. ngiliz Albay Stokes da Grcistan ynetiminin Ermenilere gizlice elinden gelen yardm yapacan ancak vaad edilen yirmi bin sterlinin salanmasn istiyordu (Sonyel, II, 1991: 26 vd.). Bu sralarda blgedeki tilaf Komiserleri de Ankara- Moskova ilikileri ile, Trk-Ermeni mcadelesi hakknda hemen harekattan ksa sre ncesinde ve harekat baladktan sonra baz tahminlerini ve grlerini yetkililerine rapor ediyorlard. 2 Eyllde O. Murrayden ngiliz Dileri Bakanlna ulatrlan raporlarda Ermenilerin Boleviklerle ibirlii yaparak Azerilere kar savaacaklar, gnderilen silahlar Azerilere kar Boleviklerin lehine kullanacaklar belirtilirken, 8 Ekim1920de Tiflisteki Albay Stokestan Curzona verilen raporda; Mustafa Kemal ile Boleviklerin Ermenilere kar birletikleri ve Trabzon igal edilerek Ermenilere acil yardm yaplmas isteniyordu (imir, II, 1975: 290-294). Bu abalar 20 Eyllde Kazm Karabekir komutasnda Ermeni harekatnn balamasyla daha da younlamt. Harekat srasnda Ermenilerin katledildii propagandas ayyuka kmken, Trk ordusunun harekat srasnda gayet dzenli ve propaganda edilen olaylarn olmadn kendi gzlemleri olarak beyan eden Batllar da mevcuttu (Karabekir, 1991: 897, 911-917). 28 Eyll 1920de Trk ordusu btn cephelerde harekete gemi, (Karabekir, 1960: 899 vd.; TH III, 1995: 225-235) Ermenilerin katledildii propagandasna ramen baarl bir harekat icra ederek 17 Kasmda Ermenileri mtarekeye mecbur brakmt. Bu sralarda ngiliz temsilcilerin beklentileri ve hatta temennileri, Trk ordusunun blgeye girmesiyle Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda bir nfuz atmasnn kmasyd.. Tiflisteki Albay Stokesn 6 Kasmda Lord Curzona ektii telgrafta; Ermenistann Trkler tarafndan igalinin Ortadoudaki durumu deitirdii, Trklerle Boleviklerin Azerbaycan iin anlamazla decei ve buna gre politika retilmesi gereini belirtmi, 22 Kasmda da Kemalist-Bolevik ittifakna kar Grc-Ermeni ittifaknn salanmas ve desteklenmesini nermiti (imir, II, 1975: 393, 414). Neticede 27 Kasmda Gmrde balayan grmeler, 2-3 Aralk 1920de imzalanan anlamayla, Sevr Anlamasnn Ermenistan snrlar iinde gsterdii Dou vilayetleri ile1878de Rusyaya braklan Kars Trkiyeye verildi (TH, III, 1995: 235; AMDP, I, 1981: 516-528). Trkiye Gmry brakrken, Osmanl snrlar iinde Ermeni ounluun bulunduu hibir arazi parasnn olmad, Ermeni devletinin ancak i gvenlii salayacak kadar askeri g bulundurabilecei, Ermeni Hkmeti isterse Trkiyenin i ve d tehlikelere kar Ermenistana yardm edecei, Ermenistann Sevr Anlamasn yok sayd, taraflarn her trl yollardan serbest gei hakk bulunmas artlar taraflarca kabul edilmiti (GnlbolSar..., I, 1982: 25 vd). Anlama TBMMnin ilk siyasi anlamas, Misak- Milliyi tanyan ilk anlama, Anadoluda Ermeni yurdu saylacak nfus bakmndan ounluu Ermenilerin oluturduu bir yer olmad, Erzurum-Bak demiryolunun almas bakmndan nemli avantajlar salamt. Dou snrnda barn gereklemesi, Ermeni zulmnn bitmesi de nemli bir sonutu. Kazm Karabekirin Artvin ve Ardahan almak iin Grcler zerine harekata devam ettii sralarda, Mart ay ortalarnda Grcistanda Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmi, Rusya ile Trkiye Kafkasyadaki fiili durumu bir anlama ile resmiletirmeye ynelmilerdi. 16 Mart 1921de imzalanan Moskova Anlamas Gmr Anlamasnn yerini alm, Sakarya Savann kazanlmasndan sonra, 13 Ekim 1921de de Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ile Kars anlamas yaplmt. Bylece

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

10

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

Trkiyenin dou snrlar belirleniyor, bu hkmetler Misk- Milliyi kabul ediyorlard. Ermeniler o gn iin yaanan gelimelerden nemli sonular da karmlard. Fakat 1920 ylnn sonlarna doru, Ermenistann Sovyetlemesine engel olamadklar gibi, o zamana kadar yaptklar hatalar konusunda birtakm z eletirilerde bulunmaktan teye de hibir tavr gelitirememilerdir. Daha Gmr Anlamasnn hemen sonrasnda TBMM ve Kazm Karabekire yazdklar pimanlk ifadeleri ile dolu mektuplardan baka itiraflar da olmutu. Ermeniler 1877den beri en ok Rusyaya gvenmiler, gerek Trklere ve gerekse Kafkasyadaki komularna kar mcadelelerinde en ok yardm bu devletten grmlerdi. 1918de Ermenistan kurulduunda Ermeniler, rejim deiikliine ramen yine bu devletin kendi yaylmaclna msaade edeceklerini ve yardmda bulunacaklarn umdular. Mttefiklerle Sovyetler arasndaki rekabet ve mcadele Ermenilerin arclar tercih etmesi sonucunu getirdi. Mttefikler Kafkasyada tutunamaynca Ermenistann Boleviklerin eline gemesi kanlmaz oldu. Gmr Anlamasndan hemen sonra Tanaklar ve Bolevikler arasnda iktidar mcadelesi baladysa da, Bolevikler duruma ksa srede hakim oldular. Ermeni Cumhuriyetinin ilk Babakan Ohannes Kaaznuni, 1923te Bkrete, Ermenilerin Rusyay kr krne kucakladklarn, bu devletin kendi karlar iin Ermenileri harcamakta tereddt etmediini kaydettikten sonra, yandalarn mahcup edeceini bildii, fakat saklamayaca hayati gerekler olarak da unlar ifade ediyordu: Ermeni htilalci Federasyonunun artk yapaca bir ey kalmamtr. Tanaksutyunun kendi gemii ve Ermeni davasna yapaca stn bir nihai grev de vardr. O da kendi kararyla varlna son vermesi olacaktr... Partimiz varolu sebebini kaybetmitir (Hovannisian I, 1971: 360-415). Onun iin 1990l yllarda Sovyetler Birlii dalrken eski tahrik ve tevikler yenilemeyen ihtiraslar yeniden gndeme geldi. Trk-Ermeni ilikileri tekrar bir kargaa ve bunalm ortamna srklendi. Gnmzde gemii unutan, verecei aclar ve kaybettireceklerini unutmu grnmenin hibir tarafa faydas bulunmamaktadr. Onun iin bugn taraflarn menfaatine olacak yegane tavr, Trk-Ermeni diyalounu bir an evvel salamak ve blge d glerin yredeki etkinliini ortadan kaldrmaktr. KISALTMALAR ABGKAEM: Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi. EKAH: Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi. TDT: Trk Devrim Tarihi Enstits. SDFP: Soviet Documents on Foreign Policy I. YTKDAS: Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu. AOD: Armenians in Ottoman Documents 1915-1920. TKAE: Trk Kltr Aratrma Enstits. TH: Trk stiklal Harbi III, Dou Cephesi. BDHTHKC: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi. BBOADN: Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus. ADOMH: slam Ahalinin Duar Olduklar Mezalim Hakknda Vesaika Mstenid Malumat. AMDP: Atatrkn Milli D Politikas I.

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

11

KAYNAKA ADAMOF, E., (2001) arlk Belgelerinde Anadolunun Paylalmas, stanbul. AKORA, Ergnz, (1994) Van ve evresinde Ermeni syanlar, stanbul. AKGN, Seil, (1981) General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, stanbul. ALTINAY, Ahmed Refik, (1919) Kafkas Yollarnda Hatralar ve Tahasssler, stanbul. ANADOL, Cemal, (1982) Ermeni Dosyas, stanbul. Armenians in Ottoman Documents 1915-1920, (1995) Ankara. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi III, 19191920, (1997) Ankara. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi IV, 19201922, (1998) Ankara. ATASE Arivi, Kls. 23, D. 151, F. 4, 8, ve Kls.251, D. 7, F. 7-41, 7-42, Kls.1, D. 126, F. 95 ATATRK, Nutuk II, (1982) stanbul. Atatrkn Milli D Politikas I, (1983) Ankara. Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye Umumi, Umumi 10490, Hususi 102, Karton 124. BAYSAL, Bekir Stk, zmirin Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Konferanslar III BAYUR, Hikmet, (1971) XX. Yylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri, Ankara. BIYIKLIOLU, Tevfik, (1981) Atatrk Anadoluda (1919-1921), Kent Basmevi. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi III, Kafkas Cephesi, (1993) Ankara. BOLSOVER, G.H. 1815-1914 Arasnda Rus D Politikasna Bir Bak, (Nereden: Y.T.Kurat) Belleten XIII/ 51, Temmuz 1949. CEBESOY, Ali Fuat, (1982) Moskova Hatralar, Ankara. CUNET, Vital, (1891,1892) La Turquie DAsie, C. I-II, Paris. DAYI, Esin, (1997) Elviye-i Selsede (Kars, Ardahan, Batum) Milli Tekilatlanma, Erzurum. DOANAY, Rahmi, (2001) Milli Mcadelede Karadeniz(1919-1922), Ankara. DURSUNOLU, Cevad, (2000) Milli Mcadelede Erzurum, stanbul. DURU, Orhan, (1978) Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul. Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekt- htilliyesi, (1983) Ankara. EROL, Mine, (1973) Osmanl mparatorluunun Amerika Bykelisi A. Rstem Bey, Ankara. EVANS, Lavrence, (1971) Trkiyenin paylalmas 1914-1918, stanbul. ev. Tevfik Alanay GEORGE, Lloyd, (1938) The Truth About Peace Treaties II, Londra. GKDEMR, A.Ender, (1989) Cenubi Garbi Kafkas Hkmeti, Ankara. GNLBOL, Mehmet-Cem Sar, ..., (1982) Olaylarla Trk D Politikas I, Ankara. GRABLL, Joseph L.,(1971) Clamorous Armenianism Protestant Diplomacy And

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

12

MONDROS MTAREKESNDEN SONRA KARS VE YRESNDE ERMEN FAALYETLER

Near East, Minneapolis. GRN, Kamuran, (1983) Ermeni Dosyas, Ankara. HARTLL, Ramsden, (1990) Bir Ermeninin Anlarnda Azerbaycan Olaylar 19181922, stanbul. ev. Sipahi ataltepe HOPKRK, Peter, (1995) stanbulun Dousunda Bitmeyen Oyun, stanbul. ev. Merhmet Harmanc HOVANNSAN, R.G., (1971) The Republic of Armenia I, Los Angeles. LTER, E. (1996) Ermeni Meselesinin Douunda ve Gelimesinde ngilterenin Rol, OTAM 7, Ankara. JAESCHKE, Gotthard, (1986) Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara. KARABEKR, Kazm, (1960) stiklal Harbimiz, stanbul. ---------------------, (1995) Ermeni Dosyas, stanbul. ---------------------, (1939) Erzincan ve Erzurumun Kurtuluu, stanbul. ---------------------, (1991) stiklal Harbimizin Esaslar, stanbul. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Kars li ve evresinde Ermeni Mezalimi 11918-1920, Ankara. KORGANOF, G., (1970) La Participation Des Armeniens ala Guerre Mondiale 1914-1918, Paris 1927. KRKORAN, Meshob K., (1977) Armenians In The Service of the Ottoman Empire1860-1908, Boston. KURAT, Akdes Nimet, (1990) Trkiye ve Rusya, Ankara. LENN, V.., (1993) Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtulu Savalar, Sol Yaynlar. LIBARIDIAN, Gerard J., (2002) Ermenilerin Devletleme Snav, stanbul. ev. Alma Talca MCCARTY, Justin, (1983) Muslims and Minorities, (The Populatin of Ottoman Anatolia and The End of The Empire), New York. OLCAY, Osman, (1981) Sevres Anlamasna Doru, Ankara. OSMANLI Harbiye Nezareti, (1919) 1919 Temmuz Ay inde Kafkasyada Trklere Kar Yapld Haber Alnan Ermeni Mezalimi, stanbul. OSMANLI Harbiye Nezareti, (1919) slam Ahalinin Duar Olduklar Mezalim Hakknda Vesaike Mstenid Malumat, stanbul. RAWLNSON, A., (1923) Adventures in The Near East, London. SARAL, Ahmet Hulki, (1972) Trkiyede Ermeni Meselesi, Ankara. SELEK, Sebahattin, (1981) Anadolu htilali, stanbul. SONYEL, Salahi R., 1919 yl ngiliz Belgelerinin nda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet, Trk Kltr, Yl:1970, Say:89. -----------------------, 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet, Trk Kltr, Yl:1969, Say:85. -----------------------, (1993) Minorities and the Destruction of The Ottoman Empire, Ankara. -----------------------, (1991)Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Ankara.

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com

SOSYAL BLMLER DERGS

13

Soviet Documents On Foreign Policy I, (1951) New York. MR, Bilal, (1973) ngiliz Belgelerinde Atatrk I, Ankara. TBMM Gizli Celse Zabtlar I, (1985) Ankara. Trk stiklal Harbi III, Dou Cephesi, (1995) Ankara. TRKGELD, Ali Fuat, (1948) Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara. TRKZ, Kemal, (1995) Osmanl ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Ankara. ULAGAY, Osman, (1974) Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul. ULUBELEN, Erol, (1982) ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul. Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, (1991) Kars YERASMOS, Stefanos- Feroz Ahmad..., (2001) Trkler, Ermeniler, Krtler, zmir.

PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com