LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES: TLAF DEVLETLERNN DPLOMATK MANEVRALARI VE TRKYENN KARI SYASET

MUSTAFA SITKI BLGN GR Genelde aznlklar ve zelde Ermeni meselesi, son iki yzyllk dneminde, Osmanl Devleti'ni en ok uratran i ve d sorunlardan biri olarak tarihte yerini almt. Zira, bu meseleyi bahane ederek Osmanl Devletinin i ve dilerine mdahale eden Avrupa devletleri aznlk halklarn kkrtmak suretiyle son Trk imparatorluunun dalmasna sebep olmulard. Yine ayn konu Trk Heyetinin Lozan Konferans grmelerinde karlat en etrefilli konulardan biri olmutu. Bu erevede Misak- Milli snrlar iersinde Ermenilere bir yurt salanmas konusu ngiliz Dileri Bakannn tabiriyle Konferansn toplanmasnn balca amalarndan birini tekil etmekteydi. Dier tilaf Devletlerinin de temel amalarndan biri yeni kurulmakta olan Trk devletinin dousunda mmknse Ermeniler iin bir yurt kurmak ya da Ermeniler iin zerk bir siyasi yap elde etmeyi salamakt. Zira, tilaf Devletleri I. Dnya Sava esnasnda kendileriyle ittifak eden Ermenilere Dou Anadoluda yurt kurmay National home for the Armenians bir kran vazifesi olarak addetmiler ve Lozan Konferansna Ermeni meselesini Sevr antlamas hkmleri erevesinde zmek gayesiyle gelmilerdi. Hakikatte tilaf Devletleri, zellikle de ngiltere henz I. Cihan Harbinin banda iken sava sonras Orta Dounun yeni dzeni iin projelerini hazrlamlard. Bu yeni proje Dou Meselesinin halli demek olan Osmanl Devletinin paralanmasyla uygulamaya konacak ve blgenin divide and rule, bl ve ynet, prensipleri erevesinde ekillendirilmesiyle devam edecekti. tilaf Devletleri, Yahudiler ve Ermeniler gibi Orta Dounun kk topluluklarn sava dneminde ibirlii yapm olmalarnn bir mkafat olarak bu yeni projeden ncelikli olarak faydalandrmay planlanmlard. Bu projenin bir aya Filistinde Yahudiler iin uygulandysa da Anadoluda Ermeniler iin planlanan dier aya Trk Milletinin azim ve cesareti ve Trk Hkmetinin kararl ve basiretli siyaseti 1 sayesinde bozguna uratlm ve tarihin karanlklarna gmlmtr .
*

Kahramanmara St mam niversitesi retim yesi. Geni bilgi iin bkz., Mustafa Stk Bilgin, Anglo-Turkish Relations in the Middle East: British Perceptions, 1945-53 (Baslmam Doktora Tezi, The University of Birmingham, 2001); A.L. Macfie, The Eastern Question, 1774-1923 (London: Longman, 1989); Mustafa Stk Bilgin, Atatrk
1

MUSTAFA SITKI BLGN

Konunun zellikle diplomasi ynn derinliine incelemeyi hedefleyen almamz iki blm halinde tertip edilmitir. Birinci blmde Osmanl dneminde Ermenilerin sahip olduu hukuki stat incelenirken ikinci blmde ise Lozan Bar Konferansnda Ermeni meselesinin zm konusunda Mttefik Devletlerle Trkiye arasnda cereyan eden grmeler ve taraflarn takip ettikleri politikalar ele alnacaktr. Bundan baka Lozan Konferans ile Trkiyede ikamet eden aznlklara ve Ermenilere tannan yeni hukuki stat inceleme konusu olacaktr. u ana kadar bu konuyu diplomatik adan yabanc arivlere dayal olarak inceleyen bir aratrma yaplamamtr. Dolaysyla aratrmamz bu noktada mhim bir boluu dolduracaktr. ncelememizde yabanc ariv malzemesinin yan sra yerli ve yabac ikinci el kaynaklara da mracaat edilmitir.

I. Tarihsel Altyap: Osmanl Hakimiyeti Altnda Ermeniler ve Hukuki Durumlar Genelde tarihte hkm srm Trk ve slam Devletlerini zelde de Osmanl Devletini dier dnya devlet ve imparatorluklarndan ayran en nemli zellik, ynetimleri altndaki dier milletlere salam olduklar engin dini ve kltrel hak ve hrriyetlerdir. Uzun mddet Trk hakimiyeti altnda yaayan topluluklardan biri de Ermeniler olmutur. Tarihin uzun dnemleri iinde nce Makedonyallarn sonra da Roma ve Pers mparatorluklarnn ve sonra da Bizansn youn bask ve eziyetlerine maruz kalan Ermeni topluluklar ancak Seluklularn Asya ktasnda hakimiyet kurduklar dnemde huzur ve emniyete kavumulard. 1071 ylnda Sultan Alp Arslann Bizansllar Malazgirtte kesin bir yenilgiye uratp Anadolu kaplarn Trklere amasyla Ermeni topluluklar 2 Seluklu hakimiyeti altna girdiler . Seluklular Bizansn ortadan kaldrmaya alt Ermeni Kilisesine geni haklar salamlard. Bu konuda zamann Ermeni tarihisi Urfal Mateos Vekayiname adl eserinde unlar belirtmiti: Ayn ylda evrenin sahibi Sultan Melikah Rumlarn lkelerine doru ilerledi. Kalbi Hristiyanlara kar efkat ve iyimserlikle doluydu. Fethettii lkelerin ahalisine 3 bir baba sevgisiyle muamele ettiErmeni halkna refah ve mutluluk getirdi. Osmanl Devleti 1299 ylnda kurulduktan sonra Osman Bey Ermenilere kendi blgesinde yerleme izni vermi ve Ermeniler blgede ilk kiliselerini bu dnemde Ktahyada ina etmilerdi. 1324 ylnda Osman Beyin bakenti
Dneminde Trkiyenin Orta Dou Politikas (1923-1938) iinde Irak Dosyas (der.) A. Ahmetbeyolu ve dierleri, C.II, (stanbul, 2003), ss.3-8. 2 Foreign Office Handbook, Mays 1919, FO 373/5, s.15. 3 Mustafa Stk Bilgin, Trk ve ngiliz Belgelerine gre Osmanl Devletinin I. Dnya Sava Srasnda Ermenilere Kar Takip Ettii Siyaset, (1914-1918), Ermeni Aratrmalar, Sa.10, Yaz 2003, s.60.

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

Bursaya tamasyla Ermeniler de bu ehre gelmilerdi. Ermeni topluluu bu tarihlerden sonra stanbulun fethine kadar geen sre iinde byk oranda Osmanl hakimiyetine girmiti. stanbulun fethinde Trkleri kendilerine yakn gren Ermenilerin yardm etmelerinin de etkisiyle Osmanl-Ermeni ilikileri fetihten sonra daha da yaknlamt. Bu tarihten sonra Osmanl ynetimi Ermenileri Millet-i Sadka (gvenilir millet) olarak grmt ve bu bak as 19. yzyln ortalarna kadar devam edecekti. Fetihten sonra Sultan Fatih bir ferman ile 1461 ylnda stanbulda bir Ermeni Patrikhanesi kurdurmu ve Ermeni Cemaatinin dini lideri Hovakimi Bursadan stanbula getirterek patrikhanenin bana geirmitir. Dolaysyla stanbul Ermenileri patrikhanelerinin kurulmasn 4 Sultan Muhammed Fatihe borludurlar . Fatih Sultan Mehmet devrinde Osmanl hakimiyeti altndaki eitli topluluklar etnik kkenlerine baklmakszn sahip olduklar dini zelliklere gre gruplandrlm ve Millet Sistemi denilen bir yap oluturulmutu. Ermeniler de bu sistem iinde kendilerine geni dini ve kltrel haklar tannarak Gregoryan Millet olarak tannmt. Her milletin banda cemaatlerin setii ve Osmanl otoritesinin bir beratla onaylad Millet-ba bulunmutur. Osmanl hukuku Millet-bana dokunulmazlk derecesinde haklar vermi ve ok ar bir su ilenmedike bunlara dokunulmamtr. Millet bana, banda bulunduu topluluun mallarn idare etme, dini ilerini yrtme, ve cemaatinden vergi toplama gibi yetkiler verilmiti. Millet-bana ayrca cemaatiyle ilgili evlenme, boanma ve miras konularnda ortaya kan meseleleri zme yetkisi de 5 tannmt . Szn ettiimiz cemaat liderleri, cemaatleriyle ilgili btn ilerden dolay devlete kar sorumlu olup devletle kendi gruplar arasnda araclk grevi grmlerdi. Bununla beraber, herhangi bir cemaat mensubunun bal olduu dini liderle ilgili ya da daha alt seviyedeki ruhanilerle ilgili ikayetlerinin olmas durumunda devlete bavurmas mmkn olmaktayd. Bundan baka her cemaat ihtiyac olan din, eitim, gvenlik, ve salk gibi ihtiyalarn gidermek iin vakf, hastane ve eitim kurumlar kurma ve idare etme hakkna serbeste sahip olmular 6 ve dini liderler bu kurumlarn ynetiminde geni yetkiler elde etmilerdi . Ancak, Fransz ihtilalinden sonra yaylmaya balayan milliyetilik fikirleri Osmanl mparatorluu gibi ok uluslu devletleri sarsamaya balamt. Osmanl Devletindeki mevcut millet sistemi yaps ortaya kan bu yeni probleme cevap
Mustafa Stk Bilgin, Attitudes of the Great Powers towards the Otoman Armenians up to the Outbreak of the First World War, Review of Armenian Studies, Vol.1, No.4, 2003, s.38. 5 Foreign Office Handbook, May 1919, FO 373/5, s.16; Salahi Ramazan Sonyel, The Otoman Armenians: Victims of Great Power Diplomacy (London: Rstem & Brother, 1987), ss. 10-11, 16-18. 6 brahim Kaya, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutlar: Ulusal ve Uluslararas iinde Ermeni Sorunu El Kitab (der.) mer E Ltem ve dierleri, (Ankara, 2003), s.76.
4

MUSTAFA SITKI BLGN

verememekteydi. Bamszlk peinde komaya balayan bu farkl milletler ya yeni bir btnleyici ve toparlayc bir st kimlikte kaynatrlacak ya da iinde bulunduklar imparatorluklar paralayacakt. Osmanl Devleti, bu yeni ihtiyaca cevap vermekte ok gecikmedi. 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Ferman ile devletin Mslman olan ve olmayan tm halklarnn can, mal, rz emniyetini koruyaca kabul edildi. Bu ferman ile ayrca gayri Mslimlere sancak ve eyalet meclislerinde Mslmanlarla birlikte ye olma hakk saland. 1856 ylnda ilan edilen Islahat Ferman ile Osmanl Devleti snrlar iersindeki Gayri Mslimlerin (Zmmilerin) hak ve hukuku slah edilmekle kalnmam kendilerine salanan haklar daha da geniletilmiti. Buna gre bir mezhebe bal gayri-Mslimlerin saylarna baklmakszn ibadetlerini yapmalar konusunda her trl kolaylk salanacakt. Kimse ibadetlerini yerine getirirken engellenmeyecek ya da ibadet yapmak iin zorlanamayacakt. Patrik mr boyu grevde kalrken sadece kendisine bal olan cemaatin dini otoritesi olarak kalacak ancak dnyevi ilere ait vazifeleri karma yelerden oluan meclisler yelerine devredilecekti. Mslman olan ve olmayan uyruklar arasnda vergi eitlii salanacak ve gayri Mslimler de askere alnacakt. Bundan baka zmmiler (Mslman lke snrlar iersinde yaayan gayri-Mslimler) devlet memuriyetlerine ve askeri okullara girebileceklerdi. lan edilen bu yeni ferman hkmleri erevesinde 1862 ile 1865 yllar arasnda karlan yeni nizannameler 7 ile millet sistemi yeniden dzenlenmitir . 1860 ylnda ilan edilen Ermeni Gregoryan Milleti nizannamesinden iki yl sonra ermeni Milli Meclisi kurulmu ve 1863te Osmanl Hkmeti bunu onaylamtr. Buna gre Ermeni Cemaatini 140 kiiden oluan bir genel meclis ynetecekti. Bu genel meclis stanbul ve Kuds Patrikleri ile 20 kiiden oluacak laik meclis ile 14 kiilik ruhani meclis yelerini seecekti. Patrik meclis bakanl grevini yrtp genel meclise kar sorumlu olurken ayn zamanda hkmet ile cemaati arasndaki iletiim grevini devam ettirecekti. Dini meclis dini eitim ve dini ilerden sorumlu iken laik meclis, eitim, bte, adalet gibi dnyevi ilerden 8 sorumlu olacakt . Fakat, bu yeni dzenlemeler hukukun stnl noktasnda Osmanl toplumuna baz yeni mhim deerler kazandrdysa da d glerin Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmelerine byk bir zemin hazrlamtr. Zira, bu dzenlemelerden 15 sene sonra vaki olacak Osmanl-Rus savann sebebi olarak Moskova szde zulme urayan Hristiyanlar kurtarmay bahane olarak gstermiti. Bu dzenlemeler, gayri Mslim topluluklar ve zellikle de Ermeniler
Gl Akylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin Hukuki Stats, Ermeni Aratrmalar I. Trkiye Kongresi, C.2, (Ankara: ASAM Ermeni Aratrmalar Enst., 2033), ss.171-188; Kaya, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutlar, s.77. 8 Foreign Office Handbook, Mays 1919, FO 373/5, s.16.
7

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

iin Osmanl Devleti ile btnletirme salamaktan ziyade kkrtc olmu ve yabanc etkilerin tesiriyle de Ermeniler arasnda bamszlk ve devlete isyan 9 dnceleri hzla artmaya balamtr . Osmanl Devletinin birlik ve btnln salama noktasnda yukarda bahsi geen fermanlarn yetersiz kaldn gren Osmanl ynetimi 1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasi ile siyasi birlik noktasnda alan gedii kapamaya almtr. Bu da aznlklara yeni tavizlerin verilmesi demekti. Islahat Fermannn salad hak ve hrriyetlerin yeterli olmadn dnen ve I. Merutiyetin ilannda byk rolleri olan Yeni Osmanllar, Mslim ve gayri Mslim uyruklar hrriyet, vatanseverlik, hak ve adalet kavramlar erevesinde Osmanl Milleti ats altnda birletirmek istemilerdi. 1876 Anayasasnn 8. maddesinde yer alan Osmanl tabiiyetinde bulunan herkes hangi din ve mezhepten olursa olsun istisnasz Osmanl tabir olunur metni tebaadan vatandala geii ifade etmekteydi. Bir baka deyile nce Osmanl vatandal n plana geecek ve vatandalarn u ya da bu dinden olmalar ikinci derecede nemli olacakt. Yine ayn Anayasann 17, 18 ve 19 uncu maddeleri kanun nnde eitlie byk vurgu 10 yapmaktayd . Ancak, Osmanl aydnlarnn fark edemedikleri mhim bir husus getirilen bu yeniliklerin Osmanl toplumuna uygulanabilip uygulanamayaca ya da bunun zamanlamasnn doru olup olmad hususu idi. Bir baka deyile toplum bu deiim ve gelimelere hazr m idi ya da eer hazr ise ne kadar hazrd. Birok yerli ve yabanc d politika uzmannn tasdik ettii zere d siyasette byk bir maharet sahibi olan Sultan II. Abdlhamit Kanun-i Esasinin ilannn Osmanl iin 11 douraca tehlikeler konusunda unlar ifade etmiti:
Kanun-i Esasi, nfusunun yars airet halinde olan bir lke iin ok ileri bir modeldir. kinci sebep, Osmanl Devletinin ekonomik olarak iflas etmesi sebebiyle parlamento ana fonksiyonu olan bte ile ilgili grevini yerine getiremeyecekti., nc sebep ise Kanun-i Esasi getirdii hkmler itibariyle etnik anlamazlklarn tohumlarn ekecek, etnik kavgalara sebep olacak belki de Osmanl Devletinin yklna sebep olacaktr.

Bu erevede Alman imparatoru Eyll 1906 tarihinde ngilterenin Berlin Bykelisi ile yapt grmede Abdlhamit ynetiminin aznlklar iin

Bilgin, Attitudes of the Great Powers, ss.38-45. Akylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin, s.186. 11 Foreign Office Handbook, Kasm 1918, FO 373/3/6, s. 50. ngiliz belgeleri ve Dileri yetkililerinin sarahatle belirttikleri gibi II. Abdlhamit gayet baarl bir d politika takip etmiti. Ayrca bkz., Sir Harry Luke, The Old Turkey & the New: From Byzantium to Ankara (London: Geoffrey Bles, 1955), ss.126-145.
10

MUSTAFA SITKI BLGN

yaplacak reformlar konusunda sktrlmamas gerektiini u ekilde beyan 12 etmiti: Hi phe yok ki Sultan lrse Osmanl Devletinin dalmas byk oranda ihtimal dahilindedir. Byk devletlerin Makedonyadaki reform paketini ileri srerek Sultann otoritesini sarsmalar bir hatadr. Makedonya gibi siyasi olarak ok kark bir yerde tm blgenin selameti bakmndan Sultann otoritesinin artmasna yardmc olmak doru bir hareket olacaktr. kinci Merutiyetin 1908 ylnda ilan edilmesi ve Abdlhamitin bir yl sonra tahttan indirilip Osmanl devlet ynetimine ttihat ve Terakki Partisinin hakim olmas, aydnlarn arzu ettii Osmanl Birliini salamaya yetmediinden baka yeni ynetimin att yeni admlar II. Abdlhamitin pek byk bir vukufiyet ve basiretle 30 yl ncesinden grd gibi elde kalan klm Osmanl Devletinin dalmasna neden olmutu. Ermenilere tannan bir sr yeni haklara (btn Ermeni mahkumlarn salverilmesi ve Ermenilere silah tama serbestlii verilmesi gibi) ramen ynetimde bulunan ttihat Ve Terakki Partisi ile Ermenilerin uzlamalar geici olmu ve ok gemeden Ermeniler isyan hareket ve tertiplerine girimilerdi. Ermenileri daha sonra kendileri de Mslman olan Arnavutlar takip etmi ve bu da Osmanlclk fikrine son lmcl darbeyi vurmutu. Ermenilere verilen bunca haklara ramen bundan ne Ermeni toplumu ne de d gler tatmin olmulard. ngiltere, Rusya ve Fransa Mays 1913 ylnda uyguladklar youn basklar neticesinde Osmanl Devletine douda Ermenilere slahat yapma projesini tekrar kabul ettirmilerdi. Bu yeni proje Ermeniler iin nce federasyon sonra da bamszlk kaps aacak hkmler iermekteydi. Ancak az bir zaman sonra patlak veren I. Dnya Sava bu feci projenin uygulanmaya konmasn 13 engellemiti .

II. Lozanda Ermeni Meselesinin Halli ve Trkiye Ermenilerine Tannan Hukuki Stat 1918 ylnda Mondros Antlamasnn imzalanmasyla Osmanl Devleti fiilen sona ermiti. tilaf devletlerinin de tevik ve destekleriyle Osmanl Devleti iinde asrlarca bar iinde yaam ve onun her trl nimetlerinden faydalanm olan Ermeni, Rum ve Yahudi gibi aznlk gruplar son Trk mparatorluunun iine dt bu en skk durumdan faydalanma dncesi ile ihanetlerini ortaya koymakta gecikmemilerdi. Ermeniler de sava ncesi ve sava esnas

Bkz., Sir F. Lascelles to Sir Edward Grey, 24 Eyll 1906, British Documents On the Origins of the War, 1898-1914: The Testing of the Entente, 1904-1906, C.3, G.P.Gooch and Harold Temperley (eds.), (Bundan byle Gooch & Temperley olarak ksaltlacaktr), (Londra, 1928), s.391. 13 Bilgin, Trk ve ngiliz Belgelerine Gre, ss.69-70. Belleten C. LXIX, 18

12

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

dnemlerinde olduu gibi sava sonras dnemde de Trk yurdunu paralamak iin harekete gemilerdi. tilaf devletleri 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan Sevr Antlamas ile Ermenilere Osmanl snrlar iersinde bir devlet kurma hakk vermilerdi. Antlamann 88, 89, 90 ve 91inci maddelerine gre Douda Van, Mu, Bitlis ve 14 Erzincandan balayp Trabzona kadar uzanan blge Ermenilere tahsis edilmiti . Ancak, bu projenin uygulanabilir bir yan yoktu. Bahsi geen ehirlerin hibirinde ounluu oluturamayan Ermeniler blgede nasl devlet kuracakt. ngiliz belgelerinin de aka ortaya koyduu gibi Mslman nfusun youn olduu bu blgelerde Ermenilerin dardan yardm almakszn bir devlet kurmalar mmkn 15 deildir. Ankara Hkmetinin Sevr Antlamasn tanmamas sebebiyle Ermenilerin kendilerine tahsis edilen yukarda bahsi geen yerleri almak iin taarruza gemeleri zerine Kazm Karabekir Paa kumandasndaki Trk gleri ile Ermeni kuvvetleri arasnda etin atmalar meydana geldi. Eyll aynn sonunda kar saldrya geen Dounun Fatihi Karabekir Paa, 1918 ylnda Erivanda kurulmu olan Ermenistan devletinin ordusunu ar yenilgiye uratarak Sarkam, Kars ve Gmr ehirlerini kurtarmt. 2 Aralk 1920de yaplan Gmr antlamas ile Ermenistan Misak- Millinin dou snrlarn tandktan baka Sevr 16 Antlamasnn da geersiz olduunu ilan etmiti . Bu dnemde Ermenilerin Trk Milli gleri ile atmaya girdii bir dier cephe ise gney blgesi idi. Gneyde, Franszlarn destek ve kkrtmalar ile harekete geen Ermeniler blge halknn kahramanca mcadelesi neticesinde Fransz askerlerinin yenilmeleri zerine blgeyi terk etmiler ve sonuta imzalanana Ankara antlamas ile blge Fransz ve onlarn ibirlikileri olan Ermeni igalinden kurtarlmtr. Ermenilerin son bir umut dura ise tilaf Devletleri ile yeni Trk devletinin son kozlarn paylaaca Lozan Bar Konferans olmutur. eitli Ermeni temsilci ve partileri tilaf Devletlerinin kendilerine sz vermelerine de gvenerek amalarn gerekletirmek mit ve 17 emeliyle svirenin Lozan ehrine akn etmilerdi . Aharonyan, Alexander Hadisyan, Deredunkyan ve Genel Sekreter Leon Paalyandan oluan bir delegasyon Ermeni davasn savunmak iin Lozana gitmiti. Bu Heyet Lozan grmelerine katlmak ve Dou Anadoluda bir yurt
Reha Parla, Belgelerle Trkiye Cumhuriyetinin Uluslar aras Temelleri, Lozan, Montr: Trkiyenin Komularyla mzalad Balca Belgeler (Lefkoe, 1985), ss. 314-315. 15 Foreign Office Report on Armenia and the Caucasus, Eyll 1920, FO 371/4957; Report by Horace Rumbold on Armenian National Home, 16 June 1923, FO 371/9110. 16 Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi (stanbul, 1982), ss.226-228. 17 Mustafa Stk Bilgin, Soviet-Armenian Collaboration Against Turkey in the Post-Second World War Period, (1945-47), Review of Armenian Studies, C.II, No.5, 2003, ss.28-29.
14

MUSTAFA SITKI BLGN

kurmak iin ngiliz ve Fransz ve Amerikallarn yardmlarn beklemekteydi. Ayrca dnyadaki tm Ermeni rgtleri byk bir propaganda kampanyas balatmlard. Ancak, her ne kadar ad geen devletlerin marifetleriyle Konferansn alt komisyonuna gayri resmi olarak katlmay baarsalar ve tilaf Devletlerinin zellikle de ngilterenin yardmlarn elde etiyseler de Trk Heyetinin kararl ve taviz vermez tutumu karsnda Ermenilerin planlar bozulmutur. Lozan Konferansnda aznlklar konusu ilk defa 12 Aralk 1922 tarihinde ngiliz Dileri Bakan Lord Curzonun bakanln yapt bir grmede ele alnmt. ngiliz Hkmeti konferans esnasnda konuyla ilgili Ermeni Delegelerinin de grlerini alarak Konferansta alaca siyasi tavr belirlemiti. Aneurin Williams bakanlndaki ngiliz-Ermeni Komitesi Lozandaki ngiliz temsilcilerine gnderdikleri yazda Ermenilerin tilaf Devletleri iin byk hizmette bulunduklarndan ve byk fedakarlklar yaptklarndan bahsettikten sonra bu devletlerin Ermenilere bamsz bir yurt salamak iin birok vaatlerde bulunduklarn belirtmitir. Ayn yazda Erivandaki Ermenistan Cumhuriyetinde 1 milyon Ermeni nfusundan baka 400 bin kadar Trkiyeden gen Ermeni mltecilerin bulunduunu ve stanbul dahil mevcut TBMM Hkmeti snrlar iersinde 1 milyon gayri-Mslim aznln bulunduunu ve bunlarn yok edilme 18 tehlikesiyle ba baa kaldklarn ifade edilmekteydi . Ayn yazda, yukarda bahsedilen sebep dolaysyla Konferansa katlan Avrupa temsilcilerine aznlklarn korunmas konusunda byk sorumluluklarn dt belirtilmiti. Bu sebeple gerek zmn eitli etnik ve dini gruplara uygun toprak paralar verilerek ve bunlara her trl dini, kltrel ve milli haklarnn verilerek ve de Ermenilere bir milli yurt salanarak mmkn olaca belirtilmekteydi. Yine ayn yazda Trkiye snrlar iersindeki stanbul dahil dier blgelerdeki Mslman olmayan aznlklarn haklarnn kanunlarla garanti altna alnmas gerektii ve bunun da Milletler Cemiyeti denetiminde yaplmas 19 gerektii ifade edilmiti . Bu artlar altnda Lord Curzon 12 Aralk 1922de yapt konumada Trkiyede aznlk haklarnn bulunmadna ve son drt ay iinde 600 bin ile 900 bin arasnda bir Hristiyan nfusunun Trkiyeden snr d edildiine vurgu yapmt. Curzon, bundan baka, Anadoluda Ermenilerden baka Rumlarn ve Nesturilerin ve Yahudi topluluklarnn da byk skntlara maruz kaldklarn ve bunlardan ounun Trkiyeden kap dar edildiklerini ifade etmiti. Konumasnn orta ve sonlarna doru Ermeni meselesi zerine younlaan Curzon sonunda azndaki baklay kararak btn dnyadaki Ermeni kurulularnn kendisine mracaat etmelerine binaen kendisinin ve mttefik
18 19

British Armenian Committee to British Delegation at Lausanne, December 1922, FO 839/12. Ayn belge.

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

lkelerin Anadoluda bir Ermeni yurdu National Home for the Armenians 20 kurulmasnn gereine inandklarn ifade etmiti . smet Paa yaklak iki saat sren cevabi konumasnda tarihte Fatih Sultan Mehmet devrinden bu yana Trklerin aznlklara ve zellikle de Ermenilere gsterdii hsn niyetlerini ve bunlara verilen geni hak ve hrriyetleri detaylca anlattktan sonra bu topluluklarn son yzylda zellikle de yabanc glerin kkrtmalaryla bu hak ve hrriyetleri ktye kullandklarndan ve Osmanl mparatorluunu paralanmaya kadar gtrdklerinden sitayile bahsederek konumasna devam etmiti. smet Paa konumasnn sonunda ise aznlk sorunu konusunda Trkiyenin ok hassas davranacan ve bu konuyu d glerin istismar etmesine asla frsat tanmayacan belirttikten sonra aznlk sorununun mbadele yolu ile halledilmesi gerektiini aklamt. Bu ifadeleri Amerikan dilerine rapor eden ve ayn zamanda da stanbuldaki Amerikan Yksek Komiseri olan Amiral Bristol yapt yorumda Tarihin smet Paann yapt yorumlar pheye mahal vermeyecek bir ekilde doruladn beyan etmekten 21 kanmamt . smet Paann konumasndan sonra sz alan Curzon, Paann sadece tarihi olaylara deinerek mevcut durumla ilgili hibir eye deinmediini belirttikten sonra Trklere ok faydalar dokunmu olan Ermenilerin sulanmalarnn mantn anlayamadn ifade etmiti. Curzon, daha sonra, smet Paann ifadelerinden anlald zere Trkiyenin Milletler Cemiyetinin aznlk haklar konusunda garantr olarak devreye girmesini istememesine ve bu kuruluun nemini anlamamasna hayret ettiini ve aznlk haklaryla ilgili konuda hibir eyden bahsedilmemesinin kendisini hayal krklna urattn ve eer konferansn mevcut tutanaklarnn aklanmas halinde konferans dikkatle izleyen dnya kamuoyunda ok byk tepkilere sebep olacan belirterek Trk Heyetine 22 kar olan tavrn sertletirmeye balamtr . Ertesi gn tekrar balayan grmelerde sz alan smet Paa aznlklarn ve zellikle de Yunanllarn Bat Anadoludan ekilirken blgeyi feci bir ekilde yakp ykarak Trkleri madur etmelerine atfta bulunduktan sonra Anadoludaki Rum aznlklarn mbadele yolu ile halinin en doru yol olacan ifade etti. Ayrca, Ermenilerin isterlerse yerlerinde kalabileceklerinden ancak dardan gelecek Ermeni mltecilere izin verilmesi ya da Trkiye snrlar iersinde mevcut Ermenilere zel bir blge tahsis edilmesi durumunun Trkiyenin bamszlk
Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609; Seha L Meray, Lozan Bar Konferans: Tutanaklar-Belgeler, (stanbul: Yap Kredi Yay., 1993), ss.181-185. 21 Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609; Meray, Lozan Bar Konferans, ss.185-200. 22 Meray, Lozan Bar Konferans, ss.200-201.
20

10

MUSTAFA SITKI BLGN

ilkesiyle asla badamayacan ve dolaysyla da kabul edilemez olduunu belirtmitir. smet Paa, ayrca, aznlklara Avrupa tannm hak ve hukukun aynen tannacan ancak bunun dnda herhangi bir taviz verilemeyeceini ve 23 aznlklarn askerlikten muaf tutulamayacan izah etmitir . smet Paann konumasna karlk veren Curzonun tavrn Amiral Bristol 24 u ekilde rapor etmekteydi:
Lord Curzon, smet Paaya ok sert bir cevap vermeye niyetlenmiti. phesiz ki Curzonun cevabnda tehditler vard ve ii Konferans datmaya kadar gtrmeyi ima etmekteydi. Ancak, Curzondan aldm izlenim u idi ki sanki karsndaki aksi bir ocua ceza verecek bir retmen tavrn taknmakta idi. Ancak, bu arada smet Paa ve yanndaki Trk Delegelerine baktm sanki Konferansn dalmasn hi de umursamaz bir grnm vermekte idiler. Ayrca Curzonun bu ekilde sert tavr anladm kadar i politikaya ynelik bir siyasetti. Bu ayn zamanda diplomatik bir oyundu ve dnya kamuoyunu Trkiyeye kar kkrtmay hedeflemekteydi. Bylece eer Trk heyeti dier konularda ngilizlere taviz vermezlerse ve bunun sonucunda konferans dalrsa dnya kamuoyunun ok hassas olduu aznlk haklar konusunda anlama salanamad iin konferans dald propagandas yaplacakt ve Curzon da bu diplomatik oyunun meyvelerini toplayacakt.

Amiral Bristol, Curzonun bu taktiine kar smet Paaya lml bir yol izleme ve konuma yapma taktiinin verildiini raporunda ifade etmektedir. Aznlk haklar ile ilgili olarak 14 Aralk 1922de yaplan nc oturumda ilk olarak sz alan smet Paa, Lord Curzonun Ermeniler ile ilgili baz hakikatleri yanl aksettirdiini ifade ederek o dnemki Avrupa kaynaklarndan rnekler vererek tarihte Trk lkesi snrlar iersinde en fazla 1,5 milyon Ermeninin bulunduunu ve bu saynn hibir zaman 3 milyonu bulmadn belirtmiti. Ayrca, gneyden kaan Ermenilerin Fransz askerleri ekildikten sonra Ermeni rgtlerinin zorlamasyla g ettiklerini ve Trklerin kalmalar iin yapt teebbslerin sonusuz kaldn ifade etmiti. Bununla beraber, smet Paa, Lord Curzonun diledii gibi ve onun verdii rnee uyarak gemii bir yana brakmak istemektedir; nk smet Paa da ileriye yrmek ve bara erimek 25 arzusundadr. diyerek Curzona lml sinyaller vermiti . smet Paa konumasnda, tekrar Trkiyenin Ermenilere verilecek bir topra olmadn belirttiyse de daha nce taknd yumuak uslbu srdrmeyi tercih

Meray, Lozan Bar Konferans, ss.210-213. Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, (13 Aralk Tartmalarnn zeti), 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609. 25 Meray, Lozan Bar Konferans, ss.220-221.
24

23

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

11

emiti. Amiral Bristol raporunda smet Paann gittike artarak devam eden lml 26 tavrn u ekilde aklamaktayd:
smet Paann en nemli aklamas bar salandktan sonra Trkiyenin Milletler Cemiyetine katlma niyetinde olduunu aklamas idi. smet Paa konumasnda Lord Curzonun ele ald konulara temas etmi ve bu konulara kar olduka uzlamac bir tavr sergilemiti. Ancak durum byle olmasna ramen smet Paa ve Trk Heyeti aznlk haklar konusunda daha nce takip ettikleri tutumda hibir deiiklik yapmamlard (ancak kullandklar uslp yumuamt). Curzon ise cevabi konumasnda Trk Heyetinin tavrn deitirmesinden ve zellikle de Trkiyenin Milletler Cemiyetine katlmay dnmesinden dolay smet Paay tebrik etmiti.

Trk Heyetinin yukarda bahsedildii zere lml bir tavr gstermesini frsat bilen ngiliz Heyeti temsilcilerinden Sir Horace Rumbold 6 Ocak 1923te grmelerin devam ettii bir alt komisyon toplantsnda aka Trk devleti snrlar iinde Ermenilere toprak verilmesini talep etmekten ekinmemiti. Rumbold bu sorun, byk savan sonularndan biri olarak, Ermeni soyundan halklarn, diledikleri gibi, Kk Asyann bir kesinde yerleebilmelerinin salanmas olacan uzun sre ummu olan ngiliz kamu oyunun byk bir blmn ilgilendirmektedir gibi ifadeler sarf ederek bu konuda ok ciddi olduunu ortaya koymaya almt. Rumbold ayrca Ermeniler iin yapt 27 taleplerin benzerini Sryani-Keldaniler iin de istemekten ekinmemiti . Trk temsil heyetinden Rza Nur bu konumalardan sonra ve baz aznlk temsilcilerinin komisyona itirak edeceklerini rendikten sonra Fransz temsilcisinin yerine sz isteyerek u cevab vermiti: Mttefik devletlerin bu eit konumalar ancak Ermenileri kkrtmaya yarayacaktr ve mevcut ortada bulunan sorunlardan da bu devletler sorumludur diyerek komisyonu terk etmi ve batl diplomatlarn alk olmad bu durum onlar zerinde bir ok etkisi yapmt. smet Paann giderek yumuak bir tavr almasyla insiyatifi kaybeden Trk Heyeti Rza Nurun bu kesin ve kararl tavryla tekrar arlkl bir konuma gelmiti. Zira, bundan sonra gerek ngiliz ve gerekse de Amerikan, Fransz ve dier temsilciler Trk Heyetinin ciddiyetini ancak Rza Nurun protestosuyla 28 kavrayabilmiler ve bundan sonra bu konuda srarc olmaktan vaz gemilerdi .

Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, (14 Aralk Tartmalarnn zeti), 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609. 27 American Mission, Lausanne to Secretary of State, Washington DC, 6 January 1923, (Sixteenth meeting sub-commission on minorities) Belge no. 86700/1602; Meray, Lozan Bar Konferans, ss.278-279. 28 American Mission, Lausanne to Secretary of State, Washington DC, 6 January 1923, (Sixteenth meeting sub-commission on minorities) Belge no. 86700/1602.

26

11

12

MUSTAFA SITKI BLGN

Bylece, bu konu Lozan antlamasnn hazrlk metnine bile alnmadan Konferansn gndeminden drlm oldu. 9 Ocak 1923te yaplan ve son kez Ermeni yurdu meselesinin tartld st Komisyon toplantsnda smet Paa, dier devlet yelerinin uzlama belirtileri gstermelerine teekkr ettikten sonra Avrupa devletlerinin aznlklarla ilgili tatbik ettikleri hkmleri Trk Hkmetinin mahalli ihtiyalar da gz nne alarak kabul edeceini belirtmitir. smet Paa, birok noktann zldn ifade ettikten sonra iki temel konunun anlamazlk konusu tekil ettiini syledi. Bu iki konudan birisi Mslman olmayan aznlklarn askerlik hizmetinden muaf tutulmas iken bir dieri de genel af konusu idi. smet Paa Horace Rumboldun bahsettii konulara temas ederek Trk Hkmetinin hibir aznlk iin zel bir yurt ve stat uygulamayacan ve byle bir durumun ancak Trkiyenin paralanmas iin kullanlacan ifade etmiti. Trk Hkmeti aznlklar 29 konusunda aada belirtilen maddeleri kabul ettiini beyan etmiti:
Trk Temsilci Heyeti Mslman olmayan aznlklarn, Mslmanlara tannm yurttalk haklaryla siyasal haklardan yaralanmalarn, Trkiyede oturan herkesin kanun nnde, din ayrm gzetilmeksizin, eit olmasn, btn Trk yurttalar iin, zel ya da ticaret ilikilerinde olduu gibi, din, basn konularnda ve ak toplantlarda istedikleri dilleri serbeste kullanmalarn garanti etmei kabul etmektedir. Trkeden baka bir dil kullanan Trk uyruklar mahkemeler nnde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri bakmndan, uygun den kolaylklardan yararlanacaktr. Hayr ileri ve din kurumlaryla sosyal kurumlar, okullar ve teki eitim ve retim kurumlar bakmndan, Mslman olmayan aznlklar, btn Trk yurttalaryla ayn haklara sahip olacaklar.

Bylece Ermeni sorunu aznlk haklar konusu erevesi iinde, ayrca Ermeni Haklar diye bir zel aznlk ismi zikredilmeden Lozan Konferansnda halledilmi oldu. smet Paann dile getirdii anlamazlk konusu olan iki nokta daha sonra yaplan grmeler sonucunda zme balanmt. Yaplan grmeler neticesinde, tilaf Devletleri temsilcileri aznlklar iin istenen askerlik muafiyeti artndan, genel affn geniletilmesi karlnda vazgeecekti. Fakat, yars yurtdnda bulunan 150 Trk bu af kapsamnn dnda tutulacakt. Amerikan raporunun verdii bilgiye gre, alt komisyon bakan olan ve talyan delegesi olan Montognaya gre, Curzon, Yakn Douda ngilizlere yardm olan tm Mslim, gayri Mslim ahslarn genel aftan faydalanmasn istemekte ve bunda srar

29

Meray, Lozan Bar Konferans, ss.300-301.

LOZAN KONFERANSINDA ERMEN MESELES

13

etmekteydi. Montagna Curzonun bu durumunu keyfi, bencil ve talihsizlik olarak 30 ifade etmiti . Lozanda aznlklara salanan haklar erevesinde yeni bir hukuki statye kavuan Trk Ermenileri 1927 ylna kadar Patriklerini seememilerdi. Mulu I. Mesrob 80inci Patrik olarak Ermeni Kilisesinin bana geti. Ancak yeni Patriin Osmanlda olduu gibi geni idari ve siyasi yetkileri yoktu. Lozan antlamas gereince sadece Trk Ermeni Cemaatinin dini ilerinden sorumlu idi. 1926 ylnda yeni medeni kanun kabul edilince evlilik ve miras ileriyle ilgili Lozanda tespit edilmi olan baz aznlk haklar yeni kabul edilen hukukla deitirilmi oldu. Bylece, I. Cihan Harbi neticesinde bozulan Trk-Ermeni ilikileri yeni dzenlemeler sonucunda normalleme srecine girmi oldu.

SONU Mevcut incelemeden de anlald gibi aznlk haklar konusu Trkiyenin Lozanda karlat en zor ve hayati konulardan bir olmutu. Zira, konferansa katlan her drt byk devlet, aznlk haklar erevesinde Trkiyenin dou veya gney blgesinde bir Ermeni yurdu kurulmas amacyla hareket etmekteydi. Hatta Curzon konferansn toplanmasnn en temel amalarndan birinin de bu sorunun halledilmesi olduunu konumasnda aklamaktan ekinmemiti. Bu erevede zellikle, ngiltere, Fransa ve ABD konferansta bir takm ruhu iersinde birlikte 31 hareket etmeye karar vermilerdi . Konferans sresince, zellikle ngiliz ve Franszlar ekonomik ve siyasi hak ve menfaat elde etmek peinde koarken Amerikallar ise, daha ok mlteci sorunlar, aznlk haklar gibi insani meselelerle ilgili olduklarn ifade etmilerdi. Trkiye konferanstan nceki dnemde Amerikallar ile dirsek temasna geip dier devletlere kar ikili ibirlii yapmay dndyse de konferans srasnda Amerikallarn aznlk haklar zerinde ok fazla durmalar, misyonerlerin ve Amerikan basnnn yapt Trk aleyhtar propagandalar Trkler ile Amerikallar arasnda olumu olan gveni sarsmaya yetmiti. Genelde ngiltere, Amerika ve bunlarn mttefiki devletler arasnda Trkiyeye kar izlenecek stratejide anlamaya varlm ise de takip edilecek taktik konusunda farkllklar mevcuttu. Tm mttefiklerin ortak gr birlikte hareket edip Trkiyeye aznlklar, kapitlasyonlar, boazlar ve dier konular hakknda isteklerini kabul ettirmekti. zellikle Lord Curzon, ngilterenin stanbul ve anakkale evresinde Trkiyeye kar manevra yapacak yeterli askeri gc
American Mission, Lausanne, to Secretary of State, Washington DC, (Strictly Confidential), 9 January 1923, belge no.86700/1602. 31 Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609.
30

13

14

MUSTAFA SITKI BLGN

olmad halde ve yeni askeri birliklerin gnderilmesine ngiliz kamuoyunun iddetle kar kmasna ramen, Trk heyetine kar blf yapmak suretiyle kaba gce dayanan bir diplomasi takip etmeyi planlamaktayd. Buna karlk Amiral Bristol ise, Trklere kar yumuak ve sabrl bir yol takip edilmesinden yana idi ve kaba gce dayanan diplomasinin ancak Trkleri daha ok uzlamazla iteceini, zira, Trklerin haklarn almak iin yeni bir savaa hazr olduklarn 32 buna karlk ngilterenin byle bir hazrl olmadn belirtmekteydi. Trk diplomasisini incelediimizde, yukarda bahsi geen devletlere kar tek bana diplomatik mcadele veren Trk Temsilci Heyeti balangta kararl bir tutum taknarak tilaf Devletleri temsilcilerinin hucm ve basklarn yavalatmak istemitir. Ancak, Lord Curzonun sert karlk vermesi heyet bakan olan smet Paay yumuatm ve bu uzlamac tavr kar devletlerin tekrar toparlanmalarna sebep olarak insiyatifin hasm tarafa gemesine sebep olmutur. Bunun zerine Trk Heyetindeki ikinci isim olan Dr. Rza Nurun tilaf Devletleri temsilcilerini ok sert biimde sulayarak toplanty protesto ederek terk etmesi bu temsilciler zerinde ok etkisi yapmt. Rza Nurun bu hareketi aznlklar konusundaki tartmalarda bir dnm noktas olmutur. Zira, bu sayede Trk Heyetinin ciddiyet ve kararlln anlayan hasm tarafn temsilcileri bundan sonra tekrar konuyu gndeme getirmeye cesaret edememiler ve neticede bu mesele Trk diplomasisinin zaferiyle sonulanmtr. Mevcut mesele ile ilgili smet Paann Trk diplomasisine yapt temel katk, Milletler Cemiyetini, ngilizlerin bunca srar ve basksna ramen, aznlk haklar konusunda denetleyici olarak Trkiyenin iilerine kartrmamas olmutur. Ancak, smet Paa ayn baary Musul-Kerkk meselesi konusunda salayamamtr. Bu durumdan iyi bir ders karan Lord Curzon Musul meselesinin Milletler Cemiyetine havale edilmesini salayarak sorunun ngiltere lehine zlmesini salamt. ngiliz belgelerinin hibir pheye mahal brakmadan ortaya koyduu, Mttefiklerin u anki durumda en ok zorlandklar konu Ermeni Yurdu konusunu Trklere kabul ettirmektir. Zira, Mttefiklerin Trkiyeyi buna zorlayacak fiziki gleri yoktur ve bu amacn ancak Milletler 33 Cemiyeti vastasyla gerekletirilme imkan vardr, gibi ngilterenin Trkiyeye isteklerini empoze edecei tek vasta Milletler Cemiyeti idi. Zira, ngiltere, alternatif bir metot olan askeri zm imkanndan yoksundu. Blgedeki mevcut ngiliz askeri gc muhtemel bir sava yeterli deildi. ngiltere, her ne kadar zamann byk devletlerinden biri idiyse de yeni bir sava gze almaya ne ngiliz kamuoyu ve ne de sivil ve askeri otoriteleri istekli deillerdi.

Mark L Bristol to the Secretary of State to Washington, 22 Aralk 1922, Belge no. 867.00/1609. 33 Minutes of the Fourth Meeting of Foreign Ministers at the Quai dOrsay, (Confidential), 24 March 1922, FO 371/7858

32