ERMENLERN KML VE BYK ERMENSTAN EFSANES (RUS VE ERMEN KAYNAKLARINA GRE) Great Armena Myth And Armenan Identty

Ccordng To Thers And Russan Hstorans Emin Arif (haliyev)*

zet imdiye kadar Trkiyede Ermenilerin kkenleri ve Byk Ermenistan dncesi hep Trk kaynaklar dorultusunda ele alnd. Bu almada objektif deerini korumak asndan genel olarak Rus ve Ermeni kaynaklarna istinat edildi. Acaba, konuya onlarn yaklamlar nasldr? Gerek Ermeni tarihi ve onlarn kimlikleri konusunda bu tarihiler ne dnmektedirler? Bu bakmdan almaya bilim adna farkl bir adan bakma amac gdlmtr. Gerekte Ermeni tarihi Ermeni tarihilerine gre de karanlk kalmaktadr. Bu nedenle Ermeniler bilimsellik asndan yanlgya dm ve tarihe kendi alarndan bakmlardr. Genellikle, Ermeniler kendi tarihlerini grdkleri gibi deil, grmek istedikleri gibi yazmlardr ki bu yaklam da bilim adna gerekleri yanstmyor. Bu almada Ermenilerin kimlii, onlarn Ruslar tarafndan Gney Kafkasyaya grtldkleri ve tarihte ilk devlet kurulular hakknda bilgiler yer almaktadr. Anahtar Kelimeler: Ermeniler, Rus, Kafkasya. Abstract Until now, the natives of Armenian an idea of Great Armenia embroidered only by Turkish welds. In this article, it has relied on the welds of Russian and Armenians to be more objective. I wonder about their impressions of this topic? Whats their thought about the right Armenian history and their identities? In the same corner it was aimed in this article to increase new scientific facts to the history. In fact the Armenian history even according to the Armenian historians is mystery. For this reason, Armenians comment mistakes in their scientific factual point of view and looked to the history from different side. Generally, Armenians didnt write their history as it was but as they wanted to be. So these dont reflect the real facts that indicate the real science. And in this text, according to Russian and Armenian historians, Armenians were migrated by Russian to the Southern Caucasians and the information about the establishment of their first state is engaged. Key Words: Armenians, Russian, Caucasians.

Azerbaycan Milli limler Akademisi, Nahvan Blmesi Kafkasya Tarihi Blm Bakan (Doktora: Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits)

Ermeni bilim adamlar Ermeni tarihini daha eskilere gtrmek isteseler de gerekte Ermeni toplumunun eski tarihi hakknda tam bir gr birlii mevcut deildir ve karanlk kalmaktadr. Ermeni bilim adam Agop Melik Agopyan, dier adyla yazm olduu Samvel adl eserinde Ermeni toplumunun tarihi hakknda unlar belirtmektedir: .Bizim tarihimizde halk tamamen unutulmutur. Biz Ermeni kylsnn nasl yaadn bilmiyoruz. Aalaryla hangi ilikide olduunu, ne yiyip ne itiini, ne tr elbise giydiini bilmiyoruz. Biz Ermeni sanatkarlarnn ne ile uratklarn, Ermeni tccarlarnn hangi lkelerle ticari ilikiler kurduklarn bile bilmiyoruz. Bizim tarihimiz btn bunlar hakknda susuyor bizim tarihimizde, hatta halkmzn en azametli gc olan kadnlarmz hakknda hibir bilgi yoktur1 Daha sonra o, Bylece, bizim kuru tarihimiz tarihiye ok az bilgi vermektedir. Bizim eski edebiyatmz kilise yazlarndan2 teye gidememitirBizim eski edebiyatta yaam tarzlarnn, adetlerin, geleneklerin, ailenin ve toplumsal ilikilerin tasviri yoktur,3 diye belirtiyor. Bu veya dier Ermeni tarihileri de rnein; Khorenli Moise, Toma Ardzrouni ve dierleri, kendi aralarnda Ermenilerin eski tarihi ve kkenleri konusunda fikir birlii iinde deillerdir. Bu da onlarn anayurtlarnn neresi olduunu tartmal klmaktadr. Baz tarihiler, Ermeni tarihini M.. 2350 ylna, Nuh Tufanna kadar dayandrarak Nuhun torununun torunu HAY ve HAYK ile baladn iddia etseler de bu iddialar bilim adna gerekleri yanstmamaktadr. Ayn zamanda, Ermenileri Urartulara, Trak-Frigya soyun, Gney Kafkasya rkna, Turan rkna, Hititlere vs. dayandran benzeri grleri de destekleyici hibir kanta rastlanmamaktadr. Bir dier deyile, bunlar tarafndan temsil edildiklerini Ermenicede bulduklar birka sz benzerliine dayanarak ileri srenler varsa da bu varsaym taraftar bulamamtr.4 Ermeni tarihindeki elikiye dikkat eken Paul Henzeye gre, Ermeni tarihinin incelenmesi kolay deildir. Bu tarih uzun, karmak, ksmen karanlk ve genellikle mnakaaldr. Ermeni tarihi hemen hemen tamamen Ermeniler tarafndan yazlmtr. nk kendi tarihini yazan kimse onu yceltmek ve onun tartmal notlarn objektif bir biimde incelemekten kanmak eilimindedir. Ermenilerde bu durum zellikle grlmektedir ve XX. yzyln ortalarndan itibaren iyice ortaya kmtr.5 Ermeniler, tarihlerini grdkleri gibi deil, grmek istedikleri gibi yazm ve bunun propagandasn yapmlardr. Kendi tarihlerini daha da eskilere gtrerek dnya medeniyetini, yazy, astrolojiyi, bakr ve demir madenciliini kendilerinin kefettiini ve dnyada insan hayatnn Sevan Gl6 kylarndan baladn iddia etmekte7 ve ayrca Hristiyanl ilk kabul eden topluluk olarak vnmektedirler.8 Hai-Tahd9 ideologlarndan olan ve ar milliyeti grleri ile tannan Ermeni yazar Zori Balayan,
Raffi, Samvel, s. 16. Kilise yazlarnn dier ad Evangeliyadr. 3 Raffi, Samvel, s. 15. 4 Ermeni tarihilerinin elien grleri iin bkz; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 12, 16; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, S. 22, 100, 101; A. Alper Gazigiray, Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, s. 12; Halil matin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler, Ermeni Olaylar. 5 Paul Henze, Ermeni iddetinin Kkenleri, s. 173-174. 6 Tarihi ad Gke Gl olan bu gl, Ermenilerce Sevan Gl olarak deitirilmitir. 7 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz: Kolbel eloveesstva na Teritorii stotorieskoy Armenii: http://www.azg. Am/RU/20020108/2002010817.shtm. 8 M. agniyan, Vajnoye Sobtiye storii, Literaturnaya Gazeta, 13 Eyll 1978. 9 Ermenilerin Davas veya ErmeniUlusal karlar anlamna gelir.
2 1

Ermenistann bakenti Erevann yaklak 2729 yl10 nce ina edildiini iddia etmektedir. Balayana gre Erivan Roma ve Babil kadar antik bir kenttir. O, Erivan toponimini aklamaya alarak yle bir iddia ileri srmektedir: Efsaneye gre, Nuh Peygamber Tufandan sonra ilk grd bir kara parasna Erevume, yani Gzkyor, diye barm ve bu kara parasnn ad Erevan olarak tarihe gemitir Balayan, ayn zamanda satr arasnda Nuh Peygamberin Ermeni olduunu da sylemektedir.11 Dr. Hanrich Pudor, Ermenilerin Hristiyan olmakla beraber Sami rkndan olduunu, en gze batan niteliklerinin burunlarnn kambur, kaln ve kaba olduunu; L. Sufer, Ermenilerin Yahudiler ile birlikte Hititlerden geldiini; W. S. Monroe, Ermenilerin rk bakmndan ranl, Beluc ve ingenelerle hsm olduklar, renklerinin beyazdan zeytin rengine kadar eitli, sakallarnn lepiska veya kestane renginde, gzlerinin iri siyah ve mavi, burunlarnn Yahudilerinki gibi belirli ekilde kntl olduu ve bu sebepten dolay kendilerine Hristiyan Yahudiler denildiini ne srmlerdir.12 Ermenilerin kim olduklarn ve nerede teekkl bulduklarn Ermeni bilim adam Manuk Abekyan u ekilde belirtmektedir: Ermeni halknn menei nedir, nasl ve ne zaman, nereden ve hangi yollardan buralara13gelmilerdir, Ermeni olmadan nce ve sonra hangi topluluklarla ilikide bulunmulardr, onlarn diline, etnik kkenlerine kimler nasl etki etmitir? Bizim elimizde bunlar kantlayan ak ve kesin bilgiler yoktur.14 Rus bilim adam V. L. Veliko, Ermenilerin tarihine ve meneine ait ok nemli bilgiler vermitir: Ermeniler kimlerdir? Onlarn asl menei konusu ok az aratrlmtr. Tarih onlarn Babil esareti devrinde ve Yerusalimin15 yklmasndan sonra Yahudilerin byk bir kitlesi ile kartn ispat ediyor. Antropolojik bakmdan onlarn byk bir ounluu brakisefaldir, yani balarnn eni uzunundan fazladr, ksakafaldr ve Shantrn, Erkertin, Pantyukovun ve dier bilim adamlarnn aratrmalarndan anlald gibi, bu cihetten da Yahudilerine, hatta Sirogildanilere, yani Asurilere daha ok benziyorlar. Prof. Dr. D. N. Anuin, Ermenilerin Ari kabilesi deil de, daha kesin olarak dil bakmndan Arilemi bir kabile olduuna dikkat ekiyor. Btn bunlarn yan sra kendilerini Ermeni zannedenlerin hi de hepsi asl Ermeni kkenine has deildir. Ermeni dergisi Mur, Ermenilerin dier halklar asimle etme baarlarndan bahsederek 1890l yllarn sonunda asimle edilmi ingenelerin Ermeniler arasnda ounluk tekil ettiini gsteriyordu. Kafkasya antropologu Dr. . . Pantyukov, byk Ermeni gruplar konusunda daha ilgin bir sonuca varmtr. O, Trkiyeden yar vahi gmenlerin Tiflise
Zori Balayan, 1984 tarihinde yaynlanan Oag adl kitabnda, Erivann gya 2702 yl nce ina edildiini iddia etmektedir. Kitabna gre, gnmz asndan deerlendirildiinde, Erivann inas 2721 yl ncesine dayanr. Gerekte ise Erivann asl ismi revan olup, 1509-1510 yllarnda ah smail Hatayi, veziri Revangulu Hana bu topraklarda kale ina etmeyi emretmiti. 7 yl iersinde Zengi nehrinin kysnda ina edilen kale Revan olarak adlandrlmt. Azerbaycan Trkesinde halk dilinde R harfi ile balayan adlarn nnde harfi kullanld iin Revan kalesinin ismi de sonralar revan olarak deiime uramtr. 11 Zori Balayan, Oag, Erivan, Sovetekan Grog Yaynevi, 1984, s. 30, akt: Hatem Cabbarl, Trkiyenin Ermenistandaki maj, Ermeni Aratrmalar Dergisi, s. 145. 12 Sadi Koca, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likiler, s. 42-43. 13 Yazar, buralar derken Kafkasyay kastediyor. 14 Manuk Abekyan, storiya Armyanskogo Literatura, s. 11. 15 imdiki Kuds.
10

geldikleri zaman frsattan yararlanarak baz Trk Ermenisinin antropolojik lsn almtr. Sonu itibaryla, onlarn byk bir ksmnn vcut niteliklerine gre asl Krtler olduklar kansna varlmtr16 Azerbaycan tarihilerinin Azerbaycanla ve bu blgeye gelen halklarla ilgili yapm olduklar aratrmalar, imdiki Azerbaycan blgesine ve onunla komu bulunan yerlere Hint-Avrupa halklarnn yaklak M.. 2. binin ortalarndan balayarak geldiklerini kantlamaktadr. Azerbaycann Trk yurduna dnmesine ilikin eitli tezlerin bulunmasna ramen baz bilim adamlar Azerbaycann tarihini, baz Trk kavimlerinin Azerbaycanda var olduklarn veya geldiklerini ok daha eski tarihlere gtrmektedirler. Baz tarihiler, Azerbaycanda Trklerin bir millet olarak oluumunu Seluklularn Azerbaycana geliine balamakta ve Trkln bu devirlerde hakim etnik unsura dntn belirtmektedirler.17 Baz tarihiler de Azerbaycan Trklnn tarihini ok daha eski tarihlere gtrmektedirler. Kaynaklarn vermi olduklar bilgilere istinat edelim; Baz ivi yazl kaynaklara gre, Mezopotamyann kuzeyinde , Azerbaycan ve Anadolu hudutlarnda ilk Trk boylarn izleri bulunmaktadr. Bunlardan biri, amtamhari metninin18 15. satrdr. Satrda M.. 2200 yllarnda Akad hkmdar Naramsin ile savaan 17 Kuzey hkmdar belirtmektedir. Tannm arkeolog Prof. Louis Delaperte, 1936 ylnda onlardan birinin adn Tourki kral lloushhoumail, Alman Prof. N. G. Gutenbock is 1938 ylnda Turki kral lu Nail eklinde okumutur. ada aratrmaclardan biri, bu Trki kraln kimlii sorusuna hakl olarak u yant vermitir: Aksi ispat edilmedike Trklerdir.19 Grc kaynaklar, M.. IV. Yzylda yaklak 2400 yl nce Kafkasyada Trk meneli boylarn mevcudiyetinden bahsetmektedir. Salnamede belirtiliyor: Buntrkler dier bir deyile, Turanllar Fars hkmdar Keyhsrevi kendi hudutlarndan kovup karmak iin Kaspi20Denizinden Kura21nehri boyunca yukarya yol alarak Mtshetaya 28.000 aile ile geldiler. Mtsheta Mamasahli ve btn Kartvellerin yani Grclerin msaadesi ile Farslara kar mcadelede onlara yardm edeceklerine dair vaatlerde bulunan Buntrkler Mtshetann batsndaki blgelere yerletirildiler22 Kartlis Tshovreba, Moktsevai Kartlisa ve dier kaynaklarda da Buntrkler hakknda bilgi verilmitir. Bu kaynaklarda Makedonyal skenderin seferinden, hatta Babil hkmdar Novohodnozorun Yerusalimi ykmasndan, yani M.. 586 ylndan nceki dnemlerde Buntrklerin Kartlide yaadklar belirtilmektedir. Kartlis Tshovrebada, Makedonyal skenderin Pers hkmdar III. Daran stne gittii zama, yolu zerinde Buntrklerle karlat ve savat da yer almaktadr. Grc bilim adam Leonti Mroveliye gre, Buntrkler Mtsheta
16 17

Vasili Lvovi Veliko, KAVKAZ. Russkoye Delo i Mejduplemennye Vopros, s. 65. Azerbaycann Trk Yurduna dnmesi iin bkz; Cevat Heyet, Azerbaycann Trklemesi ve Azerbaycan Trke sinin Teekkl, s. 5-20; Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, s. 429-447. 18 amtamhari metni, Irakta, Babilde, Msrda Tel el-Amarnada ve Trkiyede-Boazkyde bulunmaktadr. 19 Sleyman Aliyarl, Azerbaycan Tarihi, s. 164. 20 Hazar Denizi. 21 Kr Nehri. 22 Leonti Mroveli, Kartlis Tshovreba, s. 35.

yaknlarnda bir yer seerek oray ina ettiler, etrafna setler ektiler ve bu yer Serkibe olarak adlandrld. Bu kaynan nairi, S. Y. Takayvili de Buntrklerin Kafkasyann eski sakinleri olduu grndedir. O, buradaki Buntrklerle Trklerin ayn soydan olduunu, onlarn dier bir deyile, Turanl olduunu yazmt. Buntrkler iki sz birlemesinden olumaktadr: Bunni ve Trk. Buni eski Trk szlerinden biri olup, asl anlamna gelmektedir, yani Buntrkler asl Trkler.23 Azerbaycan ve imdiki Ermenistan arazisinin en eski sakinlerinden biri de, dillerinin Azerbaycan Trk dilinin kkne dayanmas phe brakmayan BulgarVenedler olmulardr. V. yzylda yaam Ermeni tarihisi Horenli Mousesin verdii bilgilere gre, daha M.. II. yzylda Bulgar soylar Kafkasyann eitli yrelerinde meskunlamlard. Mouses, bu blgeye gelmi olan Bulgar soylarnn liderinin Bahandur Bulgar Vened olduunu da belirtmitir. Bu soylar Onogurlar/On Ouzlar ve Haylandurlar olarak da tanmlyorlard. Bu soylarn Azerbaycanda mevcut olduklar eski zamanlardan kalma yer adlar ile toponomilerle ispat edilmektedir. Mesela, Azerbaycann Nahvan zerk Cumhuriyetine bal Ordubad blgesinde Venend, Zengezur blgesinde Venetli, Lerik blgesinde Venedi yaay yerleri, Lenkeranda Bulgaray, Fuzulide Yalavend, Papravend, Hocavend vs. Vendle biten bir takm yaay yerlerine Azerbaycann dier blgelerinde de rastlamak mmkndr.24 Bunun gibi dier Trk boylarnn da, rnein, Kengerler, Peenekler, Ablanlar, Savarlar ve dier boylarn daha eski dnemlerden Azerbaycanda yaadklarna dair yeterince kaynaklar vardr. Dier bir delil; arkeologlar Azerbaycanda M.. II. bin yln sonu, I. Bin yln balarna ait mezarlarda kaplumbaa tasvirini de ortaya karmlardr. Bu mezar talar ile Trklerin en eski abidelerinden biri olan Kltiinin mezar ta zerindeki kaplumbaa tasvirleri arasndaki benzerlik, M..ki devirlerde Azerbaycanda Trk kkenli boylarn mevcut olduuna dair esasl bir delildir. Arap dilli kaynaklara gelince; VIII-IX. Yzyllarda yaam Ebu Muhammed/ Abdl-melik bn Hiam,25 Kitabl-Tican f Mlk Himyer26 adl eserinde, beinci Arap Halifesi I. Muaviye (661-680) ile ada olan beyd bn eiryye el-Curimi Azerbaycan hakknda ok ilgin bir bilgi vermitir. El-Curimi, tarihi Ebu Muhammed bn Hiam gibi soy itibaryla Arap Himyer kabilesinin danmanlarndan olmutur. Akl ve bilgisiyle seildiinden Yemenden Mekkeye arlm ve Halife I. Muaviyenin danman olarak grevde bulunmutur. bn Hiamn ad geen kitab, aslnda el-Cruminin I. Muaviye ile aralarnda geen sohbetlerinden olumaktadr. Kitapta ilk Arap seferleri dneminde ordunun Azerbaycanda Trklerle karlamalar konusunda bilgiler yer almaktadr: Yemen Hkmdar Rai zamannda, onun ordu kumandan imr (amar) bn el-Kaddaf bn elMntabn 100 binlik ordusu Trkler zerinde elde ettii galibiyetten sonra Azerbaycana girdi. Savata Trkler yenik dtler. imr el-Kaddaf Trklerle yaplan sava ve onlarn yenilgisini iki ta zerine yazdrd. bn Hiam yazlarn Ebu Cafer Muhammed bn Cafer et-Taberi de dorulam ve kitabnda bahsetmitir. bn Hiamn kitabnda, eriyye el-Crumi ile Muaviyenin aralarndaki konumalarna da deinilmitir. I. Muaviyenin el-Crumiye Azerbaycan hakknda bilgileriniz,

23

Kaynak iin bkz; Leonti Mroveli, Kartlis Tshovreba, s. 34,36; Sleyman Aliyarl, Azerbaycan Tarihi, s. 168; Mahmud smaylov, Senin Ulun Baban, s. 287. 24 Mahmus smaylov, Senin Ulu Baban, s. 287. 25 828-929 ylnda lmtr. 26 Himyer Hkmdarlar Hakknda Talar Kitab

telalarnz ve anlarnz nedir? sorusuna el-Crumi u yant vermitir: Oras ok eskiden beri Trk yurdudur. Onlar bir araya gelerek birlemi ve karmlardr27 Kaynaklardan da anlalaca zere, Azerbaycanda millet oluumu daha eski tarihlere kadar gitmektedir. Bu tr kaynaklara bavurmadan Azerbaycan halknn oluumunu XI-XII. yzyllarda Seluklularn Azerbaycana geliine balayan aratrmaclarn bilimsel olarak yanlgya dtkleri herhalde aktr. Baz tarihilere gre, Seluklularn geliine kadar Azerbaycann nfusu Fars meneli olmu, Seluklularn geliiyle Trkleme srecine girmilerdir. Bize gre, bu yanltr. Eer Seluklular Azerbaycanda yaayanlar Trkletirmilerse, o zaman neden ran ve dier komu lkelerin nfusuna etkide bulunamamlardr? Aslnda Seluklular bu muhiti deitirmeye almam, bilakis devlet ilerinde ve saraylarda Trk dilini deil, Fars dilini kullanmlardr. Gelme Soylar veya Yerli Halklar gibi kavramlara deinirken unlar da gz ard etmek mmkn deildir. Yani bu bir gerektir ki, hibir halk, hibir millet dnya yaratldndan beri ayn toprakta yaadn ve mevcut olduunu ispat edemez. Halklar en eski devirlerden eitli sebeplerle daima bir yerden dier yerlere g etmilerdir. Hibir halk bulunduklar topraklarda kk salp bugnk durumlarna gelmemitir. Bunun aksini dnenler tarihten habersizlerdir. Burada yalnz nispet meselesi olabilir. Yani belirli bir blgenin tarihi orada yaayan halkn tarihinden daha eski olabilir. Daha dorusu, blgenin tarihi ile orada yaayan halkn tarihi ou zaman uyumayan bir hakikattir. Bu, inkar edilemez bir gerekse herhangi bir halka veya millete buras senin yerin deil, diye sorulabilir mi? Eer bunu sormak mmknse, o zaman Amerikada yaayan btn Avrupallarn, Balkanlarda yaayan milletlerin ve Anadoluda yaayan Trklerin vatanlarn terk etmeleri gerekecektir. Ksacas, bilinmelidir ki, tarihin herhangi bir safhasnda herhangi bir toprak paras zerinde yaam srmek, ancak tarihin iinde bu topraklarn sahibi olduklar iddialarn geerli klmaz. nk bugn uluslar aras toplumun ve devletler hukukunun kabul ettii bamsz devletler o lke topraklar yaayan uluslar o blgeye ilk kez gelip yerlemi insanlar deildirler. Grld gibi, bu hususlarn altn izerken, yazl tarihin kabul ettii, bilimsel metodolojinin vesikalara dayal olarak ispat edildii bir Byk Ermenistan Devleti var olmamtr. Nitekim, Ermenilerin iddia ettikleri zere Kzlrmak, Karadeniz, Grcistan, ran, Hazar Denizi ve Irak topraklar arasnda yaayan28 byle bir devlet, ordular, baehirleri, savalar, galibiyet ve malubiyetleri olmamtr. Bu manzara karsnda, tarih boyunca ne bamsz bir Ermenistann, ne de mttehit bir Ermeni milletinin mevcudiyetinden bahsetmek tarihi bir hakikat olarak grlmemektedir. Bu durumda, bir Ermeni devletinin tarihinden bahsetmek de zorlamaktadr. Kendi tarihleri her ne kadar eskilere gtrmeye alsalar da Azerbaycan tarihi asndan nemli ve gerek olan udur ki, Ermeniler Gney Kafkasyaya, zellikle de Azerbaycana ve imdiki Ermenistan blgesine, gnmzdeki Dalk Karaba sorununa da sebebiyet tekil eden 1828 Rusya ile ran arasnda yaplan Trkmenay anlamasnn XV. maddesi gereince Ruslar tarafndan grtlmlerdir. Zaten bu konuda, Rusyann o dnemde Tahrandaki tam yetkili murahhas ve bilim adam St Petersburg yazar Nikolay Shavrov, eserinde bu gerekleri dorulamaktadr: Biz kolonilemeye
Bkz; Ziya Bunyatov, Obzor stonikov po storii Azerbaydjana, stoniki Arabskiye, s. 5; Ziya Bunyatov, Azerbaydjan v VII-IX vv., s. 183; Aliyarov S., Mahmudov, F., Azerbaycan Tarihizre Gaynaglar, s. 56; Sleyman Aiyarov, Ob Etnogeneze Azerbaydjanskogo Naroda, s. 19. 28 Camal Anadol, Ermeni Dosyas, s. 19.
27

Zakafkasyaya29Ruslar deil dierlerini yerletirerek baladk. 1826-28 savalarndan sonra, 1828-1830 yllar arasnda iki senede 40.000den fazla ran Ermenisi ve 84.000 Trkiye Ermenisini, Gence ve revan vilayetleri ile Tiflis vilayetinin Boral, Alhaltsikhe ve Akhalkalalaki blgelerinde en iyi kamu arazilerinin olduu topraklara yerletirdik. Yerlemeleri iin 200.000 desiat devlet arazisi ayrlm ve 2 milyon Ruble deerindeki ahsi arazi Mslmanlardan satn alnmtr. Gencenin dalk kesimi ve Gke Gl kysna Ermeniler yerletirildi. Kabul etmek gerekir ki, resmi olarak yerletirilen 124.000 Ermeninin dnda gayri resmi olarak yerleenlerle beraber saylar 200.000ni gemektedir. Bu yzyl banda Zakafkasyada 1.3 milyon olan Ermenilerin 1 milyondan fazlas belirtilen kaynaklar dorultusunda bu blgenin yerli halk olmayp, bizim tarafmzdan yerletirilenlerdir30 Ermeni tarihisi M. G. Neresyan, Trkemenay anlamasndan sonra revan ve Karaba blgesine ran ve Trkiyeden Ermenilerin grlmesi gereini dorulayarak yazyor: XIX. Yzyln 20li yllarnn sonunda bu blgelere3140.000den ok, Trkiyeden ise 90.000 Ermeni grlmt32 P. Liprandi de eserinde Ermenilerin bu blgeye sonradan geldiklerini belirtmi,33 onlarn Kafkasyaya grlmesini ise Rusyann bu blgede yrtt emperyalist politikasnn bir paras olarak deerlendirmitir.34 Grlme politikas ile ilgili bilgiler . K. Yenikolopovun,35 S. V. Shostakoviin,36 Ermeni tarihileri . P. Agayann,37 G. A. Galoyann,38 V. A. Parsamjyann39 eserlerinde ve ariv materyallerinde40 de yer almaktadr. Birinci Dnya Sava sralarnda bir tarihi, resmi makamlara sunduu raporunda yle yazmt: Transkafkasya ve Azerbaycan n Asyadaki Trklerden ayran Ermeniler, Trk topluluklarnn arasna sokulmu bir tampondur. Biz bu tamponun yok olmasna ve onun yerine bize dman olan Mslman bir kitlenin gelmesine msaade edemeyiz41 Grld gibi, Ermenilerin Kafkasyann eski ve yerli sakinleri olmadklar, sonradan buralara geldikleri, zellikle 1828 tarihinde ranla Rusya arasnda yaplan Trkmenay anlamasndan sonra grldkleri Rus ve Ermeni tarihilerinin eserlerinde de mevcuttur. Bu gerei dorulayan dier bilim adamalarnn da yazdklar gibi, Ruslar tarafndan Gney Kafkasyaya getirildiklerini Ermeniler neredeyse unutuyorlar.
Zakafkasya: Rusyannadlandrd blge ona gre, Kafkas dalarnn arkasnda bulunan Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan iine almaktadr. Bu blge, Trkiyede Gney Kafkasya ve Batda Transkafkasya olarak bilinmektedir. 30 Nikolay Shavrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstavaya Rasporyadka Mugani narodtsam, s. 63. 31 Onun fikrince, Dou Ermenistana 32 M. G. Nersesyan, z storii Russko-Armyanskih Otnoeniy, s. 227. 33 A. P. Liprandi, Kavkaz i Rossiya, s. 46. 34 A. P. Liprandi, a.g.e., s. 133. 35 . K. Yenikolopov, Griboyedov i Vostok, s. 137. 36 S. V. Shostakovi, Diplomatieskaya Deyatelnost A. S. Griboyedova, s. 154. 37 . P. Agayn, Rol Rossii v storieskih Sudbah Armyanskogo Naroda, (k 150 letiyu prisoyedineniya VostonoyArmenii k Rossii), s. 220. 38 G. A. Galoyan, Rossi i Narodi Zakavkazya (oerki politieskoy istorii ih vzaimootnoeniy s drevnih vremen do pobed Velikoy Oktyabrskoy Sotsialieskoy Revolyutsii), s. 176, 178. 39 V. A. Parsamyan, Kolonialnaya Politika arizma v Armenii. 40 Azerbaycan RespublikasDevlet Tarih Arivi, f: 524, 1: 1, i: 57, v: 3. 41 J. Kirokasyan, Zapadnaya Armeniya vo Vremya I. Mirovogo Voyna, s. 411.
29

Genellikle, Ermenilerin Kafkasya blgesinde devletleri olmad konusuna dier yabanc bilim adamlarnn eserlerinde de deinilmektedir. Fransz bilim adam Jorj de Molevil, Ermenistann mevcudiyeti konusunda unlar belirtmektedir: ngilterenin iradesiyle ar mparatorluunun haberleri zerinde kurulup ksa bir mr (1918-1920) sren Ermeni Cumhuriyeti, btn tarihi boyu mevcudiyeti kaydedilen tek bamsz Ermeni Devleti idi42 Kafkasyann eski Ermenistan topra olduu ve kendilerinin de bu blgenin en eski sakinleri olduu iddialarna baz bilim adamlar sert bir ekilde kar km ve bu tutumlarn eserlerinde aka belirtmilerdir. XIX. yzyln sonlarndan itibaren Avrupa misyonerlerinin de desteiyle Ermeniler tarafndan komu halklara kar hazrlanan e ynlendirilen ideolojik propagandann asl ierii ve amacn gstermi olan Rus bilim adam V. L. Veliko, kitabnda yazyor: Ermeni mahalli okullarnda renciler Byk Ermenistan haritasn ki, arazisi Voroneje ulayor ve bakenti de Tiflistir- reniyorlar43 Tabii ki, onlarn bu dncesi btn Kafkasyallar, o bakmdan Azerbaycan Trkleri ve Grcler tarafndan ho karlanmyordu. Geen asrlarda yaam Grc bilim adamalarndan lya avavadze, Ermeni pltokrasisi ve eliti hakkndaki dncelerini yle aklamtr: Mer Grclerin asl Grc topraklarna olan haklarn inkar eden kitaplar Hudabaevin, Yeritsovun kitaplar deil mi? Meer Ermeni eliti deil miydi ki, geen asrda Senkovskinin araclyla Grcistanda Grclerin olmad ve burada Ermenilerin ve dier halkalarn yaadklar eklinde uydurma haberler yayyorlard veyahut yle diyorlard: Grcistann bir ksm Tiflis de dahil olmak zere ok eskilerden Ermenilere ait olmutur44 lya avadze, Ermeniler iin alan, eitli yollarla tuzaa drlenlerin klasik rneini de bu ekilde vermitir: Sonuncu sava zaman 1877 ylnda Fransz gazetesi Temps, bizim memlekete Kutulu adl bir gazeteci gndermitiDikkat ediniz, bize gelirken kimlerin eline dt konusunda Kutulu ne yazyor? Balta istasyonu yaknlarnda nceden planlanm ekilde onu ual bir Ermeni subay karlyor. O, Fransz gazeteciyi kendi arabasnda Tiflise gtryor ve gelirken yolda geleneklerin, trenlerin, ehirlerin, bayramlarn Ermenilere ait olduunu ispatlamaya alyor. ok ustaca tuzaa drlen Fransz gazeteci ne yapabilirdi? Her ey Ermenilerin ki olmutu: Parlamento Ermenilerin, filozoflar Ermenilerin, yemekler, ziyafetler, bayramlar Ermenilerin O zaman Tiflis neresidir? Tabii ki, buras da Ermenilerindir ve Tiflis de Ermeni ehridir. Ustalkla aldatlan yabanc baka sonu karabilir miydi? Ermenilerin misafirperverliine hayran kalan Fransz gazeteci Kutulu, Tiflisten ayrlmadan nce bunlar dile getiriyor: Belki, Adem peygamber de Ermenistanldr?!. Bylece, Avrupal gazeteciyi inandrmlardr ki, Grcistan Tiflis de dahil olmak zere Ermenistana aittir ve bu haberi nfuzlu gazete olan Temps araclyla btn dnyaya duyurmulardr45 Anlald gibi, Ermeni elitinin tutumlar sadece Azerbaycan ve Azerbaycan Trklerine deil, ayn zamanda Grcistan ve Grclere de ynelmiti. Azerbaycana ve Grcistana ynelik Ermeni istekleri ve tutumlar bugn de devam etmektedir. 15 Temmuz 1987 tarihinde Tanak liderinden A. Papazyan, partisinin Gamk adl gazetesinde unlar yazmt: Ermenilerin tarihsel talepleri var. Ermeni milletinin
42 43

Jorj de Molevil, Armyanskaya Tragediya 1915 goda, s. 15. Vasili Veliko, KAVKAZ. Russkomu Delu i Mejduplemennye Vopros, s. 107. 44 lya G. avavadze, Armyanskiye Ueniye i Vopiyuiye Kamni, s. 15-16. 45 lya avavadze, a.g.e., s. 39-40.

Kafkasya snrlarnda tarihi topraklar var Bugn toprak taleplerimizi ak olarak belirledik. Tanaklar tam olarak Kafkasya snrndaki topraklarn ne olduunu belirtmediler. SSCBde komnist propagandann enternasyonalizm olarak gsterildii durumda yine ayn ylda Akademisyen A. Aganbekyan bu tabuyu ykmt. Pariste Ermeni-Fransa Enstitsnn ve Ermeni Gaziler Birliinin dzenledii konumada A. Aganbekyan unlar sylemiti: Ben Karadan bir Ermeni topra olmasn istiyorum. Bir ekonomist olarak blgenin Azerbaycandan fazla Ermenistanla ilikili olduunu dnyorum.46 Her ne kadar bu istek, iktisadi gr gibi ifade edilse de bu bir balangt. Zira ekonomik kamuflaj unutulmamt. Fransz komnistlerin yazlar genelde yle balar: Karaba ve Nahvan Azerbaycan Cumhuriyetine ilhak edilmi Ermeni topraklar. yle anlalyor ki, baz Avrupal politikaclar Dalk Karaban Azerbaycann diz eteklerinde olmadn anlamyorlar. Yre corafi olarak Ermenistana yakndr, ancak bu lkeyle snr yoktur. Bu adan Azerbaycan topraklarnn ortasnda bulunur; bu da o demektir, Karaba ve Ermenistan arasnda bir Azeri toprak eridi bulunmakta ve bu erit Dalk Karaba yzlmnn yarsn oluturmaktadr. Dolaysyla, Karaba Ermenistana ilhak etmek veya baka alternatifler denemek yeni Azerbaycan topraklarn ilhak etmekle eanlamldr. Ermenistanda iyi bilinir ki, bu olmadan Dalk Karaba Cumhuriyetinin var olmas mmkn deildir. Dolaysyla, Dalk Karaban kendi kendini ynetme hakk adna Ermenistann eylemine katkda bulunanlar, aka ilhaka destek olmaktadr. imdi nyargya sahip olmayan herkes Karaba atmasnn kkeninde Ermenistann Azerbaycandaki karlarn silahla savunma gayreti yattn aka grebilir. Bu amala, Ermenistan baka bir lkenin snrlarnda sava balatmtr. Ermeni siyaseti bir takm hedefler zerine oturtulmaya allmakta ve iki ynde ekillenmektedir: 1. Byk Ermenistan idealine ulamak iin zamanla Azerbaycann tamamn igal etmek. XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln balarnda yaanm olaylara gre, Ermenilerin Trklere olan genetik nefretini hatrlayalm. Bugn Ermenistan belirli unsurlara gre, Trkiyeye kar saldrnn uygulanmasnn doru olmadn (Trkiye karsnda zayf durumda kalmas sebebiyle) ve hatta bunun tehlikeli olduunu anlad iin birikmi olan kini ve nefreti yznden savunmasz kalan dier Trk devleti Azerbaycana saldrmay tercih etmitir. almann asl sebepleri Ermeni milliyetilerinin tarihi adalete abalarndan olumaktadr. Trkiyeye kar toprak, tazminat, soykrm iddialar uzak ve imkansz olarak grld iin Moskovann yardmyla Azerbaycann baz topraklarn ele geirmek tamamen gerek grnyordu. 2. Bu igale paralel olarak Osmanllar tarafndan gerekletirildii iddia edilen Ermeni soykrmn dnyaya tanttrmak, tazminat istemek, toprak talebinde bulunmak ve bunlar da gerekleince Dou Anadoluyu Byk Ermenistan snrlar ierisine katmak. Her ne kadar btn bunlar bir fantezi olarak grlse de Azerbaycan ve Trkiyeyi bir hayli megul etmektedir. Durumu sadece bir fantezi olarak deerlendirmek doru deildir. Bir zamanlar Ermenistan Devletinin kurulacana da fantezi olarak baklyordu. Ama gnmzde Ermenistan isimli bir devlet mevcuttur. Byk Ermenistan Devletinin gereklemesi mmkn olmayabilir, ama bunu global bir oyunun paras olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. Gnmzde birileri
46

Hmanite Gazetesi, 18 Kasm 1987; Bahtiyar Vahapzade, Vatan, Millet, Anadil, s. 149.

tarafndan oynanan bu oyunun ierisine Azerbaycan ve Trkiye de dahil edilmitir. Azerbaycan, zaten sorunlar kskacnda yer alan kk bir devlettir. Trkiye sorunlar kskacnda yer alsa da durumu Azerbaycann durumundan biraz farkldr. Bugn Trkiye kmeye mahkum edilmitir ve onun zerinde oyunlar oynanmaktadr. Deil Byk Ermenistan fantezisi ile, Kbrs sorunu ile, Krt problemi ve bir takm sorunlarla kar karyadr. Batllarn Trkiyeye gsterdikleri olumsuz ilginin giderek tehdit unsuru haline gelmesi, kanlmaz olarak Trkiyenin niter devlet yapsna ynelik somut politikalara dnmektedir. Bat bakentlerinden yaplan aklamalar ok ak ve nettir. Politikaclar, siyasal yorumcular ve medya; btnl olan bir sreklilik iinde Trkiye kart bir tutum iindedirler. Yaplmak istenen yalnzca Trkiyenin bask altna alnmas deil, bununla birlikte Bat kamuoyunun Trkiye ve Trk dmanlyla artlandrlmas ve olas bir mdahaleye hazrlanmasdr. Ayn oyun yaklak 80 yl nce de oynanmt. Almanya Dileri bakan Hans Dietrich Genscher, Almanyann nemli gazetelerinden Sddeutsche Zeitunga 1992 ylnda verdii demete: Biz Yugoslavyada yeni bir model oluturduk, Trkler de Krtlerle, buna benzer bir model zerinde anlamaldrlar47 diyordu. Ayn gazete, alt yl sonra 19 Ocak 1998 tarihinde, Wolfgang Koydlun imzasyla yaynlad bayazda Trkiye hakknda unlar yazd: On yl iinde, Trklerin komusu olan gl politik sistem batt ve sessiz sedasz yok oldu. Bu sistemler, en az Trklerin kendi Kemalist modelleri kadar dayankl ina edilmi grnyorlard. randa ah monarisi, Sovyetler Birliinin Politbro Komnizmi ve Yugoslavyadaki federatif Balkan deneyimi. Rahatsz edici olan her devlet de Trkiye Cumhuriyeti ile paralellikler gsteriyordu. Hepsi de dinsel veya etnik ekimeler yznden ykldlar. stelik Trkiyede her ikisi de var: Politik slam ve Gneydoudaki Krtlerin ayaklanmas Leninin devleti 73 yana basmt; Gney Slavlarinki 74 yandayd. Atatrkn Cumhuriyeti bu yl hayli kritik 75 yana geldi.48 Avrupa Parlamentosu seimleri ncesinde (Haziran 1999) Avrupa Birlii 15 lkenin 11inde iktidarda olan ve ikisinde koalisyon hkmetlerine katlan Sosyalist ve Sosyal Demokrat Parti liderleri, 27 Mays 1999 tarihinde Pariste yaplan Avrupa Solu zirvesinde bir araya geldiler. Avrupallk kavramnn tartld zirvede, toplantnn mimar ve eski Fransa Kltr Bakan Jack Lang, unlar syledi: Avrupa Birlii yalnzca ekonomik karlar ve dzenlemelerden ibaret deildir. Demokrasi ve insanla verdimiz deerleri yalnz snrlarmz iinde deil, snrlarmz dnda da savunacaz. Gelecekte ve gerekirse bugn, Kosovada yaptmz gibi Krt halkn da savunup koruyacaz. ABnin ne stratejik ve ne de ekonomik karlar diktatrlerle mcadelemizi nleyemez.49 400 bin tarjli Stutgart Gazetesi Stutgarter Zeitung yazar Adrian Zielcke, gazetenin 9 Ocak 1998 tarihli basksnda adeta Trkiyeye ynelik tehditlerde bulunuyordu: Trkiye, Krtlerin aznlk haklarn kabul etmeli ve sorunu politik olarak zmelidirAnkara bunu kendisi yapmazsa Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye, Irak ve Suriye arasnda paylatrlan Krt sorununa zm bulmak iin uluslar aras bask artacaktr.50
47 48

Metin Aydoan, Bitmeyen Oyun, Trkiyeyi Bekleyen Tehlikeler, s. 117. Sddeutsche Zeitung Gazetesi, 19 Ocak 1998, aktaran: Metin Aydoan, Bitmeyen Oyun, S. 117. 49 Mine G., Krkkanat, Avrupa Deerlerini Silahla Savununuz, Milliyet Gazetesi, 25.05.1999. 50 Adrian Zielcke, Aegste von den Kurden, Stutgarter Zeitung, 03.01.1998, aktaran: Metin Aydoan, BTMEYEN OYUN, s. 118.

10

Basklar gerekten artmaktadr. Baskc anlayn en arpc ve kaba rneini Amerikal bir milletvekilinin szlerinde buluyoruz. ABD Temsilciler Meclisinde, ubat 1999da bir konuma yapan Californiya Eyaleti milletvekili Brad Sherman unlar sylyor: Trk Devletinin Krdistana51 gnderdii askeri g, Slobadan Miloseviin Kosovaya gnderdii gten daha fazladr. Krdistanda Kosovadan daha ok insan ldrlyor. Umuyorum ki, ABD, Krtlerin korunmas iin daha ak ve daha kat bir tutum izler. Baskc rejimlere kar olan tutumumuz, bu lkelerin NATO mttefiki olmas yada olmamas ile deerlendirilmemelidir. Trkiyedeki Krtlerin korunmas iin ABD, askeri g kullanarak devreye girmelidir.52 leri srlen grler, sradan gazete haber yada yorumlar deil, Batl devletlerin gnmzdeki Ortadou ve Trkiye politikalarnn temel eksenidir. ran ve Irakn denetim d kalmasnn skntsn yaayan Avrupa ve ABD, oluumunu salad Kuzey Irak ve Gneydou Anadolu sorunlarn, kresel bir boyutta tutmann snrn amtr. Trkiye Orta Asya, Rusya ve Ortadou enerji kaynaklarnn kavak noktasdr; XXI. yzyln temel sorunu olacak olan zengin su kaynaklarna sahiptir; GAP herkesin itahn kabartmaktadr. Uygulamalar, dnyaya egemen klnmak istenen yeni dzen ideolojisinin politik sonulardr. Avrupa Parlamentosunun Trkiyeye yapt Kbrs, Ege ve Gneydou nerileri, Bat Parlamentolarnda alnan Ermeni Soykrm kararlar, Blgesel bir ynetim birimi Olarak Krt Federe Devletinin kurulmasna ynelik Washington toplants, bu yndeki somut giriimler, Srgndeki Ermeni ve Krt parlamentosu toplantlar, ABnin Abdullah calan tavr, G8lerin Kbrs karar vb., bu erevede deerlendirilmelidir. Bunlar laf ola cinsinden yaplan iler deildir. Bunlar somut bir hedefe ynelmedike, bu tr politik davranlar iine girmezler. Evet bu faktrler izole edilmedike, deil Ermeni Meselesi, Krt Meselesi, Kbrs Meselesi ve dier sorunlar dahi daima mevcut olacaktr.

Kaynaka ABEKYAN, Manuk, storiya Armyansogo Literatura, (Ermeni Edebiyat Tarihi), Erevan, 1975.
51 52

Gney ve Gneydou Anadolu Blgeleri kastediliyor. Haksz Sulama, Cumhuriyet Gazetesi, 12.02.1999.

11

AGAYAN, .P., Rol Rossii v storieskih Sudbah Armyanskogo Naroda, ( Ermeni Halknn Tarihi Kaderinde Rusyann Rol), (k 150 letiyu prisoyedineny Vostonoy Armenii k Rossii), Moskva, 1978. ALYAROV, Sleyman, Ob etnogeneze Azerbaydjanskogo Narodo, ( Azerbaycan Halknn Etnik Kkeni Hakknda ), Bak, 1984. ALYARLI, Sleyman, Azerbaycan Tarihi, Bak, 1996. ALYAROV, S., MAHMUDOV, F., Azerbaycan Tarihi zre Gaynaglar, Bak, 1989. ANADOL, Cemal, Ermeni Dosyas, stanbul 1982. AYDOAN, Metin, BTMEYEN OYUN, Trkiyeyi Bekleyen Tehlikeler, Kum saati yaynlar, 15. bask, stanbul 2003. BALAYAN, Zori, Oag, Sovetagan Grog yaynevi, 1984. BUNYATOV, Ziya, Obzor stonikov po storii Azerbaydjana, stoniki Arabskiye, ( Arap Kaynaklarna Gre Azerbaycan Tarihine Genel Bir Bak), Bak, 1964. BUNYATOV, Ziya, Azerbaydjan v VII-IX vv., (VII-IX. Yzyllarda Azerbaycan), Bak, 1965. CABBARLI, Hatem, Trkiyenin Ermenistandaki maj, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say:7, Ankara, Sonbahar 2002. AVAVZADE, G. lya, Armiyanskiye Ueniye i Vopiyuiye Kamni, (Ermeni Mdrikleri ve Talarn Feryad), izd.-vo Elm. Baku. 1990. GALOYAN, G.A., Rossii i Narodi Zakavkazya, (Rusya ve ve Gney Kafkasya Halklar), (oerki politieskoy istorii ih vzaimootnoeniy s drevnih vremen do pobed Velkoy Oktyabrskoy Sotyialieskoy Revolyutsii),Moskva, 1975. GAZGRAY, A. Alper, Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul, 1982. Gl, Nazmi, EKC, Gken, Stratejik Ortaklar Arasnda Bir Sorun mu Var? Putinin Ermenistan Ziyareti ve Moskova Erivan likileri, Stratejik Analiz, Cilt:2, Say:19, Kasm 2001. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, TTK yaynlar, ANKARA 1983. HENZE, Paul, Ermeni iddetinin Kkenleri, Uluslar aras Terrizm, Ankara niversitesi Yayn, No:88, Ankara, 1988. HEYET. Cevat, Azerbaycann Trklemesi ve Azeri Trkesinin Teekkl, Varlk 14, l, No:87-4, 1993. ISMAYILOV, Mahmud, Senin Ulu Baban, Baku, 1989. KROKASYAN J., Zapadnaya Armeniya vo Vremya I. Mirovogo Voyna, (I. Dnya Sava Sralarnda Bat Ermenistan), Erevan, 1971. KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Altnok Basmevi, Ankara, 1982. LPRAND, A.P., Kavkaz i Rossiya, (Kafkasya ve Rusya), Harkov, 1911. METN, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler, Ermeni Olaylar, MEB yaynlar, Ankara, 1982. MOLEVL, Jorj de, Armyanskaya Tragediya 1915 goda, ( 1915 Yl Ermeni Soykrm), Bak, 1990. MROVEL, Leonti, Kartlis Tshovreba, (Grc Tarihi), Gruzinskiy Tekst, tom, Tbilisi, 1955. NERSESYAN, M.G., z storii Russko-Armyanskih Otnoeniy, ( Rus-Ermeni likileri Tarihinden) kniga I, Erevan 1956. PARSAMYAN, V.A., Kolonialnaya Politika arizma v Armenii, ( arizmin Ermenistanda Kolonileme Politikas, Erevan, 1940.

12

RAFF ( Agop Melik Agopyan), Samvel, izdatelstvo Ayastan, Erevan, 1971. SHOSTAKOVCH, S.V., Diplomatieskaya Deyatelnost A. S. Griboyedova, (A.S.Griboyedovun Diplomatik Faaliyetleri), Moskova 1960. SHAVROV, Nikolay, N., Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstavaya Rasporyadka Mugani narodstam, ( Zakafkasyada Rus faliyetlerine Kar Yeni Bir Tehdit), SPb., 1911. SMER, Faruk, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, TTK, Belleten, Cilt: XXI, Say:83, Temmuz, 1957. YENKOLOPOV, . K., Griboyedov i Vostok, (Griboyedov ve Dou), Erevan 1954. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge yaynlar, stanbul, 1987. VAHAPZADE, Bahtiyar, Vatan, Millet, Anadil, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl yaynlar, Ankara, 1999. VELKO, Vasili Lvovi, Kavkaz, Russkoye Delo i Mejduplemenniye Voprosi, ( Rus i ve Kabileler Aras Meseleler), izd-vo Elm, Bak, 1990. ARDA- Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi, f:524, I:1, i:57, v:3 Kolbel eloveestva na Territorii Armenii:http://www.azg.Am/RU/20020108/20020108.shtm. CUMHURYET Gazetesi, 12 ubat 1999 HMANTE Gazetesi, 18 Kasm 1987 LTERATURNAYA Gazeta, 13 Eyll 1978 MLLYET Gazetesi, 29 Mays 1999 SDDEUTSCHE ZETUNG Gazetesi, 19 Ocak 1998 STUTTGARTER ZETUNG Gazetesi, 3 Ocak 1998 sterieskoy

13