ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN ERMEN POLTKASI ALMAN ARV BELGELER AISINDAN 917-1918

Yrd. Do. Dr. Selami KIU* ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl imparatorluu'nda, eitli soy, dil ve dine mensup kavimler asrlarca huzur iinde yaamlard. Osmanl ynetiminde en geni hogr ve iyi muamele Ermenilere gsterilmiti. XIX. yzyln ikinci yarsna kadar Trkler ile Ermeniler arasnda herhangi bir dmanlk sz konusu olmad gibi Ermeniler "millet-i sadka (treue Nation)" olarak tannmlard. Ancak Fransz htilli ile tm dnyaya yaylan milliyetilik akm etkisini Osmanl mparatorluu'nda da gsterdi. Balkanlar'daki Hristiyan topluluklara tannan birtakm siyasal ayrcalklar ve hatta Yunanistan'n bamszln kazanmas Ermeniler iin de zendirici oldu. Ermenilerin Osmanl mparatorluu'ndan ayrlma isteinin ilk ak belirtisi 1877-78 Osmanl Rus sava sonucunda ortaya kt. 13 Temmuz 1878'de imzalanan Berlin Anlamas'nn 61. maddesinde Dou Anadolu'da Ermenilerin oturduu yerlerde slhat yaplmas ngrlmekteydi. Bylece Berlin Anlamas gereince ilk defa Ermeni meselesi milletleraras siyasi bir problem olarak ortaya km oluyordu1. Ermeniler Dou Anadolu'da bamsz bir devlet kurmak hayliyle, Avrupa ve Amerika'da rgtlenerek youn propaganda faaliyetlerine giritiler. Srf propaganda ile hedeflerine ulaamayacaklarn dnen, milliyetiliin yansra marksizmin de etkisinde kalan Ermeni ihtillcileri Hnak ve Tanaksutyun cemiyetlerini kurarak, bu ihtillci cemiyetlerin nclnde stanbul'da ve Anadolu'nun eitli yerlerinde birtakm geni apl ayaklanma giriimlerinde bulundular. Ermenilerin bu kanl isyan hareketleri, Avrupa'nn dikkatini ekmek ve Avrupa'nn Osmanl Impara* 1. Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. M. Kemal ke, Ermeni Meselesi, stanbul, 1986, s.98.

266

SELAM KILI

torluu'na mdahalede bulunmasn salamak amacna ynelik giriimlerdi2. Bir yanda Ermeni isyanlar, dier yanda ise Avrupa tahrikleri ve mdahaleleri, XX. yzyln ilk bandan beri Trkleri tedirgin etmeye yetti. Hele sava srasnda dman hkmetlerince ite balatlan ayaklanma hareketleri, Osmanl Hkmeti'ni ciddiyetle bu meseleye eilmek zorunluluu ile babaa brakt. Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Sava'na girdikten sonra, Ermeni komitelerinin dmanla ibirlii ettiine dair haberler, Babli'ye ulatka ve Anadolu'da birbiri ardsra isyanlar ktka hkmet, gittike telalanyor, fakat hadiselerin durulacan varsayarak, kesin nlemler almak yoluna gitmiyordu3. Ancak, sava patlak verdiinde, Ermeni milliyetileri Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulmas olanam Ruslarn zafer kazanmasnda gryorlard. Birka bin Ermeni Rus ordusuna katlmt. Ermeniler Osmanl ordusundan firar etmekte ve Osmanl birliklerinin gerisinde gerilla faaliyetleri olmaktayd. Bu durum karsnda Osmanl Kabinesi Dahiliye Nazr Talat Paa'nn giriimiyle sava blgesindeki btn Ermeni halknn Suriye'ye g ettirilmelerini kararlatrd". Birinci Dnya Sava'nda bata Rusya olmak zere emperyalist devletler yeniden Ermenileri kullanmaya baladlar. Ruslarn kontrolnde hareket eden Ermeni etelerinin nemli bir ksm btn gleri ile Rus ordusuna yardmc olurlarken bir ksm da Anadolu ilerinde dmanca hareketlere girierek Osmanl mparatorluu ile savaanlara yardmc olmaya almlard. Ermenilerin bu faaliyetlerini son derece tehlikeli bulan Osmanl Hkmeti yukarda da deinildii gibi, gerekli tm nlemleri aldktan sonra, ounluu Dou Anadolu'dan olmak zere Ermenileri sava blgesinden alp lkenin gvenli blgelerine g ettirmek zorunda kald. Bugn "tehcir" olay diye bilinen ve sava halindeki pekok milletin ald bu tip nlemler, dnya kamuoyuna, Ermeni propagandalar ile byk bir hakszlk ve soykrm olarak tantld. Bu tutarsz iddiann yansra bir de 1.5 "milyona yakn Ermeninin Trkler tarafndan katledildii eklindeki aslsz haberlerin yaylmas ve bunun Batda Osmanl mparatorluu aleyhinde malzeme olarak kullanlmas gereklerle hibir zaman
2. Ermeni Komitelerinin A 'mal ve Harekt- Ihtilliyyesi, Hazrlayan: H. Erdoan Cengiz, Ankara, 1983, s.21-48; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, istanbul, 1987, s.458-531; Kmuran Giirn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s.130-168; KE, Ermeni Meselesi, s.94-97. ke, Ermeni Meselesi, s.141-143. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, istanbul, 1995, s. 170.

3. 4.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

267

badamaz5. Ancak, Batda bu konu ile ilgili yaplan hemen hemen tm aratrma ve incelemelerde Trklerin haksz olduu ve Ermenilere soykrm yaptklar ne srlmektedir. Avrupal tarihi ve aratrmaclarn gerekleri yanstmayan bu almalar incelendiinde; onlarn aslsz ve tutarsz Ermeni propagandasnn etkisinde kaldklar, meseleye yaklamlarnn kastl olduu, tarih olaylar arptarak, Trkleri "soykrm" yapmakla suladklar ve hereyden nce tm bu aslsz ve gln iddialar sralarken, bu konu ile ilgili Trk ariv belgelerini grmedikleri veya grmek istemedikleri kolaylkla anlalr. Halbuki bugn aratrmaclarn hizmetine alm olan Trk arivlerindeki binlerce ariv belgesinde; Ermenilerin Trklere yaptklar zulm, ikence ve katliamlar gn na kmakta, Batl Devletler tarafndan masum halk olarak dnya kamuoyuna tantlan Ermenilerin Trklere soykrm yaptklar gerei hi bir itiraza meydan brakmayacak bir ekilde ortaya konulmaktadr. Dier taraftan Ermeni tehciri srasnda ne kadar Ermeni'nin hayatn kaybettiine dair Batl aratrmaclar tarafndan verilen rakamlar birbirini tutmamaktadr. ou aratrmac bu konuda yuvarlak bir rakam vermekte ve bir milyon Ermeni'nin hayatn kaybettiini belirtmektedirler. Aratrmac yazar Erich Feigl tehcirin altyzbin Ermeni'nin hayatna mal olduunu belirten bir kaynaktan bahsederken, Stanford Shavv bu konu ile ilgili olarak ikiyzbin rakamn vermektedir. Batl aratrmaclarn bu birbirini tutmayan rakamlar yansra, sava yllarnda Viyana ve Berlin tehcir srasndaki tm olumsuz gelimeleri onaylamamakla beraber, mttefikleri olan Osmanl mparatorluu ile ilikilerin kopma noktasna gelmesini riske etmek istemiyorlard. Siyas birtakm protestolarla yetiniyorlard ve tabii ki bu giriimleri de Ermeniler tarafndan pek tatmin edici bulunmuyordu. Son zamanlarda zellikle Bilal imir, Trkkaya Atav ve Kamuran Grn gibi baz Trk aratrmaclar ise, Ermeni meselesini kendi grleri dorultusunda deerlendiriyorlard. Bu konu hakkndaki Trk argmanlar yleydi: Osmanl ynetimi tarafndan ak bir ekilde "ldrme-yoketme emri" verilmemitir, bu yzden tehcir karan ve uygulanmas bir "Genozid (kym-soykrm) olarak kabul edilemez. Dier taraftan bu konu ile ilgili Trk ariv belgeleri henz yeterli bir tasnif grmemitir6.
5. Erik Jan Zrcher "Modernleen Trkiye'nin Tarihi" adl eserinde; Ermeni tehcirinin 1915-1916 yllarnda tamamlandn ve bu olayn muazzam saydaki Ermeni'nin lmyle sonulandn yazarken, hi olmazsa asker adan uygulamann gerekliliine deinmi, Ermenilerin Trk Hkmeti'ni soykrmla sulamak iin gerek sava zamannda gerekse sava sonras youn bir propaganda faaliyetine girierek, dzmece belgelerle bu grlerini kantlamaya altklarn belirtmitir (Zrcher, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, s.170-171). Wolfdieter BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmiichte, Teil II, Die Zeit der Versuchten Kaukasischen Staatlichkeit (1917-1918), Wien-Kln-Weimer, 1992, s.65.

6.

268

SELAM KILI

te yandan Almanya'nn eitli ehirlerinde Ermeni yardm kurulular ad ile anlan bir dizi organizasyon ve mstakil kurumlar bulunuyordu. Bu kurulular Alman Hkmeti ve Alman Dileri Bakanl nezdinde eitli giriimlerde bulunarak, Ermenilerin masum bir halk olarak tantmaya alyor. Ermeni halk iin Alman yardm ve desteini salamaya zen gsteriyorlard. Bu kurulular unlard: Frankfurt/Mainz'de, "Deutsche Hiilfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient, E. V." (Dou'daki Hristiyanlara Alman Yardm ve Dayanma Dernei) - Bu kurulu Aralk 1917'de Trkiye'deki almalar iin Alman Dileri Bakanlndan 40 bin Mark almt-; "Deutsche Evangelische MissionsHilfe D.A.WW." (Alman Protestanlar Yardm Delegasyonu); Berlin'de Dr. Kari Axenfeld ynetimindeki, "Orient-und islam- Mission des Deutschen Evangelischen Missions-Ausschusses" (Protestan Alman Komiteleri Dou Delegasyonu) ve bu kurulular ierisinde ilk sray alan, Berlin'de, Dr. Paul Rohrbach, Papaz Evald Stier, Prof. Dr. Martin Rede, Dr. Johannes Lepsius, Dr. James Greenfield ynetiminde almalarn srdren "Deutsch-Armenische Gesellschaft" (Alman-Ermeni Cemiyeti)7. Brest-Litovsk bar mzakerelerinde8 Sovyet delegelerinin Rus igali altndaki Osmanl topraklarnn boaltlacan ifade etmeleri baz evreleri endielendirmiti. Nitekim, Alman Parlamenterlerinden D. Mumm izmasyla Alman Dileri Bakanl'na gnderilen bir yazda; alld zere aslsz ve olduka abartlm Ermeni iddialarna yer verilerek, Ermenilerin beklentileri dile getirilmiti: "Alman delegelerinden Bykeli von Rosenberg'in aklamalar dorultusunda; igal edilmi olan "Trk Ermenistan"* topraklarnn muhtemelen yakn bir gelecekte Sovyet Rusya tarafndan boaltlaca konusunda dileri bakanlnn dikkatini ekmek istiyorum. Eer Trkler yeniden bu blgeyi ele geirirlerse, Ermenilerin yeniden mezalime uramalarndan endie etmekteyim. Byle bir hareketin tekrarlanmas sadece ngiltere ve Amerika 'daki sava arzularn kamlamakla kalmaz Almanya'da da birtakm ciddi skntlarn ve glklerin ortaya kmasna sebep olabilir. u an da Sovyet Rusya, ran ve Osmanl Devleti arasnda
7. 8. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmache, II, s.66. 22 Aralk 1917'de balayan ve dnem halinde devam eden bar mzakerelerinin birinci dneminde, bar artlar akland, karlkl grler ortaya atld. 9 Ocak 1918'de balayan mzakerelerin ikinci dneminde, anlamazlk konulan oald ve bar kmaza girdi. 29 Ocak'ta balayan bar mzakerelerinin nc dneminde de Sovyet delegeleri uzlamaz tutumlann devam ettirdiler. Bylece mzakereler yoluyla barn salanamayaca anlalm, nihayet Ruslar, asker g kullanlmak suretiyle bara zorlanmlar ve 3 Mart 1918'de ban izmalanmtr. Geni bilgi iin bkz: Selami Kl, Brest-Litovsk Mzakereleri ve Bar, (Baslmam doktora tezi), Erzurum, 1995. Bolevik Ermenilerin "Trk Ermenistan" olarak isimlendirdikleri Rus igali altndaki Trk topraklarna, yani Dou Anadolu vilayetlerini kapsayan blgeye, Ruslar ve Batl Devletler tarafndan da "Trk Ermenistan" ad verilmektedir.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN..

269

taksim edilmi bulunan Ermenistan'n da, devaml gndeme getirilen ' self-determination' prensibi dorultusunda, kendi mukadderatn bizzat tayin etme hakkna sahip olmas gereklidir. "9

Yine Alman-Ermeni Cemiyeti adna Dr. Paul Rohrbach'n Alman Babakan Graf Hertling'e gnderdii olduka uzun bir yaz da ise; hem ayn endieler dile getirilmi hem de Sovyet Hkmeti'nin Ermenilere zerklik nerisinde bulunduundan bahsedilerek, Alman Hkmeti'nden, bunun gereklemesi iin yardmda bulunmas talep olunmutu. 6 Ocak 1918 tarihli bu yazda u aklamalara yer verilmekteydi: "Sava srasnda Dou Anadolu'daki Ermeniler Osmanl Hkmeti tarafndan tehcir edilmitir. Ermeni halknn bir ksm Rus-Ermenistan 'na kaarak tehcirden kurtulmulardr. Daha sonra Ruslarn ilerleyii karsnda bu defa Mslmanlar batya ve gneye doru g etmek zorunda kalmlardr. Grlen Ermenilerin ou geri dnmler ve bylece blgede ounluu salamlardr. Gerekten de 'Trk Ermenistan' Ruslar tarafndan boaltlr ve Ermeni halk koruma altna alnmaz, kaderiyle babaa braklrsa, o korkun olaylar yeniden yaanabilir. Bu da tm dnyada byk tepkilere yol aabilir ve bu tepkiler Alman Hkmeti 'ne de ynelebilir. Bu yzden Alman Hkmeti 'nin bu konuda gecikmeksizin nlemler almas ve giriimlerde bulunmas gereklidir. "tilf Devletleri Ermenilere baz vaadlerde bulunmular, zellikle ngiltere ve Fransa bamsz bir Ermeni devleti sz vermilerdir. Amerika Birleik Devletleri Ermeni halknn tarif olunamaz aclarnn dindirilmesi amacyla para yardmnda bulunmakta ve Amerikan Misyonerleri blgede almalarn srdrmektedirler. Alman Hkmeti'nin tm bu gelimeler karsnda kaytsz kalmas, etkisiz bir politika izleyerek, blgedeki nfuzunu kaybetmesi beklenemez. Alman Hkmeti'nin, Ermeni meselesinin zme kavuturulmasnda aktif bir politika takip ederek, olumlu giriimlerde bulunmas, Almanya 'ya ynelik sulamalarn ve tepkilerin sona erdirilmesinde etkili olacaktr. "Osmanl mparatorluu topraklarnda yaayan 2 milyon Ermemden 1.3 milyon srgn edilmi ve bunlarn ancak 1/4' srgn yerlerine ulaabilmitir. Kadn, ocuk, hasta, gen, ihtiyar ayrm yaplmakszn Suriye llerine srgn edilen Ermeniler Mslman olmaya zorlanmlardr. istanbul ve zmir'deki Ermeniler Rus-Ermenistan'na kaarak srgn edilmekten kurtulabilmilerdir. Tehcirden geri kalan Ermeniler olduka g koullar altnda bulunmaktadrlar. tilf Devletleri tm bu olumsuz gelimeleri propaganda malzemesi yapmakta ve Almanya 'y sulamak iin canla bala almaktadrlar. Nitekim, Ermeni halknn soyk-

9.

D. Mumm an das Auswartige Amt, Charlottenburg, den 31. Dezember 1917, Politisches Archiv des Auswartigen Amtes, Armenien, R. 14098, Bd. 49, Trkei Nr. 183.

270

SELAM KILI

rma uratlmasnda Alman Hkmeti'rin de rol bulunduu belirtilerek, Almanya dorudan doruya sulanlmaktadr. Bu yzden Alman Hkmeti'nin Ermenileri koruyup gzetmesi, Ermeni meselesinin zme kavuturulmasnda aktif ve olumlu bir siyaset izlemesi, Almanya 'ya ynetilen tm sumalarn yersiz ve gereksiz olduunu ortaya koyacaktr. "Osmanl mparatorluu Pan-lslmist bir politika izlemekte, slm lkeleri arasndaki siyas, ekonomik ve kltrel ilikilere nem vererek, Mslmanlarn her alanda ibirlii yapmalarn salamaya almaktadr. Hristiyan Devletlerin de ayn siyaseti izlemeleri ve biraraya gelerek ibirliine ynelmeleri gereklidir. Dindar Alman halk bunun gereklemesini ok arzulamaktadr. Alman Hkmeti'nin eskiden Fransa'nn yrtt Hristiyanlar koruma siyasetine belki ihtiyac yoktur. Fakat, Almanya 'nin byk ve gl bir Hristiyan devleti olduu gereini gzard etmemesi ve buna yakr aktif bir siyaset izlemesi gerekir. "Ermeni halk alt Ermeni vilayetinde zerk bir idareye sahip olmak istemekte, kltrel ve ekonomik serbestiye kavumay arzulamaktadr. Osmanl mparatorluu'nun sava ncesi Ermenilere tand siyasal ayrcalklar gznnde bulundurulduunda, Ermeni taleplerinin pek arya kamad grlr. Yukarda da deinildii zere, Dou Anadolu vilayetleri Mslmanlar tarafndan boaltlm ve Rusya 'ya g eden Ermenilerin byk bir ksm da geri dnmlerdir. Dolaysyla daha nce Ermeni halknn aznlkta kald yerlerde de Ermeniler ounluu salamlardr. Tm bu olumlu gelimeler zerklik sorununun eskiye gre daha kolay zme kavuturulmasn temin edebilecektir. "l0 Tehcir srasnda Ermenilerin mal ve mlklerinin yama edildii, dolaysyla byk madd kayplara uradklar, tehcir edilen birmilyonyzbin kiiden ok az bir lasmnn srgn yerlerine ulaabildikleri eklinde aslsz birtakm iddialarla dolu olan bu yazda; en ok dikkati eken ve aym zamanda byk hayret uyandran husus; Sovyet Hkmeti'nin Ermenilere otonomi nermesidir. nk, byle bir durum karsnda Ruslarn ikili oynadklar, verdikleri szn bir aldatmacadan baka bir ey olmad ortaya kacak ve Sovyet Hkmeti'nin Brest-Litovsk bar mzakerelerinde sergilemi olduu uzlamaz tutuma bir de samimiyetsizlik eklenmi olacakt. Her iki yazdan da anlald zere, Ermeniler Rus igalindeki Osmanl topraklarnda bamsz "Byk Ermenistan" projesinin gereklemesi hayali iindeydiler. Dolaysyla blgenin tekrar Trklerin eline gemesi ihtimali karsnda Almanya'nn da desteini salamak istiyorlard
10. Deutsch-Armenische Gesellschaft an den Herrn Reichkanzler, Berlin, den-6 Januar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd.49, Trkei Nr. 183; BIHL, Die KaukasusPolitik der Mittelmachte, II, s.67.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN..

271

ve bunu gerekletirmek iin de akla hayle gelmeyerek efsaneler retiyorlard. Aslnda Ermenilerin endieleri teden beri igal altndaki Osmanl topraklarnda yaayan Trklere yaptklar mezalimin karlksz kalmayacandan kaynaklanmaktayd. Ancak, bu endieleri yersizdi. nk, Sadrazam Talat Paa, Alman Bykelisi Bernstorff a yapt aklamasnda; eer Sovyet Rusya ile ayr bir bar yaplrsa, Ermeniler iin genel af iln etmek niyetinde olduunu, srgn edilmi veya esir alnm Ermenilerin istedikleri yerde yerlemelerine izin verileceini ve kendilerine her trl yardmn yaplacan belirtmiti11. Ermenilerin niha hedeflerine ulamak maksadyla Alman Hkmeti nezdindeki giriimleri srmekteydi. Katolik-Ermeni Patrii Terziyan'n 4 Aralk 1917'de Almanya'nn stanbul Bykelisi Bernstorff a vermi olduu malmatta; sava ncesi Dou Anadolu'da 70 bin Katolik Ermeni'nin zorla eitli yerlere g ettirildii, bunlarn byk bir ksmnn akibetinin mehul olduu, aJkibeti mehul olan Ermenilerin bir ksmnn sakland veya Mslman olmaya zorlandklar bildiriliyordu12. Bernstorff un 19 Ocak 1918'de Alman Babakan'na gnderdii bir yazda ise; Osmanl mparatorluu'nun Ermenilere zerklik vermeksizin Dou Anadolu'da kaybetmi olduu topraklar geri almak istediini, Osmanl Hkmeti'nin hereyden nce Mslman Araplara birtakm siyasal ayrcalklar tanmaya hazrlandn bildiriyordu13. Bu arada olaylar olduka hzl bir ekilde, cereyan ediyor, asker ve siyas gelimeler byk bir deikenlik gsteriyordu. Nitekim, bar mzakereleri srasnda Ermenilerin Rus igali altndaki Osmanl topraklarnda Trklere kar bask ve zulmlerini artrmalar ve bu naho hareketlerin gittike iddetlenerek soykrma dnmesi zerine, Osmanl Hkmeti nce meseleyi resm yollardan zmlemeye alt. Sovyet Hkmeti'ne bavuruda bulunarak, bu gibi hareketlere meydan verilmemesini istedi. Ancak, bu giriimlerden herhangi bir sonu alamayan Osmanl Hkmeti, Troki'nin bar mzakerelerini kesintiye uratmasn iyi deerlendirerek, 12 ubat 1918'de Osmanl nc Ordusu'na taarruz emrini verdi14. Alman Bykelisi Bernstroff, Ermenilerin Rus igali altndaki topraklarda Trklere kar bask ve zulmlerini artrmalar zerine, Osmanl Hkmeti'nin ileri harekt karan aldn ve bu hususta hazrlklara balandn Alman Dileri Bakanl'na bildirmekteydi. Bykeli'nin 2 ubat'ta Alman Dileri Bakanl'na gnderdii bir yazda deniliyordu
11. 12. 13. 14. Der K. Botschafter an Auswrtiges Amt, Konstantinopel, den 11. Dezember 1917, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd.49, Trkei Nr. 183. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67. Dursun Ali Akbulut, "Brest-Litovsk'ta 'Arazi Megle Meselesi', Akademik A, 1996/1, s.7-8.

272

SELAM KILI

ki: "EnVer Paa, General Lossow'a, Gney Kafkasya'nn anari iinde olduundan yaknm ve Rus kuvvetlerinin ekilmesinden sonra blgeyi igal eden Ermeni etelerinin Erzurum, Erzincan, Trabzon ve evresinde Trklere mezalim yaptklarn ifade etmitir. " 1 5 Yine Bernstorff Sivas'daki Alman Konsolosluu'nun 6 ubat tarihli telgrafn Alman Dileri Bakanl'na gndermiti. Bu telgrafta; "Ermenilerin, Ermeni Cumhuriyeti'ni kutlamak maksadyla Erzincan'da taknlklar yaptklar, Vehip Paa'nn silahl mdahalede bulunmak iin stanbul'dan izin ald, yaknda yaplmas dnlen ileri harekt iin asker hazrlklara baland, bu yzden Sivas'daki Ermenilerin byk endie iinde olduklar, ancak gerek Vehip Paa'nn gerekse Sivas Valisi'nin Ermenilere kar misilleme yaplmayaca konusunda gvence verdikleri" belirtilmekteydi16. Dier tarftan Alman Dileri Bakan von Khlmann Osmanl ordusunun "mtareke hattn" aarak, ileri harekta balamasn onayladn yazl olarak aklad. nk, o igal altndaki topraklarn artk diplomatik yollarla zme kavuturulamayaca dncesindeydi17. En sonunda Almanya Dileri Bakan von Khlmann da artk mzakereler yoluyla bir sonuca varlamayacan savunan ve teden beri Ruslar bara zorlamak iin kuvvete bavurulmas gerektiini ileri srenlere hak vermeye balamt. Nitekim, yukarda deinildii gibi Osmanl ordusunun ileri harektn onaylayan Khlmann, bu harektn kanlmaz olduuna iaret etmekteydi. Ancak, Osmanl Devleti'nin asker harekta balamas karsnda panie kaplan Ermeniler korku ve endie ierisinde Alman Hkmeti'nden yardm talebinde bulunuyorlard. Schmidt Elskop imzasyla Carnarvon'dan 10 ubat 1918'de Alman Dileri Bakanl'na ulaan bir telsiz telgrafta, Osmanl ordusunun asker harekta balamasndan duyulan endie dile getiriliyor ve deniliyordu ki: "Trkler teden beri Ermeni halkna kar soykrm uyguladlar. imdi ise, Rus kuvvetlerinin Dou Anadolu 'dan ve Kafkasya 'dan ekilmeleri ile birlikte Ermenilerin Trkleri katletmeye baladklarn bildiriyorlar. Talat Paa'nn Brest-Litovsk'a hareketinden ksa bir sre nce bakanlar kurulu (Hey'et-i Vkel), sancak (Kars, Ardahan, Batum) halknn 'kendi geleceini bizzat kendisinin belirlemesi' gerektii yolunda karar almtr. Tabi ki bu Osmanl Devleti'nin lehine alnm bir karardr. nk, u an da Errieniler ekalliyettedir. Trkler tm Ermenistan'n Osmanl Devleti'ne geri verilmesi konusunda srar ediyorlar ve bunda Almanlarn da parma olduu aka grlmektedir. Blgede plebisit yaplncaya kadar Osmanl Devleti'nin asker igali devam edecek15. Der K. Botschafter an Ausw. Amt., Pera, den 2. Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd. 49, Trkei Nr. 183. 16. Der K. Botschafter an Auswrtiges Amt, Konstantinopel, den 7. Februar 1918, PAAA, Armenien, R. 14098, Bd. 49, Trkei Nr. 183. 17. Khlmann an frhr. v. Lersner, Berlin, 18.2.1918, PA-AA, Trkei: Allgemeine Politik, R. 22346, Bd.5, Trkei Nr. 41 BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmdcte, II, s.40.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN..

273

tir. Eer Trkler plebisitten istenilen sonucu alamazlarsa, tekrar Ermenilere katletmeye balayacaklardr. "18 Yine Cenevre Ermeni Parti Bakan Branting imzasyla Alman parlamenterlerinden Scheidemann'a gnderilen bir telgrafta ise, Rus asker birliklerinin "Trk Ermenistan "n boaltmalar ile birlikte Trklerin Ermenileri katletmeye baladklar bildiriliyor ve acilen mdahale edilmesi isteniyordu19. "Protestan Alman Komiteleri Dou Delegasyonu" Direktr Dr. Kari Axenfeld'in Elilik Mstear Gppert'e gnderdii yazda: "Cemiyetimizin yaz ilerinden sorumlu mdr Dr. Schreiber'e dn Cenevre'den aadaki telgraf gelmitir: Erzincan ve evresinden ulaan zc haberler zerine Osmanl mparatorluu topraklarnda yaayan dost ve akrabalarmzn geleceklerinden byk endie duyuyoruz. Sizden bu soydalarmzn vakit kaybedilmeden savunuculuunu yapmanz, onlar koruyup gzetmek iin tm imknlarnz kullanmanz istirhm ediyor, yardmlarnz ve bu husustaki nerilerinizi bekliyoruz " 2 0 deniliyordu. Lyon Radyokominikasyonu aracl ile Berlin'e bildirilen ve stanbul'daki Alman Bykelilii'ne de iletilmesi istenilen yazda21 ise, Ermenilerin Alman yardm ve desteini salamak iin olaylar nasl arpttklar, aslsz ve inanlmas g birtakm yalan haberler yaynladklar aka grlmektedir22. "Ermenistan'daki Trk Mezalimleri" baln tayan bu yazda yle deniliyordu: "Trk asker birlikleri Trabzon'a girdiklerinde, ok
Von Standnachrichtenstelle des Auswwrtigen Armts an z.g.K. Herrn G.L.R. v. Rosenberg, Berlin den 12. Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd.49, Trkei Nr. 183. 19. Von Armenischer Parteivorstand Branting an Reichstabgeordneter Scheidemann, Stockholm, den 29 Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. 20. Orient-und Islam-Kommission des Deutschen Evangelischen Missions-Ausschusses an Herrn Geh. Legationsrat Gppert, Berlin, den 20. Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd. 50, Trkei Nr. 183. 21. Von Schmidt Elskop an z.g.K. Her G.L.R. Gppert, Berlin, den 19. Marz 1918, PAAA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. 22. "Lyon Radyokominikasyonu aracl ile Berlin'e bildirilen ve stanbul'daki Alman Bykelilii'ne de iletilmesi istenilen yazda da grld gibi Bat kamuoyunun dikkatini ekmek, tilf Devletlerinin ve Sovyet Rusya'nn yansra Almanya'nn da yardm ve desteini salamak iin tarih gereklerle hibir zaman badamayan, birtakm aslsz ve tutarsz dzmece belgeler yaynlayarak, kendilerini masum bir halk olarak tantmaya almlar, Trkleri ise soykrm yapmakla sulamlardr. Aslnda Birinci Dnya Sava esnasnda, zellikle Erzincan Mtarekesi'nden sonra, Silahl Ermeni etelerinin Dou Anadolu'da ve Kafkasya'da Trklere kar soykrm uyguladklar ariv belgelerinin yansra arkeolojik bulgularla da kantlanmtr. Bugn Dou Anadolu vilayetlerinde Ermeniler tarafndan katledilmi Trklere ait yze yakn toplu mezar mevcuttur. Bunlardan alan ilk beinde binlerce ceset ve bulgu kmtr" (Selami Kl, Tarih Gerekler ve Dou Anadolu'daki Ermeni Mezalimine Dair Baz Belgeler", Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 6, Erzurum, 1966, s.148-159). Aadaki ariv belgeleri, bu tarih gerei hibir itiraza meydan brakmayacak bir ekilde gz nne sermektedir: 18.

274

SELAM KILI

acmasz davranmlardr. Trk topraklarn henz terkedememi olan Rus askerlerinden binlercesi vurulmu veya canl olarak yaklmtr. Ermeniler tarif edilemeyecek eziyetlere katlanmlardr. ocuklar uvallara sokularak denize frlatlmlardr. Yal erkek ve kadnlar armha gerilmi ve sakat braklmlardr. Gen kzlar ve kadnlar ise Trkler tarafndan alkonulmulardr." Osmanl ordusunun asker harekta balamas ile birlikte panie kaplan Ermeni kurulularnn korku ve endie ierisinde Alman Hkmeti'nden yardm talebinde bulunmalar zerine stanbul'daki Alman Bykelisi Bernstroff a bu konuda gerekli talimt verilmi ve ondan, Osmanl ordusunun ileri harekt esnasnda birtakm nlemlerin alnmas, misilleme hareketlerinden kesinlikle kanlmas, sadece Trklere kar su ilemi olan Ermenilerin cezalandrlmak zere mahkemeye sevkedilmeleri
I. Kafkas Kolordu Komutan Albay Kzm Karabekir nc Ordu Komutanl'na 2 ubat 1918'de gndermi olduu telgrafnda; Ermenilerin Erzincan ve civarnda yirminci yzyl medeniyeti ile asl badamayacak cinayetler ilediklerini ve bu hunharlklanyla engizisyon mezalimine rahmet okuttuklarm belirttikten sonra, devamla unlar yazmaktayd: "Merdiven Ky'nde Krkbe Akale'de onyedi, Tilki Tepesi'nin iki kilometre cenubunda, haritada ismi yazl olmayan Cinis Ky'nde altyz ksr zkr ve ins nfustan on mstesn olmak zere mtebkisi ihrk edilmek srglenmek ve hamile kadnlarn karnlar yarlarak ocuklar kucaklarna verilmek suretiyle ehit edilmi olduklarn arzeylerim." (Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Etd Daire Bakanl Arivi, A. 1/2, Kls. 525. D.20501024, F.41; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, 36/86 (Nisan-1987), Ermeni Belgeleri zel Say: 4, Ankara, 1987, Belge No: 2060, s.51). te yandan Vehip Paa 16 ubat 1918'de Bakomutanlk Vekleti'ne gnderdii telgrafnda; "Bugn Erzincan'a geldim. ardakl Boaz'ndan Erzincan'a kadar olan btn kyler, hatta bir .kulbe bile salam kalmamak artyla tahrip edilmi grdm. Bahelerin aalar kesilmi, kyllerden bir fert sa kalmamtr. Ermenilerin Erzincan'da ika ettikleri fecyii tarih-i lem bugne kadar kaydetmemitir. " gnden beri Ermeniler tarafndan ldrlp meydanda kalan slm cenazeleri toplattrlmaktadr. ehid edilen bu bignah ve masum halk arasnda memeden kesilmemi ocuklar, doksan yan ikml etmi ihtiyarlar, paralanm kadnlar vardr. Tedricen bunlarn, fotoraflar aldrlmaktadr" deniliyordu. (ATAE, A. 1/2, Kls. 525, D.2050-1024, F.51; ATBD, 36/38 (Nisan 1987), Ermeni Belgeleri zel Say: 4, Ankara, 1987, Belge No: 2062, s.63). Yine I. Kafkas Kolordu Komutan Kzm Karabekir'in nc Ordu Komutanl'na 10 Mart 1918'de gnderdii telgraf; Ermenilerin yaptklar vaheti tm plakl ile gzler nne sermektedir: "Kolordu kararghnn Alaca'ya vusulnde Ermenilerin elinden kaarak kurtulabilen krksekiz nfustan maada iki odaya doldurularak itlfa teebbs eyledikleri ahali-i tslmiye'den ikiyzyetmisekizini ehid ve krkikisini ekserisi ar olmak zere mecruh buldum. Mecruhinin tedavisi ve istirahatlerine allmaktadr. Ikiyzyetmisekiz ehid kmesi ierisinde rzlarna tecavzden sonra cierleri duvarlara aslm gen kzlar, karnlar deilmi hamile kadnlar, beyinleri snglenmi veya vcutlarna benzin dklerek ihrk edilmi ocuk ve erkeklerin hsl ettii pek hazin levha ile ikinci Kolordu'dan gelirken Arapkir ve Ein'de drt bin Ermeninin ksmen ihtid perdesi arkasnda byk bir hrriyet ve msvat- tamme ile mesrrne bir hayat geirmekte olduklarn tahatturla grdm bu iki hdes arasndaki tezat ve mbyenetten mtevellid yeis ve teessrm hak-i pay-i kumandanilerine bu zavall ehidlerin ba ucundan arzetmeye bir mecburiyet-i deruniye hisseylediim ma'rzdur." (ATAE, A. 1/2, Kls. 525, D.20501024, F.61; ATBD, 36/86 (Nisan 1987), Ermeni Belgeleri zel Say: 4, Ankara, 1987, Belge No: 2065, s. 75).

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN..

275

hususlarnda Osmanl Hkmeti'nin dikkatini ekmesi istenmiti23. Bernstorff ald direktifler dorultusunda giriimlerde bulunmu ve zellikle General von Seeckt Enver Paa'dan, misillemede bulunulmamas iin gayret gstermesini istemiti24. Fakat, Ermenilerin endielenmeleri yersiz, Alman Hkmeti'nin giriimleri de gereksizdi. nk, Osmanl Hkmeti ileri harekt srasnda sivil halkn zarar grmemesi iin her trl nlemi alm ve sadece Trkleri yoketmeye alan Ermeni etelerinin cezalandrlaca, bu etelere katlmam olanlara kar kesinlikle dmanlk gsterilmeyecei beynnmeler aracl ile duyurulmutu25. Bernstorff un Alman Dileri Bakanl'na bildirdiine gre; Adliye Nazr ve Mebusan Meclisi Bakan Halil Bey, Osmanl Hkmeti'nin misillemelere engel olunmas hususunda emirler yaynladn sylemi, bykelinin, Ruslarla bar yapldktan sonra Ermeniler iin genel af yasas karlacana dair sadrazamn sz verdiini hatrlatmas ve imdi bu szn yerine getirilmesi gerektiini ifade etmesi zerine Halil Bey, bunu uygun grdn aklamtr26. Yine Bernstorff, ileri harekt hakknda General von Seeckt'in verdii u bilgileri Alman Dileri Bakanl'na yazmtr: "nc Ordu'nun operasyon blgesinden imdiye kadar buraya ulaan haberlere gre, etelere katdmam olan Ermenilere kar herhangi bir dmanca hareket yapdmamtr. Bylece ilerlemekte olan ordunun kanl misillemelerde bulunmayaca ve bu gibi hareketlere meydan vermeyecei tahmin edilmektedir. "11 Bat kamuoyunu aldatmaya alan Ermenilerin Alman Hkmeti nezdindeki giriimleri ve aslsz haberlerle Almanlar ynlendirme abalar srerken, General von Seeckt'in de belirttii gibi etelere katlmam olan sivil halka kar herhangi bir dmanca harekette bulunmayan Osmanl ordusu, ar k artlarna ramen baarl bir ekilde ilerledi ve ksa bir sre ierisinde Erzincan, Bayburt, Trabzon, Tercan, Akale ehir ve kasabalarn ele geirdi. Geri Brest-Litovsk Anlamas'nn drdnc maddesine gre, hem Dou Anadolu vilayetleri hem de 1877-78 Osmanl-Rus savanda igal edilmi olan "Elviye-i Selse" Osmanl mparatorluu'na braklyordu
23. Ausw. Amt, an Botschafter Pera, Berlin, den 8 Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd. 49, Trkei Nr. 183. Freiherm von dem Bussche'nin 8 ubat 1918'de Bernstoff a gnderdii bu telgrafnda ayrca, Osmanl ordusunun Ermenilere kar misillemede bulunmas halinde, bundan hem Osmanl Devleti'nin byk bir zarar grecei hem de Osmanl Devleti ile mttefikleri arasndaki ilikilerin zedelenebilecei bildiriliyordu. (BIH, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67). Der K. Botschafter an Auswwrtiges Amt, Konstantinope, den 10 Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd.49, Trkei Nr.183. ATAE, A.4/(3671, Kls. 2908, D.444-52, F.6^. Der K. Botschafter an Auswrtiges Amt, Pera, den 11. Februar 1918, PA-AA, Ermenien, R. 14098, Bd.49, Trkei, Nr. 183. Der K. Botschafter an Auswrtiges Amt, Konstantinope, den 11. Februar 1918, PAAA, Armenien, R.14098, Bd.49, Trkei Nr. 183.

24. 25. 26. 27.

276

SELAM KILI

ve bylece sancak zerindeki Rus emellerine de son veriliyordu. Ne var ki bir devletleraras hukuk kural hemen kendini gstermitir: Bar kuvvetle desteklenmeliydi. Yani Osmanl Devleti bu bar uygulayabilmek ya da uygulatabilmek iin kuvvet kullanmak zorunda kalmtr. Brest-Litovsk bar imzaland srada Osmanl nc Ordusu harekt halindeydi. 12 Mart 1918'de Erzurum kurtarldktan sonra, Osmanl ordusu 24 Mart'ta 1914 snrlarna ulat. Brest-Litovsk Anlamas ile Sovyet Rusya ile toprak meselesi halledilmi oluyordu. Fakat yine ayn anlamaya gre, Elviye-i Selse'nin durumu, komu hkmetler, yani Rus ihtillinden sonra Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'n oluturduklar Mavera-y Kafkas Hkmeti* ile Osmanl Devleti arasnda zmlene1917 ubat ihtillinden sonra Mavera-y Kafkasya Kafkaslarn tesi, arkas anlamna gelen Mavera-y Kafkasya terimi Batl kaynaklarda; Transkafkasya, Rus kaynaklarnda ise; Zakafkasya olarak gemektedir- da, Kafkas milletleri harekete gemilerdi. "Geici Hkmet" tarafndan Petersburg'daki parlementerlerden biri "Mavera-y Kafkas Komitesi (OZAKOM-Osoby Zakafkazskiy Komitet)" oluturularak, Tiflis'e gnderilmiti. Boleviklerin Ekim ihtilli ile birlikte Petrograd'da iktidar da ele geirmelerini "Mavera-y Kafkas Komitesi" onaylamamtr. Bunun zerine Tiflis'deki komite ve parti rgtlerinin birlikte yaptklar bir toplantda Mavera-y Kafkas iin ayr bir ynetim oluturulmasna karar verilerek, 15/28 Kasm'da "Mavera-y Kafkas komiserlii (Hkmeti)"nin kurulduu iln edilmitir. Bu komiserlik Grc, Ermeni ve Azeri temsilcilerden kurulan bir nevi federasyondu. Yerel ynetimler her milletin kendi elinde bulunmak kaydyla ve merkezi Tiflis olmak zere geici bir hkmet oluturulmutu. Mavera-y Kafkas Komiserlii Petrograd'daki Sovyet Hkmeti'ni tanmadn iln etmekle beraber, Sovyet Rusya ile balarn koparm deildi; kendini Byk Rus-Sovyet Cumhuriyeti'nin bir paras olarak gryordu. Boleviklerin 5/18 Ocak 1918'de Petrograd'da toplanan Kurucular Meclisi'ni zor kullanarak datmalar zerine Mavera-y Kafkas Komiserlii kendisinin Sovyet Rusya'nn bir paras olduu grn korumakla beraber merkezdeki Sovyet Hkmeti ile ilikilerini kesti. Ayrca Kurucular Meclisi'ne seilmi olan temsilcilerden, 10/23 ubat 1918'de Seym (Meclis) oluturuldu. Seym komiserliin en yksek yrtme organ olup, komiserlik (Geici Hkmet) burada alnan kararlan uygulamakla ykmlyd. Mavera-y Kafkas Konfedarasyonu iinde her millet, yani Grc, Ermeni ve Azeri iilerinde tamamyla bamszdlar. Bunlardan herbiri kendi karlanna en uygun grdkleri tarzda mill rgtlerini kurmular ve milli emellerini gerekletirmek yolunu tutmulard. Bu milletin mill hareketleri ou zaman birbirine ayknyd ve dolaysyla konfederasyon gereklerden uzak bir zorunluluk altnda meydana gelmi olan bir organ grnmndeydi. Her millet de kendisini destekleyecek bir kuvvet, byk bir devlet aray iindeydi. Bu artlar ve zihniyet iinde Maveray Kafkas Komiserlii'nin durumunun salam olmaktan ok uzak olduu ve ilk byk sarsntda bu konfederasyonun dalaca kesindi. Nitekim, 1918 Mays'nn sonlanna doru Kafkasya'da olduka nemli siyas gelimeler cereyan etti. Daha nce bamszln ilan etmi olan "Mavera-y Kafkas Cumhuriyeti" Seym'i Tiflis'te yapt son toplantsnda (26 Mays 1918) kendini feshetti ve "Mavera-y Kafkas Cumhuriyeti"nin sona erdiini bildirdi. Mesele sadece "Mavera-y Kafkas Cumhuriyeti"nin sona ermesiyle bitmedi; Seym'in dald gn, gayet mhim kararlar da alnmt. 26 Mays'ta Grcistan bamszln iln etti. Ayn gn Ermeniler de bamszlklarn ilan ettiler. Nihayet, Azerbaycan da 28 Mays'ta bamszln ilan etti. Geni bilgi iin bkz.: Selami Kl, Brest-Litovsk Mzakereleri ve Bar, s.450-455.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

277

ekti. Halbuki Grcler Batum zerinde direniyorlar, Ermeniler de Kars'tan kmak istemiyorlard. Mesele nce grmeler yoluyla zmlenmek istendi, ancak grmelerde hi bir olumlu sonu elde edilemediinden Osmanl birlikleri 14 Nisan'da Batum'a, 25 Nisan'da Kars'a girdiler. Osmanl Devleti, kuvvet kullanmak suretiyle, Brest-Litovsk snrlarna ulam oldu. Brest-Litovsk Anlamas gereince Haziran ve Temmuz aylarnda Elviye-i Selse'de plebisit yapld ve byk bir ounluk Osmanl Devleti'nden yana oy kulland. Bylece Brest-Litovsk Anlamas'nn drdnc maddesi fiilen ve hukuken gerekletirilmi oldu28. Osmanl Devleti'nin bar uygulayabilmek daha dorusu uygulatabilmek iin kuvvet kullanmak zorunda kalmas ve asker harekt devam ettirmesi zerine, yeniden harekete geen Ermeniler ve baz Alman Parlamenterleri Alman Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunarak, Ermeni halkna yardm edilmesini ve Almanya'nn mttefiki Osmanl Devleti zerindeki nfuzunu kullanarak, ileri harektn durdurulmas ynnde teebbste bulunmasn istemilerdi. Henz daha Osmanl Devleti asker harekta karar verdii sralarda, Brest-Litovsk'tan Berlin'e ulaan bir yazda29 yle denilmekteydi: "Trk Ermenistam konusunda, Talat Paa ve dier Osmanl delegeleriyle uzun uzadya grmeler yaptm. Blgedeki otoritesi pheli olan Troki'nin, Rus askerlerini igal altndaki Trk topraklarndan geri ekmeye hazr olduu grlmektedir. Zaten Rus askerlerinin ou kendiliklerinden geri ekilmilerdir. Ancak, Ermenilerin etkisi altnda kald hissedilen Troki ve Sovyet Delegasyonu yelerinden Ermeni Karahan bamsz bir Ermenistan 'n kurulmasn hayl etmektedirler. Hatta Troki, Ermenilerin kendilerini korumalar iin Sovyet Rusya tarafndan silahlandrldklarn da itiraf etmitir. "Rus igali ile birlikte Trkler byk skntlar ve aclara katlanmlardr. Bu yzden Osmanl ordusunun asker harekt srasnda, Trklere bask ve zulm yapm olan Ermenilere kar misillemede bulunulabilir. Hem bizim hem de Osmanl Devleti'nin karlar dorultusunda Talat Paa'y yumuatmaya ve bar bir siyaset izlemesini salamaya almaktaym. " Alman Dileri Bakan von Khlmann'a veklet etmekte olan Freiherrn von dem Bussche'nin Bernstorff a gndermi olduu yazda ise, Ermeni meselesinin Batl Devletlerle ileride yaplmas muhtemel bar grmelerinde ele alnaca belirtiliyor ve devamla yle deniliyordu: "Osmanl Devleti kendi karlar gerei, grmeler balamadan nce Dou Anadolu vilayetlerinin Mslman ve Hristiyan halklarna ayrm gzetmeksizin eit ve adil bir davran iinde bulunur, savan sebep olduu skntlarn ve yokluklarn giderilmesinde Hristiyan halka gereken yardm salarsa, byk avantajlara sahip olabilir.
28. 29. Akbulut, "Brest-Litowsk'ta Arazi-i Megule' Meselesi", s.8-9. Brest-Litowsk, am. 10. Februar 1918, PA-AA, Armenien, R. 14098, Bd.49, Trkei Nr. 183.

278

SELAM KILI

"Blgenin Trkler tarafndan yeniden ele geirilmesi beklenilenden daha abuk gereklemitir. Osmanl Hkmeti'nin henz silahlarn brakmam olan Ermenilere arda bulunarak, kendiliklerinden teslim olmalarn istemesi, yaanan zc olaylar yznden Ermenileri cezalandrmamas ve serbeste memleketlerine geri dnmelerine izin vermesi karlar gereidir. Ayrca savan sebep olduu felket izlerini silmek ve blgenin ekonomik kalknmas iin plnlanan para yardmndan Hristiyan ve Mslman halkn eit olarak faydalandrlmas, zorla g ettirilen Ermenilerin gvenlik iinde geri dnmelerinin salanmas da yine ortak karlarmz gereidir. "Sizden bu konuda Sadrazam, Dileri Bakan ve Enver Paa'ya aklamada bulunmanz ve nerilerin nasl karland hakknda tarafma bilgi vermenizi istirhm ederim. "30 Alman Babakan Graf Hertling'in Alman Parlementerlerinden M. Erzberg'e gnderdii telgrafta hemen hemen ayn konulara deiniliyor ve devletleraras hukuk kurallarna gre, Osmanl Devleti tarafndan denemeyen bir ksm sava tazminat karlnda Rusya'ya braklan Osmanl topraklarndaki Rus igalinin geici olduu, blgenin haddini bilmez etelerin keyfi hareketlerine terkedilemeyecei belirtildikten sonra deniliyordu ki: Sovyet Rusya 'nin Erzincan Mtarekesi hkmlerine uygun hareket etmesi gerekiyordu. Bu gereklemediinden Rus askerlerinin yerini Osmanl kuvvetlerinin almas kanlmazd. Diledikleri gibi hareket eden Ermeni ve Grc etelerinin Trklere yaptklar zulm ve basklar hakknda basndan bilgi edinilmitir. Bu yzden Almanya ve Avusturya Ruslar tarafndan boaltlan Osmanl topraklarnn yeniden Trklerin eline gemesine gz yummulardr. Ermenilerin gelecei hakknda endie duyulmas yersizdir. nk, Osmanl Hkmeti Ruslarn boaltt topraklarda lml, bar ve uzlamac bir siyaset izlemeye, yeniden iyi ilikilerin kurulmas iin zen gstermeye ve bu konuda nemli admlar atmaya hazr olduunu belirtmitir. Brest-Litovsk'ta bar grmelerinin balamasndan sonra, Osmanl devlet adamlar ile bu meseleyi grtk ve bu grmeler srasnda, Osmanl devlet adamlar, Ermeni etelerinin yaptklarndan tm Ermeni halknn sorumlu tutulmayaca, ileri harekt srasnda hibir taknla meydan verilmeyecei ve misillemede bulunulamayaca hakknda inandrc aklamalarda bulundular. Hatta bu konuda bizzat Sadrazam Talat Paa ve Halil Bey Alman Babakan 'na ve Dileri Bakan von Khlmann'a gvence verdiler. "te yandan hem Sadrazam ve Bakanlar Kurulu hem de Genelkurmay ve Kafkas Cephesi'ndeki komutanlar, dnya kamuoyunun tepkisini ekmemeye zen gstermekte ve blgede huzur ve gveni yeniden salamann Osmanl Devleti'nin kendi karlar gerei olduuna inanmaktadrlar."31
30. 31. Freiherrn von dem Bussche an Botschafter Pera, Berlin, den 2. Mrz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, TUrkei Nr.183. Von R.K. an Herrn M. Erzberger, Mitglied des Reichstages, Berlin, den 3. Mrz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. .

t
\

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

279

Yine Alman Parlamenterlerinden Dr. Victor Naumann 6 Mart 1918'de Babakan Hertling'e gnderdii mektupta; Ermenilere yardm edilmesi talebinde bulunuyordu. Ayn ekilde D. Mumm, Alman Dileri Bakanl'na gnderdii yazda; srgndeki Ermenilerin gvenlik ierisinde geri dnmelerinin salanmasn neriyor ve hukuk haklarn elde etmeleri gerektiini bildiriyordu32. Kln Bapiskopos'u Felix Kardinal v. Hartmann da 2 Nisan 1918'de Babakan Hertling'e, Ermeni halkna yardm edilmesini ve Ermenilerin Alman Hkmeti tarafndan desteklenmesini arzu ettiini belirtiyordu. Ayrca Papa XV. Benedikt de 12 Mart'ta Osmanl Padiah'na aym ierikte bir mektup gndermiti 33 . Alman Babakan Graf Hertling Victor Naumann'a verdii cevapta34; kendisiyle ayn fikirde olduunu, Trk ileri harekt karsnda Ermenilerin ve Ermeni dostlarnn nceden yaanan zc olaylarn yeniden tekrarlanaca endiesi iinde bulunmalarn anlayla karladn belirtiyor ve devamla dikkate deer aklamalarda bulunuyordu: "Trklere her frsatta kendi karlar ve mttefikleri ile ilikileri asndan Ermenilere hogrl davranmalar gerektiinin nemini anlatmaya alyoruz. Osmanl Hkmeti'ne, kendiliklerinden teslim olan Ermenilere lml davranlmas, Rus igalinden kurtarlan Dou Anadolu'daki Mslman ve Hristiyan halkn huzur iinde yaamalar iin aba gsterilmesi nerisinde bulunuyoruz. Osmanl devlet adamlar bu nerilerimizi anlayla karladlar ve hatta bu konuda bizzat Sadrazam Talat Paa, Dileri Bakan Ahmet Nesimi Bey, Adalet Bakan Halil Bey, bana, Dileri Bakan von Khlmann'a ve Bykeli Bernstroffa Ermeni ve Grc etelerinin Trklere yaptklar mezalime ramen, bar isteyen halka dmanca davranlmayacan ve ilerlemekte olan Trk kuvvetlerinin sk bir disiplin iinde ileri harektn srdreceini belirttiler. Ancak, barn salanmas iin Ermenilerin de aba gstermeleri, uzlamaz tutumlarndan vazgemeleri ve politik amalarndan uzaklamalar, gereki olmalar gereklidir. Bununla birlikte stanbul'dan Ermenilerin bar istedikleri bildirilirken, Cenevre'den ulaan haberler olduka kayg vericidir. Nitekim, Bughos Nubar Paa ynetimindeki Ermeni ihtillcileri alm olduklar ortak karara gre, Dou Anadolu'daki yurttalarnn Osmanl Devleti'ne kar sonuna kadar direnmeleri uyarsnda bulunmulardr. Hatta Buhos Nubar Paa'nin ngiliz Hkmeti'ne bavuruda bulunarak, mcadelelerini srdren Ermenilere siyas ve askeri yardm salanmasn istenmitir.
32. 33. 34. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67-68. Von R.K. an Herrn Dr. Victor Naumann, Berlin, den 12 Marz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr.183.

280

SELAM KILI

"Alman-Ermeni dostlar, Ermeni halknn gelecei asndan bu ok tehlikeli giriimleri engellemek iin enerjik bir ekilde hareket eder ve Ermeni halk zerindeki nfuzunu kullanrlarsa, blgede bar yeniden salanabilir ve bylece bu tarih frsat karlrnam olur." Yine Alman Babakan Hertling, Kln Bapiskopos'u Felix Kardinal v. Hartmann'a verdii cevapta da ayn konulara deiniyor; Ermeni halknn gelecei konusunda endieye kaplmann yersiz olduunu, Trk ileri harekt esnasnda Ermenilere hogrl davranlmas, dosta ilikilerin yeniden salanmas iin Osmanl Hkmeti ile temasa geildiini, Osmanl devlet adamlarnn da, ete cinayetlerine katlmam olan Ermenilerin sorumlu tutulmayaca ve Ermeni halkna dmanca davranlmayaca, hatta kendiliklerinden teslim olan Ermenilerin affedilebilecei hususlarnda Alman Hkmeti'ne gvence verdiklerini bildiriyordu35. Ermeni halkna Alman yardm ve desteinin salanmasna ynelik giriimler srdrlmekteydi. Nitekim bu defa, Papa adna, Sardinien (Sardunya) Bapiskopos'u Eugen Pacelli Alman Babakan Grafen von Hertling'e bavuruda bulunarak, Sovyet Rusya ile yaplan anlama gerei Trklere braklan blgedeki zavall Ermenilere dmanca davranlmamas iin Osmanl Hkmeti ile temasa geilmesini ve mparatorluk Hkmeti'nin tm nfuzunu kullanarak bu hususta gereken nlemleri almasn istirhm ediyordu36. Bu bavuru zerine Babakan Grafen von Hertling Bapiskopos'a; Osmanl Hkmeti ile temasa geildiini, Osmanl devlet adamlarnn saduyulu hareket edeceklerinden kesinlikle phe edilmemesi gerektiini ve Ermenilere kar misillemede bulunulmamas iin her trl nlemin alnaca konusunda kendilerine gvence verdiklerini yazyordu37. Bykeli Bernstorff da 13 Mart 1918'de Alman Dileri Bakanl'na gnderdii yazda; Trklerin asker harekta balamalar ile birlikte Ermenilerin byk bir heyecana kapldklarn, Trklerin misillemede bulunacaklar kaygs ile korku iinde bulunduklarn belirtiyor, meseleyi Talat Paa ile grmesi iin Bkre'te bulunan Dileri Bakan von Khlmann'a telgraf ektiini ve Sovyet Rusya ile bar yapldna gre, Sadrazamn Ermenilere vermi olduu genel af szn yerine getirebileceini ifade ediyordu38.
35. 36. 37. 38. Von Reichskanzler an Seiner-Eminenz dem Kardinal von Hartmann Erzbischof von Kln, Berlin, den 13 April 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. Eugen Pacelli Erzbischof von Sardi Apostolischen Nuntius, an Reichskanzler Grafen von Hertling, Monaco, 9 Mrz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. Reichskanzler an dem Apostolischen Nuntius, Erzbischof von Sardi, Monsignore Eugen Pacelli, Berlin, den 14 Mrz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd. 50, Trkei Nr. 183. Der K. Botschafter an Auswrtiges amt, Konstantinopel, den 13 Mrz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN..

281

Yine Bernstoff un Alman Dileri Bakanl'na gnderdii bir dier yazda: Trk ileri harekt ile birlikte tm Ermenilerin lm korkusuna kapldklar, Ermenilere yardm edilmesi amac ile Patrikhane ve Papa tarafndan Alman Bykelilii'ne delegasyonlar gnderildii, ancak endielerin yersiz olduu nk, Osmanl Hkmeti'nin taknlklar nlemek ve Ermeni halkna kar misillemede bulunulmasna meydan vermemek iin byk aba gsterdii belirtiliyordu39. svire'nin Basel ehrinden yine Alman Babakan'na gnderilen bir telgrafta da: "3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk anlamas gerei, Sovyet Rusya, Kars, Ardahan ve Batum sancaklarn Osmanl Devleti'ne brakmtr. Bu sancaklarda yaayan Ermeniler kendilerine uygulanan soykrmdan bu yana Trk hkimiyeti altnda bulunmaktadrlar. Kafkaslardaki Ermenilerin gelecekleri konusunda da byk bir endie duymaktayz. nk, Alman mparatorluu pratik birtakm nlemler almakta ge kalrsa, gittike genileyen Trk nfuzunun Transkafkasya'ya da yaylaca muhtemeldir. Hristiyan bir devlet olarak Almanya 'nn bu Trk ilerleyiini durdurabilecek gce sahip bulunduuna inanyoruz. Aksi takdirde altnda Almanya'nn da imzasnn bulunduu bu anlamann bir hristiyan halkn tamamyla yok olmasna neden olaca konusunda dikkatlerinizi ekiyor ve imdiden bu hususta gstereceiniz tm abalara teekkr ediyoruz" deniliyordu40. Alman Ermeni Cemiyeti yneticilerinden Dr. Paul Rohrbach, Evald Stier ve Prof. Dr. Martin Rede imzalaryla Alman Dileri Bakanl'na gnderilen bir yazda41 ise; yine aslsz ve tutarsz Ermeni iddialarna yer verilmekte, Trk halkna yaptklar soykrmn cezasz braklmayaca endiesi ierisinde Alman Hkmeti'nden yardm istenilmekte, tarih gerekler arptlarak, mesele kendi grleri dorultusunda ele alnmakta ve byk bir sululuk duygusu altnda zm nerilerinde bulunulmaktayd. Bir taraftan Alman yardm ve desteinin salanmasna ynelik almalar devam ederken* dier taraftan Osmanl Devleti'nin mttefiki .olan Almanya'nn tm bu olumsuz gelimelerden sorumlu olduu ileri srlerek, Alman Hkmeti sulanmaktayd. Nitekim, altnda Almanya'nn da
39. 40. 41. * Der K. Botschafter an Auswrtiges amt, Konstantinopel, den 16 Marz 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. Schvveizerisches Huelfswerk fr Armenien Wilhelm Vischer Favre an Grafen von Hertling Berlin, Basel, 13 Marz 1918, PA-AA, Armenien, R.14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. Deutsch-Armenische Gesellschaft an das Ausvvratige Amt des Deutschen Reiches Berlin, Berlin den 19 Marz 1918, PA-AA, Armenien, R.14099, Bd.50, Trkei Nr.183. Ermenilerin Alman Hkmeti nezdindeki bu giriimleri hakknda Bonn'daki Alman Dileri Bakanl Arivi'nde olduka fazla belge mevcuttur. Konu ile ilgili olarak bkz: Politisches Archiv des Auswartigen Amtes, Akten betreffend: Armenien, vom 1 Marz 1918 bis 14 April 1918, R. 14098-14099, Bd.49-50, Trkei Nr. 183.

282

SELAM KILI

imzas bulunan ve ittifak Devletlerinin diplomatik baars olarak kabul edilen Brest-Litovsk bar baz evrelerde, zellikle baz Ermeni evrelerinde tepki ile karland. Bara en byk tepki Sovyet Rusya'dan gelmiti. Ruslar daha bar imzalanmadan balattklar tepkilerini her yerde ve her zaman tekrarlamlard. te yandan "Mavera-y Kafkas Hkmeti" Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn Osmanl Devleti'ne braklmasn ngren bu bar anlamasn tepki ile karladn ve tanmadn aklarken42, bu hkmetin iki nemli unsurunu oluturan Grcler ve Ermeniler de bar tepki ile karladlar ve her frsatta iddetle protesto ettiler. Aslnda Ermenilerin bar tepki ile karlamalar ve protesto etmeleri gayet doald. nk, Brest-Litovvsk bar ile, bir kere Ruslar ve batl devletler tarafndan "Trk Ermenistan" olarak adlandrlan Dou Anadolu vilayetlerinde artk bir Ermeni devleti kurmak sz konusu deildi; aksine bar anlamasna "Elviye-i Selse"nin, yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn eski sahiplerine -Osmanl Devleti'ne- braklmasn ngren maddeler konmutu. Dolaysyla "Byk Ermenistan" hayli ile yaayan Ermenilerin bar sevinle karlamalar beklenemezdi. Bar Avrupa'daki baz Ermeni evrelerinde de endie ile karland ve bar anlamas, zellikle Kars, Ardahan ve Batum'un Osmanl Devleti'ne braklmasn ngren maddesi iddetle eletirildi. Almanya'nn Bern Konsolosu Romberg'in Alman Dileri Bakanl'na gnderdii yazda43; "Sovyet Rusya ile imzalanan bar anlamasnn Kars, Ardahan ve Batum'un Osmanl Devleti'ne braklmasn ngren maddesi buradaki Ermeni kamuoyu arasnda endie ile karland ve eletiriye urad. Tenkit yararldr, ancak barn olumsuz ynde deerlendirilmesine sebep olabilir. Eer mmknse, nlem alnmasn veya Ermenilerin endielerini azaltacak aklamalar yaplmasn tavsiye ederim" deniliyordu. Ermeniler ve onlar masum bir halk oWak gsterip, szm ona hakszla uradklarn iddia eden Ruslar, bara kar tepkilerini srdryorlard. Hatta bu barn yaplmasna sebep olduklar iin Almanlar suluyor, Ermenilere yaplan hakszln giderilmesi iin hi olmazsa Osmanl Devleti nezdinde giriimlerde bulunmalarm ve Ermeni halkna yardm etmelerini istiyorlard. Nitekim, Moskova'dan Alman Dileri Bakanl'na gnderilen bir yazda yle deniliyordu.
42. 43. Wirkl. Leg. Rat. Schler an Auswrtiges Amt, Brest-Litowsk, den 4 Marz 1918, PA-AA, Friedensverhandlungen mit Russland in Brest-Litowsk, R.22060, Bd. 24, Russland, Pol. Nr.l. Der K. Gesandte an Auswrtiges Amt (fr Nachrichtenabteilung), Bern, den 8 Marz 1918, PA-AA, Friedensverhandlungen mit Russland in Brest-Litowsk, R. 22059, Bd. 23, Russland. Pol. Nr. 1.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

283

"Ermeni Mill Meclisi, Ermeni halknn iinde bulunduu g durum karsnda size yneliyor. Uzun yllar bask altnda yaayan Ermeniler yeniden hakszla uradlar. Rus askerlerinin ekilmesinden yararlanan Trk kuvvetleri korumasz ve savunmasz Ermenilere kar taarruza baladlar. sancak halkna 'self-Determination hakkn tanyan bar artlarna ramen, Trk ordusu Kars ve Ardahan'a doru ilerlemektedir. Bunun sorumluluu Almanlara aittir. nk, Almanya 'nin istekleri dorultusunda Rus kuvvetleri Ermeni topraklarndan ekilmilerdir. Fakat, bugn bu hakszl giderecek ve Trkleri durdurabilecek yegne Avrupa lkesi Almanya 'dr. Bu yzden 'mill meclis' Almanya 'nin Trk makamlar nezdinde giriimlerde bulunarak, gereken nlemleri alabileceine inanmaktadr. "u Bu defa altnda ierin ve Karahan'n imzalar bulunan ve yine Moskova'dan Alman Dileri Bakanl'na gnderilen bir baka yazda45 da, "Kars, Ardahan ve Batum Almanya 'nin Ruslara yapt basklar sonucunda baz artlarn yerine getirilmesi kaydyla Trklere brakld. Ancak, bugn, Brest-Litovsk'ta Ruslara zorla imzalattrlan bar anlamasnn artlar ihll olunmaktadr. Sovyet Rusya Devleti bar artlarnn ihll olunmasna kar iddetle protestoda bulunmaktadr. Trkler tarafndan igal edilen blgede, yaplan ve yaptrlacak olan tm olumsuz davranlardan Almanya sorumludur. Eer ileride daha endie verici olaylarn kmasna meydan verilmek istenmiyorsa, Almanya'nn derhal bu duruma mdahale etmesi gerekmektedir" deniliyordu. Ermeniler ve Grcler ellerinde geen her frsat deerlendiriyor, bara tepkilerini dile getiriyorlard. 14 Mart-14 Nisan 1918 tarihleri arasnda yaplan "Trabzon Bar Konferans"nda, Brest barn eletirerek iddetle protesto eden Grcler Batum'dan, Ermeniler de Kars'tan vazgemek istemiyorlar ve buralarn Osmanl Devleti'ne braklmasn bir trl hazmedemiyorlard. Osmanl Devleti Brest barnn benimsenmesini istiyor, Mavera-y Kafkas Hkmeti de onu tanmamakta srar ediyordu. Geri sonuta Kafkas Hkmeti bar hkmlerini kabul ettiyse de, ilk frsatta Grclerin Batum, Ermenilerin de Kars ve hatta Dou Anadolu topraklar zerinde hak talep edecekleri kesindi. Brest-Litovsk bar dorultusunda, "Elviye-i Selse "de bir plebisit (referandum) yaplmas gerekiyordu. Referandum hazrlklar Haziran ve Temmuz aylarnda tamamland ve sancakta Temmuz'un sonunda bir ka gnde yaplan bu referandumun sonulan Austos sonlannda tama44. 45. Admiralstab Kz. an Ausartiges Amt, Libau, den 12 April 1918, PA-AA, Armenien, R. 14099, Bd.50, Trkei Nr. 183. Russisches Volkskommissariat fr Auswrtige Angelegenheiten an Auswrtiges Amt, Moskau, den 13 April 1918, PA-AA, Armenien, R.14099, Bd.50, Trkei Nr. 183.

284

SELAM KILI

men belli oldu. Mslmanlarn byk ounluu oluturmas ve "evet" demesiyle. "Elviye-i Selse"nin Osmanl Devleti'ne ilhak kesinleti46. Ancak "plebisit" bata Ermeniler ve Grcler olmak zere baz eletirilere urad ve iyi karlanmad. Grc Hkmeti bunu resmen protesto etti ve bu "plebisit"in sonularn tanmayacan bildirdi. Ermeniler ise bu "plebisif'in Brest bar anlamasna tamamen aykr olduunu iddia ettiler. Ermeni gazetelerinde kan yazlara gre: Osmanl Devleti bu "plebisit"! komularna (yani, Grcistan, Ermenistan ve iran'a) haber vermeksizin ve onlardan gzlemciler istemeksizin, tek tarafl olarak yapmtr; ayrca "plebisit"in asker bask ile yrtld de iddia edilmi; ilhaka kar gelenler, gya, belirlenerek, kovuturmaya uramlardr, ilk balarda "plebisit"e ve onun sonularna kar kmayan Sovyet Hkmeti ise; Trk kuvvetlerinin 1918 Eyll'nde Bak'ya kar harekete gemeleri ve 15 Eyll 1918'de Bak'yu ele geirmeleri zerine, Osmanl Devleti'ni iddetle protesto etmi ve "plebisit"in sonularn tanmadn bildirmiti 47 . Yukarda metinleri verilen iki belgeden de anlalaca zere, Sovyet Hkmeti ve Ermeni Hkmeti temsilcileri "Trk Ermenistan" topraklarndaki tm olumsuz gelime ve davranlardan Almanya'nn sorumlu olduunu iddia etmelerine ramen, szm ona Ermenilere yaplan hakszl giderecek ve Trkleri durdurabilecek yegne Avrupa lkesinin Almanya olduuna, Alman Hkmeti'nin Trk makamlar nezdinde giriimlerde bulunarak, gereken nlemleri alabileceine inanmaktaydlar. Nitekim, Alman-Ermeni Cemiyeti'nin 1 Mart 1918'de Alman Dileri Bakanl'na sunduu dilekede; Alman asker birliklerinin, Dou Anadolu'dala Mslman olmayan halk korumalar gerektii nerilmektedir48. Dier taraftan Alman Parlamentosu'nun bte grmeleri srasnda, parlamenterlerden Ledebour ve Haase'nin 21 Mart 1918'de verdikleri bir nergede; Kars, Ardahan ve Batum'un Trkler tarafndan, igal edilmesinden nce, bu blgede yeni dzenin salanmas konusunda imparatorluk Hkmeti'nin gerekli hassasiyeti gstermesi gerektii belirtilmiti. Nisan 1918 balarnda Alman-Ermeni Cemiyeti, eer Trkler Ermenilere genel af ilan eder ve Ermeni muhacirlerin geri dnmelerini salar46. 47. Akdes Nimet Kurat, " Sancak: Kars, Batum, Ardahan", Trk Yurdu, VII/3 (345), Ankara, 1970, s.26-27; BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmchte, II, s.245-251. Kurat, " Sancak", s.26-28; BIHM, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.247-251; Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s.491-494. Ermeni Mill Meclisi 19 Austos 1918'de Kars, Ardahan ve Batum'daki halk oylamasna kar protestoda bulunmutur (BIHL, Die Kaukasus Politik der Mittelmachte, II, s.72). BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, s.67.

48.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU' NUN...

285

larsa, mcadelelerini srdrmekte olan Ermenilerin silahlarn brakmalar yolunda Tanaksutyun ile arabulucuk grevini stlenebileceini belirtmekteydi. Alman Dileri bu giriimi desteklemekte, ancak Trk makamlarndan bir seyahat izin belgesi alnmas gerektii dncesinde olduunu aklamaktayd. Alman-Ermeni Cemiyeti ayrca, Osmanl Devleti'nin Ermeniler iin genel af yasas karmas, Kars, Ardahan ve Batum halkna "Self-determination" hakk tannmas ve Rus-Ermenistan'nn Trkler tarafndan igalinin engellenmesi konularnda Alman Hkmeti'nden gvence istemekteydi. te yandan bu cemiyet yneticilerinden Papaz Stier'in Trk-Ermenistan'na seyahat etmek istedii bildirilmekteydi. Bernstorff 10 Nisan'da Alman Dileri Bakanl'na bir telgraf gndererek, olaylara bizzat ahit olanlarn ifadeleri dorultusunda; Trk halkna kar Ermeni eteleri tarafndan tecavzlerin ve hunharlklarn yapldn bildiriyordu: "Figaro" gazetesi sava muhabirlerinden Belikal Jurnalist Ernest Simais'in Aralk 1917'de Bernstoffa bildirdiine gre; "Dans les pays des horreurs" kitabnn yazar Fransz Jurnalist Henri Barby kendisinden (Simais) Ermeni halkna yaplan mezalim hakknda bir yaz istemitir. Simais'e gre, Barby hibir vakit Tiflis'e gitmemi ve kitabnda yazdklarn, Tiflis'deki "Hotel Orient"in kapcsnn ve Ermeni muhacirlerinin bilgilerine dayandrmtr. Rus askerlerinin verdikleri bilgilere gre, Ermeni eteleri tarafndan Erzurum'da Trk kzlarnn namuslarna tecavz edilmi ve bizzat Simais'in gzlemlediine gre ise, Rus ileri harekt srasnda Ermeniler Bitlis'e bal silahsz kyler halkn btnyle katletmilerdir.
t

Freiherrn von dem Bussche'nin 15 Nisan'da Bernstorff a gnderdii telgrafta; Trk asker birliklerinin ileri harekat ile birlikte katliamlar hakkndaki haberlerin artt bildiriliyor. Osmanl Devleti'nin Hristiyan halka kar lml davranmas gerektii ifade edilerek, Bernstorff dan, Ermeni halkna verilen genel af szn Talat Paa'ya hatrlatmas isteniyordu49. Bernstorff 16 Nisan'da Alman-Ermeni Cemiyeti'nin yukardaki teklifinin (arabulucuk nerisi) baarl olamayaca grndeydi: Ermeni eteleri- bir ksm dmanlk dier bir ksm nceden yaadklar olaylar yznden kkrtlmaktadr- Trklere terr uygulamakta ve Ermeniler Trkleri yoketmeye almaktadrlar. A.Djamalian, G. Melik-Karageosian, L. Nasariantz'dan oluan, Ermeni Mill Meclisi'nin Berlin'dela bir delegasyonu 29 Nisan'da Alman Dileri'nde idi ve bu delegasyon Kars, Ardahan ve Batum iin Selfdetermination hakk, Ermeni muhacirlerin geri dnmeleri, Trk Ermenis49. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, $.68-69.

286

SELAM KILI

tam'ndaki Ermenilerin emniyeti ve Trk ordusunun devam edebilecek asker harektnn engellenmesi hususlarnda Alman yardmm rica etmekteydi. 28 Nisan ve 14 Mays 1918'de Ermeni Mill Meclisi'nin Alman Dilerine sunduu muhtrada; Trk Ermenistan'ndan Rus Ermenistan'na geden Ermenilerin geri dnebilmeleri iin Alman yardm talep ediliyor ve Kafkasya'da yiyecek sknts ekildii bildirilerek yardm isteniyordu. Halep'teki Alman Konsolosu Rssler 15 Mays'ta Babakan Hertling'e Mart 1918 ortalarnda Elaz Vilayeti'nde IV. Kolordu Komutan Ali hsan Paa'mn Ermenilere kt muamelelerde bulunduu hakknda bilgi vermekteydi. te yandan 22 Mays'ta Lossoww, Ermeni Mill Meclisi Delegasyonu'nun bir yetkilisinin, Ermeni halknn tamamen yokolmamas iin Alman himayesini rica ettiini ve geri kalan Ermeni topraklarnn da Alman koruyuculuuna alnmasn istediini Bernstorff a telgrafla bildiriyordu. Bu konu ile ilgili olarak resm bir yaz Lossow'un elinde bulunmaktayd. Ermeni Mill Meclisi Bakan Ohandjanian, 22 Mays'ta, Ermeni halknn geleceinin Almanya'nn koruyuculuuna verilmesinin resmen iln edilmesi gerektii dncesinde olduunu aklamaktayd. Paul Weitz 20 Haziran'da, Trk-Ermenistan'na yapm olduu gezi hakknda Alman Dilerine bir rapor sunmutu: Weitz Nisan 1918'de Avusturyal Dr. Steiner, Trk tarihisi Prof. Refik Bey*, Yzba Fahri Bey ve Viskonsolos Anders'le birlikte Erzincan, Gmhane, Mamahatun (Tercan), Ilca ve Erzurum'u ziyaret etmiti. O bu raporunda gayet samimi olarak; 1915 ylnda Ermenilere uygulanan "tehcir" ve sonulan, Ermenilerin Trklere soykrm yapt, yine Erzincan ve Erzurum'daki korkun Ermeni ynetimi (Ocak-Mart 1918) ve bu ynetim tarafndan yaplan kanl mezalim hakknda bilgi vermekteydi. Baron Kress von Kressenstein 11 Temmuz'da Piskopos Mesrops'un Ermeniler iin Almanya'dan yardm talebinde bulunduunu bildiriyordu: 1,5 milyondan fazla Ermeni Nisan 1918'de Trklerin ilerleyii karsnda Erivan'a kamlard. Batum Anlamas'na ramen Ermeni topraklan Trkler tarafndan boaltlmad gibi, Ermeni muhacirlerin geri dnmelerine kesinlikle izin verilmiyordu. Berlin'deki Ermeni Cumhuriyeti Delegasyonu yelerinden Dr. Hamasasp Ohandjanian ve Achak Suraboff (Zurabian) 15 Temmuz 1918'de Alman Dilerine u bilgileri vermilerdi: Bar anlamasna ramen Trklerin taknlklan devam etmektedir. Mltecilerin sefaleti byk boyutlara ulat gibi, muhacirlerin geri dnmelerine de Trk makamlar
* Refik Bey'in bu gezi ile ilgili gzlemleri iin bkz: Ahmed Refik (Altmay), Kafkas Yollarnda, istanbul, 1919.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

287

izin vermemektedir. 2 Temmuz'da handjanian Trk kuvvetlerinin ilerleyii zerine Rus Ermenistan'ndan gedenlerin saysnn 600 bine ulatn (Trk Ermenistan'ndan g edenlerin bu sayya dahil olmadm) ve muhacirlerin alk, souk ve salgn hastalklardan olduka fazla mteessir olduklarn bildiriyordu. Aharonian Ermenistan'n AvustUrya-Macaristan veya Alman kuvvetleri tarafndan igal edilmesini Bernstorff a teklif etmi, handjanian ise Rus Ermenistan iin 2-3 bin kiiden oluan bir Alman kuvvetinin arzu edildii kanaatindeydi ve bu kanaatini Dr. Axenfeld'e iletmiti. 29 Temmuz'da General Ludendorff Enver Paa'y ikna etmeye alaca konusunda Alman Dilerine vaadde bulunmutu. Enver Paa, Ermeni muhacirlerinin Gmr-Culfa demiryolunun 20 km dousuna kadar olan blgeye geri dnebileceklerini, bu blgede Mslmanlarla Ermeniler arasnda herhangi bir atmann sz konusu olmadm, tm muhacirlerin geri dnmelerinin ise mmkn olmadn nk, ounluu silahl yarm milyon dmann savaan ordularn arkasnda bulunmasnn arzu edilmediini ifade etmiti. Ancak, Esat Paa Ermeni muhacirlerin geri dnmelerine izin vermiyordu. Bu yzden Osmanl Hkmeti'nin dikkatinin ekilmesi hususunda Bernstorff a direktif verilmiti50. Yine 29 Temmuz'da bu defa General Hindenburg, Enver Paa'nn nezdinde, Hristiyanlk adna, Ermenilere kar srdrlen asker harekt protesto etmiti. Ermeni muhacirleri geri dnebilmeli ve ayrca Ermeniler Bak petrollerinden yararlanabilmeliydiler. Ayn gn handjanian Trklerin ilerlemeye devam ettiklerini ve muhacirlerin geri dnmelerine engel olduklarn belirterek, Alman Dileri Bakanl'na ikayette bulunuyordu. General Seeckt ise, Hindenburg'a gnderdii bir yazda; Bak'nun Ermenilerin elinde olduunu, Ermenilerin ngilizlerle ittifk yaptklarnn herkes tarafndan bilindiini, tam bu srada Ermenileri kabullenmenin doru olmadn, aksine onlarn dman olarak grlmesi gerektiini, nk hem Trklerle mttefik olarak kalmann hem de Ermenilerin savunuculuunu yapmann mmkn olamayacan belirtmekteydi. Bu arada Alman Dileri Bakanl Alman-Ermeni Cemiyeti'nin aktivitelerini snrlandrmaya alyordu. 30 Temmuz'da dilerinden yaplan bir aklamada, Lepsius'un Tiflis'e gitmesinin arzu edilmedii vurgulanmaktayd. Tm Ermenilerin Katholikos'u Gevork V. 3 Austos'ta mparator Wilhelm II'e gnderdii yazsnda; Ermeniler iin yardm isteinde bulu. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, II, .69.

288-

SELAM KILI

nuyor ve Almanya'nn mttefiki Osmanl Devleti zerindeki nfuzunu kullanmasn istirhm ediyordu. Ohandjanian 5 Austos'ta, Trkiye'deki 2 milyon Ermeniden geriye sadece yarm milyon kaldn, Trk ilerleyii zerine RusErmenistan'ndan 600 bin Ermeni'nin gettiini, bu yzden Alman veya Avusturya-Macaristan asker birliklerinin gerekli olduunu Alman Dilerine bildiriyordu. Bernstorff ise 5 Austos'ta Trkler ve Ermenilerin karlkl olarak birbirlerine iyi niyet beslemedikleri grnde olduunu belirtmekteydi. Ona gre; kim ounlukta ise, aznlktakini bertaraf etmeye almaktadr. (Ermeniler de ayn ekilde hareket etmilerdir). Alk ve sefalet iinde bulunan Ermeni muhacirlere Trkiye'de iyi niyet gsterilmemektedir. , Fakat ayn ey Mslmanlar iin de geerlidir. Nitekim Suriye ve Mezopotamya'da yzbinlerce Mslman ve binlerce Trk askeri alktan krlmtr. 8 Austos'ta Ohandjanian'n Alman Dilerine gnderdii bir baka yazda deniliyordu ki: Trk ileri harektnn sebebi, Gmr-Culfa demiryolu zerinde ve Urmiye ve Bak'daki Ermeni etelerinin varldr. Trkler Mslman etelerden yararlanmaktadrlar. Bak'daki olaylardan Ermeniler deil Bolevikler sorumludurlar*. Bolevikler arasnda Ruslar, Ermeniler ve Mslman prolaterya bulunmaktadr. Ohandjanian dokuz gn sonra, yani 17 Austos'ta bu defa Alman Dilerine unlar bildirmekteydi: Muhacirlerin geri dnmeleri hakkndaki Trk vaadi sadece Batum ve Gmr ile snrl kalmtr. Bunun dnda muhacirlerin geri dnmeleri yasaklanmtr. Geri dnenler iin de gvenlik salanamamtr. Dolaysyla blgede Alman birliklerine ihtiya bulunmaktadr. Ermeni muhacirlerinin geri dnmeleri hakkndaki tm bu giriimler zerine, Alman Dileri Bakanl 22 Austos'ta Bernstorff a bir telgraf gndererek, ondan Osmanl Hkmeti ile temasa gemesini ve Ermeni muhacirlerin Brest-Litovsk snrlarna kadar uzanan blgeye geri dnebilmeleri iin hkmet nezdinde giriimlerde bulunmasn istiyordu. Ermenistan Dileri Bakan A. Khatissian (Chatisov) ise, 12 Eyll'de Almanya'nn stanbul Bykelisi Bernstorff nezdinde, Alman mparatorluu'nun 26 Mays 1918'de bamszln iln eden Ermenistan cumhuriyeti'ni bugne kadar tannmamasn protesto etmekteydi51.
* Ermenilerin Bak'da yaptklar 31 Mart 1918 katli'm hakknda geni bilgi iin bkz: Abdulhalk AY, "Ermeniler Bak'da Yapt 31 Mart 1918 Katli'm, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri, Dzenleyen: Atatrk niversitesi (8-12 Ekim 1984), Ankara, 1985, s.243-252. BIHL, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte, lI,s.71-72.

51.

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

289

Tm bu yazmalar toplu olarak deerlendirildiinde denilebilir ki; tarih gereklerle asla badamayan, aslsz, tutarsz ve olduka abartl, ayn zamanda gerekleri arptarak Alman yardm ve desteini salamaya ynelik Ermeni propagandas Alman mparatorluk Hkmeti zerinde etkili olmutur. Nitelam, Alman Hkmeti mttifiki Osmanl Devleti zerindeki nfuzunu kullanarak, Osmanl Devleti'nin dou politikasn ynlendirmeye, aslsz Ermeni iddilar dorultusunda, Osmanl Devleti'nin szm ona Ermenilere ynelik asker faaliyetlerini kontrol altna almaya ve bu hususta mttefikinin Ermeni halkna, lml ve hogrl davranmasna zen gstermitir. Ancak, Alman Hkmeti'nin bu giriimleri sonu zerinde pek etkili olmamtr. nk, metinleri verilen belgelerden de anlalaca zere Osmanl Devleti asker harektn hibir talanla meydan verilmeden yrtlmesi, Ermeni etelerinin hunharlklarna katlmam olan Ermeni halknn zarar grmemesi iin her trl nlemi alm, hatta blgedeki Trklere uygulanan Ermeni soykrmna ramen Ermeniler iin genel af sz dahi vermitir.
/

Dier taraftan Kafkasya'da yaanan olaylar ve bu olaylarn sebep olduu byk siyas deiimler, Brest-Litovsk Ban'mn bir eseriydi. Barn etkisiyle, 1918 baharnda, olduka nemli asker ve siyas gelimeler sahne olan Kafkasya, tm Avrupa lkelerinin ilgisini ekiyor ve bu ilgi gn getike bir kar kavgasna dnyordu. Bu arada Osmanl Devleti Kafkasya ile uzun bir gemie dayanan siyas, tarih ve kltrel balarn koparmak istemiyor ve bu yzden Kafkasya' daki siyas ve asker gelimeleri yakndan izliyor, hatta olaylar arzusu dorultusunda ynlendirmeye alyordu. te yandan Kafkas petrol Almanlarn itahn kabartyor ve Almanya, hem Kafkas petrolnden hem de dier yeralt zenginlik kaynaklarndan yararlanmay dnyordu. Dolaysyla Osmanl Devleti'nin Transkafkasya'da egemenlik kurmasna kar geliyor, Kafkasya'da istedii gibi hareket etmesini istemiyordu. Grcler ve Ermeniler ise, Kafkasya'daki Trk basksna kar durabilmek iin Almanya ile yakn ilikiler kurma yoluna ynelmilerdi. Almanlar da bunu kendi karlar iin uygun bulduklarndan, bata Grcler olmak zere Ermenilerin de hamisi roln oynamaya balamlard. Bununla birlikte ne Batum ile Tiflis'in ve ne de Erivan'n Almanya iin herhangi bir nemi yoktu. Asl mesele Bak petrolleri idi ve petroln sadece Trklerin kontrol altna girmesine raz olunmayacakt. Nitekim, Almanlarn Grclere yardmlar ak, Ermenilerle ilikileri ise hissedilir derecedeydi. Almanlar Trk birliklerinin Grcistan demiryolundan yararlanmasn engelliyor, Osmanl Devleti'nin Azerbaycan'a girmesini, dolaysyla Kafkasya'ya tek bana hkim olmasn kesinlikle istemiyordu. Kafkasya slm Ordusu Komutan Nuri Paa bir yazsnda: "Azerbaycan'n Trk kt'alan tarafndan igaline muhalif olan Almanlar, aleyhimizdeki siyasetlerine devamla, her frsatta bunu aa vurmaktan ekinmediler. Hatta oradaki Alman esirlerini almak bahanesiyle,

290

SELAM KILI

Bak 'daki mahall Bolevik idaresi ile temasa getiler. Gnderilen heyetin cepheyi geememesi zerine, dier bir heyeti Tiflis'ten tayyare ile Baku'ya gnderdiler..." diyordu. 9 Haziran 1914'te Enver Paa, Osmanl Hkmeti kanal ile Almanlara, Osmanl Devleti'nin Kafkasya'da ftlat hedefi olmadn belirterek, Trk birliklerini orada hareketlere sevkeden zaruretleri izaha alan bir teblide aklad. Ama Almanlar bu mracaat anlayla karlayacaklar yerde, daha sert bir kla, Osmanl Hkmeti zerinde basky son haddine kardlar. Bu konuda gene General Zekt vastasyla 9.4.1918'de Enver Paa'ya ulatrlan tebli, "Osmanl Devleti'nin Kafkasya'da hareketi, oradaki Mslmanlara yardm maksadyla da olsa, bu yardmn derhal durdurulmas ve btn kuvvetlerin hemen geri ekilmesi "ni ifade ediyordu. Bunu General Hindenburg'un ltimatomu takibetti. General Hindenburg 23.4.1918 tarihli bu ltimatomunda: "Kars, Ardahan, Batum sancaklar mstesna olmak zere, Kafkasya dahilindeki Trk birliklerinin geri ekilmesini; bu sancak dahilinde de, yalnz asayii temin edecek kadar asker braklmasn; Aleksandropol (Gmr) hari, Tebriz demiryolunun, ancak zayf Trk karakollar tarafndan muhfaza edilmesini; Geride kalan btn Trk birliklerinin, kmilen Elcezire ve imali ran'daki ngilizlere kar kullanlmasn" istiyordu. Ancak, Almanlarn tm bask ve kar koymalarna ramen Azerbaycan Hkmeti'nin Osmanl Devleti'nden asker yardm istei zerine, ileri harektn srdren Trk ordusu 15 Eyll 1918'de Bak'ya girer ve bylece Azerbaycan Hkmeti geici bakent Gence'den, Bak'ya nakledilir. Bununla birlikte mttefiki olmasna ramen Almanya'nn Osmanl Devleti'ne kar izledii siyaseti anlalmaz derecede serttir. Almanya Grcistan ve Ermenistan'a ho grd istikll hakkn Azerbaycan'a tanmaz. Tiflis'teki Alman misyonu da, Bak ile daima ilgilidir. Bu sefer de Bak'ya Alman taburlar gndermek ister. Bak ehrinin zabta ve idaresinin kendilerine verilmesini talep eder. Artk Almanya ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler nerede ise kopma noktasna gelmitir. Almanya Kafkaslardaki siyas boluu iyi deerlendirerek Bak petrollerinden ve Kafkasya'nn dier zenginlik kaynaklarndan yararlanmak iin giriimlerini srdrmekte kararldr. Ancak, bu sefer Enver Paa'nin bu giriimlere kar cevaplar artk: olduka serttir ve Almanya ile Osmanl Devleti arasndaki siyasal ilikiler gittike gerginlemektedir52. Almanya ve Osmanl Devleti mttefik olmalarna karn Baku'nun sonunda kime kalaca konusunda anlaamyorlard. Dier taraftan ngiltere petrolne Osmanl Devleti'ne ve ne de Almanya'ya brakmak niye52. evket Sreyya Aydemir, Makedonya'dan istanbul, 1972, s.438-451. Ortaasya'ya Enver Paa 1914-1922, III,

ERMEN PROPAGANDALARI VE ALMAN MPARATORLUU'NUN...

291

tinde deildi. Sovyet-Rusya ise, btn yabanc gleri, Bak'dan uzak tutmaya ve ehri "Sovdepiia" iinde korumaya alyordu53. Trk kuvvetlerinin gerek Bak'ya ve gerekse Dastan'a kadar gitmeleri byk baaryd. Bununla hem Azerbaycan'da hem de Dastan'da bamsz iki devlet kurulmu oldu. Ancak bu baarnn devaml olmas Ittifk Devletlerinin sava kazanmasna balyd. Fakat, sonun balangc yaklamt ve sava kaybedilmiti. Osmanl Devleti Mondros Motarekesi gereince, Kafkasya'y boaltmak ve 1914 snrlarna ekilmek zorunda brakld. Bylece arlk Rusyas'nn yklmas ile Kafkaslarda oluan siyas otorite boluunu doldurmaya alan Osmanl Devleti ile Almanya'nn siyas ve asker giriimleri sonusuz kald, ingiltere'nin blgede hkimiyet kurmaya almas da Sovyet Rusya'nn devreye girmesiyle baarszlkla neticelendi ve sonuta, i sorunlarn hallederek gittike glenen Sovyet Rusya yava yava blgeyi Sovyetletirmeye balad. Ekim Devrimi'nden beri Transkafkasya politikasnn belirgin zellii Rus iktidarnn yokluu idi. Grnte bu boluk, bamsz yerel hkmetlerce, gerekte ise nce Almanya ve Trkiye'nin, sonrada ingiltere'nin asker gcyle doldurulmutu. Byk Britanya sonunda geri ekildiinde Rus iktidar onun yerini almaya hazrd. Nitekim, ilk aama Azerbaycan'da gerekletirildi. Ocak 1920'de tilf Devletlerince tannm olan Azeraycan Hkmeti, 27 Nisan 1920'de Bak'da patlak veren bir komnist isyan sonucu byk bir glkle karlamakszn devrildi. kinci aama Ermenistan'da gerekletirildi. Sovyet birlikleri Kasm 1920'de Erivan'a girdiler ve beraberinde getirdikleri devrimci bir komite, bakenti Erivan olan yeni bir Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti iln etti. Sovyet Rusya'nn Sovyetletirme politikasnn nc ve son aamas ise, Grcistan'da gerekleti. Ermenistan' yutan Kzl Ordu 25 ubat 1921'de Tiflis'e girdi ve galipler bir Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iln ettiler. Bu olay, Trkistan'n alkantl blgelerini temizleme harekt hari, SSCB'ni oluturacak blgelerde Kzl Ordu'nun son harektyd ve d dmanla sava tehlikesinin bir kez daha ufukta grnecei, yaklak yirmi yl sonrasna kadar grlecek son zorla Sovyetletirme rneini oluturuyordu54.

53. 54.

Ronald Grigor Suny, Bak Komn (Rus Devriminde Milliyet ve Snf), stanbul, 1990, s.253. Edward Hallett, CARR, Bolevik Devrimi 1917-1923,1, eviren: Orhan Suda, stanbul, 1989, s.316-320.