You are on page 1of 18

BUYUKIHANET

ERMENI KILISESI VE TERR


-Tarih SeyirAratrma - inceleme; 12

Dr. ERDAL ILTER

NDEKLER

NSZ KSALTMALAR GR BRNC BLM 1. OSMANLI-ERMEN LKLERNN BALAMASI 1.1. Ermenilerin mparatorluk indeki Statleri ve Din Gruplar 1.2. mparatoriuk'laki ErmenilerMn Nfusu ve Trkler'in Hogrs 1.3. "Ermeni Milleti Nizmnmesi"nin ln (1863) ve Sonulan

V ix 1

9 9 14 19

2. ERMEN KLSES VE RUHANLER'NN BAIMSIZ LIK YOLUNDAK ALIMALARI 22 2.1. l ete: Mgrdi Hrimyan, Nerses Varjabedyan vc Mateos zmirliyan 22 2.2. Mertiyetken Mondros'a (1908-1918) 37 2.2. L Mcrliyel'in ln, Kilise-Tanak-Hnak birlii, Piskopos Mueg 37 2.2.2. Birinci Dnya Sava, Ermeni Terr vc Teicir (1915) 40 2.2.3. "Ermeni Katogigosluk vc Patriklii Nizmn mesi" (1916) ile 1918 Nizmnmcsi'nin ln....44

indekiler

2.3. Mondros'dan Lozan'a (1918-1923) 2.3.1. Patrik Zaven Efendi'nin almalar 2.3.2. Mill Mcadele, Sevr (1920) ve Ankara Ant lamas (1921) 2.3.3. Lozan Antlamas (1923) ve "Ermeni Meselesi"nin Tarihe Karmas 3. ERMEN KLSES HAKKINDAK YORUMLAR VE DNCELER 3 . ! . Gevond Turyan'n Dnceleri 3.2, Atatrk'n Dnceleri

46 46 48 52

54 54 56

KNC BLM 1. TARHTE ERMEN GLER, DASPORA ERMEN L VE YAPISI 2. LBNAN ERMENL'NN DOUU

61 67

2.1. Ermeniler'in Lbnan'a Yerlemeleri 69 2.2. Gregoryen (Apostolik) Antilyas (Kilikya = Sis) Katogigosluu'nun Yeniden Tekiltlanmas 70 2.3. Lbnan'daki Ermeni Siyas Partileri 72 2.4. Lbnan Ermcnilii'nin Geirdii Dnemler 73 3. EMYAZN-ANTLYAS ANLAMAZLII, ANTTRK PROPAGANDASI VE KLSE'NN TERRE DESTE 4. -'BRLEK CEPHE"NN KURULMAS YOLUNDA ATIL.^N ADIMLAR 4.1. Lcvon Ter-Petrosyan'm Byk Ermenistan Hayali

76

88 88

indekiler 4.2. Antyas Katogigosu 11. Karekin'in, Emiyazin Katogigosu Seilmesi SONU BBLYOGRAFYA NDEKS EKLER (Belgeler, FotoraHar, Haritalar)

xiii

90 93 95 111 129

BIBLIYOGRAFYA ARIV BELGELERI: A . T R K ARIVLERI: a. BOA, Buyruldu Defteri, Nu. 5, s. 44-57. b. 5 0 A , DUIT, Nu. 6 7 / L L e. Aspirations et Agissements Revolutionnaires des Comites Armeniens avani et apres la proclamation de la Constitution Ottomane, Constantinople 1917. d. The Turco-Armenian Question: The Turkish Point of View, Published by The National Congress of Turkey, Constantinople 1919. e. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C, 3, Ankara 1985. f. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (915~920}, yay., Dev let Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1994. g. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, I, yay., Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1994. B. NGLZ ARVLER: a. British Documents on Ottoman Armenians, 1856-1880, Vol. 1, Ed. by Bill N. imir, Ankara 1982. SRELI YAYNLAR: A. DERGLER: Ankara niversitesi (ATTED) Armenian Voice Belgeler Trk Inkdp Tarihi Enstits Dergisi

96

Bibliyografya

Belleten Byzanion Cross-roads stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas (FMj Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) Revue des Etde s Armenienne s (REA) The Armenian Review (TAR) The Journal of Ottoman Studies (JOS) Trk Dnyas Tarih Dergisi (TDTD) Yank B, GAZETELER: Ar ev Hrriyet Marmara Tercman The Armenian Mirror-Spectator The Armenian Reporter The Armenian V\/eekly Yeni afak KTAPLAR VE MAKALELER : A Directory of The Armenian Diaspora Personalities and Organisations, Published by the Editorial Board of OVENA, Beirul 1980. A Qui la Eaute? Aux Partis Rev. Armenien, Revue Dadjar, Constantinople 1917. Ahout, Ednond, La Grece contemporaine, Pubhcation de la

Paris 1851.

Akam. Taner, Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, stanbul 1992,

Bibliyografya

97

Akora, Ergnz, "Mill Mcadele Yllarnda Kurulmu Fayda l ve Zararl Cemiyetler," TDTD, Say: 4 (Nisan 1987), s. 17-21. Akgn, Seil, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesi'ne Dair) Raporu (Kurtulu Sava Balangcnda), stanbul 1981. Akgn, Seil, "Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Ro\,''ATTED, Say: 1 (Mays 1988), s. 1-12. Akgn, Seil, "Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Bakla r," OTAM, Say: 3 (Ocak 1992), s. M 6 . Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu -7922), Ankara 1975. Alem, Jean-Pierre, LArmenie, Amadouni, G., VEglise 1978. Paris 1972. et la Catholicite, Venezia (1919

Armenienne

"An Eyewitness Report On The Situation in Lebanon," TAR, Vol. 29 (1977), s. 183-204. Aprahamian, Sima, "A Multitude of Overlapping Identities: A Lebanesc Armenian Community in ihe Bekaa Valley of Lebanon," TAR, Vol. 43, Nu. 1/169 (Spring 1990), s. 67^83. Armaolu, Fahir H., Siys Tarih Dersleri (789-99), 1961. Ankara An

Armaolu, Fahir H., 20. Yzyd Siyas Tarihi (1914^1980), kara 1983. Armenian American Almanac, Californa 1985.

Asaf, Mehmed, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm., yay. haz., smet Parmakszolu, Ankara 1982.

fO O

Bibliyografya

Ener, Kasm. ukurova Ankara 1970.

Kurtulu

Savanda

Adana

Cephesi,

Ercan. Yavuz, Kudis Ermeni Patrikhnesi,

Ankara 1988.

Erim, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siys Tarih Metinleri: Osmanl mparatorluu Andlamalar, C. I, Ankara 1953. Erkin, Feridun Cemal, Trk-Sovyet lesi, Ankara 1968. Eryilmaz, Bill, Osmanl 1992. likileri ve Boazlar Millet Sistemi, Mese stanbul

Devleti'nde

Feigl, Erich, .4 Mytk ofTerror, Armenian Extremism: Its Causes and Its Hisorical Contex, Salzburg 1986. Fromkin, David. Bara Son Veren Bar: Modem Nasl Yaratld? i914-922}, stanbul 1993. Ortadou

Ghazarian, Saipi Haroutinian, "Brave New V/orld: Armenians in Transition,"\4^'/Vw Voice, Sayr. 11 (February 1992), s. 12-15. Goodsell, Fred Field, "Tarihsel Grnm," stanbul 1920, Ed itr; Clarcnce Richard Johnson M. A., ev., Snmez Taner, stanbul 1995, s. 21-81. Gnlbol, Mehmel-Halk lman, "kinci Dnya Savamdan Sonra Trk D Politikas (1945-1965), Genel Durum," Olaylarla Trk D Politikas, 1919-1973, C. I, 4. Bask, An kara 1977, s. 195-345. Gyn. Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983.

Granvillc, Edgar, "La tsarisme en Asie Mineure," RPJ, 1917, Trk.trc, Orhan Anman, arlk Rusyas'nm Trkiye'deki Oyunlar, Ankara 1967.

Bibliyografy

10i

GroLisset, Rene, Hisioire de VArmenie des origines 1071, Paris 1973. Gunter, Michael M., ' T h e Armenian Dashnak Party In Crisis," Cross-roads (Nu. 26, 1987), s. 75-88. Grn, Kmuran, 77zf Armenian Exposed, London 1985. File: The Myth of Innocence

Heyd, W., Histoire du Cornmerce du Levan au Moyen-Age, Pa ris 1936, Trk.lrc,, Enver Ziya Karal, Yakm-Dou Ticaret Tarihi, Ankara 1975. Histoire des Armeniens, Sous La Direction de Gerard Dedeyan, Editions Privat, 1982. Hocaolu, Mehmed, Tarihte Ermeni Mezlimi ve Ermeniler., s tanbul 1976. Honigman, E., "Urfa," A, 13. Cilt, stanbul 1988, s. 50-57. Howorth, Henry H., History of the Mongols from the 9"' to the 19^'' century, Vol. II, London 1876. Hyland, Francis P., Armenian Terrorism: The Past, the the Prospects, Oxford 1991. lter, Erdal, Ermeni Meselesi'nin (7780-/SS0), Ankara 1988. Perspektifi ve Zeytn Presem, syanlar

lter, Erdal, "Ramgavar Partisi Tarafmdan'll. Mertiyet (1908) Meclis-i Mebsm'na Sunulan Beynname ve Program," OTAM, Say: 4, Ankara 1993, s. 517-556. lter, Erdal, Ermeni Propagandasnn Kaynaklar, Ankara 1994. Faa

ller, Erdal, Trkiye'de Sosyalist Ermeniler liyetleri (1890-1923), stanbul 1995.

ve Silhlanma

102

Bibliyografya

lter, Erdal, Tiirk-Ermeni likileri BibUyografyas/Bibliography of Turco-Armenian Relaions, Geniletilmi 3. Bask, Anka ra 2004. nalck, Halil, "Ottoman Medhods of Conquest," S/, Vol. II (1954), s. 103-129. nalck, Halil, The Ottoman Empire: 1600, London 1973. The Classical Age 300-

ncieyan, P. G., 18. Asrda stanbul, Trc., Hrand D. Andreasyan, 2. Bask, stanbul 1976. Jaeschke, Gotlhard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, 1970. I, Ankara

Jorga, N., Geschichte des Osmanischen Reiches, V, Trk.trc., B. Stk Baykal, Osmanl Tarihi, 1774-1912, C. V, Ankara 1948. Kabakl, Ahmet, "Trkler'de Din Msamaha," Tercman, Mart 1981. Kalman, M., Bat-Ermenistan bul 1994. 15

(Krt likileri) ve Jenosid, stan

Karabekir, Kzm, stikll Harbimiz, 2. Bask, stanbul 1969. Kara, Enver Ziya, Osmanl Tarihi: Nizm- Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. V, 2. Bask, Ankara 1961. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi: Birinci Mertiyet dat Devirleri (1876-1907), C. VIII, Ankara 1961. Karal, Enver Ziya, Armenian 975. Qust(on, 1878-1923, ve stib Ankara

Karpat, Kemal, "Ottoman Population Records And The Census of 1881/82-1893," UMES, IX (2), May 1978, s. 237-274.

Bibliyografya

103

Kagarl, Mehlika Aktok, "Ortaa Ermeni Tarihleri Kritii," Tarih Boyunca Trkler'in Ermeni Toplumu le likileri, Ankara 1985, s. 323-330. Katliam (Albm), stanbul 1993. Kazc, Ziya-Mehmel eker, slm-Trk tanbul 1981. Medeniyeti Tarihi, s Armeniens

Kevorkian, Raymond H,-Paul B. Paboudjian, Les dans L'Empire Ottoman, Paris 1992.

Krziolu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, 1. Cilt, stanbul 1953. Krziolu, M. Fahrettin, Kars-Arpaay Boylar Eski Merkezi Am ehri Tarihi (J018'1236), Ankara 1982. Krziolu, M. Fahrettin, Yukar-Kr aklar, Ankara 1992. ve oruk Boylar'nda Kp

Koeabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Ameri ka: 19. Yzylda Osmanl mparatorluu'ndaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989. Kodaman, Bayram, Sultan U. Abdlhamid Politikas, Ankara 1987. Devri Dou Anadolu

Kprl, Fuad, "Trk Edebiyat'nn Ermeni Edebiyat zerin deki Te'sirleri," Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1966, s. 239-269. Kurat, Yulu Tekin, Osmanl mparatorluu'nun 2. Basm, Ankara 1986. Payladmas,

Kk, Cevdet, "XIX.Asrda Anadolu'da Ermeni Nfusu," Trk Tarihinde Ermeniler, zmir 1983, s. 75-95.

[4

Bibliyografya

Kk, Cevdet, "Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler ve Mil let Sistemi," St 11. Osmanl Sempozyumu (Eyll 1985, Sl), Ankara 1986, s. 6N85. L'Anglcterre et les Armeniens (1839-1904), S-Granvenhage, M. V a n D e r B e e k ' s H o f b o e k h a n d e l , !918. Lang, David Marsha, Armenia: Edition, London 1978, Cradle of Civilization, Second

Laurcnt, j . , "Les origines medievales de ta Question Arme nienne," REA, tome I, fascicule I, Paris 1920. Les Comites rev. Armeniens et La Colonie armenienne rique, Constantinople 1918. dAme-

Lowry, Heath W., "Ninetcenth and Twentieth Century Arme nian Terrorism; Threads of Continuity," International Ter rorism and The Drug Connection, Ankara 1984, s. 71 -83. Loz.an Bar Konferans/: Tuianaklar-Belgeler: Konferansda mzalanan Senetler {30 Ocak ve 24 Temmuz 1923), kinci Ta km, Cilt a, ev., Seha L. Meray, stanbul 1993. Lynch. H, F., Armenia: 1967. Travels and Studies, Vol. il, Beirut

Marashlian, Levon, "Population Statistics on Ottoman Armeni ans in the Confext of Turkish Historiography," TAR, Nu. 4160 (1987), s. 1-59. Mayevv-ski (General), Van. Biis Vilyetleri Asker statistii, s tanbul 1330. McCanhy, Justin, "Armenian Terrorism; History as Poison and Antidole," International Terrorism and The Drug Con nection, Ankara 1984, s. 85-94.

Bibliyografya

105

Mecerian, Jean, Histoire et institutions de VEglise Beirut 1965. Mikascha, II, Leipzig 1793.

Armenienne,

Moltke, Helmuth von, Briefe ber Zustande und Begebenheiten in der Trkei aus den Jahren 1835 his 1839, Berlin 1917, Trk.trc, Hayrullah rs, Trkiye Mektuplar, stanbul 1969. Morgan, Jacques de, Histoire Du Peuple Armenien, Paris 1919. Nalbandian, Louise, The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Paries through the Nineteenth Century, Berkeley and Los Angeles, 1967. Nemeth, Gyula, Atila es Hunjal, Budapesl 1940, Trk.lrc, erif Batav, v4m7(3 ve Hunlan, stanbul 1962. Oku, Yahya, Trk~Rus Mcadelesi Tarihi, Ankara 1953.

Ormanian, Malachia, The Church of Armenian, trans. by M. Gregory and ed. by T. Poladian, London 1955. Ortayl, lber, Tanzimatdan i, stanbul 1985. Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelene

Osmanl mparatorluu Tarihi, \, Yaym Ynetmeni: Roberl Mantran, ev., Server Tanilii, stanbul 1991. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev., Fikret Iltan, Ankara 1981. Ozanyan, Kagik, The History of the Armenian zifon 1913. Language, Mer

ke, Mim Keml, "The Responses of Turkish Armenians to the Armenian Question, \9\9-\926," Armenians in the Ottoman Empire and Modern Turkey {1912-1926}, stanbul 1984, s. 7M01.

106

Bibliyografya

zkaya, Ycel, "Ariv Belgelerine Gre XVUI. Yzyl ve XtX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Ermeniler'in Duru mu," Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likile ri, Ankara 1985, s. 149-158. Ozloprak, zzet, Kurtulu Savamda TurkBasm, Ankara 1981.

Pasdermadjian, H., Histoire De VArmenie,

Paris 1949-1971. Weekh\ 11 u

"Political Rally for Lisbon Five," The Armenian bat 1984. Reit, Ahmet, Ekalliyetlerin Sakarya, hsan, Belgelerle 1984. Samaslian, A,, Bibliographie

Himayesi, stanbul 1933. Ermeni Sorunu, 2. Bask, Ankara Paris 1946. in Syria under

de LArmenie,

Sanjian, Avedis K., The Armenian Communities Otloman Dominion, Cambridge 1965.

Sarhan, Zeki, Kurtulu Sava Gtil, I, Ankara 1993. Sarkissian, Karekin, "The Armenian Church in Contemporary Times," Religion In The Middle Easfdcn ayr basm, Cam bridge University Press, 1969. Sarkissian, Karekin, The CouncU of Chalcedon nian Church, New York 1975. Schcmsi, Kara, Turcs et Armeniens 1919. Sevim, Ali, Genel izgileriyle kara 1983. and the Arme Geneve An

devant l'Histoire,

Seluklu-Ermeni

likileri,

Shaw, Stanford J. - Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Reform, Revolution and Re-

Bibliyografya

107

public: 1977.

The Rise of Modern

Turkey,

1808-1975,

London

Shaw, Stanford J., "Ottoman Population Movements During The Last Years of the Empire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks,'VO^; I, stanbul 1980, s. 191-205. Srma, hsan Sreyya, "Tanzimat Fermannn Tahlili," Tanzimaun 150. Ydnmii Uluslararas Sempozyumu (Bildirileri), Ankara 1991, s. 95-100. Sonyel, Salhi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, An kara 1973. Sonyel, Salhi R., The Ottoman Armenians, Power Diplomacy,1^x^X0X1 1987. Victims of Great

Sonyel, Salhi R., "The Turco-Armenian Adana Incidents in the Light of Secret British Documents (July, 908-December, 1909), Belleten, Say: 201 (Aralk 1987), s. 1291-1338. Sonyel, Salhi R., Minorities And The Destruction man Empire, Ankara 1993. of The Ona

Soysal, smail, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trki ye'nin Siyasal Andlamalar, 1920-1945, C. I, Ankara 1989. Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990. Sykes, M., Thorough Five Turkish Provinces, London 1900. ener, Abdlkadir, "slm Hukukunda Gayr-i Mslimler," Trk Tarihinde Ermeniler, zmir 1983, s. 41-56. imir, Bill N., Deportes of Malta, stanbul 1976. imir, Bill N., "Ermeni Propagandasmn Amerika Boyutu zerine," Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile liki leri, Ankara 1985, s. 79-124.

108

Bibliyografya

TanscL Selhaltin, Mondros'tan 1973,

Mudanya'ya

Kadar, I, Ankara

Tekin. Mehmet, Hatay Tarihi, Antakya 1993. Tckindag, M, C. chbeddin, "Lbnan," A, 7. Cilt, stanbul 1988, s. IOi-107. Ternon, Yves, Les Armeniens: 1977, Histoire d'un genocide, Paris

The Armenian fmage in History and Literatre, G. Hovannisian, Malibu, California 1981. The Tragedy ofNagorno

Editr: Richard

Kurabakh, Ankara 1993.

Toker, Metin, Trkiye zerinde 945 Kbusu, \\. Bask, Ankara 1971. Tulac, Pars, stanbul Ermeni Kiliseleri, stanbul 1991. Taran, Osman, Turk Cihan Hkimiyeti stanbul 1969. Trkmen, Fikret, Trk Halk Edebiyattnm siri, zmir 1992. Mefkuresi Tarihi, C. II, Te Ana

Ermeni Kltrne

Trkz. H, Keml (Erdal tter), Trkmen lkesi (=Dou dolu) Ad ve Emperyalizmin Etkileri, Ankara 1985.

Trkz, H. Keml (Erdal lter), " X V r n c Yzylda Dou ve Gneydou Anadolu Eyletlerinde Hristiyan Tebaaya Tan nan Haklar," BTTD, Say: 23 (Ocak 1987), s. 35-39. Umar, Bilge, Trkiye'deki Uras, Esat, The Armenians lion, stanbul 1988. Tarihsel Adlar, stanbul 1993. in History and the Armenian Ques-

Bibliyografya

109

Urfal Mateos Vekayi-nmesi ve Papaz Grigor'un ev., Hrant D. Andreasyan, Ankara 1962. Varandian, Mikael, Origins of the Armenian Geneva 1913.

Zeyli, Trk. Vol. 2,

Movement,

Variabed, Hrant, L'Empire Ottoman et Llndependance de L'~ Eglise Armenienne, Publications du Dadjar, Nu. 2, Con stantinople 1917. Vassilian, Hamo B. (ed.), 77i^ Armenians: A Colossal Bibliog raphie Glde to Books Published in the English Language, California 1993. Walker, Christopher J., Armenia: The Survlval of a Natlon, Lon don 1980. Walker, Christopher J., Armenia and Karabagh, London 1991. Yavuz, Bige, Kurtulu Sava Dneminde ri, Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1994. Trk-Eransz (1919-1922), likile Ankara Kafkas

Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar: Balkanlar, ya ve Orta-Dou, stanbul 1994.

Ydrm, Hsamettin, ' T h e Role of Armenian Religious People in the Armenian Rehellious Movements," Kars and Eastern Anatolla in the Recent History of Turkey Symposium and the Excavation (Kars-Subatan), Ankara 1994, s. 223-230. Yurtsever, Cezmi, Ermeni Terr-Geliimi 1987. ve Analizi, stanbul

Erdal lter b u kitabuda: Ermeni Gregoryen (Apostolik) Kilisesi'nin Osmanl mparatorluu'nun paralanmas yolundaki almalarm, Lozan Antlamas sonrasnda, Ermeni Kiliseleri'nin Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ne kar takndklar tavr, Ermeni Kilisesi hakknda Atatrk'n dncelerini, Kiliseler tarafndan Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ne kar kurulan Ermeni "Birleik Cephesi"nin amalarn, Tarihte eitli lkelere yaplan Ermeni glerinin sebeplerini ve Emeniler'in iddia edildii gibi 1915 tehciriyle dnya lkelerine yaylmadklarn, Diaspora Ermcnilii'nin yapsn, incelemekte ve bilinmeyen birok noktay belgelerle akla kav u tunn aktadr.

Fiyat: 0.50

www.turhankitabevi. c o m . t r

turhankitabev

You might also like