DNYA VE MCADELE

YOZGAT (1914-1920)
***
ARMENIANS OF YOZGAT IN PERIODS OF FIRST WORLD WAR
AND TURUKlSH NATIONAL MOVEMENT (1914-1918)
Yrd. Do. Dr. Niyazi Taha KARACA.

Dulkadirli Ali Bey'in ldrlmesinden sonra 1522
ynetimine dahil edilen Boz-ok uzun bir sre taht
olmayan bir blge olarak devam ettirdi'. Emirci Sultan,
Yusuf Abdal, Abdal, Yolkulu ve Can Abdal gibi Ahmet Yesevi
izgisinde dini liderlerin Boz-ok blgesinde Trkmenlerin
iskan iin tercih bir blge haline gelmesini Daha
Devleti dneminde blgeye, Boz-ok'lu Trkmen
Salmanlu, ieklu, Zakiriu, Mesudlu, Koyunlu,
Demireilu, Sklen, Hisar Karalu, Tatar, Ceridli
ile Boz-ok blgesinde
nfusun da temin edildi
3

i
Erciyes niversitesi, Yozgat Fen- edebiyat Fakltesi yesi
Blgeden geen Evliya elebi, Boz-ok bu bahsederek
blgenin taht sahip Devleti'nde grlmeyen bir zellik
olarak zikreder. Bkz. Evliya elebi, Seyahatname,III-IV, dal
1986, s.185.
Bu gn Yozgat'ta bulunan Emirci Sultan tekkesi Seluklu dneminde Trkmen
nfusun blgede gzel bir Fuat Kprl, Trk
ilk Ankara 1991,
s.47-48; Ahmet Ocak, Emirci Sultan Zaviyesi,Tarih Enstits Dergisi,
1978, s.132-191. dini !iderler iin bkz. Yunus Ko, XVI. Bir
ve Nfus Kltr Ankara 1989,
s.23,35.
Yozgat ve evresine Bozoklu Trkmenler iin
bkz. Faruk Smer, Boz-oklu Dair, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-
Fakltesi Dergisi, XI/I, Ankara 1953. bkz. Smer, Boz-ok Tarihine
Dair, s.313-322; Faruk Smer, Ceridler, Trk Tarih Dergisi, 1988/24,
s.3-9; Ahmet Anadolu'da Trk (966-1200), Enderun Kitabevi,
1989, s.l i 1,113,121,177.
100 TAHAKARACA
Boz-ok tahrir blgede nfusun
bir surette gstermektedir. 1539 ait bir tahrir
Sancak'ta; 7.935 hane ve 791 mcerred(Bekar) tespit
edilmektedir. 1576'da ise 18.704 hane ve 22.780 mcerrede

Blgedeki bu Trkmen nfusunun paralelolarak Ermeni

nfusunun da grlmektedir. zellikle 18. ikinci
sonra nahiyesine 20 haneli bir ky
olan Yozgat' a gelmeleri ile bu nfus kylerden Yozgat' a akmaya


srede Anadolu'da bir ticaret ve
blgesi haline gelmesini huzur ve hakim

cazibesini gibi, zellikle Ermenilerin iin tercih ettikleri
bir blge haline de geldi.
1837 gelen Poujoulat 1000 Ermeni nfusu
bildirmektedir
7
. 1914 resmi tespit edilen 13.970
nfus dikkate 77 bir zaman diliminde Ermeni
6
Mehmet z, Bozok ve Nfus 12. Trk Tarih
Kongresi Bildirileri, CiltlII, Ankara 1994, s.785-794.
Z. Ahmet Tanzimat Dnemi Yozgat Soso-Ekonomik
Ykseklisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
2001, s.15
1876 gelen Fred Bumaby ile 1880 gelen her
ikisi de Yozgat'ta su ok oldugu konusunda hem fikirdirler. Burnaby,
son bir idam bildiriyor. Bkz. Fred Burnaby, At
Anadolu, eviren: Fatma 1999, s.135; ise,
en gvenli yerlerden biri oldugunu belirtir. Bkz. Yozgat
Seyahatnamesi, Ebuzziya, 1336, s.30-31;
belgelerinde bulunan ve Yozgat ile ilgili bir vesika da, her iki
gzlemlerini dogrular niteliklerdedir. 1876 ierisinde evre kylerde
adedi ellidir ve byk tehdit ve yol kesmedir. Bkz. BOA.
Y.PRK.UM. D:4, G.21
M. Baptistin Poujoulat, Voyage Des l'Asie Mineme En Mesopotarnie, A Palmyre En
Syrie En Paletsine Et En Egypte, Paris 1840, s.293; 1831 nfus
Yozgat nfusu ierisinde Ermeniler ile ilk
dnemlerde Ermeni nfusu bilgi veren kaynaklar tahrir defterleri ile
gelen nfusu ilk bilgi 1830 tarihinde blgeye gelen
Charles Texier verilmekle birlikte, bu rakamlar ok genellerne
Texier'e gre 15.000 te biri
ile ilk somut Poujolot verildigi grlmektedir. Charles
Texier'in Yozgat bilgiler iin bkz. Charles Texier,Kk Asya, Cilt
III, Mtercimi: Ali Suad, Amire 1340, s.45-46.
VE MCADELE 101
YOZGAT
nfusunun byk gzlenmektedir
8
. Bu nfus hi
ki, blgede huzur ve bir sonucudur. Nitekim, bir
ok seyyah ok ifadelerle Ermenilerin ve zenginlikleri
bilgi!er

btn veriler gstermektedir ki, Yozgat'ta nfusun byk bir

Mslmanlar ile durumunda bulunan Ermeniler
byk bir uyum Fakat bu uyuma
Avrupa'da ortaya Milliyetilik hareketleri, 1878'e kadar Yunan,
Romen ve da kazanmalan
Devleti hakimiyetinde kalan tek unsur olan Ermenileri
de ayn bir devlet kurmak iin harekete zellikle
1877-78 sorna takip Devleti'nin
koruma terk ederek, Hindistan yolunu korumak
ile tampon blgeler ortaya ve bu ama iin de
Ermenileri hedeflernesi 1892 zere
Devleti'nde byk Ermeni ortaya bir
de beraberinde
Rusya' da llL. Alexander ve II. Nikola dnemlerinde izlenen
i ile


yapmak
Cenevre, Cenova gibi uygulamalan
Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830- 1914, Demographic and Social
Characteristics, The University of Wisconsin Pres, Wisconcin/London 1985, s.I72-
173.
9 Charles Texier ile Mslmanlar byk bir uyurnun ve
hsn mllasebetle belirtir. Texier, Kk Asya, s.46; Gerge Perrot ise
Ermenilerin zenginliklerinden bahsederek poliecilik ile Haci
Ohannes'in btn Anadolu'nun en zengin
syler. George Perrot, Souvernies D'un Voyage En Asia Mineure, Paris 1867, s.385;
Perrot'dan sonra gelen Mordtmann da
A.D.Mordtmann, Anatolien, Skizzen und Reisebriefe Aus Kleinasien (1850-1859),
Hannover 1925, s.120.
LO Devleti'ni en nemli rol Liberal Parti
William Ewart Gladstone Bu gayretleri ile
Devleti'ne propagandalar dnya kamuoyu Trkler aleyhine
evrilmeye Gladstone, Trklerin kutsal
yerlerine sahip olan zalimler bu sebeple zulm inleyen blgelerin
medeni lkelerin rol sylyordu. Bkz.
George W. Russell, The Right Honourabe William Ewart Gladstone, London 189,
s.243-244.
Il Anaide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi'nde Milliyetilik ve Sosyalizm,
eviren: Mete Tunay, 1992, s.20.
102 TAHAKARACA
aciz duruma kendi Trkiye Ermenilerini
grmeleri 12 ve bu ve
Komitelerini Ermenilerinin temin eden
en nemli biri
1887 Cenova'da kurulan Partisi, kasaba ve kylerde
organizasyonlara ve isyanlara devam ederken i 89 i Oriental
Federation olarak adlandmlan ve Makedon, Arnavut, Girit ve Yunan
ihtilalcileri ye oldu. Hi ki, bu
hamlenin Devleti'ne ynelik btn ihtilalleri bir
uygulamaya 13. Nitekim bu mitle Partisi
zellikle 1892 ve 1893 ihtilallerini bir alana yaymak iin
faaliyete geme verdi. Bu karar zerine Merzifon'da bulunan Kk
Ermenistan Komitesi ile Yozgat, Amasya, orum, Tokat,
Ankara, Sivas ve a 5 Ocak 1893 tarihinde gnderilerek btn bu
vilayetlerde olarak 6 Ocak 1893 tarihinde camiIere, evlerin
ve resmi binalara beyannamelerle halk isyana davet
edildi 14. Bu davet ile Yozgat'taki ilk Ermeni fiili olarak
oluyordu.
Merzifon merkezli olarak bu ihtilal hkmetin
nlemler ile engellenmeye da, zellikle devreye
girmesi ile srede Ermenilerin katledildikleri bir
propagandaya 15.
Amerika, ve Rusya'dan gelen tepkiler daha fazla
cesaretlenen Yozgat Ermenileri i 2 i 893 tekrar
Kilisede toplanarak askerlere ve sivil halka Ermeniler ancak
blgeye gnderilen Tahkik Heyeti Hilmi ve daha sonra Hilmi
yerine gnderilen Mustafa ile ancak
durdurulabildi 16.
12 YusufHikmet Bayur, Trk Tarihi, III, Ankara 1991, s.76.
13 Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, University of Califomia
Pres, 1963, s.119.
14 Nalbadian, Armenian Rovulation, s.120.
IS 1893 sonra Ermenilerin katledildiklerini iddia eden kitaplar da
kaleme Bunlardan birisi Avam
yelerinden Francis Stevenson'a The Case of Armenia kitap idi. Bu
kitapta Stevenson, Ermeni tek sorumlusunun Devleti
syleyerek katliam belirtiyordu. Bkz. Belgelerinde
Ermeniler, Cilt:38, 1992, s.62-66, Belge No:28.
16 Yozgat ihtiva eden tel suretleri iin bkz. BOA.
Esas Dosya (D):50, Orn1ek(O):32.
VE MCADELE DNEMLERiNDE 103
YOZGAT
ve blgedeki
rgtlenmesinin ele idam edildiler
l7
. Fakat nlemlere
devletlerin mdahaleleri ve ihtilal komitelerinin rgtlenmelerini
devam ettirmeleri sonucu blgedeki ve ayaklanma
devam etti. Birinci Dnya Ermenilerin yz
bekledikleri ellerine ve Devleti'ni arkadan vurarak iki
iin Ermeni nfusunun yerlerde
birbiri ayaklanmalar ve Ermeni eteleri ortaya Nitekim,
Birinci Dnya sonra Ermeni etelerinin etkin
yerlerden birisi de Yozgat Ermenileri
Birinci Dnya ve Yozgat Ermenilerinin etecilik
Faaliyetleri
28 Haziran 1914'de Avusturya-Macaristan Francis
Ferdinand'a suikast sonucunda Avrupa'da byk bir
bekleniyordu. Bu Komitesi
Haziran 1914'de 30 yenin ile Erzurum'da kongrede,
ve Terakki hkmetinin gstermelik ileri
srerek muhalefette kalarak mcadele etme LS.
taraftan henz Devleti'nin girmesinden nce
da ve btn vilayetlere iletilen kararlarda Ermenilerin
boyunca byk temin
bildiriliyordu. Devleti'nin girmesinden nce
byk mitlerle ayaklanma beyannamesi
idi i 9:
I. Kim olursa olsun kylere kadar Ermeni asli ihtiyalanndan
bile satmak suretiyle
2. Seferberlik silah Ermeniler, bu
uymayacaklar ve evresindeki Mslmanlar dahil, orduya
men edileceklerdir.
3. Her ne suretle olursa olsun silah olan Ermeni
askerleri ordudan firar edip Ermeni etelerine veya gnll
birliklerine
17 Ceza alanlara ait mahkeme iin bkz. BOA. Y.PRK.AZN. D:7, G:42.
18 Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001, s.33.
19 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Yznc niversitesi
Ankara 1990,s.103-104;; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge
1987, s.603; Ermeni Tehciri, s.43
104 TAHAKARACA
4. Rus ordulan geer gemez komiteciler, firarileri ve eteler
Rus ordusuna onlarla birlikte ordusuna
said
5. ve telgraf kesrnek sureti ile
ordusunun ve sekteye
6. Cephe gerisinde iki kadar olan grdkleri
yerde ve her katledeceklerdir.
7. Mslman yiyecek, mal ve mlkn ele geirecek veya

8. Terk edecekleri ev, rnleri, kilise ve
Mslmanlar gibi propaganda
9. Resmi devlet dairelerini kundaklayacak, zaptiye ve
pusuya katledeceklerdir.
10. Cepheden olarak dnen askerlerini ldreceklerdir.
11. kasabalarda, kylerde isyanlar, ihtilaller

12. Mslman askerlerin ve sivil morallerini bozarak ge
mecbur edeceklerdir.
13. Bomba, silah imal, tedarik veya ithal ederek btn Ermenileri

14. Ermenilerin isyan, ihtilal ve
Mslmanlara i ve zellikle kamuoyunda

15. Devletleri casusluk ve rehberlik
Devletleri'nin Devleti'ni Almanya itmeleri ile
her iki devlet 2 1914 tarihinde dostluk
Bu ertesi gn Devleti genel seferberlik
ilan 10 1914' de iki Alman muhtem.elen nceden
bir mizansen ile anakkale ieri girmesi ve Amiral
'un Karadeniz' de Sivastopol ve Odessa ile
Devleti 1 1914 tarihinde fiilen

Trkiye
girmeden ok nce Vahan Ermeni, Trklerin
Almanya girerne ve
Washington'daki elisine


20 Devleti'nin gemi ve iin bkz.
Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi,!, 1987, s.63-65.
21 Salahi. R. Sonyel, Tehcir ve Konusunda, Enneni
Belleten, XLI/161 (Ocak 1977), Ankara 1977,
s.143.
VE MCADELE 105
YOZGAT
Bu ierisinde Ermeni genleri 3 genel seferlik
ilan edilmesi ile asker celbine etmemeye, da
ordudan etmeye Bu ilk isyan Zeytun'da
Halep gre 26 Zeytunlu
Ermeniler seferberlik uymayarak topluca

Bu ilk olaydan sonra her bir blgede Ermeni etelerinin ve

dair haberler geliyor idi. Bu ete ve isyan
faaliyetleri Patrikhane destekleniyordu. Patrikhane'nin emri ile
vilayetlerine Ermenileri gitmekte olan Bursa
Sivash Sahak ele

Devleti 'nin
girmesinden birka gn sonra Van valisi Cevdet Bey, Ruslann Van
blgesini ele geim1elerini iin Ermenilerin her tarafta isyan
karar verdiklerini ve blgelerde de temkinli
bildiriyordu
24
. Bu zerine vilayetlere gnderilen telde,
teden beri siyasi emeller ve aleyhinde
bulunan hareketleri takip ve tarassut ettirilerek vukuu
bulacak tebligata gre hareket edilmesi
25
; aynca Rusya, ve Fransa
da gzetim tutularak bir emre kadar herhangi bir
yere gitmelerine msaade edilmemesi vilayetlere iletiliyordu
26
.
Bu ele geirilen Rusa, ve Ermenice
Van valisinin gsteriyor ve
muhtemel bir ihtilali haber iin vilayetlere dikkatli
konusunda gnderiliyordu
27
.
Ermenilerin olumsuz faaliyetleri Enver ve Talat
Ermeni ileri gelenlerini kontrol etmeye ve bu nne
gemeye Avusturya-Macaristan Askeri
olarak 1909-1918 Trkiye' de kalan Joseph
Pomiankowiski, olaylan
"Enver ve Talat harbin birlikte Ermeni liderlerini
yanlanna onlan yana olmamalan ve bilhassa Ermeni
ordusuna bir misillernede yolunda
Bu ne manaya Ermeniler ok iyi
Fakat bu ikazlara Ermeniler, gene de Trkiye aleyhine hasmane
bulunmaktan ve hatta Trk birliklerine hi
22 Uras, Tarihte Ermeniler, s.603; Ermeni Tehciri, s.34.
23 BOA. D:98, Vsk:91 (3 Safer 1333/21 1914)
24 ATBD, sayl:86, Belge No:2052 (7 1914 tarihli rapor)
25 BOA. D:44, Vsk:200 (15 Eyll 1914)
26 BOA. D:46, Vsk:l11 (11 Zilhicce 1332/31 Ekim 1914)
27 BOA. D:50, Vsk:127 (13 Rebilahir 1333/28 1915)
106 TAHAKARACA
Harbin hemen sonra, Ermeni pek ok
asker ile subay bir Ermeni mebusu ile getiler. Bu
edilen birlikler, Rus cephesindeki geerek Mslman
Trk kavurdular. Aynca Ermeni eteleri,
ordusunun kalan Trk nakliye aralanna ve
tecrit birliklere Trk hkmeti ve ordu
Ermeni byk bir isyan
ediyordu,,28.
Nitekim, ok gemeden Ankara Vilayeti dahilinde Ermenilerin topluca
bir blge olan Yozgat'ta da benzer olaylar
Bu blgede teden beri Ermeni ihtilal komiteleri faaliyette ve
Ermeniler ihtilal fikirlerini
Devleti 'nin anda Yozgat' da Ermeni
blgelerden birisi iin uygun nceden
Yozgat'taki Ermeni eteleri ile ilgili ilk 1915
ilk Ankara Vilayeti 'nden Harbiye Nezareti 'ne
giden ve 1 1331114 1915 tarihli tele cevap
raporda, bildirilen Ermeni etelerinin
takib ve tenkili iin Yozgat J tabur hareket
ve aramalarda etelere ifade ediliyordu
29
.
Fakat ait daha sonraki bir taraf1anndaki
300 Ermeni Avanos blgesine ve rgp
blgelerinde devam ettirdikleri haber

Bu yer Ermeni etelerinin ve

blgelerinde ettikleri grlmektedir. Nitekim bu
ilk hareketleri, Orih (Evrih) kynde
ete kynn
yerlerine mteselsilen bombalardan birinin sonucu
(kimi kaynaklarda bir
oldu. Bu olay zerine Orih, ve kylerinde
?.:-amalarda bomba, dinarnit, lokumu, grav ve mavzer tfekleri ve binlerce
cephane ele ele
Asker toplamak zere kylere giden jandarmalara silahla
bulunarak saatlerce Ohannes ve Mihran
evi on para dinamit, bir ok dinamit
iki kangal ele geirildi. kynde Mateos'un on
28 Joseph Pomiankowiski, 1914-1918 1. Dnya
1990, 5.143.
29 ATASE. A:I-131, D:32A, F:5-1
30 ATASE. A:I-J3 I, O:32A, F:3-3 (10 Temmuz 1331123 Temmuz 1915)
VE MCADELE DNEMLERiNDE 107
YOZGAT ERMENiLERi
para dinamit lokumu ve komitelerin propaganda bulundu.
kebir ky gizlenen yz kimseden
ete, jandarma mfrezelerine saldmya geti. Burada etenin iki
dinamit, bomba, kilo barut ve birka teneke bulundu. Bu ete, bir
sre yoldan geen kendi hadlinde insanlara Rumdiken kynn
Ermeni mahallesi gece vakti jandarma karakoluna sabaha
kadar ettiler. Kumkuyu ky Ermenileri jandarma eri ile
Poyraztepe kyl Yakub ve ettiler. kaza
merkezinde de bombalar atarak gsteriler

.
Yine evre kylerindeki Ermenilerin 300
eteler kurarak evre kylere tecavz ettikleri gibi, bir da
kylerdeki Ermenileri ldrmeye, ve apuleuluk yapmaya
Durumun ihbar edilmesi zerine, itaat eden rencide
edilmeden, acilen ve iin Yozgat Jandarma
taburunun ve kazalardan ve 250 asker
gnderilerek
32
faaliyetleri etkisiz hale

Blgedeki etecilik faaliyetleri sevk ve iskan

sonra da devam ediyordu. etelerin zellikle ve
blgesinde gnderilen ilk kuvvetler
34

Emniyet-i Umumiye Mdriyeti 15 Eyll 1915 tarihinde
emir ile bu blgelerdeki yakalanabilmesi iin Sivas ve
3
32
33
34
Ermeni Komitelerinin ihtilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller,
Ankara 1981, s.90-91; Ssl, 1915 Tehcir s.89; Cemal Anadal,
Tarih Ermeni Turan Kitabevi, 1982, s.1 17- 119. (Bu eserde
ilk dnem Ermeni ile Birinci Dnya etecilik faaliyetleri
bribiri iindeki gibi bkz. Talat
1990, s.92.
ATBD, Belge No:1919. (24 Temmuz 1915)
civar kurra Ermenilerinden 300 msellahan Maden
civar tecavzle taharriyat eyledikleri gibi diger bir
Ermeni da taarruzla katl ve
nehb(yagma), gareta (apu1), cret ettikleri mahalli kaymakam ve
riyasetlerinin zerine Kayseri'de 15. vekaletinden
ve tecavziyenin ahaIi-i mutia rencide edilmeksizin seria ve
gsterilmek suretiyle oldugu yerde iin Yozgat Jandarma taburunun
kamilen ve da kadar kuwetin istikamet-i mezkureye
sevk tahrilci emri ita ve bu babda emir ifa Netice-i icraat ve takibat
ce arz Kolordu Kumandan Vekili". Bkz. ATBD, sayl:81,
Belge No: 1835 (23 Temmuz 1915); Ssl, 1915 Tehcir s.90.
Blgedeki Ermenilerin tenkili iin kuwet gnderme karan iin bkz. BA.
D:54-A, Vsk:257 (22 Ramazan 1333/3 1915)
108 TAHAKARACA
edilmesini ve
haberdar lzumunu 6.
7 1332120 1916 tarihi ile
raporunda devam eden Ermeni ete faaliyetleri
bilgi verilmektedir. Bu rapora gre,
mahalde Ermeni eteleri ile askeri kuvvetler
meydana ve bu Ermenilerden l ve olarak ele
Yahya Saray ky
da Ermeniler l olarak ele fakat
blgesindeki Ermenilerle girilmesi ve birinin olarak
gecenin faydalanarak


5. Kolordu verilen bir raporda da;
denilen mahallinde
yzelli, Ermeni etesinin ve
olarak bildiriliyordu
38
.
Bu ete ile bunlardan dokuz erkek ve bir
l olarak ele Aramalarda ete
ky ve bu kyden temin ettikleri tespit
Ky ise de Ermeniler
Karabet kyne gelen Ermeniler, Ermeni olan ky etmeye
zorlayarak gasp ettikleri gibi ailesini ve kendisini de
Yirmi grup halinde gezen bu Ermenilerden on ikisi ele

5. Kolordu bulunan etenin takibi sonucunda onyedi

Ermeni l olarak, ikisi ise olarak ele geirildiler
4o
.
Bu takip ve etelerin ortadan
Nitekim, blgesindeki kyne
Ermeni etesi ile takip mfrezeleri
Ermeni l olarak gele ve Ermeniler de
erci Aleki kyne kyller ile

cephesinde Ruslara ve
da anakkale cephesinde zaman diliminde Trk
35 BOA. D:56, Vsk:14 (6 Zilkade 1333/15 Eyll 1915)
36 BOA. D:56, Vsk:15 (6 Zilkade 1333/15 Eyll 1915)
37 ATASE. A:1-131, D:32A, F:5-1 (7 1332/20 1916)
38 ATASE. A:1-131, D:32A, F:5-6 (22 Mart 1332/8 Nisan 1916)
39 ATASE. A:1-131, D:32A, F:5-12 (29 Mart 1332/11 Nisan 1916)
40 ATASE. A:1-131, D:32A, F:5-15 (9 1332/22 1916)
41 ATASE. A:1-13 i, D:32A, F:5-17 (18 1332/31 1916)
.
ATASE. A: 1-131 '. D:32A, F:3-4 (26 Nisan 1333/9 1917)
VE MCADELE DNEMLERiNDE 109
YOZGAT ERMENiLERi
arkadan vurmaya Ermeni etelerinin faaliyetlerinin
zerine hkmet nlemler almaya 24 Nisan 1915
tarihinde Emniyet-i Umumiye'nin ile,
"hkmete Ermenilere ve bilhassa bunlardan
ve faal komite resa ve seyahat ve harice iin
vesika verilmemesi" isteniyordu
43
.
hkmeti gn bir karar ile 24 Nisan 1915
tarihinde ok acele ve gizli ile bir genelge gnderdi. Bu genelgede,
Ermeni komita merkezlerinin el ve
komite bildirildi
44
. 26 Nisan'da da
btn birliklere mealde bir tamim
gnderilerek askeri mahkemelere sevki ile
Bu emir zerine dan 2345
Nitekim Ermeniler komita merkezlerinin ve
tutuklama emrinin 24 katliam tarihi olarak

Daha sonraki bu nlemlere ek olarak Ermeniler ve

ellerinde bulunan cephane ve
konusunda Emniyet-i Umumiye vilayetlere duyuru


Nitekim bu emir zerine Kayseri vilayetinden daha nce ele
geirilen cephane ve komitesine ait bilgi
ve Dahiliye Nezareti ele geirilen talep
ediyordu 7.
Yozgat'taki Ermeni etecilik faaliyetleri tehcir
ile paralel bir srete Tehcir tarihte Yozgat'ta
mutasamf iin Kemal Bey Yozgat
Mutasamf Vekili olarak grev yapmakta idi. Kemal Bey gerek etelerin
nlem almak ve gerekse tehcir kanununu uygulamakla
ykml idi. Onun mlki sorumlu olarak etelerle mcadelesi Ermeni ve
bir sonucu olarak, sivil Ermenilerin
gibi bir noktaya getirildi. Daha sonraki blmlerde
gibi, btn eteleri ortadan olan
Yozgat'taki mlki ve askeri yetkililer Ermeni ve
etkisi ve Damat Ferit hkmetinin yaranma bir
sonucu olarak mahkum edildiler.
43 BOA. D:52, Vsk:95 (9 Cemaziyelahir 1333124 Nisan 1915)
44 Kamuran Gfun, Ermeni Trk Tarih Kurumu, Ankara 1985, s.213;
Ermeni Tehciri, s.44; Ssl, 1915 Tehcir s.106;
45 Grn, Ermeni s.213; Ermeni Tehciri, s.44.
46 D:52, Vsk:188 (17 Cemaziyelahir 1333/2 1915)
47 D:52, Vsk:178 (17 Cemaziyelahir 133312 1915)
110 TAHAKARACA
Tehcir ve Yozgat Ermenileri
hkmeti, Ermeni andan itibaren
Ermenileri kontrol tutmak iin daha ok blgesel gvenlik nlemleri
uygun Fakat isyanlann bymesi ve zellikle Van
blgesinde 16-17 Nisan'da byk bir hkmeti yeni
areler aramaya sevk uygulamaya karar bu
kkl zm Mslmanlara bir yntemdi ki,
Enver Dahiliye Talat gnderilen 2
1914 tarihli bir telde bu durum bir benzer metodun
konusunda fikir ileri srlyordu. Bu telde ve
Ermenilere nlemler ifade ediliyordu:
"Van gl ve Van vilayetince bilhassa malum olacak
mevaki-i muayenedeki Ermeniler isyan ve ihtilal iin daimi bir ocak
halindedirler. Bu oradan isyan
fikri ndeyi m. nc ordunun malumatlara nazaran Ruslar 7(20)
Nisan'da dahilindeki Mslman ahaliyi bir halde
hududumuz dahiline srdler. Hem buna bir mukabele-i bilmisl olmak ve
zamanda yukanda etmek zere:
Ya merkum Ermenileri ve ailelerini Rusya hududu dahiline srmek
yahut merkum Ermenileri ve ailelerini Anadolu dahiline muhtelif yerlere
Bu iki mnasibinin ve rica
ederim. Bir mahsur yoksa ussat ailelerini isyan merkezlerini hudut haricine
srmeyi ve onlann yerine hudut haricinden gelen
tercih ederim" 48.
metni verilen telde g ettirilme fikri bir zm olarak
Talat sevk ve iskan kanunun ortaya
srecini genel karargaha gnderdikleri
rapordan gre, Mslmanlara ky ve yollarda
ve Rus cephesindeki o evre
askerler zerine ok kt etkiler Ordu g ettirme: kanunun
etti. Ben yine Bir ok durumlar
ki, Mslmanlara zulmler Avrupa' da
byk bir gryle, sessiz halde en ufak bir
hareketi fazla bytlyordu. Bu Ruslann bu
48 ATBD, Belge No:1830 (2 1915); Esat Arslan, 1915 Zorunlu G Geici
ve
Ermeni Sonbahar 2002, s.28; Ermeni Tehciri, s.47;
Ssl, 1915 Tehcir s.109-110.
DNYA SAV VE MCADELE DNEMLERiNDE III
YOZGAT ERMENiLERi
Ermenilerin yznden olan dzensizliklerin
bize ktye biliyordum,,49.
Nitekim, Talat da gibi ordunun ile hkmet 14
1331127 1915 tarihinde "vakt-i seferde hkmete
gelenler iin cihet-i askeriyece itithaz olunacak tedabir
muvakkat" kabul edildi. Bu kanun 19 1331il Haziran 1915 tarihinde
Takvim-i Vekayii'de girdi
5o
. Bu kanun esas ile
iki maddeden
Birinci maddesi; "vakt-i seferde ordu, kolordu ve kumandanlan
ve vekilleri ve mstakil mevkii ahali her
hangi bir suretle evamir-i hkmete ve memlekete ve
mteallik icraat ve tertibata muhalefet ve silahla tecavz ve
mukavemet grlrlerse derakap (hemen) askeriye ile en
surette tedibat yapmaya ve tecavz mukavemeti imha etmeye
mezun ve mecburdurlar".
maddesi; "Ordu, kolordu ve kumandanlan
askeriyeye mebni veya casusluk ve hissettikleri kura ve
kasabat ahalisini mnferiden veya mctemian mahallere sevk ve
ettirebi lirl er,,51 .
Kanunun zerine Ermenileri kullanmak ve bu
bir avantaj Devletleri temsilcileri derhal bir nota
vererek byle bir gelecekte Devleti 'nin
henz karar uygulamaya konulmadan tehditvari ifade
ediliyordu:
"Fransa, Rusya ve devletleri bu bildirinin
konusunda Hemen bir aydan beri Trk, Krt
devleti ile birlikte ve ok zaman Ermenileri
yok edemediler. Sz konusu katliamlar zellikle 15'ine
gnlerde Erzurum, Tercan, Bitlis, Sasun, Zeytun ve btn Kilikya
blgesinde Van yresinde yze kyn tamamen
gibi zamanda hkmeti sakin ve
Ermenilere de musallat oldu. Trkiye'nin ve medeniyete
bu cinayetlerden gerek hkmeti yelerini
ve gerekse bu katliamlara ve sorumlu
Devletleri 'ye bildirirler,,52.
49 Talat s.82-83.
50 Grn, Ermeni s.214.
51 Grn, Ermeni s.214; Ermeni Tehciri, s.52; Uras, Tarihte
Ermeniler, s.605.
52 Uras. Tarihte Ermeniler, s.606.
112 TAHAKARACA
hkmeti ise bir cevabi notada,
beri eteciJik ve isyan faaliyetlerinden
rnekler verilerek, hkmetinin en basit devlet
esas Ermeni ihtilal hareketlerini tertip ve idare
eden Devletleri'ne ait
Bu o ki, Devletleri Devleti'nin
bir soy kmm dair bir n henz ortaya
koymakta idiler. Devletleri iin bu ilk notadan sonra
gereken, kendi n bir
idi. henz i 914
propaganda yapmak ile Wellington House'da Propaganda
Ofisi'ni Ofisin her ne kadar dnya
kamuoyunda ktlemek olsa da, bu ok Trkler zerine
tercih etti. Bunun sebeplerinden biri, Devletleri'nin
iin varmalan ve bu
iin lkesinin ve Trklerin
zalim yneticiler dnya kamuoyuna ilan edilmesi idi. bir
sebep ise Devletleri'nin olan Yahudilere ynelik
zellikle Amerika'da byk tepki Bu tepkiyi
azaltmak iin Ruslannkinden daha byk bir
yaratmaya karar verdiler. Bu amalar Trklere byk
bir kampanya Bu kampanya Loyd George'un, Wellington
House'a "Trklerin adaletsizliklerinin" konusunda emir
daha fazla ivme Wellington House'un Trklere
propagandada zerinde konular tespit
Kk Asya ve sahip refah ve tarihi
zenginlikler;
Trklerin ticari ve sosyal ilerleme zerindeki olumsuz etkileri;
Trklerin egemenliklerinde ynetim
sindirmekteki yetersizlikleri ve ynetimleri.
Buradan hareketle, Yahudi, Ermeni, Suriye ve Balkan
tarihte maruz muamelenin bir envanteri ile
birlikte tarihi bir
Trk Devleti'nin edilmesinin Trkler
askeri gcn temsilinden bir sivil idare
konusunda hibir zaman yeterli
Avrupa ve Asya bir kpr olan blgenin kontroln
yeteneksiz ve reaksiyoner bir devlete tehlikesi. Byle
53 Uras, Tarihte ErmeniJer, 8.606-608.
54
55
DNYA VE MiLli MCADELE 113
YOZGAT
bir devlet, her zaman, kendisi gibi askeri tepkiler gsteren
uydusu olarak kalmaya mahkumdur;
Din faktr de Trkiye haliyle
birbirine dinlerin mzesidir ve modem anlamdaki
onun devlet
Bu esaslar zerine Trkiye'ye propaganda da zellikle
iki isim dikkat ekiyordu. Bunlardan biri Amold Toynbee ise James
Bryce idi. Bu iki sonucu Bryce Raporu (The
Treatment of Armenians in Otoman Annenians 1915- 916) tamamen
belirsiz ile uydurma haberlerden ibaretti
54
. bu
tarz bir yntem yani belirsiz ile ile infial
Gladstone'dan itibaren uygulanan bir yntemdi. Bu dnemde
propaganda faaliyetlerinde grevalan etkin isim daha nce de
gibi Edwin Pears idi. Pears'in eserlerIeri ve Bryce Raporu'ndaki ortak
nokta, olaylarda "gvenilir bi r bir
veya bir gezgine gre" ifadelerinin yer idi
55
, Bryce raporunda;
Ankara Vilayeti'nde soy dair 95-96-97 nolu belgelerin
ise aynen belirtilmektedir:
95 nolu belgenin 1915 Ankara'dan geen ve
Ermeni olmayan bir ifadeleri,
96 nolu belgenin Asya'da seyahat eden Miss

97 nolu belgenin bilinen bir mektubundan

Ankara Vilayeti 'nde dair iddialar

ve bu kimler dahi
bilinmemektedir. Bu gibi belirsiz ile hibir
Trklere propaganda faaliyetleri iin bkz. Justin McCarthy,
1. Dnya ve Bryce Raporu, Gnmze
Ermenileri (Editr:Hasan Celal Gzel), Yeni Trkiye Ankara 2001,
s.21-39.
Pears Bulgaristan'da ldrdklerini iddia
ederken bir evine giden ve evin ile
dair bilgiler alan "gvenilir bir
doktor" dur. Fakat her nedense isimi ziluedilmez. Bkz. Pears, Forty Years, s.15-16.
56 The Treatment of Armenians in the Otoman Empire i 9i 5- i 9i 6, Documents Presented
to Scratary of Stat efor Foreign Affairs By Viscount Bryce With a Preface by Viscount
Bryce, Second Edition, Beimt 1979, (Prtinted and Published by G. Doniguian&Sons
from the Original Edition by Sir Joseph Causton and Sons, Limited London 1916),
s.381-388.
114 TAHAKARACA
belge olarak kabul edilemeyecek btn bu
propagandalann ok etkili gzlenmektedir. yle ki,
hkmetinin olan sevk ve iskan kanunu bu uydurma
haberlerle bir olarak ilan edilebilmektedir.
Sevk ve iskan kanunun kabulnden soma kimlerin sevke tabi
ile Bu
btn Ermenilerin sevk ve iskana tabi aksine stratejik neme
sahip ve tehdit blgelerde kanunun grlmektedir.
Buna gre, ticaretle gsz ve askeri imalathanede
Umumiye Osmani
mstahdem ve iyi niyetli Ermeni memurlar, reji idaresinde
mebus aileleri, asker, zabit ve zabitlerinin aileleri,
ve ameleleri, yetimhanedeki ve
hasta ve kr Ermeni aileleri, Protestan Ermeniler ve Katolik
Ermeniler kalan Ermeniler sevke tabi

Kimlerin sevke tabi dair vilayetlerden zaman zaman bilgi

talep ediliyordu. Bu hususta Adana vilayetine verilen cevapta hasta ve ama
sevke tabi bildirilirken
58
, Bolu blgesindeki
Ermenilerin olumsuz faaliyetleri tespit bunlann bu gibi


Antalya Vilayeti 'ne ise, az
sebebi ile tehlike etmeyecekleri sebebi ile sevke tabi tutulmalanna
gerek

Bu ortam icrisinde Ermenilerin tehcir edilmesine karar

ortaya iki byk sorun Birincisi Ermenilerin gvenliklerinin
temin edilmesi, ikincisi ise sevke tabi tutulan Ermenilerin geride
mal ve mlklerinin teminat idi. Nitekim bu Enver
27 vilayetIere telde; Ermeniler
hkmete tedbirler, memleketin ve temin ve
muhafaza mecburiyetine mstenittir ifadelerini

daha sonra 29
1915 tarihinde bir telde de sevk ve
"Ermenilerin yerlerden
57 Nigar Ersmer, Vozgat ve evresinde Ermeni Tehciri ve (1914-
1923), Marmara niversitesi Trkiyat Enstits, Yksek
Lisans Tezi, 2001, s.35; Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve
Melunet Kemal Bey'in Kksav Ankara 1999, s.35-
36.
58 BOA. D:56, Vsk:27 (6 Zilkade 1333/15 Eyll 1915)
59 BOA. D:56, Vsk:225 (19 Zilkade 1333/28 Eyll 1915)
60 BOA. D:55, Vsk:59 (6 1915)
61 Ermeni Tehciri, s.56.
VE MCADELE 115
YOZGAT
tayin edilen hkmete takib edilen gaye, bu
unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde ve bir Ennenistan
hkmeti milli emellerini takip etmeyecek bir hale
getirilmelerini temin matuftur. Bu kimselerin sz konusu
gibi, kafilelerin emniyeti ve
muhacirin sarfiyat ait her trl tedbir

Enver da gibi, gayesi
sresince Ennenilerin daha az zarar verecekleri blgelere iskan etmek olan
hkmet Ennenilerin gvenliklerinin ve
iin gerekli tedbirleri almaya Bunun iin ilk nce, 10 Haziran 1915
tarihinde bir talimatname ile sevke tabi tutulan Ennenilerin
koruma Bu talimatname Emval-i
Metruke Komisyonu

taraftan vilayetlere verilen emirlerle ve

genelgelerle Ennenilerin gvenliklerinin Sevk
kt niyetli tespit etmek ve sevkiyat
kanuna hareket eden tespit ederek Harbe vermek
ile vilayetlerde komisyon

Bu tahkikat
edecek bir heyet

bir telde ise,
sevke tabi tutulan Ermeni kafilelerinin ve
temini ile sevk edilmeyenlerin yerlerinden hususunda gerekli
tedbirlerin ve suistimal1eri grlen vazifelilerin Harbe
teslimlerine dair emir veriliyordu
66
. Her bir sevke tabi tutulan
Enneni kafilelerinin kendi dahilinde sorumlu
olumsuz bir hadisenin vukuundan ziyade ktlk
azami gayret gstermeleri talep

62 Enneni Tehciri, s.55-56.

63 Ermeni mal ve arazisinin idaresi ynetmelik sureti iin bkz. ATBD,
Belge No:1832 (LO Haziran 1915); bkz. Enneni Tehciri,
s.53.
64 Komisyon Ankara Mlkiye Muhtar Bey'e ekilen tel iin bkz.
BA. D:56, Vsk:186 (17 Zilkade 1333/26 Eyll 1915)
65 Komisyon yeleri Jandanna kaymakam Muhittin ve Umum
Jandarma Birinci Mdr Muavini Galip Bey, Umum
Jandarma Drdnc Amiri Naki Efendi
Bu hususta Jandarma Genel iin bkz. ATBD, Belge
No:20 i 8 (26 Eyll 1915)
66 BA. D:55, Vsk:292 (18 1333/29 1915)
67 BA. D:55, Vsk:274 (17 1915)
116 TAHAKARACA
Hkmet sevke tabi tutulmayan Enneniler da gvenlik
nlemleri almak konusunda azami aba sarf ediyordu. Ankara'da
bulunan ve sevke tabi olmayan Protestan Ennenilerin sokak gvenliklerinin
azami surette isteniyordu
68
. geride kalan Enneni ocuklar
ile ve da kommak iin kararlar Enneni
yetim ve Mslman hanelerinde tutulmayarak resmi
kurumlara teslim edilmelerini, emre sert

Bu arada hkmetin bir karar ve uygulama dikkat ekmektedir.

Sevkiyat zaman kimi Enneniler Mslman Hkmet
bu Mslman blgeden bu
sebeple tehir edilmemesini

Hkmet'in din
bu devletlerin
zoru ile
gstennesi nemlidir.
27 19 5 tarihli karar ile Yozgat blgesinde Enneni1er
de "sevk ve iskan kanununa" tabi 914 Yozgat
hri' k"ld 'd' nu usu e
Nfusu
Mslim Enneni Katolik Rum Protestan
Ycrler

Yozgat 77.187 13.736 20 2.281 213 -
43.370 14.902 - 745 768 -
Maden 37.081 31.950 20 10.918 1.030 425
TOPLAM 157.638 60.588 40 13.944 2.011 425
Tabloda da zere Yozgat merkezdeki Enneni
Gregoryen Enneni 13.736; 14.902 ve (Maden) 'da ise
3 .950 bulunuyordu. Protestan ve Katoliklerin sevke tabi
gz nnde tutulursa
7l
Yozgat toplam 60.588 sevk ve iskan
kanunun
68 BOA. D:56, Vsk:38 (7 Zilkade 1333/16 Eyll 1915); BOA. D:55,
Vsk:189 (13 1333124 1915)
69 Esntimur, Tehcir ve s.36; Geride kalan Ermeni erkek
resmi messeselerde uygun kabul edilerek kylere
Bkz. BA. D:55, Vsk:323 (19 1333/30
191 5)
70 BA. D:54, Vsk:427 (1 Ramazan 1333/13 Temmuz 1915); BA.
D:54-A, Vsk:232 (22 Ramazan 1333/3 1915)
71 Ankara Vilayeti'ne gnderilen te1de Katolik ve Protestanlarm sevke tabi
tutulmamalan Bkz. BOA. D:54-A, Vsk:276 (24 Ramazan 1333/5
BiRiNd VE DNEMLERiNDE 117
YOZGAT
Yozgat Dahiliye Nezareti 'nden ilk sevk emri, 18
Temmuz 1915'te ve ilk sevk 21 Temmuz'da
ikinci sona Yozgat'tan Ermeni
birinci ve ikinci kafilesi, 21 Temmuz 1915'ten zere
Sivas yoluyla, nc sevk ise vilayetten (Ankara) gelen emir
Kayseri zerinden

19 1915 tarihi ile
Yozgat 'na gnderilen bir telde de Yozgat kafilelerinin
yolu ile sevk edilmeleri

Ankara vilayetinden Dahiliye Nezareti'ne gnderilen 17 Eyll 1915

tarihli telde blgedeki ka ve hangi blgeye
metni
"Merkez ve vilayetten kadar sevk olunan
Ermeniler 21.236 nfustur. Yozgat 10.916, merkezinde
747, Haymana'da 60, 479, Sungurlu'da 576 nfus Ermeni
bulunup, bunlardan Yozgat dahilindekilerini muayeneye
sevki icab edenler ve bemucib-i mukarrerat islamiyeye
tevzii muktezi ailelerle sagirler etmektedir. Ankara istasyonunda el-
yevm derdest-i sevk 550 nfus Veche-i azimetleri Ha1ep ve Zor
havalisidir. Merkez-i vilayetin sevkedilecek bakiye-i mevcuduyla Keskin
islamiyeye tevzii edilecek olan nfus
miktan arz olunur,,75.
Verilen bilgilerden ortaya rakam, Yozgat
60.588 10.916 yani 116 sevk ve iskana tabi
Bu ierisinde i blgelere sevk edilenler ile
kylerine ve ocuklar da bulunuyordu. Yozgat
Ermenilerinin sevk yerleri Halep ve Zor
blgeleri idi.
tespit verilere gre btn Trkiye'den sevk ve
iskana tabi tutulan Ermenilerin 438.758 Bunlardan 382.148
tehcir blgesine

1915); BOA. 0:54-A, Vsk:350 (29 Ramazan 1333/10

1915)
72 Bilgi, sevkin ilk son
19 da sevk konusunda Yozgat emir gnderilmesi
ve emirden sonra emre bu son kadar
devam gstermektedir. Bkz. Bilgi, Kemal Bey'in s. 4
73 Bilgi, Kemal Beyin s.41; Ersmer, Tehcir ve s.39.
74 BA. 0:55, Ysk: 114 (8 1333/19 1915)
75 BA. OH. EUM, 0:68, Vsk:66 (8 Zilkade 1333/17 Eyll 1915); Ermeni
Tehciri, s.75.
76 Ermeni Tehciri, s.77.
118 TAHAKARACA
Burada bir hususu zellikle belirtmenin Sevk ve iskan
kanunu Ermenilere ynelik bir karar Sevk
devletin tehdit edebilecek her cemaate, her inanca ve
her uygulanabilirdi. Nitekim bu somut rneklerini de
grmek mmkndr. Birinci Dnya 'nda sevke tabi
tutulanlar Suriye ve Medine da mevcuttur. Dahiliye
Nezareti Kalemi Mdriyeti'nde sevke tabi tutulan bu Araplara dair
ok miktarda belge Bu belgelerden ile
Suriye ve Medine'de Araplar Anadolu'ya ve
zellikle blgelerinde iskan 1918
sonlanna bu tekrar yerlerine iadeleri yada memleketlerine
dnmek Anadolu'da blgelere
grlmektedi r
77
.
Fakat uygulamada tehdit unsuru olma Ermenilerden
gelmesi bir sonucu yani Ermenilerin sevke tabi
ki, bu sonu )'z bir
sistemli ve ortaya bir bir lkede
insan birisinin devlete ve olan
art niyeti ile bir sonucudur. hkmeti her
ne yapsa kendisi verilen hkm mmkn
nk, Trklerin Ermenileri hkm )'z ncesinden
hkmeti bir taraftan Ennenileri sevke tabi tutmaya
taraftan bir sorunla Mslman
muhacirler. Binlercesi Rus ve Enneni zulmnden kaarak i blgelere
zorunda Hepsi a, sefil ve
zerinde elbiseleri dahi bulunmuyordu. Yozgat, Kayseri,
orum, gibi blgelerde bu muhaeirlerle ve
Ermenilerin ve
dinleyen Mslmanlar bir kat daha meyus Nitekim bu
muhaeirlerin i blgelere nakledilmesi nemli ortaya
Hkmet bu gidennek iin uygulamalarda bulundu.
n Anadolu'ya nakl olan memleketlerine iadelerinde bir mahzur olup
dair Suriye, Beyrut vilayetlerine ekilen tel sureti iin bkz. BOA.
D.86, Vsk:76 (19 Cemaziyelahir 1336/1 Nisan 1918); Medine ve Suriye
gidenlerin gnderilrnesine dair bkz. BOA.
D:86, Vsk:78 (26 Cernaziyelahir 1336/8 Nisan 1918); Arap aileleri mukabil
seferberlik gnderilmekte memleketlerinden
yerlere giden Arap ailelerine yol dair sureti iin bkz.
BOA. D:86, Vsk:82 (27 Cemaziyelahir 1336/9 Nisan 1918)
VE MCADELE 119
YOZGAT
26 1916 tarihinde Erzurum blgesinden kaarak Sivas'a gelen
halk bu blgede izdiham meydana getirince bunlar Kayseri, Yozgat,
ve gibi daha i blgelere nakledildiler
78
iin
lira nakit verilerek iin
metrukeden

Muhacirlerin kalacak yer sorununun en kolay
zm ise Ermenilerden kalan okullara idi. Bu yolda emir
veren hkmet okullardaki tespit edilmesini
de istiyordu
8
. Daha sonra 1916 ise bu blgelerdeki
sefaletinin giderek ve her geen gn yeni mltecilerin blgeye
geliyor sebebi ile ile
yevmiyelerinin talep hkmet de Yozgat, ve
orum blgelerine zere
Ankara Vilayeti'ne

benzer bir talep Ankara
blgesi 'nden Dahiliye Nezareti 'ne
Dahiliye Nezareti ve sefil
iin; 1-Byklere verilen iki yevmiyenin ve
kklere verilen bir yevmiyenin paraya 2-Emval-i
metrukeden taktirde ve pazardan olunarak muhta
olanlara elbise imal veya suver-i saire ile elbise tedarik edilmesi tavsiye
ediliyordu
s2
.
Yozgat blgesindeki muhacirlerin ok ile
hkmet ve yevmiye
dair emirler

26 Ekim 1916 tarihinde
orum, Yozgat, Kayseri ve muhacirlerin sevk ve iskan
dzenlemek zere de Erzurum valisi Midhat Bey olarak
tayin

Kendisine verilen talimatname ile mltecilerin
edilerek sefalet ve nlemesi

Kk bir blge olan Yozgat iin bu

gstermektedir ki, hkmetin tehcirin ve
78 BOA. D:61, Vsk:114 (21 Rebilahir 1334/26 1916)
79 BOA. D:61, Vsk:124 (21 Rebi1evvel1334126 1916)
80 BOA. D:54, Vsk:101 (9 1333/22 Haziran 1915)
81 BOA. D:70, Vsk:155 (4 Safer 1335/30 1916)
82 BOA. D:70, Vsk:18 (l9 Muharrem 1335/15 1916);
Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Devlet Genel
Ankara 1994,5.159.
83 BOA. D:66, Vsk:205 (lO 1334/10 1916)
84 BOA. D:68, Vsk:l27 (28 Zilkade 1334/26 Ekim 1916)
85 BOA. D:69, Vsk:ISO (5 Muharrem 1335/1 1916); Talimatname zeyli
iin bkz. BOA. D:69, Vsk:154 (5 Muharrem 1335/1 1916)
120 TAHA KARACA
kadar bulunan en nemli sorunlardan biri
blgelere muhaciderin yapmak, ve

Yozgat Ermenilerinin sevk ve iskanlan daha nce de gibi
ikinci kadar devam Bu sre ierisinde
Yozgat Ermenilerinin sevki konusunda iddialar ortaya
15 1915 tarihinde tayin edilen Mehmet
Kemal Bey ile Ermenilerin bu kaza dahilinde dair
ortaya Bu ise gerekte Kemal
Bey' in Ermeni eteleri ile mcadeleden bir
Nitekim, bu zerine Dahiliye Nezareti Ankara Vilaycti'ne
ile Kemal Bey
derecesinin tahkik edilmesini

zerine 26 1915 tarihinde Ankara'ya hareket eden

Tahkik Heyeti
87
, blgeye gelerek Fakat bu
tarihlerde heyetin herhangi bir bulguya tespit edilememektedir.
Daha sonra Kemal Bey'in grevinden
23 Nisan 1916 tarihinden bir kadar sonra 8 Ocak 1917' de
Ankara Mec1is-i ve 12 Nisan 19l7'de de Devlet, Kemal Bey


Kemal Bey sulamalar,
kazaya ait emval-i metrukeye konusunda msamaha
gstermedi ve bir evlerine bu
durumu bilmesine engellemek iin hibir
sessiz bu tr yapanlardan bor para bu nedenle
gizlerneye idi
89
. Kemal Bey,
Mahkemesi'nde 7 Ekim 1917 tarihinde ay hapis ve
86 BOA. D:54-A, Vsk:326 (28 Ramazan 1333/9 1915)
87 Heyet-i Tahkikiye'nin Ankara'ya hareketi sureti "Ankara
Vilayeti Mlkiye Muhtar Bey'e; Adana, Halep, Suriye vilayetIeriyle Urfa,
Zor, dahilindeki Ermenilerin sevkinde umurelerini
istimal eden ve kanun efal olan memurin ve jandarma
mukteziye crmleri sabit Harblere tevdii
eylemek zere Mahkeme-i Reis-i Evveli Bey'in riyaseti
jandarma Kaimrnakam Muhiddin Bey ile
bir komisyonun vilayat ve evliye-i mezkureye tekarrr
olmagla heyet-i mezkurenin dersaadetten hareketinde iltihak etmeniz lzumu beyan
olunur". Bkz. BOA. D:56, Vsk:186 (12 Receb 1333/26 1915)
88 Ali ankaya, Son Trk Tarihinin nemli Birlikte Yeni Mlkiye
Tarihi ve Mlkiyeliler, (Mlkiye (1860-1923), CiltIII, Ankara 1968-
1969, s.1156-1 157; Bilgi, Kemal Bey'in s.92.
89 Ersmer, Ermeni Tehciri ve s.49.
VE MCADELE 121
YOZGAT
drt ay memuriyetten Kemal Bey,
terk mallardan yasaklayan bir emir
belirterek karara itiraz ve 25 Temmuz 1915 tarihinde
itham sulardan Konya Mahkemesi karan ile beraat

Konya Mahkemesinin bu beraat karan Mehmet Kemal Bey iin

bir son Devleti'nin Mondros Mtarekesi'ni
ile siyasal onun kendisine ihdas edilen yeni sularla
gstermelik bir mahkemede ve idam edilmesine kadar

Tehcirden Dnen Yozgat Ermenilerinin Durumu
27 1919 tarihinde tehcir sonra Trkiye'den
438.758 tehcire tabi bunlardan 382.148 tehcir blgesine
Yozgat'tan da tehcire tabi nfusu 10.916 idi.
Hkmet, tehcir 21 1916 tarihinde bir emir ile
tamamen Daha sonra bir genelge ile bu
faaliyetleri grlenlere bu gibilerin
toplanarak Zor sevkIeri Fakat grlen
lzum zerine 15 Mart 1916 tarihinde bir karar ile
ve ne sebeple olursa olsun Ermeni
vilayetlere

Bu kararlar zerine Ermeni Sultan

Vahideddin'in tahta ve ve Terakki nfuz
kaybetmesinden sonra da Ermenilerin geri dnmelerine dair haberler
yer almaya Nitekim, bu ilk karar bir
hkmeti Alunet hkmeti 18 Ekim 1918
tarihinde ve Ermenilerin geri ile ilgili

Bu sonucu tehcire tabi tutulan Ermenilerden bir
Yozgat blgesine geri tespit edilmektedir. Ankara 'nden 26
1919 tarihinde gnderilen bir telde Yozgat' a avdet eden
Ermenilerin 150 hane olduklan bildirilmektedirn. Bu
bir bilgiye sahip Yozgat'a dnen Ermenilerin tam
ile tespit etmek mmkn
90 Ersmer, Ermeni Tehciri ve s.51-52; Bilgi, Kemal Bey'in
s.93; ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi, s.1156-1 157.
91 Ermeni Tehciri, s.81-82.
92 BA. DH.K.MS. D:50-2, G:46 (30 Zilkade 1337/16 Agustos 1335/1919)
122 TAHAKARACA
Emniyet-i Umumiye Mdriyeti'nden tehcirden
dnen Ermenilerin btn ile teslim edilmesi ve
temini konusunda azami gayret sarf edilmesi

Nitekim
verilen bilgiye gre, blgeye dnen Ermenilere ait olan
emval-i metrukeleri kendilerine tamamen iade

Fakat zellikle
bir ok Ermeni gasb ileri srerek
mahkemeye mracaat Bu mahkemeye
178 adet idi. Bunlardan 55'inin mahkeme
Mahkemeye intikal eden davalardan 11 'i delil
sebebi ile mahkemece olumsuz karar 7 dava iddai
sahiplerinin mahkemeye gelmemeleri sebebi ile mahkemeden sukut
43 adedi mahkeme ve
62 adedi ise mahkemede bulunmakta idi
95
.
Blgedeki en nemli sorunlardan biri de tehcirden dnen Ermenilerin
idi. Ankara bir ile
soruyor, hanesi ve
bildirilmesini ve
Yozgat Ermenilerinin istiyordu
96
.
Bu tele Yozgat verilen cevaba gre; Yozgat'ta bulunan
Ermenilerden olmayanlara bedeli zahire veriliyor,
olanlar ise mesleklerini icra ederek geimlerini Aynca,
Yozgat ve ve bu
sonucunda 5.500 para idi. Geri dnenlerden
hanelerine hanesi olmayanlardan bir ise olarak
belirli haneleri kullanmakta idiler. verilen
ise Yozgat Ermenilerine

telindeki bilgilerden Yozgat

yapmak iin kampanya ve para toplamalan ilgi eken bir bilgidir.
nk, benzer bir daha nce Mslmanlar zor durumda
bulunan askerleri iin fakat bu kampanyaya
Ermeniler hi para ve bu
93 BOA. D:100, Vsk:98 Ramazan 1337/9 Haziran 1919)
94 Vilayetten emval-i metruke ile bilgi verilmekte ve btn iade
edilmesine kimi devam etmekte oldugu bildirilmektedir.
BOA.DHKMS. D:65, G:18 (31 Temmuz 1335/1919)
95 Bidayet Mahkemesi'nden Osman ve Mdde-i Umumi
rapor suretleri iin bkz. BOA. DH.KMS. D:65, G:18 (6 Nisan 1335/1919 ve 21
1335/1919)
96 BOA.DH.KMS. D:50-2, G:46 (31 Temmuz 1335/1919)
97 BOA.DH.KMS. D:50-2, G:46 (26 Agustos 1335/1919)
VE MCADELE 123
YOZGAT
Mslmanlar znt ile Ermenilerin
Mslmanlardan esirgedikleri Ermenilerin
anlannda sergiledikleri grlmektedir.
Ermenilerin tehcirden dnmesinden sonra Ermeni Patrikhanesi
durumu kontrol etmek iin her bir blgeye bir sorumlu memur
Yozgat, Ankara, ve Keskin havalisindeki tehcirden dnen
etmek zere Mardiros Halaysan
Efendi tayin Patrikhane bu mahalli
yneticilerin Dahiliye Nezareti 'nden talep

Talep zerine Dahiliye Nezareti Ankara vilayetine burumu bildirir bir tel
ekerek gnderilen memura azami

Mardiros Efendi'nin blgeye gelmesinden sonra Ermenilerle ilgili

kimi sorunlar konusu olarak Patrikhaneye ve oradan da Dahiliye
Nezareti 'ne

Bu birisi, mdde-i
umumisi Efendi 'nin bir Ermeni din zorlayarak
cebren idi. Vilayet'in durumu bildirmesi zerine
bir tahkikat Kaza Tevfik ve Ermeni
Cemaati Vekili Mihran ve azadan Mihran Efendiler inceleyerek
cebren kendi ile din Mustafa Mslman ile
evlilik tespit ve bu husustaki ifadelerini kayda

Dikkat eken bir husus; dosya ierisinde bulunan belgelerden bir

ok blgeye ait olmak zere benzer Fakat ilgintir
ki, blgelerde de benzer tahkikatlar konu olan
evliliklerin cebren kendi ile ve
Ermeni istemedikleridir.
Patrikhane Mamuretlaziz vilayetinde bulunan Meryem Abdalyan
bir Ermeni iade edilmesi konusunda Dahiliye Nezareti'ne
mracaatta tahkikat sonucu
tespit ve ifadeleri kendi el ile imza
edi i 02.
98 BA. DH.KMS. D:53-1, 0:74 (17 Haziran 133511919)
99 BA. DH.KMS. D:53-1, 0:74 (21 Haziran 1335/1919)
IOIJ Emniyet-i Umurniye bu faaliyetlerinin yetimlere etmek
aksine bu bahane ile Ermeniler fesat fikirler yaymak tespit
ve hareketlerinin kontrol Kayseri'ye
BA. D: 104, Vsk:246 (24 Safer 1338118 1919)
101 BA. DH.KMS. D:50-2, 0:41 (26 Haziran 1335/1919)
102 imzalayanlar Ekmeki Avadis, Ermeni
Kabril, Mustafa Efendi 'nin gelini Meryem, Halil, Muhtar Mustafa idi.
Bkz. BA. DH.KMS. D:50-2, 0:41 (15 Temmuz 1335/1919)
124 TAHA KARACA
Burada bir soru akla gelmektedir. Acaba Patrikhane bu gibi olaylann
adedini ileride bir propaganda iin malzeme mi
toplamak istemektedir? ki, Patrikhane bu gibi hadiselerde
konu olan Ermenilerin iadesini talep etmektedir.Bu konuda
Yksek Komiseri Amiral Webb' in 2 1919 tarihindeki bir raporu
Patrikhane'nin bu gibi olaylan gndeme getirmesinin sebebini de bir
Webb'e gre bugnn meselesi;
Ermeni ve halkta bulunan

Patrikhane'nin grnrdeki iade

edilmesi ile Eytamhanelerde bulunan Trk yetimlerine,
Ermeni yetimlerinin adedini fazla gsterebilme ile sahip hem
bunlan propaganda olarak kullanmak hem de bu ocuklan
Bu yoldaki bilgiler gazetesinde yer
Gazetenin bilgiye gre Kayseri'de bulunan 200 kimsesiz
ocuk a gtrlerek Ermeni Patrikhanesi 'ne
teslim 104. Konuyu takip eden ileri gazetesi, bu ocuklann
durumunu incelemek zere bir muhabirini haneye
Muhabir ocuklarla Ermeni
kabul etmeleri iin dayak yediklerine ve
105. gazetesinin olan
Patrikhane Dahiliye Nezareti'ni Efendi'yi gndererek
ifade

Fakat btn bu abalar gstermektedir ki, Ermeni Patrikhanesi masmn

Ermenileri de kullanarak Trkiye'ye tutumunu btn ile devam
ettirmektedir. Nitekim Ermeni Patrikhanesi 'nin bu bir sonucu
olarak Mondros Mtarekesi'nden hemen sonra 6
1919 tarihinde Rum ve kiliseleri Trkiye'ye yapmak
ile Rum-Enneni Kiliseler

Propaganda ve
kin mtareke Trklerin olan
Milli Mcadele'de de kendisini gstenneye yle ki,
Patrikhane'nin propagandalannda Mustafa Kemal ete reisi olarak
ve Ennenilerin blgelerde Milli Mcadele'ye
Enneni rgtlenmeleri ortaya Bu rgtlenmelerden biri de
Yozgat ve idi.
103 Gotthard Jaeschke, Trk Kronolojisi, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar
(30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Trk Tarih Kurumu Ankara 1989, s.9.
104 ileri, 27 1335/1919, no:499-117.
105 ileri, 2 Haziran 1335/1919, no:506-124.
106 6 Haziran 1335/1919, no:509-127.
107 Zeki Ankara 1986, s.64.
VE MCADELE DNEMLERINDE 125
YOZGAT ERMENiLERI
Milli Mcadele Dneminde Yozgat Ermenileri ve

Devleti'nin Birinci Dnya yenilgi ile tespit
eden Mondros Mtarekesi'nden sonra Anadolu'nun her tarafi Devletleri
tarafindan edilmeye ve kalan Trk
milleti ise bu durumda trl areler aramak zorunda Atatrk'n Nutuk'ta
gibi bu areler tamamen mahalli erevede ya da bir
himayesini istemek ortaya Fakat bu bir
daha ki o da; milliyeye mstenit,
mstakil bir Trk Devleti tesis etmekti") 8. bu aresi daha sonradan
btn mdafaa-i hukuk hareketlerini kapsayan ve bu hareketlere yn veren bir

Milletin kendi iradesine hakim ile Anadolu'ya geen
Mustafa Kemal, bu iin Trk milletini
gayreti ierisine Fakat bu aba kimi blgelerde Devletleri'nin,
Damat Ferit hkmetlerinin ve kiliselerin ile etecilik faaliyetleri
olarak grlmekte idi. Byle bir blgelerden biri de
Yozgat idi. Yozgat Kilise Heyeti 23 Haziran 919 tarihinde Enneni
Patrikhanesi'ne bir mektupta, Mustafa Kemal kurulan
etenin tarafindan bir Enneninin
ve Gdeli kynde yedi Enneni
bildiriliyordu
109
Dahiliye Nezareti tarafindan iletilen zerine Yozgat
tarafindan bir tahkikat Bu tarihteki Yozgat Mutasamfi,
24 Dahiliye Nezareti'nin bir karar ile Bey'in
108 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk,I, Trk Devrim Tarihi Enstits, 1982, s.12.
Mustafa Kemal ileri srlen bu O'nun 1918
Ali Fuat ile Adana'da bir ilk kez gndeme
geliyordu. Bu Mustafa Kemal; milletin bundan sonra kendi
kendisinin ve mdafaa etmesi, bizlerin de mmkn kadar bu yolu
gstermemiz ve btn ordu ile beraber etmemiz diyor ve Ali Fuat
da bu fikre Bkz. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele
1953, s.29.
\09 BOA. DH.KMS. 0:50-2, G:34 (Dahiliye Nezareti'nden Ankara Vilayeti'ne 19
Temmuz 133511919 tarihli tel); Mustafa Kemal ve Anadolu'da milli
mcadeleyi hedef alan propagandalar daha sonra da devam
Milletvekillerinden Ermeni dostu Aneurin Williams, 9 Ocak 1920'de
Parlamento Cecil Harmsworth'a mektupta, Londra
Belediye "Ermeni Fonu"nun Anadolu'daki
temsilcisi rahip Harold Buxton'dan olduka verici haberler bildiriyordu.
Bu haberlere gre, Trk milliyetilerinin nderi Mustafa Kemal, 50.000 ile 100.000
Ermeni'yi korumaz ise Bkz. Sonyel, Tehcir ve
Konusunda, s. 147.
126 TAHA KARACA
yerine tayin edilen Leon Efendi bir Enneni idi i LO. ile
Em1eni kilisesinden bu cevap verme
vazifesi ise mlki amiri Leon Efendi'ye Leon Efendi
tahkikat sonucunda; Mustafa Kemal
drt ay nce .
bu tarihte Mvstafa Kemal memuriyetinin sz konusu bile
Belediye tabibi iKarabet Efedi'nin eceli ile dair
raporu dair haberlerin de tamamen
yalan .
Bu sonra Yozgat kilisesinden Patrikhane'ye
bir gre, Yozgat;tan ticaret ile giden on bir
Enneni bildiriiiyordu\J2. Bu konuyu da Yozgat
Leon Efendi Dal1iliye Nezareti'ne konu ile ilgili teli gnderiyordu:
ticaret Yozgat' tan taraflanna olan onbir nfus
Enneni olarak hayat ve haber ve ikisinin telef
Enneni ba-mzekkire beyan zerine
keyfiyet ve merkumundan iki
Enneni millet vekili Keller karyesine ve
kaza sanat etmekte cevaben beyan idi.
Kellere sevk olan iki bu kere Yozgat'a gelmeleri zerine icra
olunan tahkikatta bunlar esasen ondrt nfus olup ticaret Kayseri
gitmekte iken Kayseri'nin Akin karyesi mehule
ve katiller Kayserice tayyn ederek derdest-i takip
ve dahilinde sanat etmekte
merkumeye liva dahilinde tecavzatta
ve keyfiyetin Kayseri istilam
Leon"I13.
Leon Efendi'nin de gibi konusunun Enneniler ile
herhangi bir ilgisi yoktur. Fakat ile kimi olumsuz hareketleri
Ennenilere ynelik gibi gstermek isteyen kilise ve Patrikhane her
duyumu
Bu zellikle blgesinde Muradyan
bir Enneni gazetesine bir tel gndererek
Kayseri 'ye i 14, yoculara refakat
eden bildiriyor, bir
110 Bilgi, Kemal Bey'in s.49.
III BA. OH.KMS. D:50-2, G:34 (29 Temmuz 1335/1919)
112 BA. OH.KMS. 0:50-2, G:40 (18 1335/1919)
111 BA, DH.KMS. 0:50-2, G:40 (18 1335/1919)
III Bk 0:101, Vsk:15 (6 1337/5 Temmuz 1919)
VE MCADELE DNEMLERiNDE 127
YOZGAT
de Kayseri dahilinde Derbent ve Gkdere mevkilerinin
bildiriliyordu115.
Bu zerine blgeye gnderilen bir
heyeti durumu inceleyerek Avni Bey'in
bir blgeye nakledilmesinin uygun bildirdi. Bunun zerine Avni Bey
tayin edildi. Avni Bey'in tayin
edilmesi gerekte blgedeki Ermeni etelerine nedeni ile
Kendi ifadelerine gre, ortaya otuz
Ermeni etesi Trk kylerinde tahribatta bulunmaya kendisi de
eteyi iin byk gayret sarfederek Trk kylerine
400 mavzer bu durumda ete tutunarnayarak Bu hareketi
Ermenilerce Patrikhane ile ingiltere ve
kendisinin grevden sebep olan i 16.
Gerekten de Avni Bey'in ifade gibi blgesinde faaliyet
gsteren en byk ete Samule etesi idi. Ankara 24 1919
tarihinde Mustafa Kemal blgedeki eteler bilgide,
etenin ve blgelerinde iematta


Bu etenin tenkili iin gn Sivas'ta bulunan 3. Kolordu
talep 18. Aynca Sivas Valisi tarafindan
gnderilen bir telde de Samuel etesi bilgi verilerek, etenin
Tens blgesinde ve etenin 50-60 mevcudu
daha nce bu havalide hayli cinayet tekrar faaliyetlerine
tenkil edilmeleri bildirilmekte idi
119
. Gerek
Avni Bey'in ve gerekse Sivas Vilayet'inden gnderilen asker ile
Samule etesi 4 Eyll 1919 tarihinde Aziziye'nin otuz kilometre
bulunan Karakilise mevkiinden Adana Vilayeti 'ne 120.
Bu bir sebebi blgede etecilik iin gibi
sebebi de Adana' da bulunan Enneni etelerini koruma
ve eteler ile Mslman halk zerinde
kunnaya idi. 11 Ekim 1919 tarihinde bir raporda
Kayseri' de isim Enneninin bildiriliyordu. Bu
ierisinden Ennenice
tercmesinden bunlann Enneni etelerine mensup ve Adana' dan geldikleri
zerilerindeki mektupta; Ermeni etelerinin
115 BOA. D:101, Vsk:19-85 (16 Temmuz 1919)
116 Valiler, s.474.
117 ATASE, K:14, G:100 (24 1335/1919)
118 ATASE, K:3S1, G:208 (29 1335/1919)
119 ATASE, K:315, G:6 (12 Temmuz 1335/1919)
120 ATASE, K:98, G:61 (9 Eyll 1335/1919)
128 TAHA KARACA
ve bu gibilerin serbest
Mslmanlara taarruz iin Ermeni etelerinin Adana ve Urfa'da
bildiriliyordu
l2l
. Nitekim, Samuel etesi bu uygun
faydalanmak ve daha ok Mslman dkebilmek ile Adana'ya

Ermenilerin blgedeki faaliyetleri nlemler ile da her

bir Milli Mcadele'ye glerle yapabildiklerini
de Yozgat'ta Mustafa Kemal ve
Trkiye Byk Millet Meclisi 'ne ayaklanmada da yer

12 Ocak i no tarihinde son
Meclis-i Devletleri'nin 16 Mart'ta etmeleri
zerine bir karar ile ara verilmesini kabul etti 123 ve II Nisan
de iradesi ile Meclis fesih olundu
124
. Bu
Anadolu'da bulunan Heyet-i Temsiliye Mustafa Kemal
yetkilere haiz bir Meclis iin vilayetlere genelge

Bu
genelgenin gnderilmesinden bir mddet sonra da Ankara' da kurulacak Byk
Millet Meclisi'nin seimlerine hkmeti bu
nleyebilmek iin Drrizade Abdullah Efendi'ye; Anadolu'daki
hareketin bagiyye ve bu harekete ldrlmelerinin
farz dair" bir Meclis-i Mebusan'm gn II
Nisan'da

Anadolu'daki hareketi yok etmek bu
genelge ile birlikte Anadolu'da hareketlenmeler ortaya Nitekim
Yozgat'ta Hrriyet ve olan Edip ve
Celal'in bir isyan

. sebebi
Ankara'da Meclis'e idi.
ve f$tanbul hkmetinin Mustafa Kemal
121 ATASE. K:104, G:120 (11 evvel 1335/11 Ekim 1919)
122 ATASE. K:270, G: 117 (22 1335/1919)
123 18 Mart gnl itimada nce Sinp Mebusu Nur, Devletleri nezdinde
ve protesto iin bir !takrir verdi. Daha sonra ise Bolu mebusu Hilmi Bey,
emniyet kadar ara verilmesi bir takriri Meclis'e
sundu. oylamada ara verilmesi kabul edildi. Bkz. MMZC,
14.1tima (18 Mart 1336/1920), s.496497.
124 Sultan Vahideddin lINisan tarihli iradesi ile drt ay iinde tekrar
Meclis'i Bkz. Takvim-i Vekayii, 13 Nisan 1336/1920, no:3826
125 Genelge metni iin bkz. Nutuk,I, s. 424-426 .
126 Ahmet Ocak, Milli Mcadelede (8-27 Haziran 1920), Trk
Kltr VII- Ankara! 970-1 973, s.85.
127 Trk Harbi, CiltVI, Harbinde Ayaklanmalar 1919- 1921, T.C:
Genelkurmay Harp Tarihi Resmi Serisi, Ankara 1974, s.140-14 1.
VE MCADELE 129
YOZGAT
hareketini olarak gsteren etkisi
grlmektedir
l28
.
taraftan Heyet-i Temsiliye'nin kendi otoritesini tesis etmeye
sonucu Afyon bulunan Celal Bey'i ve Yozgat
Necip Bey'i grevinden Yozgat'ta Heyet-i Temsiliye'ye
gelecek nveyi ortaya

Bu arada Heyet-i Temsiliye'nin Yozgat'taki
temsilcisi olarak Sivas Kongresine de kahlan Madenli Yusuf Bahri Bey'i tayin ve
son Meclis-i iin seilecek tespit etmesi, blgede
Milli Mcadele bir
konuma

Nitekim, sonra Anadolu'da
karar verilen Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri iin
Celal ve Edip Beyler; "Byle bir Meclis ve seim, kanuna
Bu Sultan' a 13 .
Yozgat Mfts Mehmet Hulusi Efendi 'nin
bir grup ve bunlar Yozgat
Bu mebuslar, Feyyaz Ali Bey ,
Mehmet Hulusi Efendi, Bey ve Sleyman Beydi.
Ankara'ya hareket etmesinden sonra Ankara'ya otuz kadar imza ile bir tel
ekerek Meclis arzusuna ve kanunlara
Heyet-i Temsiliye'ye bildirdiler! 32.
Bu ilk Sivas-Yenihan' da N
Bu etmek iin Yozgat'a gelen Ali Bey, ok
grnce bu isyanm Yozgat kesmek iin
Edip ve Celal Beyleri gz hapsine Ali Bey'in bu
hareketin, Arapseyfi blgesinde bulunan Halit Bey
Yozgat'a Ali Bey'e Durumun anlayan
Ali Bey mfrezesi ile birlikte Bu durum zerine
Mustafa Kemal Yozgat bir nasihat heyetini
ikna etmek iin gnderdi ise de, heyet bunda
8 Haziran' da Yozgat' terk ederek fiilen
128 Ocak, s.90; Heyet-i Temsiliye, Hrriyet ve Nigehban, Rum ve
Ermenilerin mjlli hareketi hareketi gstermelerinin olumsuz sonular
iin i 4 Ekim i 9i 9 tarihinde bu tekzip etme
Bkz. Heyet-i Temsiliye Baykal), Trk Tarih
Kwumu Ankara 1989, s.21.
129 Ocak, s.93.
130 Heyet-i Temsiliye son Mebusan Meclisi seimlerinde Yozgat
Bahri Bey'i, Avni Bey ve Sleyman Beyleri tasvip Bkz. Heyet-i
Temsiliye s.19.
131 Trk Harbinde Ayaklanmalar, s. 14 i.
132 Ocak, s.95.
130 T.AHAKARACA
adamlarla da 14 Haziran'da ederek
hkm srmeye Yozgat ve evresinin
tamamen ele ile bulunan erkez
Ethem kuwetleri iin Yozgat' a sevk edildiler! 33.
20 Haziran'da Ankara:dan erkez Ethern kuwetleri 23 Haziran'da
Yozgat'a Kuwetler gnn Yozgat'a girdiler. 24 Haziran
1920 tarihinde Garp Cephesi Ali Fuat gnderilen bir
raporda Ethem Bey kuvvetlerinin asilerle 23 Haziran
ve asilerden 50 maktul ve bir esir
bildiriliyordu. Bu isyana eden Ermeniler Yozgat'taki evlerden
saklanarak Milliye kuvvetlerine silah ve bomba
atmaya Bu durumda Ermenilerin bu evlerden
temin iin kuvvetleri silah ve
top mukabele . erkez Ethem kuvvetlen Y
ve Ermeni ok sert bir mdahale ile vererek,
gerek Mslmanlan ve gerekse Ermenileri byk bir tedip etti.
Nitekim bu hadise Yozgat Ermenilerinin 6 Ocak 1893 tarihinde
isyan ve etecilik faaliyetlerinin kaydedilen son oldu.
Sonu
Birinci Dnya sonunda toplanan Paris 'na
Ermenilerin temsilcisi olarak Bogos Nubar Devleti'ni
Devletleri'ne ederek Ermenilerin boyunca
idaresi ve medeniyetine hizmet ettiklerini fakat
Abdlhamit dneminden itibaren sistemli bir tabi
bu ve Terakki ynetiminde had safhaya
sylyordu. Nubar gre Ermeniler en iyi temsilcileri
olarak bir devlet hak hatta ile Rusya
Ermeni gnlller ve dzenli askerle Rusya lehine
bu ile de Devletleri yer

Bogos Nubar Paris sunulan layihadaki

bu ifadeler bir yz boyunca devam eden Ermeni sorunun temel
problemlerinin yine bir Ermeni ile kabul edilmesi idi. Buradaki temel
sorun Bogos Nubar Enneni ihtilallerini vatanseverlik,
yapan bir milletin zgrlk mcadelesi
ile idi. Oysa yani ihtilal ve isyan
ID iin bkz. Ocak, s.88-129;
Harbinde Ayaklanmalar, 140-162; Necati Fahri Milli Mcadele'de Yozgat,
Ankara 1987, s.38-60.
134 ATASE, K.672, G:21 (24 Haziran 1335/1919)
135 National Archieve, 184.02/94
VE MCADELE 131
YOZGAT
terr olaylan, devletlerle lkeye
ihanet edilmesi, her kk genel ilgili dahi
devletlere sulan gibi bir lkenin
paralanarak kaosa srklenmesi iin her trl Trkler
ihanet olarak kabul
Nitekim, iki unsurun rahip G.D.Matthews The
Quarterly Register dergisinde ortaya konuyor ve Ermenilerin
lkesinde din olarak
"Haberler toplumlara ylesine
ve ki, sanki olduklan iin
Mslmanlar kt muameleye maruz kalan
ve erkeklerin masum bir etenin
Bu motif bu toplumlara byk bir gayretle
Oysa din bu bahis konusu Ne Mslmanlar
ne de Mslmanlara dini hibir zaman
cephe bir durumlan yoktur. Mesele gayet basit ve politik bir
durumdur. Trkler bu hareketi tabi olarak diye
Ermeniler de vatanperverlik olarak
Nubar yine bir kendi ifadeleri ile teyit eder. Ermeniler,
Birinci Dnya btn ile
Acaba hangi devlet kendisini yok edecek
izin verebilir? Ruslar Trkiye'ye ge zorlanan ve
binlercesi len insanlann benzer bir hadise midir?
ki, Ermeni tehciri azami nlemler ile
Ermenilerin hak ve hukuklan gzetilerek Tehcirin byle
dair binlerce belge
hkmeti tehcir Ermenileri yok etmek iin
yapmak iin Suriye ve Medine
blgelerinde Mslman Araplardan gvenlik tehdit
unsuru olanlar Anadolu'ya getirilerek Bu uygulama
hkmetinin iin Mslman ve gayrimslim
gsteren en sarih delillerden biridir.
Trklerin Ermenileri dair delilolarak gsterilen ve Paris
sunulan layihada Bogos Nubar dahi
kaynaklann gerekte yalan ve rnleri titiz ile
ortaya Ermeni delillerinden biri
Lord Bryce ve Arnold Toynbee kaleme ve bazen
136 Belgelerinde Ermeniler, Cilt20, Genel
1989, s.I-7, Belge No:!.
132 TAHAKARACA
"Mavi Kitap" diye The Treatment of Armenias the Otoman
Empire, 1915-1916
ve dzmece belgelerden
bilinmektedir. bir kaynak olan ve Aram Andonyan
"Documents Officials Concemant Les Massacres
Armeniens" eserde Talat atfedilen belgelerin tamamen sahte
Orel ve Sreyya Yuca
ABD Bykelisi Morgentau'nun 1922
ile daha nce iken raporlardaki byk
titiz bir sonucu olarak Heath Lowry ortaya

Fakat Ermeni iddia edilen dnem ierisinde
Anadolu blgesinde 500.000 Mslman Ermeniler
toplu katliam ve soy tabi Ortaya toplu
mezarlardaki bulgular Ermenilerin Mslmanlar zerinde
de gzler nne sermektedir.
Ermeni sorunu ile ilgili btn bulgular, gerekte byle bir sorunun
tek sorumlusunun devletler ile alet
olan Ermeniler grlmektedir. Devleti kendisine
Bu
soy olarak btn tarihi hakikatlere
Sonyel'in "Tehcir ve Konusunda Ermeni
ortaya
tespitlere mmkn
Ermeniler ve Ermeni nderleri, utanmadan ve
davranarak Ermeni toplumunu kendi Trkiye'ye ihanet

2-Trkiye, ve zellikle Rusya ile bir
yaparken, Avrupa ve Amerika'daki Ermeni propaganda
ve ktye kullanarak, Trkiye'deki Ermeni tehcirleriyle ilgili
gerekleri tahrif ve
3-Bizzat Ermeniler, Mslman halka lde ve
aarak, aldatmak iin gene kendi
propaganda katledilenlerin Ermeniler yolundaki yalan
haberleri dnyaya yaymada

Yozgat Ermenileri ise, Sonyel'in tespitlerinde gibi,

Devleti'ne rgtlenmek ve Mslmanlara bulunmak
sureti ile Ermenilerin destek ve kendi
137 Sonyel, Tehcir ve Konusunda, s.137.
VE MiLLi MCADELE DNEMLERiNDE 133
YOZGAT ERMENiLERi
yurtlan Trkiye'ye ihanet Bu ihanetIerinin bir sonucu olarak da
Yozgat'ta meydana gelen Ermeni ayaklanmalanm dnyaya kendilerine
katliam de Nitekim
bu Yozgat Ermenilerinin soy iddia eden
eserler de kaleme

Fakat gzlemci
Protestan rahip George Hepworth'un ifadeleri ile belirtmek gerekir ise;
Ermeniler devletlerin kendi lkelerine
ihanet etmese idiler tek bir Enneninin dahi burnu
138 Bu tarz kaleme eserlerden tanesi 1-Griger, History of Armenian
Genocide in Yozgat, New York 1980; 2-Nouritsa Pilibossian and Avadis Kesdekian,
Monument in Memory of People of Yozgat, Fresno 1955; 3-Armen Tarian and
Antronig Yerganian, Historical Book of Yozgat and its Environs, Beirnt 1989.
139 George Hepworth, Through Armenia On Horseback, New York 1898, s.152-158;
Hepworth'un Trkiyede iken gnderdigi raporlann mahiyeti iin bkz. Bayram
Kodaman, Bir Gazeteci Gzyle Ermeni 1897, Belleten,
XLlX/195, s.569-578
134 TAHAKARACA
ABSTRACT
The city of Yozgat had been inhabited as a little village in the Central
Anatolian Region by the second part of the sixteen century. Altough at first
Turkmen had been inhabited in this region but a large amount of Christian,
namely Annenians had been settled in this region, along with urbanization.
The population of Armenians increased from 1000 to 13.790 people
between the years 1837-1914.
it had been tolerant of each other Muslims majorityand Christains
minority. This tolerance atmospher vanished by the Armenians whom want
to gain their freedom. So they began to terrorize over the Muslim villages
and people in 1893. These activites ceased for a little time by the goverment
of the Okkkolah par .eeh kameh leabuneb, :uk kennon activitics lied in
ambush for appropriate time. Finally this candition that Armenians had been
expecting, acquired a shape with the beninning of The First World War in
1914.
The city of Yozgat had been prepared a appropraite atmospher for
Annenian anned bands to assauH Turkish soldiers in the space behind of
front. At first, Armenians had been terrorizing since 1893 that this condition
is now shapihg very convenient atmosphere to form new armed bands. On
the other hand Yozgat was a city that had inhabited a large amount of
Armenians. Because of the regions of and were heavily
forested and communicitons with Armenians of Adana and Kayseri were
very easily, had faciliated to form new armed bands and to be spreaded all
over the whole region.
After a little time the war had begun, Annenian armed bands begun to
attack Muslim villages and terrorizing activities. When terrorist attacks had
begun all over the Turkey Otornan govemment decided to inhabited those
Armenians antoher places. This replacement could protect the Turkish
villages and citizens. According to this decision Annenians. Of Yozgat
inhabited in Syria. After war ceased part of those Armenians retumed to
Yozgat. But those Armenians became an enemy of the identity of Turkish
Nation in the armistice period.
This artide birgn up with help of documents of archives that
terrorizing activities of Armenians of Yozgat especially in the first world
war, to be sent and inhabited activities and their behaviors in Turkish
National Movement.