You are on page 1of 24

BRNC DNYA SAVAI ESNASINDA ANADOLUDAK SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENLER Ramazan ALIK* Muzaffer TEPEKAYA**

ZET Sava ortamlarnn getirdii en byk olumsuzluklardan biri bulac hastalklardr. Osmanl Devleti, bata Balkan Savalar olmak zere Birinci Dnya Sava esnasnda da savan yannda bulac hastalklarla da mcadele etmek zorunda kalmtr. Balkan Savalarndan sonra Anadoluya glerin fazlalamasyla birlikte Birinci Dnya Sava srasnda Anadoluda ve dier cephelerde kolera, tifs, veba, frengi vs. gibi salgn hastalklar yaygnlamtr. Bulac hastalklar sadece cephedeki askerleri deil, sivil halk da ok etkilemitir. Zira sivil halk arasnda salgn hastalklardan lmler, yine hastalklar dolaysyla cephede hayatn kaybeden askerlerin saysndan fazladr. Anadoluda Trkler ve Mslmanlarla birlikte Ermeniler de salgn hastalklardan dolay byk skntlar ekmilerdir. zellikle g yollarnda ve Halepe g ettirilen Ermenilerden ok sayda lenler olmutur. Devlet hastalklardan lmleri nlemek iin btn imknlarn seferber ettiyse de ok baarl olamamtr. Ayrca, hastalklardan sadece cephede bulunan asker ve sivil halk deil dier devletlerin temsilcileri arasndan da hayatlarn kaybedenlerin olduu grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Ermeni, Osmanl Devleti, Salgn hastalk ABSTRACT One of the most negative consequences of the war is epidemics. Ottoman Empire/State struggled with epidemics first during the Balkan Wars then the World War I. As a result of migration following the Balkan Wars, during the World War I, epidemics suh as cholera, typhus, plague, syphilis, etc., became common at Anatolian and at other fronts, Epidemics affected not only the soldiers at the front but also people at home. In fact, the number of people who lost their lives due to epidemics was higher than soldiers who died due to the same reason. In Anatolia, Armenians, together with Turks and Muslims, suffered greatly from epidemics. Especially many Armenians died on the road while they were migrating due to diseases.Even though it tried to use its all means to preventdiseases, the state/government was not that successful at doing so. In addition to soldiers and civil people, many state officials also died because of epidemics. Keywords: Armenian, Ottoman State, Epidemic

Birinci Dnya Sava esnasnda ortaya kan salgn hastalklarla ilgili olarak bugne kadar hem yabanc hem de Trk bilim adamlar tarafndan kymetli baz mstakil eserler ve makaleler yaynlanmtr. Bu alma, hem salgn hastalklarla ilgili hem de salgn hastalklarn Ermenilere yansmas zerine kk bir katk salamak amacyla gerekletirilmitir. Ama, dier aratrmaclar tarafndan bugne kadar deerlendirilmemi olan baz Almanca ve Osmanl Trkesi ile yazlm belgeler nda konuyu ortaya koymaktr.

**

Do. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Yrd. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Burada, konu hakknda Babakanlk Osmanl Arivinde, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivinde (Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes) ve Alman Milli Arivi (Bundesarchiv)nde bulunan konuyla ilgili belge ve yaynlar deerlendirilerek yeni bir k altnda sunulmutur. 1. ANADOLUDA GRLEN NEML SALGIN HASTALIKLAR Osmanl Devletinin son yllarnda zellikle savalar sebebiyle yoksulluk ve gayr- shh durum sz konusuydu. Bu husus zerine Trkiyeye gelen ve Trkiyede kalan yabanclar da dikkat ekmitir. Alman Ernst J. Christoffel, sava ncesindeki durum zerine kt ynetimden, vergilerin yksekliinden, iftilerin bask altnda tutulmasndan ve ulamn yetersizliinden kaynaklanan alk ve sefaletin mevcut olduundan bahseder. Christoffel, 1909 ylnda Malatyaya geldiinde burada da alk olduundan1 ve btn Asya Trkiyesini bulac hastalklarn sardn ifade eder. Christoffel, Anadoluda yaananlara ilikin olarak, Gnlerimiz Tifs, Dizanteri, Siyah iek hastal ve frengi hastalklaryla mcadele etmekle geiyor. Mezopotamya ve sahil ehirlerinde koleradan dolay insanlarn ld iitilmekteydi.2 demektedir. Yine ayn yazar 1916 ylnn yaz aylarnda Anadoluda bulac hastalklarn tekrar ortaya ktn ve bunlarn birok insann lmne yol atn belirtir3. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, imparatorluktan kopan blgelerden Anadoluya ynelik glerin balamasyla birlikte bulac ve salgn hastalklarda youn bir art olduu gzlenmektedir. Nitekim gmenlerin youn olarak geldii Rusyada veba, tifs, kolera, frengi, dizanteri; Lehistan tarafnda tifs; Galiya blgesinde yine frengi olduka yaygnd. Birinci Dnya Sava yllarnda Rusyadaki bulac hastalklar gmenlere, Galiya blgesindeki frengi hastal cepheden dnen Osmanl askerleriyle; Hicazdaki kolera, Msr ve Beyrut blgesindeki veba ve spanyol nezlesi de haclarla, esirlerle ve deniz yoluyla Anadoluya tanmtr4. Bylece dardan tanan bulac hastalklarla birlikte Anadoluda artlarn ar olmas ve yeterince nem verilmeyen temizlik, beslenme, kt hijyenik durum, bulac ve salgn hastalklarn yaylmasna nemli derecede katkda bulunmutur. Bu ortamda balayan Birinci Dnya Sava yllarnda gerek Anadoluda gerekse evre corafyada veba, tifs, verem, kolera, humma-i racia, dizanteri gibi salgn hastalklarn yaygn olduklar grlmtr. Aada Anadolu corafyas zerinde ortaya kan baz salgn hastalklar zerine ksa bilgiler verilecektir.

Ernst J. Christoffel, Zwischen Saat und Ernte: Aus der Arbeit der christlichen Blindenmission im Orient, Berlin 1933, s.138. 2 Christoffel, A.g.e., s.146. 3 Christoffel, A.g.e., s.153. 4 Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Durumu, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s.74,141-142, 229; Nuran Yldrm, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyu Salk Uygulamalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.V, Ankara 1985, s. 1324, 1326.
1

206

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

a. Tifs: Tifs hastal Anadolu insan ve askeri iin 1870li yllardan sonra hem ac ektiren hem lme gtren en byk faktrlerden biri olmutur. Bu hastalk zerine Erzurum Konsolosu 1877 yln da hatrlatarak 1915 yl iin Erzurumda lekeli tifsn ok yaygn olduunu ve her gn yaklak 200 kiinin ldn ifade etmektedir.5 Hastaln sadece Erzurum ve Dou Anadolu ile snrl kalmad, Karadeniz ve Ege blgesinde6 de grld Almanlar tarafndan yazlmtr. Trabzona Erzurumdan hasta askerlerin getirildiini, bu sebeple hastaln yaygnlatn ve ehirdeki btn hastahanelerde lekeli tifs hastalarnn bulunduu ifade edilmektedir. Burada grev yapan baz doktor ve hemirelerin de hastalanarak ld belirtilmektedir. Hastaln boyutunun ok ykseldii ve bu nedenle 900 ile 1000 askerden gnlk 30 ile 50 arasnda lm vakas olduu ve hastaln sivil halka da bulamasndan korkulduu yazlmaktadr.7 Alman Konsolosu Bergfeld 6 Nisan 1916 tarihli raporunda ise valinin abasyla lekeli tifsten hastalananlarn saysnda ciddi azalmann grldn ama Trabzon, Erzurum, Erzincan yollarnda salgn hastaln hl yaygn olduunu belirtmektedir.8 Samsun konsolos vekilinin haberine gre orada balayan tifs salgnnn ok yaylmad grlmektedir. Dier Karadeniz ehri olan Samsunda da durumun ok farkl olmad, yine Almanlarn verdii bilgilerden anlalmaktadr. Bu durum karsnda tedbirler alnm ve stanbuldan a maddesi getirilerek salk grevlilerince alama yaplmtr.9 Alnan tedbirler ve alama sayesinde hastaln yaygnlamas nlenmitir.10 Buna ramen ehir dnda kurulan merkeze sevk edilen 60 hastann 15 tanesi lmtr.
Bundesarchiv, Reichsamt des Innern III B. Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei-Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia Medizinal-Polizei No: 16; Telegramm, Pera, den12. Januar 1915. Der K. Botschafter an das Auswaertiges Amt. Nr. 109,Gez. Wangenheim. 6 Ernst Rodenwaldt, Seuchenkaempfe Bericht des beratenden Hygienikers der V. Kaiserlich-osmanischen Armee, Carl Winters Universitaetsbuchhandlung, Heidelberg 1921, ss.172-174. 7 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Vom 1. Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4; Specialia, Medizinal-Polizei No: 16; Kaiserlich Deutsches Konsulat. Trapezunt, den 2. Maerz 15.Bericht Nr. 16,J. Nr. 110 Gez. Dr. Bergfeld. 8 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16; Kaiserlich Deutsches Konsulat. Trapezunt, den 6. April 1915, Bericht Nr. 22 J. Nr. Geh. 166,Gez. Dr. Bergfeld 9Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16,Kaiserlich Deutsches Vizekonsulat. Samsun, den 30. Dezember 1915, in Samsun. Nr. 18,.Gez. Kuckhoff . 10 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, Kaiserlich Deutsches Generalkonsulat in Konstantinopel. Konstantinopel, 14. Mai 15, Kontrollnummer: 144, J. Nr. 3204, Gez. Mertens.
5

207

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Alman kaynaklaryla birlikte Trk kaynaklar da ayn tifs vahametini gzler nne sermektedir. 1877-1878 Osmanl Rus Sava esnasnda her iki orduda ortaya kan tifs salgn 40.000 askerin lmne neden olmutur. Balkan Savanda Trk ordusuna byk kayplar verdiren tifsle yaplan etkili mcadelede baarl olunmu fakat hemen arkasndan balayan I. Dnya Sava Sarkam Muharebesinde askerler arasnda salgn hale gelen tifs, byk bir tahribat ve kitle lmlerine yol amakla kalmam, memleketin ilerine kadar yaylmtr11. Nitekim stanbulda Ayastefanos ve Makriky gibi eitli yerlerde ortaya kan tifonun askerlerimize sirayet etmemesi iin askerlerimizin bu merkezlerden uzak adrlarda bulundurulmalar karar alnmtr12. 3.Ordu istatistiklerine gre lekeli tifo (tifs) hastalna 1915 Mart ayndan 1918 Eyll ayna kadar 19.619 kii yakalanm ve bunlardan 7.310 kii hayatn kaybetmitir13. Bir baka kaynakta, drt yllk sava srasnda 3. Orduda tifsten 93.000 kiinin hastaland, bunlardan 26.322sinin hayatn kaybettii belirtilmektedir14. 1914-1915 knda en yaygn halini alan tifs, 1917 bandan sonra dezenfeksiyon gerelerinin oalmas ile nemli lde azalmtr15. Kasper Blond da Anadolu`da binlerce askerin tifs hastalndan ldn grdm demektedir16. Scheele de 1916 ylnn Temmuz aynda grevli olarak anakkalede bulunduu esnada Goebende malerya ve tifs hastalklarnn grldn17 ifade etmektedir. 7 ubat 1917 tarihinden 20 ubat 1917 tarihine kadar stanbul vilayeti dahilinde tifs hastalna 182 kii yakalanm ve bunlardan 21i ile humma-i tifo hastalna yakalanan 27 kiiden biri vefat etmitir. 20 ubat 1917den 12 Mart 1917 tarihine kadar yine tifs hastalna 99 kii yakalanm ve bu hastalardan alts vefat etmitir. Ayn dnemde humma-i tifo hastalna 5 kii yakalanm ve bunlardan biri vefat etmitir18. stanbulda gler, asker terhisleri, tebhiriye aralarnn yokluu, susuzluk vs. gibi nedenlerle yaygnlaan lekeli tifse kar Birinci Dnya Sava ve Mtareke dneminde etkin nlemler alnmaya allmtr. Alama kampanyalarnn yan sra toplu halde yaayan yangnzedeler ve gmenler, cretsiz olarak hamamlara

Yldrm, A.g.m., ss. 1327-1328. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiyle Nezareti dare (DH.D), No: 165- 16, (18/R /1331) 13 Tevfik Salam, Byk Harpte 3. Orduda Shh Hizmet, Ankara 1941, s.78den naklen Hikmet zdemir, Salgn Hastalklar (1914-1918) , Ankara 2005, s. 199. 14 Kemal zbay, Tarihte Lekeli Humma Tifs ve Ordumuzda Tahribat, Dirim, Yl 54, Say:34 (Mart-Nisan 1979), s.118den naklen zdemir, A.g.e., s.199. 15 Yldrm, A.g.m., s. 1328. 16 Kasper Blond, Ein unbekannter Krieg Erlebnisse eines Arztes whrend des Weltkrieges, Leipzig-Wien 1931, s.186. 17 K. Scheele, Als Assistenarzt an Bord der (Goeben 1916-1918), Vor 20 Jahren zweite Folge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von der Schriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.86. 18 BOA. Dahiyle Nezareti dre-i Ummiye-i Dahiliye Mdiriyeti (DH.UM), No: E 29 -45. (24/Za/1335)
11 12

208

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

sevk edilmi ve fenn temizlie tbi tutulmulardr19. Osmanl lkesinin herhangi bir blgesinde tifo vukuat meydana gelirse oras Meclis-i Vkela karar ile tifo mntkas addolunur ve bu andan itibaren btn halka tifo as tatbiki mecburidir. 20 b. Stma: Balkan Savalar srasnda Osmanl Devletinin nemli bir blm stmadan perian durumdayd. Nfusumuzun hemen hemen drtte stmadan kvranrken I. Dnya Savann kmas, durumun ciddiyetini arttrd. Orduda alnan nlemlere ramen stmann yaygnlamas nlenemedi. Drt sene iinde Osmanl ordusunda 412.000 er stmaya yakaland. Bunlarn 20.000i ld. Askerlerimizin bir blm de tayc olarak geri dnd. zellikle Hicaz, Irak ve dier scak blgelerden dnen askerlerimiz stmann yaylmasna neden olmulardr21. Nitekim 25 ubat 1918de Shhye Mdiri Umumi Vekili Adnan Bey Meclisi Mebusanda yapt konumasnda, Memlekette frengiden daha mhim bir hastalk stmadr22 diyor. Stma ile mcadelede orduda alnan nlemlerin yannda 1917de kinin tedariki ve ucuza satlmas hakknda bir kanun karld.23 Fakat bu da stmann daha da yaygn bir hal almasna engel olamad. anakkale blgesinde, zellikle Kumkalenin dousunda ve daha gneyde Menderes aynn oluturduu bataklk ve baka yerlerdeki durgun sular nedeniyle blgede var olan stma hastal, yre halknda ve askerlerde sk sk grlmekteydi. Stma hastaln nlemek iin temizlie nem verilerek askerlerin giysileri etv yada sahra frnlarndan geirilmesi24 gibi tedbirler alnmaktayd. c. Kolera: Osmanl lkesinde son yllarda etkili olan hastalklardan biride koleradr. Alman belgeleri, Anadolunun birok yresinde kolera hastalnn farkl zamanlarda ortaya ktn gstermektedir. zmirde 11-17 Eyll 1911 tarihlerinde 50 kolera vakas ortaya km, hastalardan 30 tanesinin ldn resmi makamlar bildirmitir.25 Osmaniye ve evresinde de Badat demiryolu iileri arasnda ve evrede kolera hastalnn ortaya kt, demiryolu irketi

Temel, A.g.m, s. 332 - 333 Tevfik Salim, Tifo As, Kader Matbas, stanbul 1922, s.37. 21 Yldrm, a.g.m., s. 1330. 22 Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC), Devre:3, C.2, tima:4, s.489-490. 23 MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.90,148. 24 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. cilt anakkale Cephesi Harekat I. kitap (Haziran 1915-25 Nisan 1915), Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 273. 25 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichen Deutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend: Epidemische Krankheiten, vol. 28, Smyrna, den 18 September 1911, Jr. Nr. 2924; Daha sonrada zmirde kolera hastalnn ortaya kt grlmektedir. zmir ve evresindeki kolera hastal ve mcadelesi konusunda geni bilgi iin bkz.:Rodenwaldt, s. 131-172.
19 20

209

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

yneticileri tarafndan bildirilmektedir.26 Kolera hastalnn Halepte devam ettiini Alman konsolosu Rssler, 8 haziran 1912 tarihli raporunda ksaca belirtir.27 Alman konsolosu Humbert, 6 Austos 1913 tarihli yazsnda zmirde kolerann oaldn yazyor.28 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeld de 17 Aralk 1913 ve 12 Ocak 1914 tarihli yazlarnda Trabzonda kolera vakasnn olduunu yazyor.29 Yine Berlindeki Bundesarchivde Reichsamt des Innern II. Die Mitteilungen ber das Auftreten und den jeweiligen Stand der Cholera in der Trkei, Vom 1. Januar 1913 Bis Januar 1919, Band. 10 adl dosyada 1913ten 1919a kadar Trkiyede ortaya kan kolera hastalyla ilgili malumatlar bulunmaktadr. Bu dosyadaki belgelere gre Osmanl topraklarnda 1913 ylndan itibaren asker ve sivil halkta zaman zaman kolera vakalar grlmtr. Alman Christofell, 1912 ylnda Almanyada bulunduu esnada gazetelerden Mezopotamyada kolera hastalnn ortaya ktn ve zellikle Badatta lm vakalarna rastlandn, scaklardan dolay hastaln yayldn, Malatyada bulunan kz kardeinin, hastaln kuzeye doru ilerlediini bildirdiini ve Musul zerinden Diyarbakra ulatn30 ifade eder. Anadoluda grev yapan Alman askerleri arasnda grlen ilk hastalk da kolera olmutur. Bu olaya Mays 1916da zmirden stanbula dnen bir Alman subaynda rastlanlmtr.31 Ayn gnlerde Alman Bykelilii de Samsunda son gnlerde Asya kolerasnn ortaya ktn yazmaktadr.32 Bir baka belgede

Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichen Deutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend: Epidemische Krankheiten, vol. 28, Gesellschaft fr den Bau von Eisenbahnen in der Trkei, Adana, den 18. Dezember 1911. 27Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichen Deutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend: Epidemische Krankheiten, vol. 28, Aleppo, den 8 Juni 1912. 28Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichen Deutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend: Epidemische Krankheiten, vol. 28, Smyrna, den 6.Aust 1913, Jr. N. 3158. 29 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichen Deutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend: Epidemische Krankheiten, vol. 28, Bergfeld, Trabzon,den 17 Dezember 1913, J. N: 656 ve 12 Januar 1914, J. N. 32. 30 Christoffel, A.g.e., s.149-150. 31 Bkz. C. Stade, Das bakteriologische Untersuchungsamt der Mittelmeerdivision in Konstantinopel 1916- 1918, Vor 20 Jahren zweite Folge von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von der Schriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.184. 32Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, Kaiserlich Deutsche Botschaft. Pera, den 19. Mai 1916, Im Anschluss an Bericht vom 7. v. M.,Konsul Bergfeld drahtet unter dem 18. d. M. Aus Samsun, dass das Fleckfieber langsam um sich greift, ohne epidemischen Chrakter anzunehmen. Auch seien in den letzten Tagen Faelle asiatischer Cholera vorgekommen. In Vertretung,Gez. Neurath.
210

26Politisches

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

de Samsunda yeniden salgn hastaln mevcut olduu ve bunun Ruslardan kaanlarn getirdii belirtilmektedir.33 Otto Kessler, yaanan gelimelere ilikin olarak gzlemlerini yle ifade etmektedir: Anadolunun ilerinde ve Irak`ta ortaya kan kolera hastalna kar blgede bulunan Almanlar tarafndan mcadeleye baland ve bu hastaln yaylmas, dolaysyla askerlere bulamas nlenmeye alld. Sadece kolera deil dier salgn hastalklarla da imkanlar dahilinde mcadele edilmitir. Ayrca en nemli hijyenik almalar demiryollarnda yaplmtr34. Alnan tm tedbirlere ramen salgnlarn n alnamyordu. Havalarn snmasyla birlikte neredeyse tm Osmanl corafyasnda kolera vakalar ortaya kmaya balamt. Bundan dolay demiryolu personeline hzl bir ekilde a yapld. Bu arada Alman lokomotif ofrleri hizmete balamt. Bunlarn bir tanesi hastaland ve bir ka gn iinde tifs hastalndan ld. Bylece bu lm I. Dnya Savann ilk Alman kurbann Konyada ortaya kard35. Yine, Ankara-Erzurum demiryolu hatt inaatnda alan talyan iilerden bazlarnn hastala yakalandklarn gryoruz. Nitekim Ankarada Ranci Marur, Sivasta Roberto Kantani, arklada Aleksandr Sarnari, Gmrkte Ernan Sani ve Polniya, Krehirde Riyanos Bavlokalci isimli iilerin salgn hastalklara yakalanarak ldkleri grlmektedir36. 1905-1917 yllar arasnda memleketimize gelen Rus haclaryla kolera stanbula kadar yaylm, bu sralarda ehremini olan Dr. Cemil Topuzlunun almalaryla nlenebilmitir. 1910 ylnda iddetli salgn nedeniyle Demirkap, Nuhkuyusu, ili ve Yenibahede her biri 24 yatakl 4 pavyon ina edilmitir. Bunun dnda nlem olarak koleral yerlerden gelecek olan asker kafilelerinin on gn karantinaya tabi tutulmalar37 ve tren vagonlarnn koleraya kar kaynar su ile ykanmayp dezenfekte ile iktifa edilmesi kararlatrlmtr38. I. Dnya Sava esnasnda ordumuzda kolera as uygulanmtr39. Nitekim Shhye Mdiri Umumi Vekili Adnan Bey Meclisi-i Mebusanda yapt konumasnda 5 Mart 1917 tarihi itibari ile memleketin hibir tarafnda kolera grlmediini

Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend:Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, Kaiserlich Deutsches Konsulat z. Z. Samsun, den 28. August 1916 Fr Trapezunt Gez. Dr. Bergfeld. 34 Otto Kessler, Deutsche sanitre Arbeit und die deutsche freiwillige Krankenflege in der Trkei, Der Neue Orient, Halbmonatsschrift fr das politische, wirtschaftliche und geistige Leben im gesamten Osten, Bd. IV, Nummer 7/8 Berlin 1919, s. 262. 35 Brnstein, Drei Kriegsjahre in der Kaiserstadt Konia, Vor 20 Jahren zweite Folge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von der Schriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s. 198. 36 BOA. DH.EUM.5 b. No:38-45. (29//1335); belgede yer alan isimlerde eviriden kaynaklanan hatalar olabilir. 37 BOA, DH.EUM.THR. No: 65 92. (30/Ca/1329) 38 BOA, DH.D. No: 50/1 - 35 , (24/M /1329) 39 Yldrm, a.g.m., s. 1326-1327.
33

211

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

sylemektedir.40 1916 ylnda Akk, Beyrut ve amda, 1918 ylnda Msrda kolera salgnlar grlm, bu tarihten sonra da ortadan yok olmutur. d. Frengi : Osmanl lkesinde dier hastalklarla birlikte Frengi hastal da gerek halk gerekse orduyu derinden etkilemitir. Nitekim 1883 ylnda ordumuzun reorganizasyonu iin Almanyadan getirilen Baron von der Goltz, pek ok askerimizin frengili olduunu tespit ederek frengiyle mcadele edilmesi gerektiini padiaha bildirmitir. Bunun zerine bavurulan Alman dermatologu Unna, Ernst von Dringi nerir. 1889-1902 yllarnda Osmanl Devletinde grev yapan Dringe Tbbiyede Deri Hastalklar ile Deri Dersi ve Poliklinii Profesrl, Haydarpaa Askeri Hastanesi Bahekim Yardmcl, Ankara ve Kastamonu lleri Genel Salk Mfettilii grevleri verilir. Dr. von Dring 16 doktor ve 2 eczacdan oluan bir ekiple Anadoluyu at zerinde 14 kez taram ve gittii yerlerde hekimlere kurslar vermitir. Onun nerisiyle Kastamonu, Bolu, Bartn, Dzce ve Cidede yeni frengi hastaneleri yaplmasna karar verilmitir. Bu almalar nedeniyle Dringe Mirmirnlk (sivil paalk) rtbesi de verilmitir41. Dring, Anadoluda bulunduu sre ierisindeki gzlemlerinden yola karak yapt deerlendirmesinde u cmlelere yer vermektedir.
Suriye, Frat, Dicle havzas hari Kk Asyada Osmanl nfusu 1844den 1890 ylna kadar 12 milyondan 7 milyona dmtr. Bunun sebebi btn Trkler iin geerli olan ar askeri hizmet ve dier taraftan Syphilis (frengi) hastaldr. Ayrca stanbuldan Dzceye kadar olan seyahatimde, blgede hzl bir nfus dnn olduu dikkatimi ekmitir. Zira blgede bulunan ok saydaki Trk mezarlklar bunu teyit etmektedir. Bugn buralarda Tatar ve erkezler bulunmaktadr. Artk buralarda Trk kalmamtr. Trk halk tamamen lm. Bir erkez muhtar bana kendi kynn nfus defterini gsterdi. Defterdeki kaytlara gre 30 yl nce 100 hanede toplam 500 insan yaamaktaym. Ertesi gn bu ky ziyaret ettik. Kyde 3 hanede 7 kiinin kaldn grdk ve evde bulunan yal bir adam bize yle dedi: Btn halk frengi hastalndan ld, yani syphilisten ld42

Bunun sebebi Avrupal bayanlarn Selanik, Edirne, zmir, skenderun ve Beyrutta yerlemeye balamasndan beri frengi hastalnn yaylmaya balam olmasyd. Bunlar Yahudi bayanlar ile, Fransz, spanyol, talyan ve Yunan kadnlar idi. Polis kaytlarna gre bu kadnlarn says Pera ve Galatada 5000, zmirde ise 2000 olarak bildirilmektedir. Frengi hastalnn Suriye, Kastomonu ve Sivasta ve hatta btn Karadeniz sahili boyunca yaygn olduu ve bulac hal ald grlmektedir. Dring, Kastamonu vilayetinde halkn % 70-80nin frengi olduunu tespit etmitir.43
MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.49. a.g.m., s. 1330. 42 Von Dring, rztliche Kulturaufgaben in der Trkei, Archiv Schiffs- und Tropen-Hygiene, Bd. 20, Nr. 41920, s.83-84. 43 Helmut Becker, Aeskulap zwischen Reichsadler und Halbmond, Sanitaetswesen und Seuchenbekaempfung im trkischen Reich waehrend des Ersten Weltkrieges, 1990, s. 41-42.
40 41Yldrm,

212

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

Yine stanbula yakn bir blge olan anakkale ve evresinde de frengi hastal etkisini gstermitir. rnein, Biga Koza ve kyleriyle an Nahiyesinde frengi hastal yaygnlamtr. Hkmet bu hastaln yaygnlamas zerine Kale-i Sultaniyede de Kastamonu Vilayeti ve Bolu Sanca Frengi Mcadelesi Tekilat-i Shhyesi Nizamnamesinin uygulanmasn kararlatrmtr44. Frengi ve stmaya kar alnan nlemlerde baar salanm olmasna ramen blgede bir baka hastalk etkisini gstermeye balamtr. O da spanyol Hastaldr. Nitekim anakkale merkezi ile Ayvack kasabasnda spanyol Hastal iddetle hakim olup bir hafta zarfnda mezkur hastalktan 15 kii vefat etmitir45. Ernst Rodenwaldt ise anakkaledeki durum hakknda u bilgileri aktarmaktadr. Doktorlarn bildirdiine gre Kilidbahirde i hastalklar olan gnlk 2500 kiiden 40 kiinin zerinde hasta lyordu. Burada shh yzba olarak hizmet eden Yunanl arkada, hakl olarak ilk gnlerde bana Salk olarak (bir doktor olarak elimizden gelen) yardm edebilecek hi bir eyimiz yok, mitsizim.46 diyordu. Rodenwaldt ayrca, asker hastahanelerde, askerlerle birliklerde ok sayda Osmanl vatanda olan Yunan, Ermeni ve Yahudi bulunduunu da47 ifade etmektedir. Frengi hastal, zellikle Romanya ve Galiyada bulunan ordularmzn geri dnleri esnasnda olduka yaygnlamtr. Frengi ile mcadele edebilmek iin 18 Ekim 1915 tarihinde Emraz- Zhreviyenin Men-i Sirayeti Hakknda Nizamname yrrle konmutur. Ayrca, frengi ile mcadele etmek amacyla frenginin ne olduunu ve nasl korunmak gerektiine dair halka aydnlatc bildiriler datlmtr48. Frengi hastal ile mcadele srasnda fuhu kontrol altna alnmaya allm, hastalkla ilgili dispanserler ve muayenehaneler alm, bedava muayene yaplm ve ila datlmtr.49 Yine frengi ile mcadele iin 1332 (1916) senesi Shhye Mdriyeti Umumiyesi btesine kinin tedariki iin iki defa 50.000 liralk tahsisat verilmesine dair kanun karlmtr.50 zellikle frengi ve dier baz hastalklarla mcadele etmek iin Kastamonu vilayeti ve Bolu Sancanda kurulan on bir hastahaneye 400 000 kuruluk ilave denek konulmutur.511917-1918 yllarnda stanbulda 2262 Hristiyan, 3091 Mslman kadn ili Emraz- Zhreviye Hastanesinde tedavi grmtr.52 25 ubat 1918de Erturul mebusu emsettin Bey, Meclisi Mebusanda yapt konumasnda, Memlekette frengi hastal ve buna mmasil olan efrenc
Temel, A.g.m, s.331. BOA, Dahiliye Nezareti Emniyeti Ummiye Mdiriyeti Asayi ubesi (DH.EUM.AY), No: 52-18. (10/B/1339) 46Ernst Rodenwaldt, Seuchenkmpfe Berichtt des beratenden Hygienikers der V. Kaiserlich-Osmanischen Armee, Heidelberg 1921, s.12. 47 Rodenwalt, A.g.e., s.67. 48 Mehmet Temel, Birinci Dnya Sava ve Muharebe Yllarnda Trkiyedeki Bulac ve Zhrevi Hastalklara Kar Alnan nlemler, ada Trkiye Tarihi Aratrma Dergisi, C. III, Say: 8 (1998) zmir 1999, s. 338- 339. 49 MMZC, Devre:3, C.2, tima:4, s.490. 50 MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.90,148. 51 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar, Devre:3, C.1, tima:3, s.139. 52 Temel, A.g.e, s.270.
44 45

213

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

hastalklar, her gn dire-i dehetini tevz ediyor ve memleketin genlii mtemadiyen bu mthi dman tarafndan kemiriliyor. Hastalk, hatta kylere kadar sirayet etmi ve memleketin bir ok noktasnda bu yzden bir ok aileler snm, gemitir. Bu snme, mtemadiyen tevess edip gidiyor. 53 diyerek durumun vahametini ortaya koymutur. Yine Osmanl hkmeti, Dring rneinde olduu gibi bu tr salgn hastalklarn nn alabilmek iin yurt dndan gelen aratrma ve yardm taleplerini de geri evirmemitir. Nitekim sve Bahriye Nezareti tabiplerinden Hans Davidin salgn hastalklar hakknda aratrma yapmak zere Trkiyeye gelmesine ve kendisine gsterilecek yerlerde 6 hafta boyunca almasna izin verilmitir54. Birinci Dnya Sava yllarnda lkenin hemen her yerinde veba, verem, tifs (lekeli humma), kolera, humma-i rcia, kara humma, dizanteri, paratifs, kuduz, frengi ve bel soukluu gibi birok bulac hastalk yaygnlamaya balaynca Babli, btn vilayet ve sancaklarda bu hastalklarla mcadele edebilmek iin 1916 yl btesinin Emraz- Sariye ve stiliyye Tertibine 3.000.000 kuru, 1.500.000 kuru ve 5.000.000 kuru olmak zere defada toplam 9.500.000 kuruluk ek tahsst koymutu.55 Birinci Dnya Sava dneminde bulac hastalklarn en youn olarak grld ehirlerin banda bakent stanbul geliyordu. stanbul, ilek ve dnyann birok limanlarna mensup gemilerin urak yeri olmas sebebiyle salgn hastalklara her an maruz kalma ihtimalini arttryordu. Zira I. Dnya Sava ncesi ve sava dneminde, stanbulun birok semtinde bulac hastala rastlanmtr. rnein, Kartal, Tuzla, Yakack, Soanlk, Maltepe, Ayastefanos ve Bakrky blgelerinde, tifo, kolera ve iek hastalna youn ekilde rastlanmtr. Bu blgelerde tedbir amacyla a uygulamas yaplm ve hastaln asker birliklere sirayet etmemesi iin askerler daha uzak blgelere yerletirilmilerdir56. 2. CEPHELERDE SALGIN HASTALIKLARIN SEBEP OLDUU KAYIPLAR Bulac hastalklar halkn yan sra cephedeki askerler arasnda da ok yaygnd. Birinci Dnya Sava yllarnda bit ve pire salgn yznden Kafkas cephesinde binlerce asker tifs, lekeli humma ve humma-i raciden, yaklak 6.000 kii dizanteriden, tm cephelerde ise 20.000den fazla asker stmadan hayatn kaybetmi; Hicaz, Irak gibi scak blgeden dnen askerler de malarya tipi stmay lke geneline yaymlard57. Salgn hastalklar cephelerde sadece Trk askerlerini deil mttefik devletlerin askerlerini de etkilemitir. anakkale cephesinde, Haziran 1915te
MMZC, Devre:3, C.2, tima:4, s.489. BOA. DH.EUM.5.b., No. 37-34. (02//1335) 55 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar, Devre:3, C.1, tima:3, s. 323-326; BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.Maz.), Def: 243, Nr. 9; Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Durumu, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s. 224. 56 Temel, a.g.m, s, 332 57 Temel, a.g.m., s. 329
53 54

214

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

scaklklarla birlikte sineklerin oalmasyla dizanteri ba gstermitir. Her hafta 100 kadar mttefik askeri dizanteriye yakalanarak cepheden tahliye edilmitir. Trk tarafnda da dizanteri yaygnd. Savatan sonra yaplan istatistiklere gre 85.000 Trk askeri hasta olarak cepheden ekilmi, bunlardan 21.000i hastalktan lmtr58. Sadece anakkalede gnde 800 civarnda asker hastalk nedeniyle cepheden alnmtr59. kinci Anafartalar Savanda da dizanterinin yaygnlamas askerleri yldrm ve askerler tedavi iin adalara gnderilmitir60. Yemende bulunan birliklerin salk durumlar da Arap yarmadasnn dier cephelerindekiler gibi salk hizmetinin iyi yrtlmesinde etken olan faktrlerin bir ksmndan yoksundu. Bu yzden salgn hastalklar, Yemen cephesinde daha fazla grlmekteydi.61 Gerek Taiz, gerekse Tehame hareket blgelerinde rastlanan eitli hastalklar arasnda iskorpit, dizanteri, stma, enfilanza (grip, salgn nezle) bata gelmekteydi. Aylk harp istatistiklerinde, bu hastalklara yakalananlarn oran dier hastalklara oranla olduka yksekti. Bununla beraber, hastahanelere yatrlarak tedavi altna alnan bu hastalarn ifa bulmalar saland gibi asker birliklerde koruyucu hekimlik ynnden alnan tedbirler sayesinde mevsim hastalklarnn gsterdii dalgalanmalar dnda hastaneye yatanlarn saysnda dmeler kaydedilmitir62. Sina ve Filistin cephesinde ise, salk durumunu ve ilemlerini tespit iin yeterli belge bulunamamasndan dolay gerekli aklkta bilgi edinilememitir. Raporlar, hastahanelere girme-kma ve hastalk cinsleriyle vefat izelgeleri, dier kaytlar ve dosyalar ya dman eline gememesi iin nemli ve sair evrak arasnda yok edilmi ya da dalp kaybolmutur. Bununla beraber, genel olarak 4nc orduda (sonralar Yldrm Ordular Grubunda) geni apta tahribat yapan - 3nc orduda olduu gibi - youn halde sar hastalk salgnlar olmamtr. Bu eit hastalklar ortaya ktka mevziletirilerek mcadele srdrlmtr. Bu hastalklar zellikle, tifs ve kolera idi. Ayrca malarya ve dizanteri ile de devaml mcadele edilmitir63. Hicaz cephesinde ise stma ve gne arpmas olaylar dnda orduyu byk lde tehdit eden bulac hastalklara pek rastlanmyordu. Daha ok stmaya yakalanan Medine evresindeki 42nci Alay 2nci tabur personelinin de Medinedeki revir ya da hastahaneye yatrlarak tedavileri yaplmaktayd. Ktalarda oran itibariyle sk rastlanan hastalklardan biri de iskorpit hastal idi. Bir fikir vermesi bakmndan, 58inci Tmene bal 55inci Alayda, 21 ubat 1916da viziteye kan erlerden toplam 25inde bu hastaln belirlendiini gryoruz. Hicazda stma mevsimi yaklatnda Hicaz Kuvvet-i Seferiye

I. Dnya Sava Ansiklopedisi, Yener Yaynlar, C.2, s. 431 Necati nceolu , Siper Mektuplar, Remzi Kitabevi, stanbul 2001, s. 162 60 nceolu, A.g.e, s. 133 61 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekat, 1914 1918, Genel Kurmay Basmevi, Anakara 1978, s.784. 62 A.g.e., s.786 - 787 63 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, 1. Ksm, Sina Filistin Cephesi, Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1979, s.679
58 59

215

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Komutanlnca yaynlanan bir emirle birliklerin dikkati ekilir ve erlere haftada iki kez kinin iirilmesi zorunlu tutulurdu64. Hicazda ara sra da olsa humma-i racia salgnna rastlanmtr. Bu hastal nlemek iin ok sk nlemler alnmtr. rnein, amdan Hicaza gelen iki subayn bu hastala yakaland anlalr anlalmaz, komutanlka derhal Medine istasyonunda bir ayrma yeri kurulmu ve bundan byle amdan gelen btn personel, bir hafta sreyle burada alkonularak incelemeye ve muayeneye tabi tutulmutur65. Grld zere Hicaz cephesinde saln korunmas yolunda komutanlklar mmkn olan her trl nlemi aldklar iin salgn hastalklar pek fazla grlmemitir. Btn abalara ramen, harbin son senelerinde Taiz Harekat Blge Komutanlnn Lahi merkezindeki birlikleriyle Aden cephe kesimindeki muharebe gruplarnn (Vaht, Sabr, Efy gibi) erleri arasnda ba gsteren erfilanza hastal olduka yaylm ve be gn ierisinde hastanelerde lenlerin says bir hayli artmtr. Bulac bir hastalk olan enfilanzann bylesine tehlikeli bir hal almas zerine, Lahite 39uncu Tmen ve Taiz harekat blge komutanl batabipliine hastaln mahiyeti, seyir tarz ve buna kar alnmas gerekli nlemleri kapsayan uzunca bir rapor hazrlanarak komutanla verilmitir. 31 Ekim 1918 tarihli gnlk emrin bir maddesinde yle denmektedir: Askerlerimizde enfilanza denilen hastaln ziyade kiilii ve bunlardan bir ounun hafif derecede olduu hlde ihtilatl lmlere meydan verilmemek zere grup komutanlklar tabipleri tarafndan hastahaneye gnderilmek zorunluluunda kalmakta olduu, halbuki hastahanemizin kapasitesi ve gereleri yeterli olmadndan, yer yataklarnda elbiseleriyle yatmaktadr.66 Ermenilerin bulunduu Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde bulac hastalklar ok sk grlm ve bu blgeler salgn hastalklarn ykc etkilerine maruz kalmtr. Mesela Kafkas cephesinde 2. Ordu harektnda ilerin yolunda gitmemesi, askerlerin yeterli derecede gda ihtiyalarnn karlanamamas yznden tifo, tifs ve kolera gibi bulac hastalklar ba gstermitir. Bu durum dolayl olarak ordu birliklerinde birok subayn ve erin lmne sebep olmutur67. 3. Ordu Ermenilerin bulunduu ve daha sonra g ettirildii blgelerde konulandrlmt. Tifs hastal, 3. Ordunun karlat en byk sorunlardan birisi olmutur. Birinci Sarkam Muharebelerinde Abdlkerim Paa, tifs hastalna tutularak Erzurum Hastahanesine yatmtr. 3. Ordu Kumandan Hafz Hakk Paa da ayn hastala tutularak vefat etmitir68. 3.Orduda ilk bata salgn hastalklara kar nlemler alnm ise de bu yeterli olmamtr. Mart 1915te ordunun yaklak % 45i salgn hastalklara yakalanm,
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekat, 1914 1918, Genel Kurmay Basmevi, Anakara 1978, s. 782 65 A.g.e, s.783 66 A.g.e.,s.790 67 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, 2. Cilt, 2. Ksm, Kafkas Cephesinde 2. Ordu Harekt 1916-1918, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1978, s. 326. 68 Ali hsan Sbis, Harp Hatralarm: Birinci Dnya Harbi,C.3, Nehir Yaynlar stanbul 1991,s.44-45
64

216

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

hastalananlarn % 24 lmtr69. 1915-1918 yllar arasnda hastalk nedeniyle hastahaneye girenlerle, yaralanmak suretiyle hastaneye girenler arasnda ok byk fark vardr. Byle bir farkn varl bizlere bahsedilen dnem iin salgn hastalklarn ordu zerindeki etkisinin ne derece iddetli olduunu aadaki verilerde aka gstermektedir.
Senesi 1915 (10 ay) 1916 1917 1918 (9 ay) Toplam Hastalktan hastahaneye giri yapan 206.963 136.722 139.110 81.703 564.498 Yaralanmak suretiyle hastaneye giri yapan 8939 31.220 1.654 2.421 44.234

3. Orduda muhtelif senelerde bu hastala yakalananlar ve hastaln neden olduu lm miktar ile lm oran yledir:70
Senesi 1915 (10 ay) 1916 1917 1918 (9 ay) Hastala yakalanan 9.489 6.641 2.912 577 lm 4.377 2.060 791 82 lm oran %46 %31 %27 %14

Yukardaki izelgede grld zere tifse yakalanma ve lm oran yldan yla azalmtr. Bu, ordu shhye tekilatnn gelitiini ispatlamaktadr. Tifs hastalnn dnda 3. Orduda tifo yani karahumma hastalnn da ortaya kt grlmektedir71:
Senesi 1915 (10 ay) 1916 1917 1918 (9 ay) Toplam Hastala yakalanan 2.590 266 59 12 2.927 lm 1.535 127 32 3 1.697 lm oran %59 %48 %54 %25

3. Orduda rastlanan salgn hastalklardan biri de humma-i raciadr. I. Dnya Sava yllarnda humma-i racia ile ilgili veriler aadaki ekildedir72.

69 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt 1916-1918, 2. Cilt, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 704. 70 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 776-777. 71 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 777. 72 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt, s. 777.

217

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Senesi 1915 (10 ay) 1916 1917 1918 (9 ay) Toplam

Hastala yakalanan 13.600 8.382 3.821 1.095 26.898

lm 4.678 1.592 453 50 6.773

lm oran %34 %19 %12 %5

3. Orduda byk nlemlere ramen dizanteri nemli bir salgnd. Dizanterinin en byk sebebi, temiz ime suyunun yokluu nedeniyle askerlerin pis su birikintilerinden su imek zorunda kalmalardr.73 3. Orduda dizanteri hastalna ait istatistiki bilgi yledir:74
Senesi 1915 (10 ay) 1916 1917 1918 (9 ay) Toplam Hastala yakalanan 8.315 3002 995 330 12.542 lm 3.578 1.615 648 101 3.942 lm oran %43 %54 %65 %30

Bu seneler iinde hasta ve yarallarn lm says 109.562, ehit says 9001 olmak zere toplam 118.563tr75. statistiklere gre hastalklardan lmler, yarallarn lmnden yaklak 28 kat, ehit denlerin saysndan toplamda 12 kat daha fazladr.76 Sava alanlarnda yaralanmadan kaynaklanan lmler ile bulac hastalklarn sebep olduu lmler karlatrldnda ortaya artc bir durum kmaktadr. Birinci Dnya Sava nedeniyle salk koullarnn yetersiz oluu, lmlerin artmasnda birinci etken olarak karmza kmaktadr. 1915-1918 yllar arasnda dokuz ayr Osmanl ordusunda hastalk ve yaralanma nedeniyle lmlerin karlatrlmasn aadaki tabloda grmek mmkndr:77
Hastalk nedeniyle lm 1. yl 2. yl 3. yl 4. yl Toplam 57.462 126.216 133.469 84.712 401.859 Yaralanma nedeniyle lm 21.988 21.986 8.081 7.407 59.462

Sbis, A.g.e., s. 153. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 778. 75 A.g.e, s. 776; Kmuran Grn, tm cephelerde lenlerin adedini 550-600.000 kii, 2 milyon kiinin ise hastalktan ldn sylemektedir. Bkz. Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, kinci Bask, TTK, Ankara 1983, s. 223. 76 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 776 77 zdemir ve dierleri A.g.e., s.103.
73 74

218

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

Bu dokuz orduya teki cephedeki askeri birliklerin de eklenmesi halinde, hastalk nedeniyle lm says 466.759 ve yaralanma nedeniyle lm says 68.378e ulamaktadr78. Bu durumda hastalklardan lmler, yaralanma nedeniyle lmlerden yaklak 7 kat fazladr. Bu rakamlar, Osmanl ordusunun savaa katld blgelerde salgn hastalklarn ne kadar etkili olduunu aka ortaya koymaktadr. Hastalklarn bu kadar youn olarak yaand Osmanl ordusunda 1914 ylnda yani sava baladnda 1202 doktor grev yapmaktayd. Bunlardan 9u Rum, 17si Ermeni ve 3 Yahudi idi. Ayrca ordumuzda 1353 kii de yedek doktor olarak grev almaktayd. Bunlarn ise 528i Trk, 331i Rum, 229u Ermeni, 116s Yahudi ve 79u Katolik Maroniten idi. Bu doktorlarn yaklak % 13 I. Dnya Sava esnasnda eitli nedenlerle zellikle de salgn hastalklardan dolay hayatlarn kaybetmilerdir79. 1916 ylnn sonundan itibaren Anadoluda grevli Alman doktor says 12 idi. Bunlarn be tanesi hijyenik hizmetinde ve ksmen ordu hizmetinde yani askeri hastanede almaktaydlar80. Nitekim salgn hastalklarn artt bir dnemde Mareal Liman von Sanders de hijyenik eitimi alm bir doktoru danman hijyeniker olarak yanna gnderilmesini hkmetinden talep etmitir81. 3. OSMANLI CORAFYASINDA BULUNAN YABANCILARIN SALGIN HASTALIKLARDAN ETKLENMELER I. Dnya Sava esnasnda Anadoluda ba gsteren bulac hastalklar, sadece askerleri ve Anadolu halkn deil ayn zamanda blgede grev yapan konsoloslar, retmenler, doktorlar, hemireler, misyonerler gibi yabanc milletlere mensup insanlar da olumsuz ynde etkilemitir. Samsunda Fransz Konsolosu olarak grev yapan Edvar Bertran'n olu82 ile Suriye'den srgn edilip Kalecik'te ikamet eden Fransz Konsolosluu Tercman Cilb Donato,83 lekeli humma hastalna yakalanarak vefat etmilerdir. Bu dnemde ldrc boyuta ulaan tifo salgn btn Osmanl lkesini sarmt. Salgnn ar artlarda yayld dnemlerde kim tifo hastalna yakalanyorsa iki gn iinde bilincini kaybediyor ve birka gn iinde vefat ediyordu.84 Dolaysyla lkede bulunan btn yabanclar da bu hastalktan nasibini almtr. svirenin Bern kentinden Sivasa gelen Heinrich Hopf, 31 Mart 1914te Sivasta yakaland tifo hastalndan hayatn kaybetti. Karl Meyer, sava esnasnda Dou Anadoluda asker ynetimin merkezinin Erzurum olduunu, ama ok az sayda doktor ve hasta bakcsnn bulunduunu yazmaktadr. Bu sebeple Trk Hkmetinin hastalarn tedavisi iin Amerikan misyonundan yardm istediini ve Amerikallarn bu istee olumlu cevap vererek
zdemir ve dierleri A.g.e, s. 103. Becker, A.g.e, s. 28. 80 Rodenwalt, A.g.e., s. 73. 81 Rodenwalt, A.g.e., s. 1. 82 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA.), DH.EUM.5.b., No. 51-20. (08/Ra/1336) 83 BOA. DH.EUM.4.b., No:20-60/1. (23/N /1336) 84 Karl Meyer, Armenien und die Schweiz, s. 93-94
78 79

219

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Bayan Zengeri grevlendirdiklerini belirtmitir. Zenger, 1915 yl baharna kadar hastalanan askerlerin tedavisiyle urat. Burada salgn hastalklar ve her eyden nce tifo yaygnlayordu. Nitekim daha sonra Bayan Zenger de tifoya yakalanarak vefat etmitir85. Mersin - Rusya seyr-i sefain muavini ve posta memuru olan Valbevi Aksaray'da iken tifo hastalna yakalanmtr86. Alman bykelisi Wangenheim, 3 Martta Peradan yazd ksa raporda Dou Anadoluda salgn hastalklarn yaygnlatn belirtmitir. Nitekim Wangenheim, Erzurum Alman konsolosu vekilinin yle yazdn ifade ediyor. Askeriyede bulac tifo biraz azald, ama halk arasnda oald. u anda Sivasta da tifo sz konusudur ve bu sebeple orada alan iki hemiremiz oray terk etmek zorunda kald.87 Ayrca Alman kilise grevlisi Jakob Knzler de tifo hastalna yakalanmtr88. Yine Nisan 1915te Urfada misyonerlerden tifodan lenler olmutur. Urfadaki misyonerler arasnda bulunan Amerikan misyoneri Miss Fowle de 24 Kasm 1916da tifo hastalndan lmtr89. Bunun dnda tilaf devletleri kumandanlar da salgn hastalklara yakalanmtr. ngiliz Irak Kuvve-i Seferiyyesi Nikson hastalk nedeniyle 19 Kasm 1916da tebdil-i hava edilmitir90. Dou Anadolu blgesindeki salk personeli ve imknlar yetersizdi. Blgedeki salk personelinin ve imkanlarn kstl olduunu bilen Dr. Clark, Dr. And, Mrs. Sewny ve Miss. Grafham adl ahslar Erzuruma gitmilerdir. Sewny Erzuruma geliini takip eden gnlerde tifs hastalna yakalanm ve burada lmtr. Erzurumda bulunan birok misyoner de tifs hastalna yakalanmt, ancak aralarnda hayatn kaybeden olmamtr91. Ayn dnemde Badatta da byk apta bulac hastaln varl sz konusuydu. Nitekim Goltz Paa ve amdaki Alman konsolosu da hastalktan lm ve skenderun Konsolosu seyahat esnasnda lekeli humma (tifs) mikrobu kaparak ar hastalanmtr. Hastalarn tedavisi Trk ordusunda balangta ok kt idi. Tifsten lm oran bir dnem yz hastadan elliye ulamtr, daha sonra elliden yirmi bee dmtr. Bu oran daha iyi tedavi gren Alman askerlerinde % 10dur. Salgn hastalklarn Trkler arasnda geni apta yaygnlamas, Trk askerlerinin kaybn bazen korkun boyutlara ulatrmtr92.

Meyer, A.g.e.,ss. 82-89. BOA. DH.EUM.5.b., No: 32-7. (03/Ra/1335) 87 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, stanbul Alman eliliinin Kayser Bethmann Hollwege 3 Mart 1915 tarihli raporu, 1 A Trkei Armenien, Bd. 36, Nr. 7117, R. 14085, J. Nr. 1532. 88 Meyer, A.g.e., s. 93-94. 89 Meyer, A.g.e., s. 93-94. 90 Sbis, A.g.e., s. 108. 91 zdemir ve dierleri, A.g.e., s. 107. 92 Victor Schilling, Kriegshygienische Erfahrungen in der Trkei, Zwischen Kaukasus und Sinai, Band 2, Jahrbuch des Bundes der Asienkaempfer, Berlin 1922, s.75.
85 86

220

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

4. SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENLER Ermeniler, emperyalist bat devletlerinin vaatlerine kanarak yzyllarca birlikte huzur iinde yaadklar Osmanl Devletine kar koymay ve isyan etmeyi son yllarda alkanlk haline getirmiti. Osmanl Devleti, bu gibi durumlara kar dier devletlerin de zaman zaman bavurduu tedbirlerden birini uygulamtr. Devlete kar koyan ve isyan eden Ermenileri bulunduklar yerlerden alarak daha zararsz olabilecekleri yerlere doru g ettirmek daha uygun grlmt. Tabii ki o gnn ar ve olumsuz artlarnda yaklak 500.000 insan g ettirmek kolay deildi ve bunu ar bir zayiat vererek tamamlamak zorunda kald. Son yllarda dardan Anadoluya zellikle Kafkaslardan g etmek zorunda kalan Mslmanlara veya Trklerle birlikte gelen bulac ve salgn hastalklar, Dou Anadolunun eksik ve yetersiz alt yapsyla birlikte blgeyi saran sknt haline geldi. Dou Anadolunun bu olumsuz artlarna bir de zorunlu gn yaplmas blge halk iin katlanmas zor artlar oluturdu. Bylece Birinci Dnya Sava, Trk milletiyle birlikte Ermeni milletinin de byk ac ekmesine vesile oldu. 1914te Dou Anadoludaki Rus snrnda askeri hareketliliin balad gnlerde, Erzurumda ve Harputta iddetli bir tifs salgn balad. Ayn hastalk Mardin, Van ve Bitliste de grlmekteydi. Aralk aynda Erzurumdaki asker ve siviller arasnda bir gnde tifsten lenlerin says 400 civarnda idi93. 1915 yl balarnda ise Erzurum Hasankalede kolera salgn grlmtr. Tm memurlar kolera hastalna yakalanmlar, ile ecza reisi, mdde-i umum muvini, mustantk (sorgu hakimi), kaymakam ve mal mdr dndakilerin tamam hayatn kaybetmitir94. Ermeniler daha tehcire tbi tutulmadan nce Van syan srasnda 1915 senesinin yaz aylarnda tifo, tifs, dizanteri ve kolera gibi bulac hastalklara yakalanmlard95. Tehcir srasnda da 16 Mart tarihli bir kayda gre 5 yan altndaki 1.500 ocuk Konya yaknnda bulunan kampta alk ve yorgunluktan, bir tehcir kampnda da 55.000 kiiden 12.000 kii 2 ay ierisinde tifsten lmtr. Halepe getirilen 100.000 Ermeninin tamamnn ya bulac hastala yakaland ya da alkla kar karya kald anlatlmaktadr96. Yine bir Alman kaynana gre Trkiyeden Kafkaslara iltica edip bulac hastalktan ve alktan len Ermenilerin saysnn yaklak 139.000 olduu aklanmaktadr97. Tehcir srasnda trenle tanrken de Ermenilerden lenler olduu ve hatta ksmen tren personelinin de hastala yakaland grlmektedir.98 Yine tehcir srasnda deniz yoluyla g edenlerin salgn halinde bulunan stmadan etkilenmemeleri iin

zdemir ve dierleri, s. 107. Temel, A.g.e., s. 330 95 A. Alper Gazigiray, Ermeni Terrnn Kaynaklar, Gzen Kitabevi, stanbul 1982, s. 260 96 Von Kardinal Piffl persnlich bergeben, , im Maerz 1916, The Armenien Genocide, Prag und Wien s. 320. 97 Armenag S. Baronigian, Lasst mich reden, Das neue Armenien, Mitteilungen des armenischen Hilfskomitees zur Untersttzung aerztlicher Mission und Evangelisation, No. 1, Leipzig 1920, s.14. 98 Becker, A.g.e., s.201.
93 94

221

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

tedbirler alnm ve kendilerine kinin datlmtr.99 Samsunda bulunan Ermeniler bulac hastalklardan ksmen muzdarip olmularsa da kinin tevziat sayesinde hastaln kt bir raddeye gelmesi engellenmitir.100 Helmut Becker, Ermeni srgnyle Suriye ve Filistinde 1915 yaznda bulac hastalklarn en iddetli ekilde grldn yazar.101 Deutscher Hlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient adl yardm dernei, 16 Temmuz 1915te hasta saysnn olduka arttn bildirmektedir.102Alman Mhlens, Austos 1915 ortasnda Halep ve oradan kuzeye yapt seyahatinde grdklerini, kitleler halinde gelen Ermenilerin rekurrens ve tifs ayrca tifs, dizanteri ve kolera tadklarn, bulatrdklarn, mlteciler arasnda zellikle de Halepte hasta ve lm vakalar saysnn ok yksek olduunu, daha nce tifsn grld Pozant ve Konyaya kadar Ermenilerin bulac hastalklar yaydklar eklinde zetler103. Alman Konsolosu Hoffman, Suriyede fleckfieber hastalnn grldn ve mikrobun g eden Ermeniler vastasyla yayldn ifade ediyor. 104 Jakob Knzler, srgn edilen Ermenilerin byk ksmnn (lekeli humma) tifsten ldn yazarken105 Alman Subay Gerold von Gleich da bu korkun hastaln ilk etapta Ermenileri perian ettiini ve daha sonra Trkler arasnda da yayldn yazmaktadr.106 Bu dnemde gnlk olarak ortalama 180 Ermeninin alktan, tifsten ve dizanteriden lyor.107 Ancak Osmanl lkesindeki bu salgn hastalklar sadece Ermenileri deil ayn zamanda Mslmanlar da etkilemitir. Nitekim Joseph Pomiankowski tifs salgnndan en az bir milyon Mslmann ldn ifade etmektedir.108 Avusturya-Macaristan Konsolosu Dandini de bu kt tabloyu iaret etmekte ve yaklak iki aydan beri Halepte iddetli bir tifs salgnn olduunu belirtmektedir. Hastalk mikrobunu, g ettirilen Ermenilerin getirdiini ve ehirde gnlk lm orannn 300 atnn iddia edildiini yazar.109 Hans von
Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Yayn, Ankara 1990, s. 125. Ssl, A.g.e., s. 125. 101 Becker, A.g.s.197. 102 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Trkei 183, Armenien Bd. 183, No: 7122, R. 14086, Deutscher Hlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient, E.V. An das AA.., Frankfurt am Main 16 Juli 1915. 103 Becker, A.g.e., s.197; Johannes Lepsius, Der Todesgang des armenischen Volkes, Bericht ber das Schicksal des armenischen Volkes in der Trkei waehrend des Weltkrieges, zweite Auflaga, Postdam 1919, s. 75 ve 105. 104 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B.,Atken betreffend: Nachrchten ber die Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. TrkeiVom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, Kaiserlich Deutsches Konsulat. Tripolis (Syrien) den 24. November 1915, in Tripolis, J.- Nr. 192,gez. Hoffmann 105 Becker, A.g.e., s.200; Jakob Knzler, Im Lande des Blutes und der Traenen. Erlebnisse in Mesopotamien waehrend des Weltkrieges, Postadam 1921, s. 64. 106 Becker, A.g.e., s. 200; 107 Becker,, A.g.e., s.198; Kress, A.g.e., s.132. 108 Joseph Pomiankowisky, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches Erinnerungen an die Trkei aud der Zeit des Weltkrieges, Amalthea Verlag, Zrich, Leipzig, Wien, s.165. 109 Becker, A.g.e., s. 200.
99 100

222

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

Kiesling ise gnlk yaklak 200 lm hadisesinin resm makamlarca Nitekim Neue Zrcher Zeitung gazetesinin 19 belirlendiini ifade eder.110 Austos 1916 tarihli nshasnda yer alan, Ermenistann yksek kesimlerinde yaygn olan bulac tifo, tehcir edilenlere elik etmitir. Btn tehcir edilenler, dizanteriden ac ektiler. Geenlerde kolera hastal da ortaya kt.111 ifadeleri bulac hastalk mikroplarn Ermenilerin g ettikleri yerlere tadklarn dorulamaktadr. Dr. Victor Schilling, izlenimlerini bizlere u ekilde aktarmaktadr. 1916 ylnn bahar aylarnn balarnda Halepe geldiimde Halepte bulunan askerler arasnda yaklak 10.000, sivil halk arasnda ise 40.000 kiinin lekeli humma (tifs) hastalna yakalandn blgede grev yapan memurlardan rendiimde bulac hastalklarn ne kadar geni alanlara yayldn rendim. Yokluklar ierisinde tehcire tb tutulan Ermeniler, ayrca Krtler ve Kafkasyadan kaan Mslmanlarn getii yollar zerinde bulunan btn kylere de hastalklar sirayet ettirerek kyllerin lmlerine sebebiyet vermilerdir. 1916-1917 yllar k dneminde ise hastalarn karantina altna alnmas neticesinde azalmtr. Bu dnemde sadece 1.000 vakaya rastland. Kk Asyann gney eyaletlerinde kk salan Asya koleras su yollarna da yaylmt. Halepin merkezinde tehcire tb tutulan Ermenilerin iskan edildii bir semtte 1.000den fazla kolera vakasna rastlanmtr112. Dr. Lamec Saad ise, Filistinin Lydda isimli kynde 1.000 nfustan bir ka gn iinde yaklak 500 kiinin koleradan ldn113 ifade etmektedir. P.Mhlens, drt yllk sava boyunca Trkiyede ve Balkanlarda hastalklarla ilgili olarak u ifadelere yer vermitir:
Halep ve Halepten kuzeye doru uzanan yollarda Anadoludan g ettirilen Ermeni konvoylarn grdk. Onlar kitleler halinde Rekurrens ve tifs hastaln tayorlard. Ayrca tifs, dizanteri ve kolera hastaln tamaktaydlar. Son aylarda zor artlara ramen hijyeni salanan yollara ve duraklara, g eden Ermeniler tarafndan tekrar bulac hastalklar yayld. G eden Ermeniler arasnda hastalk ve lm oran yksekti, zellikle Halepte. Ermeni kafilelerinin gnde ve bunlarn iskan edildikleri yerlerde shh tedbirlerin alnmas dnlmemiti. Bahar aylarnda tifsn mevcut olduu Pozant ve Konyadan gneye doru g eden Ermenilerin tadklar bulac hastalklar Pozantya kadar takip edebildim. zlenimlerimi ve korkularm Pozantdan bir telgrafla Cemal Paaya ilettim. Telgrafta ksaca unu belirttim. tifs, dizanteri, tifs ve kolera tayan Ermenilerin kitleler halinde ordularn bulunduu blgeye g ettirilmeleri durdurulmazsa pek yaknda btn blge ve ordu, bu hastalklarn etkisi altna girecektir. Ancak buna ramen Ermeni g devam etti ve ngrmz gerekleti. Gerek ordu gerekse cephe gerisi imdiye kadar grlmemi ekilde bu hastalklardan etkilendi. Buna

Becker, A.g.e.,s.203; Hans von Kiesling, Mit Feldmarschall von der Goltz Pascha in Mesopotamien und Persien, Leipzig 1922, s. 33. 111 Neue Zrcher Zeitung, 19 Autos 1916. 112 Dr. Victor Schilling, Kriegshygienische Erfahrungen in der Trkei, Zwischen Kaukasus und Sinai, Bd.2, Jahrbuch des Bundes der Asienkmpfer, Berlin 1922, s. 74-80. 113 Dr.Lamec SAAD, Palstina-Erinnerungen 14 Jahre Quarantnearzt in Jafa, Zwischen Kaukasus und Sinai Bd. 6, Jahrbuch des Bundes der Asienkmpfer 1929, Berlin 1929, s.22.
110

223

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

Hegler, Anadoluda bulunduu dneme ilikin u bilgileri aktarmaktadr. IV. Ordudaki vazifemden, Ekim ortasnda ar amipli dizanteriden sonra memlekete gitmek zere izin aldm. stanbul yolunda tehcire tb tutulan Ermenilere rast geldim. Halepte bir iftlikte 100 Ermeni kadn, ocuk ve yallar bulunuyordu. Gen Ermeniler gtrlm ya da ldrlm. Burada hayatta kalanlarla lm olanlar ayn yerde bulunuyorlard. ok sayda dizanteri ve lekeli humma (tifs) hastas vard. Bize gnlk 200 kiinin alktan ve bulac hastalktan ld anlatld.115 Yine bir firmann Alman yneticisi de zellikle Halepte bulac hastalklarn had safhada olduunu, Eyll aynda sadece Halepte 3.900 Ermeninin hastalktan ldn ve gnlk lm orannn 200e ykseldiini ifade etmektedir116. stanbuldaki Avusturya Asker Ataesi Joseph Pomiankowskinin Suriyeye zorunlu ge tb tutulan Ermeni kafileleri ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Anadoludaki Ermeni halknn Jn Trk Hkmetince g ettirilmesi, memleketin esnafn, zanaatkrn, tcirini, ziraatsn bir hamlede alp gtren bir hareket olmutu. Ksa zamanda zahire, hayvan ve bilhassa erzak yokluu ba gsterdii iin Anadoluda hareket halinde bulunan Trk birliklerine iae salamak ok zor oluyordu. Ermenistanda 100 binlerce Trk askeri alktan krlmt. Her trl temizlik artlar ve salk hizmetlerinden mahrum olan Ermeni kervanlar, gittikleri yerlere zerlerinde bulac mikroplar da gtrmlerdi. Kervanlar, uradklar blgelerde yaklak bir milyon Mslmann lmne sebep olan lekeli humma hastalnn mikrobunu da brakarak gitmilerdi.117 Suriyede iskan edilen Ermeniler 4. Ordu blgesine tifs yaymalar gibi, 1916da Ruslardan kaan Trk mlteciler de sndklar blgelere tifs yaymlardr118. Bulunduu yer ve grev dolaysyla ismi sk sk Ermeni meselesine karan Halep Alman Konsolosu Rssler, hastalklar konusunda dileri bakanlna gnderdii birok raporunda hastalklardan bahsettii grlmektedir. 9 Eyll 1915 tarihli telgrafnda Halepte hkm sren dizanteri ve tifodan dolay gnlk lm orannn evvela 25ten 40a, daha sonra 60a ykseldiini bildirmektedir.119
P. Mhlens, Vier Jahre Kriegshygiene in der Trkei und auf dem Balkan, Vor 20 Jahren zweite Folge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben Von der chriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.158. 115 C. Hegler, Drei Jahre beratender Hygieniker und Kliniker in der Sinaiwste, Vor 20 Jahren zweite Folge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben Von der Schriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.172. 116 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Chemin de fen Otoman DAnatolie yneticisi stanbuldan Gneye yapt seyahatini, 1 Kasm 1915te Barona yazyor, (stanbul Ekim 1915), B. Kostantinopol, Armenien No. 97, No. 7210. 117 Pomiankowski, s.165. 118 zdemir, A.g.e., s. 345-346. 119Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Halep Alman Konsolosu Rsslerin stanbula gnderdii 9 Eyll tarihli telgraf, B Konstantinopel, Armenien, No. 170, No. 7253, Ankunft in Pera, No: 93.
114

ilaveten yaz ve sonbahar aylarnda Toroslarda, Adana ovasnda, Suriye ve Filistinin baz blgelerinde ok sayda insann hastalanmasna neden olan stma hastal da ortaya kt114.

224

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

Rssler, 8 Kasm 1915 tarihinde Kayzeri Bethmann Hollwege gnderdii raporda, Urfada yaanan gelimelerle ilgili olarak u bilgileri aktarmaktadr. Tehcir, en ar artlarda ve ar sonularla devam ediyor. Alk ve bulac hastalk ok sayda insann lmne sebep olacak gibi grnyor. Tehcir edilenlerin arasnda lm oran olduka yksek. Ekim ortasnda ehir dnda bir mezarlk belirlendi. Ama mezarln ok uzak olmas sebebiyle llerin hemen defnedilmesi gerekletirilemiyordu. Bu sebeple cesetler kmeler halinde ak alana yld ve birka gn ak alanda kald. Bu artlarda tifs ve dier bulac hastalklarn ehir halkna da bulamas mucize olmaz. Gnlk lm says yaklak 150-200dr. Konsolos Rsslerin raporu yle devam eder. Durum o kadar arlat ki, Pozant-Halep arasndaki yolu, tamamen bulac hastalk sard ve bu durum Kresse haber verildi. Ceml Paa da gerekli tedbirleri aldrtt.120 Halep konsolosu Rssler, skenderun Konsolos Vekili Hoffmannn 8 Kasm 1915 tarihli Berline gnderdii raporda durumdan yle bahsetmektedir. Halepe gelen Ermenilerde, Ekim aynda lm oran gnlk 120-200 idi. Bundan sonra tifs daha da yaygnlat.121 Tifsun artmas lm orann artmas anlamna gelmektedir. Hatta Halep mebusu Ermeni Artin Bogezenyan Efendi, 25 ubat 1918de Meclisi Mebusanda yapt konumada, tifs hastalnn ok fazla can aldn sebep gstererek bu yzden sava terk edip askerlik yapmayalm gibi nerilerde bulunmutur.122 Bu ar artlar lkenin her yerinde olduu gibi Gney Anadoluda da yaygn idi. Nitekim hemire Beatrice Rohner ve Paula Schaefer, Osmaniye, slahiye ve dier baz yerlerdeki Ermeni kamplarn ziyaretlerinde edindikleri izlenimleri, bir rapor halinde Dileri Bakanlna gndermilerdir. Bu raporda Ermenilerin zor artlarda yaadndan, yiyecek, iecek ve klk malzemelerinin yeterli olmadndan ve salgn hastalklarn ok yaygnlatndan bahsetmektedirler.123 Kafkasyada 1918de Ahilkelekten gelen 80.000 Ermeni mlteci iinde 30.000 kii koleradan lm, yine 1919da tifs salgnndan ve alktan 200.000 Ermeni hayatn kaybetmitir124. Yine 1 Haziran 1921 - 31 Ocak 1922 tarihleri arasnda tifo ve salgn hastalklar yznden Harput, Malatya, Sivas ve Diyarbakr blgesinde 12.000 Ermeni hayatn kaybetmitir. Prof. Dr. Justin Mc Carthy, Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumadan sonra kendisine yneltilen 1914-1917 yllar arasnda Osmanl Devleti hastahanelerinden alnan kaytlara gre salgn hastalktan hayatn kaybeden asker says 473.000 deniliyor. Sava ve yokluk koullarnn salgn hastalk riskini artrd bir gerek. Sizce tehcir esnasnda Ermenilerin salgn
Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes Halep Alman Konsolosu Rsslerin 8 Kasm 1915 tarihinde Kayzeri Bethmann Hollwege gnderdii rapor, Bd. 40, R. 14089, Nr. 7134, K.No. 103/ B. No: 2511. 121 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Halep Alman Konsolosluunun Kayzer Bethmann Hollwege 3 Ocak 1916 tarihli yazs, Bd. 41, R. 14090, Nr.7139, Nr. 10. 122 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC), Devre:3, C.2, tima:4, s.488. 123 Deutscher Hlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient, E.V. Frankfurt am Main, 26 Januar 1916, Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Bd. 40, R. 14089, No. 7137-7138. 124 zdemir ve dierleri A.g.e., s. 101.
120

225

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

hastalk nedeniyle hayatlarn kaybetmeleri mmkn m? Bu konuda yaplan bir alma var mdr? eklindeki bir soruyu yle cevaplandrmtr;
Tam olarak neden ldn bilmek mmkn deil bu Ermenilerin. l saysn biliyoruz, bunun zerinde benim yaptm bir alma var. Savatan nceki nfusla savatan sonraki nfusa bakyoruz, karyoruz. Biraz daha kark, basite indirgedim; ama esas yaptmz ey bu. Elimizdeki btn deliller, bahsettiimiz bu kaytlar, bir de baka baz deliller de var Ermenilerden, Trklerden, Ruslardan aldmz deliller bunlar. Byk bir ihtimalle salgn hastalklar, kolera - zellikle tifo - gibi hastalklar, bir de alktan lmler ok. Mesela, Ermeniler, Ermenistan Cumhuriyetine gittiklerinde nemli sayda lmler yaand, kitle lmleri balad; nk, alk ok fazlaym. Hatta yamyamlk balam, insan eti yemeye balam insanlar. Ruslar, bunlarn evlerine dnmesine msaade etmemiler. Ruslar ok sorumlu aslnda Ermenilere olan eylerden. Kimse bahsetmiyor bunlardan. Ruslar, Ermenilere ok kt davranmlar. Ruslar, Ermenilere byk vaatlerde bulunmular, zerk bir blge kurmalarna yardm edeceklerini sylemiler; ama, ne olmu; yiyecek bile vermemiler. Hayr, siz burada kalacaksnz, alktan leceksiniz, hastalktan leceksiniz demiler, yle de olmu. Burada doru olan bir ey var. Evet, hastalktan len insanlarn says, alktan len insanlarn says, kurun yarasndan len insanlarn saysndan daha fazla, bu, bir gerek; ama, dier taraftan, burada siyasetiler ok sorumlu. nsanlar alktan ya da hastalktan da lseler, bunun sorumluluu politikaclarn. O yzden, Osmanl mparatorluuna byle saldrlar geldiinde, bunu sava dneminde gerekleen ller olarak deerlendirmemiz gerekiyor. Mesela Mslmanlar Vanda ok sayda ldler; ounun lm sebebi alk ve hastalk. Neden; nk, Ermeni ayaklanmas ve Rus igali olmutur da ondan. te, Allahtan gelen bir ey deil bu. nsan elinden kan lmler bunlar ve insanlar, aynen silahla gerekleen lmler kadar mesuller bu lmlerden de. Burada zaten o da syleyebilir doru mu, deil mi. Bu, tabi soykrm deil, yzde 80 hayatta kalmsa. Halkn yzde 80inin hayatta kald soykrm olmaz. Mesela, Yahudilerin yzde ka hayatta kald, ona bir bakalm. Bu bilgiler yaynlanmadan nce bile zaten soykrm olmadn biliyorduk. Neden? nk stanbullu, zmirli, Edirneli Ermeniler tehcire tabi tutulmamtr, hayatta kaldlar. Gerek bir soykrma bakalm. Mesela, Hitler Almanyasna bakalm. Hakikaten soykrm yapt Yahudilere kar deil mi? Peki, Berlinde yaayan Yahudilere ne oldu? Hayatta kaldlar m savata? Hayr, kamplarda ldrldler. Byk ehirlerdeki Yahudiler ne oldu? Hayatta kaldlar m? Hayr, ldrld hepsi. Peki, stanbul Ermenileri ne oldu? Herkes gibi bunlar da savata yaadlar ve hl da yayorlar. Demek ki soykrm deil bu.125

Tehcir esnasnda ve sonrasnda Ermeni kayplarnda en byk rol bulac hastalklarn oynad grlmektedir. Ermeniler g ettirilmeyip evlerinde otursaydlar da Birinci Dnya Sava artlar iinde salgn hastalklar onlar bulacakt. Belki lm oran bu kadar yksek olmayabilirdi. stelik bu durum

125

Bkz. Justin Mc Carthynin Trkiye Byk Millet Meclisinde Ermeni Meselesine dair 24 Mart 2005 tarihinde yapt konuma metninden.
226

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

sadece Ermenileri etkilememi, ayn zamanda Mslmanlar ve dier lke vatandalarn da etkilemitir. SONU Sava ortamlarnn getirdii en byk olumsuzluklardan biri bulac hastalklardr. Balkan Savalar bata olmak zere Birinci Dnya Sava esnasnda da savan yannda bulac hastalklarla da mcadele edilmek zorunda kalnmtr. Balkan Savalarndan sonra Anadoluya glerin fazlalamasyla birlikte Birinci Dnya Sava srasnda gerek Anadoluda ve gerekse dier cephelerde kolera, tifs, veba, verem gibi salgn hastalklar ba gstermitir. Bu hastalklar su ihtiyacnn karlanamamas, tehizat eksiklii, bit ve pirenin artmas gibi nedenlerden dolay daha da oalmtr. Birinci Dnya Sava srasnda salgn hastalklar, btn cephelerde etkili olmusa da en ok grld yerler, Kafkas Cephesi ile Ermenilerin tehcir edildii yollar ve yerleim blgeleri olmutur. Trk ve Alman belgeleri ile kaynaklar incelendiinde lenlerin ounun bulac hastalklardan dolay hayatlarn kaybettii sylenebilir. Hatta Birinci Dnya Savanda ordularda, hastalktan lenlerin says, yaralanma nedeniyle lenlerden 7 kat daha fazla olmas ve hastalklarn en youn olarak grld yln 1915 yl olmas, g ettirilen Ermenilerin bu durumdan ne kadar etkilenmi olabileceini tahmin etmek mmkndr. Bu yldan sonra alnan nlemlerle salgn hastalklarda bir azalma grlmtr. Bu azalmaya ramen yine cephelerde birok asker, salgn hastalktan dolay ya hayatn kaybetmi ya da terhis edilmek zorunda kalmtr. Burada vurgulanmas gereken bir hususta Dou Anadoludaki Ermeni nfusunun 1880 ylndan itibaren ok artmad konusudur. Bunun balca sebebi Ermenilerin ticaret ve sanatla uramalar dolaysyla Bat ve Gneybat Anadoluya ve hatta yurt dna g etmelerinin yannda 93 Harbinden sonra bu blgelere g eden Trklerle birlikte ortaya kan bulac hastalklarn sebep olduu lmlerdir. Bu bulac hastalklar, zaman zaman yle boyutlara ulamtr ki yukarda bahsedildii gibi yabanc grevlileri, hatta paa ve doktorlarn lmne sebep olmutur. Bu derece etkili olan bulac hastalklardan imkanlar snrl olan insanlarn lmemesi mmkn deildir. Bir de ge tb tutulunca lm orannn arttn sylemek mmkn olsa gerekir. Bulac hastalklar sadece cephedeki askeri deil, sivil halk da ok etkilemitir. Sivil halk arasnda salgn hastalktan lmler giderek artmtr. Mslmanlarn yan sra Ermeniler de salgn hastalklardan dolay muzdarip olmulardr. zellikle Halep blgesindeki Ermeniler tehcir srasnda hayatlarn kaybetmilerdir. Alman belge ve kaynaklarndan da anlald gibi tehcir esnasnda ve sonrasnda Ermenilerin szde soykrmdan deil, bilakis Trk halk gibi ou salgn hastalklardan dolay ld anlalmaktadr. Devlet, lmleri nlemek iin elinden geleni yaptysa da yeterli alt yapnn ve uzmanlarn olmayndan dolay salgn hastalklarn yaylmasna ve lmlerin nne geememitir. Ermeni vatandalarn lmlerinin nemli bir ksm, Trk askerinin sngs ve silahyla deil dnemin salgn hastalklarndan kaynaklanmtr. Ermeniler g ettirilmeyip bulunduklar blgelerde yani
227

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

evlerinde kalm olsalard bile yine salgn hastalklardan etkilenmeleri kanlmazd. Ayrca sadece Ermeniler ve Trkler deil, dier devletlerin temsilcilerinin ve grevlileri de salgn hastalklardan dolay hayatlarn kaybettikleri unutulmamaldr. Birinci Dnya Sava esnasnda hastalklardan len Trk ve Ermenilerin saysn, Trk ve Alman kaynaklarndan net olarak ortaya koymak mmkn olamamtr. Ancak hastalklardan lenlerin says, kurun yarasndan lenlerden daha fazla olduu tespitimiz iyi dnlrse doru bir sonuca varlabilir.

228

You might also like