T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (TRKYE CUMHURYET) ANABLM DALI

TRK-ERMEN LKLER (TEHCRDEN GNMZE)

Doktora Tezi

Berna TRKDOAN

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (TRKYE CUMHURYET) ANABLM DALI

TRK-ERMEN LKLER (TEHCRDEN GNMZE)

Doktora Tezi

Berna TRKDOAN

Tez Danman Prof.Dr. Azmi SSL

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (TRKYE CUMHURYET) ANABLM DALI

TRK-ERMEN LKLER (TEHCRDEN GNMZE)

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof.Dr. Azmi SSL

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

Prof.Dr. Azmi SSL Prof.Dr.Necdet HAYTA Prof.Dr.Kurtulu KAYALI Prof.Dr.srafil KURTCEPHE Do.Dr.Vahdet KELEYILMAZ

mzas
..................................................... ..................................................... ..................................................... ..................................................... .....................................................

Tez Snav Tarihi 24/02/2006

NDEKLER

N SZ KISALTMALAR KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR GR 1. Tarih-Tarihilik 2. Trk-Ermeni likilerinde Yanltlmaya allan Tarih 3. Savata Propaganda ve Lobicilik 1. BLM : BRNC DNYA SAVAINDA SEVK VE SKNA GDEN YOL 1.1. Osmanl Toplum ve Kamu Dzeni inde Ermeniler 1.2. Batnn dar ve Hukuk Yapya Mdahalesi 1.3. Sevk ve skn ncesi Trk-Ermeni Nfusu 1.3.1. Ermeni Kaynaklarna Gre 1.3.2. Rus Kaynaklarna Gre 1.3.3. Bat Kaynaklarna Gre 1.3.4. Osmanl Kaynaklarna Gre 1.4. Osmanl Devletini Sevk ve skn Kararn Almaya Zorlayan Gelimeler 2. BLM : GEC SEVK VE SKN KANUNU VE UYGULANMASI 2.1.24 Nisan Kararnn Asl 2.2. Uslanmayan syanclar - Sevk ve skn Kararnn Alnmas

V X XIII 1 1 4 11

22 22 28 40 40 42 44 51 54

64 64 68

2.3. Sevk ve skna likin Kanun, Talimatnameler, Kararnameler ve Kanunun Uygulan 2.4. Sevk ve skn Yasasnn Uygulanmasndaki Aksaklklar ve Kusurlu Olanlarla lgili dar ve Yasal Uygulamalar 2.5. Sevk ve skn Sonrasnda Batnn ve Ermenilerin Tutumu 2.6. Sevk ve skn Sonunda Trk-Ermeni Nfusu 3. BLM : MUHACRLERN DURUMU 3.1. G Kavram zerine Notlar 3.2. Dnyadaki Srgn Olaylarna rnekler 3.3. Ortamn artlar 3.4. Sevk ve skn Sonras Muhacirlerin Durumu 3.4.1. Ermeni Muhacirler 3.4.2. Dier Muhacirler 3.5. Ermeni Muhacirlere Yaplan Yardmlar 3.5.1. Dardan Gelen Yardmlar 3.5.2.Osmanl Hkmeti Tarafndan Yaplan Yardmlar 4. BLM : LOZANDAK DURUM 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Lozan Bar Antlamas Srasnda Ermenilerin Siyas Uralar Lozan Konferans Aznlklar Alt Komitesinde Grlen Ermeni Konusu TBMMndeki Grmeler Lozan Bar Antlamasnda Aznlk Haklar (madde 37-45) 162 150 157 142 138 141 80 97 106 106 110 113 119 119 126 129 129 76 71

II

5. BLM : KNC DNYA SAVAINDA VE SONRASINDA TRK-ERMEN LKLER 5.1. Atatrkn lmne Kadar ve nnnn Babakanl Olan Dnemde Ermeniler 5.2. kinci Dnya Savanda Ermeniler 5.3. Sava Sonrasndaki Gelimeler 5.4. ok Partili Sisteme Gei Srecinde Ermeniler 170 174 178 184 170

6. BLM : DRDNC ERMEN TERRZM (1965-1985) 6.1. 50 Yl Sonra Balatlan Yeni Terr Hareketi : Ermeni-Rum Terrizmi 6.2. ASALA Terr rgtnn Kuruluu ve Faaliyetleri 6.3. ASALAdan PKKya Terrizm Taeronluu 6.4. Ermenilerin Gnmzdeki Hukuk Durumu 7. BLM : SON ERMEN TERRZMNDEN DPLOMASYE YNEL 7.1. Yakn Dnemde Trkiye-Ermenistan likileri 7.2.Azerbaycan ve Karaba Meselesi Trkiyenin Tavr 7.3.Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Ermeni Meselesi 7.4.Dnya Kamuoyunda Szde Ermeni Meselesinin Yansmalar 7.4.1. Szde Katlim Antlar 7.4.2. Tarihi Yeniden arptma abalar Yasa Tasarlar 7.4.3. Ermeni Ders Programlarnda Propaganda Faaliyetleri 7.5.Son Dnemde Yrtlen Ermeni Lobi Faaliyetleri 7.6.zm Yollar

191

196 202 208 223

231 231 246 254 262 262 265 276 290 298

III

SONU ZET SUMMARY KAYNAKLAR 1. ARV BELGELER 1.1. TBMM Arivi 1.2. Babakanlk Arivleri 1.2.1. Cumhuriyet Arivi 1.2.2. Osmanl Arivi 1.3. Genelkurmay ATASE Arivi 1.4. Amerikan Arivi 2. 3. BAVURU ESERLER SREL YAYINLAR 3.1. Dergiler 3.2. Gazeteler ve Televizyon Programlar 4. 5. EKLER ANSKLOPED VE SZLKLER ELEKTRONK YAYINLAR

304 312 314 316

316 316 316 316 317 317 317

333 337 338 338 340

IV

N SZ

Ermeni sorunu, gndeme geldiinden bu yana, Trkiye Cumhuriyetini uluslararas platformda srekli megul etmektedir. Konuyla ilgili yurtd yaynlarn saysnn onbinler civarnda olmasna karn Trk tarafnn tezini dorulayan onda biri kadar eserin olmamas Ermeni soykrm olduu savn dorulamaz. Gn na kmay bekleyen ve soykrm olmadn dorulayan belgelerin says gn getike artmaktadr. Bu belgelerin sratle deerlendirilmesi gerekmektedir. Dnya kamuoyunda aslsz Ermeni soykrm olarak kabul ettirilmek istenen tez, her geen gn ortaya kan ariv belgelerinin deerlendirilmesiyle rtlmektedir. Sevk ve iskn kararnn alnmasndaki hakll ortaya koyan bu tez ayn zamanda bir soykrm olmadn, sava koullarnda gereklemi bir muktele olduunu gstermitir. Ermeni meselesi Lozan anlamas ile sonuca balanm ve Atatrk dneminde kapatlm olmasna ramen, bugne kadar Trkiye Cumhuriyeti Devletini byk bir mcadelenin ierisine srklemi ve aratrmaclar konu ile ilgili ksm almalar yapmlardr. Lozan Konferansnda, hukuk platformda konu Trkiye asndan kapatlm olmasna ramen, daha sonraki hkmetler dneminde szde Ermeni soykrm olarak tekrar gndeme getirilmitir. Gnmzde de eitli vesilelerle Ermeniler kendilerini madur olarak gstermee, Avrupa Parlamentolar ve Amerikan Kongresi gibi dier lke parlamentolarnda karar tasarlar sunarak kanunlar karmaa, okullarn ders programlarna koydurmaa almaktadrlar. Tezin nemi bu konu hakknda, geni bir dnemi kapsayan ve zellikle ilgili devletlerin belgelerine dayal ariv malzemelerinden hareketle hazrlanm bir alma olmasdr. Bu sorunun, Trkiye Cumhuriyetinin iinde bulunduu artlar gerei zaman zaman gndeme getirilmesinden dolay, konu hakknda tarih kkenlere inilerek metodolojik bir alma yaplmtr. almamzda, bu alandaki boluk bir nebze olsun doldurulmaa gayret edilerek, Ermeni sorununda izlenecek

yapc politikaya da k tutulmas amalanmtr. Sevk ve skn Kanununun ve uygulamalarnn idar ve hukuk boyutuyla ilgili belgelerin gn na kmas, konunun bilimsel erevede ispatlanmas asndan nem tamaktadr. 1929da Annales okulunun Marc Bloch ve Lucien Febvre tarafndan kurulmasyla disiplinler aras etkileimin yolu almtr. Tarihten soyutlanm bir uluslararas politika incelemesinin inandrcl dktr, ancak uluslararas politika biliminin olanaklarndan yararlanmayan siyas tarih almas da, daha byk bir btnle ilikilendirilmedii lde, verimsiz ve ksr kalmaya mahkmdur.1 dncesinden hareketle, bu almamzda, tarih biliminin dier sosyal bilimlerle iletiimi erevesinde sosyal tarih asndan kullanlan metottan faydalanlarak tarih, siyaset bilimi, uluslararas ilikiler balamnda konular ele alnmtr. Bu tezin hazrlanmasnda izlenen yol, sosyal bilimler alanna giren bir konunun incelenmesi srasnda kullanlan aratrma tekniklerinden faydalanlarak takip edilmitir. Konunun ana hatlar belirlenip, genel bir btnlk iinde belli bal noktalar bilimsel erevede ariv belgelerine, mevcut kaynaklara dayandrlarak aklanmaa allmtr. Bu almann giri ksmnda Ermeni sorununun tarihinin sorumluluu erevesinde ilenmesi gerektii, bu konudaki yanltma abalarndan bahsederek propagandann nemi belirtilmitir. Birinci Blmnde; konuya, Birinci Dnya Savanda Ermenilerin durumu ile balanmtr. Birinci Dnya Savanda Sevk ve skn Kanununa neden olan gelimeler, Osmanl toplum ve kamu dzeni iinde Ermeniler, Batnn idar ve hukuk yapya mdahalesi, Ermeni ve Trk nfuslar ve Osmanl Devletini sevk ve iskn kararn almaya zorlayan gelimelere yer verilmitir. kinci Blmde; geici sevk ve iskn kanunu ve uygulanmas, idar ve hukuk adan 24 nisan 1915 karar, talimatnameler, kararnameler, kanunun

Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu (1914-1923), TTK yayn, Ankara 1991, s.XIII.

VI

uygulanmasnda kusuru olanlarn yarglanmas, kanun karsnda Batnn ve Ermenilerin tutumu irdelenmitir. nc Blmde; muhacirlerin durumu, ortamn artlar, bunlara yaplan yardmlar gerek Osmanl arivleri gerekse yurt d ariv belgeleri kullanlarak ortaya konulmutur. Drdnc Blmde; Lozan Anlamasndaki durum incelenmitir. Lozan Bar Antlamas srasnda Ermenilerin siyas uralar, Lozan Konferans Aznlklar Alt Komitesinde grlen Ermeni konusu, TBMMndeki grmeler ve Lozanda Aznlk Haklar (madde 37-45) balklar altnda konu incelenmitir. Beinci Blmde; kinci Dnya Sava ve sonrasnda Ermeni konusunun geliimine baklmtr. nnnn dnemindeki gelimeler ve ok partili sisteme geite yaanan olaylara yer verilmitir. Altnc Blmde; 1965-1985 yllar arasnda Ermeni terr, Ermenilerin siyas ve hukuk durumu, Rumlarla ibirlii, ASALA terr rgtnn kuruluu ve faaliyetleri ile PKK ile olan ilikileri saptanmaya allmtr. Yedinci Blmde; 1985 sonrasnda Ermeni konusu 24 Nisan 2005 tarihine kadar olan gelimelere yer verilmitir. Bu alma, 90 ylla snrlandrlmakla birlikte tezin biti sresine kadar olan son bir yldaki gelimelere de d politika erevesinde yer verilmitir. Konu, Trkiye-Ermenistan ilikileri, Azerbaycan ve Karaban durumu, Trkiyenin Avrupa Birliine yelii srasndaki gelimelere etkisi eklinde ilenmitir. Dnya kamuoyunda Ermeni konusunun yansmas, szde katlim antlar, yasa tasarlar, ders programlarnda propaganda faaliyetleri, son dnemde Ermeni lobisi faaliyetlerine yer verilmitir. Ermeni tezi lehindeki giriimler anlatlarak, zm yollarnn neler olabilecei tartlmtr. Sonuta, Ermeni meselesinde Osmanl Hkmetinin alm olduu kararlarn ve uygulamalarn gereklilii gz nne serilmitir. Dost ve karde ortamnda yaayan bir toplumda, asl amacn, szde Ermeni soykrmn kullanld yzyllk bir politikayla, Trk topraklarn blmeye ynelik Dou Sorunu plnnn bir paras olduunu irdeledik. Bu duruma kar zme ynelik

VII

izlenmesi gereken politikann ana hatlar izilerek yrtlecek politikaya k tutulmaya allmtr. Btn bu Ermeni faaliyetlerine karlk Trkiyede yaplan tez

almalarnda grld kadaryla sevk ve iskn kanunundan gnmze kadar btnyle Trk-Ermeni ilikilerini ele alan ve ariv almalarna dayanan bir alma bulunmamaktadr. Konular ayrntl olarak tek tek incelenmekle birlikte, hlen arivlerde deerlendirilmeyi bekleyen binlerce belge aratrmaclara aktr. Bu almada, TBMM Arivi, Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivleri, Genelkurmay Harp Tarihi Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi Bakanl Arivi, Amerikan Elilii Bilgi, Belge ve Dkmantasyon Merkezinde yaplan almalar sonucu toplanan belgelerle gnmze kadar olan Ermeni sorunu irdelenmi ve bilinen Trk tezinin hakll ispatlanmtr. te yandan, yaplan bavuruya olumlu yant alnamadndan, Ermenistan Arivlerinden de yararlanlamamtr. Azerbaycan Devlet Arivindeki belgeler, Babakanlk Arivine getirilmitir. Bu belgeler kitap olarak da yaynlandndan, buradaki belgelerden de faydalanlmtr. Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivlerindeki Rusa belgelerden ve Rusya Federasyonu Devlet Arivi, SosyoPolitik Tarihi Rusya Devlet Arivinden de getirtilen belgelerden derlenen almadan faydalanlmtr. YKn Ermeni Meselesi Projesi erevesinde yrtlen almasnn raporundan faydalanlarak kullanlan Sovyet Arivlerindeki, Trk-Ermeni ilikilerine ynelik belgeler, geerli ve etkin bir kant deeri tamaktadr. Buralardaki ariv belgeleri genel bir soykrm deil, sava ortamnda gerekleen bir muktele eklinin ve batl devletlerin emelleri dorultusunda kkrtmalar olduu sonucunu ortaya koymaktadr. Buna gre tezimiz, konu ile ilgili klsik uslde ve bilgisayar ortamnda ariv aratrmasnn yan sra, Milli Ktphane, Genelkurmay ATASE, Amerikan BilgiBelge ve Dkmantasyon Merkezi, ODT, Bilkent, Ankara, Hacettepe, Akdeniz niversiteleri, Trk Tarih Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Ktphaneleri taranm, gazete ve dergilerden alnan makaleler ve Internet zerinden elde edilebilen belgelerin derlenmesi, deerlendirilmesi, mevcut kaynaklarla karlatrlmas ve yazlmas ile tamamlanmtr.

VIII

Konu

ile

ilgili

yardmlarn

esirgemeyen

bata

tez

danmanm

Prof.Dr.Azmi SSL olmak zere, yardmlarn esirgemeyen Prof.Dr. Necdet HAYTA, Prof.Dr. srafil KURTCEPHE ve Do.Dr. Nee ZDENe, Dr. Hidayet VAHAPOLUna, Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivleri, ATASE Arivi, Amerikan Bilgi-Belge Dkmantasyon Merkezi alanlarna bata Betil Grn hanmefendi olmak zere teekkr bir bor bilirim. Berna TRKDOAN Ankara 2006

IX

KISALTMALAR

AB ABCFM ABD AET a. g. e. AGK AGT a. g. m. ANCA AT ATAM A. . AB AIPAC ASALA ASAM ATASE ATBD Ayr.bkz. BDH Bkz. BM Bs. C. Ca. CIA ev. D. DH.EUM.

: Avrupa Birlii : American Board of Commission Foreign Mission : Amerika Birleik Devletleri : Avrupa Ekonomik Topluluu : Ad Geen Eser : Avrupa Gvenlik ve birlii Konseyi : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Ad Geen Makale : Ermenistan Mill Komitesi : Avrupa Topluluu : Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi : Ankara niversitesi : Avrupa Birlii : Amerikan-srail Halkla likiler Komitesi : Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia : Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi : Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi : Ayrca baknz : Birinci Dnya Harbi : Baknz : Birlemi Milletler : Basm : Cilt : Cemziyelevvel : Central Intelligence Agency (Amerikan Haber Alma Merkezi) : eviren : Dosya : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye

DH.D DH.MU DOS Ed. EFTA EU F. FH G HADEP HAT Haz. Hk. HR.MKT HR.SYS. IRA JCAG KOL KLS MC n NAR NATO OTAM PKK Ra. RDADFA RDTA s SSCB STK

: Dahiliye Nezareti dari Ksm : Dahiliye Nezareti Mektub Kalem-Muhabert- Umumiye daresi : Dosya : Editr : European Free Trade Area : European Union : Fon : Fihrist : Gmlek : Halkn Demokrasi Partisi : Divn- Hmayn, Hatt- Hmayn Tasnifi : Hazrlayan : Hakknda : Hariciye Nezareti Mektub Kalem : Hariciye Nezareti Siyas Ksm : rlanda Kurtulu rgt : Ermeni Soy Krm Adalet Komandolar : Koleksiyon : Klasr : Milletler Cemiyeti : number : Yeni Ermeni Direnii : North American Trade Organization : Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi : Partiya Karkern Kurdistan : Rebulevvel : Rusya Devleti Asker Deniz Filosu Arivi : Rusya Devleti Tarih Arivi : sayfa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Sivil Toplum Kurulular

XI

T. B. M. M. T. B. M. M. GCZ T. C. B. C. A. T. C. B. O. A. T. C.B. D. A. G. M Ter. TTK USNA v vdl. yay.haz. Y.MTV Y.PRK.AZJ Y.PRK.AZN Y.PRK.DH Y.PRK.HH. Y.PRK.HR. Y.PRK.MF. Y.PRK.PT. Y.PRK.UM Za.

: Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar : Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Cumhuriyet Arivi : Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Osmanl Arivi : Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl : Tercme : Trk Tarih Kurumu : United States National Archives : volume : ve dierleri : yayna hazrlayan : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak : Yldz Perkende Mabeyn Evrk, Arzuhal ve Jurnaller : Yldz Perkende Evrk, Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Dahiliye Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Hariciye Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Maarif Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat : Yldz Perkende Evrk, Umum Vilayetler Tahrirat : Zilkde

XII

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

ncelediimiz konu ile ilgili bavurulan Kaynaklar ve Aratrmalar be gruba ayrmak mmkndr. Bu ayrmn ilk grubunu ariv belgeleri, ikinci grubunu bu konuda yazlm olan bavuru eserleri, nc grubunu dergi ve gazete yazlar ile Televizyon programlarndan derlenen sreli yaynlar ksm, drdnc grubunu baz ansiklopedi ve szlkler ve beinci grubunu da elektronik iletim sistemi araclyla elde ettiimiz Internet adreslerindeki bilimsel almalar oluturmaktadr. A. KAYNAKLAR 1. ARV BELGELER 1.1. TBMM Arivi TBMM Gizli Celse Zabtlarnda 1922 ve 1923 yllarna ait celse grmelerine yer verilmitir. Byk Millet Meclisinde Lozan Konferansna ilikin tartmalar ve grler ilenmitir. 1.2. Babakanlk Arivleri Ankara ve stanbulda yaplan aratrmalarda gerek Cumhuriyet ve gerekse Osmanl Arivlerinde konuyla ilgili belgelere ulalmtr. Tezin ekler blmnde bazlarnn fotokopileri aklamalaryla birlikte verilmitir. 1.2.1. Cumhuriyet Arivi Cumhuriyet Arivinde yaplan almada Trk-Ermeni ilikileri ile ilgili belgeler Babakanlk zel Kalem Mdrl ve Toprak skn Genel Mdrl Kataloglarndan alnmtr.

Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalogu Babakanlk Tekilatnda nemli bir yeri olan, Babakanlk zel Kalem Mdrl'nn 1924-1949 yllar arasnda oluan evrak mevcuttur. Bu katalogdaki belgeler, 1924-1949 yllar arasnda babakanlk yapm ahsiyetlerin Ermeni Patriklii ile yapt yazmalar, Ermenilerin babakanlardan beklentilerini ieren mektuplarndan olumaktadr. Toprak skn Genel Mdrl Katalogu Bu fonda, Trklerin bulunduu Kafkasya, ran ve dier yerlerden gelen mlteci, muhacir, mbdil ve gayr-i mbadillerin Trkiye topraklarna yerletirilmesi, tehcire urayan veya iskn yerleri deitirilen Arap, Rum ve Ermenilerin iae, iskn, tedavi ve nakil masraflarnn karlanmas ile ilgili belgeler bulunmaktadr. Ayrca, mbadillere Rum ve Ermenilerden kalan emvl-i metrkenin datm, srgn edilen veya askere alnan ahslarn ailelerine yardm edilmesi, lkeye gelen muhacir, mbadil ve mltecilerin retici hale getirilmesi ile bunlar arasnda grlen salgn hastalklarla mcadele edilmesi gibi konular da ihtiva etmektedir. Bu fon 1907-1944 yllar arasndaki belgeleri ihtiva etmektedir. 1.2.2. Osmanl Arivi Dahiliye, Hariciye, Babli ve Yldz Perkende Evraklarnn ilendii bu arivden almamzda kullandmz Ermenilerin durumu ile ilgili yazmalar ve gazete haberleri bulunmaktadr. Dahiliye Nezareti Belgeleri (DH): Gerek Sadaret'e bal olduu dnemde gerekse mstakil olduu dnemde, Dahiliye Nezareti'nin grev alan iileri ile ilgili konulardr. Burada Emniyet-i Umumiye, Muhabert- Umumiye, Matbut gibi kalemlerce ilerini yrten Dahiliye Nezareti'nin bu birimlere ait elde edilen evrak gruplar, Ermenilerle ilgili memur tayinleri, asker ve jandarma tensiki, sansr, ete faaliyetleri, Ermenilerin arasndaki mezhep atmalar, asayi vukuatlar, doal fetler ve zarar gren ahaliye yaplan yardmlar konularn ihtiva etmektedir. Ayrca, ifre Defterleri;

XIV

gnlk haftalk ya da aylk olarak dzenlenen, Ermeni eteleriyle ilgili asayi olaylar, sevk ve iskn ncesi ve sonrasnda limanlara gelen ve giden Ermeni yolcu saylar ile eyann kaytlarnn tutulduu Jurnal Defterleri 1877-1925 yllarn kapsayan dnemde, bu nezaretin almalar hakkndaki bilgileri almamzda kullandk. Bu nezaretin nemli birimlerinden biri olan Kalem-i Mahsus Mdriyeti'ne ait katalogda da tilaf Devletlerinin igal hareketleri ile Ermeni etelerinin faaliyetleri gibi Osmanl Devletinin son yllarnda karlat meseleler yer almaktadr. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye (DH.EUM.) ve Dahiliye Nezareti dari Ksm (DH.D) belgeleri de almamzda kullanlmtr. Dahiliye Nezareti dare Evrak bir ok deiik konular ihtiva etmektedir. Bunlardan; gayrimslim ve ecnebilere ait mektepler ile kilise inalarna ruhsat verilmesi gibi konularn getii belgeler ilenmitir. Dahiliye Nezareti Mektub Kalem-Muhabert- Umumiye daresi

(DH.MU) belgeleri vilayetler ve nezaretlerle ilgili yazmalar kapsamaktadr. Mektub Kalemi, H. 1327 /M. 1909 tarihinde idar sistemde yaplan deiiklik sonunda yerini Muhabert- Umumiye Dairesi'ne brakm ve bu tarihten sonra Mektub Kalemi'nin grevini bu daire yklenmitir. Divn- Hmayn, Hatt- Hmayn Tasnifi (HAT)nde Tanzimat ncesi merkez tekilatnn byk daireleri olan Divn- Hmayn ve Bb- saf'nin gnmze intikal eden belge serleri, 7 ayr fonda tasnif edilmilerdir. Bunlardan sadece biri muntazam olarak Tanzimat ncesi dneme ait olan belge serlerini ihtiva etmektedir. Dierleri ise Tanzimat ncesi ve sonras dnemlerin tmne ait belgeleri kapsamaktadr. Kullandmz belgeler ise beinci fonda Hatt- Hmayn Tasnifi (21 cilt katalog) olarak gemektedir. Hariciye Nezareti Defterleri (HR.) Osmanl Devleti'nde, hariciye ileri vezr-i azm tarafndan grlrd. Divn- Hmayn Kalemi'nin Bakatibi Reisl-kttb sefirlerle grmeleri salard. Zamanla Reisl-kttblk d ilerle ilgili nemli bir grev haline

XV

gelmitir. 1251 (1835) tarihinde bu unvan Umr- Hariciye Nezareti'ne evrilerek bu greve ilk defa Akif Paa atanmtr. D ilikiler, elilerle olan grmeler, eli ve maslahatgzar tayinleri Hariciye Nezareti kararyla yaplrd. Hariciye evraknda Osmanlca'nn yannda Franszca da kullanlmtr. Osmanl Devleti teden beri, yabanc dil bilen ve d politika deneyimine sahip Trk asll eleman sknts ile kar karya kalmtr. Bu ihtiya zerine 1821'de Bb- l'de kurulan Tercme Odas, yabanc dil retmenin yan sra Tanzimat' hazrlayacak devlet adamlarnn yetitii bir mektep grnmndeydi. Dnemin en nemli brokratlar, hatta daha sonra sadrazamlar olan l, Saffet ve Fuat Paalar bu odadan yetimilerdir. Daha sonra ise mdr ve dier elemanlar Babli Tercme Odas'ndan seilmek suretiyle nezaret bnyesinde Tahrirt- Ecnebiye Odas kurulmutur.1 almamzda tercme odasndaki belgeler, Mektub Kalem belgeleri ve siyas ksm belgeleri nemli yer tutmaktadr. Hariciye Nezareti Mektub Kalem Belgeleri (HR.MKT.) 1251 (1835) ylnda Reisl-kttablk'n yerine kurulan Hariciye Nezareti 1295 ylna kadar Babli'nin iinde yer alm ve Sadaret'le i ie vazife grmtr. Bu yldan sonra btn kurum ve kurulularyla mstakil bir hal almtr. Nzrn zel Kalem Mdrl'n yrten Mektub Kalemi, zel kalem mdr durumundaki mektub efendinin maiyetinde alan msevvid, mbeyyiz, mmeyyiz, serhalife ve mhimme mdrnden olumaktadr. Kalemin grevi, nazr adna yazlacak yazlar hazrlamak ve gerekli onaylar aldktan sonra Evrak Odas vastasyla ilgili yerlere gnderilmesini salamaktayd. Mektub Kalemi nezaretin gerek stanbul'daki dier nezaret ve dairelerle gerekse taradaki kurum ve kurulularla olan yazmalarn salayan nemli bir kalemdir. Maliye Nezareti, Dahiliye Nezareti, Sadaret, Zaptiye Nezareti, Ermeni Patriklii gibi nezaret ve devirle yaplan yazmalar da merkez yazmalar olduundan almamzda kullanlmtr. Belgelerin bir dier zellii de; arka yzlerinde, defter kaytlarna uygun olarak "Yunan", "Ermeni", "Rum", "talya", "ngiltere", "Rusya", "sve ve Norve", "ran", "telgraf" gibi kaytlar bulunmasdr. Mektub Kalemi

http://www.devletarsivleri.gov.tr

XVI

yazmalarnn

muhteviyat,

arlkl

olarak ahs

ve

tal

meselelerden

olumaktadr. nk konusu siyas, umum, harp, mtareke ve idar gibi daha nemli konulara hiz mektub evrak, konularla ilgili fonlar iinde yer almtr. Osmanl topraklarnda yaayan yabanclarn haklarnn korunmas, kilise yapm ve tamiri ile ilgili evrak da say itibariyle olduka nemli bir yer igal etmektedir. Hariciye Nezareti Siyasi Ksm (HR.SYS.) Bu katalogda, almamzla ilgili olarak baktmz Hariciye Nezareti'nin Amerika'daki Osmanl sefaretleri ile yapt siyas muhteval yazmalarn analitik envanteri mevcuttur. Hariciye Nezareti Arivi, Tanzimat'la birlikte tekilatlanan Hariciye Nezareti'ne paralel olarak oluan "merkez arivi" ile sefaret ve konsolosluklarda teekkl eden "tara arivi" olmak zere iki grupta toplanmaktadr. ok az miktarda Tanzimat ncesi dneme ait evrak bulunmakla birlikte gerek merkez, gerekse tara arivlerindeki evrak, Tanzimat sonras seksen yllk bir dnemi kapsamaktadr. Osmanl Devleti'nin Tanzimat ncesi dneminin d ilikilerine ait evrak, Sadaret Arivi'nin fonlar ierisinde bulunmaktadr. almamzda kullandmz Siyas Ksm Evrak belgelerinde, Hariciye Nezareti'nin Ermeniler ve Rumlarla ilgili i ve d siyas olaylarla ilgili olarak yapt yazmalarndan faydalandk. Ayrca, Osmanl Arivinde yer alan Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.)ndan da konuyla ilgili olanlarndan yararlandk. Yine Osmanl Arivinde bulunan Yldz Perkende Evrak blmnde bulunan belgeler almamzda nemli bir yer tutmaktadr. Perakende Evrak Blm, Sultan II. Abdlhamid'in saltanat yllarna ait (1876-1909), "maruzat" adyla Saray'a sunulan yazlar ile Mbeyn-i Hmayn'da gnlk muamelt neticesinde biriken evrak ihtiva eder. Yldz fonlar arasnda dosya says asndan en fazla, belge cinsi asndan da eitlilik arz eden blmdr. Perakende Evrak'n provenans sisteme gre ksmlar emas ariv mdrlnce hazrlanmtr. Bu da belgeler zerinde almay kolaylatrmaktadr.

XVII

Bu belgeler u kataloglarda yer almaktadr. Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV.) Mtenevv Maruzat Evrak; Adliye ve Mezhib Nezareti, Marif, Ticaret-Nfia ve Zaptiye Nezaretlerinden Mbeyn'e dorudan sunulan tezkire, arza, istzn, ve benzeri vesikalardan olumaktadr. Ayrca Osmanl ahalisinin Mbeyn'e dorudan gnderdikleri arzuhl, ikayet, teekkrnme ve mahzar gibi vesikalar da bu blm evrak arasnda bulunmaktadr. ounlukla asker konularla ilgilidir. Asayi meseleleri, Ermeni meselesi ve ekvet hdiseleri, snr olaylar bilgilerinden olumaktadr. Bu fona ait kullanlan dier belgelerin balklar yledir. Yldz Perkende Mabeyn Evrk, Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ), Yldz Perkende Evrk, Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzat (Y.PRK.AZN), Yldz Perkende Evrk, Dahiliye Nezareti Maruzat (Y.PRK.DH), Yldz Perkende Evrk, Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat (Y.PRK.HH.), Yldz Perkende Evrk, Hariciye Nezareti Maruzat (Y.PRK.HR.), Yldz Perkende Evrk, Maarif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF.), Yldz Perkende Evrk, Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat (Y.PRK.PT.), Yldz Perkende Evrk, Umum Vilayetler Tahrirat (Y.PRK.UM). 1.3. Genelkurmay ATASE Arivi Birinci kullanlmtr. Dnya Harbi Koleksiyonundaki hareketleri, belgeler almamzda amale

Ermenilerin

isyan

halk

kkrtmalar,

taburlarnda alan Ermeniler, sevk ve iskn durumlar ile Trk, Ermeni ve Rum nfuslaryla ilgili belgeler incelenmitir. Ayrca, Ermeniler tarafndan katledilen Mslman ahali hakknda bilgilere de yine bu koleksiyonda ulalmtr. 1915 Van ayaklanmas belgeleri, yer deitiren Ermeni ve Rum muhacirler, bunlarn nasl sevk ve iskn olacana dair yazmalar da yer almtr. 1.4. Amerika Birleik Devletleri Mill Arivine Ait Belgeler Burada Amerikan Bilgi ve Belge Dkmantasyon Merkezi Ktphanesinde ve Bilkent Ktphanesi mikrofilm merkezinde dnemle ilgili belgelere

XVIII

ulalmtr. Ayrca, dnemle ilgili baz kitaplarn mikrofilmleri de temin edilmitir. Paris Bar Grmelerindeki Amerikan Komisyonunun yazmalarna ulalmtr.2 Birinci Dnya Savanda Amerika Birleik Devletlerinin Trkiye zerine Ermenilerle ilgili yazmalar ve belgeler de temin edilmitir.3 Amerikan Yakn Dou Blm yazmalarnda Trkiye zerine yaplan Ermeni ve Krt isyanlar konusundaki yazmalar da incelenmitir. B. ARATIRMALAR 2. BAVURU ESERLER Konuyla ilgili hazrlanm tezlerin byk ounluu kitap olarak basldndan almamzda bunlardan da faydalandk.4 almamzda, tarih evirmeleri tarih evirme klavuzuna gre yaplmtr5 Trk-Ermeni konusunda Osmanl Devletinde grevli olan Henry Morgenthaunun raporlar da analiz edilmitir. Ayrca, Arnold Toynbee ve James Bryceun hazrlad kitabn gnmzdeki deerlendirmelerine yer verilmitir. Toynbeenin anlar bu anlamda nemlidir.6

National Archives Microfilm Publications, General Records of the American Commission

to Negotiate Peace 1918-1931, Roll 541, Volume 515 867B.00/89.

3

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War, 1918

Supplement 1, U.S. Government Printing Office, Washington 1928

4

AVAR, Servet, Birinci Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Ankara 2004, 1.bs..,

KANTARCI, enol, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, stanbul 2004.
5 6

Ycel Dal-Cumhure er, Tarih evirme Klavuzu, V.cilt, Ankara 1997. TOYNBEE, Arnold J., Hatralar: Tandklarm, ev.Deniz ktem, stanbul 2005.

XIX

Ayrca, Do.Dr. Seyit Sertelik tarafndan Rusya arivlerinde zellikle Rusya Devleti Asker Deniz Filosu Arivi (RDADFA) ve Rusya Devleti Tarih Arivi (RDTA)nde yaplan almalar zetleyen proje dkmanlarndan da almamzda faydalandk. Bavurduumuz hlde herhangi bir cevap alamadmz Ermeni

Arivlerinden faydalanamadk. Ancak, son dnemde yaplan almalardan biri olan Ermeni Babakann itiraf niteliindeki rapor7 da almamza k tutmutur. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlnn belgeleri bir araya toplayarak yaynlad kitaplardan da faydalanlmtr. Azerbaycan konusu ile ilgili belgeler Devlet Arivlerinde mevcut olup bunlar kitap hlinde basldndan almamzda yararlanma imkan bulduk.8 Norveteki Avrupa Birlii Aratrma Merkezi (ARENA)dan getirtilen baz kitaplar da Avrupa Birlii ksmnda kullanlmtr. zellikle kullanmakta fayda grdmz bir baka alma da, Trk Tarih Kurumu bnyesindeki Ermeni Aratrmalar Masasnn yurt d arivlerde yapt almalardan faydalanmak olmutur. Bylece, almamzda kullandmz Trk ariv belgelerinin yabanc arivlerle karlatrmasnn yaplmas imkn da bulunmutur. 3. SREL YAYINLAR 3.1. Dergiler Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ermeni Aratrmalar Dergisi, OTAM, Internet araclyla elektronik ortamdaki makaleler, Armenian Review gibi Ermeni dergileri ve eitli sempozyum bildirileri de almamzda kullanlmtr.
7

KAAZNUNI, Ovanes, Tanak Partisinin Yapaca Bir ey Yok, 1923 Parti Konferansna

Rapor, ev.Arif Acalolu, stanbul 2005.

8

Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl

yayn nu:28, Ankara 2001.

XX

Ayrntlarna kaynaklar ksmnda baklabilir. Bu almalar, belgeye dayal bilimsel makaleler olduundan almamzda nemli bir yer tutmaktadr. 3.2. Gazeteler ve Televizyon Programlar Trk ve yabanc gazetelere yer verdiimiz bu blmde ok nemli grdmz haberlere yer vermekle birlikte gazetelerden zellikle son dnem gelimeleri takip etme imkn bulduk. Arivlerin son 30 ylna ulamamz mmkn olmadndan, 1970li yllara kadar olan ariv belgelerini kullandmz almada gazeteler Ermeni lobi faaliyetleri ile ilgili bilgi vermek asndan nemli bir yer tutmutur. Baz televizyon programlar ile gnmz gelimeleri zerine tartmalara da yer verme imknmz oldu. 4. ANSKLOPED VE SZLKLER Baz kavramlarn tanmlarna ihtiyacmz olduu yerde szlk ve ansiklopedilere de bavurduk. 5. ELEKTRONK YAYINLAR Uluslar aras makale temini konusunda bavurduumuz bir baka kaynak da elektronik ortam olmutur. Ermeni lobi faaliyetleri, makaleler, tartmalar zerine yazlara bu ekilde ulama imknmz olmutur. Kullandmz btn kaynak ve aratrmalar kaynaklar blmnde ayrntlaryla verilmitir.

XXI

fiat justitia, pereat mundus* GR

1. Tarih-Tarihilik Montesquieuye gre, tarihin akn rastlant belirlemez. Her devlette, onun douuna, varln srdrmesine ve yklna yol aan genel nitelikte madd ve manev nedenler vardr. Btn rastlantlar bu nedenlere bamldr; eer bir meydan sava, bir devletin yklmasna tek bana neden olmusa, bu ancak o devleti bir tek savala yklacak duruma getirmi olan genel bir nedenin bulunmasyla aklanabilir: Ksacas btn bireysel etkenler, ana gidi dorultusunda yer alrlar.1 Bu balamda, Osmanl Devletine ynelik Dou Sorunu (ark Meselesi)2 da batnn sistemli bir ekilde, Trkiye corafyas zerinde hkimiyet kurma abasn aklamaktadr. Osmanl Devletindeki gelimelere baktmzda, zellikle XIX. yzyldaki olay -Ermeni, Makedon ve Girit olaylar- Avrupa Devletleri'nin, Osmanl Devletinin yakn zamanda yklaca izlenimini edinmelerine neden
*

Dnya yklsa da, brak adalet yerini bulsun. Morgenthau, Bireylerin kendi adlarna

syleyebilecei bir sz olsa da, devletler, geleceklerinden sorumlu olduu insanlar adna byle bir sz syleme hakkna sahip deillerdir demitir. Ermeni meselesi de bu sorumluluk erevesinde incelenmelidir. Bkz. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu (1914-1923), Ankara 1991, s.3.
1

E.H.Carr-J.Fontana, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, ev.zer Ozankaya, Ankara 1992,

s.49.
2

ark Meselesi kavram; Napolyon Bonapartn altst ettii Avrupa haritasna yeniden bir ekil

vermek amacyla dzenlenen 1815 Viyana Kongresinde, zellikle de Rus delegeleri tarafndan, Osmanl Devletindeki gayrimslim halkn durumlarna dikkat ekmek amacyla kullanlm siyas bir kavramdr. Bu konuda Bkz.: Bayram Kodaman, ark Meselesi ve Tarih Geliimi, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn- Bugn- Yarn), Ankara, 1992, Ayr.bkz. Tahir Kodal, Musul Meselesi (Trk Basnna Gre; 1923-1926), Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2002. Matthew Smith-Anderson, Dou Sorunu 1774-1923, Uluslar Aras likiler zerine bir nceleme, ev. dil Eser.

olmutur. Bugnk bilgiler nda dnp geriye baktmzda, bu bunalmn gerek zamanlama gerekse karakterleri bakmndan birbiriyle ok yakndan ilikili olduunu grebiliyoruz. Ama o gnlerde yaayanlar iin bunu grebilmek kolay olmamtr.3 te yandan, emperyalist Avrupa Devletleri4, kendi karlar sz konusu olduunda ve bu karlarn gerekletirmek iin bir kamuoyuna ihtiya duyduklarnda ark Meselesi kavramn gndeme getirmilerdir. Aznlklar kullanarak Osmanl Devletinin iilerine karmak, Trkleri nce Balkanlardan sonra Anadoludan atp, daha sonra da geldikleri Orta Asya bozkrlarna geri gndermek amacn gtmlerdir. Bunu salayabilmek iin de, tarihini bilmeyen toplumlar smrme yntemlerini kullanmlardr. Fransz hmanist dnr Georges Duhamele gre; Btn insanln iinde rpnd uygarlk bunalmnn karmza kard en ciddi sorun, ada bilimin salad gl aralarn nasl kullanlaca sorunudur. Bu ada bilim iinde tarihin zel bir yeri vardr. Toplum bilimlerin tac saylan tarihten insanlarn pek bir ey renmedii yaknmas yaygndr. Hegelin nl deyiiyle tarihten rendiimiz tek ey, insanlarn ondan hibir ey renmediidir. Bunun da balca nedeni; tarihi kiilerin yapt inancdr. Oysa, ana etken, bireysel olgular deil, yinelenen olaylardr.5 Ariv belgelerini de ieren birincil kaynaklar bu balamda, gelecei kurtaracak belgeler olarak deerlendirilmelidir.

Alan Palmer, Son Yz Yl Osmanl mparatorluu, Bir kn Tarihi, stanbul 2003,

2.bs., s.182.
4

Bertrand Russell, ktidar, ev. Mete Ergin, stanbul 1976, 2. bs., s.266. Bireyin gnlsz yesi

bulunduu en nemli rgt devlettir. Bununla birlikte, milliyet ilkesi, geerli olduu andan itibaren, bireyin bir devletin yeliini kendi isteiyle kabul etmesi ama kendi isteine bal olmayarak kabul edilmesi- usulne yol amtr. O, eskiden bir Rustu belki, bir Fransz, Trk, Prusyal, ya da belki talyan, ama br uluslardan olmann btn ayartclna ramen, bir ngilizdir imdi. Grld gibi, devletini deitirme frsat eline geen ou insan, devleti yabanc bir milliyeti temsil etmedike, devletini deitirmez. Devletin gcn arttrma konusunda hibir ey milliyet ilkesinin baars kadar nemli rol oynamamtr.
5

E.H.Carr-J.Fontana, a.g.e., s.7.

Gemie sadk kalarak, gereklere uygun bir yorumunun yaplmas durumunda arptlm popler yorumlar ortadan kalkacak diye bir ey yoktur. Bir mr boyu tanm zihinsel refleksler bir anda braklamaz, hele bunlarn temelinde nemli karlar varsa.6 Tarihinin oban yldz olmas gibi gereklie bal kalmas ihtiyac, sorumluluk fikri ile balantldr. Bu durumda arada sorumluluk ve ahlk arasnda da bir ba bulunduunu syleyebiliriz. Ermeni meselesi anlatlrken, her ne kadar belgelerle konuulsa da, bu konuda yazlm gerek d yorumlarn silinmesi zaman alacaktr. Bugn tarihileri ve tarih yazcl ekollerini birbirinden ayran ilgi ve uygulama farkllklar bir yana, tarihin temel amacnn, mantkl aklamalar gelitirerek anlay retmek olduu konusunda artk bir gr birlii bulunmaktadr.7 Mustafa Kemal Atatrkn dedii gibi, Tarih yazmak, tarih yapmak kadar nemlidir. Yazan yapana dorulukla bal kalmazsa, deimeyen gerek insanl artacak bir nitelik kazanr... Herhangi bir tarihi elinize aldnz zaman, onun geree uygun olup olmadna gven duymak iin dayand kaynak ve belgeleri aratrlr. Bizim imdiye kadar doru bir mill tarihe mlik olamaymzn sebebi tarihlerimizin, hakik okuyucularn belgelere dayanmaktan ziyade ya birtakm meddahlarn veya birtakm kendini beenmilerin hakikat ve mantktan uzak szlerinden baka kaynak bulamamak bedbahtldr.8 Trk-Ermeni ilikileri zerine yazlan propaganda mahiyetindeki yazlar da rnein; Bryce raporunun Arnold Toynbee tarafndan Wellington Houseun propaganda kitab olarak kmas gibi zaman iinde doruluunu kaybederek, tarihin yanltlamayacan gstermitir.

6 7

John Tosh, The Pursuit of History, London 1991, 2.bs., s.23. Franois Bdarida,vdl., Tarihinin Toplumsal Sorumluluu, ev. Ali Tartanolu-Suavi Aydn,

Ankara 2001, 1.bs., s.68.

8

Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1999, s.108.

2. Trk-Ermeni likilerinde Yanltlmaya allan Tarih Politikaclarn tarihi incelemelerinin asl nedeni kendi davranlarna yol gsterecek bir eyler bulma mididir. Aradklar, ahlk bir rnek deil, kamu hayatnda ilerine yarayacak pratik derslerdir. Bu tarih yaklamnn uzun gemiine baktmzda, Antik aa ilikin kaytlarn ahlk ve pratik rneklerle dolu bir hazine gibi ele alnd Rnesansta bu anlay zellikle ne kmtr. rnein; Machiavellinin, lkesi Floransa iin gelitirdii reeteler de, Prensteki (Hkmdar-1515),9 mehur aforizmalar da Roma emsallerine dayanmtr. acl tarihi Francesco Guicciardini de hakl olarak onu eletirmitir. Her konuda Romallardan alnt yapmak ne kadar yanl; onlarnkiyle ayn koullarda bir kentimiz olmal ve bunu onlarn salad rnee gre ynetmeliyiz ki, yaplacak herhangi bir karlatrma geerlilik kazansn. Guiccardininin rnek gsterme konusundaki temel itiraz, olaylar arasndaki balantlara nem verilmemesiydi. Sz konusu rnein geerli olabilmesi iin, ayn koullarn hkm sryor olmas gerekir, oysa geen zamanla birlikte, eski bir sorun ya da tandk bir frsat gibi grnen eyi farkl biimde ele alma lzumu domaktadr. nk ona elik eden koullar deimitir. Tarih benzerliklerin gcne dayanarak hareket etmek pek gvenilir bir yol deildir ve baar kadar d krklna da gtrebilir.10 Aslsz Ermeni soy krmn Yahudi soy krmna benzetme abalar da bu rnein kullanlmasndan baka bir durum deildir. Tarihinin temel grevi ann insannn kimliine brnmesi (mpati), dnyay onun gzlerinden
9

Nicolo Machiavelli, Prens, ev. Rekin Teksoy, stanbul 1999, 1.bs., s.18. Machiavelliye gre bir

prens; devleti ayakta tutabilmek iin ou kez verdii sze, iyilie, insanla, dine kar kmak zorunda kalabilir. Bu nedenle, talihin rzgarlarna ve deien durumlarn gereklerine ayak uydurabilecek bir dnce yapsna sahip olmaldr ve olabildiince iyilikten uzaklamamal, ama gerektiinde ktye bavurmay da bilmelidir. Prensin ahlk anlay, Makyavelcilik olarak adlandrlan ve politikada amaca ulamak iin, ahlka aykr da olsa her trl arac ho gren anlay, ite bu ilkelere dayandrlr. Kendisine yaktrlan ama, arac hakl klar tmcesini Machiavelli sylememitir, ama prensin davrannn koullardan kaynaklanmasn ve ulalmas istenilen amaca uygun olmasn nermi, elde edilen sonucun her eyi unutturduunu belirtmitir. Prensin iddete bavurmaya karar vermesi bir ahlk sorunu olmayp nceden belirlenen hedefe erimeye ynelik siyas bir seimdir.
10

Tosh, a.g.e., s.11. Ayr.bkz. ev. zden Arkan, Tarihin Peinde, stanbul 1997, s.12.

grerek, onun standartlaryla deerlendirerek o insann neyi, niin yaptn bulmak olmaldr. Tarih bilgisi, bir durumu yorumlamann ya da bir bakasna karlk vermenin genellikle birden fazla yolu bulunduunu, nmzdeki seeneklerin ou zaman sandmzdan daha geni olduunu hatrlamamz salar. Tarih deiim sreci ilerlerken, eski argmanlar ya da programlar bir kez daha gndeme gelir. Hibir tarih durum, baka bir anda tekrarlanmamtr ve tekrarlanamaz da. Bir olay ya da eilim tekrarlanyorsa eer koullarn, baka benzeri olamayacak bir bileim oluturmasnn sonucudur ve strateji belirlenirken de ncelikle o koullar dikkate almak gerekir. Hizmet ettii ama ne kadar saygn olursa olsun, gemie ilikin mitler yaratlmas, gemiten bir eyler renme abasyla badatrlamaz. Tarihinin, gemie ilikin popler yorumlar basitletiren ya da arptan mitleri yok etmek gibi nemli bir negatif ilevi de vardr. Kendi toplumuyla ilgili mitleri dzeltmenin yan sra tarihi, teki toplumlarn bilincini ekillendiren mitleri kefederek pozitif bir ilev de grebilir. Kendi kabullerinin dna kp farkl ulusal gelenekleri miras alm baka lkelerin gzln takabilmek, uluslar aras ilikilerin etkili biimde yrtlmesi asndan vazgeilmez bir yetenektir.11 Bu Ermenilerin sevk ve iskn da bu erevede ele alnrsa, o gnn koullarnda Osmanlnn, devlet olma geleneinden gelen meruiyetini koruma amacnn gstergesi olarak grlmelidir. Trk-Ermeni ilikilerine baktmzda, Fatih Sultan Mehmedin stanbulu almasyla Ermeniler asndan yeni bir devir balamtr. Fatih, Ermenilere tand haklarla Ermeni tarihinde12 Ruslarn, ranllarn, Bizansllarn onlara

11 12

Tosh, a.g.e., s.22. Murat Adji, Kpaklar, Trklerin ve Byk Bozkrn Kadim Tarihi, Ankara 2002, s.161.

Kafkasyada ranla giritikleri sava kaybetmek zere iken Kpaklarn geliini renen Ermeniler, kendilerine gl bir koruyucu aramlardr. Bu nedenle, Avrupada Trkleri ilk kabul eden ve gelilerinden memnun olan Ermeniler olmutur. Ermeni hkmdar I. Hozroy kararnda yanlmam ve Kpaklar, Ermenilerin dmann yenmi bylece rann hkimiyeti bitmitir. Trkler ise Hazar Denizinin bat ksmn kendi hkimiyetleri altna almtr. Artk, Ermeniler Trklerin koruyuculuu altna girmilerdir.

tand haklardan ok daha fazlasn ksa bir srede vermitir. stanbulda birok Ermeni asll mimar, mhendis, doktor, zanaatkr, sarraf vard. Bunlarn sosyal ve ekonomik durumlar ok iyiydi. Merutiyetin ilnndan sonra seilen mecliste, Meclis Bakan Vekili de dahil olmak zere 9 Ermeni milletvekili vard. Osmanl dneminde 22 general, 10 Bakan, 33 milletvekili, 10 Bakan, 7 bykeli, 11 konsolos, 11 retim yesi, 8 doktor general, 41 yksek dereceli memur Ermeni vard. Osmanl Devleti bnyesinde 9.000 civarnda Ermeni vatanda da memur grevinde bulunmular, Osmanl vatandal haklarndan eksiksiz faydalanmlardr. Fatih 1461de Bursada yaayan Ermenileri aileleriyle birlikte stanbula getirtmi ve Bursa Metropoliti Ovakimi Patrik iln ederek stanbulda bir Ermeni Patrikhanesi kurdurmutur. slm dnyasnda az grlen bu olayn ardndan, Sryan, Kpt, Habe kiliselerinin sorumluluu da Ermeni Patrikhanesine verilmitir.13 Rum ve Ermeni topluluklar Osmanl gcn kaybettiinde, glenip birlik olmular ve Hristiyan dnyasnn ticar ve kltrel temaslarndan yararlanmlardr. Bunlardan birou Avrupa eliliklerden ve konsolosluklardan, kendilerine nemli ticar ve mal ayrcalklar salayan beratlar elde etmilerdir.14 Meclis-i li-i Tanzimat tarafndan kurulan belediye komisyonuna Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatndan seilenler girmitir.15 1815 Viyana Kongresi Avrupa haritasna yeniden ekil verirken, gndeme gelen Dou Sorunu, Avrupann Osmanly nce Balkanlardan atma, sonra da misyonerlik faaliyetleriyle blp paralama stratejisi olmutur. Bu politika sonucunda giriilen misyonerlik faaliyetleri ile kapitlasyonlar, aznlk haklar ve
13

M.Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1997,

s.23. Y.G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953, s.103. Mir Mehmed Zeki Paa ve Belgelerle Ermeni Olaylar, yay.haz. Trkn Erbengi-Emin Kutlu, stanbul 2005, s. 107. II. Abdlhamit zamannda hazrlanan bir fezlekeye gre, Osmanlda alan brokratlarn altklar kurumlar, grevleri ve makamlarna baktmzda Ermenilerin ald grevler itibariyle nemli bir konumda olduklar anlalmaktadr.
14 15

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 2000, s.448. Lewis, a.g.e., s.391.

Dyn-u Umumiye ile borlandrma tuzaklarna alet ettikleri unsur da szde reform vaadiyle kandrlan baz Ermenilerdir. Ermenilerin ounun Gregoryen olmas Katolik dnyasnn ve Papann dikkatini stlerine toplamasna neden olmu, bunu kullanarak, Protestan devletlerin Ortadou ve Anadoluda yrttkleri faaliyetlerin Ermeni kiliselerince desteklenmesini salamlardr.16 Trkiyeye gelen ilk Protestan misyonerler 1804te kurulan British and Foreign Bible Societyye mensup olup zmirden Anadolu ilerine nfuz etmiler, Amerikan misyonerleri ise 1819dan itibaren gelmilerdir. Mslmanlar zerindeki faaliyetleri pek baarl olamadndan, Dou Kilisesi zerine altklarn zellikle de Ermenilerle ilgilendiklerini gryoruz.17 Protestan misyoner tekilatlar arasnda nemli bir konuma sahip olan American Board of Commissioners for Foreign Mission (Yabanc Misyonu Amerikan Yrtme Kurulu)18 adl Amerikan misyoner tekilatnn, Osmanl lkesinin eitli blgelerine gnderdii elemanlarla, gayrimslimler arasnda mezhep farkllklarndan doan anlamazlklarda Katolik misyonerler kadar nemli rol oynamlardr: rnein; 5 Eyll 1892 tarihinde stanbuldaki Amerikan Kz Koleji Sekreteri Miss Carrie Bordenne, Kolejin Danma Kurulu Bakan Dr. Blissin bildirdiine gre okulda okuyan Ermeniler Ermenice dersi almakta ve okulda kaytl olan rencilerin etnik dalm da yledir; 43 Ermeni, 23 Rum, 14 Bulgar, 10 ngiliz, 7 Amerikal, 7 srailden gelen renci, 1 Trk, 1 Arnavut olmak zere 106 renci 1890-91 ylnda okumakta iken 75i yatl idi. 19 rnein; Bablinin 4.12.1910 tarihinde ald bir bilgiye gre; Nevehirde ruhsatsz ina

16 17 18

Vahapolu, a.g.e., s.26. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, stanbul 1988, 4.bs, s.58.

enol Kantarc, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, stanbul 2004,

s.71.
19

ABCFM, ABC 16: The Near East 1817-1919, Unit 5 Reel 533,16.7.1. Mission to the Armenians

vols 1-2.

edilen Fransz Katolik Mektebinde, yabanc retmenler tarafndan renciler arasna fesatlk tohumlar atlarak eitim yaplmtr.20 Anadoluda misyonerlik faaliyetleri zetle bu ekilde iken, Ruslar da bo durmamtr. Ermenileri Osmanl Devletine kar kullanmak siyasetinde Rusyann pay byktr. Rusya, 21 Temmuz 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamasnn ardndan, Akdenize inmek emeliyle Boazlara hkim olmak siyasetini gtmtr.21 Bu tarihten sonra, Rusya Osmanl topraklar zerindeki siyasetine farkl bir yn vererek, blgeye hkim olabilmek iin frsat kollamtr. Nitekim, o frsat XIX. yzyln sonlarna doru gtt Ermeni aznl kullanma politikas ile gerekletirmeye almtr. Osmanlnn artk sona geldii dncesinde olan Rusya iin bu hi de zor olmamtr. Rus ar Nikola, 1853te, bir konserden karken ngiliz sefiri Hamilton Seymourla sohbeti srasnda ilk kez nl benzetmesini yapm ve Osmanl Devletinden hasta adam olarak sz etmitir. Seymour, o gece not defterine arn, lke paralanyor, kim bilir ne zaman ker? dediini de kaydetmitir.22 ngiltere iinse Rusyay ve Fransay kontrol altnda tutmak, ar Nikolann Hasta Adam diye niteledii imparatorluu kendi yanda ve mttefiki olarak ayakta tutmaa almak nemli bir yer tutmutur. Britanya yneticilerinin ve Osmanl Devletindeki temsilcilerinin Babliye sunduklar ticar kredi olanaklar, ticaretin gelitirilmesi iin eitli neriler, ulam ve iletiim altyapsnn glendirilmesi iin kimi projeler yalnzca ngiliz ticaretine pazar amak ve sanayiine hammadde salamak amacna ynelik deildir. Daha nemlisi, Dileri Bakan Lord Aberdeenin stanbula atad (1842) Bykelisi Stratford Canninge verdii talimat dorultusunda akll ve iyi dnlm reformlar yoluyla Sultann ynetimine istikrar getirmek ve bylelikle hastann kanlmaz akbetini geciktirmek ve bundan sonra azam fayday salamaktr.

20 21

BOA, F: DH.D.1328.Z.1., D: 117, G: 17. Ercment Kuran, Osmanl-Rus likileri evresinde Ermeni Sorunu (1912-1914), OTAM,

Ankara Ocak 1994, say 5, s.227.

22

Palmer, a.g.e., s.128.

...ngiltere tarihinin hibir dneminde hibir ngiliz kabinesi, d ilikiler konusunda hibir zaman bu kadar byk yanl yapmamtr.diyen Lord Palmerstonun Rusya tehdidinden ne kadar rahatsz olduunu Lord Hollanda yazd mektupta bu ekilde dile getirmitir. stanbuldaki bykelilerinin basiretsizlii nedeniyle yardm istei geri evrilen Osmanlnn (II. Mahmut zamannda) Rusyann yannda yer alacan dnmtr.23 1838 Serbest Ticaret Anlamas ile Osmanl Devleti Avrupa sanayii rnlerine ve imtiyazlarna kapsn amtr. Batllar nce aznlklarn, zellikle i bilen Osmanl vatanda Ermenilerin retkenlik ve araclklarn kullanmlardr. Daha sonra da Krm Sava sonrasnda Dyn-u Umumiye ile Osmanly dn olmayan bir bor batana sokmulardr. 1870te Avrupada ve Amerikada yaanan ekonomik kriz sonras, Osmanldan alacakl olan sermayedarlarn oluturduu Dyn-u Umumiye lkedeki tm i ve para akn denetim altna alm, bylece de Ermeni i evreleri byk lde devre d kalmlardr. Bu durumdan ikayeti olmalar zerine de en gl destek Rusyadan gelmitir. Ancak, bu Ermenileri korumak adna deil, Baty snrlarndan uzak tutmak iin olmutur.24 1878 yl Osmanl-ngiliz ilikilerinde kritik bir yl olmutur. Osmanl Devletinin Rusyaya ar yenilgisi sonucu imzalanan Ayastafenos Bar yalnzca Rumeliyi paralamakla kalmam, ilk kez Osmanlnn Anadolu topraklarndan da belirli yerlerin elden kmasna yol amtr. Bu durum, ngiltereyi iki adan rahatsz etmitir: Bunlar, Rusyann blgede gl konuma gelmesi ile Hindistan yolunun stratejik karlarna ters dmesi ve Rusyann Rumelide ve

23

Uygur

Kocabaolu,

Majestelerinin

Konsoloslar,

ngiliz

Belgeleriyle

Osmanl

mparatorluundaki ngiliz Konsoloslar (1580-1900), 1.bs., stanbul 2004, s.44

24

Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri 1879-1918, Babakanlk yay., Ankara 2002,

s.38-41. Ermeni meselesi hakknda Msy Nicolaidesin tevikiyle Fransz Parlamentosu stenograf George Buissonun dzenledii konferans tutananda, Ermeni katliam, ngiltere tarafndan uydurulmu bir masaldan ibarettir. Bunun nedeni de, Osmanlya bal olan Msr daha kolay igal edebilmek iin Osmanly harita zerinde olduu gibi blme isteidir. Ama bu hileyi Fransz halk abucak anlamakta ustadr demitir.

Anadoludaki Osmanl gayrimslim tebaas zerindeki etkinliini arttrmasdr. Ayn rahatszl hisseden lkelerin de giriimiyle -Avusturya, Fransa, talya gibiAyastafenos Antlamasnn 16. maddesi, Berlin Antlamasnda25 61. madde olarak yeniden dzenlenmitir. Bylece, Srbistan, Karada, Romanya bamsz devletler olarak tannrken, Dou Rumeli ve Makedonya belirli koullar ve slaht yapmak artyla Osmanlnn elinde kalm, Rusya; Kars, Ardahan, Batumu elinde tutarken Dou Bayezidi iade etmitir. Bu reformlarn, Anadolu topraklarnda yaplmasnn arta balanmas nemlidir.26 Bu abalar sonucu 3 Mart 1878 tarihinde Ayastefanos Anlamas imzalanm ve 16. Maddesi ile de Ermenilerle ilgili hkm bu blgede hemen slaht yaplmas ve Hristiyanlarn Krtlerden ve erkezlerden korunmalarn taahht ettii belirtilmitir.27 Ancak, Ruslar bu ekilde Osmanl Devletine Ermenilerin Mslman ahalice tehdit edildiini kabul ettirmitir. Islahtn yaplmas tamamlanmad bahanesiyle de blgeden ekilmemilerdir. Berlin Anlamas imzalandktan sonra hazrladklar bir reform projesi ile adl, idar, mal ve gvenlik konularnda dzenlemeler istemilerdir. Ancak, bu teklifleri kabul grmemitir. nk, uygulamay yrtecek Hindistanda grev yapan ngilizler Osmanl kanunlarn bilmedikleri gibi ne kendileri Trke biliyorlard ne de blgede ngilizce bilen Trk vard. Dnemin elisi Layardn Dou Anadoluda Ermenilerin zulm grdn sylemesi zerine, Babli blgeye 3 ayr komisyon gndererek ikayetleri dinlemi, jandarma ve polis tekilatn organize etmi, idarede reform yapmak gibi konularda teklif hazrlamak

25

Berlin Kongresi Protokol Tercmesi, Matbaa- mire, stanbul, 1878. 14 Haziran 1878

tarihinde vuku bulan itimatn birinci mazbatas tercmesidir.

26 27

Kocabaolu, a.g.e., s.117. Muammer Demirel, Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde Ermeni Hareketleri

(1914-1918), Ankara 1996, s.4.

10

ve Babliye sunmakla grevlendirmitir. Komisyon almas sonucunda ngilizleri hakl karacak bir rapora rastlanmamtr.28

3. Savata Propaganda ve Lobicilik Millet-i sdka olarak Trklerin gvendii aznlk kabul edilen Ermenilerin durumu XIX. yzylda deimitir. Bu deiiklik, Kafkaslarn Ruslar tarafndan XIX. yzylda igali ve Trkiyenin dou snrnda Ermeni Kilisesinin kurulup tannmasndan sonra Ermeni vali ve generallerin illeri ynetip ordulara komuta ettii bir Rus Ermenistannn kurulmasyla balamtr. Bir yandan Rus Ermenistannn siyas ve kltrel durumu, te yandan, Avrupadan gelen yeni milliyeti ve liberal fikirler Osmanl Ermenilerini zellikle ykselen orta snflar gl bir ekilde etkilemi, ateli ve aktif bir Ermeni milliyeti hareketinin gelimesini tahrik etmitir.29 Bu tahriklerin sonucunda kan Ermeni isyanlar zellikle 1895-1896 yllarnda Dou Anadolu30 blgesinde yaygnlamtr. Bu blgedeki ehirler komu illere gre daha zengin ve refah seviyesi yksek iller olduu hlde, kan isyanlarn altnda balca u nedenler yatmaktadr: Ermenilerin siyaset alannda malum ilerlemeleri, milliyetilik, zgrlk ve bamszlk duygularnn Ermeni kamu oyunda gelimesi, Batl devletlerin bu fikirleri kullanarak Ermenileri kkrtmalar ve bunu da Ermeni papazlarnn istekleri ve abalar ile yaymalardr. Bunu gsteren en iyi deliller de Fransann stanbul Bykeliliini yapm olan B.Cambonun raporlardr.31 Cambona gre o dnem ngilterenin Gladstone

28

ATASE, KOL: BDH, KLS: 520, DOS: 1027/1024, FH: 32. Ayr.bkz. amaz, British

Policy..., s.273.
29 30 31

Lewis, a.g.e., s.353. Ahmet Vefa, La Verit sur les Armniens, Ankara 1976, s.17. Bu belgeler Yellow Book-Sar Kitap olarak baslmtr ve 1893-1897 arasndaki olaylar

kapsamaktadr. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri..., s.25. Fransa, Dou Hristiyanlarn koruyuculuu sfatyla Ermenileri desteklemektedir.

11

kabinesi Ermenileri ok iyi karlam, onlar destekleyeceini ifade etmi, bu yzden de propaganda komitesi Londrada yerlemitir. ki basit kavram, zgrlk ve milliyetilik, Ermeni halkna benimsetilmitir. Bunu savunacak ve yayacak bir propagandann yardmyla Trklerin idaresindeki hatalardan ve aklardan faydalanarak gizli organizasyonlar kurulabileceini dnmlerdir. Cambon, isyankr Ermenilerin milliyetilik, zgrlk ve otonomi fikirlerini kyllere kabul ettirmek grevini stlendiklerini iddia etmitir. Bu durumda, Trk Hkmetinin tutumu nasl olabilirdi? Kendisini zarara uratacak bu tip giriimleri Trk Hkmeti onaylayabilir miydi?32 Baz Ermeniler uzun yllar birlikte yaadklar ve Millet-i Sdka olarak anldklar Osmanl Devletinin zor gnlerinde onlar arkadan vurarak, topraklarn paylama plnlar yapmlardr. Kendilerine Anadoluda ve tesinde bamsz bir lke kurmaa almlar ve bu faaliyetleri de ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan desteklenmitir. Ermeni komitaclarnn Osmanl Hkmetine kar takip ettikleri politika ve amalar bugn reddedilemez kantlarla belgelenmektedir. Yeilky (Ayastafenos) Antlamasnn 16. ve Berlin Antlamasnn 61.33 maddeleriyle resmletirilen Ermeni Sorunu her frsatta ileriye srlm ve Balkan Savalarndan sonra ise en kronik dnemine girerek gnmze kadar devam etmitir. Baz Ermenilerin, Birinci Dnya Savanda da, sayesinde refah ve servet sahibi olduklar lkenin savunulmas yerine ihaneti setiklerini grmekteyiz. kinci Merutiyetten sonra askere alnmalar ve sava

32

General Mayewsky, Massacres by the Armenians Against the Turks, ed. Azmi Ssl, Ankara

1991, s. 12. Ermeni komitelerinin faaliyetleri iin baknz, Aspirations et Agissement Rvolutionnaires des Comits Armniens avant et aprs la Proclamation de la Constitution Ottomane, stanbul 1917. Trkesi iin bkz. Ermenilerin Revan, Kars ve Kafkaslar'da gerekletirdikleri mezlim ile Ermeni komitelerinin merutiyetin ncesi ve sonras ihtill hareketi emelleri ve genel manda slm ahalinin dr olduu Ermeni mezlimi ile ilgili tab ve neredilen resimli kitap ve kitapklar ariv belgelerinde mevcuttur. BOA, HR.SYS., 2878/83, 21.2.1921.
33

61. madde; Babli, ahlsi Ermeni bulunan eyltta ihtiyct- mahalliyenin icb itdii slht

bil-tehr icr ve Ermenilerin, erkes ve Krtlere kar huzr ve emniyetlerini temn itmei ta'ahhd ider ve arasra bu bbda ittihz olunacak tedbiri devletlere tebl ideceinden dvel-i mrnileyhin tedbir-i mezkrenin icrsna nezret eyleyeceklerdir. Kocabaolu, a.g.e., s.118.

12

srasndaki konumlar da bu faaliyetlerini kolaylatrmtr. Veskalarla btn bunlar yorumlanmaa gerek kalmadan ispatlanmaktadr. Osmanl Hkmetinin Ermenilerin isyan sonucunda almak zorunda kald sevk ve iskn, tenkil karar ile yerleri deitirilen bu toplumun baz yeleri, kendisinin sebep olduu bu karar daha sonra lehine kullanmaa almtr. Avrupada kurulmaa allan uyumun bozulmas, bir dnya savana gidilmesine neden olurken, Almanyann yannda yer alan Osmanl Devleti de bu dnemde bir yandan cephelerde savarken bir yandan da tebaas olan Ermenilerle uramak zorunda kalmtr. Ayrca, sava uygulamas kalem yerine, kl kullanan, ancak yine de kendi yasalarna gre dnmee devam eden politikann kendisidir.34 Clausewitze gre, sava, diplomasinin baka yntemlerle -cebr- devamdr. Thornton, terr iddet kullanm da dahil olmak zere olaand metotlarla siyasal davranlar deitirmeye ynelik sembolik eylemler olarak tanmlamaktadr. Terristin amac, kitle ile devlet arasndaki balar zayflatmak, halkn merkeze olan desteini sarsmaktr. Sonra da, kiinin sadkat merkezinin devlet d mihraklara kaydrlmasnda zorunlu aralarn kullanlacana iaret etmektedir. Son olarak ta, bu amala gerekletirilen eylemlerin sembolik bir yn olduudur. Terr uygulanan kitlelerin dncelerini deitirmektir. Ykc faaliyetlere girien devletlerin propaganda ile birlikte terr kullanma stratejisini semesi Psikolojik Sava olarak tanmlanr. Psikolojik sava bu durumda safhadan oluur; insanlarn zihinlerine etki ederek, onlarn tavr ve tutumlarn deitirme safhas (propaganda), bu deiiklii kitleye mal ettirme safhas (endoktrinasyon), kitleyi belirlenmi hedefe doru hareket ettirme safhas (terr ve ykc faaliyetler).35 Batl devletler, Osmanl Devletinde de yrtlen psikolojik sava ile lke iinde karklklar kararak, devletin i ilerine mdahale etmek yetkisini kendilerinde grmlerdir.

34 35

Nejat Eslen, Tarih Boyu Sava ve Strateji, stanbul Mays 2005, 3. bs., s.89. ke, a.g.e., s.9.

13

Birinci Dnya Savann balangcnda her trl propagandann gerek deerini pek az kii gerektii gibi anlayabilmitir. Birka kolordunun yerini tutacak gte bir sava arac olduu tezi o zamanlar alayc glmsemelerle karlanmtr. Savata propagandann ya da szel kurunlarn ne kadar etkili olduunu anlayan byk gler, kelime savan da ihmal etmemilerdir. Alman Generali Ludendorf, Birinci Dnya Savanda Bugn kelimeler muharebe etmektedir ve etkili kelimeler sava kazanmaktadr, yanl kelimeler ise yenilmektedir demitir. Savan gidiini, propagandann ne lde deitirdiini kestirmenin g olduuna inanan Marquis, kat mermilerin sava son derece nemli bir lde etkiledii fikrinin hkim olduunu kaydetmitir.36 M.. 500lerde inde General Sun Tzuya gre btn savalar arparak kazanmak ustalk deildir; ustalk, dmann direncini arpmadan krmaktr.37 Trklerin en zayf olduklar saha propaganda olmutur. Osmanl Devleti zamannda da Trkiye Cumhuriyetinde de byle olmutur. Genelde pasif, korumac bir tutum taknmtr. Bu da kar tarafa rahat hareket etme imkn tanmtr. Trkiye ve Trkler aleyhinde Amerikada yaplan propagandalarn en youn olduu 1923 ylnda, Trklere kar olumsuz dncelerin kkeni zerine Powell unlar sylemitir. ...Gemite Hristiyan aznla ve zellikle Ermenilere reva grd zulm politikas bata gelir. kinci olarak din n yarglar ve siyas propaganda gelir ki, bunlarn birisinin nerede bitip dierinin nerede baladn sylemek zordur; ncs malup ve paralanm olduunu kabul ettiimiz bir lkenin yeniden ortaya kndan duyduumuz znt ve hayal sktudur ve nihayet Trklerin srarla kendilerini savunmay reddedileridir. Vahdettinin kendisine unlar sylediini de yazar; Sizin gazeteleriniz, mecmualarnz, eer yollasak bir Trkn yazd yazy basmazlar, eer baslsa halknz bunu okumaz, eer okurlarsa inanmazlar. Hatta Amerikaya Trk grn sizin dilinizle anlatacak kalifiye birini yollasak tarafsz bir dinleyici
36

Servet Avar, Birinci Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Ankara 2004, 1.bs., s.11.

Walther Nikolay, Birinci Dnya Harbinde Alman Gizli Servisi, ev.Emrullah Tekin, stanbul 1998, s.189.
37

Eslen, a.g.e., s.244.

14

kitlesi bulabilir mi?. Sonuta, bu zihniyetle Trklere kar propaganda aleyhte gelimi ve daha abuk karar verilmesinde yardmc bir e olmutur. Hatta o dnemde aleyhte gnderilen yazlarn gazetelerde para ettiini itiraf eden Amerikal bir gazeteci de durumun abartldn, baz vahet olaylarnn hi gereklemedii hlde olmu gibi kabul edildiini de itiraf etmitir.38 Nitekim bu propaganda almalarnn bir rn olan, Viscount Bryceun kaleme ald The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire adl kitabn nsznde eserin kendine ait olduunu ifade etmitir. Ayrca, Propaganda Ofisi iin alan Arnold Toynbee kitaba sekreterlik yapmtr. ngiliz Hkmetinin propaganda almalarnn bir paras olarak yazlmtr. Ancak, Ermenilerin szde maruz kald vahet zerine yazlan bu kitap, tarihiler tarafndan phe ile karlanan Belikada Alman Vaheti raporunun devam niteliindedir. Bu raporun da Toynbee tarafndan yazld ve sava sonras yaplan aratrmalar sonucunda gerekte byle olaylarn yaanmadnn anlalmasyla rafa kaldrld bilindii hlde, Ermeni raporu rafa kaldrlmamtr.39 Toynbee, ngiliz Hkmetinin yrtt sava politikasnn bir paras olarak bu almay yaptrdn anlam olsaym Lord Bryceun bu kitab yazmayabileceini ve kendisinin de ayn rahatszl hissedebileceini hatralarnda da belirtmitir.40 H.C. Peterson Alman raporu iin Bryceun raporu yargsz infazn en u rneidir. Esasen raporun kendisi savata gerekletirilmi en kt vahettir demitir. Osmanl Ermenileri iin de yazlm olan rapor ayn ifadeleri, sulamalar iermitir. Ancak, savan gidiatn etkilemek asndan ngiliz propagandasnn iyi bir parasyd. Almanlar gaddar olarak gsterip, Amerikay savaa sokma abalarnn rnyd. Osmanl Devletini de Almanyann yannda savata yer alm olmasndan dolay ayn gaddar tutum iinde gstermek adna bu rapor daha sonra Alman raporunda olduu gibi yalanlanmamtr. Bu raporda, lenler hep Ermeniler olarak gsterilmi, len Mslman ailelerden sz
38 39 40

Grn, a.g.e., s.64. Avar, a.g.e., s.45. Arnold J. Toynbee, Hatralar: Tandklarm, ev. Deniz ktem, stanbul 2005, s.180.

15

edilmemitir ve kaynaklar korumak adna isimlerine yer verilmemitir.41 Bu rapor, gvenirliini kaybettii hlde hl baz Ermeni yazarlar tarafndan kullanlmaktadr. Ermeniler, ngilizlerin propaganda faaliyetlerinin bir unsuru olmulardr. Aznlk haklar savunuculuu yannda, Osmanl Devletinin kendi gvenliini salamak amacyla 1915 ylnda alm olduu sevk ve iskn tedbiri, ngiltere asndan suistimale uratlmaya hazr bir koz olmutur. ngilizlere gre, aslnda Ermeniler reformlarla yetineceklerdi. Ancak, ngilizlerce, Osmanl Devleti, kne neden olacaklar gerekesiyle Hristiyanlara (bl ve ynet- divide et impera) politikas uygulayarak onlar asimile etmilerdir gr savunulmutur. ngilterenin propaganda faaliyetlerinin zn tanmlayan en gzel yorum Ponsobynin szleridir: En can dmanlarn bile yeterli derecede delil olmamasndan dolay mahkm etmekten ekinecek hrete sahip kiiler, btn bir milleti akla gelebilecek her trl vahilik ve tabii olmayan cinayetlerle sulamak iin nclk yapmaktan ekinmemilerdir.42 Osmanl Devletinin I. Dnya Sava srasnda 1.500.000 Ermeniyi katlettiini, 1.000.000unu zorla Mslman ettiini ve 1.000.000unu da srdn ileri sren baz Ermeniler ve Batl destekileri, 1.000.000dan fazla Mslmann Dou Anadolu ve Kafkaslarda katledildiini ve bir o kadarnn da yerlerinden, yurtlarndan edilerek srldn gz ard etmilerdir. Oysa, dnya tarihi baka soy krm olaylar ile doludur.43 Hibir zaman Trkler tebaas olan
41 42 43

Avar, a.g.e., s.46. Avar, a.g.e., s.171. Sefa M. Yrkel, Soy krmlar Tarihi I, Batnn nsanlk Sular, Nicosia-Mersin 2005, s.11-

100. Baka bir soy krm rnei, Rusya 1831, 1863 ayaklanmalarnn bastrlmasnda Polonyallara yaplanlardr. stelik, bunlar Ermeniler gibi Ruslara ihanet de etmemilerdir. Ama, Rusya bunlara yle zalim mdahalelerde bulundular ki bunlarn Ermenilere yaplan sevk karar ile karlatrlmas bile mmkn deildir. 1917 ihtillinden sonra Rusyada Boleviklerin, Sovyetlerin yaptklar, rlandallarn ektikleri iin kimse onlar sulamaz iken, bunlarn Trkiye gibi sistematik kkrtlm ve sonuta sabr tkenmi ve ileden km olma ve tehlikeye den, kendi varln koruma gibi tabii ve kutsal bir igdsnn tesiri altnda kalma gibi bir mazereti de yoktur. Ahmet Rstem Bey, Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, stanbul 2001, s.79.

16

milletlere eziyet etmemilerdir. Tam tersine, Trklerin Anadoluya siyas anlamda yerlemesi ile Ermeniler rahata kavumular ve memnuniyetlerini bildirip padiaha sadkat yemini dahi etmilerdir. Bu durumla ilgili arive dayal belgelerle ispatlanan Osmanlnn hogrs artk herkes tarafndan bilinmektedir. Oysa, ngilizler, Sudan igal ettiklerinde burada eli silah tutanlar ldrm, 1849-1851 yllarnda rlandadan gda maddelerini dar kararak 400.000 insann alktan lmesine neden olmular ve 1841-1911 yllar arasnda rlandann nfusu 8.196.597den 4.381.951e dmtr. 1846-1848 yllar arasnda 3.000.000 rlandaly alktan lme terk ederek ve 100 yl sren Hindistan igalinde yz Yine binlerce Hintliyi katlederek asl soy yapan krm ve gerekletirmilerdir. Ermenilerin koruyuculuunu

parlamentolarnda aslsz soy krm tasarlarn kabul eden Fransa ise Kuzey Afrikadaki Tunus ve Cezayirde 1.000.000dan fazla Mslman ldrmekten geri durmamtr. Ermenileri destekleyen ve kkrtan Ruslar ise 1878de ve kinci Dnya Savanda yz binlerce Krml Trk Sibiryaya srm, Birinci Dnya Sava srasnda yz binlerce Kafkas Mslmann gneye srm ve ihtill sonrasnda da 3.000.000 insan rejime kurban etmitir. Kzlderililerle Zencilerin kkn kazmaya alan, kinci Dnya Savanda yz binlerce sivil Japon halknn zerinde atom bombasn atan ve 1950-1970 yllarnda Vietnamda birok insan katledenlere arka kp gereklere kulak tkayan da Amerika Birleik Devletleri olmutur. Bugn dahi Filistinde, Afganistanda, Azerbaycanda, hemen btn Kafkasyada katlimlara devam edilmektedir. Bosnada binlerce Mslmann ldrlmesine gz yuman batl devletlerin kendi tarihlerindeki bu karanlk sayfalarn her biri yzlerce sayfalk aratrmay gerektiren vahetlerle dolu iken, aslsz Ermeni soy krmndan sz eden ve I. Dnya Savanda ldrlen 1.000.000dan fazla Mslman grmezlikten gelen bu tutumlarnn ne derece ifte standart bir yaklam olduu kabul edilmelidirler. Bu durumda, Osmanl Devletinin ald zorunlu tedbirlerin sonucunda alnan g ettirme kararnn insan boyutlar da ortaya km olacaktr.44

44

Azmi Ssl vdl., Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara 1995, s.195.

17

Soy krm saylan olaylar; kinci Dnya Sava boyunca Nazilerin Yahudilere ve dier etnik gruplara kar giritikleri kitlesel kymlardr. 19391945 arasnda, 11 milyon Yahudi, 3 milyondan fazla Sovyet sava tutsa, birer milyondan fazla Polonya ve Yugoslavya sivil halk, 200.000 civarnda ingene ve 70.000 zrl insann canna kylmtr. Ayrca, Birlemi Milletlerin nleyici ynde szlemesi olmasna ramen, gnmzde de saysz soy krm olay yaanmtr. rnein 1965-1966 yllarnda Endonezya ordusu bir milyon komnisti ve ailelerini ldrm, 1975-1979 yllar arasnda Kamboya'da Kzl Kimerler 1.7 milyon Kamboyaly katletmi, 1994'de Ruanda'da 500.000 Tutsi, Hutular tarafndan ldrlm ve 1991'den sonra Bosna-Hersek ile Kosova'da binlerce Mslman Srp vaheti sonucu hayatn kaybetmitir. Soy krm suu, gerek anlamda yukarda rneklenmi olan olaylarda ilenmitir. ddia edildiinin aksine, 1915 ylnda Dou Anadolu blgesindeki Ermenilere ynelik uygulama, sadece gvenliin salanmas amacyla Osmanl Devleti topraklar iinde baka bir blgeye g ettirme olup soy krm ile hi bir balants yoktur. Genocide, Yunanca genoc (soy, kabile), Latince caedere (ldrmek) terimlerinden tremi ve etnik olarak bir soyun yok edilmesi anlamndadr. Bu tanma uygun olarak, Ermenilere ynelik sevk ve iskn uygulamalarna baktmzda sistemli bir yok etme olmadn syleyebiliriz. Soy krm; rk, milliyet, etnik ve din farkllklar nedeniyle insan gruplarnn yok edilmesidir. Bu su direkt olarak bir hkmet tarafndan veya onun rza gstermesi ile ilenebilir. Birlemi Milletler Genel Kurulu dnyada soy krm suunu nlemek ve cezalandrmak iin 1948'de Soy Krm Szlemesi'ni kabul etmi ve Trkiye de bu szlemeye 1952 ylnda taraf olmutur. Ermenilerin Dou Anadolu'da sava ve sevk srasnda kayplar verdikleri dorudur. Ancak bu kayplar, Dou Anadolu'da yaanan sava ve isyanlar nedeniyle syiin salkl olarak salanamamas, ara, yakt, gda, ila yetersizlii, ar iklim artlar ile tifs gibi salgn hastalklarn yol at tahribat sonucu meydana gelmitir. in ucunu insanlarn canna kastetmeye kadar gtren

18

Ermeni terrnn amac, aslsz Ermeni soy krm iddialarn ve Ermenilerin taleplerini dnya kamuoyuna duyurmaktr. Niha hedef ise "Byk Ermenistan" ryasdr. Byk Ermenistan'a giden yolda atlmas gereken en nemli adm, lobicilik45 faaliyetleri ile aslsz iddialar konusunda kamuoyu oluturmak ve Trkiye'ye ynelik emelleri gerekletirmektir. Bunun iin uygulamaya konan ve "Drt T" eklinde adlandrlan pln u kavramlara dayanmaktadr: Tantm, Tannma, Tazminat ve Toprak... Ermeni sorunu tm dnyada terr yoluyla "tantlacak", bu konudaki iddialar dnya kamuoyunca kabul edilip Trkiye tarafndan "tannacak", aslsz soy krmdan dolay Trkiye'den "tazminat" alnacak ve "Byk Ermenistan" ryasn gerekletirmek iin gerekli olan "toprak" Trkiye'den, Azerbaycandan ve dier komu lkelerden talep edilecektir. "Drt T" plnna dayanak oluturan Ermeni iddialar ise unlardr: Trkler, Ermenistan' igal ederek Ermenilerin topraklarn

ellerinden almlardr. Trkler, 1877-78 savandan itibaren Ermenileri sistemli olarak

katlima tbi tutmulardr. Trkler, 1915 ylndan itibaren Ermenileri plnl ekilde soy krma

tbi tutmulardr. Ermenilerin soy krma tabi tutulmas konusunda Talat Paa'nn

gizli emirleri vardr. Soy krmda hayatlarn kaybeden Ermenilerin says 1,5

milyondur. Ancak, bu say her geen gn ak artrma usul artmakta ve 5 milyona kadar ykseltilmektedir.

45

zellikle Amerika Birleik Devletlerinde yrtlen lobi almalar iin bkz. Kantarc, a.g.e.,

s.165-201. Kvork K. Baghdjian, Le Problme armnien, du ngativisme turc lactivisme armnien, o est la solution?, Montreal 1985.

19

Yaplan almada, bu iddialar erevesinde soy krmn tarih ynden geerli olup olmad sorusuna cevap aranmtr. Dier yandan, bir parlamento, bir senato, bir belediye meclisi, bir ahs, bir dernek, bir uluslar aras ya da blgesel rgtn herhangi bir organ veya yetkisiz bir mahkeme kendisini yetkili yarg organ yerine koyup soy krm suu ilendiine dair hkm veremez. Nitekim, soy krm iddialarnn hukuken dayanaksz olduunu anlayanlar, 1915te cereyan eden trajedinin hukuk deil siyas bakmdan soy krm olduunu sylemee balamlardr. Avrupa Parlamentolarnda, Amerika Birleik Devletleri eyaletlerinde ve dier lkelerde alnan kararlar, tarih ve bilimsel belgelerden ok i politik hesaplara ve Trkiyeyi uluslar aras politik alanda kskaca almaya yneliktir. Siyas merkezlerin alm olduu Ermeni soy krm iddialarn destekleyen kararlar tarih adan olduu kadar hukuken de geersizdir. Baz Ermeni propagandaclar tm dnyay bu konuda yanltarak yeni nesillere kin alamaktadr. ki ulusun arasna anlamsz nifak tohumlar, Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kendi rf ve detlerini ve dinlerinin gereini zgrce yaayan Ermeni asll Trk vatandalarnca deil, Ermenistandaki ve bu lkenin topraklarndan fiziken ve ruhen ok uzakta bulunan dardaki Ermeniler ile, oy avcl uruna halkn bo ve tehlikeli emeller uruna peinden srkleyen frsatlar tarafndan ekilmee allmaktadr.46 Ermeni sorunu uluslar aras gndeme bu ekilde yerleirken, asl amacn ne olduu zaman iinde unutulmu, sorun yeni Trk Devletinin de gndemini megul edecek ve hatta sulayacak ekilde bir hl almtr. Bugne kadar sorunun gndemi megul etmesinin ardnda yatan neden, bataki isteklerin batl devletlerce hlen devam ettiriliyor olmasdr. Batl devletler, uluslarn kendi kaderini tayin ilkesini kullanarak, Osmanl zerinde srdrdkleri politikalarna Ermenileri alet etmilerdir. Bu amala, Birinci Dnya Sava ncesinde ngilterenin Osmanl topraklar
46

Berna Trkdoan, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Nisan 2003 Ermeni zel

Says, say 38. s.2.

20

zerindeki siyas amalarna hizmet etmesi iin, Dou Anadoluda bir Ermeni ve Krt devleti kurarak47, Ruslarn gneye ve batya alma yollarn kapatmak, ayn zamanda Trklerin dou blgelerindeki varln sona erdirerek blgeye hkim olmak dncesi vardr. Dou Sorunu kapanm grnmekle aslnda dolayl tutum stratejisi48 ile gnmzde hl devam etmektedir. Bugn, maksatl olarak gndemde tutulmaya allan Ermeni sorununun ne derece tutarsz olduunu ve ne tr kar kayglar ile ortaya atldn daha iyi anlayabilmek iin yaplan bu almada, konu TrkErmeni ilikilerinin tarih geliimi iinde belgelere dayal olarak irdelenmitir.

47

USNA Microfilm Publications, Roll 5, Target 7, 767.91/40, (Relations Between Turks & Iran

(Persia)) 121 nolu belge, 15 Temmuz 1930 tarihli Tahrandaki Amerikan elilik heyetinden Charles C. Hartn Tahrandaki Trk eli ile yapt grme notlarn ieren Washingtona gnderdii gizli yazda Trkiye-ran arasnda Irak snrnn kuzeyinden Sovyet snrna kadar olan blgede olas bir Krt devletinin ngilterenin istei olduu, ancak bunun ok uzak bir olaslk olarak da grlmedii, ngilterenin byle bir olas devleti kontrol etmeyi umut etmesinde etkisini Kafkaslara kadar geniletmesinin etkili olduu ve Sovyetlerle bir dmanlk olmas durumunda ngiltereyi avantajl duruma geirecek bir ortam olabilecei plnlarnn yatt ifade edilmektedir.
48

Ar bir arpmaya girmeden dmana stnlk salamaktr. Stratejinin amac dmann

dengesini bozmaktr. Denge bozukluu sadece dman gerisine doru yaplan hareketlerle salanabilir. Bunun iin de psikolojik alana ynelinir. Eslen, a.g.e., s.315.

21

1.

BLM : BRNC DNYA SAVAINDA SEVK VE SKNA GDEN YOL

1.1. Osmanl Toplum ve Kamu Dzeni inde Ermeniler Ermenilerin VIII. yzyln ikinci yars civarnda Ar Da etrafnda yerletikleri iddia edilmektedir. Ermenistan, ran ve Bizans mparatorluu arasndaki M.S. 387 tarihli anlama ile iki vasala bal (tbi) devlete ayrlmtr. Bat blgesi Dou Roma mparatorluuna, dou blgesi de rana tahsis edilmiti. IX. yzyl ortalarna kadar sren Arap hkimiyeti srasnda da ok sayda Ermeni stanbul ve dier Bizans topraklarna g etmiti. Ermenilerin Seluklular hkimiyetinde iken (XI. yzyl) harap olmas yeni bir g dalgasna neden olmutu. Ermeniler kendi topraklarn kaybederek, Akdeniz kylarnda yeni bir yurt aray iine girmilerdi. Ancak, kurduklar Ermeni Kilikya Baronluu49 uzun sre bar iinde yaayamamt. Sonuta, Memlklarn 1375de saldrsna uramakla, on binlerce Ermeni Kbrs, Rodos, Girit, zmir ve Bizans mparatorluunun dier blgelerine g etmek zorunda kalmlard.50 Ermenilerin byk ounluunun gemite Erzurum, Bayezid, Kars, ldr, Van, Diyarbakr, Adana, Marata yaad bilinmektedir. Adana-Mara blgesi daha ok ukurova (Kilikya) Ermenilerini barndran blge olmutu. Ayrca, Osmanl Devletinin en nemli ehirlerinde de Ermeniler yaamt. Bu

49

Mehlika Aktok Kagarl, Ermeni Kilikya Baronluunun Tarihinin Belgelerle spatlanmas,

XI. Trk Tarihi Kongresi Ankara 5-9 Eyll 1990, c.V, Ankara 1994, s.1869. Gerek imparatorlar gerekse Papalk Kilikya Ermenistan Kralln Hal Seferlerini kolaylatrmak, sonulandrmak iin kurmak istediklerini ifade etmilerdir. Kilikya Vasal Ermeni Baronluu Ermenilere bir vatan olsun diye kurulmamtr. Ayr.bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987.s.23.
50

Vartan Artinian, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire 1839-1863,

stanbul tarihsiz, s.3. Kagarl, Dou Ermenileri XII. Trk Tarihi Kongresi Ankara 12-16 Eyll 1994, c.II, Ankara 1999, s.555.

ehirlerden bazlar Bitlis, Sivas, Van, Erzurum, Harput, Tokat, Amasya, Malatya, Diyarbakr, Arapkir, Bayezid, Adana, Hain, Mara, Kayseri, Bursa, zmir, stanbul olarak bilinmektedir.51 Yaadklar topraklarda Ermeni nfusunun byk ounluu zanaatkr ve tccarlardan olumutu. Ticaret ve el ileri Mslmanlar ve dier tebaaca yrtlse de baz meslekler baz gruplarla zdelemiti. lke ekonomisinde nemli konumlara gelen Ermeniler, her meslekten olup belli bir i grubuna girmemilerdi. Mslmanlar ise boyaclk ve eczaclk alann, Rumlar halclk, ayakkab yapmn ellerinde bulundurmaktaydlar. stanbulda Galata ve Hasky semtlerinde ok sayda Ermeni oturmaktayd. XVI. ve XVII. yzyllarda ise Ermeniler duvarclk iinde de ustalklarn gstermilerdi. Dolmabahe, Tophane, Selimiye Klas, Sarayburnu Saray, Zerhane (Hazine) merkezi gibi Osmanl saraylarnn hatta camilerin yapmnda almlard.52 Ayrca, XVII. yzylda Ermenilerden kiremitiler, kalemkrlar, keresteciler, eekiler, lamclar gibi grevlere de gelenler olmutur. En iyi yrttkleri meslekler ise ipek ve dokuma sanayi, ttnclk, demircilik ve kuyumculuktu. Sultan Abdlhamid zamannda (1774-1789) Ermeni kuyumcular deerli talar ve elmas zerine iilikleri ile tannmlard. Byk arda zel yerleri olmutu. Vezirhan, uhachan, Krkhan, aramba pazar gibi yerlerde dkknlar vard. XIX. yzyln ilk yarsnda Ermeniler 5 bin dkkna sahipti. 1850 ylnda Osmanl nfus saymna gre, tccar, zanaatkr, dkkn sahibi says 35.779 civarnda idi. Avrupada bile isimlerini duyurmulard. Londra, Manchester gibi byk ehirlerde merkezleri vard.53 Ermeniler, Osmanl topraklarnda zellikle Dou ve Gneydou

Anadoluda dank olarak yaamlard. Osmanl Devleti iinde bir ounluk oluturamadklar gibi mezhep olarak ta paralanm olduklarndan Trk kltr ile kaynamalar kanlmaz olmutu. Kullandklar dil olarak Ermeniceye
51 52 53

Artinian, a.g.e., s.5. Artinian, a.g.e., s.7. Ayr.bkz. hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.23. Artinian, a.g.e., s.8. ark, a.g.e., s.44.

23

Trkeden de aktardklar kelimelerle toplum iinde Trk greneklerini benimseyerek yaamlard. Edebiyat, sanat alannda verdikleri eserlerle Osmanl sosyal hayatnda nemli bir yere sahip olmulardr. Kylerde yaayan Ermeniler iftilikle urarken, ehirdeki Ermeni toplumu ticaretle ilgilenmilerdi. Vergi vermek suretiyle askerlikten de muaf olan gayrimslim tebaa iindeki Ermeniler bu nedenle de kendi ileri ile ilgilenebilmiler ve Osmanl ekonomik hayatnda nemli bir yer edinmilerdi. Bu durum dier Mslman halk arasnda zaman zaman huzursuzluklara neden olsa da Merutiyet dnemine kadar Osmanl toplum ve kamu hayatnda dier halklarla birlik iinde huzur ortamnda yaadklarn grmekteyiz. Ermenilerin byk bir ksm ana dil olarak Trkeyi kullanmlardr. Hatta Ermeni alfabesi ile Trke yayn yapmlardr. Trk Halk Edebiyat rnleri Ermeniler arasnda geni lde rabet grmtr. Tatyos Efendi, Nikagos, Ud Hrant gibi Ermeni bestekrlar kmtr.54 Trkler, Ermenilerle yedi yzyl, Rumlarla be yzyl birlikte yaam ve stanbulun fethinde, Avrupadaki mezhep kavgalarnda, savalar devam ederken Rumlara ve Ermenilere ticaret ve mektepleri serbest braklm ve devlet kademelerinde grev alabilmelerine ortam salanmt. kinci Merutiyete kadar da bir sre askerlikten muaf tutulduklar gibi, Patrikhane ve kilise mensubu olmak, ifte vatandalk vb. nedenlerle, %100lere varan vergi muafiyetlerinden de yararlanmlard. Osmanl devrinde, aznlklarn askerlik yapmamalar nemli bir konuydu. Gayrimslim aznlklar askerlik hizmetinden de muaf tutulmulardr. Buna karlk hkmete belli bir miktar vergi vermilerdir. Bylece askerlik hizmetleri ve lke savunmas Mslmanlara braklmt.55 Osmanl Devleti hizmetinde yksek mertebelerde alan Ermeni

vatandalar da olduka fazladr. rnein; Dileri Bakan Gabriel Noradungian

54 55

Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara 2000, s.14. Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler Kurulutan Tanzimata Kadar Sosyal,

Ekonomik ve Hukuk Durumlar, Ankara 2001. Hamza Bekta, Ermeni Soykrm ddialar ve Gerekler, Bursa 2001, s.30. ayc, a.g.e., s.10.

24

Paa, PTT ve Bayndrlk Bakan Artin Davut Paa, Maliye ve Hazine-i Hassa Bakan Agop Kazazyan Paa, Dileri Mstear Artin Dadyan Paa, Hazine-i Hassa Bakan Ohannes Sakz Paa, Ayan Azas Ohannes Kuyumcuyan Paa gibi. Ayrca 1876-1908 yllar arasnda birok Ermeni de milletvekillii yapmt.56 Sultan Abdlmecit devrinde 1839 ylnda Mustafa Reit Paa tarafndan duyurulan Tanzimt Ferman sayesinde tm uyruklularn can, mal,ve namusu gibi sahip olduklar doal haklarnn gvence altna alnmas, vergi konusu ve askerlik hizmetleri zerine dzenlemeler hakknda ilkeler saptanmt. 1856 ylnda ise Islaht Ferman ile Tanzimt Fermanndaki hkmlere ek olarak btn uyruun din ve rk fark gzetilmeden yasa nnde eitlii ve zgrl ilkesi kabul edilmiti. Bu ekilde Ermeniler, dier gayrimslimlerle birlikte Osmanl Devletinde Mslman tebaa ile birlikte devlet ynetiminde sz hakk sahibi olmaa balamlard. Hatta Patriklie verilen haklar pekimiti. 7 Mays 1847 tarihinde, stanbul Patrii Mateos ve baz yetkililer Hriciye Nzr li Paann Emirgndaki kasrna davet edilmiti. Kendilerine Padiahn ferman okunmu, Ferman, Dou Ortodoks Ermenileri iin yeni bir ynetim sistemi getirmiti. Patrikhanede milletin ilerini dzenleyecek ve ynetecek, iki meclis bulunacakt: Biri 14 din adamndan oluan Ruhan Meclis, dieri sivillerden oluan 20 kiilik Cisman Meclis. 20 Mays 1847 tarihinde Babli tarafndan tasdik edilen bu Meclisin yeleri 1847-1860 yllar arasnda ilerini idare etmilerdi. 1853te Ermeni halk yeni bir nizamnme yapmak zere bir komisyon kurmutu. Hazrlanan nizamnme 25 Mays 1860 tarihinde Patrik tarafndan onaylanarak yrrle girmiti. Ancak, padiah bu nizamnmeyi geri evirdiyse de Ermeni halk 1863 Nizamnmesi yrrle girene kadar bu nizamnmeyi uygulamtr.57
56

ayc, a.g.e., s.16. Sleyman Yeilyurt, Ermeni, Yahudi, Rum Asll Milletvekilleri (Atatrk,

nn, Menderes, Grsel Dnemlerinin), Ankara 1995, s.22. Noradungiann Trkiye topraklarnda bamsz bir Ermenistan devleti kurulmas istekleri ve bu ama iin talyanlarla olan ibirlii hakknda bilgilere rastlyoruz. Y.Atilla ehirli, Osmanl Ynetiminde Ermeniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Tarih Dergisi, Austos 2000, Say 2000/08-164, s.29-33.
57

Murat Bebirolu, Tanzimttan II.Merutiyete Ermeni Nizamnmeleri, stanbul 2003, s.41.

25

1857, 1859 ve 1860 tarihlerindeki yaptklar toplantlarda hazrlamaa baladklar Ermeni Milleti Nizamnmesi 29 Mart 1862 tarihinde Osmanl Hkmetine onaylatlmt. Bu nizamnme ile Ermeniler toplu ikyet hakkna kavumulard. Osmanl topraklarnda eitli okullar amlar ve basn hayatna girmilerdi. Ermeniler arasnda birleme salanabilmiti. 1854te Meclis-i li-i Tanzimt tarafndan kurulan komisyona Rum, Yahudi cemaatleri yannda Osmanl Ermenileri de ye olmulard. Komisyonun grevi, Avrupa belediye rgt, mevzuat ve ynetimleri hakknda rapor hazrlamak ve Babliye tavsiyelerde bulunmakt.58 1863 Nizamnmesi yaplan dzenlemelerle Fransz Anayasasndan faydalanlarak hazrlanm ve 17 Martta yrrle girmiti. Bu nizamnmeye gre Ermeni milleti, 140 kiilik bir genel meclise sahip olmutu. Bu 140 kiinin, 20si stanbul Kilise ilgilileri tarafndan seilen din adamlarndan, 40 taradan gelecek milletvekillerinden ve son 80i de stanbul semtleri tarafndan seilen vekillerden oluacakt. Bu Genel Meclis, milletin din ilerinin yrtlmesinden sorumlu olan Ruhban Meclisini ve din ileri dnda kalan ileri (vakf, okul, hastane ynetimi vb.) yrtmek zere Cisman Meclisini semitir. Meclis ayrca ihtisas komisyonlar kurarak milletin cisman ilerini yrtmt. Bu nizamnmenin en nemli yarar Patriin artk bir takm kiilerin elinde oyuncak olmaktan kurtularak, halkn yannda yer almas olarak grlmtr.59 te yandan Babliden Patrik kaymakamna gnderilen emirle nizamnme Komisyonu kurulmas gerekliliini, seilecek kiilerin adlarnn bildirilmesi istenmiti. Nizamnme ve kendi iindeki ynetim ekli Ermenilere Osmanl Devleti iinde ayr bir devlet statsnde yayor grnts vermitir. Eer Trkler hkimiyetleri altna aldklar milletlere, Hristiyanlarn yapt gibi zorla baka bir dini slmiyeti kabul ettirmi olsalard bugn ne Ermeni
58 59

Lewis, a.g.e., s.391. Bebirolu, a.g.e., s.76. Glnihl Bozkurt, Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyas Gelimelerin

I Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Ankara 1996, s.181.

26

meselesi ne Girit meselesi ne de ark meselesi olurdu. nk, asimile olan bir toplumda sorun kmazd. Oysa Trkler bunu yapmadn tam tersine herkesin kendi uslne gre ibadet etmesine izin verdiini gryoruz. Popescu Ciocanele gre, Trk idaresi, altndaki milletleri Trkletirmeye almam, onlarn din ve detlerine sayg gstermilerdir. Romanya iin, Rus veya Avusturya idaresi yerine Trk idaresi altnda yaamak bir talih eseri olmutur. Zira aksi takdirde bugn Romen milleti diye bir millet olmayacakt.60 Nitekim, Erzurumda Katoliklerin temsilcisi Serviyan Efendinin Erzuni karyesindeki evinde verdii ziyafet, slm ve Hristiyan cemaatleri arasndaki dostluun gstergesiydi.61 Ancak, baz Ermeniler bu dostlua ramen, Dersadette Ermeni harfleri ve Trke olarak baslan Manzme-i Efkr isimli gazetede, Ermenilerin ruhn reisi aleyhinde ve milleti kkrtc bendler yazdndan 2 ay sreyle Babli tarafndan kapatlmt. Kapatlan bu gazetenin yazar ve matbaasnn kapatld bu sre zarfnda geimini salayabilmesi iin uluslararas bir ba defteri almt.62 Manzme-i Efkr, Ceride-i Terika gibi baz Ermenice gazeteler, Katolik mezheplerinin ve olmayanlarn aleyhine yayn yaptndan 1 ay sresiyle 28.1.1889 tarihinde tatil edilmilerdi.63 Grlyor ki, Osmanl deil Ermenileri sindirmeye ynelik bir tavr iine girmek, Ermenilerin kendi iindeki mezhep seimlerinde bakasnn mdahalesine kar da koruyucu tavr sergilemitir. Ermeni milleti okullarnda vergi dahi vermeden eitimlerini zgrce srdrebilmilerdi. rnein; Elaz (Mmretlaziz)daki bir ahsn zerine
60 61

ke, a.g.e., s.40. Necdet Hayta, Tarih Aratrmalarna Kaynak Olarak Tasvir-i Efkr Gazetesi, Ankara

2001, s. 201. Tarih (11/1,7 S (safer) 1279 (4 VIII 1862).

62

Hayta, a.g.e., s. 202. 691/2, 15 L(evval) 1285 829 I 1869), 694/2, 26 L 1286 (9 II 1869) Sofya

Tanak Yrtme Komitesinin ald kararlardan biri de; Ermeni karlarn savunmak iin Ermenice bir gazete yaymlamak ve Trkiyeye kar propaganda yapmakt. 31 Temmuz 1916, Bkre eliliinden gnderilen haber iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (19141918), c.II, Ankara 2005, s.26-29. ATASE, KOL: BDH, KLS.310, DOS:852-1260, FH:16-4(5),
63

BOA, F: Y.PRK.DH.1306.Ca.22, D: 3, G: 15.

27

tapulu grlen okula ve araziye vergi uygulanmak istenmesi zerine Ermeni Katolik Patrikhanesi Dhiliye Nezreti Celilesine 18.2.1910 tarihinde yazd yazda kz-erkek kark olan okulun ve Kilisenin vakf arazilerinin vergiden muaf tutulmas gerektiini bildirmiti.64 Osmanl Devleti, ok uluslu ve ok dinli yaps ile gze arpmtr. 1914 ylnda Osmanl Devletinde slm milleti yannda on ayr cemaatin varlndan da sz edilmektedir. stanbul Ortodoks Patrikhanesine bal Rumlar, Ceneviz ve Venedik tcirlerinin devam olan Latinler, stanbul Patrikhanesine bal Gregoryen Ermeniler, Katolik Ermeniler, Mardin Patrikliine bal Suriyeli Katolikler, Musul Patrikliine bal Kalden Katolikler, am Patrikliine bal Melkitler, Museviler, Bulgar Kilisesine bal Bulgar Katolikleri, Maruniler, Nasturilerdir. Bu cemaatlerden, devlete kar din liderleri sorumluydu. Vergileri bu kiiler toplar, aralarndaki adl sorunlar kendi mahkemelerinde zme balarlard. Bu cemaatler dillerinde ve dinlerinde serbest braklm, iktisad yaamlarna mdahale edilmemiti.65 Ermenilerin, Osmanl toplum ve kamu dzeni iinde dier milletlerle birlikte bu denli hogr ortamnda yaarken, baz devletlerin Osmanlnn iilerine karmaa balamas ile artlarn deitiini grmekteyiz.

1.2. Batnn dar ve Hukuk Yapya Mdahalesi Ermenilerin Osmanl Devletindeki ilk ayrlk hareketleri, 1828-1829 Osmanl-Rus savanda ortaya kmtr. Rus ordusuna, Osmanl ordusunun harekt ve mevk hakknda bilgi vermekle Dou Anadolunun igalini kolaylatrmlard. Bylece, Kars ve Ahskadan sonra Erzurumda da karklar karmlar, bu kalelerin dmesine neden olmulard.66

64 65 66

BOA, F: DH.MU.1328.Ra.16, D: 69-3, G: 1. ke, a.g.e., s.43. Demirel, a.g.e., s.2.

28

Osmanl Hkmeti, 1828 ylndaki Rus entrikalarna yardmc olmakla sulu Ermenileri bile srgn etmeyi pek istememiti. Padiahn bu alicenapl bile ynetimin zaaf olarak gsterilmi, Osmanl Devletinin taksim edilmesinde delil olarak kullanlmtr.67 Trk halk aznlklara kendi sayesinde rahata kavuan insanlar nazaryla bakm ve gl olduu zamanlarda bunlardan bir tehlike de grmemitir. Ermenilerin, millet-i sadk68 iken, Osmanl Devletine tavr almalarnn arkasnda Krt airetleri ile aralarndaki toprak sorununun yattna dair belgeler de Rusya Devleti Asker Tarih Arivinde 408 numaral fonda bulunmaktadr. Buna gre, Etrafna 10-12 kii toplayabilen ve onlarn iaesini karlayabilen herhangi bir Krt, aa olarak ortaya kmaktayd. Etrafndaki adamlarn kendisini terk etmemeleri iin ise aa srekli olarak onlarn iaesini karlamak durumunda idi. Aa, gelir elde etmek amacyla, genel olarak civardaki Hristiyan kylerinden birine giderek, kyllerin kendilerinin iaelerini karlamak zorunda olduklarn bildirirdi. Silhsz kyller aann isteklerini kabul etmek zorunda kalrlard. Aann isteklerinin kabul edilmemesi durumunda, kyller sert bir ekilde cezalandrlrd. Kyller, bu olaylar karsnda boyun emekten baka yapabilecekleri bir ey olmadn uzun yllardr tecrbe edinmilerdi. Aa, silhl gc sayesinde kyllere kendisine tatan iki katk bir ev yaptrr ve kyllerden buday, ya, peynir gibi gda maddeleri alrd. Bu eylemlerin ardndan, daha ar koullar olan ikinci aama gelirdi. Aa, kyllerin topraklarna el koyduunu iln ederdi. Aalarn tecavzlerinden bkan kyller, kylerini terk ederek, ehirlere g ederlerdi. Terk edilen kylere ise Krtler yerleirlerdi. Krt airet
67 68

ke, a.g.e., s.40. Cemal Paa hatralarnda, Ermenilerin sadkatinden yle sz eder: Anadolu ve Rumelideki

Ermeniler Ermenice bilmez. Btn mekteplerde Ermeni harfleriyle Trke okutulur ve kiliselerde ruhani ayin Trke yaplrd. Devletin en mhim makamlarna Ermeniler getirilmi, Osmanl Devletini en sadk tebaas saylmlard. Cemal Paa, Hatrat, yay.haz. Metin Mart, stanbul 1996, s.339. Ariv Belgeleriyle..., c.1., s.239daki Mays 1915 tarihinde verilen ifadelerde Sabunciyan Dikrann Hnak Partisi Bakan olduu hlde, Trke ve Ermenice yazy bilmediini itiraf etmitir. Kendisi gibi birok Ermeninin Ermenice bilmedii, yurt dnda eitim alarak Osmanlya kar hareket etmek zere geldikleri anlalmaktadr.

29

aalarnn Ermenilere uyguladklar basklardan dolay, Ermeniler onlara kar kin ve dmanlk beslemilerdi. 1828-1829 Osmanl-Rus sava srasnda Rus birliklerinin Trk snrn geip Beyazta girmeleri ile Ermeniler de Mslman mahallerine ani baskn yaparak 1000den fazla insan ldrmlerdi. Bu olay zerine, Ermeniler ve Mslmanlar arasnda gvensizlik ortaya kmt. 69 Osmanl Devleti, zerindeki baskdan kurtulmak amacyla Tanzimtla birlikte adalet ve mlk tekilatta yeni dzenlemeler yapmaya almt. 1839 Tanzimt Fermanndan sonra Ermeniler, ok sayda gazete karmaya baladklar gibi, yeni okullar da amlar ve misyonerler bu okullarda mill uyan salamaya abalamlard. Rusyada Ermeni okullarndaki retmenlerin ihtillci fikirler yaymasna katkda bulunmulard. 1856 Islaht Fermanndan sonra Ermenilere neredeyse devlet iinde devlet (imperium in imperio) yetkileri veren Nizamnme-i Millet-i Ermeniyn 30 Mart 1863 tarihinde iln edilmitir. Bylece, Ermeniler 140 yelik bir meclisle din ilerin yan sra eitim, salk, evkf, vergi ve ksmen adalet ilerinde tartarak karar vereceklerdir.70 Bu nizamnme ile Ermenilere ihtillcilik duygusu da alanmt. 99 maddeden oluan bu belgeye gre, patrik ve asillerin tahakkm frenlenerek, Ermeni cemaatine kendilerini temsil etmek ve ynetmek zere 140 yeli bir Genel Meclis oluturulmutu. Patrik seimi Meclisin yetkileri iine girmitir. Bylece ynetimin patrik ile cemaat arasnda paylalmasyla, Ermeni vatandalarn kendi kendilerini ynetmede etkili olmalar salanmt. Ermeniler, din, sosyal ve kltrel meselelerini serbest bir ekilde kendi meclisleri kanalyla zmlemek, din adamlarn, retmenleri serbeste tayin etmek imknn kazanmlard. Bu nizamnme Ermeni cemaatna bamsz bir devlet statsnde haklar salamtr. te yandan, Rusyada 1836 ylnda karlan nizamnme Osmanldakinin aksine
69

Sertelik, a.g.e. s.9. Kafkas Cephesi Osmanl Ordular Komutanl ile General Odeshelitze

arasnda geen yazmalardan anlald zere Ermenilerin Bingl, Erzincan taraflarnda baz kylere saldrdklar ve burada baz Krt kylerini de tahrip ettikleri buna karlk olarak Krtlerin de saldrlara cevap verdiidir. Ruslara saldr olmayaca, aradaki dostluun devam iin allmas iin karlkl yardmlamalar gerektii ifade edilmitir. Ariv Belgeleriyle..., c.1, 2005, s.128-129.
70

Demirel, a.g.e., s.3.

30

Ermenileri asimile etmee, din ve kltrlerini Rus toplumu iinde eritmee ynelik olmutur.71 1864 Vilyet ve 1871 tarihli dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnmelerine gre, mahall ynetime yerel halktan Mslman ve gayrimslim- katlmn salayacak ekilde meclisler ihdas edilmitir. Vilyetin alt birimlerinde alan bu meclislerden baka, bir de vilyet ynetiminde bir tr danma organ olan ve ylda bir toplanan Vilyet-i Umum Meclisi bulunmaktayd. Bu meclislere katlmda din ve mezhep ayrm yaplmamasnn nedeni, Osmanl Devleti gibi ok uluslu ve ok dinli bir devletin XIX. yzyl dnyasnn eitliine ayak uydurmas iin dnlm bir tedbir olarak alglanmtr. Ayn zamanda da din cemaatlerin kendi zgn hukuk ve yarg kurumunun dnda lik bir imparatorluk ynetimi ve hukuk yapsnn douunu gsteren bir belirtiydi. dare meclislerindeki gayrimslim yelerle, ruhan reisler ve Mslman yelerle memurlar arasnda eskisi gibi bir ekime olmad, bunun Bablinin titiz davran sonucu olduu belirtilmiti. Vilyetin yarg organlarnn oluumunda da oulcu bir din kompozisyon gdlm, bu usl yarg ilerinin cemaatlerinin din mahkemelerinden alnp, standart hukuk uygulamasna gei yolunda bir adm olarak deerlendirilmitir.72 Hukuk alannda da Avrupadan rnek alnm ticaret, ceza, usl ve icra kanunlar yaplmt. Ancak, devletin teokratik zelliinden vazgeilmeden Bat basks ile kurulan adalet sistemi (nizamiye), eriat mahkemelerinin yan sra imparatorlukta iki bal bir adalet mekanizmasnn varln ortaya karmt. Sz konusu reformlardan sonra Avrupann koullarn yerine getirdiine inanan Osmanllar, 1869 tarihli Tbiiyet-i Osmaniye Kanunu ile himaye sistemine son verdiklerini iln etmilerdi. Bu kanuna gre, Osmanl Devleti bundan byle yabanc devletlerin koruculuunu kabul etmeyecekti. Bablinin bu kararn byk gler kabul etmemekle birlikte, korunanlar bu dzenlemeyi aabilmek iin Avrupa devletlerine, Amerikaya gitmi ve o lkenin vatandalna geerek

71 72

ayc, a.g.e., s.17. ke, a.g.e., s.56.

31

Trkiyeye dnlerinde kapitlasyonlardan faydalanmaa almlard. Bu durum suistimallere neden olmakla birlikte himaye sisteminin de Osmanlda devam ettiinin gstergesiydi.73 Bu reform istekleri II. Abdlhamit dneminde younlam, muhtar idareler kurulmas yolunda telkin ve basklara kadar gitmitir. II. Abdlhamit ise gerek Makedonyada gerekse Dou Anadoluda Mslman olmayan aznlklarn lehine slaht yapmay reddetmitir. Buna gereke olarak da Avrupann dikte ettirdii dzenlemelerin uyguland takdirde bu blgelerin zerkliine kavuarak Osmanl bnyesinden kopacaklarn gstermiti. Padiah, Batnn kendi hkimiyet alanndaki insanlarn kii hak ve zgrlklerine duyarsz kalmasn eletirmi, Osmanl topranda yaayanlarla bu kadar ilgilenmelerini ise sorgulamtr. Hindistanda Mslman vali, kaymakam var mdr ki; ngiltere, Osmanl Devletinin iilerine gelince aznlk haklarnn savunucusu gibi davranmaktadr? Padiah ngilterenin Anadoluyu paralamak burada bir takm prenslikler kurmak niyetinde olduuna inanmt. Osmanl, Ermenilerle ilgili dzenlemeler yaparken, bir yandan da sorunlar ile ilgilenmitir. rnein; Trabzon vilyetindeki Rum ve Ermenilerden ekynn basksndan zarar grdkleri iin Rusyaya g edenlerden 50 kiinin geri dnmek istediklerinde Rusya tarafndan nkil ve yerletirilmeleri iin bir hayli mebla istenmi, gmenler bunu deyecek gte olmadndan bu bedel Batum Sanca tarafndan karlanarak kurtarlmlard.74 Avrupa Devletleri Balkanlarla ilgili sorunlar zme kavuturmak iin toplanrken gndeme Ermenilerle ilgili durum da Ruslar tarafndan getirilmiti. 1876 stanbul Konferans srasnda Nerses Varjabedyan tarafndan verilen raporda Trkiye Ermenileri zerindeki basklar gsterilmee allmt. Konferans Ermeni konusunda olmad iin rapor yank bulmasa da ngilterenin dikkatini ekmitir. Osmanl-Rus Sava kmas zerine Ermeniler isteklerini bar grmelerine kadar bekletmek durumunda kalmlardr.

73 74

ke, a.g.e., s.56. Hayta, a.g.e., s. 208. 696/3,3 ZA 1285 (15 II 1869).

32

Baz Ermeniler, Osmanl Devletine kar plnlar yaparken, Vatikan Kilisesi Osmanlnn gayrimslimlere olan tavrn takdirle karlamtr. Msy Graselli padiahn huzurunda olmaktan onur duyduunu ifade etmi, ark Katolikleri arasndaki ihtilfn giderilmesinden dolay Papa da teekkrn bildirmi ve iilerine mdahale olmasn diye karmadklarn, Babli ile dostane geinmek istediklerini belirtmilerdi. 1 Aralk 1880 tarihinde, Ermeni Kilikya Patrii Fratelli Antonio Hassun yksek kardinallik makamna atandndan yerine bakas atanmt.75 Ermeni Katolik Patrii de din ilerde tand serbestlikten dolay padiaha teekkr etmitir.76 Byle bir ortamda yaarken baz Ermenilerin devlete kar aldklar tutumda misyonerlik faaliyetlerinin byk etkisi bulunmutur. rnein, Mersinde Amerikan Protestan Mektebini kuran irketlerin misyonerlik faaliyetleri ile Anadolu Ermenilerini, Suriye Katoliklerini ve ehl-i slm ahaliyi Protestan yapmak iin almalar bulunmakla birlikte, bunlara mahall idarelerin engel olamad da 10.1.1894 tarihli Dhiliye Nezretine yazlan yazdan anlalmaktadr.77 Ermeniler, Hristiyan dininden olup Gregoryen, Protestan ve Katolik olmak zere mezheplere ayrlmlar, kendi ilerinde mezhep mcadelesine girimilerdir. yle ki, bu atmalar 1820 tarihine kadar inmektedir. Zorla mezhepleri deitirilmek istendiinde Gregoryen Ermeniler Katolik olmaa direnmiler ve bu arada Patrikhaneyi basp patriin zorla apka giydirmek istemesine de kar gelmilerdir. Olaylarn yatmas iin Osmanl Hkmetince tedbir alnmak zorunda kalnmtr.78

75 76 77

BOA, F: Y.PRK.HR., D: 5, G: 51. BOA, F: Y.PRK.AZN. 1313, D: 16, G: 6. BOA, F: Y.PRK.MF.2.B.1311, D: 3, G: 11. 1820lerde Trkiyede, Amerikal Mormon

misyonerlerin faaliyetleri zellikle Trkler ve Ermeniler zerine olmutur. Seil Karal Akgn, Some Abstracts from the Mormon Missionaries About the Turks and Armenians, Review of Armenian Studies, ASAM, v.1, n.1 Ankara 2002, s.56.
78

BOA, HAT., 50241.

33

XVII. yzyldan itibaren Avrupal Katolik, Protestan ve Ortodoks mezheplerine bal misyonerler, Ermeniler zerinde youn bir propaganda faaliyetinde bulunmulard. Misyonerlerin etkisi ile Hristiyanla giren Ermeniler, kendi ilerinde de mezhep atmas yaamlard. Osmanl Devleti bu atmalarda hakem rol oynamt.79 Ancak, mnferit olaylarn uzun sre devam ettii belgelerden

anlalmaktadr. Halep Fransa Konsolosu ve sefaret asker ataesinin Zeytun ve Marataki Ermeniler hakknda yapt ikyetin asl nedeni Ermenileri Katoliklie geirerek Fransann himayesi altna alma amac tamasdr.80 Harputta Ermenilerin sebep olduu mezhep ayrmclnn neden olduu huzursuzluklardan dolay Katoliklerin zor durumda kaldklar ve Devlet-i liyede mezhep serbest olduundan bu konuda kimseye mdahale edilemeyecei memurlardan muamelede ayrm yapmadan ilem yapmalar gerektii hakkndaki ferman Harput Valisine gnderilmitir. Buna gre ne Ermenilerin sz ile Katoliklere ne de Katoliklerin sz ile Ermenilere kar dil olmayan davranlarda bulunulmayacak, mezhebini kendi rzas ile deitirene de Devlet-i liyece mdahale edilmeyecei belirtilmiti.81 Grld gibi, Osmanl Ermenilere hogrl davranmtr. Bu durum karsnda, Emiyazin Katoigosluundan Tebrize gnderilen piskopos efendi, lkede yaayan Ermenilerin rahat ve saadetinden dolay teekkr ettiini belirten mektubu 18.11.1893 tarihinde Dhiliye Nezreti Celiliyesine gndermesi de bunun ispatdr.82
79

Demirel, a.g.e., s.2. 1830larda younlaan misyonerlik faaliyetleri American Board of

Commissioners for Foreign Missons adna Trkiyede yrtlmtr. Ermeni Ulusal Konseyi Bakan, bu tarihlerde Amerikal Dwighta imdi Ermeni halk iin alma zamandr demitir. Bunu en iyi ekilde deerlendiren misyonerler, almalarnn karln ksa srede greceklerdir. Bu almalarn ayrntlar iin baknz William E. Strong, The Story of the American Board, American Board of Commissioners for Foreign Missons, Boston 1910, chapter XI.
80 81 82

BOA, F: Y.PRK.UM.1312, D: 32, G: 61. BOA, F: HR.MKT.1275.2.21 (3.5.1859), D:289, G: 40. BOA, F: Y.PRK.DH.1301.M.18, D: 1, G: 62.

34

Osmanl toplumunda huzurlar yerinde olan Ermenilerin, misyonerlerin faaliyetleri ile kkrtldklarna dair bir baka rnek de yledir: Mu Ermeni Katolik Murahhasahanesine gelen ecneb memurlarn Ermenileri kkrttklar ve bu hususta Talori Bapapaz stefan Efendinin ifadesine bavurulduuna dair Bitlis Valilii Vekletinin Vali Vekili mer imzal 26.11.1896 tarihli arz da Ermenilerin Osmanl Hkmetine kar nasl kkrtldklarn gstermektedir.83 Bu olaylara ramen, Osmanl Hkmeti gayrimslim tebaaya kar iyi niyetini her zaman devam ettirmitir. Paskalya mnasebetiyle padiah, yetim ve fakir ocuklara datlmak zere Rum ve Ermeni Patrikhanelerine yirmi beer bin, Bulgar Eksarhanesine yirmi bin, Ermeni Katolik Patrikhanesine be bin ve Sryan Patrikhanesine be bin kuru verilmi ve bu paralarn senetleri de eklenerek padiaha sunulmutur. 18.4.1903 tarihinde padiaha sunulan bu belgelerin altndaki imza da Hazine-i Hassa Nzr Ohannese yani bir Osmanl Ermenisine aittir.84 Ermeni Katoliklerle dier Ermeniler arasndaki ihtilfa bir baka rnek de ahalisi Katolik olan Nurin karyesi rahibinin bir Ermeni ki tarafndan ldrlmesidir. Bitlis Valisi Ferid 31.5.1905 tarihinde gnderdii ifre telgrafta, Hars karyesinden kaan ki Gigorek ve 9-10 adamnn Mu ovasnn Nurin karyesinde bulunan Katolik cemaatinden Rahip stefan Efendi ve Henonavnak olu Bogos Efendi evlerinden karlm, stefan Efendiden 20 lira para istenmi ve rahip ldrlmtr. Bu nedenle, tedbirleri artrmak zorunda kaldklarn ifade etmilerdir.85 Ermeni Katolik heyet-i ruhaniyesi ile cemaat arasndaki ihtilf neticesinde, cemaat patrii azletmi, bu durumu Papalk tanmadndan, patriklik ile papalk arasndaki ihtilfn halledilmesi meselesi de Osmanl Devletini uratrmt.86
83

BOA, F: Y.MTU.20.C.1314, D: 116, G: 72. Hseyin Nazm Paa, Hatralarm, Ermeni

Olaylarnn yz, yay.haz. Tahsin Yldrm, stanbul 2003, s. 303.

84 85 86

BOA, Y.PRK.HH.1321.M.20, D: 34, G: 73. BOA, F: Y.PRK.UM., D: 75, G: 143. BOA, F: DH.D. 1331.N.26 (9 Temmuz 1915), D : 116, G : 69.

35

Osmanl Devleti Ermenileri her zaman kendi tebaas olarak grdnden ayrm yapmadan davrandklarn belirtmitik. Osmanl Hkmetinin gayrimslim tebaaya davran zerine birok kez Ermeni Katolik cemaatleri Padiaha sadkatlerini sunmulard.87 rnein; Urfada bulunan Latin ve Katolik cemaat liderleri syi ynnde alnan tedbirler zerine sadrazama teekkr etmilerdi. Erzurumda Ermeni ihtillcilerin sebep olduklar karklktan dolay Ermeni ruhan liderleri zntlerini bildirmilerdi. Osmanl Devletinin blgedeki fakir ve yarallara yapt yardmdan dolay da memnuniyetlerini belirtmilerdi.88 Fransz rahiplerin Adana, Mara ve evresindeki Ermenileri ve ayrca Cebel-i bereket Sanca Mutasarrflna gnderilen 6 Kann-i sn 325 (27 Muharrem 328=19.1.1910)89 tarihli 46 numaral tahrirat suretinde baz kimselerin Ermenileri Katolik mezhebine geirmee urat belgelerden anlalmaktadr. Bunun nnn alnmas gerektiini gsteren fermanda, Katolik mezhebine geenlere 22 Fransz lirasnn nfus bana 5 kuru olmak zere Rahip stefan tarafndan hediye olarak verildii de 8.2.1910 tarihli belgeden anlalmaktadr. 192 evrak numaral belgeye gre, Kars kazasnda yerli Hristiyanlarndan 38 ve Maratan olup Karsta oturan 59 kii olmak zere toplam 97 Ermeninin Katolik mezhebine getii 400 kiinin daha geecei bunlarla ilgili nfus bilgilerinin yredeki rahip spanyol Emanuel Grasya90 tarafndan tashihi yapldna dair Dhiliye Nezretine yazlan 28.8.1910 tarihli mektuptan anlalmaktadr.91 XIX. yzyl balarnda millet-i sdka olarak tannan ve bilgili bir Fransz gezgini tarafndan Osmanl Devletine en bal ve Trklerin en gvendii aznlk
87 88 89

BOA, F: Y.PRK.AZJ. D: 55, G: 50. BOA, F: Y.PRK.PT.1296.Z.22, D: 1, G: 19. 6.12.1879 tarihli mektuplar ile. Tarih evirmeleri Ycel Dal-Cumhure er, Tarih evirme Klavuzu, V.cilt, Ankara

1997ye gre yaplmtr.

90

Bu ahsn annesi spanyol, kendisi Fransz imi, Cizvit papaz olup daha nce de Kars Devlet-i Fehimiyesinin Mersindeki Bakonsolosluu arasndaki yazmalarda

blgesindeki ahaliyi Katolik yapmak iin teebbslerde bulunduu Osmanl Dhiliye Nezreti ile Fransa grlmektedir. Ayr.bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri, s.183-189.
91

BOA, F: DH.MU.1328.B.27, D: 66-2, G: 22.

36

grubu olarak tanmlanan Ermenilerden bazlar, Kafkaslarn Ruslar tarafndan igaliyle ve Trkiyenin dou snrnda Ermeni Kilisesinin yerleip tannd, Ermeni vali ve generallerin ynetip ordu kurduu bir Rus Ermenistannn kuruluuyla tutum deitirmilerdir. Rus Ermenistannn siyas ve kltrel atmas, Avrupadan gelen milliyeti ve liberal fikirler, Osmanl Ermenilerini etkileyerek aktif bir Ermeni milliyeti hareketinin gelimesini tahrik etmitir.92 Ermeni Sorununun, Ruslarn yapay sorun yaratma hevesleri sonucu ktn ifade eden Ermeni tarihileri de vardr. Ermeni tarihilerden C.T.Agopyan93 Ermeni soykrmnn gerekletirilmesine smrgeci devletlerin hizmet ettiini ileri srmektedir. Yine Ermeni tarihilerden Dj. Kirakosyan94 ise smrgeci byk glerin diplomatik oyunlar ile Tanaksutyun Partisinin sorumsuz, ilkesiz politikalarnn aslsz Ermeni soykrmnda nemli sorumluluklarnn bulunduunu ifade etmitir. Baka bir Ermeni yazar T. Koar95 da, Avrupa Devletlerinin blgede ekonomik ve politik kar salamak iin Ermeni Sorununu, Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmek iin diplomatik bir ara olarak kullandklarna dikkat ekmitir. E.K. Sarkisyan96 ise XIX. yzyln son eyreinde ortaya kan Ermeni ihtillcilerinin byk glerden
92

Lewis, a.g.e., s.353. The Turco-Armenian Question, the Turkish Point of View, The

National Congress of Turkey, Constantinople, 1919, s.14.

93

Zapadnaya Armenya vi Plahan mperialistieskih Derjav vi Peryod Pervoy Mirovoy

Voyn, (Birinci Dnya Sava Srasnda Emperyalist Devletlerin Plnlarnda Ermenistan Tuza), Ermeni Bilimler Akademisi yayn, Erivan 1967den aktaran Seyit Sertelik, Rus Ariv Belgeleri Inda Ermeni Soykrm ddialarna Dair, Proje No:SBB-2004, Sosyal ve Beeri Bilimler Aratrma Ortak Komitesi, s.2.
94 95

Sertelik, a.g.e. s.2. Armiyano-Turetskie Obectvenno-politieskie Otnaeniya i Armyanskii Bopros,(Ermeni-

Trk sosyo-politik likileri ve Ermeni Sorunu), Erivan niv. Erivan 1988, s.9.dan aktaran Sertelik, a.g.e. s.2.
96

Politika Osmanskova Pravitelstva vi Zapadnoy Armeni i Derjavi vi Posledney etverti

XIX i Naala XX c., (XIX. Yzyln son eyreinde ve XX. Yzyl balarnda Ermeni Tuzanda Osmanl Hkmetinin Politikas) Ermenistan Bilimler Akademisi yayn Erivan 1972, s.6.dan aktaran Sertelik, a.g.e. s.2.

37

yardm

alarak,

Osmanl

Devletinden

bamszlklarn

kazanmay

hedeflediklerini vurgulamtr. Buna karlk byk glerin ise Osmanl Devletine ynelik hesaplarn gerekletirebilmek iin Ermeniler tarafndan yrtlen bamszlk mcadelesini kullanmak ve emperyalist hedeflerine ulamak iin Ermenilerden yararlanmak istediklerini ifade etmitir. Ermeni sorunu batl gler ve Ermeniler tarafndan yapay olarak oluturulmutur. Bu husus, Rusya Devleti Asker Tarih Arivinde 2100 sayl fondaki belgelerde yle ifade edilmektedir; Kafkas Ordusu Karargh Komutanlndan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 say ile Kafkasya blgesinin asker konulardan sorumlu Namestnik Yardmcsna97 yazlan bir raporda, Ermeni sorununun Avrupa diplomasisi tarafndan Osmanl Devleti ve Rusya arasnda siyas bir gerilim yaratlmas, Osmanl Devletinin iilerine karlmas iin uygun ortamn yaratlmas ve Rusya-Osmanl Devleti arasnda bir ittifak kurulmasnn engellenmesi, nk kurulacak bu ittifakn Yakn Douda dengeleri deitirebilecei, Rusyann zayf bir devletle anlamaya varmayaca, Osmanl bnyesindeki Hristiyanlarn sorumluluu zerinde olduundan da Ermenilerle ilgili bir durumda tarafsz kalmayarak bu iki devletin kar karya getirilebilecei varsaym zerinde durulmutur.98 ark meselesinin bir paras olarak gelien Ermeni meselesi99, emperyalist Avrupa Devletlerinin karlar dorultusunda gayrimslim tebaay Osmanl toplumundan ayrmak iin yrttkleri politikann bir sonucudur. Kasm 1914ten itibaren Ermeniler, Trkiyenin kuzeydousunda ve gneyinde silhl eteler oluturmular ve Osmanl Devletine kar tilf cephesinde savaa katlmak iin gnll olmulard. ngilterenin eski Ruster-Don Konsolos Yardmcs Francis Blyth Kinby tarafndan 6 Kasm 1914 tarihinde Dileri Bakanna gnderdii bilgi notunda, David Tehermoff adl Ermeni ile
97

Namestik = arlk Rusya dneminde Polonya ve Kafkasyada birka vilyetin idaresinden

sorumlu olan zel yetkilere sahip Genel Vali Yardmcs. Sertelik, a.g.e. s.7.
98 99

Sertelik, a.g.e. s.7-8. Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara 1968, s.157-161.

38

yaplan bir grmede 60.000 gnll Ermeninin Kafkasya cephesinde Ruslarla birlikte Trklere kar sava iin hazr olduklar ve bu gnlllerin Rus Hkmeti tarafndan silhlandrld bilgisinin edinildii bildirilmektedir.100 1 Mart 1915 tarihinde ngiliz Kara Ordusu Komutanlna Dileri Bakanlndan gnderilen acele yazda da, Rus elisinden kendilerine ulaan istek tekrarlanm, Ermenilerin Trkiyedeki ayaklanmada kullanlmak zere ngiltere ve Fransadan skenderuna sevk edilmek zere silh ve cephane istedikleri bildirilmitir. ngiliz Genelkurmay ve Dileri Bakanl, anakkale Seferi ile ayn zamanda olmas itibariyle, Ruslarn isteklerine olumlu bir cevap vermemilerdir. Bununla beraber, tilf glerinin Kafkas Cephesinden Osmanl topraklarna girmeyi plnlayan Rusyaya destek olmalar, stanbul ve Boazlar ele geirmek iin anakkaleye saldrmalar Ermenilere nemli bir frsat sunmutur.101 Ermeni liderleri Ruslarn, gnll birlikleri kontrol etmeye almalarn ve onlarn faaliyet alanlarn kstlama ya da tamamen Ruslara baml birlikler hline getirme almalarna annda tepki ile karlk verdikleri ve Ermeni gnll birliklerinin 1917 ylnda ortadan kaldrlarak, Ermenilerden oluan at taburlarnn kurulduu grlmektedir.102 Ermeni milletinin varl Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde tek bir kelime ile zetlenmitir; savamak.103 Bir yandan bu d mdahalelerle bir Ermeni sorunu yaratlmaya allrken, bir yandan da nfus istatistikleri zerine zellikle Ermeni Patrikhanesinin yapt almalarla Ermeni nfusu fazla gsterilerek d kamuoyu yanltlmaya allmtr.

100 101 102 103

Hikmet zdemir vdl., Ermeniler : Srgn ve G, Ankara 2005, s.58. zdemir vdl., Ermeniler..., s.59. Sertelik, a.g.e. s.44 United States National Archives (USNA), Roll 540, vol.514, 867B.00/20. 13 ubat 1918

tarihli bildiri.

39

1.3. Sevk ve skn ncesi Trk-Ermeni Nfusu Nfus konusu, Ermeni sorununa dayanak tekil eden temel konularndan biridir. Bu konudaki tartmalarda yer alan konu, len ve blgede yaayan Mslman ve Ermeni nfusunun az veya ok olarak belirlenmesi ile gerei saptrmak iin seilen bir yntem olmutur. Ayrca, Vilayt- sitte olarak bilinen 6 ilde Ermeni nfusu fazla gstererek, blgede bir Ermeni devleti kurulmas iin dayanak aranmtr. Nfus istatistiklerinin eitli etnik ve din topluluklar tarafndan siyas amalara alet edilmesi ok yaygn bir tutumdur. rnein; Ermeni Patrii, Osmanl Devletindeki Ermenilerin saysn arttrmak iin farkl bir yntem uygulamtr. 1878 Berlin Kongresine sunulan yanltc rakamlar, o tarihten bu yana pek ok bilim adam ve siyaseti tarafndan yaygn olarak kullanlmaktadr. Patrik sz konusu eyaletteki Ermenilerin saysna birka komu eyaletteki Ermenilerin saysn eklemi ve bulduu sonutan Mslmanlar, gmenleri kartmtr. Bu hilenin, dou eyaletlerinde reformlar yerine getirmekle grevli ngilizler tarafndan ortaya karlmas zerine Patrik hatasn kabul etmek zorunda kalmt.104 Avrupada XIX. yzyln bana dek dzenli ve sistemli bir nfus saym yaplmad hlde Osmanl Devleti az sayda da olsa resm saym yapmtr. Bu saymlar kaynaklarna gre deiiklik gstermekle birlikte zellikle Osmanl istatistiklerinin gvenirlii Bat tarafndan kabul grmtr. 1.3.1. Ermeni Ermeni Kaynaklarna Gre genellikle Patrikhanenin verdii rakamlar

kaynaklar

nakletmektedir. Gnmz Ermeni yazarlar ise tm saysal verileri ve tahminleri karlatrp yeni nerilerde bulunmak yerine, genelde nceki Ermeni rakamlarn yinelemeyi yelemektedirler. Patrikhanece Berlin Kongresinde Osmanl Devletinde yaad iddia edilen Ermeni nfusu milyondur. Ayn kaynak
104

Kemal Karpat, Osmanl Nfus (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar

Trnak, stanbul 2003, s.42.

40

Erzurum, Van, Bitlis, Sivas ve Diyarbakr vilyetlerinde Ermeni nfusunu iki milyon, Trk nfusunu ise bir milyon olarak iddia etmitir. te yandan, Lynchin naklettiine gre abartmaya fazla kaplmad bilinen bir Ermeni yazar olan Vahran Vardabet Ceride-i arkiye isimli Ermeni gazetesinin 3/15 Aralk 1886 tarihli saysnda btn Gregoryen nfusunun 1.263.900 olduunu belirtmitir. Ayn yazara gre, btn Ermeni tebaas 1.5 milyondur. Ermeni Patrii ngiliz Bykeliliine dou vilyetlerindeki nfus durumuna ilikin olarak ilk kez 24 Haziran 1880 tarihinde bir istatistik yollamtr. Sonra bu istatistikteki Sivasa ilikin rakamlarn deitirerek 10 Eyll 1880de ikinci bir mektup gndermitir.105 Patrikhaneden Odian Efendi de, Londrada ngiliz Hriciyesinde Sir Charles Dilkeye iinde istatistikler bulunan bir muhtray106 ayn yln Haziran aynda sunmutu. Patrik, 20 Ekim 1881 gn ngiliz sefirine baka bir istatistik daha iletmiti. Marcel Lart107 da, 1882 ve 1912 yllarnda Trkiyedeki Ermeni nfusunu, Patrikhaneden kaynaklanan verilere dayandn belirtmi, genel Ermeni tavryla uyuarak vermitir. Bu aratrma ise Patrikhanenin rakamlarn Leartinkileriyle de birletirerek tek tablo olarak aada grld biimde sunmaktadr. Bu rakamlara alt vilyetteki Katolik ve Protestan mezhebine sonradan giren Ermeniler de dahildir.108
1878 Erzurum Van Bitlis Diyarbakr Elaz Sivas Toplam 1.150.000 1880 215.177 184.000 168.508 1880 111.000 252.500 88.000 155.000 199.245 658.500 1881 128.478 133.859 130.460 107.059 243.515 1882 280.000 400.000 250.000 150.000 270.000 280.000 2.660.000 1912 215.000 185.000 180.000 105.000 168.000 165.000 1.018.000

1.330.000

105 106 107

Lee, a.g.e., s. 35. Bu kitapta genelde ngiliz arivindeki kaytlar kullanlm. Ali Gler, Rakamlarla Trkiyede Aznlklar, Ankara 2001, s.47. Marcel Lart ad, ilk bakta bir Fransz yazarn akla getiriyorsa da, asl ad Kirkor Zohrap

olup, stanbul Ermenilerindendir. Etnik ve din snflandrmay ilk defa gsteren Lartdr. Karpat, a.g.e., s.42.
108

Lee, Ermeni.., s. 36.

41

Patrik Ormaniana gre Ermeni nfusu;109

Patriklik stanbul Kuds ukurova (Kilikya) Ahtamar Emiyazin Genel Toplam Ortodoks 1.390.000 7.000 284.000 95.000 1.696.000 3.472.000 Katolik 58.500 500 18.000 51.400 128.400 Protestan 25.500 16.400 500 7.500 49.900

1.3.2. Rus Kaynaklarna Gre Kafkaslarn 1897 ve 1916 yllarndaki etnolojik dalm hakknda, 1897 Rus nfus saym ve 1917 Kafkas takviminde aadaki tabloda grld gibi verilmitir;110
Blge Kars 1897 134.142 1916 192.000 Etnik Ruslar Ermeniler Rumlar Tatarlar Trkler Tatarlar Krtler Ermeniler Krtler Rumlar Trkler Krtler Ruslar Ermeniler Grcler Ermeniler Tatarlar Ermeniler Tatarlar 1897 20.376 46.715 14.805 24.458 28.047 12.202 12.565 21.648 17.733 7.245 19.719 3.505 55.373 57.933 81.495 58.148 77.491 77.572 35.999 1916 16.000 80.700 53.900 46.980 24.700 34.700 26.700 Veri yok 120.100 175.400 133.600 106.920 88.600 114.980 41.500

Ardahan Kazman Oltu Tiflis Erivan Emiyazin

65.763 59.230 31.519 234.632 150.503 124.237

89.000 83.200

521.200 205.600 167.800

109 110

zdemir vdl., Ermeniler..., s.25. USNA, Roll 540, vol.514, 867B.00/4.

42

Resm Rus yaynlarnda, 1880li yllarda btn Ermenilerin toplam nfusunun yaklak 2.000.000 olduu belirtilmitir. E. Reklyunun verdii rakamlar ise yledir:
Kafkasya ve Rusyann Avrupa yakasnda Trk Ermenistannda (Ravensteine gre) randa Trkiyenin Avrupa yakasnda Baka lkelerde Toplam 840.000 760.000 150.000 250.000 60.000 2.060.000

Resm Rus kaynaklar ile Reklyunun rakamlar arasnda 60.000 kiilik bir fark vardr. Reklyunun rakamlarnda, Osmanl Devletinde yaayan Ermeniler 1.010.000dir. Tarihsiz bir Rus ariv belgesinde, Osmanl Devletinin toplam nfusu 33.500.000, bu nfusun 5.600.000i Avrupa ktasnda, 15.430.000i Asya ktasnda, 12.470.000i ise Osmanl Devletinin tbiiyetindeki lkelerde yaad grlmektedir. Kk Asya diye gsterilen Anadoluda 9 vilyette yaayan Ermeni nfusu 913.780 (%15.3). Mslmanlarn ise 4.453.250 (%74.1), Rumlarn 623.750 (%10.6) olarak dikkat ekmitir. Ermeniler nfus olarak bu blgelerde ounluu oluturamamlardr. Petersburg Ermeni topluluu 1912 ylnda, Trkiyeye gnderdii iki Ermeni temsilcinin raporunda, Dou Anadolu szde Ermeni vilyetlerinde 1912 ylnda yaayan Ermenilerin toplam says 1.018.000. olarak verilmitir. Kafkas Ordusu Karargh tarafndan Trkiyede yaayan Ermenilerin nfusuna ilikin tarih gstermeksizin verilen rakamlarda, Ermeni temsilcilerinin rakamlar Ermeni tanklarca verilen rakamlar olduu bildirilmitir. Bu rakamlar, Petersburg Ermeni topluluunun verdii rakamlarla uyutuundan 1912 yl rakamlar olduunu gstermektedir.111
ehir Ad Erzurum Bitlis Van Trabzon Sivas Mamret-l-Aziz Diyarbakr Kastamonu Ankara Toplam
111

Rus Kaynaklarna Gre 119.648 176.842 109.232 35.879 170.350 69.307 90.000 2.650 45.900 819.808

Ermeni Temsilcilerine Gre 215.000 180.000 185.000 165.000 105.000 850.000

Sertelik, a.g.e. s.35.

43

Rus ve Ermenilere ait veriler karlatrldnda, Erzurum, Bitlis, Van, Sivas ve Diyarbakrda yaayan Ermenilerin toplam says, Rus Kafkas Ordusu verilerine gre 666.072, Ermeni temsilcilerine gre 850.000 olmaktadr. Aradaki fark Ermenilerin nfus verilerinin gvenli olmadn gstermektedir. 1.3.3. Bat Kaynaklarna Gre Osmanl Devletinde Ermeni nfusu ile ilgili olarak stanbulda ve Osmanl ehirlerinde grevli yabanc diplomatlar deiik zamanlarda lkelerine raporlar gndermilerdir. Bu raporlar, ya resm saym sonularna veya Ermeni cemaati ileri gelenlerinin beyanlarna dayanmaktadr. ngiliz ve Alman diplomatlar tarafndan derlenen nfus istatistiklerinde, Osmanl vilyetindeki Ermeni nfusu hakknda nemli belgeler bulunmaktadr. ngiltere Konsolosu Taylorun Erzurum, Van ve Bitlis iin 1869 ylnda verdii toplam rakam 290.500dr. Bu rakam, Osmanl Devletinin 1895 ylnda yapt nfus saym sonularna ok yakndr. Yine ngiliz Konsolosu General Henry Trotter de grev blgesi olan Diyarbakr, Harput, Mu ve Van vilyetleri hakknda verileri topladktan sonra Ermeni Patrikhanesinin Berlin Konferansnda sunduu bu vilyetlerle ilgili rakamlara itiraz etmi ve 1879 ylnda Erzurumda 55.043, Vanda 97.555 Hristiyan olduunu belirtmiti. General, kendisinden nce grev yapan Konsolos Taylorun Erzurum, Van, Diyarbakr ve Harputta 649.000 gayrimslim olduu eklindeki deerlendirmesini lkesine rapor etmi ve 1914 ngiltere yllnda, bu rakam temel alnarak alt vilyetin Ermeni nfusu 645.900 ve Mslman nfus da 1.795.000 olarak verilmitir.112 1890lardaki nfus saymlar Rumeli snrlar ve Hristiyanlarn tamamn gsterdii dikkate alnarak incelenmelidir.113

112 113

zdemir vdl., Ermeniler..., s 18. USNA, Microcopy no:820., Roll 407, vol. 381, 185.5-185.513, Mmoire Remis aux Hauts-

Commissaires Amricain, Britannique, Franais et Italien le 12 Fvrier 1919, Constantinople, 1919. Ayr.bkz. Dou Anadoludaki nfus zerine karlatrmal tablo iin bkz. Hasan Kni, New

44

Mslman 6 vilyette 3.040.891

Ermeniler 636.306

Dier milletler 162.352

1892de Fransz Hkmeti tarafndan yaplan nfus saymnda; aadaki tabloda grld gibi, Mslmanlar bu illerde ounluktadrlar. Nitekim, 1899da yine Franszlar tarafndan yaplan ve Sar Kitabta yaynlanan rakamlar da, 14.856.148 olan toplam nfusun, 3.054.633n Hristiyanlarn oluturduudur ki bunun 1.475.011i Ermeniler olarak gsterilmitir. 114
ller Van Erzurum Bitlis Diyarbakr Harput Sivas Adana Toplam Mslman 430.000 645.000 398.000 471.462 545.314 1.086.017 483.439 4.012.875 Hristiyan 80.000 134.000 95.000 60.000 97.000 170.000 120.000 756.433

12 yllk seyahati srasnda, kaynaklarn aklamamakla beraber Osmanl yneticilerden rendiini bildiimiz Cuinetin nfus tahminleri Osmanl istatistiklerini artrma usulyle elde ettii yolundadr. 1896 nfus sonularn %10 artrmak suretiyle Vilyt- Sitte rakamlarna ulamtr. Osmanl nfus saymlar din-rk ayrm yapmad hlde Cuinet bu ayrm yaparak nfusu belirtmi olduundan baka kaynaklara dayanarak da bu sonulara ulatn anlyoruz. Ancak, veriler Patrikhane rakamlarndan daha dktr. Justin McCarthy, Cuinetin Osmanl kaynaklarn gzden geirerek yazdn ancak, Osmanlnn kadn ve ocuklar yazmadan erkek nfusu kaydettiini tam olarak idrak edemediini, bu durumun gz nne alnarak, Cuinetin rakamlarnn deerlendirilmesi gerektiini belirtmitir.115

Lights on the Armenian Question, Trk Kltrn Aratrma Enstits, yayn no:74, seri III, n.A.19, p.35.
114 115

Kurd or Armenian, Tyrant or Martyr, Alexandria, 1919, s.13. zdemir vdl., Ermeniler..., s.36. Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, stanbul

1998, s.47.

45

Turnbizenin 1900 ylndaki eserinde ise Ermeni nfusu,

Trkiyede randa Rusyada Toplam 1.300.000 50.000 1.200.000 2.550.000

stanbuldaki Avusturya-Macaristan Bykelisi Pallavicininin, 28 Haziran 1913 tarihinde Ekselanslar Leopold Grafen Berchtolda hitaben hkmetine gnderdii raporda, Ermeni saysnn Kk Asyada hibir zaman 1.600.000den fazla olmadn ve vilyetlerdeki olaylar zerine, Ruslarn yapt ikyetlerin ok abartl olduunu yazmaktadr.116 L.de Contensonn 1915de Pariste yaynlad eserinde,
Anadoluda Rumelide Rusyada randa Msr, Amerika ve Dier Toplam 50.000 3.100.000 olarak verilmitir. 1.150.000 250.000 1.500.000 150.000

Ermeni vilyetleri olarak iddia edilen Dou Anadoludaki 9 vilyette ise;

Trotlere gre Rolenzakmene gre Cuinetye gre Zelenofa gre Vamberiye gre Lynche gre 780.750 1.330.000 830.000 921.000 1.131.000 1.058.000 Ermeni yaad kabul edilmitir.

Fransz yazarn verdii rakamlar doruya yakndr ve Osmanl devlet kaynaklarna da uymaktadr. 3 Kasm 1896 tarihinde Fransz Parlamentosunda Denis Cochin ve Jaures tarafndan verilen gensoruyu Fransz Dileri Bakan Gabriel Hanotaux hkmet adna yle cevaplandrmtr:
116

zdemir vdl., Ermeniler..., s. 19. The Armenian Genocide Volume, Viyana Arivinden alnan

belgede belirtilen bu rakamlar Osmanl Arivine gvenmeyenlere en iyi cevaptr.

46

Bugn sz konusu olan Osmanl illerinde elimizdeki istatistiklere gre Ermeniler kesin olarak %13ten ok bir oran gstermiyorlar. Btn Osmanl lkelerinde Ermenilerin toplam kesinlikle milyon deildir. Anadolu illerinde bunlarn bln ve dal deiik oranlarda, baz yerlerde dank, dier baz yerlerde ise youn bir ekilde olmutur. Yani bir kelime ile zetlenince, bu illerde bir nokta ayrlamaz ki, orada bu talihsiz halk gerekten doru olarak ounlukta bulunsun ve orada etrafnda bir bamszlk kurulabilecei bir merkez olabilsin.117 Avrupa ile grmelerinde ortaya kan sonuca ramen Ermeni milleti bamszlk midini kaybetmemiti. Hedefledikleri amalar, Osmanl idaresini yanl politika yrttkleri eklinde Avrupann dikkatini ekmek; mdahale fikrini veya baka bir deyile Avrupay dou meselelerinde zorla isteklerini desteklemeye birok kez sevk eden Hallk dncesini yava yava geniletmekti. Londradaki Alman Bykelisi Von Khlmann da, 28 Mays 1913te u bilgileri aktarmaktadr: Trk Ermenilerinin durumunun dzeltilmesi iin uygulanmak istenen reform plnlar, Ermenistan olarak iaret edilen Trk Ermenistannda baarl olamaz. nk buralarda Ermeniler ounluu oluturmuyorlar. Bu sebeple burada Ermeni istekleri baarl olamaz. Bilindii gibi, Ermeni olarak adlandrlan vilyetler unlardr: Van, Diyarbakr, Bitlis, Elaz. Bu vilyetlerin nfusu ise yledir: Van 81.000 Ermeni, 424.000 Mslman, Rum ve dier Hristiyanlar; Diyarbakr 79.000 Ermeni, 463.000 dierleri; Bitlis 131.000 Ermeni, 333.000 dierleri; Elaz 70.000 Ermeni, 560.000 dierleri Alman Eli, Osmanl Devletinde yaayan toplam Ermeni nfusunu 1.200.000 verirken, rakamlar Ermeni kaynaklarndan aldn da yazmtr.118

117

Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz..., s.76-77. Les Turcs et Les Revendications

Armniennes, Paris 1919, s.6.

118

zdemir vdl., Ermeniler..., s.19.

47

te yandan, diplomat raporlar arasnda abartl olanlar da bulunmaktadr. Alman Bykeli Radowitz, 4 Ekim 1916 tarihli raporunda Ermeni nfusunu 2.500.000 olarak gstermi; ancak Dr.Lepsius bile bu rakam abartl bulup kendi eserinde bu belgeyi yaynlarken 2.000.000 olarak vermitir. ABDnin de baz diplomatlara demografik aratrmalar yaptrdn belgelerden reniyoruz. S.O.Dickermann almasnda, Bursada 57.000, Ktahyada 13.000, Afyonda 6.000, Samsunda 6.000, nyede 800, arambada 1.500, Bafrada 840, Karaside 15.000 Ermeni olduu bunun toplam nfusun %3ne denk geldii ifade edilmitir.119 Nfus asndan en ok tartlan Sivas vilyetinde Jacob N. Beamin 1918 tarihli aratrmas olmu, Ermeniler toplam nfusun %15.6sn oluturmaktayd. 1.250.000 civarnda olan vilyetin toplam nfusu ierisinde 217.000 Hristiyan bulunmaktayd. 1919 ylnda Fransada baslan Les Turcs et Les Revendications Armniennes (Trklerin ve Ermenilerin Davalar) balkl bir kitapta, Birinci Dnya Sava ncesinde; Trkiyedeki Ermeni nfusu 1.200.000 (ki bunun 700.000i Rus snrna yakn yerlerdeki ehirlerde) olarak verilmi; 1.800.000 Ermeninin Rusyada (bunun da 1.300.000 kadar Rus Ermenistannda); 823.000 Ermeninin de dnyann eitli lkelerinde ikmet ettikleri belirtilmitir. Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas, Adana ve Trabzondaki Trklerin nfusu 4.603.922 iken, Ermeniler 671.207 olarak verilmitir.120
Trkler Erzurum Van Bitlis Diyarbakr Harput Sivas Adana Trabzon Toplam 673.297 179.380 309.999 492.101 446.379 939.735 341.903 921.128 4.603.922 Ermeniler 125.657 67.792 114.704 55.890 76.070 143.406 50.139 37.549 671.207

119 120

zdemir vdl., Ermeniler..., s.20. Les Turcs et..., s.5.

48

Bu durum gstermektedir ki, Ermeniler toprak iddiasnda bulunduklar Dou Anadoluda hibir zaman ounlukta olmamlardr. Trk kaynaklarnn sahte olduu iddiasnda olan Ermenilere, Franszlarn hazrlad ve Amerikan Arivinden temin edilen belgeler cevap niteliindedir. Osmanl belgelerinde tahrifat yapld ve Trklerin kendi belgeleri ile bu soruna cevap verdiini iddia edenlere yabanc ariv belgeleri de yetmeyecekse, baka ne yaplmas gerekir? diye sormak lazmdr. 1914 Osmanl nfus verilerindeki rakamlar Amerikan Arivindeki kaytlarla aadaki tabloda grld gibi birbirine yakndr. Ancak, Kzlbalar,
Zazalar, Yezidler Amerikan Komisyonunca baka bir dinmi gibi gsterilmitir. Bunlarn da Mslman statsnde saylmas gerektiinden, toplam 2.649.000 olarak kabul etmek gerekir.
121

Vilyt- Sittede Ermeniler 1.403.000 Rumlar, Ruslar, 447.000 Nesturiler vd. Trkler 943.000 Tatarlar Krtler, 482.000 Trkmenler Lazlar Krgzlar, 210.000 Araplar vd. Kzlbalar, 303.000 Zazalar, Yezidler vd. 3.788.000

1914te Ermeni Nfusu Kafkas Ermenistannda 1.256.000 2.699.000 63.000 512.000 61.000 537.000 75.000 1.005.000 537.000 556.000 210.000 38.000 2.072.000 341.000 5.860.000

Toplam 3.211.000 Hristiyan

2.308.000 Mslman

341.000 Dier Dinler

121

United States National Archives (USNA), Microfilm Publications, General Records of the

American Commission to Negotiate Peace 1918-1931, Roll 541, Volume 515 867B.00/89. Bu iddiaya gre, dier dinler bal altnda toplananlar, Hristiyanlarn Dou Anadoluda ounluu oluturduu savn desteklemek zere Mslman olmayanlar diye snflandrlmlardr. Bu iddiay, en nyargl Batl devlet adamlar dahi kabul etmemitir. Ayr.bkz. Karpat, a.g.e., s.42.

49

1914te Toplam Ermeni Nfusu Vilyt- Sittede 1.403.000 Ermenistanda Kafkas Ermenistan 1.296.000 Trk Asyasnn dier 440.000 Ermenistann Mcavir (Bitiik) blgesi Blgelerinde Kafkaslarn dier blgesi 508.000 randa 140.000 ve Avrupa 183.000 Daha Uzak Blgelerde stanbulda Trkiyesinde Rusya ve Kafkaslarda 250.000 Avrupada, Msrda ve 120.000 Hindistanda Amerikada 130.000 Toplam

2.699.000 1.088.000

683.000

4.470.000

nceki tabloda Kafkas Ermenistan 1.256.000 olarak verilmitir.

1914te 7 Vilyette ve ukurova (Kilikya)daki Nfus Toplam Yedi Vilyet Diclenin ukurova Mara Sanca, Kozan Gneyindeki ve Yeilrmakn batsndaki ve Cebelibereket paylalmayan zel blge 1.198.000 205.050 1.403.000 242.000 40.000 282.000 124.000 41.000 165.000

Ermeniler Rumlar Nesturiler, Yakubler, Kaldean Avrupallar Trkler Krtler Lazlar, Krgzlar, Araplar, ranllar Kzlbalar, Yezidiler ve Felahlar vd. Toplam

1.850.000 Hristiyan

865.000 424.000 190.000

78.000 58.000 20.000

943.000 482.000 210.000

1.635.000 Mslman

255.000 3.298.000

48.000 490.000

303.000 3.788.000

303.000 farkl dinler???

1914te Trkiyedeki toplam Ermeni Nfusu sevk ve iskn ncesinde Amerikan Arivinde aadaki rakamlarda; Vilyt- Sittede Asyadaki Trkiyenin dier blgelerinde Avrupa Trkiyesinde ve stanbulda Toplam Ermeni Nfusu 1.403.000 440.000 183.000 2.026.000

ngiliz Elisine gnderilen telgrafta da, Trkiyenin dou blgesinde Ermeni nfusunun %30u gemedii belirtilmitir. Bu yzden, Rus yetkililerin

50

blgede Ermenistan Devletinin kurulmasnn mmkn olamayaca yolundaki grlerine de yer verilmitir.122 Batl ve Rus kaynaklarda, Ermeni iddialarn rten rakamlara Osmanl kaynaklarndaki rakamlarla eklenen bilgilere ramen, Ermeniler oluturduklar kamuoyu sayesinde kendilerini hakl gstermee devam etmektedirler. 1.3.4. Osmanl Kaynaklarna Gre Osmanl nfus saymlar yapllar, ierik ve demografi yntemlerinin uygulanmas bakmndan Bat lkelerinde yaplan saymlarla nemli farkllklar gstermektedir. Asl ama, askere alnacak potansiyel nfusu ve vergi mkelleflerini tespit olduundan, 1909 ncesi Osmanl nfus saymlar Mslman erkek nfusun tespiti ile yetinmitir. Ayrca, din grevlileri ile Mekke, Medine ve Ciddede oturanlar askerlikten ve vergiden muaf olduklarndan nfus saymlarna dahil edilmemilerdir. Mslman erkek nfus arasnda 50 lira deyerek askerlikten muaf olanlar da eklenmemitir. Gebe nfus da 1880 ncesi saylmam, ancak bu tarihten sonraki nfus saymlarnda sayma dahil edilmilerdir. Buna ramen sayma ait veriler, airet reislerinin beyanlar dorultusunda olduundan ok ta gvenilir deildir. Yine de, Osmanl nfus istatistiklerinin erkek nfus hakkndaki verileri, geree en yakn kabul edilmektedir. 1880 ylndan sonra kadn nfus da tespit edilmee allmtr. Mslman nfus ile ilgili nemli bir eksiklik de etnik durum ve mezhep farkllklarn ortaya koyacak bir tasnif yaplmam olmasdr. Trk, Krt, Arap gibi bir ayrma tbi tutulmamlardr. Cemaat liderleri de vergi yknden kamak amacyla, nfusu dk gsterme eiliminde olmulardr. kinci Merutiyetten sonra gayrimslimlerin askere alnma kararnn verilmesi ve cizyenin kaldrlmas, Osmanl nfus saymlarnda din kimlik temelinde kaytlara son vermitir.123 Osmanl nfus istatistiklerine gre, 1478de stanbul nfusu 16.026 hanede yaayan 120.000 kii olarak verilmitir. 9.486 Mslman, 3.743 Rum, 1.647
122 123

Erol Ulubelen, ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul 2005,s.157. zdemir vdl., Ermeniler..., s.10.

51

Yahudi, 817 Ermeni barnmt. stanbuldaki Fransz elilii kaytlarna gre 8.000 aile ve 50.000 gmen Ermeni bulunmaktayd. XVIII. yzyln son eyreinde, stanbul nfusu 1 milyon civarndayd ve Artiniana gre RumErmeni nfusu ounluu oluturmutu. XIX. yzyla gelindiinde ise Ubiciniye124 gre stanbuldaki Ermeni nfusu 222.000 civarndayd. stanbuldaki Ermeni nfusunun hibir zaman 150.000ini gemedii de belirtilmitir. Ermeni gazetesi ise bu nfusu 250.000-300.000 arasnda gstermitir.125 rnein; zmirdeki Ermeni nfusu, 1812de 10.000 Erzurum Sivas Amasya Arapkir Diyarbakr Van-Kars Harput 1868de 12.000 31.000 15.000 14.000 12.000 10.500 10.000 9.800 XIX. yzyln sonunda 30.000

1800-1830 arasnda Ermeni nfusu ise

Nfus saym sonularna gre, 1893 ylnda Osmanl Ermenilerinin stanbul ve evresinde 1.001.465 kii olduklar belirtilmitir. Yalnz bu rakam ierisinde Katolik ve Protestan Ermeniler bulunmamaktadr. 1893 tarihli sonularda toplam Osmanl Protestan nfus 16.628 kadn ve 18.791 erkek olmak zere toplam 35.419 olarak kaydedilmitir. Buna stanbul ve evresindeki ou Ermeni olan 819 Protestan da eklendiinde 36.238 saysna ulalmtr. stanbul Katolik nfusu ise 149.789dr. 1910-1911 saym sonularnda ise 89.040 Katolik Ermeni kaydedilmitir. 1894 ylnda Sadaret iin hazrlanan ve 1893 saymn esas alan bir

124

Osmanl dilini bilen, yerel basn takip eden, brokrasiyi bilen Ubicini kukuya dt

noktada, nfusla ilgili verileri Ahmet Vefik Paaya kontrol ettirmitir.

125

Artinian, a.g.e,. s.5.

52

nfus zeti tablosunda Ermeniler, toplam 998.428 olarak verilmitir. Bu sayya Gregoryen olmayan Ermeniler eklenmemitir.126 Ahmet Vefann La Verit sur les Armniens adl kitabnda ise 1907 ylndaki Ermeni nfusu 980.000 olarak verilmitir.127 ngiliz gezgini Lynchin 1901 ylnda yaynlanan kitabnda; Dou Anadolu ve Rusyada Kafkaslar ve Kafkas tesinde Astrahan ve Besarabyada Anadoluda Rumelide Azerbaycanda Bulgaristan-Romanya ve Avusturyada Toplam 906.984 50.000 75.000 751.000 186.000 28.000 14.400 2.011.384

Ermeni cemaati genel nfus iinde 900 kiiye denkti ve bunlar en ok Bitliste yerlemi olup genel nfus iinde hibir zaman hibir yerde ounluk oluturamamlard. Bu cetvele Hicaz, Yemen, Trablusgarp ve Bingazide dahil edilip bu aznlk oranna bakldnda slm nfusu Ermeni nfusunun 25 katndan ok olacandan Ermenilere herhangi bir imtiyaz hakk verilmesine imkn olmayacaktr.128 Osmanl Arivlerinde 1914teki nfusa gre 14.155.755 erkek ve kadn nfus Mslman, 1219.323 Ermeni erkek ve kadn nfusu vardr. 1.219.323 iinde 58.687 Protestan nfus da dahildir. Bunun ne kadar Ermeni ne kadar dier milletlerden olduu tespit edilemediinden bu saynn daha da dmesi beklenebilir.129

126 127 128 129

zdemir vdl., Ermeniler..., s.10. Vefa, a.g.e, s.7. Ermeni Komiteleri (1891-1895), s.63. Ariv Belgeleriyle... c.I, s.605-609.

53

Kaynaklarda ve eitli yazarlarn eserlerinde Osmanl Devletindeki Ermeni nfusu asndan deiik grlerin olduunu gryoruz. Yabanc demografi uzmanlar ve seyyahlar eldeki verilere birka puan ekleyerek kabul ettikleri nfus miktarn, gncel istatistikler elde etmek iin kullanmlardr. Ermeni Patrikhanesinin nfus verileri de Osmanl Salnamelerinin metotsuz bir ekilde ykseltilmesinden ibarettir. Bu nedenle, en gvenilir kaynak Osmanl nfus istatistikleri kabul edilmektedir. Sonuta grlmektedir ki, tm veriler deerlendirildiinde batl bilim adamlarnn raporlar da, Osmanl Salnamelerinin verdii bilgileri teyit etmektedir. Daha da nemlisi Patrikhanenin verdii bilgileri gvenilir bulmayarak, Osmanl Salname ve nfus istatistiklerini temel kaynak olarak almalardr. Veriler nda, Sevk ve skn Kanunu ncesi Trkiyedeki Ermeni nfusu 1.190.000-1.300.000 aras kabul edilmesi daha salkl olacaktr. Bu durumda, bir buuk milyon Ermeninin lm olmas salkl bir iddia olmayacaktr. Bu durum da Ermenilerin nfusa dayal iddialarn rten bir olgudur.

1.4. Osmanl Devletini Sevk ve skn Kararn Almaya Zorlayan Gelimeler 1915 ylnn ilkbaharnda genel durum Osmanl Devleti iin i ac deildir. Batda anakkale Cephesinde tilf donanmas ilerlerken, douda Rus Cephesi, Suriyede Kanal Cephesi ve Irak Cephesinde de ngiliz tehdidi ile kar karya bulunan Osmanl Devleti, ite de Ermenilerin karm olduklar isyanlarla uramtr. kartlan bu isyanlar srasnda ikmal yollar tahrip edilmitir. Sava ortamnda bu yollarn nemi asker, cephane, yiyecek sevkyat asndan dnlecek olursa daha iyi kavranabilir. Bu dnemde, Sevk ve skn Kanununun karlmasna neden olacak nemli bir gelime yaanmtr. 1890 ylndan beri isyanlar kartan Ermeniler bu defa Van blgesinde kanl bir giriimde bulunmular ve bu da barda taran son

54

damla olmutur. Ermeni terr rgtleri, terr yoluyla Osmanl yneticilerini sindirmeye alrken, bir yandan da zengin Ermenilerin servetlerini davalarnda kullanmak iin onlara iddet ve bask uygulamlardr. rnein, Van ve evresinde, ngiliz istihbarat kaynaklarna gre 1000 kiilik fedai ve 3000 kiilik ete gruplaryla terr estirmilerdi. Van Belediye Bakan Bedros Kapamacyan Ocak 1913 tarihinde Osmanl valisiyle birlikte hareket ettii gerekesiyle ldrmlerdi.130 Ermeni sorunu, Birinci Dnya Sava ncesinde, 1914 yaznda toplanan Tanaksutyun Komitesinin, ttihat ve Terakkiye kar iddetle mcadele kararn almasyla yeni bir dneme girmitir. Savan kmasndan yararlanmak isteyen Ermeni terr komiteleri ile Osmanl Devleti dndaki Ermeniler savan, bamsz Ermenistann kurulmas iin bir frsat olduu noktasnda birlemilerdi. tilf Devletlerinin de isyanlar tevik amacyla Ermenileri silhlandrmas ilerini kolaylatrmt. Graf Illarion Ivanovi Vorontsov Dakovun 1905 ylnda Kafkasyaya Namestnik (Genel Vali) olarak atanmasndan sonra, Kafkasyada Ermenilere kar uygulanan politikalarda Ermeniler lehine nemli deiiklikler olmutu. Bu tarihten sonra, Ermeni nderlerinin faaliyetlerinde de bir dnm yaanmt. Ermeni nderler Katoigosun desteini alarak, Rus diplomasi evrelerinde kampanyalar yrtmlerdi. Bunun zerine Rusya, Osmanl Devletini politikasn yeniden gzden geirmesi yolunda sktrmaya balamt. Sonuta, Osmanl Devleti 26 Ocak (8 ubat) 1914 tarihinde Trkiyedeki alt vilyette Ermenilere ynelik slaht yapmak ve burada grev yapmas iin 2 mfettiin atanmasn kabul etmek zorunda kalmt. Bu anlama, Osmanl Devleti adna Sadrazam Said Halim Paa ile Rusyann stanbul Maslahatgzar arasnda imzalanmt. Ayrca, Ermenileri heveslendirmi, siyas zerklik alabilecekleri

130

zdemir vdl., Ermeniler..., s.56. Osmanl Arivi Yldz Tasnifi, Ermeni Meselesi, c.3,

stanbul 1989, s. 20.

55

duygusuna kaplmalarna neden olmutu. 18 (31) Temmuz 1914te Almanyann Rusyaya sava amas Ermeniler iin bir frsat olmutur.131 Emiyazin Katoigosu Austos 1914te Kafkasya Genel Valisi Worontsoff Dachkoffa Ermenilerin ara olan sadkatlerinden bahsedip hizmet talebinde bulunmutu. Vali de Rusyadaki ve Osmanl Devletindeki Ermenilerin talimatlarn beklemelerini istemiti. Bu talimatlar genel olarak; Ermenilerin derhal silhlanmalar, Osmanl Devletince silh altna alnanlarn askerden kap Rus snrn geerek, Rus ordusuna dahil olmalar, ayaklanmalar kartarak Osmanly iki ate arasnda brakmak suretiyle tilf Devletleri hesabna casusluk yapmalaryd.132 Elekirt Hudut Tabur Komutanlnn, nc Ordu Komutanlna gnderdii 30 Austos 1914 gn ve 8 sayl telgrafnda u bilgi verilmitir: Snrmza yakn olan kylerdeki evleri arayan Ruslarn bulduklar silhlar Ermenilere verdikleri ve Ermenilerin Rus erlerine srekli olarak Trk kymlar anlattklar ve Rusyaya kamak iin propaganda yaptklar renilmitir.133 Avrupa Devletleri, sadece Rum ve Ermenilerin szlerine inanarak hareket etmilerdir. Erzurumda Konsolos olarak grev yapan General Mayewskynin Rus Genelkurmayna verilmek zere yazd raporda Ermeniler tarafndan Trkiyede yaplan fecyiin mesuliyeti evvel; Ermeni ihtill komiteleriyle mtereken hareket eden Ermeni ihtillcilerine, saniyen; bunlar teci ve tevik eden baz ecneb hkmetlerine rcidir diyor. Ayrca, Krtlerin yaadklar yerlerde skin Ermenilerin, daima Krtler tarafndan tecavze maruz kaldklarna da inanmak caiz deildir. nk; bu suretle oralarda hibir Ermeninin kalmayaca muhakkak idi. Halbuki o civarn en zengin ve en mreffeh halk Ermenilerdir denilmitir. Ermeni komiteleri tarafndan ekilen fesat propagandalarna da dikkat eken Mayewsky, Ermeni komiteleri tarafndan ekilen fesat tohumu; havali halk arasnda yle bir adem-i itimad hissi yerletirdi
131 132 133

Sertelik, a.g.e. s.29. ayc, a.g.e., s.58. Bekta, a.g.e., s.77.

56

ki slaht buralarda payidr olamazd ve arkta Hristiyanlar ve bilhassa kiliseler Hristiyanlk esastn bir tarafa brakarak ahali
134

arasnda

propagandacl balca vazifeleri addetmilerdir diye aklamtr.

Fransz Cambonun 1890 ve 1897 tarihli Sar Kitabnda geen raporunda da benzer szler yer almaktadr. Erzurumda 16 Nisan 1918 tarihinde Rus kinci Topu Alay Kumandan Kaymakam Tverdo Klebov (Khleboff)un hatrasnda da Erzurumun Trk ktat tarafndan igalinden iki ay evvel bizzat vaki olan mehudt ve mesmutmla sbit olan, Ermenilerin slm ahali hakknda tatbik ettikleri, fecyii tasvirin fevkinde bir sr mezlimle doludur cmlesi de blgede Ermenilerin yaptklar katlimlar aklamaktadr. 135 Tverdo Klebov hatralarnda yle devam etmektedir. Trklerle Ermeniler arasndaki dmanlk, Avrupada oktan beri biliniyordu. Fakat bunun Genel Savata olduu dereceye varacan kimse bilmiyordu. Ermenilerin Trklere tahamml edemedikleri herkese bilinmektedir. Buna karlk her zaman ezilen rol taknm ve bilgi dereceleri ve dinleri sonucunda en ar ilemlerin kurban olduklarna btn dnyay gerekten inandrabilmilerdir. teki Avrupallara gre Ermenilerle en fazla iliki kurmu olan Ruslar, bu halkn uygarl ve ahlk konusunda bambaka bir kan edinmilerdir. Bunlar cimri, agzl ve paraya dkn, bakalarnn zararna yaayan bir halk olarak tanmlardr. Rus askerlerinin azndan ok kez u szleri iittim: Trkler u Ermenilerin iyi ki hakkndan geldiler. Fakat onlar tam anlamyla yok edemediler. Bu ii bir tanesi kalmayacak ekilde yapmalar gerekir.136 Mustafa Kemal, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Merkeziyesine ektii telgrafta Franszlarn hakszlk yaparak Urfa, Antep, Sivasa kadar ve Mersinin batsna kadar olan Anadolu topraklarnda Fransz nfuz ve idaresinin olacan ve bu durumun idarecilere ve gazetelere bildirilmesi gerektiini belirtmitir. Ayrca,
134 135

Gler, Cemiyet-i Akvm..., s.5 USNA, Microcopy no:820., Roll 407, vol. 381, 185.5-185.513, a.g.e.,... Notes dun Officer

Suprieur Russe sur les atrocits dErzeroum, Extrait des Mmoires du Lieutenant Colonel Tverdo Khleboff, 27 ubat 1918.
136

Talt Paann Anlar, yay.haz. Alpay Kabacal, stanbul 2000, s.81.

57

Franszlar Sevk ve skn Kanunu ile gnderilen Ermenileri tekrar ukurova (Kilikya) blgesine yerletirmek istemiti. Nedeni ise Ermenileri maa olarak kullanmak, kendileri ekildiklerinde yerlerine Ermenilere ait bir devlet brakmakt. Bylece, Trk devleti ile Suriyede yaayan Mslman Araplar arasnda Hristiyan bir tampon devlet olacakt. Mondros Mtarekesi gereince 7 Kasm 1918 tarihinden itibaren blgede balayan ngiliz-Fransz ibirlii ile Suriye tilafnamesine gre blge Fransz nfuzuna girmiti. ngilizlerin yerini Fransz kyafetleri giymi gnll Ermeni taburlar almt. Franszlar blgede sadece Ermenileri deil, Tunus, Cezayir ve Senegalli askerleri de Trkler, Mslmanlktan savatrmlard.137 Blgede, Ermenilerin isteklerini gerekletirmek adna Franszlarn tarih rol byktr. Kazm Karabekirin notlarna gre; Ruslar Kafkasyadaki Ermeniler araclyla Osmanl Ermenilerini devlete kar kkrtmak iin vaatlerde bulunmulard. Osmanldan ele geirdii yerleri Ermenilere vererek bamszlklarn salayacaklar szn vermilerdi. stelik Osmanl kylleri kyafetindeki birok adamlar ierideki Ermeni kylerine gtrmler ve datlmak zere snrdaki kimi yerlere silh ve cephane getirmilerdi. Rus generallerinden Loris Melikofun olunun bu amala Van blgesine gittii dorultusunda haber alnmt. Ermeni dnrleri u suretle harekete karar vermilerdi: Harp ilnna kadar sessizce itatlerini korumak, harp iln edildiinde ordudaki Ermeni erlerin silhlaryla dman tarafna gemesine ve Trk ordusu ilerlerse sessizlik ve itaati korumasna, Trk ordusu geri ekildiinde silhlanp ete hline geip bu suretle devlete kar hareket etmek. Buna karlk 4.madde; imdiden her trl olasla kar ve zellikle tehlikeli zamanlarda asker arasnda korku ve disiplin dzensizliine meydan vermemek zere Ermenileri ve dier Mslman olmayanlar olabildiince hissettirmeyecek biimde ve hareketlerini sk kontrol ve denetim altnda bulundurmak, 5.madde, Ermenilerin ve Ruslarn kt dnceleri ve kandrmalarna bilgisizlikleri dolaysyla kaplacak Krt ve
137

ayrld

Bolevik

oldu

diyerek

kandrm,

getirip

Sleyman Hatipolu, ukurovada Fransz-Ermeni birlii (1918-1921), Smrgecilik

Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Elaz 2003, s.50-54.

58

teki Mslman ileri gelenlerini Ermenilerin ve Ruslarn amalar hakknda aydnlatmak, esenliin Ruslara kar hareket etmekte olduuna inandrmak.138 Daha sevk karar alnmadan balayan saldr olaylarndan biri de Mutaki Arak Manastrnda cereyan etmiti. Blgeye inceleme iin giden Ahmet Efendi komutasndaki jandarma grubundan drt er ehit edilmiti.139 Ruslara yardm eden Ermeni eteleri ile bunlara katlan yerli Ermenilerin arasndaki atmada kurun ve sng ile katledildii tespit edilen Hseyin brahim bin Abdi daha sonra aslmt. Rus kuvvetine takviye eden Ermeni etelerine iltihak ve faciaya neden olan yerli Ermeniler tarafndan katl ve itlaf olunan Merkehu karyesi ahalisinin ounlukla kadn, ocuk ve yallardan ibaret olduunu gryoruz.140 Kafkaslardaki Rus Ordusu, blgedeki Ermeni ve Grc otoriteleri silhlandrmlard.141 Van vilyetinden gelen 2 Aralk 1914 tarihli telgraftan anlaldna gre 26 Kasm 1914 tarihinde sava (olaylar) hakknda ordu kumandanlndan dzenli rapor alndndan bakaca bilgi vermee gerek olmad yolundaki tebligata dair bilgi bulunmaktadr. Van vilyeti snrndaki askerin harekat yledir: Bacirge tarafndan rana geen eteler Rumiye ve Selhas arasndaki Sumas ve Biradost nahiyelerini igal etmilerdir. Bunlarn Ruslar tarafndan silhlandrldklar ve Rumiyeden 3000 kadar Nasturinin de
138 139

Kazm Karabekir, Gizli Harp stihbarat, yay.haz. Emrullah Tekin, stanbul 1998, s.96 Mamratl-Azizden Harbiye Nezreti Cellesine mevrd ifrenin sretidir.

ehr-i .... 13. gn Mu Mutasarrflndan Arak Manastrnn taharrsine (incelemesine) gnderilen Jandarma Mlzm Ahmed Efendi mezkr manastra firrlerin atelerine marz kalarak efendi-i mmileyh ile drt jandarmann ehd olduu ve mtecsirlerinin takb edilmekte olub netcesinin ayrca arz edilecei Mu frka vekletinin ifresi zerine mrzdur. F 15 ubat 330 11. Kolordu Kumandan vekli Hakk, 16.12.330.(1.03.1915) bir nshas asyi ksmna verilmitir. Bir sreti mumelt- ztiyeye verildi efendim. 6. ube Azmi, ATASE, KOL: BDH, KLS.520, DOS.1027-2024, FH.5-1.
140 141

ATASE, KOL: BDH, KLS. 520, DOS.2024. FH.11, 11-1, 11-2. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War, 1918

Supplement 1, U.S. Government Printing Office, Washington 1928, s. 889.

59

toplanarak Ermeni eteleri ile harekat ile Rus tmeninin ilerlemesini kolaylatrmtr. Bakalenin Dir nahiyesinde Rus ordusu ile karlaan Osmanl ordusu etelerin Ruslara yardm ile atmay kaybetmitir. 17 ve 19 Kasm 1914 tarihlerinde Kutur tarafnda ve Tanik mevkiinde vuku bulan muharebede 400 ehit ve yaral vererek Saray ilesine dnmek zorunda kalnmtr. Musul vilyetinden Revandiz Kazas snrnda toplanan 3 bin kiilik bir kuvvet rann enu tarafndan geerek Selmas zerine yrmek zere emir alm ve yaknda hareket etmitir. Abgadan defedilen Abdrrezzak, Mak cihetinde bulunmaktadr. Bayezit tarafndan Abgaya tecavz eden eteler bir atmay mteakip Kzldizeye ekilmi ve tekrar gelmemilerdir. ehrin genel durumuna bakldnda Ermenilerin sakin bekledii ancak Selmas havalisindeki Ermenilerin Ruslarla birlikte savat grlmektedir. Blgede arpan Ermeni etesinin banda Talori katlimn yapan mehur Antranik142 ve arkadalar vard. Hanik arpmasndan sonra Ermeni erlerden firar edip dmana katlanlar da vard. te yandan, Dir Murahhas Vekilinin arideki (ari) Rus Kumandan ile muhabere ettii sonradan Abduyilerden ayrlp Osmanl ordusuna katlan Airet Resasndan mer Khan tarafndan bu haberler verilmitir.
143

Ermeniler blgede Mslman

kyafeti ile grdkleri herkesi ldrmler, camileri yakmlard.144 Van Valisi Cevdet Bey Mart 1915 balarnda Vanda ayaklamann balamak zere olduunu ilgililere bildirmiti. Nisan ortalarnda Van dnda, 17 Nisanda
142

Eyll 1914-Austos 1916 tarihleri arasnda Antranik ve arkadalar 34 arpmaya

katlmlardr. Antranik elebyan, Antranik Paa, ev. Nairi Arek-Mariam Arpi, stanbul 2003. Bu olaylar srasnda Trans-Kafkasya Komiseri, Osmanl Hkmetine bar nermitir. Osmanl Ordusu Komutan, radyo-telgrafla verdii cevapta bu neriyi kabul ettiini ve kurallara uymak iin Trans-Kafkasya Komiserinin nerisini hkmetine de bildirmitir. General Odielidze, TransKafkasya Komiserleri Bakan Gegekuri ve Bakomutan General Lebedenski ile telgrafla irtibat salanmtr. Gelen cevapta, Ermeni zulmlerinin kesinlikle durdurulmas isteminin yer ald bir ltimatomun Ermeni Mill Meclisine verildii ve meclisin de Doktor Savriev ve Antraniki Erzurumdaki zc olaylara son vermek zere delege sfatyla ehre gnderdii bildirilmitir. Ama Antranikin verdii szlerin doru olmadn zaman gstermitir. Kabacal, a.g.e.,s.94, 104.
143 144

ATASE, KOL: BDH, KLS.520, DOS.2024, FH.5. Belge No: 2050. ATASE, KOL: BDH, KLS.520, DOS.1027-2024, FH.12-5. Belge No: 2051.

60

itakta, 18 Nisanda Bitliste Ermeniler ayaklanmlard. Gevataki Mslman memur ve jandarmalar ldrlmt. 20 Nisanda Van iinde byk bir ayaklanma balamt. Resm daireler yaklmt. Van ve evresi 17 Maysta Ermenilerin eline gemiti. Komiteci Aram Manukyan vali olarak baa gemiti.145 Ermeni komiteleri ile Ruslarn yaptklar hakknda 1916 ylnda yrede kurtulanlarn verdikleri ifadelerde, Ermenilerin nasl kym yaptklar, bir ksm Mslman Mermid ayna dktkleri, Amerikan kurulularna gtrlenlerin verilen yemeklerden zehirlenerek lm olduklar da belirtilmektedir.146 Bu dnemde, Osmanl topraklarnda yalnz baz Ermeniler deil baz Rumlar da isyanlar kartmlard. Baz Rumlar da sevk edilen tebaa arasndaydlar. Sevk ve skn Kanunu erevesinde sadece isyan kartan Ermeniler deil, 6 Mart 1331 (19.5.1915) - 8 Eyll 1334 (8.9.1918) tarihleri arasnda baz Rumlarn da sevke tbi tutulduklar anlalmaktadr.147 Bu kiilerden pheli grlenlerin ncelikle tbiiyetlerinin belirlenmesi iin 3. Ordu Kumandanlndan Mahmut Kemal imzasyla bir inceleme yapld

145

eviren ve tenkit eden Kaymakam Hakk, Hill Altnda Drt Sene ve Buna Ait Bir Cevap,

yazan Rafael de Ngalis, 1931, s.73. Kaymakam Hakk, Ermenilerin bu isyan karsnda hkmetin skunetini koruduunu, bunlar mevz tedbirlerle bymeden yerinde sndrdn, her tarafta bu tr durumlara kar savunmada kaldn belirtmitir. Hatta, hkmet Ermeni Patriine ve komitalara ye Ermeni milletvekillerine de harp kmas hlinde yeterince jandarma ve asker bulunduramayacan, Ermeniler tarafndan bir isyan karlrsa syii salamak iin derhal tedbir alnacan bildirmitir. 24 Nisan 1915te alnan Ermeni komitaclarnn datlmas da bu tedbirin sonucudur. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, stanbul 2004, s.57. ayc, a.g.e., s.60.
146 147

Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri (1914-1919), c.I, Ankara 2001, s.135, 167. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.1. Ayr.bkz. Gler, Cemiyet-i Akvm...,

s.12.

61

bildirilmitir.148 Bu inceleme iin stanbuldan bilgi alnd ve bunlarn isyan eden Rumlar olduklar anlalmtr.149 Yenikyden tbiiyet edinmi Rumlardan sevk edilenlerin hukukunun korunduuna dair 1. Ordu Kumandanlndan Harbiye Nezreti Celilesine yazlan izahat da150 gstermektedir ki; bunlar Karesi Rumlar Karadeniz sahiline nakil olunurken151 gereken nem gsterilmitir. Ayrca, Romanyada Osmanl ordusuna kar savaan alt Yunan taburundan da stanbula sevk olanlar vard. Burada Avrupa basn araclyla Yunan Hkmeti lehine siyaset yapmlard.152 Suriyede oturan yz alt kadar kadn ve ocuun ama oradan da Dersaadete nakledilmesi srasnda otuz Yunann bu Yunan taburlarna dahil edilerek Yunan Hkmetince askere alnd renilmitir.153 9 Mart-29 Kasm 333 (1917) tarihleri arasnda Diyarbakr, Elaz, Urfa vilyetlerindeki Rumlarn sevki yannda Trabzon, Samsun, Ayvalk, Bafra, aramba, Terme, iledeki Rumlar da daha ierilere sevk edilmitir.154 Adalarda bulunan Rumlarn casusluk faaliyetinde bulunduklar renilmi ve bunlarn sevkine karar verilmiti.155 Ayrca, 14 Mart 333 (14.5.1917) tarihinde, 2. Kolordu Kumandan Nureddinin bildirdiine gre; Rumlar casusluk faaliyetinde bulunmulard.156 Fethiyeden Rumlar Denizliye sevk edilmiti.157

148 149 150 151 152 153 154 155 156

ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.1-1. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.4-2. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.5-1. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.5-3. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.6-2. ATASE, KOL: BDH, KLS.372, DOS.474-1479, FH.6-3. ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.320, FH.1. ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.776, FH.1. 9 Mart 333 tarihli belge. ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.776, FH.1-1.

62

Ayvalk Rumlarnn da isyan karmalar zerine meralara sevkinin uygun olduuna karar verilmiti.158 te yandan, bunlarn sevki srasnda sanld gibi yaya gitmelerine izin verilmemi, gnn koullar gz nne alndnda sava ortamnda imknlar dahilinde ara da kullanabilmilerdir. Ayvalk Rumlarnn sevki srasnda ara kullanabilmeleri iin 4. Kolordu tarafndan karlan emir de bunun ispatdr.159 Sevk srasnda kimsesiz ocuklar korunmaa alnmtr.160 Osmanl Devleti, Birinci Dnya Sava banda d destekli i isyanlarla uramak zorunda kalmtr. Bu gelimelerin sonucunda ald kararlar ise XXI. yzylda dahi tartlmaa devam etmektedir.

157

ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.776, FH.1-6. Tahsin bey imzal 333 kanun- evvel

tarihli telgraf.
158 159 160

ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.776, FH.4. 1 Mart 333 tarihli telgraf. ATASE, KOL: BDH, KLS.1292, DOS.776, FH. 4-3. Gler, Cemiyet-i Akvm..., s.37.

63

2.

BLM : GEC SEVK VE SKN KANUNU VE UYGULANMASI

2.1. 24 Nisan Kararnn Asl Osmanl Devletinin sava ortamnda olmasn frsat bilen Ermeniler isyan hareketlerini giderek younlatrmlard. Birok cephede Avrupann en gl devletleriyle sava hlinde iken, isyanlarn tamamen bir ihanete dnmesi sonucunda hem cephenin, hem de cephe gerisinin emniyete alnarak yz binlerce Mslmann gz gre gre lme itilmesinin nlenmesi kanlmaz bir zorunluluk olmutur. Orduda grevli iken kar tarafa geen Ermeniler sayesinde Tanak rgt glenmi, rnein Bitlisteki ye says 170.000i bulmutu. Bu da Ermenilerin ihanetinin bir baka ispatdr. 161 Bu durum karsnda, devlet geleneine sahip olmann getirdii sorumlulukla hareket eden Osmanl Hkmeti zme ynelik kesin tedbirler almak zorunda kalmtr. Bunlardan ilki olan 24 Nisan 1915 tarihli karar ile Ermeni komite merkezleri kapatlm, evrkna el konulmu ve elebalarnn tutuklanmasn ngren ileri Bakanl tarafndan 14 valilik ve mutasarrfla gnderilen emirnme ile stanbulda 2345 komiteci tutuklanmtr.162 Ermenilerin
161

The Turco-Armenian..., s.14. Ayr.bkz. Roderic H. Davison, The Armenian Crisis 1912-

1914, The American Historical Review, vol LIII, No.3, April 1948, s.484. Burada 1907 tarihinde Tanak Cemiyeti yesi says 165.000 olarak verilmitir. Davison bu bilgiyi Ermenilerin kendi yazdklar rapordan almtr. Fdration Armnienne Rvolutionnaire, Rapport prsent au Bureau Socialiste Internationale, Stuttgart, 1907, s.22-23)
162

Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.229. Tlt Paann Anlar hakknda Murat Bardaknn

Hrriyet Gazetesinde yaynlad bilgilere gre blgede etelerin kkrtt sivil halkn birbirine girmesi iin gereken kvlcm Rus savayla aklmtr. stelik o srada Osmanl ordusunda pek ok Ermeni asker mevcuttu. Enver Paa, ilkin bu Ermeni askerlerin silahszlandrlmas emrini vermitir. 18 Marttaki anakkale Muharebesinden ksa bir sre sonra, milliyeti Ermeni rgtlerinin Vanda balattklar isyan zerine ttihat ynetim yeni tedbirler almtr. 24 Nisanda stanbulda yaymlanan Ermeni gazetesi Azamartn brosuna baskn dzenlenmi ve aralarnda

Avrupa ve ABD Parlamentolarnda Soykrm Anma Gn olarak karmaya altklar karar tasarlar ve soykrm yl olarak her yl dzenledikleri anma gn, bu tutuklamalar olup Sevk ve skn Kanunu ile alkal deildir. Komitelerin kapatlmas, elebalarnn ve baz terristlerin tutuklanmas, olaylar yattracak yerde daha da iddetlendirmitir. Tekiltlanma ve silhlanmalar ehirlerden en kk yerleim yerlerine kadar gtrlm ve baz Ermeniler birok d vaatlerle kandrld iin kanl olaylar daha da artmtr. Bir taraftan Osmanl Ordusunu, dier taraftan da sivil halk emniyet altna almak amacyla Osmanl Hkmeti nihayet son insan are olarak sava blgelerindeki halkn yine Osmanl topra olan gvenli blgelere, 27 Mays 1915 tarihinde sevk ve isknna karar vermek zorunda kalmtr. 1915 yl Ermeni sorunu asndan dnm noktas oldu diyebiliriz. yle ki, Ermeniler tarafndan karlan olaylar Osmanl Devletinin artk bir karar vermesini gerektirmiti. rnein, Kars Kale Komutannn, Kafkas Ordusu Karargh Komutanna gnderdii 23 Ocak (5 ubat) 1915 tarih ve 141 sayl gizli bir yazsnda Ermeni birliklerinin disiplinsiz hareketlerinden bahsedilmi, Karsa gelen Ermeni birlik komutanlarnn emirlere ramen, Karsa gelerek kayt yaptrmadklar, birliklerin arasnda her trl soygun, cinayet, tecavz, saldr olaylarnn grld raporda bildirilmitir. Kafkas Ordusu Karargh Komutanndan Karsta hangi Ermeni birliklerinin oluturulduu ve kimlere bal olduklarna dair bilgi talebinde bulunulmutur. Aada belirtilen birliklerin
doktor, yazar, gazeteci ve milletvekillerinin de bulunduu Ermeni aydnlarndan iki binden fazla kii tevkif edilmiti. Arkasndan, Enver Paa, ileri Bakan Tlt Paaya, 2 Mays 1915 tarihinde bir telgraf ekerek, blgede yaayan Ermenilerin ya Rus ordularnn zerine ya da Anadolunun muhtelif blgelerine doru srlmesini talep ederek yle demitir: Bir mahzur yoksa, isyanclarn ailelerini ve isyan blgesi halkn snrlarmz dna gndermeyi ve onlarn yerine snrlarmz iine dardan gelen Mslman halkn yerletirilmesini tercih ederim. Yani daha Sevk ve skn Kanunu karlmadan, Ermeniler g ettirilmeye balanmt. Padiah Mehmet Reat imzal ve 27 Mays 1915 tarihli bu kanun, sadece bu durumu resm hle getirmitir. Kendilerine tannan sre iki haftayd. Kymetli eyalarn yanlarna almalarna izin verilmi, geride kalan mlkleri ise mahall ynetimler tarafndan satldktan sonra paras kendilerine ulatrlmtr. Devlet, g gzerghndaki gvenlii salamakla kalmayp beslenme ve salk gibi temel ihtiyalar da karlamt. Hrriyet, 28 Nisan 2005.

65

oluturulduu, 19 Ocak (11 ubat) 1915 tarih ve 1928/240 say ve 348 k numaras ile gizli yaz olarak bildirilmitir: 1. randan Antranik komutasnda, 2. Idrda Armen Garo komutasnda, 3. Kazmanda Amazasp komutasnda, 4. Sarkamta Keri komutasnda, 5. Karsta Canpolatyan komutasnda. Ayrca, Aleksandrapol (Gmr)de Vartan komutasnda yedek birlik, Yzba Gagemov komutasnda casus mfrezesi olduu, ilk iki birliin Kafkas Drdnc Kolordusu Komutanlna, nc ve drdnc birliklerle casus mfrezesinin Kafkas Birinci Kolordusu Komutannn emri altnda olduu, yedek birliin de Gmrdeki Garnizon Komutanna bal olduu bildirilmitir.163 Osmanl haber alma kaynaklar, durumu savan bandan beri dikkatle izlemitir. Genelkurmay 25 ubat 1915 tarihinde ilgilileri uyarmt. Ermenilerin ihtill hazrl iinde bulunduunu, bu yzden onlarn silhl hizmetlerde kullanlmamasn, yetkili birlik komutanlarnn silhl saldr ve direnmeleri bertaraf etmelerini, gerekirse sk ynetim uygulamalarn, ancak fiili saldr olmayan yerlerde ahaliye iyi muamele yaplarak sadakatten ayrlmamalar ve isyana katlmamalarnn salanmas yolunda talimat vermitir.164 Ermeni komitecilerinin hazrlklarndan haberdar olan ileri Bakan Talat Paa, Ermeni ileri gelenlerini, Harbiye Nzr Enver Paa da Ermeni Patriini uyarmlar, dmanla ibirlikleri devam ettii takdirde gereken nlemlerin alnaca hususunda ihtarda bulunmulard. Ancak, bu ihtarlar sonu vermemi, Ermeniler savan balamasyla yer yer isyanlar karmak suretiyle ihanete devam etmilerdi. Trkiye ve Rusya arasnda muharebe ve atmalarn balamasndan
163 164

Sertelik, a.g.e. s.44-45. ayc, a.g.e., s.63.

66

hemen sonra, Harbiye Nzr Enver Paann ilk ilerinden biri, Ermeni Patriini resmen uyarmak olmutu: Osmanlnn Birinci Dnya Savanda tilf Devletlerine kar mcadele verdii bu dnemde, her trl ayaklanma teebbs ve Ermeni cemaati tarafndan Mslmanlara kar giriilecek her eit saldr, isyanc ve saldrganlar en mthi neticelerle kar karya brakaca ve bu tr hareketlere bavuranlarn iddetle cezalandrlaca ihtar edilmiti. Patrie yaplan aklamada, lkeyi byk dman devlete kar savunmakla megulken bu eit hareketlerin en ar biimde cezalandrlaca da belirtilmiti. Fakat, her ne kadar masumlarla sulular arasnda ayrm yaplacaksa da, Ermenilerden drt buuk kat daha kalabalk olan Mslman ahalinin hakl fakat kr fke ve intikamna kar Ermenileri savunma imkn bulunamayabilecei de belirtilmiti. nk, olaylarn kt yerlere gnderilecek hazr birlikler olsa bile, iletiim ve ulam imknlarnn noksanlndan zamannda mdahale yaplamayaca dnlmekteydi.165 Tutuklananlarn sradan Ermeniler deil, rgt mensubu olduklar -ki bu durum ngiliz istihbarat tarafndan da dorulanmt- bilinmekteydi. Nitekim Msrdaki ngiliz Asker Ofisine Dedeaa zerinden ulaan bir bilgiye gre 24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi, Ermeni gazetesi Puzantionun sahibi de aralarnda olmak zere toplam 1800 Ermeni yakalanarak Ankaraya gnderileceklerdi. Tutuklananlarn 500 Tanak, 500 Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr. denilmektedir. Tutuklanan Ermenilerin Mttefik ordularna hizmet eden Ermeni gnllleri veya Mslman katlim sorumlular olduu stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpee gnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmitir.166 24 Nisan 1915 tarihinde ileri Bakanl Ermeni komite merkezlerinin kapatlarak, evrkna el konulmas, komite ele balarnn tutuklanmas emrini
165

ayc, a.g.e., s.58, Ahmet Rstem Bey, a.g.e., s.68. Patrie gnderilen mektup iin bkz.

Hsamettin Yldrm, Ermeni ddialar ve Gerekler, Ankara 2000, s.13.

166

zdemir vdl., Ermeniler..., s.62. Baz kaynaklarda tutuklu says 235 olarak verilmektedir.

Ancak, buradan da anlald gibi tutuklananlardan 1800 partilere ye olduuna gre bu sayy 2345 olarak kabul etmekte daha doru olacaktr.

67

vermiti demitik. stanbulda 2345 Ermeni komitacnn tutuklanmas,167 alnan bu ayaklanma haberleri zerinedir. Ermenilerin her yl katlim anma gn olarak dzenledikleri 24 Nisan, bu tutuklamalardan dolaydr. Bu tutuklulardan bir ksm Ankara ve ankrya sevk edilmilerdi. karlan geici bir kanunla da gayrimslimlerin zellikle Ermenilerin elinde bulunan silhlarn toplatlmas btn vilyetlerden istenmiti.

2.2.

Uslanmayan syanclar - Sevk ve skn Kararnn Alnmas

Btn tedbirlere ramen, baz Ermenilerin ihanete devam ettikleri ve Ruslarla ibirliini srdrdkleri anlalmtr. rnein; sava ortamnda, Kars ve Ardahan havalisinde katledilen Mslmanlarn says 30.000 civarndadr. Muhafazas Ermenilere verilen Osmanl esirlerine ok kt muamele yaplm, tfek dipikleri ile ldrlmlerdi. te yandan, Ermeni ve Rumlar kastl olarak esir dp Ruslara bilgi szdrmlar, Kafkasya Ermenileri de bilerek esir dm ve rendiklerini kap Ruslara iletmilerdi.168 Tm uyarlara ramen, Adana-Drtyol blgesinde Ermeniler faaliyetlerine devam etmilerdi. Blgede gerekli grldnde skynetim mahkemeleri kurularak emniyetin salanmasna allmt. Drdnc Ordu Kumandanlndan Komutan Cemal Bey tarafndan 28 ubat 1915 tarihinde yakalanan sulular hakknda ceza ilem uygulanm, sdk halka da gerekli efkatin gsterilmesi emri verilmiti.169 Anlald gibi, geici kanun karlmadan nce gereken tedbirler alnmasna ramen bunlar yeterli olmamtr. Ermeniler, isyanlarna devam etmilerdir. Sivasta ve Vanda ksmen isyan hazrlklar iinde olduklar istihbarat belgelerinden anlalmtr. 1915 Nisannda eli silh tutan herkesten yardm istenmiti. Ermeni Patriinden de isyan hlinde
167

Grn, a.g.e., s.213. zdemir vdl., Ermeniler..., s.61. Osmanl Belgelerinde Ermeniler

(1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1994, s.7.

168 169

BOA, F: HR.SYS., D: 2878, G: 1. 6.III.1915 tarihli ilerine yazlan ifre. Ariv Belgeleriyle..., c.1., s. 57.

68

bulunan Ermenileri uyarmas, itaat ve sadakatlerini gstermeleri iin nclk etmesi istenmitir.170 Bu arada, Rusya Dileri Bakan Sergey Dimitriyevi Sazanov, Paris ve Londradaki Rus elilerine 12 (25) Nisan 1915 tarih ve 1876 sayl gizli bir telgrafla, Trkiyedeki Ermenilerle Trkler arasndaki anari ortamndan bahsetmitir. Elilerden Fransz ve ngiliz Hkmetlerine bavurarak, sorumluluun Osmanl Devleti Bakanlarna ait olacann sz konusu lkelerce Osmanl Devletine bildirilmesi istei iletilmitir. Daha sonra, Londradaki Rus Elisine 1 (14) Mays 1915 tarihli 2247 sayl ikinci bir gizli telgrafla ngiliz Hkmeti nezdinde bir giriimde bulunulmas istenmiti. Osmanl Devletine, ngiliz ve Fransz Hkmetleri tarafndan verilecek notann olumlu bir etki yapmasa bile Ermenilerin moralini ykseltecei, cesaretlendirecei bildirilmiti. Nitekim, Sir Edward Grey Osmanl Devletine kar yaynlanmas kararlatrlan bildirinin 11 (24) Mays 1915 tarihinde aklanmasn nerdiini Rus Dilerine bildirmiti.171 Ermeni isyannn devam etmesi zerine, 2 Mays 1915te Enver Paa, Van Gl ve evresinde toplanp isyan kartan Ermenilerin Rus snr tesine gnderilmelerini talep ettii yazy Talat Paaya gndermiti. Sevk kararnn ilk iareti saylan bu yaz ile Talat Paa, Meclis-i Vkeldan karar almadan ve geici bir kanun karmadan sevk ilemini balatm ve sorumluluu zerine almt. Ancak, Erzurum, Van, Bitlis, Halep, Mara ve Adana gibi vilyet ve sancaklarn boaltlmas ve buradaki Ermenilerin can ve mallarnn korunmas hususunda alnan tedbirler yeterli olmamt. 24 Mays 1915te Rusya, ngiltere ve Fransa Hkmetleri Ermenistan diye kendilerince adlandrdklar Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ldrlen Mslmanlar grmezden gelip Ermenilerin ldrldklerini ileri srerek Osmanlnn bundan sorumlu tutulacan bildirmilerdi. Uluslararas bir sorun hline gelen durum zerine Talat Paa artk sorumluluu alamayacan anlam ve 26 Mays 1915 tarihli bir tezkireyi
170 171

Ariv Belgeleriyle..., c.1., s.124. Rusya mparatorluu D Politika Arivi, Politarhiv Fondundan aktaran Sertelik, a.g.e.

s.61.

69

Sadarete gndermitir.172 Buna gre, kardklar isyanlarla orduyu soktuklar zor durum karsnda Ermenilerin gvenli blgelere gnderilmek zorunda kalnd belirtilmiti. 29 Maysta hazrlanan bir tezkire ile durum Meclis-i Vkelya iletilmi ve sevk kanununun uygulanmas iin gerekli resm belge hazrlanmt.173 Anadoludaki Ermeniler konusunda Bakomutanlk 26 Mays 1915 tarihli yazsnda, Ermeniler Van Gl civarnda toplu isyan hllerini srdryorlar. syan yuvalarnn bir an nce datlmas gerekmektedir. Ruslar snrdaki Mslmanlar bizim topraklara kovaladlar. Biz de Ermenileri Rusyaya gndermek veya Anadoluya datmak gibi bir tedbir almak zorundayz eklinde grn ifade etmekteydi.174 Komutanlara, syii bozan silhl saldrgan ve direniileri imha etme grevi verilmitir. Casusluk ve vatana ihanet eden ky ve kasaba halkn tek tek veya toplu hlde baka yerlere sevk ve iskn etme yetkileri verilmekle sevk ve iskn ii orduya devredilmitir. Dmanla ibirlii yapma, masum halk katletme ve isyan karma gibi zararl hareketlerde bulunanlarn Musul, Zor, Halep ve Suriyenin baz blgelerine sevkleri iin Dhiliye Nezretinin 13 Mays 331 (1915) tarih ve 270 numaral tezkiresi zerine Meclis-i Vkelca sevk ve iskn karar alnmtr.175 Ayrca, Ermenilerin sevk ve iskn edilmelerinin nedenleri hakknda Hukuk Maviri Mehmet Mnir Bey bir rapor hazrlamtr.176 Buna gre; Osmanl Devletine kar teden beri isyana girimeleri, gizlice silh depolayarak bunlar Osmanlya kar kullanmalar, yurt dna kap dmanla ibirlii yapmalar, kendilerini sosyal demokrat olarak gsterip ihtillci sosyalist komitesi ad altnda Avrupadaki baz lkelerden yardm almalar bu nedenler arasndadr.
172 173 174 175

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.6. Halaolu, Ermeni..., s.68. Ssl vdl., Trk... s. 233. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.30.

70

2.3. Sevk ve skna likin Kanun, Talimatnameler, Kararnameler ve Kanunun Uygulan 27 Mays 1915 tarihinde Osmanl Hkmetince Tehcir Kanunu olarak da bilinen sevk ve iskn kanunu karldn grdk. Bu geici kanun vakt- seferde icrt- Hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihat olunacak tedbir hakknda kanun- muvakkat adn tamakta ve herhangi bir milleti deil, Osmanl Devletine kar gelen huzursuzluk karanlar hedef almaktayd. Buna gre177, ordu ve kumandanlar, hkmet emirlerine, lkenin savunmasna ve syiine ilikin uygulamalara kar gelen olursa ve silhla direnite bulunurlarsa gereken cezalandrmann yaplmasyla grevlendirilmilerdi. Ayn zamanda, asker faaliyette bulunan, casusluk veya hyanetleri grlen ky ve kasaba ahalilerinin tek tek veya toplu hlde baka blgelere de sevk ve iskn gerekletirilmitir. Kanun, yaynland tarihten itibaren geerli olmu ve uygulanmasnda Bakumandanlk Vekili ve Harbiye Nzr memur olarak atanmtr. Anlald zere, kanunda ne Ermeni ne baka bir milletin ad gememekte, Osmanl Devletine kar muhalefet edenlere ynelik alnmas gereken tedbirler belirtilmekteydi. uygulanmasyla
178

Kanunun

ve

daha

sonrasndaki

talimatnamelerin

ilgili olarak Osmanl Devleti Dhiliye, Hriciye, Harbiye,

Maliye ve Adalet Bakanlklar grevlendirilmiti. Muhacirin Komisyonu, skn- Air ve Muhacirn Mdiriyeti, Emvl-i Metruke Komisyonlar ile baz mahall komisyonlar grev almtr. Bu kanunun kabul edilmesinden sonra, 30 Mays 1915 tarihinde Meclis-i Vkel (Bakanlar Kurulu)nda kabul edilen tezkere ile de sava blgelerinde
176

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.160-171. Mir Mehmed Zeki Paa...., s.

71.
177 178

Ssl vdl., Trk..., s.204. Yldrm, a.g.e., s.21.Documents sur les Armniens-Ottomans, vol.II. s.91-92.

71

bulunan Ermenilerin yaptklar ihanetler sonucunda bunlarn cephe gerisine sevk edilmelerinin salanmas, g ettirilenlere yatacak yer ve yiyecek yardmnda bulunulmas, gayrimenkullarn koruma altna alnmas ile ilgili talimatname de imzalanmtr.179 Buna gre, ileri Bakanl Airetleri ve Gmenleri Yerletirme Mdrl tarafndan sava artlar ve olaanst siyas artlar dolaysyla nakilleri yaplan airetlerle, Ermenilerin ve Rumlarn iskn ve durumlar ile ilgili hususlar iermitir. Mays 1915 tarihli bir mazbatada, kasaba ve kylerde yerleik ve nakli gerekenlerin, yeni yerleme blgelerine hareket ettirilmeleri ve yolculuklar esnasnda rahatlar salanarak, canlarnn ve mallarnn korunma altna alnmas emredilmekteydi. Varlarndan yeni yurtlarna tamamyla yerlemelerine kadar iaeleri muhacirin tahsisatlarndan karlanmas yolunda talimat verilmiti. Bu kiilere, daha nceki mal durumlar ve hlihazr ihtiyalarna gz nne alnarak mal ve toprak datlmasna ve ihtiya sahipleri iin hkmetin ev yapp, ifti ve yine ihtiya sahibi zanaatkrlara tohum, alet, tehizat temin etmesi gerektii yolunda karar alnmtr.180 Ayrca, Ermenilere ait mal, mlk ve arazi haklarnn ve kltr varlklarnn korunmasn da ieren ikinci bir talimatname 10 Haziran 1915 tarihinde kartlmtr.181 Buna gre, g eden Ermenilerin geride braktklar eyann deeri hkmete sahiplerine deneceinden terkedilmi mallar korunmu ve sahipleri adna satlmasna karar verilmiti. Gsz kadnlarla asker imalthanede alanlarn sevklerinin ertelenmesi konusunda da gerei yaplmt.182 Osmanl Devleti yasann uygulanmasnda aksaklklarn olmamas iin nlemler almaya gayret gstermitir. Bu amala da 30 Mays 1915 tarihinde sava durumu ve olaanst artlar nedeniyle baka blgelere gnderilen Ermenilerin
179 180

Ssl vdl., Trk.., s. 235. BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar, 1915 Mays Tarihli Bakanlar Kurulu Talimat, c.198,

Karar no: 1331/163.

181 182

Ssl vdl., Trk..., s. 241 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.40.

72

barnma ve beslenmeleri ile ilgili bir ynetmelik yrrle koymutur. 15 maddelik bu ynetmeliin hkmlerine gre: Ermeniler g srasnda btn hayvan ve tanabilir mallarn birlikte gtrebilmilerdir. G srasnda gmenlerin can ve mal gvenliklerinden beslenme ve dinlenmelerinin salanmasndan gzerghta bulunan memurlar sorumlu olmutur. G mahalline gelen gmenler, salkl almaya, tarmla uramaya elverili ky ve kentlere yerletirilmilerdir. skn mahallinde gmenlere verilecek arazi olmadnda, devlete ait iftlik ve kylerden yararlanmlardr. Muhta durumda bulunan gmenlerin masraflar hkmete karlanmtr. htiyalar lsnde bunlara arazi verilmi, izinsiz yerlerinden ayrlamamlardr. Ancak, alnan bu tedbirlerle yetinilmemitir. 10 Haziran 1915 tarihinde ynetmelik hkmlerini genileten ve baka blgelere nakilleri devam eden Ermenilere ait mal, mlk ve arazi ile kltr varlklarnn korunmasn ieren 34 maddelik ikinci bir ynetmelik daha yaynlanmtr. Buna gre de, ge tbi tutulanlara ait iinde eya bulunan binalar mhrlenip koruma altna alnm, satlmas gerekli eya ve hayvanlar satlarak bedeli hak sahibine denmi, g eden ahaliye ait emlk ve arazinin cinsi, miktar ve kymeti tespit edilerek kayt altna alnmtr.183 Yrtlen nakil olaynda devlet 115 milyon kuru harcam ayrca iae bedeli olarak da yz elli milyon kuru harcanmas ngrlmtr. Bu durumda gstermektedir ki, Osmanl Ermenilerinin yok edilmesine ynelik bir tutum iine girilmemitir. Yaplmak istenen Ermenilerin sava ortamnda dmanla ibirlii yapmalarnn, ordunun ikml takviyesinin kesilmemesi iin, lke iinde syii bozmalarnn engellenmee allmasyd. Bu nedenle btn Ermeniler deil isyan edenler sevke tbi tutulmulardr. 4 Austos 1915 tarihinde eitli mutasarrflklara gnderilen karar ile geride kalan Katolik nfus sevk edilmemi nfuslarnn tespit edilmesi istenmitir.184 Ancak,

183

ayc, Trk-Ermeni..., s.66. Ayr.bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.41.

Bu ynetmeliklere gre sadece Musula sevk edilenlerin yerlemelerindeki masraflar karlnda 500.000 kuruluk havale gnderilmitir. Osmanl Devleti soykrma tbi tutaca bir toplum iin neden byle bir masrafa girsin? Sorusu aklmza gelmektedir.
184

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.72.

73

Babliden Dhiliye Nezretine gnderilen telgrafa gre; Ankara, Halep ve Adanadaki isyan karan Katolik Ermenilerin de dier Ermeniler gibi sevk ve tebd olunacann gerekli vilyetlere tebli olunduu haber verilerek Emniyet-i Umumiye Mdiriyetinin gereini yapaca bildirilmitir.185 Bilindii gibi isyan karan Ermenilerin ou Gregoryen mezhebinden olduundan Osmanl Devleti isyan karmayanlara bu uygulamay gerekli grmemitir. Yaklak 10 gn sonra da ayn ilemi Protestan Ermeniler iin uygulam ve onlar da sevke tbi tutmamtr.186 15 Eyll 1915de hasta ve am olan Ermenilerin de sevk edilmemesi eklinde Dhiliye Nezretinden karar kmtr.187 Yaplan bu sevk ve isknn meruluu konusunda tilaf Devletleri basnnda, Lordlar Kamarasnda Ermeni Meselesi zerine yaplan tartmalar konu edilmitir. 7 Ekim 1915 tarihli "Morgen Bladet" gazetesinde "Ermeni katliam zerine balkl makalesinde, Trk topraklarnda yaayan Ermeni nfusu 1.200.000 olarak belirtilmi, 800.000 kurban verildii iddia edilmitir. Talat Paa'nn Ermenilere sistematik imha pln yrtt iddialar konusunda "Politiken" gazetesi de "Ermeni katliamlarnn organizatr" olarak Sultan Abdlhamidi gstermitir. te yandan, Osmanl dmanlarnn "Ermeni meselesi"ni olduundan fazla gsterdii, tarafsz lkeleri aleyhe evirmeye altklar da ifade edilmitir.188 1915 olaylarn mteakip, 1916 ylnda 1863 tarihli Ermeni

Nizamnmesinin deitirilmesine karar verilmitir. 10 Austos 1916 tarihinde Takvim-i Vekyide yaynlanarak yrrle giren yeni nizamnme tepki yasas olarak deerlendirilmitir. 1918te eski nizamnme tekrar yrrle konmu, nizamnme gerei stanbul Patrikhanesinin belgeleri Kuds Patrikhanesine gnderilmitir. Bu nizamnmenin iptal edilmesinden sonra da, ariv geri getirilememitir. 1916 Nizamnmesinin gerekesi, kurulan meclislerin ve
185 186 187 188

BOA, DH.EUM.2.b.1333.N.30, D: 9, G: 110. 29 Temmuz 331 (11.8.1915) tarihli belgedir. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.77. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.91. BOA, HR.SYS., D: 2881 G: 10, 18.10.1915.

74

Patrikliin Ermeni ihtilalcilerin etkisi altnda kaldn dikkate alarak bu nizamnmeyi deitirmi ve Rum Milleti Nizamnmesinde olduu gibi iki meclisli bir ynetimi esas alan yeni bir kanun karmtr. Bu kanuna gre, patrikliin sadece din, eitim ve hayr ileri ile uramas kabul edilmitir. Sis ve Ahtamar Katoigosluklar ile stanbul ve Kuds Patriklii, Emiyadzin ile ba olmayan, bamsz bir Katoigos-Patriklik olarak birletirilmitir.189 Bylece, Patriklik baz kkrtc politikaclarn elinde alet olmaktan kurtarlm ve Ermenilerin de zarar grmesinin nne geilmee allmtr. Sevk ve skn Kanununun nasl uygulanaca hakkndaki talimatname ve emirlerle sevk edilen ahali kendilerine ayrlan blgelere can ve mal emniyetleri salanm bir ekilde nakledilmitir. Masraflar gmenler deneinden karlanm, gittikleri yerlerde mal ve arazi de verilmitir. Hkmet bu blgelerde mesken ina ederek, geride braktklar mallar da kendilerine uygun bir ekilde ulatrmakla kendini ykml grmtr. Geride braktklar mallar satlp paras devlet emanetinde ileride geriye dndklerinde kendilerine iade edilmek zere saklanmtr.190 Emniyet-i Umumiyenin 1.12.1917 tarihli belgesine gre, Katolik, Protestan, Keldan ve Sryan cemaatlerinin sevk olunmamalar, sevk olunanlara ait olup sahipsiz kalan mallarn ileride dnecekleri dnlerek korunma altna alnmas gerektii belirtilmitir. Rumlardan kalan mallarn idaresi ve korunmasyla ilgili talimatnameye gre hareket edilmesi gerektii de ifade edilmitir.191 Ancak, sava dnemi artlarnda gerekleen bu kadar geni bir uygulama srasnda elbette ki aksaklklar grlecektir.

189 190 191

Bebirolu, a.g.e., s.158. BOA, F: DH.SN.THR.1339.Ca.9.19.01.1921, D: 82, G: 66. BOA, F: DH.EUM.2b.1336.5.15, D: 45, G: 17.

75

2.4. Sevk ve skn Yasasnn Uygulanmasndaki Aksaklklar ve Kusurlu Olanlarla lgili dar ve Yasal Uygulamalar Sevk ve skn Kanunu uygulanmasnda baz aksaklklarn grlmesi doaldr. Osmanl Hkmeti bunlarn giderilmesi iin gerekli talimat vermitir. rnein; baz blgelerde sevk ve iskn yanl anlalm, hangi blgede Ermeni varsa hepsinin sevk edilmesi gndeme gelmitir. Ancak, 1 Haziran 1915 tarihinde Dhiliye Nezretinden Edirne, Halep, Urfa gibi birok vilyete ve mutasarrflklara gnderilen telgrafla huzursuzluk karanlarn Ermeni veya Rum olsun, ounlukta olduklar blgelerden daha uzak yerlere sevk edilmeleri emri verilmitir.192 Sevk ve skn Kanununun uygulanmas dnemin zor artlar altnda gerekletirilmee allmtr. Hkmetin talimatlarna uymayanlar ise Divan- Harbe verilmi bunlardan 1397 kiiden bazlar idam, bazlar da eitli cezalara mahkum edilmilerdir. Eer iddia edildii gibi bir soykrm sz konusu olmu olsa idi, Osmanl Hkmeti bu trden yarglamalara giderek kendi Mslman vatandalarn da cezalandrmazd. Kurulan mahkemelerin bir celsesinde, Ziya Gkalp cesur ve tarih ifadesini vermitir: ...Milletimize iftira ediyorsunuz. Trkiyede bir Ermeni katlim deil, bir Trk-Ermeni mukatelesi olmutur. Bizi arkadan vurdular, biz de vurduk. Bu mahkemeler sonucunda ngilizlerin baarsz olacaklarn anlayarak Damat Ferit Paaya mitsiz olduklarn sylediklerinde, Damat Ferit Paa imdi gvendiim yeni bir mahkeme kurdurdum demi ve halk arasnda Nemrut lakabyla bilinen 1 numaral mahkemeyi, Mustafa Paa Divan- Harbisini kastetmitir.193 Cezalandrmalardan biri kamuoyunu olduka etkilemitir. Gnmzde dahi bu idamlarla ilgili deerlendirmeler devam etmektedir: 11 Haziran 1915 tarihinde Yozgat Sancana bal Boazlayana kaymakam olarak atanan Mehmet Kemal

192 193

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.37. Osman Selim Kocahanolu, ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, stanbul

1998, s. 41.

76

Beyin Bayezid Meydanndaki idamdr.194 Kaymakamla sevkle ilgili emir 18 Temmuz 1915de gelmitir. Blgedeki Ermenilerin isyan hazrl iinde olduklar anlalm ve bunlarn Suriyeye sevki iin hazrlanmalar, Katolik ve Protestan olanlarn sevk edilmemeleri, uygulamann derhal balatlmas emri verilmitir. Mondros Mtarekesi imzaland tarihte, Kemal Bey de yeni grev yeri olan Konyaya tayin edilmitir. Bask ile kurulan komisyonlarda, Ermenilerin baz devlet adamlarna ynelik iftiralarndan Kemal Bey de nasibini alm ve tutuklanarak nce Sansaryan Hanna, sonra Bekiraa Blne gnderilmitir. Tam tarihi bilinmemekle birlikte, 16 Aralk 1918deki bir haberden tutuklanmas ile ilgili bilgi alnmtr. Bylece, Memrn Muhakemt Hakkndaki Kanun gereince 5 ubat 1919da yarglanmtr. hit olarak dinlenenler ise sevk ve iskn blgesinde dahi yaamayan, etraftan duyduklarna gre beyan veren Ermenilerdir.195 Ermeni kafilelerin sevki srasnda ihmali veya yolsuzluu grlenlerin tespit edilmesi iin tahkik heyetleri de kurulmutur. Mahkeme-i stintak Birinci Reisi Asm Beyin Bakanlnda Ankara Vilyet-i Mlkiye Mfettii Muhtar Bey ile zmir Jandarma Mntka Mfettii Kaymakam Muhiddin Beyden oluan bir heyet, Adana, Halep, Suriye, Urfa, Zor ve Mara blgelerine, Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulusi Beyin Bakanlnda ra-y Devlet azalarndan smail Hakk Beyin de katld heyet Hdavendigr, Ankara, zmit, Karesi, Ktahya, Eskiehir, Kayseri, Karahisar- Sahip ve Nide blgelerine gnderilmitir. Grevlerini ktye kullananlar tespit eden komisyonlar bunlar Divan- Harbe gndererek cezalandrlmalarn da salamtr.196 Ancak, Divan- Harp denilen daha sonraki karl Skynetim Mahkemesi olan Divan- Harb-i rfide Devlet Nzrlarnn yarglanmas Kanun- Esasnin 92. maddesine aykrdr.

194

Bu idamn cenaze merasimi bir protesto yry havasnda yaplm ve Trk milliyetiliinin

Damat Ferit Paaya kar ilk tepkisi olarak yorumlanmtr. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, stanbul 2000, 9.bs., s.95.
195

Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin

Yarglanmas, Ankara 1999, s.92. Ayr.bkz. Bill imir, Malta Srgnleri, stanbul 1985, s. 44.
196

Halaolu, Ermeni..., s.80.

77

Bunlar, sadece Divan- lide yarglanabileceklerdir. Ama, Padiahlk makamnca bu hkmlere aykr hareket edilerek Kanun- Esasye aykr hareket edilmitir. Bundan kast da Talt Paaya gre bir millete ynelik saldrlardaki sorumluluu ttihat Terakki Frkasna yklemektir.197 te yandan, ttihatlarn yarglanmasnda Damat Ferit Paann acele etmesinin sebebi de ngilizlerin gzne girip, Paris Bar grmelerinde hafifletici artlar elde edeceine inanmasdr.198 Seferberlik artlarndan dolay sevk srasnda meydana gelen aksaklklarn ve sulularn cezalandrlmas 1918 ylnda da devam etmitir. Blgelere heyetler gnderilmi, bunlarn masraflar Maliye Hazinesinden karlanm, Adl makamlarn heyetlere nezret etmesi istenmitir. Bu konuda karlan 12 Aralk 1918 tarihli zabtnmeye gre; Bolu, Trabzon, Kastamonu, Aydn, Bursa, Ankara, anakkale, Karesi, Ktahya, Antalya, Sivas, Kayseri, Yozgat, Van, Bitlis, Mamretl-Aziz (Elaz), Diyarbakr, Adana, Mara blgelerine komisyonlar gnderilmitir. Su iledikleri tespit edilenler rfi dare Mahkemelerine sevk edilerek cezalandrlmlardr.199 Cemal Paa, sevkle ilgili uygulamalar htralarnda anlatmaktadr. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana giriinden birka gn sonra 4. Ordu Kumandalna tayin olup, stanbuldan Suriyeye gitmitir. Bu yzden Dou vilyetlerinde ne olduunu, sevk ve iskn kararnn neden alndn bilmemektedir. Pozant yolunda her tr erzan toplanmasndan sorumlu olan Cemal Paa, sevk edilen ve Pozantya gelerek oradan Adana zerinden Halepe gelecek olan Ermenilerin Kanal Seferine engel olabilecei dncesindedir. Bu yzden, bu blgeye deil, daha i taraflara, Konya, Ankara, Kastamonuya sevklerini uygun grmtr. Ama, hkmetin verdii karara kar kamayacan belirtmi, en azndan kendi mntkasnda muhacirlere yaplan saldrlara izin vermemek adna gereken tedbirleri aldn da ifade etmitir. Ermeni muhacirlere
197 198 199

Kabacal, a.g.e., s.117. Kocahanolu, a.g.e., s.17. Kocahanolu, a.g.e., s.39. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.188-190.

78

ekmek verilmesini, hasta olanlarn tedavi edilmesini emretmitir. Ermenilerin Trk Kafkas Ordusunun geri ikmallerini tehlikeye soktuunu, ordunun bozulmasna neden olacak teebbsleri olduunu sylemektedir.200 ngilizler, Mondros Mtarekesi hkmne dayanarak201 stanbulu igal ettikten sonra, Ermeni sevki ile ilgili olarak baz Trk devlet adamlarn tutuklayarak nce Bekiraa Blne sonra da Maltaya srmlerdir. 1919-20 yllar arasnda sren bu tutuklamalar sonucu 153 kii Maltaya gnderilmitir. Srlenlerin ou Trkiyenin ileri gelenleri, mebusluk, Genelkurmay Bakanl yapm kiilerdir. Kara listede olup, 19 Mays 1919da Samsuna kt iin gnderilemeyenler arasnda Mustafa Kemal Paa da vardr. Malta srgnleri daha sonra Mustafa Kemal Paann giriimleri ile serbest braklmtr. ngilizler, gerek ngiliz, ABD ve gerekse Trk arivlerinde bu kiilerin aleyhinde ve Ermenilerin katledildiine dair gerekletii iddia edilen olaylara dair bir belgeye rastlayamadklarn da itiraf etmilerdir. Hatta, ngiliz arivinde, szde Ermeni katlim ile ilgili olarak bir belge bulunamad gibi, bundan sonra da bulunmasnn pheli olduu da ifade edilmitir.202 Olaylar karsnda, Osmanl Hkmeti tepkisini koymutur. Osmanl Dileri Bakanlndan ngiliz Yksek Komiserliine 25 ubat 1919 tarihinde gnderilen Nota ile, ...bir Osmanl subaynn yabanc bir harp divannda yarglanmasnn, yerlemi hukuk kurallarna aykr olduu belirtilmitir. Ayrca, Mttefik Ordular Bakomutan General Sir Charles Haringtonun eletirisi de dikkat ekicidir: Bu srgnleri mahkm ettirmeye yetecek kadar delil bulunamayacaksa da, kendilerinin yarglamadan bu kadar uzun sre tutulmu olmalarnn hakll Trk Hkmetince resmen kabul edilmedike salverilmeleri kukusuz ar olur. ngiltere Washington Bykelisi, delil bulunamayn
200

Cemal Paa, Hatrat, s.369. Cemal Paa da tehcirden sorumlu tutularak ngilizlerce Maltaya

srlenler arasndayd. Cemal Paa, Temmuz 1922de bir Ermeni tarafndan Tifliste ldrlecekti. imir, Malta..., s.22
201

Madde 7- tilaf Devletleri, gvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya kmas halinde

herhangi bir stratejik yeri igal etme hakkna sahip olacaktr.

202

ayc, a.g.e., s.70. imir, Malta..., s.9.

79

zlerek bildirmitir. Lord Curzon da delil yokluunun glnden baka, Sevr Antlamasnn 230ncu maddesinin bir mahkeme kurulmasna Fransa ile ngilterenin katlmalarnn olas olmadn sylemitir.203 Trkiyede koullarn deimesi, Ankarada yeni bir hkmetin kurulmas ile, mesele artk Mustafa Kemal Paann gndemine girmitir. Anadoluda tutuklu bulunan ngiliz esirleri ile dei-toku edilecek Malta srgnleri, 30 Ekim 1921 gn zgrlklerine kavumulardr. Kurulan mahkemelerde, Adliye Nzr brahim Beyin 10 Kasm 1918 tarihindeki sorgulanmasnda, Sevk ve skn Kanununun gerekli olup olmad sorulunca; sava ortamnda ordunun arkasnn gvence altna alnmas iin hkmete karlan bu kanunun gerekli olduu, bunun sorgulanmamas gerektii asl nemli olann uygulamalardaki aksaklklar olduu, aksaklklara neden olanlarn sorgulanmas gerektii ynnde beyan vermitir.204 Grld gibi, Osmanl Hkmeti kendisine ihanet edenleri her devletin yapaca gibi cezalandrmakla birlikte, sulularn cezalandrlmasnda da dil olmaa almtr. Buna ramen tatmin olmayan batl devletler bu kararlar karsnda nasl tavr almtr, bundan sonrasnda bu konuyu inceleyelim.

2.5. Sevk ve skn Sonrasnda Batnn ve Ermenilerin Tutumu Ermenilerin isyan hareketlerinin, dier lkelerle ibirlii yaparak Osmanl Devletine ihanet etmelerinin Sevk ve skn Kanununu gerekli kldn belirtmitik. Ermenilerin Osmanl Devletine ihanetine ses karmayan, hatta destekleyen Avrupa Devletleri ve baz Ermeniler yazdklar propaganda kitaplar ile olaylar kendi lehlerine evirmee almlardr. Daha kanun karar alnr alnmaz, Osmanl Devleti ile sava hlinde bulunan tilf Devletleri bir beyanname yaynlam ve Osmanl Devletini sulu iln
203 204

imir, Malta..., s.201, 395. Kocahanolu, a.g.e., s. 155.

80

etmilerdir. Devletine isyan eden ve dmanla ibirlii yapan Ermenilerin sevki ve ibirlii yaptklar Rus Ordusunun 1917 ylnda geri ekilmek zorunda kalmas zerine onlarla birlikte Osmanl snrlarnn dna kmalarn, Osmanl aleyhine bir propaganda malzemesi olarak da kullanmlardr. Yanl bilgilendirilen baz konsoloslar ve diplomatlar, rnein Amerikan bykelisi Henry Morgenthau kamuoyunu tek tarafl etkilemilerdir. Henry Morgenthaunun asl raporlaryla ak elikiler tayan bir senaryo, Bykelinin danman ve tercman olan Osmanl vatanda Ermeni Arshag K. Schmavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve Amerika Dileri Bakan Robert Lansing tarafndan hazrlanm ve Ambassador Morgenthaus Story adyla (New York 1918) yaymlanmtr. Bilgilerinin ounu Morgenthaudan alan James Bryce, Alman Protestan papaz Johannes Lepsius ve Arnold Toynbee de propaganda faaliyetlerinde bulunmulardr.205 Almanyann Ermeni sorunundaki sorumluluu Ermeni sorununun baka bir yndr. Ancak, unutulmamas gereken Almanlar gemite ve gnmzde dahi Trkleri aslsz soykrm iddias ile sularken, Alman subaylarnn Osmanl ordusunda komutanlk grevinde bulunduklarn ve karar merciinde sz sahibi olduklarn gz ard etmekteydiler. Bryce 1915 olaylarnda Almanlarn bir rol olup olmad konusunda salam bilgileri olmamakla birlikte, isyanclarn cezalandrlmasndan bahsederek, Almanlarn mttefikleri Trkleri mazur gsterdiklerini ifade etmitir. Toynbee de, birok Ermeni muhacirin, birok Alman konsolosunun Ermeni krmn tevik ettii ynndeki tanklklarna gvenmemekle birlikte Almanlarn krm ok kolay nleyebilecekken bunu yapmadklar ve zellikle Alman basnnn krm mazur gsterdiini ifade etmitir. Hatta, Alman metodu, Trk iilii tanmlamas da yaplmtr. Ermenilerin yok edilmesinde pan-germanizm ve Alman karlar balamnda deerlendirilmitir. Badat demiryolunu bir kolonizasyon ve nfus alan yapan Almanlarn Ermeni krmndan siyas karlar olduu vurgulanmtr. Morgenthauya gre de sevk ve iskn bir Alman buluudur. Bu durumdan sadece

205

zdemir vdl., Ermeniler..., s.68.

81

Almanlarn krl kaca iin destekledikleri ve bu yntemi Trklere rettikleri belirtilmitir.206 Binlerce Mslman muhacir durumuna dm ve Ermeni mezaliminden kamtr. Trk Ordusunun yan ve geri hatlar, ikmal hatlar tehdit altnda kalmtr. Sava iinde grev yapm olan Alman General Bronsart von Schellendorf Trklerin bu konuda tedbir almas gerektiini asker adan zorunlu grdn belirtmitir. Cihan Harbinde Trk Sava isimli eserin sahibi Fransz Binba Larcher de durumu yle zetlemitir: ...Harekt blgesindeki Ermeniler aktan aa Ruslarla ibirlii yapyorlard. Erzurum ilindeki Hristiyanlarn byk bir ksm daha 1914 Aralnda Kafkas tesine gmt. Ruslarca kurulmu olan Ermeni taburlarna girmek iin Trk hatlarn ayorlard. Ermeni gnllleri sk sk Trk geri kollarna ve yalnz giden erlere saldryorlard... Bir kale hline getirilmi olan Van Ermeni mahallesi bir ay dayanmt... Askere alnan Ermenilerin sadakati pheli grnmtr. Bu yzden Trk Hkmeti tedbir almak gerektiine karar vermitir.207 Bu konuda, stanbul Alman Bykeli Vekili Neurathn 29 Haziran 1915 tarihli raporunda da, Trk Hkmeti, Dou Anadoludaki Ermeni halkn, youn olduu eyaletlerde ihtill karmalarn engellemek iin asker sebeplerden dolay srgn etmitir208 denilmektedir. Morgenthau 24 Nisandaki tutuklamalar stanbuldan Washingtona 27 Nisan 1915 tarihli telgraf ile bildirmitir. Telgrafta, Yzn zerinde Ermeninin devrimci bir propaganday engellemek iin tutukland, tutuklananlar arasnda Leon Chirinigon adnda ran kkenli, Bablinin de tand bir Amerikan vatandann da olduu belirtilmitir. Tutuklananlarn hayatlarnn tehlikede olmad, sadece daha i blgelere gnderildikleri yazlmtr. Bu hareketin Ermenilere ynelik olduu, ardndan Siyonistlere ynelik de bir hareket
206

Selami Kl, Ermeni Sorunu ve Almanya, Trk-Alman Ariv Belgeleriyle, stanbul 2003,

1.bs, s.67.
207 208

ayc, a.g.e., s. 62. zdemir vdl., Ermeniler..., s.67.

82

gelebilecei belirtilmitir. Morgenthau meslektalar ile birlikte bu srgn durdurmaa alacaklarn da ifade etmitir.209 Ayrca, Morgenthau bu tedbirlerin halk tarafndan ve fanatik bir ekilde deil, stanbul Hkmetince asker ihtiyalar gereince alndn da ifade etmitir. Mslman ve Ermeni nfusun uyum iinde yaadn ancak, Ermeni gnlllerinin birounun Rus tbiiyetinde olduunu ve Kafkaslardaki Rus Ordusuna katlarak, Osmanlya kar harektta bulunduklarn da ifade etmilerdir. Ruslar, Van igali srasnda Ermenilerin yardmn almlardr. Blgede korkun olaylar yaanmtr. lenlerin ounun Trk Ordusundan 20-45 ya aras erkekler olduu telgrafta belirtilmitir.210 Amerikan misyonerlerinin Ermenilere yardm etmek iin urat ancak, Ermenilerin silhlanarak Trklere kar isyan giriiminde bulunduklarndan bunun zorlat da belirtilmitir. stanbul Hkmetinin ald tedbirlerin yine Ermenileri korumak adna alnd ifade edilmitir.211 te yandan, Venezuellal Rafael de Ngalisin, Hill Altnda Drt Sene adyla kaleme ald ve birok gerei arptt almas Ermenilere soykrm yapldn iddia edenlerin dayanak olarak gnmzde dahi kullandklar bir kaynak olarak karmza kmaktadr. Nitekim, aslsz soykrm szclerinin dayana olan bu kitabn yazar Ngalis, Birinci Dnya Sava baladnda Fransa, Belika ve ngiltere Hkmetlerine mracaat etmi, bu lkelerde kabul grmemi, talya zerinden Srbistana gelmi ancak hangi kapy alsa olumsuz cevap almt. Oysa, stanbula geldiinde Bakumandanlk Vekletine mracaat ettiinde, svari yzbas rtbesi ile Trk Ordusuna kabul edilmitir. Kendisine
209 210

Papers Relating..., 1915 Supplement I, s.980. Papers Relating..., 1915 Supplement, s.982. 10 Temmuz 1915, stanbul Amerikan

Eliliinden, Amerika Birleik Devletlerine yazlan telgraf. 18 Haziran 1915, stanbul Amerikan Eliliinden Morgenthaunun Amerikaya gnderdii telgrafta, Osmanl Devleti Zjrabvart, Brandie, Cherajian adnda tannm Ermeni milletvekili ile birlikte 20 Ermeninin tutukland belirtilmitir.
211

Papers Relating..., 1915 Supplement, s. 985. Rober Lansingden American Board of

Commissioners for Foreign Missionsa James L.Bartona gnderdii 19 Temmuz 1915 tarihli telgraf. Ayr.bkz. Ulubelen, a.g.e., s.155.

83

kucak aan bir devlete ihanet etmi, yazd kitapla geree uymayan baz fikirleri de yayma frsatn bulmutur. Bunlar, Trk Ordusunun sevk ve idaresiyle ilgili noktalar, Krtler ve Ermeniler hakknda etnografik bilgiler ve Ermenilerin sevk ve iskn ile ilgili bilgilerdir. Bu bilgilerin doru olmadn gstermek amacyla o dnem Kaymakamlk yapan Hakk bey tarafndan bir cevap hazrlanmt. Ngalisin Vanda Ermeni kym yapldna dair bilgiler vermesi doru deildir. nk, kendisi Van isyan ktnda (1915 Nisan) oradan 1915 Martnda ayrlm hatta kendisinin Van Jandarma Frkasnda Erkan- Harbiye Reis Vekillii yapt bilgileri de Hakk Bey tarafndan yalanlanmtr.212 Bugn dahi baz evrelerce kullanlan bu kitabn ve yazarnn yazdklar kiisel karlar uruna tarih gerekleri arptmaktan baka bir ynnn olmad kabul edilmelidir. Sevk ve skn Kanununa ramen, Ermeni eteleri olaylar karmaa daha sonraki yllarda da devam etmilerdir. rnein, Rus Kafkas Ordular Bakomutan General Prjevalskinin Osmanl Grup Komutanna gnderdii mektupta, ...kumandam altndaki ordular tarafndan igal edilmi bulunan blgedeki Mslman ahaliye kar Ermeni cemaatine mensup olanlar tarafndan icra edildii yksek katnzca bildirilen mezalim ve naho hareketlere gelince, bu konuda sava kaidelerine gre igal edilmi olan vilyetler genel murahhaslna sz konusu madde hakknda hemen ciddi bir tahkikt yaplmas ve ayn zamanda ad geen vilyetlerdeki Osmanl tebaasna kar vuku bulabilecek her trl kt muamelenin zamannda nlenmesi iin gerekli kesin tedbirlerin alnmas hakknda acil emirler verildiini arz ederim. eklindeki mesaj Osmanl Grup Komutan tarafndan da 24 Aralk 1917 tarih ve 7316 numarayla Suehrinden gnderilen ve Erzincan Mtarekesi gereince geri ekilen Rus ordularndan boalan Trabzon, Erzurum, Bitlis vilyetleri ve evresindeki Mslman halknn Ermeni eteleri tarafndan bir program dahilinde rzna, canna, malna taarruz edildii, hatta baz yerlerde katlim yapld eklinde belirtilen mektuptaki ifadeleri dorulamaktadr.213
212 213

Rafael de Ngalis, a.g.e., s.61. Ssl, Ruslara..., 1987, s.31.

84

Ermeni komitelerindeki yelerin bir ksm Rus casus komitesindendir. Ruslarla temaslar devam ettii gibi, Fransaya gnll gidenlerin de Fransa Bykelilii casuslaryla iyi ilikiler iinde olduu, stelik bu kiilerin Osmanl pasaportu ile ticaret yapyor olmalar da ilgintir.214 Kafkaslardaki Rus Ordusu, blgedeki Ermeni ve Grc otoriteleri de silhlandrmlardr.215 Osmanl tebaasndan Dersadetli Ermeni Katolik Zeki Kantaryann Hriciye Nezretinde altktan sonra, Bablideki Ermenilerin isyan srasnda Avrupaya kamtr. Bir sre Fransa ve Msrda kalp, Pariste olduu srada bir Fransz kadnla evlenip onun miras ile geinmitir. Daha sonra kars ve kz kardei ile birlikte gizlice 1913 ylnda stanbula gelmi ve 6.2.1917 tarihinde Polis Mdiriyeti Umumiyesinde grevli Halil Refet Paann Dhiliye Nezreti Celiliyesine yazd tezkereden burada baz Ermeniler ve Msrllarla temas hlinde olduu anlalmtr.216 Grld gibi, sevk ve iskn ncesinde de sonrasnda da baz Ermenilerin ihanetleri devam etmitir. Tarihi asndan bir tek olaya bakarak btn Ermenileri isyankar gibi gstermek elbette ki doru bir yaklam deildir. Bunun gibi baz mnferit olaylar yannda toplu isyanlar da gze arpmaktadr. Bu isyan hareketleri btnyle deerlendirildiinde genel bir sonuca varmakta olduumu belirtmeliyim. Ayn ekilde, Kafkas Rus Ordu Komutan General Odielidzenin Kafkas Osmanl Ordu Komutanna ektii telgraf ta bir baka rnek olacaktr.217 Mektuba gre, Mslmanlarn ihtill karacaklar sylentisi zerine, 15-16 Ocak 1918de Erzincanda bulunan birliklerdeki askerler evleri aramaa balamlar, bu arada Mslman ahali ile baz atmalar da olmutur. Rus subaylarnn olaya mdahale etmesi ile atmann genilemesi engellenmitir. Bu olaydan dolay da Rus General zntsn bildirerek, bu sylentiyi karanlar cezalandracaklarn
214

Ariv Belgeleriyle..., c.2, s.21. Fransz asker elbisesi giyen Ermenilerin 13.XI.1919da

Marata yaptklar zulm iin bkz. Ermeniler Tarafndan Yaplan..., c.2, s.755.
215 216 217

Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 889. BOA, F: DH.EUM.2b.24.XI.1917, D: 33, G: 24. Ssl, Ruslara..., s.32. Kabacal, a.g.e., s.84.

85

bildirmitir. Erzincandaki Mslmanlara ynelik katlimla ilgili Tverdo Khlebofun Hatrasnda da bu olay teyit edilmektedir. 15.6.1919 tarihli Harbiye Nezretinden gelen istihbarat mektubuna gre, Antranikin Londraya getirdii stanbul gazetelerinden renildii gibi kendisinin slm ahaliye yapt mezalim de bilinmektedir. 3-5 bin kiilik bir kuvvetle Idrda bulunmaktayd.218 Alnan tedbirlere ramen baz Ermenilerin isyanlara devam ettii grlmtr. Boleviklerle Tanak rgtnden Ermeniler birbiriyle savamaktaydlar. Ermeniler, Kafkaslarda baz kyleri basp katlimda bulunmutu. Ermeni Hkmetinin sava taraftar olduuna dair bilgi verilirken, Azerbaycan askeri hakknda fazla mlmat olmad Beinci Kolordu Komutanl'na Zengizabardan gnderilen yazmalardan anlalmaktadr.219 1917 ylnda arlk rejiminin yerini alan Rus Geici Hkmetinin devrilii ve Boleviklerin hkmet darbesini takip eden karklk devresinde milliyeti Tanak Ermeni Partisi iktidar ele geirmi ve bamsz bir Ermenistan Cumhuriyeti kurmutur. Bu parti ar derecede zorluklarla dolu olan bir ekonomik devreyi atlatmasna ramen, Bolevikler tarafndan hazrlanan hileli bir hareket, Trk asker birliklerinin Erzuruma girmelerinden nce burasnn 11. Bolevik Ordusu tarafndan istilasna yol amtr. Bundan sonra, her ne kadar 2 Aralk 1920 tarihli antlama ile Tanak Partisi yelerinin hayatlar garanti altna alnm ve iki Tanak yesi Asker htill Komitesine dahil edilmilerse de bu komite ksa bir sre iinde kaldrlm ve Tanak Partisi de tamamen bertaraf ve imha edilmitir.220 Ancak, partinin faaliyetlerine gizli olarak devam ettiini ve gnmzdeki Tanak Devrimci Partinin de temeli olduunu syleyebiliriz. 1920 Austos ve Eyll aylarnda Trk-Ermeni sorununa tilf Devletleri ve Bolevikler etkili bir engellemede bulunabilecek ve Trklerin Ermenistana kar
218 219 220

BOA, HR.SYS., D: 2877, G: 7. BOA, HR.SYS., D: 2878, G: 36,27.5.1920. S.S.C.B., Genelkurmay ATASE Bakanl Ktphanesi, yayn yeri yok, 1965, s.9-10.

86

yapaca asker giriimi nleyebilecek bir durumda deildir. Bu sorunun zlmesi Ankara Hkmeti asndan da ivedilik kazanmtr. 1920 Eyllnde yeniden balayan Trk-Ermeni sava eitli aamalardan sonra, 2-3 Aralk 1920 tarihli Gmr Antlamasyla221 son bulmutur. Gmr Antlamasnn 10. maddesi erevesinde222 Revan Hkmeti, TBMM Hkmetince kesinlikle reddedilmi olan Sevr Antlamasn hkmsz sayp bunu ve kimi emperyalist hkmet ve siyas evreler elinde bir kkrtma arac olan Avrupa ve
221

Rusyada Ekim Devrimi (7 Kasm 1917) olunca, Bolevik Hkmeti, Osmanl Devleti ile

savaa son vermek zere nce 5 Aralk 1917de Erzincanda bir Atekes Anlamas yapm, sonra da 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovskta bir Bar Anlamas imzalamt. Bylece, Bolevik Hkmeti 93 Harbinden nceki Trk-Rus snrna dnerek, Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn halknn rzas kouluyla Trkiyeye geri verilmesine raz olmutur. Trk Ordusu Kafkasyaya girmi ve blge halk yaplan plebisit ile Trkiyeye balanmak istediini gstermitir. Ermenistanda Meneviklerin (lml sosyalistler) ynetiminde Erivan bakent olmak zere 28 Mays 1918de bamsz bir devlet kurulmu ve Ermeni milliyetisi Tanaklarn ynetimindeki bu devlet Byk Ermenistan gerekletirmeyi ama edinmitir. 1920 Hazirannda Ermeni kuvvetlerinin Dou Anadoluda, Oltuda Trklere saldrs zerine, Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir komutasnda Trk ordusu Sarkam ve Kars kurtarm, 7 Eyllde Gmrye gelmilerdi. Ermenistann bar istemesi zerine 2 Aralkta Gmr Bar Antlamas yaplmt. Ancak, Grcistan ve Azerbaycanda olduu gibi Ermenistanda da Bolevikler hkim duruma gelmi, bu devlet Sovyet Rusya atsnda toplanmt. Gmr Antlamas, yeni Trkiyenin bir yabanc devletle yapt ilk uluslararas antlamadr. Ancak, Kafkasyada ortaya kan gelimeler yznden onaylanamadndan yrrle girememitir. Yerini Sovyet Rusya ile yaplan ve bu devleti de balayan 16 Mart 1921 gnl Moskovada imzalad antlamaya brakmtr. Moskova Antlamasnn birinci maddesi ile Sovyetler Misk- Mill snrlarn tanmlardr. Gmr Antlamas ile belirlenen snr kesimi de dorulanmtr. Kars ve Ardahan Trkiyede kalmtr. Ancak, 2. madde ile Batumdan vazgeerek Moskova Antlamasn yapabilmek iin dn verilmitir. 13 Ekim 1921 tarihinde Karsta Trkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistanla yaplan Dostluk Anlamas uyarnca Trkiyenin dou snrlar da belirlenmitir. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte, c.1 (1920-1945) Ankara, 2000, s.17, 27, 41. Sir H.Rumbolddan Markiz Curzona 15 Maysta iletilen, 9 Mays 1922 tarihli (F.O.371/7863/E 4703, No.104) telgrafta Kars Antlamasnn Azerbaycan ile 3 Martta, Ermenistanla 20 Martta, Grcistan ile 4 Nisan 1922de onand belirtilmitir. Bilal imir, British Documents on Atatrk (1919-1938), c.4. (Ekim 1921-Ekim 1922), Ankara 1992, s.254.
222

Soysal, a.g.e., s.21.

87

Amerikadaki temsilci heyetlerini geri armay, bundan byle iki lke arasnda her trl yanl dnceleri ortadan kaldrmak iyi niyetinde olduunu aklamtr. Birinci Dnya Sava sonunda Paris bar grmeleri yaplrken gndeme getirilen Dou Sorunu erevesinde Ermeniler de bundan pay almaa almlardr. Bu amala, Yakndou Delegasyonundan talepleri olmutur. Bar Konferansnda iki Ermeni heyeti yer almtr. Birincisi, mttefiklerce resmen tannan, banda da Bogos Nubar Paann bulunduu Ermeni Ulusal Heyeti. Bu heyet Trkiye Ermenileriyle dnyann eitli lkelerindeki Ermeni smrgelerini temsil etmitir. Avetis Aharonyan liderliindeki dier heyetse, 1918 Maysnda Rus mparatorluunun kmesinin ardndan iln edilen Ermenistan Cumhuriyetini temsilen bulunmaktayd. Birbirine tahamml edemeseler de bu iki grup Ermeni kilisesinin abasyla tek bir grup olarak hareket etmitir. Ayrca, 40 kadar bamsz Ermeni heyetinin de aba gsterdii youn bir lobi faaliyeti olmutur. Onlar Konseyine sunulan Ermeni talebi, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi arasnda uzanan dev bir Ermenistan Devleti kurulmasdr. Ermenistan Cumhuriyeti ile Diclenin gneyinde ve Ordu-Sivas hattnn batsnda kalan topraklar hari, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas ve Erzurum bu devletin snrlar iinde bulunmas hedeflenmitir. skenderun dahil btn ukurova (Kilikya) da talep edilen topraklar arasndadr.223 Ancak, ukurova blgesi ile ilgili olarak Suriye Ortodoks Topluluunun itirazlar ok ilgintir. Topluluun Bakan Boutros, Bar Konferans Bakan M. Clemenceauya gnderdii 21 Haziran 1919 tarihli mektubunda, Fransz gazetesi Le Tempsta kan ukurova (Kilikya)nn Ermenistana balanmas gerektii hakkndaki yazdan bahsetmi, Amiral Sagot Duvarouxun ukurova (Kilikya)nn Suriyeye balanmas gerektii dncesini hatrlatmtr. nk, aksi bir durumun Wilson ilkelerine aykr olduunu belirtmitir. Bu kararn Paristeki Ermeni heyetinin basksyla alndn, oysa ukurova (Kilikya) blgesinde Ermeni nfusun %8den fazla olmadn sylemitir. Bu yzden
223

Paul C. Helmreich, Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Anlamalar ve

Trkiyenin Taksimi, ev. erif Erol, stanbul 1996, 1. bs., s.35.

88

ukurova (Kilikya)nn Ermenistana deil Suriyeye katlmas gerektiinin ekonomik olarak da faydal olacan savunmutur.224 Konferansta anlald gibi yalnz Ermeniler deil baka topluluklar da Trkiyeden toprak koparmann yollarn aramlardr. Trkiye bu talepler karsnda tavrn koymutur. Trk taraf, Paris Bar Konferansna Ermenilerle ilgili olarak, Osmanl topra dnda bir Ermenistan kurulabileceini, ancak bunu onaylayabileceklerini bildirmilerdir.225 Osmanl Hkmeti, 8.madde ile aznlklarn haklarnn anayasal rejim altnda korunacan ve deiik milletlerin uygun oranda temsiline izin verileceini belirtmitir.226 Sadece Osmanl Hkmeti deil yurt dnda yaayan Trk topluluklar da Konferans srasnda bo durmayp komisyonlarla grmlerdir. l7 Ocak 1919ta, Zrihteki Trk toplumu Amerikan Komisyonuna bar grmeleri srasnda bir rapor gndermitir: Raporda sava ortamnda Trklerin, Trkiye topraklarn igal edenlerle urarken bir yandan da isyan karan, blgesel rahatszlklara neden olan Ermeni toplumu ile uramak zorunda kald belirtilerek olaylarn i yz aklanmtr.227 Bu arada, ngilterenin Paris Bar Konferansna sunduu raporda, ukurova (Kilikya) blgesi ve doudaki alt vilyetin Trk, Krt, Ermeni, Rum ve dierlerinin ortak yaad blgelerin Trkiyeden tamamyla ayrlp ayr bir devlet statsnde kurulmas gerektii sylenmitir.228 Hatta 21 Mays 1919 tarihinde raporlarda 5. madde olarak yer alan ABDnin, Ermenistan ve ukurova (Kilikya) zerinde tam bir manda hkimiyeti kurma istei de belirtilmitir.229

224 225 226 227 228 229

USNA, Roll 541, vol.515, 867B.00/147. Akam, 30 Ocak 1919, 16 nokta, 3. madde. USNA, Roll 407, vol.381. 185.5/5.A/Paris Peace Conference USNA, Roll 407, vol.381. F.W.185.5/7. USNA, Roll 407, vol.381. 185.513/14. USNA, Roll 407, vol.381. 185.513/24.

89

Komisyonlarda, Grc ve Ermeni heyetleri dinlendikten sonra gelecekteki olas Ermenistan Devletinin snrlarn izen rapor hazrlanmtr. Bu snrlar izilirken noktann gz nnde bulundurulmas hedeflenmitir:230 1. Trk Ermenistanna, Ermeniler geri getirilmelidir. nceden 150.000 Ermeninin yaad Rus Ermenistannda muhacir olarak gelen Ermenilerin says 500.000den fazla deildir. Kalan da Trkiye, ran, Bulgaristan ve Amerikadadr. Ermeni nfusu Rusyada 1.200.000, Trkiyede 500.000 olup say iki milyondan az olduundan bu saynn artrlmas gerektii ifade edilmitir. 2. Stratejik nedenler: Devletin snrlar nfusa oranla ok geni olmamas gerektii, aksi takdirde savunmasnn kolay olamayaca belirtilmitir. Bu nedenle, Trabzon ve Erzincan Ermeni topra saylrsa kydan ve i ksmlardan savunmas kolay olacaktr dncesindeydiler. Ancak, Komisyon bunun mmkn olabileceini dnmemekteydi. nk etnografik ve siyas nedenleri vardr. Blgede Trkler ounluktayd. Ermeni Devletinin dou snr Azerbaycan, Tatar devleti ve dmanlarla evrili olduundan batya snrn ok fazla uzamamas gerektii, birbirlerinden kopuk olurlarsa yardma gidemeyeceklerini dnmlerdir. 3. Ermenistan gvence altna almak iin gereken denize k noktasnn bulunmasyd. Bu da pek mmkn deildi, nk deniz kysnda Ermeni nfusu bulunmad komisyon tarafndan da belirtilmitir. Bu nedenle, komisyon Trabzon ve Erzincann Trkiyeye braklmasn uygun grmtr. Maden alan olan Gmhanenin Ermenistana balanmas komisyonca istense de, Erzincan-Trabzon yolu ile buraya geildiinden savunma asndan bu da mmkn grlmemitir.

230

USNA, Roll 407, vol.381. 185.5/58. 24 Nisan 1920, Except From the Minutes of a Meeting

of the I.C.P. 105- (International Council of Premiers) Reports & Proposals of the Commission for the Delimination of the Boundaries of Armenia. Komisyon, ngiltere R. Vansittart, Colonel W.H.Gribbon, Fransa M. Kammerer, Colonel Chardigny, talya M.Galli, Colonel Castoldi, Japonya Lieutenant Commander Anno.

90

25 Ocak 1921 tarihinde toplanan Paris Konferansnn ikinci gnnde alnan karara gre, 21 ubat 1921 tarihinde Londrada tilf Devletlerinin temsilcilerinden oluan bir konferans yaplmtr. Bu konferansta, Dou Sorununu zme kavuturmak iin Yunan ve Trk temsilcilerini dinlemitir. 231 Londra Konferans srasnda da Ermenistan meselesi ele alnmtr. Bu grmelerde bamsz bir Ermenistan kurulmas ynnde fikir birliine varmlardr. Ancak, kurulacak Ermeni Devletinin bykl konusunda mttefik devletlerin temsilcileri arasnda iki farkl gr ortaya kmtr. Birinci grte olan devletler, kurulmas dnlen Ermeni Devletinin Dou Anadolu blgesindeki alt Trk ilini de kapsayarak Karadenizden Akdenize uzanan byk bir devlet olmasn istemilerdir. Dier gr savunan devletler ise bu kadar byk bir alanda Ermeni nfusunun genel nfusa orannn ancak olacan, bu yzden Ermenisiz bir Ermenistann232 ortaya kacan, dier taraftan bu kadar byk bir alann savunulmasnn imknsz olduunu belirterek daha Kk bir Ermenistan devleti kurulmasn teklif etmilerdir. 233 Bu taleplerle ilgili Wilsonun yorumu yledir: Ulusal delegasyonlar yanlarnda, antalar dolusu istatistik ve ematik hilelerle gelmilerdi. statistiklerin ie yaramad yerde renkli haritalar giriyordu devreye.234 Bu harita hokkabazl bal bana bir yaz konusu aslnda. Adna harita dili denilen

231

zzet ztoprak, Londra Konferans ve Trkiye Meselesinin Cereyan- Mzekert, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi, c.XI, Kasm 1995, say 33, s.567-568.

232

The New Armenia Claims at the Peace Conference Boundaries of Proposed State by the

Special Correspondent of the The Times 31 Aralk 1918, USNA, Roll 407, 185.5136/4. Ayr.bkz. Kuran, a.g.m., s.228. Ermenisiz Ermenistan sznn ilk mimar arlk Rusya Dileri Bakan Prens Aleksey Borisovi Lobanov-Rostowski (1824-1896) ve daha sonraki dnemde Sergey Dimitriyevi Sazanov (1860-1927)dir. Ermenileri temizlemek iin Tiflisteki Rus valiler zel bir politika gtmlerdir. Edgar Granville, arlk Rusyasnn Trkiyedeki Oyunlar, ev. Orhan Arman, stanbul 1967.
233 234

Tolon, a.g.e. s.172. Haritalar iin bkz. Ekler. USNA, Microcopy no:820., Roll 407, vol. 381,185.513/1. Open

Letter to M.W. Wilson, Geneve, 1919.

91

yeni bir ara icat edilmiti. Btn haritalar parlak cilal afiler kadar gsteriliydi ve harita olmas sayg gsterilmesine yetiyordu. Bir grn savunulmas iin zerinde oynanm bir harita yaamsal neme sahipti. Yakndou da bu lobi gruplarna gereken katky yapmtr. Yunan, Ermeni, Suriyeli ve Siyonist heyetler Pariste harl harl almlardr.235 Bogos Nubar Paa236 ile Amerika Dileri Brosu arasnda grmeler uzun sre devam etmitir. Amerikann Ermenilerin manda himayesini kimin alaca konusunda herhangi bir tavsiyesi olmamtr.237 Bogos Nubar Paa, Ermenilerin ttifak Devletlerince ekoslovaklar gibi muharip devlet olarak tannmasn istemitir. Bu isteklerinin altnda yatan sebep ise Ermenilerin Amerikan, ngiliz ve Kanada ordularnda, Fransann yannda Filistinde Allenby komutasnda Yabanc Lejyonda savam olmasdr.238 Konferansta Amerika Birleik Devletlerinin Ermeni mandasna scak bakmad da ortaya kmtr.239 Olas bir Sovyet zaferi de bamsz Ermenistan
235

Helmreich, a.g.e., s.27. Mttefiklerin Ermenistana ilikin pln ve vaatleri iin bkz. R.

Hovannisian, Armenian on the Road to Independence 1918, Berkeley 1969, s.145-68. ngiliz ve Amerikallar Anadoluya zel neriler yapmt. Bir devlet kurulmas hlinde Ermeniler blgede btn nfus iinde ancak %30-35lik bir oran oluturabileceklerdi.
236

Papers Relating..., 1917 Supplement 2, s. 791. Bogos Nubarn Bar Konferansna sunduu

Ermenilerle ilgili raporu, 24 Mays 1917, Paris.

237 238

Papers Relating..., 1917 Supplement 2, s. 791. 2 Haziran 1917 tarihli telgraf Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 894. Fransz elisinin 25 Ekim 1918 tarihli

Amerikaya ektii telgraf.

239

Oysa bu dnemde Amerikann Ermenistann iin en iyi himayeci lke olaca ynnde

yaynlar yaplmtr. Prof. H.K. Krikorian, The Mandate for Armenia, stanbul 1919, s.18. ncelikle, Ermenistan snrnn kesinlik kazanmas gerektii, bu olmadan bir lkenin mandas altna girmenin tartlamayaca belirtilmiti. Gerek Trklerin, gerekse Ermenilerin tek bir himayeci lkenin korumasnda aclar unutabilmesinin mmkn olup olmayacann sorgulanmas gerektii tartlmt. Bir arada yaamann uygun olmayabilecei, Trklerle Ermeniler arasndaki din ve kltr farkllklarnn durumu zorlatrdn ifade eden Ermeni yazar, bu durumun uzun vadede iki millet arasnda tekrar karkla neden olabileceini de belirtmitir. Trkler ne yaparsa yapsn, Ermenilerle ayn himaye altna alnmamalar gerektii, Ermenilere ayr bir manda sistemi

92

iin tehdit unsurudur. Bu nedenle, Milletler Cemiyetinin himayesine alnmalar daha doru bir karar olacaktr. Ermenistan mal ynden destekleyecek ve asker bir grupla da korumasn salayacaktr. Bu durumun mal klfeti hesaplanmak zere konu daha sonraya San Remo grmelerine braklmtr. Snrlar ise Trabzon darda braklmak zere; Mu, Bitlis, Van ve Erzurum dahil olmak zere genelde stratejik bir snr izimi olmutur. Anadolunun byk bir blmn Trkiyeden ayran bir snrdr. Azerbaycan tarafndaki snr ise iki tarafn anlamasna braklm, anlamazlk hlinde mttefiklerin araya girmesi ngrlmtr.240 Amerikann Trkiye Elisi Amiral Mark Bristol Fransz destekli Ermeni saldrlarn yle anlatmtr: ...Suriyedeki Fransz Yksek Komiseri Comte de Coix ile grtmde Franszlarn Kemalistlerle anlamaya vardklarn ve ukurova (Kilikya)dan Fransz birliklerinin ekileceini syledi. Franszlara
kurulmas gerektii sylenmitir. Ancak, kimin himayesi altnda olaca konusundaki tartmalarna baktmzda, Fransaya olan derin balarndan bahsettiini grmekteyiz. Ermeniler, Fransay siyas zgrlkleri iin ilk yol gsterici olarak kabul etmilerdir. Fransz Ordusunda gnll olarak grev aldklarn da belirten Ermeni yazar, her Ermeninin byle soylu bir lkenin himayesinde olmaktan gurur duyacan da itiraf etmitir. ngiltereyi ise koruyucu melekleri olarak tarif etmitir. Ayn ekilde, talya da Ermenilere istediklerinde yardm edebilecek bir koruyucu olarak grlmtr. Yine de, Amerikay himayeci devlet olarak grmek istemelerindeki nedenin artlarn bu ynde gelimesinden kaynaklandn belirtmilerdir. Yoksa tilaf Devletlerinin kendilerine olan tavrndan memnun olduklarn, Dou Sorunu ile ilgilenmede Amerikaya nazaran daha tecrbeli olduklarndan tercih sebebi olmalarna ramen, artlar gerei Amerikann himayesinin daha uygun olacan dnmlerdir. Ermenilere gre, Amerikann blgede kar olmadndan, bu durumun blgenin faydasna olaca iddia edilmitir. nk, kar olmayan bir lkenin blge zerindeki hakimiyetini de o topraklarda yaayan halka vereceinden herhangi bir kar atmas yaanmayaca dnlmtr. Ayrca, Amerikada yaayan ve bir Amerikal gibi eitim alan 100.000 Ermeninin de blgeye gelip yardm edecei umulmaktayd. Bunda Amerikan misyonerlerin yllardr blgede yapt yardmlar, kurduu eitim kurumlar ile blgeye olan etkilerinin de etkili olduunu belirten Ermeni yazar, kendilerinin Amerikan kltrne yabanc olmadklarn da sylemitir. Bu nedenle, Amerikann kendileri iin en iyi koruyucu olarak seilmesi gerekirken, kendilerinin de buna layk olacak ekilde davranacaklarn artk nasl olacaksa bu tutumlar- iddia etmitir.
240

Helmreich, a.g.e., s.204.

93

yardm eden ukurova (Kilikya) Ermenilerinin Fransz yabanc lejyonundan karldklarn szlerine ekledi. Benim de kiisel grm Ermenilerin en rahat yaayabilecekleri ynetim, Trklerin ynetimidir. ...bulunduklar yerde %25i gemeyen Ermenilerin bamsz bir devlet kurabileceklerine inanmyorum. Amerikan Amiral Arthur T. Chester da unlar dile getiriyor: ...I. Dnya Sava srasnda Trklerin Dou Anadoludan Ermenileri g ettirdiini hep duyarz. Gerek ise I. Dnya Savanda btn uyruuyla lkesini Rus saldrlarna kar korumak isteyen Trklere, Trkiye Ermenilerinin Ruslarn yanna gemesi ve Trklere saldrmasdr... Bu, Trkiye Ermenilerinin Trk ynetimine kar yapt haince bir ihanettir. Dnn ki, biz Meksikayla savaa girsek, bizim Zenciler dman Meksikallarn yanna geip bizi katletse bizim tavrmz ne olurdu? Bizim Zenciler nefret ettikleri iin beyazlardan 10 kez zr dileseler, Ermeniler Trklerden daha fazla zr dilemelidirler. Ayrca, Amerikann gney eyaletlerinde Zenciler ounluu oluturmalarna karn hibir seim ve temsilcilik haklar yokken, Ermenilerin Trkiyede hem tam temsil ve seilme haklar, hem de baka lkelerde olmayan ayrcalklar vardr. unu da not etmeliyim ki, sk sk duyulan Trklerin Rum ve Ermenileri Hristiyan olduklar iin katlettikleri iddias da yalandr. Biz Zencileri Protestan Methodist olduklar iin katleder miyiz ki, Trkler de Hristiyanlar katletsin...241 Ermeni basnnn, Yakn Dou242 sorunlarnn hlledilmesi ile ilgili Paris Konferansnda teklif edilen artlarla ilgili tutumuna baktmzda, Ermeniler kendileri asndan kesin bir uygulama yaplaca umutlarn tamlardr. Ancak, sorunun Milletler Cemiyetine braklmas Ermeniler zerinde hayal krkl

241

Nuren Mazc, Bat Belgelerinde Fransz ve Ermenilerin Trklere Uygulad Katliamlar,

Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Elaz 2003, s.86.
242

ngilizler Yakn Dou tanmn, Britanya mparatorluunun Dou topraklarnn kendilerine

yakn olan ksmlar iin kullanmlardr. Daha sonra bu kavram, uluslararas ilikilerde kullanlmaya da balanmtr. B. Rivlin and J.S. Szyliowicz, The Contemporary Middle East, New York, 1965,s. 5.

94

yaratmtr. Bu durumu Ermeni basn243 ok karamsar karlamtr. Ermeni isteklerinin gz ard edilerek, Trk-Rum anlamazl zerinde durulduu dncesine kaplmlardr. Ermeni sorununun konferansta zlemedii ve Ermenilerin aclarnn artt kansndadrlar.244 Milletler Cemiyeti Konseyi245, Ermenistan ile ilgili raporunda, Ermenistan Devletinin kurulmas ve ayakta kalabilmesi iin mal kaynaklarn mttefik devletlerce ayrlmas gerektiini belirttiinde, buna ngiltere, Fransa ve talya yanamamtr. te yandan, savunma iin asker yardmda bulunmalarnn mmkn olmadn da belirtmilerdir. Serbest bir liman hline getirilen

243

Ermeni basnn lobi almalarna baktmzda, esasen "Sevr Antlamas" kabul

edilmeyeceine gre, Trkiye ile Ermenistan arasnda sulhun tesisi iin yaplacak anlamada esas alnacak temel esaslarn neler olabileceine dair Prof. Ojen Pitarik imzasyla "La Suisse" gazetesinde "Trkiye ile Ermenistan arasnda bar meselesi hangi safhada" balyla kan makale ile kamuoyuna duyurmulardr. Bu esaslara gre, Trkiyenin Anadoluda zellikle Osmanl iin kutsal saylan Edirne'de Mslman nfusun daha ok olduunu iddia edeceklerini, bu yzden Avrupann ynetiminde bir blge olmasn kabul etmeyebilecei, bu nedenle Trkiyeye bask yaplmas istenmektedir. Trkiyeye kabul ettirilmeye allan dier noktalar da, Trkiyede oluturulacak Ermeni Devletinin snrlarnn Sevrdekine benzer hangi hatlar zerinde olaca konusunun nerilmesidir. Karadenizden balayan hat talep edilmitir. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 46, 7.1.1921.
244 245

imir, British ..., s.235-236. Cemiyet-i Akvm'da Ermeni meselesinin grlmesi iin Cenevre Uluslararas Ermeni

Sevenleri Birlii, Cemiyet-i Akvm'dan isteklerini bildiren bir beyanname yaynlanmlardr. Buna gre, Milletler Cemiyetinin 11 Nisan 1920 tarihinde Paristeki toplantsnda alnan kararlarn uygulanmas, Ermeni topra olarak grlen topraklardan Trklerin karlmas iin asker yardm yaplmas, Versay ve Sevr Antlamalarnda belirlenen topraklarda kalc bir Ermeni hkmeti kurulmas ve Milletler Cemiyeti yesi devletlerin bu istekleri kabul etmesi istenmitir. 15 Kasm 1920 tarihli Cenevre Uluslararas Ermeni Sevenleri Birlii Ynetim Kurulunun talepleridir. BOA, HR.SYS., D: 2886 G:40, 4.12.1920. Bu giriimler sonu vermitir. Bakan Wilson'a, gnderdii telgraf zerine Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvm) Bakan M. de Cunha tarafndan, Ermeni meselesine dair kendisine ilettii grlerini toplant gndemine sunacan ve Sevr Antlamas ile ilgili sorunlar hakknda bir konferans dzenleneceini bildiren cevab telgraf ile mesele Avrupann siyas gndeminde yer alarak, Ermenilere mit verilmitir. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 48. 1.2.1921.

95

Batumdan Ermenistann faydalanabilecei, Grcistan kysnda iki limann da Trabzonla birlikte Ermenistan tarafndan kullanabilecei raporda belirtilmitir.246 3 Kasm 1921 tarihinde Curzonun Lord Hardinge gnderdii belgede, Fransa-Ankara Hkmetleri arasnda barla sonulanan ve imzalanan Ankara Antlamasnn, Fransann Ankara Hkmetini tand anlamna geldiini ifade etmitir. Bu anlama ile stanbul Hkmetinden sz edilmemekte, Mustafa Kemal Hkmetinin, Avrupal devletlerin en gllerinden olan Fransa tarafndan tannmas anlamna geldii ve Fransa Hkmetinin Sevr hkmlerinde ilgi alannda olan blgedeki aznlklarn korunmasndan sorumlu olduu da belirtilmitir.247 Rus kaynaklarna gre, Rusya, Trkiyenin dousunda Ermenisiz bir Ermenistan istemitir. Bunun iin de Ermenileri bir yem olarak kullanmtr. Rusyann niyeti Rusyadaki Ruslar Dou Anadoluya yerletirmektir. Kafkasyadan sorumlu Bakan ve Rusya Gmen daresi Bakan Yardmcsnn 9 Mays 1922 tarihli raporunda Trk topraklarna Rus gmenler yerletirilecei, bu amala Rus bilim adamlarnn topraklarn botanik ve evre zellikleri zerinde bilimsel analizler yapt, hangi rnlerin yetitirilmesi gerektii zerine almalar olduu belirtilmitir.248 Grld gibi kimsenin Ermenilerin menfaatini dnd yoktur. Oysa, Ermeniler batl glerin ve Rusyann kendileri iin uratn zannetmi ve tebaas olduklar kendilerini koruyan bir devlete kar gelmilerdir. 26 Mays 1922 tarihli Zengibazardan alnan mektuba gre; Ermeni askerleri Uluhanlya gelmitir. Gkeova civarnda msademede bulunurlarken, Zengibazar geceleri gece drbn ile gzlemlemilerdir. Uluhanl civarnda Kara Dal slm karyesi ahalisi Ermeniler tarafndan zorla kyden karlm, bir ksm Uluhanlya bir ksm da Zengibazara kamlardr. 300-400 kadar Ermeni askerinin Uluhanlnn 5 km kadar dousunda aball karyesini muhasara
246 247 248

Tolon, a.g.e., s.232. imir, British ..., s.64. RDTA, Fon : 391den aktaran Sertelik, a.g.e. s.55.

96

ederek eli silh tutanlar toplayp Tekil karye ahalisini de sngden geirdikleri, 3 erkek ile 4 kadnn kaabildii belirtilmitir. Uluhanl ve Boman karyesi Mslmanlar da kendilerine saldr olacandan korkup Mihralettin Efendiye bavurmulardr. Gelen Ermenilerin savamaktan yana olduklar anlalmakla birlikte, Azerbaycandaki asker kuvvetlerin de Zengibazarda sava hlinde olduu, ancak Revandan gelen kimse olmadndan bu yerler hakknda baka bir bilgiye sahip olunamad bildirilmitir.249 Olaylar devam ederken, Lloyd Georgeun ngiliz Yakn Dou politikas zerine 4 Austos 1922de House of Commonsdaki konumasnda da, Yzba Kenworthy u itirafta bulunmutur:250 Ermeniler kendilerine verilen vaatleri almallar. Savata bizim yanmzda yer aldlar ve Trklere kar, Trk ordusunu ele geirmede bizimle birlikte savatlar... En byk emelimiz stanbulun Rum ordularnca igal edilmesi ve Kral Konstantinin Bizans Kral olarak Ayasofyada yeniden ta giymesidir. Trkleri yenmezsek stanbulu igal etme frsatmz olacak m?... Bu szler de Ermenilerin batl devletlerce Osmanlya kar yrtlen paralama siyasetine alet edildiinin ispatdr. Grld zere, Batnn (Avrupa) konuya yaklam kendi menfaati dorultusunda olmu, Ermenileri kendi karlar dorultusunda kullanlmlardr.

2.6. Sevk ve skn Sonunda Trk-Ermeni Nfusu Birinci Dnya Sava srerken, 1917 ilkbaharnda Osmanl topraklarnn paylam amacyla ngilizlerce, vilyet ve sancaklar esas alan bir nfus almas yaptrlmtr.251 1920 yl banda, bu ilgin nfus almasnn sonular el kitaplar dizisi olarak baslarak, Paris Konferansna gnderilen ngiliz ve mttefik lkeler heyetlerinin hizmetine sunulmutur. Dileri Bakanl Tarih Birimi eski bakanlarndan G.W.Protheronun editrlnde ve ilgili btn birimlerin
249 250 251

BOA, F: HR.SYS.1920.5.27, D:2878, G: 36. imir, British ..., s.329. zdemir vdl., Ermeniler..., s.26.

97

katksyla hazrlanan bu el kitaplarnda, Avrupa Trkiyesi, Anadolu, szde Ermenistan-Krdistan ve Suriye-Filistin blgeleri hakknda sivil ve asker ngiliz grevliler ve uzmanlarca tespit edilen ayrntlar, deerlendirmeler ve nfus bilgileri bulunmaktadr. ki yl sren bu almada ngilizler, Osmanl Devletindeki btn vilyet ve sancaklarn etnik esasa gre ayrntl nfus tablolarn yapmlardr.252 1918 sonras Ermeni nfusunu gsteren bu alma, Ermenilere bir soykrm olmadnn, bir buuk milyon Ermeninin ldrlmediinin ve Osmanl Devleti iinde hl yaadklarn da gsteren bir kant niteliindedir. Ermeni nfusun vilyetlere gre dalm (1919)
Vilyet Sancak Ad Adana Ankara Antalya Aydn Beyrut Bitlis Bolu Bursa Canik atalca Diyarbakr Edirne Erzurum Eskiehir Halep el stanbul zmit Kale-i Sultaniye (anakkale) Karahisar- Sahip (Afyon) Karasi (Balkesir) Kastamonu Kayseri Konya Kuds Ktahya Mamretl-aziz (Elaz) Mara Mentee Nide Sivas Osmanl statistii - 1914 57.686 53.957 630 20.766 5.288 119.132 2.972 61.191 28.576 842 73.226 19.888 136.618 8.807 49.486 341 84.093 57.789 2.541 7.448 8.704 8.959 52.192 13.225 3.043 4.548 87.864 38.433 12 5.705 151.674 ngiliz ddias - 1919 75.000 60.000 1.000 27.000 4.000 185.000 1.000 75.000 21.000 82.000 205.000 10.000 65.000 500 57.000 6.000 15.000 11.000 45.000 17.000 8.000 130.000 55.000 500 2.000 200.000

252

zdemir vdl., Ermeniler..., s.27.

98

Suriye Trabzon Urfa Van Zor TOPLAM

2.533 40.237 18.370 67.792 283 1.294.851

33.000 21.000 190.000 1.602.000

1919 tarihli bu belgedeki tabloda Ermeni nfusunun 1.602.000 olarak hesaplanmasnn nedeni, sava sonras igal koullarnda Ermeni ve teki Hristiyan unsurlarn, nfus olarak Mslmanlarn ounlukta bulunduklar blgelerde hak iddia edebilmeleri iin abartlan rakamlarn ngilizlerce kabul edilmi olmasndandr. Ancak, bu rakam doru kabul edilirse, Ermenilerin g etmedikleri hatta hi kayplar olmad sonucu da ortaya kacaktr ki, bu durumda da Ermenilerin ve Batl devletlerin ileri srdkleri iddialar geersiz saylacaktr. Bylece, soykrm iddias gibi, Birinci Dnya Sava sonrasnda ngilizlerin yaynlarnda verilen rakamlar da elikili bulunmaktadr. Zaten bunun birinin doru olmas, dierinin yanlln da aka ortaya koymaktadr. te yandan, Osmanly paylam grmelerinde, ABD Delegasyonundan David Magienin hazrlad ABD istatistiklerini tam manasyla gvenilir olarak nitelendirmilerdir.253 15 Kasm 1918 tarihli tahmini nfus istatistiklerini verdikleri belgede, Cuinetin nfus sonularna gre Sivas, ebinkarahisar, Tokat, Amasya genelindeki Ermeni nfusu toplam 170.433, toplam nfus 1.086.315; 1907 tarihli tara gnlklerinde Ermeni nfusu 149.237; bu illerin toplam nfusu 1.185.016; 1912 tarihli Salnamelerde 391.050; toplam nfus 1.227.924; Rum Patrikliinin nfus verilerinde de Ermeniler bu illerde toplam 117.913 olarak gsterilmitir. David Magieye gre, zellikle Osmanl verilerinin eksikliklerine ramen temel alnmas gerektiini ifade etmesi de ilgi ekicidir. zellikle salnamelerde verilen rakamlarn doruluuna dikkat ekmitir. Prof.David Magieye ve ABD Dileri Bakanl Tarih Blmne gre Anadoludaki nfus 1918 ylnda yledir:254
253 254

zdemir vdl., Ermeniler..., s.30. zdemir vdl., Ermeniler..., s.34.

99

Ermeniler Dier Hristiyanlar Mslmanlar TOPLAM

1.479.000 1.504.000 8.644.000 11.627.000

Near East Relieften Dr.J.K. Marden, 9 Temmuz 1916 tarihli yazsnda, srgnlerle ilgili olarak, stanbuldan alnan iyi haberlere gre 600-800.000 Ermeni evlerinden karlp srgn edildiler demektedir ki, bu aklama Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyanla da uyumaktadr.255 Ermenilerin emelleri ile ilgili olarak Romadaki Amerikan Eliliine sunulan bildiriye gre:256 1. Ermenistann boyunduruktan kurtarlmas ve zgrlnn verilmesi, Ermeniler zerindeki Trk egemenliinin izlerinin silinmesi, 2. Rus Ermenistan topraklarna kadar uzanan ve Ararat (Ar)da kurulan Ermeni Devletinin mttefik devletlerce tannmas, 3. Trk Ermenistan ile Rus Ermenistannn birlemesi ve tek, zgr ve bamsz bir Ermeni Devletinin Milletler Cemiyetinin257 garantisi altnda kurulmas veya bu gereklemezse, Amerika Birleik Devletlerinin de dahil olduu ittifak glerinin ortak garantisi altnda kurulmas, 4. ran Ermenilerinin rann blgesel btnlne etkisi sorunuyla ilgili olarak, zmn mttefik devletlerce hlledilmesi istenmektedir. 5. Bar Konferansnda bamsz Ermenistan iln edilirse, geriye sadece Ermeni devletinin nasl ina edilecei ve Ulusal Heyete belirtilen isteklerin nasl yerine getirilecei konusu kalmaktadr. Garantici devletler yukardaki istekler
255 256 257

zdemir vdl., Ermeniler..., s. 69. USNA, Roll 540, vol.514, 867B.00/22. BOA, HR.SYS, D: 2886 G: 48.1921.2.1., Ermeniler, kendilerine bir yurt verilmesi konusunda

lobi faaliyetlerine Cenevredeki Ermeni Meclislerinin Milletler Cemiyetine gnderdii beyanatlarla tekrarlamlardr.

100

dorultusunda vermelidir.

Ermenistann

oluturulmas

gerektiinin

gvencesini

Ayn bildiride, Ermenistan snr da yle belirlenmitir; 1. Trk Ermenistan : Erzurum, Bitlis, Van, Harput, Diyarbakr, Sivas ve Trabzon ilinin bir ksm (Karadenize ulam iin), ukurova (Kilikya)daki Kk Ermenistan, Adana ve Halep ile Akdeniz kylarndaki Silifke blgesinden Cebel-i Musaya kadar olan alan. 2. Rus Ermenistan 3. ran Ermenistan, Azerbaycann kuzeybat blgesi. Ermeni nfusu ise yukardaki blgelerde 5.000.000 olup bunun 2.600.000 Ermeni olarak gsterilmitir. Rus Ermenistan ran Ermenistan Trk Ermenistan
belirtilmitir)

1.400.000 200.000 1.000.000 (bu rakamn sevk sonras kalan nfus olduu 2.600.000

Toplam

Trk topraklarndaki Ermeni nfusu (stanbul, Trakya, Bursa, Konya, Ankara, Kastamonu, Suriye, Badat) Kafkaslardaki Rus Ermenistanna bitiik blgedeki rann dier blgelerinde Yabanc lkelerdeki Ermeniler (Bulgaristan, Romanya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Msr, Yunanistan svire, talya, Fransa, ngiltere, ABD, Hindistan vdl.) Toplam 500.000 1.900.000 750.000 600.000 50.000

G ettirilen Ermenilerin Harput, Halep, Mersin Konsoloslarna ait belgeler, bulunduklar konum nedeniyle nem tamakla beraber, bunlarn raporlarnda258 elikiler, tutarszlklar da mevcuttur.

258

zdemir vdl., Ermeniler..., s.71.

101

Kara emsi takma adyla Reid Saffet (Atabinen) 1918 ylnda Cenevrede yaynlad Le Turcs et La Question dArmnie balkl kitabnda sonular yledir:259Sz konusu alt vilyet (Vilyt- Sitte), toplam 5.750.000 nfusu barndrmakta olup bunun sadece 1.200.000i Ermenidir. Bu rakama, mparatorluun dier btn blgelerine dalm 400.000 Ermeni de eklenirse, toplam say 1.600.000i geemez. Bu nfusun da 450.000den fazlas gerek askerlikten gerekse Trklerin misillemesinden korktuu iin olsun, Rusyaya ve rana gemitir. 800.000 veya 900.000 kii hlen stanbulda, zmirde, Konyada ve srgnde olmak zere toplam 1.350.000 kii Dou Anadolu dnda bulunmaktadr. Doruluu, bir aratrma veya soruturma tarafndan bir gn ispatlanacak ve ortaya konulacak bu hesaba gre, sava esnasnda 2.000.000 Trke kar yaklak 250-350.000 civarnda Ermeni hayatn kaybetmitir. Savatan nce Vilayt- Sittede oturan 1.200.000 Ermeniden bugn ancak 900.000 kii kalmtr. te 4.5 milyon Mslmann balanarak kendilerine bamszlk ve egemenlik hakk verilecek Ermenilerin says bu kadardr. Birinci Dnya Savanda Ermeni kayplarna ilikin, V.Gurko-Kryajin tarafndan Byk Sovyet Ansiklopedisinde verilen saylar, 300.000 Ermeninin ldrld, sevk srasnda Mezopotamya yolunda 300.000 kiinin ld, 200.000 kiinin Rusyaya kat, 400.000 Ermeninin ise slmiyete geerek kurtulduklarn yazarken, Rus kaynaklarnda Rusyaya giden Ermeniler 337.235
259

zdemir vdl., Ermeniler..., s.48. Kara emsinin yaynlad brorde; ayrca, 100.000

Ermeninin Rusya tarafnda Trk ordusuna kar savat ve Vandaki isyan da Ermenilerin kkrtt bu nedenle Ermenilerin g ettirildii yazmaktadr. Kara emsi, Les Turcs et La Question dArmnie, Genve 1918, s.13. Dr.Z. Chridjian, Kara emsinin brorne cevap niteliinde bir bildiri yaynlamtr. Ama, bu cevab verirken kaynak olarak Morgenthau ile Toynbeenin yazdklarn kullanmtr ki, bu kaynaklarn tutarszln daha nceki blmde incelemitik. Docteur Z. Chridjian, Riposte la Brochure de M. Kara Schemsi Les Turcs et la Question dArmnie, Genve, USNA, Microfilm no:820. 185.5136/3. Ermenilerin Trklere kar giritii silhl mcadele 1920li yllarda da devam etmitir. Rus Ermenistannda 35 ya st Ermeni erkekler silh altna alnmak iin arlmlar, demiryolu asker yetkililere devredilmitir. Grcistan ise Ermenistana yardm etmeyi kabul etmi ve Grcistandaki Ermeni erkeklerin de bu hizmet iin servislerine yardmc olmutur. Bu konudaki bilgileri, Bristol Ermenilerden 4 Ekim 1920 tarihinde almtr. Papers Relating..., 1920 vol.III, s.789.

102

kii olarak verilmitir. Bu ansiklopedideki verilerin doru olmad phesi domaktadr.260 Osmanl Devletinin 1914 Yl statistiinde toplam Ermeni nfusunun 1.294.851 olarak verilmesine karlk, Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin nfusu ile ilgili olarak Batllarn farkl nfus verilerini karlatrmak asndan aada sralamak uygun olacaktr.
Kaynan Yl 1892 1896 1901 1901 1910 1913 1914 1914 1918 1919 1923 1923 Yazar Vital Cuinet Felix Weber H.F.B. Lynch Lodovic de Constenson Encylopedia Britannica Lodovic de Constenson Justin MacCarthy Stanford J. Shaw David Megie Dr. Lepsius Claire Price E. Alexander Powell Osmanl Ermenileri 1.475.011 1.000.000 1.325.246 1.383.779 1.500.000 1.400.000 1.698.303 1.294.851 1.479.000 1.500.000 1.500.000 1.500.000

Gnmzde ise 2000 ylndaki rakamlarla dnyann deiik blgelerindeki Ermeni nfusu yledir;261 bu rakamlar Ermeni yazarlar tarafndan verilen istatistiklerdir. Rusyada Amerika da Grcistanda Fransada Ukraynada Lbnanda randa Suriyede Arjantinde 2.000.0000 800.000 400.000 250.000 150.000 105.000 100.000 70.000 60.000262

260 261

Sertelik, a.g.e. s.55. Khachig Tllyan, Elites & Institutions in the Armenian Transnation, Diaspora 9:1 2000,

s.107.

103

Trkiyede Kanadada Avustralyada Toplam

60.000263 40.000 30.000 4.065.000

Ayrca, 25 lkede; ngiltere, Yunanistan, Almanya, Brezilya, sve, Msr, rdn, Irak, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, talya, Belarus, Hollanda, Avusturya, Romanya, Bulgaristan, Venezella, Macaristan, zbekistan, Etiyopya gibi lkelerde 3.000den 25.000e kadar Ermeni yaamaktadr. Ermeniler ounlukla Fransada Marsilya, Amerikada Newyork ve Kaliforniya blgelerine g etmilerdir. 1924ten sonra siyas pasaport olarak verilen Nansen264 pasaportunu almlardr. 1920de Anadoludan 300.000 Ermeni mltecinin Rus Ermenistanna gittiini ifade etmilerdir. zellikle, Kuzey Amerikada youn olarak yaadklar belirtilen Ermenilerin 600.000e ulatklar bunun yarsnn Kaliforniyada yaad sylenmektedir. Baka bir Ermeni yazara gre diaspora olarak kendilerini gsteren Ermenilerin nfus dalm ise yledir: Kanadada 50.000 Ermeni gmen varken, tarih balar olduunu iddia ettikleri Fransada 250.000, Arjantinde 50.000, Avustralyada 25.000 Ermeni yaamaktadr. randa 100.000, Suriyede 80.000, Lbnanda 100.000, eski Sovyetler Birlii topraklarnda 1.500.000 Ermeni, ki bunun 350.000i Grcistanda, 800.000i Rusyada, 100.000i Azerbaycanda (Yukar Karaba), 100.000i Orta Asyada, 40.000i Ukraynada yaamaktadr.

262

1911 ylnda g eden Ermeniler 96 kiidir. Mehmet Temel, Osmanl-Latin Amerika

likileri, stanbul 2004, s.41.

263

Verilerin alnd kaynak bir Ermeni tarafndan hazrlandndan Trkiyedeki Ermeniler de

diaspora olarak gsterilmitir. Ancak, Trkiye Cumhuriyeti dahilinde yaayan Ermeniler T.C. vatandadr ve diaspora deildir.
264

Norveli kaifin ad Milletler Cemiyeti Mlteciler Yksek Komiserliince verilen siyas

pasaporta verilmitir. Grard Chaliand & Jean-Pierre Rafeau, The Penguin Atlas of Diasporas, USA 1997, s.89.

104

Bu noktada kayb olan Ermeniler yannda Mslman nfusu da bakmak doru olacaktr. Ermeniler tarafndan ldrlen Trklerin says ise 1914-1919 yllar arasnda 363.141265, 1919-1921 arasnda 154.964 olmak zere 1914-1921 arasnda toplam 518.105dir. 266

265 266

Ermeniler Tarafndan Yaplan..., c.1-s.377 Ermeniler Tarafndan Yaplan..., c.2-s. 1054.

105

3. BLM : MUHACRLERN DURUMU

3.1. G Kavram zerine Notlar Buraya kadar Sevk ve skn Kanunu ile Osmanl vatanda Ermeni ve Rumlarn bir ksmnn isyanlar karmalarndan ve Osmanl Ordusunu sava ortamnda zor durumda braktklar blgelerden, neden ve nasl yine Osmanl topra olan, savatan uzak blgelere gnderildiklerini iledik. Bu blmde ise ge tbi olanlarn gnderildikleri blgeler, saylar, ortamn artlar ve bunlara yaplan yurt ii ve yurt dndan yardmlar irdelenmitir. Osmanl Devletinin devamll ve emniyetinin salanmas iin 27 Mays 1915 tarihli Sevk ve skn Kanunu ile baz Osmanl vatandalarnn daha gvenli olan ve sorun karamayacaklar, yine Osmanl topra olan blgelere gnderilmeleri konusu dnya kamuoyunda zaman zaman arptlmaktadr. Sava yllarn yaarken, isyan karan Ermeni ve Rum etelerinin neden olduklar zararlar bertaraf edebilmek iin Osmanl Devletinin bu kanunu karmak zorunda kaldn grmtk. Bu geici kanunda, daha nce de belirttiimiz gibi, aslnda Ermeniler deil isyan karanlar kastedilerek milliyet unsuru belirtilmemitir. Anlald gibi Ermenileri zellikle hedef alan bir politika yoktur. Birbirine yakn gibi grnen bu kelimeler zerinde oynanan oyuna dmemek iin, Ermeni meselesi ilenirken kullanlacak terminolojiye dikkat etmek gerekir kanaatindeyiz. Tehcir Kanunu olarak da bilinen bu kanunda tehcir kelimesinin neyi ifade ettiine bakacak olursak; arapa asll olan Tehcir kelimesi hecere fiilinden treyen slasi ( harfli) bir mastar-isimdir. Bir yerden baka bir yere g ettirmek, hicret ettirmek (immigration-migration) anlamndadr. Bu anlam, Arapada nefy, ibd, itikl, isikr gibi mastarlarla ifade edilmitir. Tehcir diye bilinen kanunun asl da sevk ve iskn kanunudur. Olayn anlatmnda tenkil (nakletme) terimi kullanlm ve bat dillerindeki dportation, exile, banissement, proscription-srgn anlamna gelen terimlerin karl olan

Arapa terimler kullanlmamtr. Buna ramen bilmeyerek veya siyas amalarla Ermeniler ve batl yazarlarca srgn anlamna gelen terimler seilmitir.267 Tehcir karar diye bilinen Sevk ve skn Kanunu ile, batda eitli terimler bu kanunu ifade etmek iin kullanlmtr. Kanunda tehcir kelimesi gememektedir. Sadece yer deitirme anlamnda sevk ve iskn edilmeleri sz konusudur. Yabanc dillerde srgn (deportation) anlamna gelen kelime bat tarafndan zellikle kullanlmtr. Tehcir kelimesi de bu kelimenin karl olarak szlklerde yer almtr. Bir lke toprandan darya srgn edilen anlamndadr. Oysa ki, Osmanl Hkmeti yer deitirme yasas ile gmenlerin kendi topra iinde daha gvenli blgelere sevkyatn salamtr. Ermeni ve Rumlara uygulanan srgn deil, zorunlu bir i gtr. Bu bakmdan olay aklarken, deportation gibi e anlaml gibi grnen ama ince izgilerle anlam farkllaan kelimelerin kullanlmamas kanaatimizce uygun olacaktr. Bu kanunla yaplan sevk ve iskn hareketi; bir immigration, migration yani baka memleketlere srlmek anlamnda deildir. Sevk ve skn Kanununun, baka bir lkeye veya baka bir lkeden srgn etmek (immigration, migration, deportation) kanunu olarak kullanlmas yerine, yer deitirme (displacement) kanunu olarak grlmesi uygun grlmektedir. nk, yaplan ilem isyan edenlerin yaad blgelerin boaltlmas (evacuation), tahliye edilmesidir. Sonra da daha gvenli blgelere yerletirilmeleri yani yeniden yerletirme (relocation) eylemidir. Ancak, birok Trke kitapta, Trkiye Devlet Arivlerinin ngilizce yaynlarnda dahi deportation kelimesi kullanlarak Ermenilerin durumu merulatrlmaktadr. kullanlmaktadr.268 Ayrca, Ermenistan ve Trkiye dndaki Ermeniler iin kullanlan diaspora kelimesi de uygun dmemektedir. Bu kelime, yaylma, dalma; srgnden
267 268

Bu

durum,

zaman

zaman

Trkiyenin

aleyhine

Ssl vdl., Trk... s.193. Kathimeri Gazetesi, Yunanistan, 2000, Bakn, Trkler de kabul ediyor Ermenileri

srdklerini, kendi ariv kitaplarnda dahi bu kelimeler kullanlm... eklinde ibareler yer almaktadr.

107

sonra dnyann her tarafna yaylan Yahudiler, srail kavminin dalm olan on iki spt anlamndadr.269 Diaspora (dispersion) kelimesi zerine bir belirsizlik vardr. Yahudi halk iin kullanlan bu kelime ilk defa Thucydides tarafndan Peleponnesian Savanda Aegina nfusunun srlmesini tarif etmek iin kullanlmtr. Daha sonra da dier dinler ve etnik gruplara verilen bir tanmlama olmutur.
270

Din veya etnik bir grubun zorla g ettirilmesi, bir felakete

uratlmas anlamndadr. Tarih gereklerin nesillere aktarlmas ile oluan bir toplu hafza kltrel bir miras gibi oluur. Diasporay oluturan nemli bir etken de bu kltre tarih gereklii, nesilden nesile aktarp kimlii koruma abasdr. Diaspora kelimesinin kullanlmas ile, Yahudilere uygulanan soykrm sonras baka lkelerdeki Yahudilere verilen bu tanmn Ermeniler iin de kullanlmas, Ermenilere soykrm yapld dncesini merulatracaktr. Bu yzden, almamzda bu kelimelerin kullanmna dikkat etmei uygun grdk. Bu kavramlar inceledikten sonra, g kavram zerinde durmak gerekir. Ksa tanm ile asl yerinden, ulalmak istenilen yere hareketdir271. Daha geni anlam ile iktisad, sosyal, asker veya siyas sebepler yznden insanlarn, topluluklarn yer deitirmesidir.272 Baz Ermeni ve Rumlara uygulanan g olgusu ite bu yer deitirme olaydr. Yzyln en plnl yer deitirme hareketinde, Ermenilerin nakillerinin byk bir disiplin iinde gerekletirildiini gryoruz. Bunlarn saylar, ayrldklar ve vardklar yerlerde srekli kontrol edilmitir. nk, youn olarak bir blgede bulunmalarna engel olmak amacyla saylmalarna nem verilmitir.

269 270 271

Redhouse, ngilizce-Trke Szlk stanbul 1956, s.277. Grard Chaliand - Jean-Pierre Rafeau, a.g.e., s.XIII. Karpat, Osmanl..., s.3. ngilizce karln Karpat The movement from the place of origin to

the place of destination olarak vermitir.

272

rnekleriyle Trke Szlk, Ankara, 2000, c.2, s.1018.

108

G ettirildikleri blgede de %10u273 gememelerine dikkat edilmitir. Ayrca, bu insanlara yaplacak yardmlarn miktarnn da belirlenmesi iin saylarn bilmek nem tamtr. Bu belgeler Osmanl arivinde mevcuttur. Bu yzden, gnmzde ortaya karlan ariv belgelerindeki rakamlar zerinde iddia edildii gibi tashih yaplm olmas pek de inandrc bir iddia deildir. Nitekim, Osmanl Hkmeti buna zellikle dikkat etmitir. Sevk edilenler ve kalanlar arasndaki durum da gstermektedir ki, tm vilyetlerden yer deitirenlerin says 422.758 iken, sevk edilmeyenlerin says da 42.766dr. te yandan, yer deitirilenlerin gnderildikleri blgeler ve miktarlar da yledir: Halepe 100 bin kii, Musul ve Zora 136.084 kii gnderilmek zere toplanmtr. Bu g blgelerine 212.118 kii yerletirilmitir. Toplam sevk edilenlerin says 438.758, iskn blgesine varanlarn says 382.148dir. Aradaki 56.610 kiilik kayba baktmzda 50.000ini eitli ekya saldrlar, alk ve hastalktan ld, 6.610luk farkn ise sevk karar alnd hlde, yolda iken sevkyatn durdurulmas sonucunda bulunduklar vilyetlerde alkonmalarndan kaynakland grlmtr.274 Ayrca, ge tbi bu insanlarn daha sonra geri dnlerine de izin verilmitir. Byle, bir uygulama soykrm plnlanan bir millete uygulanabilir miydi? Srgn ve g kavramlar Trkede ayn anlamlarda kabul edilerek, maalesef yanl kullanlrken, bu durumun Trkiye aleyhine kullanlmasna zemin hazrladna tank olmaktayz. Bu ayrmn farkn daha iyi grebilmek iin rneklerle gstermek faydal olacaktr. Bylece, 1915 Sevk ve skn Kanunu ile uygulanmak istenen zorunlu gn dier srgn olaylaryla arasndaki farkllk ta belirlenmi olacaktr.

273

Ssl vdl., Trk Tarihinde..., s.234. Ancak, Ermeniler 1919 ylnda bu durumun tersine

davranarak ounlukta oluturmaya ynelik ekilde g etmee almlardr. ATBD, Ocak 1997, say 103, s.55.

109

3.2. Dnyadaki Srgn Olaylarna rnekler Srgn kavram, bat kamuoyunda Osmanl Hkmetinin Ermenilere uygulad bir hareket olarak yerletirilmee allmaktadr. Ancak, dnya tarihine baktmzda srgn kavramnn anlam daha farkl bir hl almaktadr. Dnyadaki rnekleri ile Osmanl Ermenilerine uygulanan sevkyatn arasndaki fark Ermenilere uygulanann bir ceza olmas ve zorunluluk tayan bir g olgusu olmasdr. Baka bir lke toprana deil, devletin yine kendi topra iinde gvenli blgelere yerletirilmeleridir. Kendi ynetiminde yaayan insanlarn kard isyann etkisiz hle getirilmesidir. Osmanl Devletinin kendi topraklarnda yaayan halk ile arasnda bir i meselesidir. Bir baka lkeye gidip orada yaayanlar smrme ve topraklar igal etme amacyla yaplm bir hareket deildir. Bu yn ile dier g ettirme hareketlerinden farkl bir yapdadr. te yandan, geici bir ceza niteliindedir. Belli bir srenin sonunda geri dnmelerine izin verilmitir. Kalanlarn durumlar korunduu gibi, rnekleri ile de grdmz gibi, Osmanl Devleti iindeki ilerine varncaya kadar eskisi gibi hayatlarna devam edebilmilerdir. Sadece belli blgelerde, isyan karanlara uygulanan bir kanun ile snrl kalmtr. ddia edildii gibi bir toplumu kkten yok etmek politikas plnlanmamtr. Bu ynleriyle gnmzde, bu gn bir soykrm olarak gsterilmek istenmesi kabul edilememektedir. Baz devletler ve kimi Ermeniler tarafndan, Osmanl Hkmetinin uygulad zorunlu g acmasz bir srgn olay gibi gsterilmee allmaktadr. Ancak, dier lkelerin tarihlerine bakldnda asl srgnlerin kim tarafndan ve nasl gerekletirildii daha iyi anlalmaktadr. rnein; Fransann smrgesi durumundaki Cezayirde yaptklar; buradan birok Kuzey Afrikal insann yerlerinden edilip, Fransz halknn yerletirilmesi saylabilir. Ayrca, ngilterenin smrgesi olan Hindistanda ayn ekilde davranmas, Rusyann gerek 1878de gerekse II. Dnya Sava sonrasnda srd Krm Trkleri, ABDnin yok etmee alt yerlilerin (ki bunlara kendisi Kzlderililer adn vererek ayrm da yapmtr) durumu aslnda birer srgn ve soykrm

274

Halaolu, Ermeni..., s.95.

110

olaylardr. Bu olaylar srasnda yaananlarla Ermenilere uygulanan cezann karlatrlmas ve ayn trden gsterilmesi sadece siyas bir durumdur. ABD, kinci Dnya Savanda Pearl Harbour Basknna karlk lkesinde yaayan Japonlar isyan etmedikleri hlde cezalandrmak iin Missisippi Vadisine nakletmitir. Dier lkelerdeki srgnlere verilecek rnekleri ve yaananlar ksaca zetleyerek, 1915te yaananlar karlatrma imkn bulabiliriz. Aslnda, insanlk tarihinin ilk dnemlerinden itibaren kle ticareti ile balayan insanlarn yer deitirmesi, 1500 ile 1900 yllar arasnda plnl bir ekilde devam etmitir. nceleri, Afrikadan getirilen ucuz insan gc Avrupa insannn isteklerine cevap vermitir. yle ki bu tarihler arasnda getirilen insanlarn baz verilere gre 20-25 milyon civarnda olduu ve bunlarn lkelerinden, mallarndan, kltrlerinden, yaamlarndan alnarak Avrupal smrgeciler tarafndan Amerikan pazarlarnda kullanlmalar bir insanlk aybdr. ngilizlerin Avustralya yerlileri olan Aboriginlere uygulad g ettirme ve soykrm hareketi 1788-1938 tarihleri arasnda devam etmi bir rnektir. Danimarka ve ABDnin Grnlandda bir asker hava ss kurmak iin blgedeki Thule Eskimolarn 1953 ylnda 150 km tede baka bir blgeye Qaanaga g ettirmeleri de baka bir rnektir. Fransa ise 1830larda Cezayire yaklak bir milyon Fransz yerletirmitir. Bunu yaparken kulland zor yntemler blgedeki Afrikallarn byk kayplar vermesine neden olmutur. Ayrca, Bulgaristann Slavlatrma politikas sonucu 1.5 milyon Trkn etnik soykrma275 uratlmas ile de 1960-90 arasnda yaananlar tarihteki ac yerini almtr. Bir baka ac rnek te, Ruanda rneinde olduu gibidir. Ruanda Devlet Bakan Juvnal Habyarimanann 6 Nisan 1994 tarihinde ldrlmesinin ardndan, 20. yzyln en byk katlimlarndan biri gereklemi, Hutu ve Tutsi halk gruplar arasnda kan i savata yaklak 800 bin kii hayatn kaybetmitir. Ruandada katlima urayanlar 7 Nisan'da 2004te anlmtr. svire Hkmeti
275

Bkz. Berna Trkdoan - Dursun Ayan Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye Gleri zerine

Sosyal Tarih Asndan Baz Deerlendirmeler, IX. Asker Tarih Semineri Bildirileri I 22-24 Ekim 2003 stanbul, Ankara 2005, s.225.

111

Dnem Bakan Joseph Deiss, 7 Nisan aramba gn saat 12'de, Ruanda'daki i savata katledilen yz binlerce insann ansna, halk bir dakikalk sayg duruuna davet etmitir. Birlemi Milletler (BM) Genel Sekreteri Kofi Annan ve BM Genel Kurulu'nca 7 Nisan, Ruanda'da soykrma urayanlar uluslararas anma gn olarak iln edilmitir. Joseph Deiss, "dnyann iddet ve terr grmezden gelmemesi gerektiini" vurgulad basn aklamasnda, Bylesi korkun olaylar bir daha tekrarlanmamal. Hepimiz bulunduumuz yerden, olanaklarmz ve gcmz lsnde bar dorultusundaki almalarmz srdrmeye devam etmeliyiz demitir.276 Grld gibi, tarihteki bu olaylarla asl soykrm gnmz dnyasnda yaanmaktadr. te yandan, Ermenilerin, tarihte eitli srgnlere tbi tutulduu bilinmektedir. rnein; 301 ylndan itibaren Ermenilerin Hristiyanl benimsemeleri iin Romallar tarafndan baskya maruz kaldklar ve Partiyaya srldkleri anlalmaktadr. V. yzyln sonunda ran blgesindeki Ermeniler Bizansllarn blgeye yerlemesi ile Trakya tarafna gitmek zorunda kalmlardr. Daha sonra Araplarn, Moollarn istilas ve Memlklarn saldrlar ile de srgnler devam etmitir. 1826da ran ve Rusya arasndaki savata Ermeniler Ruslarn yannda savam ve 1828 Trkmenay Anlamas ile birok Ermeni Rusyaya g etmek zorunda kalmtr. Ruslar da Ermenileri gerek Osmanlya gerekse ranllara kar kullanmak amacyla snr blgelere yerletirmitir.277 Anlalaca gibi, Ermeniler hkimiyeti altna girdikleri milletler tarafndan kullanlp genelde srgne uramlardr. Osmanl hkimiyetinden nce ranllar, Romallar, Bizansllar ve Ruslar tarafndan srgne tbi tutulmulardr.278 Osmanl hkimiyeti altnda iken rahata kavuan ve bunu birok kez yaynladklar eserlerde dile getiren Ermenilerin bir ksm daha sonra ihnetlerini ortaya koymulardr.

276 277 278

http://www.sncweb.ch/turkisch/haber-kutusu/2004-nisan/05-04-04_ruanda.htm Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.222. Grard Chaliand-Jean-Pierre Rafeau, a.g.e., s. 77. Zafer zkan, Tarihsel Ak erisinde Terrden Politikaya Ermeni Meselesi, stanbul 2001,

s.94.

112

Ancak, yaanan olaylar o gnn artlar altnda deerlendirilmelidir. Bugn dahi lmlerin sorumluluu Trkiye Cumhuriyetine yklenmek istenirken, karlkl kayplarn tam olarak ortaya konulmas ve o gnk yaam koullarnn sonucu bu kayplarn arttnn da belirtilmesi gereklidir. Vurgulanmas gereken nokta karlkl bir mukatelenin olduudur. Her iki tarafta da ac kayplar verilmitir. Bu kayplarn nasl olduu da nemlidir. Bu nedenle de ortamn artlarnn iyi deerlendirilmesi kanaatimizce yerinde olacaktr.

3.3. Ortamn artlar XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balar Avrupa ve Osmanl asndan yalnz savalarn deil salgn hastalklarn da youn olarak yaand bir dnem olmutur. Avrupada Kolera salgnndan milyonlarca insan lmtr. Burada tek tek lm miktarlarn vermek yerine birka rnekle yetineceiz. rnein, 7 Eyll 1884te Tulonda 1, Marsilyada 4, spanyada 10, Napolide 100, talyada 50 kii lmtr.279 Tm dnyada salgndan lm bilanosu 50 milyon civarndadr. Nitekim, Osmanl-Rus sava srasnda Trkler korkun kayplar vermiler ve %80i evlerine dnememilerdir. Bunlardan 600.000 Trk askeri tifsten lmtr.280 1914-1915 knda lekeli humma olarak bilinen tifs salgnnn btn Anadoluya yayld bilinmektedir. Salgn Iraktan kuzeye doru yaylmtr. Salk Bakanlna bal doktorlar orduda grev aldndan, blgeye mdahale edebilmek iin Hill-i Ahmerden yardm istenilmitir. Hill-i Ahmer de ge tbi tutulan Ermenilere imknlar lsnde yardmda bulunmutur. Hatta, himaye altna alnan baz Ermeni kadnlar Hill-i Ahmer bnyesinde eitim alp salk hizmetinde cretli olarak da altrlmlardr.281

279 280 281

BOA, F: Y.PRK.PT.1301.Za.17, D: 2, G: 69. USNA, Roll 409, vol.383. 185.5136/59. zdemir, Salgn..., s.96.

113

I. Dnya Savanda, Kafkas Cephesinde tifo gibi salgn hastalklardan dolay 150-200.000 kiilik Trk birliklerindeki Trk askerlerinden yaklak 17.000inin ve 40 doktorun ld Rus Genelkurmayna ekilen telgraflarda belirtilmitir.282 Mslman Trklerin akbeti belgelerde kesin olarak belli olmamakla birlikte, blgede Trke konuan kalmad, bu nedenle ounun ldrld ve kalanlarn i blgelere g ettii anlalmaktadr. Ermeni muhacirlerin silhl olduu ve Mslmanlara saldrlara devam ettikleri Ermeni Papaz Ovanes Ter-Avetisyann 1 Mays 1915 tarihli Ermeni Katoigosuna sunduu raporda belirtilmitir.283 Sava dnemi olan yllarda, Osmanl Devletinde zellikle dou blgelerindeki yaam koullar yalnz Ermeniler iin deil meskn Mslman, gayrimslim btn ahaliyi kt ynde etkilemitir. Sava ortamndaki durumu zetleyen, 3 Temmuz 1915 tarihli Kaspiy gazetesi Van yresinde ok sayda a, plak ve hasta muhacir olduunu, farkl hastalklardan yzlerce kylnn ldn bildirmitir. Ercite lekeli humma ve tifo hastalndan 500 kiinin ld ve gda yardmnn yaplamad da belirtilmitir.284 22 Eyll 1915 tarihli bir belgeye gre, Eskiehir ve Ktahya mutasarrflklarndan Afyonkarahisara gnderilen 10.170 Ermeninin ilerinde dizanteri, yine Hamada olan 20.000 Ermeni muhacirin arasnda dizanteri ve tifo salgn olduu, her gn yaklak 75 kiinin ld belirtilmitir.285 Humma ve tifo gibi salgn hastalklara yakalanan Ermeni ve Rum gmenlerin zel blgelere sevk edilerek tedavileri yaplmtr286. Eer iddia edildii gibi bir soykrm olsa idi hastalklardan lmelerine gz yumulmaz myd?

282 283 284 285

RDADFA, Fon : 1418den aktaran Sertelik, a.g.e. s.44. Sertelik, a.g.e. s.68. Sertelik, a.g.e. s.53. Nejat Gyn, Ermeni Tehciri ve Soykrm ddialar, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu, zel

Says Ocak 2001 say 37, s.300.

286

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.107.

114

Ruslarn 1916 ylnda balattklar Bitlis, Mu ve Erzuruma ynelik saldrlar sonucunda, Ermenilerce sava boyunca en korkun katlim yaplmaya balanmtr. Bir milyondan fazla Mslman kyl kamak zorunda kalmtr... ka srasnda kyllerin binlercesi paralara ayrlarak kesilmitir287 eklinde ifadeler de o gnn koullarn daha iyi anlamamz salayacaktr. 15 Mart 1916 tarihinde Halepten 800 Ermeni sevk edilmitir. 21 Haziran 1916 tarihinde sevk srasnda hastalk, alk ve yorgunluktan ldkleri, Halep ve Adanada Badat Demiryolunda altrldklar ifade edilmitir.288 Sevke tbi tutulan Ermenilerin geride braktklar mallar ve araziler koruma altna alnmtr. rnein, Pozant-Adana arasndaki arazilerinin korunmas iin alnan tedbirler 9 Temmuz 1915 tarihli Ord-yi Hmyndan Bakumandanlk Vekleti Celilesine yazlan yazda bildirilmitir.289 Pozantdaki arazinin korunmas ile 4. Ordu Kumandanl da grevlendirilmitir.290 4. Ordu Kumandanl da sevk edilen Ermenilere ait Pozant-Adana arasndaki arazinin korunmas iin blgeye iki byk asker taburunun yerletirildiini 14 Temmuz 1915 tarihinde bildirmitir.291 te yandan, 14 Nisan 1915-24 Aralk 1918 (1 Nisan 1331-24 Knn- Evvel 1334) tarihleri arasnda Canik ve blgesinde Ermeni ocuklar sevke tbi tutulurken bunlar ordu tarafndan gvenli yerlere yerletirilmilerdir.292

287 288

Sertelik, a.g.e. s.65. Papers Relating..., 1916 Supplement, s. 852. 21 Haziran 1916 tarihli telgraf. stanbul

Amerikan Konsolosundan ABDye. te yandan, Ermeni emellerine hizmet amacyla Marsilya'da "Franco-Armnie" adna bir komite kurulmu ve bu komitede grev alan Ermenilerin Avrupa'daki etkisi byk olmutur. Grld zere, Ermeniler bir yandan faaliyetlerine devam etmitir. BOA., HR.SYS. D: 2884 G: 14, 21.11.1916.
289 290 291 292

ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-42. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-43. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-44. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-65/66.

115

Ayrca, Ermenilere Amale Taburlarnda altrlmak suretiyle maa da balanmtr. Karapnar Amale Taburuna 24 Mart 1918 tarihinde Ermenilerden be yz neferin gnderildii, bunlarn ehirde istihdam ettirilmeyip Amale Taburlarnda ve tahliye inaatlarnda bilfiil almalarnn salanmas 4. Ordu Kumandan Cemal tarafndan Toros naat Ktaat Kumandanlna gnderilen yazdan anlalmaktadr.293 Burada akla bir soru geliyor. Osmanl Devleti, soykrm yapmak niyetinde olduu bir millete neden maa balasn? Sevk ve skn Kanunu sonrasnda 1.11.1916 (19 Ekim 332) - 5.6.1918 (5 Haziran 334) tarihleri arasnda Toros naat Ktaat Kumandanlnn Ermeniler hakkndaki Emirnme dosyasna gre,294 Torostaki pheli Ermenilerin sevk edildii anlalmaktadr. Badat Hatt naat Ktaat Mfettilii Ermenilerin sevki hakknda verilen emri, 4 Kasm 1916 tarihinde295 uygulamaya koymutur. 4. Ordu Kumandanlndan, Badat Hatt naat Ktaat Mfettilii, Erkn- Harbiye Vekilliine Islhiye ile Ayran aras Ermeni etelerince zapt edildiinden dolay hat tehlikeye dmtr. Bu hattn ihtiyat 2., 4. ve 6. Ordularn ihtiyat ile pek sk alka vardr. Ermenilerin kard huzursuzluklarn bertaraf edilmesi iin syi-i keml salanacaktr.296 eklinde 15 Mart 1917 tarihinde mfettilik emri gnderilmitir. Grld gibi, Birinci Dnya Sava artlarnda, Irak Cephesinin gvenliinin salanmas blgedeki Ermenilerin sevk edilmesi ile mmkn olacaktr. Bu dnemde, sansr kurulu (stanbul Sansr Mfettilii) da almalarn srdrmtr. Yurt dndan gelen gazeteler ve mektuplar incelendikten sonra sahiplerine verilmitir.
297

Amale taburlarnda altrlmak zere Ermeniler

293 294 295 296

ATASE, KOL: BDH, KLS. 862, DOS.1062. FH.3-4. ATASE, KOL: BDH, KLS.862, DOS.916. FH.3-1. ATASE, KOL: BDH, KLS. 862, DOS.1062. FH.2. ATASE, KOL: BDH, KLS. 862, DOS.1062. FH.3-1. ATASE, KOL: BDH, KLS. 520, DOS.1027-2024. FH.18. Karrgh- Ummiye kinci ube

297

Mdriyeti lsine. Van ve Erzurum taraflarndaki Ermenilere Amerikadan gelen mektplar buraca tevkif edilmektedir. Ahren Trabzon civarndaki Ermeniler de baka mahallere sevk edilmi

116

blgeye sevk edilmilerdir.298 ddia edildii gibi ldrlmemiler, ihanetlerinin karlnda Osmanl Hkmeti yine de hogrl davranm ve bir ksmnn maal olarak Osmanl hizmetinde almaya devam etmesine izin vermitir.299
ve nmlarna gnderilmi gazeteler ide edilmekte bulunmu olmakla havl-i mezkreye id mektplarn tevkf edilip edilmeyecei hussu emr-i ir- llerine msterhmdr efendim, stanbul Sansr Mfetti Vekili Yzba Abdullah, 15 Temmuz 1915 (2.V.331). Osmanl Ord-y Hmyn Bakumandanl Vekleti stanbul

2 Temmuz sene 331 (15.9.1915) tarih ve 931 numerolu tezkirenin cevabdr. Trabzon civrndaki Ermeniler nmna id cerid ve mektib kemkn gnderilecektir. Keyfiyet Posta Nezretine yazlmtr. Posta, Telgraf ve Telefon Nezretine hasbel-cb Trabzon civrndan dhil-i memlekete sevk edilmekte olan Ermeniler nmna giden evrk- mahall Trabzondan Dersadete ide edilmek hususu istihbr klnmtr. Trabzon ve mevki- sireden dhile nakledilen Ermeni ailelerin mektb ve ceridi sahbna ide edilmeyerek sansr edildiklerinin mahall hkmet res ve bakumandanlklarndan sorularak ona gre ashbna sl ettirilmesinin cb edenlere tammi ve teblii ric olunur. ATASE, KOL: BDH, KLS: 520, DOS: 1027/2024, FH: 18-1.
298

Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paadan 15.V.331 (28.7.1915) tarihli ifre.

Anadoludaki Ermeni Amele Taburlarna Drdnc Ordunun mntka- cenbiyesinde altrlmak zere gnderilmelerini keml-i teekkrle kabul eder ve bil-cmle Devlet-i Osmniyede ne kadar Ermeni Taburu var ise fakat lt ve edavt ve mekr (hayvan) ve zbitn tamm olmak artyla derhal kmilen gnderilmelerini ric ederim. Zr l ihzrt iin ancak pek kesretli amele ktatna fevkalde ihtiycm vardr. Yalnz bunlarn emniyet ve mahfziyetle Drdnc Ordu mntkasna kadar sevklerinin temn buyurulmas ric ederim. F 14 Temmuz 1915 (1 Temmuz 331) ATASE, KOL: BDH, KLS: 520, DOS: 1027/2024, FH: 19-7.
299

ATASE, KOL: BDH, KLS: 320, DOS: 776/1292, FH: 37.

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanl Vekletine, Dhiliye Nezreti Celilesine Osmanl Avrupas ile stanbul ve Hdvendigr vilyetleri ve Suriye ktas mstesn olmak zere dier vilytta bulunan on yedi ile elli yalar arasndaki tbiiyet-i yunaniyeyi hiz sliml-vcd nfus-u mezkrun ve Osmanl tebaasndan casusluk ve siyas bhe ve cerim ile maznn (zanl) ve mttehim (sulu) kesndan (kiiler) olan erkeklerinden almak isteyenleri bit-tefrk muhtelif hidemtda istihdm edilmek zere karrgh- umm emrine italar ve almak istemeyenlerin de li-eclil-ikme Nusaybine sevkleri takarrr etmitir. Bu bbda Suriye vilyetine id icrt havl-i mezkrenin tbi olduu ordu kumandanlnca yaplmaktadr. stisn edilen slifl-arz

117

Ancak, Drdnc Ordu Kumandanlnn bildirdiine gre, Islahiye ile Ayran arasnda Ermeni Amale Taburlarnda alanlarn sebep olduu atmalardan dolay hat tehlikeye dmtr. Hattn gven altna alnmas kinci, Drdnc, Altnc Ordularn emniyeti ile ilgilidir. Hattaki Ermeniler bu yzden kar gelmelerine frsat verilmeden sevk edilmilerdir. Blgede alan Ermeni iiler Halep vilyetine sevk ve teslim olunmulardr. Bunlarn sevki trenle salanmtr. Yanlarna da Adana Jandarma Kumandanlndan korumalar verilmitir. Aileleriyle birlikte gitmelerine de izin verilmitir.300 te yandan, yokluk, yorgunluk ve yoksulluk bir yana, verem, trahom, stma ve frengi gibi etkenler Mill Mcadelenin etkili insan kaynan da yok etmitir. Halkn moral durumu da bozuktur. Halkta bir bezginlik, mitsizlik, savatan bkmlk vardr. 1919 banda terhis olup memleketine geri dnen Yedek subay Cevat (Dursunolu)nun Dou Anadolu zerine gzlemleri ortam daha iyi anlamamz salayacaktr. ...Yollar Rus Ordusunun eitli dkntleriyle dolu idi. Kylerin ou botu. Halkn pek az yurtlarna dnebilmilerdi. Bunlar da birer virne olan evlerine yerlemeye alyor, gnlk geim derdiyle rpnyorlard. Hele Gmhaneden teye k sertlemeye balayan amansz iklimde yoksul halkn durumu bir afet hlini almt. Kylerde od yok, ocak yok. Geen drt yln etin k artlarnda insan eti yemee alan kurtlar geceleri srlerle dolayor ve insanlara saldryorlard. Biz ancak kafileler hlinde ve gnde on be yirmi kilometre yryebiliyorduk. klim iddeti, sava sonras musibeti yetimiyormu gibi, bir de hkmetsizlik felketi her tarafa kmt. Memleketin irazesini (dzen-nizam) ancak bu snr vilyetleri halknn siyas olgunluu ve sa duyusu koruyordu. Bu kt artlar altnda birok gnler yavan ekmek dahi bulamadan han viranelerinde ksz ve atesiz geceleyerek eitli glklerle yirmi bir gnde Erzuruma varabildik. ...ocukluumun en mesut

vilyette ise icrt- lzme ve vakt-i herde talk olunacaktr. Mukarrert- masrfenin srat-i tatbk ve icrs hussunda ol emrun hren sorulmas ve almak isteyenlerle istemeyenlerden adetlerinin ir ric olunur. Bilhire: alkadar ordulara temn ve ie mdriyetine teblii. Aralk 1917.
300

ATASE, KOL: BDH, KLS: 862, DOS: 1062/916, FH: 3.

118

gnlerini geirdiim ve 1915-1919 knda tabyalarda dvtm Erzurum ehri bir enkaz yn olmutu. Savatan nce seksen bin nfusu olduka refahla besleyen, arlarnda pazarlarnda kalabalktan geilmeyen bu gsterili snr kentinden kocaman bir ky harabesi ortada kalmt. Sava yllarnda on binlerce insan tifsten ve eitli bulac hastalklardan lm, istil ncesinde eli aya tutanlar muhacir olmu, on bin kadar hemehriyi de Ermeniler ekilirken ldrmlerdi. ehirde kl art olarak drt bin kii kalmt. Bir bu kadar da kylerden buraya g etmilerdi. Bu yzden ehir kylemiti. lmlerden kurtulan hemehrilerle, muhacirlikten dnenler yangnlardan ve patlayan cephaneliklerin depremlerinden kalan eski refah evlerinin harabelerinde birer ikier oda tamir ederek iine snmlar, geri kalan enkaz yakarak k geirmeye urayorlard. D grn umut verecek gibi deildi...301 Grld gibi, dnemin artlar sanld kadar yaanabilir deildir. Bu artlar lkede yaayan Mslman ve gayrimslim btn taraflar iin geerliydi. Gemie dnk olaylarn ve kiilerin deerlendirmesini yaparken onlarn yerine kendisini koyarak deerlendirmesi, tarihinin takip ettii yollardan biridir. Bu ekilde baktmzda olaylar ve dnemin artlar altnda alnan Sevk ve skn Kanunu daha iyi anlalacaktr.

3.4. Sevk ve skn Sonras Muhacirlerin Durumu 3.4.1. Ermeni Muhacirler 30 Mays 1915 tarihinde Dhiliye Nezreti skn- Air ve Muhacirn Mdriyeti (ileri Bakanl Airetleri ve Gmenleri Yerletirme Mdrl) tarafndan sava artlar ve olaanst siyas zorunluluklardan dolay nakilleri yaplanlarn iskn, ie ve dier hususlarn dzenlemek amacyla talimatnameler karmtr.302 Bunlarda, rk belirtilmediini ve Ermenilerden bahsedilmediinden

301 302

Selek, a.g.e., s.78. Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.237.

119

bahsetmitik. nk, Ermenilere dnk bir g olay deildir. Rumlar ve Mslman ahali de bu kapsamda ge tbi tutulmutur. Aslnda daha kanun karlmadan nce g balamtr. Rusyann Kafkasya blgesinde yaayan Ermeniler, Ermeni eteleri saldrlarna balar balamaz Rusyaya g etmee balamlardr. 31 Ocak 1915 tarihli Kaspiy gazetesinde Trkiye ve randan gelen Ermeni muhacirlerin saysnn 100.000e ulat bildirilmitir.303 Sevk srasnda Zeytundan Konyaya mtebid olan Ermenilerin Pozantya varlarndan itibaren 4. Ordu Kumandanl kendileri ile ilgilenmitir.304 Erzurumda baz Ermeni komutanlar yakalanm bunlar Suriyeye sevk edilmek zere mallar ve arazileri korunma altna alnmtr.305 Ayrca, gerekli erzan temin edilmesi306 ve bunlarn canlarnn korunacana dair talimat gnderilmitir. Van ve Bitlisteki
307

Ermenilerin

de

Musul

vilyetine

sevk

olunaca

bildirilmitir.

Canik vilyetindeki Ermenilerin de Hanaya sevki iin Dhiliye

Nezretine emir verilmi, yalnz bunlarn uygun olanlarnn iskn kylerine yerletirilmesi nakil emri olarak gitmitir.308 Osmanl Hkmetinin uygulad Sevk ve skn Kanunu, Katolik ve Protestan Ermenilere uygulanmam, Amerika Birleik Devletlerine g etmek isteyen Ermenilere de izin verilmitir.309 G eden bu Ermeniler Panama Kanal
303 304

Sertelik, a.g.e. s.64. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1. Bunlarn arasnda sorun karanlar

nedeniyle Mara Mutasarrfnn yakalad baz Ermeniler Halep vilyetinin teebbs ile affedilmi ve mahkemeye kacaklar zamana kadar hapiste kalmlardr. lerinde Ermeni aydnlar da vardr. Bunlar affedilmeyerek hapiste tutulmalarna karar verilmitir.
305 306 307 308 309

ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-1. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-16. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-17. ATASE, KOL: BDH, KLS.401, DOS.1580/50, FH.1-25. Papers Relating..., 1916 Supplement, s. 846. Robert Lansingin 4 ubat 1916 tarihinde

Trkiyenin Amerikan temsilcisi Mr. Philipe gnderdii telgraf.

120

yoluyla Kaliforniya, Oregon ve Washington eyaletlerine yerlemilerdir. Morgenthau Amerikaya olan sadakatlerinden dolay Ermenilerin g etmelerine kefil olduunu belirtmitir.310 te yandan vaktiyle sevk edildii hlde Ermenilerin arasndan bir ksmnn birka seneden beri Amasyada oturanlarn olduu ve asker olanlarn sevk edildii tespit edilmitir.311 27 Mays 1915te kan Geici Sevk ve skn Kanunu uyarnca mecburi ge tbi tutulan Ermenilerin says, Talat Paann kaytlarna gre, 924.158dir. Gn en youn ekilde uyguland ehir, 141.592 kiiyle Sivas, en az sayda Ermeninin nakledildii vilyet ise 4.381 kiiyle Konyadr.312 Durumun daha da vahim hl almas zerine Osmanl Devleti zellikle Dou ve Anadoludaki Protestan ve Katolik mezhebinden olmayan Ermenileri, 26-27 Mays 1915te ald kararla, sava blgesine uzak olan Suriyede ehr-i Zora (Deyrizor) nakletmitir. Bu uygulamada 438.758 kii iskn edilmitir.313 1915 Austosunda 1350 Ermeni aile nce Konyaya, sonra da Deyrizora gnderilmitir.314 Baz blgelerdeki sevkleri ele alrsak, rnein; 24 Temmuz 1332 (1916) tarihinde Dhiliye Nezretine gnderilen telgrafta Adana vilyetine imdiye kadar ancak 600 muhacir gelebilmitir. Merkez ve ierilerde iskna kfi bulunmulardr. diye bildirilmitir.315
310

Papers Relating..., 1915 Supplement, s. 988. 3 Eyll 1915 tarihli stanbul Amerikan

Konsolosluundan ABDne gnderilen telgraf.

311

ATASE, KOL: BDH, KLS. 3794, DOS.71. FH.25. O dnemde, ark Ordular Grubu Ba

Menzil Mfettii Nzr Kzm Batumdadr. Gnderdii 7.10.334 tarihli telgraftan anlalmtr. ATASE, KOL: BDH, KLS. 3794, DOS.71. FH. 26-1.
312 313 314 315

Hrriyet, 25 Nisan 2005, Murat Bardak, Talt Paann Belgeleri. Halaolu, Ermeni..., 2004, s.97. USNA, Roll 540, vol.514, 867B.00/23. 14 ubat 1919. ATASE, KOL: BDH, KLS. 20, DOS.1374. FH.1.

121

Kafkas Cephesi Mltecileri Yerletirme Komisyonu Bakan Yardmcsnn 1 (14) Mart 1916 tarihi itibariyle, Rusyaya g eden Ermenilerin saysna ilikin verdii bilgiler Ermenilere ynelik sistemli bir ldrme yaplmadn da gstermektedir. Belgelerde toplam muhacir says 336.235 ve 337.235 olarak verilmitir. Aadaki tablodaki blgeler dnda da g eden Ermenilerin says bulunmaktadr. 316

Revan vilyetinde Gence vilyetinde Stavropol vilyetinde Tiflis vilyetinde Bak vilyetinde Tverskiy oblastnda Kubanda Karsta Batumda ernomorda Vanda Beyaztda Diyadinde Urmiyede yaklak Hoyda yaklak Dilmanda yaklak Tebrizde yaklak Toplam

100.000 7.930 6.787 7.400 43 3.904 12.276 34.072 13.000 2.195 9.243 6.900 19.952 27.000 4.500 20.000 1.000 276.302

Geri dnmek isteyenlere de izin verilmitir. rnein; 23.10.1918 tarihinde, Malatyada bulunan Erzurum Ermeni Murahhasnn yanndakilerle stanbula dnmelerine, Ankaradan Konyaya nakledilen Ermeni Katolik rahibelerin Ankaraya dnmelerine ve Halepte bulunan Adana Katolik Murahhas Keklikyan Efendinin maiyetiyle Adanaya dnmelerine izin verilmitir.317 1918 tarihli geri dn kararnamesi ile Osmanl topraklarndaki Ermeni nfusunda art olmutur. 1921 tarihli bir belgeye gre, Ermeni Patrikliinin verdii g says Ermeniler iin 644.900dur. Ancak, bu rakamn 20.000inin geri dnmeyerek dalarda gizlendikleri bildirilmitir. Fransann hazrlad 1921 tarihli bir rapora gre ukurova (Kilikya) blgesinde 1920deki Ermeni nfusu
316 317

Sertelik, a.g.e. s.65. BOA, F: DH.EUM.2b.1337.M.16, D: 72, G: 52.

122

218.000 olarak belirtilmi ve bunun 150.000i muhacir olarak gelmitir. 1915te ABDne g eden 932 Ermeninin 67si kabul edilmemi, 199u snr d edilmi, bunlarn da evre lkelere gittii ne srlmtr. Yine Fransz igal kuvvetlerinin derledii bilgilere gre, 1 Ocak-20 Temmuz 1919 aras 74.431 kii dn yapmtr. Yakn Dou Arivinde Ermenistan Cumhuriyetindeki Ermeni nfusu 1921 itibaryla 1.293.000 olarak belirtilmekle birlikte, Trkiyeden gelen gmen Ermeni miktar olan 263.000 kii de bu miktara dhil edilmitir. Rus belgelerine gre de 500.000i Trkiyeden gelen muhacir olmak zere Kafkasyada 1.200.000 Ermeni olduu belirtilmitir. Trkiyede 1914 ylnda Edirne, Antalya, Ankara, Aydn, Trabzon, Bursa, Kayseri, Konya, Kastamonu, Sivas, Adana, Balkesir, stanbul, Erzurum ve zmir ehirlerinde toplam 773.430 olan Ermeni nfusu 1919da 658.900dr.318 Anlald zere Ermeni nfusu I. Dnya Sava sonunda bu ehirlerde ok fazla azalmamtr. Oysa ki, Mslman nfusa baktmzda, bir sonraki blmde greceimiz gibi, yaklak 2.500.000 Mslman lm, 2.700.000 civarnda Mslman 1914-1922 yllar arasnda muhacir olmutur. Bunun anlam da Mslman nfusun %18inin kaybedilmi olmasdr. Ayrca g eden Ermenilerin g ettikleri lkeler Sovyetler Birlii, Yunanistan, Fransa, Bulgaristan, Kbrs, Kuzey Amerika, Suriye, Lbnan, Irak, Filistin, rdn, Msr, ran, Japonya, in, Hindistan olmakla birlikte buralarda ve Trkiyede olmak zere saysnn 880.000 (bkz. aadaki tablo) olduu tahmin edilmektedir. 1923 tarihindeki Ermenilerin nfus olarak dalm ile ilgili bilgilere gre; Trkiyede kalan 70.000 Ermeni ile birlikte Trkiyeden g eden yaklak 810.000 kii ile birlikte milyon civarnda Ermeni bulunmaktadr. 95.000 Ermeninin Mslman olduu ne srlmektedir. 319

Snlan lke SSCB Yunanistan

318 319

Say 400.000 45.000

zdemir, Ermeniler..., s.123. McCharthy, Mslmanlar... s.134.

123

Fransa Bulgaristan Kbrs Dier Avrupa lkeleri Kuzey Amerika Suriye Lbnan Irak Filistin ve rdn Msr ran Dierleri Toplam Muhacirler : Trkiyede Kalanlar :

30.000 20.000 2.500 2.000 35.000 100.000 50.000 25.000 10.000 40.000 50.000 1.000 810.880 70.000

te yandan, Ermenilerin yazmalarndan da Ermeni muhacirlerin says hakknda fikir elde edebiliyoruz. H. Hagopiann 15 Ocak 1919 tarihinde Kafkaslardaki durumla ilgili Ermeni ve Suriyelilere Amerikan Yardm Komitesi (The American Committee for Armenian and Syrian Relief)ne gnderdii raporda mlteci durumunda gsterdii Ermeni saysnn resm rakamlar olduunu sylemitir. Bu verilere gre;320
250.000 Ermeni
320 321

Trk Ermenistanndan321

USNA, Roll 541, vol.515, 867B.00/38. Trk Ermenistan tbiri, Rusyann Birinci Dnya Savanda Kafkas cephesinde

Trkiyeden igal ettii Trk topraklarn ifade eden bir ibare olup, Batllar ve daha ok Ruslar tarafndan kullanlmtr. Bu ifade ile belirtilen yerler; Erzurum, Erzincan, Mu, Van ve Bitlis vilyet ve sancaklaryla, bunlarn oluturduu hattn dousunda Rusya snrna kadar devam eden blge idi. Trabzon ve dousundaki sahil ksm da bu dnemde Rus igaline uradndan, Trk Ermenistan daha ok yukarda saylan topraklar iin kullanlmtr. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra asker gelimelerin sonucunda, bu tbirle kastedilen alan daha da genilemitir. Elaz, Sivas, Diyarbakr ve ukurova (Kilikya) ad verilen Adana ve civarn da kapsamtr. Osmanl literatrne gre, Erzurum, Sivas, Bitlis, Van, Elaz ve Diyarbakr vilyetlerinin oluturduu sahaya Vilyt- arkyye veya Vilyt- Sitte (Alt vilyet) ad verilirken, batl, Rusa ve Ermenice kaynaklarda Six Armenians Vilyet olarak gemektedir. Bu durum, Ermenilerin tarih ryalar olan Byk Ermenistana ulama arzularn gstermekle birlikte, onlara Batl Devletlerin ve Rusyann da destei anlamna gelmektedir. Enis ahin, nemli Bir Ermeni Kayna: The Trans-Caucasian Post Gazetesi, Ermeni Aratrmalar, Ankara Yaz 2002, say :6, s.148. Mondros Mtarekesinin ngiltere tarafndan hazrlanan metninde, Trk heyetinin sraryla Alt vilyet=Vilyt- Sitte olarak kaydedilmitir. Selek, a.g.e., s.65.

124

35.000 120.000 30.000 150.000 75.000 50.000 zere

Srmeliden Kars ve Kazmandan Emiyazinden Alexandropoldan (Gmr) Ahlkelek (Karsn dou snr) Revann gney blgelerinden olmak

toplam 710.000 Ermeninin g ettii anlalmaktadr. Bunlarn 30.000i alktan lm ve kimsesiz ocuklarn says da 20.000 olarak verilmitir. Batl kaynaklarda daha nce grdmz gibi yaklak 685.000 kii Rusya ve Ortadou topraklarna g etmitir. Ermeni kaynaklarnda da yaklak ayn sonucun verildiini gryoruz. te yandan, bir baka yazma da ilgi ekicidir. Bu da len Ermeni saysn 700.000 olarak vermektedir.
322

3 Ekim 1918 tarihinde Robert

Cecilin Balfour adna Lord Brycea gnderdii mektubunda verdii say 700.000 Ermeninin lddr. Bogos Nubar Paa da, savan banda Fransz Lejyonunda grevli 900 gnll Ermeni askerinden sadece 50 kiinin hayatta kaldn, gerisinin cephede ldn sylemitir.323 Milletler Cemiyetinin verilerine gre (Nansenin raporunda belirttii), 200.000 Ermeni Kafkaslarda Rusya adna savarken lmtr. 1915 sonrasnda Rus ordusuna katlan Ermenilerin 40.000i Revanda hazr bekletilmitir. Birinci Dnya Savanda Fransz Ordusunda savarken 150.000 civarnda Ermeni lmtr. Bu rakam 1918-21 arasnda 140.000dir. ngilizler iin 5.000 civarnda Ermeninin ld belirtilen bat kaynaklarnda, hastalk ve yol artlar nedeniyle 242.000 Ermeninin, Trklere, Tatarlara ve Grclere kar savarken de 40.000 kadar Ermeninin ld belirtilmitir. Ermeni kaynaklarnda verilen 817.873 kiinin g ettirildii, 281.000inin Trkiyede kald ve 95.000inin Mslmanla getii kabul edilse dahi bunlar topladmzda 1.193.873 Osmanl Ermenisi olduu ki, buna doum-lm oranlarn hesaba katarak baktmzda,

322

Armenias Charter, An Appreciation of the Services of Armenians to the Allied Cause by

the L.George, Clmencau, Balfour, Cecil, Bryce, Allenby, London 1918, s.6.
323

Armenias Charter..., s.12.

125

1914 nfus saymlarndaki 1.493.276 olarak kabul edilen Ermeni nfusuna yakn bir rakama ulaldn grrz. Muhacir olanlarla lenlerin toplam yaklak 1.400.000 olduuna gre, bu ortalama bir hesapla bize Osmanl topranda yaayan Ermenilerin saysn verir ki, iddia edildii miktarlarda bir Ermeni lm olmamtr. Elbette ki, burada daha nce de sylediimiz gibi, nemli olan rakamlarn az veya ok olmas deildir. len bir tek insan dahi olsa nemlidir. Ancak, iddia edildii gibi bir soykrm olmadn, Ermeni rknn kknn kaznmasnn plnl bir ekilde yrtlmediini, yaananlarn sava ortamnda gereklemi bir Trk-Ermeni mukatelesi olduunu syleyebiliriz. 3.4.2. Dier Muhacirler G srasnda sadece Ermeniler deil, Rumlar ve Mslman ahali de yerlerini deitirmek zorunda kald demitik. Son dnemlerde ortaya kan Tlt Paann Kara Kapl Defteri, 1915 ve 1916 yllarnn Anadolusunda bata Ermeniler olmak zere sadece gayrimslimlerin deil, yz binlerce Trkn de bir blgeden dierine nakledildiini gstermektedir. Defterde, doudaki baz vilyetlerin Rus igaline uramas zerine igal blgelerinde yaayan 800 bin civarnda Trkn muhacir olarak yollara dt ve 702.905 kiinin zmitten Halepe uzanan uzun hat zerindeki ehirlerde iskn edildii yazldr. En kalabalk iskn blgesi 150 bin kiiyle Musul, en az g alan yer ise 426 kiiyle eldir. 1915-16da sadece Ermeniler deil, 702.905 Trk de yer deitirmitir.324 Kafkasyadan sorumlu Bakann 26 ubat (11 Mart) 1916 tarihli raporuna gre de, Trk topraklarnn byk ksmnn Ruslarca ele geirildii, Trk ve Krtlerin byk blmn imha edildii, bir ksmnn i blgelere ekildii, Mslman muhacir miktarnn 25.217 yetikin ve 6.892 ocuk olmak zere toplam 32.109 olduu, bu miktarn iindeki Krt muhacirlerin saysnn ise 9.095 olduu belirtilmitir.325
324 325

Hrriyet, 26 Nisan 2005 Sertelik, a.g.e. s.66.

126

Ermenilerin yan sra 12 ubat 1919da Osmanl Hkmetinin, tilf Devletlerine Bar Konferansnda grlmek zere Amerika, ngiltere, Fransa ve talya siyas temsilciliklerine sunduu bar notasnda ldrlen Trklerle ilgili olarak bir milyon Mslmann ehit olduunu belirtmitir.326 Sevk ve iskn edilen Ermenilerin, Rumlarn ve Mslmanlarn illere gre dalmna baktmzda, Ermenilerden toplam 987.569 kiiden 413.067sinin sevk olduu kalanlarn arpmalardan, salgn hastalklardan ld veya kat anlalmaktadr. 327 Sonu olarak, sava ncesi ve sonras Mslmanlarn durumuna baktmzda, Rus istatistiklerinde de byk oranda bir kayp gze arpmaktadr. Aadaki tabloda grld gibi, Kafkaslarda Osmanl Ordusunun ilk yenilgisinden sonra Ermeni etelerinin neden olduu katlimlar sonucu ne kadar masum insann kaybolduu Rus resm belgelerinde de yer almaktadr. Baz dou illerinde sava ncesi toplam iki milyonun zerinde olan Mslman nfus, yaanan sava sonras bir milyon civarna dmtr. Buna gre, Osmanl istatistiklerini eletirenlere dier kaynaklardan verilen bu rakamlar bir cevap niteliindedir.328
Sava ncesi ller Erzurum Bitlis Trabzon Van Erzincan Toplam Mslman Nfusu 704.573 361.615 1.100.624 308.000 148.672 2.295.669 Sava Sonras Mslman Nfusu 215.266 108.484 746.482 100.000 79.238 1.249.470 282.202 144.647 130.999 100.000 15.000 499.034 Mslman Mlteci Says Bana Ne Geldii Bilinmeyen Mslman Yerleimciler 207.105 108.484 223.143 108.000 54.434 579.824 29 30 22.5 35 37 28 Oran %

326 327 328

Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.270. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, c.1., s. 147 The Turco-Armenian..., s.157.

127

1914-1922 yllar arasnda; aadaki tabloda grld gibi, gerek Birinci Dnya Sava srasnda gerekse Kurtulu Savanda dou blgelerinde 1.600.000 Mslman lm, 1.170.000 Mslman g etmek zorunda kalmtr.329
1914-1921 Dou Anadoluda Kafkasyada Toplam len 1.190.000 410.000 1.600.000 G Eden 900.000 (i g) 270.000 (dar kan) 1.170.000

1912 ylnda lke genelinde nfus 17.536.352 olarak bilinmektedir. Bunun, 1.229.491ini Rumlar, 1.493.276sn Ermeniler, 144.499unu Sryani, Keldan ve Nasturiler, 76.498ini Yahudiler ve 31.604n dier milletlerden olmak zere 14.536.142sini Mslmanlar olutururken, 1923e gelindiinde, lke genelinde len 285.910 Rum ve g edenlerden sonra 916.000 Rum kalrken, 70.000 Ermeni, ve 12.073.892 Mslman kald, 2.462.250 Mslmann ld belgelerle sabittir. En ok kayp veren dou illeri olmu, Bitlis, Van ve Erzurumda veba gibi hastalk ve alktan, sava artlarndan lmler artmtr. Doudaki Mslman muhacirlerin Kafkasyadan yola kanlarn 400.000 zerinde olduu bilinmektedir. 1916da yardm gren Mslman says 659.100dr. TrkYunan Harbinde 640.000 Mslman lrken, 840.000i de muhacir olmak zorunda kalmtr. 16 ildeki toplam nfus 1912de 14.080.800 iken, 1922de 11.618.550ye dmtr. Bu illerdeki Mslman nfus kayb da 1.189.132dir.330 Btn bu rakamlar, farkl kaynaklara dayanmakla birlikte ortak bir sonuca gitmektedir. O da, asl kayb olan ve zarara urayan tarafn Mslmanlar olduudur. Burada nemli olan daha nce de belirttiimiz gibi elbette ki miktarlar deil, bir kiinin bile lmesi veya yerinden g etmek zorunda kalmas kabul edilebilir bir durum deildir. Ancak, gnn artlar gerei yaanan bu olaylarn sonucunda ac eken taraf yerine, siyas giriimlerle ve yanl beyanlarla dnya kamuoyunu kendi maduriyetine inandrmak isteyenlere inanlmas, tarih bir sorumluluk olarak bu lkeleri yarglayacaktr.

329 330

Justin McCharthy, lm ve Srgn, stanbul 1998, 3.bs., s.134. McCharthy, lm..., s.132.

128

3.5. Ermeni Muhacirlere Yaplan Yardmlar Sevk ve skn Kanunu sonrasnda, Osmanl Hkmeti g etmek zorunda kalanlar babo brakmamtr. Bunlarn, gerek iskn ve gerekse geinmeleri ile yakndan ilgilenmitir. kard talimatnamelerle gn en iyi ekilde gereklemesi iin tedbirler almay ihmal etmemitir. Dier nemli bir konu da, hkmet sadece kendi g ettirdiklerine deil, kendiliinden g edenlere de ayn yardmlarda bulunmutur. Gn gereklemesi iin imknlar lsnde ara temin edilmitir. Gerekli tedavileri, alar yaplmtr. Ancak, Osmanl Hkmeti bu yardmlar yaparken, yurt dndan da baz yardmlar gelmitir. Bunlarn bir ksm insan yardm eklinde olurken, byk bir ksm g edenleri Osmanl Hkmetine kar kullanmak amacyla yaplan yardmlar da olmutur. Bunlara kar da gereken nlemler alnmtr.

3.5.1. Dardan Gelen Yardmlar Amerika, Kafkaslardaki Ermeniler adna Ermeni Katoigosluu

Temsilcisinden acil bir ar almlardr.331 ttifak Devletleri Ermenilere nemli lde mal bir yardm yaparlarsa, 150.000 kiilik Ermeni ve Grc ordusu bir

331

USNA, Roll 541, vol.515, 867B.00/38. 15 Ocak 1919da H. Hagopiandan gnderilen bir

mektupta, zellikle ekmek iin yeni rn un istenmitir. Resm talepleri 1 milyon poundluk undur ki 1 pound= 40 Rus poundu veya 36 ngiliz poundudur. Bu byklkte bir yardmn gemiyle direk Ermenistana getirilmesi artyla gvenliinin salanaca garantisini Ekaterinitardaki Kuban Hkmeti vermitir. Buradaki zorluk, blgenin Grc askerlerle evrilmi olmasdr. Bu nedenle, bu geiin gvenli bir ekilde salanmas iin tilaf Devletlerinin yardm istenmitir. Bu duruma da Amerikann destek olmas beklenmitir. Unun poundu 45 rubleye satldndan, datm iinin serbest braklmamas, aksi hlde sat fiyatlarnn ok olaca, un parasnn da Ermeni Hkmetinden alnmas istenmitir. Kafkaslarda 1918 Nisanndan beri 35.000 Ermeni mlteci olduu sylenmitir. Tiflisteki Amerikan Konsolosu ayrlrken bunlar iin 1 milyon ruble yardm paras brakmtr. Ancak, 500.000 Rubleye daha acil ihtiyalar olduu, ev ve mutfak yapacaklarn belirtmilerdir.

129

araya getirilebilecektir.332 Tiflisteki ngiliz misyonu, Karadeniz ve Hazar donanmalarnn olas satn almalar iin asker amalarla kullanlmak zere 2.000.000 ruble ayrmay nermitir. Ayn zamanda, bu para Londradaki Tiflis Amerikan Konslnn ynetimine braklm ve Ermenilerin gvenlii iin kullanmay plnlamlardr. ngiltere ve Amerika arasndaki grmelerden sonra yardmlarn nasl olaca bir karara balanmtr.333 Ermeni ve Suriyelilere Amerikan Yardm Komitesi (The American Committee for Armenian and Syrian Relief) Ermeni toplumuna yaplacak yardm 11.000.000 Dolarn zerine karmtr.334 Ermenilerin sevki sonrasnda Amerikadan 50.000-100.000 Dolar aras bir yardm gayrimslimlerin yiyecek, giyecek ve bakmlar iin ayrlmtr. Bu yardmlar Ermeni ve Suriyelilere Amerikan Yardm Komitesince ve Kzl Ha erevesince gerekletirilmitir.335 Bu yardmlarn bir ksmnn Amerikada oturan Ermeniler tarafndan yapld, hangi blgede hangi Amerikan kuruluuna bu yardm kimler aracl ile yaptna dair Talt Paa tarafndan bir soruturma yaptrlmtr. Sonucunda

332

Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 886. 16 Nisan 1918 tarihli Mr.Lansingin Fransa

Bykelisi Sharpa gnderdii telgraf.

333

Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 888. 25 Nisan 1918 tarihli Mr.Lansingin Fransa

Bykelisi Sharpa gnderdii telgraf.

334

Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 891. ngiliz Eliliine gnderilen 31 Temmuz

1918 tarihli telgraf.

335

Papers Relating..., 1915 Supplement, s. 988. 22 Eyll 1915 tarihli telgraf. The American

Committee for Armenian and Syrian Relief (nceki ad American Board of Commissioners for Foreign Missions) Ermenilere yaplan para yardmn stlenmitir. 100.000 Dolar olarak balayan yardm, sava sonunda 11.000.000 Dolar bulmutur. Roger R. Trask, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis 1971, s.21. 1915-1930 yllar arasnda bu yardm derneinin yapt yardm toplam 116 milyon Dolar bulmutur. Mark Malkasian, The Disintegration of the Armenian Cause in the United State 1918-1927, International Journal of Middle East Studies, 16(1984), 349-365, (350).

130

Ermenilere gizlice para ve dier malzemelerin yardmn yapan memurlarn cezalandrlmalar istenmitir.336 1922 ylnda bir Ermeni tarafndan suikast sonucu hayatn kaybedecek olan Cemal Paa337, Amerikadan gelen Caesar adl geminin, ykn Filistin ve Yafadaki fakir halka datlmak zere Beyruta demirlemesini istemitir. Amerika ise bu datm Kzl Ha temsilcilerinin gzetiminde olmas artyla kabul etmitir.338 Ermeni ve Suriyelilere Amerikan Yardm Komitesi tarafndan, Suriye ve Filistindeki halka para ve yiyecek yardm yapmak amacyla Amerikadan yola karlan gemiler spanyol limanna uradktan sonra spanyol k alarak Anadoluya gelmiler ve bu gemiler yardmlar dattktan sonra blgeden 1500 Amerikan vatanda -ve bunun yaklak 100 kadar misyoner olmak zere- yolcu alp geri dnecektir.339 Trk taraf Alman Deniz Kumandannn artlarn ileterek bu durumun Amerika ve Almanya arasnda bir sava hline sebep olmayacan da belirtmitir. Dou Akdenizde Caesar ve Des Moines adl gemilerin Beyrut, Yafa ve Mersine gelip dnmeleri tarafsz bir kanaldan salanmtr. Gemilerin gei saatleri, gnleri tam rotalar belirtilmitir. Rotalarn 1 ay nceden Alman Deniz Kumandannn elinde olmas istenmitir. Bylece denizaltlar uyarlarak gemilere zarar vermemeleri de salanmtr. Ancak, Almanyann maynlardan, ngiliz ve Fransz deniz altlarndan ya da baka bir durumdan dolay
336 337

Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, c.2., s. 5-7. Ermeni terrizminin ilk ncs 1920lerde Bat Avrupada srgnde yaayan birok eski

Osmanl yetkilisine suikast dzenleyen NEMESIS (Eski Yunan adalet ve intikam tanras) adl bir Tanak alt rgtdr. Talt Paa Berlinde Soghomon Tehlirian adnda bir Ermeni tarafndan, Cemal Paa 25 Temmuz 1922de Tifliste Cheka Karargh nnde iki Ermeni tarafndan vurularak ldrlmlerdir. Sait Halim Paa 5 Aralk 1921de Romada, Bahattin akir ve Cemal Azmiyi de ldren Arshavir Shirakian tarafndan katledilmitir. Osmanl Arivi Yldz Tasnifi,..., c.2. s.18.
338 339

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 538. Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 542. Robert Lansingin 28 Mart 1917 tarihli

spanya Bykelisi Rianoya ektii telgraf.

131

Ege Denizinde ve Dou Akdenizde Amerikan gemilerine gelecek zarara kar gvence verilmemitir.340 spanya Dileri Bakannn gemilerde tanan erzak ve mallarla ilgili sorgusu zerine Amerikan Kzl Hann verdii bilgiler yledir:341 5.000 galon pamuk tohumu ya, 825.000 libre dvlmemi buday, 1.000 kutu younlatrlm st, 200.000 libre eker, 13.640 cu.ft. balanm yiyecek malzemesi ve kyafeti, 80.000 lbs bezelye, 980.000 lbs. un, 100.000 lbs dvlm buday (yarma), 300.000 lbs pirin, 5.000 galon gazya, birka kutu kloroform ve eter, birka yiyecek kutusu ve Beyruttaki Amerikan kolonisi iin giyim-kuam ve 450 kutu hastane malzemesi. Amerikan Denizcilik Merkezi bu malzemelerin Caesar adl gemide 81.500 kbik feet yer kapladn belirterek, kk ve daha az yer kaplayan malzemelerin de gvertede tanabileceini belirtmitir. New Yorktan skenderuna gelen kargoda ufak tefek zararlar olduu da grlmtr. Tehlike annda gemiden atlan kargoda; 285 kutu pamuk tohumu ya,
340

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 543. Trkiyedeki Amerikan Elisi Elkustan

Amerikaya ekilen 23 Mart 1917 tarihli telgraf. 1917 Martnda Pasifikteki Alman deniz altlarnn Amerikan ticaret gemilerine saldrmasyla ABD de Almanyaya kar tilf Devletleri yannda Birinci Dnya Savana girmitir.
341

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 545. Amerikan Eliliinden Sekreter Yardmcs

Philipin spanyol Bykelisi Rianoya 4 Mays 1917 tarihinde ektii telgraf.

132

417 kutu gaz ya vardr. Kullanmak veya satmak iin salksz olan bozulmu kargoda ise 4 uval pirin, 9 uval dvlm buday (yarma), 8 uval un, 7 uval buday, 12 kutu eitli tuzlar, vb. maddelerle, satlan kargoda; 840 uval eker bulunmaktadr. Suriye ve Filistindeki Ermenilere gnderilecek para yardm da kii bana 125 Dolar gemeyecek ve Cenevredeki svire Bankas aracl ile olacakt. Makbuzlar yardm edilen kiilerce imzalanacak bylece de ayn ay iinde ayn kiiye iki defa para havalesi de engellenmi olacakt. 342 Amerikann Trkiyedeki eitim ve dil kurumlarna yapt yardm miktar yledir:343 Bakm iin-ba olarak Robet Koleje Amerikan Yabanclar Misyonu Komiserliine Suriyedeki Presbiteryen Yabanc Misyonlar Kurulu, Doudaki Danimarka Misyonuna eitli Bamsz Misyonlara Dostlar Yabanc Misyonu Birliine Lbnan Akl Hastanesine Presbiteryen Misyonuna stanbul Kz Kolejine 100.000 Dolar 200.000 200.000 10.000 5.000

5.000 5.000 10.000 50.000

342

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 547. Amerikan Sekreterliinden, Ermenilere ve

Suriyelilere Yardm Amerikan Komitesine 24 Austos 1917 tarihli ekilen telgraf.

343

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 561. Amerikan Sekreterliinden, Frank Polktan

Sava Ticaret Kuruluna 22 Temmuz 1918 tarihinde ekilen telgraf.

133

Beyruttaki Suriye Protestan Kolejine Toplam kurumlara yaplmtr. Yardm Ermeni ve Suriyelilere Amerikan Yardm Komitesine Lbnan Kylerindeki Kiisel Yardm Topluluklarna Suriyeli ilgililere kiisel havaleler Toplam

100.000 685.000 Dolar344

1 Temmuz 1918-1 Temmuz 1919 tarihleri arasnda bu yardmlar ad geen

252.800 Dolar 50.000 100.000 402.800 Dolar.

Kzl Ha bayra altnda alan Amerikan Komitesinin Mslman ve Hristiyanlara yapt yardm 1.880.000 Dolar bulmutur. Bunun 265.000 Dolar Tahrandaki Mslmanlara ve dier ran ehirlerine gitmitir. Bu paralar Amerikan misyonerleri ve diplomatik grevliler datmlardr.345 ran blgesinde bir Osmanl Birlii cephede savarken bir Amerikan misyoner heyeti ile karlamtr. Bu heyetin, Osmanl Devletine kar hareket eden Ermeni ve Nasturi etelerin tekili, dzenlenmesi ve donatlmas iin para yardmnda bulunduu anlalmtr. ete elemanlar bu heyet tarafndan beslenmitir. Kendilerine para yardmnda bulunulmutur. Hatta yaral Ermeniler Amerikal doktorlar tarafndan tedavi edilmitir. Blgede esir den Rus subaylar dahi paralarn Amerikan Konsolosluu aracl ile Tebrizden aldklarn belirtmitir. Buna karlk, Osmanl Hkmeti Amerika ile olan ilikilere nem verdiini ve bu heyettekilerin idam edilmesine kar olmakla birlikte blgede serbest dolamlarna izin verilmemesi gerektiine karar vermitir.346

344

Belgede toplam 690.000 Dolar olarak gsterilmitir. Ancak, aradaki 5.000 Dolarlk ksm

nereye harcanm bu belirtilmemi veya toplamada yanllk yaplmtr.

345

Papers Relating..., 1918 Supplement 2, s. 566. Lansingten randaki Bakan Caldwelle 22

Nisan 1918 tarihinde ekilen telgraf.

346

Ariv Belgeleriyle..., c.2., s. 283. 25 Austos 1918 tarihli Dou Ordular Grubu

Komutanlna ekilen telgraf.

134

Bursa Valiliinin 12 Nisan 1916 tarihinde Emniyet Genel Mdrlne gnderdii yazda Amerikadan baz irketlerin Ermenilere gnderdii parann bir ksmnn sahilden daha i kesimlere yerletirilen Rumlar iin de kullanld belirtilmitir. Datm yapan stanbuldaki Amerikallarn Osmanl Hkmeti memurlar olmadan datm yapmay plnladklar ortaya kmtr.347 Ermenilerin de kurduu eitli cemiyetler hayr ii ad altnda faaliyetlerde bulunmulardr. Ermeni Hayr Cemiyeti olarak bilinen kuruluun banda Bogos Nubar Paa vardr. Birok ubesi olan cemiyet, zenginlerden ald paralar Ermenistann kurtuluu iin kullandn belirtmitir.348 Amerikallarn yardmlar o dnemde Osmanl Hkmetince kuku ile karlanmtr. 8 Ekim 1916 tarihinde ileri ve Dileri Bakanlarna Emniyet Genel Mdrl kinci ubeden gnderilen rapor bu kukuyu dile getirmitir.349 ngilizlerle olan balar nedeniyle daima ngiliz menfaatine alacaklar dnlmtr. Ermenilere ve dier Hristiyan tebaaya yardmlar karlksz deildir. Osmanl Devleti aleyhine alan Ermenilerin eitimlerini Amerikada yapm olmalar, Amerikan pasaportu ile Ermenistana ve Trkiyeye gelmeleri sz konusudur. Bundaki amac da, Amerikann Trkiyenin dmanlarndan ve mttefiklerinden para kazanyor olmasdr. Bu kazanlm para ile de Trkiyede imtiyazlar elde etmek istemilerdir. Demiryollar yapmnda hissedar olmak ve maden oca satn alarak ayrcalklar elde etmek istemeleri bu plnlarn sonucudur.350 Nitekim, Amerikann niyeti, yalnz Grc ve Ermenilere yardm etmek deil, onlar hazr asker kuvvet olarak Yakn Douda kullanmak ve mal ynden de desteklemektir. Ama, blgedeki Amerikan Konsolosu Smithin Tiflisten
347 348 349 350

Ariv Belgeleriyle..., c.2., s.14. Ariv Belgeleriyle..., c.1, s.215. Ariv Belgeleriyle..., c.2, s.51. Chester Projesi kapsamnda kazanacaklar bu ayrcalklar zerine deerlendirme iin bkz. Berna Chester Projesi erevesinde Trk-Amerikan likileri zerine Notlar,

Trkdoan,

V.Uluslararas Atatrk Kongresi, 8-12 Aralk 2003, Ankara.

135

ayrlmasndan sonra durum deimitir. Alman-Trk ortak kuvveti Kafkaslarda, Azerbaycanda ilerlerken, ngilizler de randa ilerlemilerdir. 24 Haziran 1918 tarihli Journal de Geneva adl gazetede Almanyann Grcistann bamszln tand belirtilmitir.351 Aslnda, bu tarihlerdeki bir yazma ok dikkat ekicidir: Dr. James L. Bartonun352 Paris bar grmeleri devam ederken, Tuamiral Mark L. Bristolle olan yazmalardr.353 Bristol mektubunda, Kafkaslarda binlerce Ermeninin Trkler tarafndan katledildiine dair baz raporlarn Amerikan kamuoyunda dolatn ve bunun da kendisini dehete drdn yazmtr. te yandan, Amerikan Yakn Dou Yardm Komitesinin ve Amerikallarn raporlarnn bunun doru olmadn gsterdiini de belirtmitir. Doruluu kantlanmam bu tr raporlarn dolamasnn nefret uyandrd gibi Ermenilere iyilikten ok zarar verdii dncesindedir. Onlar bu ekilde davranmaa cesaretlendirmemek gerektiini belirten Bristol, bu ekildeki beyanlarn onlara zarar verecei gibi Karsta olanlarla ilgili ald Ermeni raporlarnn da doru olmadn belirtmitir. Onlara yardm etmelerinin nedeninin kendileri gibi Hristiyan olmalar deil, insanlk igdsnden olduunu iddia etmitir. te yandan, Ermenilere inanmakla, bu yanl haberlerin sorumluluunu da stlerine almalarnn doru olmadn da yazmtr. Ermenilere yaplacak yardmla ilgili Dr. Bartonun mektubuna ok ardn aklamtr. nk, mesele yardm ya da yaplacak miktar deildir, yardmn zamanlamas sorunudur. Bristol, bu artlar altnda Ermenistana yardm etmenin doru olmadna inanmaktayd. ncelikle, Amerikan Komisyonu bu yardmn Ermenilerce kullanlacandan emin olmak istemitir. Ermenistan silhlandrp, dardan gelecek tm basklara kar bu
351 352

Papers Relating..., 1918 Supplement 1, s. 893. American Board of Commissioners for Foreign Missionsda grevlidir. Bahsi geen mektubu

14 Ocak 1921de gndermitir. Document XLVII, US Library of Congress : Bristol PapersGeneral Correspondence Container 34. Armenian Allegations: Myth & Reality, A Handbook of Facts & Docs, compiled & ed. by the Assembly of TAA, Washington DC 1987, s.117-122.
353

Bristol, stanbuldaki ilk Amerikan Bykelisidir, St. Louis adl gemi ile Rodostan stanbula

gelirken 28 Mart 1921de mektuba cevap verebilmitir. Document XLVIII, Bristol Papers..., s.122-127.

136

lkeyi koruyabilecei ortam hazrladnda paray gndermesi gerektiini dnmtr. Bristol, 50 milyon Dolar yardmn daha nce yapldn ama bunun kaybolduunu belirtmitir. O zaman da buna kar gelmi olan Bristol, bu durum karsnda da ayn ekilde dnmtr. Ermenistann Boleviklie doru gittiini, Ruslarn etkisi altnda olduklarn, kurulan iki partinin, Tanak ve Ulusal Demokrat Partinin birbirinden pek fark olmadn yazmaktadr. Tek farklarnn Tanaklarn Mslmanlar ldrd, Trklere, Krtlere, Tatarlara saldrd, karlnda kar saldrda bulunulduu, Ermeni ordusunun Karsta yaptklarnn Amerikallarn midesini bulandrdn ifade etmitir. Rusya Kafkaslarnda Ermenilerin kendilerini ynetebilme yeteneini gsteremediklerini ve kendi iktidarlar altnda dier rklar da ynetemeyeceklerini dnmtr. Hatta, stanbuldan blgeye giden Amerikallarn Ermenilerle almaktan midesi bulanmken, Bristol onlardan tiksinmediini, sadece acdn yazmtr. Ermenilere yardm etmek gerektiini ama bu ekilde olamayacan, bunun doru olmadn ve baaramayacaklarn da belirtmitir. Ermenistana, onlar manda rejimine almadan para yardmnn olmasnn, savunulamaz bir para israf olduunu sylemitir. Daha nce yaplan 50 milyon Dolarlk para yardm ile un yardmnn karlnda Ermenilerin yardm kuruluunun aleyhine altn ifade etmitir. Ermeniler alk ekerken, Ermeni Hkmetinin yardm satp kendi menfaatlerine kullandn, sonra da Boleviklie dnerek yaplan yardmlar, borlar inkr ettiklerini hatta verecek gvenceleri olmad iin verilen un borcuna karlk szleriyle garanti verdikleri hlde bunu daha sonra inkr edip Amerika aleyhine almaa baladklarn da belirtmitir. Doktor Barton mektubun Amerikann yardm yapt takdirde, Avrupa lkelerinin de Ermenileri koruyacan sylemitir. Buna Bristol, Barton kadar inanmadn da belirtmitir. Dr. Barton354, Ermenilerle ilgili yalan haberlerin ad Kardayan (Cardashian) olan Yale niversitesinden mezun bir hukuku tarafndan yayld renilmitir. Bu kiinin o dnemde Londrada olan Pastrmacyanla balant hlinde olduunu da belirtmitir. Yaynlad bildirilerde, Trkiyede hi olmam bir mezalimden bahsetmitir. Trkiye ve Ermenistan hakknda yalan bilgi vermilerdir. Bu davranlarnn ileri zorlatrdn, bir yardm kuruluu
354

Bu mektuba 6 Mays 1921 tarihinde cevap verebilmitir. Document XLVIII..., s.128.

137

olduklar iin durumun siyas hl almasyla kendilerinin buna karamayacan da ifade etmilerdir. En azndan bu yl ierisinde yardmlar durduracaklarn Kzl Ha olarak sadece ocuklarla, kszlerin bakm ile ilgileneceklerini, bir sonraki yl yardmn devam etmesini umduklarn belirterek mektubuna son vermitir. Nitekim, 1922 ylnda Bat Anadoludan Yunanlarn zmiri bolatmas srasnda da Amerikan yardm organizasyonlar para ve yiyecek yardmnda bulunmutur. Bu yardmlar, Yunan Hkmeti araclyla muhacirlere aktarlmtr.355 Amiral Bristol, muhacirlerin arasnda bulunan ocuklardan yetimlerin gvenlii ile de yakndan ilgilenmitir. tilaf Devletleri de stanbulu boaltrken, yetimlerin gvenliiyle ilgilenmiler, 5000 yetim Ermeni ocuunun (Harput ve zmirden getirilen) Amerikaya gnderilmeleri iin New York isimli buharl geminin kullanlmas iin kongreden karar kartlmtr.356 Yabanc yardmlar dnda Osmanl Hkmeti gereken tedbirleri almtr. ddia edildii gibi toptan bir yok etme plnlanm olsayd, Osmanl Hkmeti muhacirlere para ve yiyecek yardmnda bulunur muydu?

3.5.2.Osmanl Yardmlar

Hkmeti

Tarafndan

Yaplan

Osmanl Hkmeti, sevk srasnda eitli airetlerin saldrsna urayan muhacirler iin tedbir alnmas gerektii zerine direktif vermitir. 20 yana kadar olan kzlarla, 10 yana kadar olan erkek ocuklarn sevke tbi tutulmamalar, ocuklarn yurtlarda eitilmesi iin ocuk bana 30 kuru denek ayrlmas talimat da verilmitir. te yandan, Ermenilerin Elaz, Diyarbakr ve Sivas gibi karklk karmadklar baz blgelerde ge tbi tutulmalarna lzum grlmedii de belirtilmelidir.

355

Papers Relating..., 1922 vol.II, s.429. 20 Eyll 1922, Atina tarihli Yunanistanda grevli

memurdan (Caffery) Amerikan Genel Sekreterine gnderilen mektup.

356

Papers Relating..., 1922 vol.II, s.440. Bristolden Amerikan Genel Sekreterine, 11 Ekim

1922, stanbul tarihli mektubu.

138

26 Ocak 1919 tarihinde eitli vilyetlere gnderilen emirle, yaadklar yerlere geri dnen gayrimslimlere emlk ve mallarnn geri verilmesiyle Mslman yrtlmesi muhacirlerin iin skn- madur Aair olmamas ve iin gereinin Mdr yaplmas Bey salanmtr.357 Sevk ve iskn iin yaplacak harcamalarn dzgn bir ekilde Muhacirn kr grevlendirilmitir. Her trl ihtiyacn temini iin Konya, Adana, Halep, Suriye, Ankara, Musul vilyetlerine ve zmir, Eskiehir sancaklarna balangta 2.250.000 kuru tahsis edilmitir. Duruma gre daha sonra ek denekler karlmtr.358 te yandan, Osmanl Hkmeti de salgn hastalklarla mcadele iin bu dnemde btesinde denek ayrmtr. Gerektiinde ek denek de konulmasna karar vermitir.359 Osmanl Hkmeti, g ettirmek zorunda kald vatandalar iin elinden geleni yaparken, Osmanl Ordusunda grev yapan ve grev sresi uzatlan Ermenilere de rastlanlmas Osmanlnn iyi niyetini gsteren bir baka rnektir. Eer, iddia edildii gibi bir soykrm pln olsa, orduda grevli bir tek Ermeni kalmaz, kalanlarn da grev sresi uzatlmazd. Nitekim, sevk ve iskn kanunu karldktan sonra 1915 Haziran aynda bir Osmanl subaynn grevinin uzatlmas gndeme gelmitir. Aylk 30 Osmanl Liras maa almas ve Yzba rtbesine karlmas plnlanan Zadk Hanzadyan, iki yllna Bahriye Nezretinde almay kabul etmitir. Deniz subaylarnn sahip olduu tm haklardan faydalanmtr. Vefat hlinde ailesine balanacak maa dahi grlmtr. 30 Nisan 1914te yaplan bu szlemenin 27 Haziran 1915te tekrar uzatld ve Bahriye Mfettii grevine getirilmesine ramen kendisi, Osmanl Devletine ihanet etmi ve Varnann Ruslar tarafndan bombalanmas srasnda tilf Devletlerine casusluk etmitir. Kendisi yaplan sorgulamada

357 358 359

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s. 211. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s. 11. zdemir, Salgn..., s. 96-98.

139

ilgilinin Fransz hayran olduunu ve Osmanl Ordusunda grev yapamayacan belirtmitir. Fransa ve Romanya Bykeliliklerine bilgi verdii anlalmtr.360 Ermenistan ve Azerbaycandan Trkiyeye iltica edenlerin soruturmalar yaplarak, zararl olmadklar anlalanlarn Osmanl topraklarnda almalarna ve hangi milletten olurlarsa olsunlar bu ekilde hayatlarn srdrebileceklerine izin verildiine dair Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir tarafndan 11 Mays 1921 tarihinde Genelkurmay Bakanlna yazlmtr.361 Osmanl Devletinde Ermeni erlerinden olanlar 1917 ylnda orduda tercman olarak da maa karl grev almlardr.362 Anlald gibi, Osmanl Hkmeti ald tedbirlere ramen vatandalarna gvenip kucak am olsa da, baz Ermeniler bunu Osmanl Devleti aleyhine kullanmaktan ekinmemilerdir.

360 361 362

Ariv Belgeleriyle..., c.2., s.32-35. ATBD, Haziran 1999, Yl : 48, Say: 108, s.69. Ariv Belgeleriyle..., c.2, s.65.

140

4. BLM : LOZANDAK DURUM

Londra Konferansnda Ermenilere bir ocak-yurt kurulmas ve Trklerin ynetiminde zerk bir Ermenistan yaratlmas fikri ortaya kmt. Bu karara Ermeniler de kar kmt. Oysa Trklerle yaplan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamas, Kafkas Cumhuriyetleri ile Trkler arasnda imzalanan 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamas, Franszlarla da 20 Ekim 1921'de yaplan Ankara Antlamas Trkiyenin Trklere verileceinin iaretleriydi. Sevr363 ve Londra mzakerelerinde hlledilemeyen Ermeni meselesi Milletler Cemiyetinin grne braklmtr. Ancak, Trk Ordusunun Bat Cephesi'nde 26 Austos 1922 tarihinde balayan ve 30 Austos 1922'deki Bakomutanlk Meydan Muharebesiyle sonulanan zaferinden sonra, 11 Ekim 1922 tarihinde, Mudanya Mtarekesi imzalanmtr. Alnan bir kararla, bar grmeleri iin Lozanda toplanlmasna karar verilmitir. Nitekim, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti delegeleri, tilf Devletleri tarafndan 28 Ekim 1922'de svire'nin Lozan ehrinde yaplacak bar konferansna davet edilmilerdir. Trk temsil heyetinde smet Paa, Salk Bakan Rza Nur, Maliye eski Vekili Trabzon mebusu Hasan Saka ile birlikte asker, idar, mal ve hukuk alanlarda grevli yirmi kii bulunmaktayd. Grevleri Trkiye Cumhuriyetinin karlarndan kesinlikle dn verilmemesi ve Misk- Mill snrlarna saygl olunmas idi. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava sonunda imzalamak zorunda kald Sevr Antlamas (1920) baz Ermeniler iin hedeflerine ulama yolu anlamna gelmektedir. nk, bu sayede halklarn kendi kaderlerini tayin (selfdetermination) ilkesi yrrle girecek ve Ermenilere Dou Anadoluda bir devlet kurma imkn verilecektir. Ancak, Kurtulu Sava ile geersiz klnan Sevr
363

Sevr Antlamasnn VI. Blmnde 88-3 aras 6 maddede Ermenistanla ilgili konulara yer

verilmitir. Buna gre, Ermenistana aktarlmas ngrlen topraklar ve snrlar saptanm, tilaf Devletlerince Osmanl Devletinin paylam ve kurulmas plnlanan Ermenistan Devleti snrlar belirlenmitir. Timuin Faik Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu, zel Says Ocak-ubat 2001, say 37, Ankara, s.253.

yerine imzalanacak olan Lozan Antlamas Ermenileri hayal krklna uratacaktr. Sevr Antlamas'n geersiz klan ve Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu antlamas olarak da tarihe geen 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlamas'nda Ermeniler hakknda hibir hkm yer almamtr. Bylece, konu 1923te kapanmtr. Bu blmde, konunun nasl halledildiine bakacaz.

4.1.

Lozan Bar Antlamas Srasnda Ermenilerin Siyas Uralar

Ermeniler, Wilson Prensiplerinin 12. maddesi ve Mondros Mtarekesinin 24. maddesinden destek alarak Paris Bar Konferansnda isteklerini belirtmilerdi. Ama ileri srdkleri talepleri ABDnden General Harbord364 bakanlnda kurulan komisyonun incelemesi sonucunda yersiz bulunarak amacna ulaamamtr. Lozan grmelerinde Trkiyedeki aznlklarla365 ilgili konulara da yer verilecek olmas, Ermenileri bir kez daha umutlandrmtr. Bunun zerine youn bir lobi faaliyetine girimilerdir. Birleik Ermeni Heyeti toplantlarnda Yeram ve Gmgerdan, Ermeni Cumhuriyeti heyetinden Garo Pastrmacyan ve Rus A. Mandelstam bulunmulardr. Bu kiiler, Lozana gitmeden nce Fransa ve ngiltere Dileri Bakanlarna mracaat etmilerdi. Lord Curzonun temsilcisi ve Dou ksmndan sorumlu Ermeni-Trk ilerini yneten Vankdart ve Sekreter Akporn ile grmlerdi. Grmelere mttefiklerin katlacann ve Ermeniler lehine karar kacann zannedilmedii belirtilmitir. Ermenilerin ngiltere iin yaptklar anlatldnda, Akpornun Rumlara da zmiri ve Trakyay sz verdik, ama vaatlerimizi gerekletiremedik eklindeki ifadesiyle karlk verilmitir. te yandan, ngiliz temsilciler belgelerin saklanmasn, Lozanda ellerinden gelen basky yapacaklarn vaad etmilerdir. Vankdart tarafndan heyete Ermeni milletiyle dostluklarnn bozulmayaca ancak Trkler zerinde etki yapacak
364

Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu,

stanbul 1981.
365

Aznlk (Ekalliyet) Bir lkede hkim unsurlarn dnda kalan ve ekseriyet tekil etmeyen etnik

varlklar. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1997, 14. bs., s.21.

142

aralarnn kalmad belirtilmitir. Fransa heyeti ile gren Noradungian da benzer bir cevap almtr. Ermeni Birleik Heyeti, Lozan grmelerindeki faaliyetlerinde ana hedef gtmlerdir: Birleik ve bamsz bir Ermenistann gereklemesi, Geici bir zm olarak mill ocan kurulmas, Lozan Konferansna kabulleri. Daha Lozana gitmeden nce dikkatleri ekmek iin Poincarye, Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine ve Venizelosa mracaat etmilerdir. Heyet adna Hadisyan, 18 Kasm 1922 tarihinde bir mektup gndermi ve ngiltere, Fransa, Rusya, talya ve Amerika Birleik Devletlerinden366 Trklere bask yaplmasn ve konferansa kabllerini istemitir.367 te yandan, Amerikada Ermenilere kar sempati teden beri gelimitir. Bunun sonucunda, Trkiye ile sava hlinde olmadn belirterek Konferansa imzalayan taraf olarak katlmak niyetinde olmayan Amerika, aznlklar konusunda olduka hassas davranmtr. Itilaf Devletleri ve Trkiye arasnda Amerikan karlarn ilgilendiren konulara karp bir oldu bittiye gelmemek iin uramtr. Amerika iin Trkiyedeki Hristiyan topluluklarn haklarnn korunmas bu erevede Ermenilerin durumu nemlidir368. Yoksa, Yakn Douda savaa sahne olan dier milletlerin
366

Cenevre'deki Ermeni Muhipleri Cemiyeti'ne New York'tan ekilen bir telgrafa gre St. Jean

Katedrali'nde bir toplant yapan Ermenilerin ABD Hkmeti ve Dileri Bakanl'ndan, Ermenistan ve Ermenilerin himayesi hakknda tilaf Devletlerine destek vermesi ve ukurova (Kilikya)'ya yeterli miktarda asker gndermesi gerektiini Fransa'ya aklamasn talep ettiine dair Cenevre ehbenderliinin yazmas. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 34, 16.11.1920. Ayn ekilde Bern Elilii yazmasnda da ABDnden ayn isteklerde bulunmutur. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 35, 17.11.1920.
367 368

Uras, a.g.e., s.708. ABDnin bu ekilde dnmesine sebep olan bir gelime de, 13 Kasm 1920 tarihinde

Boleviklerin Mustafa Kemal ile birlemek iin Ermenistan'a yrdkleri haberinin alnmasdr. Kars'n dt ve Ermeni ordusunun ezildii haberleri zerine ABDnden yardm istenmi ve Sevr hkmlerinin yerine getirilmesi iin "Uluslararas Ermeni Sevenleri Birlii" tarafndan Bakan Edward Naville imzasyla bir ar yaynlanmtr. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 31. Ayn

143

mcadelesi bamsz bir g olarak Amerikay ilgilendirmemi, sadece kendi karlarn savunmak iin Amerikan Heyeti Lozan grmelerine katlmtr. Bu karlar; Boazlarn serbestliinden faydalanmak, Hristiyan aznlk haklar, Amerikan eitim ve dil kurumlardr.369 Bu nedenle, Lozandaki Amerikan
ekilde Cenevre'de toplanan Uluslararas Ermeni Sevenleri Birlii tarafndan Fransa, ngiltere ve talya'ya gnderilen muhtrann gazete kuprnden anlald zere tilaf Devletlerinden de yardm istenmitir. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 32. Bu giriimler sonusuz kalmamtr. "Uluslararas Ermeni Sevenleri Birliinin tilaf Devletlerine ars zerine toplanan Milletler Cemiyetinde Ermeni meselesinin grlmesi zerine, Ermenilerin korunmas, Mustafa Kemal ve Kuva-y Millye, Ermenistan'n tesisi iin asker ve mal yardm konularnda konumalar yaplmtr. Sonuta, Ermeni ileri ile ilgili bir komisyon kurulmas karar alnarak, Amerikan Kongresinden, Batum'a Amerikan askeri karlmas iin Bakana bavurulmas karar alnmtr. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 33. Oysa, ok daha nce Ermenilerin snr tesinde kendi mntkalarnda yaptklar katlimlarla ilgili talyan temsilcisi araclyla Hey'et-i Temsiliye'ye (ABD, ngiltere, Fransa...) bildirilmesi iin Kzm Karabekir Paann yapt yazmalarda, Azerbaycan snrnda ok sayda Mslman yaad ve asl bunlarn katledildikleri, geceleri muhtelif yollara pusu kuran Ermenilerin 500 Mslman kyly ldrd belirtilmitir. BOA, HR.SYS., D: 2878 G: 27. 6.4.1920.
369

Papers Relating..., 1923, v.2, s.887. Washington, Amerikan Genel Sekreterliinden Msy

Hughesun Fransadaki Amerikan Elisi Herricke 27 Ekim 1922 tarihinde gnderdii telgrafta, aznlklarn korunmas ile ilgili 5. madde. Lozan Antlamasnda Amerikan karlar bu ekilde iken, 1926 ylnda Trkiye ile imzalanacak olan anlama, Amerikan eitim kurumlar, hayrsever ileri, mal ve ticar karlar adna Senatoda oylamaya sunulmu, Lozan Antlamasnn teyidi anlamna gelebileceinden ekinilmitir. Amerika ve Trkiye 6 Austos 1923te ayr bir anlama yapmtr. ABD, Trkiye ile savaan taraf olmad ve Ermeni konusunda kan problemlerden tr Amerikan Heyetinin reddetmesiyle Lozan Antlamasna imza atmamtr. Trkiye ile neden anlama yaplmas gerektii konusunda yaplan tartmalarda, savamadan Trkiyeden bir toprak alp Ermenilere verilemeyeceinin anlald, bunu yapmak iin de zaten Amerikann herhangi bir yasal veya ahlki sorumluluu olmad, Sevr Anlamas onaylanmadndan, Amerika da imzac devlet olmadndan, Heyet Bakan Harding Lozanda Ermeniler iin ne gerekiyorsa yapld, Sevr hkmleri gerei istenenler istendi denilerek Ermeni konusunda Amerika da bir ey yapamayacan belirtmitir. Ayr.bkz. Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara 1959, s.43. Lozan Antlamasnn onaylanmas, partiler aras siyas bir mcadele konusu olmutur. 1927de Senatoda reddedilmi yine de Trkiye-Amerika arasndaki ilikiler iyi devam etmitir. Papers Relating..., 1926, v.2, s.974, 980. Amerikan Bakan, Ermenilerin haklarnn korunmas gerektiine inanmakla birlikte, Ermenistann durumu iin bir eyler yapmakla kendini sorumlu hissetmediini, bunun iin de

144

Heyetine Washingtondan gelen talimatta, Ermenilerin durumu ile ilgili olarak Amerika hassasiyet gstermitir. Amerika, Osmanl Ermenileri ile Rus Ermenilerinin birlemesini ve Kuzeydou Anadoluda Kafkaslarda bir blgede oturmalar nerisini gz nnde bulundurmutur. Ancak, Amerikaya gre bunun o gnk ekonomik artlar gerei mmkn olmad da dnlmtr. Yine de, Lozanda dier lkelerin Ermenilere yardm iin projeler retmesine destek olmak niyetinde olmasna ramen, kendisi bir fikir ne srmek istememitir, bu da Genel Sekreterlikten Lozandaki Amerikan Heyetine yazl olarak bildirilmitir.370 Propaganda almalarn yapmak zere Lozana gidecek olan Ermeniler tarafndan hazrlanan heyette Alexander Hadisyan, Aharonyan, Osmanl eski Nfa, Bahriye ve Hriciye Nzr (Bakan) olan Gabriel Noradungian Efendi ve Genel Sekreter Neon Paalyan yer almtr.371 Byk Ermenistann birer paras olarak hayal ettikleri Dou ve Gneydou Anadolu ile denize k salayacak olan ukurova (Kilikya)nn kendilerine verilmesi iin ellerinden gelen her eyi denemilerdir. Hatta, Osmanl topraklarna geri dnen Ermenilerin says ile ilgili bilgileri Lozan Konferansna sunmak iin hazrlamlardr. Buna gre, 644.900 Ermeninin geri dndn sylyorlar. Mslman olanlar, Kafkasyaya, Msra, Arjantine gidenleri hesaba katarsak o yllarda 1.200.000 Ermeni o yllarda yayorsa bu durumda, o gnk nfus verilerini de hesaba kattmzda, Osmanl Devleti iinde yaayan Ermeniler, iddia edildii gibi katlima uram olamazlar.

Trkiyeye herhangi bir yaptrmda bulunulmasn anlamadn belirtmitir. Ayrca, Bakann bu grleri ile birlikte Ermeniler iin ne gerekiyorsa yapld, yaplacak baka bir ey kalmad George Christian (Heyet Bakan Harding adna) tarafndan Ermenistann Bamszl in Amerikan Komitesi Bakan Msy Gerarda 10 Kasm 1922de bildirilmitir. Papers Relating..., 1926, v.2, s.991.
370 371

Papers Relating..., 1923, v.2, s.902. Uras, a.g.e., s.707.

145

Lozan Konferans'nn 13 Aralk 1922 tarihli toplantsnda aznlklarn korunmas konusunda ngiliz delegesi Lord Curzon, yapt konumada unlar sylemitir:372 "Ermenilere geiyorum... Bunlar yalnz birka nesilden beri dknlemi olup, meden dnyann dosta znt ve dehetine yol am olan zulmlerden dolay deil, fakat gelecekleri konusunda kendilerine verilmi olan garanti nedeniyle de ayrca gz nne alnmaldrlar. imdi bir Sovyet Cumhuriyeti olan Erivan adndaki eski Rus blgesinde gya bir Ermeni Cumhuriyeti vardr ki, bana sylediklerine gre yaklak 1.250.000 nfusu olup her taraftan gelen gmenlerle yle skk bir hl almtr ki, artk daha fazlasn barndramaz. Dier taraftan; Kars, Ardahan, Van, Bitlis ve Erzurum Ermenileri tmyle yok edilmitir. Franszlar ukurova (Kilikya)'y boalttklarnda bu ilin Ermeni halk tela ve heyecana kaplarak Franszlar takip etmi ve imdi skenderun, Halep, Beyrut ehirlerinde ve Suriye hududu boyunca dalm bir durumdadrlar. Sanyorum ki, nceleri 3.000.000 kiiye varan halktan imdi Trkiye Asyas (Anadolu)nda aa yukar 130.000 kii kalmtr. Yzbinlercesi Kafkasya'ya, Rusya'ya, ran'a ve dolaylarna dalmlardr... eklinde devam eden konumasnda, Ankara Hkmetinin de Ermenilerin geri dnmesinden yana olduunu, bunun Trkiyenin gelecei asndan faydal olacan belirtmitir. Lord Curzon, bundan sonra bu sorunun ayrntlaryla incelenmesi ve kesin nerilerin bildirilmesi iin bir tli komisyon kurulmasn istemitir. M. Barer ve Marki Garoni de ayn esaslar zerinde dncelerini sylemilerdir. smet Paa, Bulgar, Rum, Ermeni hareketleri hakknda ayrntl ve belgelere dayanan bir aklamadan sonra Trk milletinin sabrnn tkendii bir noktada verdii ceza sonucu Ermeni unsurunun urad kayplarn sorumluluunun yine Ermenilere ait olduunu belirtmitir. Trklerin, Osmanl Devleti iinde yaayan dier unsurlar hibir zaman inkr etmedii, birlikte huzur iinde yaarken Rumlar ve Ermenilerin hareketine karlk Musev cemaatinin gsterdii rnein yeterli olduunu belirtmitir.
372

Lozan Bar Konferans Tutanaklar-Belgeler, ev. Seha L. Meray, Birinci Takm cilt I, kitap

146

ncelikle, baz devletlerin aznlklar korumak bahanesiyle memleketin iilerine karma arzusu konusundaki d politik etki ve bu suretle arzulanan karkln kkrtmalar yapmak ve karlklar karmak suretiyle meydana gelmesi; ikincisi bylece cesaret verilen aznlklarn bamsz devlet kurmak iin kurtulmaya kar eilim ve isteklerinin bilinmesi zerine meydana gelen i politik etkenler.373 Sonuta, Osmanl Devleti bnyesindeki aznlklar sindirme politikas gtse idi, bunu Musevlere ve dierlerine de uygulamaz myd? 12 Aralk 1922 tarihli oturumda, Lord Curzonun konumas zerine sz alanlardan biri de Venizelostu. Konumas Trk Heyetini hayrete drmtr. nk, Yunanistan Anadoluyu igalinde Ermenileri zor kullanarak Yunan askeri ile birlikte Trklere kar kullandn unutmu grnmekteydi. Avrupadaki Ermeni temsilcileri Yunanistana Ermenileri kullanmamalar ynnde adeta yalvarmt. Yunanistan Ermenilerin bana gelen aclardan sorumlu bir devlet iken, bu ekilde dnya kamuoyunu Ermenilere acmaa armas Trk Temsilci Heyetince hayret verici olarak grlmtr.374 Trk Heyeti konunun daha geni ele alnmas gerektii zerinde durmutur. Trklerin iinde bulunduu durum da deerlendirilmelidir. Trkiyede kalacak aznlklar Trklerle eitlik iinde yaayacaklardr. Fakat, her aznln kendisine ayr bir toprak paras kopartmak amacyla Trkiyenin btnlne ynelik iddialar olursa bu kabul edilemez bir durumdur. Bunu da belirten konumasyla, smet Paa konuya son noktay koymutur. 13 Aralk 1922 tarihindeki oturumda aznlklarn haklarnn korunmas zerine genel grmeler devam etmitir.375 Oturumda, Dr.Rza Nur ve Hasan
1, 2.bs., stanbul 1993, s.184.
373 374 375

Uras, a.g.e., s.717. Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 1, s.206. Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 1, s.209. Trk tarafnn Konferanstaki aklamasnda,

Ermenilere katlim yapld diye ne srlen iddialara cevap verilmitir. Osmanlnn olaylar incelemek zere bir komisyon nerdii, sonucunda ABDden inceleme komisyonu gelerek bir ey bulamad, tam tersine Kafkaslarda Ruslarn igal ettii topraklarda, 300.000den fazla Trkn ld ortaya kmtr. Bu topraklarda Ermeni nfusu %18in zerinde deildir. Sevr Antlamas

147

Beyler de bulunmulardr. Ayrca, Mnir Bey, Mustafa eref Bey, Veli Bey, kr Bey ve Yarbay Tevfik Bey de oturumlarda hazr bulunmulardr. smet Paa Trkiyede bulunan Ermenilerin savatan nce nasl yayorlarsa, bundan sonra da Trk topraklarnda ayn ekilde bar ve huzur iinde yaamalarna engel bir durum olmadn belirtmitir. Trk Temsilci Heyeti, barn -aclar douran siyasal nitelikteki nedenleri yok ettikten ve Ermeni sorununu bir geim yolu ya da siyasal bir silh sayarak darda alan Ermeni komitelerinin her trl varlk nedeni ortadan kalktktan sonra- Trklerle Ermenilerin karlkl olarak ve tam bir itenlikle, savan am olduu yaralar sarma imknn salayacana kesin olarak inandn ifade etmitir. Aslnda, smet Paann konumas konuyu kapatan bir deme olmutur. Trk topraklarnn bir Ermeni yurdu iin paralanamayacan, ne doudan ne ukurovadan toprak verilemeyeceini, Trkiyenin mevcut Ermeni Cumhuriyeti ile antlamalar yaparak snrlar da belirledii, baka bir Ermenistann hayal olduunu belirtmesi konunun kapanmas iin yeterli olmutur. Lord Curzon Ermenilerle ilgili olarak ilk nce unu teklif etmitir. Trk Temsilci Heyeti, Ermeni halknn dalm unsurlarn doduklar memlekette toplayabilecek bir ulusal yurt yaratlmas sorununu, olumlu bir gzle incelemelidir. Trk Temsilci Heyeti ise bunun Trkiyenin paralanmas anlamna geleceinden kabul edilemeyeceini belirtmitir. Curzon, bu cevabn olumsuz bir hava yaratacan dnmtr. Ikinci teklifi ise Milletler Cemiyeti (M.C.)ni aznlklar sorunuyla ilgilendirmek amacn gden teklifini Trk heyetinin olumlu bir gzle incelemesini istemitir. Bunu da Bat Trakyaya Trklerin sahip olabilmelerinin bir n art olarak gstermitir. Trk heyetince buna iki ynl bir cevap verilmitir. Birincisi, sorumsuz baz rgtlerin Anadoludaki aznlklar konusuna M.C.nin dikkatini ektiinde buna mdahil olacak bir M.C. Trkiyenin houna gitmeyecektir. Trkiye i ilerine karlmasndan memnun olmayacaktr. Ayrca, Trkiye neden M.C.ne alnmamaktadr? Trkiyenin de

tek tarafl dayatlmak istenmitir. Bunun kabul edilemeyecei ve bamsz bir Ermeni devletinin kurulamayaca belirtilmitir. BOA, HR.SYS D: 2886 G: 40. 04/12/1920.

148

ye olaca bir cemiyete daha ok gvenilecei gibi, Trkiyenin de yararlanaca korunma da artm olacaktr.376 Grmeler srasnda, aznlklar konusu bir kmaz hl almtr. Curzon, Trk heyetini zmszle srkleyen taraf gibi gstermitir. Konferansn asl amacnn nndeki engelleri mttefikler kaldrmaa alrken, Trk tarafnn farkl bir tutumda olduu belirtilmitir. Oysa ki, Trk heyeti bamsz ve yeni bir devlet olarak tarih sahnesine kmak iin mcadele vermekteydi. 14 Aralk gnk oturumda da konuya devam edilmitir.377 Ermenilerin says konusunda tartmalar yer almtr. smet Paa, iddia edildii gibi milyon Ermeninin olmadn belirtmitir. Toprak istedikleri blgelerde de nfus olarak hibir zaman ounluu oluturmadklarn da sylemitir. nceki istatistiklerle karlatrldnda eksik gibi grnen Ermenilere ne olduu Trkiyeye zorla yaptrlan savalarda aranmaldr. Bu savalar hem Trkiyeyi ykma uratm hem de her iki tarafn da ar kayplar vermesine neden olmutur. Dou Anadoluda Mslman nfusun says 4.000.000 iken 3.000.000dan daha az bir sayya, batda ise 3.500.000dan 2.000.000a dmtr. Yaklak 2.500.000 insan kayp verilmitir. Ancak, Trk heyeti bu aclar gemite brakp, bara bakmak niyetinde olduunu vurgulamtr. smet Paa heyetin isteklerini u szlerle zetlemitir: a. Trkiye bar yaplr yaplmaz, Milletler Cemiyetine girmekle mutluluk duyacaktr. b. Trkiye, Mslman-olmayan aznlklarn haklarn, eitli Avrupa Devletlerince kabul edilmi ilkeler uyarnca tanmaktadr. c. Trkiye, bir genel af iln edecektir. Bu niyetler, mttefikleri rahatlatm grnmekteydi. Trk heyetinin aznlklar sorununa gsterdii nem szlerinden anlalmtr. Bu da Curzonun ve
376 377

Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 1, s.216. Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 1, s.220.

149

teki temsilcilerin kayglarn ortadan kaldracak mahiyette idi. Ancak, Ermenilere yurt verilmesi konusunda Trk tarafnn yanl davrand Lord Curzon tarafndan iddia edilmitir. Bu insanlarn Trkiyeye kazandrlmas adna onlara toprak verilmesi, ayrca deyecekleri vergi karlnda zorunlu olarak askerlie alnmalarnn engellenerek muaf tutulmalar istenmitir. Alnan vergi ise milliyet ayrm yaplmadan btn vatandalardan alnmaktayd. Bunu mttefiklerin gz ard ettiini gryoruz. Milletler Cemiyetine katlm konusunda da olumlu bir yol kat edilmitir. Katlm olduu takdirde Trkiyenin tartmalara, kararlara ve bunlarn uygulanmasna katlmaa hakk olacaktr. Bu ise grmeler srasndaki alnan en nemli ve olumlu yndeki gelimeydi. Ermenilerin bu mracaat da sonusuz kalm ve Lozan grmelerine alnmamlardr. Lozanda bir Ermeni brosu faaliyete gemitir. Yine de, Trk Heyetinin tm itirazlarna ramen 15 Aralk 1922deki Aznlklar Alt Komitesinde dinlenmeleri tilf Devletleri delegeleri tarafndan kabul edilmiti.

4.2. Lozan Konferans Aznlklar Alt Komitesinde Grlen Ermeni Konusu Ermeni konusu Lozan'da "Aznlklar Sorunu" kapsamnda grlmtr. Aznlklar iin ileri srlen maddelerin zetine bakacak olursak:378 a. Trkiye'de aznlklara dil, din ve benzeri konularda baz haklar salanmas ve bu haklarn Milletler Cemiyeti tarafndan kontrol. b. Hristiyanlarn askerlik yapmamalar, buna karlk bedel demeleri. c. Mezhep ayrcalklarnn korunmas. d. Genel af karlmas. e. Gei hrriyeti.

378

Uras, a.g.e., s.715.

150

f. Yerlerinden km olan Ermenilerin eski yerlerine tekrar dnmelerine izin verilmesi. g. Ermenilere Dou Anadolu'da ve ukurova (Kilikya)'da bir yurt verilmesi. Konferansn Aznlklar Alt Komitesinin 15-30 Aralk 1922 ve 3-11 Ocak 1923 tarihlerindeki toplantlarnda, Trk heyetinin itirazlarna ramen, Ermenilerin durumu grlmtr. Bakanln talyan temsilcisi Montagnann yapt toplantlarda, Trk delegesi Dr. Rza Nur, Ermeni oca konusunun grlmesine ve Ermeni delegelerine sz verilmesine itiraz etmi ve Ermenilerin konuturulduu toplantya katlmayarak protesto etmitir. 15 Aralk 1922 tarihli Alt Komisyonun almalar srasnda, oturum Bakan talyan Montagna, Trk Temsilci Heyetinin belirttii hakl istei gz nnde tutacan, Trkiyenin egemenliine ve bamszlna hibir zarar gelmemesine dikkat ve zen gsterecei konusunda gvence vermitir.379 Montagna komisyona hazrlad raporu sunmutur. ncelikle genel afla ilikili hkmler incelenmitir. Sulularn nasl ide edilecei ve affn kapsam hakknda Dr.Rza Nur bakanlndaki Trk heyeti ile yaplan grmeleri iermektedir. Bu oturumda, aznlklar iin gvence verilmesi konusu tartlmtr. Dr.Rza Nur, Trkiyede bir rk ayrm olmad ve din ayrlklar olduunu vurgulamtr. Musevlerin ve Krtlerin Trkiyeden ayr yaamak gibi bir niyetleri olmad, sadece Rum aznlklarn bunu talep ettii belirtilmitir. Montagna, alt komisyonda Ermenilere ulusal ocak edinme konusunun da ilenmesi gerektii konusunu amtr. Trk heyeti ise bu konuyu ilemei reddetmitir. 18 Aralkta grmelere devam edilmitir. Dr.Rza Nur, aznlklarla ilgili olarak, Trk uyruklularnn Trkiye vatanda olduunu, bunlarn haklarnn yasalarla gvence altna altnda olduunu, tm siyas haklardan ayn ekilde yararlanabileceklerini belirtmitir. 22 Aralk gnk oturumda aznlklarn bir baka oturumda dinlenilmesi gndeme
379

gelmitir.

Dr.Rza

Nur

ise

bu

grmelerin

resm

oturum

Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 2, s.150, 158.

151

saylamayaca grnde olduunu belirtmitir. Trk Temsilci Heyetinin aznlklarn temsilcilerinin dinlenmesi hlinde oturumlara katlmayacan belirtmitir.380 26 Aralk 1922 tarihinde K. Noradungian, A. Aharonyan, A. Hadisyan ve L. Paalyandan oluan heyet alt komisyonun huzuruna kmlard. Komisyonda, oluturulacak Ermeni ocann Trkiyeden bamsz olmas gerektii vurgulanmtr. Bulgaristan ve Dou Rumelideki ynetim eklinin rnek alnmas istenmitir. Heyet tarafndan Rize ve Hasankaleden geerek Erzurumu darda brakan, Mua giden ve Van gl dahil ran snrna kadar giden bir Ermenistan da komisyonda istenilmitir. Asker toplamann serbest olmas, Patrikhanenin bamszl da istenilen konular arasnda olmutur.381 29 Aralk tarihindeki oturumda, ABD Heyeti adna M. Dwight genel afla ilgili olarak, Trkiyede oturan halklarla snrlandrlm affn, srgnler ve glerle giden Hristiyan unsurun yurtlarna gvenlik iinde dnerek mallarna kavuma hkmlerini iermediini belirtmitir. Trk tarafnn Ermeniler lehine de karar almasnn gerekli olduunu vurgulamtr. Aksi takdirde, bunun adaletsizlik olacan o yzden Trkiyenin kendiliinden byle bir karar almasnn uygun olduunu sylemitir. 382 Dr.Rza Nur, genel affn sava tutsaklar yararna olmak zere ad sular iin kabul edildiini belirtmitir. Grmelerde, aznlklarn din ve aile yaamlar ile ilgili konular da grlmtr. Dr.Rza Nur ve Mnir Beylerin abalar ile hazrlanan metin, aznlklarn devlet iinde devlet oluturmalarn engelleyen ve yurttalarn hukukuna uygun ekilde yaamalarn kabul eder hle getirilmitir. Dr.Rza Nur tarafndan, Trk makamlarnn uygulama alanlarna karlmasn nlemek iin aznlklarn din geleneklerinin neler olduunun akca belirtilmesi artyla her trl yanl anlamann nne de geilecei bildirilmitir.

380 381 382

Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 2, s.190. Uras, a.g.e., s.731. Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 2, s.222, 255.

152

Lozandaki grmelerde Ermeniler lehine tilaf Devletlerinin nerileri ile ABD yakndan ilgilenmi, uygulanmas mmkn bir neri olursa bunu kabul etmeye hazr olduklarn Lozandaki Amerikan Heyetine iletmilerdir. Ancak, tilaf Devletlerinin tavrlarnn Ermenileri savunmak adna deil daha ok ticar kayglardan olduunu da dnmlerdir. Lord Curzonun Ermenilere Trkiyede ocak verilmesi zerine yapt k konumasnn yeterli olmad, bunun zerine, Amerika adna Lozandaki Amerikan Heyeti arln koymu ama grmeler blgesel ve siyas konulara doru kaymtr383 te yandan, 30 Aralkta ABD Heyetinin, Ermeniler lehine zerk bir blgenin Trkiye topraklarnda verilmesi gerektii ynndeki bildirisi yaynlanmtr.384 Yerleecek olan Ermenilerin says, ulusal ocak olarak verilecek blgenin tanmlanmas ile ilgili ayrntl bir raporun hazrland da belirtilmitir. Bu bildiri aznlklar alt komisyonuna sunulmutur. Buna karlk, Ermenistan in Amerikan Dernei tarafndan sunulan bildiride, yurt olarak verilecek blge Suriyenin kuzeyi olarak belirlenmitir. Trkiye ile Suriye arasnda zerk bir blgenin ayrlmas istei, Suriyenin Fransa mandas altnda olduu gz nne alnarak belirtilmitir. Bu blgenin kaderinin konferansta alt-komisyonda grlerek belirlenmesi istenirken, ABDnin blgenin gelecei ile ilgili niyeti Milletler Cemiyetinin ynetimi altnda zerk bir blge olmas ynnde olmutur. Hatta, ABDnce blgeye yerleeceklere 20 milyon Dolar amayacak bir yardm yaplmas ynnde meclise tasar sunulduu da belirtilmitir. Dzenin salanmas iin de kk bir jandarma birliinin yeterli olduu dnlmtr, nk blgedeki lkeler Milletler Cemiyetine ye olduundan, blgenin zerkliini kabul edeceklerdir. Bylece, srekli bir savunmaa ihtiya duyulmayacaktr. 200300.000 gmenin yerletirilecei de adgeen tezkereye eklenmitir.385

383 384 385

Papers Relating..., Turkey 1923, v.2, s.934, 939. Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 2, s.230. Papers Relating..., 1923, v.2, s.940-945. Amerika, Trkiye ile savaa girmediinden Lozan

Antlamasn imzalayan taraf olmak niyetinde olmadn da belirtmitir. Bu yzden, Amerika, grmelerde herhangi bir pln ne srmediini, uygulanabilir bir pln olursa kabul edebileceini hatta bu plnn Konferans bitmeden grlp, duyurulmas ve kabul aamasnda Trkiyeye bask

153

6 Ocak gnk oturumda, Ermenilerin durumu ile ilgili olarak, M. Montagna ve Sir Horace Rumbold birer bildiri okuyarak Trk Temsilci Heyetine arda bulunmulardr. Ermenilere yurt verilmesi konusundaki srarlar zerine sz isteyen Dr.Rza Nur, mttefik devletlerin Ermenilerin durumundan sorumlu olduklar iin imdi bu kadar hassas davrandklarn syleyerek, sunulan bu bildirileri geersiz saymtr.386 Trk temsilcisi Dr. Rza Nur kesin bir dille Ermeni yurdu konusunu Trkiyenin reddettiini ve ayet tilaf Devletleri savataki kk mttefikleri Ermenilere bir yurt vermek istiyorlarsa, bu yurdun Trkiye snrlar dnda aranmasnn doru olacan ifade etmitir. Bu eit bildirileri dnlemektense oturumdan ekilebileceklerini de belirtmitir. Daha sonra da Fransz temsilcisi M. De Lacroixin ayn iddialar tekrar etmesi zerine bu konumay dinlemeyeceini belirten Trk Heyeti oturumu terk etmitir. Lozan Bar Antlamas'nda Ermeni sorunlarna deinilmemi olduundan Ermeni delegeleri hayal krklna uramlardr. Yaplmas gerekenler hakknda konumalar yaplmasna ramen, tilaf Devletleri'nin Lozan'da Ermeniler iin gsterdikleri gayretler uygun bir sonu vermemise de bu giriimlerin uygun bir zamanda tekrarlanmas iin politik ilkelerin srdrlmesine karar alnmtr. Ermeni delegeleri, Lozan'dan ayrlrken konferansa katlan devletlere bir bildiri vermilerdir.387 Bildiride zetle yle ifade edilmitir: "Ermeni delegeleri, Lozan
yapabileceini de belirtmitir. Amerikan Protestan Kiliseleri Federal Konseyi Temsilcilerinden James Barton, W. Peet tarafndan Lozandaki Amerikan Heyetine gnderilen 14 Aralk 1922 tarihli bildiride, Trkiye-Suriye snrnda Ermeniler iin zerk bir blge ayrlmas nerisi yaplmtr. Bylece, Ermeniler kendilerini daha rahat hissedecekler, nk ayrldklar topraklara dnseler Trklerin arasnda rahat edemezler denilmitir. Blgeye yerleeceklere, yetim ocuklarn da dahil edilmesi istenmitir. te yandan, stanbuldaki Ermeniler de, (bunlarn ounluu tarmla uraan yaklak 15.000 Ermeni iin) byle bir yurt verilirse gidip blgeye yerleebilirler denilmitir. Aksi takdirde, yerlerinden ayrlmalarna gerek olmad belirtilmitir. zmir ve Bat Anadoludaki 110.000; Suriyedeki 75.000, Rusyadaki 400.000 ve 50.000i de yetim ocuk olmak zere ukurova (Kilikya) blgesine yaklak 200-300.000 gmen yerletirilebilecei bildiride yer almtr. George Montgomery ekonomik yardm (yaklak 20 milyon Dolar) konusunda Senatodan karar karttklarn da sylemitir.
386 387

Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 2, s.275-280. Uras, a.g.e., s.734.

154

Konferans komisyonlarnn aklamalarndan ve basnda yaynlanan bar antlamas projesinden tilaf Devletlerinin Ermeni sorunlarn yzst brakm olduunu anlamtr. Ermeni sorununun zmlenmemi olarak kalmasnn Ermenilerin durumunu daha kt bir hle getirmi olduunu gz nne koymak isteriz. Versay Antlamas, Sevr Antlamas, 1921'de yaplan Londra Konferans ve 1922'deki Paris Toplantlarnda Osmanl mparatorluundan baz aznlklar kurtarmak ve Ermenilere bir yurt salamak iin kararlar alnmtr. Sava iinde, mttefikler tarafndan sava bir unsur; savatan sonra da, mttefik olarak tannan Ermenilere Lozan'da verilen szlerin, yaplan vaatlerin yerine getirilmesini salayacak bir ey kararlatrlamamtr. Bu koullar altnda Ermeni delegeleri olarak, Ermeniler namna, devletlerden bir defa daha hak ve adalet yolundaki aclarna bir are bulunmas iin bir karar verilmesini rica ederiz. Byle bir barn douda devaml olmayacan belirtiriz." Oysa, Birinci Dnya Sava sonunda Avrupada ortaya kan yeni devletler gibi, Ermeniler de kendilerine Wilson lkelerine uygun olarak bir yurt verileceini dnmlerdir. Uluslarn kendi kaderlerini tayin ilkesi uyarnca, Dou Anadoluda bamsz bir devlet stats kazanacaklarn ummulardr. nk, tilaf Devletleri yannda savamlar ve karln grmek istemilerdir. 1914-15 yllarnda, Kafkaslarda Trk Ordusuna kar 100.000 Ermeninin Rus askerlerine gnll olarak katldn Ermeni yazarlardan renmekteyiz. Bunlar, Kafkas Ordusunda Trklere kar savamlar, ama Boleviklie gememilerdir. Ancak, karlnda tilaf Devletlerinden para yardm grerek, silh ve cephane edinmeleri salanmt. Birinci Dnya Sava boyunca, Rus snrnda ve Fransz Yabanc Lejyonunda ve Lgion dOrientda Allenby Komutasnda Filistin ve Suriyede gnll olarak savamlard. Ermenilerin Fransz Lejyonunda savarken gnlllerin %90n kaybettiklerini, yani Franszlar iin ldklerini sylemilerdir. Trklere kar savamalar karlnda kendilerine Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas, Erzurum ve Trabzon Liman ile ukurova (Kilikya) Blgesinin byk ksm, Revan, Tiflis dahil olmak zere Kars ve Ardahann

155

kuzeyi ile birlikte toprak vaadinde bulunulmutur.388 Bu nedenle, Lozandaki grmeler Ermenileri hayal krklna uratm, daha nce verilen szlerin yerine getirilemeyeceini anlamalar zerine de giriimlerine baka yollardan devam etmilerdir. yle ki, Ermeni Cumhuriyeti Heyeti Bakan A. Aharonyan, 9 Austos 1923 tarihinde Milletler Cemiyeti'ne bavurarak Lozan Bar Antlamas'nda Ermenilerin varlklarnn dahi kabul edilmediini, bu nedenle Ermeni sorununun Milletler Cemiyeti'nin gndemine alnmasn istemitir. Ermeniler, 9 Austos 1923 gn Mttefik Devletlerin temsilcilerine bir protesto gndererek Lozan Bar Antlamas'nda Ermenilerin gz nne alnmadndan ve sanki Ermeniler yokmu gibi imza edildiinden yaknmlar; bu antlamann ne bara ne de hak ve adalete yaramayacan savunmular ve bu antlamaya kar olduklarn belirtmilerdir. Bununla birlikte Lozan Konferansnn devam ettii aylarda

Ermenistandaki ve batdaki Ermeni kurulular, bata Tanaksutyun olmak zere Birleik Ermeni Heyeti ve Ermeni Dostlar Birlii ile diplomatik temaslarna devam etmilerdir. Bu amala devletlere tekrardan mektuplar yazmlar, raporlar gndermiler ve bu defa hukuk, siyas zmlerden ok sosyal, kltrel areler zerinde durmular ve yeni bir merhamet dileme yolunu tutmulardr. Bu bavurularn ou cevapsz kalm ve nadiren aldklar cevaplarda ise kendilerini desteklemi, kkrtm, cephelere srm olan devlet yetkilileri gnah kartmlar, yapacak bir eyleri olmadn ileri srmler ve bu eski kk mttefiklerini teselli etmekle yetinmilerdir. Bunun zerine bu konu bir daha Lozan Konferansnda grlmemi ve antlama metninde yer almamtr.

388

Robert Machray, The New Middle East, The Fortnightly Review by the Armenian Bureau,

London, April 1919, s.10.

156

4.3. TBMMndeki Grmeler Mustafa Kemalin aznlklarla ilgili yapt konumada tarihten gelen tavrlarnda deime olmadn farkl dinlerin ayn at altnda yaamakta olduunu ifade ettii u szlerinden anlalmaktadr: Ftih stanbulda bulduu din ve mill tekilt olduu gibi brakt. Rum Patrii, Bulgar Eksarh ve Ermeni Kataigosu gibi Hristiyan din reisleri imtiyaza ship oldu. Kendilerine her trl serbestlik verildi. stanbulun fethinden beri, Mslman olmayanlarn elde ettikleri bu geni imtiyazlar, milletimizin dinen ve siyaseten dnyann en msaadekr ve civanmert bir milleti olduunu ispat eder en briz delildir.389 Nitekim, daha 1919 ylnda Mustafa Kemal, Ermenilere kar herhangi bir saldrnn olmayaca garantisini vermi ve onlarn bu lkenin vatanda olduklarn belirtmitir.390 1 Mart 1922de Meclis nc Yasama Yl A Konumasnda ise Kars Antlamas ile douda hukuk bir biim alan fiil durumun, Sevr Antlamasnn uygulanamaz olduunu gsteren bir olay olduunu ifade etmitir. Mustafa Kemal, ...Ermeni sorunu denen ve Ermeni milletinin gerek olmayan isteklerinden ok, dnya kapitalistlerinin ekonomik yararna gre zlmek istenen sorun, Kars Antlamas ile en doru ekilde zme ulatrlmtr. Yzyllardan beri dostluk iinde yaayan iki alkan halkn iyi ilikileri memnuniyetle yeniden kuruldu... diyerek yeni bir dnemin aldnn iaretini vermitir.391 Mustafa Kemale gre sorun Kars Antlamas ile zme kavuturulmutur. Ancak, Lozan Konferansnda tekrar gndeme getirilecektir. Konferans devam ederken, Byk Millet Meclisinde konferansa ilikin tartmalar ve grler gndeme gelmitir. cra Vekilleri Heyet-i Reisi Hseyin
389 390

Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1999,s.202. USNA, Roll 409, vol.383. 185.5136/59. 26 Ekim 1919. Osmanl Hkmetince Paris Bar

Konferans ncesinde, Anadolu'da byk bir Ermeni devleti kurulmas dncesine kar olunduu, Trk nfusun ounlukta olduu topraklarda Osmanl Devletinin sznn gemesi gerektii konusunda resm gr belirtilmitir. BOA, HR.SYS., D: 2886 G: 18, 26.1.1919.
391

Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1997, c.I, s.248. smet Grgl, Atatrkten

Ermeni Sorunu, Belgelerle, Ankara 2002, s.260.

157

Rauf Bey,392 aznlklar meselesi ile ilgili ok ciddi tartmalarn konferansta getiini sylemitir. Etnik ve din aznlk yorumunun kabul edilemeyeceini belirtmitir. Gayrimslim kelimesinin kullanlmas gerektiini belirtmitir. Konferansta Ermeni yurdu istendiini, askerlikten muaf olmalar, genel af karlmas, serbeste seyahat etmeleri ynnde talepler olduunu, ama bunlarn Trk Heyetince reddedildiini ifade etmitir. Bir yandan Bar Konferans devam ederken, dier yandan gney ve dou snrlarnn ngilizler tarafndan igal edilmesi, atmalarn srmesi konusunda protestolar yapld, gerekirse bunun fiil olarak ta devam edecei sylenmitir. smet Paann Franszlara jest olmas iin, Suriye snr konusunu amayaca, ancak heyetin Mara blgesinde Franszlarn yapt fenalklardan haberdar olmad iddias da tartmalar srasnda gemitir.393 Grmeler srasnda, Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey sz alarak, Rauf Beyin hep Trklerin geleceinden bahsettiini, Krtlerin hukuku ve geleceinin ne olaca konusuna deinmediini belirtmesi zerine, Hseyin Rauf Bey, Trkiyede yaayan Trklerin ve Krtlerin birlik iinde olmalarndan dolay ngilizlerin bunu bozmak iin oynadklar bir oyun olduunu sylemitir. Aznlklarn tanmlanmas ile ilgili giriimlerinde, dil, din ayrm yaplmasyla Trklerle Krtlerin arasn aarak amalarna ulamak olduunu belirtmitir. Bu yzden, dil aznl, rk aznl gibi tanmlar kardklarn ama Trk Heyetinin bu konuda uyarda bulunduunu, Krtlerle amalarnn bir olduunu, dinlerinin, dillerinin her eylerinin bir olduunu belirttiklerini ifade etmitir. Krt aznlndan bahsedilirse, bunun Trk aznlndan da bahsetmek anlamna gelecei dncesiyle byle bir ayrmn Lozandaki Trk Heyetince tamamen reddedildii sylenmesi zerine meclistekiler konumay byk takdirle karlamtr. Trk ve Krt halklarnn ortak tarihleri olduu belirtilmitir.394
392

TBMM Gizli Celse Zabtlar, 25 Knn- evvel 1338 (1922), cilt 25, 162nci nikat, 3. Celse,

s.1148.
393 394

TBMM GCZ, a.g.e., cilt 25, s.1152. TBMM GCZ, a.g.e., cilt 25, s.1153. Daha nceki blmde ngilizlerin blge zerindeki

emellerinin ne olduunu belirtmitik. Burada iki halkn (Trk-Krt) birlik iinde yaamas

158

Dr.Rza Nur, konferansta geen Ermeni yurdu konusunda meclisi bilgilendirmitir.395 Bilgilendirme toplantsnda, Konferans nasl protesto ettiini, Bulgarlarn getirilip dinlenmesinin doru olmadn anlatmtr. Bulgarlar konuturup ardndan arazi konusunu aacaklarn fark eden Trk Heyetine konferans zabtna geirmek iin nasl oyun oynandndan bahsetmitir. Konferansta, Bulgar, Ermeni hatta hi akla gelmeyen Asuriler, Keldaniler396 dahi yurt istemi ile sraya girmilerdir. Durumu fark edince, Dr.Rza Nur ve heyetin protesto edip oturuma katlmadklar, kar tarafn da bu gruplar kendileri dinleyip konunun kapandn sylemitir. ngiliz basn, Trk heyetinin Lozandaki tutumunu eletirmitir. Ermeni sorunu dahil hibir konuda ilerleme kaydedilememesinin Trklerin ar kibirli, fanatik ve kstah tutumu ile Sovyetlerin tahriklerine dayand ifade edilmitir.
ngilizlerin iine gelmemektedir. Bkz. Tezin Giri blm s.10. Daha sonraki yllarda, Krtlerin Ermenilerle ortak bir organizasyon iine girerek, Trkiyeden toprak alma giriimleri balamtr. 1930 tarihli Amerikan Eliliinin Joseph Grew imzal gizli raporunda, Amerika Birleik Devletlerinde, Krtler, Asuriler ve Ermeniler bir aznlk organizasyonu iinde ortak dman olarak grdkleri Trkiyeye kar birlikte hareket etmektedirler eklinde ifadeler yer almaktadr. Asuri Krtlere datlmak zere Amerikada Assyrian American Courier tarafndan baslan gazetede Krt organizasyonlarnn Ermeni taraftar yayn yapt da belirtilmitir. USNA Microfilm Publications, Roll 5, Target 7, Relations Between Turkey and Iran, 767.91/42.
395 396

TBMM GCZ, 2 Mart 1339 (1923), cilt 28, 2nci nikat, 3. Celse, s.7. Keldaniler bu isteklerini gndeme getirmek iin Fransadan destek almaa gnmzde de

devam etmilerdir. Hatta, 16 Ekim 2005 tarihinde szde soykrm ant almtr. Paris yaknlarndaki Sarcellese dikilen antn al trenine Belediye Bakan Franois Pupponi, Irakl milletvekili Yonadam Y. Kanna ve Fransa Keldani Dernei Bakan Numan Adlunla blgede yaayan Keldani toplumu mensuplar katlmtr. Nelson Mandela stadnn nndeki Ermeni soykrm antnn yaknna dikilen antn zerinde 1915te Osmanl mparatorluu dneminde soykrm kurban 250 bini akn Keldaninin ansna cmlesi yer almtr. Fransa Keldani toplumu, Ermeniler gibi kendilerinin de 1915te soykrma uradn ileri srmtr. Finansman Sarcelles belediyesi tarafndan karlanan 2 metrelik antn alnda konuan Belediye Bakan Pupponi, Trkiye, Ermeni ve Asuri-Keldani soykrmn kabul etmedii srece, ABye asla ye olamayacaktr demitir. Keldani asll Irakl milletvekili Yonadam Kanna ise yle konumutur: Hakkari ve Botana da ayn anttan dikildii zaman Keldani toplumunun acs biraz hafifleyecektir. Hrriyet Gazetesi, 22 Ekim 2005.

159

Hatta, II. Mahmut dneminde Navarin baskn397 hatrlatlarak rtl bir tehdit gndeme getirilmitir. 1827deki ayn koullar 1922de yoktur denilerek ancak o yllarda verilen dersin bugn de Ankara, stanbul ve Lozanda dikkate alnmas gerektii ifade edilerek heyet tehdit edilmitir.398 24 Temmuz 1923te Lozan Anlamas imzalanrken, Ermeni asll Mnib Boyann Van Milletvekili olarak TBMMne girmesi, Ermenilere aslnda nasl davranldnn bir kantdr. Ama, batllar bu tr yaklamlar gz ard etmei politikalarnn gerei grmektedirler. Trkiye ve Ermeni Cumhuriyeti arasnda yaplan antlamalar Ermenilerin geleceini belirlemitir. Trkiye topraklar iinde isteklerini gerekletirme imkn bulamayacaklarn anlayan Ermeniler faaliyetlerine devam etmekle birlikte 1965e kadar sessiz kalacaklardr. te yandan, Trkiye'deki Ermeniler iyi birer

397

6 Temmuz 1827de ngiltere, Fransa, Rusya ve Prusya arasnda Londra Protokol

imzalanmtr. Msr gemileri ile Trk gemilerinin sefere kmasnn engellenmesine dair hkm deitirilmitir. Bu hkm, Rumlar da iermitir. Savata bulunan taraflar arasnda mmkn olduunca her trl atmay engelleme taahhdn iermitir. Ama Osmanl bu hkmle ilgilenmemitir. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu kitabnda, Mora yarmadasnda kan ayaklanma sonras gelimeler yznden Osmanl Sultan ile bar salama giriimlerinin sonusuz olduunu belirtmektedir. 2. Abdlhamit Avrupa Devletlerine grlerini kesin bir dille anlatmtr. Bamsz bir hkmdar olduunu, Moradakilerin isyan eden asiler olduunu ve bir sultann bir avu ekya ile pazarlk yapamayacan belirtmitir. Osmanl Donanmas, Navarine doru hareket ettiinde, ngiltere ve Rusyada artk Osmanlnn paralanmas gerektii dncelerini paylayorlard. Mora isyan sonras Yunan Devletinin kurulmas batnn destei ile olmutur. Bat, Lozanda da ayn forml uygulayarak bir Ermeni devleti kurmaya almtr. Navarinde Patrona Bey ve brahim Paa komutasndaki Msr ve Osmanl gemileri Navarinde ngiliz ve Fransz gemileri ile atee tutumutur. 20 Ekimde muharebe olmutur. Sonuta, Osmanl donanmas yok olurken, Codrington (ngiliz) mttefiklerin az sayda kayplar karsnda, muharebe ile sonulanan tedbirlerin, antlamann hayali olmadn gstermek iin kesinlikle gerekli olduunu sylemitir. Babli, byle bir felaket karsnda hem tazminat hem de buna sebep olan Avrupa Devletlerinin Rum meselesini takip etmesini brakmasn talep etmitir. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi (1774-1912), ev. Nilfer Epeli, c.5, stanbul 2005, s. 278.
398

28 Aralk 1922 tarihli The Timestan aktaran Ertan, a.g.m., s.261.

160

vatanda olarak yaayarak geleceklerini de garanti altna alacaklardr. Trkiye Byk Millet Meclisi delegeleri ise Lozan grmeleri srasnda u dncededirler: a. Trkiye'deki aznlklarn durumunun dzeltilmesi her eyden evvel her tr d mdahaleden kaynaklanacak kkrtmalarn giderilmesine baldr. b. Bu amaca ulamak iin her eyden nce Trk ve Rum halknn karlkl deitirilmesi gerekir. c. Karlkl deitirme nlemlerinin uygulanmasndan hari tutulacak olan aznlklarn gvenlikleri ve ilerlemeleri iin en iyi gvence; gerek kanunlardan ve gerekse Trk vatandalndan ayrlm olan btn cemaatlar hakknda Trkiye'nin verecei garanti olacaktr. Trkiyenin aznlklara kar tutumu hakknda Mustafa Kemalin u sz anlamldr. Bugnk Trk milleti siyasal ve sosyal topluluu iinde kendilerine Krtlk fikri, erkezlik fikri ve Lazlk fikri veya Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve millettalarmz vardr. Fakat gemiin despotluk devirleri rn olan bu yanl adlandrmalar, birka dman leti, gerici beyinsizden baka hibir millet bireyi zerinde znt ve tasadan baka bir etki yapmamtr. nk, bu millet bireyleri de btn Trk topluluklar gibi ayn ortak gemie, tarihe, ahlka, hukuka sahip bulunuyorlar. Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musev vatandalara kader ve talihlerini Trk milliyetine vicdan arzularyla baladktan sonra kendilerine yan gzle yabanc bakyla baklmak, meden Trk milletinin asil ahlkndan beklenebilir mi?399 Bylece, ortak mill fikrin, ahlkn, duygunun, heyecann htra ve geleneklerin millet bireylerinde olumasn ve kklemesini salayan ortak gemiin, birlikte yaplm tarihin, vicdanlar ve zihinleri dorudan doruya birletiren ortak dilin, milletlerin oluumdan en nemli etkenler olduunu grmekteyiz. Bir arada tek bir millet olarak yaamann gerei; zengin bir htra mirasna sahip olmak, samim bir ortak yaama arzusunda olmak, sahip olunan
399

A. fetinan, Meden Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara 2001, s.34.

161

mirasn korunmas iin istekleri ortak olan insanlarn birlemesinden oluan bir toplum yani millet olmaktr.

4.4.

Lozan Bar Antlamasnda Aznlk Haklar (madde 37-45)

Lozanda Casino de Montbenonda 20 Kasm 1922 gn saat 15.30da yaplan svire Konfederasyonu Bakan M. Haabn al konumas ile balam, Lord Curzonun sz almas ile devam etmitir. Konumalarda uzlama yolunun izlenecei belirtilirken, smet nn de Trkiye adna sz alarak, lkenin ektiklerini, aclarn ve konferanstan beklenilen umutlar ifade etmitir.400 Aznlk terimi, ounluktan farkl olanlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bu fark din, dil veya rk olarak ortaya kabilir. Hukuk adan ounluktan farkl olanlara birtakm haklarn verilmesi olaandr. Haklar, kolektif deil bireysel haklardr. rnein; bireyler anadillerini konuabildike o aznlk dili varln devam ettirebilmekte, aznla mensup yeni kuaklar o dili renebilmekte, aznlk bilinci ve varl da dolaysyla devam edebilmektedir. Trkiyede yaayan Ermenilerle ilgili aznlk haklar da Lozan Antlamas ile dzenlenmitir.401 Lozan Bar Konferansnda kabul edilen aznlklarn korunmasna ynelik maddeler Trkiye Cumhuriyetinde yaayan gayrimslimlerin geleceini garanti altna almtr. 12 Aralk 1922 tarihinde balayan oturumda aznlklarla ilgili hkmlerin incelenmesine yer verilmitir. Konumuzu yakndan ilgilendirdii iin bunlar ksaca gzden geireceiz: Madde 37 ile Trkiye, 38nci maddeden 44nc maddeye kadar olan maddelerin kapsad hkmler temel yasalar olarak tannmtr. Hibir kanunun, hibir ynetmeliin (tzn) ve hibir resmi ilemin bu hkmlere aykr ya da bunlarla eliir olmamasn ve hibir kanun, hibir ynetmelik (tzk) ve hibir

400 401

Meray, a.g.e., Birinci Takm cilt I, kitap 1, s.1-3. Kantarc, a.g.e., s.66.

162

resm ilemin sz konusu hkmlerden stn saylmamasn salamakla grevlidir.402 Madde 38e gre; Trk Hkmeti, Trkiye'de oturan herkesi dil, din, soy ayrm yapmadan, hayatlarn ve zgrlklerini korumay tam ve eksiksiz olarak salamakla sorumludur. Bu maddeye gre; Trkiye'de oturan herkes, her inancn, dinin ya da mezhebin, kamu dzeni ve ahlk kurallaryla atmayan gereklerini, ister akta isterse zel olarak, serbeste yerine getirme hakkna sahip olacaktr. Mslman-olmayan aznlklar, btn Trk uyruklularna uygulanan ve Trk Hkmetince, ulusal savunma amacyla ya da kamu dzeninin korunmas iin, lkenin tm ya da bir paras zerinde alnabilecek tedbirler sakl kalmak artyla, dolam ve g etme zgrlklerinden tam olarak yararlanacaklardr. Madde 39a gre ise Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklular, Mslmanlarn yararlandklar ayn yurttalk (meden) haklaryla siyasal haklardan yararlanacaklardr. Trkiye'de oturan herkes, din ayrm gzetilmeksizin, kanun nnde eit olacaktr. Din, inan ya da mezhep ayrl, hibir Trk uyruunun, yurttalk haklaryla (meden haklarla) siyasal haklarndan yararlanmasna, zellikle kamu hizmet ve grevlerine kabul edilme, ykseltilme, onurlanma ya da eitli mesleklerde ve i kollarnda alma bakmndan bir engel saylmayacaktr. Herhangi bir Trk uyruunun, gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde, din, basn ya da her eit yayn konularyla ak toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kar hibir kstlama konulmayacaktr. Devletin resm dili bulunmasna ramen, Trkeden baka bir dil konuan Trk uyruklularna, mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri bakmndan uygun den kolaylklar salanacaktr. Madde 40da, Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklular, hem hukuk bakmndan hem de uygulamada, teki Trk uyruklularyla ayn ilemlerden ve ayn gvencelerden (garantilerden) yararlanacaklardr. zellikle, giderlerini kendileri demek zere, her trl hayr kurumlaryla, dinsel ve sosyal kurumlar, her trl okullar ve buna benzer retim ve eitim kurumlar kurmak,
402

Meray, a.g.e., kinci Takm cilt II, s.10-13.

163

ynetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbeste kullanmak ve dinsel ayinlerini serbeste yapmak konularnda eit hakka sahip olacaklardr. Madde 41e gre; genel (kamusal) eitim konusunda, Trk Hkmeti, Mslman-olmayan uyruklularn nemli bir oranda oturmakta olduklar il ve ilelerde, bu Trk uyruklularnn ocuklarna ilk okullarda ana dilleriyle retimde bulunulmasn salamak bakmndan, uygun den kolaylklar gstermektedir. Bu hkm, Trk Hkmetinin, sz konusu okullarda Trk dilinin renimini zorunlu klmasna engel olmamtr. Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklularnn nemli bir oranda bulunduklar il ve ilelerde sz konusu aznlklar, devlet btesi, belediye btesi ya da teki btelerce, eitim, din ya da hayr ilerine genel gelirlerden salanabilecek paralardan yararlanmaya ve pay ayrlmasna hakkaniyete uygun llerde katlmlardr. Bu paralar, ilgili kurumlarn edilmektedir. Madde 42ye gre; Trk Hkmeti, Mslman-olmayan aznlklarn aile durumlaryla (statleriyle, aile hukukuyla) kiisel durumlar (statleri, kii hlleri) konusunda, bu sorunlarn, sz konusu aznlklarn gelenek ve grenekleri uyarnca zmlenmesine elverecek btn tedbirleri alma kabul etmitir. Bu tedbirler, Trk Hkmeti ile ilgili aznlklardan her birinin eit sayda temsilcilerinden kurulu zel Komisyonlarca dzenlenmektedir. Anlamazlk karsa, Trk Hkmeti ile Milletler Cemiyeti Meclisi, Avrupal hukukular arasndan birlikte seecekleri bir st hakem atayabileceklerdir. Trk Hkmeti, sz konusu aznlklara ait kiliselere, havralara, mezarlklara ve teki din kurumlarna tam bir koruma salamay kendine grev bilmitir. Bu aznlklarn Trkiye'deki vakflarna, din ve hayr ileri kurumlarna her trl kolaylklar ve izinler salanm ve Trk Hkmeti, yeniden din ve hayr kurumlar kurulmas iin, bu nitelikteki teki zel kurumlara salanm gerekli kolaylklardan hibirini esirgememitir. Madde 43deki hkmler uyarnca, Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklular, inanlarna ya da dinsel ayinlerine aykr herhangi bir davranta bulunmaa zorlanamadklar gibi, hafta tatili gnlerinde mahkemelerde (tablissements et institutions) yetkili temsilcilerine teslim

164

hazr bulunmalar ya da kanunun ngrd herhangi bir ilemi yerine getirmemeleri yznden haklarn yitirmemilerdir. Bununla birlikte bu hkm, sz konusu Trk uyruklularn, kamu dzeninin korunmas iin, teki Trk uyruklularna ykletilen ykmler dnda tutar anlamna gelmemektedir. Madde 44 ile Trkiye, bu kesimin bundan nceki maddelerdeki hkmlerin, Trkiye'nin Mslman-olmayan aznlklaryla ilgili olduu lde, uluslararas nitelikte ykmllklerini meydana getirmelerini ve Milletler Cemiyetinin gvencesi (garantisi) altna konulmalarn kabul etmitir. Bu hkmler, Milletler Cemiyeti Meclisinin ounluunca uygun bulunmadka, deitirilemeyecektir. ngiliz mparatorluu, Fransa, talya ve Japon Hkmetleri, Milletler Cemiyeti Meclisinin ounluunca raz olunacak herhangi bir deiiklii reddetmemei, bu antlama uyarnca kabul etmilerdir. Trkiye, Milletler Cemiyeti Meclisi yelerinden her birinin, bu ykmllklerden herhangi birine aykr herhangi bir davran ya da byle bir davranta bulunma tehlikesini Meclise sunmaa yetkili olacan ve Meclisin, duruma gre, uygun ve etkili sayaca yolunda davranabileceini ve gerekli grecei ynergeleri verebileceini kabul etmitir. Trkiye, bundan baka, bu maddelere ilikin olarak, hukuk bakmndan ya da uygulamada, Trk Hkmetiyle anlamay imzalayan teki devletlerden herhangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisine ye herhangi bir baka devlet arasnda gr ayrl karsa, bu anlamazln, Milletler Cemiyeti Misknn 14. maddesi uyarnca uluslararas nitelikte saylmasn kabul etmitir. Trk Hkmeti, byle bir anlamazln, teki taraf isterse, Milletleraras Daimi Adalet Divanna gtrlmesini kabul etmitir. Divann karar kesin ve Milletler Cemiyeti Misknn 13nc maddesi uyarnca verilmi bir karar gcnde ve deerinde olacakt. Son olarak madde 45 ile; bu kesimdeki hkmlerle, Trkiye'nin Mslmanolmayan aznlklarna tannm olan haklar, Yunanistan tarafndan da, kendi lkesinde bulunan Mslman aznla tannmtr. Lozan Bar Antlamasnda dier konularda uzlama saptanmas ile 24 Temmuz 1923te imzalandnda, metinde Ermenilerle ilgili bir hkm yer almamakla birlikte, Trkiye dnda kalan ve lkeye dnmek isteyen Ermenileri

165

yakndan ilgilendiren 31. ve 32. maddeler ise yledir: 18 yan gemi ve 30. madde403 hkmleri uyarnca Trk uyrukluluunu yitiren ve kendiliinden yeni bir uyrukluk kazanan kiiler, ibu antlamann yrrle konulduu gnden balayarak iki yllk srede Trk uyrukluunu semek hakkna sahip olacaklardr. Dolayl olarak Ermenileri ilgilendiren 32. maddeye gre, Trkiyeden ayrlan topraklarda yerlemi ve bu topraklardaki halkn ounluundan soy bakmndan ayr olan 18 yan gemi kiiler, bu antlamann yrrle girdii gnden itibaren iki yllk sre iinde halkn ounluu kendi soyundan olan devletlerden birinin uyrukluunu, o devletin izni kouluyla seebileceklerdir. Lozan Antlamas ile aznlklara kamu dzeni ve ahlk kanunlaryla atmayan her trl ibadet hrriyeti verilmitir. Tm meden ve siyas haklara sahip olmulardr. Kendi dillerini, din, ticar ve zel hayatlarnda kullanabilme hakk verilmitir. Kendi eitim-retim kurumlarn kurabilmilerdir. Basn-yayn organlaryla hayr kurumlaryla dier Mslman vatandalar ile ayn haklara sahip olmalar yannda, zel durumlaryla ilgili ileri yrtecek zel bir komisyonun kurulmasyla da her trl hakka kavumulardr. Ermeniler de dier gayrimslimler gibi, Trkiyede aznlklara tannan bu haklardan faydalanabilmilerdir. Ancak, Lozan Bar Antlamas'nda Ermeni sorunlarna deinilmemi olduundan hayal krklna urayan Ermeni Heyeti, tutulacak yol hakkndaki gerekli konumalar yaptktan sonra, Lozan'da Ermeniler iin gsterilen gayretler uygun bir sonu vermemise de bu giriimlerin uygun bir zamanda tekrarlanmas iin politik grmelerin srdrlmesi karar alnmtr. Ermeniler, Lozan'dan

403

30. maddeye gre, Trkiyeden ayrlan topraklara yerlemi Trk uyruklular kendiliinden ve

yerel yasalarn koullar iinde bu topraklarn getii devletlerin uyruu olacaklard. Ertan, a.g.m., s.263. smet Paa dou snrnn tartlmasn kabul dahi etmemitir. Rusya da Boazlarla ilgili maddeyi bahane edip bu tartmaya ayn ekilde kar gelmitir. Dou snrnda zellikle Ermenistandaki Trklerle Ermenilerin yer deitirmelerini savunacak kimse kalmamtr. mer Turan, The Armenian Question at the Lausanne Peace Talks The Armenians in the Late Ottoman Period, ed.Trkkaya Atatv, Ankara 2001, s.212.

166

ayrlrken konferansa katlan devletlere bir bildiri vermilerdir. Bildiride zetle yle denilmekteydi:404 Ermeni Heyeti, Lozan Konferans komisyonlarnn aklamalarndan ve basnda yaynlanan bar antlamas projesinden tilaf Devletlerinin Ermeni sorunlarn yzst brakm olduunu anlamtr. Ermeni sorununun zmlenememesinin, Ermenilerin durumunu daha kt bir hle getirmi olduunu ortaya koymak istemilerdir. Versay Antlamas, Sevr Antlamas, 1921'de yaplan Londra Konferans ve 1922'deki Paris toplantlarnda Osmanl mparatorluundan baz aznlklar kurtarmak ve Ermenilere bir yurt salamak iin kararlar alnmt. Sava iinde, mttefikler tarafndan sava bir unsur; savatan sonra da, mttefik olarak tannan Ermenilere Lozan'da verilen vaatlerin yerine getirilmesini salayacak bir karar alnamamtr. Bu koullar altnda Ermeni delegeleri olarak, Ermeniler nmna, devletlerden bir defa daha hak ve adalet yolundaki aclarna bir are bulunmas iin bir karar verilmesini rica etmilerdir. Byle bir barn douda devaml olmayacan da belirtmilerdir. Ermeni Cumhuriyeti Heyeti Bakan A. Aharonyan, 9 Austos 1923 tarihinde Milletler Cemiyeti'ne bavurarak Lozan Bar Antlamas'nda Ermenilerin varlklarnn da kabul edilmediini sylemi, Ermeni sorununun Milletler Cemiyeti'nin gndemine alnmasn arz etmitir. Yine Ermeniler, 9 Austos 1923 gn Mttefik Devletlerin temsilcilerine birer protesto405 mektubu gndermi, Lozan Bar Antlamas'nda Ermenilerin dikkate alnmadndan ve sanki Ermeniler yokmu gibi anlamann imzalandndan yaknmlar; bu antlamann ne bara ne de hak ve adalete yaramayacan savunmular ve bu antlamaya kar olduklarn belirtmilerdir. Ermenileri de ilgilendiren aznlklar meselesi, Lozanda grld gibi byk tartmalara neden olmutur. Trkiyenin bu konudaki yaklam Milletler Cemiyeti kararlar ve antlamalar ile ortaklaa kabul edilen hkmlere gre hareket edilmesinden yanadr. Antlama ile aznlklarn Trk vatanda olduklar
404 405

Uras, a.g.e., s.730. Ssl, Trk Tarihinde..., s.318.

167

kabul edilmitir. Artk, Trkiyede Trkler vardr. Etnik kimlikleri ne olursa olsun kurulan mill Trk devleti iinde aznlklar da Mslmanlar gibi eit haklarla Trk vatanda olarak yaayacaklardr ve yaamlardr. Avrupa Birlii yasalarna gre, uluslararas hukuk, i hukukun zerindedir. Bu durumda, Lozan Antlamas da uluslararas bir anlama olarak yerini aldna gre, Trkiyedeki aznlklarla ilgili hkmlerin deitirilerek gndeme getirilmesi Avrupa Birlii normlarna da aykrdr. Bu ekilde bir tutum sergileyenlerin ifte standartl bir yaklamda olduunu ileri srebiliriz. Trkiyede son dnemde yaplmaya allan etnik ayrmlarn lke btnlne ynelik tehdit unsuru olarak alglanmas gerekir. Lozanda belirlenen aznlk kavram dnda bir aznlk topluluu yoktur. Daha nceden yaptmz aznlk tanmnda olduu gibi, son dnemlerde zellikle Avrupa Birlii tarafndan yaplan Alevleri, Krtleri, Malakanlar, Albanlar406 aznlk olarak gstermeye ynelik almalar dikkatli deerlendirilmelidir. Bu almalar, 1820lerde balayan Dou Sorunu erevesinde Osmanl Devleti ve sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti Devletini ve milletini blmeye, paralamaya ynelik oyunlarn bir paras olarak gz nnde bulundurulmaldr. Sonu olarak, Lozan Antlamas hkmlerine gre Trkiyedeki aznlk gruplar Rumlar, Ermeniler ve Museviler olarak belirlenmi, bunlarn haklar konusunda dzenlemeler yaplmtr. Ancak, zel olarak Ermeniler iin bir dzenleme yaplmas ve onlara zel bir yurt verilmesi nerisi antlama hkmlerine dahil edilmemitir. Trkiyedeki aznlklarn kaderinin yabanclarn mdahalesi ve dardan gelen kkrtmalarn kaldrlmasna bal olduu
406

Trkiyede yaklak 59 Malakan kkenli Trk vatanda yaadn tespit eden AB, bu kiileri

de aznlk olarak gstermee almaktadr. Kars blgesindeki Malakanlardan baka Alban kkenlileri de aznlk olarak gsterme abasndadrlar. Bunun altnda yatan neden de, Ermenilerin Albanlarn kltrn kendilerine mal etme niyetinden kaynaklanmaktadr. Azerbaycanda yaayan Alban halknn tarihini arptarak Azerbaycanda tarih hak iddia etmek amacnda olan Ermeniler, Avrupa Parlamentosundaki giriimleri ile Trkiyedeki etnik ayrmcla dhil etmeye altklar Albanlarn tarih ve kltrne de talip olmulardr. Ermeni-Alban ilikisi hakknda baknz Yaar Kalafat-Mahmut Niyazi Sezgin, Albanlar Tarihi ve Ermeni Trk Stratejisi Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, c.2, s.321-334.

168

belirtilmitir. Aznlk yeleri Trk vatanda olarak Trkiyenin hogrl politikalarndan faydalanmlardr. Bundan sonra, Trkiyede yaayan Ermeniler, Trk vatanda olarak huzura kavuurken, Trkiye dndaki ve Ermenistandaki Ermeniler, Ermeni davas iin tilaf Devletlerinin bir sre geri adm atmasna ramen faaliyetlerine devam etmilerdir. Lozan Antlamas Trkiye Cumhuriyetinin kurulu antlamasdr. Bu erevede, Sevr Antlamasn hkmsz brakan Lozan Antlamasnn uluslararas bir antlama olarak ta yer ald unutulmamal ve bu antlamann hkmlerine dier devletler de saygl olmaldr. Mill Mcadelenin asker safhalar Sakarya, nn, Dumlupnar Muharebeleri iken, Lozan da siyas safhasdr. I. Dnya Sava sonras yaplan antlamalar lkelerin kinlenmesine ve II. Dnya Savana gitmelerine neden olurken, Lozan Antlamas hkmleri ile kurulan yeni siyas ortam Trkiyeyi yeni bir savaa girmekten kurtarmas asndan nemlidir. Lozan Antlamas, gemiten beri Trk topraklar zerindeki dnya lkelerinin emellerine kar gelmi bir toplumun, kurtuluunu ve egemenliini kazanmak uruna mcadele ettii esaslarn uluslararas arenadaki teyididir. Lozan Antlamas hkmlerini tartmaya amaya alanlarn asl istekleri Lozan baarsz gibi gstermektir. Oysa, dnya tarihinde imzalanan antlamalar iinde bir lkenin tek tarafl olarak maddeleri belirleyebildii bir durum sz konusu deildir. Ancak, Lozandaki Trk Heyeti o gnn artlar dnldnde bunu baarabilmitir. Savata baaramadklarn, barta kat zerinde almaya alan Ermeniler, bunda baarl olamaynca gizlice rgtlenmelerine devam etmi ve 1965te aslsz soykrmn 50. yl olarak iln ettikleri tarihte yeni bir terr dalgas ile eylemlerine devam etmilerdir. Drdnc terr dalgas olarak adlandrlan bu dnemden bahsedeceimiz srete, Ermenilerin Lozan sonras faaliyetleri ne erevede idi? rgtlenmeleri nasl olmutur? Trkiyedeki Ermeni kkenli Trk vatandalar nasl yayordu? Bu konularla ilgili sorulara da bir sonraki blmde cevap aramaa alacaz.

169

5. BLM : KNC DNYA SAVAINDA VE SONRASINDA TRK-ERMEN LKLER

5.1. Atatrkn lmne Kadar ve nnnn Babakanl Olan Dnemde Ermeniler Bu dnemde, Mustafa Kemal, Lozan grmeleri sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak grd Ermenilere srtn dnmemi, onlarn sorunlarn dinlemitir. Trk-Ermeni Teli Cemiyeti adna Trk ve Ermeniden oluan bir heyet Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'i ziyaret etmek iin mracaatta bulunmulardr.407 Lozanda Hahamhane ve Patrikhaneler kapatlamamtr, ama bunlarn faaliyetleri sadece din ileriyle snrl tutulmu, dnyevi ilerle, siyasetle uramalar, ideolojik almalarda bulunmalar yasaklanmtr. Yaplan inklplarla, aznlklarn aile hukukunu kendi geleneklerine gre dzenlemeleri hususunda farkllklar ortaya knca da 15 Eyll 1925te Yahudiler, 17 Ekim 1925te Ermeniler ve 27 Kasm 1925te Rumlar bu farklln kaldrlmas iin mracaat etmiler ve lkede ayr muameleye tbi olmak istemediklerini ifade etmilerdir. Ancak, ieriden ve dardan gelen tahriklerle aznlklar siyas ve ideolojik faaliyetlerde bulunmalar zerine Atatrk bunlar takip ettirip zamannda tedbirler aldrmtr.408 Lozan Antlamas hkmleri gereince Ermeniler istisna imtiyazlarndan vazgetiklerine dair hazrlanan mazbatay imzalamlardr.409 Daha sonra da kurulan yeni devletin iinde birlik beraberlik iinde yaayacaklarn belirtmilerdir. Trk Ermenileri Eski Reis-i Cismanisi Artin Misdicyann Gazi Mustafa Kemale gnderdii

407

BCA, D: 94A24, F: 30..10.0.0, Y.No: 108.709..26, 26.8.1925. 22 Austos tarihli Ermeni

Jamanak Gazetesi.
408

Azmi Ssl, Atatrk ve Aznlklar, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu Bildirileri,

9-11 Eyll 1991 Ankara, Ankara 1996, c.II, s.1023.

409

BCA, D: 94A27, F: 30..10.0.0, Y.No: 108.709..29, 25.10.1925.

tebrik telgrafnda410 kurulan yeni devletin ve baarlarn devamn dilediini belirtmesi ok anlamldr. Ancak, bu pek uzun srmemitir. Trkiyedeki Ermeniler yeni kurulan devlet iinde huzurlu bir yaama kavuurken, dardaki Ermenilerin olumsuz faaliyetleri devam etmitir. Nitekim, 1928 ylnda Cenevrede Ermeni davasn devam ettirmek amacyla bir Ermeni Oca kurulmasna karar verilmiti.411 Trkiyedeki ve dier lkelerdeki Ermenilerin durumu yannda,

Ermenistandaki halk savan olumsuz ynlerini hissetmeye devam etmitir. Hava artlar nedeniyle souktan korunacak yakacan hastane ve okullarda dahi bulunamamas, lkedeki budayn kstl olmas nedeniyle halka ekmek verilmemesi 1930lu yllara gelindiinde Ermenilerin yzst brakldklarnn da gstergesidir. lkede yaanan suiistimaller sonucu Ermenistan Komnist Frkas Merkezi ile Revan Merkezi ve btn Ermenistandaki ubelerin temsilciliklerinin yaptklar bir toplantda ziraat, gda ve malzeme konusundaki suiistimaller iddetli bir ekilde eletirilmitir. Sorumlulardan bazlar tutuklanm, bir kii de idam edilmi ve yardmdan sorumlu bakan deitirilerek baka baz ufak deiikliklere gidilmitir. Parti Genel Ktip Muavini de yeniden tayin edilmitir.412 1933 ylndaki Ermenistan i siyas yapsndaki bu skntlar lkenin karklk ortamna srklenmesine neden olmutur. Onlar, sava dneminde kullanan Bat ii bittikten sonra bir sre kendi hline brakmtr. Oysa, Trkiyede yaayan Ermeniler, Trklerle birlikte eit koullarda Cumhuriyet Trkiyesinde Mustafa Kemalin program sayesinde kendine yaam alan bulmutur. yle ki, bir zamanlar kilise ibirliinde ihanet eden Ermeniler, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde zgrce ibadetlerini yaparken, kendi kiliselerinde verdikleri ayinlerde Mustafa Kemale olan minnettarlklarn da gstermek adna vaazlar vermilerdir. Mustafa Kemalin Trkiye zerine bir yldz gibi doduunu ifade eden de bir Ermeni papazdr.
410 411 412

BCA, D: 94A32, F: 30..10.0.0, Y.No: 108.710.2., 19.06.1926. BCA, D: 94A48, F: 30..10.0.0, Y.No: 108.720..18, 3.6.1928. BCA, D: 94A159, F: 30..10.0.0, Y.No: 108.716..11., 26.2.1933.

171

...Bu yldz bilmeyen varsa, bu yldzn dman eline den vatanmz kurtarp milletini hrriyete ve refaha kavuturan Atatrktr... eklinde Kayseride Ermeni Kilisesinde Papaz Haykaz tarafndan 10 Nisan 1938 tarihindeki pazar ayininde ifade edilmitir. Ayn vaaza yle devam edilmitir. ...Atatrk yurt iine sokulan dmanlar yine o yurt iinde bana toplad memleket yavrular ile dman hrpaladktan sonra en nihayet zmir nnden denize dkt ve byk zaferin sonunda en mtemeddin milletlerin kurduu halk hkmetlerine rnek olacak bir bakalk ve yenilikte Trkiye Cumhuriyetini kurdu... dendikten sonra Cumhuriyetin devamll ve Atatrkn shhati iin dualar yaparak ayine son verilmi olmas olduka dikkat ekicidir.413 Trkiyenin Suriye snr Fransz mandasna brakldnda, kuzey blgesindeki bo araziye Ermeniler ve Krtler yerletirilmitir.414 Irakn kuzeyine Krtlerin yerletirilmesi Araplar arasnda huzursuzlua yol am ve Franszlarn niyetinin ne olduunu sorgulamaya balamlardr. Amerikan Yksek Komiserlii, Trk Eliliinden ald verilerde dil bir nfus dalm olmadn belirmitir. Buna gre, blgeye Franszlar Trkiyeden ve Musuldan g ettirdikleri Krtlerle blge nfusunun %70ini oluturmulardr. Yerleen nfusun
413 414

BCA, D: 94A269, F: 30..10.0.0, Y.No: 109.721..21, 6.5.1938. ORE 71-48 -- The Kurdish Minority Problem, 8 Aralk 1948 (22 sayfa). CIAnin "Krt Aznlk

Problemi" (Kurdish Minority Problem) balkl raporu 1948 ylnda "Gizli" kaydyla hazrlanmtr. Rapor, ABDnin o yllarda da bir Krdistan devleti kurulmas iin uratnn kant olmas asndan ilgintir. Raporda, Krtlerle ilgili ilgin bilgiler bulunmaktadr. Bu sayfada ayrca, Krt dilinin, lehelerden olutuu ve bir btnlk tamad saptamas yaplarak bir alfabesinin olmadna dikkat ekiliyor. CIA raporunda daha sonra, Krtlerin, Trkiye, ran, Irak ve Suriyedeki durumlar ve "asimilasyona" kar verdikleri mcadele anlatlmaktadr. Rapor, ilkel grnmelerine ramen Krtlerin isyanc olularna vgler yadrarak, CIA raporunun ilerleyen sayfalarnda, Trkiyedeki Krt isyanlarndan da bahsedilerek ve u satrlara yer veriliyor: "I. Dnya Savann ardndan Krtler, bamszlklarn kazanacaklard, fakat Mustafa Kemal, Sevr Anlamasn kurtulu mcadelesiyle pe atnca, bu gereklemedi." Raporda daha sonra "Krdistan"n snrlarn gsteren bir haritaya da yer verilmektedir. in ilgin yan bu haritann, Kuzey Irakl Krt airet lideri Mesut Barzaninin duvarnda asl haritayla hemen hemen ayn olmasdr. Haritada, Trkiyenin dou ve gneydousu Krdistan snrlar iinde gsterilmektedir. http://www.globalsecurity.org/military/world/war/kurdistan-maps.htm Bkz. Ekler.

172

%15i Suriyeli Arap, %10u Trk, %5i Ermenidir. Ermeni aileler snr boyunca yerletirilmiler ve Dicle nehri boyunca yerleerek, Franszlarn kendilerine Kuzey Suriyede bamsz bir Ermenistan oluturacaklar dncesine inandklarn belirtmilerdir. Oysa, blgeye yaplan yerleimlerde ama, Suriyeli Araplarn kylerini mltecilerle birlikte kaynaarak ina etmelerine tevik etmektir. Snr boyu yerleimler arttka, mlteci says binleri bulmutur. Bu yerleimlerdeki temel sorun Trkiye asndan snrn gvenlii idi. Blgeye, Krtlerin ve Ermenilerin yerletirilmesinden Trkiye rahatsz olmutur. leride Trkiye tarafndan Suriyeye olabilecek bir saldrda veya Fransz ve ngiliz mandasndaki topraklar geri almak istediinde, karlaaca topluluklar Krtler ve Ermeniler olacaktr. Bu nedenle Fransa, Ermenileri ve Krtleri snrda tampon blge buffer zone olsunlar diye yerletirmitir. Bylece, Trkler nceden tebaas olan ama eitli isyanlarla atma iine girdii Krtlerle ve Ermenilerle blgede arpmak durumunda kalacakt. Bu, Fransa ve ngilterenin plnyd. Batl devletlerin bu plnn Amerika Makyavelist415 bir politika olarak tanmlamtr. Ancak, manda devletlerinin Krtleri ve Ermenileri g ettirmesi onlar asndan da tatmin edici bir zm olmamtr. Trklere kar tampon olarak kullanmak istedikleri bu mlteci kamplar komnizmin yuvas olarak Franszlarn honutsuzluuna neden olmutur.416 Bu yllarda, Tanak Cemiyeti ise mstakil bir Ermenistan kurmak istediini faaliyetleriyle tekrar gstermitir. Bunu gerekletirmek iin ise Bolevikler aleyhine alan stikll Komitelerinin Pariste kurduklar birlie katlmaya niyet etmilerdir. yle ki, Ermeniler aleyhine alanlarn faaliyetlerine son verebilmek iin gereken yerlerde Trklerin lehine dahi alabileceklerini belirtmeleri, Ermenilerin kendi karlar iin nasl tavr aldklarnn tipik bir gstergesidir.
417

415

Makyavelizm, devletin devamll iin politikada hereyi yapmak mubahtr anlay olarak

tanmlanmtr.
416

USNA Microfilm Publications, Roll 5, Target 3, 767.90D/16 Relations Between Turkey and

Syria, 20 ubat 1931 tarihli Beyrut Amerikan Eliliinden (J.H. Keeley) Washingtona gnderilen gizli yaz.
417

BCA, D: 3.Bro, F: 490..10.0.0, Y.No: 607.103..3., 7.1934.

173

1939dan sonra, Trkiye uygulad programlarla gelimesi ynnde admlar atmaya devam etmitir. Bu dnemde zellikle Amerika ile ve dier lkelerle ilikilerine nem vermekle birlikte, Amerikada Ermeni konusunda yazlanlar ve yaplan propagandalarda byk lde bir azalma olmutur. Yrtlmee allan Trk program, daha ok i ilerinde reforma dayal, lml ve uluslararas siyasette sorumlu bir izgide devam etmesine neden olduundan, Amerika ile olan ilikilerdeki gelimelere de bu erevede katkda bulunmutur.418

5.2.kinci Dnya Savanda Ermeniler Lozan Antlamasndan sonra Avrupa kendi yaralarn sarmaya alrken, Ermeni meselesi de kllenmeye braklmtr. Bu durum zerine, Tanak ve Hnak Cemiyetleri bata olmak zere eitli Ermeni rgtleri dnyadaki btn Ermenileri bir arada tutmann yolunu salamak amacyla bir mcadele program balatmlardr. kinci Dnya Sava dnemi de Ermeni rgtlerinin faaliyetlerinin siyas ve kltrel alanda birlik kurmaa alt bir dnem olmutur. Lozan Antlamas ile zme kavuturulan Ermeni meselesi konusunda, zellikle Trkiye dndaki Ermenilerin faaliyetlerinin devam ettiini, szde davalarndan vazgemediklerini belirtmitik. kinci Dnya Sava yllarnda da, Ermenilerin giriimleri devam etmitir. Ancak, bu 1965ten sonra balayacak drdnc terr hareketinin rgtlenmesi dnemi olarak kendini gstermitir. 1 Eyll 1939da Polonyann Almanya tarafndan igali ile balayan ve 2 Eyll 1945te Japonyann teslim olmas ile sonulanan srete yaanan kinci Dnya Savana Trkiye fiil olarak (de facto) katlmamakla birlikte, hukuk olarak (de jure) savan sonlarna doru Japonyaya ve Almanyaya sava iln ederek katlmt.419
418 419

Trask, a.g.e., s.92. kinci Dnya Sava sonras kurulacak yeni dzende yer alabilmesi iin Trkiyenin

gelimelerden uzak durmamas gerekiyordu. Birlemi Milletlerin yeleri arasnda olabilmesi iin Mart 1945 tarihinden nce savaa katlm olmas gerekliydi.

174

Savan balangcnda, Trkiye baz antlamalara taraf olmu, uluslararas alandaki yerini almtr. Bunlardan en nemlisi, 1925te SSCB ile imzalanan 1935te 10 yllna uzatlan Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasdr. Bir bakas da, 23 Austos 1939da Moskovada imzalanan Alman-Sovyet Paktdr. Ermenilerin yaadklar lkelerde yrttkleri faaliyetleri ve uluslararas kurululardan beklentilerini Sovyet basn da desteklemitir. yle ki, Trkiye ile olan anlama sona erince, Rusyann Boazlar ve Dou Anadoludan imtiyaz ve toprak talebiyle birlikte Ermeniler yeniden anlmaya balanmtr. 1939 ylnda Suriyedeki Ermeniler de Trkiye aleyhine faaliyetlere girmilerdir. Bu konuda, blgede o srada irtibatta bulunduklar talyanlarn Ermenileri tahrik ettiine dair kesin bir bilgi yoktur.420 Ancak, Ermenilerin talyanlarla olan dostluklarn gsteren haberler, daha ok Hatay ve Halep ile Suriyenin kuzeyindeki blgenin Trkiyeye ilhak konusu erevesinde Ermeni komitecilerinin kendi aralarndaki konumalarna dayanan Ermeni halkn yapt propagandadan ibarettir. Bunu yapmaktan kastlar da blgede Fransann himayesinin devamn salamaktr. Bundan faydalanan ise Suriyedeki talyan istihbarat olmu, faaliyetlerine devam etmekle birlikte fiili bir mdahlede bulunmamlardr. Daha sonra da Suriyedeki Ermeniler, Franszlarn Trkiyeye szde yumuak davrandklarn ileri srerek, talyanlarla birleip, onlara hizmet etmilerdir. Bu giriimin banda Moses Darkalosyann olduu ve kendisinin Beyruttaki belirtilmitir. talyanlara baz vaatlerde Cebel-i bulunduu Musada sylenmektedir. bir atma Eski komitecilerden Dr. Milkonyan ile Adanal Aziryann da bu gruba katldklar Grmelerinde, ktnda Franszlarn ve talyanlarn tepkisinin ne olaca ve Ermenilerin Sancaktan g zerinde konuulmutur. Sonuta, Sancaktan Ermenilerin ayrlmamasna ve bir isyan karmamaa karar vermilerdir. Ancak, Franszlarn Ermenileri terk etmesi durumunda talyanlarla ibirliine girebilecekleri gz nne alnarak, Ermeni genlere dikkat edilmesi gerektii konusu zerinde durulmutur.

420

BCA, D: 94A284, F: 30..10.0.0, Y.No: 109.722..15, 18.4.1939. Dahiliye Vekili Faruk

ztrakn 19.3.1939 tarihli mektubu.

175

1941 ylna gelindiinde Ermeni eteleri Suriye snrndaki saldrlarna devam etmilerdir. 5 Ermeni mlteci ile 13 Lehli Ermeninin snr geerek, Andiverin Saklankap Karakolunun dou ksmna geerek blgedeki Mslman mltecilere ve mfrezeye ate etmeleri zerine, atma kt ve Ermenilerden bir kiinin yaralanarak arkadalar tarafndan snrn br tarafna gtrld Dahiliye Vekletine bildirilmitir. O dnem Mardin Valisi K. Kantolu, karlkl atmalarn kmasn engellemek amacyla tedbirler almt.421 nnnn422 Cumhurbakanl dnemine denk gelen bu srete, zellikle 1942 ylndaki Varlk Vergisi Kanunu ile gayrimslimlerin423 koullarnda da deiim olmutur. Bu deiimden Ermeniler de etkilenmitir. Aadaki tabloda grld gibi, karlan kanunla Trkiyenin ekonomik ve ticar faaliyetlerini elinde bulunduran Mslman ve gayrimslimlerin mallarnn el deitirmesi, ekonomik ve sosyal hayatn canlanarak, sava yllar ekonomisinin geliimine katkda bulunmas hedeflenmitir. Bu kiilerin mallar zenginlikleri lsnde vergilendirilmitir. deyemeyenlerin mallarna el konularak satlmtr.

421 422

BCA, D: A20, F: 30..10.0.0, Y.No: 30.179..2, 19.7.1941. smet nn iyi bir kurmay subay olarak n yapmtr. Yemende, Balkan Savalarnda, 1.

Dnya Savanda ald grevlerle Mustafa Kemalin yakn silh arkada olarak tarihe gemitir. nn, Bat Cephesi Komutan iken Mudanya Mtarekesinde gsterdii baarlardan sonra Trkiye Cumhuriyetinin Babakan olarak Trkiyeyi Lozan grmelerinde baaryla temsil etmitir. Cumhuriyetin ilnndan sonra bir yl kadar Babakan olarak grev yapan nn, 19251937 yllar arasnda yeniden Babakanlk grevine gelmitir. Atatrkn lmnden sonra da Cumhurbakan seilen nn, Trkiyenin kinci Dnya Savanda fiil olarak yer almamasnda phesiz nemli bir etkendir. Onun Babakanl dneminde Atatrkn kurduu yeni Trkiye Cumhuriyetinde, Ermenilerin lke iinde btnlk salayan bir konumda hayatlarna devam ettiini syleyebiliriz.
423

Genler in ada Tarih, stanbul 2002, s.79.

176

Varlk Vergisi le lgili Gayrimenkul Satanlar Yahudiler Ermeniler Rumlar Aznlk irketleri Yabanclar G. ve M. Ortaklklar Dier Aznlklar Bulgar, Rus vb. Mslmanlar Ortaklar Mslman Olan irket Toplam

Satlan Gayrimenkullarn Toplam Deeri 4.404.820 3.275.747 1.370.440 1.100.375 605.700 189.500 37.700 92.642 1.025 11.077.949

Satlan Gayrimenkul Says 151 211 124 4 27 2 7 10 1 543

Varlk Vergisi le lgili Gayrimenkul Satn Alanlar Mslman Trkler Mslman Trklerin irketleri KTler, mill bankalar ve mill sigorta irketleri stanbul Belediyesi ve Vakflar Genel Mdrl Ermeniler Rumlar Yahudiler ve dier Gayrimslimler TOPLAM

Satn Alnan Gayrimenkullarn Toplam Deeri 7.434.593 65.500 1.693.584 1.624.530 109.867 82.900 66.975 11.077.949

Satn Alnan Gayrimenkul Says 450 2 23 11 24 20 13 543

Ermeniler

faaliyetlerini

basn

yoluyla

yaptklar

propagandalarda

gstermilerdir. Ermeni basnnn bir ksm sava dneminde Trkler aleyhinde yayn yapmtr. rnein, stanbulda Suren amlyan adnda bir Ermeni -1931de kard arjum isimli gazetenin, kendisinin gazete sahibi olmak iin yeterli zelliklere sahip olmamas nedeniyle kapatlmasndan sonra-, Marmara isimli bir gazete karmaa balamtr. Gazete hakknda, Alman propagandas yapt, hkmetten destek ald intiban vererek evresini tehdit ettii ve kamuoyunu yanltmaa alt yolunda ikyetlerde bulunulmutur. Kendisinin nce Rus, daha sonra da Alman ve Japon Sefarethaneleriyle temas hlinde olduu belirlenmitir. 424
424

Gazete karmak iin en az lise mezunu olmak gerekiyordu. Ortaokulu terk ederek, baka bir

okulda okumad gibi gazetesinde kard yazlarda da lke aleyhinde konular olduundan

177

Savan son dnemlerine gelindiinde, Ermeniler de kendileri iin nemli grdkleri Emiyazin
425

ehrinin

kutsal

ehir

saylmas

iin

Staline

bavurmulardr.

Bylece, Emiyazini Kuds gibi din bir yer hline getirip,

Hristiyanlk leminin dikkatini ekmek istemilerdir. Bu dnemin genelde siyas yaplanma ve propaganda faaliyetleri ile getiini syleyebiliriz.

5.3.Sava Sonrasndaki Gelimeler Trkiyenin dou illeri426, 1945 sonrasnda tekrar Ruslarn emellerinin hedefi olan bir blge olduundan, Avrupal devlet adamlarnn da gndemini megul eden ve ilgisini eken hassas bir blge olmaa devam etmitir. Sava sonu grmelerden frsat salamak amacyla, Ermeniler yeniden beklenti iine girmiler, kendilerini destekleyen eski dostlarna bavurmaktan geri durmamlardr. Bu amala, Amerika Birleik Devletleri Bakan Harry Trumana da 23 Eyll 1944te, Tanak Cemiyeti birer telgraf gndermilerdir. 28 Mays 1945te de Msrdaki Ermeni Cumhuriyeti eski Babakan, Churchill, Stalin ve Trumana birer telgraf gndermitir. 29 Mays 1945te de Ermeni Gmenleri Merkez Komitesiyle, Ermeni Gmenleri Meclisi bakanlar Pariste A. orbacyan ve H. Samuel imzalaryla drt byklere birer muhtra vermilerdir. Ayrca, bu bakanlar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinden de destek almak amacyla Staline 24 Nisan 1945te bir telgraf gndermiler ve biri 7 Mays, dieri 13 Haziran 1945te olmak zere San Fransiscodaki konferansa iki
amlyann gazetesi kapatlmtr. Bu kiinin, Bavekilin yaknnda durup fotoraf ektirmek ve bunu gazetede yaynlamak sureti ile szde devlet bykleri ile yakn temasta olduu izlenimini vermee alt da tespit edilmitir. BCA, D: 85299, F: 30..10.0.0, Y.No: 85.561..11., 18.2.1944.
425 426

BCA, D: 102542, F: 930..10.0.0, Y.No: 1.6..1., 19.4.1945. Roderic Davison yazsnda bu blgeyi Trkiyenin dousu veya Ermeni lleri = The eastern or

Armenian provinces of Turkey olarak tanmlamtr. Ancak, bu tanmlamay kabul etmemiz mmkn olmadndan, Trkiyenin dou illeri eklinde tercme etmei uygun grdk. Roderic H. Davison, a.g.m., s.481.

178

muhtra sunmulardr. 6 Eyll 1945te ise Tanak lideri J. Missokian Londradaki Beler Konferansna bir muhtra vermitir. Tanak Cemiyeti de ngiltere Dileri Bakan Mr.Bevine 25 ubat 1946da bir telgraf gndermi, Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere Diileri Bakanlklarna da 29 Mart 1946da birer muhtra vermitir.427 Ermenilerin bu aray yeni bir sray olarak deerlendirilmitir. Sovyet Rusya, kinci Dnya Sava'ndan sonra Ermenilerle ilgili yeni bir politika izlemeye balamtr. Bu politikaya gre; Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti'nde toplanmak zere btn dnyadaki Ermeniler ayaklandrlacak, Trk dmanl dncesi yeniden alevlendirilecek ve bylece Dou Anadolu Ruslarn eline geecekti. Bu amala youn bir propaganda almasna giriilmi, Sovyet Rusya rejiminin iyiliklerinden bahsedilmi ve Sovyet Ermenistan'ndaki Ermenilerin mutluluu abartlarak propaganda yaplmtr. Yine ayn amaca uygun olarak, dier lkelerdeki Ermenileri aldatmak iin bulunduklar lkelere ajanlar gnderilmi, Ermeni dernekleri kurulmutur. Ermeni davasnn bir insanlk ve adalet sorunu olduu ileri srlerek, byk devletlerden bu konuda arac olmalar istenmitir. Sz edilen srete yrtlen baz almalar unlardr: 1945 yl Aralk aynda ABD'nin bakenti Washington'da, Ermeniler tarafndan "Adalet" isimli bir Amerikan komitesi kurulmutur. Komnist eilimli ahslarn kurduu bu komite, bir bildiri yaynlayarak Anadolu'nun Dou blgelerinin Ermenistan Cumhuriyetine geri verilmesini ve Wilson tarafndan izilen TrkErmeni snrnn uygulanmasn istemilerdir. Emiyazin (bugnk Vagrsabat: Revan'n batsnda) Katoigosu VI. Kevork rekiyan, SSCB Devlet Bakan Stalin, ABD Bakan Truman ve ngiltere Babakan Atlee'ye birer muhtra vermitir. Bu muhtralarda, eski iddialar tekrarlanlarak, Dou Anadolu vilayetlerinin Sovyet Ermenistan'na katlmas istenmitir. Rusya'nn Suriye ve Lbnan'daki almalar ise yledir: Sovyet Rusya, Suriye ve Lbnan'n zayf ynetiminden yararlanarak bu lkelerdeki Ermeni
427

Ssl, Trk Tarihinde..., s.349. Ayr.bkz. enol Kantarc vdl., Ermeni Sorunu El Kitab,

Ankara 2002, s.42.

179

almalarnn younlamasn salam, Ermenilere yardm perdesi arkasnda onlar kkrtmtr. Rus diplomatlar tarafndan ynetilen bu almalar iin Halep, am, Beyrut ve daha birok yerde merkezler almtr. Ayn erevede, retmenleri Rusya Ermenilerinden oluan birok okul alm, bu okullara ajan olarak subaylar da sokulmutur. Btn bu almalarn sonucunda 30 bini Lbnan'da olmak zere 100 bin kiilik bir Ermeni rgt meydana getirilmitir. Sovyet Bykelisi Solod, Moskova eilimli Ermeni Hrant Devyan bakanlnda bir komnist partisiyle am'da "Ermeni Dostlar Dernei'ni kurmutur. Suriye ve Lbnan'daki bu rgtler, "bamsz bir Ermenistan kurmak vaadiyle Anadolu'nun dousunu Sovyetler Birlii'ne balamak" amacn gtmlerdir. 1946nn Ocak aynda, Beyrut'a gelen bir Sovyet diplomat, Lbnan ve Hatay Ermenileri temsilcileriyle ayr ayr konumu ve onlara Sovyet Rusya'nn direktiflerini bildirmitir. Sovyet Rusya, dardaki Ermenileri kandrmaya alt gibi, ierideki Ermenileri de eitli yollardan etki altna almaya almtr. Bu erevede, 20 ubat 1946'da Moskova'daki Politeknik Okulu'nun salonunda Ermeni Heyetine Ermeni limler Akademisi muhabir yelerinden Civenof'un bir konferans vermesi salanmtr. Civenof konferansta, Van, Bitlis, Elaz, Erzurum, Sivas ve Trabzon illerinin Ermenistan'n snrlar iinde bulunduunu savunarak Ermenilerin toptan ldrlmelerinden sz etmi ve Avrupa'daki byk devletleri bu olaya seyirci kalmakla sulamtr. Ruslarn Ermenilere gsterdii ilgiyi ven Civenof, Sevr Antlamas gereince Ermenilere verilen Dou Anadolu illerinin daha sonra Trklerin saldrsna uradn ve Tanaksutyun komitecileri tarafndan imzalanan Gmr Antlamas'yla Trklerin eline getiini sylemitir. Lbnan Ermeni Komitesi, 16 Mays 1946'da BM Gvenlik Konseyi'ne bir telgraf ekerek "Bir buuk milyon Ermeninin ldrlmesiyle sonulanan olaylar srasnda Trkler tarafndan istila edilen topraklarmza ve zorla alnan mallarmza karlk ad geen topraklarmzn Sovyet Ermenistan'na katlmasn istiyoruz" demitir.

180

Paris'te faaliyet gsteren Ermenistan Savunma Komitesi, 1946 yl Haziran aynda Fransz Dileri Bakanl ile birlikte drt byk devletin dileri bakanlarna birer muhtra vererek, Kars ve Ardahan'n Sovyet Ermenistan'na katlmasn istemitir. 1944te soykrm terimini ilk kez kullanan ve Soykrm Konvansiyonunun ilk savunucularndan olan Raphael Lemkin, Ermeni olaynn soykrmlarn 20. yzyldaki en kesin rnei olduunu iddia etmitir. Lemkin, bu suu bir ulusun, bir rkn ya da dini gruplarn sistematik imhasdr. Hitlerin Yahudilere ve Trklerin Ermenilere yapt trden ey diyerek tarif etmitir. Lemkinin giriimleri zerine Birlemi Milletlerde kabul edilen 11 Aralk 1946 tarih ve 96(1) sayl BM genel Kurulu Karar ile BM Soykrm Konvansiyonu, szde Ermeni soykrmn mevcut standartlar dzenleyerek nlemek istedii sular trnden bir su olarak tanmtr. 1948de BM Sava Sular Komisyonu Ermeni soykrmn insanla kar ilenen sular eklindeki modern terimle kastedilen trden eylemler olarak Nrmberg mahkemelerine rnek gstermitir. Komisyonda u da ifade edilmitir: Sevr Antlamasnn 230. maddesindeki hkmlerin, 1915 tilaf notasna uygun olarak..., Trk uyruklu, fakat Ermeni ya da Yunan rkndan kimselere kar Trk topraklar zerinde ilenmi sular kapsamas aka amalanmtr. Dolaysyla, 6c ve 5c maddeleri iin bir emsal tekil etmekte olup, bu hkmlerce anlald zere insanla kar ilenen sular kategorilerine bir rnek sunmaktadr.428 Mill Ermeni Konseyi, 17 Haziran 1946'da "Ermeni Haklarn Savunma Dernei" isimli bir Amerikan derneine New York'ta 800 kiilik bir ziyafet vermi; burada Trkler tarafndan zorla ele geirildii iddia edilen Dou Anadolu illerinin Sovyet Ermenistan'yla birletirilmesi amacyla dnyaya dalm bulunan 1.5 milyon Ermeni'nin BMe bavurmasna karar verilmitir.

428

ABD Temsilciler Meclisindeki Tasar Ermeni Soykrmna likin ABD Kaytlarnn Teyidi

Karar ev.zcan Buze, Tarihten Gncellie Ermeni Sorunu, Tahliller, Belgeler, Kararlar, stanbul 2001, 3.bs., s.228.

181

29 Temmuz 1946'da Revan'da bir basn toplants dzenleyen ngiliz-Sovyet Derneinden Bochon, Sovyet gazetecilerine yle demitir: "Ermeni tarihini bilen her ngiliz, Ermenilerin ektii strab bilir ve onlara sempati duyar. Bu yaknl, memleketimize dnnce ngiliz kamuoyunun genel gr hline getirmeye alacaz." Amerika'daki Ermeniler Konseyi, 1946 Eyllnde, "Ermeniler ne istiyor?" balkl bir bror yaynlamtr. Brorde, Ermenilerin nfuslarnn oald ve Trkler tarafndan ele geirilen topraklarn bo olduu iddia edilerek yle denmitir: "Ermeniler topraklarnn kendilerine geri verilmesi iin yalnz adaletin yerine getirilmesini istiyorlar." Trk-Ermeni Sorunu Savunma Komitesi, 15 Austos 1946'da BM'deki 21 milletin delegelerine bir mesajla bavurarak, Ermeni iddialarn BM gndemine getirmeye almtr. 1946-1949 aras 100.000 Ermeni 30 lkeden (Trkiye, Yunanistan, Irak, Lbnan, ran, Suriye, Msr, Romanya, Fransa, ABD v.d.) Ermenistana g ederek, ulus-devlet oluturma srecine katlmlardr. Sovyetler Birlii, bu dnemdeki yrtt politika ile Ermenilere dillerini gelitirme imkn vermitir. Ikinci Dnya Savan takiben, 1960larn banda eitli Ermeni gruplarnn btnleme sreci zellikle de kasabalarda younlam ve balangtaki farkllklar azaltmlardr. Dil birlii salama abalarnn ulus olma yolundaki giriimleri olduunu syleyebiliriz.429 2 Eyll 1945te sava bittikten sonra da Ermeniler kendi aralarndaki mill duygular canl tutmak ve Trkiye topraklarnda bamsz bir devlet kurmak amacndan vazgemediklerini gstermee devam etmilerdir. Bu amala, Ermeni
429

Bylece, Rusadan birok kelime Ermeniceye gemitir. Batdan Ermenilerin lkeye

gelmesiyle, Arapa, Trke, Franszca ve Rumca kelimeler de Ermeni diline dhil olmutur. 1950lerde Ermenistanda 36 dialekt ve Rusa, Trke, Arapa, Franszca, ngilizce ve Farsa konuulmaktayd. Rouben Karapetyan, Language Policy in the Republic of Armenia in Transition Period, Nation-building Ethnicity & Language Politics in Transition Countries, ed.by Farimah Daftary-Franois Grin, European Center for Minority Issues, Hungary 2003, s.144.

182

basn Trkiye Ermenilerinin mill duygularn bir tutmaa zen gsteren haberler yapmakla birlikte, yurt iinde ve yurt dnda geen olaylarla ilgili haberleri de yayn hayat boyunca dzenli bir ekilde aktarmtr. Oysa, Carakayt, Aysor ve Nur Lor gazetelerinde Sovyetlerden haberlere yer verilmi, Komnizmin propagandas yaplmtr. Trkiye ile ilgili haberlere hi yer vermedikleri gibi, veren Ermeni gazetecilerini de satlm olmakla sulamlardr. 1947de stanbulda kan Marmara, Jamanak gibi gazeteler Trkiye ile ilgili haberler verip, mill btnl destekleyen yazlar dier Ermeni gazetecileri tarafndan eletirilmitir. 430 Ermenilerin, kendilerine genileme alan olarak grdkleri Azerbaycandan savan bitimiyle toprak talepleri olmutur. Buradaki nfusun deiimini istemilerdir. 1747den beri Ermenilerin ounlukta olduunu iddia ettikleri Dalk Karabada bamsz bir yer verilmesi ve Azerilerin karlmas talepleri olmutur. Buna karlk, Azeriler, blgenin Azerbaycana ait olmas gerektii, burada yaayanlarn kltr, mzii ile bu topraa ait olduklarn belirtmilerdir.431 te yandan, blgeden 100.000 Azerinin g ettirilmesi konusunda Stalinin ald kararlar vardr. Azerbaycandan Ermenistana, Ermenistandan Azerbaycana g deiimi konusunda 1948-1950 yllar arasnda nce 10.000, ikinci yl 40.000, 1950de de 50.000 Azeri Dalk Karaba terk etmek zorunda kalmtr.432 Sonu olarak ifade edersek, 1945-1950 aras sava sonras kurulan yeni dnya dzeninde lkeler kendilerine bir yer aramtr. likilerin souk sava dnemine girmesiyle, Ermeniler de bu dzenden faydalanmak iin propagandalarndan vazgemediklerini gstermilerdir.

430 431

BCA, D: F11, F: 30..10.0.0, Y.No: 101.626..6. - 11.2.1948. BCA, D: 1-169249, F: 930..10.0.0, Y.No: 1.12..1., Azerbaycan Genel Sekreteri M.D. Bagirov.

10 Aralk 1945.
432

BCA, F: 930..10.0.0, Y.No: 2.34..1. 10.3.1948. Bir sonraki blmde, Karaba konusuna

ayrntl olarak yer verileceinden burada sadece giriimlerden bahsetmekle yetineceiz.

183

5.4.ok Partili Sisteme Gei Srecinde Ermeniler 1946-1960 aras dnemi tek parti ynetiminin sona ermesi ve demokrasi iin atlan atlmlarn yaand bir sre olarak deerlendirmeliyiz. 21 Temmuz 1946 seimleri ile balayan ve CHP yerine iktidara gelen Demokrat Parti ynetiminin 27 Mays 1960 darbesine kadar olan dneminde, Ermeniler yaplanmalarna devam etmilerdir. Mill duygularn, Ermeni davasn ayakta tutacak propagandaya olan ihtiyalar gerei, Trkiye dndan basn araclyla ve siyas evreleri kullanarak davalarna devam ettiklerinden bahsettik. Yurt dndaki Ermeniler bu ekilde faaliyetlerine devam ederken, Trkiye Ermenileri ise dnemin Babakanna ballklarn belirtmilerdir. Kadky Rum Metropoliti Tomas'n, Babakan kr Saraolu'na gnderdii mektup bunun en gzel rneidir. Greve yeni seilmesi zerine Babakana yaplan merasimi bildirmi, bu merasimi frsat bilerek mensubu bulunduum dinin gerei ebed efimiz Mustafa Kemal Atatrkn manev huzurunda kutsal ruhunu zikredip, Mill efimiz Cumhurbakan smet nnnn ve Onun kymetli mesa arkada yksek Babakanmz sizlerin millet ve memleket iin hayrl olan varlnzn daim olmasn Tanrdan dilemek vecibesini yerine getirmi bulundum diyerek lke menfaati iin faydal olacak iler yapacaklarna sz vermilerdir.433 Amerikadaki Ermenilerin Trkiye aleyhine almalar ise basnda yaplan propaganda eklinde srmtr. 18 Mays 1952 tarihinde stanbulda Ermeniler tarafndan kartlan Jamanak Gazetesinde Amerika'daki Ermeni Milli Komitesinin hareketleri dolaysyla yaynlanan Mardiras Ko imzal yazda, Trkiyenin uluslararas alanda kat etmi olduu mesafe neticesinde, lkede yaayan Ermenilerin dier vatandalarla ayn zgrlklere sahip olduunun Amerika'daki Ermeni Komitelerince artk bilinmesi gerektii belirtilmitir. Trkiye aleyhine propagandalarn faydasz olduu, bu suretle yrtlen almalarda, rnein; Ankara Belediye Bakan Atf Benderliolunun New York davetini New York Belediye Bakannn kabuln engellemelerinin ne kadar gln olduu ve Atf Beyin Amerika ziyaretinin baars karsnda
433

BCA, D: T, F: 30..10.0.0, Y.No: 133.866.2. - 12.4.1946

184

komitecilerin

kk

dt

ifade

edilmitir.

Gazetede,

Amerikadaki

faaliyetlerin yersiz olduu, nk, Trkiye-Amerika ilikileri gz nne alndnda, gelmi olunan noktann ne kadar nemli olduu vurgulanmtr. Trkiyenin, bu dnemde Birlemi Milletlerin yesi olmasn, Marshall Pln erevesinde milyonlarca dolarlk yardmn Trkiyeye gelmesini434 ve Kore Savanda ehit den Trk askerleri btn dnyann takdirini kazanmak suretiyle, NATO yesi olarak Bat medeniyetini koruyacak ve yeni bir savaa engel olacak bir oluuma dahil olmu olmasn Amerikadaki Ermenilerin iyi deerlendiremedii belirtilmitir. Trkiyede bu dnemde kurulan yeni demokratik hkmetin ibanda olduu srete de btn vatandalara uygulanan eit artlara Amerikallarn ahit olduundan bahsedilmitir. Baka lkelerdeki
434

kinci Dnya Sava sonrasnda Sovyetlerin genilemesini engellemek, Komnizm tehdidine

kar zellikle Yunanistan ve Trkiyenin glendirilmesini ve Amerikann ekonomik ve siyas genilemesini salamak amacyla ortaya atlan Truman Doktrini erevesinde hazrlanan Marshall Pln, 5 Haziran 1947de souk sava devresini de amtr. Bu plna gre, Trkiyeye 100 milyon dolarlk yardm yaplmtr. Bu yardmlar, bir ittifak eklinde olmadndan Sovyet tehdidini ortadan kaldramamtr. NATOya giri bu nedenle nemli olmutur. Ancak, bu yardmlarn en nemli etkisi, Amerikann liberal ekonomisinin benimsenerek, yatrmlardan uzaklap lkenin hazra almasna neden olmasdr. Bat yanls bir tutum iine girmesi, sraili ABDnin etkisi ile tanmas zerine Trkiye, Amerika ile daha yakn ilikilere girmitir. Asker alandaki yatrmlar Trkiyenin geliimi eklinde deil, ABDne pazar tekil etmesi ynnden nemlidir. Bunun en anlaml rnei de, 1932 ylna kadar Eskiehirde Trk Tayyare Cemiyeti ve Alman ortakl Junkersle birlikte TOMTA adyla uak reten firmann ortaklndan Almanyann tasfiyesi olmutur. Bu tarihe kadar 15 adet Junkers A20 bombardman ua reten Trkiye, Amerikan Curtis-Wright firmas ile ortak olduktan sonra yapt anlama ile hem Amerikadan uak almay hem de ortak uak yapmay kabul etmitir. kinci Dnya Sava srasnda 112 det uak yapan irket, Marshall yardm ile Trkiyeye verilen uak motoru imlatn da almtr. irket MKEne devredildikten sonra hazra altndan, artk ortak uak yapmak yerine 1955te fabrikalar traktr yapmna evirmitir. Uak yapan irket kapatlmtr. 1970lerde Brezilyada Sao Paulo Jose Dos Cangos kasabasnda havaclk okulu kurulmutur. M.I.T.nin zeki rencilerine kurdurulan bu fabrika Embraer irketi olarak en ucuz ua dnya piyasalarna yapmaa balamtr. Bugne kadar yaklak 5500 uak retilmitir. Amerika da ua bu lkeden alarak Trkiyeye satmaktadr. Gerek Trk Tayyare Cemiyeti gerekse Brezilyal bu firma ayn ruhla kurulmutur. Bu Trk uak irketi maalesef Amerikan pazar olma yolunda harcanmtr. Turhan mez (AKP Balkesir 22. Dnem Milletvekili), Trkiyeye Ynelik Tehditler Paneli, Akdeniz niversitesi, Antalya, 24 Kasm 2005.

185

Ermenilerle, yabanclar da ziyaretlerinde Trkiyede yaayan Ermenilerin durumunu grm ve lkedeki deiikliin farkna varmtr. Bunun zerine, Amerikadaki Ermeni komitelerinin bunu grmezlikten gelmeleri eletirilmitir. Artk, iki millet birbirini pratik gzlkle tetkik edip ona gre birbirlerine yaklayorlar 435 eklinde ilikilere aklama getirilmitir. Demokrat Partinin idaresi altnda iken, Ermenilerin yaam standardnda bir deiim olmamtr. Ermeniler, Atatrkn kurmu olduu ynetim anlay iinde hak ettikleri yeri, yeni hkmetlerin dneminde de korumulardr. Kendilerini Trkiye Cumhuriyetinin vatanda olarak grdklerini, hatta Demokrat Partinin ynetimi sresince lkenin hak ettii erefli istikbline kavuabilmek iin Adnan Menderesten daha iyi birini bulamayaca dncesinde olduklarn belirterek vatana ballklarn sunmulardr.436 yle ki, bir ksm Ermeni vatandan karlat skntlar esnasnda kendilerine yaplan yardm iin gnderdikleri teekkr telgraf bu adan ok anlamldr. Yozgat (Sorgun)dan 50 kadar Ermeni aile adna Babakan Adnan Menderese gnderdikleri telgrafta, gerek Yozgat Valisi ve Milletvekillerinin, gerekse Adliye Vekletinin gsterdii derin ilgiden dolay memnun olmular, bundan byle kanlarnn son damlasna kadar Trkle hizmet etmeyi namus ve bor saydklarn ifade etmilerdir.437 Bu dnemde, Ermenilerin baz istekleri olmutur. Ermeni Patrii, Karekin Adnan Menderesten Ermeni Kilisesinin gayrimenkullerinin tapularnn ait olduu kiilerden kilise adna tescilini ve kilise ynetimi ile ilgili seim usulndeki deiiklikleri talep etmitir. Ermeni Kilisesinin bu dnemde siyas bir uras olmadn, sadece din ilerle megul olduklarn belirtmilerdir. ki
435 436

BCA, D: F11, F: 30..10.0.0, Y.No: 102.634..12, 18.5.1952. Ermeni Patrii K. Karekin'in Babakan Adnan Menderes'e gnderdii vg dolu bir mektup,

BCA, D: A40, F: 30..10.0. Y.No: 35.213.8, 16.3.1953.

437

Telgraf, Sahak Parmaksz, Avidis Kesis, Karabet Devlet, Aram Terziyanolu, Artin Elvan

tarafndan 50 Ermeni ailesi adna ekilmitir. BCA, D: T, F: 30..10.0. Y.No: 133.866..6, 14.7.1953.

186

dereceli bir seim sistemi ile Merkez dare Heyetini semek istemilerdir. Bylece, Patrikhaneye bal kilise ve hayr kurumlarnn ynetim kurullarnn yaptklarnn daha kolay kontrol ve koordine edilmesinin salanacan dnmlerdir. Ayrca, kiliseye balanm tanmaz mallarn fiil olarak kiliseler tarafndan kullanld hlde tapularda balayanlarn adnn gemekte olduundan bu tapularn kiliseler adna tescil edilmesi isteminde bulunulmutur. Seim sistemi ile ilgili deiikliin yaplabilecei konusunda daha nce Adnan Menderes kendisi bizzat Patriklie sz vermitir.438 Ancak, ikinci konu da gayrimenkul mallarn tescili iin gerekli kanun dzenlemeler yaplmamtr.
438

BCA, D: T, F: 30..10.0. Y.No: 133.866..7, 5.9.1953. Aznlklara ait olduu ne srlen bu

mallarn vakflar tarafndan kullanlmas ve tapularnn zerlerine geirilmesi konusu bu dnemde hlledilememitir. Cemaat vakflar mevzuat zerine dzenlemeler, Avrupa Birliine uyum yasasnca yaplmtr. Cemaat Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri, Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar ve Tasarruflar Altnda Bulunan Tanmaz Mallarn Bu Vakflar Adna Tescil Edilmesi Hakknda Ynetmelik Resm Gazetenin 24 Ocak 2003 tarihli saysnda yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelie gre, cemaat vakflar, Vakflar Genel Mdrlnn izni ile din, hayr, sosyal, eitsel, shh ve kltrel alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere satn alma, vasiyet, hibe ve sair yollarla tanmaz edinebileceklerdir. Vakflar, tanmaz almak iin Vakflar Blge Mdrlne bavuracaklar, Vakflar Blge Mdrl, gr ile birlikte konuyu Vakflar Genel Mdrlne ilettikten sonra, gerektiinde ilgili Bakanlk, kamu kurum ve kurulular ile yetkili Daire Bakanlnn grn de alarak Vakflar Meclisine iletecektir. En ge 2 ay iinde bavuruya cevap verildikten sonra, Cemaat Vakflar, 9 Austos 2002 tarihine kadar tasarruflar altna giren tanmaz mallarn vakflar adna tescili iin bu tarihten itibaren 6 ay iinde bavurabileceklerdir. Bu durumda, Ermeniler tasarruflar altndaki 50 kadar gayrimenkulun tescili iin bavurarak 1920lerden beri bekledikleri zme ulamlardr. 24 Ocak 2003, Hrriyet Gazetesi. Cumhuriyetin kurulu dneminden 2002 ylna kadar hibir hkmet dneminde tescili yaplmayan bu mallarn, vakf mal olmasnn olumsuz yan Vatikanla ilgili bir konudur. 80.000 m2 zerine kurulu Vatikann Roma iinde kk bir din devleti statsne sahip olmas, stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesinin de din devleti hline gelmesine rnek olacaktr. Toprak miktarnn 80.000 m2 zerine kartlmas bu mallarn tescili ile mmkn olacaktr. Bu durum da Ekmenlik iddiasnn teyidi anlamna geleceinden, lik Trkiye Cumhuriyetinde byle bir oluuma izin verilmemesi gerekir. Hatta Patrikliin, Trkiye topraklarndan karlmas ok daha iyi olacaktr. Nitekim, Mustafa Kemal Atatrkn bu konudaki niyeti de bu ynde olmasna ramen, o dnemde gerekletirilememitir. Ancak, son dnemde bu konuda baz kampanyalarn yrtldn grmekteyiz. Lozanda patrikhanenin sadece ruhan bir kurum hviyetinde kalacana dair taahht zerine patrikhane stanbulda

187

Gayrimenkullerin tescili konusunda 16 ubat 1328 (1912) tarihli kanun ile bu tarihten nceki mallarn hayr kurumlarna, kiliselere, vakflara braklmas ile, brakan kiinin adna tapu gemekte, ancak tasarruf hakk balanan kurumda olmakta idi. Bu tarihten sonra, kanuna eklenen bir hkmle gayrimenkullerin gerek sahiplerinden tapu alnarak, hkm ahslara tescil edilmesine imkn verilmekteydi. Ermeni kiliseleri vakflarnn bu kanundan faydalanmas iin Patrikhanece mallarn bir tasnifi yaplarak, bavuruda bulunulmu ancak, araya Birinci Dnya Savann girmesi nedeniyle tescilleri yaplamamtr. 15.12.1934 tarihinde karlan bir kanunla da, bu tarihten 15 yl ncesine kadar olan hayr kurumlarnn kulland mallar ile 1912 tarihli kanunla bavuran ve sra bekleyenlerin tescil ilemlerinin yaplmasna iki yl iinde dava yolu ile kar gelinmedii takdirde mallarn tescili yaplmtr. Ermeni Patriklii de buna istinaden, bavurusunu yapm ve 15 yldan fazla bir zamandr kulland mallarn tescilini istemitir. Ancak, bu dnemde aznlklara ait mallarn durumu Dileri Bakanl tarafndan grlmekte olduundan bir ilem yaplamamtr. 2613 sayl Kadastro ve Tahriri Kanununun 20. maddesi gereince, bir gayrimenkuln yaplacak soruturma sonunda zilliyeti adna tespiti gerekmektedir. Bu noktada, Ermeni Patriklii, Kadastro Mdrlnn kilise ve hayr kurumlarna ait tasarruf durumuna sahip mallarn zilliyedlik keyfiyetini ki, bunlarn birok belge ile ispat mmkn olduunu belirttikleri hlde ve yine 2762 sayl Vakflar Kanununun 44. maddesi gereince verilmi olan beyanname ve tashih cetvellerini dikkate almadndan ikyet etmitir. Beikta Kadastro snrlarnda bulunan Meryem Binti Ovakim adna kaytl gayrimenkulle ilgili bilirkii raporlarnn olumlu verilmesine ramen kilise adna tescili yaplmamtr. Bunun
braklmtr. Mustafa Kemal, Fransz Le Journal Gazetesi muhabiri Paul Herriota verdii 25 Aralk 1922 tarihli beyanatta bu hususu yle ifade etmitir: Aznlklara gelince, bu konuda mbadele konusunu gz nnde bulundurmutuk. Dier devletlerin yeleri de bu zeminde bizim fikrimizi takip ve tasvip etmitir. Ancak, bir fesat ve hyanet oca olan, lkede ayrlk ve ihtilaf tohumlar saan, Hristiyan hemehrilerimizin huzur ve refah iin de uursuzluk ve felaket olan Rum Patrikhanesini artk topraklarmzda brakamayz. Bu tehlikeli tekilat memleketimizde muhafazaya bizi mecbur etmek iin ne gibi bir neden gsterilebilir. Trkiyenin Rum Patrikhanesi iin arazisi zerinde snacak bir yer gstermee ne mecburiyeti var? Bu fesat ocann asl yeri Yunanistanda deil midir?... Atatrkn Sylev ve Demeleri..., c.III, s.79.

188

gibi birok dava olduu belirtilmitir. Bu mallarn Hazineye dahil edilerek, sat yaplmtr. Patriklik, satlarn durdurulmas iin tedbir karar aldklarn, vakit, nakit ve emek sarf ettiini bildirmitir. Mahkemeler, Kayyum daresi ile bu mallarn durumunu kontrol etmilerdir. Bu durum da Patriklii rahatsz eden bir konudur. nk, atanan kayyumlar kendi gsterdikleri idare heyeti vastasyla bu mallarn satn da yapabilmilerdir. Bu nedenle, Patriklik bu ilemlere son verilerek, mallarn kendilerine bir an nce tescil ettirilmesi konusunda yardm istemitir.439 Demokrat Partinin nc defa seimleri kazanp iktidara gelmesi zerine, gerek Ortodoks Kilisesi gerekse Ermeni Patriklii ve eitli Ermeni cemaatlar Babakan Adnan Menderesi Hatta, Papa tebrik Eftim etmi ve kendilerini muhalefetin desteklediklerini iletmilerdir. Erenerol,

kendisinden nceki seimlerde de destek istemesine ramen son seimdir Demokrat Partiyi desteklediini, bunu da aka belirttiini sylemitir440 Dardaki Ermeniler, Trkiye zerindeki emellerinden vazgememilerdir. Bunun gstergesi olarak ta, her yerde dattklar haritalardr. Bu haritalarda, Erzurum ve Van szde Ermenistan snrlar iinde gsterilmektedir.441 1960l yllara kadar olan dnemde dier lkelerdeki Ermeniler, zamanlarnn ounu yaadklar lkelere uyum salama sreci ile geirmilerdir. Bu dnem, kendi ilerindeki sorunlarla, Ermeni Kilisesinin ve siyas partilerin dardaki Ermenilerin bir arada durmalarn salayc faaliyetleri ile gemitir. Diaspora Ermenileri olarak kendilerini tanmlayan Trkiye ve Ermenistan dndaki Ermeniler, kimliklerini koruyabilmenin yolunu szde Ermeni soykrm iddialarn belleklerinde canl tutarak, nesilden nesile aktararak devam ettirirken, batl lkelerin siyas parti yeleri de oy uruna Ermenilerin bu
439 440 441

BCA, D: T, F: 30..10.0. Y.No: 133.866..9, 1.12.1953. BCA, D: T, F: 30..10.0. Y.No: 133.868..1, 29.10.1957 BCA, D: K2, F: 30..10.0. Y.No: 116.734..10, 16.4.1956. Pakistan Demiryollarna ait yolcu

tarifesinin arkasnda yer alan harita hakknda Dileri Bakanl nezdinde Pakistan ile grme yaplarak bu durumun dzeltilmesi iin giriimde bulunulmutur.

189

emellerini, Trkiye zerine oynadklar oyunu devam ettirebilmek iin ortak bir nokta olarak semi ve kullanmlardr. Ermeniler, bu dnemdeki giriimleri ile Trkiyeden toprak koparamam, amalarna ulaamamlarsa da, dnya apnda bir kamuoyu ortam yaratmlar, birbirleriyle irtibata geerek, kltrel adan iletiim iine girmiler ve bir sonraki devrenin Drdnc Terr Dalgasnn temellerini atmlardr.

190

6. BLM : DRDNC ERMEN TERRZM (1965-1985)

Trk-Ermeni

ilikilerinin

kanl

olaylara

dnt

1878

Berlin

Antlamasndan gnmze kadar, drt byk Ermeni terr gereklemitir: Bunlardan birincisi, 1860l yllarda yaanan hem Ermeniler hem de destekileri batl devletler tarafndan gndeme getirilen sun Ermeni meselesi ad altnda Trklere yneltilen katlimlar, suikastler, kundaklamalar ve isyan hareketleridir. Ermeni milliyetileri zerklik ve bamszlk isteklerinin emperyalist devletlerce dikkate alnmadn grnce, bu sefer de yeni bir terr metoduyla dikkati ekmee almlardr. 1860l yllarda ilk Ermeni cemiyetleri sosyal amalarla kurulmutu. 1878den sonra, Osmanl topra dndaki Ermenilerin etkisiyle ihtillci amalara ynelmilerdi. stanbul, Trabzon, Van ve Erzurumda rgtlenerek basn yoluyla da amalarn yerine getirmeyi hedeflemilerdi. 442 lk terr dalgasn hatrlayacak olursak, isyan karan baz Gregoryen Ermeniler yannda zellikle Sivas ve Diyarbakrdaki Fransann desteini alan ok sayda Katolik Ermeni de vard. 1839dan sonra Amerikan Protestan misyonerlerin blgede faal olmasyla baz Ermenileri kendi kiliselerine ekmilerdir. Ermeni davasn ise srgndeki Hnakl iki grup benimsemitir: Biri yar Marksist Hnak hareketiydi. 1887de Cenevrede kurulmutu. 443 Siyas

442

stanbulda 1860ta kurulan Hayrseverler Cemiyeti-Benevolent Union ukurova (Kilikya)y

kalkndrmak amacyla kurulmutur. Kurucularndan Mgrd Beiktayann 1862deki Zeytun isyannda ad gemektedir. Ayrca, Fedakrlar Cemiyeti, Ararat, Mektebsevenler, arkl, Ermenistana Doru, Kilikya cemiyetleri kurulmu, bunlar daha sonra Birleik Ermeni Cemiyetini oluturmulardr. 1872de de Vanda Rusyann destei ile ttihat ve Halas, 1878de Kara Ha cemiyetleri kurulmutur. Btn bu cemiyet yeleri, yalnz Trkleri deil, fikirlerini onaylamayan Ermenileri de ldrmekten geri durmamtr. Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.168., Ayr.bkz. Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Baz Sorunlar ve Gnmze Yansmalar, Ankara 2002, s.61.
443

Palmer, Son Yz Yl..., s.184.

amac Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan devleti444 kurarak bunu Rus ve ran Ermenistanlaryla birletirmekti. Ermeniler, tilaf Devletleri tarafnda Birinci Dnya Savana katlmlardr. Sonra da ayn derecede radikal ama daha az Marksist Tanak (Danagtzutiun) rgt445 ve Ermeni htillci Cemiyetleri Federasyonu446 1890da Tifliste kurulmutur. te yandan, Rusyann Ermeni zerkliine gsterecek hogrs yoktu. Ruslar lkelerindeki aznlk gruplar Ruslatrma politikas erevesinde Ermenileri de bu politikalarna dhil etmilerdir.447 Tanaklar Dou ve Bat Ermenistan olmak zere Rus ve Osmanl Hkmetlerine federatif balarla bal iki bamsz devlet kurmak istemilerdir. 1917den sonra da bu kararlar deimemitir. Tifliste 1917de toplanan RusErmeni Ulusal Kongresinde Tanak Partisi baskn kmtr. Sayca az olan Ermeni Boleviklerin Kafkaslardaki etkinlikleri snrlanmtr.448

444

ran ile Rusya arasnda yaplan 1828 Trkmenay Antlamasna gre gerek ran, gerekse de

Rusya arasnda halk iin istedikleri yerlere g etme hakk tannmtr. Bu antlama Azerbaycan halknn katlm olmadan blgeyi ikiye ayrmtr. 1813te zapt edilen topraklardan Karaba, Gence, irvan, Bak, Guba, Revan ve Nahcivan hanlklar Rusyann hkimiyetine gemitir. ounluu oluturan Trk halk grmezlikten gelinerek buras Ermenistan vilyeti denilen yeni bir idari devlet birimine dntrlmtr. Revan Hanl arlk tarafndan kaldrlm ve ileride kurulacak olan Ermenistan Devletinin esasn oluturmutur. Rusyaya ilhak edilene kadar Dou Ermenistann 169.155 kadar nfusunun 57.305i yani %33.8i Ermeni, 84.089u yani %49.7si Mslman Azeri, 96.911i yani %16s Krt, 850si yani % 0.5i dier milletlerdendir. Emin Arifolu haliyev, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, Tarih, Gerekler ve Olaylar, Ankara 2002, s.32.
445

'Trk, Krd, nerede ve hangi artlarda grrsen ldr. Gericileri, sznden dnenleri, hafiyelerini, hainleri ldr, intikam al. Tanaklarn Osmanl dnemindeki

Ermeni

sloganlarndandr. Sedat Lainer, Ermeni ddialar ve Terr, Journal of Turkish Weekly http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=78#,2005.
446 447 448

Ssl vdl. Trk Tarihinde..., s.172. Palmer, Son Yz Yl..., s.184. Rubina Peroomian, Dashnaksutiun-Bolshevik Relations, 1918-20: Dashnaktsutions Quest for

Peaceful Coexistence, Armenian Review,vol.46, No:1-4/181-184 (1993), s.157.

192

Tanaklarn 1892de Tifliste yaptklar genel kurul toplantsnda ilk Feda Harekt balatlm ve tekilatlandrlmtr. XX. yzylda Arap dnyasndaki terristlerin nc olarak kabul ettii bu terr rgt, timler kurarak faaliyetlerini srdrm ve Osmanl Devleti snrlarndan ieri szarak katlimlarn gerekletirmitir. NEMESIS449 grubu ise ayn terr rgtne dhildir. Bu grup tarafndan, 1919 ylnda Erzurumda toplanan IX. Tanak Dnya Kongresinde, srgndeki eski Osmanl yetkililerinin izlenmesi ve ldrlmesi karar alnm ve bir ntikam Harekt olarak dzenlenmitir. Hnak Partisi gibi Marksist grl Ramgavarlar Ermeni Demokratik Liberal Parti ad altnda rgtlenmilerdir. Massachussets merkezli bu parti, 1908te stanbulda kurulmu ve Ermeniliin kurtarlmas iin uluslararas Ermenilik ad altnda dank rgtlerin sk balar kurmasn, daha etkin rgtlenmelere gidilmesini amalamtr.450 Tanak Ermeni htill Cemiyetinin stanbul Komitesi Merkezi imzal, 1896 Austosunda yaynlanan beyannamede basn serbestliine kadar 12 maddeli ve her trl isteklerini ieren bir programn yle sonulandrmtr. leceiz, bunu biliyoruz. Fakat, Ermenilerin iliklerine kadar ilemi olan ihtill hissi kiisel haklarmza sahip oluncaya kadar ve bir Ermeni kalmayncaya kadar Osmanl Hkmetini tehditten geri kalmayacamz gsterir451. Ermeni terrnn birinci dalgas olan isyanlar452 zellikle 1895-1896 yllarnda Dou Anadolu blgesinde yaygnlamtr. Bu blgedeki ehirler komu illere gre daha az zengin ve refah seviyesi dk iller olduu hlde, kan isyanlarn altnda balca neden yatmaktayd: Ermenilerin siyaset alanndaki malum ilerlemeleri; milliyetilik, zgrlk ve bamszlk duygularnn Ermeni kamuoyunda gelimesi; Batl devletlerin bu fikirleri kullanarak Ermenileri
449

Kod ad NEMESIS olan bu harektn bana Sahan Natali adnda Ermeni asll bir Amerikal

getirilmitir. Harektn sonunda 15 Mart 1921de Talat Paa Berlinde, 5 Mart 1921de Sait Halim Paa Romada, Bahaddin akir ve Cemal Azmi Beyler 17 Nisan 1922de Berlinde ve Cemal Paa 25 Temmuz 1921de Tifliste ehit edilmilerdir.
450 451 452

haliyev, a.g.e., s. 78. Binba Mehmed Sadk, a.g.e., s.21. Mayewsky, a.g.e., s.14. Vefa, a.g.e., s.17.

193

kkrtmalar ve bunu da Ermeni papazlarnn istekleri ve abalar ile yaymalaryd. Ermeniler tarafndan kartlan bu isyanlarn Karadenizin ortasnda Trabzondan balayan ve Adana hattna kadar olan izgide Trkiye haritasn ortadan ikiye blen bir dzlemin dou blgelerinde yer ald gz nne alnrsa, bunun altnda yatan baka nedenler dikkate alnmaldr. Bu blgenin stratejik nemini o dnem Osmanl Hkmetleri yeterince fark edemese de, aslnda isyanlarn maden asndan zengin olan, petrol ve su kaynaklarnn453 olduu
453

Dnyada 200 lke iinde su kaynaklarnda 40. srada olan Trkiye, dou ve gneydou

blgelerinin su ihtiyacn karlad gibi, terre destek veren Suriyeye Dicle ve Frat zerindeki barajlarndan bedava su salamaktadr. Bulgaristana ise sulama dnemlerinde su paras demektedir. leride doabilecek su savalarnda kilit nokta Trkiyedir. Bu durumu Trkiyenin kendi lehine kullanabilmesi iin sistemli, iyi bir devlet politikas izilmelidir. Hulki Cevizolu, Ceviz Kabuu Program, 16 Aralk 2005, Kanal-Trk. Yaamn vazgeilmez unsurlarndan biri olan su son yllarda dnya kamuoyunun ve Birlemi Milletler (BM) dhil uluslararas ve blgesel rgtlerin gndeminin n sralarna yerlemitir. Bu durum hzla artan su ihtiyacnn giderilmesinde karlalan glkler ile su skntsnn gelecek 20-25 yl iinde birok blgede su krizine dnme beklenti ve endiesinden kaynaklanmaktadr. Mevcut veriler bu endielerin yersiz olmadn gstermektedir. Baz blgelerde ve zellikle Orta Douda krizin ciddi boyutlara varabilecei tahmin edilmektedir. Krizin snr aan sular ve blgeye denizden ve karadan su transferi projeleri nedeniyle Trkiyeyi de yakndan ilgilendirmesi ve etkilemesi kanlmaz grnmektedir. Kresel boyuttaki sorunlardan biri de yeryzndeki su kaynaklarnn zamansal ve mekansal olarak eit dalmam olmasdr. Baz blgeler ok fazla miktarda suya sahip olurken baz blgeler su ktl ekmektedir. rnein Amazon Nehrinden saniyede Atlas Okyanusuna akan su miktar New York ehrinin yllk su tketimine eittir. Durumun ciddiyeti karsnda BM Binyl Bildirisinde gvenli ime suyuna sahip olmayan dnya nfusunun, Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi sonucunda yaynlanan Eylem Plannda ise salk ve temizlik iin gerekli olan suya sahip olmayan nfusun 2015 ylna kadar yarya indirilmesi hedefleri konulmu ve BM yesi lkeler, uluslararas rgtler ve tm ilgililere bu hedeflere eriilmesi iin aba gstermeleri arsnda bulunulmutur. Suyun son yllarda uluslararas gndemdeki konularn banda yer almasnn bir dier nedeni de baz lkelerin, eitli dnce kurulularnn, akademik evrelerin ve baz sivil toplum kurulularnn (STK) hazrladklar rapor ve senaryolarda 21. Yzylda atmalarn bir ksmnn su nedeniyle kaca ve su ktlnn yol aaca anlamazlklarn dnyada istikrar ve bar tehdit edecei ynndeki gr ve iddialar olmutur. Buna paralel olarak, gelecekte su yznden kmas muhtemel krizlerin ynetimi ve atmalarn nlemesine ynelik mekanizmalar zerindeki almalar hzlandrlmtr. Forum ve Bakanlar Konferans kurak ve yar kurak iklim kuanda yer alan, snrl su kaynaklarna sahip olan, buna karlk nfusu hzla artan Trkiye asndan da bilindii gibi byk nem tamaktadr. lkemizin

194

jeopolitik adan nemli bir blgede emperyalist gler tarafndan bilinli olarak kartldn, bylece, blgenin gelimesinin engellenerek geri braklmasnn salandn ve bu ekilde de daha kolay blgeye etki edebilecekleri bir ortam yaratldn syleyebiliriz. Bu nedenle, batl devletler ve Rusya uyguladklar jeostratejik bl ve ynet yntemi ile emellerine kavumak istemilerdir. kinci terr dalgas, yine Ermeniler ve destekilerince Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele yllarnda ne srlen szde Ermeni soykrm masalyla cephelerde mcadele veren Trk milletine kar Ermeni etelerince yaplan katlimdr. ncs ise Lozan Konferansnda umduklarn bulamayan Ermenilerin Osmanl eski bakan ve idarecilerine kar gerekletirdikleri cinayetlerdir ki, bu dnem de Talat, Cemal, Sait Paalarla, Bahattin akir, Cemal Azmi Beylere yaplan suikastlerle sonulanmtr.

gerekletirmekte olduu Gneydou Anadolu Projesi (GAP) gibi suya dayal byk kalknma projeleri, hzl ehirleme ve sanayilemenin neden olduu ek su gereksinimi ve snr aan sular konusunda komularyla zm bekleyen meseleleri bulunmaktadr. Dicle Nehri zerindeki Ilsu ve oruh Nehri zerindeki Yusufeli gibi nemli baraj projelerimize kar baz bask gruplar ile baraj kart STKlarn yrtt kampanyalar, su projelerimiz iin d finansman salanmasnda karlalan glkler, karlalan dier balca sorunlar oluturmaktadr. Bu hususlar birlikte deerlendirildiinde su konusunun tm boyutlaryla tartld bu tr uluslararas forumlara Trkiyenin etkin katlmnn nemi ortaya kmaktadr. Trkiyenin su konularndaki neminin ve arlnn blgedeki su ktlnn yakn bir gelecekte krize dnmesi ihtimali nedeniyle giderek artaca tahmin edilmektedir. Bu durum, ayn zamanda Trkiyenin sorumluluklarn da artracaktr. Snr aan sular konusunda gerekletirilmeye allan ve genellikle aa kyda lkeleri kayrc nitelikte olan kodifikasyon almalarnn nmzdeki yllarda younluk kazanaca, Avrupa Birliinin de su konusundaki mevzuat ve uygulamalarn gelitirecei ve aday lkeleri uygulama kapsamna almas beklenmektedir. Bu durumda Trkiyenin suya dayal projelerini biran nce tamamlamas, su konularnda uluslararas platformlardaki gelimeleri yakndan izlemesi ve su politikasn yeni gelimeler nda gzden geirmesi giderek artan bir nem kazanmaktadr. http://www.disisleri.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/TurkiyeninSuPolitikasi/SuforumuMit hatRende.htm

195

Drdnc Ermeni terr ve cinayet serisi ise 1973ten 1985e kadar Trkiyedeki ve genellikle de yurtdndaki Trk temsilciliklerine, diplomatlarna kar yneltilendir. ncekiler, baz istisnalar dnda, Trkiyedeki ve yurt dndaki Ermeniler ve profesyonel terr tekilatlar (komiteler, gnll alaylar, gazeteler) tarafndan yaplrken, nc terr hareketleri, profesyonel rgtlerle birlikte hareket eden teroristler (Tehlirian vb.) tarafndan, sonuncusu ise Trk dman uluslararas terr tekilatlaryla ibirlii iindeki profesyonel Ermeni terr tekilatlar tarafndan gerekletirilmitir. Bu blmde, son olmasn dilediimiz drdnc terr dalgasn irdeleyeceiz.

6.1. 50 Yl Sonra Balatlan Yeni Terr Hareketi : Ermeni-Rum Terrizmi 1914-1922 yllar aras yaanan ikinci ve nc Ermeni terrlerine daha nceki blmlerde ayrntlaryla eden deinmitik. btn Daha sonraki yllarda rgtlenmelerine devam Ermeniler, dnyadaki Ermenilerin

birlikteliini salamak iin psikolojik bir sava yrtmlerdir. 1965 yln, 24 Nisan 1915teki elebalarnn yakalanmas ve tutuklanmasnn 50. yl olarak anmaya balamalar, yeni bir terr dalgasnn da habercisi olmutur. kinci Dnya Sava srasndaki Ermeni iddialar, yirmi yl sonra 1965lerde bu defa din-siyas-kltrel bir havaya brnerek tekrar gndeme getirilmitir. Dnyann her tarafndaki Ermeni patrikhane ve kiliseleri, eitim-retim kurumlar, siyas kurulular harekete gemi ve szde Ermeni katlimnn 50. yldnmn anmak amacyla 24 Nisan 1915i, szde Ermeni Soykrm Gn olarak iln etmilerdir. 1965ten itibaren de bu gn dnyann her tarafndaki Ermeniler tarafndan anlm, klsik iddialar tekrarlanm ve her Ermeni toplantsnda olduu gibi Trkler karalanmaya devam edilmitir. Bu ibirlii, Etiyopyann bakenti Adisababada 17-25 Ocak 1965 tarihinde mparator Haile Selasenin koruyucu bakanlnda Patrik I. Horen (Beyruttaki Antilyas Kilisesinde ukurova (Kilikya) Kataigosu), Bapiskopos Makaryos,

196

Kbrs Dileri Bakan Kipriyanu ve dier ruhan ve siyas liderlerin katlmyla yaplan toplantda resmen ve filen iln edilmitir. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde de Kbrs konusunda Trkiye ve Kbrs Trkleri sulanrken, Ermenilerle yaplan ibirlii sonucu, szde Ermeni katlimnn 50. yldnmnn de anlaca aklanmtr. Bu durum, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele yllarnda Bat Anadolu ve Kbrstaki Rum-Ermeni ibirliinin yeniden ve dinsiyas olarak uygulamaya konulduunu gstermektedir. 24 Nisanlarn bundan byle anlmas ve Kbrs Rumlaryla Ermenilerin ortak mcadele etmesi karar alnmtr. Bylece 24 Nisanlar, 1965ten bu yana anlmaktadr.454 Aslnda, Ermeni ve Rumlarn ibirlii asndan 1965 yl bir ilk deildir. Aralarndaki iliki 1918 ylna kadar dayanmaktadr. 6 Aralk 1918te Rum ve Ermeni kiliseleri Trklere kar hareket etmek zere Anadoluda Rum-Ermeni Birlii Komitesini kurmulard. Mill Mcadele yllarnda Dou Anadoludaki Ermeni hareketlerine baktmzda, Bat Cephesinde Yunan igalinin balamasyla Yunan niformas giyerek Trklere kar savamlardr.455 Blgeden Yunanllarla birlikte Yunanistana gnderilmelerinin sebebi de budur.456 1965 ylndaki bu faaliyetler, hem dnyann her tarafndaki Ermenileri bilinlendirmeye, hem de dnya kamuoyunu etkilemeye ynelik olmutur. Trkiye dndaki Ermeni toplumunun zellikle bu konuya drt elle sarlmasnn en nemli nedeni, yaadklar Amerika, Kanada ve Avrupa Birliine ye
454 455

Sakarya, a.g.e., s. 439 Nuri Kstkl, Bat Cephesi Mntkasnda Mill Mcadele Kart Ermeni-Rum Faaliyetleri,

Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, cilt 1, s. 529. Bat Cephesinden kastedilen zmit, Bilecik, Bolu, Eskiehir, Ktahya sancaklar ile, Afyonkarahisar, Isparta, Burdur, Denizli, Mula, Antalya, Manisa sancaklar ve Aydn vilyetidir. Boludan Antalyaya ekilen bir hattn bat ksmn kapsamaktadr. Bu blgede 1918teki Rum-Ermeni ibirlii sonucu byk bir vahet yaanmtr. Blgede Trk nfusu 3.639.626, Rumlar 548.643, Ermeniler 168.426dr.
456

Nitekim, Yunanllarn blgeden boaltlmas yannda Ermenilerden de bazlar sevk edilmitir.

Yunanistana giden ve mbadele srasnda yer deitiren Ermenilerden, 1923 ylnda 50.000 kadar bu sefer Milletler Cemiyetinin karar ile Sovyetler Birliine sevk edilmi ve bu i iin de 5 milyon dolarlk bir bte ayrlmtr. Konu iin bkz. Malkasian, a.g.m., s.352.

197

lkelerdeki nc nesil Ermeni genlerinin bu toplumlar iinde kltrel bakmdan asimile olmaya balamalar, yani mill kimliklerini kaybetmek zere olmalardr. Dardaki Ermeni toplumu, bu anma gnlerini ve soykrm yasa tasarlarn, mill kimliklerini korumak ve canl tutmak iin bir faaliyet alan olarak kullanmaktadr. Burada gze arpan husus, Ermeni sorununun bu boyut ile ortaya karld tarihin, Trkiye-Yunanistan arasndaki Kbrs konusundaki gelimelerin tarihi ile denk dmesidir. Ermeni sorunu, bundan sonra, Trkiyenin Kbrs bata olmak zere btn mill meselelerinde sktrlmaya alld dnemlerde, baka sorunlarla birlikte veya tek bana karsna karlmtr. Bu mesele kullanlarak Trkiye mill konularndan taviz vermeye zorlanmaktadr. Bu dnemde olaylarn gndeme gelmesi 24 Nisan 1965'te Fransa'daki Ermeni Kilisesi'nde Manukyan'n ynetiminde bir din tren yaplmasyla balamtr. Ayn gnn akamnda bir yry dzenleyen Eski Muharipler Dernei, Fransa'daki Mehul Asker Ant'na bir elenk koymutur. Ertesi gn de Notre Dame Kilisesi'nde bir baka ayin dzenlenmitir. Btn bu almalar, soykrm dnya kamuoyunun gznde merulatrma abalarndandr. Cumhurbakan Sunay'n Paris gezisi srasnda da bu kez Fransa'daki Ermeniler gazete yoluyla propaganda yapmlardr. 2 Nisan 1967'de The New York Times Gazetesi'nde Ermeni iddialarn savunan bir iln yaynlanmtr. Amerika Mill Ermeni Komitesi tarafndan verilen ilnda; Ermeni sorununun BM gndemine alnmas istenmitir. Hrant Samuel imzasyla yaynlanan makalede yle denilmitir: "Paris Ermenileri, General Sunay' misafir ederek vatanna kar hrmet ve sayglarn aklamlar; Trk Cumhurbakan'na kar tezahratta bulunmulardr. Yalnz urasn belirtmek isteriz ki, bu, Ermenilerin Trkiye'den bir istekleri yok demek deildir. Durmadan hakl davamza, skunet iinde ve siyas yollardan yryerek mcadele edecek ve bir zm yolu bulmaya alacaz."457

457

Sakarya, a.g.e., s.457.

198

Avrupa gezisine kan Patrik I. Horen, Kbrs'ta Makarios ile grmtr. Bu grmenin hemen ardndan Kbrs basnnda kkrtc yaynlar yaynlanmtr. Bu srada merkezi Lbnan'da bulunan Ermeni Ramgavar Partisi, kuruluunun 45. yldnm dolaysyla yaynlad bir bildiride; ulamak istedikleri amacn "Ermenilere ait olup, Trkler tarafndan ele geirilen topraklar saptamak; Ermenilerin bamszlk ve hrriyet abalarn yine hr ve demokratik bir anlay iinde gerekletirmek" olduunu aklamtr. Ermeni komitecileri, kendi varlklarn ve karlarn koruyabilmek iin, bulunduklar lkelerde yry, konferans ve protestolar dzenlerken, stanbul Ermeni Patrii Bapiskopos inork Kalusyan, bu tr olaylara karlk olmak zere 6 ubat ve 4 Nisan 1967'de dnya kamuoyuna birer aklama yapmtr. Kalusyan aklamasnda, Lozan'dan sonra "Ermeni Sorunu" diye bir eyin kalmadn ve gelimeleri zntyle karladn belirtmitir. Ancak, baz dzenlemelerin kendilerine kstlama eklinde yanstldn da ifade etmitir. Bu dzenlemeler dardaki Ermenilerin Ermeniler tarafndan saptrlarak, Amerikan Senatosundaki yl nfus temsilcilerine aktarlm ve bu temsilciler de durumu Trkiyede yaayan Trkletirilmesi olarak yorumlamlardr. 1960 saymlarnda 52.756 olarak tespit edilen Ermeni kkenli Trk vatandalarnn durumu ile ilgili olarak 1974 ve 1976 yllarnda da benzer aklamalarda bulunmakla birlikte, dardaki Ermeniler Bapiskopos Kalusyann aklamalarn Trk yetkililerinden korktuu iin bu ynde beyanlar verdii eklinde yorumlamlardr. Kalusyan ayrca, retim kurumlarna Mdr Yardmcs olarak bir Trkn atanmasn kendilerini denetleme olarak grmlerdir.458 Ancak, bu uygulamann Trkiye Cumhuriyetinin btnln korumak asndan nemli olduu unutulmamaldr: timat kontrole man deildir. Lbnanl Mslman ve Hristiyan Araplar, 1969 ylnda szde Ermeni katlimnn 54. yldnmn birlikte anmlardr. Lbnan Hkmeti, yas
458

Hearings Before the Subcommittee on Foreign Assistance of the Committee on Foreign

Relations United States Senate, 95. Congress Second Session on S.2846, to amend the foreign assistance act of 1961 and the arms export control act and for other purposes, April 25 and 26 and May 1 and 2, 1978, Washington 1978, s.334.

199

tutmalar iin 24 Nisan'da Ermeni memurlarna izin vermitir. 24 Nisan 1969'da Trkiye ve srail aleyhinde gsteriler yaplmtr. "Ermeni llerini Anma Gn" olarak iln edilen 24 Nisan 1969'da, ngiltere'de yaayan gen Ermenilerden oluan bir grup, Trk eliliinin nnden geerek Trkiye'yi protesto etmilerdir. Trk dmanl, Amerikan niversitelerinde de kendini gstermitir. Agop Kevorkyan ismindeki zengin bir Ermeni, New York niversitesi'ne 30 milyon TL balamak suretiyle niversitenin "Dou Enstits"n kapattrarak yerine "Ermeni Dili ve Tarihi Enstits"n kurdurtmutur. Latin Amerika'daki Ermeniler, 24 Nisan 1965'te Brezilya'nn Sao Paulo kentinde olaylarn 50. yldnm dolaysyla bir gsteri dzenlemilerdir. Ayn gn, Brezilyal Ermeniler tarafndan kaleme alnan "1915 Ermenilerin Maceras" isimli piyes sahnelenmitir. Ermenilere yapld iddia edilen katlimn 60. yldnm dolaysyla 1975te de Beyrutta 50.000 kii, Tahranda 20.000 kii, Atina, Paris, Marsilya, New Yorkta 100.000 kii, Boston, Los Angeles, Buenos Aireste 100.000 kii ve Montevideoda birok kii byk gsteriler yapmlardr. Londra, Mnih, Ottowa, Sidney gibi ehirlerde de daha kk apta gsteriler gereklemitir. Trk lobisi de 1975te Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonunun Cenevada toplanan alt komisyonunda grevli bamsz raportrn tarafszl hakknda binlerce mektubu komisyona gndermi, Ermenilerin Trklere yaptklarn protesto etmitir. Ermeniler buna karlk Trkiyenin szde Ermeni soykrmn tanmasn, geri dnmelerine izin verilerek Trkiyedeki topraklarn Ermenilere iadesini istemilerdir.459 Kbrs Rum Demokratik Partisinin 1977 ylnda yaynlad bildiride, ...Kbrs Helenizmi, Ermeni mcadelesini hudutsuz biimde destekleyecektir... eklindeki ifadesinden sonra Rum ynetimi bakan Kipriyanu, Ermeni Patrii Kohen tarafndan Ermeni davasna hizmetleri nedeni ile Kilikya Ha nian ile

459

Hearings Before the Subcommittee..., s.349.

200

dllendirilmitir.460 Aradan geen 20 yldan sonra, Rum taraf zellikle de Yunanistan, dmanmn dman dostumdur anlay ile Trkiye zerine politikalarn belirlemitir. Bunun rnei de PKKya461 yapt yardmlardr. Bu yardm ise dolayl olarak yapmtr. nk, PKK terrist bir rgt olarak iln edildiinden ve bu rgt savunan lkeler de zan altnda kaldndan, Yunanistan zellikle son yllarda temkinli davranm ve dolayl destek olmutur. Bu nedenle, Abdullah calann462 Yunanistana gitmesi bu dorultuda deerlendirilmelidir, nk, hibir yerden kabul grmemi, Yunanistandan byle bir talepte bulunmutur.463 Ancak, Trkiyedeki Ermeniler bu yllarda bir sorun olmaz iken, hatta Ramazan Bayram mnasebetiyle Trkiye Ermenileri Patrii inork Kalusyann, Trkiye Hahamba Rav. D. Asseo ve Kuds- erif Temsilcisi Barahip Jeannisin Babakan smet nnye tebrik telgraflar,464 aznlklarn Mslman halkla birlikte uyum iinde yaadklarn gstermitir. Trkiye dnda Ermeniler
460

Ercan itliolu, Ermeni Terr zerine Analiz, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye

Kongresi Bildirileri, cilt 2, s. 431.

461

Krdistan i Partisi (Partiya Karkern Kurdistan, Kurdistan Workers Party), Trkiye'de

yaygn olarak kullanlan ad PKK, ayrca KADEK ve Kongra-Gel isimlerini kullanm olan, kendisine Trkiye'nin gneydousu, Irak'n kuzeyi, Suriye'nin kuzeydousu ve ran'n kuzeybatsn kapsayan (kendi tanmlamasyla Krdistan) blgede bir devlet kurmay amalayan rgttr. PKK, ideolojik yaps Marksist-Leninist Krt milliyetilii ieren etnik ayrlk bir organizasyondur. Politik amacna ulamak iin sivil ve askeri hedeflere g kullanma tehdidi kullanan terrist bir rgttr.
462

Blc terrist eleba Abdullah calan, Ermeni Yazarlar Birlii tarafndan "Byk Ermenistan

hayali fikrine olan katklarndan dolay" onur yeliine seilmitir. Ermeni Halk Hareketi'nin bnyesinde, birok Avrupa lkesinde olduu gibi bir Krdistan Komitesi oluturulmutur. http://www.kulturturizm.gov.tr/portal/turizm_tr.asp?belgeno=1652, Ayr.bkz. Greece and PKK Terrorism I-II, The Story of Greek Support to calan, Ministry of Foreign Affairs, Ankara ubat-Nisan 1999.
463

Helsingin Sanomat, Johanna Vesilalio: Latest Dispute Between Greece And Turkey, Greeces

Kurdish Policy Vacillating, 17 ubat 1999, Exceprts and Summaries From New Reports, Commentaries and Statements on Abdullah calan and the PKK II, s.5.
464

BCA, D: T1, F: 30..10.0. Y.No: 133.871..5, 8.3.1962

201

rgtlenmee, Trkiye aleyhinde kampanyalar yrtmee devam etmiler, Trkiyedeki Ermeniler de bu faaliyetlere hep souk bakmlardr. Oyuna gelmeyerek 24 Nisan 1965 gn Taksim Cumhuriyet Antna ballklarn gstermek adna elenk brakm ve dardaki Ermenileri protesto etmilerdir. 465 Grld zere, bu yllarda Trkiye Ermenilerinin Trkiye aleyhindeki faaliyetlere baklar hep saduyulu olmutur.

6.2. ASALA Terr rgtnn Kuruluu ve Faaliyetleri Bugn dnyada Trk milletini ve Trkiye Cumhuriyeti Devletini blmeye, paralamaya, yok etmeye ynelik ok sayda terr rgt vardr. Bu terr gruplar iinde Ermeni asll olanlar nemli bir yer tutmaktadr. Uluslararas terr tekilatlaryla ibirlii iindeki Ermeni terr tekilatlar, ayn zamanda Trkiyeyi blmek, paralamak iin Dou Anadoluda ve yurt dnda faaliyet gsteren PKK (bugnk adyla KADEK/KONGRA-GEL)466
465 466

BCA, D: E4, F: 30..10.0. Y.No: 64.395..9, 28.4.1965. Yeni ve meru bir rgt grnts verme politikasna uygun olarak ve uluslararas

kamuoyunu inandrmak amacyla rgt, ismini Nisan 2002de KADEK (Krdistan zgrlk ve Demokrasi Kongresi) olarak deitirmi, PKKnn tarih grevini tamamladn ve artk siyas bir kurulu olarak tannmak istediini ileri srmeye balamtr. Ekim 2003te rgt ismini bu kez KONGRA-GEL (Krdistan Halk Kongresi) olarak deitirmitir. Bu karar, 15 Ekim 2003 tarihinde Irakta yaplan bir basn aklamasyla kamuoyuna duyurulmutur. Bununla birlikte, isim deiikliklerine ramen rgtn liderlik kadrosu ayn kalmtr. Bugn PKK/KONGRA-GEL hl Abdullah calan ve PKK ile ilikili Krt Ulusal Kongresinin eski bir yesi olan Zbeyir Aydar tarafndan ynetilmektedir. te yandan, Murat Karaylan ve Cemil Bayk gibi PKKnn kurucu ve nde gelenleri rgt ierisinde nemli roller stlenmeye devam etmektedirler. PKK/KONGRAGEL in nde gelen birok yneticisi Krmz Bltenle aranan uluslararas tannm sululardr. PKK/KONGRA-GEL militanlarn muhafaza etmekte ve yeni militanlar devirmeye devam etmektedir. PKK militanlar, 6 Austos 2003 tarihinde 6 aylk bir sre iin yrrle giren ve sua karmam rgt mensuplarna af getiren Topluma Kazandrma Yasasndan faydalanmam ve adalete teslim olmamlardr. rgtn 1999 ylndan beri srdrdn ifade ettii szde tek tarafl atekesin 1 Haziran 2004 tarihinden itibaren sona ereceini ve meru savunma mant erevesinde saldrya karlk vereceini iln eden 29 Mays 2004 tarihli bildirisi de rgtn

202

ibirliiyle, Suriye, Yunanistan ve Gney Kbrs Rum Kesimi ile ok yakn irtibatta olmulardr. Bunlar, Trkiyeye ve Trk insanna ynelik her trl cinayeti geekletirirken, ayn zamanda uyuturucu madde467 ve silh kaakl, kara para aklama, adam karma eylemleri, Trk insann karalama ve menfaatlerini engelleme faaliyetleri ve dviz operasyonlarn yapmlardr. ASALA'nn kurucusu olan Agop Agopyan468, rgt ierisinde kan anlamazlktan dolay istenmeyen adam olarak iln edilmitir. rgtn, setii hedefler zerine aralarnda gr ayrl olduundan Monte Melkonian ile de yollar ayrlmtr. Melkonian da Ara Toparian ile birlikte, 1983te ASALAdan ayrlarak, ASALA-RM (ASALA Revolutionary Movement) ASALA Devrimci Hareketi kurmutur. Stratejileri de dnyadaki btn Ermenilerin seferberlii olmutur. Dier terrist gruplarla ortak saldrlar dzenleyip Trkiyeye ynelik faaliyette bulunmay hedeflemilerdir. Bir baka rgt te, Ermeni Soykrm in Ermeni Adalet Komandolar JCAGdr. ASALAnn Hnaklara yakn olmasndan rahatszlk duyan Tanaklar tarafndan kurulmutur. Aralarndaki fark ise ASALAnn Sovyet yanls bir tutum izleyerek Dou Anadoluda Marksist

terrist niteliinin bir baka ak gstergesidir. Hlihazrda, birou rgt merkezinin bulunduu kuzey Irak olmak zere, toplam 5000 dolaynda PKK/KONGRA-GEL terristinin mevcut olduu tahmin edilmektedir. Bu durumda, rgtn strateji deiiklii konusundaki savlarnn sadece gstermelik olduu sylenebilir. Ayrca, militanlarn ve silhlarn hl muhafaza eden ve iddete bavurma tehdidinde bulunmakta tereddt etmeyen bir terr rgtnn sadece isim deiiklii yoluyla gemiteki sularndan arnacan sylemek mmkn olmad gibi doru da deildir. http://www.disisleri.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Terorizm/Pkkkongragel.htm
467

1 kilo eroinin fiyat retilen blgelerden, kullanlan blgelere gittike astronomik llere

ulamaktadr. rnein, eroinin kilosu 2001 fiyatlaryla randa 2.200 Dolarken, Almanyada 13.500 Dolar ve Amerikada 158.500 Dolardr. Trkiyede de 1980li yllarda Ermeni asll Cantrk ailesinin uyuturucu kaakl yapt renilmitir. dris Bal-Mustafa ufal, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara 2003, 1.bs., s. 650. Bu fiyatlar terr rgt ASALA ve PKKnn neden uyuturucu kaakl yolu ile gelir elde etmee altklarn aklamaktadr.
468

Sonuta, 28 Nisan 1988 gn Atina'nn banliylerinden Faliron semtinde maskeli iki ahs

tarafndan silhla vurularak ldrlm ve bu da bir i hesaplama olarak nitelendirilmitir.

203

yapda bir Ermenistan hedeflerken, JCAGn Sevrin canlandrlmas ynnde bir tutumla bamsz bir Ermenistan amalamasdr.469 Son dnem Ermeni terrleri sistemli bir ekilde 1973 tarihinde ba gstermitir. 27 Ocak 1973'te ABD'nin Santa Barbara kentinde, Gurgen (Karekin) Yanikan adl yal bir Ermeninin tablo hediye etmek istediini syleyip otel odasna ard Trkiyenin Los Angeles Bakonsolosu Mehmet BAYDAR ile Konsolos Bahadr DEMR'i katletmesiyle balayan "Bireysel Ermeni Terr"n 1975'ten itibaren "rgtl Ermeni Terr" izlemi ve yurt dndaki Trk grevlileri, elilikleri ve kurulularna ynelik Ermeni saldrlar, ksa srede younluk kazanmtr. Basnda bu suikastler yer alrken, 1915 olaylarndan soykrm eklinde bahsedilmesi Ermenilere daha ok seslerini duyurabilecekleri dncesine kaplmalarn salam ve bu durumu kullanarak 1973-1993 arasnda 34 Trk diplomatna saldr dzenlemilerdir. Ayrca, 13 l ve 109 yaralnn olduu stanbul ve Ankara havalimanlarna yaplan saldrlar da ar sol eilimli ASALA470 ile JCAGn birlikte hareket ettii olaylardr.471 Ksaca Adalet Komandolar olarak bilinen JCAGn 1976 ylnda kurulduu sanlmaktadr. Kurucular NEMESIS yeleridir ve Tanaklara baldrlar. Yani sa ve Ermeni milliyetisidirler. yelerinin nemli bir ksm rk ve anti-komnisttir. ASALAnn aksine Batl hedeflere saldr dzenlemedii gibi SSCB gdmnde bir Ermenistan da istememektedir. JCAGnin kurulmas ve terre bavurmas ASALAnn terr yoluyla salad baarya bir tr cevap saylabilir. ASALA terr eylemleri yoluyla sesini duyurduka Tanaklar, Ermeniler arasndaki etkilerini kaybetme korkusuna kaplmlar ve bir tr rekabet sonucunda onlar da terr bir yol olarak semilerdir. Bu nedenle ASALA tarafndan taklitilikle de sulanmlardr. Bu da ASALA ile arasnda ideolojik yaklam dnda bir fark olmadn
469 470

zkan, a.g.e., s.191. Ayr.bkz. Osmanl Arivi Yldz Tasnifi a.g.e, c.2, s. 20. Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia (Ermenistann Kurtuluu in Ermeni

Gizli Ordusu).
471

mer E. Ltem, Gncel Boyutuyla Ermeni Sorunu, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim

Dergisi, s.38. dris Bal-Mustafa ufal, a.g.e., s.645.

204

gstermektedir. lgin olan nokta Trkiyedeki terr rgtleri ideolojileri nedeniyle farkl hedefler seerken Ermeniler sac olsun solcu olsun Trkiye hedefinde birlemilerdir. Hangi gerekeyle olursa olsun Ermeni terrnn temel hedefi Trkiyeyi vurmaktr. ASALA ile arasndaki temel fark ideolojik adandr. ARA (Ermeni htill Ordusu)nun, ASALAdan ayrld tahmin edilmektedir. JCAGa yakn grleri olmutur. 14 Temmuz 1983 tarihinde Brksel (Belika)da bir Trk diplomatn ldrmtr. 27 Temmuz 1983te ise Lizbonda Trk Konsolosluunu igal giriiminde bulunmutur. 20 Haziran 1984de Viyanada bir Trk diplomatn ldrm, 19 Kasm 1984de Viyanada bir Trk diplomatn ldrme teebbsnde bulunmutur. Bir baka Ermeni terr rgt de NAR (Yeni Ermeni Direnii)dr. smini ilk kez 1977de duyurmutur. 1980e kadar yedi saldrnn sorumluluunu stlenmitir. Dierleri ise; NUPA, AHHRMG, VEDO (Fransz kkenli), GEGE (Beyrut Kkenli), Ermeni Yer Alt Ordusu, Yeni Ermeni Uyan eklinde faaliyetlerini yrten taeron terr rgtleridir.472 Bu olaylar ynlendiren ASALA terr rgtnn merkezi, Beyrut olup, kurulu tarihi, 20 Ocak 1975tir. Lbnanda yaayan yaklak 200.000 Ermeni bu rgtn kurulmasnda etkili olmutur. rgtn siyas gr, Hnak Partisi yanls "Marksist-Leninist" dorultudadr. rgtn lideri, Mihran Mihranian, Agop Agopian gibi takma isimler de kullanm olan Bedros Hovanassiandr. 1974 Kbrs Bar Harekt sonras Yunan gizli servislerinin organize ve teviki ile kurulan ve kurulu aamasnda S.S.C.B tarafndan ynlendirilen ASALA, 20 Ocak 1975 tarihinde Beyrut'taki Dnya Kiliseler Birlii Brosu'na yapt bombal saldr ile adn duyurmu ve kendisini uluslararas devrim hareketinin bir paras olarak kabul etmitir. ASALA, Trkiye ile mttefiklerini can dman saym ve Ermeni davasnn ancak silhl mcadeleyle zmlenebilecei grn savunmutur. Bu rgt, 1966 ylndan itibaren Filistinli Araplarn mcadelelerine katlmlar, fiziksel ve psikolojik yardm grdkleri Filistinli rgtlerden PELP ile olan ilikileri nemli rol oynamtr. ASALA rgt yeleri
472

Sedat

Lainer,

Ermeni

ddialar

ve

Terr,

Journal

of

Turkish

Weekly,

http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=78#,2005

205

rnek aldklar Filistinlilerin bamsz Filistin devleti kurma hakkn elde etmesi ile, aynsn bamsz Ermenistan kurma abalarna yasal bir rnek olarak kullanmlardr. rgt, merkez komiteye bal siyas ve asker gruplara ayrlmtr. Siyas merkezlerde alanlar lke ve blge sorumlular olarak grevlendirilmilerdir. Blgeler komuta blmlerine ayrlm; en st noktasnda bulunan lke sorumlusuna, lke sorumlusu ise dorudan merkez komiteye bal almtr. Siyas merkezle asker merkezin birbiriyle dorudan ilikisi bulunmamakta, asker merkezler de komuta gruplarna ayrlmakta, hcreler eklinde grev yapmaktadr. Hcreler, merkez komitenin bilgi ve istei dorultusunda iliki kurabilmilerdir. Hcreler, genelde iki ya da drt kiiden olumutur. Bunlar, merkez komitenin bilgisi dorultusunda lkeye szmtr. Bazen, ayn lkeye birbirinden habersiz ve ayr eylem yapmak zere birden fazla hcre de sevkedilmitir. Siyas merkezler, propaganda almalarnda kanunlar lsnde eylem yapmlardr: Dergi, bror yaynlamak, konferans ve yry dzenlemek gibi... Ayrca bulunduklar lkelerdeki meslek kuruluu temsilcileri, ve yararl olabilecek kiilerle (gazeteci, yazar, sanat, niversite grevlileri, milletvekilleri... gibi) irtibata gemiler, mal kaynak473 salama ynnde almlardr. ASALAya bal eitli hcreler deiik adlarla, terr rgtleri kurmutur. Amalar, gvenlik glerinin kafasn kartrmak ve ASALA eylemcilerini sktran lkelere gz da vermektir.474

473

rgt, mal ynden destek olmas iin Ermeni zenginleri kullanmtr. Ayrca, Filistin

Kurtuluu Halk Cephesi vastasyla Lbnandan yaplan yardmlar ve Suriyenin Lbnandaki siyas partilerinin yapt yardmlar da vardr. Banka soygunlar yapmlar ve baz Ermenilerden antaj yoluyla para istedikleri de olmutur.
474

dris Bal-Mustafa ufal, a.g.e., s.648. ehit Refti Balian Komando Grubu, Kara 24 Nisan

Komando Timi, Kourken Yanikian Komando Grubu, Yanikian ve Sasunian Komandolar, Avrupa 21. Komando Grubu, Ermeni Adalet Komitesi, Antranik Paa Komandolar, Aleks Yenikomeshian Komando Grubu, Shahan Natali ntihar Komando Timi, ehit Agop Darakcian Komando Timi, Yeghid Keiian ntihar Komando Timi, 24 Eyll Komando Timi, 3 Ekim, 9 Haziran, Orly, Fransa Eyll rgt gibi paravan hcreler en mehurlardr.

206

Bu rgtn, Trkiyedeki ilk terr eylemleri475 ise 7 Austos 1982de Esenboa Havalimannda 9 l, 72 yaral ve 15 Haziran 1983te Kapal ardaki 2 l, 21 yaral ile sonulanan bombalamalardr. ASALA rgt, ok sistemli bir tekilattr. Kaba saldrlar yerine belirlenen kiilerin ldrlmesini stlenmitir. Yugoslavyadaki olay dnda476, yakalanan bir tek ASALA militannn olmamas ne kadar dzenli ve sistemli bir rgt olduunu gstermekle birlikte, baz devletler tarafndan da desteklendii iin ktillerin korunmas nedeniyle faillerin bulunamamas ynn de ortaya koymaktadr. Dnyann birok yerinde sistemli ve seri bir ekilde terr yapabilmektedirler. Bu bakmdan
475

Yalnz Trkiyeyi deil, Trkiye ile ticari ilikilerde bulunan lkeleri de kurban olabilecekleri

ynnde uyarp, Fransa, Amerika, ngiltere, Almanya havayolu irketlerine de saldrlar dzenlemilerdir. rnein; 15 Temmuz 1983te Paris Orly Havaalan saldrsnda 7 kii lm, 60 kii yaralanmtr. zkan, a.g.e., s.188. Bu rgtn ilk terrist hareketi, 22 Ekim 1975te Avusturya Bykelisi Dani Tunalgilin ldrlmesidir. 24 Ekimde Paris Bykelisi smail Erez ve makam ofr Talip ener ldrlmtr. dris Bal-Mustafa ufal, a.g.e., s.647. ASALA bu eylemlerle yetinmeyerek gerek dier lkelerde, gerekse Trkiyede birok olaylar karmtr.
476

Geni kalabalklardan ok siyas ve daha nemli hedefleri semilerdir. Yugoslavya dnda

olay yerinde ok az sa yakalanan ASALA militan vardr. Genel olarak da 128i bulan suikastlarda sadece alt phelinin yakalanmas dier terr ve su olaylar ile karlatrldnda artcdr. Bu durum byk bir organizasyon ve yetenee iaret ettii gibi sadece bu unsurlar ile aklanamaz. Geni bir koruma ve sempati a olmakszn bu kadar gizli kalmak ve yakalanmamak mmkn deildir. stihbarat destei ok gldr. stihbarat destei yalnzca olay sonrasnda kamakta deil, hedef belirlemede de kullanlmtr. Terr ve istihbarat uzmanlar bylesine profesyonel eylemlerin uzman destei olmadan gerekletirilebilmesinin mmkn olmadn sylemilerdir. rgt, hemen hemen tm dnyay operasyon sahas olarak grm ve bunda baarl da olmutur. Byle bir kapasite bir ok devletin istihbarat biriminde dahi yoktur. Gerekletirmi olduu eylem says asndan IRAdan sonra ikinci rgt olmutur. IRAnn sokak atmalar yapt hatrlanacak olursa, eylemlerinin tr asndan birinci olduu dahi sylenebilir. En ok ve gvenli eylemlerini Fransa ve Yunanistanda gerekletirmitir. Sadece Trk hedeflerine saldrmam ve kendilerini destekleyen batl hedeflere de ibirliki ve kapitalist olmalar gerekesiyle saldrmtr. Ancak bu saldrlar daha ok son dnemlerde gereklemitir. rgtn sona ermesinde hi phesiz saldrlarn dier lkelere kaymasnn byk rol olmutur. ASALAnn terrist olarak grevlendirdii genlerin nemli bir ksm yaadklar lkede domamlardr. Bulunduklar lkeye yeni gelmi ve ounlukla uyum sorunu yaayan kiilerdir. Radikal milliyetilikte bu sorunlarn atan genler terr iin de en uygun hedefler olmulardr. http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=78#,2005.

207

bu terrist rgt amatr genlerin kurmad muhakkaktr. KGBnin de destekledii ASALA ile uramak Trkiye asndan kolay olmamtr. Nitekim, ASALA sorunu bitti zannedilirken, olay boyut deitirmi ve baka bir rgtn terr faaliyetleriyle yeniden ortaya kmtr. Bu sefer Trkiyenin bana bel olacak terr rgt ASALAnn ibirlikisi PKKdr. 6 Nisan 1980de, 1965teki 24 Nisanlar katlim gn olarak anma karar ald gibi, yine Lbnann Sedan ehrinde ASALA ile PKK arasnda imzalanan bir anlama ile ASALA Trkiyedeki terr hareketini Karabaa kaydrm ve yerini PKK terr tekilatna brakmtr. Bylece, PKKnn ilk terrist eylemleri de 15 Austos 1984 Eruh ve emdinlide balam ve gnmze kadar devam etmitir.477

6.3. ASALAdan PKKya Terrizm Taeronluu Terr ve terrizm konularnda farkl yaklamlar sergilenmektedir. Bu nedenle, kavramlar zihinlerde berraklatrabilmek iin yerli ve yabanc kaynaklarda yer alan tanmlarn birlikte incelenmesinde fayda vardr. Kkn Latince "terrere" szcnden alan terr deyimi "korkudan sarsnt geirme" veya "korkudan dehete dmeye sebep olma" anlamlarna gelmekte olup, ilk defa Dictionnaire de l'Acadmie Franaise'nin 1789 ylnda yaynlanan ekinde gemektedir. Nitekim, 1789 Fransz Devrimi sonras, dnemin tarihilerince "terr rejimi-rgime de la terreur" olarak anlmtr. Trkedeki karl "yldrma, korkutma" olan terr kelimesi Fransz Petit Robert szlnde "bir toplumda bir grubun halkn direniini krmak iin meydana getirdii ortak korku" anlamnda yer alrken, Siyas Terimler ve rgtler szlnde "kamu otoritesini veya toplum yapsn ykmak iin giriilen korku ve ylgnlk saan iddet hareketleri" olarak belirtilmitir. Gl devletlerin etkin politikalar karsnda kendisi iin bir k noktas bulamayan baz devletler, terr engelleri amada bir ara olarak grmlerdir. Gl baz devletlerin de uluslararas alanda kendi

477

Ssl, Trk Tarihinde..., s.353.

208

politikalarnn ilerliini kolaylatrmak ve rakiplerini etkisiz klabilmek iin terr bir ara olarak kullandklar grlmektedir. Getiimiz yzylda; zellikle kinci Dnya Savandan sonra nkleer bir dengenin kurulmas ile scak savatan kanlm, buna mukabil terrizm gn getike yaygnlamtr. Terrizmin, uygulama alan olarak seilen baz kk ve geri kalm, demokrasisi tam gelimemi lkelerde baarya ulam olmas, uygulayc olan lkeleri cesaretlendirmi ve bylece terr alan gittike genilemitir. Bu safhadan sonra terrizm uluslararas bir sava tr olarak grlmtr. Verilen destek, zamanla terrizmin boyutlarnn bymesine ve uluslararas nitelik kazanmasna neden olmutur. Dolaysyla, gerek anlam ierisinde ve kresel olarak terrizme bakldndan dolayl ypratma (destabilizasyon) yntemlerinin kullanld bir dnya i sava olarak da adlandrlabilmektedir. 478 Uluslararas terrizmi, bir veya birden ok lke vatandalarnca oluturulmu, desteini ieriden ve dardan, bir veya birden ok kaynaktan salayan organizasyon, kii veya guruplarca, her hangi bir toplum, devlet veya devletler zerinde bask yaratmak suretiyle baz kazanmlar salamak, etnik ve blgesel sorunlar tahrik ederek lkelerin ulusal menfaatlerine zarar vermek amacyla iddet eylemlerine bavurulmasdr eklinde tanmlamak mmkn olabilir.479 Terrizm kavramnn tanmland ilk uluslararas antlama, hibir zaman yrrle konamam olan 1937 tarihli Terrizmin nlenmesine ve Cezalandrlmasna Dair Konvansiyondur. Szlemede terrizm u ekilde tanmlanmaktadr: a. Devlet bakanlarna, devlet bakanlarnn yetkilerini kullanan ahslara ve onlarn haleflerine ve seleflerine, b. Yukardaki kiilerin elerine, c. Kamu grevleri ile grevli veya eylemin kendilerine yneltildiinde bir kamu grevine sahip kiilere, ldrme veya ciddi bedensel yaralama veya zgrln elinden alma maksad ile yneltilen her trl eylem. Bir baka
478

http://www.egm.gov.tr/temuh/terorizm1.htm, Ayr.bkz. Mustafa Gndz, Basn ve Terr, zmir

1996. Necati Alkan, Genlik ve Terrizm, Ankara 2002, s.17-18.

479

http://www.egm.gov.tr/temuh/terorizm1.html, Ylmaz Altu, Terrn Anatomisi, stanbul

1989, s.23. Suat lhan, Terr Neden Trkiye, Ankara 1998, s.5.

209

nemli szleme de, Terrizmin nlenmesi in Avrupa Szlemesidir. Bunda da ak bir terrizm tanm yaplmamtr. Bu szleme ile uak karma sular ile ve diplomatik temsilcilikler dhil olmak zere uluslararas korunan kiilere kar saldr ieren eylemler siyas eylem saylmayacaktr. 3173 sayl Trkiye Cumhuriyeti Terrle Mcadele Yasasndaki tanma gre ise terr: Bask, iddet, kar, korkutma, yldrma, sindirme veya tehdit sistemlerinden biri ile Anayasada, belirtilen Cumhuriyetin niteliklerini, Trk Devletinin ve Cumhuriyetinin varln tehlikeye drmek, devlet otoritesini zaafa uratmak veya ykmak veya ele geirmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, devletin i ve d gvenliini, kamu dzenini ve genel sal bozmak maksatlaryla, bir rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl eylemlerdir.480 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 1.maddesinde (Deiik-19.07.2003/25173); (Deiik kinci Fkra:19.07.2003/25173-4928/20 md.) ki veya daha fazla kimsenin birinci fkrada yazl terr suunu ilemek amacyla birlemesi hlinde bu kanunda yazl olan rgt meydana gelmi saylr. eklinde deiiklik yaplm ve rgt oluturmak amacyla bir araya gelinmesi su saylmtr. rgt terimi, Trk Ceza Kanunu ile ceza hkmlerini ieren zel kanunlarda geen teekkl, cemiyet, silhl cemiyet, ete veya silhl eteyi de kapsamaktadr. 481 Hedefe ulamada her yolu meru sayan terrizm insanlk tarihi kadar eski bir olgudur. Dolaysyla terrn ama ve stratejisi zamanla teknolojik geliim ve sosyo-ekonomik yapya paralel olarak gelimi, tahrip ettii toplumlarn din, rk, ekonomik ve sosyal yapsn; ideolojisi dorultusunda ara olarak kullanm ve bu suretle kendisine finans482 kayna yaratmtr. Salad bu byk miktardaki finans kaynaklar ile dar blge snrlarn aarak snrlar ve ktalararas boyut kazanmtr. Bugn dnya ekonomik, siyas, asker ve sosyal menfaatler etrafnda birleen lkelerin oluturduu bloklar ve paktlara blnmtr. Bu oluumlar
480

http://www.gaziantep.pol.tr/Subeler_web/tem_web/Terorveterorizm.htm, Kantarc, Ermeni

Sorunu..., s.70.
481 482

http://www.egm.gov.tr/temuh/terorizm1.htm http://www.egm.gov.tr/temuh/terorizm1.htm, Necati Alkan, Terr rgtlerinin Finans

Kaynaklar.

210

ekonomik ve siyas kar kavgalarn hzlandrm, bl-parala-ynet veya kendi karlarna zarar veremeyecek azam limitler arasnda tut ilkesinden hareket eden baz blok veya lkeler, farkl din, rk, etnik unsurlar, sosyoekonomik az gelimilii terrizme malzeme olarak salam ve var olan terr rgtlerine bu ekilde katkda bulunarak amalar dorultusunda taeronluk grevini yklemilerdir. Terristin ideolojik motivasyonundaki dayanak sosyal elikilerdir. Terrizm, hedef ald kitlenin honut olmad veya elde etmek istedii kar umut olarak vaat etmektedir. Bu umut ve vaat, kiileri bir arada toplayan ideolojiyi oluturmaktadr. Bu ideoloji etrafnda toplanan insanlar, kendilerine gre bir sistem oluturmutur. Bu sistem ierisinde rgtlenmeler yaplarak terrizmin alt yaps oluturulmaktadr. Terristin kendi anlay ierisinde kutsal bir amac vardr. Amacn gerekletirmek iin, kendisine engel tekil eden veya daha dorusu yle gsterilen veya engel olarak alglamas salanan unsurlar ortadan kaldrmak azmindedir. Bu nedenledir ki ideoloji, rgtlenmenin en nemli unsurunu tekil etmekte, ideoloji nedeniyle terrist kolayca lm gze alabilmekte, her trl yoksunlua kar hareketine sadk kalmakta, yerine gre ok olumsuz artlara kar koyabilme gcne sahip olabilmektedir. Terrn en nemli yn ise iddet iermesidir. deolojik koullar; rgtn, hedeflerine ulaabilmesi iin iddete bavurulmasn dayatmaktadr. Bulunduu lkedeki rejimi ykmay hedefleyen rgt, "silhl mcadele" ad verilen iddet uygulamalaryla kendini gstermekte, iddet younlatka, korku iinde rgte yaklaan insanlarn says artmaktadr. iddet hareketleri, rgtn propaganda malzemelerinin en nemlilerindendir. Burada anlatlan iddet, rgt tarafndan, halk adna yapld iddia edilen zalimce eylemlerdir. Buna karn terrist kendisini "devrimci, eylemci, zgrlk savas, halk gc" gibi bir takm unvanlarla taltif etmektedir. Yakn gemite terr rgtlerinin zellikle, yasal kurulular olan baz dernek, sendika ve siyas partileri de kullanarak, metropoller bata olmak zere semt, mahalle ve sokak baznda hkimiyet tesis etmeye altklar bilinmektedir. Bylece rgt kendi tabann da, zor ve tehdide dayal bir tarz sergileyerek oluturmakta, hkimiyet tesis edilebilen yrelerdeki vatandalar iin rgt mensupluu bir zorunluluk hline gelmektedir. Sistemli ve organize iddet, Trk vatandalarna, hayat dayanlmaz hle getirme

211

gayretindedir. iddetin amalarndan biri de kamuoyuna kendini duyurma olduundan, kitle iletiim aralarndan faydalanarak ilgi alan ierisine girilmeye allr. nsan hayatn ve dolaysyla toplumsal gven ve huzuru hedef alan eylemler kamuoyunda ok fazla yank uyandrd iin iddet eylemleri vazgeilmez bir reklam arac olarak grlmektedir. Terr rgtlerinin, iddet eylemleri sonrasnda basn kurulularn arayarak eylemi stlenmeleri bu nedene dayanmaktadr. Amaca ulamak iin her trl giriim mubah grlmekte, sadece devlete ynelmekle kstl kalnmamakta, susuz insanlarn da byk lde bu eylemlerden zarar grmesine yol almaktadr. Kitlesel nitelikli terr eylemlerinde, rnein bir toplu tam aracna veya alveri merkezine konan bir bombann patlamas sonucu lenlerin bu eylemi dzenleyenler ile hibir balar bulunmamaktadr. Bu tr eylemlerde, bombay koyanlar ile bombann hedefi olanlar arasnda hibir siyas iliki, bir hesaplama olmad gibi, belki eylemi koyan rgtn ideolojisine yaknlk duyanlar bile bulunabilmektedir. Terr rgtlerinin dzenledikleri eylemlerin temelinde rgtn propagandasn yapma ii arlk kazanmaktadr. rgtler, kurulularn tamamladklar tekilat yaplanmas asndan yeterli bir dzeye geldiklerinde sansasyonel nitelikli bir iddet eylemi ile kamuoyuna varlklarn duyurmay hedeflerler.483 Terrn faaliyet alanlar yledir; 1- i ve memur sendikalar: Bu kurulular iersinde sempatizan kitleler oluturmak suretiyle, ii ve memurlarn anayasa ve kanunlardan doan haklarn ideolojileri dorultusunda kullanmak.

483

Terr sular; Terrle Mcadele Kanununun, 3. maddesinde, TCK ya yaplan atfla, Trk

Ceza Kanununun 125., 131., 146., 147., 148., 149., 156., 168., 171. ve 172. maddelerinde yazl bulunan sulardr. Ayrca, ileni amalar nedeniyle baz sular da terr sular olarak kabul grmektedir. Bunlar; Terrle Mcadele Kanununun 4. maddesine gre; (19.11.1996 tarih-22822 sayl RG/13.11.1996 Tarih ve 4211 sayl Kanunla Deiik) Trk Ceza Kanunu'nun 145., 150., 151., 152., 153., 154., 155., 157., 169. ve 384. maddeleri ile 499. maddesinin ikinci fkrasnda yazl sulardr. Zekeriya Ylmaz, Anayasa, Trk Ceza Kanunu-Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu-lgili Mevzuat, Ankara 2001, s.413.

212

2- Siyas partiler ve genlik kollar: Demokratik ortamdan istifade ile siyas parti kurarak veya mevcut siyas partilere ve bu partilerin genlik kollar arasna szmak suretiyle yasal olmayan faaliyet yrtmek. 3- Dernek ve vakflar: Terr rgtleri yasal alanda, kendilerini kamufle etmek amacyla vakf ve dernek kurmaktadrlar. 4- zel ve tzel kurulular: zdemir Sabancnn ldrlmesi olaynda, Sabanc Holdinge szmalar gibi... 5- Eitim kurumlar: Lise ve niversite genlii arasna szarak sempatizan kitleler oluturmak. Salkl dnme ve aratrma yeteneini henz kazanamayan, kendisine teklif edilen her trl deeri kabullenmeye hazr olan ve bir gei dnemi ierisinde bocalayan genler, terr rgtlerinin itahn kabartmaktadrlar. rencilere ynelik oluturulan yaplanmalarn okluu dikkat ekmektedir. Her rgt lise genliine ynelik rgt ii oluumlara sahiptir.484 Birlemi Milletler kurulduu gnden bugne kadar, terr eylemlerine kar uluslararas szlemeler ya da bildiriler hazrlayarak, ye lkelerin imza ve onayna sunmaktadr.485
484 485

http://www.gaziantep.pol.tr/Subeler_web/tem_web/Terorveterorizm.htm Nicolae Ecobescu vdl., Fighting Terrorism, Bkre 2003, s.37-114., Der. Zeki nan,

Uluslararas Belgelerde Aznlk Haklar, Ankara 2004, s.61. Uluslararas szlemelerde terr konusu u ekilde ele alnmtr: Avrupa Gvenlik birlii Tekilat'nn (AGT) Terrizme Bak Bugne kadar Avrupa Gvenlik birlii rgtnn dzenlemi olduu toplantlarda ortaya konan belgelerde, terrle ilgili baz kararlarn alnd grlmektedir. 1975 Helsinki Nihai Senedinde, devletlerin terrist eylemlere dorudan ya da dolayl ekilde yardm etmekten kanacaklar vurgulanmaktadr. 1983 Madrid Belgesinde, toplantya katlan devletler, uluslararas ilikilerde iddet kullanlmas dhil terrizmi knamakta; terrizmin masum insanlarn canna kastettiini, insan haklarn ve temel zgrlkleri yok ettiini belirtmekte; terrizmle mcadele iin ikili ve ok tarafl ibirlii

213

zendirilmekte; lkeler kendi topraklarnn terr eylemlerinin hazrlanmas, dzenlenmesi konusunda kullanlmasna, bunlar yapanlarn orada barndrlmasna izin vermeyeceklerini belirtmekte; bu eylemlerin finanse edilmeyecei, tevik olunmayaca ya da ho grlmeyecei vurgulanmaktadr. 1989 Viyana zleme Belgesi terrizmi knamakta, terristlerin taleplerine kar direnme gsterilmesi politikas izlenmesini tavsiye etmekte, terrizm konusunda bilgi deiimi dhil ikili ve ok tarafl ibirlii yaplmasn, diplomatik ve konsolosluk misyonlarnn ve bunlarn personelinin gvenliinin salanmasn ve terrist eylemlerin nlenmesi iin gereken nlemlerin alnmasn istemekte, terr eylemlerine karanlarn snr d edilmesi ve yarg nne karlmas, birden fazla lkenin hkmranlnn sz konusu olduu durumlarda uluslararas szlemelere uygun hareket edilmesinin gereini vurgulamaktadr. 1990 nsan Boyutu konulu Kopenhag Toplants Belgesinde, kendi lkesinin ya da bir baka lkenin dzenini ykmaktan vazgemeyi reddeden iddet ya da terrizm knanmakta ve lkenin bununla mcadeledeki sorumluluklar vurgulanmaktadr. 1990 Paris Senedi (Charter) terrizmin her trlsn knamakta ve terrle mcadelede ibirliini ngrmektedir. 1992 Helsinki Belgesi de her trl terr eylemini knamakta, AG erevesinde terr konusunda alnan kararlar yinelemektedir. 1994 Budapete Belgesi, terrizmin hibir ekilde hakl grlemeyeceini, terrizmin desteklenmeyeceini, onunla mcadele iin ibirlii yaplacan vurgulamakta, terristlerin yarglanmas ve snr d edilmesi konusundaki uluslararas szlemelere uyulaca yinelenmektedir. 1996 Lizbon Belgesi, terrizm, rgtl su, uyuturucu ve silh kaakl, kontrolsz g ve evre kirliliinin AG yelerinin ortak sorunu olduunu belirtmektedir. Belgenin silhlarn denetimi blmnde terrizmin her eidi ile mcadele edilecei vurgulanmakta, Gvenlik birlii blmnde de terrizmle mcadele konusunda uluslararas camiann ald nlemleri tamamlayc tedbirler alnaca belirtilmektedir. NATOnun 5. Madde Karar : 11 Eyll 2001 gn Dnya Ticaret Merkezine ve Pentagona ynelik terristlerin uakl intihar saldrlarndan sonra NATO 5. maddeyi yrrl koymutur. Bu maddeye gre taraflar, Kuzey Amerikada veya Avrupada ilerinden bir veya daha ouna yneltilecek silhl bir saldrnn hepsine yneltilmi bir saldr olarak deerlendirilecei ve eer byle bir saldr olursa BM Yasasnn 51. maddesinde tannan bireysel ya da toplu z savunma hakkn kullanarak, Kuzey Atlantik blgesinde gvenlii salamak ve korumak iin bireysel olarak ve dierleri ile birlikte, silhl kuvvet kullanm da dhil olmak zere gerekli grlen eylemlerde bulunarak saldrya urayan taraf ya da taraflara yardmc olacaklar konusunda anlamlardr. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, son olarak, 28 Eyll 2001 tarihinde uluslararas terr ile

214

Terrizmin yapsn bu ekilde akladktan sonra, iki terr rgtnn dmanmn dman dostumdur anlay ile nasl bir ibirliine yneldiini irdeleyelim. Gemite, Hoybun Independance (Krt-Ermeni Terr Tekilat) olarak faaliyetleri bilinen bu ibirlii 1980den sonra PKK-ASALA ibirliine dnmtr. 28 Ekim 1927te szde bamsz Krdistan iln edilmitir. Hoybun Cemiyeti kurulmutur. Ermenilerle kendilerini komu olarak gren Krtler, onlarn mcadelelerine bu anlamda destek vermilerdir.
486

Blgedeki

huzursuzluklar zerine, ran ahnn emrindeki Yzba Arfann Trk-ran snrndaki rahatszlklar hakkndaki grlerini belirten Charles Hart imzal 20 Eyll 1930 tarihli gizli raporunda yle ifade edilmitir. Trkiye, Rusyay gcendirmemek iin, Trabzon yolunun bakmn yaptrmamaktadr. nk bu yolun otomobillerin gemesine almas, rann kuzeye yapaca ticareti etkileyecektir. Rusya da rann ticaret yapmasn istememekte, ekonomik anlamda gelimesini engellemek istemektedir. Trabzon yolu ran mallarnn geii iin nemli bir yoldur. Rusya bu sayede rann ekonomisini kontrol edebilmektedir. Arfaya gre, Trkiye Avrupaya daha yakn grnmektedir. te yandan, ran Azerbaycann Trkiyeye bal olmas gerektiini ifade etmitir. Blgenin
mcadele etmek iin atlacak admlar ve stratejileri de ieren, 1373 sayl karar oy birlii ile kabul etmitir. Karar, Birlemi Milletler Anayasasnn barn ve gvenliin tesis edilmesi amacyla gerekli grld takdirde zor kullanma yetkisi veren 7. Blm erevesinde alnm olup tm ye devletler iin balayc niteliktedir. Bu karar, terr rgtlerinin dier lkelerde barnmasna, rgtlenmesine ve faaliyette bulunmasna imkn vermemekte, hatta her trl mal varlklar ve ekonomik kaynaklarna el koymay mmkn klmaktadr. http://www.egm.gov.tr/temuh/terorizm3.htm, http://www.disisleri.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Terorizm/BMGK1373SaylKarar.ht m, H. Tahsin Fendolu, Uluslararas Belgelerde Terrizm, 1. Milletleraras Dou ve Gneydou Anadoluda Gvenlik ve Huzur Sempozyumu Bildirileri, Elaz, 2000, s.760. Aslan Gndz, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar Hakknda Temel Belgeler, stanbul, 1994, s.52. Necati ALKAN, Psikolojik Harekt, Terrizm ve Polis, Ankara 2000, s.133-140.
486

The Case of Kurdistan Against Turkey, by authority of HOYBOON Supreme Council of the

Kurdish Government, USNA, 7W.767.91/45.

215

Ruslara tbi olmasndansa Trklerin elinde olmasn tercih ettii de raporda belirtilmitir. Rus Azerbaycannn Bolevikletii ama sindirilmesinin mmkn olamayaca da belirtilmitir. Rusyann ran ve Trkiye arasnda bir yaknlamadan ekindii de belirtilerek, byle bir yaknlamann Rusyann aleyhine olacan, Rusyann Trkiyenin douda Kafkaslara doru ilerlemesinden korktuunu da belirtmitir.487 Gemite, Krt isyanlar olarak ba gsteren olaylarla Trkiyenin dou blgesinde szde Krdistan hayalindeki Krtlerin Ermenilere verdikleri tarih destek, son dnemlerde de devam etmitir. ASALA-PKK ibirliinin temeli siyas ve asker eitim grdkleri Filistin kamplarna dayanmaktadr. Dnya Ermeni rgtleri Birinci Kongresi, Paris'te 3-6 Eyll 1979 tarihinde toplanmtr. Terr rgt ASALA'nn nemli bir gle katld ve etkin rol oynad Kongre, Fransa'daki Ermeni ihtillci gler zerinde etkili olmutur. Bu kongrenin amac; "dnyadaki Ermenilerin bir fikir ve bir bayrak altnda toplanmas, siyas ortamn deerlendirilerek Dardaki toprak taleplerine ynelinmesi" bir eklinde gc zetlenebilir. yaratlmas Ermeniler evresinde gl Ermeni

hedeflenmitir. Ermeni Kilisesinin mill karaktere kavuturulmas, bir Ermeni Mill Bankas kurulmas, merkez brolar kurularak yayn ve haberleme imknlarnn gelitirilmesi ynnde kararlar alnmtr.488 21-28 Nisan 1980 tarihini Kzl hafta olarak iln eden PKK ile Ermeniler, 24 Nisan tarihini szde Ermenilerin katledilme gn olarak birlikte anmlardr. 8 Nisan 1980'de Lbnan'n Sidon kentinde ortak bir basn toplants dzenleyen PKK ve ASALA, bu klarnn tepkiyle karlanmas zerine ilikilerini gizli yrtme karar almlardr. Bu toplantnn ardndan 9 Kasm 1980'de Trkiye'nin Strazburg Bakonsolosluuna, 19 Kasm 1980'de ise THY'nin Roma brosuna ynelik saldrlar PKK ve ASALA terr rgtleri tarafndan ortaklaa stlenilmitir. 489
487 488 489

USNA, 891.00/1507. 767.91/50. 15 Eyll 1930, Tahran. zkan, a.g.e., s.212. Sakarya, .ag.e, s. 474.

216

Terr byk boyutlara ulam, dnya kamuoyu giderek Ermenileri ve terristleri knama durumuna gelmitir. zellikle katlim ekline varan eylemler, Ermenilere en yakn ve desteki devletleri bile tedirgin etmeye balamtr. 1983teki Lozan Kongresi, nemli gelimeler sonucunda toplanmtr. Lozan Kongresi, "Ermeni siyas grlerini birletirmek ve tek dorultuda hareket etmelerini salamak" amacyla byle bir ortamda toplanmtr. ASALA'nn katlmad, iddet yanllarnnsa aznlkta kald kongre sonunda; Tanaklarda ve ASALA'da blnmeler grlmtr. 7-13 Temmuz 1985'de Sevr'de toplanan ve adna Dnya Ermeni rgtleri nc Kongresi" denilen kongrede ise temel ama, hazrlanan Ermeni Anayasasnn kabul olmutur. Kongrede, Ermenileri dnya apnda temsil edecek bir birliin oluturulmasna allmtr. Kongre, ASALA'nn katlmad ve kongre sonunda desteklenmemesi gerektii ynnde alnan kararla youn eletirilere uramtr. Tanaklarn temsil nitelii uzun tartmalara sebep olmutur. Kbrs Rumlarnn desteklenerek, Filistin Kurtulu rgtnn benzeri bir yaplanmaya gidilmesi ynnde kararlar alnmtr. Ermeniler, 1985te Yunanistanda binlerce Ermeninin katlmyla 24 Nisan anacaklarn bildirmilerdir. Aslsz soykrm iddiasn Margaret Thatcherin kabul etmesi iin lobi faaliyetleri yrtmlerdir. BBC Televizyonu, Ermenilerin yryne basnda geni verirken, Dou Anadolu blgesini Ermeni topra olarak gstermitir.490 Gney Rum Kesiminde de alt ilin Ermenistana ait olduu iddia edilmitir. Ayrca, Papa II. Jean Paul Vatikanda dzenlenen ayinde 70 yl nce lenler iin dua edilmesini istemitir. 24 Nisan 2005 tarihinde Amerikan televizyonunda gsterilen propaganda amal yayn iin 250.000 dolar harcanmtr. Bu yayna katlan Ermeni ailesi biz Ermeniyiz diye bardnda televizyon programclar tarafndan hayr siz Amerikalsnz491 diye uyarlmalar
490

BBC ayrca son dnemlerde yaanan Trkiyedeki ku gribi vakalarndan bahsederken de

blgeyi Krdistan olarak tanmlam ve Krdistanda Ku Gribi bal ile haberlerini sunmutur. BBC TV, 2 Ocak 2006.
491

Servet Avar-enol Kantarc, Trkiyeye Ynelik 1985 yl Ermeni Propaganda Faaliyetleri,

Ermeni Aratrmalar, Sonbahar 2002, cilt 2, say 7, s.136.

217

ilgintir. Amerikada hi kimse talyan asll Amerikalym, Finlandiya asll Amerikalym demeden Amerikalym derken, Trkiyede aznlklarn veya kimilerince aznlk olarak gsterilme abasnda olan baz gruplarn Trkm demekten gocunmas anlalr gibi deildir. te yandan, bu lkelerin kendi vatandalarna mill kimliklerini benimsetirken, Amerikalym demenin neminin farknda olmalar salanrken bunu lke btnl adna yapyorlarken, Trkiyede yaayan aznlklara ve dier Mslman gruplara baka etnik kimliklerinin n plna kartlmas abasnda destek olunmas ve demokrasi, insan haklar, Avrupa Birliine kabul edilme srecinin bir paras gibi gsterilmesi byk bir eliki oluturmaktadr. ASALA ve PKK ibirliinin tarih srecine bir baka rnek de, 4 Haziran 1993 tarihinde, Ermeni Hnak Partisi, ASALA ve PKK terr rgt mensuplarnn katlmyla Bat Beyrut'ta bulunan PKK terr rgt merkezinde yaplan toplantdr. Ermeni-PKK ilikisiyle ilgili bir baka arpc rnek ise 6- 9 Ocak 1993 tarihlerinde Beyrut'taki iki ayr kilisede dzenlenen ve Lbnan Ermeni Ortodoks Bapiskoposu, Ermeni Parti yetkilileri ile 150 gencin katld toplantlarda kullanlan u ifadelerdir: imdilik Trkiye'ye kar sakin tutum gsterilmelidir. Ermeni toplumu gittike bymekte ve ekonomik ynden glenmektedir. Gelitirilen propaganda faaliyetleri sayesinde, btn dnyada (szde) soykrm daha iyi bilinmeye balanmtr. Ermenistan alacaklardr. Bata ABD olmak zere, dier batl lkeler de Karaba'da srdrlen savata Ermenileri hakl bulmaktadrlar. Bu frsat deerlendirmek gerekir ve Karaba'da savaan Ermeni genlerine yenileri katlacaktr. Trkiye'de -PKK terr rgt ile yaplan mcadele kastedilerek- i sava devam edecek, Trk ekonomisi sfr noktasna gelecek ve vatandalar ba kaldracaklardr. devleti ve kurulmutur, Ermeniler her geen gn topraklar mutlaka genilemektedir atalarnn intikamn

218

 Trkiye blnecek ve bir Krt devleti kurulacaktr.492 Ermeniler Krtlerle olan ilikilerini iyi bir ekilde yrtmeli ve Krtlerin mcadelelerini desteklemelidirler. Bugn Trklerin elinde olan topraklar, yarn Ermenilerin olacaktr.493 Gnmzde de, bu rgtlerin faaliyetlerinin sona ermediini syleyebiliriz. Lbnan i sava (1975-77) srasnda 170.000 olan Ermeni says sava sonunda 100.000e dmtr. 2001 yl Ermeni nfusu 116.214tr. Lbnan Ermenilerini kendi programlarna gre ynlendiren Tanak Partisi, Homenetmen Spor Kulb, Hamazkaine Kltr Dernei, Lbnan Ermenilerine Yardm Dernei vastas ile almalarn srdrmektedir.494 Bu da gstermektedir ki, Ermeniler terrle ilgili ksm aslnda kapamamlar, baka terr rgtleriyle Trkiye halknn kannn
492

1919da Wilsonun haritalar ile ortaya atlan Trkiyenin dou blgelerinde szde Ermenistan

ve Krdistan devletlerinin kurulmas pln, 1930larda blgedeki Krt ayaklanmalarnn da temelini oluturmutur. Trkiyenin Suriye snrnda dnemin nl Krt lideri Hatcho (Hajo) 60 adamyla birlikte Urfa yaknlarndaki Trk kylerine saldrm, Krdistann bamszl iin aktan aa sava iln ettiini belirtmitir. Bu isyanlar, dardaki Krtlerle birleerek Trkiye iin tehlike oluturaca rapor edilmitir. Fevzi Paann Krt kkenlilerin says hakkndaki beyan Trkiyede 400.000, ran ve Irakta birer milyon olduu eklindedir. Bunlarn blgede karaca problemler Trkiyenin Suriye, ran ve Irak snrlarnda uzun sre problem yaayacan gstermektedir. Bu isyanlar Trkiyeyi i meseleden ok uluslararas bir ortama ekmek iindir. Joseph Grewun raporuna gre, 1930lardaki Krt isyanlar 1925 eyh Sait isyanndan ayr grlmektedir. Son isyanlar yerel olarak yorumlanmtr. Sadece Van gl civarnda kald baka blgeye sramad ifade edilmitir. Trkiyenin ran snrn glendirmek iin rana baz neriler sunduu ama bunun faydasnn olmayaca raporda belirtilmitir. Snrlarnn glendirilmesi Trkiyenin lehine olacaksa da, buradaki atmalarn bitmeyeceini, Trkiyenin snrn iki tarafndaki Krt isyanlarna kar herhangi bir garantisi olmayaca sadece stratejik bir avantaj salayaca da raporda belirtilmitir. Joseph Grew, Tahrandaki Amerikan Heyetince, 9 Austos 1930da stanbuldaki ABD Bykeliliine yazlan mektup, USNA, Microfilm copy, 767.91/45. Division of Near Eastern Affairs. Gerekten de ABDnin bu ngrs 1984 sonrasnda tekrarlayan ve 2005 ylnda dahi devam eden atmalarn temelini oluturmaktadr.
493 494

http://www.kulturturizm.gov.tr/portal/turizm_tr.asp?belgeno=1652 Erdal lter, Lbnanda Ermeni Diasporas, Ermeni Aratrmalar, Eyll-Ekim-Kasm 2001

Cilt 1, Say 3, s.127.

219

dklmesine neden olmaa devam etmektedirler. Bu erevede, terrn taeronluunu yklenen ASALA-PKK495 ibirliinin hedefi de Dou Anadoluda ortak bir Ermeni-Krt Federe Devleti kurulmasdr. 1985ten sonra PKK olarak isim deitiren Ermeni terr, 1990lardan sonra PKK bnyesinde devam etmitir. XXI. yzylda bu terr dalgas bitmemi, lkelerin politika gndemlerinde hukuk bir konuma getirilme abas devam etmitir. Batllarn ASALA terr gibi PKK terrne de bir sre gz yumduktan hatta onu besledikten sonra, kendileri de hedef olmaya balaynca -ya da PKK olaynda olduu gibi artk ie yaramaz hle gelince liderini teslim ederek- geri ekilmelerinin kkeninde, kendi rk nlerinin gndemde tutulmasn nleme abalar barol oynamaktadr.496
495

ASALA, 16 lke ve 28 kentte gerekletirdii 127 suikast ve eylemin sorumluluunu

stlenmitir. ASALA'nn gerekletirdii eylemlerde, 42 Trk vatanda ve diplomat ile drt Avrupal ld. Bu eylemlerde ayrca, 15 Trk ile 66 yabanc eitli yerlerinden yaralanmtr. Ermeni soykrmn aka tanyan Fransa'nn bizzat kendisi de Ermeni terrnn kurban olmutur. Zira Paris'teki Trk Bykelisi ldrlm; 1981 ylnda Paris'teki Trk Bakonsolosluu alanlar rehin alnmtr. 1983 Ocak aynda terristler Paris'teki THY brosuna el bombas atmlardr. Ancak ans eseri bu bomba infilak etmemitir. Ayrca, Marmara Turizm Acentesi nne de bomba konulmu, bu olayda Fransz sekreter R. Morin hayatn kaybetmitir. 15 Temmuz 1983 tarihinde Ermeni terristlerin, Orly Havaalannda gerekletirdikleri kanl basknda, THY brosu nne koyduklar bomba patlam ve Fransa'da yaanan en kanl olay olarak bilinen bu vahi eylemde drd Fransz, ikisi Trk, biri Amerikal ve biri de sveli olmak zere toplam sekiz kii hayatn kaybetmi, 60 kii de yaralanmtr. Gnmzde ise terr faaliyetlerinde bulunmayan Ermeniler, dnyann eitli yerlerinde konferanslar dzenlemekte, kurduklar sivil rgtler vastasyla Trklerin yaamad eitli dnya lkelerinde bile Ermeni lobileri oluturmaktadrlar. El-Nafidha Fransa ve Ermeni Meselesi, Ermeni Katlimna likin Gerekler. http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/DISBASIN/2001/05/29x05x01.HTM#%202,
496

Terr rgt PKKnn yurtdnda yasaklanmas ve bir terr rgt olarak kabul edilmesi 1993

ylnda mmkn olmutur. nce Almanya sonra Fransa srayla rgt yasak listesine almlardr. Fransa, rgtten eylemlerini darda srdrmesini istemitir. Bu da ayr bir ikilemdir. D Basnda Terr rgt PKKnn Yasaklanmas (1-15 Aralk 1993), Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ankara 1993, s.5. 19 Aralk 2005 tarihinde, Avustralyada terr rgtleri listesinde olan PKKnn Terrle Mcadele Yasas kapsamnda da terrist rgt olarak

220

PKK rgt, 1993ten bu yana ngiltere ve Fransada, 2001 Mart aynda ngilterede yasaklanm, Avustralya, Kanada, Bulgaristan, Japonya, Kazakistan, ve ABDde ise yabanc terr rgtleri listesine alnmtr. (rgtn terrist nitelii ABD Dileri Bakanlnn Kresel Terrizm eitleri konulu yllk raporunda on yl akn bir sredir vurgulanmaktadr). 2 Nisan 2004 tarihi itibariyle PKK, dier adlar olan KADEK ve KONGRA-GEL ile birlikte ABnin Terr rgtleri ve Kurulular Listesine de alnmtr. PKK ayrca, sivil toplum rgtlerinin 1 Haziran 2001 tarihli ocuklarn Asker Olarak Kullanlmalarnn Durdurulmas in birlii raporunda da ocuklar asker olarak kullanan rgtler arasnda saylmaktadr. (PKKnn ocuklar karp beyinlerini ykad ve kamplarda eittii uzun bir zamandan beri bilinmektedir.) Tarihte terrist ile zgrlk savasnn birbiriyle kartrld zamanlar olmutur, ancak bu tutum artk geerli deildir. zellikle 11 Eyll New York kiz Kulelerinin yklmas olayndan sonra terrizme ve terr rgtlerine kar uluslararas bir dayanma gelimi ve BM Gvenlik Konseyinin 1373 sayl kararnda grld gibi, uluslararas belgelerde terre kar yrtlecek ak mcadelenin parametreleri ortaya konulmutur. Bu gelimeler nda Trkiye, tm lkelerin uluslararas ykmllkleri dorultusunda terr rgt PKK/KONGRA-GELe kar kararl bir tutum taknmasn beklemektedir.497 Soykrmlar hazrlayan rklk tutkusunun 19. yzyl Avrupa dncesinin rn olup, ngiliz ve Franszlarn stnlk mantyla balayp Almanlara doru eritiini bilmeyen yoktur. kinci Dnya Sava srasnda yalnzca Almanlarn
iln edildii, Avustralya makamlarnn 15 Aralk 2005 tarihli basn aklamasndan renilmitir. Alnan bu karara gre, sadece PKKya madd destekte bulunmak deil sz konusu terr rgtne yelik, destekleyici aklamalarda bulunmak ve herhangi bir ekilde balantl olmak veya destek vermek su kapsamna alnmtr. Bu erevede, sulu bulunacak ahslar 25 yla kadar hapis cezas ile kar karya kalabileceklerdir. Sz konusu karar, terrle mcadelede uluslararas alanda yrtlen ibirliine nemli katk salayacaktr. http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/AnaSayfaAltKisim/NO192_19Aralik2005.htm
497

http://www.disisleri.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/Terorizm/UluslararasiDayanismaninS aglanmasi.htm

221

deil, btn Avrupallarn Yahudi soykrmna katkda bulunduklar artk kantlanm durumdadr. Franszlar 100 bin Yahudi'yi gaz odalarna gnderilmek zere Nazilere teslim etmilerdi. Daha da ilginci, Fransa'nn 1960'larda ldrd bir milyonu akn Cezayirli konusunun ele alnmasn istememesidir. Babakan Jospin, "Bunun yargsn tarihilere brakalm" derken, Parlamento Ermeni konusunun tarihilere braklmasna ise kar kmtr.498 Dnya apndaki
498

15 Aralk 2005 tarihinde ilgin bir gelime de yaanmtr. Fransz tarihiler, tarihi, tarihilere

brakn, soykrm yasalarn iptal edin diyerek Fransz Parlamentosuna bir dileke verdiler. JeanPierre Azma, Elisabeth Badinter, Jean-Jacques Bocher, Franoise Chandernagor, Alain Decaux, Marc Ferro, Jacques Julliard, Jean Leclant, Pierre Milza, Pierre Nora, Mona Ozouf, Jean-Claude Perrot, Antoine Prost, Ren Rmond, Maurice Vasse, Jean-Pierre Vernant, Paul Veyne, Pierre Vidal-Naquet, Michel Winock tarafndan yaynlanan bildiri, Fransz basnnda geni yer ald. Tarihi hibir dogmay, yasa ve tabuyu kabul etmez. Tarihinin grevi yceltmek veya sulamak deildir. Tarihi aklar. Tarih, gndemin tutsa deildir. Tarihi, gemiteki olaylara bugnn duyarllklarn sokmaz ve gnmzdeki ideolojik kalplar gemie uygulamaz. Tarih, hukuk bir nesne deildir...Devletin politikas tarihin politikas deildir... Demokratik bir rejime yakmayan tarih konulardaki kararlarn iptal edilmesini talep ediyoruz eklindeki beyanlaryla tarih yazmnn meclislerin ii olmadn ifade etmilerdir. Bu erevede, yrrlkten kaldrlmasn istedikleri kararlar yle sralamlardr: Fransann smrgecilik tarihinin olumlu ynlerinin anlatlmasn ngren 23 ubat 2005 tarihli yasa, Ermeni soykrmnn tannmasna ilikin 19 Ocak 2001 tarihli yasa, klelie ilikin 21 Mays 2001 tarihli yasa ve antisemitik ve rk eylemlerin cezalandrlmasna ilikin 13 Temmuz 1990 tarihli yasa. Bildiride, bu yasalarn tarihilerin zgrln kstlad ve ceza basks altnda tarihinin neyi aratracann ve neyi bulacann zorla bildirildii belirtiliyor. ileri Bakan Nicolas Sarkozy ise Birgn Fransz olmaktan dolay zr m dileyeceiz diyerek tartmalara tepki gstermitir. Fransa'nn eski ve halihazrdaki smrgelerinin de sert tepkisine yol aan smrge yasasnn iptal edilmesi iin muhalefetin verdii teklif, Meclis Genel Kurul oturumunda 2005 Aralk aynda reddedilmitir. http://www.wsws.org/articles/2005/dec2005/fran-d19.shtml, 2006 Ocak aynda yeni bir gelime olmutur. Fransz Meclis Bakan Debre, smrge yasasndan sonra, szde Ermeni soykrm yasasnn da gzden geirilmesini istemitir. Fransa Meclis Bakan Jean-Louis Debre, smrgecilik yasasyla ilgili sorunu zdkten sonra, szde Ermeni soykrm, Musevilere ilikin soykrm ve klelikle ilgili yasalarn da gzden geirilmesi gerektiini sylemitir. Debre, bu amala bir grup parlamenteri bir araya getirmeyi planladn da belirtmitir. Europe-1 radyo kanalnn sorularn yantlayan Debre, lkede byk yank uyandran 23 ubat 2005 tarihli smrge yasasnn, yrrlkten kaldrlmas veya tekrar yazlmas seeneklerini dlamadn kaydetmitir. Debre, Fransa'nn gemiteki smrge politikasnn olumlu gsterilmesini ngren yasayla ilgili nyargl olmadn belirtmi ve btn grleri dinleyeceini sylemitir. Meclis

222

Amerikal tarihi Bernard Lewis, soykrm iddiasn rten bir makale yazd iin, Fransz mahkemelerince 1 Franklk sembolik bir cezaya mahkum edilmitir. Soykrma gereke yaplan belgelerin gerekliklerini sorguladklar iin, iki bilim adam, Davison ve Giles Veinstein de tehditlere urayp grevlerinden uzaklatrlmak olaslyla kar karya braklmlardr.499

6.4 Ermenilerin Gnmzdeki Hukuk Durumu Etnik ve kltrel kimliklerin giderek nem kazanmasnn neden olduu atmalar, klsik insan haklar hukuku yannda, bu yeni blnmelerden kaynaklanan uzlamazlklar dzenleyecek farkl bir hukukun, aznlk haklar hukukunun oluumunu hazrlamakta, olumakta olan Aznlk Haklar Hukuku problematii, uluslararas insan haklar hukuku genel problematiinden farkl kullanlmaktadr. Aznlklarn korunmas konusunda, Birinci Dnya Sava sonras yaklamla belirgin bir farkllk vardr. Birinci Dnya Sava sonrasnda aznlklarn korunmas, snrlarn izilmesine bal olarak, Avrupada genel bir sorun olarak benimsenmitir. Bu dnemde yaplan bar antlamalarnn, aznlklarn ounluktan farkl kimlik zelliklerini srdrmelerine ynelik kurallar kapsad grlmektedir. Bu erevede, aznlklarn haklarnn korunmas Milletler Cemiyetinin gvencesi altna alnmtr. Ancak bu evrensel bir aznlk haklar koruma anlamas olmam sadece malup devletlerle yeni kurulan devletlerdeki aznlklara ynelik olmutur.500 Nitekim, kinci Dnya
Bakan Debre, parlamentolarn tarih yazamayaca inancnda olduunu vurgulayarak, Yasa koyucular tarihe bir anlam yklememeli diye konumutur. Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac, smrge yasasyla ilgili toplumun deiik kesimlerinden gelen sert tepkiler zerine, Debre bakanlnda bir komisyon kurularak, parlamentonun tarihle ilgili rolne ilikin rapor hazrlamasn 5 Ocak 2006 tarihinde talep etmitir. http://www.turks.us/article.php?story=20060105102907646&query=debre. Ermeni sorununun Fransann sorunu olmadn da 15 ubat 2005 tarihinde sylemitir.
499 500

Orhan Kololu, Popler Tarih, Nisan 2001, s. 68-72. Naz avuolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, stanbul 2001,

2.bs., s. 22.

223

Sava

yllar

Cemiyet-i

Akvm

(Milletler

Cemiyeti)nin

ilevinin

gvenilmezliini ortaya koyarak yeni bir oluuma Birlemi Milletlere dnmtr. Bu oluum iinde aznlklarn hukuku yeniden dzenlenmitir. kinci Dnya Savandan sonra ise insan haklarnn uluslararaslamas srecinde aznlklarn da evrensel insan haklarnn uluslararas korunmasndan yararlanaca dncesi yerleiklik kazanmtr. Bu erevede, eitlik ve ayrmclk yasa alnan aznlklarn korunmas sorununun temel ilkeleri, insan haklarnn korunmas sorununun temel ilkeleri olarak nem kazanmtr. Bununla birlikte, Birlemi Milletler Genel Kurulu, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile501 ayn gn 10 Aralk 1948de kabul ettii 217 C (III) sayl kararyla nsan Haklar Komisyonu ve bu komisyona bal olarak 1947de kurulan Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonunu aznlk sorunlarnn aratrlmas ve zm ile grevlendirilmitir. Bu almalarn ilk rn olarak Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 1966da kabul edilen Kiisel ve Siyas Haklar Szlemesinin 27. maddesidir. Etnik, din veya dilsel aznlklarn bulunduu devletlerde, bu aznlklara mensup kiiler, kendi gruplarnn dier yeleriyle birlikte toplu olarak, kendi kltrlerinden yararlanmak, kendi dinlerini aklamak ve uygulamak ya da kendi dillerini kullanmak hakkndan mahrum edilemezler kuraln getiren 27. madde, uluslararas insan haklar hukuku iinde evrensel nitelikte ve hukuk balaycla sahip aznlk haklarna ilikin ilk dzenlemedir. 1990larda ise AGK, Birlemi Milletler ve Avrupa Konseyi tarafndan aznlk haklarna ilikin yeni belgeler dzenlenmitir. Aznlklarn hukukunu ekillendiren bu sre temelde aznlk kavramnn tanmnn yaplmasn zme ulatramamtr. Tanm konusundaki bu belirsizlik, vatanda olmayanlarn zellikle de yeni aznlklar olarak nitelendirilen gmen iilerin aznlk haklarndan yararlanp yararlanamayaca sorununa neden olmutur. Tanm belirsizlii, aznlklar sorununun siyas yn gz nne alndnda devletlere kendi lkelerindeki aznlklarn varln reddetme veya aznlk statsn yorumlama imkn vermitir. AGK Kopenhag Belgesinin kabulnden
501

Tekin Akllolu, nsan Haklarnn Korunmas Alannda Uluslararas Temel Belgeler,

Ankara 1995, 3.bs., s.13.

224

sonra Trkiye, Yrtme Sekreterine gnderdii 1990 Moskova Belgesi ve 1992 Helsinki-II Belgesi iin yapt bildirimlerde; ulusal aznlk kavramnn ancak ikili ve ok tarafl uluslararas belgelerle statleri belirlenen gruplar kapsadn ve Kopenhag Belgesi dzenlemelerinin Anayasa ve i mevzuata gre uygulanacan aklamtr.502 Aznlk kavram zerine, Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonunun Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu raportr Francesco Capotorti 1978de bir tanm nermitir ve bu tanm daha sonraki tanmlara da rnek olmutur. Buna gre aznlk kavramn, Bir devletin nfusunun geri kalanna gre saysal olarak az olan, egemen konumda bulunmayan, -o devletin vatanda olan- yeleri nfusun geri kalanndan farkl etnik, dinsel veya dilsel zelliklere sahip olan ve kltrlerini, geleneklerini, dinlerini veya dillerini korumaya ynelik st rtl de olsa bir dayanma duygusu gsteren bir grup olarak tanmlamtr. Birinci Dnya Sava sonras uluslararas ortamda siyasetin bir ilkesi olmakla birlikte, Milletler Cemiyeti Miskna aktarlmayan self-determinasyon hakk ise Birlemi Milletler art ile uluslararas hukuk ilkesine dntrlmtr. Bylece, 1(2) ve 55. maddelerle bu ilke tanmlanmtr. artn 1(2) maddesinde halklarn hak eitlii ve self-determinasyon ilkesine sayg gsterilmesi, Birlemi Milletler amalar arasnda yer alan uluslararas dostluk ve barn gelitirilmesinde bir nkoul kabul edilirken, 55. madde halklarn selfdeterminasyon ilkesine sayg zerine kurulu barl hak ve hrriyetlerinin ayrm yaplmakszn korunmasnn yan sra uluslararas ekonomik, sosyal ve kltrel ibirliini de ngrmtr. lke btnlnn korunmas kaydyla, halklarn selfdeterminasyon hakkna 1989 Viyana Belgesi, 1990 Yeni bir Avrupa iin Paris art, 1991 Moskova Belgesi de yer vermitir.503 lke btnlnn sakl tutulmas, ayrlk talepler ve siyas projelere hukuk meruiyet salayc aznlk haklar formllerinden saknma ile demokratik
502 503

avuolu, a.g.e., s.23. avuolu, a.g.e., s.72. Ayr.bkz. Akllolu, a.g.e., s.277.

225

bir toplumda oulcuun korunmas arasnda badatrc bir zm bulma aray, aznlk haklarn kolektif boyutlu bireysel haklar olarak kabul etme eilimini glendirmitir. Nitekim, Trkiye Cumhuriyetinin imzalad Lozan Antlamasnn 37-45. maddeleri ile bu konuda gerekli dzenlemeler yaplmtr. Trkiyede aznlk olarak kabul edilen Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler bu erevede siyas ve hukuk haklara sahip olarak Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak kabul edilmilerdir. Yeni dnya dzenine meruiyet kazandrmaya ynelik bu tr anlamalarn, klsik anlamda ulus-devlet kavram ve aznlklar adna nasl kabul greceini ise zaman gsterecektir. Bu dnemde Trkiyede yaayan Ermeniler siyas ve hukuk adan Lozan Antlamas ile belirlenen haklara kavumulardr. Osmanl dneminde de gayrimslimlerin stats Tanzimtla ve sonrasnda da fermanlarla ayrntl olarak belirlenmitir. Ehl-i rf denilen kamu yneticilerinin keyfi uygulamalarna kar da gvence altna alnmtr. Bu durum yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas anlamalaryla ayn ekilde garanti altna alnmtr. Konunun grld Lozan Antlamasnn en tartmal konularndan biri aznlklarn haklar olmutur. Daha nce drdnc blmde ayrntlaryla grdmz 37. ve 45. maddelerle dzenlenen aznlklarn korunmas ile ilgili maddeler ile dil, din, eitim ve aile hukuku konularnda dzenlemeler yaplarak koruma altna alnmlar ve Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak kabul edilmilerdir. Buna gre, Rumlar, Yahudiler gibi Ermeniler de dier Mslman Trk vatandalarnn yararland meden ve siyas haklardan faydalanabilmi, kamu hizmet ve grevlerine kabul edilme, eitli mesleklerde ve i kollarnda ayrm grmeden alma hakkna sahip olmulardr. Ticaret, din, basn veya her eit yayn konularyla ak toplantlarda diledii bir dili kullanmasna kstlama getirilmemitir. Resm dil Trke olmasna karlk, Ermenice konusalar dahi mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanabilmelerine uygun den kolaylklar salanmtr. Giderlerini kendileri demek zere her trl hayr kurumuyla, din ve sosyal kurumlar, okul gibi eitim-retim merkezlerini kurabilmelerine izin verilmitir. Hatta ilkokuldan itibaren zorunlu dil Trke olmasna ramen kendi dillerinde de ocuklarn eitebilmelerine imkn

226

tannmtr. Buralarda Ermeni dilinde eitim yapp,504 din ayinlerini serbeste yrtebilmilerdir. Bu tr kurumlarn kurulmasnda kendilerine devlet btesinden, belediyelerin btelerinden pay ayrlmas dahi ngrlmtr. Bu paylar kurulan kurumlarn yetkililerine teslim edilmek zere, istedikleri gibi kurumlarnda kullanmalar mmkn olmutur. te yandan, uygulamalar srasnda grlen mnferit hatalardan doan eitli aksaklklara ramen, Ermeniler dier vatandalar gibi eit hak ve zgrlklere sahip olmulardr. Oysa AB lkelerinde benzer konular ok daha farkl bir ekilde gelimi ve uygulanmtr. AB yesi Fransaya uygulanan standartlar anayasal yaps ve vatandalk anlay Fransannkine benzeyen Trkiye iin de geerlidir. Trk tarafnda, aznlklar konusunda zellikle ABnin kabul imknsz dayatmasyla kar karya kalan Trkiyenin, gerekleri ve soruna yaklamn cesaretle ve karlatrmal bir biimde anlatmasnda ve grn inatla savunmasnda yarar vardr. Trkiyenin yapmas gereken dernekler yasasnda deiiklik yapmasdr. Trkiye ile Fransa arasndaki fark, dernekler yasasnn kat, ekilci ve zgrlklerin kullanmn izne balayc yaklamndan kaynaklanmaktadr. rnein, Fransa Avrupa Blge ve Aznlk Dilleri Szlemesini imzalam olmasna ramen, ekincelerini de belirtmitir: Fransa szlemeyi imzalamakla aznlklarn tannmas ve korunmas ykmlln stlenmediini belirtmitir. Ama Avrupa dil zenginliini korumaktr. Szlemede kullanlan dil konuanlar terimi blgesel ve aznlk dilleri konuanlara kolektif haklar tanmaz. Fransa, szlemeyi anayasasnn tm vatandalarn yasa nnde eit olduklar ve sadece kken, rk veya din fark
504

Kantarc vdl., Ermeni Sorunu..., s.67. Trkiyede aznlk haklar ile ilgili tartmalar son

zamanlarda zellikle ana dilde yayn ve renim zerine odaklanmtr. Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemesi aznlk dilinde eitim hakkna ilikin olduka ak dzenlemeler getirmitir. Aznla mensup kiilerin kendi dilini renme hakkna sahip olduu kabul edilmitir. Aznlk mensubu kiiler kendi zel eitim ve retim kurumlarn kurabileceklerdir. Buna karn aznlk dilinin renilmesi resm dilin renilmesi zorunluluunu da ortadan kaldrmaz. Ayrca szlemeye gre aznlklar kendi dillerinde grsel ve yazl yayn yapma hakkna sahip olmulardr. Szleme bu zgrlklerin lke btnlnn bozulmasna ynelik olarak kullanlamayacan da aka belirtmektedir. Lozan Antlamas incelendiinde Trkiyenin bu szlemeye taraf olmamakla birlikte burada yer alan ve ancak 1998 ylnda yrrle girmi olan haklar ve zgrlkleri daha 1923 ylnda gerekletirdii grlmektedir.

227

olmakszn bir araya gelmi vatandalardan oluan Fransa halkn tanmakta olduunu vurgulayan giri blmnn hkmlerine uygun olarak yorumlamaktadr. Szleme ile aznlklara ayr haklar verilecei belirtilmitir. Bu durumu Fransa, gerek Cumhuriyetin blnmez btnl, gerek yasa nnde eitlik ve gerekse Fransa halknn teklii ilkelerine aykrlk olarak yorumlamtr. Ayrca, szlemede belirtilen maddeler, Cumhuriyetin dili Franszcadr kuralna da aykr bulunmutur. Bu gelimeleri Avrupa Haber Ajans haber olarak gemi ve kararn aznlklarn tannmas konusunda ekinceleri olan baz lkeler iin gereke olacan belirtmi ve rnein Trkiye i politikasn izah ederken Fransz yasalarnn kimi arkaik niteliklerini gereke olarak kullanmaktadr demitir.505 Trkiye de aznlk haklarn tanmakla birlikte, Fransa rneinde olduu gibi mill birlik ve beraberliine kar gelen oluumlara hakl olarak tepki gstermektedir. Yurtdnda yaanan olumsuz gelimelere ramen, durumlaryla ilgili rnek davran Ermeni kkenli Trk vatandalarndan gelmitir. Trkiyedeki Ermeni Apostolik Ortodoks, Ermeni Katolik ve Protestan cemaatlerinin sivil temsilcilerinden oluan 90 kiilik heyet, 30 Ocak 2001 tarihinde Ermeni Patrikliinin Bezciyan Salonunda Trkiye Ermenileri Patrii II. Mesrobun bakanlnda Ruhani Meclis yeleriyle birlikte karma bir toplant gerekletirmitir. Toplant sonucunda aklanan bildiride, Fransa Meclisinin 1915teki olaylara ilikin kararnn tarihilere braklmas gerektii ve Trkiyede yaayan Ermeniler asndan phe uyandracak beyantlar ierdii belirtilerek buna son verilmesi istenmitir. Trkiyede yaayan Ermenilerin din serbestisi iinde yaadklar ve bir sorunlar olmad belirtilirken, bu lkede yaayan herkesin olabilecek toplumsal sorunlar olduu, bunun da tartma yerinin Trkiye Parlamentosu olduu, skntlarn yetkili mercilere bildirdiklerini ve zm beklediklerini belirtmilerdir. Bu nedenle de, yabanc lke parlamentolarnn Ermenilerin koruyucusu gibi davranmalarnn gereksiz bir tutum olarak algland ifade edilerek, Lozan Antlamas artlar uyarnca, Ermenilerin Trkiyede 540 yllk Patrikhanesiyle, 2 hastanesiyle, 57 kilisesiyle, 58 vakfyla,
505

Pulat Y. Tacar, Terr ve Demokrasi, Ankara 1999, s.212.

228

18 okuluyla, 25 korosuyla, 17 derneiyle, 2 spor kulbyle, 3 gazetesi ve 5 dergisiyle onurlu bir ekilde yaamn srdrd belirtilmitir.506 Gnmzdeki beklentilerini Patrik II. Mesrob u ekilde zetlemitir. ...Cemaat vakflaryla ilgili son yasa deiikliinin vakflarmzn Medeni Kanuna gre kurulan vakflar arasndaki farklar kaldrdn grmekten mutluyuz. Buradaki en nemli eksiklik, ihtiya kavramdr. ncelikle bir okul, bir hastane ya da bir hayr kurumu iin ihtiya her zaman snrszdr. Yani elde edilecek her fazla gelire vakfn amacna uygun harcama yerleri bulunabilir. rnein, bir okul rencilerine daha fazla burs verebilir, yabanc dil iin yabanc retmenler kullanabilir... zellikle ba ve vasiyet yoluyla tanmaz edinilmesinde sadece bildirimle yetinmek doru olur. Patrik Ermeni kimliinin korunmas asndan yaanan sorunlarn sosyolojik bir olgu olduunu ve bunun iletiim ann sonucu olduunu belirtmitir.507 Gnmz artlar asndan bakldnda, kreselleme ad altnda yaananlar yalnz Trkiyede yaayan aznlklar deil, dier Mslman vatandalar da etkilemektedir. Baz evrelerin Ermeni okullarna renci bulamamalarn, ngilizce eitime ynelip Ermeniceye ihtiya duymamalarn bir asimilasyon sorunu olarak Ermeni kimliini sindirilmi gibi gstermek yanl bir tutumdur. Bu durum, birok gelimekte olan lkede olduu gibi Trkiyede de kreselleme ad altnda uygulanmaya allan Amerikanlatrma politikasnn bir sonucudur. Ermenilerin, Osmanldan bugne devlet kademelerinde grev alm olmalarna ramen, eskiden olduu gibi genelde ekonomik adan rahat edecekleri ticaret gibi ve yeteneklerinin olduu sanat
506 507

Baknz Ekler blm, bildiri metni. Kamer Kasm-Sedat Lainer, Trkiye Ermenileri Patrii II. Mesrob ile Sylei, Ermeni

Aratrmalar, K 2003, Cilt 2, Say 8, s.221 Beinci Blmde, Cemaat vakflar mevzuat zerine dzenlemelerin, Avrupa Birliine uyum yasasnca yapldndan bahsetmitik. Cemaat Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri, Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar ve Tasarruflar Altnda Bulunan Tanmaz Mallarn Bu Vakflar Adna Tescil Edilmesi Hakknda Ynetmelik Resm Gazetenin 24 Ocak 2003 tarihli saysnda yaymlanarak, yrrle girmitir. Ynetmelie gre, cemaat vakflar, Vakflar Genel Mdrlnn izni ile din, sosyal, eitsel, shh ve kltrel alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere satn alma, vasiyet, hibe ve sair yollarla tanmaz edinebileceklerdir.

229

alanlarndaki

mesleklere

ynelmeleri,

onlarn

dier

alanlarda

daha

az

grlmelerine neden olmutur. Patrikliin bu konudaki aklamas da, retmenlerin ve memurlarn ald dk maalardan tr Ermeni kkenli Trk genlerinin bu meslee scak bakmadnn ifade edilmesi bu durumun, kendilerinin dlanmasndan deil, ekonomik ve sosyal nedenlerden tr, kendi seimleri dorultusunda olduunu gstermektedir. Blgesel kltrlerin, yerel zenginliklerin korunmas zengin bir kltre sahip Trkiyenin kklerinin salamln daha da perinleyecektir. Buraya kadar olan blmlerde, 1990l yllara kadar terr yoluyla baz Ermenilerin dnya kamuoyunu kendi lehlerine evirmee altklarn grdk. Kanl olaylarn fayda etmediini ve tarih gereklerin arptlamayacan anladklarnda ise diplomasiye ynelerek davalarn devam ettirmilerdir.

230

7. BLM : SON ERMEN TERRZMNDEN DPLOMASYE YNEL

7.1. Yakn Dnemde Trkiye-Ermenistan likileri Yaklak dokuz yzyl boyunca Trklerle birlikte rahat ve huzur iinde yaayan ve Osmanl Devleti'nde olduka zengin bir kesimi meydana getiren Ermenilerden bazlarnn tutumu; 1877-1878 Osmanl Rus savalarnda Osmanlnn yenilmesiyle, 3 Mart 1878 tarihinde Ayastefanos ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlamalarnn imzalanmasyla deimitir. Bu anlamalardan sonra Rusya'nn ve baz Avrupa Devletlerinin kkrtmasyla Ermeniler sratle rgtlenerek, bamsz bir Ermenistan Devleti kurmaya ynelmilerdir. Daha nceki blmlerde ayrntlaryla yer verdiimiz bu tarih olaylardan sonra, bu blmde diaspora olarak anlan Ermenilerin silhl mcadele yannda diplomatik giriimlerle de iddialarn merulatrma abalarn ve Trkiyenin komusu Ermenistan ile ilikilerini irdeleyeceiz. Rusya, Kafkasya'da eskiden beri devam eden mill politikas gerei, Trkiye ile Kafkasya'daki Azerbaycan'n arasna uydu grevini yrtecek tampon bir Ermeni Devletini508 yerletirmek suretiyle iki lke arasndaki irtibat koparmak
508

Eski Revan ve Nahcivan Hanlklar topraklarnda oluturulan Ermeni Vilyeti, Revan ve

Nahcivan eyaletleri ve Ordubad nahiyesine blnmtr. Rusyayla birletirilmesi srasnda bu yerlerde ehir (Revan, Nahcivan ve Ordubad) ve 1.111 ky vard. Rusyann igali srasnda bu kylerin sadece 752si meskn ky olmutur. 521i Revan eyaletinde, 52si Ordubadda idi. Rusran sava srasnda 310 ky Revan eyaletinde, 43 ky Nahcivan eyaletinde, 6 ky ise Ordubad nahiyesinde olmak zere toplam 359 ky bo kalm ve datlmtr. Bu kyler Azeri Trk kyleriydi. Ermeniler Gney Kafkasyada Azerbaycan Trklerini zayflatmak iin almlardr. rnein, 15 Ekim 1913 tarihli Tanak Partisinin Cenevre Kongresinde alnan karar yleydi: Panislmc Emisarlar ad altnda Kafkasyaya adamlarmz gndermeliyiz. Bu adamlar Mslman nfus arasnda propagandalar yaparak, Rusyaya kar direnii formlatrmal ve onlar isyana tahrik etmelidirler. Bundan dolay Rusya Hkmeti Mslmanlara kar basklar uygulayacak ve bunun sonucunda Mslman insanlar zayflayacaklard. Bu ekilde yaplacak olursa, Kafkasyada kendisine kar gelecek Tanaklar Mslmanlarn direnii ile

istemitir. Bu amala, Rusya'nn Bolevik Lideri Lenin, 18 Aralk 1917'de tayin ettii Kafkasya Komiseri Ermeni asll Stepan almyan'a 30 Aralk 1917 tarihli Kararname ile, o srada Rus igali altnda bulunan Dou ve Gney Kafkasya'da Sovyetler Birliine bal bir Ermenistan Devleti kurma yetkisini de vermitir.509 27 Nisan 1920'de Bolevik hkimiyetinin tesirinden sonra Gney Kafkasya ve Azerbaycan'da; Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile Nahcivan zerk Eyaleti ve Karaba zerk Blgesi kurulmutur. Ermenistan, kat zerinde snrlar izilen bir devlete bu ekilde sahip olmutur.510 3-5 Temmuz 1921 tarihlerinde Sovyet Rusyann Komnist Parti Merkez Komitesi Kafkasya Brosunun toplantlarnda Dalk Karaba ile ilgili konu incelenmi ve nce Sovyet Ermenistanna balanmasna karar verilmitir. Daha sonra 5 Temmuzdaki toplantda konu tekrar grlm ve Mslmanlarla Ermeniler arasndaki mill uyumun, yukar ve aa Karabadaki ekonomik balant ve Karaban Azerbaycana olan kalc ba nedeniyle Dalk
karlamayacakt. Dier yandan, Ermenilere kar Kafkasya Mslmanlar ile Anadolu Trklerinin beraber faaliyet gsterme tehlikesi de kalkacaktr. Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl yayn nu:28, Ankara 2001, s.XXVII. Blgedeki Rusya ve ngilterenin siyas ve ekonomik nfuzunu geniletme abas uluslararas alanda bir Ermeni sorunu oluturmutur. Ayr.bkz. Azerbaycan Cumhuriyetinin Bamszl ve Karaba Olaylar, Harp Akademileri Komutanl yayn, stanbul 1992, s.8.
509

Ermeniler iddialarndan hibir zaman vazgememiler, bunu da aka iln etmilerdir: Trk

egemenlii altndaki Ermenistan topraklarndan Trk izlerinin silinmesi, tarih Ermenistana bamszln verilmesi amalanmtr. tilf kuvvetlerinin Rus Ermenistanna kadar Ar (Ararat)nn dhil olan blgeyi tand, Trk ve Rus Ermenistanlarnn birletirilmesi ve Milletler Cemiyetinin garantisi altnda bamsz Ermenistan Devletinin kurulmas, blgeye Amerika dhil dier glerin garantrlnde zgr, bamsz bir devlet kurulmas hedeflenmitir. ran Ermenistan sorunu, blgenin birliini etkilemitir. USNA, Microfilm Nu:820, Roll 540, v.514, 867B.00/20. General Records of the American Commission to Negotiate Peace 1918-1931. 13 ubat 1918 tarihli M. Damadian, Garbiss Dilsizian, Dr.N.D. Stepanian imzal Ermenistan Bamszlk Bildirgesi ln.
510

Ermeniler Sovyetlerden g alarak ve Bolevikler adna Azerbaycanda ar ikenceler

yaparak eylemlerde bulunmulardr. Bu durum, Sovyetler Dileri Bakan Gacinskiyin Hkmete sunduu 15 Temmuz 1918 tarihli belgede belirtilmitir. Bu katlimlarn soruturulmas iin komisyon oluturulmas da teklif edilmitir. Azerbaycan Belgelerinde..., s.9.

232

Karaban Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde kalmas gerektiini ve Soinin idar merkezi olarak bamsz blge olarak kabul edilmesini istemitir.511 Ermenistan olarak belirlenen blgenin stratejik nemi, Berlin-Badat politikasna dayanan Ermeni sorunuyla balantl olduu Ermeni heyetince Romadaki Amerikan Eliliine bildirilmitir. Ayrca, Ermenistann AlmanTrk irtibat ve blgedeki ngiliz nfuzu ve dou blgesindeki hkim gcn belirleyici bir yn olduu da belirtilmitir. Byle bamsz bir Ermenistan Devletinin, kuzeybatdaki Alman nfuzu ile gneydoudaki ngiliz nfuzu arasnda kurulmasyla bara hizmet edecei savunulmutur. stelik, Anadoludaki Trklerle Kafkaslardaki Trkler arasnda yani Orta Asya ile Trkistan arasnda kurulmas Pantrkizmi de engelleyeceinden ki bunun gereklemesi dnya ve uygarlk adna tehlike olarak grlmtr- nemli grlmtr.512 Grld zere, Ermenistan Devletinin kurulmas bile srf Rusya gibi dier batl devletlerin de siyasetlerine hizmet edeceinden sun olarak plnlanmtr. Oluturulmak istenilen Ermeni Devleti iin elbette ki nfus nemlidir. 1897 ve 1916 yllarndaki nfus istatistikleri ise blgede Azeri nfusun daha sonraki yllarda nasl eritildiini, yerine Ermeni nfusun yerletirildiini gstermektedir. Bu istatistikler sonraki yllarda da arptld iin baz rnekler
511 512

http://www.armeniaforeignministry.com/ USNA, Microfilm Nu:820, Roll 540, v.514, 867B.00/20. General Records of the American

Commission to Negotiate Peace 1918-1931. 13 ubat 1918 tarihli Ermenistan Bamszlk Bildirgesi ln. Ahorian tarafndan Paris Bar Konferansndaki komisyona sunulan raporda, Karaba Ermenistan topra olarak ifade edilmi, Elizavetpol, Kazakh, ve Zangezur ehirleri 494.000 kiilik yerleimcileriyle -ki bu saynn 358.000i Ermeni, 24.000i dier Hristiyanlar ve sadece 112.000i Mslman Tatarlar, Krtler ve dier unsurlar olarak- gsterilmitir. Ayrca, blgenin szde Trk igaline ramen Ermeni tarihi, kltr ve corafyas ile Ermenistana dhil olduu da belirtilmitir. Bu nedenle de Karaba, Zangezur ve Aras vadisinin baka bir lkeye balanmasnn sz konusu olamayaca ifade edilmitir. http://www.armeniaforeignministry.com/, Bkz. ekler. http://www.foia.cia.gov/docs/DOC_0000518375/0000518375_0001.gif, Bundan 60 yl sonra ise CIAnin, 1978 Sovyet aznlklar raporuna gre, Karaba nfusunun %80i Ermeni olarak gsterilmitir.

233

vermekte yarar gryoruz:513 Aadaki tabloda grlecei gibi nce Azerilerin saysnn ok olduu ehirlere yerletirilen Ermenilerle blge nfusu artrlmtr. Yeni bir devlet oluturmann ilk adm olan nfus younluunu salama giriimi Ermeniler lehine yaanmtr. Mslmanlar Ermeniler 1897
Bakde Revanda (Gmr) 97.918 77.491 -----22.774 58.148 141.522 34.672 77.572 57.933 198.600 88.600 ------81.100 41.500 133.600

Mslmanlar

Ermeniler 1916
77.130 106.920 202.470 54.200 114.980 175.400

Aleksandropolde Nahcivanda 64.151 Emiyazinde 35.099 Tifliste 81.495

Bu noktada gz ard edilen Azerilerin yaadklar ortam olmutur. Amerika yapt almalarda edindii sonular kendi siyas karlar dorultusunda yorumlamtr. Blgenin Ermenilere ait olduuna ynelik bir tarih yazma abas yannda Ermeniler de faaliyetlerine devam etmilerdir. Birinci Dnya Sava ve sonrasnda Trkiyedeki iddialar yannda, Azerbaycanda da ayn ekilde milliyetilik ve yaylmaclk duygular iyice kabartlan ve kkrtlan Ermeniler, Sovyetler Birlii'nin dalmaya balamasndan sonra 23 Austos 1990 tarihinde bamszlklarn iln ederek byk Ermenistan' kurma hayaliyle komularna saldrmaya balamlardr. Son yllarda terr faaliyetleriyle isteklerini gerekletiremeyeceklerini anlayan baz Ermeniler, 1986'dan sonra siyas platformda Trkiye'ye bask uygulamay ve Bamsz ve Birleik Sosyalist Krdistan hayaliyle Trkiyeyi blmeyi ama edinen PKK terr rgtne her trl destei vererek, Trkiyenin paralanmasna yardmc olup bu yolla toprak talebini gerekletirmeyi hedeflediinden nceki blmde bahsetmitik.514
513

Etnik dalm gsteren tablo 1897 Rus Nfus Saym ve 1917 tarihli Tiflis, Kafkas

Takviminden alnmtr. USNA, Microfilm Nu:820, Roll 540, v.514, 867B.00/14.

514

Kemal Trkz, A Reflection on Armenian Terrorism, The Eastern Question:Imperialism

and the Armenian Community, Ankara 1987, Trk Kltrn Aratrma Enstits, yayn:74, seri:III, Nu:A.19, s.16

234

SSCB'nin dalmasndan sonra, 23 Eyll 1991'de bamszln iln eden Ermenistan Cumhuriyeti, Trkiye'ye ynelik "szde soykrm" iddialarn bir devlet politikas hline de getirmitir. Ermeniler, gemiteki gibi, zulme ve hakszla uram bir toplum imaj yaratarak, dnya kamuoyunu bata ABD ve Fransa olmak zere belli bal devletleri ve uluslararas kurulular, Ermeni davas lehine ekmeye almlardr. Ne de olsa Birinci Dnya Savanda Ermenileri kendi lke askerlerinin kyafetini giydirip Osmanlya kar kullanan batl devletlerin onlara kar bir gnl borcu vardr. Bylece soykrm iddialarnn kabul ve tesciline bal olarak, Trkiye'den ykl bir tazminat alarak, son aamada ise Trkiye snrlar ierisinde bulunduunu iddia ettikleri szde Ermeni topraklarnn iadesini salayarak byk Ermenistan' kurmak ynnde bir siyaset izlemektedirler. Szde soykrmn tannmasn hedefleyen giriimler, zellikle Belika, Fransa, Avustralya, Yunanistan, Lbnan, Kanada, Rusya, ABD ve Arjantin'de younlam ve bu lkelerde ard ardna soykrm antlar dikilmeye balanm, hatta bazlarnn okullarnda szde soykrm konusu ders olarak okutulmaya balanmtr. TerPetrosyan ynetiminin nispeten lml tutumundan sonra, 1998 Nisan'nda Koaryan'n Cumhurbakan olmasyla birlikte, ar milliyeti hareketler serbest braklm ve Ermenistan, Trkiye ile ilikilerinde sertlik yanls bir politika izlemeye balamtr. Bunun yan sra Koaryan, yapm olduu resm bir aklamada; "soykrm hibir zaman unutmayacaklarn, dnyaya bu trajediyi hatrlatmak durumunda olduklarn, soykrmn cezasz kaldn ve uluslararas tanma ile knamann lyk olduu ekilde gereklemediini" ifade etmi, Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun 53. oturumunda da bilinen iddialarn tekrarlayarak, Ermenistan'n Trkiye ve Azerbaycan tarafndan abluka altna alndn dile getirmitir. Gnmzde szde Ermeni soykrm ad ile btnlemi olan Ermeni sorununun; Trkiye'den tazminat almak ve ardndan toprak talep etmek, PKK terr rgtne rtl de olsa destek vermek ve Trkiye'ye dost olmayan evre lkelerle ittifak kurmak suretiyle Trkiye aleyhinde faaliyetlerde

235

bulunmak ve Yukar Karaba ile Azerbaycan konusunda uzlamaz bir tutum ierisinde olmak gibi boyutlar bulunmaktadr.515 "nc Dnya Ermeni Kongresi" olarak da anlan 1985 Sevr Kongresi'nde kabul edilen Ermeni Anayasas'nn takdim konumasn yapan Kongre Bakan Rahip James Karnuziyan, Ermenilerin blnmelerinden byk sknt ekildiini aklayarak, bu skntlarn giderilmesini ve birliin salanmasn gerekletirmek iin "birleik bir grup" olmaktan baka are bulunmadn, Anayasa516 denilen metnin bu amaca ynelik btn grleri ierdiini anlatmtr. Tarafsz gzlemciler, Anayasann uygulanmas hlinde, "Ermeni davas iin mcadele veren her trl kuruluun ve rgtn, Ermeni Kongresi'nin emsiyesi altnda toplanacan" aklamlardr. Anayasa'da "Ermeni Kongresi"nin amalar genel olarak yle anlatlmtr: a. Dank hlde bulunan Ermenileri birletirmek ve bir yap oluturmak. b. Kongreyi, dnyann tanmasn salamak. c. (Szde) Trk igali altndaki Ermeni topraklarn kurtarmak iin tm siyas ve diplomatik yollar kullanmak. d. Ermenilerin vatanlarna dnlerini rgtlemek ve bunun iin hazrlklar yapmak. e. Kongre merkezinin svire'de bulundurulmas.

515 516

http://www.tsk.mil.tr/uluslararasi/ermenisorunu.htm 11. madde ile, Ermenistan Cumhuriyeti Osmanl Trkiyesindeki ve Bat Ermenistandaki 1915

soykrmn uluslararas tannmasn baarma grevini desteklemektedir. mzalayanlar Levon TerPetrosyan, Ermenistan Babakan, Ara Sahakyan, Ermenistan Yksek Kurumu Sekreteri, Revan, 23 Austos 1990, http://www.armeniaforeignministry.com/

236

f. Ermeni Ulusal Konseyi, Genel Kurul, Ynetim Konseyi gibi kurulularn oluturulmas.517 "Byk Ermenistan" Ermenistan Cumhurbakan Levon Ter-Petrosyan tarafndan ortaya atlmtr. Halep doumlu olan Ter-Petrosyan'n gemii ve dnceleri, SSCB dneminde lkede faaliyet gsteren tek siyas parti olan Ermenistan Komnist Partisi'nin ilkelerine dayanmtr. Ter-Petrosyan, Dalk Karaba meselesini alevlendiren ve 1987 ylndan itibaren Ermenistan'da younluk kazanan gsterilerin ba dzenleyicisidir.518 Onun Dalk Karaba'n Azerbaycan'dan ayrlarak Ermenistan'a balanmasn salamak amac ile 1988 ubat'nda kurduu "Karaba Komitesi", 1989 Kasm'nda ad deitirerek "Ermeni Mill Hareketi" adn almtr. Partileme srecinde, 1990 Mays seimlerinde en fazla oyu toplayan ve 4 Austos 1990 tarihinde Ermenistan Yksek Sovyet Bakan seilen Ter-Petrosyan, Cumhurbakanl seimini kazandktan sonra, 1991 yaznda Ermenistan'n bamszln iln etmitir. 21 Aralk 1991 tarihinde Alma-Ata Deklarasyonu'nu imzalayarak Bamsz Devletler Topluluu'na katlan Ermenistan, 1992 banda da AGK (AGT) ve Birlemi Milletler'e ye olmutur. Ayn dnemde, Ermenistan Cumhuriyeti, uluslararas antlamalar, kendi ykmllklerini, Helsinki ve AGT ilkelerini ineyerek, Azerbaycan Cumhuriyeti'ne bal bir zerk blge olan Dalk Karaba' fiilen igal etmitir. galin de tesinde buradaki Azeri Trkleri'ne kar ak bir soykrm uygulanmtr. 1918 ylndan beri Ermeni-Azeri atmas blgede byk lde sorun yaratmtr. Ter-Petrosyan, 1990 seimlerindeki ilk demecinde, uluslararas kurululara, szde 1915 soykrmn tanmalar arsnda bulunmutur. Ter-Petrosyan, 8 Austos 1994 tarihinde, ABD Bakan Bill Clinton' Beyaz Saray'da ziyaret etmitir. Toplantya katlanlar arasnda, Tanak Partisi liderleri ile Ermeni kilise mensuplarndan Papaz Rafael Andonyan, Bapiskopos Mesrob Acyan, Bapiskopos Hayag Barsamyan ve Bapiskopos
517 518

Uras, a.g.e., s. CCIX. Ayn yl Ermeniler, Dalk Karaban durumu ile ilgili olarak 1977deki taleplerini

tekrarlayarak 75.000in zerinde Ermeninin imzalad dilekelerini Mihail Gorbaova da iletmilerdir. Droshak, Athens, October 13-14, 1987, http://www.armeniaforeignministry.com/

237

Vahe Hovsepyan yer almlardr. Burada konuulan arlkl konular, Trkiye'nin ve Azerbaycan'n Ermenistan'a kard glkler ile szde Ermeni soykrmnn tannmas olmutur. Ter-Petrosyan'n Clinton ziyareti dikkat ekici olmutur. nk son on yl iinde, bir ABD Bakan tarafndan ilk defa byle bir toplant yaplmtr. Ayrca, bir ABD Bakan ile Ermeni liderleri arasnda szde Ermeni soykrmnn tartlmas, yeni bir durum olarak deerlendirilmitir.519 Szde soykrm iddialarnn dnya kamuoyu gndemine oturmas iin tarih boyunca srekli olarak isyanlar ve terr eylemlerini bir propaganda arac olarak gren Ermenilerin "Byk Ermenistan"a ulamak yolundaki ilk hedefleri, daha nce ksaca bahsettiimiz, "Drt T Pln" olarak adlandrlabilecek olan amalarna ulamaktr. Drt T Pln, u drt kavrama dayanmaktadr: Tantm, Tannma, Tazminat ve Toprak... Yani, szde Ermeni sorunu tm dnyada terr yoluyla "tantlacak", szde iddialar dnya kamuoyunca kabul edilip Trkiye tarafndan da "tannacak", szde soykrmdan dolay Trkiye'den "tazminat" ve "toprak" alnacaktr!... Tanak rgt520 lideri Koaryan, Ermeni Devletinin Bakan olduktan sonra 4 T Plnnn uygulanmasna hz vermitir. Niha hedef, Trkiye Cumhuriyetinin toprak btnlne yneliktir ve onu paralamay ngrmektedir. Bu strateji, gemiteki -be Ermeni rgtnn hedefi olmaktan km, bugnk Ermenistan Devletinin de lks hlini almtr. Yeni
519

Uras, a.g.e., s. CCVI. Hatem Cabbarl, Ermenistanda ktidar Mcadelesi, Bamszlktan

Gnmze ok Partili Sisteme Gei Sreci, Ankara 2005, s.43.

520

http://www.arfd.am/english/policy/programme.php, Ermenistan (Tanak) Devrimci Partisinin

amac: a. Bamsz, zgr ve birleik Ermenistann oluturulmas, Ermenistan snrlarnn Sevr Anlamas ile izilen Artzakh, Javak, ve Nahcivan blgelerini iermesi, b. Ermenilere ynelik soykrmdan dolay henz cezalandrlmayan Trkiyenin uluslararas dzeyde knanmas ve igal edilen topraklarn iade edilmesi, c. d. Ermenilerin vatanlarna dnlerinin rgtlenmesi ve bunun iin hazrlklarn yaplmas, Ermenistan Devletinin glendirilmesi, demokrasinin ve hukukun kurumsallamasnn salanmas, halkn ekonomik iyilemesinin salanmas ve sosyal adaletin salanmas,

238

Ermenistann nemli belgesine bakarsak bu durum aka grrz. Bunlar Bamszlk Bildirgesi, Bamszlk Karar ve 1995 ylnda kabul edilen Ermeni Anayasasdr. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek Sovyetinin 23 Austos 1990 tarihli Bamszlk Bildirgesinin 12. maddesinde Ermenistan Cumhuriyeti, 1915 Osmanl Trkiyesi ve Bat Ermenistanda gerekletirilen soykrmn uluslararas alanda kabulnn salanmas ynndeki abalar destekleyecektir denilmektedir. Ermenistan Parlamentosu, 23 Eyll 1991 tarihinde ald bamszlk kararnda ayn konuyla ilgili olarak Ermenistan Bamszlk Bildirgesine sadk kalacan beyan ve taahht etmi, 1995 ylnda kabul edilen Ermeni Anayasasnda ise Ermenistann Bamszlk Bildirgesindeki ulusal hedeflere bal kalaca bir anayasa hkm hline getirilmitir. Dolaysyla olmayan bir soykrmn kabul ettirilmesi ve Bat Ermenistan olarak nitelendirilen Trkiyenin dousundan toprak talebi, gizli bir emel olmaktan km, bir baka lke anayasasnda rastlanlmayacak ekilde, resmen dnyaya aklanmtr. Ermeni evreler de anayasadan ayr olarak haritalarla ve akla hayale gelmedik vastalarla bu durumun propagandasn yapmaktadr.521 Ermenistann bu yaylmac politikas karsnda, NATO ve AGTin anlama metinlerine bakmak gerekecektir. Her iki kurulu ve bu kurulularn temel mantn oluturan belgeler, ye devletlerin toprak btnln teminat altna almaktadr. Bilindii gibi NATO bir asker pakttr. Ancak, AGTe temel tekil eden Paris artna bakacak olursak; ...Birlemi Milletler Yasas ile yklendiimiz mkellefiyetler ve Helsinki Niha Senedinin getirdii taahhtlere uygun olarak, herhangi bir lkenin toprak btnlne ya da siyas bamszlna kar kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinde bulunmaktan ya da bu belgelerin ilke ve amalaryla badamayan bir tarzda eylemde bulunmaktan saknacamz taahhdn tekrarlarz. Birlemi Milletler Yasas ile yklenilen mkellefiyetlere uymamann, uluslararas hukukun ihlli olduunu hatrlatrz... hkm grlr. Bu maddede olduu gibi, her iki organizasyonun mant ak iken, dier taraftan Trkiyeden toprak talep eden
521

Bkz. Ekler Harita.

239

ya da Trkiye topran Bat Ermenistan olarak yorumlayp Anayasasna koyan ve Karaban dnda byk lde Azerbaycan topran fiilen igal eden bir lkeye ynelik NATO ve AGT yelerinin tavr tartlmaldr. Uluslararas ibirlii taraflarn karlkl hak ve menfaatlerine saygya dayaldr. Bir tarafta her iki uluslararas kuruluun yesi olan Trkiye ve Azerbaycan, dier tarafta Trkiyenin ve Azerbaycann topraklar zerinde hak iddia eden ve yaylmac politika gden Ermenistan bulunmaktadr.522 Bu ekilde, toprak talebinde bulunan bir lke ile siyas ve ekonomik ilikilerin yrtlmesi mmkn grlmemektedir. Ayrca, Tayvan gibi bir lkeyi dahi Trkiyenin, Uzakdoudaki ilikilerini gz nnde tutarak siyas adan tanmazken, kendi toprana ynelik talepleri olan bir lkeyi tanm olmas da bir ikilem gibi grlmektedir. 2004 Kasmndan beri Ermenistan muhalefeti, Grcistandaki Karanfil ve Ukraynadaki Turuncu devrimlerden etkilenerek yeni bir oluuma girmitir. Bu gelimelere Cumhuriyet ve Adalet Blou nderlik etmekte, Ermeni Ulusal Hareketi de siyas hayata geri dnmek istemektedir. Koaryann Bakanl dnemi seim ncesi vaatlerini gerekletiremedii ve ekonomik, sosyal ve siyas sorunlar hlledemedii bir dnem olmutur. Yine, Karabal Ermenilerin devlet ynetimine gelmeleri, Ermenistan Ermenileri ile aralarnda birok probleme yol amtr. Karaba sorununda ilerleme kaydedilememesi, her an operasyonlarn balayabilme tehlikesi Ermenistan halkn rahatsz etmektedir. Btn bu veriler nda kanaatimizce Trkiye, snrlar tesinde gerekleen bu gelimeleri daha sk bir ekilde takip etmeli ve yeni politikalar, senaryolar gelitirmelidir. Ermeni siyas partileri ile grmeler yapabilmesi, iktidara gelmesi muhtemel muhalefet partileriyle de grmesi, szde soykrm konusunda Ermeni propagandasnn zayflatlmas ve blgesel g olma isteinde olan bir devlet iin yaplmas gereken ncelikli almalardandr. Nitekim, Ter-Petrosyan ya da baka biri nderliinde muhalefetin tekrar baa gelme ihtimaline kar, Trkiyenin gelimeleri takip ederek bu partilerle iletiim hlinde olmasn talep eden

522

Hulki Cevizolu, Ceviz Kabuu Program, Kanal 6 Televizyonu, 7 Ekim 2000 saat 23.30-

04.00.

240

Azerbaycanl yazarlar ve siyasetiler de bulunmaktadr.523 Ancak, Ermenistan hkmetlerinin ve politikaclarn aslsz iddialarndaki tutumlar bu grmeleri zorlatrmakta ve Trk taraf ile ilikilerin zmn gletirmektedir. Ter-Petrosyan'n nemli deiiklikler bakanlnda ba gstermeye 1990'da Ermenistan Umum Mill

Hareketinin iktidara gelmesiyle birlikte, Ermenistan'n Trkiye siyasetinde balamtr. Ermenistan, Sovyetler Birliinden ayrlma giriimleri erevesinde Trkiye ve ran'la ekonomik ve ticar ilikilerini gelitirme srecine girmitir. Bu yeni yaklam, 1990 Austosunda yaynlanan Bamszlk Bildirgesinde de kendi ifadesini bulmutur. Bamszlk Bildirgesinde, soykrmn uluslararas kamuoyu tarafndan tannmasnn tekrarlanmasna karn, Trkiye'ye kar herhangi toprak iddialarna yer verilmemitir. Sovyetler Birliinin dalmas, hassas TrkiyeErmenistan yaknlamasn tehlikeye sokmutur. Trkiye'nin, Azerbaycan'n bamszln tanyan ilk lkelerden olmas da gelimekte olan ilikileri olumsuz ynde etkilemitir.524 Dier taraftan, Ermenistan 1992 Mays'nda Lain ve Kelbecer blgesinde "Krdistan Cumhuriyeti" kurulduunu iln etmitir. Ermenistan'daki muhalefetin yayn organ Azatamart gazetesi Azadlg (Hrriyet) Radyosu Ermeni Servisinin eski bakan, Rusya-Ermenistan likileri Tekilat Bakan ve Tanak Partisi'nin liderlerinden Eduard Oganisyan'n sansasyon nitelii tayan bir beyann yaynlamtr. Oganisyan beyannda, Ermenistan hkmetinin Rusya'yla birleme konusunda gizli anlama imzaladn ifade etmitir.525 1992 Kasm'nda, bir Ermenistan hkmet heyeti Trkiye'ye gelmitir. Trkiye, iki lke arasnda ilikilerin geliebilmesi iin 4 art ileri srmtr: 1. Ermenistan, tanmaldr; Trkiye ile Ermenistan arasndaki mevcut snrlar

523 524 525

Cabbarl, a.g.e., s.85. Takran, a.g.e., s.160. Walker, a.g.e., s.120. http://www.ermenisorunu.gen.tr

241

2. Ermenistan, 1915'teki soykrmn uluslararas kamuoyunda tannmasna ynelik kampanyasn durdurmaldr; 3. Ermenistan, Trkiye'nin iilerine karmamaldr; (Burada zellikle Ermenistan'n PKK'ya yapt yardm gz nnde bulundurulmutur). 4. Ermenistan, Azerbaycan'n istedii artlarda Dalk Karaba'da atekesi kabul etmelidir. Taraflar, ilk madde konusunda anlamaya varm, hatta Trkiye ve Ermenistan enerji bakanlar Ermenistan'a elektrik verilmesi konusunda bir de protokol imzalamtr. Zamann Trkiye Dileri Bakannn, protokoln ieriini ve nemini izah etmeye ynelik giriimleri Azerbaycan liderleri ve Trkiye'deki muhalefeti ikna edememitir. Bu yzden, Trkiye, anlamay uygulamaya koymaktan vazgemitir. Bu gelime, elektrik sknts eken Ermenistan hkmetine byk bir darbe olmutur. Ermenistan, enerji ihtiyacnn % 96'sn dardan karlamaktadr. Ermenistan, doal gaz ihtiyacnn % 80'ini ise Azerbaycan'dan karlamaktayd. Azerbaycan, 1991'in sonbaharnda Ermenistan'a gaz vermeyi durdurmutur. Ermenistan, bu yzden Trkmenistan'dan gaz almaa balamtr. Gaz boru hatt, Grcistan'da Azerilerin yaad eski ad Boral, yeni adi Marneuli blgesinden gemektedir. 1995'te, boru hattna en az 10 defa sabotaj yaplmtr. Trkiye'nin, Ermenistan'a gidecek uaklarn kendi hava sahasndan gemesine izin vermesi ise dnya kamuoyunu tam karsna almamak iin Azerbaycan'a yapt yardmlar dengeleme giriimi olarak deerlendirilmitir. Trkiye, bir taraftan 16 Aralk 1991 tarihinde bamszln tand ve ekonomik glkler iinde olan Ermenistan'a insan yardmda (zellikle de hububt ve elektrik) bulunurken, ayrca, topraklar zerinden Ermenistan'a insan yardm malzemesi gnderilmesine de imkn salamtr. Buna karlk, TrkiyeAmerika arasndaki ilikiler ve blgenin petrol zenginlii nedeniyle, Amerika Bakan Bill Clinton zamannda Amerikann Azerbaycan politikasndaki

242

deiiklikle Azerilere de 100 milyon $dan fazla insan yardm yaplmas Ermenistan tarafndan ho karlanmamtr. 526 AB, blgeye 200.000 AVRO yardma izin vermitir. Bu yardmn, nsan Yardm Brosu (Humanitarian Aid Office=ECHO) kanalyla yaplmas ve bylece Ermenistandaki kurakl gidermede katks olaca ngrlmtr. zellikle ifti ailelerin k geirecek yeterli stoklar olmadndan, Vayots Dzor ve Syunik blgelerindeki ounluu mlteci olan insanlara yardm yaplmas kararlatrlmtr. Blgede ktlk ba gstermi, ocuklar arasnda kt beslenme sonucu hastalklarn kabilecei rapor edilmitir. Gda yardmnn ise iki aamada yaplmas mmkn olabilmitir Kn yaklamas ile yaklak 2000 aileye st veren hayvanlara yem yardm eklinde balayacak yeni fonlar 2002den itibaren ayarlanmtr. Ermenistan ve Grcistan 2000de etkileyen kuraklk nedeniyle 2 milyon Avrodan fazla mebla ayrlmtr.527 ABnin sadece 1996-1999 aras Ermenistana yapt yardm 171 milyon AVRO hibe olmak zere, 58 milyon AVRO da bor vermitir.528 Krsal Blge Rehabilitasyon Projesi ve Sulu Tarm Projesi Ermenistandaki krsal nfusun %75ini etkileyecektir ve krsal nfus yllk gelirin 2010da 36 milyon Dolardan 2015te 113 milyon Dolara kmas beklenmektedir.529 Ermenistan, Trkiye tarafndan Karadeniz Ekonomik birlii rgt'ne kurucu ye olarak davet edilmitir. Bununla birlikte, Ermenistann uzun bir sreden beri izledii, iyi komuluk ilikilerinin ruhuna aykr, sabit baz politikalar nedeniyle Trkiyenin Ermenistan ile diplomatik iliki kurmas mmkn olamamtr. Trkiye, Ermenistan ile ilikilerin normalletirilmesini
526 527

http://www.armeniaforeignministry.com/

http://www.europa.eu.int/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/01/1833&format=HTML&a ged=1&language=EN&guiLanguage=en, 29 Mays 1998, Brksel.

528

http://www.europa.eu.int/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/96/69&format=HTML &aged=1&language=EN&guiLanguage=en
529

http://www.asbarez.com/frontpage.htm

243

istemektedir. Bu balamda, Trkiye Dileri Bakan Abdullah Gl Ermeni meslektayla uluslararas zirveler nezdinde birok kez bir araya gelmitir. Ancak, Ermenistan yneticilerinin Trkiye kart tutum ve beyanlar ile Ermeni ynetiminin iyi komuluk ilikilerine uygun davranmamas, bu lkenin uluslararas hukukun temel ilkelerine ve BM Gvenlik Konseyi Kararlarna aykr resm tutumu Trkiyenin bu komusu ile diplomatik iliki kurmasna imkn vermemektedir. Daha ncede belirttiimiz gibi, Ermenistan Bamszlk Bildirgesinin 11. maddesinde, Trkiyenin Dou Anadolu Blgesi iin Bat Ermenistan ifadesine yer verilmektedir. Ermenistan Anayasasnn 13. maddesinin 2. paragrafnda, Devlet Armasnda Ar Dann da bulunduu kaytldr. Ermenistan, Sovyetler Birliinin halefi olarak, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr belirleyen 1921 tarihli Kars ve Gmr Antlamalarnn yrrlkte olmadn savunmaktadr. Ermenistan szde soykrmn uluslararas alanda tannmasn ncelikli d politika hedefi olarak benimsemitir. Aslsz soykrm iddiasna Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde de yer verilmektedir. Ayrca, Ermenistan 822, 853, 874 ve 884 sayl BM Gvenlik Konseyi kararlarna uymayarak, Azerbaycann toprak btnln tanmamaya ve hlen Azerbaycan topraklarnn yaklak yzde 20sini igal altnda tutmaya devam etmektedir.530 Bu artlar altnda, Trkiye-Ermenistan arasnda normal diplomatik ilikilerin kurulmas beklenemez. Ancak, son dnem ilikilerde yaananlara ramen Trkiye-Ermenistan arasnda charter uak seferlerine izin verilmitir. Binlerce Ermenistan vatanda Trkiyeye gelmekte ve alabilmektedirler. Sivil toplum dzeyinde temaslar mevcuttur. Ermenistann, tarih gereklerin ortaya karlmasn salayacak Trkiyenin arsna olumlu yant vermesi iki lke arasndaki ilikilerin normalletirilmesi srecine de olumlu bir katk salayacaktr dncesi ile Dileri Bakan Abdullah Gl tarafndan Ermenistana arda bulunulmutur.531 TBMMnde Ermenistana bu konuda arda bulunarak,

530 531

http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar ...Karmza eitli nedenlerle Ermeni iddialar getirenlerin ileri srdkleri bir husus,

Trkiyeyi tarihi ile bartrmak iddialardr. Trkiye tarihi ile barktr. Trkiyenin tarihi ile ilgili bir sorunu yoktur. Kimsenin bundan bir phesi olmasn. Bir hususun zerinde dikkatle

244

gemile ilgili konularn iki lkeyi ilgilendirdiini, ortak kurulacak bir tarihi komisyonuyla 1915 olaylarnn incelenmesi ve ilikilerin kurulmas yolunda arda bulunmutur. Ancak, Ermenistan cephesinden bu almann tamamland 2006 ubat ayna kadar hl bir yant gelmemitir. te yandan, Tanak Partisi szcsnn Trkiyeden toprak talebinde bulunma isteini szl olarak da tekrar etmi olmas ilgintir.
532

Parti, Ermenistan olarak ileride

Trkiye'den toprak isteyebileceklerini belirtmitir. Tanakstyun szcs Giro Manoyan, "Trkiye'den toprak talebi u an d politika gndeminde bulunmuyor

durulmas gerektiini dnmekteyiz. Burada konutuumuz konularn merkezinde, hangi nedenle olursa olsun, insanlarn, ektikleri aclar ve can kayplar bulunmaktadr. Biz o dnemde bu topraklarda yaayan Mslman veya gayrimslim, Trk veya dier unsurlardan insanlarca yaanan ve hepimize znt vermi olan karlkl aclarn, vakur bir ekilde anlmasn saygyla karlarz. Ancak aclarn dolayl, ilgisi dahi olmayan kii ve gruplarca siyas amalarla smrlmesini asla kabul edemeyiz. Bu aclar yalan ve iftiralara alet ederek intikam duygularnn yeertilmesini, insanmz ve lkemiz aleyhine nyarg ve nefret duygularnn yaratlmasn da asla kabul etmeyiz. Trkiye, Ermeni iddialar konusunda inisiyatif alan, tarih gereklerin ortaya karlmas iin her trl gayreti gsteren bir politika izleyecektir. Trkiye her zaman tarihi ile yzlemeye hazrdr ve tarihimizde utanlacak hibir dnem olmamtr. Bu mcadelede sonuna kadar gitmeye kararlyz. 1915 olaylarna nasl, hangi artlar altnda gelinmitir, 1915te ne olmutur, tehcir uygulamasnn sonular nasl tecelli etmitir? Tm bu hususlar uzman tarihiler tarafndan daha derinlemesine incelenecektir. almalarmz, kurumlarmz arasnda en geni ve etkin bir ibirlii ve egdm iinde yrtlecektir. Bunun altyaps oluturulmaktadr. Halkmz gerekler hakknda bilgilendirilecek ve bilinlendirilecektir. te yrtlecek almalara paralel olarak darda da gereklerin tantlmas, hakszlklarla mcadele edilmesi iin aktif bir aba iinde olacaz. Bu srete Trkiye kadar, belki de ok daha fazla, baka lkeler tarihleriyle yzlemek zorunda kalacaklar ve o dnemdeki baz politikalarn bugnk nesillere anlatmakta zorlanacaklardr. Bu sre topyekn bir mcadeleyi gerektirecektir. Bu mcadeleyi, Yce Meclis olarak, Hkmet olarak, brokrat, akademisyen, bilim adam, basn-yayn kurulular, iadamlar olarak millete yapacaz. Trk milleti birlik ve btnlk iinde bu mcadeleden de baaryla kacaktr. Bu konuda inancm tamdr. http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/DBAbdullahGu lun13NisanKonusmas.htm
532

http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/TBMMCEYAP ILAN+ACIKLAMA.htm

245

ancak bu ileride de bulunmayaca anlamna gelmiyor" diyen Manoyan szlerine, "Bizim de bir paras olduumuz mevcut hkmet, desteklediimiz ve desteimizi srdreceimiz Devlet Bakan da bizim Anavatan taleplerimizi terk etmeyecek" toprak talebimiz yok diyen hkmet gider eklindeki ifadeleri ise gerek dncelerini gstermektedir. Gerek ABD, gerekse AB lkelerinden Ermenilerle ilgili Trkiyeye ynelik iddialarn kabul edilmesi ynnde bir bask kabul edilmemelidir. ABDndeki soykrm endstrisi siyas karlar uruna Ermenilerin oyunu almak iin yrtlen propagandalara dayanmaktadr. AB lkelerinde bir soykrm endstrisi, sava sonras g eden Ermeni aileleri zerinden yrtlmtr. Ermeni diasporasnn iinde bu konuda yanl politikalar yrtenler olmakla birlikte, kendini bilen Ermeniler de vardr. Trkiye ekonomisinde yer etmi kkl Ermeni aileler (rnein Artema su tesisat firmas) olduu gibi, Trkiye dnda da zellikle basn alannda nemli bir yer edinmilerdir. Diplomatik balamda ilikiler kurulamam olsa da, iki lke insanlar arasnda bir dostluk kprs kurulduu grlmtr.

7.2.Azerbaycan ve Karaba Meselesi Trkiyenin Tavr Trkiye-Ermenistan arasndaki yaknlamann ve sorunlarn zmndeki en nemli etkenlerden biri olarak grlen ise Dalk Karaba sorunudur. Blgenin nfusunun Ermeniler lehine sun bir ekilde artrlmas ile gemiten gelen atmalarn devam etmesi sonucu blgede bir istikrarszlk hkim olmutur. Blgenin tarihine bakacak olursak, Dalk Karaba 1923 Temmuzunda zerk olmutur. Ancak, 1924 ylnda Azerbaycan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetin bir parasn oluturduunu resmen iln etmitir. 1926da Ermeniler idarede grevli Trklere kar Karaba Ermenistana balamak zere eylemlerine balamlardr. Karaba dnyann gndeminde tutmak iin d basnda eitli katlim haberleri yaynlayan Ermeniler, 1936da Karaban Azerbaycanda kalmas zerine Stalin dneminde defalarca Karaban Ermenistana balanmas iin bavurmulardr ama bir sonu alamamlardr. Kuruev dneminde ise

246

dilekeler vererek isteklerini tekrarlamlardr. Ermeniler tarafndan blgedeki Trk nfusu ile, tarih ve kltrel balar gz ard edilmitir. 1966 ylnda da ayn isteklerini tekrar etmeleri zerine533, Azeri Trkleri de tepkilerini gstermee balamlardr. 1973 ylnda Karaba zerk Blgesinin 50. yl kutlamalar yaplrken, sonradan Azerbaycan Cumhurbakanl yapan Haydar Aliyev tarafndan yaplan konumada ...Azerbaycan Sovyet Sosyalistinin ve onun ayrlmaz paras Yukar Karaban rnesans iin byk bir uzlama...dan bahsedilmitir. Oysa, Ermenilerin uzlamaya niyetleri olmadn daha sonraki gelimeler gstermitir. Tarih ve kltrel varlklara Ermeniler mill ruh vermee almlardr. kinci Dnya Savandaki kayplarn ansna yaplan bir heykele Ermeniler, mill sembolleri olan Kartal ilemilerdir. Bu olay zerine Sovyet yetkililer ant yktrmlardr. Olaylar srasnda Azeriler, halklarn kardeliine olan inanlaryla sessiz kalmay tercih etmilerdir.534 te yandan, Amerikan Gizli Servisi Dalk Karaba, Ermenistann kltrel ve din merkezi olarak kabul etmitir. CIA, yapt 25 yllk gizli almalar sonucunda hazrlad dkmanlar hakknda Amerikadaki Ermenistan Mill Komitesi (ANCA)ne Dalk Karaban Ermenistann tarih bir paras olduu ynnde rapor vermitir. Aklanan bu dkmanlar 1970lere kadar gitmekte olup u grler ifade edilmitir: 1) Dalk Karaba tarih olarak Ermenidir; 2) Dalk Karaba, her zaman Ermenistanla yeniden birleeceinin meru bir iddia olduunu savunmutur. 3) Azerbaycann Ermenilere dmanl 1980lerin sonu ve 1990larn bana dayanmaktadr. Azerbaycann Dalk Karaba zerine iddias Azeri ve Ermeniler arasndaki siyas, ekonomik ve nfus farkllklarndan kaynaklanan

533

Petition from the Armenians of Mountainous Karabagh to Prime Minister Nikita Khrushchev.

19 May 1964, The Armenian Review, Autumn, 1968. http://www.armeniaforeignministry.com/

534

Takran, a.g.e., s.145.

247

yaam standartlarndan kaynaklanmakta ve yerel Azerbaycanllarn hayal krklna dayanmaktadr535 Ermenilerin Azerilere ynelik zulmleri, I. Dnya Sava yllarndaki katlimlarla snrl kalmam, SSCB dneminde ve bu devletin dalmasnn ardndan kurulan Ermenistan Cumhuriyeti dneminde de devam etmitir. 1988 ylnda patlak veren Karaba krizi ile, Ermeni ve Azeri gruplar arasnda kan atmalar kanl olaylarn balangc olmutur. Ermeniler, 13 ubat 1988'de Dalk Karaba'n536 idar merkezi Hankendi (Stepanakert)nde gsteri yapmlardr. Gstericiler, Dalk Karaba'n Azerbaycan'dan alnp Ermenistan'a verilmesini talep etmilerdir.537 18 ubat 1988'de ilk Azeri gmenler Baku'ya gelmee balamtr Gmenler, bu defa Baku yerine Sumgayit'te kendilerine barnak bulmulardr. 1988'den beri devam eden olaylar, bir milyondan fazla Azeri'yi gmen durumuna drmtr. 1988'de Ermeniler, lke nfusunun %88.6sn oluturmaktayd. Azerbaycan, hemen hemen Lbnan'a dnmek zeredir. Paralanma tehlikesi henz ortadan kalkmamtr. Ermeniler, Dalk Karaba' Ermenistan ile birletiren Lain Koridorunun kontroln de elinde bulundurmaktadr. Azerbaycan topraklarnn % 20'si Ermeni igali altndadr. Bu noktada, mltecilerle ilgili bilgi vermei uygun grdk. Ermenilerin nfus verilerini nasl deitirdiini daha nceki blmlerde grmtk. Bu nedenle, gnmzde nfusa ait saylarn zaman iinde artp azalabileceini gz
535 536

http://www.foia.cia.gov/docs/DOC_0000499607/0000499607_0004.gif Dalk Karaba blgesindeki atmalar 1920lerde en trajik hlini almtr. Blgenin coraf

yaps uzun sre Ermeni Hkmetinin blgeye mdahalesini zorlatrmtr. Richard G. Hovannisian, Montainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest, Armenian Review, vol. 46, No.1-4/181-184 (1993), s.1-35. Ayr.bkz. Cemalettin Takran, Gemiten Gnmze Karaba Meselesi, Ankara 1995, s.9. 23 Mart 1988 tarihli beyan ile Sovyetler, blgenin Ermenistan ve Azerbaycan arasnda zerk blge olarak kalmasn iln etmitir. Blgenin sorumluluu Sovyetlerde kalmtr. Ermenistana balanmasn reddetmitir. Christopher J. Walker, Armenian and Karabagh, the Struggle for Unity, London 1991, s.131.
537

haliyev, a.g.e., s.150. ukurova (Kilikya) Patrii Karekin II Katoigosun 5 Mart 1988

tarihinde Karaban Ermenistana balanmas isteklerini belirten Gorbaova ektikleri telgraf. http://www.asbarez.com/frontpage.htm.

248

nne alarak imdiden burada yazma uygun grdk. Ayn durum Trkiyedeki Ermeni ve Mslman nfusta da grlmtr. Ermenistan Dileri Bakanl internet sayfasnda verilen bilgilere gre, 1988-1991 aras 340.000 Ermeni Azerbaycandan evini terk etmi, Dalk Karabada ve Ermenistanda mlteci durumuna dm, Haziran-Austos 1992 arasnda, 20.000den fazla insan Shahumian blgesinden srlm ve Karaban Mardakert blgesinde Azerbaycan ordusunun igalinden kamtr. Yeniden yerletirilen Ermeni mltecilerin says 110.000-125.000 arasndadr. Bunlar, Soide, Lainde ve Dalk Karabada Azerbaycan kamplarnda yerlemilerdir. Ayn dnemde, yaklak 154.000 Azeri mlteci de Ermenistandan ayrlm ve 38.000i Karabadan olmak zere 418.000 Azeri asker operasyon blgesinden kamtr. Toplam 447.000 Azeri mlteci Azerbaycandaki 91.000 Ermeninin evine yerletirilmitir. Mltecilerin dn gvenli olmayan ortamlarda yaplmtr.538 Bu iddialara karlk, Azerilerin verileri de yledir: 1994te atekes imzalandnda 15.000den fazla insan hayatn kaybetmi, bir milyondan fazla Azeri evlerinden srlmtr. Ermenilerin saldrsyla 18.000 Azeri ldrlm, 50.000 Azeri yaralanm, 44.000 Azeri esir drlm ve 1 milyon Azeri gmen durumunda braklmtr. Daha nceki olaylarda grld gibi Azerbaycanda da Ermeni-Krt ibirliini grmek mmkndr. Dalk Karabadaki Ermeni iddialarn destekleyen Krtler, Ermeni toplumunun %3n oluturmular, kendi dillerini, kltrlerini korumular, Revanda ve St.Petersburgda Krt Aratrmalar Enstitsn kurmulardr. Krte bir gnlk gazete karmlar ve Ermenilere desteklerini Revandaki gsteriler srasnda da aktan gstermilerdir.539 Dalk Karaban uluslararas bir konu olmas Sovyetlerin dalmasndan sonra olmutur. Bu aamada, Rusya, ran, Trkiye ve Batnn blgeye ilgisi kendisini belli etmitir. Rusya 1991 sonunda ilk arabulucu lke olmutur. Rusya Bakan Boris Yeltsin ve Kazakistan Bakan Nursultan Nazarbayevin Dalk

538 539

http://www.armeniaforeignministry.com/ 26 ubat 1988te G. Ulubeyann beyan, http://www.armeniaforeignministry.com/

249

Karaba

ziyaretlerinden

sonra

Zheleznovodsk,

Rusyada

Ermenistan,

Azerbaycan ve Dalk Karaba arasnda bir ortak deklarasyon imzalanmtr. kinci adm ran slm Cumhuriyeti tarafndan ubat-Mart 1992de atlmtr. Tahranda 8 Mays 1992 tarihinde ran, Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya arasnda imzalanan Drtl Antlama asker operasyon devam ettiinden geersiz kalmtr. ran bu nedenle arabulucu grevini askya almtr. AGT nezdindeki bar grmeleri Helsinkide 24 Mart 1992de balamtr. Bu toplant ile Minsk Grubunun himayesi kurulmutur. 11 ye devlet Belarustaki bar konferansna katlmlardr. Dalk Karaban durumuyla ilgili grmeler Ermeni Heyetini tatmin etmemitir. lk grmelere Azeri ve Ermeni heyetlerin katlamamas, Romadaki nc grmelere Karaba Ermeni heyetinin katlmas sorun olmutur. 1993e kadar kesintilerle devam eden grmeler, Azerbaycanla Ermenistan arasndaki atmalarla kesintiye uramtr. 1994te Rusyann giriimiyle yeni bir dneme girilmitir. Trkiyenin grmelere katlmas Karaba Ermeni heyetince kabul edilmemi, Trkiyenin direk arabulucu olarak katlmas, Ermeni heyetince kabul grmemitir. Trkiye, Bakuye geni bir ekonomik, asker, diplomatik ve dier yardmlarda bulunmutur. Bu nedenle, Trkiyenin tarafsz bir arabulucu olamayaca dnlmtr. Bu yzden de Minsk Grubuna yelii uygun grlmemitir. te yandan, ran farkl bir politika izlemitir. Daha az mdahaleci olmakla birlikte, rann blgede dengenin salanmasndan yana bir tutum izledii iddia edilmitir. rnein, Azerbaycandaki kamp yerlerinin deitirilmesine yardm etmitir. Ermenistanla ekonomik ilikiler kurmutur. Karaba hkmeti ile ilikiler kurmutur.540 Rusya blgede siyas ve asker rolne devam etmitir. Rus silhlar ile arpmalar devam etmitir. te yandan, 5 Mays 1994te Bikekte atekes imzalanmasnda arac olmutur. Zaman zaman Amerika Birleik Devletleri ve baz Avrupa Devletleri de Minsk Grubunda rol almtr. ABD zel bir eli atam ve grmelerin hzlanmasna katkda bulunmutur. Baz Batl devletler, Azerbaycan lehine nerilerde bulunurken, Karaba Hkmeti ve Ermenistan
540

rann Ermenistana yardmn AGT ifte standart olarak tarafl bir tutum gibi grmemekle

birlikte, nedense Trkiyenin Azerbaycana yardmnn tarafl olduunu belirtmektedir. Burada gerekten tarafl davranan kesimin hangisi olduu aka bellidir.

250

tarafndan bu grler kabul grmemitir. Tam tersine atekes anlamasn tehlikeye drmtr. 9 Mays 1994 tarihli Bikek Protokol ile atekes iln edilmitir.541 Karabadaki sorunun etnik, din veya toprak sorunu olarak deil, Sovyetlerin dekolonizasyon ileminin sonucu olarak ortaya kt gr hkim olmutur. AGT ve Ermenistan, Karaban Azerbaycana bal olmasnn hukuken doru olmadn iddia etmitir. nk, 1920de Sovyetlere bal iken, artk dalm bir Sovyetlerden arta kalan bir blge olarak bugnk konumu farkl grlmektedir. Ermeniler tarafndan Bamsz Karaban uluslararas hukuka bal olduu ve halklarn kendi kaderlerini tayin hakk ilkesi erevesinde blgenin ynetiminin siyas olarak, Helsinki Niha Szlemesinde belirtildii gibi uygulanmas gerektii ve 10 Aralk 1991 tarihinde Karabadaki referandumun uluslararas hukuk standartlarna uygun olduu iddia edilmitir. 542 Rusya'da Kafkasya halklarna kar antipatinin glenmesine karn, Rusya hkmeti ve hatta baz ar rk ve milliyeti Rus tekilatlar Ermenistan' ok nemli bir mttefik olarak grmlerdir. Ar sac Rus tekilatlar, Ermenistan' anti-Trk ve anti-Mslman siper olarak deerlendirmilerdir. Ermenistan, Rusya iin Trkiye'yi Kafkasya'dan uzak tutmaya ve Azerbaycan zerinde basky srdrmeye yarayan bir ara olmutur. Ancak, burada belirtmek gerekir ki, silhl Ermeni eteleri, igal altndaki Azerbaycan topraklarn terk etmeli ve Dalk Karaba problemi, Azerbaycan'n toprak btnl erevesinde zmlenmelidir. Mevcut durum, Karaba sorununun artk "kendi kaderini tayin

541

Atekes iin bkz. Christopher Walker, London Times, 12-March-1988. 4-5 Mays 1994te,

Bikekte, Azerbaycan, Dalk Karaba ve Ermenistan Parlamentolar bakanlar arasnda Bamsz Devletler Topluluu Alt-Parlamenterler Meclisi (the CIS Inter-Parliamentary Assembly = IPA) altnda bir toplant yaplmtr. Ermenistan ve Dalk Karaba "Bikek Protokol"n imzalamtr. Azerbaycan protokol daha sonra 8 Mays 1994te imzalamtr. Bu protokol, atma blgesinde atekes antlamasnn temelini oluturmutur. 9-11 Maysta, Rus arabulucu kesimi ayrntl bir atekes antlamas hazrlamtr. Azerbaycan, Dalk Karaba ve Ermenistann savunma yetkilileri belgeyi imzalamlar ve antlama 12 Mays 1994te yrrle girmitir.
542

http://www.armeniaforeignministry.com/.

251

hakknn"543 snrlarn amtr. Ermeniler, Dalk Karaba'a kendi topraklar gzyle baktklar gibi, "nc Ermenistan'dan" bile bahsetmee balamlardr. Dnyann odak noktasnda yer alan Trkiye, blgede istikrar unsurudur. Pravda Gazetesi, Kafkasya ve Orta Asya ile yakndan ilgilenen lkelerin, ran'n blgeye katklarndan sz ederken, zellikle Trkiye gereini vurgulamtr. Pravda'ya gre, Trkiye, cidd yatrm imknlar, modern teknolojisi ve lik sistemiyle Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri iin en uygun modeldir. Trkiye'nin bu hedeflere doru yrmesi, yalnz lkede deil, lke snrlarnn dnda da istikrar ve bara katkda bulunacaktr. zellikle Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, birok batl lke, blgede oluan yeni jeopolitik ortamda Trkiye'nin nemli rol oynadn kabul etmektedir. Grcistanla Trkiyenin ekonomik ilikileri vardr. Ermenistan da ranla ticareti gelitirmitir. Trkiye, Azerbaycan ile ilikilerini Trkistan politikasnn bir paras olarak grd ve Rusya ile arasnda tampon blge olarak kabul ettii Kafkaslar ki blge Rusyann ilerleme alan olarak grd bir alandrpolitikas iinde yrtmektedir. Rusya ve Trkiye iin blgedeki siyas, ekonomik ve gvenlik karlar nemlidir. Bu nedenle, Rusyann imparatorluk hatralar hl canl iken, Trkiye de Azerbaycanla kltrel balarn canlandrmaldr. 1994te ilk defa zbekistanla balayan sonra da Sovyetlerden ayrlan dier Trk Cumhuriyetlerinin takip ettii Kiril alfabesinden Latin alfabesine gei nemli bir sre olmutur. Sovyetlerin dalmas ile Trkiye, ekonomik ilikiler kurmaa balam ve Bakuye hava balantsn 1991 Martnda Turgut zaln ziyareti ile balatmtr. Ardndan Azerbaycan Babakan Hasan Hasanov Ankaray ziyaret etmitir. Azerbaycan ilk tanyan devlet olan Trkiye hemen iki ay sonrasnda da Bakuya elilik amtr. Trkiye, 1991de Sovyetlerden ayrlan Ermenistan dhil dier devletleri de tanmtr. 1993 Hazirannda Trkiyenin Azerbaycanla ilikilerinde Ebulfez Elibeyin544 iktidardan ayrlmas ile bir soukluk
543

Wilson ilkeleri ile uygulamaya konulan uluslarn kendi kaderlerini tayin ilkesinin

emperyalist devletler tarafndan paralanmak istenilen topraklar iin uyguland tarihte hep grlmtr.
544

Azerbaycan Cumhuriyetinin...a.g.e., s.59.

252

yaanmtr. Bunu, kimi evreler Trkiyenin bu iktidar deiiminde bir rol olduu iin byle bir soukluk yaandn sylenmitir. Elibey, iktidara geldiinde Moskova Haberlere Trkiye ile zel etnik ilikileri olduunu dil, kltr ve zihin olarak yaknlklar bulunduunu sylemi, Trkiyenin Azerbaycan d politikasnda nemli ve gururlu bir yeri olduunu ifade etmitir. Trkiye ile Azerbaycan karlatrarak, Biz de Trkiye gibiyiz. Biz Avrupa ve Asya arasndayz. Gvenli bir topluma az. Ancak, slm unsuru burada da var. diyerek rann da fanatik bir rejime sahip olmakla birlikte Ermenistann tarafnda olduunu sylemitir. Levon Ter-Petrosyan Ermenistan ve Azerbaycan arasnda 1988te balayan savata Karaba Komitesinin lideriydi- bar grmelerinde etkili biri olmu ve Ermenistan Bakannn Karaba konusunda etrafndaki radikal gleri kontrol edemeyecei dncesindeydi. Elibey, Ter-Petrosyan ile ilk ve son kez Trkiye Cumhurbakan Turgut zal'n cenazesinde 1993 Nisannda grmlerdi. Elibeyin geni tabanl siyas partisi Halk Cephesinin Alparslan Trketen byk bir mebla yardm ald iddialar vardr. Azerbaycanda ve dier Trk Cumhuriyetlerindeki Trklerin ilk halk giriimleri Sleyman Demirel ve yanndaki 143 delege ile yapt resm seyahatlerle balamtr. Azerbaycan seyahatinde, Karabada kardelerimizin kan akyor ve siz bilmelisiniz ki Trkiye sizin arkanzdadr ve sizi terk etmeyecektir sz ile diplomatik bir destek vermitir. Trk siyasetiler, Kafkaslardaki olas bir asker mdahalenin Trkiyenin d hedeflerine zarar vereceini bilmekteydiler.545 Nitekim, 1992 Maysnda Ermeniler Nahcivana saldrm Trkiyeyi de tehdit etmitir. Bylece Ermeniler, 16 Mart 1919 tarihli Moskova, TrkiyeSovyet Rusya Dostluk ve Kardelik Antlamas ile 13 Ekim 1921de Karsta imzalanan Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan arasndaki dostluk antlamasn ihll etmitir.

545

http://www.findarticles.com/p/articles/mi_qa3821/is_200110/ai_n8988897#continue, Bishku,

Michael B, Turkey, Ethnicity, and Oil in the Caucasus, Journal of Third World Studies, Fall 2001.

253

Ermenilerin, ncelikle Trkiye zerine politikasn deitirmesi gereklidir. Dardan dayatlarak, AB veya ABD istiyor diye byle bir soykrm tasarsnn kabul edilemeyeceinin, gelecek nesillerin zerine byle bir yk bindirilemeyeceinin sorumluluu iyi anlalmaldr.

7.3.Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Ermeni Meselesi Ermeni konusunun gnmzde diplomasi alanndaki yansmas zellikle Trkiyenin Avrupa Birliine yelii srecinde nem kazanmtr. yelik iin srada bekleyen Trkiyenin karsna n koul kartlarndan biri olarak aslsz soykrm iddilarnn tannmas artn karan Avrupa lkeleri bu tutumlar ile dier aday lkelere ne srdkleri artlarn dnda isteklerde bulunarak ifte standartl bir yaklam sergilemektedirler. Trkiyenin adayl dneminde AB de kendi siyas btnlemesini tamamlama yolunda ilerlemektedir. ncelikle, bu oluumun yapsna ve aznlklarn durumuna bakmakta fayda vardr. AB siyas birlik olma abas srecinde tek ekonomik pazarn kurulmas ile standartlarn toplu olarak dzenlenmesini gerektirdii bir dneme girmitir. 1986 Tek Avrupa Senedinin amac geni bir erevede gereklemitir. Ancak, standartlama kanlmaz bir biimde baz sosyal kaynamalara yol amtr. Ekonomik btnleme iyi tanmlanm sosyal politikaya baldr. Bu da yannda eit i standartlar ve baz sosyal kaynamalar da yannda getirmitir. Bu kanlmaz etkilere ramen, sosyal kaynama, sosyal birleme ile kartrlmamaldr. Sosyal birlik farkl kltrlerin eritilmesini amalamtr. Aznlk dillerini bastrarak, bir tek baskn kltr stnl yaratmtr. Yaam standardnn ykseklii insanlar iin yetmemitir. ou kimse kendi kimliklerini iyi bir pazar uruna farkllatrmay kabul etmemilerdir. Byle bir sosyal standartlamaya kar Birlik anlamasnn F maddesi ulusal kimlikleri korumaktadr. ATnun 3. maddesindeki deiiklik de ye devletlerin kltrlerinin korunmas iinde kabul edilebilir ki, bunlar Avrupal olmayan aznlklar da kapsamaktadr. Bylece egemenlik yeni bir anlam kazanmtr. Ortak kltrden alnan, paylalan tarih gemi, ulusal kimlik birletirici duyguyu salamaktadr. Birok insan ekonomik refahn mill kimliin dman olmadna inanmaktadr. nk fakirlik ve bask ulusal gururu

254

yok etmektedir. ABnde, snrlarn almas, Serbest Pazar belki de yeniden mill kimlikleri glendirecektir 546 grnn hkim olmas yannda mill kimliklerin zamanla anaca dncesi de ar basmaktadr. Trkiye gibi ABne girmeye bu kadar hevesli olan lkeler yannda baz lkelerde ise isteksizlik mevcuttur. Bu rneklerin incelenmesi AB yapsnn anlalmas asndan nemli grlmektedir. svire ve Norvein bavurularna baktmzda, EFTA yesi olan svire 20 Mays 1992de, Norve ise 25 Kasm 1992de ATye bavuruda bulunmulardr. svire yapt halk oylamasndan olumsuz sonu kmas zerine yelikten vazgemitir. Norve ise 24 Mart 1994te olumlu gr bildirmi, ancak 27 Kasm 1994 halk oylamas ile olumsuz sonu alnnca, -halk ATnin kendi ahlk deerlerine uymad gryle yelikten vazgemitir.547 Merkez ve Dou Avrupa lkelerine gelince, Sovyetler

546

Ali Khan, The Extinction of Nation-States, A World Without Borders, The Hague, 1996,

s.169.
547

1972 referandumu ile Norvelilerin byk bir ounluu Avrupa Topluluuna katlma hayr

demilerdir. 28 Kasm 1994 referandumunda da Norveliler, Toplulua yelii hl istemediklerini gstermilerdir. Norvein Avrupaya kar bu kadar olumsuz olmasnn eitli izahlar vardr. Birincisi, ABne muhalefet Norve toplumunda merkez-d evre farkllklarnn dalm olarak grlebilir. Norvein corafi durumu, onu byk devletlerin baskn olduu bir birlie dhil olmamaya itmitir. kincisi, toplumun makro-karakteristiidir. 1905de egemenliini almas, milliyetiliin yksek seviyede olmas ki, kinci Dnya Savanda Almanlarn igali ve Birlikte Almanyann hkim olmas zellikle eski nesilde Birlie kar tepkiye sebep olmutur. Norve, rk ve din olarak homojendir ve nc olarak, Norvele Avrupa arasndaki zihniyet fark yksektir. Zihniyet Norvete Avrupa insan ile btnleme aamasnda yeteri kadar olgunlamamtr. Norvete radikal Lutherci grubun etkisi vardr. Protestan olmalarna ramen, Katoliklik korkusu bir etkendir. Norveliler Birlie ye olmakla, mill, tarih ve kltrel kimliklerinin sona ereceini ve mill ekonomik karlarnn sper glerce mdahaleye urayacana inanmaktadrlar. Beate Huseby-Ola Listhaug, Identifications of Norwegians with Europe: The Impact of Values and Centre-Periphery Factors, ARENA Reprint, 96/14, s.137. Kanada ve Amerikann NAFTAda ibirlii hlinde olabilmesi, lkeler arasndaki benzerliklere balansa da byle bir durum Norve ve AB arasnda olaan grlmektedir. te yandan, Kanada kendi iinde bile Kebek (Quebec) konusunda skntlar yaamaktadr. Kebek, siyas alanda federal devlet iinde sz sahibi olabilmektedir, eski Babakan Pierre Trudeau ve u anki babakan Jean Chretien Kebek kkenlidir. Tm bu hak ve zgrlklerine ramen Kebekliler neden ayrlmay

255

Birliinin dalmasyla AT, dou ile ilikilerini arttrmtr. 16 Aralk 1991de Polonya, ek Cumhuriyeti ile Avrupa Anlamalar imzalanm ve bu 1 Mart 1992de yrrle girmitir. Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, ATye yelik iin bavurmulardr ve Trkiye ile AT arasndaki Gmrk Birliine ramen, yelikleri Trkiyeden nce gereklemitir.548 Avrupann blnmesinin sona erii549, ekimeli ulus-devletlerin

Avrupasna bir geri dn admn tevik etmemeli, fakat daha geni bir NATO ile pekimi ve Rusya ile yapc bir gvenlik ilikisi iinde daha gvenli hle getirilmi daha byk ve giderek artan biimde btnlemi bir Avrupann ekillendirilmesinde hareket noktas olmaldr.550 Dolaysyla Amerikann
istemektedir? Buna en gzel cevap ayrlk lider Marc-Andre Bedard tarafndan verilmektedir; bu kktenci bir varolma sorunudur. Biz halk myz, deil miyiz?. Eer yle isek egemen olmamz gerekir. Uluslararas toplum masasnda yerimizi almamz gerekir. Bu sadece bir dil sorunu deil. Bu bir toplum, dnce tarz, tarih, gelecee bak sorunudur. Aaron Swardson, Quebec Separatists are Stronger Than Ever, International Herald Tribune, 15 Kasm 1995. Quebecte modernizasyon milliyeti bir ekil almtr. Gelenee ait kimlik yaplar korunmu, ekillenmi ve gnmz dnyasnda kullanlmtr. Bunun sonucu olarak Quebec modern, liberal, oulcu, pazar piyasasna sahip, tm bunlarla birlikte ayr kolektif kimlie sahip bir toplum hline gelmitir. Michael Keating, Nations Against the State the New Politicing of Nationalism in Quebec, Catalonia and Scotland, Mcmillan Press, London, 1996, s.71. Bu durum Kanada iinde, gelecekte de sorunlarn devam edecei gibi grnse de, Norve gibi lkelerin AB iinde neden oalca koullar daha iyi anlalmaktadr.
548 549

Rdvan Karluk, AB ve Trkiye, stanbul, 1996, s. 58 Matthew Horsman-Andrew Marshall, After the Nation-State, Citizens, Tribalism and the

New World Disorder, London, 1994, s.25.

550

Mays 1997 Paris kararlar ile NATO ile Rusya arasnda Karlkl likilerde Kurucu

Anlamas (Founding Act on Mutual Relations) imzaland ve NATO-Rusya Daimi Mterek Konseyi tekil edildi. NATOnun kendi karar mekanizmasndan tamamen ayr yapda olan bu konsey de; kitle imha silhlarnn yaylmasnn nlenmesi, gvenlik ve savunma politika ve kuvvetleri konusunda bilgi deiimi, nkleer silhlar, savunma endstrisi, savunma ile ilgili evre konular, sivil acil durumlara hazrlk, bar koruma ve muhtemel mterek operasyonlara hazrlk gibi alanlarda istiare, koordine ve ibirlii yaplmas ngrlmtr. NATO ve Rusya arasndaki bu anlama her iki tarafa da birbirlerinin icraat ve politikalarn veto hakk vermemektedir.

256

Avrupadaki merkez jeo-stratejik hedefi olduka basit ekilde zetlenebilir: Bu, daha gerek bir Atlantik tesi ortaklk araclyla Avrasya ktasndaki kprban salamlatrmak, bylece de byyen bir Avrupann Avrasyaya uluslararas demokratik ve ibirliki dzenin yanstlmas iin daha uygun bir srama tahtas olabilmesini salamaktr.551 ABDnin kresel menfaatleri, Avrupann ise blgesel menfaatleri vardr. ABD, kendi mill gvenlik stratejisi kapsamnda Irak ve ran gibi i yaps kark ve ne zaman ne yapaca belli olmayan lkelere (rogue states) kar kendi mill menfaatlerini koruyacak stratejik kuvvet aktarm (power projection) kavram kapsamnda bir kresel vizyon gelitirirken, Avrupa ayn vizyonu izlemek ynnde isteksizdir. Bu ayrm karlkl problemlerin zmn de zorlatrmaktadr. ABD, karlkl uyumun tek yolunu NATOyu glendirmek olarak grrken, Avrupa kendi savunma kimliini korumak konusunda Fransa ve Almanyann verdii ivmeyle kararl grnmektedir. Avrupa'ya gre tehdit ortadan kalkmken, ABDnin gz Orta Dou ve Dou Asyadadr. 552 ABnin geleceini belirleyecek hangi btnleme modeli benimsenirse benimsensin, birlik farkl rklar, farkl kltrleri tek bir hukuk dzeni iinde bir arada tutabilmek iin yeni bir hogr dzeni bulmak zorundadr. Birlik fikri ne kadar baarl olursa, topluluk o kadar belli bir toprak parasna gl ballk duymayan, corafi bakmdan dank, ok sayda aznlk barndran bir gmen

Mterek Konsey; bykeli veya asker dzeyde aylk olarak, bakan dzeyinde ise ylda iki kez toplanmaktadr. 1998 ylnda yaplan ilk toplantdan itibaren taraflar yllk bir alma program belirlemeye balamlardr. 18 Mart 1998de Rusya, NATO Karargh iinde asker ve savunma ibirliini kolaylatrmak maksadyla resm bir misyon brosu am, Rusya ve NATOda karlkl birer irtibat subayl tesis edilmitir. NATO-Rusya Kurucu Anlamas ilikilerin yrtlmesinde temel tekil etmektedir. NATO Hand Book, NATO Enformasyon ve Basn Dairesi, NATO ve Rusya Arasnda birlii, 1999. s.97.
551

Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, Amerikann ncelii ve Bunun Jeo-

stratejik Gerekleri, ev. Erturul Dikba, Ergun Kocabyk, stanbul, 1998, s. 80.
552

WOLMES, John W. The United States And The Europe After The Cold War; A New

Alliance?. South Carolina Press 1997, s.107-124.

257

toplumuna benzemek, tm ye lkelere ok kltrcln sorunlarn yaatmak durumunda kalacaktr.553 Avrupa Birlii bir siyas btnlemeye erise bile, ortaya kacak olan, bnyesine ald ulus-devletlerin toplam kadar bir bykle erien yeni bir ulusdevletten baka bir ey olmayacaktr. Avrupada bugn iin geerli olan birleme syleminin ve siyas uzlama havas milliyetiliin Avrupada gcn yitirdiine ilikin bir gsterge deildir. Tam tersine, milliyetilik dncesinin bastrlmad konusunda korkularn devam ettiini gstermektedir. Bu erevede, zaman zaman insan haklar, demokrasi gibi konular aday lke sfatyla srada bekleyen Trkiyenin karsna kartan AB kendi bnyesindeki sorunlar hlledememitir. mrnn ne kadar olaca belli olmayan bu birlie, 1963ten beri ye olmay bekleyen Trkiyenin bu yolculuunda ncelikle kabul etmesi gerektii iddia edilen soykrm tasarlar ABnin kurulu ve ye kabul etme kurallarna aykr dmektedir. ABnin ifte standartl tutumu karsnda, Trkiyenin duruunu belirlemesi gereklidir. Trkiye-AB tarihesine baktmzda, 31 Temmuz 1959da Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) adayl iin resmen bavurmutur. 12 Eyll 1963te Ankarada, Trkiye-AET Ortaklk Antlamas imzalanmtr. TBMM, bu antlamay 14 Ocak 1964te onaylamtr. Arkasndan, gndeme getirilen Kbrs Anayasasnn deitirilmesi sorunu ile Trkler aznlk konumuna getirilmee allmtr. Daha sonra ise 16 Austos 1964te Ermeni sorunu tekrar dirilterek Avrupa Parlamentosunun gndemine girmitir. Emiyazin ve Antilyas Patriklerinin bildirileri ile Ermeniler 1915 ylnn 50. yldnmnn yaklamasn frsat bilmiler, dnya Ermenilerini Trkiyeye kar seferber etmilerdir.554

553

Erol Gka, Helsinkiden Sonra Avrupa, Avrasya Dosyas, K 1999,cilt:5, say:4, s.249. AB,

ye devletlerin kendi dillerini kullanmalarna kar gelmemesine ramen ulus dilinin yannda geerli dil ngilizce ve sonra da Franszca olarak kabul edilmektedir. 2001 yl Avrupa Diller Yl olarak kabul edilmitir.
554

Bill imir, Ermeni Meselesi 1774-2005, Ankara 2005, 2.bs., s.226.

258

Gemite Ermeni sorunu Osmanlnn topraklarnn dou sorunu erevesinde paylalmasn, bugnse Avrupa ile btnleme srecini kapsamaktadr. Szde Ermeni soykrm konusunda 1987 ve 2000 yllarnda att admlarna bir yenisini daha ekleyen Avrupa Parlamentosu, Trkiyeye bu konuda uzlama temeli oluturmas arsnda bulunmutur. Avrupa Parlamentosu kararlarnn yaptrm gc bulunmamakla birlikte, belgeleri ve kararlar, dnya apnda dayanak gsterilmektedir. Brkseldeki Genel Kurul toplantsnda, Yeiller Grubu yesi sveli Per Gahrton tarafndan hazrlanan Gney Kafkasya Raporu ve bu rapor balamndaki karar tasars oy okluuyla onaylanmtr.555 Avrupa Parlamentosunun kararnda, Trkiyeden, Avrupa ile btnleme arzusuna uygun admlar atmas istenerek, Avrupa Parlamentosunun szde soykrm tanyan ve Ankarann da tanmasn isteyen 1987 tarihli karar hatrlatlmtr. Kararda ayrca Trkiyeye, uzlama temeli oluturma ars yaplmaktadr. Bu paragraf deitirmek ve soykrm iddialarn belgeden karmak amacyla ngiliz liberal parlamenter Andrew Nicholas Duff tarafndan sunulan neri ise yaplan oylama sonucu reddedilmitir. Bu neri 391e kar 96 oy ile reddedilirken, 15 parlamenter ekimser kalmtr. Per Gahrton tarafndan hazrlanan Kafkasya Raporunda, Trkiyenin, Azerbaycana verdii destek ile Ermenistan iin bir tehdit oluturduu gr savunulmutur. Raportr, ABDnin, Kafkasya politikasnda, Trkiyeye destek verdiini ileri srdkten sonra, Trkiyenin AB adaylnn frsat bilinmesi ve bu lkeye bask yaplmas nerisini getirmitir. Raporda, soykrmnn Avrupa Parlamentosu ve baz AB lkeleri tarafndan tannmas, Birinci Dnya Sava sonunda Trk rejiminin baz sorumlular soykrm nedeniyle ar cezalara mahkum etmi olmas, bu sorunun Trkiye tarafndan sonulandrlmas iin ABnin getirecei bir neriye temel oluturabilir. rnein, Ermeni soykrmn inceleyecek uluslararas bir tarihiler

555

EU-Turkey

Joint

Parliamentary

Committee

Minutes

of

the

46th

Meeting,

http://www.europarl.ep.ec/bulletin19-20 Kasm 2001 Brksel.

259

komisyonu oluturulabilir.556 ifadeleri de yer almtr. Avrupa Parlamentosu, son olarak 2000 Kasmnda, Fransz Hristiyan Demokrat Philippe Morillon tarafndan hazrlanan Trkiye Raporuna, szde soykrm iddialarn sokmutur. Avrupa Parlamentosu kararna giren paragrafta u ifadeler yer almtr: Avrupa Parlamentosu, Trk hkmetini ve TBMMyi, Trk toplumunun nemli bir kesimini oluturan Ermeni aznla destei artrmaya, bu erevede, modern Trk devletinin kurulmasndan nce Ermeni aznln maruz kald soykrm resmen tanmaya davet eder. Fransz Alain Lamassour tarafndan, 2001de hazrlanan Trkiye Raporu ve balamndaki karar tasarsna da ayn trden ifadeleri sokma giriiminde bulunulmu, 2004 Ekimindeki oylamada, bu ynde verilen iki nerge reddedilmitir. Bu karara, Ermeni iddialarn ieren ifadeler sokulmamtr. Trk diplomatik kaynaklar, Avrupa Parlamentosunun bu kararnn, Trkiyede, AB konusunda gergin bir ortam yaatrken ilikilere zarar vereceini ve olumsuz etki yapacan belirtmilerdir. Trkiyenin AB yelii gndeme geldii zaman, Avrupa Parlamentosundan onay istenecektir. Parlamento, szde soykrm tanmasn bir n koul olarak Trkiyenin nne getirdii iin skntya decektir. Avrupa Parlamentosunda Trkiyede insan haklar balyla tartlarak gndeme gelen karar tasars da oylamada kabul edilmitir. Parlamentonun deiik siyas gruplar adna verilen tasar erevesinde alnan kararda, HADEPin kapatlma olaslna kar tavr alnmt. Kararda, HADEPin Trkiyedeki Krtlerin meden haklarn elde etmeleri iin mcadele verdii ve PKK veya dier terr rgtleriyle balants olduu iddialarn reddettii ileri srlmtr. Partinin szde blcle destek verdii ithamyla kapatlabilecei ifade edilen kararda, Krte eitim isteminde bulunan rencilere kar adl giriimlere son verilmesi istenerek, Trkiyenin AB aday sfatyla sorumluluk ve ykmllkleri olduu belirtilmitir. Anayasada krteye getirilen kstlamalarn ksmen kaldrlmasn ngren deiikliklerden memnuniyet duyulduu kaydedilen kararda, Trk Devletinin, gelecekte, Trkiyedeki btn aznlklarn yasal haklarn garanti altna alacann mit
556

Bugne kadar arivlere dayal yazlan belgesel almalar yeterli bulmayan AB hangi

kriterlerde tarihilerde oluan bir komisyon talep etmektedir? Burada nemli olan yeni belgelerin ortaya karlmasndan ok, siyas platformda yrtlmesi gereken propagandalar olmaldr.

260

edildii yazlmtr. Avrupa Parlamentosunda alnan kararda, HADEPe ynelik soruturmalarn durdurulmas da istenmitir.557 Bu balamda ABnin tasarsna, Brksel'de bulunan Babakan Yardmcs Mesut Ylmaz sert tepki gstermi ve parlamentolarn tarih yarglama misyonu olmadn sylemitir.558 19-20 Kasm 2001 tarihlerinde Brkselde Parlamenterler Meclisi toplantsnda Trkiyenin yelii karsnda szde soykrm kabul etmesi gerektii gndeme gelmitir. 9-10 Eyll 2002 tarihinde Revanda yaplan toplantlarnda da ayn konu grlmtr. Ayrca, 13 Ekim 2004 tarihinde AB Parlamentosunda Philip Claeys tarafndan szde Ermeni soykrmn Trkiyenin kabul etmesi ynnde 43. toplantda bir karar sunulmutur. 11 imza toplanmtr. P. Claeys, Koenraad Dillen, Frank Vanhecke tarafndan bu kararn Trkiye tarafndan kabul edilmesi istenmitir. Ayn kiiler, Trkiyenin yelii sz konusu olduunda Trkiyeden ABye gelecek gn etkileri zerine de grmlerdir. ABye yelii konusunda Trkiye iin bir referandum yaplmasn istemilerdir. 10 Kasm 2004 tarihinde ise Paul Marie Couteau 46/2004 oturumunda 24 imzal bir kararla Trkiyenin yeliine Ermeni soykrmnn kabulnn n art olarak konulmasn istemilerdir.559 Grld gibi, AB her frsatta bu konuda kararlar alp, gndeminde tutmaktadr. ABye yelik szde soykrm ve Kbrs konusu gibi Trkiye iin hayati nemli olan dier konulardaki n artlar kabul etmeyi gerektirmektedir. Kanaatimizce, AB ile ilikiler adna Trkiyenin dn vermemesi gerekir. Kendi kaynaklarn kullanarak gereken ilerlemeyi gsterecek cesareti bulmas daha faydal olacaktr.

557 558

Zaman, 1 Mart 2002. Hrriyet, 01.03.2002. EU-Turkey Joint Parliamentary Committee Minutes of the 46th

Meeting, Antalya 20-22 Kasm 2000. http://www.europarl.ep.ec/bulletin

559

http://www.europarl.ep.ec/bulletin

261

7.4.Dnya Kamuoyunda Szde Ermeni Meselesinin Yansmalar 7.4.1. Szde Katlim Antlar AB ile ilikilerde diplomasi alannda bunlar yaanrken, Ermeniler iddialarn tarihle btnletirmek ve merulatrmak adna kalc klacak giriimlerine devam etmilerdir. Bu aslsz iddialarna dayanak olabilecek madd belgeler yaratmak Ermeniler iin birer grev olmutur. Bu nedenle de, dnya kamuoyunu etkilemek ve gelecek nesillere de hedeflerini aktarabilmek iin kalc ve gzle grlebilir giriimleri olmutur. Bunlardan biri eitli antlar dikerek tarihi bilmeyen herkesi etkilemektir. 1965ten buyana dnyann her tarafndaki Ermeniler, dnya kamuoyunu etkilemek iin bulunduklar lkelerde aslsz soykrm iddialarn lmszletirmek adna antlar ve heykeller dikmilerdir. Bu erevede Ermenistan dndaki Ermeni toplumunun kulland nemli bir konu bulunduklar lkelerde Ermeni Soykrm Antlarnn dikilmesi olmutur. Bunlarn ilki, Lbnann Beyrut ehrinin Antilyas yresinin Bikfaya Manastrnn yanna 24 Nisan 1968 tarihinde byk bir trenle Ermeni Katlim Ant dikilmi, bunu dierleri takip etmitir.560 Bunlar; 560 561

Beyruttaki eski Katlim Ant, Beyrut Antilyas Katoigosluundaki ller Ant Ermenistandaki 1915 ller Ant561 Sovyet Ermenistanndaki Sasunlu Davut Heykeli Ermenistan, Emiyazinde ehitler Dikilita,

Ssl vdl., Trk Tarihinde..., s.351. 7 Kasm 1967de Revanda almtr. Bu antla, asil Ermeni halknn komnizm fikirlerine

iten ball sembolize edildi. Ayrca, 29 Kasm 1967de Sisernakabend ehrinde hatra ta biiminde bir dikilita yaplmtr. Al srasnda Kochinyan, bu dikilitan sadece gemiteki olaylar protesto etmek amac gtmedii ...ayn zamanda hlen yrtlmekte olan emperyalist

262

ABD-Montabello ehrinde Katlim Ant562 Fransa-Marsilya ve Parisde Katlim Antlar563 Bulgaristan-Filibede ller Ant talya-Venedikte Katlim Dikilita yaplmtr.

Beyaz Sarayn iki blok tesine bir szde Ermeni soykrm mzesi daha yaplmtr. ABD'nde yaynlanan The New York Times Gazetesi'nde, Beyaz Saray'a iki blok tede 1915 ylnda Anadoluda yaayan Ermenilere ynelik olaylar konu alan bir Ermeni soykrm Mzesi ve Ant hazrlanmtr. Stephen Kinzer imzal Ermenileri ortaya karan, Trkleri korkutan mze pln balkl haberde, Ermenilerin mze giriimi ayrntl bir ekilde ilenmitir. Mze, Beyaz Saray'a iki blok tede eski National Bank of Washington'un yerine yaplmaktadr. 10.410 metrekarelik alana sahip mze, Washington'daki Yahudi soykrm Mzesi'nin drtte bir byklnde olacaktr. Plnlama Mdr Ross Vartian, mzeyi kutsal bir grev olarak tanmlamtr. Mzenin 2007 ylnda aldnda ylda 250 bin ziyareti ekmesi beklenmektedir. Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan ve Ermeni Patrii 2 Karekin, mzenin yerini ziyaret ederek destek vermilerdir.564 Rumlar da Ermeniler iin ant dikmitir. Larnaka Belediyesi, 1920'de Kbrs'a gelen ilk Ermeniler ansna ant yapmaya karar vermitir. Alithia gazetesinin haberine gre, Rum Meclisi'ndeki Ermeni temsilcisi Petros Karaitcian, Larnaka Belediyesi'ne bir mektup gndererek, Ermeniler iin ant yaplmas
siyaseti ve deiik kisveler altndaki soykrm protesto mahiyetinde olduunu... da szlerine eklemitir. imir, Ermeni..., s.229.
562

21 Nisan 1968te resm al yaplmtr. zerine konulan kitabede yle yazlmtr:

Trklerin insanla kar yapm olduklar katlim ve Trkler tarafndan katledilen Ermenilerin hatrasna....imir, Ermeni..., s.229.
563

16 Ekim 2005 tarihinde Fransada bir soykrm ant daha dikildi. Ancak, bu sefer kendilerine

desteki bulmaa alan Keldanilerden geldi bu ant. Baknz ekler.

564

Hrriyet, 25 Nisan 2002.

263

talebinde bulunmutur. Bu talebe olumlu yant veren Larnaka Belediyesi, Karaitcian'dan antn yaplaca yer konusunda neride bulunmasn istemitir. Larnaka'da ok sayda Ermeni yaamaktadr. Rum Meclisi'nde, Ermeni ve Maruni toplumun birer temsilcisi bulunmasn ramen, bunlarn oy hakk yoktur.565 Kanada-Montrealde Bapiskopos Khajag Hagopiann himayesinde 22 Nisan 2005 tarihinde szde soykrm ant dikilmitir. Ant, Revanl mimar Varaztad Hampartsoumian tarafndan Levon Sargsian ile Levon Varjabediann mal katklar ile yaplmtr. Gri granit zerine dikilmitir. Ant, Ermeni toplumundan Sarkis ve Seta Tabakiann kz Nanor adna ithaf edilmitir. Szde soykrm tan 103 yandaki Manoug Khatchadourianun katlm ile almtr.566 Almanyada ilk Ermeni ant 24 Nisan 2005te Bremende almtr. 1960larda balayan ant dikme yar uygun politikalar belirlenmezse bitmeyecek gibi grnmektedir. Ayrca, 27 Nisan 2005 tarihinde Assen-Hollandada bir ant dikilmitir.567 Btn bu antlara karlk Trkiyede herhangi bir ant olmad gibi gemite Erzurumda Cemal Paann mezarnn ziyaret edilmesi ve Atatrk niversitesi Ermeni Aratrmalar Enstits Mdrlnce elenk brakmas eletirilmitir.568 Trkiyenin de Ermeniler tarafndan ldrlen Trk diplomatlar ve vatandalarnn ansna ant dikmesi gerekir kanaatindeyiz.

565 566 567 568

Hrriyet, 13 Ocak 2003. http://www.armeniadiaspora.com http://www.armeniaforeignministry.com http://www.zaman.com.tr/2002/07/22/haberler/h3.htm, Ermeni eteciler tarafndan 1922de

Tifliste ehit edilen ttihat ve Terakki Partisinin nde gelen isimlerinden Cemal Paa, Erzurumda mezar banda ilk kez anld. Karskap ehitliinde gerekletirilen anma toplantsnda konuan Atatrk niversitesi TrkErmeni likileri Aratrma Merkezi Mdr Yard. Do. Dr. Erol Krkolu, Ermeni etecilerinin, 1915te kartlan Tehcir Kanunundan sorumlu tuttuklar ttihat ve Terakkinin liderlerine suikastlar dzenlediklerini hatrlatt. etecilerin, 1921de eski ileri Bakan Talat Paay Berlinde, eski Dileri Bakan Sait Halim

264

7.4.2. Tarihi

Yeniden

arptma

abalar

Yasa Tasarlar Aslsz soykrm iddialarna dayanak oluturan madd veriler yannda, Ermeni lobileri glerine gvenerek AB ve ABD parlamentolar ile ounlukta olduklar lke parlamentolarnda eitli yasal giriimlerde de bulunmulardr. Talep ettikleri soykrm tasarlarnn kanunlaarak kabul edilmesi ile hedeflerinin ilk aamasna ulam olacaklardr. 4 T plnnn bir paras olan szde soykrmn tannmas aamasnda bu yasa tasarlar ile uluslararas alanda kendilerine destek salamaktadrlar. ncelikle, bu tasarlarn hangi koullarda alndna bakmak gerekir. Tasarlar semen blgelerinde Ermenilerin oy ounluu saladklar eyaletlerde seim zaman oy tehdidi olarak gndeme gelmilerdir. buralardaki ksa vadeli karlar uruna politikaclar tarafndan tarih gereklerin arptlmasnn kabul ile gndeme gelen yasa tasarlar Trkiyeyi uluslararas alanda bask altna almaktadr. Bu tasarlarn bazlar kanunlamtr. Ermenistan Dileri Bakanl resm Internet sayfasndan aldmz bilgilere gre, aslsz Ermeni soykrm Osmanl Hkmetince belgelenmi, tannm ve basnda ve tanklarn beyanlarnda, hukuk karsnda, ifadeler ve kararlarla birok devlet ve uluslararas organizasyonca onaylanmtr. Osmanl Devletindeki Ermeni nfusun 1915te katledilmesinin btn dkmanlarnn tam katalogu snflandrlm ve soykrmn geni bir ekilde uyguland ortaya konmutur. denilmektedir. Buna gre, aslsz Ermeni soykrmn tanyan organizasyon ve devletlerin listesi yledir:569 Yasa Tasarlar, Kanunlar ve Beyanlara bakacak olursak; ilk defa

Paay Romada, 4. Ordu Komutan Cemal Paay da Tifliste ehit ettiklerini sylemitir. Ermeni etecilerin suikastlarn yakn gemite de devam ettirdiklerini hatrlatt ve 41 diplomatn haince ehit edildiklerini kaydetti. Szde Ermeni soykrm iddialarnn hayal mahsul olduunu belirten Krkolu, Cemal Paann Ermenilerin can ve mal gvenliini korumak iin genelgeler kardna iaret etmitir.
569

http://www.armeniaforeignministry.com/

265

Fransa, ngiltere ve Rusya tarafndan 24 Mays 1915 tarihli bir ortak bildiri570 kabul edilmitir. Daha sonra ise;

ABD Senatosu, Mutabk Yasa Tasars 12 9 ubat 1916 ABD Kongresi, Yakn Dou Yardm Anlamas- 6 Austos 1919 ABD Senatosu, Yasa Tasars 359 11 Mays 1920 Uruguay Senatosu and Temsilciler Meclisi, Yasa Tasars 20 Nisan 1965 ABD Temsilciler Meclisi, Ortak Yasa Tasars 148 9 Nisan 1975 Gney Kbrs Rum Kesimi, Temsilciler Meclisi, Yasa Tasars 29 Nisan 1982

570

ABD Temsilciler Meclisi, Ortak Yasa Tasars 247 12 Eyll 1984 Avrupa Parlamentosu, Yasa Tasars 18 Haziran 1987 Arjantin Senatosu, Yasa Tasars 5 Mays 1993571 Rusya Duma (Meclisi), Yasa Tasars 14 Nisan 1995
24 Mays 1915te Rusya, ngiltere ve Fransa Hkmetleri Ermenistan diye kendilerince

adlandrdklar Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ldrlen Mslmanlar grmezden gelip Ermenilerin ldrldklerini ileri srerek Osmanlnn bundan sorumlu tutulacan bildirmilerdir.
571

Ayrca, Arjantinde 1985te Raul Alfonsinin Devlet Bakan olduu dnemde senato ve

parlamentoda alnan, hkmeti BM kurulularnda Ermeni iddialarn desteklemeye aran tavsiye karar. Lainer, Trk-Ermeni..., s.260. te yandan, Azerbaycan da Kba ile karlkl etkinlikler konusunda anlamaya varmtr. Genel Merkez ile Kba Cumhuriyeti Havana JoseMartin Merkezi ve Azerbaycan Cumhuriyeti Bak Atatrk Kltr Merkezi arasnda karlkl protokol imzalanmtr. Arjantin Kongresi tarafndan 21 Eyll 1995 tarihinde 24 Nisann insann insana kar ayrmcl ile mcadelesi ve knanmas gn iln edildiine dair kanun, 9. Cumhurbakan Sleyman Demirelin Arjantin Devlet Bakan Carlos Menemle yapt telefon grmesi zerine Menem tarafndan veto edildikten sonra 24 Nisan tarihi, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin kabul edildii 10 Aralk olarak deitirilmi ve kanun gerekesinde yer alan Ermenilerle ilgili hususlar metinden karlmtr.

266

Kanada Parlamentosu, 23 Nisan 1996 tarihli karar, Yunanistan (Hellenic Republic), Parlamentosu, Yasa Tasars 25 Nisan 1996

ABD Temsilciler Meclisi, Yasa Tasars 3540 11 Haziran 1996 Lbnan Milletvekilleri Odas, Yasa Tasars 3 Nisan 1997 Belika Senatosu, Yasa Tasars 26 Mart 1998 Arjantin Senatosu, 22 Nisan 1998 tarihli demeci Avrupa Konseyi, Parlamenterler Meclisi, Bildiri 24 Nisan 1998 Fransa Millet Meclisi, Kanun tasla 28 Mays 1998 sve Parlamentosu, Rapor 29 Mart 2000 Lbnan Parlamentosu, Yasa Tasars 11 Mays 2000 Fransa Senatosu, Kanun tasla 7 Kasm 2000 Avrupa Parlamentosu, Yasa Tasars - 15 Kasm 2000 talya Milletvekilleri Odas, Yasa Tasars 16 Kasm 2000 Fransa, yasa 29 Ocak 2001572

572

Fransa Parlamentosu'nda Szde Ermeni Soykrm Yasa Teklifinin Kabul Edilmesine likin

Hkmet Aklamas (18 Ocak 2001). Fransa Ulusal Meclisi tm uyarlara ramen bugn tarih ve insanlk nnde vahim bir hata iine derek szde Ermeni soykrm yasa teklifini kabul etmitir. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Trkiye'yi hibir zaman ilemedii soykrm suuyla ithama cret eden ve tarih gerekleri hie sayan Fransa Parlamentosu'nun bu kararn iddetle knamakta ve bu yasay btn sonularyla reddetmektedir. Milletimizin infialle karlad bu yasa Trkiye-Fransa ilikilerine byk ve kalc zarar verecek ve ilikilerimizde ciddi bir krize yol aabilecektir. Bu gelime, blgemizdeki bar ve istikrar ortam ve araylarna da olumsuz etki yapacaktr. Bunlarn sorumluluu Fransa'ya ait olacaktr. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Fransa Hkmeti'ni bu yasay etkisiz hle getirmek maksadyla harekete gemeye bir kez daha davet etmektedir. Trkiye

267

Avrupa Konseyi, Parlamenterler Meclisi Bildiri 24 Nisan 2001 Papa II John Paulun ve Karekin IInin Emiyazini ziyaretlerindeki ortak bildirisi, Ermenistan- 27 Eyll 2001

Kanada Senatosu Yasa Tasars 13 Haziran 2002 Arjantin Senatosu, Yasa Tasars - 20Austos 2003 svire Konfederasyonu Parlamentosu Ulusal Meclis Kanadnn, 16 Aralk 2003 tarihinde aslsz Ermeni soykrm hakknda benimsedii karar Trk

Cumhuriyeti'nin Fransa nezdindeki Bykelisi Snmez Kksal danmalar iin Ankara'ya arlmtr. http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/FransaParlamen tosundaYasaTeklifininKabulEdilmesi.htm Fransa Cumhurbakan'nn Szde Ermeni Soykrmna likin Yasay Onaylamas Konusunda Hkmet Aklamas-30 Ocak 2001 1. Fransa Ulusal Meclisinin szde Ermeni soykrm konusunda kabul ettii yasann gerek TrkFransz ilikileri gerek blgemizdeki istikrar ve gvenlie olumsuz etkilerine ilikin grlerimizi kamuoyuna aklamtk. Bu kere, Fransa Cumhurbakannn, szde Ermeni soykrm konusundaki yasay onaylad ve yasann bugnk (30 Ocak) Resm Gazetede yaynland renilmitir. 2. Bu gelime Trk-Fransz ilikilerine vurulan ar bir darbedir. Yzyllar boyunca gelien Trk-Fransz dostluuna Fransa Hkmeti sahip kmamtr. Fransz Anayasasna aykr olduu, tannm Fransz hukukular tarafndan da beyan edilen bir metnin Anayasa Konseyi tarafndan incelenmesi imkn dahi ortadan kaldrlarak, hukuk devletinin kurallar iletilmemitir. 3. Fransann kendi tarihini bir tarafa brakarak, haksz olarak Trkiyenin gemii hakknda byle bir kanun kabul etmesi, bu lkede etkisi artan, Trkler ve yabanclara dnk dmanl krkleyen evreleri daha da cesaretlendirecektir. Bunlarn sorumluluu Fransaya ait olacaktr. 4. Fransann bu dostlua smayan, ifte standartl tutum ve davrann knyor ve kararllkla reddediyoruz. http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/FransaCumhurb askanininIliskinAciklamasi.htm

268

Hkmeti iddetle knam ve reddetmitir. Bu karar iin de ayn ekilde protestosunu belirtmitir: ...Birinci Dnya Savann ok zel koullarnda cereyan eden ve Trklerin ve Ermenilerin karlkl byk aclarna neden olan olaylarn arptlarak tek tarafa bir soykrm olarak takdimi kabul edilemez. Ulusal Meclis kararnda szde soykrmn Birlemi Milletlerce tannm bulunduu gibi gerek d bir iddiaya yer verilmek suretiyle kamuoyunun yanltlmaya teebbs edilmesi hayretle karlanmtr. Trkiye, teden beri ulusal parlamentolarn halklar ve uygarlklar arasnda atma yaratacak giriimlerden kanmalarnn, gelecek nesillere daha bar bir dnya devretmeye almalarnn gerektiini savunmutur. Ulusal Meclis, i siyasal mlahazalarla Trkiye-svire ilikileri ile lkesindeki Trklerin duygu ve dncelerini gzard ederek ald bu kararn yol aaca olumsuz sonular bakmndan sorumluluk yklenmi bulunmaktadr.573 Arjantin, Kanun tasla 18 Mart 2004 Uruguay, Yasa - 26 Mart 2004 Arjantin Senatosu, Bildiri 31 Mart 2004 Kanada Federal Parlamentosu 21 Nisan 2004 tarihinde ald bir kararla, 1915 ylnda Trkler ile Ermeniler arasnda meydana gelen karlkl baz trajik olaylar soykrm olarak nitelemitir. Trk Hkmetince Kanada makamlarna, bu tr olas bir kararn yanll nceden anlatlm ve yarataca sakncalar, en st dzeylerde, defalarca aklanmtr. Trk tarafnn bu konudaki beyan u ekildedir: ...Bu giriimlere ramen Kanada Federal Parlamentosunun, marjinal grlerin peine taklarak bu karar kabul etmesini iddetle knyoruz. Parlamentolarn tarihin tartmal dnemlerine ilikin bir yargya varma grevleri bulunmamaktadr. Tahrif edilmi tarih verilerin yaratt nyarglara dayanlarak alnan bu tr
573

svire Konfederasyonu Parlamentosu Ulusal Meclis Kanadnn Szde Ermeni Soykrm le

lgili Benimsedii Karar Hakknda Hkmet Aklamas (16 Aralk 2003). http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/IsvicreKonferde rasyonuParlamentosuKarar.htm

269

kararlarn, en azndan, huzur iinde yaayan deiik kkenli insanlar arasnda nefret duygular uyandrarak toplumsal ahengi bozabilecei dar grl baz Kanadal siyasler tarafndan alglanamamtr. iddet ve nefrete kar uluslararas ibirlii ve dayanmann en st dzeyde gerekletirilmesini, deiik inan ve etnik kkene sahip insanlar arasnda hogrnn yaygnlatrlmasn zorunlu klan hassas bir dnemde, Kanada Federal Parlamentosunun bunun aksine bir yaklam iinde olmas, zerindeki sorumlulukla badamamaktadr. Bu karar ne Kanadadaki Ermenilere ne de Ermenistana bir yarar salayacaktr. Bu kararn getirecei tm olumsuzluklarn sorumluluu Kanadal siyasetilere aittir.574 Slovakya Millet Meclisince grlen 30 Kasm 2004 tarihindeki yasa tasarsna Trk tarafnn tepkisi u ekilde olmutur: Slovakya Ulusal Meclisi, bir siyas partinin oldu bittisiyle, 30 Kasm 2004 tarihinde, 1915 ylnda meydana gelen trajik olaylar soykrm olarak kabul ettiine dair bir karar almtr. Bunu esefle karlyor ve knyoruz. Bakalarna ait tarihin tartmal dnemlerine ilikin yargda bulunmak ulusal parlamentolarn grevleri ve sorumluluklar arasnda olamaz. Birinci Dnya Sava koullarnda cereyan eden ve Trklerle Ermenilerin byk aclar ekmesine neden olan olaylar arptlarak, siyas kar uruna alnan bu kararn sorumlu bir davran olmad ortadadr. Nefretin deil, dostluk ve hogrnn gelecek nesillere tanmasna her zamandan daha ok ihtiya duyulduu bir zamanda, Slovakya Ulusal Meclisinin ald kararn uluslararas ortamn gereklerine ters dt ve faydal bir amaca hizmet etmeyecei aktr.575

574

Kanada Federal Parlamentosunun 21 Nisan 2004 Tarihinde Szde Ermeni Soykrm

Konusunda Ald Karar Hakknda Hkmet Aklamas (22 Nisan 2004) http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/KanadaParlame ntosununKararHakkndaAcklama.htm
575

Slovakya Ulusal Meclisi'nin 30 Kasm 2004 Tarihinde Ald Karar Hakknda Hkmet

Aklamas, 2 Aralk 2004.

270

Hollanda Temsilciler Meclisi, Yasa Tasars - 21 Aralk 2004 Brezilya Amerikan ehir Parlamentosu ise Ermeni soykrm yasa tasarsn Parlamentonun 28. oturumda kabul etmitir. 24 Nisan 2005 tarihinde i Parti yesi Osvaldo Nogueira tarafndan yasa tasars hazrlanm ve oy birlii ile kabul edilmitir.

Litvanya, Parlamentosunca ele alnan yasa tasars zerine, Trk taraf da bir aklama yaynlamtr. 16 Aralk 2005 tarihinde Litvanya Parlamentosunun aslsz Ermeni soykrm iddialarn destekleyen bir karar aldn zntyle rendiklerini ifade etmilerdir. Kararn bir oldu-bitti yntemiyle Parlamentoya sunulduu, zerinde herhangi bir tartma dahi yaplmadan veya komiteye havale edilmeden, milletvekillerinin byk bir ounluunun katlmad bir oylamada kabul edildii anlalmaktadr. Hibir tarih ve hukuk temele dayanmayan bu karar Trk taraf knamtr. ...Birinci Dnya Savann ok zel koullarnda cereyan eden ve Trklerin ve Ermenilerin karlkl byk aclarna neden olan olaylarn, birtakm sbjektif, siyas siklerle arptlarak, bir soykrm olarak takdimi kabul edilemez. Parlamentolarn gemite vuku bulmu olaylar hakknda siyas deerlendirmelerde bulunmalar tarih gereklerin tek yanl olarak saptrlmasndan baka bir amaca hizmet etmemektedir. Parlamentolarn tarihin tartmal dnemlerine ilikin hkm verme gibi bir grevi bulunmamaktadr. Bu kararlar tarih gerekleri deitirmeyecektir. Tarih, tarihilerin deerlendirmesine braklmaldr. Trkiyenin son dnemde Ermenistana yapt, szkonusu tartmal dnemin Trk ve Ermeni tarihilerce ilgili tm lkelerin arivlerinde ortaklaa aratrlarak, elde edilen bulgularn dnya kamuoyuna aklanmas nerisini tamamen gzard eden ve aslsz soykrm iddialarna destek veren bu kararn ne Trkiye ile Litvanya arasndaki ikili ilikilere ne de Trkiye-Ermenistan arasndaki

http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddialar/SlovakyaUlusal MeclisininTarhndeAldgKararHakkndaHukumetAcklamas2+Aralk+2004.htm

271

ilikilerin normallemesi srecine olumlu yansmalar olmayaca aktr.576 eklindeki bu aklamalara karlk, Ermeniler Trk hkmetinin aklamasn knamlardr. Trkiyenin tarih gerekleri kabul etmesini istemilerdir. Litvanya yasa tasarsnda Trkiyenin soykrm tanmas ve tarih gerekleri kabul etmesi istenmitir. Merkez sa temsilcilerin teklifi zerine Litvanya Parlamentosunda oy okluu ile kabul edilmitir. 48 olumlu, 3 ekimser oya karlk red oyu kmamtr. Litvanya Liberal Parti lideri ve yasa tasarsnn asl yazar, Algis Kaseta, Parlamentonun yabanc ilikiler komitesinin yeleri sponsorluunda hazrlandn ifade etmitir. Bu yelerin ounun Litvanya Dileri Bakanl ile yakn ilikileri olduu ve bu durumla ilgili doru bir deerlendirme yaptklarn ve doru karar aldklarn ifade etmitir. Bunun anlam Parlamento ve Litvanya Hkmeti Kasetann dedii gibi bu konuda ortak gre sahiptir. Aram Tuniana gre, Litvanyadaki 1000 kadar gl Ermeni toplumu liderleri yasa tasars iin lobi yapmlardr. Tunian komiteyi ikna etmitir. Ermeni soykrmnn birok AB yesi Fransa, talya, Hollanda, Polonya ve Yunanistan gibi lkelerde olduu gibi kabul edildii de bu knama haberinde tekrarlanmtr.577 Uluslararas organizasyonlar tarafndan hazrlanan baz raporlara da Ermeni konusu girmi ve Trkiyenin karsna diplomasi kart olarak zaman zaman karlmaktadr. Bu kurulular ve ad geen raporlar yledir: Dnya Kiliseler Birlii (World Council of Churches) 10 Austos 1983 Kalc Halklar Mahkemesi (Permanent Peoples' Tribunal), Dava Hkm (Verdict of the Tribunal) 16 Nisan 1984

576

Karar zerine Trkiyenin gr, 16 Aralk 2005, Litvanya Parlamentosunun Aslsz Ermeni

Soykrm ddialarn Destekleyen Karar hk. http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/AnaSayfaAltKisim/NO190_16Aralik2005.htm

577

http://www.asbarez.com/frontpage.htm

272

Amerikal Yahudiler Kongresi Birlii (Union of American Hebrew Congregations) 7 Kasm 1989

Parlamenta Kurdistane Li Derveyi Welat 24 Nisan 1996 Soykrm Akademileri Birlii (The Association of Genocide Scholars) 13 Haziran 1997

nsan Haklar Dernei (La Ligue des Droits de l'Homme) 16 Mays 1998

Avrupa ttifak (European Alliance of YMCA) 20 Temmuz 2002 Hukuksal Gei Uluslararas Merkezi Raporu (International Center for Transitional Justice Rapor Prepared for TARC) 10 ubat 2003. Ermeniler baz uluslararas belgelerin de Ermeni soykrmn tanmaya

ynelik olduunu iddia ederek, bu belgeleri kendi iddialarna dayanak oluturmak amacyla kullanmlardr. Bu raporlar da kendi internet sitelerinde yaynlayarak btn dnyann kendi taraflarnda olduu ynnde propaganda yapmaya almaktadrlar. BM Genel Meclisi (UN General Assembly) 11 Aralk 1946, BM Sava Sular Komisyonu Raporu (UN War Crimes Commission Report) 28 Mays 1948, BM Aznlklarn Korunmas ve Ayrmcln nlenmesi Alt

Komisyonu (UN Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities) 2 Temmuz 1985. Ayrca, Ermeniler kendi propagandalarn yapmak zere atklar internet sayfalarnda Trk tarafnn uygulamalarn dahi kendi lehlerine gsterme abasnda olmulardr.578 Internet sayfasnda 5 Temmuz 1919ta Trk Asker Mahkemelerinin hkmn ve yine 1919taki Trk Asker
578

Halaolu, Ermeni..., s.80.

273

Mahkemesi Zabtlarndaki kararlarn Trk taraf da byle bir soykrm olduunu kabul etmi gibi gstererek, tarihi arptmaktadrlar.579 Hatta daha da ileri giderek, Sevr Antlamas (10 Austos 1920)n hl geerli kabul ettiklerini belirten ifadeleri bu sitelerde yer almaktadr. Ermeniler, yrttkleri lobi faaliyetleri ile baz Devlet Bakanlarnn da kendi lehlerine beyanda bulunmalarn salamlardr. Lbnan Babakan Emil Lahud szde 1915 ylnn 90. yln anma trenlerinde 27 Nisan 2005 tarihinde bir deme yaynlamtr. Kimse susuzlar unutmaz. Lbnan halknn btn toplumlar Ermeni vatandalarn acsn hissetmekte ve salkl uluslararas ilikilerin temelinde dierlerinin haklarna saygl olmay tandn tekrar etmektedir. Soykrm mezarlar tarihimizin byk bir paras olacaktr. nsanlk, hogr, bar ve saygya dayal bir toplum kurulmasnn amalayan glerin birlemesini her zaman amalayacaktr." Bu deme tarihte ilk deildir. Daha nce de 1917 ylnda Al-Husayn Ibn 'Ali, Mekke erifi ve 1996 ylnda Yunanistan Bakan Konstantinos Stefanopoulos ile 1984 ylnda Francois Mitterrand (Fransa Bakan) benzer aklamalar yaynlamlardr. Amerika Birleik Devletleri Bakanlarnn beyanlar Ermeniler iin nem tamaktadr. Ancak, bu tarihe kadar bu beyanlarda Trkiye ile ilikileri dengede tutmak adna soykrm kelimesi
579

Sevk ve skn Kanununun uygulanmas dnemin zor artlar altnda gerekletirilmee

alldndan ve Hkmetin talimatlarna uymayanlarn Divan- Harbe verildiinden bahsetmitik. Grevlerini ktye kullananlar tespit eden komisyonlar bunlar Divan- Harbe gndererek cezalandrlmalarn da salamtr. Hkmetin uyarlarna aykr davranlarda bulunanlar cezalandrmak iin 30 Eyll 1915te soruturma komisyonlar kurulmasna karar verilmitir. Osmanl belgelerinden ortaya koyduu rakamlara gre Divan- Harpte yarglananlarn says 1673tr. Bunlarn iinde binba, yzba, stemen, temen, jandarma blk komutan, polis komiseri ve Tekilat- Mahsusa eleman says 528tir. Ayrca shhiye mdr, tahsildar, kaymakam, belediye reisi, nahiye mdr, ktip, sevk memuru, mal mdr, tapu memuru, muhtar, telgraf mdr, nfus memuru, baktip ve Emval-i Metruke Komisyonu Reisi gibi 170 kamu grevlisi de yarglananlar arasnda. Kalan 975 kii ete mensubu ve halk arasndan kmtr. 1916 yl ortalarnda son bulan Divan- Harp yarglamalarnn sonular ise yle: 67 idam, 524 hapis, 227 berat ve yarglama reddi, 109 inceleme, 68 krek, para, pranga ve srgn cezas. 674 ilem yaplmayan kii says iken 4 kii de velisine teslim edilmitir. Bu nedenle de, 1919 ylnda kurulan mahkemeleri dahi soykrm kabul edilmi ve bu ynde karar alnm gibi internet sayfalarnda gstermilerdir. Yarglamalar konusunu kinci Blmde ilemitik.

274

kullanlmamakla birlikte, onun yerine katliamdan bahsedilmitir. Bu ynde beyan veren bakanlar ve tarihleri ise yledir: Woodrow Wilson 1920, Jimmy Carter 1978, Ronald Reagan 1981, George Bush 1990, Bill Clinton - 1994- 2000, George W. Bush - 2001-2005. Baz lkelerin eyaletlerinde de kanun tasarlar olarak Ermeni sorunu gndeme gelmitir. rnein, Avustralya, Kanada580 talya, svire ABDnin 46 eyaleti ile 21 belediyesinde.581 ABD'nin Ohio eyaleti yerel Temsilciler Meclisi, 24 Nisan 2002 tarihini, ''1915-1923 Ermeni soykrmn anma gn'' iln eden bir karar tasarsn onaylamtr. Kararda, ABD Kongresi szde Ermeni soykrmn resmen tanmaya arlmtr. ABD'deki Ermeni nfusunun en youn yaad eyalette, szde soykrm tanyan karar tasars oybirliiyle kabul edilmitir. Kalifornia Eyaleti, 1993ten beri 24 Nisan tarihini szde soykrm anma gn iln eden karar tasarlarna onay vermitir. te yandan, ABD'deki Ermeni lobisinin temsilcilerinden, Kalifornia Eyaleti Demokrat Parti Milletvekili Adam Schiff, Ermenilerin szde soykrm tarihi olarak kabul ettikleri 24 Nisan iin ABD Temsilciler Meclisi'nde bir konuma yapm, Ermeni lobisi temsilcileri de her yl 24 Nisan'da, ABD Temsilciler Meclisi'nde anma trenleri dzenlemilerdir. ABD Bakan George W.

580

Kebek (Quebec) Ermeni soykrmn kabul etti. Kanada'nn Kebek eyaleti, 24 Nisan' resmen,

szde Ermeni soykrmn anma gn olarak kabul etti. Parlamento yelerinden Ivan Bordeuxleu, geen hafta konuyla ilgili olarak yaplan oylamann ardndan, Ermenistan kkenli vatandalarmzn ac dolu hatralarn artk btn Kebek paylayor ve parlamentomuz, 24 Nisan gnnn, her yl, 1915'te yaanan trajik olaylarn ansna soykrm anma gn olarak kabul ediyor diye konumutur. 20.000 kadar Ermeninin yaad Kebek'te Parlamento, 1980 ylnda da Ermeni soykrmn knayan bir karar almt. Hrriyet, 3 Aralk 2003.
581

Kaliforniya Eyaleti, Sacramento, Nisan 28, 2005: Senator Chuck Poochigian'nn (R-Fresno) SB

424 sayl teklifi ile Vali Arnold Schwarzenegger aslsz Ermeni soykrmn 90. anma yl nedeniyle 24 Nisan andklarn syleyip kanun olarak da karmtr.

275

Bush'un da, konuya ilikin ayn gn bir aklama yapmas beklenmi Bush da, yaynlad aklamada, Birinci Dnya Sava srasnda ''Ermenilerin ektii aclar'' tanrken, soykrm szcn kullanmamtr.582 Ermeniler, sivil toplum kurulularndan da destek almlardr. Bu ynde, 26 soykrm akademisyeninin beyan, Soykrm Aratrmalar ve almalar Merkezleri Mdrlerinin 7 Mart 2000 tarihli demeci, konuyla ilgili akademisyen ve yazarlarn 24 Nisan 1998 tarihli demeleri bulunmaktadr. Trkiye dndaki Ermeniler, zellikle son on be yldr bilimsel alanda olduu kadar, medyada, siyasette ve hatta sanat alannda soykrmn tannmas iin byk mal olanaklara dayanarak yrtt faaliyetlere, Trkiye'den yeterince karlk verilmemi olmasndan dolay, Bat dnyasnda Trklerin Trkiyedeki Ermenilere kar soykrm yapmakta olduu inancn yerletirmitir.

7.4.3. Ermeni

Ders

Programlarnda

Propaganda

Faaliyetleri Ermeniler aslsz iddialarn gelecek nesillere aktarmak ve mill bir Ermenilik duygusunun devamlln salamak iin arpttklar tarih bilgileri gen nesillere aktarma iini ders kitaplarna sokmak suretiyle gerekletirmilerdir. Ermeni lobisinden ders kitab hamlesi son dnemlerde artmtr. ABD'de, Ermeni kkenlilerin youn olarak yaad Kalifornia eyaleti yerel meclisine, szde soykrm ders kitaplarna koyma ynnde bir yasa tasars sunulmutur. Kalifornia Temsilciler Meclisi'ne 15 ubat'ta sunulduu belirtilen tasarnn kabul edilmesiyle, szde Ermeni soykrm eyaletteki btn ilkokul, ortaokul ve lise ders kitaplarna girmitir. Ksa ad AB 2003 olan tasar, soykrm kurbanlarnn okullarda derslere girerek balarna gelenleri anlatmalarnn, soykrm, klelik ve insan haklar ihlalleri konularnda eitime katkda bulunaca grn savunmaktadr. Tasar, okullarda verilecek soykrm dersleri iin retmenlerin eitilmesini ve okullardaki ders program iin bir
582

24 Nisan 2002 - Anadolu Ajans

276

komisyon kurulmasn da nermitir. Turkish Forum adl, kar amac gtmeyen, ABD'deki Trkler arasnda organizasyonu salayan kurulu, bu karar tasarsnn ardndan bir kar kampanya balatmtr. Turkish Forum, ABD'deki Trklere, Kalifornia Temsilciler Meclisi yelerine mektup yazarak, tasardan szde Ermeni soykrmnn karlmas iin aba gstermeleri arsnda bulunmutur.583 Almanya da 8 ubat 2005 tarihinde, ders kitaplarna Ermeni soykrmnn konulacan belirtmitir. Brandenburg'un Babakan Matthias Platzeck Alman Milli Eitim Bakanl mfredatndan bu konunun karlmasnn bir yanllk olduunu ve tarih derslerinde tekrar grleceini ifade etmitir. Bu durumun Trk diplomalatlarn basks ile olduunu, ancak Almanyann Ermenistan Bykelisi Karine Kazinian ile yaplan grmeden sonra tekrar giriim balatld belirtilmitir. 584 Dier lkelerde bu ekilde gen nesilleri kinle ve nefretle yetitirmeyi alan Ermeni diasporas, Ermenistanda kendi nesline bu uygulamay yllardr yapmaktadr. Burada bu kitaplardan bazlaryla retilen konular ve Trkiyenin kar politikasn irdeleyeceiz. Ermenistan Cumhuriyeti Eitim ve lim Bakanlnca, Ortaretim 10. snflar iin ders kitab olarak hazrlanan ve Revanda 2001de baslan tarih kitab Prof. V. B. Barhudaryani tarafndan hazrlanm ve Eduard Levkonyan Levonolunca baslmtr. ERMEN DASPORASI (1915-2000 YILLARINDA) adl kitapta, Ermeni Diasporas'nn oluumu anlatlarak, vatandan yurtdna gn nedenleri bal altnda, Osmanl Devletinden ayrlma sebepleri anlatlmtr. Dnya tarihindeki g olaylarndan balayan konu, Ermenilerin g etmesinin nedenini de bu g faktrleriyle aklamtr. Neden olarak milliyet konusunun ge yol at ifade edilmitir. u ekilde ifadeler yer almtr: ...Bu hlde halkn tamam ya da byk ksm, igalci

583 584

Hrriyet, 11 Mart 2002.

http://www.expatica.com/source/site_article.asp?subchannel_id=52&story_id=16674&name=Arm enian+genocide+back+on+German+school+curriculum+

277

hkmet tarafndan zor tatbik edilerek g ettirilir. Yahudi halknn Roma nderleri tarafndan 1. yzylda vatanlarndan ge zorlanmas buna en iyi rnektir. Yahudiler dnyaya yaylarak Yahudi diasporasn oluturdu. 20. yzyln banda tarih olaylar neticesinde Ermeni diasporas da ayn ekilde meydana geldi. Birinci Dnya Sava yllarnda Osmanl Devleti, Ermeni sorununu zmek iin 1915'te Ermenilere soykrm ve zorla g ettirmeyi uygulad. Bu cani siyaset nedeniyle Ermeniler l,5 milyon insan yitirdi, kalanlarsa yurttan zorla g ettirildiler. Trkiye'nin savata yenilgisinden sonra, 1918'de Ermeniler - bata ukurova (Kilikya)'ya - vatana dnmeye balad. Fakat 1921 yl sonunda Fransa ordularn ukurova (Kilikya)'dan kard ve Kemalistlere verdi. Ermeniler vatandan uzaklamak zorunda kaldlar. Ermeniler dnyann farkl lkelerinde yerlemek zorundaydlar ve bununla da Ermeni diasporasnn temeli atlm oldu. Kitapta ayrca u ifadeler gemektedir: Ermenilerin g tarihinde ilk kez 1915-1922 yllarnda: a. Ermeni ulusunun topraklarnda, Bat Ermenistan'da ve Ermeni ukurova (Kilikyas)'nda Ermeni halk btnyle yok oldu; b. Ermeni halknn byk blm, mill aznlk olarak, vatanlarndan uzaklardaki dnyann eitli lkelerine yerleti; c. Zorla ge tbi tutulduklar iin, onlardan sonra gelenler de vatana dnemediler. Ermeni diasporasnn nemli taraflarndan birinin, farkl lkelerdeki Ermeni topluluklarnca yaratlmas olduu vurgulanmtr. Ermenilerin Birinci Dnya Sava'ndan nce Rusya, ran, Fransa, Bulgaristan, ABD, Msr, Lbnan, Suriye ve baka yerlerde yaadklar ve bu lkelerde ayr ayr dnemlerde olumu ve sayca farkllk gsteren Ermeni topluluklarnda ok sayda kurumlar ve cemiyetler ki bunlar, kiliseler, hayr cemiyetleri, kltr cemiyetleri, vatansever birlikler, gazeteler ve okullar oluturulduu belirtilmitir. Birinci Dnya Sava boyunca ve takip eden yllarda darda yaayan Ermeniler vatandalarna yardm etmeye abaladklar, bylece vatandan ge zorlanm Ermeniler'in nce o

278

lkelerde yerlemeye sonra da vatandalarnn yardmna arka kmaya abaladklar ifade edilmitir. Kitapta ayrca, Birinci Dnya Sava devam ederken, 350.000

Ermeninin Rusya'ya g ettii, sonra Dou Ermenistan'a, ileriki yllarda da Grcistan'a, Kuzey Kafkasya'ya ve dier blgelere yerletikleri belirtilmitir. Suriye ve Lbnan'a g etmi Ermeniler'in byk ksm, savatan sonra bu lkelerde kalmlardr. Sonralar bir ksm Yunanistan, Msr, Fransa, ABD, Arjantin ve baka lkelere g etmilerdir. Ermeni topluluklar bugn Yakn ve Orta Dou'da (ran, Lbnan, Suriye, rdn, srail, vs); Afrika'da (Msr, Etiyopya, vs); Avrupa'da (Fransa, Bulgaristan, Almanya, Yunanistan, ngiltere, Kbrs, vs); Amerika'da (ABD, Kanada, Arjantin, Uruguay, Brezilya, vs); eski Sovyetler Birlii arazisinde kurulan devletlerde (Rusya, Grcistan, Ukrayna, Belarusya, Trkmenistan, Letonya, Litvanya, vs) yaamlarn srdrmektedirler eklindeki ifadelerle gnmzdeki durumlarna yer verilmitir. Azerbaycandaki Ermeni toplumunun yok olduu, dou lkelerinde saylarnn azald, ABD ve Avrupada ise artt yazlmtr. Ermeni diasporasnn miktarlar verilmitir. Rusya'da (2 milyondan ok); ABD'de (l milyondan fazla); Grcistan ve Fransa'da (her birinde 450.000); Lbnan, ran ve Ukrayna'da (her birinde 150.000); Suriye'de (120.000'e yakn); Arjantin, Uruguay, Kanada, Avustralya ve dier lkelerde yaamaktadrlar. Kitabn sonunda u sorular sorulmutur: 1. Vatandan gn ana nedenleri nelerdir? Tarih rneklerini gsterin. 2. Ermeni diasporas nasl ve ne zaman olutu? 3. Ermeni diasporasnn tarih, corafi yaps nasldr? 20. yzyln ikinci yarsnda diasporada g hareketleri nelerdir? 4. "Ynetimde manda anlay"n aklayn. Ermenistan zerinde uygulamaya konuldu mu, yoksa konulmad m? 5. 1990'l yllarda diasporann saysnn ve corafi alannn genilemesi ne ekilde aklanr?

279

Kitabn ikinci blmnde ise diasporann sosyo-kltrel durumu anlatlmtr. Ermeni Arakel Kilisesi'nin btn Ermeni diasporas tekilatlar iindeki etkisinden bahsedilmitir. ...Kuds ve Konstantinapol (stanbul) Ermeni Patrikhaneleri ile beraber tm lkelerde faaliyette olan dini kurulularn ekseriyeti Kutsal Emiyazin'in Ana Koltuu'na (makamna) tbidir. Ancak Souk Sava sresince siyasette oluan ztlama diaspora kilisesine de yansd. Neticede, Ermeni Devrimci Tanaksutyun Partisi'nin etkisiyle, 1956 ylnda, diasporadakiler Kutsal Emiyazin'e ball sona erdirdiler ve Kilikya'nn Byk Evi'ne (Antilyas, Lbnan) tbi olmaya baladlar. Bu, hem Ermeni Kilisesi'nin hem de dnya Ermeni diasporasnn ulusal hareketinde kt etkiler oluturdu. Ermeni diasporas kurumlarnn ounda Ermeni Katolik ve Avedaran (Ermeniler'in ncil'i) kiliseleri faaldir. Diaspora ile irtibat iinde olan tekilatlar da saylmtr: Ermeni Devrimci Tanaksutyun, Demokrat-zgrlk, Sosyal Demokrat siyas partileri; Yeni Nesil, Btn Halk, Tekeyan Kltr Birlikleri, Ermeni Genlerinin Dostluu, Btn Ermeni Sporcular Birlii, Ermeni Sporcular Birlii Gen Tekilatlar, Polis Ermenileri (Konstantinapolis Ermenileri)'nin, ran Ermenileri'nin tekilatlar ile daha pek ok vatansever kurulular Ermeni diasporasnn tekilatlar iindedir. Diasporann Dalk Karaba'n zgrlk savana, onun diplomatik ve siyas antlamalarnn imzalanmasna yardm ettii belirtilmitir. Diasporada bu istikamette, en etkilileri Ermeni Mahkemesi Komitesi ve Amerikan Ermeni Kurultay olan tekilatlar kurulmutur. Bu tekilatlarn uzun yllar sren abalar neticesinde Osmanl mparatorluu'ndaki Ermeni soykrmnn tannmas ve knanmas saland. Bu adm, Avrupa Konseyi; Dnya Kiliseler rgt; Rusya, Fransa, Yunanistan, talya gibi lkelerin parlamentolar ile Vatikan Papal tarafndan atld. Asl Ermeni diaspora tekilatlarnn uzantlar yannda, lkelerde kimi yerli kurumlar da (Fransz Ermeni Doktorlar Birlii, Amerikan Ermenileri renciler Dostluu, Kanada Ermeni adamlar Birlii, gibi) faaliyettedir. Bunlarn kuruluuna o lkelerdeki Ermeniler'in yaam tarz yol

280

amtr. eklinde ifadeler de d kaynaklar aklamaktadr. Blm sonunda u sorular sorulmutur: 1. Btnde Ermeni diasporasnn hangi tekilatlar mevcuttur? Onlar srasyla gsterin. 2. Diaspora Ermenileri'nin tekilatlarnn asl amalarn aklayn. 3. Ermeni diasporalarnn a)Dou, b)Bat, c)BDT lkelerindeki farkllklar nelerdir? Kitabn 271.272. sayfalarnda da u konulara yer verilmitir: nc Ermenistan Cumhuriyetinin 1991-2000 yllarndaki d politikas, ye olduu kurulular anlatlmtr. Trk Cumhuriyetleri ile olan ilikileri anlatlmtr. ran ile olan ilikiler ise ayr bir yer tutmutur. Ermenistan, ran slm Cumhuriyeti ile komuluk, akrabalk ilikileri kurdu. ran, Ermenistan iin ar olan yllarda ambargoyu yumuatt. Aras zerinde kurulan kpr, mallarn engelsiz tanmasn salad. ki devlet arasnda pek ok antlama imzaland. Bunlarn iinde en nemlileri ran ve Ermenistan arasndaki gaz boru hattnn ve tamacln gelitirilmesi hakkndaki antlamalardr. Ermenistana yaplan ABD yardmlarna da yer verilmitir. ABDnn, Ermenistan'a 650 milyon Dolar yardmda bulunduu belirtilmitir. Trkiyenin Ermenistan tanmas karlnda ...Ankarann, Ermenistan Devletinin Ermeni halknn iddiasndan, 1915 yl Ermeni soykrmnn anlmasndan vazgemesi, Dalk Karaba'n kurtarlm topraklarnn Azerbaycan'a verilmesini istedi. eklinde ifadeler bulunmaktadr. Ayrca, Ermenistan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu arasndaki ok yakn ibirliinden de bahsedilmitir. 1991-2000 yllarnda Rusya ile Ermenistan arasnda 100'den fazla devletler aras, hkmetler aras szleme imzalanmtr. 16 Mart 1995'te yaplan antlamayla Rusya'nn Ermenistan'da asker sler konulandrmas kararlatrld. 29 Austos 1997'de Moskova'da yeni bir antlama ile Ermeni-Rus Beyannamesi imzaland, iln edildi. Buna dayanarak Ermenistan ve Rusya, ortak savunma alannda daha yakn ibirlii iine girdiler. Bu ibirlii ekonomik alanda

281

da devam etmektedir. Kitap sonundaki soru altrmas yledir: Bamszlktan sonra d politikada ne oldu? imdiki Ermenistan Cumhuriyeti'nin temel hedefleri nelerdir? Sayfa 179 188 aras VERSAILLES - WASHINGTON BRL konusu ilenmitir: Paris Bar Konferansndan bahsedilen bu kitapta, Ermenistan ile ilgili blme de yer verilmitir. Sava sresince Ermeni halk byk kayplar verdi. Ona kar 20. yzyln birinci soykrm yrtld. Ermeniler her zaman Antant tarafndayd. Biz artk biliyoruz ki, Ermenistan 28 Mays 1918'de, Paris Bar Konferans balamadan nce, kendi devletini kurmutu. Bunlar, Paris Bar Konferans'na katlmak iin Ermenistan'a teklif gelmesine yol ayordu. Ancak byle olmad. Ermeniler, taraflarn Paris Bar Konferans'na sunmaya karar verdiler. Bu amala ubat 1919'da Ermeniler'in iki heyeti Paris'e geldi... eklinde taleplerini belirtmilerdir. Bu taleplerinde, Trkiye topraklar Ermenilerin yurdu olarak gsterilmi ve Trkler tarafndan zapt edildii, Ermenilerin ok kayp verdii retilmektedir. Kitabn sonuna konular sorular yledir: 1. Birinci Dnya Sava'nn asker ve siyas sonular neler olmutur? 2. Rus, Avusturya-Macaristan, Alman, Osmanl mparatorluklarnn

paralanmasndan sonra dnyann siyas haritas zerinde ne deiiklikler meydana geldi? Yeni kurulan devletleri haritada gsterin. 3. Paris Bar Konferans'nn ne rol oldu? Bar konferansnn nemli katlmclar kimlerdi? 4. Fikrinizce Sovyet Rusya neden bar konferansna itirak etmiyordu? 5. Fikrinizce, Antant'n nemli devletleri arasnda neden Paris'te

anlamazlk oluyordu? Ayrca, Sevr Bar Antlamasna da yer verilmitir. Kitapta, Sevr Antlamas ile Ermenistana verilecek topraklarn belirlendii, tekliflerin herkes tarafndan kabul edildii belirtilmitir. Bu karara istinaden btn Erzurum

282

vilayeti, Van ve Bitlis vilayetlerinin 2/3'lk blm ve Trabzon vilayetinin bir ksm Ermenistan'a gemeliydi. Ermenistan'n Karadeniz'e k imkn olacakt. Toplamda 90.000 km2'lik bir alan Ermenistan'a verilmeliydi. Eer Ermenistan'n Birinci Cumhuriyeti'nin yz lmnn 70.000 km2 olduunu dikkate alsak; Birlemi Ermenistan'n yz lm 160.000 km2 olacakt. Maalesef, Sevr'in plnlanm ve dengelenmi bu antlamas hayat bulmad. Nisan 1920'de Ankara'da kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi ve Mustafa Kemal devleti buna kar kt." 1920 sonbaharnda Kemalistler Ermeni Cumhuriyeti'ne hcum ettiler ve kimi topraklar ele; geirdiler. 16 Mart 1921'de Sovyet Rusyas ve Kemalist Trkiye arasnda imzalanan antlamayla; Trkiye; yalnzca Bat Ermenistan'daki topraklarn deil, Dou Ermenistan'n bir ksmndaki topraklarn da ele geirdi: yani Kars vilayetini. Sevrin uygulamaya konamamasnn nedeni, Byk Devletlerin kendi istediklerini aldktan sonra, antlamay uygulamaya koymaya gerek duymad ifade edilmitir. Sevr iin yaplan yorum da ilgintir: Olumsuz taraflar bir yana konursa bir tarih senet olarak nemli bir diplomatik baaryd. Blm sonu sorular yledir: 1. Birinci Dnya Sava'nn asker, siyas neticeleri hangi antlamalarla belirlendi? 2. Versailles Konferans'nn asl maksatlarn anlatn. Bu konferansn dillii ve demokrasiye dayanm olup olmad hakknda ne dnyorsunuz? 3. Sevr Antlamas neden Antant devletleri tarafndan uygulanmad? Sebeplerini aklayn. Sevr Antlamas, Ermenistan Cumhuriyeti iin ne gibi sonular dourdu? Milletler Cemiyeti ve Ermeni Sorunu balkl blmde ise Ermenistan'n Birinci amacyla Cumhuriyetinin, mracaatta Milletler Cemiyeti'nden bekledii ise umutlardan Ermenistan'n bahsedilmitir. 1920'de Ermenistan Devleti Milletler Cemiyeti'ne ye olmak bulundu. Milletler Cemiyeti

283

bamszlnn Sevr Mukavelesiyle tanndn; ancak Sevr Antlamas'nn tasdik edilmediini ne srerek Ermenistan'n Milletler Cemiyeti'ne yeliini reddetti. Dier sebep de, Wilson'un Ermenistan iin izdii snrlarn ok uzun olmas ve bu snrlarn Milletler Cemiyeti'nce korunmas sorumluluunun ok ar olacayd. Bu talebin geri evrilmesinin asl sebebi ise Trkiye'yi okamak siyasetiydi; O'nu ngiltere ve Fransa artk evlat edinmilerdi. eklinde mttefiklerini suladklarn gryoruz. Gmr Antlamasnn Ermenistana zorla imzalattrld, Amerikann zm bulmaa niyetli olmad belirtilmitir. Blm sonu sorular yledir: 1. ABD neden Versailles Antlamas'n onaylamad ve neden kendi plnlaryla aklayn. 2. Washington Konferans hangi problemleri zme ulatrmalyd ve ABD amacna ulat m? 3. Milletler Cemiyeti'nin uluslararas arenada oynad rol neydi? Fikrinizi hangi kararlaryla belirtebilirsiniz? 4. "Ynetimde manda anlay"n aklayn. Ermenistan zerinde kurulan Milletler Cemiyeti'ne girmekten ekindiini

uygulamaya konuldu mu, yoksa konulmad m? 5. Ermeni Cumhuriyeti'nin yelii konusunu Milletler Cemiyeti nasl sonulandrd? Ermeni sorununda Cemiyet nasl bir siyaset yrtt? Sayfa 254 255 arasnda 1960l yllardaki faaliyetler anlatlmtr. Ermeni halknn haklarn korumasn, Trkler'in yol at Ermeni soykrmn lanetlemesini ve uluslararas lemde onun tannmasn salamasn talep etmelerinden bahsedilmitir. Ermeni Milletinin Srgn ve Yok Edilmesi balkl blmle Jn Trklerin, Ermenileri yok ederek Ermeni sorununu sona erdirmeyi dnd ifade edilmitir. Ermeni sorununun, Trkiye'nin iilerine karmak iin Avrupa tarafndan kullanld da belirtilmitir. Ayrca, Ermenileri

284

yok etmek iin baka bir sebebin de, imparatorluun btn ekonomik alanlarnda Ermeni burjuvazisinin salam ve gl bir yere sahip olmas gsterilmitir. Yeni kurulan Trk burjuvazisine istenmeyen gl iktisadi rakipten kurtulmak gerektii ve bylece Ermeni soykrmna balamak iin btn siyas ve iktisadi sebeplerin olduu iddia edilmitir. 24 Nisan tarihi ise u ekilde aklanmtr: En byk darbe Konstantinapol'de vuruldu. 24 Nisan 1915'te burada 600'den ok Ermeni ileri geleni; yazarlar, ressamlar, doktorlar, retmenler tutukland ve srgne yolland. nl bestekar Komitas; airlerden Daniel Varujan, Siamanto, Ruben Sevak; doktor Nazaret Daavaryan; yazar Grigor Zohrab; ressam Hrant Asdvacadryan ve daha pek oklar hapsedilenlerin iindeydi. Ermeni dnrlerin byk ksm, katlimclar tarafndan ldrld. Hnak Partisi'nin lideri Paramaz (Matevos Sarkisyan) ve partisinin 19 yesi Konstantinapol'de sulanp hapsedildi. Haziran 1915'te lme mahkum edildiler ve cezalar infaz olundu. ounlukla 18-45 yalar arasndaki Ermeni erkeklerini srgne yolladlar ve yok ettiler. Ve Jn Trk devleti savunmasz kalan kadnlarn, ocuklarn ve yallarn srgn edilmesine, katledilmesine balad. Valilere bu konuda emirler veriliyordu. 1914 sonbahar ve 1915 ilkbaharndan itibaren Ermeni halknn zorla srgn edilmesi ve katlim balad. Trk Devleti, Ermenileri srgne tbi tuttu. Nehirler aras ve l arazisi blgesine srgn srecinde g edenlerin mallar talan ediliyordu. Onlara askerler, polisler ve Krt caniler elik ediyordu. Gzel kzlar zorla Mslmanlarn haremlerine gtrldler. Srgn yerine, ok az bir ksm varabiliyordu. rnein Harberd'ten srgn edilen 18.000 Ermeni'den Halep'e toplam 150 kii ulat. Kalanlar ya ldrld ya da alktan, susuzluktan, eitli hastalklardan ld; veya yolda karldlar. Srgn edilenlerden nehirler aras blgeye ve Suriye'nin mlteci kamplarna ulaanlarn ou hayatn kaybetti. Osmanlda Ermeni nfusu milyon verilmi ve 1.5 milyonu ldrld denilmitir. Blm sonu sorular yledir:

285

1. Jn Trkler Devleti'nin Birinci Dnya Sava yllarndaki AskerPolitik programn aklayalm. 2. "Soykrm" anlayn aklayn. Bat Ermenileri'nin kitlesel srgn ve katlimnn nceden plnlanm ve devlet tarafndan uygulanm siyaset olduunu dokmanlarla kantlayn. 3. Fikrinizce Jn Trkler'in soykrm uygulamaya nasl imkn oldu. Byk devletler Ermeni soykrm sorununda nasl tutum takndlar. 4. Savunma savalarnn sralamasn ve nemini belirtin. Bir baka tarih kitab ise 7. snflarda okutulan Ermeni Tarihidir. Revan basks kitap 2000 tarihinde, 69.000 adet baslm ve Prof. V. Barhudaryan tarafndan yazlmtr. Kitabn 132 146 sayfalar aras szde Ermeni soykrmndan bahsetmektedir. Bu kitapta, konular yle zetlenmitir: 1. 19 Temmuz 1914'te (01 Austos 1914) Birinci Dnya Sava kt. Osmanl Trkiye'sinin maksad geni arazilere sahip olmakt. "Byk Turan Devleti"ni kurmakt. arlk Rusyas da Bat Ermenistan' zapt etmeye, Boazii'ni ve Dardanel'i ele geirmeye alyordu. Rus ordular 1917 ylna dek Bat Ermenistan' ele geirdiler ve Sebastiya vilayetine (Sivas) ulatlar. 2. Ermeni savunma birlikleri kuruldu. Bunlarn amac Rus ordusuna yardm etmek, Bat Ermenistan' kurtarmakt. Onlarn mertlii ve kahramanl Kafkas Asker Komutanl tarafndan defalarca rnek gsterilmitir. 3. Pan-Trkizm plnlarnn hayata gemesine ve "Byk Turan"n kurulmasna Ermenistan engel oluturuyordu. Bu engeli ortadan kaldrmak iin Jn Trkler Devleti, Ermenilerin soykrmn plnlayp uygulad. nce, Bat Ermenilerini kendilerini koruma imknndan mahrum etmek iin Osmanl ordusunda askerlik yapan Ermeni erkeklerinin ou yok edildi. Sonra Ermeni aydnlarna ikinci byk darbe vuruldu. Bunun amac Ermeni

286

halkn dnen beyinlerden mahrum brakmakt. Bunlarla beraber Bat Ermenileri'nin ge tbi tutulmas ve katlim byk hz kazand. 1.5 milyon insan bunun kurban oldu. 4. Bat Ermenistan'da, imparatorluun baz blgelerinde Ermeni halk kendini savunmaya balad. Bu ahalinin bir ksmnn kurtulmasna imkn verdi. Dierleriyse sava meydanlarna ellerinde silahla kahramanca dtler. Van'da, Mu-Sasun'da, ebinkarahisar'da, Musa Da'nda, Urfa'da ve baka yerlerde savunma savalar yapld. 5. 1915-1916'da Bat Ermenileri'ne kar ilenen sular, katlimlarn hidi olmu yabanclar tarafndan (Amerikallar, Avusturyallar, Almanlar, Araplar ve bakalar) lanetlendi. Onlar, Ermeniler'in Trklere isyanlarnn olmadn sylediler. Trkler'in vahiliklerine karlk dnyann nde gelen insanlar seslerini ykselttiler: Johannes Lepsius, A. Franz, M. Gorki ve bakalar. Trkiye, szde Ermeni soykrm konusunda kar ataa gemitir. Devlet zirvesinde, Ermeni isyan ve katlimlar retisinde bugne kadar yrrlkte olan kavramn deitirilmesi karar alnmtr. kinci adm olarak da szde Ermeni soykrm iddialarna ilikin gerekler, Cumhuriyet tarihinde ilk kez, btn retim kademelerinde okutulan sosyal bilgiler ve tarih dersi kitaplarna girmesi kabul edilmitir. Ders programlar ile ders kitaplar, Milli Eitim Bakanl ile YK'n koordinasyonunda, MGK Genel Sekreterlii'nden de uzmanlarn katlaca zel komisyonlarca hazrlanacaktr. Kitaplarn yazm tamamlanana kadar da retmenlerin, szde Ermeni soykrm konusunda seminer ve konferanslarla eitilmesine karar verilmitir. Bu uygulamayla, yeni kuaklarn, tarih gerekleri doru kaynaklardan renmeleri hedeflenmitir. Ders kitaplarnda, bin yllk gemii bulunan Trk-Ermeni dostluunun, Ermeni komitelerinin isyanlar ve gnmze tanan szde soykrm iddialar ile baltalandnn anlatlmasna karar verilmitir. Kitaplarda, Trk-Ermeni halklar dosttur temas ilenecektir. Konu balklar yle belirlenmitir: Soykrm nedir? 24 Nisan 1915 soykrm gn mdr? Yer deitirmenin nedenleri ve ilk uygulamalar, Sevk ve skn Kanunu nedir? Tehcir ncesi ve sonrasnda Ermeni

287

nfusunun durumu, yer deitirilen Ermenilerin ihtiyalarnn karlanmas ve yaplan harcamalar, 1948 tarihli BM Soykrm Szlemesi asndan Ermeni iddialar, Dou Anadolu Ermenilerin anayurdu mudur?585 Bu erevede, kitaplarn hazrlanmas aamasnda n alma olarak MEB bnyesinde bir dergi karlmasna karar verilmitir. Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi Nisan 2002 says Ermeni konusuna ayrlarak, akademik almalarn topland bir say hazrlanmtr.586 rencilerin kalc bilgiye sahip olmas iin baz konularn Milli Eitimin setii 80 ark ve trkyle ilenmesine karar verilmitir. Ermeni sorunu Arpa Ektim Biemedim trksyle, birey ve kimlik konusu ise Benzemez Kimse Sana, Tavrna Hayran Olaym arksyla irdelenecektir. Mill Eitim Bakanl, eitimde milat olacak bir yenilie imza atmaya hazrlanmaktadr. Milli Eitimde trk dnemi balayacak ve yeni retim ylndan itibaren, baz konular trk ve arklarla irdelenecektir. lk ve ortaretimde tm derslere ait mfredat programlarn sil batan yenileyen Bakanlk, bu kapsamda, eitli derslere, olaylarn konusu ve tarihine gre 80 ark ve trk yerletirmitir. Trklerle eitim modeli bir aratrma sonucunda ortaya kt. Hrriyet Gazetesine bilgi veren bir yetkili, yaplan aratrma sonunda Trkiyenin ortak kltrnn trk ve at ktn belirterek, Bu erevede, ortak birikim ve paylamn rn olan trkleri; eitim-retimde ocuklarmz ortak paydalarda birletirmenin en iyi yolu olarak grdk diye konumutur. Mfredat programlarn hazrlayan bilim adamlarnca da onaylanan trkler yoluyla, rencinin tarih olay ve konular hakknda aratrma yapmaya zendirilmesi ve kalc bilgi sahibi olmas hedeflenmitir. Bu erevede, rnein, Ermeni sorununun, Ermeni komitaclarn katlettii Van Valisi Ali Rza Paa iin yaklan ve Arpa ektim biemedim, bir d grdm seemedim olarak bilinen Ali Paa At ile irdelenmesine karar verilmitir. Osmanl-Rus Sava sonunda ortaya kan Ermeni sorununun Ruslarla ilgisi, Ermeni komitalarnn ortaya k ve
585 586

Hrriyet, 7 Nisan 2002 Berna Trkdoan (ed.), Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Nisan 2003 Ermeni

zel Says, say 38.

288

kullandklar yntemler, baz lkelerin Ermeni isyanlarna destekleri ve Osmanl Devletinin bu isyanlara kar uygulad politika, atn kt dnemdeki Vann sosyo-ekonomik ve politik yapsnda ele alnacaktr. Ermeni sorunu konusu ilenirken dinletilecek Ali Paa At, bir Osmanl ehri olan Vanda, nce vekil olarak grevlendirilip, sonra asaleten yrtt grevi srasnda Trk, Ermeni ve Yahudiler tarafndan ok sevilen, ancak bask ve oyunlarla grevden alnan Ali Paann urad suikast anlatlmaktadr. stanbula gitmek iin vapura binerken Ermeni komitaclar tarafndan ldrlen Ali Paaya Vanllarn yakt at yle: Karavanaya vurdular Yzbalar darldlar Darlmayn yzbalar Ali Paay vurdular atm var, biri binek Arkadalar kalkn gidek Ali Paay vurdular Yavrusuna haber edek Paa giyer iki krk Biri samur biri tilki Ali Paay vurdular Harap oldu mal mlk Arpa ektim, biemedim Bir d grdm,seemedim Almm souk suya Iss sular iemedim.587 Ders kitaplarnda, fikir, sanat efsanelerinde, tiyatrolarnda, spor tesislerinde, siyasette, ticarette, uluslararas ilikilerde ksacas akla gelebilecek her yerde ve frsatta gerek Ermenistandaki gerekse baka lkelerdeki Ermeniler, Trk dmanln soykrm efsanesini, masum Ermeni imajn canl tutmaya almaktadrlar.

587

Hrriyet, 1 Austos 2004

289

Grld zere, Ermeniler ders kitaplarnda gen beyinleri tarih arptarak Trklere ve Trkiyeye kar kinle ve nefretle doldurmaktadrlar. Kaynak olarak kullandklar, Lepsius gibi gereklere dayanmayan uydurma haberler yazan ve iddialar rtlm kiilerin anlarna dayanmaktadr. Trkiye de bu dorultuda tedbir alarak gerekleri kendi tarih kitaplarnda ilemee karar vermi ve bu ynde yaynlar yapmaa balamtr.

7.5.Son Dnemde Yrtlen Ermeni Lobi Faaliyetleri alma alanmzn son dnemini kapsayan gelimelere gz atacak olursak, Ermenilerin dnya apndaki lobi faaliyetlerinin son zamanlarda artarak devam ettiini grmekteyiz. 1984'ten sonra Trkiye'ye ynelik terr hareketlerini PKK'ya brakan Ermeni komiteleri, szde iddialarn Ermeni diasporas araclyla srdrmeye devam etmilerdir. ABD'nin baz eyaletleri ve Ermenileri destekleyen bata Fransa gibi Avrupal lke parlamentolarndan "szde Ermeni Soykrm"n kabul eden yasalarn kmasn salamlardr. Bu sre hlen devam etmektedir.588 Oysa, Trkiye Ermenileri Patrii 2. Mesrob Mutafyan, tarih sorunlarn, tarihilere braklmas gerektiini belirterek, Trkiyedeki Ermenilere, hi kimsenin hmilik oynamaya hakk olmadn sylemitir. Babakan Blent Ecevit, Trkiye Ermenileri Patrii Mutafyan ve beraberindeki heyeti kabul etmi, Babakanlk Merkez Binasnda, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Hsamettin zkann da hazr bulunduu ve yaklak yarm saat sren kabuln ardndan, Mutafyan, grmeye ilikin aklamalar yapmtr. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer ve TBMM Bakan mer zgiyi, bu grevlerine seilmelerinden dolay kutlamak zere Ankaraya geldiklerini kaydeden Mutafyan, bu vesileyle Babakan Eceviti de ziyaret etmilerdir. Mutafyan, Ecevit ile son gnlerde yaanan olaylarn bir deerlendirmesini yaptklarn ifade ederek, Ayn zamanda Trkiyedeki Ermenilerin baz sorunlarn da grtk. Bu
588

Sakarya, a.g.e.,.s. 439-474.

290

hsnkabulden

dolay

mteekkiriz

demitir.

Trkiyedeki

Ermenilerin

sorunlarnn neler olduuna ilikin soru zerine Mutafyan, talepleri ve ikayetleri olmadn belirtmi, Trkiyede yaayan Ermenilerin tamamnn Trkiye Cumhuriyeti vatanda olduunu vurgulayan Mutafyan, her kurumun, cemaatin, topluluun, sanatlar ve okullarn baz sorunlar olduu gibi kendilerinin de baz vakf ve okul sorunlar bulunduunu kaydetmitir. Mutafyan, bundan iki yl nce de Ankaraya gelerek, sorunlarn anlattklarn ve bunlardan bazlarnn zldn belirterek, Tabi ki, devletin kurumlar 70 milyonluk bir lke ynetmekteler. 70 binlik bir cemaatin sorunlaryla her gn ilgilenemezler. Ama sorunlarn bir blm hlledilmitir. Bunlar iin mteekkiriz. Baz eitim ve ruhani sorunlarmz var. Bunlara da devlet byklerimizin dikkatlerini evireceklerini umuyorum. Zaman geldiinde bunlarn tek tek zleceine inancm tam diye konumutur. Mutafyan, eitli Avrupa lkelerinin parlamentolarna getirilen szde Ermeni soykrm tasarlaryla ilgili olarak deerlendirmesinin sorulmas zerine de unlar sylemitir: Bunlar konusunda daha nce birok kez beyanatta bulundum. Bunlar Trkiyedeki, her Trkiye Cumhuriyeti vatandan rahatsz ettii gibi bizleri de rahatsz etmektedir, tedirgin etmektedir. Bu konuda biz, geen hafta zaten Trkiyedeki Ermeniler olarak bir beyanda bulunduk ve tarih sorunlarn, tarihilere braklmas gerekir. Bugn Trkiyede yaayan Ermenilere de hi kimsenin hmilik oynamaya hakk yoktur. Bizim sorunlarmzn grlecei yer Ankaradr, ad da TBMMdir dedik Mutafyan, bir baka soruyu yantlarken de Trkiyedeki Ermenilerin sorunlarnn zmne, Babakan Ecevit ve dier devlet byklerinin her zaman olumlu yaklatklarn belirtmitir. Szde Ermeni soykrm iddialarnn gndeme geldii lkelere bizzat giderek, gr aktarma niyetinin olup olmad sorusuna Mutafyan, Ben zaten Sayn Chiraca mektup yazdm bu konuda. Dncelerimi ve Trkiyedeki Ermenilerin bu konudaki tavrlarn aka belirttim karl vermitir.589 Grld zere, Trkiyede yaayan Ermenilerin bu lke vatanda olarak dier unsurlarn olduu gibi genel sorunlar olmakla birlikte, lkeden ayrlmak veya baka bir devlet kurmak gibi niyetleri yoktur. Bu nedenle, dardaki Ermenilerle kartrlmamaldrlar.
589

15 ubat 2001 NTVMSNBC Televizyonu.

291

ABD'deki Ermeni diasporas, Babakan Blent Ecevit'in srial'i soykrm yapmakla sulamasn frsat bilerek, Musevi lobisinden Ermeni soykrmnn tannmas iin destek istemitir. Bu dorultuda ilk giriim Amerika Ermeni Ulusal Komitesi (ANCA) tarafndan yaplmtr. ANCA Bakan Kenneth Haikyan, 11 Nisan 2002 tarihinde Amerikan-srail Halkla likiler Komitesi'nin (AIPAC) Bakan Tim Wuliger'e bir mektup gndermitir. Haikyan, mektubunda szde Ermeni soykrmna ilikin Amerikal Ermenilere bir aklama yapma frsatn yaplmasn istemi ve ABD'de Ermeni soykrmn tannmas ve anlmas gerektiini bildirmitir. Haikyan ayrca, srail'de birok st dzey yetkililerin Ermeni soykrmn reddeden aklamalar nedeniyle son yllarda gerginleen Ermeni-Musevi ilikilerini iyiletirmek iin de ANCA ile AIPAC arasnda ibirlii yaplmasn nermitir. 590 te yandan, son dnemlerde yaplan almalarda ilgin belgeler bulunmutur. Bunlar, Trkiye arivlerini inceleyip eletirenlere cevap olacak niteliktedir. nk, Ermeni kaynakl bu belgeler konunun bir baka boyutunu ortaya koymaktadr. Bu da, yabanc arivlerin de Trkiyenin haklln ortaya koyduu grdr. rnein, Prof. Dr. Trkkaya Atav, Ermenilerin szde soykrm iddiasn temelden rtecek iki nemli belgeyi ortaya karmtr. Prof. Atavn Adn verirsem derhl imha ederler dedii belgelerde yle denilmektedir: Cihan Savanda bamsz birimler ya da mttefik saflarnda 200 bin kii ile savatk... Atavn elde ettii ikinci bir Ermeni kaynanda ise u itiraf yer alyor: 200 binden fazla Ermeni Birinci Dnya Savanda savamtr. Atav, 200.000 rakam ok ciddi bir rakam. Bu rakam, bugn Irakta savaan ABD ordusundan en az 65 bin daha fazla ve bu iki nemli tarih Ermeni belgesini yabanc ktphane ve arivlerden ele geirdim. Bir zorunluluk domadka; zorlukla bulduum ve kopyalarn alabildiim bu belgeleri nereden saladm u srada aka belirtemem. Bunu aklarsam; bu belgelerin bulunduklar yerlerden annda yok edileceine kesin gzyle baklabilir. nemli olan bunlarn varl ve ierii. Yanl bilgi yaymay grev sayan Ermenilerle onlarn yandalar 1915 ylnda ve dolaylarnda Ermenilerin, zayf, rkek, iyi niyetli, bar, demokrat
590

21.04.2002 - Hrriyet

292

ruhlu, sivil yaantl, boynu kldan ince, iinde ve gcnde, hakka ve hukuka inanan kiiler olduklar yorumunu yayyorlar. Gemite ve bugn kitle iletiim aralar byle bir grnty canl tutma peinde oldular. Bunda byk lde baarl da oldular. Dnya parlamentolarnn byk ounluu ve onlara nceleri oy veren sradan ama kalabalk ynlar, gvenilir hibir belgeye dayanmadan bu grteler. rnein, birka ay nce ABD Purdue niversitesinde Uluslararas Soykrm Bilginleri Birlii Bakan Prof. Robert Nelson, benim de bulunduum ve yantladm (son derece tek yanl ve bilim d) konumasnda, 1915 yl Ermenilerini, gsz ve suya sabuna karmayan sivil bir halk olarak tanmlad. Prof. Atavn verdii bilgiye gre; Lozan Anlamasnn ABD Hkmetince reddedilmesini salayabilmek iin Ermeni kkenli Amerikan yurttalar, Lozan Anlamas ve Kemalist Trkiye bal altnda bir raporu Washingtondaki en st dzey resm makama sunmulard. 1924te de kk bir kitap olarak yaymlanmt. Belgede, Trkiye ve Trkler kk drlmeye allmtr. Ayrca, Lozan Antlamas, Trkiye ve Ermenistan baln tayan ve yine ayn evrelerce hazrlanarak Washington ynetimine sunulan ve 1926da da kitap olarak yaynlanan bu belgenin en son 143. sayfasnda Trklere kar savam olan silhl Ermenilerin bu kez 200 binden de fazla olduu, gayet aka ve rakamla belirtilmektedir. Pasdermadjiann 1919da kard bir kitap daha balnda, Savan Kazanlmasnda Temel e olarak, Ermenistan gsteriyor. Pastermadjiann, Ermenilerin Savata Rol adl nceki kitabnda da (1918) ayn tezi savunduunu belirten Atav, Kalenderiann Asker Olarak Ermeniler adl kitabnda ise Ermenileri sivil deil, silhl bir toplum ve byk bir ordu grntsnde yansttn bildirmitir. Yukarda szn ettii dier yabanclarn da ayn grte olduklarn anlatan Atav, yaynlarnda Bizim mttefikimizdir. Savaa katlmlardr. karlar bundadr. Vanda kan dkmlerdir gibi balklar kullandklarn kaydetmitir. 591 Son dnem de ortaya kartlan bir baka Ermeni kaynakl belge de, Ermenistann ilk Babakan Ovanes Kaaznuninn 1923 ylnda Tanak Partisi Konferansna sunduu rapordaki itiraflardr. Gnll silhl birliklerin
591

31 Ekim 2005 Hrriyet.

293

kurulmasn hata olarak gren Ermeni Babakan, tehcir kararnn uygun olduunu, Trkiyenin kendini savunma igds ile hareket ettiini, Mslman nfusu katlettiklerini, yrttkleri terr olaylarnn Bat kamuoyunu kazanmaa ynelik olduunu ve tek sulunun Tanak ynetimi olduunu itiraf etmitir. Bu itirafndan dolay kendisine kzacaklarn olduunu bildiini sylemesi de ilgintir.592 Btn bu gelimelere ramen Ermeniler lobi faaliyetlerine devam etmiler ve tarih gerekleri gz ard etmee devam etmilerdir. Avrupa Parlamentosunda 2004 ylnda da Trk meslektalar ile yaplan grmelerde, Ermeni szde soykrmn tanmalarna ynelik bask yaplmaa devam edilmitir. Bu konuda dialoa girilmesi konusunun grlmesi Hristiyan Birliinde Bay Rouvoet nclnde yaplmtr. Bu konuda Fransa ve Hollandann Trk tarafna bask yaptn grmekteyiz. Malezyada Ermeni aileler birlii szde soykrm adna bir gsteri dzenlemilerdir. Malezyann bakenti Kuala Lumpurda 24 Nisan 2005 tarihinde Trk Bykelilii nnde szde soykrmdan dolay suladklar Trkleri protesto etmek adna Anette Moskofiann ailesinden 4 kii eliliin nne gelmi, ellerindeki protesto mektubunu brakmlardr. Mektuplar ABD ve ngiltere Bykeliliklerine de verilerek, Trkiyenin soykrm reddetmesine engel olmalar iin bask yaplmtr. Ayrca, Hollanda-Assende 27 Nisan 2005 tarihinde anma treni dzenlenmitir. Binlerce Ermeni otobslerle ve trenlerle blgeye gelmi, 90. yldnm anma trenlerine katlmtr. Szde soykrmn tanklarndan 92 yandaki bir bayan da trene katlmtr. Assende o gnn ansna bir ant dikilmitir. Ermeniler iin, Hollanda Parlamentosunun szde Ermeni soykrmn 24 Nisan 2005te tanmas asndan bu trenler anlamldr. sveli Ermeniler szde soykrm kurbanlarn anmak iin 24 Nisanda toplanmlardr. 800 sveli Ermeni Stocholmda biraraya gelmitir. Viyanadaki Ermeni Bykeliliinden Bakanlk Danman Dr. Ashot Alexanian, ngilizce ve Ermenice bir konuma yapm, Ermenilerin yurtlarn kaybettiini ve Trklerin de bat uygarlnn paras olmak yolunda ilerlerken tarihlerini reddettiini ifade
592

Ovanes Kaaznuni, Tanak Partisinin Yapaca Bir ey Yok, 1923 Parti Konferansna

Rapor, ev.Arif Acalolu, stanbul 2005, s.30.

294

etmitir. Bir baka program da Arshag Gadzian ynetimindeki Filarmoni Orkestras eliindeki koronun dzenledii mzik programdr. 60.000 Asuri ve 50.000 Krt svete bir araya gelerek Ermeni milletine sempatilerini bildiren bir mektup yaynlamlardr. Brezilyada Sao Jose do Rio Pretoda 26 Kasm 2005te bir Ermeni meydan almtr. Ermeni toplumu adna Profesr Aris Kuyumjian kasaba yetkililerine teekkr etmitir. Bu kasaba 400.000 nfuslu olup 350 Ermeni yaamaktadr.593 23 Nisan 2005 tarihinde Revanda Cumhuriyet Meydannda szde soykrm ansna 1500 mum yaklmtr. Ermeni Genlik Federasyonu tarafndan dzenlenen bu faaliyet, Tanak Devrimci rgtnn renci Birlii ile ibirliinde Ermeni Soykrm Antna yrmtr. Burada davullar alm, arklar sylemilerdir. zellikle de 8 dilde yazlm Adana isimli bir ark Amerikal, Alman, Bulgar, Finli ve Moldavyal arkclarla birlikte icra edilmitir. UCLA Uluslararas Konferans Serisi, Ermeni almalar zerine 24 Nisan 2005te 3 gnlk bir konferans dzenlemitir. Richard Hovannisian bakanlnda bir konferanstr. Konferans, "90 yl Sonra Ermeni Soykrmnn Kalntlarna Tahamml" adyla, daha ka yl soykrm anma toplants yaplaca sorusu ile almtr. 18 Austos 2005 tarihinde Ar Dana bir Ermeni bayan Rene Reacher (Ermeni Amerikan niversitesi, evre Aratrma ve Koruma Merkezi Mdr) iki ABD vatanda ile birlikte trmanmtr. Trman gn srmtr. Bu trman Ermeniler tarafndan Ar Dann fethedilmesi olarak grlmtr. Daha sonra da Yunanistandan daclarla Hakob Gnuni, Vazgen Gnuni ve Karo Kendanian adl Ermeni daclar ortaklaa trmanmlardr. Bu da d basnda Ermenilerin Ary fethetmesi olarak grlmtr.594 Ermeniler kendilerini hakl karmak adna son giriimlerinden biri olarak da Osmanl dneminde atalarnn ald hayat sigortalarn tazmin etme yoluna gitmilerdir. Bu ekilde atklar davalarla, Trkiyeden ykl miktarda tazminat
593 594

http://www.armeniaforeignministry.com/ www.armeniandiaspora.com

295

talebi ile gndeme gelmektedirler. Sigorta polielerinin firma iflas edip kapandktan ve yetkilileri Amerikaya dndkten sonra Almanyaya devredilmesi zerine Ermeniler atalarnn soykrm sonucu ldn bunun tazminin denmesi gerektiini iddia etmilerdir. Bu iddialar kabul grd takdirde kendi hakllklar da ispatlanacaktr dncesindedirler. Bu sigorta bedeli iini ortaya ilk olarak, Dr. Varteks Yeghiayan (Yacyan) adnda bir Ermeni hukuku atmtr. Yagcyan o dnemde kendini sigorta ettiren Ermenilere ait 7671 adet polieye ulatktan sonra bu polie sahiplerinden 90 yanda Martin Maroutian adnda bir Ermeni'nin vekaletini alm, ancak nce zaman am meselesini zmesi gerekmitir. Sonuta, Yagcyan Kalifornia'da, soykrm nedeniyle 2010 ylna kadar alan davalarda zaman amnn dikkate alnmayacana ilikin bir yasa karttrmtr. Ardndan davay at. Ancak Martin Maroutian ok yal olduu iin o lmeden yeni bir atlm yapmas gerekiyordu: Maroutian'n davasnn sadece onun kiisel sorunu olmadn, tam tersine, belli bir kesimi temsil ettiini ileri srp, bylece davasnn toplumun belli kesimi adna alm saylmasn salad. Ayrca, Yagcyan'a madd tazminat talep etme hakk da tannm ve sigorta irketleriyle pazarlk bu aamada balam oldu. ABD'de sigorta irketleri sahibini bulamadklar iin deyemediklerini iddia ettikleri sigorta bedelini cebe atma hakkna sahip deillerdir. deyemiyorlarsa, belli bir sre sonra o polie nedeniyle mteriden aldklar primleri eyalet maliyesine yatrmak zorundalar. Oysa irketler belli ki bunu da yapmamlar. Keza ilgiliye deme konusunda kusurlu olduklar ortaya karsa, geen her yl iin demeleri gereken miktara yzde 10 eklemeleri zorunluluu vardr. Ksaca Yacyan'n eli hayli gl grnmektedir. O nedenle sigorta polielerinin o tarihteki bedeli kat stnde en ok 20 milyon dolar grnmekle beraber, gnmzde toplam demenin 2 milyar Dolardan 50 milyar Dolara kadar kabilecei ileri srlyor.595 Nitekim, New York Life adndaki sigorta firmas 20 milyon Dolar szde soykrmdan zarar gren Ermenilerin miraslarna verilmesini kabul etmitir.596
595 596

Hrriyet, 11 Haziran 2003. Hrriyet, 30 Ocak 2004. Ermenilere 20 milyon $ tazminat Amerikan sigorta irketi New York

Life Insurance, szde Ermeni soykrmnda lenlerin miraslarna, denmemi hayat sigortas polieleri karlnda toplam 20 milyon dolar demeyi kabul etti. Bylece, yaklak 2400 polieyi

296

Ayrca, Fransz AXA Sigorta Firmas, 17 milyon dolar szde Ermeni soykrmndan zarar grenlerin miraslarna verilmesine karar vermitir. Bu duyuru, Los Angelesli avukat Mark Geragos tarafndan yaplmtr. Ermenilerin Trkiyedeki sigorta polielerinin sahibi AXA firmasna kar Kaliforniyada alan bir dava ile bu paralarn denmesi ynnde Ermeniler davay kazanmtr.597 15 Ocak 2006 tarihinde Ermeniler Deutsche Bank AG ve Dresdner Bank AGyi de ayn ekilde 1915te ldrlen Ermenilerin parasna el konulduu gerekesi ile dava etmilerdir. Gney Kaliforniyada yaayan 7 Ermeni tarafndan dava almtr. Bu kararlar zerine Los Angelestaki Brian Kabateck adl Ermeni de kendisinin Osmanlda zarar gren Ermenilerin torunlarndan olduunu ifade etmi ve Ermenilerin mcevherlerinin, mallarnn devredildii bu Alman bankalarna dava amtr. Avukat Mark Geragos da alacan o dnemde Ermenilerin yatrd 6 milyon Sterlinin bugnk deerinin yzlerce milyon Dolar bulacan iddia etmektedir.598 Grld zere, Ermeniler ne olursa olsun hedeflerine ulama konusunda inat davranmaktadrlar. Trkiye-Ermenistan arasndaki Karaba konusu iki halk ilgilendirdii hlde uluslararas bir nitelik kazanarak zm zorlamtr. Ermeniler terrle elde edemediklerini diplomasi yoluyla elde etmee

kapsayan dava, 4 yl kadar sonra sonulanm oldu. Davaclar temsil eden Ermeni kkenli avukat Brian Kabateck, davann, ABD'nin szde Ermeni soykrmn tanmasn salamada bir adm olduunu syledi. New York Life'n bakan Sy Sternberg, polie sahibi Ermenilerin ounun 1915'teki olaylarda ld ortaya knca, New York Life'n lenlerin miraslarna yardm etmek iin bir Ermeni avukat tuttuunu syledi. 20 milyon Dolarn en az 3 milyonunun, Ermeni cemaatinin karlar iin alan yardm kurulularna gidecei belirtildi. Davaclarla varlan anlamann, ABD Blge Hakimi Christina Snyder tarafndan onaylanmas ile ilgili duruma 15 ubat'ta yaplmtr. Kalifornia Valisi, 2000 ylnda, szde soykrm kurbanlar ile miraslarnn, sigorta irketlerini dava ederek tazminat almalarna imkan veren yasa tasarsn onaylamt. Hrriyet, 30 Ocak 2004.
597 598

http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m2889/is_18_40/ai_117325465 15 Ocak 2006 tarihli Hrriyet ve Radikal gazeteleri.

297

almaktadrlar. Bunun en iyi rnei de son giriimleri olan 2006 yln Ermeni Yl599 olarak kabul ettirmeleridir.

7.6.zm Yollar Buraya kadar almamza dayanak oluturan ariv belgeleri ile gerek Trk arivleri gerekse Ermeni ve dier yabanc arivlerle konuyu bu ekilde ortaya koymamz yannda grdk ki, baz kar gruplarnn oluturulan bu soykrm endstrisinden nemalanmalar, bu meselenin zmnn yalnz tarihilerin ii olmad ve lobi faliyetlerinin nemli olduu gereini gstermektedir. Sesi ok kann hakl durumuna dt bir politika yrtlerek tarih gereklerin saptrlmas, yalnz Trk deil Ermeni halkna da zarar vermektedir. Bu nedenle, bu meselenin sadece Trk-Ermeni halklarn ilgilendirdii gz nne alnarak mill ve kalc bir politika belirlenmelidir. Trkiye, Ermeni meselesinin zmnde uzun vadeli cevaplar bulmak zorundadr. Birok lkenin parlamentolarnda alnan kararlar, onaylanan yasalar bu lkelerin i politikasndan ok, Trkiyenin uluslararas alanda belirleyecei d stratejine baldr. Sadece, tasarlar gndeme geldiinde deil, ok daha
599

Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryann 2005 Nisan aynda Parise yapt resmi ziyaret

srasnda, 2006 sonbaharndan 2007 ilkbaharna kadar olan dnemin Fransada Ermeni yl olarak kutlanmas iin anlamaya varld ortaya kt. 2006 ylnn Fransada Ermeni yl olarak kutlanaca bildirildi. 2003 Cezayir, 2004 in ve 2005i Brezilya yl olarak kutlayan Fransa, 2006 sonbahar ile 2007 ilkbahar arasn Ermeni yl olarak kutlayacak. Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac ve Koaryan, 24 Nisan 2005te yaptklarnn grmenin ardndan Elysee Sarayndan Chiracn aracyla Ermeni kompozitr, mzikolog ve din adam Komitasn heykeline gidip elenk koyduktan sonra sayg duruunda bulunmulard. Ermeni yl ilan edilmesiyle 3000 yllk bir gemii olan bir medeniyetin Fransz kamuoyuna tantlmak istendii bildirildi. Ermeni ylnda teki lkelere yapld gibi Fransa apnda festival, sergi, konser, konferans gibi birok etkinlik yaplacak. Eyfel Kulesi, Zafer Tak ve dier nemli tarihi eserlerin konuk devletin bayrak renkleriyle aydnlatlmas, Champs Elysee gibi byk bulvarlarda bandan sonuna kadar Ermenistan ve Fransz bayraklarnn aslmas gibi eitli etkinliklerle kutlanacak. Ermeni yln Louvre Mzesi yetkililerinden Bayan Nelyy Tardivier-Henrot koordine edecek. Bu erevede Louvre Mzesinde Ermeni tarih eserleri sergilenecek. Hrriyet, 2 Ekim 2005.

298

ncesinde tedbirler alnmaldr. Bu nedenle, savunmada kalan taraf olmaktan ok, tarih gerekleri ortaya koyan politik saldrya geen taraf olmaldr. Bu nedenle ncelikle kendi i politikasnda, bu mesele zerine almas gereken nlemler bulunmaktadr. Bu noktada alnabilecek tedbirler Trk-Ermeni ilikilerinde yaanan ac olaylar unutturmasa bile, iki lkenin bundan sonraki dnemde bar bir ortamda komu iki lke olarak yaayabilmelerine imkn tanyacak zmler olmaldr. Bu dorultuda baz giriimlerde bulunulmas, Trk tarafnca yaplmas gerekenler ncelikle u ekilde sralanabilir kanaatindeyiz. 1. Trkiye Cumhuriyeti Devleti bnyesinde konuyla ilgili kalc bir merkez kurulmas gereklidir. Bu merkezde akademik almalarn yaplmas desteklenmelidir. zellikle, Ermeni dilinin aratrmaclara retilerek Ermenistandaki arivlerin incelenmesi iin grmelere arlk verilmelidir. Kurulan birka stratejik merkez bnyesindeki Ermeni aratrmalar merkezleri ile irtibat hlinde olunmas, bu konuda birlik salanmas faydal olacaktr. 2. Hatrlanaca zere, 1915 olaylarn mteakip, 1916 ylnda 1863 tarihli Ermeni Nizamnmesinin deitirilmesine karar verilmiti. 1918te eski nizamnme tekrar yrrle konmu, nizamnme gerei stanbul Bu Patrikhanesinin belgeleri Kuds Patrikhanesine gnderilmiti.

nizamnmenin iptal edilmesinden sonra da, ariv geri getirilememitir. Bu arivin geri getirilmesine allmal ya da aratrmaclarn faydalanabilmesi iin giriimde bulunulmaldr. Trkiye dndaki yabanc tarihi, politikac ve sivil toplum kuruluu yeleriyle irtibat hlinde olunmaldr. Son dnemde yaanan Fransa rnei iyi deerlendirilmelidir. Fransadaki soykrm yasalarnn iptali iin bavuran 19 Fransz tarihi ile ibirlii ynnde adm atlmaldr. Ancak, bu konunun sadece Trkiye ve Ermenistan ilgilendirdii gz nne alnarak her iki tarafn durumunu ortaya koyacak bamsz tarihiler grubu oluturulmaldr. 3. Konuyla ilgili olarak, yurt ii ve yurt d temsilciliklere yabanc dillerde yaynlarn temin edilmesi ve bunlarn gerei gibi datmna zen gsterilmesi gereklidir.

299

4. Yaplacak almalarda baz hususlara dikkat edilmelidir. Terminoloji konusunda dzeltmeler yaplmaldr. Kullanlan terimlerin yabanc dillerdeki karlklar kelimeleri tam ifade etmemektedir. Bilinli olarak baka anlamlara gelecek kelimelerin seilmesi her iki taraf asndan zm de zorlatrmaktadr. 4.1. rnein; tehcir karl kullanlan (deportation=srgn). Bu kelime sevk ve iskn kanununu ifade etmemektedir. Trke kullanmda sevk ve iskn, yer deitirme, yerletirme kelimeleri kullanlmas uygundur. Yabanc dillerdeki kullanm maalesef Devlet Arivleri Genel Mdrl kitaplarnda dahi gemektedir. ngilizce terminolojide, evacuation (boaltma), relocation (yeniden yerletirme), displacement (yer deitirme) kelimeleri kullanlmas uygundur. Zaman zaman yurtd basnda bu durum Trkiye aleyhine ilenmekte ve bakn Trkler kendileri kabul ediyorlar srgn yaptklarn gibi ifadeler gemektedir. Bu yzden terminoloji konusunda daha titiz allmas gereklidir. 4.2. Soykrm (genocide) kelimesi daha sonra km bir terim olup, geriye dnk tanmlamada hukuken de kullanlamayacandan, asla kabul edilmemesi gerektii zerinde durulmaldr. 4.3. Diaspora kelimesi Ermeniler iin deil, szlklerde geen anlamyla sadece Yahudiler iin kullanlmakta olduu gz nnde bulundurularak dikkat edilmelidir. nk, bu ekilde Ermeniler kendilerini Yahudilerle bir tutarak ayn kaderi paylatklar havasna sokulmak istenmektedir. 5. Osmanl belgelerinde yer alan Mslman kayplara karlk, Ermenilerle ilgili kayplarn verilmemesi dikkat ekmektedir. len Mslman nfusa karlk, len Ermenilerin bir mukatele (karlkl ldrme) eklinde cereyan eden sava dnemi artlar iinde kayplar olduu vurgulanmaldr. Bu durum Trkiye Cumhuriyetinin aleyhine kullanlarak, saklamak zorunda olunan bir durum olduu grne yol amaktadr. Her iki tarafn da kayplar bir arada verilmelidir. Kayplarn neden olduu ortamn koullar aklanmaldr.

300

6. 1948 tarihli Soykrm Suunu nleme ve Cezalandrmaya likin Szleme ile bu tarihten nceki olaylarn bu szlemeye atfta bulunularak cezalandrlmasna gidilmesinin kabul edilemez olduu ve hukuka aykrl belirtilmelidir. 7. Ermeni soykrm olarak kabul ettirilmek istenen iddiann Osmanl Hkmetinin dnemin artlar iinde almak zorunda kald, isyan edenlere ynelik tek bir milliyeti hedef almayan bir ceza olduu ve i g olduu vurgulanmaldr. Sanld gibi baka bir lke topraklarna deil, daha sonra geri getirilmek zere yine Osmanl topra olan blgelere sevklerinin yapld belirtilmelidir. 8. svire ve Fransa gibi demokrasinin olduu iddia edilen lkelerde, Ermeniler aleyhine bir sz sylemek yasakken ve cezas var iken, Trkiye Cumhuriyetinde lke btnln ve geleceini tehlikeye drecek davranta bulunanlarn cezalandrlmas demokrasiye aykrlk olarak grlmemelidir. Gerekirse sert tedbirler alnmas TBMMnde karara balanmaldr. 9. Avrupa Birliine yelik iin ne srlen artlardan biri olan szde Ermeni soykrm gn asla kabul edilmemeli ve gerekirse AB yeliinin tek alternatif olmad ve bunun bir koz olarak kullanlmamas iin gerekli lobi faaliyetlerinin artrlmas gerektii yolunda bir politika belirlenmelidir. 10. Konunun tarihilere braklmas gerekir dncesinin yeterli olmad grlmtr. Artk siyas bir konudur. Cevab siyas platformda verilerek, tartma konusu dahi yaplamayaca belirtilerek meselenin tarih bir mesele olduu, tarihilerin ii olduu ancak Trkiyenin nne karlarak siyas gndemine sokulamayaca, bu konuda dn verilemeyecei ynnde lobi faaliyetlerine hz verilmelidir. Siyas merkezlerin tarih yazma yetkileri olmad gz nne alnarak, meclislerden kan siyas tarih kararlarnn balayc olmad ve geersiz olduu bilinmektedir. Parlamentolarn tarih olaylar hakknda siyas kararlar alamayaca ifade edilmelidir.

301

11. ABD ve dier lkelerde alan davalarn Osmanl Bankasndaki hesaplarla ve sigorta irketleri ile ilgili olduunu biliyoruz. Sigorta polieleri tarih ynden incelenmeli ve hukuk yn aratrlmaldr. 12. Trkiye Cumhuriyeti iinde yaayan Ermeni asll vatandalar hedef alan hareketlerden kanlmaldr. 13. Lozan Anlamas Aznlklar Alt Komitesince dier aznlklarla birlikte Ermenilerin durumlarnn da belirlendii, konunun Atatrk dneminde kapand belirtilmelidir. 14. Birinci Dnya Sava yllarnda len Ermeniler adna tazminat isteyenler iin, len Mslmanlarn kayplarnn, zararlarnn da denmesi istenebilecei kamuoyuna vurgulanmaldr. Byle bir soykrm var ise asl madur tarafn Trkiye olduu belirtilmelidir. Konu tarihte yaanm bir olaydr. Tarihte kalmaldr. O gnn artlarnda deerlendirilmelidir. Ermeni toplumunun sava ortamnda, yklan bir Osmanl Devletinden pay almak abasyla giritii ihanetin bedeli olarak verdii kayplar soykrm gibi gstermee almas asla kabul edilemez. Dikilen szde soykrm antlarna karlk Trkiyede de Ermeniler tarafndan ldrlenlerin adna antlar dikilmelidir. 15. Pasif savunan taraf tutumu braklmal, Avrupa bakentlerinden ldrlen Trk diplomatlar ve vatandalarn koruyamadklar gerekesiyle tazminat istenebilir. 16. Bugn dahi Bamszlk Bildirisi ve Ermenistan Anayasas Giri blmnde yer alan toprak talepleri karlmadan Ermenistan ile ilikilere devam edilemeyecei bildirilmelidir. 17. Azerbaycandaki igal ve Azerilere ynelik soykrm hakknda almalar yaplmaldr. Bunlarn dnya kamuoyuna yanstlmas salanmaldr. 18. Trk kayplar, soykrma maruz kalanlarn envanteri, insan, madd kayplar ve igalci desteki devletlerden tazminat talepleri gndeme getirilmelidir.

302

19. Fransz, ngiliz, Alman, Amerikan ve dier devletlerin yaptklar soykrmlar hakknda aratrmalar, yaynlar yaplmal, alternatif karar tasarlarnn alnmas salanmaldr. 20. Ermenilerin de tarihte beraber yaadklar lkelere yaptklar ihanetler, ktlkler yaynlanmaldr. 21. Stratejik, taktik aratrmalar, yaynlar, bilimsel, siyas vb. faaliyetler srekli ve yaygn olarak yrtlmelidir. 22. Trkiyeyi ilgilendiren yalnz Ermeni meselesi deildir. Bat Anadolu Rumlar, Pontus Rumlar, Sryaniler, Keldanler son 10 yldr almalarna hz verip Trkiye Cumhuriyetinden pay almak iin srada beklemektedirler. Bu konuda alnacak ilerleme dier meseleler iin de derhal uygulanmaya balamaldr. 23. Btn bu almalarn yrtlmesi iin gerekli madd kaynak aktarmndan kanlmamaldr. Yahudi ve Ermenilerin lobi faaliyetleri iin harcad paralar gz nne alndnda, konu daha iyi anlalacaktr. 24. te yandan, Internet yolu ile Trke ve dier dillerde yayn yapan sitelerin almas iin konuyla ilgili kiiler grevlendirilmelidir.

303

SONU

Bir devletin ya da devletler grubunun veya blgesel devletlerin bulunduklar coraf platformu dikkate alnarak g deerlendirmesi yapan ve etkisi altnda kald g merkezlerini inceleyen, deerlendiren ve bunlara ulamann aamalarn ve amalarn ortaya koyan bilim jeopolitiktir. Devletlerin mill politikalar vardr, ara politikalarla millye ulalr. Napolyon, lkelerin jeopolitii corafyalardr demitir. Mustafa Kemal Atatrk, asker sorunlar kadar siyas sorunlar da haritada bulurum, demitir. Devletler bir yerleri igal iin kendilerine bahane retmilerdir. Teorisyenlerin (Ratzel 1844-1904) bilimsel alt yaplar merulatrmak iin hayat sahalarna (Lebensraum) ihtiyalar vardr, bylece bu bahaneler bilimsellie oturtulmutur. Corafyann jeopolitik iinde olduu teoriler gelitirilmitir. Trkiye jeopolitik adan kara, deniz g merkezlerinin dou-bat ve kuzey-gney dorultusundaki hkimiyet alan mcadelelerinin ve gei blgelerinin merkezi konumunda bulunmaktadr. Kuzeygney dorultusunda, Avrasya merkez kara ktlesini scak denizlere, Afrikaya balayan iki nemli kara gei blgesini (Balkanlar-Kafkaslar) ve bir deniz blgesi (Boazlar) Trkiyede kesimekte ve bu blgeleri jeoekonomik kaynak merkezleri olan Ortadou ve Hazar blgesine balamaktadr. Dou-bat dorultusunda ise Anadolu yarmadas, Avrasya ana ktasn kuatan stratejik yarmadalar kuann en nemli halkasdr.599 Gemite Osmanl Devleti, bugn de Trkiye Cumhuriyeti, bu jeopolitik ve jeostratejik konumundan dolay eitli gizli oyunlarn evrilmek istendii bir alan olmutur. Osmanl Devletini paralayarak tarih sahnesinden silmek isteyen smrgeci devletler, bu gizli hesaplarn iine yzlerce yl Trklerle dosta yaayan Ermenileri de ekmilerdir.

599

Halil imek, Trkiyenin Ulusal Gvenlik Stratejileri, stanbul 2002, s.24. Davutolu,

a.g.e., s.97.

Prof.Dr.Justin Mc Carthynin dedii gibi: Bat Avrupa ve ABDde yapma tarih rzgar esmektedir... suskunluk ie yaramamaktadr. Dnya Trkiyenin sululuuna inand srece, mesele srp gidecektir. in aresi gerei ortaya karmaktr.600 Bu almada ite bu gr dorultusunda belgelere dayal olarak TrkErmeni ilikileri aslsz iddialara cevap olacak ekilde ilenmitir. Hatrlayacak olursak, 1839 Glhane Hatt- Hmaynundan sonra, Osmanl Devleti iindeki Hristiyanlarn koruyuculuunu stlenen Batl Devletler, Ermeniler zerinde etkili olmaa balamlard. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonras Ruslarn Dou Anadoluya inmesi ile Ermeni sorunu yeni bir boyut kazanmtr. Rusyann tevikiyle Rus ordusunda bulunan Ermeni asll askerler Anadoludaki Ermenilerle temasa gemi ve onlar isyana tevik ederek isyanlarn Rus ordusu tarafndan desteklenecei vaadinde bulunmulardr. Ayrca, Osmanl Devletini ykmay amalayan Batl Devletler, Balkanlarda Slavlarn ve dier Hristiyan gruplarn isyanna destek verdikleri gibi; Dou Anadoluda da Ermenilere destek salamlardr. Bu gelimeler sonucu, Yeilky (Ayastafenos) Antlamasnn 16. maddesi ile Rusya Ermenilerin koruyuculuunu zerine almtr. Daha sonra imzalanan ve Ayastefanos Antlamasnn yerini alan 1878 Berlin Antlamasnn 61. maddesi ile Ermenilerle ilgili durum uluslararas siyas sistemin gndemine girmitir. Buna gre Osmanl Devleti, Ermeniler hakknda iyiletirici tedbirler alm ve byk devletleri bilgilendirmitir. Bu antlamada yer alan Ermenilerin durumunun iyiletirilmesi hususu nce isyanlarn, ardndan bamszla giden srecin balangc olmutur. Ermenilerin asl istei durumlarnn iyiletirilmesinden ok, nce zerklik sonra bamszlk elde etmekti. Ermeniler, bu amala tekilatlandrlmlar, gerek Osmanl Devleti snrlar iinde, gerekse darda komite ve dernekler kurma yoluna gitmilerdi. Ruslarn Ermenileri kullanarak Dou Anadoludan gneye inme dncesi ngiltereyi rahatsz etmiti. Bu sebeple ngiltere, Ermenileri bamsz bir devlet olarak desteklemekte kendisi asndan yarar grmtr.

600

ayc, Trk-Ermeni..., s.2.

305

1885de Vanda kurulan Armenakan, 1890da Tifliste kurulan Tanak, 1897de sviredeki Hnak komiteleri Ermeni isyanlarnn hazrlanmas ve knda rol oynamlardr. 1890da Erzurumda balayp 1909da Adanada devam eden yaklak 31 isyann ve devamndaki Mu, Diyarbakr, Elaz, Erzurum, Sivas, Trabzon, Ankara, Adana, Urfa, zmit, Bursa, Musa Da olaylarnn amac Osmanl Devletini paralayarak bamsz Ermenistan Devletinin kurulmasn salamakt. Bu isyanlar zellikle I. Dnya Sava yllarnda birok cephede savaan Osmanl Devletinin doudaki cephesine intikallerin ve ikmlin yaplmasn engelleyecek Trabzondan Adanaya uzanan bir hat zerinde karlmt. Birok masum insan katleden, ky-kasabalar yakp ykan, dmanla ibirlii iinde hareket eden Ermeni komite ve etelerinin kard bu isyanlar Osmanl Devleti iin artk bir i gvenlik ve devletin varln koruma meselesi hline gelmiti. Berlin Antlamasnn 61. maddesinde slaht yaplmas ngrlen Dou Anadoludaki 6 vilayetten biri de Vand. 1914 nfus istatistiine gre 179.380 Mslman nfusa karlk, 67.792 Ermeni vard. Komitecilerle kilisenin ortakl sonucu Akdamar Ruhban Mektebi bir ihtilal merkezi hline gelmi ve blgedeki kanl olaylar buradan idare edilmiti. 1915 ubatnda balayan Van olaylar 15 Nisan 1915te Ermeni etelerinin kkrtmasyla artm, bunun zerine Van Valisi Cevdet Bey Ermeni vahetinden korumak iin Trkleri g ettirmiti. Bu olaylar zerine alnan tedbirlerden biri olan 24 Nisan 1915te stanbulda elebalarn, komitecilerin yakalanarak tutuklanmas olay gnmzde kimi Ermeniler tarafndan arptrlarak aslsz 24 Nisan Ermeni soykrm gn olarak kabul ettirilmee allmaktadr. Anadoluda bir katlim yaplmsa da bu Ermeni komiteleri tarafndan yaplmtr. Sonuta, sava ortamnda yaanan olaylar karlkl bir atma hlini alm ve muktele olarak adlandrabileceimiz bir olaydr. Bu olaylarn sonucunda Sevk ve skn Kanunu 27 Mays 1915 tarihinde karlarak baz Ermenilerin isyan blgelerinden daha i blgelere yine Osmanl Devletinin topraklar olan yerlere yerletirilmeleri salanmtr.

306

Ermeniler tarafndan gerekletirilmeye allan 4 T plnna dayanak oluturan Ermeni iddialar ve bu iddialarn hepsi de objektif bir inceleme karsnda dayanaksz kalmtr. Bu iddialar ve cevaplar yledir; 1. Trkler Ermenistan' igal ederek Ermenilerin topraklarn ellerinden almlardr: Trklerin Anadolu'ya ilk ayak bastklarnda bamsz bir Ermenistan devletinin mevcut olmad, dolaysyla da Ermenilerin topraklarnn ellerinden alnmas gibi bir durumun sz konusu olamayaca aktr. 2. Trkler 1877-78 savandan itibaren Ermenileri sistemli olarak katlima tbi tutmulardr: 1877-78 Osmanl-Rus Sava'ndan sonra Ermenilerin karttklar isyanlara ve giritikleri katliama da daha nceki blmlere yer verilmitir. Ermenilerin bu tutumunun Bat dnyasndaki propagandalarna bir zemin hazrlamak amacyla benimsenmi bulunduu da artk akla kavumu bulunmaktadr. 3. Trkler 1915 ylndan itibaren Ermenileri plnl ekilde soykrma tbi tutmulardr: Soykrm iddialar ile yaplan sulamann aslsz olduunu anlayabilmek iin bu terimin kapsamn belirleyen, Birlemi Milletlerin 9.12.1948 tarihli Soykrm Suunu nleme ve Cezalandrmaya likin Szlemesindeki; tanma bakmak yeterlidir. Soykrm ulusal, etnik, rk veya din bir gruba mensup insanlar, tamamen veya ksmen, o gruba mensup olduklar iin ortadan kaldrmak halk deyimi ile kkn kazmak - amacyla ilenmi aadaki eylemlerden biridir: Bir grubun yelerini ldrmek; Bir grubun yelerine cisman veya akl zarar vermek; Bir grubun yelerini fizik olarak tamamen veya ksmen yok etme sonucunu verecei nceden bilinen yaam koullar altna sokmak;

307

Grup iindeki doumlar bilinli olarak engellemee ynelik nlemler dayatmak;

Bir grubun ocuklarn baka gruplar iine zorla gtrmek. 1915 ylndaki olaylarn kendisini arkadan vuran Ermenilere kar Osmanl

Hkmeti'nin uygulamaya koyduu bir sevk ve iskn ileminden ibaret olduuna daha nce iaret edilmitir. Kald ki "soykrm" kavramnn bu husustaki Birlemi Milletler Szlemesi'ndeki tanmlamasna gre, soykrm suunun olumas iin bir hkmetin bir rk ortadan kaldrmak ynnde bir niyetinin bulunmas art aranmaktadr. Oysa, Osmanl Hkmeti'nin Ermeni rkn ortadan kaldrmak gibi bir niyetinin bulunduunu gsteren hibir iaret olmamas bir yana, tam tersine sevk ve iskna tbi Ermenilerin gvenlik ve refahnn eksiksiz olarak salanmasna ynelik hkmet emirlerinin varlna daha nceki blmlerde iaret edilmitir. te yandan, Osmanl arivlerinin nemli bir blm tarihilerin incelemesine alm bulunmakta ve tasnif yapldka peyderpey almaya devam etmektedir. Bu belgelerin incelenmesi de Ermeni iddialarnn aslszln ortaya koymaktadr. 4. Talat Paa'nn Ermenilerin soykrma tbi tutulmas konusunda gizli emirleri vardr: Talat Paa'nn Ermenilerin soykrma tbi tutulmas yolunda gizli emirleri bulunduuna ilikin olarak ilk kez Andonyan adl Ermeni tarafndan ileri srlen ve yllar boyunca Ermeni iddialarnn geerliliinin temel kant addedilen "belgeler" in tmyle bir sahtecilik eseri olduu, yaplan incelemeler sonucunda hibir kuku veya tereddde yer brakmayacak ekilde ortaya konmutur. Bu telgraflar daha nce 1919'da ngiltere'de Daily Telegraph gazetesinde neredilmitir. General Allenby kuvvetlerinin Halep ve civarn ngrlenden daha ksa srede igal etmeleri zerine Osmanllarn btn belgeleri imha edemediklerine ve bu telgraflarn Allenby'nin eline getiine inanlmaktadr, ngiliz Dileri bu iddia zerine durumu igal komutanlndan sormutur. Sonunda bu belgelerin Allenby kuvvetlerince ortaya karlmad ve Paris'te bir Ermeni grubu tarafndan ileri srld anlalmtr. Talat Paa'nn katili

308

Tehliryan'n Berlin'deki muhakemesi srasnda da bu telgraflar ortaya atlm ve bilir kii heyetince be tanesi gerek olarak kabul edilmi ve mahkemede bu ynde muamele grmtr. Oysa, telgraflarn yazl ve kaleme aln ekli, yazldklar katlar, bunlarn Osmanl belgeleri olmadn gstermekte ve yukarda da belirtildii zere sahtecilik eseri olduklar kantlanm durumdadr. 5. Soykrmda hayatlarn kaybeden Ermenilerin says 1,5 milyondur. Bu iddialarn cevab da kinci Blmde verilmitir. Ermeni iddialarn analiz edersek 3 aamal bir hedefleri olduunu grrz; 1. Dnyada siyas-ekonomik ve asker g durumundaki lke

ynetimlerine kendilerinin soykrma uram olduklarn kabul ettirmek ve bu durumu merkez ve mahall ynetimlere tescil ettirmek, 2. Bu kararlara dayanarak tazminat talebinde bulunmak ve Trkiye Cumhuriyetini Osmanl Devletinin devam olarak gstermek suretiyle tazminatn tahsil edilmesini temin edecek basklar younlatrmak, 3. Tazminat aldktan sonra uygun bir konjonktrde toprak talebini gndeme getirmektir. Ermeniler ise Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti iindeki sava cephesinden uzak, yine Osmanl Devleti ierisinde bulunan daha gvenli blgelere yerletirilmilerdir. Bu, iddia edildii ve tanmdan da anlalaca gibi, bir soykrm deildir. Yz binlerce Ermeninin Mslman ahaliye olan saldrlar gz nne alndnda, yalnz yerli deil, Ermenilerin ve dier lkelerin kaynak belgeleri de gstermektedir ki, Ermeni kayplar salgn hastalklar, olumsuz yaam koullar ve karlkl ldrlmelerinden dolay gereklemitir. Tezimizde ortaya kan bir baka sonuta, tarihte olduu gibi gnmzde de Ermeni toplumu zerinden siyas ve ekonomik kar salamaya alan lkeler olduudur. Baz lkelerde, Trkleri ve Trkiyeyi aslsz soykrmnn faili olarak

309

tanmaya ynelik kararlar -ki bunlar siyasdir, gerekleri yanstmamaktadrparlamento gndemlerine getirilmektedir. Bugne kadar, aslsz Ermeni soykrmn tanyan 19 lke, 8 uluslararas kurulu ve ok sayda eyalet ve belediye bulunmaktadr. ABD, Arjantin, Belika, Brezilya, Fransa, Gney Kbrs Rum Kesimi, Hollanda, ngiltere, sve, svire, talya, Kanada, Litvanya, Lbnan, Rusya, Slovakya, Uruguay, Vatikan, Yunanistan ve Avrupa Parlamentosu. Oysa, parlamentolarn tarih olaylar hakknda siyas kararlar alamayaca ifade edilmelidir. Yabanc lkelerde alnan bu kararlar, tarih ve bilimsel belgelerden ok, i politik hesaplara ve Trkiyeyi uluslararas politik alanda kskaca almaya yneliktir. Siyas merkezlerin alm olduu Ermeni soykrm iddialarn destekleyen kararlar tarih adan olduu gibi hukuken de geersizdir. Ermeni propagandaclar tm dnyay yanltmaya almakta ve yeni nesillere kin alamaktadr. Trkiyenin soykrm kltr olsa idi, bunu Osmanl Devleti dneminde gerekletirir ve tebaasndaki gayrimslimlerin kiliselerini dahi amalarna izin vermezdi. Trkiye Cumhuriyetinin vatandalk bilinci ile kendine bal olan Ermeni asll vatandalaryla hibir sorunu yoktur. Ermeni asll Trk vatandalar da Ermenistandaki ve dier lkelerdeki Ermeni toplumunun Trkiye aleyhindeki faaliyetlerinden rahatszlk duymaktadr. Onlar bu rahatszlklarn Trkiyedeki Ermeni Apostolik Ortodoks, Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan cemaatlerinin sivil temsilcilerinin Trkiye Ermenileri Patrii II. Mesrobun bakanlnda gerekletirdikleri bir toplant sonucunda kamuoyuna duyurduklar bildiri ile gstermilerdir. Tarihte ve Trk tarihinde Ermenilerin kendilerini acndrma ve mazlum tavrlar bugn de Ermenistanda ve dnyann birok yerinde devam etmektedir. Bunlarn birok amac bulunmaktadr: Dikkatleri kendileri zerine ekmek, aznlkta bulunduklar lkelerde daha fazla ayrcalklar elde etmek, siyas dengelerinde kilit rol oynamak. Gemite olduu gibi gnmzde de nfus ve

310

nfuzlarn olduundan fazla gstererek hak ettiklerinden fazlasn elde etmee almaktr. Ermenilerin ve destekilerinin ikiyzllne bir baka rnek de gnmzde Ermenistann Azerbaycanda yapt soykrm ve igalleri olmutur. Dn Osmanl Devletine ve Trkiye Cumhuriyetine karlan fatura, bugn de Azerbaycana karlmaya allmaktadr. Hrsz-polis oyunu hl sahnelenmek istenmektedir. Buna kar alnmas gereken tedbir, karlan bir baka sonu ise hakl olmann yetmedii ve haklln da ispat edilmesi gerektiidir. Bu almamzda, ortaya koyduumuz belgeler ve veriler nda Trk tarafnn haklln btn ynleriyle bir kez daha ispat etmi bulunmaktayz. Bu erevede hazrlanan bu alma, Ermenilerin nicelik asndan ok nitelik asndan tutarsz olduu hlde kendilerinin hakl olduunun ispat olarak gsterdikleri ve iddialarna dayanak olarak kullandklar on binlere varan yaynlarna karlk toplu bir cevap nitelii tamaktadr.

311

ZET

Bu almann giri ksmnda Ermeni sorununun tarihinin sorumluluu erevesinde ilenmesi gerektii, bu konudaki yanltma abalarndan bahsederek propagandann nemi belirtilmitir. Birinci Blmnde; konuya, Birinci Dnya Savanda Ermenilerin durumu ile balanmtr. Birinci Dnya Savanda Sevk ve skn Kanununa neden olan gelimeler, Osmanl toplum ve kamu dzeni iinde Ermeniler, Batnn idar ve hukuk yapya mdahalesi, Ermeni ve Trk nfuslar ve Osmanl Devletini Sevk ve skn kararn almaya zorlayan gelimelere yer verilmitir. kinci Blmde; geici sevk ve iskn kanunu ve uygulanmas, idar ve hukuk adan 24 Nisan 1915 karar, talimatnameler, kararnameler, kanunun uygulanmasnda kusuru olanlarn yarglanmas, kanun karsnda Batnn ve Ermenilerin tutumu irdelenmitir. nc Blmde; muhacirlerin durumu, ortamn artlar, bunlara yaplan yardmlar gerek Osmanl arivleri gerekse yurt d ariv belgeleri kullanlarak ortaya konulmutur. Drdnc Blmde; Lozan Anlamasndaki durum incelenmitir. Lozan Bar Antlamas srasnda Ermenilerin siyas uralar, Lozan Konferans Aznlklar Alt Komitesinde grlen Ermeni konusu, TBMMndeki grler ve Lozanda Aznlk Haklar (madde 37-45) balklar altnda konu incelenmitir. Beinci Blmde; kinci Dnya Sava ve sonrasnda Ermeni konusunun geliimine baklmtr. nnnn dnemindeki gelimeler ve ok partili sisteme geite yaanan olaylara yer verilmitir. Altnc Blmde; 1965-1985 yllar arasnda Ermeni terr, Ermenilerin siyas ve hukuk durumu, Rumlarla ibirlii, 50 yl sonra balatlan yeni terr hareketi, ASALA rgtnn kuruluu ve faaliyetleri ile PKK ile olan ilikileri saptanmaya allmtr.

312

Yedinci Blmde; 1985 sonrasnda Ermeni konusu 24 Nisan 2005 tarihine kadar olan gelimelere yer verilmitir. Konu, Trkiye-Ermenistan ilikileri, Azerbaycan ve Karaban durumu, Trkiyenin Avrupa Birliine yelii srasndaki gelimelere etkisi eklinde ilenmitir. Dnya kamuoyunda Ermeni konusunun yansmas, szde katlim antlar, yasa tasarlar, ders programlarnda propaganda faaliyetleri, son dnemde Ermeni lobisi faaliyetlerine yer verilmitir. Ermeni tezi lehindeki giriimler anlatlarak, zm yollarnn ne olabilecei tartlmtr. Sonuta, Ermeni meselesinde Osmanl Hkmetinin alm olduu kararlarn ve uygulamalarn gereklilii gz nne serilmitir. Dost ve karde ortamnda yaayan bir toplumda, asl amacn szde Ermeni soy krmn kullanld yz yllk bir politikayla, Trk topraklarn blmeye ynelik Dou Sorunu plnnn bir paras olduu ortaya konulmutur. Bu duruma kar zme ynelik izlenmesi gereken politikann ana hatlar izilerek yrtlecek politikaya k tutulmaya allmtr.

313

SUMMARY

At the beginning of this work, it is emphasized that the Armenian Question shall be study within the respect of the responsibility of the historian and also it is stated that the significant of the propaganda mentioning for misleading the Armenian question. In the first part, it has begin with the situation of the Armenians during the First World War. It is stated that the developments due to the displacement and relocation (sevk ve iskn), the Armenians in the political and social life of the Ottoman, the interference of the Western countries to the administrative and judicial structure of the Ottoman State, the population datas of the Armenians and Turks, and the developments for the necessity of the decision for the displacement and relocation by the Ottoman State. At the second phase, it is stated that the application for the displacement and relocation law, the decision of 24 April 1915 within the aspect of administrative and judicial, regulations, decrees, the judgments of the faulty persons in the application of the law, the situation of the Armenians and the western powers toward the law. For the third part, the situation of the migratory, conditions of the time, reliefs to them are settled with the using of the archival materials from the Ottoman and foreign documents. In the fourth part, it has been scrutinized the subjects that the situation of the Armenian question during the Lausanne Treaty. The political struggles of the Armenians during the meeting of the Lausanne, the negotiations at the Lausanne Treaty minorities sub-committee, the negotiations at the TGNA (Turkish Grand National Assembly) and the rights of the minorities at Lausanne (articles 37-45). And the fifth part of this work is about the Armenian question during the Second World War and afterward it. After the death of Mustafa Kemal Atatrk

314

and during the presidency of Inn, there had been some events, these are stated in this part and also is giving the place for developments during the transformation to the multi-national party period.. In the sixth part; the Armenian terror between the years 1965-1985, the political and judicial situations of the Armenians in Trkiye, their incorporation with the Greeks, the new terrorism after 50 years, the foundation of ASALA and its actions then its relations with the PKK subjects are scrutinized. For the sevent part, it is giving the developments for the Armenian question between 1985 till 24 April 2005. This issue has been worked within the aspect of Trkiye-Armenia relations, the situation of Azerbaycan and Karabagh, the effects for the candidateship of Trkiye to the European Union. The reflections of the Armenian question at the world agenda, so-called massacre monuments, resolutions, propaganda activities towards the lesson books, recent developments for the Armenian lobby. And lastly, it is trying to put forward the solutions for the Armenian question. In conclusion, it is submitted that the necessity of the decision and application of the displacement and relocation law by the Ottoman State. We studied that the real aim was to partitiate the Turkish land by using the minorities and it is the part of the Eastern Question for the centennial policy, for this reason the so-called Armenian genocide policy was used in the society which they lived at the fraternity and friendly conditions. For the being analytic, it has been drawn the main lines for the carrying out of policy, thus trying to illuminate for carrying policy in the Armenian Question.

315

KAYNAKLAR

1.

ARV BELGELER 1.1. TBMM Arivi TBMM Gizli Celse Zabtlar, 1922-1923 yllar celseleri kullanlmtr.

Metin iinde kullanlan ksmlarn tam knyeleri verilmitir. 1.2. Babakanlk Arivleri 1.2.1. Cumhuriyet Arivi Babakanlk zel Kalem Mdrl ve Toprak skan Genel Mdrl Kataloglar kullanlmtr. Ayrntl olarak metin iinde belgelere ait numaralar bulunmaktadr. 1.2.2. Osmanl Arivi Dahiliye Nezareti Belgeleri (DH) Katalogunda: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye (DH.EUM.), Dahiliye Nezareti dari Ksm (DH.D) Belgeleri Dahiliye (DH.MU) Divn- Hmayn, Hatt- Hmayn Tasnifi (HAT) Hariciye Nezareti Defterleri (HR.): Hariciye Nezareti Mektub Kalem Belgeleri (HR.MKT.) Hariciye Nezareti Siyasi Ksm (HR.SYS.) Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.) Yldz Perkende Evrak Belgelerinde: Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV.) Yldz Perkende Mabeyn Evrk, Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ), Yldz Perkende Evrk, Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzat (Y.PRK.AZN), Nezareti Mektub Kalem-Muhabert- Umumiye daresi

316

Yldz Perkende Evrk, Dahiliye Nezareti Maruzat (Y.PRK.DH), Yldz Perkende Evrk, Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat (Y.PRK.HH.), Yldz Perkende Evrk, Hariciye Nezareti Maruzat (Y.PRK.HR.), Yldz Perkende Evrk, Maarif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF.), Yldz Perkende Evrk, Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat (Y.PRK.PT.), Yldz Perkende Evrk, Umum Vilayetler Tahrirat (Y.PRK.UM). 1.3. Genelkurmay ATASE Arivi ATASE, Birinci Dnya Harbi Koleksiyonu 1.4. Amerikan Arivi ABCFM, ABC 16: The Near East 1817-1919, Unit 5 Reel 533,16.7.1. Mission to the Armenians vols 1-2. National Archives Microfilm Publications, General Records of the American Commission to Negotiate Peace 1918-1931, Roll 541, Volume 515 867B.00/89. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War, 1918 Supplement 1, U.S. Government Printing Office, Washington 1928, Notes dun Officer Suprieur Russe sur les atrocits dErzeroum, Extrait des Mmoires du Lieutenant Colonel Tverdo Khleboff, 27 ubat 1918. Open Letter to M.W. Wilson, Geneve, 1919. United States National Archives (USNA), Mikrofilmler 2. BAVURU ESERLER

AKORA, Ergnz-, Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1994. A. FETNAN, Meden Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara 2001. ADJI, Murat, Kpaklar, Trklerin ve Byk Bozkrn Kadim Tarihi, Ankara 2002.

317

Ahmet Rstem Bey, Cihan Harbi ve Trk Ermeni Meselesi, stanbul 2001. AKDES, Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. AKGN, Seil, General Harbordun Anadolu Gezisi ve E.M.D. Rapor, stanbul 1981. AKILLIOLU, Tekin, nsan Haklarnn Korunmas Alannda Uluslararas Temel Belgeler, Ankara 1995, 3.bs. ALKAN, Necati, Psikolojik Harekat, Terrizm ve Polis, Ankara, 2000. ALTU, Ylmaz, Terrn Anatomisi, stanbul 1989. ANADOL, Cemal, Tarihin Inda Ermeni Dosyas, Turan Kitabevi, stanbul 1982. ARIKAN, zden, ev.Tarihin Peinde, stanbul 1997. Armenias Charter, An Appreciation of the Services of Armenians to the Allied Cause by the L.George, Clmencau, Balfour, Cecil, Bryce, Allenby, London 1918, Armenians in Ottoman Documents (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn Nu: 14, Ankara 1994. Armenians in Ottoman Documents (1915-1920), The Turkish Republic Prime Ministry General Directorate of State Archives Departmant of Ottoman Archives Publication, Publication no: 25, Ankara 1995. Armenians in the Ottoman Empire and Modern Turkey (1912-1926), Boazii University Publications, stanbul 1984. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi (19061918), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 23, Ankara 1995.

318

Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi (1919), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 24, Ankara 1995. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi (19191920), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 34, Ankara 1997. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi (19201922), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 35, Ankara 1998. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezlimi I (1906-1918), Ankara 1995, II (1919), Ankara 1995, III (1919-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1997 Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (1914-1918), c.II, Ankara 2005, ARTINIAN, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire 1839-1863, stanbul tarihsiz, ASAF, Mehmet, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, Hazrlayan: smet Parmakszolu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982. Aspirations et Agissement Rvolutionnaires des Comits Armniens avant et aprs la Proclamation de la Constitution Ottomane, stanbul 1917. ATAV, Trkkaya, A "Statement" Wrongly Attributed to Mustafa Kemal Atatrk, Ankara 1984. ATAV, Trkkaya, A Brief Glance at the "Armenian Question", Ankara 1984. ATAV, Trkkaya, Talt Paa'ya Atfedilen Andonian "Belgeler"i Sahtedir, Ankara 1984.

319

ATAV, Trkkaya, The "Armenian Question" Conflict, Trauma & Objectivity, Ankara 1997. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1997, c.I. AVAR, Servet, Birinci Dnya Savanda ngiliz Propagandas, Ankara 2004, 1.bs.. Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl yayn nu:28, Ankara 2001. Azerbaycan Cumhuriyetinin Bamszl ve Karaba Olaylar, Harp Akademileri Komutanl yaynlarndan, stanbul 1992. BAGHDJIAN, Kvork K., Le Problme armnien, du ngativisme turc lactivisme armnien, o est la solution?, Montreal 1985. BAL- dris-UFALI, Mustafa, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara 2003, 1.bs. BANOLU, Niyazi Ahmet, Ermeni'nin Ermeni'ye Zulm, Ankara 1976. BAGN, Necla, Trk-Ermeni likileri, stanbul 1973. BDARDA, Franois vdl., Tarihinin Toplumsal Sorumluluu, ev. Ali Tartanolu-Suavi Aydn, Ankara 2001, 1.bs. BEKTA, Hamza, Ermeni Soy krm ddialar ve Gerekler, Bursa 2001. Berlin Kongresi Protokol Tercmesi, Matbaa- mire, stanbul, 1878. BLG, Nejdet, Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin Yarglanmas, Ankara 1999. BOZKURT, Glnihal, Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyas Gelimelerin I Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (18391914), Ankara 1996.

320

BRZEZINSKI, Zbigniew, Byk Satran Tahtas, Amerikann ncelii ve Bunun Jeo-stratejik Gerekleri, ev. Erturul Dikba, Ergun Kocabyk, stanbul, 1998. BUZE, ev.zcan, Tarihten Gncellie Ermeni Sorunu, Tahliller, Belgeler, Kararlar, stanbul 2001, 3.bs. CABBARLI, Hatem, Ermenistanda ktidar Mcadelesi, Bamszlktan Gnmze ok Partili Sisteme Gei Sreci, Ankara 2005. CARR, E.H.-J.FONTANA, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, ev.zer Ozankaya, Ankara 1992. Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, Dahiliye Nezareti Muhacirin Mdiriyet-i Umumiyesi Neriyat, stanbul 1337, yay.haz. Ali Gler, Tarihin Yaknlnda Ermeniler ve Rumlar, Ankara 2001. CHALIAND, Grard-RAFEAU, Jean-Pierre, The Penguin Atlas of Diasporas, USA 1997. ALIK, Ramazan, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 2000. ARK, Y.G., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler (1453-1953), stanbul 1953. AVUOLU, Naz, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, stanbul 2001, 2.bs. AYCI, Abdurrahman, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara 2000. ELEBYAN, Antranik, Antranik Paa, ev. Nairi Arek-Mariam Arpi, stanbul 2003. MEZ, Turhan mez (AKP Balkesir Milletvekili), Trkiyeye Ynelik Tehditler Paneli, Akdeniz niversitesi, Antalya, 24 Kasm 2005.

321

ULCU, Murat (Haz.), Ermeni Entrikalarnn Perde Arkas: Torlakyan Davas, Kasta Yaynlar, stanbul 1990. DALI, Ycel-ER, Cumhure, Tarih evirme Klavuzu, V.cilt, TTK, Ankara 1997 DEMREL, Muammer, Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), Ankara 1996 D Basnda Terr rgt PKKnn Yasaklanmas (1-15 Aralk 1993), BasnYayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ankara 1993. Docteur Z. Chridjian, Riposte la Brochure de M. Kara Schemsi Les Turcs et la Question dArmnie, Genve 1918. Document XLVII, US Library of Congress : Bristol Papers-General Correspondence Container 34. Armenian Allegations: Myth & Reality, A Handbook of Facts & Docs, compiled & ed. by the Assembly of TAA, Washington DC 1987, Documents sur les Armniens-Ottomans, vol.II. s.91-92. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara 1982. ECOBESCU, Nicolae vdl., Fighting Terrorism, Bkre 2003. ERCAN, H. Yavuz, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. ERCAN, Yavuz, Osmanl mparatorluunda Baz Sorunlar ve Gnmze Yansmalar, Ankara. ERCAN, Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler Kurulutan

Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuk Durumlar, Ankara 2001.

322

Ermeni Komiteleri (1891-1895), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 478, Ankara 2001. Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekat- htilaliyesi, lan- Merutiyet'ten Evvel ve Sonra, stanbul 1332. Ermeni Komitelerinin htilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller, haz. smet Parmakszolu, Ankara, 1981 Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri (1914-1919), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 49, Ankara 2001. Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri (1919-1921), Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 50, Ankara 2001. EROLU, Veysel, Ermeni Mezlimi, Sebil Yaynevi, stanbul 1973. ESLEN, Nejat, Tarih Boyu Sava ve Strateji, stanbul Mays 2005, 3. bs. EU-Turkey Joint Parliamentary Committee Minutes of the 46th Meeting, Brksel 19-20 Kasm 2001. EVANS, Laurence, United States Policy and The Partition of Turkey (19141924), Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1965; Turke Tercme Tevfik Alanay, Trkiye'nin Paylalmas, 1914-1924, stanbul 1972. Fdration Armnienne Rvolutionnaire, Rapport prsent au Bureau Socialiste Internationale, Stuttgart 1907. Genler in ada Tarih, Hachette Yayn, stanbul 2002. GRGL, smet, Atatrkten Ermeni Sorunu, Belgelerle, Ankara 2002, GYN, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe Yaynlar, stanbul 1983.

323

GRANVILLE, Edgar, arlk Rusyasnn Trkiyedeki Oyunlar, ev.Orhan Arman, stanbul 1967. Greece and PKK Terrorism I-II, The Story of Greek Support to calan, Ministry of Foreign Affairs, Ankara ubat-Nisan 1999. GLER, Ali, Rakamlarla Trkiyede Aznlklar, Ankara 2001. GNDZ, Aslan, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar Hakknda Temel Belgeler, stanbul, 1994. GNDZ, Mustafa, Basn ve Terr, zmir, 1996, Necati Alkan, Genlik ve Terrizm, Ankara, 2002 GRN, Kmran, Ermeni Dosyas, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1985. HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), TTK Yayn, Ankara 2001. HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, stanbul 2004. HAYTA, Necdet, Tarih Aratrmalarna Kaynak Olarak Tasvir-i Efkr Gazetesi, Ankara 2001. Hearings Before the Subcommittee on Foreign Assistance of the Committee on Foreign Relations United States Senate, 95. Congress Second Session on S.2846, to amend the foreign assistance act of 1961 and the arms export control act and for other purposes, April 25 and 26 and May 1 and 2, 1978, Washington 1978. HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Anlamalar ve Trkiyenin Taksimi, ev. erif Erol, stanbul 1996, 1. bs. Helsingin Sanomat, Johanna Vesilalio: Latest Dispute Between Greece And Turkey, Greeces Kurdish Policy Vacillating, 17 ubat 1999, Exceprts and Summaries From New Reports, Commentaries and Statements on Abdullah calan and the PKK II.

324

HOCAOLU, Mehmed, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezlimi ve Ermeniler, ANDA Datm, stanbul 1976. HORSMAN, Matthew-MARSHALL, Andrew, After the Nation-State, Citizens, Tribalism and the New World Disorder, London, 1994. HOVANNISIAN, R., Armenian on the Road to Independence 1918, Berkeley 1969. Hseyin Nzm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C. I - II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Yayn Nu: 15, Ankara 1998. Hseyin Nazm Paa, Hatralarm, Ermeni Olaylarnn yz, yay.haz. Tahsin Yldrm, stanbul 2003. LHAN, Suat, Terr Neden Trkiye, Ankara, 1998. LTER, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, A.. Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara 1996. LTER, Erdal, Ermeni Meselesi'nin Perspektifi ve Zeytn synlar (17801915), Geniletilmi 2. Bask, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1995. LTER, Erdal, Ermeni ve Rus Mezlimi (1914-1916) (Tank fadeleri), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara 1996. LTER, Erdal, Trk-Ermeni likileri Bibliyografyas, A. . Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara 1997. NAN, Der.Zeki, Uluslar Aras Belgelerde Aznlk Haklar, Ankara 2004. JORGA, Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi (1774-1912), ev. Nilfer Epeli, c.5, stanbul 2005. KABACALI, Alpay (yay.), Talt Paann Anlar, stanbul 2000. KAAZNUNI, Ovanes, Tanak Partisinin Yapaca Bir ey Yok, 1923 Parti Konferansna Rapor, ev.Arif Acalolu, stanbul 2005.

325

KANTARCI, enol vdl., Ermeni Sorunu El Kitab, Ankara 2002. KANTARCI, enol, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, stanbul 2004. KARA EMS, Les Turcs et La Question dArmnie, Genve 1918. KARABEKR, Kazm, Gizli Harp stihbarat, yay.haz. Emrullah Tekin, stanbul 1998. KARLUK, Rdvan, AB ve Trkiye, stanbul, 1996. KARPAT, Kemal, Osmanl Nfus (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnak, stanbul 2003, KAGARLI, Mehlika Aktok, Kilikya Ermeni Baronluu Tarihi, KK Yaynlar, Ankara 1990. KAYMAKAM HALL, ev.ve tenkit eden, Hill Altnda Drt Sene ve Buna Ait Bir Cevap, yazan Rafael de Ngalis, 1931. KEATING, Michael, Nations Against the State the New Politicing of Nationalism in Quebec, Catalonia and Scotland, Mcmillan Press, London, 1996. KHAN, Ali, The Extinction of Nation-States, A World Without Borders, The Hague, 1996, s.169. KILI, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya, Trk-Alman Ariv Belgeleriyle, Kaynak yay. 1.bs., stanbul 2003. KOCABAOLU, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsoloslar (1580-1900), stanbul 2004. KOCAHANOLU, Osman Selim, ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, stanbul 1998. 1.bs.,

326

KOCATRK, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1999. KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Ankara 1967. KODAL, Tahir, Musul Meselesi (Trk Basnna Gre; 1923-1926), Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2002. KONUKU, Enver, Ermeniler'in Yeilyayla'daki Trk Soykrm (11-12 Mart 1918), Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar, Ankara 1990. KORKMAZ, Ramazan, The Armenian Question in General and The Armenian Atrocity in ldr as Narrated by Living Eye Witnesses, KK Yaynlar, Ankara 1993. KYMEN, Atilla, Ermeni Soykrm ddialar ve Arivlerdeki Gerekler, Ankara 1990. KRIKORIAN, H.K., The Mandate for Armenia, stanbul 1919 KURAT, Akdes Nimet, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara 1959. KURAT, Yulu Tekin, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara 1968. Kurd or Armenian, Tyrant or Martyr, Alexandria, 1919. Les Turcs et Les Revendications Armniennes, Paris 1919. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 2000. LOWRY, Heaty W., The Story Behind Ambassador Morgenthau's Story, The Isis Press, stanbul 1990. MACHIAVELLI, Nicolo, Prens, ev. Rekin Teksoy, stanbul 1999, 1.bs.

327

MALEVILLE, Georges de, La Tragdie Armnienne de 1915, Editions LANORE, Paris 1988. MALEVILLE, Georges de, Szde Ermeni Trajedisi, Trke trc.: Galip stn, Ylmaz Yaynlar, stanbul 1991. MAYEWSKI (Gnral), Ermeniler'in Yaptklar Katlimlar, Trke trc., Azmi Ssl, A.. Trk nkilp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara 1986. MAYEWSK (Gnral), Massacres by the Armenians against the Turks, KK Yaynlar, Ankara 1991. MAZICI, Nuren, Belgelerle Uluslar aras Rekabette Ermeni Sorunu, stanbul 1987. McCARTHY, Justin, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York and London, New York University Press, 1983. McCARTHY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar, stanbul 1998. McCARTHY, Justin, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus, Trke trc., hsan Grsoy, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Ankara 1995. McCHARTY, Justin, lm ve Srgn, stanbul 1998, 3.bs. MERAY, Seha L., Lozan Bar Konferans Tutanaklar-Belgeler, Birinci Takm cilt I, kitap 1, 2.bs., stanbul 1993. Murat Bebirolu, Tanzimttan II.Merutiyete Ermeni Nizamnmeleri, stanbul 2003. Mir Mehmed Zeki Paa ve Belgelerle Ermeni Olaylar, yay.haz. Trkn Erbengi-Emin Kutlu, stanbul 2005.

328

NATO Hand Book, NATO Enformasyon ve Basn Dairesi, NATO ve Rusya Arasnda birlii, 1999. NIKOLAY, Walther, Birinci Dnya Harbinde Alman Gizli Servisi, ev.Emrullah Tekin, stanbul 1998, NORMAN, C.B., Ermenilerin Maskesi Dyor (The Armenians Unmasked), Edited by Yavuz Ercan, A..Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara 1993. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri 1879-1918, Babakanlk yay., Ankara 2002, Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn Nu: 14, Ankara 1994. KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu (1914-1923), Ankara 1991. KTE, Erturul Zekai, Osmanl Arivi Yldz Tasnifi Ermeni Meselesi, Trk Tarihi Aratrmalar Vakf Yayn, Cilt I, II, III, stanbul 1989. ZDEMR, Hikmet vdl., Ermeniler : Srgn ve G, Ankara 2005. ZKAN, Zafer, Tarihsel Ak erisinde Terrden Politikaya Ermeni Meselesi, stanbul 2001. PALMER, Alan, Son Yz Yl Osmanl mparatorluu, Bir kn Tarihi, stanbul 2003. RIVLIN, B.- SZYLIOWICZ, J.S., The Contemporary Middle East, New York, 1965. RUSSELL, Bertrand, ktidar, ev. Mete Ergin, stanbul 1976. S.S.C.B., Genelkurmay ATASE Bakanl Ktphanesi, yayn yeri yok, 1965.

329

SAKARYA, hsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara 1984. SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara 1970. SELEK, Sabahattin, Anadolu htilali, stanbul 2000. SERTELK, Seyit, Rus Ariv Belgeleri Inda Ermeni Soy krm ddialarna Dair, Proje No:SBB-2004, Sosyal ve Beeri Bilimler Aratrma Ortak Komitesi. SEVM, Ali, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983. SHAW, Stanford J., and Ezel Kural, Trke trc., Mehmet Harmanc, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C.II, E Yaynlar, stanbul 1983. SONYEL, Salhi R., The Ottoman Armenians: Victims of Great Power Diplomacy, Published by K.Rustem & Brother, London 1987. SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, Tariheleri ve

Aklamalar ile Birlikte, c.1 (1920-1945) Ankara 2000. STRONG, William E., The Story of the American Board, American Board of Commissioners for Foreign Missons, Boston 1910. SSL, A., F. Krzolu, R. Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Kars Kafkas niversitesi Rektrl Yaynlar, Ankara 1995. SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Rektrl Yaynlar, Ankara 1990. SSL, Azmi, Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, A.. Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara 1987. AHN, Recep, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, tken Yaynclk, stanbul 1988.

330

IHALIYEV, Emin Arifolu, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, Tarih, Gerekler ve Olaylar, Ankara 2002. MEK, Halil, Trkiyenin Ulusal Gvenlik Stratejileri, stanbul 2002. MR, Bill N., British Documents on Ottoman Armenians, C.I: 1856-1880, C.II:1880-1890, C.III:1891-1895, C.IV:1895, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982-1990. MR, Bill N., Osmanl Ermenileri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986. MR, Bilal N., ehit Diplomatlarmz, 2 Cilt, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000. MR, Bill, British Documents on Atatrk (1919-1938), c.4. (Ekim 1921Ekim 1922), Ankara 1992. MR, Bill, Ermeni Meselesi 1774-2005, Ankara 2005. MR, Bill, Malta Srgnleri, stanbul 1985. TACAR, Pulat Y., Terr ve Demokrasi, Ankara 1999. TAKIRAN, Cemalettin, Gemiten Gnmze Karaba Meselesi, Ankara 1995. TEMEL, Mehmet, Osmanl-Latin Amerika likileri, stanbul 2004. The Tragedy of Nagorno Karabakh, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara 1993. The Turco-Armenian Question, the Turkish Point of View, The National Congress of Turkey, Constantinople 1919. The Turco-Armenian Question: Turkish Point of View, Published by The National Congress of Turkey, Constantinople 1919. TOLON, Ahmet Hurit, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim Anlamalar ve Sevre Giden Yol, Atatrk Aratrma Merkezi yayn, Ankara 2004.

331

TOSH, John, The Pursuit of History, London 1991. TOYNBEE, Arnold J., Hatralar: Tandklarm, ev.Deniz ktem, stanbul 2005. TOYNBEE, Arnold, Armenian Atrocities: Murder of Nation, London 1915. TRASK, Roger R., The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis 1971. TRKDOAN, Berna (yay.)Trk-Ermeni likileri Uluslar aras

Sempozyumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000. ULUBELEN, Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul 2005. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950, Geniletilmi 2.Bask: Belge Yaynlar, stanbul 1987. VAHAPOLU, M.Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1997, s.23. VEFA, Ahmet, La Verit sur les Armniens, Ankara 1976. WALKER, Christopher J., Armenian and Karabagh, the Struggle for Unity, London 1991. WOLMES, John W. The United States And The Europe After The Cold War; A New Alliance?. South Carolina Press. 1997. YELYURT, Sleyman, Ermeni, Yahudi, Rum Asll Milletvekilleri (Atatrk, nn, Menderes, Grsel Dnemlerinin), Ankara 1995. YILDIRIM, Hsamettin, Ermeni ddialar ve Gerekler, Sistem Ofset Yaynlar, Ankara 2000. YILMAZ, Zekeriya, Anayasa, Trk Ceza Kanunu-Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu-lgili Mevzuat, Ankara 2001.

332

YRKEL, Sefa M., Soy krmlar Tarihi I, Batnn nsanlk Sular, NicosiaMersin 2005. 3. SREL YAYINLAR 3.1. Dergiler AKGN-KARAL, Seil, Some Abstracts from the Mormon Missionaries About the Turks and Armenians, ASAM, v.1, n.1 Ankara 2002. ATBD, Ocak 1997, say 103, s.55. ATBD, Haziran 1999, Yl : 48, Say: 108, s.69. AVAR, Servet KANTARCI, enol, Trkiyeye Ynelik 1985 yl Ermeni Propaganda Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar, Sonbahar 2002, cilt 2, say 7. TLOLU, Ercan, Ermeni Terr zerine Analiz, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, cilt 2 Ankara 2003. DAVISON, Roderic H., The Armenian Crisis 1912-1914, The American Historical Review, vol LIII, No.3, April 1948. ERTAN, Timuin Faik, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu, zel Says Ocak-ubat 2001, say 37, Ankara 2001. FENDOLU, H. Tahsin, Uluslararas Belgelerde Terrizm, 1. Milletleraras Dou ve Gneydou Anadoluda Gvenlik ve Huzur Sempozyumu Bildirileri, Elaz, 2000. GKA, Erol, Helsinkiden Sonra Avrupa, Avrasya Dosyas, Ankara K 1999,cilt:5, say:4. GYN, Nejat, Ermeni Tehciri ve Soykrm ddialar, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu, zel Says Ocak 2001 say 37.

333

HATPOLU, Sleyman, ukurovada Fransz-Ermeni birlii (1918-1921), Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Elaz 2003. HOVANNISIAN, Richard G., Montainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest, Armenian Review, vol. 46, No.1-4/181-184 (1993). HUSEBY, Beate-LSTHAUG, Ola, Identifications of Norwegians with Europe: The Impact of Values and Centre-Periphery Factors, ARENA Reprint, 96/14. LTER, Erdal, Lbnanda Ermeni Diasporas, Ermeni Aratrmalar, EyllEkim-Kasm 2001 Cilt 1, Say 3. KALAFAT, Yaar-SEZGN, Mahmut Niyazi, Albanlar Tarihi ve Ermeni Trk Stratejisi Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, c.2. KARAPETYAN, Rouben, Language Policy in the Republic of Armenia in Transition Period, Nation-building Ethnicity & Language Politics in Transition Countries, ed.by Farimah Daftary-Franois Grin, European Center for Minority Issues, Hungary 2003. KASIM, Kamer-LANER, Sedat, Trkiye Ermenileri Patrii II. Mesrob ile Sylei, Ermeni Aratrmalar, K 2003, Cilt 2, Say 8. KAGARLI, M.Aktok, Dou Ermenileri XII. Trk Tarihi Kongresi Ankara 12-16 Eyll 1994, c.II, Ankara 1999. KAGARLI, Mehlika Aktok, Ermeni Kilikya Baronluunun Tarihinin Belgelerle spatlanmas, XI. Trk Tarihi Kongresi Ankara 5-9 Eyll 1990, c.V, Ankara 1994. KODAMAN, Bayram, ark Meselesi ve Tarih Geliimi, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn- Bugn- Yarn), Ankara, 1992.

334

KOLOLU, Orhan, Popler Tarih, Nisan 2001. KURAN, Ercment, Osmanl-Rus likileri evresinde Ermeni Sorunu (19121914), OTAM, Ankara Ocak 1994, say 5, s.227. KURAN, Ercment-, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1887-1897)", Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Ankara 1985. KN, Hasan, New Lights on the Armenian Question, Trk Kltrn Aratrma Enstits, yayn no:74, seri III, n.A.19. KSTKL, Nuri, Bat Cephesi Mntkasnda Mill Mcadele Kart ErmeniRum Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, cilt 1. MACHRAY, Robert, The New Middle East, The Fortnightly Review by the Armenian Bureau, London, April 1919. MALKASIAN, Mark, The Disintegration of the Armenian Cause in the United State 1918-1927, International Journal of Middle East Studies, 16(1984), 349-365, (350). MAZICI, Nuren, Bat Belgelerinde Fransz ve Ermenilerin Trklere Uygulad Katliamlar, Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda FranszErmeni birlii Sempozyumu, Elaz 2003. ZTOPRAK, zzet, Londra Konferans ve Trkiye Meselesinin Cereyan- Mzekert, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c.XI, Kasm 1995, say 33, s.567-568. Petition from the Armenians of Mountainous Karabagh to Prime Minister Nikita Khrushchev. 19 May 1964, The Armenian Review, Autumn, 1968.

335

PEROOMIAN,

Rubina,

Dashnaksutiun-Bolshevik

Relations,

1918-20:

Dashnaktsutions Quest for Peaceful Coexistence, Armenian Review,vol.46, No:1-4/181-184 (1993). SSL, Azmi, Atatrk ve Aznlklar, Uluslar Aras kinci Atatrk Sempozyumu Bildirileri, 9-11 Eyll 1991 Ankara, Ankara 1996, c.II. SWARDSON, Aaron, Quebec Separatists are Stronger Than Ever,

International Herald Tribune, 15 Kasm 1995. MR, Bill, Ermeni Terr ve ehit Trk Diplomatlar zerine Baz Tespitler ve neriler, Ermeni Aratrmalar, 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, cilt 2. TLLYAN, Khachig, Elites & Institutions in the Armenian Transnation, Diaspora 9:1 2000. TURAN, mer, The Armenian Question at the Lausanne Peace Talks The Armenians in the Late Ottoman Period, ed.Trkkaya Atatv, Ankara 2001. TRKDOAN, Berna, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Nisan 2003 Ermeni zel Says, say 38. TRKDOAN, Berna AYAN, Dursun, Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye Gleri zerine Sosyal Tarih Asndan Baz Deerlendirmeler, IX. Asker Tarih Semineri Bildirileri I 22-24 Ekim 2003 stanbul, Ankara 2005. TRKZ, Kemal, A Reflection on Armenian Terrorism, The Eastern Question:Imperialism and the Armenian Community, Trk Kltrn Aratrma Enstits, yayn:74, seri:III, Nu:A.19, Ankara 1987. YENEHRL, Atilla, Osmanl Ynetiminde Ermeniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Tarih Dergisi, Austos 2000, Say 2000/08-164.

336

3.2. Gazeteler ve Televizyon Programlar Akam, 30 Ocak 1919. Anadolu Ajans - 24 Nisan 2002. Droshak, Atina, 13-14 Ekim 1987. Hrriyet, 28 Nisan 2005 25 Nisan 2005 22 Ekim 2005 01 Mart 2002 21 Nisan 2002 31 Ekim 2005 26 Nisan 2005 Kathimeri Gazetesi, Yunanistan, 2000. London Times, 12-Mart-1988. The Times, 31 Aralk 1918 Zaman, 1 Mart 2002 Ceviz Kabuu Program, Kanal 6 Televizyonu, 7 Ekim 2000. NTVMSNBC Televizyonu-15 ubat 2001 BBC TV, 2 Ocak 2006

337

4.

ANSKLOPED VE SZLKLER

DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1997, 14. bs. rnekleriyle Trke Szlk, Ankara, 2000, c.2. Redhouse, ngilizce-Trke Szlk stanbul 1956. 5. ELEKTRONK YAYINLAR

http://www.sncweb.ch/ http://www.globalsecurity.org http://www.turkishweekly.net http://www.disisleri.gov.tr http://www.kulturturizm.gov.tr http://www.mfa.gov.tr http://www.egm.gov.tr http://www.gaziantep.pol.tr http://www.byegm.gov.tr http://www.foia.cia.gov http://www.tsk.mil.tr http://www.armeniaforeignministry.com/ http://www.arfd.am http://www.europa.eu.int http://www.asbarez.com

338

http://www.ermenisorunu.gen.tr http://www.findarticles.com http://www.europarl.ep.ec http://www.wsws.org

339