ERMEN SORUNU VE TRKYE

r. Gr. Yzba Servet AVAR

Genelkurmay ATASE Bakanl, ATAREM Genel Sekreterlii

GR
Yllardr Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine ynelik aslsz, kantsz ve kastl karalama kampanyalaryla yaratlmak istenen szde Ermeni soy krm gibi iddialar, Avrupal byk glerin, zellikle Birinci Dnya Savandan sonra srekli gndemde ve gncel tutmak istedikleri bir konu olmutur. Trklerin XInci yzylda, Anadoluya gelileri ile balayan, Trk-Ermeni ilikilerinin son 125 yllk dneminin sorunlarla ykl olduu tarihi bir gerektir. Osmanl mparatorluunun son dneminde gndeme gelen Ermeni sorununun domasnda ve gelimesinde, imparatorluun i artlarndan ok Avrupal byk glerin, dnyann paylamna ilikin politikalarnn bir gerei olarak yapm olduklar istismar, tahrik ve tevikleri etkili olmutur. 1774 Kk Kaynarca Antlamasnda Rus arlna Osmanl topraklarndaki Ortodoks tebaann koruyuculuu hakknn tannmasyla ortam hazrlanan; 1851 Paris Antlamas ile Krm Harbinin galibi Osmanl Devletinin hem Avrupal mttefiklerine hem de harbin malubu Rusyaya Gayrimslim tebaa iin gerekli slahat yapaca taahhdnde bulunmasyla temeli atlan; 1878 Berlin Antlamas ile Osmanl Devletinin Dou Anadoluda yapaca slahat ve alaca asayi tedbirlerinin icrasna ilgili devletlerin nezaret edeceini kabul etmesiyle birlikte fiilen uygulama alanna konulan Ermeni plan, balang itibaryla Rusya, sonradan ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenmitir. Hatta bu lkeler izlemi olduklar paylam politikasnn doal bir sonucu olarak, Szde Ermeni hamiliklerini insancl motiflerle ssleyerek kendi lkelerinde duyarl bir kamuoyu yaratmay da ihmal etmemilerdir. Bu destekten g alan Ermeniler birbirini takip eden isyanlar balatmlar, Ermeni tedhi ve terrn artrmlardr. Ermenilerin Birinci Dnya Savann balangcnda katliama ve dmanla fiili i birlii ekline dnen bu hareketleri zerine; Osmanl Devleti 27 Mays 1915 tarihinde Tehcir ve skana Dair Geici Kanunu kabul ederek uygulamaya balamtr.

58

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Batl byk glerin izlemi olduklar paylam politikasn ok net bir ekilde aklayan Cemal Paa, hatratnda: Esasen Ermeni meselesi daima, Trkiyenin pek mhim d ve i meselelerle megul olduu srada ileri srlmtr demektedir. Yaplan bu deerlendirme ok doru bir deerlendirmedir. Sebebi de ok aktr. Rusya, ngiltere ve Fransann temsil ettii byk devletler, Ermeni sorununu; Albert Sorelin Trkler Avrupada grnr grnmez ortaya kt diyerek XIV. yzylda baladna iaret ettii dou sorununu kesin bir zme ulatrmak iin yaratm, istismar etmi ve bir ara olarak kullanmlardr. Amalar ise; Osmanl Devletine son vererek, topraklarn paylamak, Trkleri devletsiz brakmak nce Avrupadan sonra da Anadoludan kesin olarak atmakt. Bu isteklerini gerekletirmede, Birinci Dnya Savandan daha iyi bir zaman seilemeyeceine inanyorlard. Londradaki Kraliyet Harp Mzesinin Trkiyeye Kar Sava blmnn giriinde unlar yazldr : Birinci Dnya Savanda, Trkiyenin karmzda yer almas ngiltereye ok pahalya mal oldu. Ancak bu savan sonunda Trkler de imparatorluklarn kaybettiler. Olaylarn balatlmas ve ynlendirilmesinde liderlik rol stlenen ngilterenin nerek sunduu bu gr, Osmanl Devleti zerine oynanan byk oyunun amacnn ak bir ifadesidir. Ne yazk ki, Trklerle bin yldr dostane bir ekilde yaayan Ermeniler bu byk oyunda piyon olarak kullanlmlardr. Sorunun byk devletler tarafndan ynetilen ve ynlendirilen geliimi srecinde Cemal Paann hatratnda da akland ekliyle zel ilikilerinde Trklerle Osmanl Ermenileri arasndaki dostluk snrszd. Anadolu kylerinde oturan bir Trk, ticaret ileri dolaysyla uzak bir yere gitse, ailesinin hak ve namusunu Ermeni komusuna emanet ederdi. Ermeniler de bu gveni ayn ekilde Trk komularna gsterirlerdi. Ne Anadoluda, ne Rumelide ne de stanbulda hibir Ermeni yoktu ki, Trke bilmesin. Btn okullarda Ermeni harfleriyle Trke okutulur ve kiliselerde ayinler Trke yaplrd. Devletin en st makamlarna Ermeniler getirilmi, zetle Ermeniler Osmanl Devletinin en sadk tebaas saylmt ve kendilerine millet-i sadka veya tebaa-y sadka denilmekteydi. Ermeniler ite byle bir konumdayken, d kaynakl vaatlere ve tahriklere kaplarak en masumlar bile, Kurtulu gn yaklat, icap ederse ift hayvanlarn satp silhlanrz. Baarl olduktan sonra, Mslmanlarn topraklar, mlkleri bize kalacaktr.. eklindeki Ermeni komitelerinin vermi olduu talimatlarla ekyalk, tecavz, tedhi, terr, yama peinde koan ve dmanla i birlii yapan aalk insanlar, hain ve asi toplum durumuna getirilmilerdir. Bizim zorunlu g ettirme anlamnda kullandmz (tehcir) Ermenilerin ise soykrm olarak adlandrdklar (genocide), Ermenilerin yarattklar sorunlarn doruk noktasna ulat Birinci Dnya Sava yllarnda yaanmtr. Her iki taraftan byk kayplarla sonulanan ac ve elem verici bu olay gerek mahiyeti, sebepleri, boyutlar ve sonularyla birlikte objektif bir bakla deerlendirmek gerekir.

SOSYAL BLMLER DERGS

59

Ayrca bu olayn sonrasnda yaanan ve Ermeni sorununu yce devletimizi megul, aziz milletimizi mteessir eder bir nitelikte gnmze tayan gelimelerin de incelenmesinin ve gelecee ynelik olarak dersler karlmasnn gerektiine inanyoruz. 1918 ylnda New-Yorkta yaymlanan Byk Eli Morgenthaunun yks isimli kitapla bat kamuoyunda ve akademik evrelerde, Ermeniler lehinde yaygn kanaatlerin olutuu ve zamanla bu kanaatlerin kesin inanlara dnt yeni bir dnem balamtr. Bizzat yazar tarafndan Trk ve Alman aleyhtar bu kitab yazmaktan amacnn, Amerikan halkn savan zaferle sonulanmas gereine inandrarak Wilson'un sava politikasna daha ok destek salamak" olduu belirtilmitir. Buna ramen bu kitap; ABDde ve dnyada 83 yldr kuaktan kuaa geen yeni Ermeni yalan ve arptmalarn da ieren 30 bini aan kitap, dergi ve filmle desteklenen artarak devam eden ar ve derin bir Trk dmanlnn domasna neden olmutur. Ermeni kin ve nefretinin 1921-1922 yllarnda, Osmanl devlet adamlarn hedef alan suikastlere dnmesi de Ermeni sorununda yeni bir srecin balamasna neden olmutur. 1921 ylnda ttihat ve Terakki Partisi ileri gelenlerinden Dahiliye Nazr ve Sadrazam Talat Paa ile Bahaeddin Sait Halim Paa Roma'da, 1922 ylnda Cemal Paa, yaverleri Sreyya ve Nusret beylerle birlikte Tifliste Ermeni katiller tarafndan ehit edilmilerdir. Medeni bir insann anlamas mmkn olmayan bir kin ve nefretin sonucu Ermeni cinayetleri, 1973-1985 yllar arasnda Trk diplomatlarna ynelik olarak srdrlm ve 41 diplomatmz ehit edilmilerdir. Son yllarda, gerek Ermenistan Cumhuriyetinin gerekse Ermeni diasporasnn i birlii iinde, ncelikle bat lkelerinin parlamentolarndan szde Ermeni soy krm konusunda kanunlar ve kararlar karmak suretiyle olaya politik, ekonomik ve hukuk neticeler dourabilecek siyasal bir nitelik kazandrmak istemeleri ve Trk toplumunun zellikle son yirmi sekiz ylnn bu bo iddialarla megul edilmesi kabullenilebilecek bir ey deildir. Osmanl mparatorluunun tarihi ve bu balamda imparatorluktaki aznlklarn durumu tarafsz bir gzle incelendiinde, zellikle Rumlar ve Ermenilerin; dil ve din zgrlne sahip olduklar, askerlik yapmadklar, kendilerine ticaret yapma ve servet edinme zgrlnn tanndn, imparatorluun en st dzeyde idari ilerine bakmay geleneksel bir biimde stlendikleri, Divan- Hmayun ve elilik tercmanl gibi st dzey grevlerin her dnemde ncelikli adaylar olduu aka grlr. Kald ki Osmanl mparatorluunun aznlklarla ve zellikle Ermenilerle ilgili olarak zel biimde saptad olumsuz bir devlet politikasndan sz etmek olanakszdr. Bu balamda kukusuz, imparatorluk ynetiminden kaynaklanan bir Ermeni sorunu da sz konusu deildir. Eer varsa bu sorun, tpk dou sorunu gibi Avrupal byk glerin yaratt bir sorundur. Dolaysyla batllarn sorunudur (Karal, C.V/1988:204).

60

ERMEN SORUNU VE TRKYE

O halde Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetine ait olmayan, fakat srekli gndemde tutulmaya allan bu kavram ve iddialar nedir ve nereden kaynaklanmaktadr ? Her iki ulus asndan nemi nedir ve neleri kazandrmtr, neleri kaybettirmitir? Avrupal byk glerin bu kavramlarn domasna ve gelimesine etkisi nedir ? Gnmzdeki boyutuyla nasl bir durum arz etmektedir? Btn bu sorulara verilecek cevaplar konuya daha objektif bir adan yaklalmasn salayacaktr. Bu amala ncelikle, Ermeni sorununun ortaya k ve Ermenilerin szde soy krm iddialarnn incelenmesinin yararl olaca kanaatindeyiz.

1. ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII

XIX. yzyln ikinci yarsnda bir Ermeni sorunundan sz edilir olmutur. Aslnda Ermeni sorunu iin bir balang noktas belirtmek gerekirse, bunu 1856 Islahat Ferman ya da 1877-1878 Osmanl Rus Sava ve bu sava izleyen Ayastefanos Antlamas ve Berlin Konferansnda bulmak mmkndr. Ancak bunu biraz daha gerilerden yani 1820lerden balatmann, Ermeni sorununun daha ak olarak anlalmas asndan yararl olaca kansndayz. Osmanl mparatorluunun bnyesinde, yzyllarca mutlu bir ekilde varlklarn srdren ve Millet-i Sadka (Sadk Millet) unvann alan Ermenilerin, XIX. yzyln sonlarna doru isyan hareketlerine girimeleri, XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren beliren yeni gelimelerin bir sonucudur. Ermenilerin isyan hareketlerinde, XIX. yzyln en gl akm olan Milliyetilik Akm nn etkisi byk olmakla birlikte, Ermeniler arasnda bamsz devlet kurma fikrini ileyen asl etken, Ermeni Kilisesi dir (Grn, 1985:30). Ermeni Kiliseleri dini eitim amalarndan ok uzaklaarak, adeta Ermeni Milliyetiliini temsil eden merkezler durumuna gelmilerdir (Grn, 1985:31). XIX. yzyln balarnda balayan Yunan syannn, 1829 ylnda bamszlkla neticelenmesi, Rumlarn mparatorluk bnyesindeki siyas, ticar ve kltrel bir ok alandaki etkinliklerini kaybetmelerine neden olacaktr. Rumlarn yerini byk bir lde Ermeniler doldurmutur (ahin, 1988:133). 1839 Tanzimat Ferman ile, yaplacak dzenlemelerin, Mslim-Gayr-i Mslim ayrm gzetilmeksizin btn vatandalar kapsayaca aklanyordu. Batl devletlerin Osmanl mparatorluu bnyesindeki Hristiyan tebaaya sahip kmas ve kendi amalarna hizmet edecek cemaatler oluturmas ile, bu Hristiyan Cemaatler, yaknlk duyduklar ve iliki kurduklar devletler aracl ile, Tanzimat Fermannn ilkelerini bozmaya altlar. Bunun zerine Batl devletler de, Osmanl mparatorluunun bnyesindeki Gayr-i mslimlerin haklarnn Tanzimat Fermannda aklanan maddelere ramen, yeterince iyiletirilmedii yolunda ikayetlerde bulundular. Bunun sonucunda, 1856 ylnda, Islahat Fermannn iln ve Gayr-i mslimlere yeni haklarn verilmesi gndeme gelecektir. Islahat Ferman Gayr-i mslim unsurlar kadar, Batl devletlerde de bir

SOSYAL BLMLER DERGS

61

memnuniyet uyandracaktr. Islahat Fermanndan sonradr ki, dnemin drt byk devleti, Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya, din aznlklar korumak bahanesi ile sk sk Osmanl Devletinin i ilerine mdahalelerde bulunacaklardr (Grn, 1985:64;Uras, 1983:198). Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn Gayr-i mslim unsurlar iin getirmi olduu bu yeni haklardan Ermenilerin ok iyi bir ekilde yararlandklarn gryoruz. Ermeniler Patrikhane bnyesinde oluturulan ve dnyevi ilerle ilgilenen bir konsey tarafndan, Ermeni Toplumunun i dzenini salayacak bir nizamname hazrlanmas iin yeni bir komisyon kurdular (Grn, T.T.E.S/1983:19). Bu komisyonun hazrlad tasar, konsey tarafndan 24 Mays 1860 tarihinde kabul edilerek, Bab- lye sunuldu. Bab- l ise, bu tasar zerinde bir takm deiikliklerden sonra, 17 Mart 1863 tarihinde Sultan Abdulazizin onayyla uygulama alanna koymutur (Grn, T.T.E.S/1983:19;Uras, 1983:156,171). Bu nizamnamenin yaynlanmasndan sonradr ki, Ermeniler arasnda bamszlk fikirleri ve Trk dmanl ok eitli kaynak ve vastalarla yaylacaktr. Yine ayn kaynaklarca htill ve isyan fikirleri ok youn bir ekilde ilenecektir (Hocaolu, 1976:122). Ermenilerle Osmanl Devleti arasnda nemli bir anlamazlk sz konusu bile deil iken, Osmanl Devleti bnyesindeki durumlar, nizamnamenin uygulamaya konulmasyla birlikte, arazisiz bir zerklikten farksz bir konuma gelecektir. Ermenilerin 17 Mart 1863 tarihinde Sultan Abdulazizin onay ile uygulama alanna konan bu nizamname ile Ermeni Meselesinin domasna da zemin hazrlanmtr. Bu nizamnameyi, 1876 ylnda, Merutiyetin iln izleyecektir. Merutiyetin iln Gayr-i mslim unsurlar tarafndan byk bir sevinle karlanacaktr. Ermenilerin ok byk mitlere balanmasndaki en nemli etken ise, 1877-1878 Osmanl-Rus Savadr. Ermeni Milli Meclisi, Osmanl-Rus Sava baladktan ksa bir sre sonra toplanarak, Ermenilerin askere yazlarak savaa katlmalar kararn alm, fakat savata Osmanl ordularnn gerilemesi ile birlikte, 18 Aralk 1877 tarihinde yeniden toplanarak, alm olduu bu kararn iptal etmitir. Ermeniler, Osmanl Devletinin bu sava kaybedeceini ve doudaki vilyetlerin bir ksmnn Rusyann eline geeceini anlaynca, Ruslarn hakimiyeti altna girmek isteyecekler ve Ruslar sayesinde amalarna daha kolay bir ekilde ulaabilecekleri dncesine kaplacaklardr. te bu dnce iledir ki, Rusya ile daha scak bir yaknlama ierisine gireceklerdir. Gizlice toplanan Ermeni Meclisi, Rus arna iletilmek zere, Rus igali altndaki dou vilyetlerinde, Ermeniler lehinde yeni dzenlemelerin yaplmasn ieren bir muhtra hazrlayacaktr (Kk, 1986:2). Yine Ermeni Meclisi, 3 Mart 1878 tarihli Ayestefanos Andlamas ncesinde, Ruslarla birlikte hareket ederek, Andlama metninde Ermenilerle ilgili bir maddenin de yer almasn saladlar (Yldrm, 1990:23). Ermeniler, Ayastefanos Andlamasnn 16 nc maddesini oluturacak ve Ermenilerle ilgili baz kaytlarn yer almasn salamakla, amalam olduklar bamszlk veya muhtariyete kavumu olmuyorlard. Fakat, ilk kez, Ermenistan uluslar aras bir andlamann ierisine dahil etmi oluyorlard (Uras, 1983:200,208;Kk, 1986:3) ve bu andlama ile Ermeniler artk Rusyann himayesi altna da girmi bulunuyorlard. Bu durum ise, ngiltere tarafndan byk bir ilgi ile izlenmekte ve Anadoludaki karlarna

62

ERMEN SORUNU VE TRKYE

ters dt iin endie ile karlanmaktadr. ngiltere, Rusyay uzlama veya kazandklarn kaybetme tercihleri ile ba baa brakrken, baz tavizler de elde ederek, Osmanl Devletinin savunmasn stlenecektir.1 Avrupal devletlerin karlarna dokunan, 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Andlamasn deitirmek zere 13 Haziran 1878 tarihinde dzenlenen Berlin Konferans almalarna balad (Yldrm, 1990:23). Konferans 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Andlamas ile sona ermi, 61 nci ve dolayl olarak 62 nci maddelerle Osmanl Devleti, Ermenilerle meskun vilyetlerde gerekli grlen dzenlemeleri yapmak, gvenliklerini salamak ve yaplan slahat ilgili devletlere bildirmekle sorumlu tutulmutur (ke, 1986:98). Berlin Andlamas ile Ermeniler zerindeki Rus kontrol kalkarken, Ermeni Meselesi, milletleraras siyas bir grnme kavuacaktr. Berlin Konferansnda Ermeniler zerindeki Rus kontrolnn kalkmas, ngilterenin etkisinin artmasna neden olacaktr. Bylece Ermeni meselesi Ermenilerin deil Osmanl Devleti zerinde kar atmas bulunan iki byk devletin, ngiltere ile Rusyann bir meselesi olacaktr (Uras, 1983:250,251;Karal, C.VIII/1988:131). ngiltere Ermeni Meselesini benimsemekle, Dou Anadolunun Ruslar tarafndan Balkanlatrlmasn nlemi ve Orta Dou zerindeki etkisini artrm oluyordu. Ancak ngiltere, Rusyann Ermeni Meselesinden tamamyla dlanmasn da istememektedir. Rusyann Uzak-Douya ynelerek blgedeki ngiliz etkisini sarsmamas iin, Ermeni Islahat bahane edilerek, Dou Anadolu zerinde tutulmas, ngiliz d politikasnn bir gerei olarak gerekleecektir (ke, 1986:99). Ayastefanos Andlamas ile eline geirdii byk frsat Berlin Konferans ile kaybeden Rusya, Dou Anadoluyu dorudan ilhak etmeyi amalayan bir politika izlemeye balam ve bu politikasnda yine Ermenileri kullanmay denemitir. ngiltere ve Rusyann Ermeniler zerindeki bu inanlmaz derecedeki mcadelesi, Trk dmanl ile n yapm nl Fransz yazar Rene Pinonun u szlerinde aka grlmektedir: Rus ve ngiliz nfuzu Ermenilerin srtndan arpmtr. Ermenistan ngilterenin elinde Rus yaylmaclna kar ileri bir kontrol olmutur. Gerekten de, Dou Anadoludaki Rus igali Rusyaya Osmanl Ermenileri zerindeki etkisini artrma olana salam ve Rus ordusundaki Ermeni subaylar, Osmanl Ermenilerini devlet aleyhine kkrtmaya alm ve Ermenilere Balkanlardaki Hristiyanlar gibi Osmanllardan ayrlarak, kendi muhtar devletlerini kurabilecekleri fikrini ilemilerdir. Ruslarn bu dncesini ok iyi bilen ngiltere, Ayastefanos Andlamasna kar kmtr. nk; Dou Anadoluda Rusya himayesinde kurulacak bir Ermenistan
1 ngiltere Ayastefanos Andlamasna kar kmtr. nk;Dou Anadoluda Rusya himayesinde kurulacak bir Ermenistan ngilterenin Basra Krfezi ve Hindistan Yolunun tehlikeye dmesi anlamna gelmekte idi. Bunun zerine ngiltere, Osmanl Devletinden Kbrs kopararak, bunun karlnda Ayastefanos Antlamasnn deitirilmesini salam ve Berlin Konferansnda Rusyann Kars, Ardahan ve Batum dnda igal ettii topraklardan hemen geri ekilmesi ve Ermeni Islahatnn bunun akabinde yaplmasn ngrmtr.

SOSYAL BLMLER DERGS

63

ngilterenin Basra Krfezi ve Hindistan Yolunun gvenliini tehlikeye drecektir. Bunun zerine ngiltere, Osmanl Devletinden Kbrs kopararak, bunun karlnda da Ayastefanos Andlamasnn deitirilmesini salam ve Berlin Konferansnda Rusyann;Kars, Ardahan ve Batum dndaki igal ettii topraklardan hemen ekilmesini ve Ermeni Islahatnn bunun sonucunda yaplmasn kararlatrm, stelik bu yaplacak slahatn da be byk devletin kontrolnde yaplmasn istenmitir. Bu tarihten itibaren de, ngiltere Ermeni Islahat n kendi meselesi olarak grecektir. 1880 ylnda ngilterede, Gladstone Hkmetinin iktidara gelmesi bu mcadeleyi daha da etkin bir duruma getirecektir. ngiltere artk, Rusyaya kar Osmanl Devletinin toprak btnln korumak politikasn terk etmi ve Osmanl mparatorluunu paralayp kendisine dost kk devletler kurmay ve bunlar Rusyaya kar tampon olarak kullanmay amalayan yeni bir Osmanl politikasn benimsemitir. ngiltereye gre, bu tampon devletiklerden birisi de Ermenistan olacaktr. ngilterenin izlemi olduu bu yeni politikann ilk sonular, ngiliz basnnda Dou Anadoludan Ermenistan olarak bahsedilmesi, Dou Anadolunun en u kelerinde bile ngiliz Konsolosluklarnn almas, blgede bulunan Protestan misyonerlerin saysnn hzla artmas ve Londrada bir ngiliz-Ermeni Komitesinin kurulmasyla grlmtr. Rusya ve ngilterenin Ermenileri kendi karlar dorultusunda kullandklar ok sayda Ermeni ve yabanc kaynak tarafndan da belgelenmitir. Ermeni Patrii Haren Akyan Ermeni Tarihi isimli eserinde, Trkiyenin eitli yerlerine dalm ok sayda misyoner ngiltere lehine propaganda yapmakta, Ermenilerin ngiltere sayesinde muhtariyete kavuacaklarn ileri srmektedirler. Kurduklar okullar, bu gizli tasarlarnn yuvasdr demektedir. Ermeni din adam Hrant Vartabede gre de, Osmanl lkesinde Protestan topluluklar kurulmas ve bunlarn ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri tarafndan himaye edilmesi, uygarlk iddiasndaki Batl glerin en kutsal duygu olan din duygusunu bile kullanmaktan kanmadklarn gstermektedir demektedir. Vartabed ayrca, Emiyazin Katolikosu V.Kaorku da arlk Rusyasna alet olmak ve Anadolu Ermenilerine ihanet etmekle sulamaktadr (Schemsi, 1999:20). Bu konuda bir baka aklama ise, stanbulda bulunan Fransz Bykelisi Paul Cambona aittir. Cambon 1894de Parise gndermi olduu gizli bir raporda: Gladstone, gayr- memnun Ermenileri rgtlemi, disiplin altna alm, onlara destek vaadinde bulunmutur. Bundan sonra propaganda komitesi ilhamn ald Londraya yerlemitir demektedir. Bu konudaki bir benzer aklama ise, Jean Paul Garnierden gelmektedir. Bu aklamada, Millet-i Sadka diye adlandrlan Ermeniler, Ruslar ve Protestan misyonerlerce tahrik edilmi ve Berlin Konferansna sanki zulm grm bir halkm gibi bavurmulardr denmektedir.

64

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Edgar Granville ise, Rus tahrikinden nce Osmanl lkesinde hibir Ermeni hareketi olmadn; ar himayesinde bir Ermenistan gibi hayaller yznden masum insanlarn ac ektiklerini kaydetmi ve asl sulularn arlar olduunu, Ermeni hareketlerinin Dou Anadolunun Rusyaya ilhakn amaladn vurgulamlardr. Ermeni yazar Kaprielian Ermeni Krizi ve Yeniden Dou isimli eserinde, htill vaad ve telkinlerini Ruslara borlu olduklarn nerek aklamaktadr. Yine bu konuda Tanak yayn organ Hairenik 28 Haziran 1918 tarihli saysnda: Trkiyedeki Ermeniler arasnda ihtillci ruhun uyanmas Rus kkrtmalar sonucudur itirafnda bulunmaktadr. Btn bu aklamalardan sonra, Ermeni Meselesinin arkasndaki gerek nedenin Emperyalizmin Osmanl mparatorluunu paralama ve paylama politikalarnn olduunu sylemek daha doru olacaktr. Rusya, sava sonras Dou Anadolunun ilhakn, Ermeni Meselesini yaratarak, bir oldu bittiye getirmeye alrken, Ermenisiz bir Ermenistan oluturmak istiyordu. Berlin Konferans ise bunun hibir zaman gerekleemeyeceini gsterdi. Rusya Ermeni Islahatyla ilgili abalarn, Osmanl Ermenileri ile Rus Ermenileri arasnda bir ibirliinin domasndan ve kendi abasyla ortaya kan Ermeni Meselesinin, kendisi aleyhine dnmesinden de ekinmi ve Rusyay Ermeni Meselesinde geri adm atmaya mecbur etmitir (ke, 1986:100). Bata ngiltere olmak zere, Batl byk devletler Berlin Andlamasndan sonra, 61 nci maddenin uygulanmas iin ilk giriimi 11 Haziran 1880 tarihinde yaptlar. Bunun zerine Osmanl Devleti almay dnd nlemleri aklad. Bab- Alinin almay dnd nlemler, yabanc devletlerin Dou vilyetlerini muhtar bir idareye srkleyecek isteklerine ters dmekteydi. Bu nedenle tepkilerini gstermekte gecikmediler (Karal, C.VIII/1988:133,134). Osmanl Devleti byk devletlerin ve Avrupa kamuoyunun ikayetlerini nlemek iin, dou vilyetlerine bir tahkik heyeti gnderdi. Heyetin hazrlam olduu rapora dayanarak, 3 Ekim 1880 tarihinde byk devletlere yaplacak slahatla ilgili olarak bir muhtra verildi. Byk devletler, milletleraras bir ok meselenin gndeme geldii ve Avrupa kamuoyunu harekete geirecek nitelikte Ermeni olaylarnn olmad bu tarihlerde, muhtrada yer alan vaatleri yeterli grdler (Karal, C.VIII/1988:134,135). Osmanl Devleti, byk devletlerin slahat isteklerini grnrde uygulamaya koymaya almakla beraber, fazla bir ilgi de gstermeyerek, aleyhimize sonular getirebilecei endiesiyle, zamana brakt. phesiz Avrupa siyasetinin gndemine baka meselelerin girmesi byle bir politikann izlenmesinde etkili oldu (ke, 1986:100;Kk, 1986:94,97). Ermeni Islahat tasarlaryla ilgili tartmalar devam ederken, Ermeniler, Avrupa kamuoyunun dikkatini ekmek iin, daha etkili yollar aramaya baladlar. Bu amala, 1880den itibaren Dou Anadoluda baz Ermeni komiteleri kurularak isyan hazrlklar balatlmtr. Bu komitelerden Vanda Kara Ha ve Armenakan Erzurumda Vatan Koruyucular isimli komiteler oluturulmutur. Bu komiteler, yerel boyutta

SOSYAL BLMLER DERGS

65

kalm ve Osmanl ynetiminden bir ikayeti olmayan, refah ve bar iinde yaamaya devam eden Ermeni halknn byk ounluunun bu faaliyete katlmamas sebebiyle etkili olamam, zamanla varlklar sona ermitir. Osmanl Ermenilerini ieride kurulan komiteler yoluyla devlete kar harekete geirmek mmkn olamaynca, bu kez daha farkl bir yol denenmesine karar verilmi ve Rus Ermenilerine Osmanl topraklar dnda yeni cemiyet ve komiteler kurdurulmutur. Bu cemiyetlerin en nemlileri1887 ylnda Cenevrede kurulan ve1890 ylnda Tiflisde (Kafkasyada) kurulan Tanak Komitesidir (Uras, 1983:422,457). Bu komitelere hedef olarak Anadolu topraklar, ama olarak Osmanl Ermenilerini kurtarmak gsterilmitir. Bu hedef ve ama dorultusunda, yabanc lkelerde veya Trkiyede kurulan btn Ermeni tekiltlarnn amac isyan karmakt. Maksat isyan olunca, sebep bulmak veya yaratmak da zor olmayacaktr. Ermeni propagandasnn bugnk nclerinden, Louise Nalbandian, Hnak Komitesi iin: (Ermeni) Halkn(n) duygularn harekete geirmek iin tahrik ve terre ihtiya vard. .Halk, dmanlarna kar kkrtlacak ve ayn dmann misilleme faaliyetinden yararlanlacakt. Terr halk korumak ve Hnak Programna gven duymasn salamak iin bir yntem olarak kullanlacakt. Parti (Komite), Osmanl Hkmetini terrize etmeyi amalamt. Bu suretle rejimin prestiji sarslacak ve tam anlamyla dalmas iin aba harcanacakt. Terrist taktiklerin tek odak noktas hkmet olmayacakt. Hnaklar, o srada hkmet hesabna alan en tehlikeli Ermeni ve Trkleri ldrmek istiyor ve btn casus ve muhbirleri yok etmeye alyorlard. Parti ( Komite), btn bu terrist faaliyetlerde bulunabilmek zere kendisine zg bir kurulu oluturacakt demektedir (Nalbandian, 1963:110,111). K. S. Papazian ise, Tanak Komitesi hakknda: Komitenin program isyan yoluyla Trkiye Ermenistanna siyas ve ekonomik zgrlk salamakt.. demektedir. Komitenin, 1892 ylnda yaplan genel kurulunda kararlatrlan programnn 8 inci metodu Hkmet yneticilerini ve hainleri terrize etmek, 11 inci metodu ise, hkmet kurulularn tahrip etmek ve yamalamakt (Nalbandian, 1963:15). Tanak kurucularndan ve ideologlarndan Dr. Jean Loris- Melikoff, Komitenin karlarnn Ermeni Toplumunun karlarndan nde geldiini ve amalarnn gereklemesi uruna zengin Ermenilerden terr yoluyla para toplandn kabul etmektedir (Nalbandian, 1963:15). Btn bu aklamalardan da anlalaca zere, esas ama, Anadoluda isyanlar karmak, yntem ise terrdr .Ermeni Komiteleri bu programlarn uygulamaya koymak iin hi zaman kaybetmemiler ve eitli ayaklanma giriimlerinde bulunmulardr. Ayaklanma giriimi nce Hnaklardan gelmi, daha sonra Tanaklar da bu yolu izlemilerdir. Btn ayaklanma giriimlerinin ortak zellii bunlarn dardan gelen komitecilerce planlanm ve gerekletirilmi olmasdr.

66

ERMEN SORUNU VE TRKYE

1880-1890 yllar arasndaki dnem, Ermeni komitelerinin organize olma ve yerleme dnemidir Fakat, 1890dan itibaren, Ermeni olaylarnn giderek bymesi ve yaygnlamasnda, d glerin rol n plana kmaktadr (Bilgi, 1999:9). 1890 ylna kadar deiik blgelerde, bir ok Ermeni Hareketleri grlmse de, lk isyan, 20 Haziran 1890 tarihinde kan Erzurum syandr. Bu isyan yine ayn yl iinde meydana gelen; Kumkap Gsterisi, 1892-1893de, Kayseri, Yozgat, orum ve Merzifon Olaylar, 1894de, Samsun syan, 1895de Bab- Ali gsterisi ve Zeytun syan, 1896da Van syan ve Osmanl Bankasnn igali, 1903de 2 nci Samsun isyan, 1905de Padiah Abdulhamide suikast giriimi, 1909da Adana syan izlemitir (Uras, 1983:458,459). Btn bu olaylar ve isyanlar, Ermeni Komitelerince Ermenilerin Trklerce katledilmesi olarak tantlm ve Batl lkelerin Hristiyan kamuoyuna bu ekilde yanstlarak, hedeflerine daha kolay ulamak istenmitir.Zaten bu devletlerin izlemi olduklar politikada, saptrlarak anlatlan, yalanlarla ssl bu mesajlarn kabul edilmesini gerektirmekte idi.nk: Batl bu lkelere gre, bu durum Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki bir atmayd.Vahi Mslmanlar, Masum Hristiyanlar katletmekteydi. yle ise, yaplacak ey, Mslmanlara kar Hristiyan Ermenileri desteklemek ve himaye etmekti. Erzurum syann katliam olarak deerlendiren Ermeniler ve Avrupa devletleri, ksa bir sre sonra, Mutkili Musa Bey isminde bir ahsn Ermenilere eziyet ettii yolunda aslsz olduu anlalan ikayetleri de propaganda arac olarak kullandlar (Uras, 1983:460,461). Ermeniler 13 Temmuz 1890 tarihinde, Hnaklarn idaresinde bu iki olaya misilleme hareketine giritiler.lk defa adalet istemek amacyla silhsz bir gsteri yapmlardr. Kumkap Nmayii ad verilen olayla Ermeniler, Avrupa devletlerinin dikkatlerini toplamay ve onlarn mdahalelerini amalamlard. Bu durum gereklemedi, fakat Ermeni unsurunun isyana teviki propagandas ile, bundan sonraki isyanlara katlmlar saland (Uras, 1983:461,464). Ermeniler, 1892-1893 yllarnda Hnak Komitesinin nclnde; Kayseri, Yozgat, orum ve evrelerinde de bir takm gsterilerle isyana teebbs ettiler (Uras, 1983:464,471). 1894 ylnda kardklar I. Sasun ( Siirt) syan ile, ayaklanmalarn apn genilettikleri grlyor. Bastrlan isyan, Avrupaya katliam olarak yanstlacaktr (Uras, 1983:471,478). syann kt tarihlerde ngiltere, Rusya ve Fransann Ermeni Islahat ile ilgili olarak Osmanl Devletine verdikleri muhtrann (Kk, 1986:115,160). tartmalar srerken, 18 Eyll 1895 tarihinde, Ermeniler Hnak Komitesinin teviki ile, stanbulda Bab- Ali zerine yryerek gsteri yaptlar (Uras, 1983:478,478). Datlan gsterinin ardndan, 1895 ve 1896 yllarnda Anadoluda Ermenilerin yaadklar blgelerde bir dizi isyan giriimleri grld (Hocaolu, 1976:230,296). Bu isyanlarn iinde, 1895te balatlan Zeytun syan, 28 Ocak 1896 tarihinde, yabanc devletlerin arabuluculuu ile son buldu (Uras, 1983:491,498). Bu isyan karan Hnak Komitesi yeleri, ngilizlerin koruyuculuunda Anadoluyu terk ettiler. Bu tarihten sonra Hnak Komitesinin aktif

SOSYAL BLMLER DERGS

67

faaliyetleri azalrken yerini yava yava Tanak Komitesi almaya balad (Grn, 1985:160,161). Tanak Komitesi, Anadoluda isyanlar karrken, stanbul ve zmir gibi merkezlerde de harekete geilmesine karar verdi. lkeyi kana boyayarak ulamak istedikleri ama iin, bu defa hedefi byk tutarak, 21 Temmuz 1905 tarihinde padiaha kar baarsz bir suikast giriiminde bulundular (Hocaolu, 1976:396,440). 1890 Erzurum Olay ile balayan Ermeni isyanlar, 1895-1896 yllarnda en youn dnemini yaad.1908 ylna kadar sren dnem iindeki isyan giriimlerinin son denemesi, 1905 Yldz Suikast giriimi olmutur. Sultan II. Abdlhamid, Ermeni syanlarnn ok youn olduu bu dnemde, byk devletlerin 1895 ylnda yeniden sunduklar Islahat Projesini de kabul etti.Fakat uygulanmasn zamana brakt (ke, 1986:101). kardklar isyanlarla da sonuca ulaamayan Ermeniler, artk hayallerini yitirmeye baladlar (ahin, 1988:202,203). Baka bir anlatmla, Balkanlatrma Metodu veyahut Bulgar Yolu, Ermeni hareketlerini, Osmanl btn iinde bir Hristiyan hareketinden fazla bir ey olmamaya mahkum etti (Ter Minassian, 1992:36). Bu durum, Sultan II. Abdulhamidin ynetimine kar gelien Jn Trk muhalefeti ile Ermeniler arasnda bir ittifakn domasna sebep oldu (ahin, 1988:202). Jn Trkler Osmanl Devletinin, Sultan II. Abdlhamid ynetiminden kurtulmakla ve hrriyetin iln ile gleneceine inanrken, Ermeniler de bamszlk veya muhtariyet mitlerini ayn yola baladlar (Mazc, 1987:62,64). Jn Trk Hareketinden doan ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerin dnda dier aznlklarla da ibirlii ierisindeydi (Ahmad, 1986:112,174). ttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanl mparatorluunu Trk ve Trk olmayan, Mslman ve Mslman olmayan eitli unsurlaryla birlikte kurtarmak amacna dayanan, temelleri geni tutulmu bir siyas hareketti (Bilgi, 1992:12). Bu sebepledir ki, II.Merutiyet ile birlikte, Ermeni Meselesi de deiik bir boyut kazanacaktr. 23 Temmuz 1908 tarihinde Merutiyetin ilnndan sonra, Ermenilerin komitecilik faaliyetlerini, ksa bir sre iin askya aldklarn komite liderlerinin Merutiyet yanls konumalar yaptklarn, bildiriler hazrladklarn grmekteyiz.lk zamanlardaki heyecann gemesiyle birlikte, ortamn uygunluundan istifade ile, bamszlk iin isyan etme yollarn aramaya baladlar. Bunun iin de 14 nisan 1909 tarihinde Adanada ayaklanma hareketinde bulunacaklardr. Btn bu olanlara ramen, 16 Eyll 1909 tarihinde ttihat ve Terakki Partisi ynetimi ile Tanaklar arasnda ikili bir andlama yaplacaktr. Bu andlama ile, Ermenilerin bamszlklar iin savatklar konusunda oluan yanl fikirlerin ortadan kalkmas ve vilyetlerdeki haklarn artmas iin birlikte allmas vurgulanmakta idi. Tanak Komitesi ile ttihat ve Terakki Partisi yneticilerinin anlamas sonucunda, meclislerde en az deiim Ermeni temsilcilerinin saysnda olmutur. Ermenilerin 1908 meclisinde 14, 1912 meclisinde 13 ve 1914 meclisinde 14 temsilcisi bulunacaktr.

68

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Gerek meclisteki ve gerekse idari kadrolar dolduran ok saydaki Ermeninin bulduklar ilk frsatta Ermenistann kurulmas iin d glerin yardmna bavurmas ve hzl bir ekilde silhlanmas, ttihat ve Terakki Partisi ynetimi ile balayan dostluun bitmesine neden olmutur. II. Merutiyetin oluumuna destek veren Ermeni terr rgtnn yneticileri, sessiz kalmay tercih ettikleri bu dnemde, gizlice silhlanmay devam ettirirken mecliste bulunan Ermeni milletvekillerini de bask altnda tutmaktaydlar (Krat, 1989:15). Bylece ksa zamanda Ermenilerle ilgili yeni dzenlemeler yaplmas ynndeki giriimlere kaplar alabilmitir. Ermeni liderleri 1912 yl balarnda Avrupa hkmetlerini Ermenilerin muhtariyeti ynnde elde etmek iin harekete getiler (Bilgi, 1992:13). Ksa bir sre sonra, Ermeni Islahat youn olarak tekrar gndeme geldi.ttihat ve Terakki liderlerinin Ermenilerin durumunun dzeltilecei ynndeki aklamalarna Ermeniler, madem ki byk devletler ie balamlardr. Artk bundan vazgemek bizce mmkn deildir eklinde cevap verdiler (Cemal Paa, 1959:357). Aslnda Ermeniler, uluslararas ilikilerin yaratt uygun ortamdan ve Osmanl Devletinin skntl durumundan yararlanmay dnmekte idiler. Ermenilerin bu dnceleri dorultusunda, asl istedikleri-nitelii ne olursa olsunOsmanl Devletinin blmnden kendilerine bir pay alabilmektir. Bu durum karsnda ise, Batl devletler adeta bir slahat projesi yarna giritiler. Her lkede kendi karlar dorultusunda slahat projesinden bakaca birtakm projeler hazrlyor, birbirlerine ya da Osmanl Devletine srekli olarak muhtra ve notalar veriyorlard (Mazc, 1987:56). Osmanl Devleti ngiltereden ubat 1913te istedii, Ermeni Islahatna yardmc olacak danmanlarnn denetiminin kaldrlarak, Osmanl Hkmetinin onayyla hareket edecek mfettiler tayin edildiini aklayan bir projeyi eliliklere bildirdi (Uras, 1983:411). Osmanl Devleti eliliklere bildirdii bu proje iin, hukuki dayana da hazrlam ve lkenin eitli mfettilik blgelerine ayrlmasn ngren bu deiiklii, 3 Temmuz 1913 tarihinde iln ederek, uygulama alanna koymutur. Osmanl Devleti, Dou Anadoluda Ruslarn karlar dorultusunda bir Ermenistan oluturmak projesini, Almanlarn da etkisi ile reddedecektir. Fakat bir sre sonra, ayn proje zerinde yaplacak birka deiiklik ile 8 ubat 1914 tarihinde kabullenecektir .Osmanl Devleti bu andlama ile birlikte;Dou Anadoludaki iki blgenin bana iki yabanc genel mfetti tayinini, dolays ile de buralarda Ermeni hakimiyetini kabul ediyordu. Ermeni Islahatnn nem kazand bu dnemde, zaten I.Dnya Sava da kmt. Ermeni Sorunu ile ilgili olarak, ttihat ve Terakki Partisi yneticilerinin amac;savatan yararlanarak Rusyann basksyla kabul edilen Dou Anadolu Islahatna ait andlamann artlarndan biran nce kurtulmakt .Savan balamasyla birlikte,

SOSYAL BLMLER DERGS

69

Islahat Andlamas uygulama alanndan kaldrld .Bylece Trk- Ermeni ilikilerinde yeni bir sre balad. Osmanl Devletinin seferberlik ilnndan sonra, Ermeni komiteleri faaliyetlerini daha da artrdlar ve Ermeni gnll birliklerini kurdular. Kafkas Cephesinde savan balamasyla birlikte, Ruslarn arlarna uyan bu gnlller, Trklere kar savatlar.(Ali hsan Sabis, 1990:C.II,183,184) Osmanl Devleti bu durum karsnda tedirgin olmakla birlikte, bir sre sonra durabilecei midiyle sessiz kalacaktr. Fakat bu sessizlik uzun srmeyecektir. Komitelerin I.Dnya Savanda faaliyete gemesinden endielenen Osmanl Devleti, sava ncesinde, 1914 Austosunda Erzurumda Tanak yneticileriyle bir toplant yapmtr. Tanaklar bu toplantda Osmanllarn savaa girmesi durumunda, sadk vatandalar olarak Osmanl Ordular tarafnda verilecek grevlerini yerine getirecekleri szn vermilerdir. Fakat bu szlerini tutmamlardr. Bu toplantdan nce, Haziran aynda yine Erzurum da dzenlenen Tanak Kongresinde Osmanl Devletine kar mcadelenin srdrlmesi karar alnmtr.(Ermeni K. A ve H. , 1917:144) Rusya Ermenileri de, Rus Ordularyla birlikte, Osmanl Devletine saldrma hazrlklar iine girmilerdir .Bu arada Rusyann amac da Ermenileri kullanarak Dou Anadoluyu ilhak etmektir (Tchalkouchian, 1919:12). Rusyann Osmanllara sava iln etmesi zerine Tanak Komitesi yayn organ Horizon Ermeniler en ufak bir tereddt gstermeden tilf Devletlerinin yannda yer almlar, btn glerini Rusyann emrine vermiler, ayrca gnll alaylar kurmulardr aklamasn ieren bir bildiriyi yaynlamtr (Uras, 1983:594). Tanak Komitesi, kendi rgtne de: Ruslar snr getiklerinde ve Osmanl Ordular geri ekilmeye baladklarnda her yerde isyanlar karlmal, Osmanl Ordular bu suretle iki ate arasna alnmaldr. Osmanl Ordularnn ilerlemesi halinde Ermeni askerler silhlaryla birlikte ktalarn terk edecek ve eteler kurarak, Ruslarla birleeceklerdir emrini verecektir (Hocaolu,1976:571). Hnak Komitesi de, rgtne gnderdii talimatta, Komitenin btn gcyle mcadeleye katlarak, tilf Devletlerinin ve zellikle Rusyann mttefiki sfatyla, Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycanda zaferi temin iin her trl vasta ile, tilf Devletlerine yardm edeceinibildirmitir (Ermeni K. A.ve H., 1917:151,153). Ermeniler, bu emirlere uyarak silhlaryla firar ederek, ya Rus kuvvetlerine katlmlar ya da eteler kurmular, yllardr Ermeni ve misyoner okul ve kiliselerinde saklanan silhlar ortaya karlm, askerlik ubeleri baslarak yeni silhlar salanmtr. Silhlanan bu eteler komitelerinKurtulmak istiyorsan, nce komunu ldremri ile, savunmasz Trk ehir, ky ve kasabalarna saldrarak byk bir katliam yapmlardr. Osmanl kuvvetlerini arkadan vurmular, Osmanl birliklerinin harekatn engellemiler, ikmal yollarn kesmiler, yaral konvoylarn pusuya drmler, kpr ve yollar imha etmiler, ehirlerde ayaklanarak Rus igalini kolaylatrmlardr.

70

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Ermeni katliam yalnzca Trkleri hedef almam, Trabzon dolaylarndaki Rumlar ve Hakkari civarndaki, Musevileri de iine almtr (Dokuz S.C.E.S, 1989:22) Ermeni Komitelerinin amac bu topraklar zerinde yaayan Ermeniler dndaki btn unsurlar yok etmek ya da ge zorlamak, bu ekilde ounluu salamaktr. Tanak temsilcisinin 1915 ubatnda Tifliste toplanan Ermeni Milli Kongresinde yapt konumada, Rusyann, Osmanl Ermenilerini silhlandrmak, hazrlamak ve isyanlar karmalarn salamak iin savatan nce 242.900 ruble verdiini sylemesi (Uras, 1983:604), Rus-Ermeni ittifak ve Ermeni komitelerinin sava ncesinde nasl bir hazrlk iinde olduklarn btn akl ile gstermektedir. Ermeniler, bu ayaklanmalar ve faaliyetleri, Osmanllarn tehcir karar zerine giriilen bir meru mdafaa olarak aklamak eilimindedirler.Fakat, henz alnm bir tehcir karar yoktur.Yaplan bu isyanlar tehcirin deil, tehcir isyanlarn sonucu olarak gelimitir. Osmanl Devleti yaanlan bu olaylarn karsnda, nce Ermeni Patrii, mebuslarn ve ileri gelenlerini ararak, Ermenilerin mslman halk katletmeye devam etmeleri durumunda, gereken nlemlerin alnacan aklamtr. Bu bir sonu vermeyince de 24 Nisan 1915 tarihinde, btn Ermeni Komitelerini kapatm ve yneticilerinden 235 kiiyi devlet aleyhinde ykc faaliyette bulunmaktan tutuklamtr. Osmanl Devleti seferberlikten sonra dokuz ay kadar bekledikten sonra, 24 Nisan 1915 tarihinde vilyetlere bir genelge gndererek, Ermeni Komitelerinin merkez ve ubelerinin kapatlmasn, evrakna el konulmasn ve elebalarnn tutuklanmasn emretti (Ssl, 1990:106,108). Emrin gnderilmesinden yaklak bir ay sonra, Ermeni tekiltlanmalar ve silhlanmalarnn en kk yerleim birimlerine kadar gtrlmesi ve Van rneinde olduu gibi, kanl faaliyetlerini artrmas zerine, bir taraftan ordunun ve dier bir taraftan da sivil halkn emniyet altna alnmas iin (Ssl, 1990:109) Bakomutan Vekili Enver Paa, Dahiliye Nezaretinden, Ermenilerin Dou Anadolu vilyetlerinden alnarak, sava blgesinden uzak yerlere yerletirilmesi isteinde bulunacaktr. Yer deitirme ilemi yaplrken de, Ermenilerin gittikleri yerde slam nfusunun yzde onunu gememeleri ve kurulacak kylerin de her birinin elli evden fazla olmamas konusunda uyarda bulunmutur. Dahiliye Nezareti, 27 Mays 1915 gn geici bir kanun kararak, hyanetleri grlen Ermenilerin baka yerlere iskanna karar verdi. Meclis-i Vkel tarafndan da imzalanan kanun, 1 Haziran 1915 tarihinde Takvim-i Vekayide yaynlanarak uygulamaya kondu. Geici kanun, Meclis-i Mebusann almasndan sonra da, 15 Eyll 1915 tarihinde milletvekillerinin onayndan geti (ke, 1986:147,148). Dardaki Ermenilerin her yl katliam yldnm diye andklar 24 Nisan ite bu 235 kiinin tutukland tarihtir. Osmanl Devletinin bu byk i ve d tehlikeler nedeniyle benzer tehlikelerle karlaan tm lkelerin almaktan ekinmeyecei bir nleme bavurarak, sava

SOSYAL BLMLER DERGS

71

blgeleri yaknlarndaki Ermenileri daha gneydeki Osmanl topraklarna, Suriyeye tehcir etmitir.

2-ERMEN TEHCR, SEBEPLER VE UYGULAMASI

Osmanl Devleti, Ermenilere kar en son are olarak Tehcir Kanunuolarak bilinen, sevk ve iskan kanununu karmtr. 14 Mays 1331(27 Mays 1915) tarihli bu geici kanunla, Vakt- Seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakknda kanun-u muvakkat ismini almakta ve burada Osmanl Devletine kar casusluk ve hyanetleri grlenlerin ayr ayr veya birlikte sava alanlarndan uzak yerlere gnderilmesi istenmektedir (Ssl, 1990:110). Bu kanun, Ermeniler tarafndan iddia edildii gibi, Osmanl Devletinin kendilerine ikence yapmak isteinden deil, silhsz sivil halk ve Osmanl Ordusunu, Ermeni etelerine kar korumak amac iin hazrlanm bir kanun idi. Avrupallar Tehcir Olayn, kendi usullerince yaplan bir katliam olduunu sanrlar. nk, Jenosid, bat kltrnn ayrlmaz bir parasdr. Halbuki tehlikeli durumlarda ve gerektiinde Osmanl uygulamas katliam deil, srgn etmeyi tercih etmitir.Aslnda srgn, Osmanllar tarafndan, bir skan ve Kolonizasyon Metodu (Ssl, 1990:99) olarak kullanlmtr.1915 ylnda Dou Anadoluda, Osmanl Devletine dmanca davranan ve Rus Ordusuna katlan Ermenilere kar uygulanan politika da zellikle bu yaklamdan kaynaklanmtr. Zaten olayn anlatm iin de genellikle tenkil nakletme ifadesi kullanlm, Bat dillerindeki srgn anlamnda kullanlan deportation, exil, banissement, proscription gibi terimlerin karlnda bir ifade kullanlmamtr. Zaten kanunun ismi de sevk ve iskan kanunu dur (Ssl, 1990:99). Tarihi boyunca aznlklar ile ilikilerini ada devletlerden stn bir seviyede tutan Osmanl Devletinin, XX. yzylda devlet ynetimince katliama bavuracan dnmek yanl olur. Aslna baklrsa, Ermenilere yapld iddia edilen soykrm konusu, Ermeni Propaganda kampanyasnn deimeyen konusudur. nk; Osmanl Devleti, Ermenilerin yerlerinin deitirilmesi iin gerekli tedbirleri almt. Dahiliye Nezareti Mays 1915 tarihinde yaynlam olduu on be maddelik bir genelge ile, Ermenilerin yerlerinin deitirilmesinin koullarn belirlemiti. Deiik tarihlerde eitli vilyetlere gnderilen yazlarda, Ermenilerin sevk srasnda kendilerine gelebilecek saldrlara kar korunmalar, firarlarnn nlenmesi, iae ve iskan masraflarnn karlanmas, mallarnn muhafaza edilmesi gibi birok konuda uyarlarda bulunulmaktadr. Dahiliye Nezareti, ortaya kan birtakm ikayetler zerine, 28 Austosta, yerleri deitirilen Ermenilerin olas ihtiyalarnn giderilmesini, g kafilelerine saldranlara kar nlemlerin alnmasn ve bu konuda ihmali grlenlerin divan- harbe verilmesini emreden kapsaml bir genelge daha yaymlayarak, bu konudaki duyarlln gstermitir (ke, 1986:149). Osmanl Devletinin, bu konuda bavurduu btn nlemlere ramen, sava ncesi ve sonrasnda Ermeni katliamlarn yaayan Mslman halkn baz taknlklarda bulunmasna engel olunamamt. Ayrca asker ve sivil makamlarn ald nlemlerle suiistimallerin nne geilmek istenmitir. Sulularn cezalandrlmas ynnde, Dahiliye Nezaretinde, drt ayr aratrma komisyonu kurulmutur. Kurulan bu komisyonlar, Anadoluya gnderilerek sulularn divan-

72

ERMEN SORUNU VE TRKYE

harplere gnderilmesi ve yarglanmas salanmtr. Divan- harplerde yaplan yarglamalarda, deiik blgelerde, toplam1397 kii idam dahil eitli cezalara arptrlmlardr (Grn, 1985:221). Yer deitirme srasnda Ermenilerin kayplara uradklarn, ancak bunun bir katliam olmadn ve birok sebepten kaynaklandn gryoruz. Yerlerinden ayrlmaya raz olmayan Ermenilerin askerlerle atmaya girmeleri, devlete kar isyan etmeleri, savan getirmi olduu ktlk, hastalk, iklim artlar, apulcularn saldrlar ve zaman zaman Mslman halkla giritikleri atmalar, kayplarn balca sebepleri arasndadr. Trk kaynaklar bu konuda iki yz ile yzbin arasnda deien saylar verirken, 1920 ylnda Franszlar'n yapt bir aratrmada bu saylar beyzbine kadar kmaktadr. Ancak burada aklk getirilmesi gereken bir baka konu da, bu srada len Mslman nfusun aklanan bu saylarn ok daha stnde bir seviyede olduudur. Esasnda Ermenilerin verdii kayplar da fazlaca abartmamak gerekmektedir. nk;Bir dnya sava, bir bakaldr ve bir isyan bunun sonucunda da bir tehcir uygulamas sz konusudur. Sava artlarndan kaynaklanan genel bir asayisizlik, ahsi kin ve intikam duygular, Ermenilerin bir takm saldrlara uramas ve bunun sonucunda kayplara uramasna neden olmutur. Sava gnlerinin ok g koullarn, ara, yakt, gda, il ve dier imkanlarn yetersizliini, ar iklim artlarn ve tifs gibi, salgn hastalklarn neden olduu tahribat da gz nnde tutmak gerekir. Doksan bin kiilik bir Osmanl Kolordusunun Dou Cephesinde souk ve hastalktan krld da unutulmamaldr. Cephelere uzak blgelerde, hatta bakent stanbul ierisinde bile skntlar ekilmitir. Btn bu koullar ve skntlar yalnzca Ermeniler iin deil, btn Osmanllar iin eit artlar barndrmaktadr. Karlalan aclar herkes iin ortak aclar olmutur (Dokuz S.C.E.S, 1989:24). Ermeni Tarihi Leonun da belirttii gibi, Osmanl HkmetiRus kkrtmalarna kaplarak ve Rus silhlarna gvenerek, karklk ve isyanlar karan Ermeni komiteleri karsnda kendi varln korumak hakkn kullanmtr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24). stelik tehcir bir cezai ilem deil, gvenlik nedenleriyle belirli bir grubun yine belirli bir yerde ikamete mecbur edilmesidir. Bir sava halinde dman ile ibirlii yapt ispatlanm ve stelik, bu ibirliini bir vn vesilesi olarak gren topluluklarn, zararl faaliyetlerinin nlenmesi bakmndan belirli blgelere mecburi ikamete tabi tutulmalar da gayet normal bir davran olarak yorumlanmaldr. Biz bunun rneini II. Dnya Sava srasnda da grmekteyiz. Btn devletler buna benzer uygulamalarda bulunmulardr. Ancak, Osmanl Devleti, farkl olarak, Ermenilerin tehcir srasnda zarar grmelerini nlemek iin ok belirgin bir gayret gstermitir. Bu amala yaynlanan emirler bunun belirgin bir kantdr: Kasaba ve kylerde yerleik ve nakli gereken Ermeniler, yeni yerleme blgelerine hareket ettirilmeli ve yolculuklar esnasnda rahatlar salanmal, canlar ve mallar korunmaldr;varlarndan yeni yurtlarna tamamyla yerlemelerine kadar iaeleri mlteci tahsisatlarndan karlanmaldr;bunlara daha nceki mali durumlar ve hali hazr ihtiyalarna gre mal ve toprak datlmaldr;ihtiya sahipleri iin hkmet

SOSYAL BLMLER DERGS

73

evler yapmal, ifti ve ihtiya sahibi zanaatkarlara tohum, alet, tehizat temin etmelidir (B.O.A.M.V:198/163). Bu emrin tamamyla, Ermeni isyanc komitelerinin genilemesine kar bir nlem olmas nedeniyle, Mslman ve Ermeni gruplarnn karlkl katliama girimelerine yol aacak ekilde yerine getirilmesinden kanlmaldr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24). Yeniden yerletirilen Ermeni gruplarna refakat etmek zere zel grevliler temini iin dzenlemeler yaplacak, bunlarn yiyecek ve dier ihtiyalar salanacak, bu amala gerekecek harcamalar gmenlere ayrlan hkmet tahsisatndan karlanacaktr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24). Gmenlerin yolculuklar srasnda var yerlerine kadar gerekli iaeleri salanmaldr.Yoksul gmenlere yerleebilmeleri iin kredi verilmelidir. Yolculuk halindeki kiiler iin kurulan kamplar muntazaman denetlenmelidir;bu kiilerin refah iin gerekli nlemler alnmal, ayrca asayi ve gvenlikleri salanmaldr.Yoksul gmenlere yeterli yiyecek verilmeli ve salk durumlar her gn doktor tarafndan denetlenmelidir...Hasta, kadn ve ocuklar trenle, dierleri ise, dayankllklarna gre katrla, araba iinde veya yaya olarak gnderilmelidir. Her konvoya bir mfreze muhafz refakat etmeli, her konvoyun yiyecek malzemeleri var yerine kadar korunmaldr...Kamplarda veya yolculuk srasnda gmenlere kar bir saldr vuku bulursa, bu saldrlar derhal pskrtlmelidir (Dokuz S.C.E.S, 1989:25). Grld zere, ok kkl bir devlet geleneine sahip bulunan Osmanl Devleti, olaylara zmleyici olarak yaklamakta ve Ermenileri de krmama eilimi iindedir.Osmanl Devletinin bu politikasn farkl bir ekilde yorumlayarak, her trl saldrganlk faaliyetine devam eden Ermenilere kar, Osmanl Devleti hi istemedii halde, 27 Mays 1915 tarihinde, Tehcir Kanununu kard. Ermenilerin tehcir uygulamasna tabi tutulmasn gerektiren nedenleri ksa maddeler halinde sralamamz gerekirse; 1-Sava blgelerine yakn yerlerde oturan Ermeniler, Osmanl snrlarn korumakla grevli Trk Ordusunun hareketini gletirmektedir. 2- Askere erzak ve mhimmat naklini zorlatrmaktadrlar. 3-Dman ile birlikte ortak amalar dorultusunda hareket etmektedirler. 4-ou yerlerdeki arpmalarda, dmanla birlikte hareket etmekte, dman saflarna katlmaktadrlar. 5-Birliklerimize ve savunmasz bir durumda bulunan halka kar silhl saldrlarda bulunmaktadrlar. 6-Osmanl ehir ve kasabalarna saldrarak katli ve yamaclk giriiminde bulunmaktadrlar. 7-Dmann deniz kuvvetlerine erzak salamaktadrlar.

74

ERMEN SORUNU VE TRKYE

8-Stratejik adan nemli olan mevkilerin yerini dmana gstermektedirler (Pehlivanl, 1996:A.T.B ,C.40,25). Sraladmz btn bu sebeplerle, Osmanl Devletine kar su ilemi olan Ermenilere kar Tehcir karar alnmasa idi, idari ve hukuki adan yaplacak uygulama daha ar sonular verecekti. nk, Osmanl Asker Ceza Kanunlarna gre, saylar binleri bulan Ermeni isyanclarn hepsinin birden idam edilmesi gerekiyordu 1915 ylnda kartlan kanun hkmndeki bir kararname ile, bu hkmn balaycl kalkacaktr. Aksi bir durumda ise, vatana ihanetten btn isyanc Ermenilerin divan- harp nnde idamna karar verilirdi. Ermenilerin devlete kar ihaneti kesin olduu halde, Osmanl Devleti kkl bir devlet gelenei gerei, yine bir sosyal hukuk devleti olduunu Tehcir Uygulamas ile gstermitir. Bu uygulama ile, sulu ama Osmanl vatanda Ermenilerin zarar grmeden uygun grlecek yerlere nakilleri istenmitir. syan eden Ermenileri cepheden uzaklatrlmaa ve cephelerden uzak yerlerde yerletirilmee mecbur kalan Osmanl Devleti yine de Ermenileri koruyucu nlemler almay unutmamtr .Bu nlemleri yine ksa maddeler halinde sralamamz gerekirse; 1-Nakli gerekenler, gidecekleri yerlere kadar refah ierisinde sevk edileceklerdir. 2-Yollarda istirahatleri, can ve mal gvenlikleri korunacaktr. 3-Gittikleri yerlerde kesin yerletirilmelerine kadar, kendilerine gmen deneinden geimlerini salamak iin yardm yaplacaktr. 4-Eski mali durumlarna uygun olarak kendilerine mal ve arazi datlacaktr. 5-Hkmet tarafndan ev yaptrlacaktr. 6-iftilik yapanlara tohumluk, sanatkar olanlara meslekleri ile ilgili aletler datlacaktr. 7-Terk ettikleri mallarndan geriye kalanlar kendilerine verilecek, bu olmad takdirde, bunlarn karl olarak para demesi yaplacaktr. 8-Boaltlan ehir ve kasabalarda bulunup, Ermenilere ait tanmaz mallarn saym yaplacak, bunlarn cinsleri ve kymetleri, miktarlar tespit edilecek ve g ettirilenlere verilecektir. 9-Gmenlerin kullanmayacaklar mallar; zeytincilik, dutluk, ba bahe, dkkan, han, fabrika ve depo gibi gelir getirecek tanmaz mallar, artrma usul ile satlacak veyahut kiralanacak, bu gelirler uygun bir ekilde ge zorlanan ilk sahiplerine verilecektir (ATASE: 361/1030-1). zetle sylememiz gerekirse, Ermeni ayaklanmalarnn nedeni ne sefalet ne slahat, ne de baskya uradklar iddiasdr. Ayaklanmann nedeni Batllar ile Rusyann Ermeni Komiteleri ve Ermeni kilisesi ile ibirlii iinde Osmanl Devletini paralamak istemeleridir. Osmanl Devleti ise, bu isyanlar karsnda her devletin yapacan yapm ve isyanlar bastrmak iin asilerin zerine kuvvet gndermitir. syanlar Ermeni halknn ounluunun komitelerin grlerini benimsemesi sebebiyle

SOSYAL BLMLER DERGS

75

ksa bir sre ierisinde bastrlabilmitir .Ancak bu isyanlarn bastrlmas Ermenilere yaplan birer yeni katliam olarak gsterilmitir.

3. TEHCR SONRASI GELEN OLAYLAR VE OSMANLI DEVLETNN TUTUMU

Ermenilerin sava srasnda isyanlar, ihtilller karmalarna ve kendi saflarnda Osmanl ordusuna kar savap hyanet etmelerine hi ses karmayan hatta onlar madd ve manevi destekleyen tilf Devletleri, Osmanl Hkumetinin son are olarak bavurduu ve ilerin dzenli olarak yaplmas iin 27 Mays 1915te kard sevk ve iskn kanunu zerine, baz Ermeni yazarlarn yapt gibi hemen tezvirta balamlardr. Bir taraftan g ettirilen baka unsurlar, zellikle mslmanlar hakknda hi ses karmadan, sevk ve iskn edilen Ermenilerin Trk Hkumeti tarafndan soykrma uratldklarn ne srerken, dier taraftan da Devlete silh eken ve dmanla ibirlii yapan Ermenileri mazur gstermek iin Ermenilerin tehcir karsnda kendilerini mdafaa etmek amacyla silha sarldklarn iddia etmilerdir. Bu tutum, kendisiyle sava hlinde bulunduklar Osmanl Devletini malup etmek ve paralamak isteyen tilf Devletleri asndan normal karlanabilir, savan bir gerei olarak yorumlanabilir. Ermeniler asndan da bamsz bir devlet kurmaya matuf olduu iin ideal olarak nitelendirilebilir. Ancak olay tarihi adan, hukuk asndan ve insani adan ele alnd zaman, Osmanl Devletinin o gne ve gnmze kadar en doru, en insan, en ehven tedbiri, dokuz-on aylk bir tereddtten sonra yani bak artk kemie dayandktan sonra ald gerei hemen ortaya kmaktadr. Yerli ve yabanc bir ok kaynakta belirtildii zere Osmanl Devletindeki 1.234.671 Ermeninin bir ksm kendiliklerinden tilf Devletleriyle birlikte baka lkelere veya sava sonrasnda bamszlk kazanm olan eski Osmanl vilyetlerine g etmiler, eyaletlerine veya Anadolunun daha emniyetli blgelerine g ettirilmilerdir. Yani iddia edildii gibi 300.000, 1.500.000 veya 2-3.000.000 Ermeninin kk kaznmam, soykrma tbi tutulmamtr. Sevk ve iskn kanunu zerine hemen harekete geen tilf Devletleri Osmanl Hkmetine Havas Ajans vastasyla mtereken aadaki bildiriyi iletmilerdir (Ssl, 1990:131). Fransa, ngiltere ve Rusya Devletleri, bu bildirinin yayn hususunda birlemilerdir: Hemen bir aydan beri Trk, Krt halk, Osmanl idaresi memurlaryla birlikte ve ok zaman bunlarn yardmyla Ermenileri yok etmektedirler. Sz konusu katliamlar zellikle Nisann 15ine yakn gnlerde, Erzurum, Tercan, Bitlis, Mu, Sasun, Zeytun ve btn Kilikya blgesinde yaplmt. Van yresinde yze yakn kyn halk tamamen ldrd gibi, ayn zamanda Osmanl Hkmeti stanbuldaki skin ve zararsz Ermenilere de musallat oldu. Trkiyenin insanlk ve medeniyete kar iledii bu cinayetlerden dolay gerek Osmanl Hkmeti yelerini ve gerek katliamlara katlm ve katlacak olanlar ahsen sorumlu tutacaklarn tilf Hkmetleri Babliye aka bildirirler. 24 Mays-6 Haziran 1915

76

ERMEN SORUNU VE TRKYE Bu bildiriye Osmanl Devleti aadaki cevab vermitir:

Osmanl Hkmeti, sz geen bildirinin kapsad ifade ve maddeleri kesinlikle reddeder, Osmanl memleketlerinde Ermenilere kar katliam yapld yalandr. Olaylarn iyzn anlatmak iin aadaki aklama sunulur. Erzurum, Tercan, Ein, Sasun, Bitlis, Mu ve ukurova Ermenileri rahatlk ve gvenlii bozacak hibir harekette bulunmadklarndan, Osmanl memurlar tarafndan bunlar hakknda birtakm tedbirler alnmasna ihtiya grlmemitir. Bu gerek, tarafsz devletler konsoloslarnca da bilinir. l tilf Hkmetlerinin bu konudaki sulamalar yalandan baka bir ey deildir. Douya ait ileri ve hususlar bilenler pekla bilirler ki, Ermeni halkn her frsattan yararlanarak Osmanl Hkmeti aleyhinde isyana kkrtanlar, l tilfn ve zellikle Rusya ile sz geen Hkumetler arasnda dmanlk belli olaldan beri ortaya kmtr. Yine bylece bu devletlerin Bulgaristan ve Romanyada bulunan konsoloslaryla dier memurlar, Osmanl tebasndan olan gen Ermeni etelerini Varna, Sulina, Kstence ve dier yollarla Kafkasyaya gndermilerdir. Rusya Hkmeti, bu gen Osmanl Ermenilerini gerek ordusuna alm ve gerek silh ve bombalarla donatp bildiri ve programlar verdikten sonra kendilerini mparatorluk Ermeni evrelerine sokmaktan geri durmamtr. Bunlarn grevi bu evrelerde gizli bir ihtill tekilt meydana getirmek ve zellikle Van, atak, Havasor, Geva ve Tmar Ermenilerini Hkumetimiz aleyhine silhl isyana yneltmekten ibaretti. Bunlar ayn zamanda da Trklerle Krtleri ldrmek iin Ermenileri tahrik ediyorlard... Olaylarn incelenmesinden, tilf Devletlerinin de hepsinin gerek d olduklar ya da gereklerin saptrlmasna dayandrldklar aka grlr. Ermeni propagandasnn esasnda, Trkiyenin bu szde soykrmn tanmas, bu sebeple de Ermenilere tazminat demesi, szde Ermeni topraklarn Ermenilere iade etmesi bulunmaktadr. Bu amala da Ermenilere zulm eden Trk imaj kesintisiz olarak srdrlerek, gnmze kadar getirilmektedir. Gen Ermeni kitlelerine urunda mcadele edebilecekleri bir hedef gsterilmektedir. Bu propagandann malzemesini ise 1915 Tehciri oluturmaktadr. Tehcir esnasnda g kafilelerine saldranlara kar nlemlerin alnmasn ve bu konuda ihmali grlenlerin divan- harbe verilmesini emr eden genelge ile birlikte, oluturulan drt aratrma komisyonunun almalar sonucunda, divan- harplerde yaplan yarglamalarda 1397 kiinin idam dahil eitli cezalara arptrlmas Ermenilerce kullanlmaktadr. Buna gereke olarak ;Madem ki, Ermenilere kar bir hakszlk yaplmad, niin bu kadar insan divan- harplerde yargland ve eitli sulardan cezalandrld? sorusu sorulmaktadr .Bu soruya cevaben ise, Demek ki, Ermenilere kar bir katliam ve Ermeni mallarna bir yama yapld ki, byle bir sonuca ulald aklamas yaplmaktadr. te bu sebeple Ermeniler, bu gnlerde haksz da olsa, szde maduriyetlerini giderme amacyla kamuoyunu yanltma yoluna giderek, hakl imiesine, tazminat davas iine girmektedirler. Halbuki, Osmanl Devleti, I. Dnya Sava srasnda, Ermeni Tehcirini Trklerin Hristiyanlara kar dmanl eklinde bir propaganda malzemesi olarak

SOSYAL BLMLER DERGS

77

kullanmasn nlemek amacyla, her trl sertlikten zellikle kanmt (Uras, 1983:91,92). Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan sonra, Ermeni Tehciriyle ilgili taahhdn de yerine getirilmesi gerekiyordu. tilf Devletleri iinde, konuyla en ok ilgilenen ngiltere ise, bir sre beklemeyi uygun grd (Grn, 1985:238). Osmanl hkmetleri Memleket bir taraftan mtareke hkmleri dolaysyla her gn yeni bir d bask karsnda iken, birok yalan yanl etkilerle ttihat ve Terakki hkmeti zamannda olanlar bahane ederek birok kiinin yakalanmas, tutuklanmas ve cezalandrlmas yolunda, (Osmanl B. Ermeniler, 1994:176) abalar sarfetmiler ve ttihat ve Terakki mensuplarnn yarglanmaya baladklar tarihe kadar bu konuda ok deiik bir siyaset sergilemilerdir. Hem ttihat ve Terakki mensuplarnn hem de tehcir sulularnn yarglanmalar iin, divan- harpler kurulmutur. Divan- harplerde yaplan yarglamalarda Ermeningiliz ibirlii ile pek ok kii mahkum edilmeye allmtr. Bu uygulamalarn balangc olarak Ahmet zzet Paa Hkmetinin kurulmas gsterilebilir. yle ki; zzet Paa Hkmetinin Ermeni tehciriyle ilgili ilk ii;zorunlu ge tabi tutulan Ermenilerin eski yerlerine geri dnlerinin ve mallarnn iade edilmesi ileminin baladn aklamak oldu. (Osmanl B. Ermeniler, 1994:177). Bu erevede Ermenilerin geri dnmelerine izin verildiine dair vilyet ve sancaklara gnderilen ilk yaznn 18 Ekim tarihini tad grlmektedir. Konuya aklk kazandran ikinci bir yaz da 21 Ekim 1918 tarihinde, Dahiliye Nezareti Aayir ve Muhacirin Mdiriyet-i Umumiyesi tarafndan gnderilmitir. Gnderilen bu yazda, sava srasnda baka yerlere sevk edilenlerin, kendi yerlerine dnmelerinin Meclis-i Vkel tarafndan kararlatrld ve isteyenlere msaade edilecei, zellikle dou blgelerindekiler iin nceden haberleilerek, seyahat, iae ve iskanlar iin gerekenlerin yaplmasndan sonra, geri dnlerinin balatlmas gerektii belirtilmektedir (Bilgi, 1999:47). Yine ayn mdrlke, vilyet ve sancaklara gnderilen ve 23 Ekim 1918 tarihli yaz ile, her vilyet ve sancan, ne kadar geri dnmek isteyen nfus ve aile olduunu, iskanlarnn mmkn olup olmadn ve geri dnler iin gvenliin bulunup bulunmadnn tespit edildikten sonra, gvenilir memurlar denetiminde ie balanmas istenmi, uygulamada kusur ve ihmali grlenlerin cezalandrlacaklar bildirilmitir (Bilgi, 1999:51). Ermeni tehciri, Mondros Antlamasnn imzalanmas ile birlikte daha youn olarak, Meclis-i Mebusann gndemine geldi. Ermeni ve Rum mebuslarn 2 Kasm da hazrlayp sunduklar takrir, 4 Kasm da grlrken tartmalar yaand. nk ;hazrlanan takrirde bir milyon Ermeninin g yoluyla telef edildii, hkmetin sulular hakkndaki bilgisi ve dncesi yannda, ne gibi tedbirler alaca soruluyordu. Bu takrire Trk mebuslar, Trk unsurunun tahkir edildii ve katledilen veya madur edilen Trkler den hi sz etmedii iin itiraz ettiler. Meclis-i Mebusanda 28 Ekimde verilen bir takrirle, Sait Halim Paa ve Talat Paa kabinelerinin iledikleri sulardan dolay Divan- Aliye (Yce Divan) verilmeleri

78

ERMEN SORUNU VE TRKYE

istenmiti. Takrir, 4 Kasm da Beinci ubeye gnderildi.Beinci ube, sulamalar hakknda takrir sahibi Divaniye mebusu Fuad Beyi dinledi ve sulanan kiilerin ayr ayr sorgulanmasn istedi.Bu sorgulamalar 9 Kasmda, eski sadrazam Sait Halim Paa ile balayacak ve 14 Aralka kadar devam edecektir. Fakat ne yazk ki, Ermeniler btn bu tarihi gerekleri bilmelerine ramen Trklerin kendilerini 1890lardan itibaren katlettiklerini iddia etmektedirler. Hatta bu iddialarn daha da ileri gtrerek, Trklerin kendilerini 1915te planl ve sistemli bir ekilde soy krma tabi tuttuklarn ve Talat Paann soy krm emreden gizli bir telgraf sonucunda, bir buuk milyondan fazla Ermeninin hayatn kaybettiini yani byk bir soy krmn yapldn sylemektedirler. te gnmzde asl zerinde durulmas gereken bir konu da Ermeni soy krm iddialardr.

4-. ERMEN SOY KIRIM DDALARI

ncelikle soy krm szcne szlk anlamnda ve uluslar aras hukuk kurallar asndan bir aklk kazandrmann yararl olaca kanaatindeyiz. Soy krm, silhsz, korumasz ve savunmasz bir toplumun ayrm yaplmakszn btn bireylerinin, Silhl ve rgtl insanlarca planl bir ekilde yok edilmesidir (Aktar, 2000:122). Osmanl tebaas olan silhsz Ermeni halk Trkler tarafndan bu ekilde bir kyma uram mdr? Bu konu belgelenebilir mi? Sorusundan hareketle; Fransz mahkemelerinde, Osmanl mparatorluunun 1915 ylnda kard Tehcir (g ettirme) Kanunu ne srlerek Trk halk yarglanmtr. Fakat Bernard Lewis ve Stanford Shaw dahil tarafsz bilim adamlar bu mahkemelerde Ermenilerin ne srdkleri belgelerin uydurma, sahte ve aslsz olduu gereini kabul etmilerdir. Buna karlk, Birinci Dnya Sava ierisindeki yalnz Erzincan blgesinde yaayan Ermenilerdeki silh saysnn 30 bin civarnda olduunu ve Ermeni aydnlar, Ermeni patrikhanesi, Ermeni asll Osmanl milletvekilleri ve Ermeni devaml yardmlama komiteleri nderliindeki Ermeniler tarafndan Trklere yaplan mezalimi belgelemek mmkndr. eklinde bir yorumlama yapabiliriz. Bu konuda Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE) Arivindeki belgeler 1982, 1983, 1985 ve 1987 yllarnda Asker Tarih Belgeleri Dergisi ierisinde 81, 83, 85 ve 86 sayl sreli yaynlar olarak Ermeni Belgeleri zel Saylar eklinde yaymlanmtr. Bu yaynlar Documents ismiyle, ngilizce, Franszca, Almanca ve Arapaya evrilerek Dileri Bakanlna, btn d temsilciliklerimize datm yaplmak zere Genelkurmay Bakanlnca gnderilmitir. 1982 tarih ve 81 sayl dergide 89, 1983 tarih ve 83 sayl dergide 54, 1985 tarih ve 85 sayl dergide 12 ve 1987 tarih ve 86 sayl dergide 33 adet olmak zere toplam 228

SOSYAL BLMLER DERGS

79

adet belge vardr. Trklere ynelik Osmanl Tebaas olan Ermenilerden kaynaklanan mezalim ve soy krma ilikin bu belgeler her dilde incelemeye aktr. Durum byle iken, Birinci Dnya Sava ierisinde Osmanl tebaas olan Ermenilerin Anadolu Trk halkna ynelik dmanca tutum ve davranlaryla yakma, ykma, cinayet ve soy krm eylemleri batda bilinli olarak buna kart bir anlayla deerlendirilmitir. Gerekler saptrlarak, sonuta Ermenilerin, Trklerden kaynaklanan bir soykrma tabi tutulduklar iddia edilmitir. Ermenilerin silhl ve rgtl olduklar, belgeli olarak ispatlandndan, gelien olaylara tek yanl olarak soy krm demek yerine Ermenilerden kaynaklanan ve onlarn balatt bir i sava veya daha ak bir sylemle Ayaklanma ve buna kar her bamsz devlet gibi Osmanl Devletinin de yasal hkmetme (imperium) yetkisini kullanarak ald nlemler demek, ok daha doru ve tarafsz bir yaklam olacaktr, kanaatindeyiz. XIX. yzyl balarnda yar smrge durumundaki Osmanl mparatorluu dalmaya yz tutunca, emperyalist Avrupa devletleri ve zellikle ngiltere, Rusya ve Fransa hem paralanan imparatorluktan aslan payn almak hem de birbirlerine kar daha fazla avantajlar salamak amacyla kendi anlaylar dorultusunda Osmanl Devleti zerinde baz yapay sorunlar yaratmlardr. Bu sorun Napolyonun bozmu olduu Avrupa haritasnn dzenlenmesi iin ve Osmanl Devletinin katlmad 1815te yaplan Viyana Kongresinin kulislerinde, Ruslarca ortaya atlan ve giderek bir tarih terimi olan ark meselesi biiminde formle edilmitir. Temelde Osmanl Devletinin batl glerce paylamn ngren bir politikann uzants olarak ortaya kan ve zellikle Franszlar tarafndan sonralar olabildiince kullanlarak gnmze kadar ulaan Ermeni sorunu temelde bu emperyalist anlaytan kaynaklanmtr. Fransz ihtillinin getirmi olduu zgrlk, eitlik ve ulusuluk gibi kavramlarn etkisi, Yunan ve Srp isyanlarnn sonularnn zlemi ve Avrupal byk glerin kkrtmalar sonucu Ermeni aydnlar ve Ermeni patrikhanesinin de katlm ile birer Ermeni devaml yardmlama komitesi olarak kurulup (A.T.B, 1983: C.83 )ksa srede ihtill ve cinayet yuvalar haline dnen derneklerin says gnden gne artmaya balamtr. Bu rgtlerin organize ettii ve baz blgelerde ellerindeki silh says 30. 000lere ulaan (A.T.B, 1983: C.83) Ermenilerin Anadolu Trk halkna ynelttii mezalime Genelkurmay ATASE Bakanlnca yaymlanan 83 sayl Asker Tarih Belgeleri Dergisindeki 1903, 1904, 1915, 1919, 1920, 1924, 1928 nu.l belgelerle 85 sayl dergide yaymlanan 1998, 1999, 2000, 2003, 2006, 2007, 2011, 2021, 2031 ve bu dergilerde yaynlanan benzeri daha birok belge tanklk etmektedir. Ermenilerden kaynaklanan asl byk cinayetler, Hnak, Tanaksutyun ve Hnak htill Partisi gibi Ermeni komitelerinin kurulmasyla doruk noktasna ulaacaktr. Burada zellikle vurgulanmas gereken ve iin ilgin olan yan, bu komitelere yn veren

80

ERMEN SORUNU VE TRKYE

kiilerin Osmanl Meclisindeki Ermeni asll milletvekilleri olmalardr. (A.T.B, 1983: C.83). Osmanl Tekilt- Mahsusas (Devlet stihbarat) Ruslarla douda yaplacak bir savata Ermenilerin ciddi bir tehlike unsuru olacan, Ruslarn, Ermenilere Osmanl topraklar zerinde bamszlk vaat ettiini ve Osmanl Devletinden alnacak topraklarn Ermenilere braklacana ilikin sz verdiini daha 1915 ylndan nce renmi ve 1877-1878 Osmanl Rus Savanda olduu gibi, Birinci Dnya Savanda da Ermenilerin Osmanl Devletini arkadan vuracan belirlemitir. (A.T.B, 1983: C.83). Bu koullar ierisinde, Birinci Dnya Savana giren Osmanl Devleti kendi gvenliini salamak amacyla her devletin yapt ve yapaca gibi Dou Anadoluda devlete bakaldran ve Dou Anadoluda ilerleyen Rus ordularna nclk grevi yapan Ermenileri savatan sonra evlerine dnmek zere Suriyede oturmaya zorunlu klmtr. Tehcir (g ettirme) ve buna bal olarak Ermeni soy krm adyla anlp gnmze kadar getirilen ve srekli gndemde tutulmak istenen olayn asl, Osmanl Devletinin her bamsz devletin yasal hakk olan yasal savunma haklarn korumak istemesinden kaynaklanmaktadr Fakat Ermeniler bu konuyu saptrarak 24 Nisan gnnn Ermeni soy krm gn olarak iln edilmesi iin youn aba gstermektedirler. zellikle bu konu dnyann eitli lkelerinde hi gndemden drlmedi. Hatta Amerika Birleik Devletlerinde, Ermeniler Senatoda 24 Nisann Ermeni soy krm gn iln edilmesi iin byk abalar gsterdiler. Ayn konu Fransada gndeme getirilerek kabul ettirilmitir. Ayrca ngiltere ve Almanyada da gndeme getirilerek kabul edilmesi iin youn propaganda faaliyeti gsterilmitir. Fakat Almanya bu iin tarihilerin ii olduu gerekesiyle reddetmitir. yle grnyor ki bu sorun stlp yine gndeme getirilecektir. Ancak burada unu sylemek gerekir ki, Ermenilerin Trkler tarafndan planl bir soy krma uratld iddiasn hibir gereki ve belgesel temele dayandrmakszn aklayanlar; - Ermenilerin Anadoluda silhlanarak, eitli nitelikte bombalar imal ettiklerini ve bunlar masum Anadolu halk zerinde kullanmak iin depoladklarn, (A.T.B, 1985: C.85). - Anadolunun hemen her tarafnda, Ermenilerin saysz eteler kurup, baskn gasp, adam ldrme gibi olaylarn yan sra bazen de asker elbisesi giyinerek 500-600 kiilik gruplar halinde Trk birliklerine saldrp ehir ve kasabalar atee verdiklerini, - Trk asker Ermenilerin Trklere yapt zulm, ikence ve adice tecavzleri yabanclarn bile dile getirdiklerini, - syan eden Ermenilerin, iddia edilenlerin aksine, dnemin en gelimi silhlar olan top, tfek ve bombalar kullandklarn,

SOSYAL BLMLER DERGS

81

- Anadoluda Ermenilerden kaynaklanan katliamlar sonucu yaklp yklan Trk kylerinin, sndrlen ocaklarn vicdanlar szlatmaya yetecek kadar ok olduunu, - Ermenilerin douda Trk halkna ynelik olarak uygulam olduklar saldr hareketlerini ve cinayetlerini nleyebilmek iin Rus-Kafkas Ordusu Bakomutanl ile Kafkas Cephesi Osmanl Ordular Komutanl arasnda yazmalar yapldn, - Ermeni zulmnn ok byk boyutlara ulamas sonucunda bizzat Enver Paann Rus -Kafkas Ordusu Bakomutanlna bavurarak nlemler alnmasn istediini, (A.T.B, 1985:C.85) - Ermenilerin Erzincan, Bayburt ve Gmhane dolaylarndaki ilemi olduklar cinayetleri, Erzurum dolaylarnda ve zellikle Hns kyndeki hamile kadnlarn karnlarnn yarlarak ocuklarnn kucaklarna verilmesine kadar varan hunharlklar, (A.T.B, 1987: C.86) - General Odiselitze komutasndaki Rus birliklerinin, Erzurumu terk etmesinden sonra sadece Erzurumun ehir merkezinde, Ermenilerce katledildikleri saptanan 2.127 Trkn cesedini, (A.T.B, 1987:C.86) Gencede yaral Trk askerlerine uygulanan burun ,kulak ve edep yerlerine kadar keserek vahice ldrme olaylar gibi binlerce olay da izah etmeleri gerekir. Ermeni meselesini siyas alana tayan nemli olaylarn gelitii bu dnemde Osmanl nfus bilgilerinin yabanclarn kontrol altnda olduunu ve buradan hareketle, bugne kadar aksi ynde belge ve kanaat olmadna gre Osmanl nfus bilgilerine gvenilmesi gerektiini, Ermenilerin Osmanl Devleti genelindeki nfus konusunda patrikhanenin abartlm rakamlar dnda, Trk ve yabanc kaynaklarn birbirlerine yaknlk gsterdiklerini acaba biliyorlar m? Buna gre; Ermeni patrikhanesinin rakamlarn esas alan - Ermeni asll Marcel Learta gre - Ermeni tarihi Basmacyana gre - Lozan Konferansna katlan Ermeni heyetine gre - Ermeni tarihi Kovork Aslana gre - Cuinete gre -ngiliz yllna gre -Osmanl istatistiklerine gre -Fransz Sar Kitabna gre -Encyclopedia Britannicaya gre -Ludovic de Constensona gre -Patrik Ormanyana gre 2.560.000. 2.380.000. 2.250.000. 1.800.000. 1.045.000. 1.056.000. 1.295.000. 1.555.000 1.500.000. 1.400.000. 1.579.000.

82

ERMEN SORUNU VE TRKYE -Revue de Parisye gre -H.F.B. Lynche gre 1.300.000. 1.345.000.

Rakamlardan da anlalaca zere gerek Osmanl gerek Ermeni ve yabanc kaynaklar Birinci Dnya Sava srasnda Ermenilerin nfusunun 1.300.000. olduu konusunda birbirleriyle paralellik arz etmektedirler (Carthy, 1988:66). Zaten Lozan Konferansna katlan Ermeni heyeti bakan Bogos Nubar da o srada Trkiyede hala 280.000 Ermeninin bulunduunu; 700.000 Ermeninin ise eitli lkelere g ettiini ifade etmilerdir. Sayn Bogos Nubarn bu yapm olduu hesab doru ise toplam Ermeni nfusu grld zere 1.300.000 olduuna gre toplam Ermeni kayb 300.000 civarndadr. Tehcire tabi tutulmayan, sava ncesi ve srasnda g eden ve tehcirde menzillerine ulaan Ermenilerin says dikkate alndnda kayp konusunda tekrar ayn sonuca ulalmaktadr. Burada zellikle deindiimiz fakat gerek Ermeni propagandasnn ve gerekse Avrupal baz evrelerin dikkate almay ve zerinde durmay bile dnmedikleri bir konuyu; Trk kayplarn da hatrlatmann yararl olaca kansndayz. Bu olaylar sonucunda verilen Trk kayplar, Ermeni kayplarndan her halkarda ok daha yksektir. Yine Bogos Nubara gre, bu dnemde Dou Anadoludaki Mslman nfus a 1.400.000dir. Amerikal tarih profesr Justin MC CARTHY bu konuda l Ermeni saysn ele alrken l Mslman saysn da gz nne almalyz. statistikler ounun Trk olduunu, 2, 5 milyon Mslmann da ldn sylemektedir. Ermenilerin yaad 6 vilyette 1 milyondan fazla Mslman ldrlmtr. Ayn ey btn Anadolu iin geerlidir demektedir. Btn bu aklamalarmzdan da grlecei zere iddia edildii gibi ne 1, 5 Milyon Ermeninin lmesi ne de sistemli bir soy krm sz konusudur. Bunu iddia etmek tarihi gerekleri saptrmaktan ve l istismar yapmaktan baka bir anlam tamamaktadr. Ve yine burada sormak istediimiz bir soru da Ermenilerin btn bu yapm olduklar katliamlara ramen hibir cezaya arptrlmadklar, aksine btn suun Osmanl Devletine karlmasndaki esas neden niin bilinmiyor? Ermenilerce acmaszca katledilen ve eitli ikencelere, zulmlere tabi tutulan Anadolu halknn kan, elem ve ac gzyalar ierisinde gemiten yanklanan ve bir imparatorluk halknn dramn yanstan feryatlarn ve hakszlklara kar isyanlarn soy krmdan bahseden insanlar duyabiliyorlar m? Ne yazk ki bizim bu ifadelerimizin tamamen tersine bugn Ermeni propagandas Sevr Antlamasnn kendileri asndan hala geerli olduunu ve buna dayanarak, Sevrde ngrlen Ermeni topraklarnn Ermenilere iade edilmesi, gerektiini savunmaktadrlar. Getiimiz gnlerde de Rusya Federasyonundan kendilerine Moskova Antlamasnn geersiz saylmas konusunda yardmc olmasn istemilerdir.

SOSYAL BLMLER DERGS

83

Bu istek ok ak bir ekilde Trkiye Cumhuriyeti Devletinden toprak talebi anlamna gelmektedir. Ermenilerin bu istek ve iddialarn Sevr ve Lozan Antlamalaryla ortaya kan gelimeler bal altnda incelemenin yararl olaca kanaatindeyiz.

5- SEVR VE LOZAN ANTLAMALARI LE ORTAYA IKAN GELMELER

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda yenilgiye uramas ve 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamas, Ermenileri yeniden harekete geirmitir. Byk hayaller peinde koan Tanaklar denetimindeki Kafkas Ermeni Cumhuriyeti kuruluunun birinci yl dnm olan 28 Mays 1919da Osmanl Devleti ile arasnda 4 Haziran 1918 tarihinde imzalanm olan Batum Anlamasna ramen Trkiye Ermenistann ilhak ettiiniaklamtr. Bu aklama, tilf devletleri dahil, hi kimse tarafndan ciddiye alnmamtr. Paris Bar Konferansnda Ermenistann snrlar konusu ABD Bakan Wilsonun hakemliine braklmtr. Wilson General Harbord bakanlndaki bir Amerikan heyetini incelemelerde bulunmak zere 1919 sonbaharnda Trkiyeye yollamtr. 1919 Eyll ve Ekim aylarnda Trkiyede incelemeler yapan heyet ulat sonular bir rapor halinde ABD Kongresine sunmutur. Gerekleri yanstan bu raporda, Trkler ile Ermenilerin bar iinde yzyllarca yan yana yaadklar, tehcir srasnda Trklerin de Ermeniler kadar ac ektikleri, Trk kylerinin yakld, savaa giden Trk kyllerinden en ok %20sinin geri dnebildii, Birinci Dnya Savann balangcnda Ermenilerin Trkiye Ermenistan denilen blgelerde hibir zaman ounlukta olmadklar, tehcir edilen Ermenilerin geri dnmeleri halinde tek bir yerleim merkezinde dahi ounluu oluturamayacaklar ve olaylara ilikin ackl ve korkun iddialarn doru olmadnn tespit edildii belirlenmitir. ABD Kongresi, bu rapor zerine 1920 Nisannda Ermenistana mandater olunmasn reddetmitir. 10 Austos 1920de Ermenileri bir kez daha umutlandran Sevr Antlamas imzalanmtr. Anlama, Osmanl Devletinin Ermenistan zgr ve bamsz bir devlet olarak tanmasn hkme balyor, snrn tespitini ise Wilsonun hakemliine brakyordu. Bilindii zere 10 Austos 1920de Trkiyede biri stanbulda Osmanl Hkmeti, dieri Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olmak zere iki hkmet bulunmaktadr. Sevri imzalayan Osmanl Hkmetidir. Mustafa Kemal ATATRKn Ankara Hkmeti Ermeni sorununu kendi bana halledecektir. Mondros Mtarekesi sonrasnda Franszlar Adana vilyetini, ngilizler de Urfa, Mara ve Antepi igal etmilerdi. Daha sonra ngilizler kendi igal blgelerini Franszlara brakmlar ve Franszlarn beraberlerinde getirerek Fransz niformas giydirdikleri Ermeniler Trklere saldrmaya balamlardr. Bu zulm, Trklerin tepkisiyle karlam ve Fransz-Ermeni igaline kar Trk direnii rgtlenmitir. Bunun zerine yine Trklerin Ermenileri katlettikleri propagandas balam, ancak bu kez Ermenilere bata Fransz Komutanl olmak zere kimse inanmamtr.

84

ERMEN SORUNU VE TRKYE

ABD Kongresinin Ermenistan iin mandaterlii reddetmesinden sonra, Kafkas Ermeni Cumhuriyetine bal dzenli birlikler ve eteler 1920 Hazirannda Trkiyeye kar saldrya gemilerdir. Ayn yln Eyll aynda bu kez Ankara Hkmeti kar taarruz emretmi ve Trk kuvvetleri Ermeni kuvvetlerini ar yenilgilere uratarak Kars dahil btn igal altndaki Trk topraklarn kurtarmlar ve snr da aarak Gmrye girmilerdir. Bu yenilgi karsnda Ermeni hkmetinin bar istemesi zerine 3 Aralk 1920de Gmr Anlamas imzalanmtr. Ermeniler bu anlama ile Sevrin geersiz olduunu kabul etmilerdir ve Trkiyeye ynelik toprak taleplerinden resmen vazgemilerdir. Trkiye 16 Mart 1921de Sovyetler Birlii ile imzalad Moskova Antlamasnn tamamlanmas amacyla bu kez 13 Ekim 1921de Sovyet Ermenistan ile Kars Antlamasn imzalamtr. Her iki antlamada da Sevrin tannmadna ilikin Hkmler yer almaktadr. Bylece, Tanak Hkmetinden sonra Sovyet Ermeni hkmeti de her trl talepten vazgemi olmakta ve Sevrin geersizlii bir kez daha belgelenmektedir. Dou Cephesinin bu ekilde tasfiye edilmesinden sonra, Gney Cephesi de 20 Ekim 1921de Fransa ile imzalanan Ankara tilfnamesi ile tasfiye edilmi ve Fransz kuvvetleri beraberlerinde getirdikleri Ermeni lejyonunu ve mahalli komitecileri de yanlarna alarak ekilmilerdir. Mahalli Ermeni halknn byk ksmn da adeta zorla beraber gtrp, Lbnana yerletirmilerdir. 24 Temmuz 1923te imzalanan ve Sevrin yerini alan Lozan Anlamasnda ise Ermeniler hakknda hibir hkm bulunmamaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisi delegasyonuna Lozan bar grmelerine giderken kesin talimat verilmiti. Dier baz konular gibi Ermenistan konusu da tartmaya bile alnmayacakt. Trkiye, bugne gre ok zayf olduu bir dnemde, talya ve Fransa gibi iki gl Avrupa devleti ve ngiltere gibi dev bir imparatorlua kar Ermeni sorununu Lozanda gndeme bile aldrmamt.

6- ERMENSTAN CUMHURYET VE ERMEN DASPORASI TARAFINDAN GNMZDE YRTLEN FAALYETLER

SSCBnin dalmasndan sonra, 23 Eyll 1991 de bamszln iln eden bu gnk Ermenistann nemli devlet belgelerine bakldnda Trkiye Cumhuriyetinin toprak btnlne ynelik tarihi gizli emellerin aleniyet kazand grlmektedir. Ermenistan Cumhuriyetinin 01 Aralk 1989da iln ettii Bamszlk Bildirgesinin 12 nci maddesinde Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesi ve Bat Ermenistanda 1915 Ermeni soy krmnn uluslar aras alanda kabul edilmesi iin srdrlecek abalar destekleyecektir ifadesine yer verilmitir. Ermenistan Anayasasnn balang ksmnda Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde tespit edilen milli hedeflerin esas alnd belirtilmektedir. Dier bir

SOSYAL BLMLER DERGS

85

ifadeyle, soy krm iddialar ve Dou Anadolu blgemizi de iine alan Byk Ermenistan emeli Ermeni Anayasasnn bir paras haline getirilmitir. Bamszlk Bildirgesinin hemen ardndan Ermenistan Parlamentosu 06 Aralk 1989da Trkiye ile Rusya arasndaki 16 Mart 1921 tarihli Moskova Dostluk Anlamasn fesih karar almtr. Bu olay Ermenistann bugnk Trkiye-Ermenistan snrnn tespit edildii 13 Ekim 1921 tarihli Kars Anlamasn tanmadn da teyit etmektedir. Koaryann 1998de cumhurbakan seilmesinden sonra; Ermeni diasporas ve Ermenistan Cumhuriyeti, Trkiyeye ynelik szde Ermeni soy krmnn uluslar aras forumlarda onaylanmasn ve 24 Nisan tarihinin szde Soy krm anma gn iln edilmesini bir devlet politikas haline getirmitir. Ermeniler, dnya kamuoyunda zulme ve hakszl uram bir toplum imaj yaratarak, bata ABD olmak zere belli bal devletleri ve uluslar aras kurulular, Ermeni davas lehine evirmeye almaktadrlar. Bunun sonucunda, Ermeni diasporasnn Trkiye aleyhindeki giriimlerinde belirgin bir art meydana gelmi ve Ermenistan byk elileri bu abalar aka ynlendirmeye ve desteklemeye balamlardr. Ermeni devleti ve diaspora, soy krm iddialarnn kabul ve tesciline bal olarak Trkiyeye ynelik faaliyetlerini Drt T politikasyla uygulamaya koymutur. Ermenistan bu politika ile u hedeflerin gerekletirilmesine almaktadr (zkan, 2001:218). -TANITMA : Ermeni milliyetiliinin yeniden canlandrlmas. -TANINMA: Szde soy krmn Trkiyeye kabul ettirilmesi ve dnya apnda tannmasnn salanmas. -TAZMNAT: Osmanl Devletinin varisi olarak Trkiye Cumhuriyetinden tazminat alnmas. -TOPRAK: Byk Ermenistana ait olduu iddia edilen Trkiyenin dou ve kuzey dousundaki baz topraklarn Ermenistana iade edilmesi. Halen szde Ermeni soy krm iddialarna uluslar aras kabul salama giriimleri ile bu plann ikinci safhasnn uygulanmakta olduu anlalmaktadr. Ermenistan Cumhurbakan Koaryan, 27 Eyll 1998 gn Los Angelesta dzenlenen bir toplantda yapt konumada, Ermenistan Hkmetinin szde soy krmn tannmas ynnde aba harcadn ve diasporann bu amacn gerekletirilmesi iin siyas yardm salamasn beklediklerini ifade etmitir. Koaryan Eyll 1998de, Kaliforniyada ileri gelen Ermeni rgtlerinin temsilcilerine yapt konumada da Trkiyeden soy krm dolaysyla tazminat ve gasp edilen topraklarn iadesi ynnde yaplacak talepler, soy krmn Trkiye tarafndan resmen kabul edilmesi sonrasnda ele alnacak hususlardr. Bu aamada kesinlikle gndeme getirilmemelidir. Anadolu kkenli Ermenilerin, vatanlar ile balar canl tutulmaldr grlerine yer vermitir.

86

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Koaryan, 20-21 Kasm 1998 tarihlerinde Grcistana gerekletirdii ziyaret srasnda Grcistan devlet bakan ile dzenledii basn toplantsnda Bat Ermenistann igal altnda bulunduunu belirtmitir. Koaryan ynetiminin, sz konusu iddialar, nc lkelerin ulusal veya yerel parlamentolarnda kabul edilen karar ve yasalar araclyla lkemiz zerinde bir bask unsuru olarak kullanmak istedii ve bylece bu iddialarn Trkiyeye kabul ettirmeyi amalad anlalmaktadr. Ermenistann szde soy krm kabul ettirme politikasn yrtmesinde Ermenistan dnda yaayan Ermenilerin oluturduu ve diaspora olarak adlandrlan etkin Ermeni cemaatleri en nemli rol oynamaktadr. ABDde 1-1, 5 milyon Ermeni asll Amerikan vatanda yaamaktadr. Fransa ve zellikle ABDde etkin ve gl olan Ermeni lobisi, Trkiyeye kar oluan ittifaklar iinde yer almakta ve zellikle gl Rum lobisi ile i birlii yapmaktadr. Uluslar aras politik platformlara tama iini ise Ermenistan Devleti stlenmektedir. Ermenistan bunun karlnda diasporadan para ve yardm almaktadr.

SONU
Amerikal tarih profesr Justin Mc Carthy lm ve Srgn (Death and Exile) isimli eserinin Douda Kesin Sonu Belirleyici Sava baln tayan altnc blmnde, Birinci Dnya Harbinde Ermeni sorunu erevesinde meydana gelen gelimeleri, tarafsz bir gzle yle deerlendiriyor. Osmanl dousunun Mslmanlaryla Ermenileri arasndaki, bir yzyldan beri sregidip gelien ekime, Birinci Dnya Sava srasnda bir doruk noktasna ulat. Douda, ayn zamanda olarak, iki savan arpmalar bir arada yrtlyordu: Bir yandan Osmanl ve Rus ordular savamakta, bir yandan da Dou Anadolu'nun ve Gney Kafkasyann Ermenileriyle Mslmanlar, bir toplumlar aras savata, birbirine girmi bulunmaktaydlar. Olaya sivil halkn ve ordularn verdii kayp ynnden baklrsa, douda 1914 ile 1920 yllar arasnda yaplm olanlar, insanlk tarihi boyunca en yksek kayba yol am savalar arasndadr. Osmanlnn gszlnn, Rus emperyalizminin, Avrupallarn ie burun sokmasnn ve Ermeni ayrlk ulusuluunun sonucu, ok yaygn kapsamda yaklp yklma idi. Sava sonrasnda, Van, Bitlis, Bayazt ve Erzincan gibi kentler geni lde ykntya dnmt. Binlerce ky yaklp yklmt. Her iki taraftan, milyonlarca insan lmt. Bamsz bir ulus kimliini kazanmak iin ayaklanan Ermeniler, kendi kendilerinin efendisi olmadklar bir Sovyet Cumhuriyeti iinde braklmlard. in sonunda savatan yengi kazanm olarak kan Trklerin elinde, yknt halinde bir lke kalmt. Tarafsz bir tarihiye yakan bu deerlendirmenin dier Batl Tarihilere rnek olmasn temenni ediyoruz. Ermeni sorunu ile ilgili tespitlerimizi zet olarak aklamamz gerekirse;

SOSYAL BLMLER DERGS

87

Ermeni sorununu Osmanl Devletine ynelik Rus politikas yaratm, Rusya, ngiltere ve Fransann fiili destekleri bytm ve trmandrmtr. Sorunu yaratan ve bytenlerin hedefi, ark meselesini kesin zme ulatrmak, yani Osmanl Devletini ortadan kaldrmaktr. Osmanl Ermenileri bu maksada matuf olarak kullanlmak zere kkrtlmtr. Ermenilerin bamszlk idealleri ve ektikleri aclar byk devletlerin umurlarnda bile olmamtr. Rusyann bir taraftan Osmanl Ermenilerinin nce otonomi sonra bamszlk kazanabilmeleri iin azami derecede gayret sarf eder grnrken dier taraftan idaresi altndaki Kafkas Ermenilerini kat ve ar bir istibdat rejimi altnda ezmesi samimiyetsizliinin en ak delilidir. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Harbi ncesinde bir taraftan Ermeni isyanlarn kuvvet kullanarak bastrma abas iindeyken dier taraftan Ermeni tebaa lehine slahat faaliyetlerini devem ettirmeye almasn takdirle karlamak gerekir. Ermenilerin Birici Dnya Harbinin balangcnda Osmanl Devletine ihanet ettikleri, Dou Anadoluda ilerleyen Rus ordusu ile i birlii yaptklar, Trk ordusunun geri blgelerinde karklk yaratmak ve ikmal hatlarn kesmek iin azami gayreti gsterdikleri ve Trklere kar youn bir katliam kampanyas yrttkleri hibir pheye mahal brakmayan hakikatlerdir. Birinci Dnya Harbi Osmanl Devleti iin zamann en gl devletlerine kar giriilen bir lm-kalm mcadelesidir. Cemal Paa bu hususu Biz bu umumi harbe bundan sonra haysiyetli milletler gibi istiklal iinde yaamak niyetiyle girmitik szleriyle ifade etmitir. Trkn devletini yaatmak iin cann diine takarak savat bir ortamda, devletine ihanet halindeki Ermeninin, Osmanl lkesinin o srada sava alan olmayan dier bir blgesine ge tabi tutulmasnn, devletin meru mdafaa hakk erevesinde son derece makul bir yasal tedbir olduu, kabul edilmelidir. Tehcir Kanunu hakl sebeplere dayanmaktadr. Yabanclar ve zellikle de Ermeni taraftarlarnca, asker olmaktan ok siyas bir karar olarak eletirilen bu karar, incelendiinde grlr ki, gerekten de siyas bir karardr. Devletin bu karar almasnda, kendi snrlar ierisinde, dzeni salamak istei n plana kmaktadr. Zaten byle bir ortamda baka bir zm yolu da yoktu. Fakat bu kararn uygulamas o kadar kolay olmad. Tehcir Kararnn uygulanmas srasnda, Ermenilerin isyan hali srd ve tehcire raz olmayan Ermenilerin byk bir ksm da isyanclar arasna katldlar. te tehcir karar ve ortaya kan isyanlara kar alnan nlemler, gnmze kadar ulaan Ermeni iddialarnda katliam olarak yer ald. Tehcir kararnn, isyanlarn sklat bir dnemde uygulanmas, isyan eden Ermenilere kar alnan tedbirlerin tehcir uygulamas kapsamnda gsterilmesini ve istismarn kolaylatrmaktadr.

88

ERMEN SORUNU VE TRKYE

Tehcir tam bir gvenlik ve ngrlen dzen ierisinde yaplamamtr. Meydana gelen ok saydaki zc olayda ge tabi Ermeniler nemli derecede can ve mal kaybna uramlardr. Ancak, Ermeni zayiatn artran faktrler arasnda, etin iklim ve tabiat artlarnn, yetersiz ulatrma vastalarnn, gda maddeleri ve il tedarikindeki glklerin, salgn hastalklarn byk nem tadn unutmamak gerekir. Bu ar artlar Birinci Dnya Harbi boyunca Trk sivil halkn yan sra Trk ordusunun da yz binlerle ifade edilen zayiata uramasna neden olmutur. rnek olarak Sarkamta kaybettiimiz 90.000 askerimizi ve tifs hastalndan vefat eden Kafkas Cephesi Komutan Hafz Hakk Paay hatrlatabiliriz. Ermeni iddialarnn Trkiyeyi hedef alan ksm incelenirse; a. Tarihi incelemeden geirildikten sonra, bu iddialarn gerek d olduklar ya da gereklerin saptrlmasna dayandrldklar aka ortaya kmaktadr. b. Ermeni propagandas bu zayfln bildiinden yeni belgeler ortaya koyma yoluna gitmektedir. Bunu yaparken de tahrifattan ve sahtecilikten de kanmamaktadr. Bu iddialarn zerine younlaan Ermeni isteklerini ise Trkiyenin szde soy krm tanmas ve bu nedenle Ermenilere tazminat demesi ve szde Ermeni topraklarn Ermenilere iade etmesi eklinde zetleyebiliriz. Bir soy krm olmadna gre, Trkiyenin mevcut olmayan bir eyi kabul etmesi ve bu sebeple de tazminat demesi nasl kabul edilebilir? stelik gemi olaylara mutlaka bir sorumlu aranacak ise bu sorumlular ncelikle Ermenileri kendi karlar uruna kandrarak, Dou Anadoluya saldrtan ve binlerce insann lmne neden olan Avrupal devletler ve Ermeni komiteleridir. Toprak taleplerine gelince ne bu topraklar Ermeni topradr ne de Sevr geerlidir. Trkiyenin hi kimseye toprak borcu yoktur. Ermeniler Dou Anadoluda Trklerle birlikte ve aznlk olarak yaamlardr. Ancak belirli bir tarih diliminde belirli bir yerde yaam olmak, hi kimseye o topraklara sahip kma hakkn vermez. Kald ki, Ermenileri bu topraklardan kovan da olmamtr. Devlete kar ayaklandklar ve dmanla i birlii yaptklar iin lke topraklarnn bir yerinden dier bir yerine sevk edilmilerdir. Ayrca hepsi de bu ileme tabi tutulmamlardr. Sevk edilenlerden geri dnenler de olmutur. Bunlarn talihsizlii, Franszlar, ngilizler ya da Yunanllar gibi igalci glerin arkasna taklmalar ve lkeden ayrlmak mecburiyetinde kalmalar olmutur. Bunun sorumlusu da her halde Trkiye deildir.

KAYNAKLAR
AHMAD Feroz., (1986), ttihatlktan Kemalizme, stanbul. AKTAR Ycel., (2000), Ermeni Mezalimine ve Soykrm ddialarna likin Kavram Karmaas ,Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Ankara. SABS Ali hsan., (1990), Harp Hatralar, C.II, stanbul.

SOSYAL BLMLER DERGS

89

Babakanlk Osmanl Arivi ,Meclis-i Vkel Mazbatalar. BLG Necdet.,(1999), Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Beyin Yarglanmas, Ankara. CARTHY Mc Justin., (1988), Mslmanlar ve Aznlklar, stanbul. Cemal Paann Hatralar, (1959), stanbul. Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu., (1989), Ankara, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-i htilliyesi., (1917), stanbul. Genel Kurmay Bakanl, Atase Arivi GRN Kamran., (1983), Ermeni Sorunu Yahut Bir Sorun Nasl Yaratlr, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, zmir. GRN Kamran., (1985), Ermeni Meselesi, Ankara. HOCAOLU Mehmet., (1976), Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul. KARAL Enver Ziya., (1983), Osmanl Tarihi, C.VIII, Ankara. KARAL Enver Ziya., (1988), Osmanl Tarihi, C.V, Ankara. KK Cevdet., (1986), Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k (1878-1897), stanbul. KRAT Cengiz., (1989), Ermeni Terr, stanbul. MAZICI Nuren., (1987), Belgelerle Uluslar aras Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni (1878-1919), NALBANDAN Louise., (1963), Armenian Revolutionary Movement, California. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (1994), Ankara. KE MM Kemal., (1986), Ermeni Meselesi, stanbul. ZKAN Zafer., (2001), Tarihsel Ak erisinde Terrden Politikaya Ermeni Meselesi, stanbul. PEHLVANLI Hamit., (1996), 1915 Hakl Tehcir Olaynn Ermenilerce Bir Soykrm Gibi Yanstlmas Asker Tarihi Blteni, Say, 40, Ankara. SCEMS Kara., (1919), Trk et Armeniens Devant LHistoire, Genevre. SSL Azmi., (1990), Ermeniler ve 1915Tehcir Olay, Ankara. AHN Recep., (1988), Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stabul. TCHALKOUCHIAN GR., (1919), Le Livre Rouge, Paris. TER MNASSAN Anaide., (1992), Ermeni Devrimci Hareketinde Milliyetilik ve Sosyalizm (1878-1912), stanbul. URAS Esat., (1983), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul. YILDIRIM Hsamettin., (1990), Trk Rus Ermeni Mnasebetleri (1914-1918), Ankara.