You are on page 1of 21

ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE MAHYET Ramazan TOSUN*

ZET Osmanl Devletini paralama projeleri erevesinde sun olarak ortaya karlan Ermeni Meselesi ark Meselesinin unsurlarndan bir tanesidir. Bu sun meselenin ortaya kmasnda ve Ermeni terrnde Ermeni Komiteleri kadar ngiltere, Rusya, Fransa ve Amerika gibi devletler birinci derecede rol oynamlardr. Dolaysyla Ermeni terrnden sorumludurlar. Ermeni Meselesinin ortaya kmasnda Ermeni Kilisesi ve okullar da rol almlardr. Yukarda saylan unsurlar tarafndan isyana hazr hale getirilen Ermeniler, devaml silhlanarak Devletimizin ve milletimizin zor anlarnda harekete gemilerdir. Bir nceki isyan bir sonrakinin artlarn hazrlamtr. Bu isyanlarda, masum Trkler Ermeni komitecileri tarafndan katledildii halde dnya kamuoyuna olaylar tersyz edilerek aktarlm ve bylece hem devletimiz, hem milletimiz mahkum edilmeye allmtr. ANAHTAR KELMELER Ermeni Meselesi, Ermeni Komiteleri, Ermeni isyanlar, ngiltere, Rusya, Fransa, Amerika THE OCCURRENCE AND THE CHARACTER OF THE ARMENIAN QUESTION ABSTRACT Armenian Question, which was created artificially in the frame of projects aiming the disintegration of Ottoman State, is one of the elements of Eastern Question. In the occurrence of this artificial question and the Armenian terror, states like England, Russia, France and America have played a leading role as much as Armenia. Therefore they are responsible for the Armenian terror. Armenian Church and Armenian schools also have had part in the occurrence of the Armenian Question. Armenians, which were prepared for revolution by the elements mentioned above, by arming continuously, took action at the hardest moments of our country and our nation. The former revolution has prepared the conditions of the subsequent. Although innocent Turks have been massacred by the Armenian rebels, events have been

Do. Dr. Seluk niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi.

144

Ramazan TOSUN

transferred to the world public opinion by completely misrepresented so both our state and our nation have been tried to be convicted. KEY WORDS Armenian Question, Armenian Committees, Armenian revolts, England, Russia, France, America.

A. ERMEN MESELESNN SEBEPLER Ermeniler, Trk devletlerinin idaresinde, bilhassa da Osmanl dneminde tarihlerinin hibir dneminde sahip olmadklar hak ve imknlara sahip olmulardr. Bu kadar geni hak ve imknlara sahip olan, millet-i sadka olarak bilinen Ermeniler, nasl oldu da devletimiz, milletimiz iin bir tehlike, bir mesele haline gelmilerdir ? Osmanl Devletinin son dnemlerinde sun olarak balatlan, gnmzde hala Trk milletini ve tarihini mahkum etmek iin devam ettirilen Ermeni Meselesinin mahiyeti nedir ? Bu sun meselenin arkasnda hangi devletler vardr ? Ermeni Meselesi, Avrupal koloniyalist ve emperyalist devletleri de yakndan ilgilendirecek boyutlara erimesine veya eritirilmesine ramen, dnya kamuoyuna kastl olarak daima Trk-Ermeni meselesi olarak yanstlmtr.Bylece Ermeni meselesinin ortaya kmasnda birinci derecede rol oynayan ve makro seviyede ele alnmas gereken sebepler gzden karlmak istenmitir. Nitekim, konu daima tek tarafl ve dar bir adan mtala edilerek, Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin iilerine karmalar, dnya kamuoyu nazarnda tasvip edilebilir bir hareket ekline sokulmutur1. Oysa, Ermeni Meselesinin bir Trk-Ermeni meselesi olmad, bu hadisenin birok sebeplerinin bulunduu ve bu sebeplerin arkasnda da bata ngiltere, Rusya, Fransa, Amerika gibi devletlerin olduu tarih bir hakikattir. Ermeni olaylarnn ak msebbipleri ve tezghlayclarnn, belgeler nda aratrldnda, Osmanl Devleti zerinde emelleri olan ve olaylarn patlak verdii zamanlardan ok daha nceleri onu blmek, paralamak iin 100n zerinde pln, proje yapan Batl devletlerin, tabiatyla onlara alet olan Ermeni ve yabanc tekilt, komite mensuplarnn ve zamanla ruhan grevlerini terk edip dnyev ilere ve siyas meselelere karmaya hatta tekiltlar ynlendirip tehiz etmee balayan Ermeni ve yabanc din adamlarnn olduu grlecektir 2.

1 2

Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamid in Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983, s.161 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, (Bundan sonraki atflarda 1915 Tehcir Olay eklinde verilecektir) Ankara 1990, s.24

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

145

Osmanl Devletini paralamak, onun topraklar zerinde kendilerine baml, minnettarlk hisleriyle bal devletikler kurdurmak gayesiyle bizim irademizin dnda tezghlanan, sahneye konulan, bugn de Trk milletini ve tarihini mahkm etmek iin gndemde tutulan Ermeni meselesinin sebepleri ve aktrleri unlardr. a. ark Meselesi ve Emperyalizm Ermeni Meselesi, emperyalist devletlerin politikalarnn bir sonucudur. Emperyalizm, bir devletin dier bir devlet zerinde, ister madd, ister manev bir kontrol, nfz kurmas veya bir stnlk salamas demektir3. Trkiyenin jeopolitiini iyi bilen emperyalist devletler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, blgedeki siyas menfatlar iin parala ve hkmet dstru ile, genellikle Bat tarafndan Douya empoze edilen bir doktrin olarak trf edilen Oryantalizm ve bu yoldaki kurulular ile resm bilgilerin kar katmanlar syesinde Osmanl mparatorluundaki Ermeni, Krt, Kafkasyal gibi toplumlarn koruyucusu olarak ortaya kp, bunlar hakknda plnlar, projeler hazrlyorlar, ark politikalarn dzenliyorlard 4. ark Meselesi, Trklerin Anadolu corafyasn Trkiye haline getirmeye baladklar tarihlerde ortaya km, 1815 Viyana Konferansnda da yine bizzat Batllar tarafndan ismi konulmutur. sminden anlald gibi, ark Meselesi Trk Milletinin meselesi deildir.Trk Milletine ve devletlerine (Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti) kar Batllar ve son yzyllarda da Rusya tarafndan takip edilen, temelinde Bat emperyalizminin, Trk dmanlnn yatt politikasnn ismidir.Sz konusu devletler hedeflerine varabilmek iin her trl metodu ve Trk Devleti ve milletine zarar verebilecek, kendi karlarna hizmet edebilecek her unsuru kullanmlardr.Bugn de kullanmaya devam etmektedirler. Bu unsurlardan bir tanesi de Ermenilerdir. Bundan dolaydr ki Ermeni Meselesi, Batl devletler ve Rusya tarafndan; Ermeni kilisesi, Ermeni komitalar, Batl ve Amerikal misyonerler ve kandrlm bir ksm Ermeni tebaamz kullanlmak suretiyle karlmtr. Bu politika erevesinde Ermeni Meselesinde rol oynayan balca devletler ve amalar zerinde durmak lzmdr :

3 4

Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytn synlar (1780-1915), (Bundan sonraki atflarda Zeytn syanlar olarak verilecektir) 2.bas. Ankara 1995, s. 23 lter, Zeytn syanlar, s. 24

146

Ramazan TOSUN

ngiltere Bu manadaki Batl devletlerin banda ngiltere gelmektedir. Bat yaylmaclnn temel aralarndan biri durumunda olan misyoner okullar Osmanl Devleti'nde XVI. yzyldan itibaren faaliyet gstermeye balamtr5. Dier devletler gibi ngiltere de bu yolla Osmanl Devleti'ndeki gayr-i Mslim unsurlara ulama ve onlar bahane ederek Devletimizin iilerine karmaya balamtr. ngiltere, 1846 ylnda stanbul'da bir Protestan Cemaati dare Heyeti teekkl ettirmitir 6. ngiltere, Ermeni Meselesi'ne mdahale etmek ve onu kendi lehine ynlendirmekle hem Rusya'nn elinden nemli bir kozu alm, hem de Osmanl Devleti'nin iilerine karabilmek iin yeni ve nemli bir bahane bulmu olacakt. nk, Ermenilerle ilk ilgilenen ve onlar kendi karlar iin ilk kullanan devlet arlk Rusyas olmutur. Oysa bu durum ngiltere'nin Akdeniz'deki, Ortadou'daki ve yollar buralardan geen dier smrgeleri iin ilerde tehdit yaratabilecek bir gidiat idi. Ayrca Rusya, Balkanlar'da Srp ve Slavlar kullanarak yapt gibi, Dou Anadolu'da da Ermenileri kullanarak scak denizlere inmeye almaktadr. te Rusya'nn bu amalar karsnda tedirginlie den ngiltere, Rusya'nn elinden bu kozu almak iin Ermeni Meselesi'nde yerini almtr. Bylece iki emperyalist devletin nfuz mcadelesi neticesinde Ermeni Meselesi ortaya kmaya balamtr. ngiltere bylece, batda Balkanl uluslar, douda ise Ermenileri kullanarak Basra Krfezi ve Akdeniz'e inmek isteyen Rusya ile kendi nfuz blgesi arasnda tampon bir Ermeni devleti kurdurtarak, Ruslarla Ermenileri arptrmak istiyordu. Aslnda her iki devletin de amac Ermenilerin bamsz bir devlet olmasn salamak deil, onlar kendi nfuzlar altna alarak kullanmaktr 7. ngiltere'nin Ermenilere ve Ermeni Meselesi'ne bak asn, yukardaki ifadeleri de teyit eden u hadise aklkla ortaya koymaktadr:

5 6 7

Erdal lter, Ermeni Meselesi'nin Douunda ve Gelimesinde ngiltere'nin Rol, OTAM, Say : 6, Ankara l995, s. 160 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara l950,s.156 Mehmet Kocaolu, Millet-i Sadka'dan Ermeni Mezalimine, Avrasya Dosyas, C. 2, S. 4, Sonbahar l995-l996 , s.114

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

147

ngilizlerin l918 Eyll'nde Bak'y boalttklar haberiyle beraber, Ermenilerin hyanetiyle alakal haberlerin de kmas zerine ngiliz propaganda hizmetleri bu haberleri tesirsiz klabilmek iin faaliyete gemitir. Bu tarihlerde ngiliz propaganda tekilatnda alan A.J. Toynbee u enteresan memorandumu kaleme almtr: Yukardaki haberleri kastederek; Ermenilerin kredisini drmek, Trk aleyhtarl davasn zayflatmak demektir.Trk'n, ba felaketten kurtulmayan, asil bir insan olduu itikadn ldrmek ok g olmutur. Bu durum bu itikad canlandracak ve Ermenilerin olduu kadar Zionistlerle Araplarn prestijine de zarar verecektir. Trklerin Ermenilere yapt muamele, Trk meselesinin radikal ekilde hallini lkede ve harite kamuoylarna kabul ettirmek iin Majesteleri Hkmetinin elindeki en byk sermayedir,8 demektedir. Grld gibi, ngiltere, Ermeni Meselesi ile Trk Meselesini, yani ark Meselesini de kknden halletmek; Trk Devleti'nin varlna son verdii gibi, onun kurucusu ve esas unsuru olan Trk milletinin o corafyadaki hayat hakkn da ortadan kaldrmak iin gerekli kamuoyu desteini salama peindedir. ayet, ngiltere'nin amac Ermenilere samimi olarak sahip kmak olsayd, sveli Oden Hedin'in yazd gibi;ayet 380 milyon insan himaye altnda tutan, kk lkelerin koruyucusu bir lke, gerekten insan haklarn korumay dnyorsa, buna, Trkiye'den ok daha kt artlarn hkm srd mttefiki Rusya'dan balamas uygun olurdu9 kanaatindeyiz. ngiltere'nin samimiyetsizlii, esas Ermenistan igali altnda tutan, dier btn toplumlara yapt gibi Ermenilere de zulmeden arlk Rusyasna ses karmayp, hatta zaman zaman ibirlii yapp, Osmanl lkesinde huzur ierisinde yaayan Ermeni aznln gya haklarn savunmaya kalkmasndan anlalmaktadr. Rusya Ermeni Meselesi'nin ortaya kmasnda rol oynayan bir dier devlet de Rusya'dr.

8 9

Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, TTK, 3. bas. Ankara l985, s.47. Grn, age, s. 210

148

Ramazan TOSUN

Rusya, ar Deli Petro'dan itibaren, bir dnya devleti olabilmek iin scak denizlere inmek , ngiltere, Fransa gibi devrin gl devletleri ile yarabilmek iin politikalar gelitirmeye ve uygulamaya balamtr. Ancak, btn bu politikalarn hedefleri Osmanl Devleti'nin, Trk dnyasnn aleyhine olmutur 10 . Rusya, bir taraftan bulunduu corafyada topraklarn geniletirken, dier taraftan Boazlar, Dou Anadolu ve Balkanlar yoluyla scak denizlere inmeye almtr. Oysa, bu yollarn hepsi Osmanl Devleti'ni alakadar etmektedir. te Ermeni Meselesi bu politikann bir parasdr. Daha dorusu, Rusya, Ermeni Meselesi'ni bu politikasnn nemli bir ksmn hayata geirebilmek iin kullanmay plnlamtr. Tabi ki burada u soru akla gelmektedir. Rusya, niin srarla Dou Anadolu ve dolaysyla Ermenileri kendi politikasnn tahakkuku iin vazgeilmez olarak grmtr? nk, Ermeni Meselesi'nin ortaya kmasnda, siyas konjonktrn Ermenilerden istifadeyi gerekli klmasnn byk pay olmutur. Hakikaten, Berlin Kongresi'nden sonra artk Balkanlarn hemen hemen tamam Osmanl Devleti'nden ayrlacak ve bu topraklar, Osmanl Devleti'ne sava amak iin bahane olarak kullanlabilecek yerler olmaktan kacaktr. Ayrca Rusya, scak denizlere inmek iin Balkanlarn kendisine bir geit olamayacan, istiklllerini kazanmalarn fiilen temin ettii bu yeni devletlerin kendisine minnet duygularyla bal kalmadklarn grmtr. Bunun iin Rusya'nn scak denizlere inmek iin yegane yolu Boazlar ve Kafkaslar-Dou Anadolu kalmtr. Dou Anadolu'da da Ermenilerden faydalanmay dnmtr 11. Rusya'nn Kafkaslar ve Dou Anadolu'daki Ermenilerle ilgilenmesi Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya'nn Trkiye'deki Hristiyanlarn zerinde sz sahibi olmas zerine hz kazanmtr 12. Gerek l774 Kk Kaynarca Antlamas,gerekse l829 Edirne Antlamas ile Osmanl lkesindeki Ortodoks Hristiyanlar zerinde sz sahibi olan Rusya hem bu yolla, hem de savalarda genellikle Kafkaslar ve Dou Anadolu'nun bir ksmn sk sk igal etmeye balad iin oralardaki Ermeniler zerinde propaganda uygulayarak bu meselenin kmasn salamaya almtr.
10

11 12

Rusya, hem arlk, hem de Sovyet dnemlerinde bu politikalarn bir taraftan Panslavizm, dier taraftan Ermeni Meselesi'ni kullanarak tahakkuk ettirmeye almtr. Bu hususla ilgili olarak baknz Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetilii, Tercme : A. Oktay Gner, stanbul l983 Grn, age, s. 79. Ssl, age, s. 25.

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

149

Rusya'nn Ermeniler zerindeki tesirleri ve tahrikleri 93 Harbi ile iyice artmtr. Ayastafanos Antlamas'nn l6.maddesi, Rusya tarafndan Osmanl Devleti'ne u ekilde kabul ettirilmitir:Osmanl Devleti, Ermenilerin yerlemi olduklar eyletlerde blge menfaatlerinin gerektirdii slhat ve tensikat vakit kaybetmeksizin icra edeceini ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar emniyetlerini koruyacan taahht eder 13. Ruslarn Ermenileri kendi menfaatleri iin bir maa gibi kulland ve bilhare de kullanmaya devam edecei hdiselerin dnm noktas bu devre kabul edilir. Bilhassa Rusyada yetien Ermeni genleri, Ruslarn rehberliinde kurduklar sivil eteler ile, Kafkas ve Dou Anadolu Trklerinin unutamayacaklar korkun katliamlar icra etmilerdir 14. Rusya bata olmak zere , d gler bu ve benzeri maddeleri bahane ederek Osmanl Devleti'nin iilerine daha sk ve daha iddetli olarak mdahalelerini devam ettirmilerdir. Osmanl Devleti, iyi niyetle slahat yapmaya balad zaman da yine bu devletler Devletimizin bu gayretlerini baltalamak, baarsz klmak iin yerli unsurlar da kullanmak suretiyle harekete gemilerdir. Bir aratrmacnn da ifade ettii gibi; Ermeniler tarihin hibir dneminde gerek anlamda bamsz bir siyas tekiltlanmaya sahip olamamlardr... Bu sebeple Ermeniler srekli olarak baka devletlerin himayesinde yaam bir topluluk olarak deerlendirilebilir. Baka toplumlarla olan beraberliklerinde de aznlk olmaktan kurtulamamlardr15. Hal byle olduu halde, 93 Harbi ve sonras gelimelerden iyice cesaretlenen ve bata Rusya olmak zere, Osmanl Devleti zerinde birtakm emelleri olan d glerin tahrik ettii Ermeniler Dou ve Gneydou Anadolu'da bamsz bir Ermeni devleti kurma hayaliyle, kendilerini Bizans'n asimilasyonundan kurtarp, kltrlerini,dinlerini korumalarn, ksaca, bugn Ermeni toplumu ismi altndaki varlklarn borlu olduklar Trk Milleti'ne ve Devleti'ne kar haince ve gaddarca hareketlerini artrmlardr. Bu tutumlarn, yine kendilerinin ounlukta olduklar asl Ermenistan' kendi igali altnda tutan Rusya'nn tevik ve kkrtmalar ile I. Dnya Sava yllarnda da devam ettirmilerdir. Rusya'nn ve dier Batl devletlerin kendilerini maa olarak kullandklarn anlamamlardr. u ifadeler, hem nemli
13 14 15

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.VII, 2. bas. TTK, Ankara l983, s.129 Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB, stanbul 1998, s. 166 Hayri Mutlua, zmir Ermeni htill Komitesi ve Terr, stanbul l986, s.6

150

Ramazan TOSUN

bir hakikati, hem de Rusya'nn nasl iki yzl bir politika takip ettiini gstermektedir: Erzurum olaylar srasnda oradaki Rusya konsolosu Vali Semih Bey'i ziyarete gelmi ve byle asi bir halk Rusya'da olsa mutlaka krarlar 16 demitir. Bu, hakikatin ifadesidir. Ancak, ayn konsolos kendisiyle gren Ermeni komitecilerine de Trkiye gibi vahi bir hkmetin idaresi altnda yaamaa demez17 demitir. Bu da Rusya'nn politikasn, samimiyetini gstermesi asndan nemlidir. Ne enteresandr ki, daha nceki dnemlerde olduu gibi, I. Dnya Harbi yllarnda da Ermenileri kkrtp, onlarn ihtiraslarn krkleyip igal ettii Trk topraklarnda binlerce Trk' katletmelerine sebep olan Rusya'nn devam olan Sovyet Rusya, l970'li yllarda ASALA gibi Ermeni terr rgtlerini yetitirip, onlara siyas ve mal yardm yaparak Trkiye zerine sald yetmiyormu gibi, sanki l915'lerde kendi sayesinde yaplan Trk katliamnn faturasn yine Trklere kartmak iin gayret sarf etmitir. Fransa Ermeni Meselesi'nin kmasnda ve Ermeni olaylarnda Rusya veya ngiltere kadar olmasa da Fransa'nn rol de vardr. l853 Krm Sava ve l856 Paris Konferans'nda Rusya'nn emellerine, ngiltere ve Fransa'nn da asker ve diplomatik basklaryla son verilmise de bu defa da Ermeniler zerindeki tahrikler bu Devlet arasnda bir rekabete dnmtr 18. Fransa, dier Avrupal devletler ve Amerika ile beraber misyonerlik faaliyetleriyle Ermeni Meselesi'nde rol oynamtr 19. I. Dnya Sava sonunda Gneydou Anadolu'nun bir ksmn ve ukurova'y igal eden Fransa, daha nce Trk Milletine ve Devleti'ne kar su ileyerek Lbnan taraflarna kaan Ermeni katillerini igal ettii ve gvenlii kendisinin teminat altnda olmas gereken Trk beldelerine getirmitir. Fransz ordusu ile beraber blgeye gelen Ermeni eteleri, Trklere kar katliam ve

16 17 18 19

Altan Deliorman, Trklere Kar Ermeni Komiteleri, 3. bas. stanbul 1980, s. 26 Deliorman, age, s. 26 Ssl, age, s. 25. Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul l976, s. 122

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

151

soygun hareketlerine girimilerdir 20. l970'li yllarda tpk Rusya'nn yapt gibi Ermeni terrne her trl destei vermitir. Ayn Fransa, dedelerini I. Dnya Sava sonlarnda Ermenilere katlettirdii blge insannn bugn gya haklarn savunmaya soyunmaktadr. Bu bir devlet iin, meden olduunu iddia eden bir millet iin yz kzartc misallere Fransa'nn Kuzey Afrika lkelerinde yaptklarn da ilave etmek lzmdr. Kendi anavatanlarnda, XX. yzyln ortasnda bamsz olmak isteyen yz binlerce Cezayirli, Tunuslu Fransa tarafndan katledilmitir. O zaman, Fransa'nn Ermeni Meselesi'ndeki roln, iyi niyetlerle bir toplumun bamszln savunmak gibi deerlendirmek mmkn deildir. O da,tpk dierleri gibi, Osmanl Devleti zerindeki politikalarn tahakkuk ettirebilmek iin Ermenileri vasta olarak, piyon olarak kullanma yoluna gitmitir. Amerika Ermeni Meselesi'nin kartlmasnda Amerika'nn da rol vardr. l800'lerden itibaren Amerikan tccar, macerac ve misyonerleri dnyann drt bir yannda olduu gibi Osmanl topraklarnda da nemli rol oynamlardr 21. Amerikal misyonerler Trkiye'deki faaliyet alanlarn blgeye ayrmlardr: Dou, Bat ve Orta Anadolu. Her bir misyonda eitim, salk, kadnlar aras Hristiyanlatrma program, erkekler aras Hristiyanlatrma program, yayn ve Ermeni-Mslman ilikilerini ieren alt dalda grev yaptklar22 anlalmaktadr. Tabi ki bu misyonerlerin ilk ilikileri Osmanl Ermenileri ile olmutur. l830 ylnda Osmanl Devleti ile Amerika arasnda imzalanan ticaret anlamas23 Amerikan misyonerlerinin faaliyetlerini artrmtr. Misyoner merkezlerinin Ermenilerin bulunduu yerlere yayld grlmektedir. yle ki , l820'de ilk merkez olan zmir'i l831'de stanbul, l839'da Trabzon ve Erzurum, l847'de

20 21 22 23

Yaar Akbyk, Mill Mcadelede Gney Cephesi (Mara), Kltr Bakanl, Ankara 1990, s. 228 Kocaolu, agm, s. 114 Seil Akgn, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi (1820-1914), Trk Tarih Kongresi, C.V, 22-26 Eyll l986, s. 2127 Bakz: Mine Erol, Osmanl mparatorluu'nun Amerika Birleik Devletleriyle Yapt Ticaret Antlamalar, Konya (tarihsiz)

152

Ramazan TOSUN

Kayseri, Mara, Urfa, l855'te Harput, l859'da Tarsus, Sivas, l873'te Van merkezleri24 izlemitir. Ermenilerin mill uurla ve Hristiyanlk taassubuyla yetitirilmeleri Amerikan misyonerlerinin ilk amac olmutur. Bu misyonerlerin en byk baars Robert Koleji'nin almasndan sonra grlmtr. stanbul'daki kolej, Cyrus Hamlin tarafndan kurulmutur. lk rencileri Ermeni ve Bulgar genlerinden olumutur. Bu kolejden mezun olanlar, zamanla nl komitac liderler haline gelmilerdir. Daha ziyade Ermenilerin bulunduklar yerlerde kurulan bu misyonerlik tekiltlarndaki retmenler bir taraftan Ermeni genlerini azgn bir Trk dman yetitirirken, dier taraftan da onlara silh yapmasn retmilerdir 25. Bu faaliyetler karsnda Osmanl idaresinin tavr nasld? Bir aratrmacya gre; Amerikal misyonerlerin faaliyetlerini kstlamak bir yana, onlara trl kolaylklar bile salyordu. Nedeni de, br emperyalist Avrupa lkelerinin yannda tarafszlna inand Amerika'nn gvencesine snmakta olmasyd. Amerika'nn kendi topraklarnda emperyalist bir emeli olmadna inanyordu. Bu yaknlk, zellikle l877-l878 Osmanl-Rus Savandan sonra daha da geliti...Amerikal misyonerlerin kurmak istedikleri eitim kurumlarna kolaylklar salanm, arazi alm, bina vs. gibi ilevlerde bir engellemeye gidilmemiti. Onlar da Protestan kilisesinden saladklar byk madd destekle Trkiye'nin en cra kelerinde bile ilkin ilkokul dzeyinde balattklar okullarn kuruyorlard26. Burada dikkat eken bir hususa iaret etmekte fayda vardr: Ermeni Meselesi'nin kmasnda ngiltere ve Rusya'dan sonra en byk paya Amerika sahiptir. Ayn zamanda, Ermenileri, en az sz konusu iki devlet kadar kendi emperyalist amalar iin kullanan da Amerika'dr. Oysa, yukarda bir aratrmacnn ifade ettii dnemde de, I. Dnya Harbi sonunda da bir ksm aydnmz, Avrupa ve Rus emperyalizmi karsnda Amerika'ya umut balamlardr.

24

25 26

Akgn, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerler..., agy, s. 2123; Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr Aratrmalar, Yl:XXXVII/1-2, Ankara l989, s. 5 Deliorman, age, s. 20; Hocaolu, age, s. 122; Ssl, age, s. 29; Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesi'nde Rol, agy, s.1 Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesi'nde Rol, agy, s. 7.

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

153

Amerika'nn, Ermeni Meselesi'nde braknz Osmanl Devleti'nin yannda olmay, tarafsz dahi olmadn yine kendi misyonerleri muhtelif vesilelerle ifade etmilerdir: Bu misyonerlerden biri Seymour'dur. Seymour, Amerikallarn bulunduklar lkelerin kanunlarna uymak zorunda olduklar halde Osmanl Devleti'ne kar kendilerinin tavr aldklarn, Ermenilere aktan taraf olduklarn itiraf etmitir. Cyrus Hamlin de; Ermeni sorununu Avrupa byk devletlerinin yaratt yapay bir gelime olarak niteleyip konunun olumasnda dardan ynlendirilen Ermeni ihtill komitelerinin rolne iaret etmitir. Yargsn Ermeniler bu meselede oyuna geldiler, diye aklamtr 27. b. Osmanl Islhat Emperyalist devletler, Osmanl slahat almalarn da Ermeni meselesinin karlmasnda bir bahane olarak kullanmlardr. Sz konusu devletlerin XIX. Yzyl sonlarndaki politikalarnn Anadolu Islahatndan ok muhtar veya bamsz bir Ermenistan kendi menfaatleri iin gerekletirmek olmasna ramen, aralarndaki rekabet ve Osmanl Devletinin bazen olaylarn zerine gitmek, bazen de dalgalanmaya brakarak Avrupal devletler arasndaki dengeden yararlanmak suretiyle uygulad siyaset sayesinde, 25 yl boyunca baarya ulaamamtr28. Osmanl Devletinin dalmasn nlemek iin yaplan slahatlar, zaman zaman emperyalist devletlerin iilerimize mdahale etmelerinin yolunu amtr. 1834-1914 dneminde yaplan reformlarla Avrupann iilerimize mdahalesi ve emperyalizmin imparatorlua nfuzu arasnda sk bir mnasebet ve synchronism (zamandalk) grmemek mmkn deildir. Her mdahale bir reform projesi, her reform uygulamas bir baka mdahale, her ikisi ise Bat emperyalizminin imparatorlua girmesi neticesini dourmutu29. Bylece emperyalist devletler, dier aznlklar gibi Ermenileri de kendi menfaatleri dorultusunda kullanmlardr. Aznlklar ise slahatlar kendilerinin siyas bamszlklar yolunda bir ara olarak grmlerdir30.
27 28 29 30

Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Baklar, OTAM, Say: 3, Ankara l992, s. 10 Ssl, age, s. 27 Kodaman, age, s. 168 Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, 2. bas. Ankara 1986, s. 12

154

Ramazan TOSUN

1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonucunda imzalanan Ayastafanos Antlamasnn 16. maddesinde; Osmanl Devleti, Ermenilerin yerlemi olduklar eylerde blge menfaatlerinin gerektirdii slhat ve tensikat vakit kaybetmeksizin icra edeceini ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar emniyetlerini koruyacan taahht eder denilmektedir 31. Bylece konu hem milletleraras bir stat kazanm, hem de Ermeniler lehine iilerimize mdahalenin yolu almtr 32. c. Kilise Ermeni Meselesinin ortaya kmasnda, isyanlarda kilise de byk rol oynamtr33.Bandan sonuna kadar ki Ermeni olaylar incelendii zaman bunlarn plnlaycs ve idaresinin Ermeni din adamlar olduu grlmektedir. syanlarn merkezi olarak daima karmza Ermeni Patrikhnesi ve kiliseleri kacaktr34.Ermeni din adamlar, Osmanl Devletinin kendilerine salad imknlardan faydalanarak mill hislerin yaylmas iin almlar ve din konular ikinci plna brakarak faaliyet gstermilerdir. Manastrlarda, kiliselerde, okullarda yrttkleri faaliyetlerle zamanla dmanlk tohumlarn yeertmilerdir 35. Ermeni din adamlarnn bu rolne Rus generali Mayewski yle temas etmektedir: Ermeni din adamlarnn din eitim konusundaki almalar ise hemen yok gibiydi. Buna karlk, Ermeni papazlar milliyetilik fikirlerini yaymak iin ok almlardr. Yzyllardan beri, ilh hizmetlerin yerine Mslmanlara kar Hristiyanlarn din dmanlklarnn aland esrarengiz kiliselerin duvarlar arasnda bu tr fikirler gelimitir. Okullar ve seminerler, din liderlerin bu eserine byk lde yardm etmilerdir. Dou Hristiyanlar gibi kiliseleri de, Hristiyanln kaidelerini ve ananelerini bir tarafa brakarak, mill propaganday balca meguliyetleri haline getirmilerdir 36. Ermeni kilisesi, varln devam ettirebilmek iin btn Ermenileri bir arada tutacak ve kiliseye balayacak ortak bir dnceye ihtiya duymutur. te
31 32 33 34 35 36

Karal, age, s. 129 Ali Gler (ve dierleri ), Her Ynyle Ermeni Sorunu, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara 2001, s. 119 Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1996, s. 56 Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, stanbul 1992, s. 21 Vahapolu, age , s. 20 Ermenilerin Yaptklar Katlimlar, Haz. Rus Generali Mayewski, Terc. Azmi Ssl, Ankara 1986, s. 14

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

155

bunun iindir ki Ermenilere devlet olmalar gerektii fikrini alamaya balamtr. Bundan dolaydr ki Ermeni milletinden, Ermeni devletinden, Ermeni tarihinden deil Ermeni kilisesinden, Ermeni Kilisesi Devletinden bahsetmek lzmdr. Tarihi boyunca olduu gibi Ermeni kilisesinin, mevcudiyetini koruyabilmesi iin bir kuvvete, bir devlete ihtiyac vardr. Ermeni Devleti fikrini douran, Ermeni toplumu deil, Ermeni kilisesidir. Varln srdrmeyi ve imtiyazlarn kaybetmemeyi bamsz bir Ermeni devletinin kurulmasnda gren Ermeni kilisesi, yukarda bahsedilen d glerle de ibirlii yaparak, Osmanl topraklarnda isyanlar hazrlamtr37. Ermeni Patrikhanesi ve kiliseleri Mill Mcadele dneminde de ihanetlerine devam etmilerdir. Ermeni Patrikhanesinde Mill Mcadele aleyhtar toplantlar tertip edilmitir 38. d. Ermeni Komiteleri Yukarda bahsettiimiz gelimeler, kkrtmalar, destekler neticesinde Ermeni isyanlarn balatmak ve bu olaylarda rol almak zere Ermeni komiteleri kurulmutur, kurdurulmutur. Bu komiteler, sadece yz binlerce masum Trk' hunharca katletmekle kalmamlar, kendi toplumlarn da maceradan maceraya srklemilerdir. Bu durumu, ngiltere'nin Erzurum Konsolosu Mr. Graves, New-York Herald gazetesi muhabiri Sidney Whitman'n bir sorusu zerine u ekilde deerlendirmitir: -Eer bu memlekete (Trkiye'ye) hibir Ermeni Komitecisi gelmemi olsayd ve Ermenileri isyana tahrik ve tevik etmeseydi, bu mukatele olur muydu? -Elbette ki hayr. Zannetmem ki bir tek Ermeni ldrlm olsun 39. Yine bu durum bir Rus generalin, Mayewski'nin kendi hkmetine verdii raporda da ifade edilmitir: Trkiye'de, komitecilerin girmedii yerlerde, Ermeniler rahattrlar. Bu komiteler bugn de faaliyete geseler Ermeniler yeniden eski sefil vaziyetlerine derler. l895 senesine kadar Ermenilerin Trkiye'deki straplar, mzayakalar hep hayal ve mbalaal uydurma masallardr. Trkiye'deki Ermeniler, dier yerlerdekilerden daha fena durumda deillerdir.

37 38 39

Grn, age, s. 30 ; Kocaolu, agm, s. 116 ; Ssl, 1915 Tehcir Olay, s. 56; lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, s. 14 M. Kemal Atatrk, Nutuk I, Yay. Haz. Zeynep Korkmaz, Ankara 1984, s. 166 Sadi Koa, Tarihte Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, 4. bas. stanbul l990, s. 145

156

Ramazan TOSUN

htillcilerin yama, katliam dedii eyler, daha ok Kafkasya'da olmaktadr. Mal ve can emniyetine gelince, Trkiye hkmetinin nfuz ve hkimiyeti olan yerdeki, Elizabettpol vilyetimizden daha ziyadedir40. emniyet Yine ayn general, Ermeni komitaclarn, Balkanlardaki komitaclarla mukayesesinde u deerlendirmeyi yapmtr : Balkanlar'da almalaryla, fedakrlklaryla ve cesaretleriyle hret bulmu olanlar grlr, ancak Ermeniler iinde tek bir benzerini bulmak mmkn m? Hayr. Neden? nk bunlar fakir kyllerin srtndan yaamay meslek edinmi ve cellat rol oynayan babo kimselerdir. Bunlar kurtarc olarak adlandrlabilirler mi? Hayr, nk ellerindeki silahlar sadece zayflara kar kullanlmtr. Silahsz kyl Ermeniler ise, kanlar pahasna, silahl isyanclara yardm etmek zorunda braklmlardr 41. Hnak Komitesi te gerek yzleri bu olan komitelerden birincisi Hnak Ermeni Komitesi'dir. Hnak Komitesi, Kafkasyal Ermenilerden olan Avedis Nazarbeg ile hanm Maro ve bir grup Kafkasyal Ermeni renci tarafndan l887'de svire'de Marksizm esas alnarak kurulmutur 42. Komite, fikirlerini yaymak zere Hnak isimli bir gazete de neretmitir43. Bu komitenin amalarn anlamak iin l887'de Ermenice olarak Londra'da baslan program ve tekilt nizamnmesinin baz maddelerine bakmak lzmdr : Partinin ilk ve yakn hedefi Trkiye Ermenistannn politik ve mill bamszln salamaktr.

40 41 42

43

Koa, age, s. 146. Ermenilerin Yaptklar Katlimlar, s. 22. Osmanl Arivi Yldz Tasnifi-Ermeni Meselesi, C. III, s. 26; Grn, age, s. 130; Koa, age, s.150; Ssl, l9l5 Tehcir Olay, s. 73; Abdullah Yaman, Ermeni Meselesi ve Trkiye, l973, s. 71 Ermeni Komitalarnn Aml ve Harekt- htilliyesi : ln- Merutiyetten Evvel ve Sonra, Yay. Haz. H. Erdoan Cengiz, Babakanlk Basmevi, Ankara l983, s.22

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

157

Trkiye'de ihtill yoluyla gerekletirilecek hedeflere varlmak iin kullanlacak metot, propaganda, tahrik, tedhi, tekiltlanma ile kyl ve ii hareketidir. Propaganda, Hkmete kar isyann temel sebepleri ile mnasip zamann halka anlatmak olacaktr. Tahrik ve tedhi, halkn cesaretini artrmak iin gereklidir. Hkmete kar gsteri, vergileri dememek, slahat istemek, aristokrat snfa kar nefret yaratmak tahrikin balca yollardr. Tedhi ise halk korumak ve Hnak programna itimatlarn elde etmek iin bavurulacak bir metottur. Parti, tedhii Osmanl Hkmetine kar kullanmay hedef tutmaktadr, fakat hedef sadece Hkmet deildir. Hkmet iin alan tehlikeli Trk ve Ermeni kiilerle, casus ve muhbirler de hedefler arasndadr. htilli gerekletirmek iin en msait zaman Trkiye'nin harbe girdii dnem olacaktr. Sryaniler, Krtler, Trklere kar mcadelede kazanlacaktr 44. Grld gibi, komite; tedhii, terr esas almtr. Hedefine varabilmek iin de Osmanl Devleti'nin en zor ann beklemeye balamtr. Bu durum 7. maddede aka ifade edilmitir. O zaman, Ermenilerin, Tehcir Kanunu zerine isyan ettiklerini sylemek mmkn deildir. Yllarca nceden, Devletimizin herhangi bir sava srasnda en zor gnleri beklenmeye balanmtr. Hnak Komitesi Hnak gazetesinde Aralk l9l4 tarihinde yaynlad u bildiride sava srasnda stratejilerinin nasl olacan aka belirtmitir: Zulm ve saldrya urayan ve haklarndan mahrum edilen Ermeni toplumunun temsilcisi ve Trkiye Ermenilerinin kurtuluu iin eyrek asrdan fazla bir zamandan beri, kanl yollardan bu kurtuluu salamak iin yryen Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi; bugnk siyasi durumun zorlamas ile sava ve ihtill borusu alarak, Toros Dalar'ndan ve Ermenistan ufuklarndan Osmanl istibdadn kanl bir biimde mahvetmeye yemin ederek sava alanna iniyor. Hnakyan Komitesi de, milletlerin varlnn sz konusu olduu bu byk savata, kendi maddi ve manevi kuvvetlerini toplayarak, ihtill klc ile Dnya Harbi'ne katlacak ve l tilfn zellikle Rus kuvvetlerinin mttefiki sfatyla; emrindeki btn vastalar ve ihtill gleri ve siyasi kuvvetlerle, Ermenistan'da, Kilikyada, Kafkasya ve Azerbaycan'da Mttefiklerin zafer kazanmalarna yardm etmek suretiyle, gerek kendi ve gerek medeniyet namna olan vazifesini, yurtseverliin gerektirdii artlar kendine rehber kabul ederek yapacaktr.

44

Grn, age, s. 130

158

Ramazan TOSUN

Ermeniliin byk kurtulu gayesi urunda hayatlarn feda edecek kahramanlar, maddi ve manevi kuvvetleriyle bu umumi maksat iin meydana atlsnlar! Bu suretle Ermenilik de, yarn toplanacak olan kongreye, hem medeniyet ve hem de kendi davas iin dkt kanla iftihar eder bir vaziyette ksn. Siyasi hrriyetlerini elde etmeye ve yaamaya hakk olduunu ispata alsn ve kan dkt vatan ile, l tilf'n rzas uyarnca verilen bamszln temin etsin. Hrriyet gnei doarak, bundan etrafa hak, adalet, hrriyet, kardelik nuru salsn 45. Komite, bata stanbul, zmir, Halep gibi merkezler olmak zere Trkiye'nin muhtelif yerlerinde ubeler am ve buralardaki isyanlarda rol oynamtr 46. Tanak Ermeni Komitesi: Bir dier Ermeni komitesi de Tanaksutyun'dur.Bu komite, l890 ylnda, Hnak ierisindeki bir muhalif grup tarafndan oluturulmutur 47. Kafkasya'da kurulan bu komite de Troak (Bayrak) isminde bir gazete karmtr. Tanaklarn program l892 tarihinde belli olmutur. Programda, isyan yoluyla hedefe varlaca belirtilmitir. Kullanlacak metotlar u ekilde tespit edilmitir: 1. eteler tekil etmek, 2. Bu eteleri faaliyete hazrlamak, 3. Her yola bavurarak halk silhlandrmak, 4. htill komiteleri oluturmak, 5. Kavgay, anariyi tevik etmek, 6. Hkmet kurulularn yamalamak, tahrip etmek vs 48. Komite, tekiltlarna verdii bir emirde; Trk', Krd her yerde, her trl erait altnda vur. Mrtecileri , ahdinden dnenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri ldr, intikam al 49 demektedir.

45 46 47 48 49

Bakz. Mehmet Ali Birand, Ermeni Terr, stanbul l983 Ermeni Komitalarnn Aml ve, s. 22. Ermeni Komitalarnn Aml ve, s. 23; Koa, age, s. 153; Osmanl Arivi Yldz TasnifiErmeni Meselesi III, s. 35; Yaman, age, s. 74 Grn, age, s. 134. Koa, age, s. 154; Deliorman, age, s. 22.

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

159

Bu ekya etesinin Rusya'dan beklentilerini de kendi yelerinden birinin ifadelerinden anlamak mmkndr. Robert Kolejin Mdr Cyrus Hamlin l893'te, Boston'da kan Congregationalist dergisindeki yazsnda Ermeni komitelerinin durumunu deerlendirmitir : Bir Ermeni htill Partisi, Trkiye mparatorluu'nun baz taraflarnda btn Hristiyan halk ve misyonerlerin faaliyetine byk fenalklar yapmakta ve straplara sebep olmaktadr. ok zeki ve ngilizce'yi Ermenice kadar sratli ve doru konuan bir Ermeni, Ruslarn Anadolu'ya girerek oray zaptetmeleri iin yol hazrladklarn syledi. Bunun iin ok kuvvetli mitleri bulunduuna beni temin etti. Bunun nasl olacan sorduum zaman btn Trkiye mparatorluu'nda tekil edilmi eteler Trkleri ve Krtleri ldrmek iin frsat gzetecekler. Bunlar, kyleri yakacaklar, sonra daa kacaklar. O zaman Mslmanlar ayaklanacak, mdafaasz Ermenilere hcum edecekler. Rusya, insaniyet ve Hristiyan medeniyeti namna Trkiye'ye gelecek ve Anadolu'yu zaptedecek.....50. te Ermeni komitelerinin gerek niyetleri, ite bata Rusya olmak zere Osmanl Devleti zerinde emelleri olan d glerin gerek niyetleri ve Ermeni Meselesi'ndeki rolleri bunlardr. B. TEHCRE KADAR ERMEN OLAYLARI Ermeni isyanlar 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonraki tarihlerde younlamtr. Tehcir Kanununun karlmasna sebep olan Ermeni olaylarndan ncekilerin balcalar unlardr : Erzurum syan : Erzurumdaki isyann program stanbulda yaplmtr. Sz konusu tarihlerde, Rusyadaki Ermenilerden bir grup Trkiyeye silh sokarak blgedeki komitaclara veriyorlard. Bunu haber alan gvenlik kuvvetleri gerekli tedbirleri almlar ve Erzurum piskoposluunda da arama yapmlardr.Harekete gemek iin bahane arayan Hnak ve Tanak militanlar Haziran 1890da isyan balattlar 51. 1890 Erzurum isyan, ondan sonra muhtelif yerlerde devam eden ve Avrupann dikkatini Trkiye ve Ermeni meselesine ekmeye alan hareketlerin badr denilebilir52. nk, olay Avrupaya Ermenilerin katliam
50 51 52

Koa, age, s. 160 Yaman, age, s. 87 Koa, age, s. 176

160

Ramazan TOSUN

eklinde intikal etti. Avrupa bunu katliam olarak kabullendi ve devam edecek olan Ermeni ayaklanmalaryla ilgili katliam ithamlarnn birincisi literatre girmi oldu 53. Bu isyann tertipileri cezalandrlamad iin daha sonraki isyanclara mit vermitir. Kumkap Gsterisi: Hnak komitesi 15 Temmuz 1890 tarihinde, Kumkapda bir gsteri organize ederek ilk gvde gsterisini yapmtr54. Bu olay idare eden Canglyandr. Bu gsterinin amac da kamuoyu oluturmaktr. Canglyan gsterinin sebeplerini yle ifade etmektedir: Ermeni hdisesini dnyaya unutturmamak ve Erzurum syan ile Musa Bey hdisesini geniletmek, Avrupal elilerin gz nnde bir hareket yapmak, stanbulun daha kalabalk olan Ermeni nfusunu hdiselerin iine sokmak, Saray tehdit etmi olmak, ihtilal fikrini halk arasna yaymak 55. Ermeni komitecileri, isyan ettikleri her blgede yaptklar gibi burada da kendilerine yardm etmeyen, ya da muhalif olan Ermenileri ldrmlerdir. Merzifon, Yozgat ve Kayseri Olaylar: Ermeni komitecileri, 1892 ylnda Ermenileri isyana tevik etmek amacyla yurtdnda bastrdklar bildirileri Samsun limanndan Merzifona, oradan da Kayseri ve Yozgata asmlardr. Bu gelimeler zerine Hkmet gerekli tedbirleri almtr. Sason syanlar : Kumkap gsterilerinde rol olan Mihran Damadyan 1891 ylnda blgeye gelerek eteler kurmu ve Ermenileri isyana tevik etmeye balamtr. Bir sre sonra Damadyan yakalanmtr. Ancak 1894 ylnda Hnak komitesinin stanbul sorumlusu olan Murat kod adl Hamparsun Boyacyan blgede isyan balatmtr. syanda birok Mslman ldrlmtr. Boyacyann amac, Ermeniler ile blgedeki airetler arasnda bir atma yaratmak ve ordu tedbir ald zaman Ermenilerin katledildii iddiasyla Avrupal devletlerin mdahalesini salamaktr 56.
53 54 55 56

Grn, age, s. 142 Grn, age, s. 142 Koa, age, s. 176 Grn, age, s. 147 ; Koa, age, s. 177

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

161

Ermeni komiteleri, bu isyandan umduklarn bulamamlardr. Olaylarn aratrlmasna ngiliz, Fransz ve Rus konsoloslar da itirak etmilerdir. Avrupallarn yaptklar tahkikata gre, isyann yabanc devletlerin tevikiyle, Ermeniler tarafndan karld, Mslmanlarn insafszca gzleri oyularak, kulaklar kesilerek, Hristiyan olmalar iin tazyik edilerek ldrldkleri, buna mukabil Trklerin silahsz Ermenilere ok iyi muamele ettii belirtilmitir 57. Bbli Olay : 1895 ylnda Hnak komitesi tarafndan dzenlenmitir. Yaklak 5.000 Ermeni Bbliye yrmtr. Ermeniler silhl ve kararl idiler.Bb- lyi basacaklar, bu suretle byk bir hdise karp Avrupann dikkatini Ermeni Meselesi zerine ekerek, mdhalesini davet edeceklerdi 58. Zeytn syan (1895): stanbulda 30 Eyll 1895 tarihinde cereyn eden Ermeni ayaklanmasndan sonra nmayiilerin byk bir ksm, Beyolu, Galata, Kumkap kiliselerine sndlar ve ancak alt byk devlet elilerinin araclklar sonucunda ortaya ktlar. Ancak, Hnak Komitesi yeleri ise sndklar yerden hi ayrlmadlar. Bunlar, ngiliz Bykeliliinin yaknndaki kilisede alyorlar ve Zeytndaki btn faliyetleri buradan yrtyorlard 59. syandan nceki tarihlerde blgede geni apl bir propaganda yrtlm, btn Ermeniler isyana tevik edilmitir 60. syan balatmak zere Zeytna gelen komiteciler, skenderun limannda emirlerine made bir ngiliz zrhls olduunu ve Avrupann kendilerini, istikll peinde koan komita hareketlerini tasvip ettiklerini ileri srerek dal Ermenileri tekrar isyan ettirdiler 61. Ermeniler hem Trk askerine, hem de sivil halka kar tam anlam ile bir katliam uygulamlardr. syann liderlerinden biri olan komiteci Aghasi gnlnde buradaki katliam yle anlatmaktadr :

57 58 59 60 61

Koa, age, s. 178 lter, Zeytn synlar , s. 137 lter, Zeytn synlar, s. 138 Hseyin Nzm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1994, s. 157 vd. Yaman, age, s. 80

162

Ramazan TOSUN

Kadnlar balta, tabanca, kama ve sopalarla kaan Trk esirlerinin arkasndan koup bunlarn byk bir ksmn ldrdler, sadece 56s kendisini kurtarabildi syann bandan sonuna kadar Trkler 13.000i asker, gerisi babozuk olmak zere 20.000 kii kaybettiler, biz sadece 125 kiiyi kaybettik 62. Dier birok Ermeni isyannda olduu gibi, Zeytn isyannda da Avrupal devletler olay kkrttklar gibi Hkmet tedbir ald zaman hemen devreye girip komiteciler lehine bask yapmaya balamlardr. Osmanl Devleti, bu basklar sonucunda Avrupal devletler ve komitecilerin isteklerine dayal olan bir anlamay imzalamak zorunda kalmtr. Bu anlamaya gre; Zeytnlular, buraya gelip isyan kartan komitecileri Hkmete teslim etmeyecekler, bu kiiler Avrupal devletlerin gvencesi altnda lkeyi terk edeceklerdir. Genel af iln edilecek, Avrupal alt devlet burada garantr olacaklardr. Osmanl ordusu Zeytndan ekilecek, gvenlii salamak iin burada bir tabur kalacak, ancak bu asker birlik Zeytnlularn iilerine karmayacaktr. Marata konsolosluklar kuracak olan Avrupal devletler, Zeytnun yeni ynetimini buradan denetleyeceklerdir 63. Yaplan anlama gerei isyan kartan alt komiteci ngilizlerin himayesinde Mersin limanndan Marsilyaya gitmilerdir. Zeytn isyannn bu ekilde sonulanmas ve komitecilerin cezalandrlamamas Ermenilere cesaret vermitir. Van syan : Ermeni komitelerinin tekiltland yerlerden biri de Van ve evresidir. 1 Haziran 1896 tarihinde balayan Van isyannda, yine Ermeni meselesinin arkasndaki devletler devreye girmi ve komiteciler cezalandrlamamtr. Osmanl Bankas Baskn : Austos 1896da cereyan etmitir. Ermeni komitelerinin bankalar hedef semelerinin balca sebebi, bu kurulularn yabanc devletlere ait olmas, bylece daha fazla dikkat ekme dnceleridir. Ermeni komitelerinin hedefi sadece Osmanl Bankas deildir. Banka basknndan sonra, Bbli, Patrikhane, Credit Lyone, Rum kiliseleri ve baz karakollarn da hedefleri arasnda olduu anlalmaktadr 64.
62 63 64

Grn, age, s. 160 lter, Zeytn syanlar, s. 159 Koa, age, s. 181 ; Grn, age, s. 164

Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti

163

Sultan II. Abdlhamide Suikast : Krisdapor Mikaelyan, Vram abuh Kendiryan, Belikal Erdar Joris ve ei, Alman Lipa Rips, Arda Haik, Konstantin Kabulyan, Mari Zayn, Hamparsum Aacanyan, Kris Fenerciyan, Karlo Yuvanovi tarafndan 21 Temmuz 1905 Cuma gn Padiaha bombal suikast dzenlenmitir. Padiah, camiden ge kt iin suikasttan kurtulmu, ancak birok kii hayatn kaybetmitir65. Adana Olaylar : Ermeni komiteleri 1905 ylnda Pariste yaptklar toplantda, Adana ve Mara evresinin bamszln salayacaklarna dair karar almlardr.Bu kararda, sz konusu blgedeki Ermeniler zerinde nfuz sahibi olup, buradan Akdenize bir yol amak isteyen Rusyann da rol olmutur 66. Ermeni komiteleri ve papazlar bu karar hayata geirmek iin ukurova blgesinde youn bir propagandaya girimilerdir. 1909 senesi balarnda Adanada herkesin aznda dolaan ayialar, yaknda Ermenilerin ayaklanarak Trkleri mahvedeceklerine ve bu vesile ile vilayetin Avrupa donanmas tarafndan igaline ve sonra da Ermenistann kurulmasn temin edecektir eklindedir 67. Ermeniler, yllarca hazrlktan sonra nihayet Mart 1909da isyan balatmlardr. Asker yardm gelip, isyan bastrlncaya kadar birok kii lmtr. Her isyan ettikleri zaman yaptklar gibi, Ermeniler hem olayn sebepleri, hem de kayplar konusunda dnya kamuoyunu yanltc ve Trkleri sulayc iddialar ortaya atmlardr. Sonu Osmanl Devletini paralamak, topraklar zerinde kukla devletikler kurdurmak isteyen emperyalist devletlerin hedeflerine varmak iin kullandklar toplumlardan biri de Ermeniler olmutur. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra bulunduklar her blgede isyan ettirilmeye allan Ermeniler, kendilerine her trl imkn salayan Osmanl Devletinin zor anlarndan faydalanma yoluna gitmilerdir. Ermeniler sadece I. Dnya Sava esnasnda deil, daha nce muhtelif yerlerde defalarca isyan etmilerdir.

65 66 67

Grn, age, s. 167 ; Koa, age, s. 182 Yaman, age, s. 121 Grn, age, s. 174

You might also like