ERMEN MESELES'NN DOGUUNDA VE GELMESNDE NGLTERE'NN ROL

Dr. Erdal LTER

ngiltere'nin XVIII. yzyldan itibaren Dou'yu ve slam Dnyas'n elde etmek iin yapt mcadelerdeki durumunu tayin eden hususlardan birincisi, Hindistan'n muhafazas kaygs, ikincisi ngiltere'nin 90 milyondan fazla Mslman tebaay elde tutma abas idi. Bu sebeplerle, XVIII. yzyl ikinci yarsndan sonra ngiliz siyasetinin temelini, Dou'da Hindistan, Bat'da ise Msr oluturacaktr. ngiltere'nin Osmanl mparatorluu'nun "Sadk Tebaas" olarak bilinen Ermeni unsuru zerinde gtt siyaset ve onun Dou Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmak iin giritii diplomatik faaliyet, ite bu siyas temele dayandrlmtr.

. Trk-ngiliz Siyas l~kilerinin

(1097-1800)

Ba~lamas ve Gel~mesi

ngilizler'in Trkler ile ilk temaslar Anadolu Seluklu Devleti zamannda, 1097 ylnda kral William'n olu Robert kumandasnda Anadolu'ya gelen ngiliz Hal kuvvetleri vastasyla olmutur. Bu kuvvetler Trkler tarafndan bozguna uratl~lardr. Bylece Hal Seferleri'nin balamasyla birlikte Trkler'e ait eserler yaynlanmaya balanacak ve ngiltere'de Trk-slam dmanlnn temelleri atlacaktr. Osmanl Trkleri ile ngilizler arasndaki ilk iliki ise XIV. yzylda, 1396 ylndaki Nibolu Meydan Sava ile balamtr2 Osmanllar' Balkan yarmadasndan karmak iin Macar Kral Si-

* Aratrmac-Yazar.
i. smail Hakk Uzunarl, "Ondokuzuncu asr balarna kadar Trk-ngiliz mnasebatma dair vesikalar", Bellefen, Say: 51 (Temmuz 1949), s. 573. 2. smail Hakk Uzunarl, a.g.m., s. 573; Ayn yazar, Osmanl Tarihi, i. Cild, 2. Bask, Ankara 1961, s. 245.

156

ERDALLTER

gismund'un kumandasnda toplanan kuvvetlere HuI!tington kontu John Holand tarafndan idare edilen 1.000 kiilik bir Ingiliz kuvveti de katlmtr. Bilindii gibi Yldnm Bayezid bu savata byk bir zafer kazanacaktr. Bu dev zafer, Osmanllar'n saygnln artracak ve Balkanlar'daki durumunu glendirecektir. Bu tarihten XVI. yzyl sonlarna kadar Osmanl-ngiliz ilikilerinin kopuk olduu grlmektedir. Anlan yzyln sonunda 1578'de ngiltere, kendisini tehdid eden spanya'ya kar Osmanl Devleti ile ittifak kurmak iin Padiah m. Murad'a bir eli gndermitirJ Bylece ilk ngiliz elisinin stanbul'a gelmesi ile iki devlet arasnda balayan resmi ilikiler ticari menfaat zerine kuruluyordu. Ancak verilen btn imtiyazlara ramen ngilizler'in Trkler hakknda pek iyi dnmedikleri, ilk ngiliz elileri olan William Harbome (1578-1588), Edward Barton (1588-1597) ve Henry Lello (1598-1607)'nun Londra'ya gnderdikleri raporlardan anlalmaktadr. Bu raporlar sayesinde, ngilizler, Osmanl Devleti hakknda etrafl bilgi edinmek imkann buluyorlar ve Trkiye'de giriecekleri ekonomik ve siyasi teebbslerini bunlara greayarlamaya alyorlard. XVII. yzyl boyunca Osmanl-ngiliz ilikilerinin temelini yine ticari imtiyazl~ tekil etmi ve 1699'da Karlofa Antlamas'nn imzalanmasnda Ingiltere'nin rol olmutur. Genelde XVII. yzylda iyi olan Osmanl-ngiliz ilikileri, 1699'dan sonra da kuvvetini muhafaza etmi ve xvm. yzyln ortalarna kadar varln srdrmtr. 1701'de ngilizler ile Franszlar arasnda patlak veren spanya Veraseti Sava (1702-1714 )'nda, Osmanl Devleti ngiliz donanmasna lazm olan zahire ve dier malzemenin verilmesine dair Akdeniz'deki memurlarna emirler gndermitirs Yine 1718 pasarofa Antlamas'nda ngiltere'nin tavassutu grlmt~. ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda etkin siyasi ilikilerin yzyln ikinci yarsnda, 1757'de ngiltere'nin Hindistan' ele geirii? ile balad sylenebilir. 1787'de Osmanl-Rus Sava

xvm.

3. Hanit Dereli, Kralie Elizabeth Devrinde Trkler ve ingilizler, stanbul 1951, s. 70; Akdes Nimet Kurat, Trk-ingiliz Mhasebetlerinin Balangc ve Gelimesi (15531610), Ankara 1953, s. 14-15; Aynca bkz., Mbahat S. Ktkolu, Osman-ingiliz iktisadi Mnasebetleri (1580-1838), I, Ankara 1974, s. 1 4. Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 92-103. 5. smail ~akk Uzunarl, a.g;m., s. 580. 6. Tahsin Una!, Trk Siyasi Tarihi, 1700-1958, III. Bask, stanbul 1974, s. 49. 7. Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, III. Cilt, Ankara 1950, s. 115.

ERMEN MESELESt'NN DoGUUNDA VE GELMESNDE tNGU-TERE'NN ROL

157

balaynca ngiltere Babakan W. Pitt, Rusya'nn Akdeniz'e inme teebbsnl! arzettii tehlikeyi ilk defa hissetmi ve Rusya'ya kar Osmanl Imparatorluu'nu desteklemek ~zumunu duymutur. W. Pitt, muhaliflerine kar yle diyordus: "Ingiltere iin, Osmanl mparatorluu'nun ayakta kalmas bir lm kalm sorunudur. Bunun aksini syleyen kiilerle tartmaya girmem". Onun 27 Mart 1791 tarihinde Rusya'ya verdii ltimatomla, Osmanl Devleti'nin toprak btnlnn, dolays ile Hindistan yolunun korunmas amalanmt9 W. Pitt'in balatt bu politika, deimeden bir yzyl Glandstone'un Babakan olmasna kadar srecektir. Ancak, 1798'de Napolyon ~onapart'n bir Osmanl topra olan Msr' ele geirmesi, Osmanl-Ingiliz ilikilerinde ibirliini balatan dnm noktas olmutur. nk, Msr ngiltere'den Hindistan'a giden en ksa deniz yollarnn zerinde bir kilit noktas idi. Msr"n dost ve zayf bir Osmanl Devleti'nin elinde kalmas, ngiltere iin hayati nem tayordu. Bylece, Osmanl Devleti, "denge politikasn" balat.yor, 23 Aralk 1798 tarihinde Rusya ve 5 Ocak 1799.tarihinde de Ingiltere ile Fransa'ya kar ittifak antlamalar imzalayarak, ayn blgeye gz koyan Ingiltere ve Rusya'y da kar karya getirmi oluyorduo. Bu suretle Msr, Fransa'dan kurtarlmt. . XVIII. yzyln sonlarnda ngiltere'nin; Rusya'nn Boazlar ve Istanbul'a, Fra~sa'nn da Orta Dou'ya yerlemelerini nlemek amacyla Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln korumak politikasn takip etmeye balad grlmektedir. 2. XiX. Yzylda Osmanl-ngiliz Siyas li~kileri (1800-1878) Trk-ngiliz ilikileri, hemen her dnemde, Trk-Rus ili~kileri ile beraber yrmtr. Bu sebeple, XIX. yzyldaki Trk-Ingiliz ilikilerinin tarihi geliimini verirken de, Rusya'y bu ilikiler dnda brakmak imkan yoktur. ngiltere'nin 1800-1814 yllar arasnda, Fransa ile mcadelesine ahit oluyoruz. Bu mcadele sebebiyle, 1806 Rus Sava'nda, ngiltere takip ettii politikaya ramen Fransa'ya kar yalnz kalma.. 8. T.G. Djuvara-Emir ekip, Trkiye'yi Paralamak iin 100 Plan, eviren: Yakup Ustn, stanbul 1979, s. l. 9. Rfk Salim Burak, Trk-Rus-ingiliz Mnasebetleri, 1791-1941, stanbul 1946, s. 11. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi; Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri, 17891856, V. Cilt, bask, Ankara 1961, s. l-36.

o.

158

ERDAL aTER

mak iin Rusya'y desteklemi ve hatta donanmasn ubat 1807'de stanbul nlerine gndermiti ii. Ancak ehri mdafaa iin sk tedbirler alndndan ngilizler geri dnmek zorunda ~almlard. Bu baarszlk zerine, Msr' igal sevdasna den Ingilizle~ Msr valisi Mehmet Ali Paa tarafndan geri pskrtldler12 ngilizler'in bu Msr seferi, Hindistan yolu zerindeki stratejik noktalara fiili olarak yerleme girimlerinin ilk tezahr olmutur. Bu sebeple, ngiltere, Temmuz 1807'de mttefiki Rusya'nn Fransa'ya yaklatn grnce ona darlm ve 9 Temmuz 1807 tarihinde imzalanan Tilsit Muahedesi'nde, Osmanl mparatorluu'nun Fransa ile Rusya arasnda paylalmasndan korkarak Osmanl Devleti'ne yaklamtB. Dier taraftan, ngiltere, Mehmet Ali Paa'nn Hindistan ile ulam yolunu kesmesinden korkuyor, onu; "zalim, despot ve alak adam" ithamlan ile suluyor ve zayf Osmanl Devleti yerine gemesini istemiyordu. Bu sebeple ngiltere, Osmanl mparatorluu'nu reformlar iin glendirilmesini telkin ediyordu. Mehmet Ali Paa gailesi sebebi ile ngiltere'nin en nemli kazanlanndan biri 1838'de imzalanan Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas olmutur. Antlama gerei, ngilizler, Osmanl mparatorluu'nda yetitirilen ve ilenen her trl mal serbeste satn alacaklar, inhisarlar tamamen kaldnlacaktl4 ngiltere Dileri Bakan Palmerston, Viyana'daki Bykelisine yollad 28 Haziran 1839 tarihli yazsnda, ngiltere'nin, "...Byk Devletlerin ... karlan ve Avrupa bannn gerei olarak, Osmanl mparatorluu'nun devamn temel ama olarak grdn"ls belirtiyordu. Bu sebeple ngiltere, bir yandan Osmanl Devleti'nin 1839 Tanzimat hareketini desteklerken, te yandan da 1841 Bo~lar Szlemesi ve 1856 I,(nm Sava ile Rusya'ya kar Bab- Ali'nin yannda yer almt. Ingiltere'nin stanbul'daki Bykelisi S. Canniny, 1856 Paris Antlamas'ndan sonra ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne kar politikasnn temel ilkelerini yle aklyordu: Hindistan ile ulam ve ngiliz ticaretinin gerekleri. Bu sebepler ile ngiltere, 1856 Paris Antlamas'nn 7. maddesi ile, Osmanl mparatorluu'nun bamszlk ve toprak btnlnn gvence altna alndn belirtiyordul6.
11. Enver Ziya Kara, a.g.e., s. 52-53. 12. inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa isyan: Msr Meselesi, 1831-1841, i. Ksm, Ankara 1945, s. 25. 13. Enver Ziya Kara, a.g.e., s. 98-99. 14. Mbahad S. Ktkolu, a.g.e., s. 122-123. 15. mer Krkolu, Trk-ingiliz ilikileri (1919-1926), Ankara 1978, s. 21. 16. Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri: Osmanl imparatorluu Andlamalar, Cilt: I, Ankara 1953, s. 345-346; Enver Ziya Kara, a.g.e., s. 243.

ERMEN MESELESt'NN'DOUUNDA VE GEUMEStNDE NGLTERE'NN ROL

159

1867 ylnda ngiltere ve teki devletler, 1856 Paris Antlamas'nn yasaklamasna ramen, Osmanl Devleti'ne mdahalenin gerekli hale geldiine karar verdiler. 31 Ekim 1870 tarihinde Prusya'nn Fransa'y yenerek Alman birliini gerekletirmesi Rusya'ya yeni bir frsat verdi. 31 Ekim 1870 tarihinde, Paris Antlamas'nn Karadeniz'in tarafszln ve sil~tan arndrlmasn ngren hkmn tek tarafl olarak feshetti. Ingiltere ve teki devletler bu oldubittiyi kabul etmek zorunda kaldlar ve 30 Mart 1871 tarihinde Londra'da yaplan bir antlama ile bunu tescil ettilerl7 1870'den sonra Avrupa'da olduu gibi, Osmanl mparatorluu'nda da yeni bir dnem alyordu. talyan ve Alman milli birliklerinin kurulmas zerine Avrupa'nn batsndaki milliyeti akmla,rn baarya ulamasna paralelolarak, Osmanl mparatorluu'nun Balkanlar'da ve Asya topraklarnda milli devletlerin kurulma sreci balam bulunuyordu. Srplk, Yunanclk, Bulgarclk gibi asl konumuzu ilgilendiren Ermenicilik de Rusya'nn tahrikleri sonucu ortaya kyordu. ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln koruma politikas takip ettii iin nce bu ayrlk cereyanlar karsnda sessiz kalyor, hatta, Osmanl Devleti'ni destekler politika takip ediyordu. Rusya'nn srekli tahrikleri sonucu gittike kuvvet kazanan bu cereyanlar karsnda ngiltere, bunlarn aleyhinde bulunmann kendi menfaatlarna aykr olduunu grmeye balad. O da bu unsurlar, kendi emellerini gerekletirmek urunda Rusya'ya kar kullanmaya, zayf Osmanl Devleti'nden koparak bunlar Hindistan yolu zerinde Rus tehlikesine kar yeni tamp~n devletler olarak tekilatlandrmaya ynelik politikalar gelitirdi. Ite Ermenicilik de byle bir seyir takibi sonucu, XIX. yzyln son eyreinde ngiltere'nin elinde Rusya'ya kar silah olarak kullanlmaya balanacakt. Bylece, ngiltere'nin XVLLI.yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln korumak politikasndan vazgeerek, XIX. yzyl son eyreinde onu paralamaya ynelik politikasn yrrle koyduu grlecektir.

3. ngiltere'nin Osmanl mparatorluu'ndaki Ermeni Toplumu ile lgilenmesinin Sebepleri

Trkler ile Hristiyan milletlerin temaslarnda din faktr nemli bir roloynam, Trkler'e Mslman olduklar iin daima deiik bir gzle baklm ve Hristiyan dnyas tarafndan kasdi
17. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi: lslahat Ferman Devri (/861-1876), 1956, s. 53-65. Ankara

160

ERDALLTER

muameleler yaplmtr. Fakat Osmanl mparatorluu'nda gayr-i Mslim tebaaya gsterilen hogr ve himaye, hi bir zaman devletin lehine olarak gsterilmemitir. Mslmanla ve Mslman olduklar iin de Trkler'e kar ilenen bu din faktr, Osmanl mparatorluu'nda sun'i bir "Ermeni Meselesi"nin ortaya kmasnda en byk rol oynamtr. Bylece, XIX. yzyln ortalarndan itibaren "ark Meselesi"nin bir yn de "Hristiyanlk Meselesi" olmutur denilebilir. Bat'nn kltrel yaylmaclnn nemli aralarndan biri olan misyoner okullar, xvn. yzyldan beri Osmanl mparatorluu iinde faaliyet gsteriyorlardl8 1789 Byk Fransz htilali ile Bat'da egemen olan "milliyetilik" cereyan bu kurulular aracl ile Osmanl lkesinde yaayan aznlklara ulayordu. Osmanl mparatorluu ierisinde bulunan Protestan misyonerlerin, 1840'lardan sonra, imparatorluk bnyesindeki ykc ve blc faaliyetlerini geniletmeye baladklar grlmektedir. Din ve mezhep grnmndeki bu ykc faaliyetlere daha sonra ngiltere de katlm, daha nce Fransa, Avusturya ve Rusya'nn, imparatorluktaki Katolik ve . Ortodoks aznlklar zerinde elde ettikleri "himaye" hakk gibil9, 1842 ylnda Kuds'te. bir Protestan mabedinin hizmete girmesini salam.tr. Bylece, ngilizler de dier byk devletler gibi Osmanl Imparatorluu'ndaki gayr-i Mslim unsurlardan Ermeniler'e dini kanallardan ulamay denemeye balarplard. 1846 ylnda ngiliz elil.iinin yardmlar ve himaye si ile stanbul'da bir "Protestan Cemaat Idare Heyeti" teekkl etmi ve 1850 ylnda da bir ferman ile bunlar "Ermeni Protestan Milleti" olarak tannmlardeo. ngiltere, Protestan faaliyetlerini ynlendirmekle hem arlk Rusyas ve Fransa'nn imparatorluk ierisindeki almalarn dengelemi, hem de herhangi bir milletleraras paylama durumunda aslan payn alabilmek iin arac bir zmre (Ermeniler) meydana getirme imkanna kavumutu21
18. lknur Polat Haydarolu, Osmanlmparatorluu'nda Yabanc Okullar, Ankara 1990; M. Hidayet Vahapolu, Osmanl'dan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar (Yntemleri Asndan), Ankara 1990; Seil Akgn, "Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Baklar", OTAM, Say: 3 (Ocak 1992), s. 1-16. 19. Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi: Birinci Merutiyet ve Istibdat Devirleri (1876-1907), Cilt: 8, Ankara 1962, s. 128-129; Necla Basgn, Trk-Ermeni Ilikileri: Abdlhamid'in Clusundan Zamanmza Kadar, Ankara 1970, s. 29-30. 20. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950, s. 156. 21. L'Angleterre et Les Armeniens (1839-1904), S-Gravenhage 1918, Yay. Haz., Bayram Kodaman, s. 3.

ERMEN MESELES'NN DOUUNDA VE GELMESNDE NGLTERE'NN ROL

161

XIX. yzyln son eyreinde, Osmanl mparatorluu, emperyalist devletlerin nazarnda yklacak bir devletti. Onlarn hedefi, yklacak olan imparatorluktan en fazla istifade edebilmekti. Bu sebeple, Ermeni milliyetiliinin uyanmasnda Kilise'ye en byk yardm Byk Devletler salayacaklardr. mparatorluun dalmasnda karlar olsun veya olmasn hepsi de din temas zerinde durmular, bazlar srf siyas amalar ile, bazlar da Hristiyan olduklarndan sevaba girmek dncesiyle Ermeniler'i desteklemilerdir. Bu anlay iinde Ermeniler ile ilgilenen ilk devlet arlk Rusyas olmutur. Rusya, Balkanlar, Boazlar ve Dou Anadolu yolu ile Akdeniz'e inmek istiyordu. XIX. yzyln ikinci yarsnda byk lde Rus igali altnda bulunan Kafkasya'daki Ermeniler Rus karlanna alet olabilecek en elverili toplum idi ve Rus propagandas da burada etkisini .gstermiti. 1853-1856 Osmanl-Rus Sava'nda yenilen Rusya, o zamana kadar Anadolu cephesinde savaan ar ordularnn faaliyetlerini anlatan, resm ve askeri yaynlarnda "Trkiye Asyas" tabirini kullanrken, 1856 Paris Antlamas'ndan sonra artk Dou anadolu iin "Ermenistan" tabirini kullanmay tercih edecektir. Rusyann Trkiye'deki Ermeniler'i hangi amala desteklediini, Rus Dileri Bakanl Dou Masas efi Prens Trubestskoy 1914 ylnda u ifadesi ile ortaya koymutur3: "Rusya'nn Ermeni unsuruna, yalnz Ermenistan sahasnda deil, onun dnda da ekonomik nfuzunu yaymak iin ihtiyac vardr". Rusya'nn Ermeni politikasndan rken ngiltere, Rusya'nn Dou Anadolu'yu da "Balkanlatrmaya" kalkacan ve burada yaratt nfuzdan yararlanarak scak denizlere ineceini grmt. Rusya'nn, Osmanl mparatorluu'ndaki milliyeti. cereyanlar srekli olarak tahrik ettiini gren Ingiltere de, imparatorluk ierisindeki gayr-i Mslim unsurlar, kendi emellerini gerekletirmek u22. H. Kemal Trkz, Trkmen lkesi (Dou Anadolu) Ad ve Emperyalizmin Etkileri, Ankara 1985, s. 10. 23. Bu ifade tarz, aada grlecei gibi, ngiltere'nin Dou anadolu'daki Ermeni tccarlar desteklemesi ve nfuz alann geniletme siyasetine paralel idi. Geni bilgi iin bkz., .H. Kemal Trkz, "Trkiye'de Sosyalist Ermeniler'in Faaliyetleri ve Gerekler (1890-1918)", Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 25 Austos 1983, s. 94; Daha 1690'da ngiltere, Hindistan ile Osmanl lkeleri arasnda ticaret yapan Ermeni tccarlarna, Halep ve Akdeniz yolunu brakmalarn istediklerinde onlar, bu karl ticaretten vazgeemeyecekleri yantn vermilerdi. Hindistan, ran ve Osmanl lkeleri arasndaki ticaret byk lde Ermeniler'in tekelinde bulunuyordu. Bkz., Halil nalck, "Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rol", Osmanl imparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, s. 269-270.

162

ERDALLTER

runda, Rusya'ya kar kullanmaya, zayf Osmanl Devleti'nden kopacak bu unsurlar Hindistan yolu zerinde Rus tehlikesine kar yeni tampon devletler olarak tekilatlandrmaya ynelik politikalar gelitirdi. Bylece, ngiltere gdml bamsz bir Ermeni Devleti'nin Dou Anadolu'da, Osmanl Devleti'nden daha salam bir set ekeceini sanarak Ermenilii Rusya'ya kar silah olarak kullanmaya balad24. ngiltere'nin bu yoldaki politikasn ve abalarn tarihi Mithat Sertolu u cmleler ile aklam~adr2s: "1840 ylndan itibaren Manester'de yerle~en Ermeniler, Ingiliz tezgahlarnn dokuduu. pamuklu kumalar Iran'a ve Orta Asya'ya gnderiyorlard. 1870 ylndan sonra ngiltere'de artmaya balayan mamUl pamuklu stoklar byk bir iktisadi kriz yaratmak istidadnda idi. Bunlar, sr'atle erimez ve yeni imalat iin pazar bulunmazsa, birok imalathanelerin kapanmas, iflaslarn birbirini takibi ve byk bir isiz kitlesinin devletin bana bela olmas iten deildi. Bu ticaret yolu (TrabzonErzurum-Dou Bayezid yolu) stoklar iin tek kanald. ngilizler, sevkiyat hzlandrmak iin Dou Anadolu'da Ermeni tccarlarna sermayel've kredi yardmnda bulunmular ve bunun ok faydasn grmlerdi... Bu blgelerde Ermeniler'e muhtariyet tanyan bir idareyi, kendisi iin daha emniyetli bulduu iin Ermeniler'i kkrtmaya balamt". Netice olarak, Rusya ile ngiltere'nin siyasi ve eko~omik nfuz sahalarn geniletme amalar, baka bir ifade ile, Rus-Ingiliz rekabeti, mevcut olmayan bir "Ermeni Meselesi" douracaktr. Bu arada, stanbul'daki Ermeni Patrikhanesi de Avrupa devletlerinin ilgisini Ermeniler.zerine ekme faaliyetine balayacaktr. 4. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve Ayastelanos (Yeilky) Antlamas (3 Mart 1878) Rusya'nn Balkanlar'da "Pan-Slavizm"i salamak amac ile 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanllar aleyhine Balkanlar ve Kafkaslar'da balatm olduu 1877-1878 sava26, Plevne'nin dmesinden ve Ruslar'a stanbul yolunun almasndan sonra Osmanllar'n bar istemeleri zerine 31 Ocak 1878 tarihinde Edirne'de yaplan
24. L'Angleterre et Les Armeniens (1839-1904), s. 5-14. 25. Mithat Sertolu, "Trkiye'de Ermeni Meselesi", BITD, Say: 4 Ocak 1968, s. 22; prmeniler'in Rusya, ngiltere ve Amerika ile ilikileri hakknda aynca bkz., Turgut Iksal, "Ermeniler'in Dier Devletlerle likileri", BITD, Say: 3 Mays 1985, s. 46-49. 26. Falir H. Armaolu, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'n "Panislavizrnin talrilderi ile hareket eden ve Bismarck'n-koyun hrsz an-dedii Balkan Slavlannn Eseri" olarak . )Iitelemektedir. Bkz., Siyas Tarih Dersleri (1789-1919), Ankara 1961, s. 368.

ERMEN MESELES'NN DoGUUNDA VE GELMESNDE NGLTERE'NN ROL

163

mtareke ile sona ermi27, bar artlar ise Ayastefanos (Yeilky)'da tespit edilmitir. Ayastefanos'da devam eden bar grmeleri srasnda bizzat Ermeni Patrii Nerses varjebedyan ve baz Ermeni ileri gelenleri, Rus murahhas heyeti bakan, ar'n kardei grandk Nikola ile grerek, antlamaya Ermeniler ile ilgili bir madde koydurmaya muvaffak olmulard2s. 3 Mart 1878 tarihinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan Ayastefanos Antlamas'nn 16. Maddesi Ermenileri le ilgili hkme aynlmt. 16. Madde'de29, Rus askerinin Dou Anadolu'yu boaltmas ve Osmanl Devleti'ne iadesi, oralarda, iki devlet ilikilerinde karklklar yol aabilecei ileri srlerek, Osmanl Devleti'nin Ermeniler ile meskfin mahallerde derhal slahat yapmay ve Ermeniler'in Krtler:e30 ve erkesler'e kar korunmalarn salamay taahhd ettii belirtiliyordu. Bu antlama ile Ermeni ad, ilk defa milletleraras bir antlamaya geirilmi oluyordu. Bu sebeple, Ayastefanos Antlamas, Ermeniler iin bamszlk yolunda atlan nemli bir adm olarak teHikki edilmitir. Aynca bu antlama, Osmanl-Rus ilikilerinde de bir dnm noktasdr. Kars, Ardahan, Batum ve Bayezid'in terkedilmesi ile Rusya, Dou'dan, Anadolu iinde byk tehlike arzeden bir kuvvet haline gelmi bulunmakta idi. Bylece, Rusya bir taraftan Dou Anadolu'da, Orta Dou'ya hakimiyet yolunda nemli bir kprba ele geirirken, dier taraftan da Ermeniler zerinde nfuzunu kuvvetlendirmi oluyordu. Netice olarak, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'nn Rusya'nn baars ile sonulanmas ve onun Ayastefanos Antlamas'na sktrd 16. Madde ile Ermeniler'in hamisi durumuna gelmesi, "Ermeni Mese1esi"nin ekillenmesine sebep olacaktr. Ancak bu ant;lama yrrle girmeyecekti. nk Rusya, Orta Dou'daki devletleraras dengeyi bozmu oluyordu. ngiltere'nin stanbul'daki elisi Layard da, Ayastefanos Antlamas ile ortaya kan durumu ve endielerini hkmetine bildiriyor, Batum, Kars ve Ardahan sancaklannn Rusya'ya verildiini, bylece ngiltere'nin yzyllarca Karadeniz'den Kuzey ran'a gitmekte olan ticaret yolunun tehlikeli bir rakibin eline gemi oldu27. Esat Uras, a.g.e., s. 202; Kamuran Grn, Enneni Dosyas, Ankara 1983, s. 105. 28. L'Angleterre et Le{ Anneniens (1839-1904), s. 16; Esat Uras, a.g.e., s. 219. 29. Nihat Erim, a.g.e., s. 395. 30. Krt olarak: adlandnlan gruplann corafi ve demografk dalmlan hakknda bkz., Abdulhalilk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara 1993, s. 27-31.

164

ERDALLlER

unu, ayn zamanda Rusya'nn Dicle ve Frat deltasna sarkmak abas iinde olduuna iaret ediyordu3!.

5. Berlin Muahedesi (13 Temmuz 1878), "Ermeni Meselesirtnin Douunda Ingiltere'nin Rol ve karlan
Ayastefanos Antlamas ile Rusya'nn "ark ~eselesi"ni kendi karlarna gre zmlerneye almas, Osmanl Imparatorluu'nu tek bana paralamaya girimesi ve Osmanl Devleti zerinde nfuz sahibi olmaya balamas zerine, ngiltere, Avusturya ile birlikte Ayastefanos Antlamasna kar km ve meselenin milletleraras bir konferansta ele alnmasn ileri srmlerdi32 Rusya'ya bu teklif ileri srlrken Avusturya Tuna blgesine asker ymaya balam, ngiltere ise donanmasn stanbul'a gndermiti. Bu durum karsnda ikinci sava gze alamayan Rusya konferansa raz olmutu. Bu arada ngiltere ile Rusya arasnda 30 Mays 1878 tarihinde Londra'da gizli bir anlama yapld grlmektedir. ki devlet arasnda yaplan bu gizli anlama ile, Rusya Bulgaristan snrlarnn daraltlmasna ve Dou'da Bayezid'i Trkler'e iade etmeyi peinen kabul etti33 Rusya ve Ingiltere anlamann hkmleri zerine Avusturya'nn da muvafakatn alarak, bylece ileride toplanacak kongrede grlecek konular hakknda bir gr birliine varmlard. Dier taraftan ngiltere, Osmanl Devleti'ne bavurarak, Dou Anadolu'dan gelecek bir Rus tehlikesine kar imparatorluu korumak ve yardm edebilmek iin Kbns adasnn igal ve idaresinin kendisine braklmasnve yine Rus tehlikesine kar bir tedbir olmak zere, dou Anadolu'daki Ermeniler iin slahat yaplmasn istiyor, bir taraftan da eer Osmanl Devleti, Kbns' vermeye yanamad takdirde, imparatorluu Rusya ile aralarnda taksim edeceini belirterek Bab- Ali'yi tehdid ediyordu34 ngiliz Hkmeti'nin Dou Akdeniz'de s olarak Kbns' semesinde, Milli Savunma Bakanl'nn istihbarat bakanln yapan Albay Home'un verdii raporun nemli roloynad sylenmektedir. Bu rapora gre35:
31. Yulu Tekin Kurat, Henry Layard'n istanbul Elilii, 1877-1880, Ankara1968, s.68-69. 32. Fahi! H. Armaolu, a.g.e., s. 380; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: 8, S,. 68; A. HalOk Ulman, Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava. Ankara 1973, s. 90. 33. Anlamann hkmleri iin bkz., Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 70. 34. Fahir H. Armaolu, a.g.e., s. 382; Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 71-73. 35. Yulu Tekin Kurat, a.g.e., s. 82-83.

ERMENl MESELESl'NN DoGUUNDA VE GELMESlNDE NGLTERE'NN ROL

165

1. ,..ingiltere yle bir blgeye yerlemeIlydi ki, burada idarenin Bab- Ali'nin elinden Londra'ya gemesi sonucunda, Britanya'y rahatsz edecek karklklarn ortaya kmamas ve ayn zamanda o blgedeki servetlerin ngiltere ekonomisi iin yararl olmas gerekiyordu. 2. Askeri ynden, bu blgedeki ngiliz kuvvetlerinin gerek Kafkaslar, gerek yukar Frat ve Dicle nehirlerinden yaplacak hcumlara kar, derhal mukabele edebilecek durumda olmalar gerekti. 3. Ekonomik bakmdan ngiliz imalatlarna Orta Dou'da yaptklar ticarette bir depo vazifesi grmeli idi. te bu ekonomik, politik ve askeri ynlerden ngiltere iin en elverili yer, Kbns adas idi. ngiltere'nin tehditleri karsnda, Osmanl Devleti iin Kbns' verme~~:tenbaka kar yol grnmyordu. Bylece, iki devlet arasnda stanbul'da 4 Haziran 1878 tarihinde gizli bir anlama yapld. Anlamaya gre; Rusya, Batum, Ardahan, Kars veya zikredilen yerlerden birini elinde tutup da, ileride, her ne vakit olursa olsun, kat'i bir bar muahedesi (yani ileride yaplacak Berlin Antlamas) ile tayin olunan Osmanl Devleti'nin Asya topraklarndan bir ksmn daha zapt ve istilaya giriecek olursa, o takdirde ngiltere Devleti, zikredilen topraklar silah ile muhafaza ve mdafaa etmek zere Osmanl Devleti ile birlemeyi taahhd ediyordu. Buna karlk Osmanl Devleti de, Anadolu'da bulunan Hristiyan ve sair tebaann iyi idare ve korunmalar hakknda ileride devletler arasnda sonradan kararlatrlacak olan ~zumlu slahat yapacan, ngiltere Devleti'ne vaad ediyor ve Ingiltere'nin kendi taahhtlerini yerine getirebilmesinde lzumlu vastalar temin edebilecek bir hale koymak iin Kbnsadas'nn tahsis ve asker ikamesi ile idare etmesine muvafakat ediyordu36 Bu gizli anlama ile, ngiltere bir taraftan Kbns'a fiilen yerleiyor, dier taraftan Dou Anadolu'da bir nev'i koruy~culuk ve mdahale hakkna sahip oluyor, Ermeni davas da, bir Ingiliz davas haline geliyordu. Bylece, Osmanl-Rus atmas ok ynl bir Avrupa meselesi haline dnmeye balamt. Bunun sonucu olarak, Ingiltere ve Avusturya'nn ncl ile, Ayastefanos Antlamas'nn "ark Meselesi" ile ilgili ksmlann yeniden gzden ge ir36. Fahir H. Armaolu, a.g.e., s. 383; Nasim Zia, Kbrs'n ingiltereye Geii ve Adada Kurulan ingiliz idaresi, Ankara 1975; kr S. Grel, Kbrs Tarihi '1878-1960): Kolonyalizm. Ulisuluk ve Uluslararas Politika, I, Ankara 1974, s. 24.

166

ERDALLTER

rnek ve dzeltmeler yapmak: iin, Berlin'de devletleraras bir kongrenin toplanmasna karar verildi. Rusya, yeni bir sava gze alamad iin bu toplantnn yaplmasn artsz olarak: kabul etmek zorunda kald. Bylece ngiltere, Berlin Kongresi'ne, Osmanl Devleti'nin Rusya karsndaki yenilgisinden doan iki tehlikeyi de bertaraf etmi olarak: giriyordu. Ayastefanos Antlamas'nn imzaland 3 Mart 1878 tarihi ile Berlin Muahedesi'nin topland 13 Haziran 1878 tarihleri arasnda, yani 3 ay sre ile Ermeniler de bo durmamlard. Ermeni Patrii Nerses Varjebedyan ve nde gelen Ermeniler Balkanlar'daki gayr-i Mslim tebaann bamszlk yolundaki faaliyetlerinin Dou Anadolu'da da tekrarlanmasn istiyorlard. 17 Mart 1878 tarihinde Patrik Nerses, stanbul'da ngiliz Bykelisi Layard' ziyaret ederek, "Bir yl nce Osmanl idaresinden ikayetimiz yoktu, ancak: Rus zaferi imdi durumu deitirdi, Dou'da bamsz bir Ermenistan istiyoruz. Eer siz yardm edemezseniz bunu gerekletirmek iin Rusya'ya mracaat ederiz" demi, eli Ermenistan'dan nereyi kastettiini sorunca, "Van, Sivas, Diyarbakr ve Kilikya" diye cevap vermiti. Elinin, "Evet ama bu yerlerin hibirinde ounlukta deilsiniz" demesi zerine de, "Bunu biliyoruz, .ama imdi Rusya Dou'da topraklar kazanyor, Rusya ile Osmanl Imparatorluu arasndaki g dengesi deiti. Biz de geleceimizi dnmeliyiz" diye Ermeniler'in amacn aklamt37 Patrikhane, bu teebbslerini sadece stanbul'da yrtmyordu. Ayastefanos antlamas'nn Berlin'de tadil edilecei haberini alan Patrik, kongreye katlacak: btn devletler nezdinde de youn faaliyette bulunuyordu. Avrupa bakentlerini dolaarak: siyaset adamlann Ermeni davasna kazanmak: iin eski Patrik Hrimyan bakanlndaki propaganda gezisine kan hey 'etin elinde, Ermeni isteklerini belirten ve Trkiye'de Ermenistan kurulmas iin hazirlanan bir proje vard38 , Patrik Nerses, aynca, bir taraftan Manester Ermeni Komitesi Bakan Karakin Papazyan'a gnderdii bir mektupta39, siyasetleri37. Kamuran Grn, a.g.e., s. 106-107. 38. L'Angleterre et Les Armeniens (1839-1904), s. 19-22; 7 bentten mteekkilolan bu projenin muhtevas iin bkz., Esat Uras, a.g.e., s. 229-232; Enver Ziya Kara, a.g.e., s. 132; Mehmed Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezdlimi ve Ermeni/er, stanbul 1976, s. 109-110; Kamuran Grn, a.g.e., s. 108-111. 39. Mektubun metni iin bkz., Esat Uras, a~g,e., s. 246-248.

ERMEN MESELES'NN noGUUNDA VE GELMESNDE NGLTERE'NN ROL

167

nin Rusya'ya minnettar kalarak, ngiltere'den mit ve onun sayesinde hedefleri olan maddi ve manevi refaha ulamak olduunu belirtiyor, dier taraftan 30 Haziran'da stanbul'da ngiliz Bykelisi Layard' tekrar ziyaret ederek, projelerini Kongre'ye vermi olduklarn ifade ederek ngiltere'nin bu projeyi desteklemesini istiyordu40. Berlin Kongresi'nin ilk gnlerinde Bismark Ermeniler'i iyi karlam, Avrupa Devletleri de onlara sahip kmlard. Ancak ngiltere'nin kongrede ar basmas yznden Ermeniler'in isteklerine sahip kan pek olmamt. Berlin Kongresi'nde Ermeniler'in mracaat ilk defa kongrenin 4 Temmuz 1878 tarihli oturumunda, ngiliz Dileri Bakan Lord Salisbury tarafndan ortaya atlarak ele alnmt. Fakat mzakere, Ermeni teklifi yerine, Ayastefanos Antlamas'nn 16. Madde'sinin tadili ve Rusya'nn igal altnda tuttuu yerleri tahliyesinin slahata balanmas artnn kaldrlmas eklindeki neri ile balad: Neticede sun'i Mesele, Ayastefanos Antlamas'nn 16. Madde'si fazla deiiklie uramadan Berlin Muaheqesi'nin 61. Madde'si olarak kabul edildi. Bu maddeye gre: "Bab- Ali, Ermeniler'in oturduklar vilayetlerin mahalli artlar dolays ile muhta olduklar slahat ve dzenlemeleri gecikmeden yapmay ve Krtler ile erkesler'e kar emniyet ve huzurlarn korumay taahhd eder ve bu konuda alaca tedbirleri sras geldike devletlere tebli edeceinden, ad geen devletler de bu tedbirlerin tatbikine nezaret edeceklerdir"41. Bylece ngiltere ve Rusya'nn gayretleri ile ortaya karlan sun'i "Ermeni Meselesi", byk devletlerin nezaretinde olmak zere Osmanl Devleti'nde yaplacak bir "Islahat Meselesi" halinde tespit edilmi olunuyordu. Artk, Avrupa diplomasisinin en bykleri 13 temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Muahedesi ile, "Hasta Adam" dedikleri Osmanl mparatorluu'nun geri kalan uzuvlarn Avrupa'nn anatomi mzelerine datp fizyolojik denemeler yapmaya balayacaklard42. Ermeniler bu sonutan pek memnun kalmamlard. Bununla beraber, Berlin Kongresi'nin Ermeniler ile ilgili olarak ald kararlar nemli bir ilerleme kabul eden Patrik Nerses, 6 . Madde ve K~rs Antlamas ile salanan ngiliz himayesinin memnuniyet verici olduunu belirtmekte idi. Nerses'e gre43, "Ermeni Meselesi",
40. Kamuran Grn, a.g.e., s. 111. 41. Esat Uras, a.g.e., s. 252; Berlin Muahedesi'nin hkmleri iin bkz., Nihat Erim, a.g.e., s. 403-424. 42. Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 80. 43.?Esat Uras, a.g.e., s. 258-268.

168

ERDALLTER

"ark Meselesi" ile birlikte yeni bir ekil ve durum almt. II. Abd1hamid (1876-1909)'in uzun sren saltanat srasnda bu sun'! mesele, Osmanl Devleti'nin nemli bir ans olacak ve devle.t, Avrupalnn zaman zaman deien politikalar karsnda bata Ingiltere olmak zere btn Avrupa devletlerinin basks ile karlaacaktr.

6. ngiltere'nin "Ermeni Meselesi"ni Geli~tirmesi ve Ermenistan Kurma D~ncesi

lS77-1878 Osmanl-Rus Sava, Trk-ngiliz ilikilerinde bir dnm noktas olarak kabul edilir. Bu sava, Osmanl Devleti'nin zayfln ortaya karmtr. ngiltere, teki Avrupa devletlerini de harekete geirerek, Rusya'nn Osmanl Devleti'ne tek bana kabul ettirdii 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlamas'nn yerine, Berlin'de bir kongre toplayarak 13 Temmuz 1878 tarihinde daha yumuak artlarla Berlin Muahedesi'ni imzalatmay baarm, bylece Rusya'nn tek bana Osmanl Devleti'nin paralanmasna engelolmutur. Ruslar, daha sonra "Berlin haneti" olarak niteledikleri bu durumdan44, kendilerine yeteri kadar politik destek salamad iddias ile Bismarck' mesul tutarak Almanya aleyhine geni bir kampanya balattlar. Berlin Muahedesi'nin imzalanmasndan sonra ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne kar politikas, bu Devlet'in paralanma ve yklmasn kanlmaz sayarak, stratejik deeri olan Osmanl topraklarn ya kendisi ele geirmek, ya da bu topraklar zerinde kendisine bal devletlerin kurulmasn destekleyip kkrtmak olacaktr. 1880 ylnda, Gladstone'un seimleri kazanp ngiltere babakan olmas, ngiltere'yi Ermeniler'in avukat haline getirmitirs. Gladstone, ilk i olara)<:"Ermeni Meselesi"ni ele alm, Haziran 1880 tarihinde Bab- Ali'ye, alt devlet ile birlikte ortak bir nota vererek Dou Anadolu'da Ermeniler ile meskOn yerlerde slahat yaplmasn istemi, Osmanl Devleti ise, buna verdii karlkta, slahatn yaplmakta olduunu bildirmitf46. Gladstone'un bu teebbs Ermeniler iin bir mit dourmutu. ngiltere'de kuvvetli bir destek bulacaklarna inanmlard. Bu sebeple, bu tarihten sonra Ermeniler'in faaliyeti daha da artt. I880'lerde Dou Anadolu illerinde Er44. Rifat nsoy, Trk-Alman iktisadi Mnasebetleri (1871-1914), stanbul 1982. s. 13-14. 45. Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, stanbul 1984, s. 59-61. . 46. Fahir H. Armaoluu, a.g.e., s. 402; Kamuran Grn, a.g.e., s. 120-121; Cevdet Kk, a.g.e., s. 75-82.

ERMEN MESELESt'NN DoOUUNDA VE GEL1MEStNDENGLTERE'NN ROL

169

meni cemiyetleri kurulmaya baland. Bunlarn amac, bamsz bir Ermeni devleti kurmakt. 1894 Austos'unda Bitlis civarnda Sasun'da kan Ermeni isyan ve Mslmanlar ile yaplan atmalar, Avrupa'da, Ermeniler'in Trkler tarafndan katledildikleri eklinde yanstld. Avrupa'nn muhtelif ehirlerinde Ermeniler lehine gsteriler yapld. bu dnemde, Ermeniler'in yabanc lkelerdeki yayn gc, hibir aznlk grubunun sahip olamad dzeyde bulunmakta idi47 ngiliz gazetelerinin Trkiye muhabirIeri, gazetelerine szde Ermeni davasn ven makalelerini ve yazlann gndermek iin hibir frsat karmyorlar, yazlarnda, meydana gelmi kk bir olay kasden bytyorlard48 Osmanl Devleti, 23 Austos'da isyan bastrmt. Bu isyann Avrupa'daki ak.isleri ngiltere'yi yine n plana kard. ngiltere, Rusya. ve Fransa ile birlikte, slahat konusunu ortaya att. Bu devletinstanbul'daki elileri, byk lde Ermeni Patrikhanesi'nin pngrd esaslar erevesinde,lI Mays 1895 tarihinde Bab- Ali'ye bir memorandum vererek, alu vilayet yani Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Diyarbakr ve Harput iin bir slahat projesi sundular. ngiltere bu projeye, bu vilayetlere tayin edilecek valilerin yabanc devletler tarafndan tayin ve azli hakknda bir hkm koydurmak istedi ise de, dier iki devlet buna yanamadlar. nk ngiltere'nin bu isteinin kabul edilmesi, ona "Ermeni Meselesi"ne istedii gibi mdahale edebilmek hakkn vermek demek olacakt. Osmanl Devleti projedeki istekleri hemen kabul etm~den nce olayn tahkiki iin Bitlis'e bir hey'et yollad. Ancak Ingiltere, Rusya'ya, Bab- Ali bu projeye en ksa. zamanda olumlu cevap vermezse kuvvet kullanacan bildirdi. ngilizler'in bu tehdidi Rusya'y telalandrd. ngiltere'nin Ermeni politikasnn gerek amacnn Osmanl mparatorluu'nun Dou ve Gneydou Anad~lu bc;lgelerini kendi stnl altna koymak olduunu ve eer Ingiltere buradaki Ermeniler zerinde egemenlik kurarsa bunun kendi snrlar iindeki Ermeniler'i de etkileyeceini anlayan Rusya kuvvet kullanmak tarafls olmadn aklaynca, Osmanl Devleti de, bundan cesaret alarak kendisine sunulan slahat projesini reddetti49
47. Alan Palmer, Osmanl imparatorluu: Bir okn Yeni Tarihi, stanbul 1993, s. 197. 48. C.B. norman, Ermeniler'in Maskesi Dyor, Yay. Haz., Yavuz Ercan, Ankara 1993, s. 63; Aynca bkz., William L. langer, The Diplomacy of Imperialism, New York 1968, s. 327. 49. Esat Uras, a.g.e., s. 475-482; Kamuran Grn, a.g.e., s. 147-149, 168-169; Fahir H. armaolu, a.g.e., s.403-404.

170

ERDALLTER

11 Mays 1895 Memorandumu'nun Bab- Ali'ye takdim edildii gnlerde, Ermeniler'in coku su doruk noktaya ulam~t. Ermeniler, byk devlet temsilcilerinin bu ortak teebbsn, Ingiltere'nin kendilerine kar olan tevecchne, sevgisine balyorlard. Aynca, Times, Standart, Daily Telegraph, DailyChronic1e gibi ngiliz gazeteleri tarafl yazlar ve makaleler yaynlyorlard. Dier taraftan, Gladstone'un Ermeniler lehine, Sultan'n ve hkmetinin (Bab- Ali) aleyhine syledii nutuk da Ermeniler zerinde msbet ve ok derin bir etki yapmt. Ermeniler, Gladstone'un nutkunun kprlerini, kutsal bir yaz gibi ceplerinde tayorlar ve gizlice okumalar iin kendi aralarnda datyorlard50 Ancak projenin reddedildiini gren Ermeniler, devletlerin dikkatlerini bu mesele zerinde tutmak iin 1895 Eyll'nde stanbul'da yeni bir olay kardlar. stanbulolaylar ksa zamanda Trabzon, Erzurum; Bitlis, Harput, Diyarbakr, Sivas, Antep ve Mara vilayetlerine de sirayet etW. Buralarda Mslmanlar ile Ermeniler arasnda atmalar oldu. Avrupa yeniden "Ermeni Mezalimi" slogan ile alkaland. Osmanl Devleti'nin Ermeniler'i yok etmekte olduu sylendi. ngiltere yine liderlii ele alarak derhal mdahale edilmesine taraftar oldu. Fakat Rusya, ngiltere'nin bu teklifine kar karak, gvenliin kurulmas iin Osmanl Devleti'ne frsat verilmesini istedi. Fransa da, Rusya'y desteklediinden yalnz kalan ngiltere fazla ileri gidemedi. Bu sralarda Osmanl Devleti de bu isyanlar bastrmaya muvaffak olmutu. II. A~d1hamid, i banda kald srece Dou Ana!olu'yu savunarak, Ingiltere'nin bu blgeyi Trkiye'den koparp,- "Ermenistan" ad altnda devlet kurma politikasn akim brakt. ngiltere, 1897 ylnda da, yeni problemler yaratmaya devam ediyordu. Fakat 18 Nisan 1897 tarihinde Trk-Yunan Sava'nn balamas, Islahat meselesinin Balkan Sava'nn sonuna kadar ngiltere tarafndan buzdolabna konulmas sonucunu verecektir. Trkiye'ye kar, ngiltere politikasnda meydana gelen bu yn deit~e "Ermeni Meselesi"nin arka plana atlmasna yol at. Bylece Ingiltere, bundan sonra Ermeniler'i Dou'daki politikasnn vastas olarak kullanmann artk menfaatine olmadn ve aksine kendi imparatorluundaki Mslman tebaasn memnun etmekle daha ok kazanl kacan dikkate almaya balayacaktr.
50. L'Angleterre et Les Armeniens (1839-1904), s. 35. 51. C.B. Norman, a.g.e., s. 68-70; L'Angleterre et Les Armeniens 36-37; Kamuran Grn, a.g.e., s. 155. (1839-1904), s.

ERMEN MESELESl'NN DOUUNDA VE GELMESNDE NGLTERE'NN ROL

171

9-10 Haziran 1904 tarihinde, Almanya'ya kar ngiliz-Rus birlemesinin temelini atmak amacyla ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar II. Nikola'nn Reval'de bulumalar sonucunda, artk ngiltere'nin Rusya karsnda tampon bir devlete (Ermenistan'a) ihtiyac yoktu. Kbns' tasarrufu altnda bulunduran, Msr'n 1882'de igali ile Svey Kanal'n kontrol eden ngiltere, Hind yolunun kapanmasndan artk korkmuyordu. ngilizler, Birinci Dnya Sava (1914-1918) yllannda da Osmanl Imparatorluu'nu paralamak yolunda Ermeniler'e nasl bel baladklarn yle aklyorlard52: "Ermeniler bizim kk mttefikimizdiL .. bugn kendilerine ait mstakil bir hkmete sahip olmadklar halde, byk bir itimat ve arzu ile bize hizmette bulundular". Baka bir ifade ile, ngilizler Ermeniler'i, Dou politikalarnda kendi menfaatlarna kurban etmilerdi.

52. Aspirations apres la prodamation

et Agissement Revolutionnaires des Comites Armeniens avant et dela Constittion Ottornane, Constantinople i9 17. s. 24 i.