Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt 3, No: 11 ss.

41-52, 2007

1914 ve 1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak* Christian Johannes HENRICH zet 20. yy. balarnda yaklak 600.000 Ermeni ve 1.500.000 Mslman acmasz bir sivil savata yaamlarn yitirmilerdir. Her iki taraftaki kurbanlarn says aslnda anlalma s g bir faciadr. Ayrca bu ift tarafl katliamn Ermeni Soykrm adl tek tarafl bir terminolojiyle anlmas da anlalmaz bir dier husustur. Osmanl Trkleri ve Sadk Ulus arasndaki 800 yllk bar dnemi, Ermeni Aznln sadakatsizlii, sabotajlar ve ihanetleri sonucunda aniden sona ermiti. Bugnlerde ise Ermeni Sorunu-politize edil mi ve duygusal bir platforma tanmtr. Bu nedenle siyasetiler ve gazetecilerin bu ka dar hassas bir konuyu bu konuya dhil olan tm taraflarn bilim adamlar ve- tarihileri ne brakmasnda fayda vardr.

Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, Birinci Dnya Sava, Terrizm, Berlin Kongresi, Van Ayaklanmas, Dou Anadolu, Soykrm, Ermeni Devrimci Federasyonu, Diaspora, Snrd Edilme.
GR Osmanl mparatorluunun k 19.yzyln balarnda doruk noktasn yaamtr. Jntrk htilli, Balkan Sava, I. Dnya Savann kmas, bamszlk mcadelesi ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas, Trk Devletinin varln srekli biimlendirmi ve deitirmitir. zellikle de aznln, Mslman ounluk ile olan bar iindeki yaamlar dramatik bir ekilde deimitir. Trk- Ermeni ilikilerindeki bu gelimeler, Avrupadaki byk devletler gibi d etkilerden ayr yorumlanamaz. 1878deki Berlin Konferans ve 1912 ile 1913 yllarndaki Balkan Sava sonrasnda Avrupa devletlerinin gerek niyetleri iyice ortaya kar: Niyetleri Osmanl mparatorluunu aralarnda pay etmektir.1 9 Mays 1916 tarihinde ngiliz Mark Sykes ile Fransz Charles Georges-Picot, lkeleri adna Anadolunun paylalmasnda anlarlar. Bunu takip eden Sevr Bar Antlamasnda, Rusya, Yunanistan ve talyaya da pay verilir2. Avrupa lkeleri, Osmanl mparatorluunun zayf durumundan giderek kendi karlar ynnde daha fazla yararlanrlar. 19. yzyln son eyreinde Osmanl mparatorlu* 1 Makale, bir yeminli tercme brosunca Almanca metinden evrilmi, ayrca Prof. Dr. brahim S. Canbolat tarafndan dil ve akademik disiplin/ierik asndan gzden geirilmitir. Bkz: Danica Mili_, Die konomische Penetration des Balkans und der Trkei durch die Industriestaaten, Ralph Melville; Hans-Jrgen Schrder (Hrsg.), Der Berliner Kongress von 1878. Die Politik der Gromchte und die Probleme der Modernisierung in Sdosteuropa in der Zweiten Hlfte des 19. Jahrhunderts,Franz (Wiesbaden: Steiner Verlag, 1982), iinde: s. 475. Bkz: The New Encyclopaedia Britannica 11, 1985, s. 454. , Vol.

41

Christian Johannes HENRICH

unun baz blgelerini ele geirerek, bu blgeleri kolonilere dntrrler. ngiltere Msrn dnda, Suriye ile Mezopotamyay da kontrol altna almak ister; Fransa Kuzey Afrika ile Lbnana gz diker; talya Tripolis ile Arnavutluku talep eder; Rusya ise Ermenistan ile Krdistan iin speklasyon yapar3. Avrupa lkelerinin bu agresif ve ksmen aalayc politikas, Doudaki Mslman olmayan aznlklarn, Mslman evrelerle olan kanlmaz gerginliklerini arttrr. Ermeniler asndan bu gerginliklerin daha trajik sonular olmutur. Hnak ve Tanak Komitelerinin tahriklerine maruz kalan Ermeniler aka zerklik istediler ve dman taraf olan Rusya ile ksmen ibirlii yaptlar. Osmanl ynetimi bu tehdit ieren gelimelerin varln Ermeniler Sorununa radikal zm retme vesilesi saymtr. 1915de Ermeni aznln byk bir ksm sava koullarnda hayatlarn kaybettiler. Ancak bununla birlikte toplu lmler gerei vardr. Sreklilik gsteren gda ktl ve bunun sonucunda yaanan alk, ok saydaki bu lmlerin ncelikli sebepleri arasndadr. Bu gda teminindeki skntlar ayrca, Osmanl ordusunda da hatr saylr kayplara neden olmutur. Bundan baka, Ermeni htill Komitesinin terrist saldrlar da, her iki tarafn ok saydaki kayplarndan sorumludur. Nadiren de olsa Osmanl ordusunun, jandarmann ve gebe konumundaki Krt etelerin saldrlar da sz konusudur. Buna ramen Ermeniler zellikle de diaspora Ermenileri, iskn politikasna dayal g ettirme plann bugn, Osmanl mparatorluunun uyguladn ileri srdkleri bir sistematik soykrm olarak gryorlar. Trkler buna itiraz etmekte ve her iki tarafn byk kayplar olduuna dikkat ekmektedirler. Ermeni tarihiler ve politikaclar tarafndan tarih olaylarn byk lde tek tarafl olarak anlatlmas ve Mslman tarafta ok daha fazla olan kaybedilen insan saysnn gizlenmesi, 90 yldan fazla bir sreden beri bu atmann uluslararas boyut kazanmasna neden oldu. Bu makalede, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna kadar olan srede Trk-Ermeni ilikilerindeki gelimeler, I. Dnya Savann balamas, Vandaki Ermeni isyan, stanbuldaki Ermeni ihtillcilerin tutuklanmas, stratejik adan nemli blgelerdeki Ermeni aznln baka yerlere g ettirilmeleri konular ele alnarak, soruna objektif bir bak as getirilmeye allacaktr. Birinci Dnya Savann kna Kadarki Gelimeler Devletin hzla kmeye doru gitmesi, politik ve toplumsal bir hareket olan, asker adan da geni destek gren, birlik, beraberlik ve ilerlemenin temellerinin atlmasn ve kuvvetlenmesini getirmitir. 2 Temmuz 1908 tarihinde, 30 yl nce kaldrlm olan Kanuni Esasiyenin (Anayasa) Sultan II. Abdlhamit tarafndan yeniden yrrle konmas ynnde faaliyetlerde bulunan Jntrk htilli gerekleir. 1909 Nisannda eski Trk muhafazakrlar ve din hocalarnn yardmyla eski dzenin yeniden kurulmas dene-

Fikret Adanr, Der Zerfall des Osmanischen Reiches, In: Alexander Demandt (Hrsg.), Das Ende der Weltreiche: Von den Persern bis zur Sowjetunion, (Mnchen: Verlag C. H. Beck, 1997), iinde: s. 124.

42

1914-1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak

nir4. Bu giriimler birka hafta iinde baarszlkla sonulanr, II. Abdlhamit tahttan indirilerek srgne gnderilir. Jntrkler, kardei V. Mehmeti yerine getirirler, ancak devlet ynetimini ellerinde tutarlar. Bu Ulusal-Trklk hareketi, Jntrk hareketinin stne kar. Bu her eyden nce Hristiyanlar kzdrmakla birlikte, Araplar ve Acemler (ranllar) gibi Trk olmayan Mslmanlar da kzdrm ve gvensizlik yaratmtr. 1912 ve 1913 yllarnda yenilgiyle sonulanan Balkan Savalarndan sonra Osmanl mparatorluu Balkanlarda geni toprak kaybna uramtr. Yalnzca Bat Trakya, Osmanl egemenlii altnda kalmtr. Osmanlnn k dnemi phesiz, Osmanl mparatorluunda Mslman olmayan halkn yzyllar boyu grm olduu hogr ve inayetin de kant olduu dnemdir. Osmanl egemenlii altnda bulunan Gayrimslimlerin (rey) durumu yeni yneticilerin5 egemenlii altndaki ulusal ve dinsel aznln durumlarndan ok daha iyi idi. Alman mparatorluu (Deutsches Reich ) Hkmeti ile 19. yzyldan beri sregelen iyi ilikiler, Jntrkler ile daha da kuvvetlenmitir. Alman Reich ini kendilerine devlet modeli olarak grrler. Alman Asker Komisyonu Bakan Korgeneral Otto Liman von Sandersi, Boazlarn savunmasndan sorumlu I. Kolordu Komutanlnn bana getirirler. Bu karar itilaf devletlerinin tepkisine neden olur. stanbul buna kar kar. Geri Trkler Liman Osmanl marealliine ve ordu bamfettiliine terfi ettirdiler ama ordu kumandanln kendisine vermediler6. tilaf Devletleri ve Merkezi Avrupa Devletlerinin aksine, Osmanl devleti sava kmadan nce hibir anlamaya dhil olmamt. Savaa girme karar, Merkezi Avrupa Devletlerinin yannda, Rusyaya7 kar olmutur. Farkl cephelerdeki sava Osmanl mparatorluunu ypratmtr. Kafkasyada Rusyaya, Irak ve Svey Kanalnda ise ngiltereye kar savamtr. Ayrca Galiya, Makedonya ve Romanyada da savalmtr. ngilizlerin bir Ulusal Arap Devleti vaadine kaplan Araplar, Osmanl iinde ayaklanma balattlar, Ruslar ise aynsn Ermenilere vaat ettiler. Bylece tilaf Devletleri, Osmanl devleti iindeki etnik ve dinsel aznlklarn kendi menfaatleri iersinde yer almalarn salamaya altlar. Bu durumda gerek sava suu ortaya kar. Anadoluda Trkler ile Araplar ve Ermeniler arasnda yzyllardr sregelen bar, bylece kendini gsteren sava karlar nedeniyle tehlikeye sokulur. Rusya gerekte bamsz bir Ermenistan devletinden yana deildir. 1878 Berlin Konferans ile San Stefanonun zgrlnn yeniden gzden geirilmesinden sonra ar, Avrupa devletlerinin Balkanlarda Rus hkimiyetini kabul etmeyecekleri gereini anlar. Rusyann, Akdenize gei salama plan, yalnzca Dou Anadolu zerinden

4 5 6 7

Bertrand Michael Buchmann, sterreich und das Osmanische Reich. Eine bilaterale Geschichte 1999), , (Wien: WUV, s. 254. Katrin Boeckh, Von den Balkankriegen zum Ersten Weltkrieg. Kleinstaatenpolitik und ethnische Selbstbestimmung am Balkan (Mnchen: R. Oldenbourg Verlag, 1996), s. 382. , Buchmann, a.g.e., s. 260. Ayn yer, s. 261.

43

Christian Johannes HENRICH

mmkn olabilmesi ile snrl kalacaktr. Ruslar yalnzca bu nedenden Ermenileri kullanarak, kendilerini Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlarn resm koruyucusu ilan ederler. Aslnda, daha nce deinildii gibi, byle bir himayeye ihtiya yoktu, nk Osmanl mparatorluundaki aznlklarn durumlar baka hkmranlk altnda bulunan aznlklarn durumundan ok daha iyi idi. Rusya, 19. yzyln sonlarndan itibaren Ermenistan htilal Komitesinin kurulmasn destekler. Ancak bunlar, Ermeni vatandalar arasnda zellikle ok rabet bulamayan blgesel kk gruplard. nk Ermenilerin byk bir ksm Osmanl egemenlii altnda mutluydu ve bu mutluluk ve bar devam ettirmek istiyordu. Herfried Mnklern tesbiti yleydi: Osmanl mparatorluu [], bamszlklar ve zerklikleri sadece Osmanl mpara 8 Yirminci torluu iinde gvencede olan Hristiyan gruplarn ve cemaatlerin hamisi.olabiliyordu yzyln balarnda, Romanya sabk babakan Prof. Dr. Nikolae Jorga, Polonyal Mikoschaya unlar syler: Ermeniler Trklerden, dier uluslardan grdklerinden daha ok itibar grmektedir. Yu nanlara gre daha ok inan zgrlne sahiptiler.[] Zeklar, devrim plan yapacak kapasitede deildi... Trk mparatorluunun ke doru gittiinin ifade edilmesini duy 9. mak istemiyorlard Osmanl devletinin savaa girmesi Rusyann oktandr drt gzle bekledii, Akdenize geii ele geirme istei asndan bir frsatt. ar, bir taraftan Hnak ve Tanak Komitelerinin daha nce balattklar terr eylemlerinden, dier taraftan da Kafkas ordusunun hcuma gemesinden medet umuyordu. Birinci Dnya Savann kmas ile Osmanl devletinin kendini kurtarma sava da balam oldu. Daha nce de deinildii gibi, byk devletlerin epeydir Osmanl mparatorluunu paylama emelleri vard. imdi, Emperyalizmin sunulan bu ganimeti10 pek de sevilmeyen Alman mparatorluu hkmeti ve Habsburg Hanedanlnn yanna katlnca, Osmanl mparatorluunun paralanmas tam anlamyla kesinlik kazand. Dmanla birlii ve Van Ayaklanmas htilal Komitesi tarafndan uygulanan srekli terr ile Ermeni halknn gznn korkutulmas zaman iersinde baarl olmutur. Ama buna ramen, soykrm teorisyenlerinin ou, 1890 ve 1915 yllar arasnda meydana gelen olaylar karsnda tek tarafl ve ou zaman da inkr edici bir tutum ierisinde olmulardr. Genellikle Osmanl ynetiminin Ermenileri gereksiz yere srgne gnderme karar ald iddia edilmektedir. Oysa tam tersi sz konusudur. Bu konuda ahin Ali Sylemezin tespiti, Ermeni ihtilalcilerin I. Dnya Sava srasnda byk lde vatan hainlii yaptklar ve sivil halka silahl terrist hareketlerde bulunarak dmana yardm ettikleri11 eklindeydi. Savan
8 9 Herfried Mnkler, Imperien: Die Logik der Weltherrschaft - vom alten Rom bis zu den Vereinigten Staaten , (Berlin: Rowohlt, 2005), s. 141. Nicolae Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches: Nach den Quellen, dargestellt Bd. 15, (Gotha: 19081913, Friedrich Andreas Perthes Verlag, 1913), s. 606.

10 Adanr, a.g.e., s. 125. 11 ahin Ali Sylemezolu (Hrsg.), Die andere Seite der Medaille: Hintergrnde der Tragdie von 1915 in Kleinasien.

Materialien aus europischen, amerikanischen und armenischen Quellen, Verlag, 2005), s. 88. (Kln: nel

44

1914-1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak

ilanndan be gn sonra, 6 Kasm 1914 de, Rostowdaki bir nceki ngiliz viskonsl Blyth Kirby, Londradaki Dileri Bakanlna, Trkiyedeki Ermenilerin Ruslara silahl bir ekilde yardm etmek zere hazrlk yaptklarn bildirmitir12. Baz baka ngiliz kaynaklarnda da Ermenilerin vatan hainliinden sz edilmektedir: Ayrca Trkiye, Kafkas cephesinde ve Dou Anadoluda iten vurulmak istenmektedir. Er menilere, General Andranik ve kann talimatlaryla Kafkasyada gnll birlikler olu turma ve Rus ordusu ile savama talimat verilmitir. 1915 yl banda bu birlikler Trk 13. Ermenilerinden asker salayarak hattn gerisinde organize olmulardr stanbul Hkmeti, General smail Enver Paa komutasndaki Osmanl birliklerinin 1914/1915 knda Sarkamta Rus ordusuna kar giritikleri harekttan sonraki yenilgi karsnda arm ve oke olmutur. Bu yenilgi i politikada, deiik toplum ve din gruplar arasnda daha da ktleen ruh halini de beraberinde getirir. Sarkam yenilgisinden sonra gerginlik iyice trmanr. Hosfeld, Ermenilerin, yenilgiye uram Osmanl Birliklerinde aynen Trk arkadalar gibi temsil edildikleri iin, hkmet tarafndan gnah keisi ilan edilmelerini pek mantkl bulmaz. Ancak bu ifade daha sonra kendi kendine gerek anlamn bulacaktr. O, Bryce Raporundan u alnty yapar: Trkler, Ermeni gnlllerinin Ruslarla ayn tarafta savatklarn saptamlardr14. Hosfeld ilaveten, Ermeni kkenli Osmanl Generali Armen Garo Pastrmacyann Mehmet Talat Paann asker-stratejik bir kararna kzarak Ruslarn tarafna getiini dile getirmektedir. General Pastrmacyan Sarkamta felaket bir yenilginin yaand 1914/1915 knda Ermeni gnll birliklerine lkelerine kar olma emri vermitir. Tekilat- Mahsusann bir ajan, 1914de Rusyadaki Ermenilerin gnll olarak silhaltna alndklarndan bahsetmektedir15. Ermeni htilal Komitesinin ve bireysel olarak kimi Ermenilerin provokasyonlar devam eder. Pastrmacyan, [] London Daily Graphice kendini ve bakalarn Ruslarn tarafnda savaan Ermeni htilalciler olarak gsteren bir fotoraf gnderir16. Bu olay ok saydaki Ermeni arasnda da izanszlk olarak nitelenmitir. Bu aptalca eylem, Trk iktidar sahiplerini ve Ermenilerin silahsz ve aresiz kaldklarnda kendilerini nefretle anacaklar geni halk kesimini tahrik etmitir17. Bu insanlk felaketi 1915 yl ilkbaharnda meydana gelmitir. Vandaki Mslman ahali ile Hristiyan Ermeniler arasnda srekli artan gerginlikler 1915 yl Nisan aynn ilk haftasnda patlak verir.

12 Sylemezolu, a.g.e., s. 89. 13 Encyclopaedia Britannica Vol. 22, s. 385. , 1971, 14 Rolf Hosfeld, Operation Nemesis: Die Trken, Deutschland und der Vlkermord an den , Armeniern (Kln: Kiepenheuer und Witsch Verlag, 2005), s. 141. 15 Ayn yer, s. 141. 16 Ayn yer, s. 142. 17 Peter Balakian, The Burning Tigris: The Armenian Genocide and Americas Response Harper Collins, , (New York: 2003), s. 199.

45

Christian Johannes HENRICH

Ermeni Ayaklanmas 1915 yl Nisan aynn ilk haftas balar ve bir ay sonrasnda Rus ordusu ile birlemeye kadar devam eder.18 Van ayaklanmas olarak adlandrlan olaylarda Ermeni ihtilalciler ehri ele geirerek Polis Merkezini ve dier sivil ynetim binalarn atee verirler. Trklerin i ayaklanma ile ilgili kayglar, bir sonraki ay Vanda gerekleen bir baka olay ile daha da artar. Rus snr yaknnda [] Van epey zamandr ulusal propaganda merkeziydi.19. Van Valisi, aslnda Kafkas cephesinde Ruslarn taarruzuna kar nemli bir savunma iin gerekli olabilecek bir Osmanl tmenini ehre getirtti. Rus ar II. Nikolaus 21 Nisan 1915 de Vandaki Ermeni htilal Komitesine bir telgraf ekerek, Rus taarruzuna, Vandaki ayaklanmalar ile verilen destek iin teekkrlerini iletmitir. Ayaklanmalar Mays ay sonuna kadar devam eder. Osmanl ordusundaki birok birlik kuatma altna alnr ve bu sayede Rus ordusuna Mays 1915de Van ele geirme ve ihtilalcilere yardm etme imkn doar. ehir, 17 Mays 1915de tamamen Ruslarn ve Ermenilerin kontrolne getiinde, henz ldrlmemi ve kaamam olan Mslmanlar Ermeniler tarafndan ldrlrler. Drt Hafta boyunca Ermeni ihtilalciler ile Osmanl askerleri etin sokak savalar yaparlar. Mslman halka ait ok saydaki ev yaklm ve Ermeniler Dou Anadolu merkezinde yaayan tm Mslman halk ya ldrmler ya da yerlerinden etmilerdir. ABDde yaymlanan Ermeni Gazetesi Gocnakta 24 Mays 1915de yaymlanan bir makalede gururla yle denmektedir: Vanda yalnzca 1500 Trk kalmtr. Ancak burada, Amerikal bir profesr olan David Maggienin verdii, o zamanlar Vanda 260.000 Mslmann yaadna dair bilgi unutulmamaldr20. Bylece, Vandaki Mslman halkn % 1inden de aznn hayatta kalabildii ortadadr. Ermenilerin sergiledii bu vaheti, soykrm teorisinin ateli savunucusu Wolfgang Gust bile dile getirmek durumunda kalr. Gust, Vandaki Alman misyonunun svireli yneticisi papaz Sprriden u alnty yapar: fkeli Ermeniler Genf Konvansiyonu hkmlerinin aksine tutum iindedirler ve intikam hrs ile davranrlar. Yangnlar artar. Trk evlerinde ve klalarnda tahrip olmam ne kaldysa, acmaszca yaklp yklr. Trkler, hasta ve kt durumda olsalar bile, merha21. metsizce katledilir Misyondaki Alman bir rahibe olan Gust Kthe Erhold ise yle devam eder: Cokun seyelnlarn, honutsuzluun ve phenin, intikam hrs ve ilkel tutkularn savak larndan boand ilk zgrlk gnlerinin ve geride kalanlarn, onlarn yallarnn, has talarnn ve Trk halknn kaacak gc kalmayan kadnlarnn oluturduu bu manza ra zerine bir rt amak istiyoruz. ou fiziken ve ruhen ypranm ve lmle yzyze gelmi sava tutsa Trk kadnlar gzlerimizin nnde iftliklerimizde amansz hastalk lar ve krlm kalplerle solup tkeniyorlard. Malup duruma dm Trk halknn
18 Hseyin elik, [Atav, Trkkaya (Hrsg.,), The Armenians in the Late Ottoman Period , (Ankara, 2002)], iinde: s.105. 19 Guenter Lewy, Der erste Genozid des 20. Jahrhunderts?American Jewish Commitee (Hrsg.), Commentary, Aus: Ausg. Dezember 2005, s. 3. 20 Bkz.: Cem zgnl, Der Mythos eines Vlkermordes: Eine kritische Betrachtung der Lepsiusdokumente sowie der deutschen Rolle in Geschichte und Gegenwart der Armenischen Frage, Verlag, 2006), s.164. (Kln: nel 21 Wolfgang Gust (Hrsg.), Der Vlkermord an den Armeniern 1915/16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des

deutschen Auswrtigen Amts, zu Klampen Verlag: Springe 2005, s. 182.

46

1914-1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak

bu tamamen aresiz, zafer kazanm olanlarn keyfi davranlarna terkedilmi kadnlar 22. n daima o dneme ait en derin aclar duyarak anacaz Ermeniler, Rus ordusu iin hatr saylr bir [] destekti23. Vandaki baarl ayaklanmadan sonra, bunu htilal Komitesinin dzenledii dier ayaklanmalar takip eder. Bayburt, Erzurum, Beyazt, Tortum ve Diyarbakrdan da huzursuzluklar bildirilmektedir. stanbul Hkmeti buna tepki gstermek durumundadr. ara dorudan asker olarak hizmet eden 150.000 Ermeni dnda sabotajc ve ibirliki olarak arlk Rusyasna hizmet eden ok sayda Trk Ermenisi de Osmanl mparatorluu iin bir tehdit oluturmaktayd. Araziyi iyi tanyan Ermeniler de rehberlik yaparak lkelerine ihanet etmilerdir. Kafkasyadaki Rus kuvvetleri Komutan General Mishlayevsky, rnein, Ermeni General Andramik Ozaniandan blgedeki dalar ve tercih edilecek gzerghlar ile ilgili bilgiler almaktayd24.
Ermeni htilal Komitesi ve Amalar Osmanlnn 17. yzylda balayan k, yukarda da belirtildii gibi, d etkenler ile olmutur. Ermenilerin halen yaymlanmakta olan Hairenik isimli haftalk gazetenin 28 Haziran 1918 tarihli basksnda unlar yazlmaktayd: Trkiyedeki Ermeniler arasnda ihtilal ruhunun yaratlmasnn nedeni Rus provokasyonudur. Rusya [] snr blgelerindeki halk arasnda merkezka kuvveti niteliinde bir eylem yrtmtr25. Ermeni Luase Nalbandian, Hnak Komitesi ile ilgili u aklamay yapar: Ermeni halknn duygularn harekete geirmek iin terr ve provokasyona ihtiya duyul maktayd. Halk, dmanna kar tahrik edilmeliydi. O zaman dmann misilleme ey lemlerinden yararlanabilirdi. Halkn Hnak Programna gvenini salamak amacyla te rr, bir ara olarak kullanlmalyd. Komitenin amac, Osmanl ynetimini terr ile hu zursuz etmekti. Bylece rejim itibar kaybederek zedelenecekti. Terrist taktiklerin esas he def noktas yalnzca hkmet deildir. Hnak Komitesi, hkmet iin alan- Trk ve Er menileri ldrmek istemi, tm ajan ve muhbirleri bertaraf etmeyi denemitir. O zaman parti yani komite, terr eylemlerini hayata geirebilmek iin kendine has bir- tekilt kur 26 malyd . Amerikal tarihi Justin McCarthy de Anadoludaki Ermeni aznln srgndeki Ermeniler ya da Ermeni diasporas araclyla aktif biimde kkrtldn belgeleyen kaynaklara iaret ediyor. Tanakn 1892 ylnda dzenledii ilk Genel Kurul toplantsnda bir lkeler Program hazrlanmtr. Bu programda her eyden nce, Tanak Komitesince Trk Hkmetine kar sava balatlmas hususu yer almtr. Tanak Komite-

22 23

Ayn yer, s.183.

Lewy, a.g.e., s.3. 24 Ayn yer, s. 3. 25 Hairenik vom 28.06.1918. 26 Luase Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement , (University of California Press, 1963), s. 110.

47

Christian Johannes HENRICH

sinin hedefleri dorultusunda Trkler, nerede olursa olsun ldrlmeliydi. Trk ocuklar da, Ermeni ulusu iin tehdit oluturduundan dolay ldrlmeliydi27. stanbuldaki Tutuklamalar ve Ermenilerin Tehciri Vandaki ayaklanma ile birlikte Osmanl Hkmeti de stanbulda tutuklamalara balar. Aralarnda ok sayda politikacnn da bulunduu epeyce entelektel Ermeni tutuklanr. Bunun arkasnda epeydir sregelen terr eylemleri, sabotaj ve ayaklanmalar yatmaktadr. Bu kiiler, yalnzca Ermeni olduklar iin deil, ayn zamanda Ermeni htilal Komitesinin yeleri olduklar iin tutuklanmaktaydlar. nk tm bu eylemlerin, Hnak ve Tanak htilal Komitelerinin ii olduu dnlmektedir. Talat Paa, Alman Konsolosu Hans Freiherr von Wangenheime politik adan gvenli olmayan ahsiyetlerden sz etmitir28. Sava esiri olan bu ihtilalciler, aynen stratejik adan nemli blgelerde yaayan Ermeniler gibi ge tabi tutulur. 27 Mays 1915 tarihli Meclis Kararna gre, Osmanl Dhiliye Nazr (ileri Bakan) Mehmet Talat Paa Van olaylar nedeniyle bir zorunlu iskn yasas kartr. Bu yasa ile cephe blgeleriyle dier stratejik adan nemli blgelerde oturan Ermeniler SuriyeHalepe gnderileceklerdi29. Bu, istekleri dnda Trkiyenin i ksmlarna ve Suriyeye g ettirilen Ermenilerin alktan lmesi ya da Trk asker veya polisi tarafndan korunamad iin ldrlmelerini beraberinde getiriyordu30. Ancak bu durum Hkmetin, Ermenilerin saldrlara kar korunmalar emrine ramen yaanmaktayd. G ettirilenlerin korunmalar amacyla hkmet trenlerde polis, jandarma ve askerlerden oluturulmu gvenlik birlikleri grevlendirmiti. Ancak bu maalesef saldrlara kar korumaya yetmiyordu. Zaten her birlik de kafilesinin korunmasn ciddiye almayabiliyordu. Bazlar Ermenilerin mal ve mlkleri zerinden ticaret yapyordu. Ana Britannica nsiklopeA disinde yle der: Bu operasyon srasnda [] Ermeniler, Trk hatlarnn gerisinde Ruslarn desteklenmesi eklinde Trklerle aralarnn almasna zorlanmlardr. Trk Hkmeti 11 Haziran 1915de Ermenilerin tehcirini ngren karar resmen alr31. Taner Akam, tehcir emri ile szde soykrm arasnda bir ilikiye deinmektedir. O, tehcir kararnn ok dar bir evrede alnd grndedir. ok gizli olarak yaplan toplantlara yalnzca, Harbiye Nezaretinin, ttihat ve Terakki Merkez Komitesinin, Tekilat Mahsusa gizli servisinin seilmi yeleri ile baz politik ahsiyetler katlabilmekteydi. Bu gvenlik konusu o kadar skyd ki, baz kabine yeleri bu toplantlarla ilgili bilgilen-

27 M. Varandian, History of the Armenian Revolutionary Federation, Dashnaktsutiun: 18901924, Oemme (Mailand: Edizioni, 1990), s. 85. 28 Hosfeld, a.g.e., s. 177. 29 Bugn Suriye kenti olan Halep, o dnemde Osmanl lkesinin snrlar ierisindeydi. 30 Encyclopaedia Britannica Vol. 22, s. 385. , 1971, 31 Encyclopaedia Britannica Vol. 22, s. 716. , 1971,

48

1914-1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak

dirilmiyorlard bile32. Geri bu hkmet evrelerinde, zellikle de kriz durumlarnda olaan kabul edilmekteydi. 1945 yaznda Bakan Harry S. Truman ve en gvendii kii olan Dileri Bakan James F. Byrnesn kabineyi, parlamentoyu ve hatta Amerikan Ordusu Komutan Mareal Dwight D. Eisenhower, Amiral William D. Leahys ve General Curtis Lemay bilgilendirmeden Hiroima ve Nagazakiye atom bombas atlmasn organize etmi olmalarndan dolay33, hibir Amerikan bilimadam ABDnin Japonyaya soykrm planladn sylemeyecektir. Savaa ilikin stratejik kararlarn gizli tutulmas, bu gizli toplantlarda insanla kar sularn konuulup kararlatrldnn ispat saylmaz. Bu g ettirmeler, Mslmanlarn Anadoludaki Hristiyanlara kar lsz bir ekilde kt muamele uyguladklarnn belgesi olarak gsterilmek istenmektedir. Ancak bu doru deildir. nk Osmanl mparatorluu dier Mslman Trk vatandalarna da, gvenlik ve istikrara ynelik devlet kararlarna kar kmalar halinde aynsn uygulamaktayd. rnein 1865 ylnda Mslman Avarlar, srekli ukurovada ikamet etmek istemedikleri iin o dnemde Osmanl snrlar iinde bulunan Suriye ve Sivas yresine g ettirilmilerdir34. Onlar yazlar dalarda, klar da ukurovada yaayan gebe bir airetti. Tm bu gruplarn gidi ve gelileri ile artan hrszlk, kaaklk ve benzeri kriminal eylemleri nlemek amacyla devlet yeni bir iskn yasas kard. Avarlar bu yasaya uymadklar ve devlet gleriyle attklar iin, ge zorlandlar35. Hatta Trk Halk Ozan Dadalolu 19. yzylda bu Trkmen Ayaklanmas ile ilgili bir trk bestelemitir. Aslnda, bir hkmetin bu trden uygulamalar yalnzca Osmanl devleti iin sz konusu deildi. lgili gruplara uygulanan sert ve acmasz cezalar, yalnzca kolektif cezalar kapsadndan o kadar korkutucu grnmyordu. Yani bu, olumu ferdi sular iin tm bir grubun cezalandrlmas uygulamasdr. Bu mterek ve hatta nleyici ceza yntemleri Osmanlnn yan sra dier lkelerde de, hatta bugn bile uygulanmaktadr. Bununla ilgili aadaki iki rnek verilebilir. 1. 18991902 yllar arasndaki Burlar Savanda ngilizler ok saydaki sivili (kadnlar ve ocuklar dhil) hayatlarn kaybettikleri toplama kamplarna kapatmlard36. 2. ABD de i dmana kar bu yntemi uygulamtr. Japon Hava Kuvvetlerinin Pearl Harborda 7 Aralk 1941de dzenledii hava saldrsn takiben, Bakan Roosevelt 1942de tm (yaklak 120.000) Japon kkenli Amerikan vatandan ABDnin bat sahilinden i kesimlere srmtr. Bu zoraki yer deitirme nedeniyle ok sayda kii yaamn yitirmitir37.
32 Taner Akam, Armenien und der Vlkermord: Die Istanbuler Prozesse und die trkische Nationalbewegung , (Hamburg: Hamburger Edition, 1996), s. 41. 33 Bkz.: Gar Alperovitz, Hiroshima: Die Entscheidung fr den Abwurf der,1995. Bombe 34 Byk Larousse , 1986, s. 2815. 35 Prof. Dr. brahim S. Canbolat ile 17.03.2006 tarihinde yaplan sylei. 36 Bkz.: Koutcharian, [ Tessa Hoffmann (Hrsg.), Verfolgung, Vertreibung, Vernichtung der Christen im Osmanischen

Reich 1912-1922 (Mnster: LIT-Verlag, 2004)], iinde s. 61. . 37 Sylemezolu, a.g.e., s. 101.

49

Christian Johannes HENRICH

stanbuldaki ihtilal yelerinin gzaltna alnmas, Ermeni halkn sava blgelerinden ve stratejik blgelerden alnarak ge tabi tutulmalar, yalnzca koruyucu nlemler erevesinde anlalmas gereken bir husustur38. Bu, Trk askerini, sivil halktan gelebilecek pusu kurma eylemlerinden, dier taraftan da htilal Komitesi tarafndan Mslman halka yaplabilecek saldrlardan da koruyacaktr. Ayrca Ermenilerin tehciri srasnda yaptklar yolculukta, Mslman halkn bizzat kendisinden gelebilecek eylemlerden de koruyacaktr. Bu yolculuk esnasnda yiyecek ktl, hastalklar ve etelerin saldrlar ile ok sayda Ermeni ve onlar korumakla grevli Mslman asker hayatn kaybetmitir. Birinci Dnya Savann Sona Ermesinden Cumhuriyetin Kurulmasna Kadarki Dnem 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanl ordusu, Mondrosta galip devletlerle imzalanan mtareke sonucunda terhis edilir. Galip devletlerden ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan gibi d, etnik- dinsel aznlklar olan Ermeni ve Yunanllar gibi i mihraklar Anadoluyu hemen paylamaya koyulurlar. 1919 1922 yllar arasnda Mustafa Kemalin Ulusal Kurtulu Hareketi giderek artan bir ilgi grmekte ve taraftarlarnn says srekli artmaktadr. Bu arada eski Osmanl ordusundan kaanlardan ve gnlllerden oluan bir ordu kurulmaktayd. Halkn artan destei ve asker baarlar elde edilmekteydi. 1920de, douda bamszlk sava veren Ermeniler yenilgiye uramlardr. Austos ay sonunda da Yunanlar birka gn iinde yenilgiye uratlarak, son Yunan askerleri de Eyll aynda zmiri terk ederler. Askerlerle birlikte hemen hemen tm Yunan sivil halk da gider. Trk ordusunun bu beklenmeyen baars, 11 Ekim 1922de Mudanyada glerin uzlamas ile ilgili bir mtarekeye gtrr. 19 Ekim 1922de Ulusal Kurtulu Ordusunun ilk birlii stanbula girer. Mudanya Mtarekesi 24 Temmuz 1923de, Lozan Antlamas ile kabul edilir ve ayn haklara sahip Trkler tarafndan imzalanr. SONU Trk-Ermeni likileri 20. yzyl balarnda aclar ve tahribatlarla iz brakmtr. Bilhassa yurtd kaynakl htilal Komitesi, Mslmanlara, hatta yerleik Ermenilere de terr uygulamlardr. Her iki taraftan da ok sayda sivil hayatn kaybetmitir. Ermeni terrne Trklerden misilleme nlemleri gelir. Bu kkrtmalar Osmanl Devletinin kat ancak bilinen nlemleri takip eder: Ermenilerin tehciri. Kayplarn tek nedeni sadece Ermeni terr ve Trklerin ald nlemler deil, ayn zamanda alk ve yol koullar idi. Tahminlere gre 600.000 800.000 Ermeni ve 1.500.000 Mslman hayatlarn kaybetmilerdir. Bugn bunun sorumluluu hayret verici bir ekilde yalnzca Trklerde aranmaktadr. Hemen hemen hibir bilim adam bunun sorumluluunu Avrupal devletler38 Bkz.: brahim S. Canbolat, Savave Bar Arasnda Dnya: Korku ve Umut Arasnda ,nsan (stanbul: Alfa, 2003), s. 174 ff.; Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims: 1821-1922 , (New Jersey: Darwin Press, 1995), ss. 213; 3132; 127129 ve 267268.

50

1914-1923 Yllar Arasnda Trk-Ermeni likileri: Ermeni Sorununa Dardan Bak

de bulmamakta, hibir bilim adam Ermeni htilal Komitesinin acmasz eylemlerini grmemekte, hibir bilim adam, zerlerinde tahrifat yaplm belgelerin peine dmemektedir. Dorudan doruya buna itirak eden bunlar yaayan bu blgedeki Trklerin ve Ermenilerin kavgas bir diyaloa balanamamaktadr. Avrupada ok saydaki Parlamenter, Ermeni sorunu ile ilgilenmekte, ancak Trk Hkmetinin bir temsilcisini grme partneri olarak kabul etmemektedir. Trkiyedeki Ermeni Patrii Mesrob IInin bile farkl grleri vardr. Mesrob II kendi Patrikliini, dier drt Ermeni (Ejmiatsin, stanbul, Kuds, Beyrut) Patriklii arasnda Trkiye ile karlkl gerek bir dei-toku yapacak tek patrik olarak grmektedir39. Bu noktada ise aratrma etii sorusu akla gelmektedir. Bir tarih aratrmacs olarak konuya ihtiyatla yaklaarak kaynaklar gzden geirip bir kanya varmak durumundayz. Bazlar daha aratrmalarnn banda, sonuca vararak belge olarak yalnzca kaynaklara bakarlar. O zaman dorulua ulamak, zellikle imknszdr. rnein, yapt aklamalarn ierik olarak ou kez elikili olduu ve Alman konslleri tarafndan verilen bilgileri bizzat tahrif ettii veya en azndan deitirdii yeterince bilinmesine ramen, onlar Johannes Lepsiusun notlarn belge olarak yaynladlar40. Johannes Lespiusun bu yaptklarn Albert Einstein n aadaki szleri ile pekitirmek istiyorum: K k eylerde gerei ciddiye almayana, byk eylerde de gvenilmez yapt yanl. Lepsiusun lklar ounlukla, konsller tarafndan verilen bilgileri ve saylar dzeltmek, saylar kendi amalarna, hedeflerine uygun hale getirmekten ibaretti. Bu kk yanllar, Honore de Balzac n tarih ile ilgili bir ifadesinde de olduu gibidir. Dnya Tarihinin iki ayr yz vardr: Bunlardan biri resm, ancak hatal, okullarda okutulan tarih; dieri ise olaylarn gerek yzlerinin gizli tutulduu tarihtir. Avrupallar ve dier Batl tarihiler ne yazk ki bugne kadar lobi faaliyetleri ve ideolojinin dnda kalmay baaramamlardr. Byk bir ksm Anadoluda 19. yzyl ve 20. yzyl balarnda meydana gelen karklklarda kendi lkelerinin tarihi roln bilmemektedirler. Avrupa daha da ileri giderek, Trkiyenin AB yeliine koul olarak, Ermeni toplu lmlerinin Trkler tarafndan yapldnn kabul edilmesini istemektedir. Bu, ya konunun tarih iyzn bilenlerin bir oyunudur ya da cehalettir. Meselenin bu yanna gnderme yapmak zere, 13.yzylda yaam Trk Halk Ozan Yunus Emrenin u szlerini hatrlamakta, hatrlatmakta yarar var: lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir, 41 Sen kendini bilmezsin, ya nice okumaktr Sonu olarak, bu konuyla ilgilenen herkesin bu ar duygusal, politik platforma tanm tartmann, karlar dorultusunda ynlendirilmemesi hususunda duyarl dav-

39 Bkz: http://kath.de/kino/03_wiewir/laenderberichte_tuerkei_mesrob.php vom 01.05.2006. 40 Bkz: zgnl, a.g.e., s. 158 ff. 41 Bkz. http://www.yunusemre.com/,17.03.2006; ayrca bkz.: brahim S. Canbolat,Kreselleen Dnyaya ve Zamana Evrensel Bak, Ervin Laszlo, Kresel Bakmak Evrensel Dnmek ,eviren: brahim S. Canbolat, 3. Bask, (Ankara: Nobel Yay., 2004), iinde, s.11.

51

Christian Johannes HENRICH

ranmas gerekir. Ermeni Sorunu ve 19. yzyl balarndaki Trk- Ermeni likilerinin artk politikaclardan, parlamenterlerden hatta gazeteci ve gazetelerin ilgi alanlarnda olmaktan karak, niversitelere ve bilim adamlarnn ilgi alanna girmesi gerekmektedir. Bu makalenin yazar Trklere, bu konuyla ilgili grmelerden uzak durmak yerine, tarih ve kltrleri ile birlikte, salam kantlarla grmelere girmeyi nermitir.

52