HERBERT MARCUSE

KARIDEVRM VE BAKALDIRI
Trkesi: Grol Koca-Volkan Ersoy

ara yaynclk

ISBN 975 - 373

012 -

ara yaynclk 59 Felsefe Dizisi 25 Birinci Basm: Mays 1991 evirinin esas alnd metin: "Counterevolution and Revolt", Published in GB in 1972, Ailen Lane The Penguin Press Copyright: ara yaynclk kapak: Vedat orlu dizgi: Meryem ErUstiln - Ara Ajans bask: Glen Ofset, stanbul Ara Yaynclk, Ankara Cad. Konak Han No.: 43-15 Caalolu-lstanbul Tel.: 52696 87-527 87 30

HERBERT MARCUSE
KARIDEVRM VE BAKALDIRI
Trkesi: Grol Koca-Volkan Ersoy

ara yaynclk

Inge'ye tekrar tekrar

TEEKKRLER

Dostlarm Leo Lowenthal (Berkeley, Kaliforniya niversitesi) ve Amo J. Mayer (Princeton niversitesi) elyazmasmn tamamn oku dular, yorumda bulundular. Andre Gorz'la yaptm youn tartmalar grmelerimi aklatrmama yardmc oldu. Elyazmasn eskiden beri hep yaptm gibi vazgeilmez dostum Barrington Moore, Jr.'a gsteremedim. Yeni kitabn yazmakla me gulda. Kitabnn ok okuyucu bulmasm dilerim. Benim iin, kitab mn gerekli bir dflzelmi yerine geerek. Bu kitaptaki malzemenin ou ilk nce 1970'de Princeton niversitesi'ndeki ve New York'daki New School for Social Research'deki konferanslar iin hazrlanmt. Hartford Arts Foundation'n verdii, 3. blmde sanat hakkndaki dncelerimi gelitirmemi salayan denee minnet borluyum. Amold C. Tovell ve Beacon Press'e sadk ve gzel bir i birliiyle geen pek ok yl iin teekkr ediyorum.

KARIDEVRM SRECNDE SOL HAREKET

Bat dnyas yeni bir geliim evresine girmitin artk, kapitalist sistemin savunulmas kardevrimin lke iinde ve dnda rgtlen mesini zorunlu klar. An grnmlerinde ise Nazi ynetiminin deh etini uygular. Hintini, Endonezya, Kongo, Nijerya, Pakistan ve Su dan'da "komnist" olarak adlandrlan ya da emperyalist lkelere hizmet eden hkmetlere bakaldrm olan hereye kar toplu kym lar yaplmtr. Acmaszca zulmetme faist ve militer diktatrlklerin hkm altndaki Latin Amerika lkelerinde olduka yaygndr. Btn dnyada ikence "sorgulamalarda" normal bir ara haline gelmitir. Dini savalarn iddetli heyecan Bat uygarlnn doruklarnda yeni den canlanmakta, zengin lkelerden yoksul lkelere sUrekli silah ak da ulusal ve toplumsal zgrleimin srekli bask altnda kalmasna yardm etmektedir. Yoksullarn direniinin krld yerde renciler soldateska ve polise kar mcadeleye nderlik ediyorlar, ki bu ren cilerin yzlercesi katledildi, zerlerine gaz atld, bombaland, hapse atld, rencilerden U yz kadan bir zamanlar Olimpiyat oyunlan-

nn alnn yapld Mexico City caddelerinde izlenip vuruldu. ABDde renciler radikal protestonun ban ekmeye devam etmek tedirler: Jackson ve Kent Eyaletlerindeki lmler tarihsel rollerinin llmesi iin yeterlidir. Siyahi militanlar yaptklar eylemleri hayatla ryla derler Malcolm X, Martin Luther King, Fred Hampton, George Jackson gibi. Anayasa Mahkemesindeki yeni dzen, gericiliin atmasn kurumsallatrmtr. Kennedy'lerin ldrlmesi de, fazla liberal grndklerinde Liberaller'in bile gvenlikte olmadklarm gsterir... Kardevrim hemen hemen tamamyla engelleyici zelliktedir, Ba t dnyasnda ise toptan engelleyicidir. Yenilerde zlmeyen hi bir devrim kalmamtr ve ufukta da yenisi grnmemektedir. Ortak karlar yaratan devrim korkusu kardevrimin eitli aama ve biimle rini birbirine balar. Btn bunlar parlamenter demokrasiden polis devleti yoluyla ak diktatrle giden yolu aar. Kapitalizm btn ta rihsel devrimler iinde en radikal olann tehditine kar yeniden rgtlenmektedir. Bu, tam anlamyla ilk dnya tarihsel bir devrim olacak tr. Kapitalist sper gcn k, varlk nedenleri tamamen bu sper gce bal olan nc Dnya'daki militer diktatrlklerin de k n hzlandracaktr.' Bu diktatrlklerin yerini ulusal "liberal" burjuva zi (bu lkelerin ounda yabanc glerle yeni smrgeci balantlarn kabuln salayan burjuvazi) deil, uzun vadeli radikal toplumsal ve ekonomik deiiklik tasarlar neren bir zgrlk hareketi hkmeti alacaktr. in ve Kba devrimleri kendi yollarndan ilerleyebilirler boucu bloklamadan ve ayn derecede bunaltc srekli bir pahal sa vunma aygt gereksiniminden kurtulmu olarak. Sovyet dnyas bu durumunu daha uzun bir sre koruyabilir ya da belli bir sre iin bu devrimi kendi iin kuatmay baarabilir mi? Dahas, kapitalist lkelerde devrim erken nclerin yaptklarndan niteliksel olarak farkl olacaktr. Kapitalizm'in eit olmayan geliimine gre bu farkllk deiebilir, tleri eilimlerinde bu devrim, sosyalist

yeniden yaplanmay kapitalist geliimin rakibi durumuna sokan bas kc sreklilii ykabilecektir. Bu korkun rekabet ykldnda sosya lizm "retici gler" fetiizminin stesinden gelebilir. Bu durum, ka pitalist tketim toplumunun gereksiz ve kleletirii rahatlnn reddi ile, insann kulland retim aralarna bamllm indirgeyerek, ya banclam ii yok edip dorudan retime ynelebilir. Varolma m cadelesindeki zorlayc saldrganlk ve baskya mahkum olmadan bi reyler iddet, irkinlik, bilgisizlik ve zulmn srmesine artk olanak vermeyecek olan teknik ve doal bir evre oluturabileceklerdir. Henz (lada olmayan bu sosyalizmin tandk zelliklerinin ardn da sosyalizmin kendisinde niteliksel olarak farkl bir btnsellik oldu u dncesi yatar. Sosyalist dnya ayn zamanda da ahlaki ve estetik bir dnyadr diyalektik materyalizm idealizmi kuram ve pratiin bir esi olarak kapsamna alr. Varolan maddi gereksinimler ve tatmin yollan smrnn gereklerine gre biimlenir ve denetlenir. Sosya lizm yoksulluu yok etmek amacyla mal ve hizmetlerin niceliini ge litirmeli, sosyalist retim de varoluun niteliini deitirmelidir, yani gereksinimler ve tatmin yollarnn kendisini. Gnmzde maddi varo lutan ayr ve onun zerindeki bir kltr alanna indirgenmi olan ah laki, psikolojik, estetik ve dnsel yetiler, o zaman maddi retim et menleri durumuna geleceklerdir. Eer sosyalizmin bu ayrlm dnce imdilerde radikal sol ara snda kuram ve pratik iin bir yol gsterici durumuna gelmekte ise bu, kapitalizmin fiili geliiminin tarihsel yant olduundandr. Marx'm sosyalist bir toplum kurulmas iin tasarlad geliim dzeyine teknik adan gelimi kapitalist lkeler uzun sreden beri ulam durumda dr ve tam da bu geliimdir ki (yni "tketim toplumu") halkn deste ini salayarak ve sosyalizmin gerekelerini itibardan drerek kapi talist retim ilikilerine hizmet etmektedir. Kapitalizm kesinlikle retim ilikilerini teknik kapasitesi ile hibir zaman uyum iinde yrtememi ve yrtemeyecektir de; insann i gcn maddi retim s

recinden aama aama eleyebilecek bir mekanizasyon en sonunda sis temin sonunu getirecektir.(l) Fakat kapitalizm tabandaki nfusun ba mlln arttrarak emein verimliliini daha da arttrabilir. Aslnda teknik geliim artan toplumsal zenginlik [artan G.M.H. (Gayrisaf Milli Hasla)] artan klelik eitlemesi, kapitalist geliimin yasasdr. Smr, kendini meta dnyasnn ve hizmetlerinin sabit geliimini r nek gstererek hakl karr; kurbanlar srekli giderler, iyi bir yaama giden yoldaki kazalardr. O zaman kapitalist teknolojik yapnn grece daha yksek yaam standardn ve halkn denetimine baklk kazanm bir g yapsn koruduu yerde insanlarn sosyalizme, tam olarak muhalif olmasa da ilgisiz kaimalan artc deildir. Halk'n byk ounluunu mavi yakal iilerin oluturduu ABD'de bu dmanlk, Yeni Sol'a olduu kadar Eski Sol'a kar da ynelmitir, ii hareketinde Marksist gele nein hala ayakta durduu Fransa ve talya'da Komnist Parti ve sen dikalar ii snfnn byk bir kesiminin desteine sahiptir. Bu, sade ce bu snfn kstl yaam koullarna m yoksa ayn zamanda asgari demokratik-parlamenter programyla sosyalizme (greceli) barl bir gei sz veren komnist politikaya m baldr? Ne olursa olsun bu politika, ii snfnn hkm srmekte olan durumunda dikkate deer bir iyileme olasln zgrleim olaslnn azalmas pahasna getirir. Sadece Sovyetler Birlii'ne duyulan balanma deil ayn za manda eldeki bu asgari stratejinin temel ilkeleri de yerleik toplumla yeni toplum arasndaki farkll azaltn sosyalizm artk kapitalizmin tam bir olumsuzlamas olarak grnmemektedir. Olduka tutarl bir biimde bu politika, sosyalizmin bamlln srekliliinin krlmas (balangcndan itibaren krlmas: Toplumun yeniden yaplanmasnn bir ilkesi olarak self-determinasyonun ortaya k) kavramna bal olan Yeni Sol'un devrimci stratejisini reddeder ve etmek zorundadr. Fakat radikal strateji kadar radikal amalar da, ii snfnn byk bir ksm bujuva toplumunun bir snf durumuna geldii iin, kk

10

aznlk gruplaryla ve bileimini proleterden ok orta snfn olutur duu kesimle snrldr. zetlemek gerekirse: gelimi kapitalist lkelerde kapitalist gelii min en yksek basama en dk devrimci potansiyele tekabl eder.Kendisi de yeterince gerek olan grnn ardnda ok farkl bir gereklik yatyordu, bu bize olduka bildik gelecek ve daha fazla tartmay gerektirmeyecekti. Kapitalizmin i dinamii deimekte, yapsndaki deiimlerle birlikte devrim modeli de deimektedir azaltaca yerde bu deiim devrimin potansiyel kitle tabanm geni letir ve sosyalizmin asgari amalarndan ok radikal amalarn can landrr. . Kapitalizmin ykc bymesi ile devrimci potansiyelin (grnr deki ve gerek) gerilemesi arasndaki paradoksal ilikinin yeterii bir yorumlamas, kapitalizmin yeni-emperyalist, global yeniden aplanmasmn tam bir zmlemesini gerektirir. Bu tr bir zmlemeye bugne kadar nemli katklar olmutur.(2) Ama burada bu malzeme temelinde, tartmay sadece ABD'deki radikal deiiklik olaslklar zerinde odaklatrmaya alacam.

n
i snfnn byk bir kesiminde devrimci olmayan hayr, kar devrime! bilincin yaygnl aka ortadadr. Elbette ki, devrimci bilin kendisini her zaman devrimci durumlarda hissettirmitir, faile, artk ii snfnn toplumdaki durumunun bylesi bir bilinlilie b yk oranda engel olmasndan kaynaklanr. i snfnn byk bir ke siminin kapitalist toplumla btnlemesi yzeysel bir grng deil dir, kkleri altyapnn kendisinde, tekelci kapitalizmin politik

11

ekonomisinin iindedir: byk ehir ii snfna artk kr sayesinde salanan yararlar, yeni-smrgeci smr, askeri bte ve devasa dev let denekleri. Bu snfn zincirlerinden baka kaybedecek ok eyi ol duunu sylemek belki kaba bir ifade olacaktr, ama bu ayn zamanda dorudur da. i snfnn gelimi< kapitalist toplumla eilimsel olarak btn lemesi konusunu, bu deiimin tketim alannda olduunu bu yzden de proletaryann "yapsal aklanna" bir etkide bulunmayacan be lirterek bir kenara atmak kolaydr.(3) Tketim alan insann toplumsal varoluunun bir blmdr ve byle oluuyla, insamn hareketlerini, almad zamanlarnda olduu kadar alt zamanlardaki davra nlarn da biimleyen bir etmen olan bilincini de belirler. Artan bek lentilerin politik potansiyeli bilinir. Geni toplumsal grnmleri iin de tketim alann yapsal zmlemenin dnda tutmak diyalektik materyalizm ilkesini zedeler, gtlenmi emein entegrasyonu bir baka adan yine de, yzeysel bir grngdr: bu durum zc, merkezka eilimleri gizler, ki aslnda kendisi bu eilimlerin bir da vurumudur. Merkezka eilimler de zaten entegre alann dnda ile mezler; tam da bu alanda tekelci ekonomi kapitalist aty paralama tehdidi gsteren koullar ve gereksinimler yaratr, tleride de tartla cak olan klasik bir ifadeyi yineliyorum: kapitalizmin artan zenginlii onun ykmna neden olacaktr. Tketim toplumu kapitalizmin son ba sama olacak, onun kuyusunu kazacak mdr? Bu soruya olumlu bir yant vermeyi salayacak ok az bir kant var gibi grnmektedir. Kapitalizmin en yksek aamasnda en gerekli bir devrim bile en olanaksz haline geliverir. En gerekli, nk yerle ik sistem kendisini sadece olanaklarn, doann, insan yaamnn ve bu durumun srmesine bir son verecek olan nesnel koullarn toptan ykm ile korur. Bu koullar unlardr: yoksulluu ortadan kaldrmaya yetecek bir toplumsal zenginlik; bu amaca doru eldeki olanaklar sis temli bir ekilde gelitirmek iin teknik know-how; retici gleri har

12

cayan, alkoyan ve yok eden bir ynetici snf; smr rezervlerini azaltan nc Dnya'dald antikapitalist glerin bymesi; ve re tim aralarnn kontrolnden uzak, kk, asalak bir ynetici snfla kar karya olan ok byk bir ii snf. Fakat ayn zamanda i ve bo zamann btn boyutlarna yaylm bulunan sermaye ynetimi sunduu mal ve hizmetlerle ve rktc oranda etkili olan politik, as keri ve polisiye aygtlarn yardmyla halk tabanm kontrol altnda tu tuyor. Nesnel koullar devrimci bir bilince evrilmemi tir,zgrlemeye duyulan hayati gereksinim bastrlm ve gten yoksun bir halde durmaktadr. Snf mcadelesi "ekonomistik" bir m cadele biimi olarak srdrlmekte, reformlar devrime ulamak iin yaplmamaktadr, znel unsur geride kalmtr. Bununla birlikte, devrim olasl ve zorunluluu arasndaki bu uyumsuzluu, sadece znel ve nesnel koullar arasndaki bir ayrmla ma eklinde yorumlamak yanl olacaktr. Bunlar birbirleriyle byk lde uyumludurlar: reformist ya da konformist bilin kapitalizmin ulat aamaya ve onun her yerde hazr bulunan g yapsna teka bl eder [bu, politik bilinci ve bakaldry entegre olmam aznlk gruplaryla orta snfn olduu kadar ii snfnn (zellikle Fransa ve talya'daki) da arasnda younlatran bir durumdur]. "Olanaksz" dev rim paradoksu zmn bu nesnel koullarn kendisinde bulacaktr. Kapitalizmin ve yeni emperyalizmin II. Dnya Sava ndan sonra balayan yeniden istikrar kazanma sreci (Hintini'ne, enflasyona, uluslararas mali krize ve ABD'deki artan isizlie ramen) henz so na ermemitir. Sistem, ekonomik ve askeri gc sayesinde, idaresi al tndaki ve dndaki ciddi atmalarn hala "stesinden gelebilecek" durumdadr. 20. y.y. devrimini, ite 20, yzyl kapitalizminin daha n celeri bilinmeyen bu kapasitesi meydana getirecektir (devrim, ncle rinden, zellikle de Rus Devrimin'den, ok farkl bir baz, stratejisi ve yn olacaktr). Rus Devrimi'nin zellikleri "ideolojik olarak bilinli ncler"in liderlii, onun "arac" olarak kitle partisi, temel amac da "devlet iktidar iin mcadele" idi.

13

Bu tr bir devrimin Bat'da hibir zaman gereklememi olmas kazara deildir. Burada kapitalist sistem sadece, az gelimi lkelerde ki modem devrimlerin itici gc olagelen birok amaca erimekle kal mam, ayn zamanda sabit gelir artyla, dolaym aralarnn karma klyla, smrnn uluslararas rgtleniiyle, halkn ounluuna hayatta kalmak iin bir olanak ve ounlukla da ani sorunlara ksmi bir zm getirmede de baanl olmutur.(4) Geim gereksinimlerinin de tesindeki gereksinimlerin giderek da ha ok tatmin edii de devrimci alternatifin ehresini deitirin bu al ternatif sadece daha fazla retmeye ve rn daha iyi paylatrmaya deil, ayn zamanda farkl tarzda, farkl mallar retmeye ve insan ili kilerine yeni bir biim vermeye de(5) muktedir bir toplumsal dzen oluturma projesi haline gelir. 18. ve 19. yzyllarda sermaye ile emek arasndaki ilikiden doan kitle taban, tekelci sermayenin byk ehirlerinde artk grlmemek te (ve kapitalist srece yeni girmi bulunan lkelerde de yava yava deimekte), ve tarihsel tabann retim tarznn dinamiiyle byyp dnmesi ile birlikte yeni bir taban olumaktadr. Ekonomik ve politik younlamann en son basamanda ekono minin btn sektrlerindeki tekil kapitalist giriimler bir btn olarak sermayenin (Gesamtkapital) gereklerine baml hale getirilmitir. Bu egdmleme birbirine bal iki dzlemde yer alr: tekelci rekabet al tnda normal ekonomik srete (sermayenin byyen organik bilei mi; kar oran zerinde basla) ve "devlet ynetiminde.(6) Bunun sonu cunda, nceden bamsz bir snf olan orta snfn giderek daha geni bir blm, retim aralarnn kontrolnden uzak bir ekilde, artk de erin oluturulmas ve gerekletirilmesi ile urat iin sermayenin dorudan klesi haline gelmitir. Sermayenin gerekletirilmesi ve ye niden retimi iin uzun zamandan beri vazgeilmez olan "nc sek tr" (hizmet retimi) dev bir maal iiler ordusu kurmutur. Ayn za manda maddi retimin giderek teknolojik olan karakteri de ilevsel

14

entelijansiyamn bu srece katlmn salar. Smr baz byiece, fab rika ve dkkanlarn tesinde ve mavi yakal ii snfnn ok tesinde geniletilmi olur.(7) Komnist strateji ii snfnn, bileimindeki kesin deiiklikleri uzun bir zamandr kabul etmektedir. Tamam deme, Fransz Kom nist Partisi'nin XIX. Kongresi iin oluturulacak tezler hakkridaki tar tmadan alnmtr: "...Komnist Parti el emei ile ii snf yeliini hibir zaman birbirine kantrmamtr... Teknolojideki hzl ilerleme ile el emei olmayan iilikteki artla birlikte el emei ile kafa emeii birbirinden ayrmak, kapitalist retim tarz bu ayrm ne kadar koru maya alrsa alsn, gittike daha zor olmaktadr." Deme bundan sonra Manc'n "travailleur collectif' kavramnn geleneksel (yevmiye li) ii snf ile zde olmadn ileri sren "'travailleur collectif aratrmac, mhendis, kadro gibi ii olmayan maal memurlar kap sar. Gnmzn ii snf bir hayli genilemitin "sadece bu smfm ekirdeini oluturan tarmdaki, fabrikalardaki, madendeki, yap anti yelerindeki proleterleri deil, ayn zamanda maddi retimin dzenlen mesine ve iletilmesine dorudan katlan iilerin btnn de kap sar." i snfnn bu dnmnde sadece yeni maal memur tabakalar bu snfa "eklemlenmekle kalmaz, "maddi retim sektr nn bir blmn oluturmayan iler de retici bir zellik kazanr lar. "(8)
[Bugfln], tekelci [sermaye]nin gc artk i ilikilerde [Arbeitsverhltnis] deil bu ilikilerin dnda, piyasada ve politik ve toplumsal yaamn btn alanlarnda eklemlenir duruma gelmi tir... Tekelci kapitalizm kurbanlarm sadece kendisine baml olanlardan semez; yle ki her birimiz imdi deilse baka bir za man kapitalist ilikiler ama yakalanabiliriz. Bu arada tekelci ka pitalizme dolaysz baml olan [kurbanlar]m da bazan "daha az kurban, bazan da leyhtar ve potansiyel yanda olabileceklerini akldan karmamak gerekir.(9)

15

Smrnn genileyen ap ve bu ap ieriden ve dardan fazla dan insan entegre etme gereksinimi, tekelci kapitalizmin u baskn eilimine yol aar: btn toplumu kendi kan ve grnm dorultu sunda rgtlemeye. Gesamtkapital ynetici ve gtleyici gc Gesamtarbeiter'n(lO) (birleik i gc)nn retici gcne karlk gelin her bir birey egdmlenmi halk kitlesinin sadece bir fragman ya da atomu haline ge lir, ki bu kitle de retim aralarnn kontrolnden uzak tutulduundan global artk deeri yaratr. Bu kitlenin iinde entelijansiya sadece maddi retim srecinde deil ayn zamanda tketimin ve "retken" davranlarn giderek daha k bilimselleen maniplasyonunda ve ynlendirilmesinde de hayati bir rol oynar. Sermayeci-gerekletirme sreci yrngesine her geen gn daha fazla halk tabakas katar (genilemesi mavi yakal ii snfnn dna taar). Marx smr tabannn nceleri "retici olmayan" i ve hizmet leri de iine alacak ekilde genilemesine neden olan yapsal deiik leri yle aklyor:
Artk bireysel ii deil, daha ok toplumsal olarak birlemi dan i gc kolektif i srecinin fiili ajan durumuna gelmitir. Bir btn olarak retici makinay oluturan rekabet halindeki e itli i gleri metalarm (burada daha ok rnlerin) dorudan re timine deiik ekillerde katlrlar. Bir birey elleriyle, bir dieri kafasyla, ynetici, mhendis, teknolojisi v.b. olarak, dieri gzet men olarak bir dieri de dorudan el emeiyle ya da sadece yar dmc olarak alr. Bylece i gcnn giderek daha fazla ilevi retici i kavram kapsamna ve iiler de retici iiler kavram kapsamna girer. Bunlar sermaye tarafndan dorudan doruya s mrlrler... {Kollektif iinin mterek etkinlii] hemen ayn za manda mallarn toplam da olan kolektif rnn ortaya kmasna yol aar, ve bu kolektif iiliin sadece bir yesi olan bireysel ii nin ilevinin dorudan el emeine daha uzak ya da daha yakm ol masnn nemi yoktur. ...Bu mterek igcnn etkinlii kendisi' nin sermaye tarafndan dorudan retici olan tketimidir yani, sermayenin kendini gerekletirmesi, artk deerin dorudan orta ya kdr...(ll)

16

Bylece, ileri kapitalizmin i dinamiinde "retici emek kavram ister istemez genilemi", bununla birlikte de retici ii kavram(12) ile i i snfnn kendisi genilemitir. Deiim sadece nicel deildir: bu deiim btn kapitalist dnyay etkiler. Smrnn genilemi evreni bir makinalar toplamdr (yani insa ni, ekonomik, politik, askeri, eitimsel makinalar toplam). Bu evren tmyle zellemi "profesyonel ynetici, politikac, generaller hiye rarisi tarafndan ynetilir [ki bunlar kendilerini, hkmranlklarm srdrmeye ve geniletmeye adayarak, hala global bir dzeyde reka bet ederler, fakat tm de bir btn olarak lke sermayesinin (yani sermaye olarak lkenin, emperyalist sermayenin) kan iin ilemek tedir]. Doru, bu emperyalizm ncekilerden farkldr acil ve zgl ekonomik gereklerden daha fazlas sz konusudur, teden beri yne tici konumunda bulunan gruplarn popler zgrlk hareketlerini tas fiye edemedikleri yerde lkenin gvenlii eer askeri, ekonomik ve "teknik" mdahaleyi gerektiriyorsa bu, sistemin kendi ekonomik me kanizmalar ile artk kendini yeniden retemeyecek durumda olmasn dandr. Bu ii yerine getirme grevi, uluslararas alanda, aa"dan gelen bir militan muhalefetle (bu muhalefeti metropollerde tututuran) kar karya olan devlete dmtr. Bugn tehlikeli iktidar politikas oyunu sosyalist devlet ile kapitalist devlet yrngelerini etki alanlar konusunda etkili bir ibirliine ve blme gtrd bir zamanda bu diplomasi aadan gelecek yaygn tepkiyi gze alr. Oysa "aa dakiler" yalnzca sefiller deil ayn zamanda denetlenecek ve bask al tna alnacak nesneler olan daha eitimli ve ayrcalkl insanlardr da. Piramidin en altnda atomizasyon yaygnlamtr. Bu durum b tn bireyi (gvdeyi ve zihni) bir araca, hatta aracn bir parasna d ntrn aktif ya da pasif olarak, retici ya da alc olarak, i zama nnda ya da bo zamanlarnda birey sisteme hizmet eder. Emein teknik blnm inam, kapitalist srecin egdmleri tarafndan egdmlenmi olarak ksmi ilemlere ve ilevlere bler. Smrnn bu

17

teknik yaps, zengin bir toplumu meydana getiren ve besleyen byk bir insani aralar rgsn rgtler. nk acmaszca bastrlm aznlklara ait olmadka birey bu zenginlikten yararlanr da. Sermaye, btn insan varln (akln ve duygularm), sistemin he defleri yannda deer ve vaadlerini, ideolojik cennetini de retmeye ve yeniden retmeye yarayacak bir ynetilme nesnesine evirirken; artk metropollerde yaayanlarn ounluu iin yoksulluk yaratmak yerine onlarn maddi ihtiyalarnn tatminini ynlendirmektedir (13). Tekno lojik perdenin anlndan, politik demokrasi perdesinin ardndan gerek lik, evrensel kulluk, prefabrik zgrlk seeneklerindeki insan onuru nun yokluu belirir. ktidar yaps da artk zgr bir kltr biiminde, iki yzl (bylece en azndan onurun "formalitelerinni, kabuunu ko ruyarak) bile olsa "sblime" edilmemekte, szde gerek ve adalet iddi alar serte bir kenara atlmaktadr. Doru ile yanl, iyi ile kt ak olarak politik ekonomi kategori leri haline gelir; bunlar insanlarn ve eylerin pazar deerini belirtirler. Meta biimi evrensel hale gelirken ayn zamanda serbest rekabet yok olduu iin ticari eyann "kendi" kalitesi de pazarlanabilirliini belir leyen bir etken olmaktan kar. Bir bakan, bir otomobil gibi satlmak tadr; politik konumalarn doru ya da yanl diye deerlendirmenin artk modas gemi grnyor (bunlar geerli klan onlarn oy tutan ya da oy topyalc nitelikleridir). Tabii ki bakan, satn alnmasnn ne deni olan ilevini yerine getirmeyi bilmelidir: her zaman olduu gibi ii teminat altna almay bilmelidir. Ayn ekilde, bir otomobilin kali tesi kr marj tarafndan belirlenir ve snrlanr. Otomobil de satn aln masnn nedeni olan ilevini yerine getirmelidir. Fakat bu "teknik" ka lite, sat politikasnn gerektirdii kaliteler tarafndan "rtlr" (an g, gtei drc rahatlk, parlak ama kt mal v.b.). Meta biimi evrensel hale geldii ve nceleri grece zerkliini koruyan maddi ve "yksek" kltr dallann birletirdii iin kapitaliz min zorunlu elikisini onun en youn olduu yerde gzler nne se rer: btn alan halk kitlesine kar sermaye.

18

Bu baml kitlede retim srecindeki konumlarn hiyerarisi s rekli snf atmalarna neden olur (bu, dorudan kar atmasdr; rnein, ykselt denekli teknisyenler, eksperler ve her tUrl uzman larla teknolojinin bu kaulmmdan dolay zor durumda bulunan iiler arasndaki atma; rgtl emek ile ulusal ve rksal aznlklardan olu an alt proleterler arasndaki atma). "retici olmayan" entelijansiya, retici iiye oranla daha fazla hareket zgrlne sahiptir. Yine de, retim aralarnn zerindeki kontrolden kopu haftalk ve aylk gelirlilerin ortak nesnel koulunu tanmlar: yani smr koulunu (bunlar sermayeyi yeniden retirler). Smrnn halkn byk bir ke simine yaylmas (yksek yaam standard ile birlikte) tketim toplumunun br yznde yatan gerekliktir; bu gereklik bireylerin ardn da halk tabannn ok farkl ve atan snflarm birbirine kaynatran birletirici bir gtr.

m
Bu birletirici g zc bir g olarak kalr. Toplumun tekelci sermaye altndaki btn rgtlenmesi ve bu rgtlenmenin yaratt byyen zenginlik, birletirici gcn bu geliim dinamiini ne ihll edebilir ne de engelleyebilir: kapitalizm yaratt ihtiyalarn tatminini salayamaz. Artan yaam standardnn kendisi de bu dinamii vurgu lar yaam standard pazarda tatmini salanabilen ihtiyalarn sabit olarak yaratlmasn, salamtr; imdi ise kapitalist retim tarz kald rlmad srece doyurulamayacak olan akn ihtiyalar beslemekte dir. Kapitalizmin artan yoksullama ile byd ve bu yoksullama nn da devrimin temel bir etkeni olaca (yeni tarihsel biimlerde de olsa) hala doruluunu korumaktadr.

19

Marks kuramda, yoksulluk asl olarak mahrumiyet, doyurulma m hayati ihtiyalar, yani her eyden nce maddi ihtiyalar demekti. Bu kavram gelimi endstriyel lkelerdeki ii snflarnn koullarm aklamada artk yetersiz kaldnda, greli mahrumiyet olarak yeni den yorumlanmtr yani toplumsal zenginlie, kltrel yoksullua greli. Oysa bu yorum sosyalizme geite aldatc bir sreklilii, yani yaamn, ihtiyalarn varolan dnyas iinde iyiletirileceini varsa yar. Fakat sosyalist devrimde sz konusu olan sadece ihtiyalarn va rolan dnyas iinde tatminin arttrlmas deildir, ne de tatminin bir (alt) dzeyden daha yksek bir dzeye kaymasdr. Asd sz konusu olan bu dnyadan kopu, yani nitel sramadr. Devrim, bnyesinde bilin ile duyarln, bo zamanlarn olduu kadar da alma sureci nin, maddi olduu kadar kltrel de olan ihtiyalar ile zlemlerin radi kal dnmn banndnr.(14) Bu dnm iin paralara ayrlmas na, aplatca ilemler ile aptalca ticaretin zorunluluk ve retkenliine kar, para canls burjuva bireyine kar, teknoloji klna brnm klelie kar, iyi yaam klndaki yoksullua kar, bir yaam bii mi olarak benimsenmi olan kirlilie kar giriilen mcadelede aa kar. Ahlaki ve estetik ihtiyalar temel, hayati ihtiyalar haline gelir ve cinsler arasnda, nesiller arasnda, insan ve doa arasnda yeni ili kiler kurulmasnda zorlayc etkide bulunurlar, zgrlk dncesi, btn olarak duyusal, etik ve rasyonel olan bu ihtiyalarn giderilme sinde temellenmi olarak kavranr. Yeni Sol doann restorasyonu iin, halka ak parklarla plajlar iin, skunet ile gzellie ayrlacak yerler iin yaplacak mcadelenin nemini belirtiyorsa, yeni bir cinsel ahlak, kadnlar iin zgrlk talep ediyorsa kapitalist sistem tarafndan dayatlan ve bu sistemi yeniden reten maddi koullara kar da savayor demektir. nk estetik ve ahlaki ihtiyalarn bastrlmas tahakkmn bir aracdr (2 ve 3. b lmlere baknz).

20

M an, kapitalizmi sona erdirecek olan ilerleme dzeyini, temel ih tiyalarn dnda hayati addedilen "lzumsuz" ihtiyalarn geliimin de ve yaylmasnda grmtr.
Sermayenin byk tarihsel rol artk emei, saf kullanm de eri, saf geim asndan lzumsuz olan emei yaratmasdr. (Bir taraftan) ihtiyalarn dzeyi; zonnlu ihtiyalar iin gerekli artk emein kendisinin bizzat tekil ihtiyalar tarafndan yaratlan genel bir ihtiya olduu dereceye kadar gelitirildii ve (dier taraftan da) sermayenin kat disiplini sonraki nesilleri alkanlk konusun da eittii ve bu niteliin yeni neslin genel zellii haline geldii lde sermayenin tarihsel rol yerine getirilir.. .(15)

Zorunluluklardan baka ve onlarn zerindeki almaya duyulan ge nel ihtiya artlan burada bireysel ihtiyalardan geliyormu gibi kon mutur (yalnzca byle durumlarda bireyler, ilerinin nesnelerini, n celiklerini ve ynlerini kendileri belirleyebilecektir). Zorunluluktan dolay alma durumunun teknik olarak en aza indirgenebildii kapi talizmin en gelimi safhasnda artk emee duyulan genel ihtiya, ko puun, yani nitel srayn habercisi olacaktr. Devrimin tarihsel yeri, temel ihtiyalarn tatmininin kapitalist devletle sosyalist devlet toplumunu aan ihtiyalar yaratt bir geliim dzeyindedir. Bu ihtiyalarn artnda devrimin radikal olarak yeni itkileri bar nr. Bunlar zerinde srar edilmesi ile btn devrimlerin asl talebinde bir zayflama belirmesi ya da bu talepten, yani herkesin maddi ihtiya larnn tatmininden vazgeilmesi szkonusu deildir. Fakat bu durum, ayn zamanda hayati nem tayan maddi ihtiyalarn tatminin balan gta, devrim srasnda kendi kend-belirleme (yani, hayati nem ta yan maddi ihtiyalarn tatmini srasnda, zgllnde, insanlnda srar eden insanlarn) ufku altnda srdrlmesi gerektii yolundaki farkndal davurur. nsan bir hayvandr ve yle de kalmaktadr. Fa* Lat, Amerikan Refah (.N.)

21

kat yle bir hayvandr ki (kadn olsun, erkek olsun) hayvanln, bu zelliini kendinden bir para yaparak, zgrln de bir zne ola rak gerekletirir ve srdrr. Akn ihtiyalarn ortaya kmasyla beliren merkezka kuvvetler kapitalist yneticilerin ardnda iler ve retim tarz tarafndan retilir ler'. Emein artan retkenlii insan igcnn meta retimindeki aza lan kullanm ile birlikte pazarn i bymesini (yani, d emperyaliz me karlk gelen bymeyi) gerektirir. Yerleik retim tarz kendisini, sadece hayati olan maddi ihtiyalarn tesindeki lks eya lar ve hizmetler kitlesini srekli arttrarak devam ettirebilir (bu ihti yalarn karlanmas emein zaman niceliinin srekli olarak daha fazla azalmasn gerektirir), ki bu da tketici kitleyi (al gc olan kit leyi) bu mallan alabilecek ekilde oaltmak anlamna gelir.(16) Gi derilmemi hayati ihtiyalarn halkn ounluu iin yaratt ac orta dan kaldrlmtr, aka ortada olan yoksulluk ise halkn belli bir aznln (bu byyen bir aznlk da olsa) "iermekte"dir. "Lks tke tim maddelerinin geni verim gc ve teknik ilerleme, yabanclam i dnyas boyunca (meta zenginliinin gnlk tantm ve ak tehi rinde) refah, elence, gerekletirme ve rahatlk dnyasnn imgelerini yaratr ve yejiden-yaratr. Bu yle bir dnyadr ki artk bir elitin ok zel bir ayncal olmaktan km kielerin ulaabilecei bir dnya haline gelmitir. Kapitalizmin teknik baanlan, hsran, mutsuzluk ve bask getirir. Kapitalizm bir ve ayn zamanda kapitalizmin yaam ala n ve onun olumsuzlamas olan yeni bir boyut amtr. Mal ve hiz metlerin geni lekli retimi kapitalizmin daha fazla geliiminin ta bann azaltr.
"nc sektr" olarak da adlandrlan "hizmet" sektr nn geliimi bundan byle gittike hzlanan bir ritim kazanr. Ar tan talepleri emer ve srekli byyen retici-olmayan yatrmlar krkler. Bu sektrn bymesi bugne kadar tamamen mallarn oaltlmasna ve retimin verimliliine dayanm olan gler dengesinde bir dengesizlik yaratr.

22

retilen eylerin kazanc canl {eylerden alnan daha az nem tad iin, tketim sabrszl, retim isteinin azalmas halinde reticinin tketici nnde gittike daha fazla geri ekilme si bir paradoks deildir.... Gen kuan tketim tophmma kar bakaldrs, en dstriyel am dna gitme isteinin dnsel bir ifade biimin den, topluma reticiler toplumunun dnda bir yerde yeni bir pro fil aramaktan baka bir ey deildir.(17)

Elbette ki "canl eylerden alnan keyif" bunlarn retimini (tam anla myla olmasa bile!) ngerektirir. Bunlarn ou orada hazr bulunur lar; sadece yeniden datmlar gerekmektedir. Herkesin maddi istek lerinin tatmini iin gerekli olan eyler asgari dzeyde yabanclam emekle retilebilir. Fakat yeterli artk deerin yaratlmas sadece eme in younlatrlmas deil ayn zamanda harcamalar ve kr getirecek hizmetler iin geni yatrmlar (tantm, elence, dzenli geziler gibi) da gerekli klar. Bu arada kr getirmeyen halk hizmetlerini (ulam, eitim, refah hizmetleri gibi) de ihmal eder, hatta azaltr. Buna ra men tekelci kapitalizm yatnm ve meta pazar doyumsuzluunun (saturation) tehdidi altndadr. Tketim rekabeti srekli arttrlmaldr (bir baka deiyle, yksek yaam standard yaam daha da duyarlk sz ve insanlk d biimlerde devam ettirir; yoksul yoksul kalr ve prosperitas Americana'nm* kurbanlarnn says daha da artar). Olan ile mmkn olan ve olmas da gereken arasndaki bu eliki, ok somut biimlerde, baml halkn zihnine ilemi grnyor. Bu na karlk, btnn irrasyonelliinin farknda olma, sistemin ileyii ni etkiler. Meta dnyasnn fetiizmi incelemektedir: insanlar gsteri len teknokrasi ile vaadlerimn ardndaki iktidar yapsnn faikndadrlar. Kk radikal aznlklarn dnda bu farkndalk hala politikad, kendiliindendir, yine bastrlmtr, "ideolojik"tir (fakat ayn zamanda toplumun btn tabannda ifadesini bulur). iddetli grevlerin yaylmasnda, fabrika igallerinin militan stratejisinde ve gen iilerin tutum ve taleplerinde protesto, dayatlan alma koul-

23

lannn btnne kar, kiinin zorunlu tutulduu ileyiin btnne kar olan bir isyan ortaya karr.
Bir zamanlar kampttsleri titretmi olan gen nesil, endstriyel Amerika'nn tesislerinde tezcanllk belirtileri gsteriyor. Birok gen ii, alma koullan konusunda acil deiiklikler istiyor ve yal iilerin rutin olarak grdkleri fabrikadaki i disiplinlerini reddediyorlar. Ustabalanna karlk vermekle kalmayp sendika salonlarnda sendika liderlerinin yeterince hzl olmadklarndan yaknarak seslerini ykseltmekten de geri kalmyorlar [Gen ii ler] daha eitimliler ve tesis zemininde patronlarndan kendilerine eit davranlmasn istemektedirler. Yallar kadar ilerini kaybet mekten korkmamakta ve ou zaman da ustabalamun dzenle melerine meydan okumaktadrlar. (18)

Baka trl de yaanabilecei bilinir. Bireysel hareketler ve grup sa botajlar sk sk olmaktadr. Devamszlk muazzam oranlara ulam tr.(19) Aylkllar arasndaki (sat personeli, bro iileri vs.) ie kar kaytszlk (hatta dmanlk) ortadadr i hi kimsenin umurunda de ildir. "Verimlilik" genlerde kalmtr; iler naslsa kendi kendine y rr. nceleri, yani serbest rekabet dnemlerinde, kapitalizmin ilev sellii geni bir ekilde kiinin iiyle, ileviyle sorumlu olarak zdelemesine balyd. Bu zdeleme iiye dayatlm, fakat bur juvann iyi i anlaynn isel bir paras dan bir zdelemeydi: ka ytsz ve verimsiz olanlar iflas tehdit ediyordu. Gnmzde ekonomi (tanm) sektrnn btn ile endstri sektrnn byk bir ksm devlet deneklerine bal olduu iin iflas artk bir tehdit olmaktan kmUr. Halkn byk bir ounluu zihin ile bedeni gznde "toplumsal olarak zorunlu, ac verici ilemlerin aralar olarak grmtr. Asln da toplumun btn ve zellikle de yanstlan din ve ahlak, bu zorun luluk (insan kaderinin bir paras, dl ve keyfn bir nkoulu olan) zerinde diretir. Kapitalist retim tarznda rgtlenmi olan basknn rasyonellii ortadayd: ktla ve doaya egemen olmaya hizmet edi

24

yordu; bu bask teknik geliimin bir itici gc, retici bir gtt haline gelmiti. Gnmzde durum bunun tam tersidir bu bask rasyonellii ni yitirmektedir. " dnya asketizni"nin yldz tketim toplumuyla pek banmaz; bu, Keynesilik'le iddetli bir ekilde yer deitirmitir. iddetli bir ekilde: kapitalizmin ileriki geliimini salayacak olan btn politikalar da kapitalizmin elikilerini iddetlendirirken byle yapmlard. Hala "bir btn olarak sermaye"nin koruyucusu olan ABD'de bu koruyuculuk, sermayenin denetiminde lider haline gelen bir askeri mekanizmann kuruluunu zorunlu klmtr.(20) Global ya ylma snrlarna yaklamaktadr Latin Amerika'da, Asya'da, Avru pa'da, Amerikan hegemonyasna etkin bir ekilde meydan okunmaktadr.(21) Yeni emperyalizmin i btnleyicisi olarak tketim toplumunda da dorultu benzer ekilde ters evrilmitir gerek cretler dmekte, enflasyon ile isizlik srmekte ve uluslararas mali kriz, imparatorlu un ekonomik baznn zayfln gstermektedir. Toplumsal deii min bir potansiyel kitle baz, kapitalizmin ilemsel gereklerini ve de erlerini baltalama tehdidi oluturan alma tutumlar ile protestolarda kendi dalmn ve politika-ncesi ifadesini bulur. nsa nn bu aptal, yorucu, bitmek bilmeyen i olmadan (daha az cretle, da ha az gere ve plastikle yaayp daha fazla zaman ve zgrlk edine rek) hayaln kazanmas mmkn deil midir? Dnyay ynetenler tarafndan dayatlan hayatn gereklerince yadsnan bu yz yllk soru artk soyut, duygusal, gerekd bir soru deildir. Gnmzde bu so ru tehlikeli derecede somut, gereki, ykc biimler alr. Tketim toplumu gerekten de kapitalizmin son aamas olarak m ortaya kar? "Tketim toplumu" birinci smf bir yanl adlandrma dr. nk bir toplumun retimi kontrol eden karlara gre bylesine sistemli bir ekilde rgtlendii pek grlmemitir. Tketim toplumu, tekelci devlet kapitalizminin' en gelimi dzeyinde kendini yeniden rettii biimdir. Bask tam da bu dzeyde yeniden rgtlenin kapita

25

lizmin "bujuva-demokratik" dnemi, yerini, yeni kardevrimci dne me brakr. Nixon Ynetimi, toplumun kardevrimci rgtleniini btn yn lerde glendirdi. Yasa ve dzen gleri, yasa st bir g haline geti' rilmitir. Birok ehirde polislerin normal donanm SSlerinkini and rr (hareketlerindeki hoyratlk tandk gelir). Bakann bQtn arl radikal muhalefetin iki merkezine ken niversiteler ve zenci-melez militanlar: kampslerdeki hareketlilik bastrlm; Black Panther parti si sistemli bir ekilde i atmalarla paralanana kadar izlenmitir. Geni bir gizli ajan ordusu btn lkeye ve toplumun btn dallarna yaylmtr. Kongre, kendisinin oluturduu geni tekilata yaslanan yrtme kuvvetinin nnde zayflatlmtr (ya da kendi kendisini za yflatmtr). t Ne olursa olsun bu faist bir rejim deildir. Mahkemeler hala basn zgrln desteklemekte; "yeralt" gazeteleri hala akta satlmakta ve kie ileitim hkmetin ve politikasnn sert ve srekli eletirilerine yer vermektedir. Elbette zenciler iin ifade zgrlnden szetmek zordur, ki bu beyazlar iin bile snrldr. Fakat yurttalk haklar hala vardr ve bu haklarn vatl sistemin bu tr bir protestoya "nden ola bileceini gsteren (doru) iddia tarafndan rtiilemez. Belirleyici olan daha ok (engelleyici) kardevrimin (onun demokratik-anayasal aamasnn) ileriki bir faist aamaya zemin hazrlayp hazriamarigdr. ABD'deki drtnn Weimar Almanyas'ndan daha farkl olduunu, gl bir Komnist Parti'nin bulunmadn, paramiliter kitle rgtle rinin bulunmadn, btnsel bir ekonomik krizin bulunmadn, "ya am alanlar"mn bulunduunu, karizmatik liderlerin bulunmadn, Anayasa ve onun adna kurulan hkmetin iyi ilediini vb. syleme ye pek gerek yok. Tarih tam anlamyla tekerrr etmez. ABDdeki kapi talizmin yksek dzeyi, daha yksek bir dzeyde bir faizme neden olabilir. Bu lke Hitler Almanyas'yla karlatrlamayacak kadar b

26

yk totaliter bir rgt iin gerekli btn ekonomik ve teknik kaynak lara sahiptir. Ynetim belki de emperyalist yaylmasndaki baarszl nn, i ekonomik zorluklarn ve halk arasnda artan honutsuzluun Ultt etkisiyle, byle vahi ve kapsaml bir kontrol mekanizmasn ha rekete geirmeye zorlanabilir. Bu honutsuzluun politik olmayan, dank, rgtsz karakterini daha nce belirtmitim. Toplumsal deiim iin gerekli olan potansi yel kitle tabam pekala faizmin kitle tabanm da oluturabilir: "Bizler demokratik oylamayla Faist olan ilk halk olabiliriz."(22) Liberal de mokrasi ile faizm arasndaki iliki eh ksa ve en arpc formln u ifadede bulur: "liberal demokrasi mlk sahibi snflarn korkmadklar, faizm de korktuklar zamanki ehreleridir."(23) Devlet kapitalizmi denetimlerinin youn basks ve yeni ekonomi politikas, en azndan ABD'de, ynetici snfn korkmaya baladm gsterir. Halkn oun luu arasnda da politik ve psikolojik koullarn teekkl proto-faist bir sendomu iaret eda*. Birka rnek vermek gerekirse: Geen Bakanlk Seimlerin'de George Wallace'n seilmesinde nemli yeri olan ii oylan imdi de kendisini eyaletin en gl polisi olarak sunan Philadelphia'nn sac Belediye Bakam'nn seilmesin de nemli bir rol oynamtr. Halk arasnda birikmi iddet rktc bir biimde, bir sava su lusuyla neredeyse dini zdeleiminde (ki armha gerilecek, ikinci bir tsa olarak selamlanmtr) patlak verdi. Sava sulusunun cezalan drlmasndan ziyade onurlandnlmas gerektii hayknlyordu ve bire yzlk bir oranda mektup, telgraf, telefonla bu hkme meydan okundu.(24) Mays 197(yte Kent Eyalet niversitesi'nde drt rencinin ld rlmesinden sonraki tepkiyi dile getiren dehet verici gerek bir hika yeyi aktaryorum:
Fakat ebeveynlerin ocuklarm reddedileriyle ilgili hi bir durum Kentucky snn yaknndaki kk bir kasabada oturan,

27

niversitede okuyan iyi grnml, saygl, mtevazi erkek ocuklan olan aileninkiyle karlatrlamaz. Protestoya katlmadk lar halde ocuklar kendilerini yanllkla girdabn iinde buldular ortanca ocuk vurulan rencilerden birinin (ki ate yerinden ol duka uzakta vurulmutu) yannda ylece kalakalmt; gen olan kanuna kar gelmekten tutuklanp fotoraf yerel bir gazetede ya ynland, bu durum aileyi zor duruma soktu. Aile ile aratrmacla rmzdan biri arasndaki konuma yle rktcyd ki, aynen ger ekletirildii ekliyle aktarabilmek iin her zamankinden fazla bir aba sarfedilmesi gerekti. Anne: Kent gibi bir ehirde uzun sala, kirli giyisilerle ya da yal nayakla grlen herkes vurulmay hakediyor. Aratrmac: Bu sylediklerinizi kaydetmemin bir sakncas var m? Anne: Tabii ki yok. Grevliler o sabah bunlarn hepsini vursayd daha iyi olurda Aratrmac: Fakat sizin olunuz da oradayd. Anne: Eer grevlilerin sylediklerine uymadlarsa onlar da biil' meliydi orada. Psikoloji Profesr, (araya girerek): Uzun sal olmak birinin vu rulmas iin geerli bir neden inidir? Anne: Evet. Bu lkeyi temizlememiz gerekir ve biz de uzun sal lardan balayacaz. Profesr: Oullarnzdan birinin srf yalnayak yrd iin vu rulmasna izin verir miydiniz? Anne: Evet Profesr: Bu tr fikirleri nereden edindiniz? Anne: Bir tara lisesinde retmenim. Profesr: Yani siz rencilerinize buna benzer eyler rettiinizi mi ima ediyorsunuz? Anne: Evet Ben onlara gerei retiyorum. Yani, tembel, pis, caddelerde bo bo gezen ve bir ey yapmayan herkesin vurulmay hakettiini retiyorum.(25)

"Mesleki" ve doa-bilimleriyle ilgili konular dndaki eitime ya plan dankl saldn artk denekler yoluyla yaplan normal bask ile snrl deildir. Szgelimi, Califomia Eyalet niversitesinin Rektr geleneksel non-konformist eitimin yuvaland beeri ve toplumsal bilimlere snrlamalar getirilmesini istemektedir.

28

...birok renci nitversiteye ne aradklarn bilmeden geliyor... belirli mesleki amalan olmadan iterdeyse refleks olarak beeri ve toplumsal bilimlere gidiyorlar.(26)

Bir zamanlar bOytik bujuva felsefesinde genliin "gnmz iin de il fakat insanln gelecekte iyi artlarda yaamas, yani insanlk fikri iin eitilmesi gerektii"(27) ilkesi yaygnd. Yksek Eitim Kurulun'dan, toplumun "ayrntl ihtiyalar" hakknda allmas isten mektedir. Bylece niversiteler "ne tr mezunlar yetitireceklerini" (28) bileceklerdir. Halkn tekelci kapitalist idaresi, iirilmi ekonomi, "savunma"nm ldrme ve kadetme politikas, soykrm rtkanl, sava sular nn olaanlatrlmas, hapiste yatanlarn ouna yaplan vahice dav ranlar gnlk yaamda korkutucu iddet hazneleri oluturdu. Byk ehirlerin baz blmleri btnyle sua terkedilmitir. Su, Iritle ileti im aralarnn hala en gzde eimce aracdr. Bu iddet hala gizli olarak mevcutsa ve szsel olduu veya sadece aznlklarn eylemlerin de edildii (gstericilerin ortal kartrmas gibi rnein) zaman bu, en bata gsz ama gze batan aznlklara kar ynlenir. Bu aznlk lar, yerleik sistemi rahatsz eden yabanclar, farkl grnen, faikl ko nuup davranan ve toplumsal dzenin yapamayaca eyleri yapan (ya da yapandan phelenilen) kiiler olarak belirirler. Bu tr hedeflere zenciler ve melezler, hippiler, radikal entelekteller girer. Btn bu saldrganlk ve hedefler proto-faist potansiyelin par-exellence oldu unu gsterir.(26) ' Tek karg, politik eitimi stlenen, insanlarn yanl ve sakat bi lincini giderek onlann kendi koullarm kendi kendilerine yaamalar n ve bir hayati ihtiya olarak bunu ortadan kaldrmalarn, zgrleimlerinin anlamm ve yollarn kavramay salayacak olan etkili rgtl bir radikal Sol'un geliimidir. Elbette faizm kapitalizmi kurtaramaz; kendisi zaten kapitalist e likinin terristik rgtleniidir. Fakat faizm bir kez yerleti mi, za man belirsiz bir sre iin, devrimci potansiyeli pekala ykabilir.

29

Marks bir analiz "uzun vade"de rahatlk aramaz. Bu "uzun va de "de sistem gerekten kecektir. Fakat Marks kuram bunun yerine hangi toplum biiminin geecei (geecekse tabii) hakknda bir keha nette bulunamaz. Nesnel koullarn ats altnda alternatifler (faizm ya da sosyalizm) insanlarn akl ile iradesine ve bilinci ile duyarlna baldr. Bu, onlanda halen varolan zgrle baldr. Sosyalist alter natife kar olarak, bir ge barbarlk (uygarln teknik ve bilimsel ba arlarnda temellenen bir barbarlk) dnemi kavram, Marks kuram iin merkezi nem tar. u anda insiyadf ve g, pekala bylesi bar bar bir uygarla dnebilecek olan kardevrimin elindedir.

IV

Yeni Sol'un ileyi baznn ABD'de (yalnzca ABD'de mi?) olmas kardevrimin hamurundadr. Yeni Sol zellikle ii snf iinde ok zayf grnmektedir. Halk radikalleri iddetli bir dmanlkla karla makta, radikaller haklarnda dava alabilinecek ve eziyet edilebilecek kolay hedefler gibi grnmektedir. Ancak kapitalist gelimenin doru unda devrimci potansiyelin bu azl aldatcdr. Bu aamada, kapita lizmin yeni aamasna (tekelci-devlet kapitalizmine) karlk gelen ve onun sonucu olan yeni bir zlme ve devrim biiminin ortaya kt n grebilirsek bu aldatmaca yok olur. Ve bunu grebilmek iin de Marks kuramn revizyondan deil restorasyondan geirilmesi arttr: kendi fetiizminden ve trensellemesinden, diyalektik geliimini en gelleyen talam belagatndan kurtarlmaldr. Yanl bilin, Yeni Sol'da da Eski Sol'da da dallanp budaklanmbr. Bir nceki blmde, genilemi ve deien potansiyel bir kitle ta bann ve devrimin deien "motiflerini'' beraberinde getiren eilimle

30

ri kabaca ortaya koymutum. Bunlar yerleik retim tarznn karla yamayaca ihtiyalar yaratrken smr tabann genileten (ve de itiren) retim tarznn kendisinin sonucudurlar. Szkonusu ihtiya lar hala daha iyi bir- yaamla, "artan beklentilerde ilgilidir, fakat ayn zamanda artk yalnzca insanlktan karan tam-saat alma ile deil insanlarn kendileri tarafndan belirlenen, tanmlanan bir yaamla da ilgilidirler. Bu ama, sosyalist bir retim tarz temelinde, teknik ve do al evrenin topyekn bir yeniden yaplanmasn zorunlu klar. Bu tarihsel deiim sonucu, kapitalizm artk insanlarn hayatn ynetme, toplumu ve doay kendi grntsnde biimleme merui yetini yitirmitir. Maddi retimin baskc ynetimi krlnca, odak ar tk retimin maddi sektrlerinden dnsel sektrlerine, yabancla m emekten yaratc almaya kaymtr. Ya da daha dorusu, giderek teknolojik rgtlenmenin hkm altna giren maddi retim in saniletirilebilir olmutiff. l emein canl emek zerindeki yk, canl emei kapitalist retimin gereklerince tabi tutulduu mekanik ve blk prk i srecinden tedrici olarak geri ekerek azaltlabilir. Canl emein "gzetimse!" ilevlere aktarm, bizzat maddi retimin ynelimini ve amalarm deitirme imkann aabilir. nsan emei, deer yasas uyarnca metalar reten bir meta olmak yerine, zgrlk yasas uyarnca insani ihtiyalarn (zgrlemi bir insan varoluunun ihtiyalarnn) karlanmas iin retim yapabilir; maddi ve dnsel kltrn dntrlmesini ieren bir alternatif belirir. Tketim toplu mu yalnzca ekonomik deil ayn zamanda kltrel bir devrimin de hayaletini ortaya kann kltrn, artk emein toplumsal blnm iinde ayrcalkl bir yer almad yeni bir uygarlk; maddi retim da hil toplumun btnn, btn alanlarn biimleyen, egemen deerleri ve hedefleri kknden deitiren bir kltr. Bu deiimin mutusu, ideolojik bir biimde, Yeni Sol'un kapita list evrenin imgesine kar kmakta kulland kar-imgeler ve kardeerlerle veriliyor. Rekabeti-olmayan bir davran biiminin ortaya

31

konuu, kaba kuvvetin reddi, iteki kapitalist verimliliin gzden d rlmesi, gvdenin duyarlnn, duyusallnm onaylanmas, ekolo jik protesto, d lkelerde ve smrgeci savalardaki sahte kahramanl n aalanmas, Kadn zgrl Hareketi (zgrlemi kadm sadece erkek ayrcalklarnn baskc zelliklerinden eit pay almas ile tanmlamad zaman), anti-erotik, priten-plastik gzellik ve temizlik tapnmasnn leddi-tm bu eilimler ileyim Ilkesi'nin zayflatlmasna katkda bulunuyorlar, insanlarn byk ounluunda bulunan de rin rahatszl ifade ediyorlar. Fakat radikal hareketi "halk"tan ak bir husumetle yaltan, tam da bu kardeerler, kardavranlardr. Bu yaltmn iki kk vardr, [1] Sosyalist, Marksist kuram ve pratiin alan kesimin byk ounlu u arasnda zemini, etkisi olmay; ve bunun sonucu olarak [2] zgr bir toplumla varolan toplum arasndaki kkl farklln ve zgr bir toplum kurmann gerek imkanlarnn mulak kalmas- Bu yzden z grleme bir tehdit gibi grnn tabu olur. Ve bu tabu, Yeni Sol'un si yasi kesimi yannda hippi kesimi tarafndan da bozulur. Bu iki kesim arasnda, tm rgtsel ve kiisel balantlarn tesinde isel bir ba vardn zgrlk zellikler sosyalizmin, Marks kuramn kendisinin geliimi iinde asgariye indirirken, ahlki ve estetik niteliklerini yans trlar (tak. ileride 2. Blm). Bu kesimler bireysel dzeyde ve kk bir grup dzeyinde sosyalizmin u "topyan" yanlarm "incelerler". Halihazrdaki toplumda, toplumd "ayrcalklar" olarak, retimd ve retimkart olarak gzkrler (gereklen yledirler de, kapitalist verimlilik znttne alnrsa yle olmalar gerekir.). Siyasi kesimde, Yeni Sol dnsel ierii yznden grnrde sekinci bir karaktere brnr; "iilerden" ok "aydnlatn" meselesi gibidir. Hareketteki aydnlarn (ve aydm-kar aydnlarn) saysal okluu aslnda aktr. Bu pekala her trden aydnn hem altyapda hem de ekonomik ve siyasi srelerin ideolojik kesiminde giderek da ha ok kullanlmasnn ifadesi olabilir. stelik zgrleme, tketim

32

toplumunun fetiizmini ykabilecek kkten faikl bir bilinliliin (ger ek bir fezr^j-bilincin) gelitirilmesini ngerektirdii lde, yerleik dzenin snfl eitim sistemi yoluyla halkn ounluunun ulamasn engelledii bir bilgi ve duyarllk birikimini de ngerektirir. u an, Yeti Sol zorunlu olarak temelinde dnsel bir harekettir, ve kendi saflan iinde icra edilen diinsellik-karftf/t aslnda Dflzen'e hizmet etmektedir. Yeni Sol'un yaltmnn bu yzden hakl gerekeleri vardr: Bu ya ltm, hareketin toplumsal kk olmadm gstermekten ok, gerek tarihsel duruma karlk gelmektedir, gerekte tekelci kapitalizmin en ileri dzeyindeki btn kltrnn "kesin olumsuzlanma"sn davurur. Bu yaltm, devrimin beklenmedik, "ortodoks olmayan" nitelikle rini, hakim kltrle (ii snf kltr dahil!) arasndaki elikinin ra dikalliini yanstr. Devrimin imkanlar hayr, gerekleri en btnlkl ve gereki ifadelerini tam da bu an dnsel, ahlaki ve "fizyolojik" eilimlerde bulur. Deiim ancak niteliksel ise deiim dir. Uzun smrgen toplumlar dizisini sona erdirecekse, hayatn yeni nitelii sona erdirecektir. Bu u ynler, tam da ok kkl biimde ye ni olann niteliklerinden dolayl kolayca u ya da bu oranda keyfi ye rinde aydnlann ideolojik uraym gibi grnebilir. Kitlelerden, maddi kopukluundan dolay rahatsz olan, ileri kapi talizmin toplumsal yapsndan trediini ve bu aynk karakterinin an cak bu yapy deitirmek iin giriilecek uzun bir mcadele sonucu alabileceini kabul etmeye hazr olmayan bu hareket, aalk komp leksleri, bozgunculuk ve duyarszlk ynelimleri gstermektedir. Bu tutum hippi kesiminin depolitizasyonunu ve kiiselletirmesini besi', buna karlk olarak siyasi kesim, kuramda ve pratikteki siyasi pritanizmini kartr.

33

V Devrimci-olmayan bir durumda bile Marks kuram pratiin reh beri olarak kalmaktadr. Fakat burada Yeni Sol'un bir dier zayfl ortaya kar: Marks kuramn alkanla dntrlerek arptlmas ve yanllanmas. Ak ki, 19. ve 20. yzyl ba kapitalizmini zm lemek iin kullanlan kavramlar kapitalizmin u anki haline uygulana maz. Tarihsel kavramlar olduklar iin ilerinde tarihle snrl iaretler tarlar, zmledikleri yap da tarihsel bir yapdr. Elbette, btn d nemlerinde kapitalizm kapitalizmdir ve retim tarz rgtlenmesi tm geliiminin temelindedir. Ancak retim tarznn kapasiteleri de geliir ve bu deiimler altyapy da styapy da etkiler. Ayn kalan kapita list altyapy toplumun dier kesimlerinden yaltmak, Marks kuram temelinde tarihd, diyalektikd bir soyutlamayla babaa brakr. Deiimler kapitalist al iinde oluur; isel, tedrici ve nicelikseldir ler, fakat "nitel kopu" noktasna, devrimncesi bir duruma gtrecek lerdir. Marks kavramlar kapitalizmin geliimiyle karlatrmamak ve bu karlamadan siyasi pratik iin gerekli sonulan karmamak "temel daarcn" mekanik bir yinelenmesine, Marks kuramn ger eklikle doru drst bir ilikisi olmayan bir belagat iinde talama sna gtrr. Aynca Yeni Sol'un yabanclamasn arttrr; mesajnn iletimini byk oranda sakatlar. Marks kuramn talamas tam da Yeni Sol'un ileri srd ilke yi bozuturur: kuram ve pratiin birliini. Kapitalizmin pratiini ya kalayamayan bir kuram byk olaslkla, kapitalizmin ykmn ama layan pratie klavuzluk edemeyecektir. Marks kuramn kat "yaplara" indirgenmesi, kuram gereklikten koparr ve ona dogmatik trensellemesini arttran, soyut, uzak, "bilimsel bir karakter verir. Bir anlamda btn kuramlar soyuttur: verili gereklikle, arasndaki kavramsal ayrlk, gereklii anlamann ve deitirmenin nkouludur. Yine kuram, koullarn ve eilimlerin btnn, Marks kuramda, ta

34

rihsel btnselliini kavrad iin zorunlu olarak soyuttur: Bu yz den, zgl bir pratik hakknda hibir zaman karar veremez rnein, baz binalarn igal edilmesi veya bazlarna saldnlmas hakknda fakat verili btnsellik iinde belli eylemlerin olaslklarm deerlen direbilir (deerlendirmelidir), yani bylesi igal ve saldrlarn mm kn olduu bir durumun varolup olmadn deerlendirebilir. Kuram ve pratiin birlii hibir zaman dolaymz deildir. Deiim gleri nin henz tam hakim olamad verili toplumsal gereklik, stratejinin nesnel koullara uyum gstermesini gerektirir bu szkonusu koul lan deitirmenin ngereidir. Devrimci-olmayan bir durum, devrim ci ya da devrim-ncesi durumdan temelde farkldr. Yalnzca kuram sal bir zmleme, varolan durumu ve onun potansiyelini tanmlayp ayntrabilir. Verili gereklik oradadr, kendi bana kendi hkmran lnda, kuramn gelitii mayadr o; deiimi iinde kuram belirle meyi srdren, kuramn nesnesidir, "teki"dir. Yeni Sol deiim srecinin kvlcmn akmakta belirleyici bir rol oynamtr. ABD'de zenci aznlklarn harekete geirilmesi, Hintini'ndeki sulu sava siyasetini ortaya karan halk muhalefeti, gl kitle iletiim aralan ile hkmet arasndaki atma tm bunlar b yk lde Sol militanlar, zellikle de renciler sayesinde kazanl m baarlardr. Fransa ve talya'da, ekonomist sendika taleplerinin ve Sol'un btn stratejisinin radikallemesi (ii konseylerinin canlan mas) reformist Komnist aygtn gl hakimiyetini tehdit etmitir (Mays 68'den sonraki bozguna ramen). Bu lkelerde de Marks ku ramn talamlnn karsna, kapitalizmin dnmnde ve potan siyel devrim baznda temellenen bir zmleme kanlmtr. ABD'de ekonomik ve politik koullar halen radikal bir gzdengeirmeyi ge reksiniyor; zmleme daha yeni balad.(30) Halen gelimeye ak olduu iin, Yeni Sol'un Amerika Birleik Devletleri'ndeki durumunu deeHendirmeye alan ileriki blmler byk lde deneme kabi linden ve blk prk olacaktm.

35

VI Yeni Sol'un u anki durumu, radikal muhalefetin biimlendii ve ilk uluslararas etkilerini yaratt dnemden (militan yurttalk hakla n hareketi, sava direni hareketi, yksek renim kurumlarudaki ak tivizm, siyasi Hippi hareketi) temelde farkldr. Yaklak on yl nce akn hedefler de belirginlemiti: yeni ahlak, duyarln zgrletiril mesi, "imdi zgrlk" talebi, kltr devrimi. Dzen hazrlkl deildi. O zamanlar strateji kitlesel, ak ve byk lde saldrgan olabiliyor du: kitle gsterileri, bina igalleri, eylem birlii, zenci militanlarn da yanmas. Yeni Sol'un etkisi aa knca dnem sona erdi. Bakan Johnson'un ekilmesi, Chicago'daki Demokratik Konvansiyondaki arpma ve Hintini'ndeki savan younlamas yeni dnemin bala dn iaret ediyordu. Sisteme ierden ilk gerek tehditi ii snf de il niversiteler ve gettolar getiriyordu. Dzen tehdidin ciddiliini Ye ni Sol'un kendisinden daha iyi kavrad. Artk sistem hazulkldr yle ki radikal hareketin siyasi bir gU olarak hayatna devam etmesi bile sorgulama konusudur. Hareket bu yeni koullara nasl tepki ver mektedir? , Tehlikeli oranda zayflam grnmektedir. ncelikle iktidar yap sndan gelen yasal ve yasa-st saldrgan basknn, Sol'un kendini ye terince savunmad bir kaba g toplamasnn sonucudur bu. ktida rn bu mobilizasyonu Yeni Sol iindeki i zayflklar, ncelikle [1] militan muhalefet iindeki ideolojik atmalar ve [2] rgtlenme ek sikliini hzlandrmaktadr. Sol her zaman blnmt: bu doaldr, nk zel mlkiyet ve bunun kuramlarnn korunmas zerindeki temel karlar statkonum savunucularn kolayca birletirirken, statkoyu ortadan kaldrmay amalayanlar birletirecek byle elle tutulur ortak bir hedef yoktur. Sol'dakiler ok eitli alternatif ve hedeflerin, strateji ve taktiklerin oluturduu ak bir ufuk alunda alrlar.

36

Ancak blnme devrimi her zaman engellemi, hatta ertelemi de ildir, szgelimi Menevikler ile Bolevikler arasndaki mcadele. Belki de "doru strateji yalnzca bylesi mcadeleler iinde, pratikte denenebilir. Ancak, hareket henz halk katnda kkleemedii zaman ve her eyden nce, saysz zayfl yznden kolay ve etkili saldrla ra manz kald zaman, dier bir deyile devrimci bir stratejinin de il, yalnzca bylesi bir stratejinin zemin hazrlklar gndemde oldu u zaman durum farkldr. Bu gibi bir durum aceleci (veya miyad dolmu) ideolojik atmalarn "askya alnarak", daha acil bir sre olan saysal g elde etmeyi gerektirir. Radikal stratejide de nitelie dnm nicel bykl ngerektirir. Bu balamda iletiim sorunu kesikinleir. Sosyalizmin btnlkl, "topyan" hedefleri ne kadar somut tarihsel hedefler olarak otaya karsa, kurulu sylem evreninden o kadar yabanclarlar. "Halk", Marks kuramn kavram ve nermelerine kapal bir dil konuur. Onun yabanc szcklerinden ("byk szler" v.s.) holanmamalar, yalnzca eitimlerinin sonucu deildir, ayn zamanda Dzen'e ve bu nun sonucu olarak, Dzen'in diline bamllklarnn orann ifade eder. Bu dilin bukasn krmak "yanl bilinlilii" krmak, zgrle me ihtiyacnn ve bu hedefe yaklama yollarnn bilincine varmak an lamna gelir. Marks kuram ve pratik, ii hareketinin siyasi bilincini gelitirmeyi baarmt, ama Avrupa'daki 1918 devrimlerinin baar szl ve kapitalist stabilizasyonun ifte etkisi sonunda tam tersi bir durum meydana geldi. Etkili sendikaclk ve etkili kapitalizmle kar karya kalnca devrimci kuram soyut bir karakter kazaid kk aznlklarn ilgi konusu oldu. Bu karakteri nceden gl Marksist bir gelenegin bulunmad yksek bir dzeye kacak lde kazand. Da ha nce de belirttiimiz gibi, kuramla gereklik arasndaki uzaklk Man'n diyalektik kavramlarnn "temel" bir szlkeye yaygn bir e kilde indirgenmesi ile byd. Diyalektik kavramlar gereklii dei im sreci iinde kavrar, kavramn kendisinin tanmm oluturan da bu

37

sretir. Szgelimi, klasik emperyalizmin yeni emperyalizme d nmesi klasik kavram yeniden tanmlarken, yeni biimlerin nceki lerden nasl trediini gsterir. "Proleterya", "smr", "yoksullatr ma" gibi kavramlar iin de ayn ey geerlidir. Bu terimlerle, gerek durumun diline evirmeden halk bombardmana tutmak Marks ku ramn iletilmesi demek deildir. Bu szckler en ok, grup iindekiler iin kimlik belirleme etiketleri olabilir (ilerici Emek, Trokist'ler gi bi); ya da klie olarak ilev grrler, yani hi bir ilevleri yoktur. Kapah bir szlk iinde anlk uyaranlar olarak kullanlmalar gereklik lerini ldrr. Marks kavramlar gerekliin ardndaki z tanmlarlar: anlamlan "grn"n zmlenii iinde ortaya kar, kapitalizmin "grnnn" bugn 19. yzyldakinden ok farkldr. Kavramlarn talamas (Verdinglichung) tekelci kapitalizmin snf yapsnn zmlenmesini yanllar. Radikal ideoloji sklkla bir emek fetiizmine yenilir, bu meta fetiizminin yeni bir trdr (ne de olsa i gc bir metadr), Marks kuramda ii snfn potansiyel olarak devrimci klan nitelikten ([1} retim srecini yalnzca o durdurabi lir, [2] nfusun ounluunu oluturur, ve [3] kendi varoluu bile in san olmann olumsuzlanmasdr), bu nitelikten yalnzca birincisi, Amerikan ii snfnn proleteryann acl mirass olarak adlandr labilecek kesimine, mavi-yakal emekilere uygulanabilir. Ancak Marks kavray bu niteliin birliini savunur, nfusun ounlu unu oluturan proleterya, tatmini kapitalist olanaklarla gerekletiri lemeyecek ihtiyalan olmas yznden devrimcidir. Baka bir deyile, kapitalist retim tarznda smrlen snf olduu iin deil, bu snfn ihtiyalan ve zlemi bu retim tarznn ortadan kaldnlmasn talep et tii iin devrimin potansiyel znesi ii snfdr. Bundan kan udur eer ii snf artk varolan toplumun bu ekilde "mutlak olumsuzlan mas" deilse, bu toplumun iinde, onun ihtiyalarn ve zlemlerini paylaan bir snf olduysa, ne ekilde olursa olsun iktidarn yalnzca ii snfna devredilmesi sosyalizme geiin niteliksel olarak farkl

38

bir toplum oluturacan garantilemez. i snf bu geii gerekle tirecek gU olacaksa, deimek zorundadr.(31) Tekelci sermayenin yaratt fakat tatmin etmesi mmkn olmayan ihtiyalar, ykc bir g olarak ve alan kesim iinde politik bilincin gelimesi iin zemin olacaksa da proleter snf bilincinin dirilmesi ol mayacaktr (bu kesindir!), emeki snf tm dier alan kesimlerin karsna, "cekli emei sermayenin karsna deil, btn baml snflan sermayenin karsna koyacaktr. Ayn ekilde bu yeni bilin sendika siyaseti erevesine kar olacak; yerleik retim tarznn ta mamnn sonunu tasarlayacaktr. Tekelci kapitalizmin dinamii budur: tm halkn sermayenin ynetimine tabi olmas ve bu durumun onun yok edilmesine duyulan genel ihtiyaca karlk gelmesi. Bu gelime balangtaki snf kavrayn deitiriyor ve mavi yakal emeki s nflarla alan halkn dier kesimleri arasndaki keskin kartl be lirsizletiriyorsa da bu, kapitalizmin kuramnda kavramsallaunlmas gereken kapitalizmin gerekliinde meydana gelen deiiklikler yzndendir. Doru, bunlar yalnzca eilimler. Bunlar iktidar yaps tarafndan youn tepkiyle karlayorlar, ve henilz ii snf ile Yeni Sol, zel likle de radikal aydnlar arasndaki uzakl azaltamadlar. ilerin ay dnlara duyduu husumeti en aza indirerek aydnlara yardm falan et miyor: bu husumet rasyonel, temelleri de salamdr. Ama yine de, iki gcn birlemesi deiimin nkouludur sendika bilinci siyasi bilin, sosyalist bjlin olmaldr. Bu da, "iilere giderek", grev gzclne katlarak, davalarn savunarak falan baarlamaz. Birleim yalnzca, iki grubun her birinin kendi temelinde ve kendi bilincinden, dertlerin den ve hedeflerinden yola karak hareket ettii toplumsal deiim s reci iinde ortaya kabilir. Bu, szgelimi talya'daki Sinistra Proletaria'nm stratejisidir: "nceleri fabrikalardaki temel gruplarda alan renciler ve aydnlar artk fabrikalarda ajitasyon yapmyorlar. Bura da, militan siyasi propaganda iilerin kendileri, zellikle de gen ii-

39

Ier tarafndan yaplr, renciler de ajitasyon malzemesi salayarak, ehrin eitli blgelerinde aratrma yaparak v.s. iileri destekliyor lar. (32) Fransa'da Renault-Flins fabrikasndaki Base-Ouvridre grubu btiyiik lde "aydnlardan" oluan bir &quipe exteriure ve fabrikadaki iilerden oluan ok daha kk quipe interne eklinde rgtlenmi^ tir. grup hala btn Base-Ouvrtere kendi ritmini ve ynetimin kabul etdremiyecek "lde gszdr".(33) Yukardan almaktan ve otoma tik olumsuz tepkilerden kanan bu (geici) ilev blm birlii ol duka yksek bir dzeye karlabilir. yle ki bu dzeyde her bir gru bun kendi terimleriyle ve kendi dzeyinde (fabrikada, iyerinde, broda, komulukta) yaayp ifade ettii farkl zgl karlar ortak ze minlerini ve ortak stratejilerini bulurlar. Bu "snf bilincinin dardan gelitirilmesi"nden ok farkldr; bugn rgtlenme grevini stlene cek kk gruplar Lemnist nclerden ok farkl olacaklardr. Bu n cler kavramsal ve pratik olarak, kk saldklar ve daimi bir yoksulluk ve bask deneyimini yaayan bir ii snfnn (yle ki kaybedilen bir sava bu'snfn devrimci eylem iin rgtlenmesine yetmiti) ncl n stlenmilerdi. Bu kitleler toplumun maddi yeniden retiminin insani temeliydiler. Bugnn emperyalist metropollerinde bu durum geerli deildir. 1 Ayrca, Leninist nclerin varolan ya da oluma durumundaki bir kitle partisi ile karlkllk bants vard. Onun gerekesi buydu baka trl Blanquizm'den bka bir ey olmazd. Bugn Komnist partilerin hala muhalif kitle partileri olduu yerlerde ise, bu partiler parlamento stratejilerine dayanan bir "asgari program"a bal kalrlar. Resmi ideolojilerinde olmasa bile pratiklerinde, ii snfnn ounlu unun ileri kapitalizmdeki siyasi zayfln ve devrimci- olmayan ta vrlarn dikkate alrlar.(34) Hatta bu deerlendirme Sordaki baz radi kal guplannkinden ok daha keskindir. Bununla birlikte, bu Komnist Partiler, reformist stratejilerine ramen, ne yakn gemiin ne de bugnn Sosyal Demokrasi'si saylamazlar. nk Sosyal De

40

mokrasi bir ii snf rgtlenmesi olarak varln srdrmektedir ve Komnist Parti ve sendikalar da halen Sosyal Demokrasi'nin Sofundaki tek kitle rgtleridir. Bu dalm yznden, halen potansi yel olarak devrimci bir gtrler. ABD iin (ve belki de yalnzca ABD iin deil) tekelci devlet ka pitalizmi koullarnda, olduka merkezi ve hiyerarik olarak yaplan m bit kie partisinin miyadm doldurmu olduu dnlebilir. By le partiler kapitalist gelimenin gemi bir dnemine, halen liberal olduu dneme aittirler. O zamanlar, bu partiler, seimleri boykot et tikleri zaman bile, hala alan parlamenter bir atnn iinde i gr yorlard. Ama parlamento bir kardevrim arac haline geldii zaman siyasi ileyi mekanlarn yitirirler btn radikal muhalefet parla mento dndan gelmeye balar.

VII

Sol'un Stratejisindeki dnm noktas burada olabilir. G ve dene timin lk leindeki siyasi ve askeri Dzen'in elinde hzla toplan mas, bask makineleri tarafndan yklmaya daha az uygun ve dank zlme (disintegration) ekirdeini daha iyi ifade eden ademimericezi rgtlenme biimlerine geii zorunlu klmaktadr. Tekelci kapitalizm "aadan devrim "e, yeni, somut bir anlam vermitir: ykc ot kkleri. Sistemin teknik ve ekonomik entegrasyonu o kadar youndur ki bir tek nemli noktasndaki bozulma kolayca btnn ciddi biimde ile vini yitirmesine neden olabilir. Bu yalnzca retim ve datmn deil ayn zamanda eitim, enformasyon ve ulam blgesel merkezleri iin de dorudur. Bu koullarda, i zlme sreci, ayn anda birka yerde oluarak veya dier yerlere sirayet ederek, byk lde ademimerke-

41

zi, dank, byk lde "kendiliinden" bir karakter kazanabilir. t Ancak bu tr blgesel ilevsizletirme ve bozma noktalan, ancak siya si bir yn ve rgtlenme alrsa toplumsal deiimin ekirdei haline gelebilirler. Bu aamada, yerel tabanlann asli zerklii, hedef ii ke siminin desteini teminat aluna almak ve retim, datm, ulam ve eitimi yeniden dzenleyecek yeni kadrolan yetitirmek iin belirleyi ci nem kazanacaktr. Bugnlerde Yeni Sol'un radikal gruplar arasnda yaygn olan siya si kontrol merkezlerine (devlet) merkezi kitle partilerinin liderlii al tndaki kitle eylemince desteklenip yrtlecek dorudan bir saldn dzenlenmesi anlamnda "iktidan ele geirme" kavrayna deinmi tim; byle bir strateji ileri kapitalist lkelerde gndemde deildir, ola maz da. Temel nedenler unlardr: [1] Etkili olarak i gren bir hk metin elinde olaanst asker ve polis gcnn toplanmas ve [2] ii snf arasnda reformist bir bilincin yaygnl. Peki, tarihsel bir alter natif var mdr? Bujuva devriminin biimini hatrlayalm: Feodal bir toplumda burjuvazinin ekonomik iktidan almas, siyasi iktidann ele geirilme sinden nce gereklemiti. Elbette bu biim yle hemen sosyalist devrime aktanlamaz; ama u som kar ortaya: ii snfnn kapitalist toplumda, devrimden nce siyasi olmasa da ekonomik iktidan alabile ceine ilikin bir belirti var mdr? Eer iiler fabrika ve dkkanlarda denetimi ellerine alyor ve retimi yeniden ynetip yeniden dzenli yor olsalard olurdu. Ama devrim tam da bu olurdu ve siyasi iktidan ngerektirirdi. Kapitalizmde ekonomik iktidarda tedrici bir deiiklik (iilerin talep ve baanlannm radikalletirilmesi sayesinde nicel de iimi nitel deiime evirecek bir deiiklik) olaca dnlebir mi? Bu yndeki yaygn eilim hayli belirsiz: Nitel deiim ii snfm daha fazla entegre olmaya da gtrebilir. darenin fabrikada iin b lnmesini ve atomlamasn azaltma ve tek iiye rnn daha byk

42

bir nitesi zerinde sorumluluk ve denetim verme abalan, entegre edici eilimi ima ediyor. ABD'deki eitli elektronik fabrikalarda y rrle sokulan bu tr yenilikler hakkndaki bir rapora gre(35), so nuta rnn kalitesi hayli artm ve ii iine ve irketine kar daha olumlu bir tavr taknmtr. Bu eilimin ii insiyatifi, yaratuklan rn zerindeki, kendi te kil ileri zerindeki kontrollerinin kapitalist retim tarznn kendisinin sonu anlamna gelecei lde kktenciletirilmesi olas mdr? Yoksa bu eilim fabrikadaki hiyerariyi temelinden deitirmeden zaptedilebilir mi? i denetimim kapitalist hogrnn snrlan tesine gtr mek, ii snfnn yeleri arasnda radikal bir siyasi bilincin gelitiril mesini ngerektirir, aksi halde ii denetimi yine yerleik sisteme, onun rasyonalizasyonuna ikin olacaktr. Devrimci ii denetimi, siya si faktrlerin ekonomik ve teknik faktdee ncelikli olmasn nge rektirir. Eer Sol'un bu siyasi radikallemesi gerekleirse, sistem ademimekezi ve brokrasiden kurtulmu bir ekilde zayflayacak ve sonuta bozulacaktr. Bu ademimerkeziyet ve brokrasiden kurtulmuluun iaretlerine tekelci kapitalizmin genel durumunda da rastlanr, eitsiz gelime: tek tek fabrikalardaki ya da fabrika gruplarndaki ii denetimi halen kapitalist olan toplumdaki post-kapitalist (sosyalist) bi rimlerin "yuvalan" (feodal toplumda burjuva iktidarnn ehir merkez leri gibi). Bylesi bir gelime, devrimci gelenin dl halinde kalan bir baa rsn, yani yerel halk kunllanndaki kendi kendini belirleme, zyne tim (daha dorusu zynetime hazrlk) rgeri olarak "konseylerin ("Sovyetler, Rte) nemini yeniden gndeme getirir. Konseylerin di riliinin iaretleri yalnzca brokratik kitle partilerinin tarihsel olarak miyadlann doldurmu olmalarnda deil ayn zamanda da tarihsel mirasan olarak, yeni uygun insiyatif, rgtlenme ve liderlik kaynakla n bulma zorunluluunda da bulunabilir. Otoriter kitle partisinin (daha dorusu kendi kendini srdren liderliinin) tarihsel mirass anari

43

deil kendi kendine benimsenen bir disiplin ve otoritedir yalnzca mcadelenin kendisinde ortaya kabilecek, mcadeleyi yrtenlerin tand bir otorite. Bununla birlikte, konseylerin kuram ve stratejisi de "aa" fetiizmine yenik dmemelidir. ilerin, iftilerin, evre nin (ksaca halkn) gr ve iradesinin dolaysz ifadesi kendiliinden ilerici ve bir toplumsal deiim gc deildir, tersi de olabilir. Kon seyler, ancak bakaldran insanlar temsil ettikleri lde devrim or ganlar olacaklardr. Orada ylece, fabrikalarda, brolarda, evrede seilmeyi beklemek iin durmuyorlar (ortaya kmalar iin yeni bir bilin gerekiyor; DUzen'in halkn ii ve bo zaman zerindeki tahak kmnn krlmas gerekiyor). Dorudan demokrasi, btn ynetici delegelerin "aadan" etkili bir denetime tabi tutulmas, Sol stratejinin temel bir talebidir. Bu talep zorunlu olarak belirsizdir: rneimizi renci hareketinden alalm: niversite idaresine lencilerin etkili katlm. Siyasi dzlemde bu ta lep, renci ounluunun faklteden ve idareden daha ilerici olmas n ngerektirir. Eer tersi szkonusuysa, bu deiim Sol'a kar ola caktr. nerme dorudur ama bu talepten vazgeilmesini gerektirmez. nkU, verili koullarda (bunlar yaygn toplumsal eilimlerde kkle nen uzun-dnemli koullardr), renci denetiminin ok gereksinilen reformlar balatma ans halihazrdaki hiyerariden fazladr. Sol stra tejisi de bu koullara ynlendirilmelidir. Bu tr bir eletirel deerlendirme ii denetimi ile ilgili ok daha byk sorunlara da uyar. Biraz nce belirsizliini vurgulamtm. i denetimi, i yknUn azalmasn, daha etkili rgtlenmesini, ii insiyatifnin geliimini getirebilecei gibi, bu deiiklikler kapitalist giri imin iine de yarayabilir. Bununla birlikte, bu talep doru olarak ra dikal strateji iinde merkezi bir yer almtr. nk bu tr bir denetim uzun vadede i sreci ile sermayenin gerekleim sreci arasndaki balanty zerek; artk ve planlanm modas-geicilik retme ge reksinimini ortadan kaldrarak; teknolojiye imdi tabi tutulduu snr lamalardan ve arptmalardan kurtulma ans verecektir.

44

"Aa" terimindeki belirsizlik Sol'un "iktidar halka slogannda da vardr. Buradaki "halk, burjuva demokrasisini ayakta tutanlar anlam na gelmez. Bunlar oy verenler, vergi deyenler, editrlere yazdklar mektuplarda baslmaya uygun grnen fikirlerim ifade edenlerdir. Bu insanlar, hibir anlamda egemen olmasalar da,zaten yneticilerin olu turucular, yneticilere bal, onlann trevi bir iktidar olarak, dikkate deer oranda iktidara sahiptirler. "ktidar halka" bugiln varolduu ek liyle insanlarn (sessiz) ounluuna ynelik deildir; bir azanla, bu ounluun kurbanlarna, belki oy bile kullanmayanlara, vergi vere cek hibir eyi olmad iin vergi de vermeyenlere, hapishanedekilere, editrlere mutlaka yaymlanan mektuplar yazmayanlara yneliktir. Bununla birlikte, slogann belirsizlii halkn, halkn ounluunun h kmetlerinden fiili olarak kopuk, ayr olduu ve halkn zynetimi iin halen mcadele edilmesi gerektii gereini ifade eder. Bu hede fin halkn ihtiyalarnda ve bilincinde radikal bir deiiklii ngerektirdii anlamna gelir. Kendilerini zgrletirme gcne sahip olan in sanlar, ayn bireyler olsalar da, bugn statkoyu yeniden reten insanlar olmayacaklardr. nsanlarn kulluktan kendilerini kurtarmalar gerektii doru oldu u gibi, her eyden nce kendilerini yaadktan toplumun, onlar sok tuu halden kurtarmalar gerektii de dorudur. Bu asli devrim "ken diliinden" olamaz, nk bylesi bir kendiliindenlik yalnzca yerleik sistemden titretilen deer ve hedefleri ifade edecektir. Kendini-zgrletinne kendini-eitmedir, ama byle olduu iin de bakalan tarafndan eitilmeyi dngerektirir. Bilgi ve enformasyondan eitsiz pay almann toplumsal yapnn bir paras olduu bir toplumda, ei timciler ile eitilecekler arasndaki aynm ve husumet kanlmazdr. Eitilmi olanlar bigilerini, insanlara gerek insani yeteneklerini ger ekletirmeleri ve bunlardan zevk almalarn salamak amacyla yar dm etmek iin kullanmaya adarlar. Tm sahici eitim siyasi eitim dir: snfl bir .toplumda da radikal muhalefetin kuram ve pratiinde

45

eitilmi ve denenmi liderler olmakszn siyasi eitim dnlemez. Bu liderlerin ilevi de, kendiliinden protestoyu, dolaysz ihtiya ve zlemleri gelitirme ve toplumun radikal yeniden yaplanmas iin a* ma ans olan rgtl eyleme evirmektir: yani dolaysz kendiliindenlii rgtl kendiliindenlie dntrmek. Kendiliindenlik otorite ile elimez: devrimci pratik hayati ihti yalarn (grdnz gibi bunlar hayatn maddi gerekliliklerine duyu lan ihtiyalar olmak zorunda deiller) tutumas olduu surece kkleri kendiliindenliktedir. Ancak bu kendiliindenlik aldatc olabilir; yer leik dzenin gerektirdii fakat insanlarn zgrlemesine kar olan toplumsal ihtiyalarn yanstlmasndan domu olabilir. Bugn du rum hi olmad kadar byledir. nsanlarn youn biimde telkin ve idare edilmesi youn bir kareitim ve rgtlenmeyi gerektirir. Tam da bu gerekliliin karsna Yeni Sol iindeki anti-otoriter eilimler kar. Bu eilimleri deerlendirmek zordur: kolayca mahkum edilemez ler. Bur yandan brokratik-otoriter kitle partisine kar giriilen tarih sel olarak doru muhalefetin parasdrlar; dier yandan erkencidirler ve bu hareketin etkinliini tehlikeye drrler. Soyut bir biimde bu gnk radikal muhalefetin ayrdedici bir zelliini davururlar. n k bu muhalefet gcn (ve hareketini) tm bireydeki, dier zgr bi reylerle birlikte ve doa ile (hem kendi doas hem de d doa ile) yeni bir iliki iinde yaayaca bir yaam tarzna duyduu hayati ihti yataki kklerinden alr. Yeni bireycilik kiisel ve politik isyan, ahsi zgrleme ile top lumsal devrim arasndaki iliki sorununu ortaya karr. Bu ikisi ara sndaki kanlmaz kartlk, gerilim kolayca dolaysz bir zdeletir meye dnr, bylece ikisindeki potansiyeli de yok eder. Doru, bireylerin kendisinde yeni bir rasyonalite ve duyarllk ortaya kma dan hibir nitelik toplumsal deiim, hibir sosyalizm mmkn deil dir: deiimin bireysel ajanlarnda radikal bir deiim olmadan radi

46

kal toplumsal deiim olmaz. Bununla birlikte, bu bireysel zgrle me burjuva bireyini ama anlamna gelir: bu hem kiisel, ahsi gerek letirin! ile toplumsal performans arasndaki gerilimin oluturduu burjuva bireyini amak hem de burjuva kltrnn bir zamanlar yarat t benlik, ahsiyet boyutunu onarmak anlamna gelir. Ama burjuva bireyi basite toplumsal performans reddederek, e kilip kendi hayatm yaayarak alamaz. Elbette bireysel devrim olma dan devrim Olmaz ama toplumun zgrlemesi olmadan da bireysel zgrleme olmaz, zgrlemenin diyalektii: kuramn pratie hibir dolaysz aktarm olmad gibi, bireysel ihtiya ve isteklerin siyasi hedef ve eylemlere hibir dolaysz aktarm olamaz. Kiisel ve top lumsal gereklik arasndaki gerilim srer; ilkinin kinciyi etkileyebile cei ara hala varolan kapitalist toplumdur. Gen Alman radikallerin den birinin ifadesiyle, yerleik toplumun elikileri her birimize "zarar veriyor, aptallatryor, tikyor, arptyor." Bu elikilerin zm yalnzca devrimin kendisinin eseri olaca iin, hareket bunlardan et kilenecektir, fakat bu elikiler kavranmak, strateji gelitirmek iin kullanlmaldr. Hibir bireysel ya da grup zgrleim deneyi, savat sistemin getirdii bu zarardan kaamaz. Zarar getiren unsurlar bir kenara aulamaz; bunlarla kendi zeminlerinde savalmaldr. Bu da, en batan iti baren kiisel ve tekil zgrlemenin, reddin, ekilmenin radikal muha lefetin kendini iinde bulunduu durum tarafndan tanmlanan siyasi balam iinde yrmesi gerektii ve kuramsal ve pratik olarak Dzen'in iinde Dzen'in radikal eletirisini srdrmesi gerektii anlam na gelir; baka bir deyile, bireysel zgrleim (red) tekil protestonun iine genel protestoyu dahil etmelidir. Gelecekteki zgrl bir toplu mun imge ve deerleri, zgr olmayan toplumdaki kiisel ilikilerde grlmelidir. Szgelimi, cinsel devrim, bir insanlk devrimi haline gelmezse, siyasi ahlakla almazsa devrim falan deildir. zgr ol mayan bir toplumda, hibir birey ya da grubun zgr olmad yollu

47

ac gerein bilinci, Dzen'i etkili biimde reddetme koullan yarat mak iin giriilen her abada bulunmaldr. Radikal muhalefetin her eylemi nesnel belirsizlikle karakterize olur. Bu, hem Dzen'in btn zerindeki iktidarn hem de bu iktida rn snrlarn yanstan bir belirsizliktir. Kltr devrimini uyumlanma tehdit etmektedir ekoloji, rock, ultramodem sanat en bilinen roeklerdir.(36) Bu tehdide kar, ahsi ve toplumsal zgrln, btnyle erken olan, dolaysz zdeletirilmesi kktenciletirici olmaktan ok yatnc koullar yaratr ve siyasi evrenden ekilmeye yol aar. Oysa zgrlk yalnzca siyasi evrende kazanlabilir. Belki de en ciddi yat trma ya da "pasifizeetme" tehdidi komnlerin karsmdadr. Komnler zerk, yabanclamam ilikileri denemek iin olas "ekirdekler", laboratuvarlar olmay srdrrler. Ama yaltm ve depolitizasyonun etkisi altndadrlar. Bu da kendini uydurma ya da tesli miyet anlamna gelin olumlayc olann nitel karu deil yalnzca ter si. Burada zgrleim Dzen'in iinde rahat etmekte, belki de Dzenle dalga gemektedir. Dzen'le dalga gemenin kt bir taraf yoktur, fakat dalga gemenin, siyasi gszlkten kaynakland iin, anlamszlat, aptalca olduu durumlar vardr. Hitler faizmi srasn da hiciv susan onunla Charlie Chaplin ve Kral Kraus bile baa ka maz. Kendi iini yap, tamam, ama her iin yararl olmadn, yalnzca kendi iini yapmaktan fazlasn yapabilen, kendi aralarnda smrsz bir toplum iin yaayan ve alan insanlarn akl ve duyarlna (ses sizce de olsa) tanklk eden eyler yapmak gerektiini renmenin za man geldi de geiyor bile. Kendine-gmlmlk ile zgrleim, soytarlk ile ironi, su eteleri ile komnler (szcn kendisinin kut sall korunmal!) arasndaki ayrm ancak militanlarn kendileri ya pabilir, bu mahkeme kararlarna ve polis iktidanna braklamaz. Bu aynmt yapmak kendi kendine bask uygulamay gerektirir: devrimci disiplinin hazrlaycsdr bu bask. Aynca ipater le bourgeois (. N.

48

burjuvay ok etmek) yolundaki iyi drt artk bedeline ulaamaz, ilnk geleneksel "bujuva" artk yoktur, "mstehcenlikten kp kos koca bir i alan kurmu ve siyasetinde, ekonomisinde delilii kurum sallatrm bir toplumu hibir "mstehcenlik" ya da delilik ok ede mez. Kendi kendini disipline eden bir rgtlenmenin zamannn gelmi olmas muhalefetin yenilgisini deil ufkunu gsterir. Hareketin, ilk kahramanlklar dnemi, neeli ve sklkla gsteri mahiyetinden olan eylem dnemlerin dnemi sona ermitir. Kapitalist giriim global l ekte i snrlarna yaklamakta, youn iddete ve klf uydurmaya bavurmaktadr. nsann kendi hayat ile siyasi hayat arasndaki ho dolaysz uyum, Yeni Sol'un zayflnn iaretiydi; esprit de sirk a (. N. ciddiyet havas)'nun hor ve gerekli reddi de yleydi. Eer Yeni Sol, gerek bir siyasi g olmak iin bymeye devam edecekse, ken di esprit de sirieta'svm, kendi duyarl iinde kendi lasyonalitesini gelitirmeli, siyasi dzlemdeki Oedipus kompleksini atlatmaldr. Standartlatrlm "pis dil" kullanm, kk burjuva anal erotizmi, gsz insanlara kar pisliin silah olarak kullanlmas, bunlar yanl hedefler gzeten bir ergenlik isyannn davurumlardr. Hasm artk baba ya da patron ya da retmen ile temsil edilmiyor, politikaclar, generaller, idareciler baba deil, kontrol ettikleri insanlar da bakaldran biraderler deil. Toplumun genelinde ergenlik isyannn ksa mrl bir etkisi var; genellikle ocuksu, soytarlk olarak grlyor. Tabii ki, soytarlk ve ocuksuluk nitelii, Dman her yerde ve olaanst glyken radikal muhalefetin yaltlm ve olaanst za yf olduu durumlarda sahici protesto eylemleriymi gibi grnr. "Ogunluk tanm gerei Dzenden, varolandan yanadr, o za man soytarnn ve ocuunki teki bilgelik olur. Ancak, protesto Dzen'in kendisine ait, onun ortaya kard hsran ve baskya ait zel likler kazandnda, bu tr protestolar ya umursanmamakta ya da vicdan temiz yetkililer tarafndan, halkn da geni desteiyle cezalan drlmaktadr.

49

Dzen ve liberaller tarafndan iddet eylemleri olarak mahkum edilse de (ki Dzen'in uygulad iddet dnldnde bunun ciddi bir yanl adlandrma olduu ortaya kar), Yeni Sol dzleminde ak bir eitim ilevi olan bireysel ve grup eylemlerinin ok farkl bir siya si arl vardr. Adaletin iletilmesindeki snfsal karakteri gayet ak tehir eden mahkeme prosedrlerinin ihlali; aka askeri ya da politik kontrol unsurlarna hizmet eden binalarn bar yoluyla igali; ak-sava ve ezme politikasn savunan politikaclarn "sktrlmas" byle eylemlerdendir. Bu eylemler yasa karlarak cezalanrimlahilirler, ki giderek artan bir etkililikle cezalandrlyorlar da. Bugn btn gsterilerin karsna hep varolan (rtk?) bask iddeti kartlyor ortalk karacak gibi. Bu toplum her Allah'n gn kendi "meru" id detini kullanr ve bylece statkoyu koruken muhalefet iddet kullan mamay dayatmaya alyor. Bu yzden radikal muhalefete "iddette tutumluluk" sorunuyla kar karya: gsterecei kar iddet pek ok eyle, hayat ve zgrle mal olacak. Bu koullarda fedakarlklarn si yasi deeri var mdr? ehitlerin siyasi bir davaya yardm ettikleri pek grlmemitir; in tihar "devrimci" de olsa intihardr. Yine de, devrimcinin devrim iin lmektense yaamas gerektiini sylemek ikiyzl bir kaytszlk, tm zamanlardaki komnarlara bir hakaret olurdu. Dzen'in profesyo nel katillerini kahraman, bakaldran kurbanlarn da suh olarak gesterdii yerde, kahramanlk fikrini dier yandan esirgemek zordur. Ba arszla mahkum, umutsuz eylem ksa bir an iin adalet rtsn kaldrp vahi basknn ehresini gsterebilir; tarafszlarn vicdann etkileyebilir gizlenen zulm ve yalanlan ortaya karabilir, dedii bedelin ok yksek ortak bir dava olarak kendi davasna gre ok yksek olup olmadna ancak umutsuz eylemi yapan karar verebi lir. Her trl genelletirme belirsiz, hayr, haksz olacaktr Sistemin kurbanlarn uzun bekleyi azabna, uzun sre ac ekmeye mahkum edecektir. Ama o zaman umutsuz eylem de aym sonucu (belki de da

50

ha ktil bir sonucu) getirir, lnsanhkd bir toplumun dayatt insanlkd bir hesaba dln kubanlarm says ve fedakarlklarn niceli i, elde edilmesi beklenen (beklenmesi makul olan) baarlara gre l lr. iddet ile devrim arasnda ayrm yaplmaldr. Bugnk kardevrimci durumda iddet Dzen'in silahdr her yerde, kuramlarda ve r gtlerde, ite ve elencede, sokaklarda, yollarda ve havada iddet var dr. Buna karlk, bu iddeti sona erdirecek olan devrimci g bugn ortada yoktur. Devrimci g, kitlelerin ya da snflarn sosyalist bir toptum ina etmek iin ykabilecek eylemlerinin sonucunda ortaya kacaktr. rnekler snrsz genel grev, fabrikalarn, hkmet binalar nn, iletiim ve ulatrma merkezlerinin egdml eylemler iinde i gali ve el konulmas eklinde sralanabilir. ABD'de bylesi eylemler iin gerekli koullar yoktur. Militan Sol'un ak ilem alan kat snr lar iindedir ve bunu geniletme yolundaki umutsuz abalar hep fizik sel g politikasna yol amaktadr. Bu g denetlenmeli ve hareketin iinde tutulmaldr. Mulak, genel, soyut hedeflere ynelik eylem an lamszdr; daha da ktils hasm saysn arttrr, rnein: Fransa'da genellikle ynetici snfa de, "halk"a zarar veren aptalca sabotaj ve ykm eylemlerine yol aan "scak yaz slogan; ya da halkn "savan sulular olarak grmedii irket bina ve brolarnn ykm ve buna benzer hareketler.

vra
ounluun "dorudan demokrasisi" hala sosyalizmin inasnn hkmet ya da ynetim biimi olarak kalrken, "bujuva demokrasisi" artk sosyalizme geii salayacak "ilemler alan"n salamyor. Ar

51

tk varolmad yerde de bulunmas mlimklln deil: tekelci kapitaliz min totaliter eilimi bu stratejiyi engeller, kapitalizmin szde demokrasisinin gzden drlmesi potilik kar-eitim in bir paras dr. Ancak bu eitim bu szde-demokraside sahici olan eyleri hesaba katmaldr insanlarn lm kalmm belirleyen kararlar halkn (hatta Kongre'nin) kontrolnn tesinde bir ynetici snf tarafndan alnr ken, grlerini ifade eden, verili alternatifler arasnda seim yapan ve bylece politikay belirleyen entegre, tutucu ounluktur(37) Bu demokrasinin egemenlii tala zerk yerel bazlarn inas iin ak kap brakmaktadr. retim ve denetiminin artan teknolojikbilimsel gerekleri, niversiteleri byle bir baz haline getirmektedir ncelikle sistemin kadrolar iin yetitirme okullar olduundan siste min kendisi iin, fakst ayn zamanda da gelecekteki fczr^j-kadrolann eitimi iin. Hala renci hareketi iindeki yaygn aalk komplek siyle, rencilerin "yalnzca" aydn, ayrcalkl bir sekinler zmresi olduklar ve bu yzden de yalnzca kendi konumunu terkederse etkili olabilecek ikincil bir g olduklar yollu anlayla savamak gerek mektedir. Bu anlay, varolan glere kar her trl gsteride hayatla rn feda edenler ve hayatlarm riske atatlan incitir. Eer, nc Dnya'da renciler gerekten devrimci ncler ise, binlercesi terr kurban olmu ise, zgrleim kavgasndaki rolleri olumakta olan global devrimin bir zelliini, radikal bir bilincin belirleyici gcn gstermekledir. nc Dnya'da militan renciler dorudan halkn isyann dile getirir; ileri kapitalist lkelerde ise (henz) bu nc ilev leri olmasa da, ayrcalkl konumlan onlarn kuramsal ve pratik olarak kendi tabanlarnda daha geni mcadele iin kopu taban bu tr bir bilinci gelitirmelerine imkan tanr. Emek fetiizmine yakalanan renci harekat hala styapdaki tabanlarnn kampslerde olduunu "teslim etmekte" isteksiz davranyor (tabii dorudan doruya reddet miyorsa). Dahas bu taban, kampslerden "eitilmi emee" ihtiya duyulan ekonomik ve politik kavramlara kadar uzanr. Elbette, bu ku

52

ramlarda, daha yksek konumdaki kadrolar balanacak, hiyerarinin paras olacaklardr. Fakat deersiz konumlan ve anslar bu balanmbay zayflatarak ve eitimlerinde zgrletirici olanaklar ile fiili bilim ve teknoloji kulluu arasnda bulunan atmay keskinletirecektir. Ancak, bu atmann zm hibir zaman bilimin isel geliiminni sonucu olmayacaktn Yeni bilimsel devrim, toplumsal devrimin par as olacaktr. renci hareketinin tabanm geniletmek iin Rudi Dutschke ku rumlar iinde uzun yry nermitir yerleik kuramlarda alr ken onlara kar almak; ama yalnzca "ierde sklarak deil, daha ok "ii yaparak", (bilgisayar program ve okumay, eitimin tm aa malarnda retebilmeyi, kitle iletiim aralarn kullanmay, retimi dzenlemeyi, planlanan modas-gemeyi farkedip bundan kanmay, dizayn yapmay v.b.) renerek ve ayn zamanda bakaldryla birlikte alrken kendi bilincini koruyarak. Uzun yry, karkurumlar kurma yolunda youn abay da ie rir. Bu t a n m lar uzun zamandr hareketin amalarndan biriydi, fakat zayflklarndan ve dk kalitelerinden byk lde geim kaynak larnn olmay sorumludur. Rekabeti hale getirilmelidirler. Bu, radi kal, zgr medya'nn gelitirilmesi iin zellikle nemlidir. Yeni Sol'un yaltlmlnn nedeni, byk lde enformasyon ve bilgi zincirlerine eit lde ulaamaydr. Bamsz okullarn ve "zgr niversitelerin gelitirilmesinde de ayn eyler olmutur. Rekabeti olabilirler, yani bir boluu doldurduklar ya da nitelikleri farkl ol makla kalmayp daha stn de olduu zaman Dzen eitimine kar ka bilirler. Etkili karkunmlann ileyebilmesi iin byk fonlar toplanmas iin bir takm dnler vermek gerekiyor. "Liberallerin'' b tn btne reddinin zaman geti ya da daha gelmedi. Radikalizmin savaa, enflasyona ve isizlie kar olan "meru protestolardan ve yurttalk haklarnn savunulmasndan hatta yerel seimlerdeki "eh veni er"den kazanaca ok ey var.

53

nivesitelerin u dnemde oynadklar kilit rol vurgulamtm: hala kar-kadrolann yetitirilecei kavramlar olarak i grebilirler. Bu hedefe ulalmas iin gerdeli olan "yeniden yaplanma", belirleyi ci renci katlmndan ve otoriter-olmayan renimden daha fazla bir anlama gelmektedir. niversiteyi bugn ve yarn iin "alakal" hale getirmek, daha ok, uygarln bugnk ve gelecekte olabilecei hali ni oluturan olgu ve gleri sunmak alamna gelir, bu da siyasi eitim dir. nk tarih gereklen tekerrr eder, durdurulmas gereken ege menlik ve boyun emenin bu tekerrrdr, bunu durdurmakta, douunu ve yeniden Uretili yollarn bilmeyi, eletirici dnceyi ngerekurir. Bu uzun yryte, militan aznln kapitalist lkelerde gl, anonim bir mttefii vardn kapitalizmin ktleen ekorvomik-politik koullan. Doru, bu koullar tam ilamyla gelimi faist sistemin habercisi olabilirler, Yeni Sol bu geiipmin sosyalizmin geliinim hz landraca yolundaki feci anlayla enine boyuna mcadele etmelidir. elikiler hala kapitalizmin kn hazrlar, fakat bu kten sonra pekala kapitalist denetim alandaki gni kaynaklara dayanan fa ist bir totaliter aama da gelebilir. elikileri yeniden retecektir, ama global lekte. Ve global lekte hak ele gememi egemenlik, smr ve yamaclk alanlar vardr. Sosyalizm dncesi tarihsel zorunluluu belirsiz (ve pheli) bir gelecee kadar uzanyorsa bilim sel karakterini yitirir. Nesnel eilimler sosyalizmi hazrlarlar, ama an cak sosyalizm iin mcadele eden znel gler, bu elimleri sosya lizm ynne imdi, bugn ve yarn ve tesi gnler ekebilirse... Kapitalizm kendi mezarkazctann feetir fakat bunlarn ehreleri yoksullarn, a aklannkinden ok farkl olabilir.

54

2. DOA VE DEVRM

Yaklamakta olan devrimin yeni tarihsel modeli, yansmasn belki de en iyi, muhalefetin "biim"imn radikal deiiminde, yeni bir duyar ln oynad rolde bulmaktadr. Bu yeni boyutu zgrleme zerine Ur Deneme'de kasca aklamtm; burada ise neyin sz konusu oldu una, yani, insanla doa arasndaki kendi doas ve d doa arasn daki yeni ilikiyi belirtmeye alacam. Doann radikal dn m, toplumun radikal dnmnn btnsel bir paras durumuna gelir. Bu yeni duyarlk, gruplarda ya da bireylerde grlen, yalnzca "psikolojik" bir fenomen olmaktan te, toplumsal deiimin bireysel bir ihtiya haline geldii ara, "dnyay deitirme"nin siyasi pratii ve kiisel kurtulu drts arasndaki dolaymdr. Olumakta olan birey varsa, o da doann ihlalinin insann ihlali ni, daha da iddetlendirdii smrgen toplumla kar mcadelede doann bir mttefik olarak kefi, ya da daha ok yeniden kefidir. Doann zgrletirici glerinin ve bunlarn zgr bir toplumun yap lanmasndaki hayati rolnn kefi, toplumun deiiminde yeni bir g haline gelir.

55

insann zgrlemesinin arac olarak doann zgrlemesi neleri ierir? Bu doa kavray unlara gnderme yapar: [1] insan doas: insa nn rasyonalitesini ve deneyimini oluturan asli tepki ve duyulan, ve [2] d$ doa: insann varolusal evresi, toplumu biimlemek iin "do a ile mcadele" ettii yer. Doann bu iki belirlemede de tarihsel bir kendilik olduunun en batan vurgulanmas gerekir: insan doayla, toplum tarafndan dntrlm biimiyle, devaml artan bir oranda, teknolojik, arasalc bir rasyonalite haline gelen kapitalizmin gerekle rine bal zgl bir rasyonaliteye tabii lalnm olarak kar karya dr. Bu rasyonalite ayn zamanda insann kendi doasna, kendi asli drtlerine sokulmutur. Gnmzde asl drtlerin yerleik dzenin ihtiyalarna uyum salamasnn tipik biimlerinden sadece ikisini ha trlatmak gerekirse: saldn hareketinin teknik aralara aktarlmas ile saldrganln toplumsal olarak ynlendirilmesi bylee sululuk duy gusunun azaltlmas; ve sululuk duygusunun azalmasn salayan ve bylece "meru" tatminin deerli klnmasna neden olan kont roll desMimasyon ve plastik gzellik endstrisi aracl ile cinselli in toplumsal olarak ynlendirilmesi. Doa tarihin bir parasdr, tarihin nesnesidir; bu yzden, "doann zgrlemesi" teknoloji ncesine dn anlamna gelemez, insan ve doay, smrnn hizmetindeki bilim ve teknolojinin ykc kt kul lanmndan kurtarmak iin teknolojik uygarln baarlarnn kullan mm gelitirmek anlamna gelir. Bylece yeni teknolojik tabanda za naat iiliinin yok olmu baz zellikleri de tekrar ortaya kabilir. Yerleik toplumda, bizzat daha da etkili bir biimde kontrol alan da tutulan doa, zamanla insann kontrol edilmesini salayan bir dier boyut haline gelmitir, toplumun ve iktidann yaygn silah olmutur. Ticarilemi doa, kirlenmi doa, militarize doa, sadece ekolojik anlamda deil, ayn zamanda varolusal bir anlamda da insann yaam alanm daraltmaktadr. Bu doa, insann evresinin erotik kathexisini

56

(ve dnmn) engelliyor yabanclamann bu yznde ve tesin de, insan, kendisini doa iinde bulmaktan alkoyuyor; bu doa ayn zamanda insann, doay kendi gereklii olan bir (tene olarak tanma sn engelliyor (ortak bir insan evreninde yaanacak zne olarak). Bu yoksunluk doann, rgtl okluu kadar kendiliinden olan kitlesel elencelere ve birlikteliklere almasyla da giderilememitir (sadece doann ihlalini attran d krklnn boalmdr bu). Doann zgrlemesi, doadaki yaam - arttrc glerin elde edilmesi, yani bitmez tkenmez rekabeti hareketlerin iinde harcan m bir hayata yabanc olan duyusal estetik niteliklerin elde edilmesi dir. bunlar zgrln yeni niteliklerinin nasl olacana dair bize fikir verirler. O raman "kapitalizmin ruhu"nun zgrlemi doa dnce sini reddetmesi ya da bununla alay etmesi, bu dnceyi iirsel imge lere aktarmas artc olmaz. Doa yalnz braklp da "rezervasyon" olarak korunduu zaman, saldrganca bir bilimsellie maruz kalr bu rada doa hkmedilmek iin vardr, deerden bamsz bir madde, bir malzemedir. Doann, toplumun belli bir biimiyle ilgili olan bu kav ranp tarihsel bir a prioridir. zgr bir toplumun ok farkl bir a priorisi ve ok farkl bir amac olabilir, bilimsel kavramlarn gelimesi, korunmas ve "gelitirilmesi gereken bir yam btnl olarak do ann deneyiminde temellenebilir, ve teknoloji bu bilimi yaam alan nn yeniden yaplanmasna uygulayabilir. Doaya hkmederek insana hkmetme: insann zgrlemesi ile doann zgrlemesi arasndaki somut ba, gnmzde ekoloji dr tsnn radikal harekette oynad rolde ak hale gelmitir. Havann ve suyun kirlenmesi, grlt, endstri ve ticaretin ak doal alanlara tecavz, kleliin, mahkumiyetin fiziksel bir grnmdr. Bunlara kar giriilen mcadele siyasi bir mcadeledir, doann ihlalinin kapi talist ekonomiden ayrlmayaca aka ortadadr. Oysa ayn zamanda, ekolojinin siyasi ilevi kolayca "ntralize" edilerek Dzen'in gzelle tirilmesine hizmet edebilir. te, sistem tarafndan oluturulan bu fizik

57

sel kirlenmeye kar ayn zamanda zihinsel kirlilie de kar bu rada ve imdi savamak gerekir. Ekolojiyi, kapitalist atya dahil edi lemedii bir noktaya gtrmek, ncelikle, bu drty kapitalist at iinde yaymak demektir.(l) Toplumsal kuramda doayla zgrlk arasndaki ilikinin aka belirtilmesine ender rastlanr. Maksizmde de doa hemen hemen t myle bir nesne, insann "doayla mcadelecinde onun dman, re tici glerin daha da rasyonel olarak gelitirilecei alandr.(2) Fakat bu biimiyle doa, kapitalizmin oluturduu ekliyle karmza kar insann ve eylerin ynetilmelerini geniletme ve smrmenin madde si, hammaddesi olarak. Doann hu grnm zgr bir topluma uyar m? Doa yalnzca bir retici g mdr, yoksa "kendisi iin" bu ekildeki bir varoluta ayn zamanda insan im olarak da var mdr? nsan doasna yaklarken, Marksizm de doal temelin toplumsal deiim zerinde oynad rol kltmek iin benzer bir eilim gs termektedir - ki bu eilim Mant'n ilk yazlan ile tam anlamyla eli mektedir. Tabii ki sosyalizmde insanlar kendi istek, ve yeteneklerini tarihte ilk kez- ortaklaa gelitirip gerekletirecekleri iin "insan doas" farkl olacaktr. Fakat bu dnm yeni sosyalist kurumlann sadece yan rn eklinde gelecektir. Siyasi bilinlenmenin geliimi ne Marksistlerin yapt vurgu, bireylerin zgrleimlerinin kkenleri ne, yani, bireylerin kendi dnyalarn ve kendilerini dorudan ve ok derin bir ekilde yaadklar (duyarlklarnda, igdsel ihtiyalarn da) yerlerdeki toplumsal ilikilerin kkenlerine ok az nem verir. zgrlk zerine Bir Dcneme'e, bu boyutla bir deiim olmad srece, yal Adem'in yeni toplumda yeniden retileceini ve zgr bir toplumun yapsnn, dnyann tandk yaantsndan ktrm ol mu bir duyarlktan bir kopuu ngerektirtini belirtmitim. Yer leik sistemin rasyonalitesi tarafndan koullandrlan ve "ierilen" du yu deneyimi, insan zgrlnn imkanlarnn hi allmam tecrbelerine kar insann "baklk" kazanmasn salama eilimin

58

dedir. Radikal, nonkonformist duyarln geliimi, gelimi kapitalizm tarafndan mkemmelletirilen nceden grlmemi byklkteki top lumsal kontrol (ki varoluun igdsel ve fizyolojik katmanlarna ka dar 7^nan bir kontroldr bu) karsnda politik adan hayati bir nem kazanr, te yandan, direni ve bakaldr da, bu dzlemde hare ket etmekte ve ilemektedir. "Radikal duyarlk": bu kavram, duyularn akl biimlemedeki (ya ni, dnyann dzenlendii, yaantiand, deitirildii kategorileri biimlemedeki, aktif, kuramsal rolnn zerinde diretir. Duyular salt pasif, alc deildirler, deneyimden aldklar ilk veriyi tabi kldklar kendi "bileimleri" vardr. Ve b bileimler Kantn, duyu verisinin de itirilemez bir a priori dzenlemesi olarak grd gibi sadece "sezgi biimleri" (zaman ve uzam) deildirler. Bunun yannda, deneyimin ampirik (rn. tarihsel) a priorisini oluturacak daha somut, dana "mad di" bileimler de olabilir. Dnyamz sadece zaman ve uzamn katk sz biimlerinde deil, ayn zamanda bu biimlerle birlikte duyulann btnnde de sadece gzn (sinopsis) deil, ayn zamanda bSUn in san duyularnn (duyma, koku alma, dokunma, tad alma) nesnen ola rak olumaktadr. Eer toplumsal deiim radikal, niteliksel bir de iim olacaksa ite dnya deneyiminin bu niteliksel, asli bilin d (ya da-daha ok bilinncesi) yaps, bu asli deneyimin kendisi radikal olarak deimelidir.

Duyarln ykc potansiyeli ile zgrleim alan olarak doa, Mani'm "Ekonomik ve Felsefi ElyazmatarTnm merkezi temalardr. Defalarca okunmalarna ve yorumlanmalarna karn, yazlarn bu te-

59

malan byk lde ihmal edilmitir. Son zamanlarda, Elyazmalan, brokratik-otoriter Sovyet modeline kart olarak "insancl sosyalizm" kavramn dorulamada yardmc olmutur; Stalinizm ve postStalinizin'e kar mcadelenin hz kazanmasna g salamtr. Bana gre, "bilim ncesi" zelliine ve Feuebach'n felsef natrazminin (doalclk) yaygnlna karn bu yazlar, sosyalizmin en radikal ve ayrlmaz dncesini benimser, ve tam da burada "doa", devrim ku ramnda yerini bulur. Efyazmalanmn balca kavramlarm ksaca hatrlatacam. Marx, "insan duyulan ve niteliklerinin tmyle zgrlemesi"nden(3) sosya lizmin zellii diye sz eder: sadece bu zgrleme "zel mlkiyetin almas" olur. Bu, yeni tip bir insanm, doa, fizyolojisi snf toplumundaki inandan farkl bir insann (laya kmas anlamna gelin "toplumsal insanm duyular, toplumsal olmayan insanm duyularndan farkldr."(4) "Duyularn zgrlemesi", toplumun yeniden yaplanmasnda duyulann "elverili" hale geldiini, insanla insan, insanla eyler, insanla doa arasnda yeni (sosyalist) ilikileri meydana getirdiini ifade eder. Fakat duyular ayn zamanda yeni (sosyalist) rasyonalitenin "kayna" da olabilir (smrden kurtularak), zgrlemi duyular, kapitalizmin arasalc rasyonalitesini kendinden uzak tutarken, baarlarn koruya cak ve gelitirecektir. Bu amaca iki yoldan ulaacaklardr: negatif ola rak Ego, teki, ve nesne dnyas, bir saldrgan kabulleni, rekabet ve savunucu sahiplenme balamnda yaanulanmayacaklar iin; pozi tif olarak "doann insanlar tarafndan mlk edinilmesi" ile, yani doann "bir tr varl olarak insan varl iin bir evreye dnt rlmesiyle, zgl insan yeteneklerinin (yaratc, estetik yeteneklerin) zgrce gelitirilmesiyle. "Yalnz insanm temel varlnn nesnel olarak ortaya kan zengin lii sayesindedir ki, znel insan duyarlnn zenginlii (mzie du yarl bir kulak, gzeli seen bir gz, zede insani doyum salayabilen

60

duyular, kendilerini insanm temel gleri olarak m aya koyan duyu lar) ilenebilir ya da ortaya kabilir."(5) zgrlemi duyular, kendi temelleri dorultusunda ilerleyen bir doal bilimle birlikte, doann "insani temelliiknne yol gsterecektir. O zaman doa, "salt yarar ol maktan kacak"(6), sadece madde organik ya da inorganik mad de olarak deil, ayn zamanda, kendi iinde bir yaam gc, hem zne - hem nesne olarak ortaya kacaktr(7). Hayatta kalmak iin a balamak, insanm ve doann ortak tzdr. nsan, o zaman bir yaa yan nesne oluturacak, duyular "kendilerini, ey adna eyle ilikilendireceklerdir."(8) Ve bunu da ancak eyin kendisi, nesnelletirilmi insani Vcrhalten, insan ilikilerinin nesnelletirilmesi olduu ve byle likle insana insani olarak balad lde yapabilecektir. (9) Bu olduka bilimd, metafizik tasarm, olgun materyalist kuram sezdirmekledir: eyler dnyasn, insan emeiyle biimlenmi, nesnel lemi insan emei olarak kavrar. mdi, eer insan etkinliinin bu e kilde biimlenmesi agzl ve snrlayc bir toplumun teknik ve doal ortamn oluturuyorsa, ayn ekilde, insani olmayan bir, doann olu masna neden olacak: ve radikal toplum deiimi, doann radikal d nmn ierecektir. 1 Doa bilimi hakknda da ne sylenebilir? znelliin grnm olarak doa: bu dnce teleolojiden ayrlamaz grnyor Bat bili minde uzun zamanlardan beri tabu (dan lr dnce. Nesne olarak do a, maddeye kapitaliste davrann evrenine, bu tabunun atlmasna izin vemeyecek kadar iyi uymutur. Bu durum, ayn tabunun baars olan doa zerinde artan etkili ve kaili hakimiyet tarafndan da tama men dorulanm grnmtr. Doann zne olarak tannmasnn bilimsel nesnellikle badama yan metafizik bir teleoloji olduu doru mudur? Jacqes Monod'nun nlimde nesnelliin anlam hakknda dediklerini dinleydim:

61

Gstermeye altm.... bilimsel tutumun, nesnellik postlas dediim eyi ierdiidir. Yani evrende, plann, amacn olmadm ifade eden temel postUla.(10)

Doay zgrletirme dncesi, evrende bir plan ya da bir amac gerekli klan zgrlk, insanlarn yegane plan ve amacdr (imdi do aya da bu zellik atfedilmitir). Ancak bu dnce, doann byle bir giriime msait olduunu ve doada arptlm ve bastrlm g lerin insan zgrlemesini destekleyebilen ve artrabilen gler varln gerekli klar. Doann bu kapasitesi "ans" ya da "kr zgr lk olarak adlandrlabilir, ve insana, bu krl gidermek iin nasl bir aba gerektii konusunda iyi bir fikir verebilir. Adomo'nun szle riyle: doaya "gzlerini amas", "zavall yeryznde nasl olabilecek* se yle olmasn" salamak iin yardm etmek.(8) zne olarak doa; teleolojisiz, "plansz" ve "amasz": bu, Kant'm "amasz amallk tasarmna ok iyi uyar. nc Eletiri'nin en ileri kavramlar, henz gerek devrimci anlamlarnda incelenmedi. Sanattakmi estetik biim, karlkl iliki iinde olduu ya da daha ok aranlan zellik olarak, doda da vardr (dar Naturschne). Gzellik dncesi sanata olduu kadar doaya da ait ise, bu sadece bir analoji ya da insan dncesinin doaya aktarlm ekli deildir zgrln simgesi olarak estetik biimin, doal evren kadar insanm da varoluunun bir ekli (ya da an?), nesnel bir nitelik olduunun kavrandr. Bylece Kant, doadaki gzellii, doann "zgrce, kimyasal kanunlara gre de estetik amala kendini biimleyebilire yeteneine atfetmektedir.(12) Marks kavray doay doann kendi hz verici glerinin ve niteliklerinin yeniden kefedilip zgrletii bir noktada insan baz larna uygun bir ortam haline geldii bir evren olarak grr. Kapitalist doa smrsnn tam tersine, doann "insani temellk" iddetsiz, ykc olmayan bir ekilde olacaktn doadaki mevcut yaam arttrc, duyusal, estetik niteliklerde merkezileecektir. Dntrlm, "insa-

62

iriletirilmi" doa bylece, insann kendini gerekletirme abasna karlk verecektir, hayr, doann dntrlmesi, "insaniletirilmesi" olmakszn gerekledrilemez.(13) eylerin kendilerine ait "isel l leri" (inhrentes Mass) vardr: t l onlarn iindedir, ilerindeki hapsolmu potansiyeldin sadece nsan bunu zglletirebilir, ve by le yapmakla da kendi potansiyelini zgrletirir. "Gzelliin yasalar na gre eyleri biimleyebilen"(14) tek varlk insandr. zgrlemenin estetii, zgrln "biimi" olarak gzellik: Marx, bu insanbiimci, idealist kavraytan tereddtle uzaklamtr sanki. Yoksa, grnte idealist olan bu kavray daha ok materyalist tabann genilemesi midir? nk, "insan dorudan doruya doal bir varlk"-, yaamnn nesneleri gibi "gerek, duyusal nesneleri" olan, "maddi, yaayan, gerek, duyusal, nesnel bir varlktr".(S) Nesnel dnyann "temellknde de insanm duyulan ("biimleri dorudan doruya toplumsal olan organlar gibi"X16) aktif, pratiktir; bunlar in sann toplumsal varoluunu, "nesnellemesini" ifade ederler. Bu artk Feuerbachn "natraliznTi deil, tersine, Tarihsel Materyalizm'in, in sanm zgrlemesinde hayati m oynayacak bir boyutta genilemesi dir. Fakat burada, doann "insani temellk" ile zgrlemesi dn cesinin iinde belli bir snr var. Estetik boyut zgrlk iin hayati bir boyuttur, doru; iddetle, zulmle, vahilikle badamaz ve bu yzden de zgr bir toplumun esasl bir nitelii ayn bir "yksek kltr" ala n deil, byle bir toplumun yaplanmasnda bir drt ve mov ola rak haline gelir, doru. Henz tam kavranmam ve belki de kavranamayarak baz kat gerekler phecilii beraberinde getiriyor. Doann insani temellk, insan trnn fiziksel remesinin devam iin hayvan yaamnn her gn kurban edilmesini gerektirirken, id detten, zulmden ve katlktan uzak kalmay hi baarabilir mi? Doa ya "doa adna" davranmak kulaa ho geliyor, ama bu tabii ki hay vanlarn yenmesi adna davranmak deildir, hatta ne de bitkilerin. Bu

63

savan sonu, hayvanlar dnyasnn mutlak bar - bu dnce olsa olsa Ofens mitine aittir, hi bir akla yatkn tarihsel gereklie deil. nsanm insana verdii ac dnldnde, vejeteryanizm ya da sen tetik yiyecekler iin evrensel bir seferberlik henz "ok erken" gr nyor, jimdiki durumuyla dnyada insan dayanmas ncelik kazan maldr. mdi, "dzenleyici akl dncesi" altnda, insann hayvan dnyasna verdii acnn azaltlmas iin gereken abay kararlatra rak oluturmayacak hibir zgr toplum dnlemez. Mani'm, doann insani temellk tasarmnda, biraz da hkmet menin gururu bulunmaktadr. Ne kadar insani olursa olsun "temellk" (canl) nesnenin (yaayan) bir zne tarafndan temellkdr. Bu, te mellide eden zneden baka dan, tamamyla kendisi adna nesne ola rak varolan yani zne olarak eyi incitir. Hangi dununda bu ili kinin bir mcadeleye dneceinin bilinmemesi, nesnenin insana dman olmasna neden olabilir; fakat mcadele sinip yerini bara, skuna ve gerekleime de brakabilir. Bu durumda, temellk deil ama onun olumsuzlanmas, smrsz bir iliki olacaktn teslimiyet, "brakn olstuTculuk, kabullenme.... Fakat bu tr teslimiyet maddenin nfuz edilmesi olanaksz direniiyle karlar; doa "tinin grnm deil, daha ok onun temel snrdr.

Doann toplumsal deiim boyutu olarak tarihsel kavran, teleo lojiyi iermese ve doaya bir "plan" atfetmese de, doay znenesnesi olarak kavrar, kendi imkanlar, zorunluluklar ve olaslklary la bir kozmoz olarak. Bu imkanlar, sadece kuram ve pratikteki deer den bamsz ilevler anlamnda deil, ayn zamanda nesnel deer ta

64

yclar anlamnda da olabilirler. Bunlar "doann ihlali", "doann il gas" gibi deyimlerde ifaoelerini bulurlar. hlal ve ilga o zaman, doa ya kar yaplan insan eyleminin, doayla insann karlkl ilikisi nin, doann belirli nesnel niteliklerine yaamn deerinin arttrlma s ve devam iin gerekli olan niteliklere zarar verdii anlamna gelir. Bu tr nesnel zeminler zerinde insann kendi insani yetenekle rine doru zgrleimi doann zgrleimi ile balanr, "hakikat", doaya sadece matematiksel anlamda deil, varolusal anlamda da at fedilebilir. nsanm zgrlemesi, doada eylerde bulunan bu hakika tin kabuln ierir. Marksist gr, eskiyi hatrlama olarak bilgi kura mm yeniden ele alr, yerleik gereklik iinde arptlm ve yalanlanm olan eylerin asl Biimleri'nin yeniden kefi, idealizmin srekli materyalist z olarak "bilim". Bu biimler iin kullanlan "ide" terimi "sadece" bir ide deil, toplum sayesinde paralanm de neyimde arptlarak "verilmi olan eylerde neyin yanl olduunu, bilinen alglarda neyin eksik olduunu aklayan bir imgedir. Hatrlama, bu yzden bir Altn a'n (hi bir zaman varolmam tr), ocukluk masumiyetinin, ilkel insanm vb. hatrlanmas deildir. Epistemolojik yeti olarak hatrlama daha ok bozunmu insanlkta ve bozunmu doada bulunabilen para ve ksmlarn biraraya getiren bir bireimdir. Bu hatrlanan madde imgelemin nfuz sahas bu durum baskc toplumlar tarafndan sanatta onaylanmtr, ve "poetik haki kat" haline gelmitir (sadece poetik hakikat, yeni toplumun fiili dn mnde pek ie yaramaz). Baskc toplumlarda etkili olan dolaysz deneyimde verilemedii dnlerek, bu imgeler "ikin dnceler" olarak adlandrlabilir. Bunlar daha ok, eylerin dolaysz biimlerinin "negatif (kendi doalarna zg olaslklarnn yadsnmas) gereklik ler olarak belirdikleri bir deneyim ufku olarak verilirler. Fakat bu d ncede imgeler tarihsel varlk olarak insanda ikindin imgelerin ken dileri tarihseldir, nk zgrleim olanaktan her zaman ve her yerde tarihseldir. Bilgi olarak imgelem, iinde, dnce e gereklik ve ola-

65

nakli olan ile varolan arasndaki zlmez gerilimi barndrr. te bu da diyalektik materyalizmin idealist zdr: verili biimlerin tesinde zgrln aknl. Bu dncede de, Marksist kuram Alman Idealizmi'nin tarihsel mirassdr. Bylece zgrlk, gerekliin, "dncesi" ile (rnein, kendi ola naktan ile) uyumlu olarak, pratik deiimine klavuzluk ederek "d zenleyici akl kavray" haline gelir (gereklii, kendi hakikati adna zgrletirmek iin). Diyalektik materyalizm zgrl tarihsel,' am pirik aknlk, imdiki biimi olan sosyalist bir toplumu da aan bir toplumsal deiim gc olarak kavrar srekli daha ok retime, Cennet'e doru deil, toplumun ve doann amansz direnii ile srek li bar ve neeli bir mcadeleye doru. Srekli devrim kuramnn felsefi z budur. Bu tr bir g olarak zgrlk, insanlarn asli drtlerinde temel lenmiti, zgrlk onlarn yaamsal igdlerini arttrmak iin duy duklar hayati ihtiyatr, ncelike gerekli olan ey duyularn, yaamn iyiletirilmesini salayacak olan eylerin sadece "verili1 niteliklerini 1 de, ayn zamanda; "gizli" niteliklerini de deneyimleyebilme yete nekleridir. Duyarln "pratik" olarak radikal yeniden tanmlanmas zgrlk dncesini, onun akn ieriini terketmeden, desblime eder: duyular sadece gerekliin epistemolojik yapsnn deil, zgr lk amacyla dnmnn ve ykmnn da temelidirler. nsanm zgrl, bu yzden insan duyarlnda temellenmitir. duyular, kendilerine grndkleri biimiyle verilenleri "almak"la kal maz, verilenlerin bir baka yetiye (anlamaya) dntrlmesini "sa lamaz, daha ok, "uygulamalarnda kendi kendilerine yeni (daha tat minkar) olaslk ve yetenekler, eylere ait yeni biim ve nitelikler kefeder, ya da daha dorusu kefedebilirler, gerekletirilmelerinde srarl ve yol gsterici olabilirler. Duyularn zgrletirilmesi, zgr*(.N.) Ne adna?

66

IilU bugnk anlamndan farkl klacaktr, bir duyusal ihtiya. Yaam gdleri'nin (Eros) koulu olarak. Yabanclam emee dayal bir toplumda duyular krlemitir. in san eyleri ancak varolan toplum tarafndan verildikleri biim ve ilev leriyle, yapldklar ve kullanldklar ekilleriyle alglar, ve dnm olaslklarn da sadece varolan toplumun tarifi ve snrlan iinde alglar.(17) Bylece, vardan toplum sadece insann zihninde ve bilincinde deil, duyularnda da yeniden retilmi olur, ve bireylerin yerlemi ve talam duyarlktan "zlmedii", yeni bir tarih boyutuna al mad, verili nesne dnyasnn baskc tandkl krlmad yabanclam toplumdan ikinci bir yabanclama sonucu kmlmad srece, hibir inan, hibir kuram, hibir akl yrtme bu zindan ykamayacaktr. Gnmzde "tketim toplumTna kar bakaldrda duyarlk, "pratik" yeni yaam yollan ve radikal yeniden yaplanma iin bir ara olma abasndadr, zgrleim iin yaplan siyasal mcadelede duyar lk Bir g haline gelmitir.(18) Bu u demektir: duyulann bireysel z grlkleri evrensel zgrln balangc, hatta tenteli saylmakta, z gr toplum yeni igdsel ihtiyalarda kklemeye balartaktadr. Peki bu nasl olacaktr? "insanlk", insanlararas dayanma, "somut evrensel" olarak (soyut deer olarak deil), gerek g olarak, "praxis" olarak bireysel duyarlkta nasl doabilir, nesnel zgllk insann en znel yeteneklerinden nasl doabilir? Evrensel olanla tekil olann diyalektii ile kar karyayz: Principium individuationis olan insan duyarl ayn zamanda evrenselleti rici bir ilkeyi nasl oluturabilir? Tekrar bu sorunun Alman idealizmindeki felsefi ele alnna dei neceim: Marksist kavramn dnsel kkeni buradadr. Kant'a gre: evrensel bir duyu sistemi (sezginin an biimleri) duyu deneyiminin birleik atsn oluturur, bylece anlamann (understanding) katego rilerini geerli klar. Hegel'e gre: benim dolaysz duyumun ierii ve

67

tarz hakknda dnnce, sezgi ve algnn "Ben"indeki "Biz"i aa karacaktr. Henz dnlmemi olan bilinlilik, kendisi ve nesnele riyle olan ilikileri hakknda bilince (eylerin duyulan ait grnleri nin "ardnda" "akm-duyarl" bir dnyay deneyimledii noktaya) ulatnda, biz kendimizin grn perdesinin ardnda olduumuzu kefeder. Bu "biz", Kle ve Efendi arasndaki "karlkl tanma" m cadelesinde toplumsal gereklik olarak ortaya kar. Bu, Kant'n insanla doay, zgrlkle zorunluluu, tmelle tikeli uzlatrma yolundaki abasndan Mani'm materyalist zmne giden yoldaki dnm noktasdr Hegel'in FenomenofojCsi Kant'n aknlk kavrayndan kopar, tarih ile toplum bilgi kuramna (ve bilginin asli yapsna) girer ve a priorinin "safln" bir kenara iter, zgrlk d ncesinin maddilemesi balar. Fakat Eletiriler'e yakn bir bak benzer eilimin Kant'n felsefesinde de bulunduunu gsterir. 1) Birinci Eletiri'de znenin zgrl sadece duyu verisinin epistemolojik sentezlerinde mevcuttur, zgrlk akn Egonun saf sentezlerine aktarlr: bu, sayesinde akn znenin deneyimin nesnel dnyasn, kuramsal bilgiyi oluturduu a priorinin gcdr. 2) kinci Eletiri'de, preuis alanna ahlaki bieyin zerklii art ko ularak eriilin ahlaki bireyin doay yneten genel sebebi (zorunlu luk) bozmadan sebep oluturma gc. Bedeli: duyarln akln katego rik buyruunun hkm altna girmesi. nsann zgrl ile doal zorunluluk arasndaki iliki hala belirsizdir. 3) nc Eletiri'de, insan ve doa estetik boyutta birletirilmi, doann kat "tekilii" azalm, ve Gzellik "ahlak simgesi" olarak belirmitir, zgrlk ve zorunluluk alanlarnn birlii burada, doaya httkmedilmesi, doay insann amalarna balamak olarak dnl memi, ama doaya "kendisine ait bir amallk", "amasz amallk" atfedilerek kavranmtr. Fakat sadece Marks kavraytr, idealizmin eletirel, akn unsu runu koruyarak insanm zgrl ile doal zorunluluun, znel ve

68

nesnel zgrln uzlam iin maddi, tarihsel zemini aa karr. Bu birlik zgrlemeyi ngerektirir. yani kapitalizmin kurumlann kaldrarak yerine sosyalist kurumlan ve ilikileri getirecek olan dev rimci p ra n sl Fakat bu geite duyulann zgrlemesi bilincin zgr lemesine elik etmeli, bylece insan varoluunun btnln kapsa maldr. Bireyler eer birlik halinde niteliksel olarak farkl bir toplum kuracaklarsa btn igd ve duyarlklarnda deiime uramaldirlar. Fakat bu yeniden yaplanmada estetik gereksinimlere neden nem ve riliyor?

IV

Man zgr insan {atiinin bir zellii olarak nesnel dnyann "gzellik kanunlanna gre" dzenleniinden, ylesine, laf olsun diye szetmemitir. Estetik nitelikler gerekte iddet iermeyen hkmedici olmayan niteliklerdir. (3. BlUm'de buna tekrar deineceim) sanat alannda ve sadece "yksek kUltUrH mahsus olarak "estetik" teriminin e engelleyici kullanmyla toplumsal gereklikten ve "pratik"ten ayrl m olan nitelikler. Devrim bu bastrmay zecek ve estetik ihdyalan toplumsal ve doal evreni biimlemi olan hkmedici saldrganla kar koyabilme gcne sahip olan ykc g olarak ele geirecektir, "Alc", "pasif olma yetisi zgrln nkouludur: bu, eyleri kendi ilerinde grme, ilerindeki neeyi ve doanm erotik enejisini deneyimleme yeteneidir zgrlemeyi bekleyen bir eneji; doa da dev rimi gzlyor! Bu alc olma durumu, yaratnn gelime ortamdr bu durum verimliliin deil ykc verimliliin kartdr. Ykc verimlilik, h a zaman iin kek egemenliinin gzle gr lr ekli olmutur, "erkek ilkesinin ynetici dnce ve fiziksel g

69

olagelmi dm as nedeniyle zgr bir toplum, bu ilkenin "kesin olumsuzlamas" olacaktr bu toplum dii bir toplum olacaktr. Bu anlam da, anaerkinin hibir tryle yaplacak birey deildir bu; kadnn an ne olarak imgesi kendi iinde baskcdr, bu imge biyolojik bir olguyu etik ve kltrel bir deere dntrerek kadnn toplumsal ezilmilii ni destekleyip onaylar. Kadn ve erkekte Eos'un saldrganln zeri ne kmas szkonusudur, ve bu da erkek-egemen bir uygarlkta ekein "diilemesi" demektir. Bu, igdsel yapdaki kesin deiimi ifade edecektin birok biyolojik ve toplumsal etkenlerle ataerkil kl tr yneten temel saldrganln zayflamas. Bu dnmde Kadn zgrlk Hareketi, btn saldrgan istek ve hareket alanlarn, btn toplumsal rgtlenme ve ilev blttnmnU at oranda radikal bir g haline gelir. Baka bir deyile hareket, sa dece meslek iinde ve yerleik toplumun deer yapsnda eitlii (in sanlk diiliin eitlii demek olan eiklii) deil, daha ok yapnn kendisindeki bir deiimi (eit frsatlarn, eit cretin balca talepleri, ve tam gn ev iiyle ocuk bakmndan kurtulma narttr) hedefledii lde radikal bir hareket haline gelir. Yerbeik yapda ne erkek, ne de kadn zgrdr ve erkekler insanlk dba kadnlardan daha fazla manz kalyor olabilirler. nk, erkekler sadece tama kayla rndan ve montaj fabrikalarndan deil, "i evresi"nin standart ve "etiklerinden de ekmektedirler. Kadnlarn zgrlemesi erkeklerinkinden daha yolac olacaktr. nk, kadnlarn grd bask daima biyolojik yaplarnn toplum sal kullanmlan tarafndan salamlatrlr. ocuk sahibi olmak, anne olmak kadnlarn sadece doal ilevleri olarak deil, ayn zamanda "doalar gerei saylmaktadr e olmak da, trn remesi mono gam ataerkil aile at altnda gerekletii iin, byle saylmaktadr. Bu atnn dnda kadn, hala bir oyun arac ya da evlilikte tam olarak gereklemeyen cinsel enerji iin geici bir boalm arac durumunda dr.

70

Marks kuram cinsel smry asli, temel smttrU sayar, ve Ka dn zgrlk Hareketi de kadnn "cinsel nesne"ye indirgenmesine kar mcadele eder. Fakat burada, toplumun burjuva-kapitalist dze ne zg baskc niteliklerinin bu rgtlenmeye kar bir mcadeleye girdii duygusunun stesinden gelmek gtr. Tarihsel olarak kadnn cinsel nesne olarak imgesi ve piyasadaki deiim deeri, kadnn anne ve e olarak nceki baskc imgelerinin deerini drr. Bu eski im geler, kapitalist geliimin imdi geride braklm olan bir dneminde bmjuva ideolojisinin temel imgeleriydi: "idnyaasketizmi'nin ekono minin dinamiinde henz etkin olduu dneminde. Buna karn kad nn cinsel nesne olarak imdiki imgesi bujuva ahlaknn desbtimasyonudur bu dunm kapitalist geliimin "daha yksek derecesi "ne de zgdr. Burada da mal biimi genelletirilmitir imdi gemite kut sallatrlm ve korunmu olan blgelere saldrmaktadr. Playboy der gisinde grlen ve plastik olarak idealize edilen (kadn) gvdesi yk sek bir deiim deeriyle birlikte cazip bir mal haline gelir. Bujuva ahlaknn zlmesi mi, belki ama cui bono?* Tabii bu yeni gvde imgesi satlar arttrr ve plastik gzdk asl gzellik olmayabilir, ama geliimleri iinde yabanclam emek arac olan gvdeyle uyum suz duruma gelmek zorunda olan estetik-duyusal gereksinimleri uya rr. Erkek gvdesi de cinsel imge retiminin nesnesi yaplmtr plasdklemi ve kokular srnm... temiz deiim deeri olarak. Di nin layikletirilmesinden, etiin Onvell'ci riyakarla dnmesinden sonra gvdenin cinsel nesne olarak "toplumsallamas" gelir (belki de deiim toplumunun tamamlanmasna doru son kesin basamaklardr bunlar sonun balangc olacak bir tamamlanma m?).(19) mdi, gvdenin (gnmzde kadn gvdesinin) nesne olarak tan tlmas insanlk ddr, nk kadn gvdesi, hakim konumdaki, sal drgan zne olan ekein alp istediini yapabilecei bir nesneymi gi bi gsterilir. Hem kadnn hem de ekein ayn zamanda zne ve nesne olmas cinsel ilikinin doasnda vardr; erotik ve saldrgan

71

eneji ikisinde de erimi; haldedir. Erkein artk-saldrganl (kadnn artk-pasiflii gibi) toplumsal olarak koullandrlr. Fakat erkein saldrganln ve kadnn pasiflik eilimini belirleyen toplumsal etkenle rin yannda doal bir kantlk vardn kelime anlamyla bar vaadini, neeyi, iddetin sonunu "temsil eden kadndr. efkat, alma eilimi, duyusallk kadn gvdesinin zellikleri (ya da ktrm edilmi zel likler) haline gelir (bask altndaki) insanlnn zellikleri. Kadnn bu zellikleri pekala kapitalizmin geliimiyle toplumsal olarak belir lenmi olabilir. Bu sre gerekten diyalektiktir.(20) Somut bireysel yetilerin soyut i gcne indirgenmesi erkek ile kadn arasnda soyut bir eitlik salamsa da (makine nndeki eitlik), bu soyutlama ka dnlarn safnda tam olmamtr. Kadnlar maddi retim srecinde er keklere oranla daha az kullanlmlardr. Tmyle, burjuva bireyinin gerekleim alan olarak dnlen evde ve ailede istihdam edilmi lerdir. Ancak, bu blge retim srecinden yaltlmt ve bylelikle ka dnn ezilmiliini arttryordu. imdi ise, kapitalizmin yabanclam i dnyasndan bu yaltlanma kadnn leyi tlkesi'nin gaddarlndan daha az etkilenmesini, kendi duyarlna daha yakn kalmasn sala d: yani erkeklerden daha insani olmasn. Kadnn bu imgesinin (ve gereinin) saldrgan, erkek-egemen bir toplum tarafndan belirlenmi olmas, bu belirlemenin reddedilmesi, kadnlarn kurtuluunun kadn "doasrnm stesinden gelmesi gerektii anlamna gelmez. Erkek ile kadnn byle eitlenmesi geri bir adm olacaktr: bu eitlik, kadnn erkek ilkesini yeni bir kabul ekli olacaktr. Burada da tarihsel sre diyalektiktir, ataerkil toplum bir kadn imgesi, bir kadn kar-gUctt yaratmtr, ki bu g onun kuyusunu kazacaktr. Bu anlamda da, ka dn zgrleme vaadini elinde tutmaktadr. O kadn, DeIacroix'nn res minde devrim bayra tayarak barikatlardaki insanlara nclk eder. niforma giymez; gs aktr ve gzel yznde iddetin izi bile yoktur. Ama elinde bir tfek tutar nk iddetin sona ermesi iin yine de mcadele edilmelidir.

72

3. SANAT VE DEVRM

"...belirli dnemlerde sanatta grlen byk gelimelerin, ne top lumun genel geliimiyle ne de rgtlenmesinin maddi, temel ve iskelet yapsyla dorudan ilikisi vardr." M a n

Kltr Devrimi: Batda bu terim ncelikle, ideolojik gelimelerin toplumun altyapsndaki gelimelerden daha ileride olduunu art rr: kttltr devrimi, ama (henilz) politik ve ekonomik devrim deil. Bu arada, sanatta, edebiyat ve mzikte, iletiimde, gelenek ve grenekler de yeni bir deneyim; deerlerin radikal deiimine yol aan deiik likler oluurken, sosyal yapnm ve onun politik ifadelerinin genel ola rak deimedii, en azndan kltrel deiikliklerin gerisinde kald grttlr. Fakat "Kltr Devrimi" terimi radikal muhalefetin bugn ye ni bir anlamda, maddi ihtiyalardan te bir anlam kapsadn - hayr, tm geleneksel kltrn topyekiln deiimim hedeflediini belirtir.

73

Bu radikalizmin bir zellii olan sanatn politik potansiyelinin zellikle vurgunlanmas, hereyden nce yerleik gereklie kar k mak ve zgUrlilk hedeflerine ulamak iin etkili bir iletiime duyulan ihtiyacn bir ifadesidir. Yerleik dil ve imgelerin uzun zamandr ta hakkm, zorbalk ve aldatma arac olarak kullanlan dil ve imgele rin baskc hakimiyetini ykabilecek iletiim yollan bulma abasdr bu. Devrimin radikal olarak konformizm kart yeni tarihsel hedefleri nin iletiimi, ayn lde (en geni anlam ile) konformizm kart bir dil gerektirmekledir. Yani ynetici ve idarecilerin deer ve ihtiyalann kendilerine yanstp kendi mlkleri klan, bylece kafalarnda, bi linlerinde, duygu ve igdlerinde yerleik sistemi yeniden reten bir toplulua ulaabilecek bir dil. Bylesi yeni bir dil siyasi olacaksa, muhtemelen "uydurulamaz": zorunlu olarak geleneksel malzemenin ykc kullanmna bal olacaktr, ve bu ykmn imkanlar, doal ola rak gelmein kendisinin baka bir dile ve baka bir imgelere izin ver dii onaylad ve koruduu yerlerde aranacakta'. Bu tr baka diller genellikle toplumun zt kutuplarndaki iki alanda bulunurlar. 1) Sanatta(l) 2) Halk geleneklerinde (zenci dili, avam dil, argo) kincisi byk lde, ezilenlerin dilidir; byle olmaklyla da protesto ve reddedile doal bir yaknl vardr. Gnmzde siyahlar tarafndan srekli beslenen zenci dili dayanmay, kimliklerinin ve bastrlm ya da arptlm kltrel geleneklerinin bilincim glendi rir. Bu ilevinden tr genelletirmeyi engeller. Dilsel ayaklanmas nn baka bir ekli de "mstehcenliin sistematik kullanandr. Bu nun varsaylan siyasi potansiyelinden sz etmitim. (zgrleme zerine Bir Deneme, sayfa 35); bugn bu potansiyel artk etkinliini yitirdi. "Mstehcenlii" gayet kolay kaldran bir Dzen'e seslenen bu dil radikal olan, bir yere ait olmayan daha fazla belirleyemez. Daha

74

s, standartlatrlm mstehcen dil baskc desblimasyondur (-N. yce olann aalanmas): saldrganln kolay yoklan (vekili olsa da) tatmini kolayca cinselliin kendisine kar bir tavr halini alabilir. Solradikallerin konumalarnda jenital ve anal blgelerin ritttel olarak di le getirilmesi ["fuck" (sik) ve "shit" (bok) kelimelerinin "mutlaka" kullanlmas], cinselliin aalanmasdr. Bir radikal "Fuck Nixon" dediinde, bu kelimeyi baskc Dzenin en st temsilcisinden alaca jenital haz ile badatrr. Dmann rettikleri anlamnda sylenen "shit" ise burjuvalarn anal erotizmi reddediini devralr. Cinsellii bu ekilde (tamamen bilinsizce) aalayan radikal, kendisini gszl nden tr cezalandrmak ister, dili siyasi etkisini yitirmektedir. Bu dilsel ayaklanm (konformizm kart radikallere ait olan) kimliin bir parolas grevini grrken, yalnzca kk bujva tabularn dile ge tirmesi ile siyasi kimlie zarar verir. Toplumun dier kutbunda; sanatn hkm srd alanda protesto gelenei, "verili" olann olumsuzlamas kendi dnyasnda, kendi hak k olanda srar eder. Burada, baka dil ve baka imgelerin iletiimi, duyulmas ve grlmesi srp gider. Ykclatnlm ekliyle yerleik topluma kar yaplan politik savata ayrcalkl veya ayrcalksz zgl bir grubu fazlasyla aan bir etkiyle artk bir silah gibi kulla nlan ey de ite bu sanattr. Sanatsal gelenein ykc kullanm ba langtan beri kltrn sistematik desbmasyonunu\ yani estetik bi imin yklmasn hedefler(2)." "Estetik biim", yapdan kendine zg bir yap ve dzen (slup) ile, kendine yeten bir btn yapan zellikle rin (uyum, ritm, kontrast) tm demektir. Bu zelliklerden dolay sa nat yapt gereklikte hkm sren dzeni dntrr. Bu dnm "yanlsamadr"; ama sunulan ierie bir anlam katan ve geerlikteki sylem evreninde olanlardan faikl ilevi olan bir yanlsama. Baka bir boyuttan gelen szckler, sesler ve imgeler yerleik gereklii gel mesi hala beklenen uzlama uruna "paranteze alr" ve hkmsz k lar.

75

Uyumlatnc yanlsama, idealist biim deitirme ve sanatn ger eklikten ayrlmas bu estetik biimin bir zellii olmutur. Bu bii min desblimasyonu u anlama gelin yalnzca akla ve rafine, "damtl m", kstlanm bir duyala deil ilk olarak miyadm doldurmu smrgen bir toplumun gerekliliklerinden kurtanlm doal bir duyu deneyimine cevap veren ve onu harekete geiren "dolaymz" bir sa nata dn. Aray, vcudun (ve "ruhun") deneyimini, igc ve tesli miyet aralan olarak deil, zgrletirme aralar olarak ifade eden sa nat biimlerinin araydr. Bu duyusal bir kltrn araydr. nsann duyu deneyiminin ve almlama yeteneinin radikal dnmn ier dii iin "duyusaTdr. Bunlarn kendi kendine ileyen, krl ve ykc bir retimden kurtulmasdr. Ancak, kltr devrimi sanatlardaki yeni bir deerlendirme olmaktan ok telere gider, bireylerin kendi ilerin deki kapitalizmin kklerini de rtr. Bir nceki blmde bu zgrlemenin maddi, pratik gcnn ana hatlarn izmeye almtm. Kltrel deiiklikler artk, soyut altya p ve styap (ideoloji) emas iinde yeteri kadar anlalamaz. u aa mada, "bujuva kltrnn" paralanmas kapitalizmin ilemsel deer lerini etkiler. Yeni bir gereklik deneyimi, yeni deerler temeldeki toplum iindeki uyumculuu zayflatr. Politik kaderlerinden ve slo ganlarndan daha etkili olan yaltlmas ve cezalandrlmas zor olan bu varolusal protesto, toplumsal sistemin birliini tehdit eder. Ve sistemin "yksek" kltrn ykma abalanru da motive eden bu protestodur temelden farkl yaam biimleri iin verilen mcadele b yk oranda "burjuva kltr"nden kurtulmaya bal grnmektedir. Bugn sanatta bujuva geleneinin popler olduu kadar da cid di-^- ykm tamamlanmam grnmektedir. Yeni "ak" biimler ve ya "zgr biimler" sadece tarihsel geliim izgisi iinde yeni bir slu bu ifade etmekle kalmaz, tam da iinde sanatn hareket ettii evrenin olumsuzlamasm, sanatn tarihsel ilevini deitirme abalarm da ifa de eder. Bu abalar gerekten zgrletirme yolunda m harcanyor?

76

Gerekten ykmay amaladklarn m ykyorlar? Bunlarn cevabm hazrlamak iin ilk nce hedef ortaya konmaldr. " Burjuva K lt r 16. yzyla dek sren baskn kltr tanmla yan anlaml bir ortak payda (tarih d belirsiz bir paydadan baka) var mdr? Bu kltrn tarihi znesi burjuvazidir, ilk olarak asillerden ta rm ve ticaret iilerine kadar uzanan kentli orta smf, peinden 19. yzyl boyunca snai ii snfna kar duran ynetici snf. Ancak bu dnemin kltr tarafndan temsil edilen (temsil edildii varsaylan) burjuvazi, toplumsal ilevi ve ruhu asndan, artk, ynetici snf de ildir. Kltr de bugn artk ileri kapitalist toplumu yneten kltr ne maddi, ne de dnsel sanatsal ("yksek") kltr deildir. Bu iki kltr arasndaki ayrm hatrlanmaldr: "Hayat kazanmak" iin geerli davran biimlerini; sistemin ilemsel deerlerini; leyi lkesi hkmn; eitim birimi olarak ataekil aileyi; bir i, meslek olarak almay kapsayan maddi kltr. "Yksek deerleri, bilim ve "insan bilimlerTni, sanat, dini kapsayan dnsel kltr. Burjuva kltrnn bu iki boyutun bir btn oluturmak bir yana, birbirlerine kar gerilim, hatta eliki iinde gelitiklerini gre ceiz. Maddi kltrde tipik bujuva zellikleri unlar olmutun' Dini ve edk yaptrmlarla birlikte "varolusal" deer olarak pa ra, i, ticaret ile megul olma. Babann aile reisi ve yatrm sahibi olarak baskn ekonomik ve "ruhsal ilevi. Bu faydac hedefleri yeniden retmek ve kendine yanstmak iin dzenlenmi otoriter eitim.

77

Bujuva materyalizminin tm bu "yaama inimi", zgrlk akmlara kar alan, cinsellii bayalatran, kadnlara kar ayrm clk yapan, Tanr ve i adna bask uygulayan arasal bir rasyonalite ile yayld. Ayn zamanda, bu maddi kltr deersiz gren, hatta olumsuzlayan dnsel kltr byk oranda idealistti: kabul red ile, zgrl boyun emeyle, gzellii yandsamayla (Schein) amanszca biraraya getirerek baskc gleri yceltti. ' Artk bunun baskn kltr olmad daha belirgin. Bugn egemen snf ne kendisine ait bir kltre sahip (bylece egemen snfn fikirleri egemen fikirler oluyordu), ne de miras ald burjuva kltrn prati e geiriyor. Artk klasik bujuva kltrn modas geti, zlyor kltr devrimi ve renci ayaklanmasnn etkisiyle deil, daha ok bu kltr kendi yaama ve gelime gerekleri ile uyumaz hale getiren te kelci kapitalizmin dinamii ile zlyor. Bujuva kltrnn byle iten zlnn genel iaretlerini tekrar ksaca zetleyeceim: Klasik "kapitalizmin ruhu" olarak "isel asketizmin" tersine dnmesi: geniletilmi sermaye birikiminin bir gereklilii olarak "Keynesci devrim; Egemen snfn bir "tketim toplumunun" yeniden retilmesine bamll; yabanclam igcne duyulan kapitalist ihtiyala ara snda gittike artan bir eliki oluturan bamllk; Davranlarn kapitalist yrngeye youn olarak entegre edil mesini isteyen toplumsal ihtiyaca uygun olarak; eitimden pozitiviz me idealist tasarmlarn ktlenmesi, "saf" bilimlerin yntemlerinin toplumsal ve beeri bilimlere girmesi; Meta pazarn geniletebilecek zgrlk alt-kltrlerin atan mas; ve

78

 Dil evreninin yklmas: normal iletiim olarak sperOrwellcilik (bkz. sayfa 91) Bujuva ailesinde baba imgesinin ve SUperegonun kmesi.(3) Bugnn egemen snf, hala geleneksel kltrel deerlere bal kald yer ve zamanda, bunu zgr Dnyay, zel teebbs, vatan dalk haklarn, bireycilii savunurken kullanlan trensel bir sinisizmle yapar. Sinisizm: nk, hibir ideolojinin u gerei gizlemesi mmkn deildir: bu egemen snf artk bir zamanlar bu kurumlarda bulunan retici gleri gelitiremiyor, aksine bunlar durduruyor ve ktye kullanyor. deoloji styapdan ekilip (bariz yalanlar ve sa malklar sistemi ile yer deitirdiinde) tketim toplumunun mal ve hizmetleri ile btnlein bunlar sahte iyi yaam bilincini ayakta tutar. imdi, u sorun ortaya kyor bugn kapitalizmin i dinamiinin sonucu olan burjuva kltrnn zlmesine ve kltrn ada kapi talizmin artlarna gre dzenlenmesine tanklk ediyorsak, o zaman kltr devrimi burjuva kltrnn ykmn hedefledii srece, kapita list dzenlemeyle ve kltrn yeniden tanmlanmasyla ayn yola d myor mu? Bylece, nicelik olarak farkl, radikal olarak kapitalizm kart bir kltre zemin hazrlamak olan kendi amacndan sapmyor mu? Bakaldrnn siyasi hedefleriyle kltrel kuram ve pratii arasn da bir eliki olmasa bile tehlikeli bir sapma yede mu? Ve bakaldr nn bu elikiyi zmek iin kltrel"stratejisini deitirmesi gerikiyor mu? Bu eliki bir anti-sanat, "yaayan sanat" gelitirmek amacyla har canan abalarda estetik biimin reddediliinde daha belirginleir. Bu abalar daha kapsaml uzun vadeli bir hedefe yneliktin dnsel kltr ve maddi kltr arasndaki ayrm* bujuva kltrnn snf zelliini ifade ettii sylenen ayrm yoketmek. Ve bu snf zellii burjuva dneminin en temsili* en mkemmel yaptlarnn temeli ola rak kabul edilir.

79

tik olarak bu kavraya ksaca, eletirel bir gzle bakalm. Bu ya ptlarn en azndan 19. yzyldan sonrakilerin incelenmesi, tamamiyle burjuvazi kart bir tutumun yaygn olduunu gsterecektin yksek kltr burjuvazinin maddi kltrn sular, reddeder, ondan uzak durur. Hakikaten ayrlmtn kendisini meta dnyasndan, burju va endstri ve ticaretinin acmaszlndan, insan ilikilerinin arpld ndan, kapitalist materyalizmden, arasal akldan ayr tutar. Estetik dnyas gereklik ile eliir "yntemli", kastl bir eliki. Bu eliki asla "dorudan", dolaymsz, btnsel deildin toplum sal ya da politik bir roman, iir, resim vs. biimini almaz. Veya ald nda da (Bchner, Zola, Ibsen, Brecht., Delacroix, Daumier, Picasso'nun almalarnda olduu gibi.), yaptlar sanatn yapsna, oyunun, romann, resimin biimine sadk kalr; bylece gereklik arasndaki ayrm ortaya koyar. Olumsuzlama biim tarafndan "kapsanr1 bu ; daima verili gerekliin biimini deitiren, baka bir eye dntren ve ondan kurtulan "kopuk", "yceltilmi" bir elikidir. Bu biim deiiklii kendi iine kapal bir evren yaratr, ne kadar gereki, ne kadar doalc olursa olsun gereklik ve doann tekisi olarak kalr. Ve bu estetik evreninde elikiler ait olduktan genel dzende ortaya ktklar srece "zmlenirler". Bu genel dzen hereyden nce so mut tarihsel bir dzendin Yunan ehir devletlerinin, feodal beyliklerin veya bujuva toplumunun dzenidir. Bu evrende bireyin kaderi (sanat yaptlarnda tanmland ekliyle) bireyi aan hakdlannn da kaderi dir. Bu genelliin (ekil yaplarda, hareketlerde, alarda, kendini gs termedii sanat yapt yoktur. "Simgesel" deil daha ok dolaymsz, duyusal bir biimde "gzkr"; birey genellii "cisimledrir", bylece tekil kaderinden ve kaynandan patlayp kan genel bir hakikatin temsilcisi olur. Sanat yapt nce tikel, tekil ierii, yer ald genel toplumsal d zene dntrr fakat dnm bu dzen iinde bitecek midir? Sa nat yaptnn hakikati, "geerlilii" Yunan ehir devleti, bujuva toplu

80

mu vs. inde mi hapsolmuturt Byle olmad ak. Estetik kuram u eskimi soru ile karg karya gelir: Yunan tragedyasnn, ortaa epiinin bugn de holanlabilir olmasn anlalr olduu kadar g nmzde de holanlabilir olmasn salayan nedir? Cevap u iki "nesnellik" dzeyinde aranmaldr 1) estetik dnm insanlk duru munu gsterir nk herhangi belirli bir andan ok insanlk tarihi nin (Marx; tarih ncesi der) tmne aitr ve 2) estetik biim insan ak lnn, duyarlnn, hayal gcnn belirli deimez zelliklerine karlk verir felsefi estetik geleneinin gzellik fkri diye yorumla d zelliklere.(4) Sanat yaptlarndaki zgl tarihsel evrenin bu dnm yardmy la bizzat ieriin sunuluundan doan bir dnm sanat, yerle ik gereklie baka bir boyut aar, olas zgrlemenin boyutu. El bette, bu yanlsamadr, Scheiriu ama baka bir gerekliin kendini gsterdii bir yanlsama. Ve ancak sanat kendisinin bir yanlsama ol masn isterse byle yapar yerleik olandan farkl, gerekd bir dn ya. Sanat snf zelliini tam da bu biim deiikliinde korur ve aar. Salt kurgu ve fantezi alanna deil somut olaslklarn olduu bir evrene doru aar. lk olarak burjuva dnemi yksek kltrnn tipik snf zellikleri olarak gzken noktalan yaltmaya alacam. Bu zellikler benlii yokeden bir dnyann iinde ve ona kar bir benlik olmak iin kendi sine ynelen tekil znenin, "otonom insann" kefinde ve vlmesinde grlrler genellikle. Bu zellik, burjuva gerekiliindeki yeni boyu tu, bir zgrlk ve gerekletirme boyutunu aar; fakat bu zgrlk alan sonuta i varlkta (Innerlichkeit) bulunur ve bylece, eer ger ekd klnmamsa "yceltilir". Birey verili gereklie uyum salar veya reddeder ya da kendisini yokeder. Verili gereklik, kendi doru su, kendi hakikati iinde varolur; kendi etii, kendi mutluluu ve zevkim vardr. (Bunlar hakknda daha neler neler sylenebilir!) teki gerek, ustalarn yaptlarndaki mzik, ark, iir, imgedir: kendine ye

81

terli estetik bir alan, acnacak haldeki gereklii kendi haline brakan bir estetik uyum dnyas. Bugn, zihni ve fiziki olarak katlamlamaz, yanl, meta kltrnn bir paras, zgrletirme nnde bir engel olarak duran ite bu "i geek"tir, estetik imgenin bu yce gzellii, derinlii ve uyumudur. Burjuva sanatnn zgl snf zelliini aklamakta zorluk ektii mi kabul ediyorum. Elbette burjuva sanat yapdan metadr, hatta piya sada satlacak bir mal olarak yaratlm olabilirler. Ama bu edim kendi bana tzlerini, hakikatlerini deitirmez. Sanattaki "hakikat" sadece yaptn i tutarll, mant demek deildir, sanatn sylediklerinin, imgelerinin, sesinin, ritminin geerliliidir de. nsan varoluundaki ol gu ve olaslklan aa karr ve iletirler; bu varoluu sradan (ve bi limsel) dilde ve iletiimde grlen gereklikten farkl bir anlayla "grrler". Bu balamda, sahici yaptn gerekten genel geerlilik, nesnellik iddia eden bir anlam vardr. Ne de olsa, "nesnel olarak" olan, tm tekil yorum, almlama ve arptmalann iinde ve bunlara kar ayn kalan, yeniden kurulabilecek, ve orada olduu belirlenebilen cek yaptn metni, yaps ve ritmi gibi bir ey vardr ortada. Aynca ya pt yaratanlann burjuva ailelerinden gelmi olmalan yaptn nesnelli ini, genel geerliliini yok edemez; bu, psikolojik ve ontolojik alanlan birbirine kantrtmak olurdu. Elbette, sanatn ontolojik yaps tarihsel bir yapdr, ama tarih, tm snflarn tarihidir. Genel zellikleri (ehir, kr, doa, mevsimler vs.) ayn olan bir evreyi paylarlar ve mcadeleleri bu genel nesnel evre iinde cereyan eder. Bundan baka, sanat hala deiik, daha geni, deyim yerindeyse "olumsuz" btnl canlandrr: insan varoluunun ve hep yenilenen dnyevi kurtulu isteinin zgrleme vaadinin "trajik" dnyas n. Sanatn bu vaadi dile getirdiini ve bu ilev sayesinde tm tikel s nfsal ieriini yok etmese de atn, ileri srmtm. Burjuva sana tnda byle tikel bir snfsal ierik olduu kesin: burjuva dekoru ve sorunlan duruma hakimdir upk, vaylenin dekorunun ve sorunla-

82

nnn ortaada hakim olduu gibi; ancak, bu olgu sanat yaptnn ha kikatini, ieriini ve biimini belirlemeye yeterli mi? Hegel tzsel s reklilii, modem roman ortaa epii ile birletiren hakikati ortaya koymutur:
Modem kurmaca(mn) ruhu gerekte, bir kez daha ciddiye al nan, gerek bir ierik kazanan valyelik ruhudur. Dsal varolu un raslansal (contingent) karakteri, sivil toplumun yerlemi, g venli dzeni ve devlet ile yer deitirdi, bylece artk polis, yasa mahkemeleri, ordu ve hkmet, valyenin kendisinde grd hayali nesnelerin yerini ald. Bu yzden, modem romanlarmzda yer alan kahramanlarn valyelik karakteri deimitir. Bu kahra manlar znel hedefleri olan ak, onur, hrs ya da dnya reformu fi kirleri, her tarafta nmze engeller karan bu yerleik dzenle ve hayatn bilinen dzyazsyla karlaan bireyler olarak dururlar nmzde. Sonu, znel arzularn ve isteklerin anlalmaz yk sekliklere kmasdr. Herkes kendini byl (venatberte - esrar l) dnya ile kar karya bulur. Ona uygun olmayan (ungehrig yabanc), kendisine direnen ve inat istikran onun tutkularna yol vermeyen ama bir engel olarak (bir babann, bir teyzenin istekleri, bnjvazinin koullan vs.) araya girdii iin savamas gerektii bir dnyadr bu.(5)

Tabii ki, zgl olarak bujuva olan, nceki tarihsel dnemlerde rastlanmayan atklar ve zmler vardr (bkz. Defoe, Lessing, Flaubert, Dickens, Ibsen, Thomas Mann), ancak, zgl karakterleri genel anlamla ykldr. Ayn ekilde, Tristan, Parsifal, Sigfried sadece ka derleri feodal kanunlara gre belirlenmi feodal valyeler miydi? Akas, snfsal ierik buradadr ama insanlm durumu ve ryas olarak saydamlar: insanm insanla, insann doayla atma ve barn mas - estetik biimin mucizesi. Tikel ierikte (feodal ve) bujuva er kek ve kadnn insan denen tr yaratt baka bir boyut ortaya kar. Elbette burjuva dneminin yksek kltr ayrcalkl bir aznln elde edebildii, hatta sadece bu aznla bir anlam ifade eden sekinci bir kltrd (hala da yle) ama bu .zellii antik dnemden beri tm

83

kltr ile paylar. Bu kltrel evrende emeki snflarn ikinci derece deki yeri (ya da yokluu) bunu aka bir snf kltr yapyor ama zgl olarak burjuva kltr deil. Eer bu byleyse, kltrel devri min burjuva kltrnden daha tesini hedeflediini, bu ekliyle sana ta, edebiyat olarak edebiyata kar yneldiini dnmek iin nedeni miz var demektir. Ve gerekten kltrel devrim tarafndan gelitirilen savlar bu iddiay dorular.

n
Estetik biimde ikayet konusu olan balca konular nelerdir? gerek insanlk durumunu yeterince ifade edemez; uzlamaz uzlatran, hakl gsterilemez olan hakl gsteren, gzel bir yanlsama (schner Schein), iirsel adalet, sanatsal uyum ve dzen dnyas yaratt iin gereklikten uzaktr, bu yanltc uzlam dnyasnda zgrlemenin silahlan olan yaam igds enerjisi, gvdenin duyum enerjisi, maddenin yaratcl bastrlmtr, hem de bu zellikler sayesinde; estetik biim baskc toplumda bir istikrar esidir ve bu yz den kendisi de baskcdr. Kltrel devrimin ilk bildirgelerinden biri de, Londra'daki ilk gerekstc sergide, Herbert Read, klasik sanat ve bask arasndaki ili kiyi programl olarak formle etmiti.
Kaszm baka aklamaya yer brakmakszn belirtelim ki artk bizim iin bask glerini ifade ediyor ve hep ifade edegelmitir. Klasizm politik zulmn dnsel edeeridir. Eskia dnyasnda da, ortaa imparatorluklarnda da byleydi; Rnesan-

84

sn diktatrlklerini ifade etmek zere yenilendi ve bu tarihten iti baren kapitalizmin ferman oldu. (Ve daha sonralar) Klasik sanatn normlar dzenin, orant lm, simetrinin, dengenin, uyumun tm statik ve inorganik zellik lerin tipik "kalplan"dr. bunlar gelimenin ve bu yzden de dei menin bal olduu hayati igdleri kontrol ve bask altnda tutan dnsel kavramlardr, ve hi bir anlamda zgrce belirlen mi tercihleri temsil etmezler, sadece zorla kabul ettirilmi bir l ky temsil ederler.(6)

Gnmzn kltrel devrimi, Herbert Read'in Klasizm reddiyesini pratikte tm sluplara, tam da burjuva sanatnn zne yayyor. Sanatn, sayesinde yerleik dzeni gzelletirme ve dorulama amacna hizmet ettii, burjuva kltrnn "olumlayc karakteridir sorgulanan.(7) Estetik biim yaltlm bujuva bireyinin sefaletine ev rensel insanl verek, fiziksel yoksunlua ruhun gzelliini ycelte rek, di; basklara i zgrln deerini ykselterek karlk verir. Ancak bu olumlamann kendi diyalektii vardr. Olumlayc tutu munu "olumsuzun gcyle" bozmayan, imdiki dzen tarafndan d lanm olan ama hala bellekte ve umutlarda yaayan, erkee ve kadna olanda ve onlann dzene kar ayaklanmasnda yaayan, baka bir d zenin, baka bir gerekliin szcklerini, imgelerini, mziini kendi yaps iinde akla getirmeyen hibir sanat yapt yoktur. Olumlama ile olumsuzlama, haz ile ac, yksek ile maddi kltr arasndaki bu geri lim olmadnda, artk yapt olann, olabilecein (ve olmas gereke nin) diyalektik birliini salayamadnda, sanat hakikatini yitirmi, kendini yitirmi olur. Bu gerilim ve bujuva sanatnn eletirel, olumsuzlayc, akn zellikleri burjuva kart zellikleri tam da este tik biimdedir. Bunlan yeniden ele geirmek ve dntrmek, dlan masna engel olmak kltrel devrimin grevlerinden biri olmaldr.. Estetik biimin bu faikl, olumlu deerlendirmesi/toplumun radi kal olarak yeniden yaplanmasndaki geerlii, kltrel devrimin iin de yer ald tarihsel geliimin yeni dnemi tarafndan getirilmi grti-

85

nyor: kapitalist sistemin youn zl ve sisteme kar youn tep ki, yani basknn kar-devrimci rgtlenmesi dnemi tarafndan. kin cisi birincisinden daha geerli olduu lde, muhalefet, burada syle min yerleik evrenini ykabilecek ve gelecei kurtaracak imgeler ve nitelikler bulmak iin kltrel ve alt kltrel alana "kayd" lde abii. v Durum imdi, modan sanatn balangcndan (19. yzyln son otuz ylnda) faizmin ykseliine kadar olan dnemkinden daha kt. Bat'daki devrim bozguna urad; faizm kapitalist sistemi kurtarmak iin terrn kurumlatnlmas yolunu gsterdi ve dnya leinde bu sistemi hala idaresi altnda tutan en ileri endstri lkesinde ii snf, devrimci bir snf deil. Klasik bujuva kltr artk hkm srmese de bamsz bujuvazi sonras (sosyalist) bir kltrn geliimi durdu rulmutur. Topjumda zemini ve altyaps olmaynca, kltrel devrim bujuva kltrnn mirass deU soyut olumsuzlamas olarak gr nr. Devrimci snf tarafndan devam ettirilmediinden iki faikl hatta zt ynde destek arar, bir yandan (devrimci olmayan) "kitlelerin duy gularna ve ihtiyalarna anlam, imge ve nitelik katmaya alr, te yandan, geleneksel biimlerin atomlara aynlp paralanmasyla oluan anti-biimleri incelikle iler; bildiimiz dzyazsnn msralara bln mesiyle yaplm iirler, herhangi anlaml bir btn yaratmak amacy la sadece blmlerin ve paralarn teknik dzenlemesiyle oluan re simler, hayli "dnsel", "baka dnyaya" ait klasik armoninin yerini hayli kendiliinden, ak bir okseslilie brakt mzik. Ancak, bu anti-biimler "gerek yaam" ve sanat arasndaki uurumu kapatmak tan acizdirler. Ve bu eilimlerin karsnda, burjuva geleneini radikal olarak yeniletirirken, ilerici zelliklerini koruyanlar vardr. Bu gelecekte dzen, orant, uyum temel estetik zellikler olmutur gerekten. Bununla beraber, bu zellikler ne "dnsel kavramlardr ne de "bask gleri"ni temsil ederler. Aksine, ana dnce, bedeli denmi, zgrletirilmi bask glerinden kurtarlm bir dnya

86

idealidir. Bu zellikler "duraan"dr, nk yapt gerekliin ykc hareketini "balar", nk, bir son"u vardr(8), ancak: bu yerine ge tirmenin, dinlenmenin duraanldr, iddetin sonu; Shakespeare'in trajedilerinin sonunda hep yenilenen umut artk dnyann deimi olabilecei umudu. Bu Orpheus'un mziindeki dirimsel varolu m cadelesini sona erdiren zelliktir belkide tm byk mziklerde olan bir zellik.(9) Sanat yneten dzgler (norm) gereklii yneten deil, olumsuzlaym dzglerdir Mignon lkesinde, Baudelaire'in /vitation au Voyage'nda, Claude Lorrain'in manzaralarnda geerli olan bu dzendir, "gzellik kurallari'na, biime sadk bir dzen. Elbette estetik biim, bask glerini gerekten temsil edebilen, yani insan ve nesneleri raison d'etafya yerleik toplumun aklna mahkum eden br baka dzeni ierir. Teslimiyeti, otoriteyi, "hayati igdlerin" kontroln, varolann haklarnn tannmasn talep eden bir dzendir bu. Ve bu dzen; kader veya tanrlar, krallar, ulema tara fndan ya da vicdan ve sululuk duygulan tarafndan desteklenir, ve yahut sadece orada bulunur. Hamlet'e, Lear'a, Shylock'a, Antony'ye, Berenice ve Ph&ire'ye, Mignon'a, Madam Bovary'ye Julien Sorel'e, Romeo ve Juliet'e, Don Juan'a, Violetta'ya, tm zamanlarn muhalifle rine, kurbanlanna ve aklanna galip gelmi bir dzendir bu. Ancak yine.de, yaptn tarafsz adaleti gerekliin gcn bask suundan azletse bile, estetik biim bu tarafszl inkar eder ve kurban yceltin hakikat, kurbanlarn gzelliinde, yumuaklnda ve btkusundadr, baskclann aklclnda deil. Estetik dzeni yneten dzgler "dnsel kavramlar" deildir. El bette malzemesinin oluumunda azami dnsel aba ve dnsel di siplin bulunmayan sahici yapt olmaz. "Otomatik" sanat diye birey yoktur, sanat "taklit de etmez: dnyay kavrar. Sanatn ulat duyu sal dolayszlk tek bana yapta kiisel anlamndan daha ounu ka zandrabilecek olan, genel ilkeler dorultusunda bir deneyin sentezi yaplanmasn ngerektirir. Bu, gerekliin iki hasm dzeyinin sente-

87

zidin nesnelerin yerleik dzeni ve bu dzenden olas ya da olaslk d zgrleme - her iki dzeyde de nesneler, tarihsel olan ile genel olan arasnda etkileirler. Duyarlk, hayalgc ve anlay sentezin ken disinde birleir. Sonu, varolan dnyadan faikl ama bu dnyadan tretilmi bir nesne dnyasnn kuruluudur, ancak bu dnm, nesneleri (insan ve eyleri) tahrif etmez - daha ok onlann tarafnda konuur, yerleik gereklikte ezilmi, bastrlm olana ve susturulana sz, ton ve imge verir. Ve sanatn doasndaki bu zgrletirici bilisel g tm slup ve biimlerinde yer alr. Hatta bir hikayeyi gerekten bu zaman ve yerde olabilecei gibi (belki de olduu gibi) anlatan gereki roman ve resimde bile, hikaye, estetik biim tarafndan deitirilir. Yaptta kiiler gerekte olduu gibi konuup davranabilirer; olaylar gerekte olduu gibi grnebilir - yine de baka bir boyut vardr: evrenin ta nmlanmasnda, (i ve d) zaman ve mekann yaplanmasnda, alt i zilen sessizlikte, orada olmayan eyde(10) ve nesnelerin mikrokozmik ya da makrokozmik grnlerinde. Bylelikle, estetik dzen iinde nesnelerin "olageldikleri" yer olmayan yerlerine gittiklerini; bu dn m iinde kendilerine dndklerini syleyebiliriz. Elbette estetik dnm hayalidir - hayali olmaldr, nk, hayalgcnden baka hangi kuvvet (henz) olmayann duyusal varln di le getirebilir? Ve bu dnm kavramsal deil duyusaldr; hoa gitme lidir ("tarafsz haz"); uyuma sadk kalr. Bu sadakat geleneksel sanat kanlmaz olarak bir bask arac, sz konusu Dzen'in bir boyutu ya par m?

88

III

Sanatn olumlayc karakteri, pek de gereklikten ayn olmas te meline dayanmamtr. Verili gereklikle uzlaabilecei, dekoru ola rak kullanabilecei, katlmc olmayan, ancak sahiplenilii toplumun yksek dzenini, eitilmii kitlelerden ayrdeden kiiyi, dllendi ren,bir deer olarak retilebilecei ve yaanabilecei rahatla daya nr daha ok. Ancak sanatn olumlayc gc bu olumlamay inkar eden gtr ayn zamanda. (Feodaller ve burjuvlar tarafndan) stat sembol olarak kullanlmasna, bariz tketimine, damtlmlma ra men sanat, balangcnda yer alan bu yabanclamay yerleik gerek likten eker. Sayesinde sanatnn kendisini sistematik olarak yabanc lam toplumdan soyutlad ve iinde sadece sanatn hakikatinin yerald ve bu hakikatle iletiim kurduu gerekd, "hayali" bir ev ren yaratt ikinci bir yabanclamadr bu. Bu yabanclama, ayn za manda sanat topluma balar, snf ieriini korur - ve saydamlatrr. "deoloji" olarak sanat, egemen ideolojiyi "geersiz klar". Snf ieri i "idealletirilir", stilize edilir ve bylece zgl snf ieriinden te bir genel hakikatin yuvas olur. Szgelimi klasik tiyatro sz konusu dnemin gerek prensler, soylular, tarallar dnyasn stilize eder. Bu ynetici snf sahnede oyunun kahramanlan gibi konuup oynamasalar da en azndan bunlarda kendi ideolojisini, kendi idealini veya mo delini (ya da karikatrn) buiabilir.(ll) Buna ramen Versailles Sa ray Coneille tiyatrosunu hala anlayabilir ve burada kendi ideolojik kodunu farkedebilirdi; ayn ekilde Weimar Saray, Goethe'nin Iphigeme'sindeki Thaos Saray'nda veya Torquato rassos'undaki Ferrera Saray nda hala kendi ideolojisini bulmay umabilirdi. Sanat ve gerekliin karlat yer hayat tarzyd. Asalak soylu luun trensel bir tavr, onur, itibar, memnuniyet gsterisi, hatta "yk sek kltr, eitim talep eden kendi estetik biimi vard. Klasik tiyat-

89

ro, bu dzenin rrmesisi, ayn zamanda eletirel idealletirilmesiydi. Ancak, yerleik gereklie uyumu, hsml sayesinde tiyatro kendisi nin ondan ayrldm ilan eder. Sanatsal yabanclama, tiyatroda ger ekliin tarihsel dekoru, dili, "abartmalar ve younlatrlmas olarak ortaya kar. Toplumdaki temel deiikliklerle birlikte yabanclama tarzlar da deiir. Kapitalist demokratikleme ve sanayilemeyle beraber klasizm kendi hakikatinin ounu kaybetti, ynetici snfn kltrne ve tarzna olan yaknlm, hsmln kaybetti. Beyaz Saray ve klasizm arasnda bir balant kurmak en absrd hayalgcnn bile dneme yecei bir eydir, Fransa'da de Gaulle ynetiminde glkle kavranabilen eyler onu izleyen kiinin ynetiminde kavranamaz olmutur. Sanatsal yabanclama sanat yaptn, sanat evrenim esas itibaryla gerek d klar - varolmayan bir dnya, bir Schein, grnt, yanlsa ma dnyas yaratr. Ancak, yalnz ve yalnz gerekliin bu ekilde ya nlsamaya dnmesi ile sanatn ykc hakikati m aya kar. Bu evrende her szck, her renk, her ses "yenidir", farkldr; iinde insan ve doann hapsolduu allagelmi anlay ve alg, duyu kesin lii ve mantk balamm ykar. Szckler, sesi1 ekiller ve renkler , estetik biimin bileenleri haline gelerek allagelmi, tandk kullan l ve ilevlerinden yaltlrlar; bylece varoluun yeni boyutuna alrlar.(12) iir, roman, resim, beste olan slubun baarsdr n i. slup, estetik biimin yaplan gereklii baka bir dzene ^abi klarken, "gzellik kurallarTna da tabi klar. , Gerek ve yalan, doru ve yanl, ac ve haz, skun ve iddet, yap tn erevesi iinde estetik kategoriler olurlar. Bu ekilde, (dolaysz) gerekliklerinden yoksun kalarak, irkin, zalim, hasta fikirli olann bi le btn yneten estetik uyumun paralan olduu faikl bir balama gireri. Yani "iptal edilemezler: Goya'mn tabasklanndaki dehet, dehet olarak kalr ama ayn zamanda dehetin dehetini "ebedileti rir".

90

IV

kinci Blm eski hatrlama kuramnn Marks kuramda gizli de, varoluundan bahsettim. Bu kavram insan ve nesnelerdeki, bir kere farkna varldnda, insan ve doa arasndaki ilikiyi radikal deiik liklere gtrebilecek, bastrlm zellii hedefliyordu. Erken Marks kuram tartmas, hatrlama konusunu duyularn zgrletirilmesi ba lamnda ele almt; duyarlk ile ilgili olarak "estetik". imdi eletirel sanat kuramm tartrken hatrlama kavram tekrar ortaya konuluyor sanat ile ilgili olarak "estetik". Birincil dzeyde sanat, hatrlamadr deneyim ve anlayn toplum sal ilevi balamndan ve bu balama kar ara sal akl ve duyarl a kar, yeniden ortaya kan kavram ncesi deneyim ve anlaya bavurur. Bu birincil dzeye dnsel abann u noktasna ularken sanat tabular ykar; normal olarak bastrlm eylere: ryalara, hatra lara, zlemlere duyarln en st durumlarna ses olur, gz olur, kulak olur. Burada artk fazladan bir kstlama yoktur: biim zn ta mamm bask altnda tutmak yle dursun btnl iinde ortaya kmasn salar. Burada artk uzlamaclk ve bakaldr da yoktur sadece hzn ve haz vardr. Bu u zellikler, sanatn en st noktalan, ("tm biimlerden veya nesnelerin znden nce gelen ekirdekteki z veren"X13) mzii ya da mzikteki melodinin hakk olarak gz kyor. Burada melodi baskn, kantabil hatrlamann temel birimi dir. tm eidemeler boyunca tekrarlanarak, kesildiinde durup beste yi artk ynlendirmeyerek en u noktay elinde tutan yaptn zenginlii ve karmakl iinde ve buna kar. Bu, yeryznde baka
* Hristiyanlkta sa'nn dnyaya ikinci kez inicinden sonra geecek bin yllk "altn -" (N.)

91

bir dnyann sesi, gzellii, skunudur, klasik ve romantik mziin iki boyutlu yapsn ieren temelde bu sestir. Klasik tiyatroda iir iki boyutlu dnyann temel sesidir. iir, gn delik dilin hakimiyetine meydan okur ve yerleik gereklikte sylen memi kalan eylerin ifade arac olur, zgl ieriinden nce, gerek d gerekliin ve bunun hakikatinin pskrmesini olas klan yine iirin ritmidir. "Gzelliin yasalar", gerei onu saydamlatrmak amacyla ekillendirirler. Klasik tiyatroda, var olan hem onan hem de reddeden yalnzca kahramanlarn yaptklar eyler ve ektikleri aclar deil ayn zamanda konumalarn yaptklar "yceltilmi" tarzdr. Burjuva tiyatrosu (buradaki anlam, kahramanlan burjuva edan ti yatro) balangtan beri, ycelii aalanm (desublimated), ideallii zlm (de-idealized) bir estetik evrende devinir. Dzyaz iirin ye rini alr; tarihsel dekor der: gereklik geerli olur. Klasik biim ak biimlere yol aar ("Frtna ve Gerilim"). Ancak, bujuva devriminin eitliki dnceleri gereklik evrenini infilak ettirir soylular ve bur juvazi arasndaki snf atmas zm olmayan bir trajedi biimi sunar. Ve bu snf atmasnn sahnedeki yerini koruyamad andan itibaren zgl burjuva ierii alr: burjuva dnyas zgrleme veya kymet habercileri haline gelen simgesel ekiller veya figrler tarafn dan yklr (Ibsen, Hauptmann). Roman bu estetik aknla kapal deildir. Romann konusunun hangi tikel "alan" ya da evre olduu nemli deildir, dzyazs yerle ik evreni ykabilir. Kafka belki de en arpc rneidir. Balangtan beri, nesneler yanl olduu ortaya kan, isimleriyle adlandnlarak ve rili gereklikle balar kopanlr. smin anlatbyla kendisinin ne oldu u arasndaki aynmla baa klamaz. Veya dehet veren iki ara sndaki lafzi zdelik, akma mdr? Her durumda, bu dil maskeli baloyu ykp geer, yanlsama gerekliin kendisindedir sanat yap tnda deil. Bu yapt, yapsnn temelinde bakaldndr betimledii dnya ile uzlaaca dnlemez.

92

Gnmzde, sanat ve gereklik arasndaki uurumu kapatmak ol masa da, sistemli olarak azaltma abalarnda kaybolan bu ikinci ya banclamadr. aba, baarszla uramaya mahkumdur. Elbette ge rilla tiyatrosunda, "zgr basnn iirlerinde, rock mziinde bakaldr vardr ancak sanatn olumsuzlayc gc olmadan sanat sal olarak kalrlar. Kendisini gerek yaamn bir paras yapt l de, sanat yerleik dzene muhalif klan akmln kaybeder bu d zene ikin kalr, tek boyutlu olur ve bylece bu dzene yenilir. Bakaldrnn dolaymsz "hayat nitelii" tam olarak bu anti-sanatm ve onun ekiciliinin feshedilme sebebidir. Burada ve u anda var olan evrende hareket eder (lafzi ve ekilsel kullanmyla) ve feshedilmesi nedeniyle hsran dolu bir lkla sona erer. Gerekten, klasik ve romantik sanata kar byk bir rahatszlk vardr. Her naslsa, gemie ait bir ey gibi grnr hakikatini, anla mn yitirmi grnr. Bu, sanatn ok fazla yceltilmi olmasndan, gerek yaayan ruhun yerine "dnel", metafizik ruhu geirmesinden ve bu yzden baskc olmasndan mdr? Tam tersi olmasn sakn? Belki bugn bu sanatn am zellikleri bize tutku ve acnn hi y celtilmemi, dolaysz, snrlanmam ifadeleri gibi gelmektedir - bu tr bir tehircilik ve ruhun "davurumu" bir tr utan duygusu yarat maktadr. Belki insan varoluunun snrlarna ve toplum snrnn tesine varan bu duygu smrsyle artk baa kamayacaz. Bel ki de bu sanat, alcsndan bugnn "yaayan sanat"mn reddettii d nce ve tefekkr uzakln, seilmi sessizlii ve alcl istiyor. Organlarn sanatsal yabanclama iin gcn kaybetmesi, maddi srelerin sonucudur. Toplumun totaliter olarak rgtlenii, iddeti ve saldrganl, sanatn utaki estetik zelliklerinin hala deneyimlenebildii ve iyi niyetle kabul edilebildii i ve d alan igal etti. Bunlar ok bariz bir ekilde gerekliin dehetiyle atrlar ve bu atma as lnda hi bir ka yokken gereklikten ka gibi grnr. Dolaymsz deneyimden, imkansz, sahte hale gelen kiisellik"ten bir dereceye

93

kadar kurtulmay gerektirirler. Davransal olmayan, ilemsel olmayan sanatur bu: sadece dnce ve bellee doru "harekete geirilir" insa n vaadedilmi de. Ancak d insanlk durumunun dleniinin deil deitirilmesinin gc; siyasi bir g olmaldr. Eer sanat, tarih tayf iinde zgrlemeyi dlyorsa, devrim ile dn gerekletiril mesi mmkn olmaldr-gerekst program hala geerli olmaldr. Kltr devrimi bu imkana tanklk eder mi?

Kltr devrimi radikal olarak ilerici bir g olmaya devam eder. Bununla beraber, sanatn politik potansiyelini zgrletirme abalarn da, zlmemi bir eliki tarafndan yolu kesilir. Sanatn doasnn znde dntrc bir potansiyel vaidr - ancak bu bugn gereklie nasl geirilebilir, yani, nasl ifade edilmeli ki sanat olmaya devam ederek, iteki dntrc gcn kaybetmeden deiim prcucis'inds bir rehber ve e olabilsin? Nasl bir tarzda deitirilsin ki estetik bi im "gerek bireyler" ile yer deitirsin, ve hala yerleik gereklii asn ve inkar etsin? Sanat, radikal potansiyelini ancak sanat olarak, bildiimiz dili, "prose du monde"u geersiz klan kendi dili ve imgesi iinde ifade edebilir. Sanatn zgrletirici "mesaj" toplumun u anki eletirisini at gibi zgrlemenin u an ulalabilir hedeflerini de aar. Sanat, lde'ye (Schopenhauer), tikeldeki evrensele sadk kalr; ve fikir ile ger eklik, genel ile tikel arasndaki gerilim asla gelmeyecek bininci yla* kadar kalacak gibiyse sanat yabanclama olarak kalmak zorundadr. Bu yabanclamadan dolay sanat kitlelere "seslenmiyorsa", bu, kitle leri yaratan ve srekli klan snfl toplumun eseridir. Snfsz bir top

94

lum kitlelerin "zgrce birlemi bireylere dnmn salarsa (ya da saladnda) sanat sekinci zelliini yitirecektir, ancak toplum dan yabanclamasn deil. Olumlama ve olumsuzlama arasndaki ge rilim, devrimci prcuisi herhangi bir ekilde sanat ile zdelemeye en gel olur. Sanat devrimi temsil edemez(14), sadece iind siyasi ieriin sanatn i gereklilikleri tarafndan ynetilip siyasetst oldu u bir baka ortamda estetik bir biimde dile getirebilir. Ve diim dev rim hedefleri bir skun ve zgrlk dnyas tamamen apolitik bir ortamda, gzelliin, uyumun yasalar alnda ortaya kar. Stravinski, Beethoven'in drtllerindeki devrimi byle dinliyordu:
Benim kiisel kanun udur ki drtller insan haklarnn bir berat, sanatn Platoncu anlamda dntrc olmas anlamnda bozguncu bir berat olduudur. Drtllerde yksek bir zgrlk kavram ekillenir... bizzat Beethoven'in (Prens Galitzin'e) mziinin "insanla yardm do kunabileceini" yazarak anlatmak istedii eyi ve daha ounu ierir. Bunlar insann bir lt... ve insann zelliklerinin bir ks mm tanunlamasdrlar ve varolutan bir garantidir.(15)

Gnlk hayattan tamamen farkl bir ortama geii, yerleik top lumsal evrenden sanatn yabanclam evrenin "sray", ilan eden simgesel bir olay vardr; bu, sessizliin ortaya kdr:
Bir mzik parasnn balad an tm sanatn doasna ilikin bir ipucu verir. Ondan nce gelen, faikna varlmayan, hissedilme yen sessizlie kyasla bu ann uyumsuzluu sanatn srrdr... bu gerekte olan ile arzulanan arasndaki ayrmdr. Sanatn tm bu ayrm tanmlama ve yapaylatrma abasdr.(16)

Ve bu sessizlik sadece mzikte estetik biimin bir paras haline gelmez: Kafka'nm tm yaptlarn etkiler, Beckettin Endgame'inde hep vardr; C6zanne'n resimlerindedir.

95

... (ressam'a) ilham veren tek ey sessizlik olmaldr. Kendi iinde nyargnn sesini bomal, unutmal, unutmaya devam et meli, kendi evresinde sessizlii salamal, mkemmel bir yank olmaldr.(17)

Dolaymsz doann, gerekliin deil, sanatnn dolaysz gerek likten hatta devrimden yabanclamasnda patlayan gerekliin bir "yanksTdr bu. Sanat ve devrim ilikisi bir kartlar birlii, hasmane bir birliktir. Sanat bir zorunlulua boyun eer ve kendine ait devrime deil bir zgrle sahiptir. Sanat ve devrim "dnyay deitirme"de, zgrletirmede birleirler. Ancak sanat kendi pratiinde kendine ait gereklilikleri brakmaz, kendi boyutunu terketmez: ilemsel olma yan olarak kalr. Sanatta politik hedef sadece estetik biimde ortaya kan Hatta sanat kendini adam bir devrimci olsa bile devrim pekala yaptn iinde olmayabilir. Andr6 Breton, Courbet ve Rimbaud rneklerini hatrlatyor. 1871 Komn esnasnda Courbet, Komn Konseyinin yesiydi. Vendme stununun yklmasndan sorumlu tutulmutu, "zgr ve ayrcalk ta nnmam" bir sanat iin mcadele vermiti. Yine de resimlerinde dev rimin dolaysz tanklna rastlanmaz (kara kalem almalarnda ol masna ramen); siyasi ierik tamazlar. Komnn knden, kahramanlarnn kymndan sonra Coubert natrmortlar izer.
...bu elmalar..., artc, muazzam, olaanst arlktan ve duyusallklanyla herhangi siyasi bir resimden daha gl ve daha "protestocu"durlar.( 18) Breton yle yazar Herey karar verdii gibi oluyor, yle ki onun dile getirmeye alt hereyde dnyann iyilemesine duyduu byk inanc yanstacak bir yol, ufua ya da bir karacann kanuna drd kta bunun bir ekilde onaya kmasn salayan bir yol oluyor.

(19)

96

Ve Rimbaud: Komn'e yaknlk duydu; komnist bir toplum iin anayasa tasla hazrlad, ama komnn dolaysz etkisi altnda yazd iirlerinin ak "dier iirlerden hibir ekilde farkl deildi." Ban dan sonuna iirlerinde devrim vard: teknik bir dzen sorunu olarak, yani dnyay yeni bir dile aktararak.(20) Polidk "batllk" bir sanatsal "teknik" sorunu olur ve sanat (iiri) gereklie aktarmak yerine, gereklik yeni bir estetik biime aktanlr. Radikal red, protesto szcklerinin grupland ve tekrar biraraya gel dii, alldk kullanmlarndan ve suistimallerinden kurtulduu bir yolla ortaya kar. Szcn simyas, imge, ses, varolandan baka bir gerekliin yaratlmas - srekli imgesel devrim; tarihsel sreklilik iinde bir "ikinci tarih "in ortaya kmas. Srekli estetik dntrme - bu sanatn yoludur. Estetik biimin yklmas, sanatn devrimci (ve devrim ncesi) prans'vn ayrlmaz bir paras olaca, tamamiyle gelimi bir sosya lizm gelene kadar sanatn laykyla gereklie aktarlabilecei (ya da bilim tarafndan zaptedilecei) sav - bu sav yanl ve baskcdr; sa natn sonu demek olacaktr. Martin YValser bu yanll edebiyat ko nusunda syle formle etmitir.
"Edebiyatn lm" meuforu ok erken bir sonsuzluk demek tir: Yalnzca nesneler ve isimleri eritilip bir olursa (in eins verschmelzen) yalnzca o zaman edebiyat lecektir. Bu maheri durum gelmedike nesneler iin yaplan mcadele (streit um die Gegenstande) szcklerin yardmyla da srdrtllecekti(21)

Ve szcklerin anlamlan, tandk anlamlarm deersizletirmeye devam edecek: szckler (imgeler ve tonlar gibi) nesne dnyann, in sanm ve doann imgesel dnmn srdrecekler. Szcklerin ve nesnelerin akmas: nesnelerin tm potansiyellerinin gerekletiril mesi demek olacaktr bu, "olumsuzun gc" yrrlkten kalkacaktr bu, hayal gcnn tamamiyle ilevsel olmas: arasalc akln hizmeti ne girmesi demek olacaktr.

97

zgr bir toplumda "bir gereklik biimi olarak sanat"tan(22) sz amtm. Netameli bir deyi, zgrlemenin temel bir safhasn, yani teknik ve doal evrenin radikal dnmn insann zgrletirici du yarlna (ve rasyonelliine) uygun olarak vurgulamay hedefliyordu. Hala ayn grteyim. Ancak hedef srekli bir hedef; yani, sanat, ne biimde olursa olsun sanat ve gereklik arasndaki gerilimi asla yok edemez. Bu gerilimi yok etmek, zne ve nesnenin olaslk d sonul birlii olacaktr: mutlak idealizmin materyalist eitlemesi. Bu, insa nn doasnn deiebilirliinin alamayan snrn reddeder: dinsel deil biyolojik olan snnn. Sanatn bu aresiz yabanclamasnn bur juva (veya baka bir) snf toplumunun iareti olarak yorumlamak sa madr. Gerekte bu samaln bir temeli vardr, tde'nin tikel iindeki ge nelin estetik temsili, sanatn tikel (tarihsel) durumlar genel olanlara dntrmesine yol aar bu sadece yerleik toplumdaki kaderinin in sanm trajik veya kozmik kaderi olarak grnmesi iindir. Bat gelene inde gereksiz bir trajedi, gereksiz bir kader vgs vardr - insan du rumundan deil belirli toplumsal kurum ve ideolojilerden kaynakland iin gereksizdir. Daha nce, iinde snf ieriinin en arpc ekilde, tz olarak grld bir yapttan bahsetmitim: Ma dam Bovary'nin felaketi tam da bir Fransz tarasndaki kk bujuvazinin zgl durumuyla ilgilidir. Bununla beraber, hikayeyi okurken hayalgcnzle "d", ikincil evreyi karabilirsiniz (daha dorusu "paranteze alabilirsiniz"; ve hikayede Fransz kk burjuva dnyas nn, deerlerinin, ahlaknn, istek ve arzularnn reddini ve inkarn, yani, ak felaketine kaplm erkeklerin ve kadnlarn felaketini okuya caksnz. Aydnlanma, demokrasi ve psikanaliz tipik feodal ve burjuva atklarn hafifletebilir ve hatta belki de sonucu deitirebilir - tra jik tz baki kalacaktr. Genel ve tikel, snf ierii ve akn biim ara sndaki bu etkileim sanatn tarihidir.

98

Belki snf ieriinin edebiyatta en belirgin olarak ortaya ktna, en az belirgin olarak (eer byle bir ey varsa) mzikte (Schopenhauer'in sanatlar hiyerarisi!) ortaya ktna ilikin bir "lek vardr. Sz, toplumun yeleriyle gnlk iletiimini salar, yerleik toplumda kurulurken, ekil alrken, kullanlrken nesneler iin bir isim olur. Renkler, ekiller, tonlar byle "anlam iermezler; (bir anlamda) top lumsal kullanmlar szkonusu olduunda daha genel, "tarafsz"drlar. Tersine sz hereyden akn anlamn kaybedebilir toplum, sylem evreni zerindeki topyekn kontrol safhasna daha ok yaklatka bu eilimi artar. O zaman gerekten isim ve nesnesinin akma sndan sz edebiliriz ancak, yanl, zorlama, aldatc bir akma dr bu: egemenliin aletidir. Normal letiim arac olarak Orwellci dilin kullanmndan tekrar bahsedeceim. Bu dilin insan akl ve gvdesi zerindeki egemenlii maniplasyon aralar olarak kullanlan bariz beyin ykamadan, yalan larn sistematik uygulanndan daha fazlasn ierir. Bir anlamda bu dil dorudur, tamamiyle masum, bu topluma nfuz eden, her yerde karmza kan elikileri ifade eder. Kendini verdii rejim altnda bar iin abalamak aslnda (her yerdeki "komnistlere" kar) sava srdrmektir, sava sona erdirmek tam da savaan hkmetin yapt ey demektir - buna ramen, aslnda tam tersi olabilir, yani kym ge niletiyor deil de younlatryor olabilir(23); zgrlk, tdare'nin al tndaki halkn sahip olduu kadardr, buna ramen, aslnda tam tersi olabilir, VietnamlIlara kar kullanlan gzya bombalan ve bitkileri ldren eyi aslnda meru ve insanidir", nk "napalmle yakarak ldrmekten "daha az ac" verir(24) grne gre, bu hkmete uyan tek alternatif. Aslnda bu bariz elikiler pekala insanlann bilin cini harekete geirebilir bu durum, (kamu ve zel) dare tarafndan belirlenen szn geerli, etkili, ilevsel kald olgusunu deitirmez; istenilen tavr ve hareketi tevik eder, dil tekrar sihirli zelliini stle nir: bir hkmet szcsnn "ulusal gvenlik" lafn etmesi yeter, is tediini alr - syler sylemez, daha ge deil.

99

IV

Tam da bu aamada "olumsuzun gclTnil destekleyen ve glendi ren radikal aba, sanatn ykc potansiyeli, sanatn yabanctlatrc g cn: sadece onun iin de sanatn radikal gcnn iletiilir olduu es tetik biimi desteklemeli ve gUlendirmelidir. Die Phantasie im Sptkapitalismus und die Kulturrevolution balkl makalesinde Peter Schneieder, estetik aknln bu geri aln n "sanatn propagandac ilevi olarak adlandrr
Propagandac sanat, insanln kaydedilmi dsel tarihindeki

(Wiinschgeschichte) topik imgeleri aratracaktr, bunlun hayalm

maddi koullarnn dayatt arpk biimlerden kurtaracak ve bu dlere (Wiinschen) nihayet sonunda gereklemesi mmkn olan bir yol gsterecektir... Bu, sanatn estetii, d, gerekletiriminin stratejisi olma]dr.(25)

Bu gerekletirim stratejisi, tam da bir dn gerekletirimi oldu undan asla "tamamlanm" olamaz, asla gereklie bir aktanm ola maz. (Bu, sanat psikanalitik bir srece evirirdi). Gerekletirim daha ok teknik ve doal evrenin zgrletirici dnm o laslklarn iletebilen estetik biimler bulmak demektir. Ancak burada da sanat ve pratik arasndaki uzaklk, ilkinin kinciden ayrlmas devam eder. tki Dnya Sava arasndaki srede, protesto dolaysz olarak hare kete dnebilir, hareketle birleebilir grndnde, estetik biimin kmesi faal devrimci glere kar bir tepki olarak grldnde, Antonin Artaud sanatn ortadan kaldrlmas iin bir program formle etti: "Enfinir avec les chefs-d'oeuvres": sanat, kitlelerin (la foule) ilgi si dahilinde olmaldr; sokaklarn hepsinden te organizmann, gvde nin, doann meselesi olmaldr. Bylece inam harekete geirecektir, eyleri harekete geirecektir, nk "il faut que les choses crivent po-

100

ur repartir et recommencer." Ylan, 'ruhsal ierikleri' olduu iin de il mziin titreimleri toprak vastasyla ylann tm vcuduna iletil dii iin mziin tonlarna gre hareket eder. Sanat bu iletiyi kesmi ve onun organizma iindeki yansmasn bir jestten (un geste) yoksun brakmtr!: doayla olan bu birlik yeniden kurulmaldr 'metnin iiri altnda biim ve metinden yoksun tout court bir iir vardr' nsanl ebedi mitlerinde (Sofokles'in Oaftpu'undaki 'metnin alu' gibi) ve il kellerin bysnde hala bulunan bu doal iir yeniden ele geirilmeli d ir insann zgrlemesi iin bunun yeniden kefedilmesi arttr. nk 'zgr deiliz ve gkyz hala bamza kebilir. Ve tiyatro, hereyden nce, bize bunu retmek iin yaratlmtr.'(26) Tiyatro, bu hedefe ulamak iin sahneyi terkedip sokaklara ve kitlelere gitme lidir. Ve kaytsz bilinci ve bilin dm satm al, acmadan sarsp kertmelidir.
Saldrgan fiziksel imgeler, izleyicinin stn glerin bir kasr gas tarafndan ele geirilen izleyicinin duyarlm sarmalayp hip notize eden (bir tiyatro). (27).

Artaud'un yazd zamanda bile 'stn gler' ok farkl bir trden diler ve insan, onu zgrletirmek iin deil, daha etkili olarak kle letirmek ve yok etmek iin ele geirdiler. Ve bugn hangi olas dil, hangi olas imge soykrm, ikence, ve zehir ile (ve hatta onlardan ya rarlanarak) bar iinde varlklarm srdren akl ve vcutlar sarmala yp hipnotize edebilir?(28) Ve eer Artaud, ilk nce titreim zellii olduu, sonra da temsil ettikleri eyleri iin 'srekli bir ok seslilik': sesler, grlt ve lklar isterse(29) yle sorarz: seyirci, hatta so kaktaki 'doal' seyirci kitle medyasnn, sporun, karayollarnn, elen ce merkezlerinin gnlk malzemesi olan saldrgan grltlere, lk lara alkn deil mi? Bunlar, ykcla duyduklar baskc alkanl bozmazlar, yeniden retirler.

101

Alman yazar Peter Handke, " ekelhafte Urwahrheit von Ernsthaftigkeiten im Spielraumunun (oyunda ciddiyetin iren sahteliinin) balonunu patlatt.(30) Bu sulama, politikay tiyatrodan uzak tutmak iin deil, iinde anlamn bulabilecei biimi belirtme abasnn so nucudur. Bu sulama Yunan trajedisi, Shakespeare, Racine, Kleist, Ibsen, Brecht, Beckett gz nne alnarak desteklenemez: burada 'oyun', estetik biim sayesinde kendi 'ciddiyet' evrenini yaratr; yani, verili gerekliin deil olumsuzlamasnm ciddiyet evrenini. Ancak, sulama bugnk gerilla tiyatrosu iin de geerlktir bu bir contradictio in adjecto'dur (terimler elikisi); (ister Uzun YryU srasnda, ister son rasnda oynansn) inlildrinkinden tamamiyle farkldr, burada tiyatro bir "oyun evreninde" yer almamt; gerekleme sreci iindeki bir devrimin parasyd ve oyundaki bir blm gibi, oyuncular ve sava larn zdeliini getirmesi gibi yerlemitir: oyun alannn ve devrim alannn birliiydi bu. Yaayan Tiyatro, kendini bozguna uratan amaca bir mektir.(31) Tiyatro ile devrimi, oyunla sava, beden zgrl ile ruhsal zgrl , bireysel i deiiklik ile d deiiklii birletirmek iin sistematik bir teebbste bulunur. Ancak, bu birlik mistisizm ile: "Kabala, Tantirik ve Hasidik retiyle, I Ching ve dier kaynaklarla" sarmalanmtr. Marksizm ile mistisizmin, Lenin ile Dr. R. D. Laing'in karm ie ya ramaz: politik itkinin etkisini azaltr, bedenin zgrlemesi, cinsel devrim, sahnelenecek bir ritel ("evrensel ilikinin ayini") haline gele rek politik devrimdeki yerini kaybeden eer seks Tann'ya doru bir yolculuksa en u biimlerine bile izin verilebilir. Sevgi devrimi, iddet iermeyen devrim, ciddi bir tehdit deildir, ynetenler daima sevgi gleriyle baa kabilmilerdir. Tiyatrodaki radikal desblimasyon, tiyatro olarak, rgtl dzenlenmi, sahnelenmi bir desblimasyondur her an tersine dnebilir.(32) Yceltilmemi, kesin sunuluun kaderi sahteliktir. Burada sanatn "hayali" karakteri kaldrlmam, iki katna kartlmtr, oyuncular

102

sadece canlandrmak istedikleri rolleri oynarlar ve bu durum kendi ba na gerekddr, oyundur. Estetik biimin i devrimi ve kmesi arasndaki ayrm, sahici ve zorlama dolayszlk arasndaki ayrm (sanat ve gereklik arasndaki gerilime dayanan ayrm), "yaayan mziin", "doal mziin" gelii minde de belirleyici olmutur. Kltrel -devrim Artaud'un istediini gerekletirmiesine, harfiyen, mzik vcudu harekete geirmi, bylelikle doay bakaldnya ekmitir. Canl mziin gerekten sa hici bir temeli vardr: klelerin ve gettolarn feryatlar ve arklar ola rak zenci mzii.(51) Bu mzikte siyah insanlarn tm hayat ve lm leri yeniden yaann mzik bedendir, estetik biim ac, zdrab, sulama "jesd"dir. Beyazlar tarafndan devralnnca nemli bir dei iklik ortaya kar beyazlarn "rock" siyahlarnki gibi deildir, yani icradr. Sanki lk ve haykrlar, zplayp sramalar, artk yapay dzenlenmi bir alanda yer alr, btn bunlar (duygularna katlan) bir seyirciye yneliktir. Bir zamanlar hayatn srekliliinin paras oian ey artk bir konser, bir festival, retilen bir plak haline gelmitir. "Gnp", bireyleri yutan sabit bir varlk (verdinglicht) olur; bireysel bi linci yuttuu ve toplumsal temelden yoksun kolektif bilindm hare kete geirdii iin "totaliteredir. Ve bu mzik, radikal etkisini yitirirken kitleleri etkisi altna alma ya ynelir: seyirciler arasnda dinleyenler ve elik edenler bir temsile, bir icraya akan kitlelerdir. Doru, seyirci bu temsile aktif olarak katlr, mzik vcutlarn ha rekete geirir, onlar "doal klar. Ancak, elektriksel heyecanlan sk sk histerinin zelliklerini artrr, durmadan tekrarlanan grltl ritmin saldrgan gc (baka bir mzik boyutu amayan eidemeler), ezici uyumsuzluklar, beylik "donuk distorsiyonlar, genelde grlt seviyesi bu hayal krklnn kuvveti deil midir?(34) Ve benzer hareketler, gerek anlamyla birbirlerine ok seyrek dokunan (eer do kunuyorlarsa tabi) vcutlarn kvrl ve sallan bu gl mayaia-

103

mak gibi birey, hemen zlecek bir kitlede baka bir yere gtr mez sizi. Bu mzik dz anlamyla taklittir, fiili saldrganln mimer'idir, dahas, baka bir annma durumudur yasaklan geici olarak kaldran grup terapisi, zgrleme zel bir sorun olarak kalr.

vn
Sanat ve devrim arasndaki gerilim azaltlamaz gibi grnyor; pratikte, sanatn kendisi gereklii deitiremez ve sanat kendim inkar etmeden devrimin gncel ihtiyalarna boyun eemez. Ancak sanat, esinlerini ve hakiki biimini o zaman hkm srecek devrimci hare ketten kabilir nk devrim sanatn (zndedir. Sanatn tarihsel tz tm yabanclama tarzlarnda otoritesini gsterir; bugn estetik biimin yeniden ele geirilmesinin klasizmin, romantizmin veya baka herhangi bir geleneksel biimin yeniden deer kazanmas anlamna gelecei dncesini men eder. Toplumsal gerekliin zmlemesi ada dnyann devrimci potansiyeline cevap verecek sanat biimle rine ilikin herhangi bir belirti gsterir mi? Adomo'ya gre sanat, basknn ve idarenin btnc karakterine b tnc bir yabanclamayla cevap verir. John Cage'in Stockhausen'in, Pierre Boulez'in olduka dnsel konstrktivist ve ayn zamanda kendiliinden-biimsiz (fomless) mzikleri u rnekler olabilir. Ancak bu aba, oktan, geri dn olmayan bir noktaya zararsz ve balatsz, artk ok etkisi yapmayan ve bundan dolay teslimiyeti olan bir oka yaptlarn yabanclama boyutundan, oluturulmu olumsuzlama ve elikiden ayrlp bir ses oyununa, dil-oyununa d nt bir noktaya ulam mdr?

104

Biim d kendiliindenlik ve dolayszlkla konuan radikal ede biyat, estetik biimle beraber politik ieriini bu ierik. Allan Ginsberg ve Ferlinghettinin en biimlenmi iirlerinde aa karken kaybeder. En uzlalmaz, en an sulama, tam da radikalizminden dolay politik sahay reddeden bir almada ifadesini bulmutun Samuel Beckett'in yaptlarnda politik terimlerle anlatabilecek bir umut yoktur, estetik biim tm uyumculuun dnda kalr ve debiya, ede biyat olarak brakr. Yapt, edebi olarak tek bir mesaj tan eyleri ol duklar gibi sona erdirmek. Ayn ekilde, devrim Bertolt Brechtin po litik oyunlarndan ok, mkemmel liriklerinde ve bugnk anti-faist operadan ok Alban Berg'in Wozzeck'indedir. Bu, anti-sanatn miyadmn dolmas, biimin yeniden ortaya kma sdr. Ve bununla, estetik boyutun kendi iindeki dntreli zellikle rin yeni bir ifdesini, zellikle zgrlk fikrinin duyusal olarak ortaya k olarak gzellii buluruz. Gzelliin verdii haz ve politikann deheti; Brecht bunu be msrada zetlemitin imde bir sava var iek aan elma aacnn verdii hazla Bir Hitler sylevinin deheti arasnda. Ancak sadece kincisi Beni masamn bana itiyor. Bir Hitler sylevi tarafndan "tehdit edilen aa imgesi iirde mevcuttur. Varolann deheti, yarat ann vurgular, iek aan elma aacnn gzelliini ven iirin kkenini oluturur. Politik boyut die rine, srasnda politik deer kazanan estetik boyuta bal kalr, bu sa dece Brecht'in (artk birer "klasik" saylan) yaptlarndan deil, bug nn (veya dnn), radikal protest arklarnda da zellikle Bob Dylan mziinde ve szlerinde de vardr. Gzellik geri dner, "ruh geri dnen "aya ukurda", donmu ruh deil, eski ve ezilmi olandaki, Ued'deki, melodideki; kantable'deki gzellik ve ruh. Yapay

10S

bir canlanma eklinde deil, "bastrlm olann dn" eklinde d ntrc ieriin biimi olur. Mzik kendi geliimi iinde, ses melo diyi, arky kelime kelime, perde perde kestii ve feryata, haykra evirdiinde, arky bakaldr noktasna tar. Sanat v devrimin estetik boyut iinde kesimesi(35) sanatn ken disinde kesimesi. (Grnte) politik z tamamiyle eksik olduunda bile, iirde ne zerine? baka birey kalmadnda bile politik olabilen sanat Brecht, en basit sradan dile sylenemez olan syletme mucizesini gsteriyor: iir bir an iin zgrlemi dnyann, zgrle mi doann imgesini yanstyor.

DIEUEBENDEN

Zeich jene Kraniche in grossem Bogent Die Wolken, welche ihnen beigegeben Zogen mit ihnen schon, als sie entflogen Aus einem Leben in n andres Leben. In gleicher Hhe und mit gleicher Eile. Scheinen sie aile beide nur daneben. Dass so der Kranich mit der WoUce teile Den schnen Himmet, den sie kur befliegen Dass also keiner langer hier venveile Und keines andres sehe ab das Wiegen Des andern in dem Wind, den beide sptiren Die jeti im Fiuge beieinander liegen So mag der Wind sie in das Nichts cntfhren Werin sie nur nicht vergehen und sich bieiben So lange kant de beide nichts berilhren So lange kam man sie von jedem Ort vertreiben Wo Regen drohen oder Schsse schallen. So under Som und Monds wenig verscheidenen Schieben Fliegen sie hin, einander gam verfaUen. Wohin, ihr? Nirgend hin. Von wem davon? Von ailen. Ihr fragt, wie lange sind sie schon beisammen7 Seit kurzem.-Und wann vverden sie sich trennen?Ba!d. So scheint die Liebe Liebenden ein Halt.(36)

106

AIKLAR

Geni kavisli u turnalara bak! Yanlarnda bitiveren bulutlara Bir hayattan tekine umak iin Yola koyulduklarnda onlarla den yola Ayn ykseklikte ve ayn huda Birbirlerinin yannda gzkrler yalnzca Paylaabilsin diye turna ile bulut Biraz utuklar giizel g Oyalanmasn diye hibiri Ve grmesinler birey Yanyona uarken birlikte hissctikleri rzgarda Birbirlerinin salnmasndan baka. Yokotmayp kalrlarsa birlikte 1 Rzgar onlar hilie srkleyebilir Yamurun tehdit ettii ve tfeklerin patlad Her yerden srklenebilirler Hi birey dokunamayacak onlara Bylece gne ve ayn biraz sapan yollarnda Uarlar beraber yitik ve birbirlerine ait Nereye sen?- Hibir yereKimden kayorsun?Herkesten Sorarsn, ka zamandr birlikteler? Az bir zamandr. Ve ne zaman ayrlacaklar birbirlerinden? - Pek yaknda. Byle g alr aklar aktan. zgrleme imgesi, turnalarn gzel gkyz boyunca, onlara e lik eden bulutlarla birlikte uulanndadr: gkyz ve bulutlar onlara aittir, stnlk ve tahakkm iermeksizin. tmge, tehdit edildikleri yer lerden; yamur ve tfek kurunlarndan kaabilmelerindedir. Kendi kendilerine, tamamen birbirieriyle kaldktan srece emniyettedirler, tmge soluklaan bir imgedir: rzgar onlar hilie gtrebilir, yine de emniyette olacaklardr: bir hayattan dierine uarlar. Zaman kendi ba na nemli deildir artk: turnalar ksa bir sre nce biraraya gelmi lerdir ve yaknda birbirlerini terkedeceklerdir. Mekan bir snr deildir artk: hibir yere doru umazlar ve herkesten hereyden kaarlar. So nu hayalidir ak, zaman ve mekan fethetmek, ykmdan kurtulmak

107

iin araya girmi gibidir. Ancak hayal, aa kartt gereklii inkar edemez: turnalar bulutlaryla beraber gklerindedir. Bu sonu, ayrca, hayalin inkardr, gerekliinde, gereklemesinde ayak diremektir. Netzestad'dald (Mahagonny) zalimlik ve kokumann ortasnda, bir fahie ve bir serseri arasndaki diyalogda nesirin nazma ve arkya dnt iirin dilinde bu ayak direyi vardr. Bu iirde nesir olma yan hibir kelime yoktur. Ancak bu kelimeler, uadan dilin asla syle yemeyecei ve gsteremeyecei cmlelere veya cmle paracklarna balanrlar. eyleri ve hareketleri dorudan alglarla aklayan ak "protokol tanmlamalar, btn dorudan alglar aan imgelere dn rler. ayn zamanda, gzellik alan da olan zgrlk alanna doru uu. Gariptin Verdi'nin bir operasnda olduu gibi bir Bob Dylan ark snda, Ingres'in bir resminde olduu gibi Picasso'da, Flaubert'in bir pa sajnda olduu gibi James Joyce'da, Guermentes Desi'nin bir davra nnda olduu gibi bir hippi kzda bir nitelik olarak gzellik vardr. Hepsindeki ortak nokta, plastik bir ekilde erotizmin yok ediliine kar meta dnyasnn ve bu dnyann gereksinimi d an gsterilerin, dav ranlarn, baklarn, hareketlerin olumsuzlamas olarak gzelliin ifade edilmesidir. Politik pratik daha iyi bir toplum ina etmeyi baarrken (veya ba aramazken), estetik biim deimeye devam edecek. En uygun nokta da,*sanat ve gereklik iin ortak bir evren tasavvur edebiliriz, ancak, bu ortak evrende, sanat akml koruyacaktr. Btn ihtimaller gz nne alnrsa, insanlar iirden konumayacak, iir yazmayacak veya iiri bestelemeyecekdr la prose du niond (dnyann dzyazs) devam edecektir. Ancak, insanlar artk doru ve yanl, iyi ve kt gzel ve irkin, imdiki zaman ve gelecek arasndaki fark ayrdetmekten yok sun kalrlarsa "sanatn sonu" olaca dnlebilir. Bu, uygarln do ruunda iken tam bir barbarlk dununu olacaktr ve byle bir durum gerekten tarihsel bir olaslktr.

108

Sanat, barbarln ykseliini nlemek iin birey yapamaz- kendi bana toplumun iinde ve topluma kar kendi alann ak tutamaz. Kendi varlm ve geliimini srdrmek iin sanat, kendi potansiyel evresi, ilerlemesinin potansiyel biimi olarak barbarl yaratan top lumsal sistemin kaldrlmas iin yaplan mcadeleye baldr. Sanatn kaderi devrimin kaderiyle balantl olmaya devam edecektir. Bu an lamda, sanaty sokaklara Komn iin, Bolevik devrimi iin, 1918 Alman devrimi iin, in ve Kba devrimleri iin, zgrlemek iin tarihi bir ansa sahip tm devrimler iin savamaya iten ger ekte sanatn bir i zorunluluudur. Ancak, sanat byle yaparken, sanat Evrenini terkedip sanatn hasmane bir blm: radikal pratiin bir blm olarak kald daha geni evrene ayak basar.

vm

Bugnn kltrel devrimi Marksist bir estetiin sorunlarm tekrar gndeme getiriyor. Daha nceki blmlerde bu konu zerine bir dene me yapmaya almtm; yeterince irdelenmesi iin baka bir kitapta ele almak gerekir. Ancak, bu balamda belirli bir soru tekrar n plana kartlmaldr, yani, "proleter edebiyat'u ("ii snf" edebiyat) anla m ve olabilirlii. Bana gre, tartma bir daha asla 1920lerdeki ve 301ann sonundaki kuramsal dzeye, zellikle ekimenin bir tarafn da George Lukacs, Johannes R. Becher ve Andor Gaborun, dier ta rafnda Bertolt Brecht, Walter Benjamin, Hans Eisler ve Emst Bloch'un bulunduu dzeye ulamad. Bu dneme ait tartmalar Helga Gallas'm harika kitab Marnssche Literaturtheorie'de (Marksist Edebiyat Kuram) (Nuwided: Luchteriand, 1971) yeniden d e alm yor.

109

Tm tartmaclar yazarn snf durumu tarafndan (elbette sadece kiisel durumu ve bilinci deil, yaptnn ve snfn maddi ve ideolojik durumuna nesnel olarak uygun olmas), sanatn (tartma edebiyatn dna pek kmaz) biiminde olduu gibi "hakikat ieriinde de s nrland zerine (lak bir gre vardlar. Bu tartmadan kartlan sonu udur: sadece proleteryann durumunun toplumsal srecin bt n ve radikal deiikliin zorunluluk ve ynelimi (yani, "hakikat") hakknda bir kavraya ulamay olas kld tarihsel dnemde, sadece proleter edebiyat, sanatn ilerici ilevini gerekletirebilir ve devrimci bir vicdan gelitirebilir, bu snf savandaki vazgeilmez silahtr. Byle bir edebiyat geleneksel sanat biimlerinden kabilir mi, yoksa yeni biimler ve teknikler mi gelitirecektir? Tartma konusu buydu: Lukacs (ve onunla birlikte o zamanki "resmi" Komnist ke sim), (yenilenmi) gelecein (zellikle de 19. yzyln byk gereki romanlarn) geerliliinde srar ederken, Brecht, radikal olarak farkl biimler ("epik tiyatro" gibi) talep eder ve Benjamin bizzat bu sanat biiminden film gibi yeni teknik anlatmlara geilmesini isten "kk, ak biimlere" kar "byk, kapal biimler." Bir anlamda, kapal ve ak biimlerin yzletirilmesi artk sorunu yeterince ifade etmiyor gibidir, bugnn anti-sanabyla kyaslandn da, Brecht'in ak biimleri "geleneksel" edebiyat olarak grnr. So run daha ok, eer sanat sahici sanat olacaksa sanatn iletmesi gereken hakikati (tikel) snf zellii sayesinde temsil eden temeldeki bir pro leter dnya gr kavramdr. Bu kuram
proleter bir dnya grnn varolmasn ngOrttr. Ancak bu ngr, salam (annhemde) bir incelemeye dayanmaz.(37)

Bu bir olgunun ve bir kuramsal bir grn belirtilmesidir. "Proleter dnya gr" terimi ii snf iinde geerli olan dnya g r anlamna geliyorsa, bu o zaman, ileri kapitalist kelerde dier s nflarn byk kesiminin, zellikle orta snfn paylat bir dnya g-

110

rdilr. (Marksist) jargonda bu, kk bujuva reformcu bilinci diye adlandrlacaktr. Eer terim (gizli ya da ak bir biimde) devrimci bi linci ifade ediyorsa, bugn kesinlikle zel veya ncelikli bir ekilde "proleter" deildir, sadece global monopoli kapitalizmine kar olan devrimin proleter bir devrimin tesinde ve proleter bir devrimden farkl olmasndan deil, bu devrimin koullan, olaslklar ve hedefleri proleter bir devrim lsnde yeteri kadar biimlendirilemeyecei iin. (Bkz. Bl. L). Ve bu devrim (her ne biimde olursa olsun) edebi yatta bir hedef olarak sunulacaksa, byle bir edebiyat tipik olarak'pro leter olamayacaktr. Bu en azndan, Marks kuram tarafndan ngrlen sonutu. Pro leterya kavram iindeki genel ve tikelin diyalektiini tekrar hatrlat rm: kapitalist toplum iinde ama ona ait olmayan bir smf olarak z gl kan (kendi zgrlemesi) ayn zamanda genel kardn bir smf olarak kendisini zgr klamaz. Bu bir "ideal" deil, sosyalist devri min asl dinamiidir. Buradan, devrimci snf olarak proleteryann he deflerinin kendisine akn olduu kar: tarihi, somut hedefler olarak kalrlarken, snf ierikleriyle zgl smf ieriklerinin tesine ularlar ve eer byle bir aknlk tm sanaann temel bir zelliiyse, bundan devrimin hedeflerinin bujuva sanatnda ve tm sanata kar muhafa zakar bir eilimi olmusa ve Lenin gibi Troki de bir "proleterya kl tr" nosyonuna eletirel bakyorsa, bunun kiisel bir tercihin tesin de bir anlam olduu grl r.(38) yleyse, zellikle proleterya ierii kendisine "bujuva edebiyatnda yer buluyorsa bu ne paradokstur ne de istisnai bir durumdur. Bunlar genelde egemen snfn dili yerine proleteryanmkini getiren bir tr dil devrimine geleneksel biimi (romann, dramann) ykmadan e lik ederler. Veya, tam tersi, proleter devrimci ierikler, (geleneksel) iirin "yksek" stilize dilinde biimlenirler: Brecht'in kuruluk Opera'snda, Maha^on/y sinde ve GalileFsann sanatsal dzyazsnda olduu gibi.

111

zellikle proleter olai bir edebiyatn szcleri, "reformcu" bnjuva radikallerini, yani yaptta kapitalist toplumu yneten temel yasala rn ortaya kmasn engelleyerek kapsaml bir lt ortaya koyarak bu nosyonu kurtarmaya almlardr. Bizzat Lukacs bunu, sahici dev rimci edebiyat tanmlayacak bir parola haline getirdi. Ancak sanatn asl doasn tehdit eden tam da bu taleptir. Toplumun temel yaps ve dinamii asla duyusal, estetik bir ifade bulamaz: Marks kuramda bunlar, sadece bilimsel zmleme sayesinde ulalabilecek ve sadece byle bir zmleme lsnde biimlenebilecek, grntnn arka sndaki zdr. "Ak biim", bilimsel hakikat ile estetik grnts ara sndaki uurumu kapatamaz. Oyun veya romanc kurgunun, belgele menin, rportajn sokulmas, pekala (Brecht'teki gibi) estetik biimin temel bir blm olabilir, ancak sadece ikinci derecede bir blm ola rak yapabilir bunu. Sanat gereklen, geerlikteki bilinteki deiiklikleri arttrarak s nf mcadelesinde bir silah olabilir. Bununla birlikte, buradaki snf bilinci ve sanat eseri arasnda geirgen bir ilikinin varolduu durum lar ok nadirdir (Motifte, Beaumarchais, Defoe). Bizzat kendi dn trc nitelii sayesinde sanat devrimci bilinle birlikte anlr, ancak geerlikteki bilincin olumlayc, entegre olmu, kr edilmi olduu l de devrimci sanat buna kar kacaktr. Proleteryann devrimci ol mad yerde, devrimci edebiyat proleter edebiyat olmayacaktr. Ne de geerlikteki (devrimci olmayan) bilince "demir atacaktr"; sadece kop ma, srama, sosyalist bir toplumda "yanl" bilincin yeniden canlan masn nleyebilir. Devrimci bir edebiyat nosyonunu kuatan safsatalar, bugnn kl trel devriminde hala ktlemektedir. Yeni Sol'da gemi azya alan anti-entellektelizm, iinin gerek karlarn ve "duygularn ifade eden bir ii snf edebiyat taleplerinin yannda yer alr.

112

rnein: "Sol'un entellektel statlar" "devrimci estetiklerinden dolay sulanrlar ve "belirli bir talmudist zmresinin, "bir kelimenin bir ok ayrt ve skntsn tartmakta devrimci srete yer almaktan daha baarl" olduu dnlr.(39) Kadim anti-entellktelizm, bu ilkinin kincinin temel bir paras, dnyay, zgrlemenin radikal olarak ye ni isteklerini iletebilecek yeni bir dile aktarmann bir paras olabile cei fikrini horgrr. Bu gibi proleterya ideolojisi, szckleri, kltrel devrimi bir "orta smf hatas" olarak eletirirler. Estetik anlay ve zevkten yoksun kafa, en fazla, bu devrimin, ancak, "rnein, alt balanan bebekleri olan bir ii snf ailesi iin amar makinesinin ifade ettii gerek klt rel anlam anlamaya baladnda anlaml olaca ileri srer". Ve bu dar kafa, "bu devrimin sanatlarnn.... aylar sren tanma ve planla malardan sonra, amar makinesinin teslim edildii gnde bu ailenin duygularn anlatmasn" ister.(40) Bu istek hem sanatsal hem politik adan gericidir. Gericilik ii snf ailesinin duygularnda deil, bu duygulan sahici radikal ve sos yalist bir edebiyat iin standart haline getiren dncededir; yeni bir devrimci kltrn odak noktas olarak ileri srlen ey aslnda yerle ik kltr. uyarlanmaktan baka bir ey deildir. Elbette, kltrel devrim bu ii snf evi atmosferini farketmeli ve ykmaldr, ancak bu bir amar makinesinin gelmesiyle (laya kar duygulara "ynelerek" yaplmayacaktr, tam tersine, byle bir m geerlikteki "atmosferi" devam ettirir. Proleterya edebiyat = devrimci edebiyat kavray gej, duygulara "ynelmekten" kurtulsa ve buna mukabil, en ileri, bilinciyle ilgili olsa bile sorgulanabilir kalr. Bu politik bir1 aktr ve ii snfnn sadece kk bir kesimi arasnda yaygndr. Eer sanat ve edebiyat byle ileri bir bilinci yanstacaksa, smf mca delesinin gerek durumunu ve kapitalist sistemi ykmann gerek g-

113

rnnU ifade etmelidir. Ancak, tam da kendilerinin estetik dn mnn aleyhine alan bu kaba bir ekilde politik olan ieriklerdir, "saf sanat"a yaplan geerli itirazlar bundandr. Ancak bu ierikler ay rca sanata daha az saf bir aktarm yaplmasna, gnlk yaam ve pra tiin somutluuna aktanma kar alrlar. Bu zeminde, Lukacs, zamann rnek bir ii romann eletirmitir bu romann kiileri evle rinde yemde masasndayken parti toplantsndaki bir delege gibi konu urlar.^ 1) i snfnn zne-nesne olduu, "burjuva" edebiyatnn tarihi mi rass, kesin ohmsuzlamas olan devrimci bir edebiyat hala oluma mtr. Ancak, ileri kapitalist lkelerdeki ii snflarna ilikin devrimci sanat nosyonu iin doru kabul edilen ey, bu lkelerdeki faildi rktan aznlklarn durumuna ve nc Dnya'daki aznlklara uygulanmaz. Daha nce zenci mziinden bahsetmitim; pekala devrimci Olarak adlandrlabilecek bir zenci edebiyat, zellikle iir de vardn estetik biimde ifade bulan topyekn bir bakaldrnn sesi olur. Bir "snf edebiyat deildir, ve tikel ierii genel ieriiyle aynidir: bask alan daki rksal aznlklarn zel durumunda tehlikede Olan ey ihtiyalarn en genelidir, yani insanoullar olarak bireyin ve gurubunun esas va roluudur. En utaki politik ierik geleneksel biimleri uzaklatrmaz.

114

SONU
Kltr devriminde yanl konumlanm radikalizmin ortak payda s, Dzen'in en gerici yeleriyle paylat dn-karddr kar bakaldr sadece kapitalizmin, bujuva toplumunun vb. Aki'na de il, Aklm kendisine kar bakaldr. niversitelerde Dzen iin ei tilen kadrolara kar gerekten kanlmaz olan mcadelenin niversi telerin kendilerine kar bir mcadeleye dnmesi gibi, estetik biimin ykm da sanatn ykmna dnmektedir. Dnsel kltrn her iki dalnda da verili gereklikten yaltlanma ve yabanclama do al olarak bizi "fildii kule"de yaamaya gtrebilir, fakat ayn za manda bizi Dzen'in zgr dnce ile duyguya gn getike daha az hogrl davrand gibi bir dnceye de gtrebilir, gtrr. Fakat btn yanl konumlanm radikalizmiyle bile, hareket en ileri kar g durumundadr. Bu hareket isyana iki ana hamle katm tr: politik mcadeleye maddi olmayan istekler iin alan am (ege menlik hakk yabanclamam insan ilikileri iin), ve varoluun fiz yolojik boyutunu (doa alan) katmtr. Duyarlln zgrletirilmesi ortak zemindir, bu zemin yerleik toplumun isterleriyle tahrip edilmi bir dnya deneyimine ve topyekn bir dnmne duyulan hayati bir ihtiyac OTtaya karr. Dayanlmaz bir durum varsa o da bu dnyada carthtnn kar konulmaz birliidir haz ve dehetin, sakinlikle idde tin, memnuniyet ile ykcln, gzel ile hkinin birliidir ki bunlar gnlk yaam alanmz hissedilir ekilde etkilemektedirler. "Estetik

115

- snobizmin kk grlmesi, bu deneyimi aka ifade etmekten bizi alkoymamaldn kartlarn bu iren birlii (kapitalist diyalektiin en somut ve ycetilmeyen grnmleri!) sistemin yaam unsuru hali ne gelmitir; bu durumlara kar itirazn siyasi bir silah haline gelmesi gerekir. Kartlarn iren sembiyozu krldnda mcadele kazanlm olacaktr denizin erotik oyunuyla (denizin dalgalan yuvarlanarak ykselirken erkek oluyor, zarafetle kvrlarak kadna dnyor, bir birlerini kucaklayarak kayalar yalyorlar) kylarnda mantar gibi n len lm endstrileri arasndaki, beyaz kularla gri askeri jetlerin uular arasndaki, gecenin sessizlii ile motorlarn berbat homurtula r arasndaki sembiyoz.... te ancak o zaman insan S. Caddelerle get tolar, doumlarla katliamlar arasndaki atmay zmede zgr ola caktr. Uzun vadede politik boyut estetikten, akl duyarllktan, barikatlardaki davran aktaki davrantan artk ayrlamaz. Siyasi bo yut tabii ki nefreti belirtir - ama her eyden ok insanlk dha duyu lan bir nefrettir bu, ve bu "tahripkar nefret" kltr devriminin temel bir parasdr. Ama tamamen gndemddr; insanlar ondan nefret etmekte, "kit leler" hor grmektedirler. Belki de isyann btne kar, kendilerinin btn rm tabularna kar gerekleeceini bunun hareketlerinin deerini ve zorunluluunu, evrelerinde zevk aldklar eyleri ve ra hatlklarn tehlikeye dreceini hissediyorlard. Yeni ahlaka, kadn hareketine, Dzen'in ilerinin hor grlmesine kar kzgnlk duymak yaygn bir durumdur insanlarn yapmamalar gerektiklerini dnp bastrdklar eyleri rahata yapan isyanclara kar duyduklar kzgn lktr bu. Wilhelm Reich faizmin kaynaklarn srarla igdlerin bastrl masnda aramada haklyd; cinsel zgrl faizmin yenilgisini sa layacak asl neden olarak grmekle hata etti. Cinsel zgrlk, gelimi dzeyinde (insanm fiziksel igc niteliinin ve alma gnlerinin

116

devaml olarak azaltld bir yerde) kapitalist sistemi tehlikeye dr meden srekli artarak gerekleebilir. Bunun tesindeki bir dzeyde igdsel zgrleim sadece, cinsel enejinin yaam tarzn toplumsal, politik dzleme doru deitirmeye alarak erotik enerjiye dnt bir noktada, toplumsal zgrlemenin bir gc haline gelebilir. En azndan, gnmzde itaatkarlk, saldrganlk ve insanlarn kendilerini liderleriyle zdeletirmeleri igdsel olmaktan ok aklsaldn lider ler hala szlerini tutarlar (ve belirli zamanlarda bu zdeleme yanna bu szlerin tutulmasn engelleyen dmanlarn gvdeleri de katlr). Bu, isyanclara kar duyulan kin ve nefretin ifadesinin ve rgtlenme nedeninin temelidir. gdsel isyan da sadece akln isyannn elii ve yol gstericii ile siyasi bir g haline gelebilecektin akim (ve entelijansiyamn) Dzen'e destek vermeyi btnyle reddetmesi ve ku rumsal ve uygulamal akl gcnn deiim iinde kullanlmas ile. Gn getike younluu artar grnen meta dnyasnn fetiizmi sadece, (tada dnen dolaplar rt), btnn lgn rasyonalitesini saran teknoloji ve ideoloji perdesini yrtm olan insanlar tarafndan kertilebilir, yani, kendi ihtiyalarm gelitirmede, kendi dnyala rn dayanma iinde kurmada zgr duruma gelmi insanlar tarafn dan. eylemenin bittii yerde birey balan yani, radikal yeniden ya planmann yeni zne'si. Bu zne'nin kayna da radikal kuram ile pratiin geleneksel atm ykan bir sretir. Kltr devriminiri d nce ve amalan dayanaklann gerek tarihsel konumdan alrlar. Bu dnce ve amalarn btnyle somut hale gelme ve eer asiler yeni duyarll (kiisel, bireysel zgrleimi) akln sk idaresinin (die Anstrenung des Begriffs) hkm altna almay baarrlarsa, btn et kileme olanaklan vardr. Bu sonuncusu bUe tek bana enejisini top lumsal olarak balantl (relevant) grnmlere kanalize ederek hare keti elence endstrisinden ve tmarhaneden koruyabilir. Btnn lgn gc kendiliinden olan hehangi bir kar-gctt dorular g rndke (ne kadar z-ykc olursa olsun), umutsuzluk ve kar k

117

ma da o oranda siyasi disiplin altna alnmal vc rgtlenmelidir. Ken di rasyonalitesi olmadan devrim hi bir anlam tamaz. Yippi'ler (sol cu Hippiler), zgrletirici kahkahalar, "adaletttin "yasa ve dzen"in kanl oyununu ciddiye almak yolundaki radikal yetersizlikleri ideoloji rtsn kaldrmada etkili olabilir belki, ama yap yine de bu rtnn ardnda deimeden kalr. Bu yapy yalnzca, halen yerleik alma srecini srdren, bu srecin inan temelini oluturan, kararlan ile g cn yeniden retenler ortadan kaldrabilirler. Bunlar orta-smfm ve entelijansiyanm srekli artan bir sektrn kapsar. Gnmzde, ger ekten temel olan bu byk topluluun sadece kk bir ksm etkin ve uyanktr. Bu hareket ile uyanklnn yaylmasna yardmc olmak halen yaltlmi durumdaki radikal gruplarn deimez grevidir. Bu geliim iin zeminin hazrlanmasnn erekli oluu, bilincin zgrleiminin halen asli grev olmasn salar. Bilin olmadan duyula rn btn zgrleimi, btn radikal hareket kr ve yenilgiye mahkum kalacaktr. Siyas pratik hala kurama baldr (bundan sadece Dzen vazgeebilir!); eitime, ikrtaya, Akl'a baldr. Bu "dnsellik"e kar tartlmas gereken bir sav daha var. Bu tartma konusunun z udur. Kuram ve eitime yaplan vurgu fizik sel ve zihinsel enerjiyi varolan topluma kar mcadele kararnn veri lecei alandan uzaklatrr yani siyasi alandan. Ekonomik ve top lumsal artlan kltrel artlara dntrr; bu vurgu, kaba kuvvet aresiz kalm direni hareketlerini btn dnyada yok etmek zerey ken soyut dnsel soranlarn paras haline gelmitir. Bylece, ar "kltr devrimi" balnn ardnda (ki bu devrimin kitlesel bir hareket olduu bir lkeden alnmtr) kiisel, ksmi, ideolojik bakaldndan baka bir ey yoktun ac eken kitlelere yaplan hakaretten baka hi birey. "Oturup tartalm" ibaresi hakl olarak bir aka haline gelmitir. Pentagonla lm makinelerinin ortalama etkilerinden ve maliyetle rinden baka bir konuda konuabileceinizi dnebilir misiniz?

118

Dileri Bakan Maliye Bakan ile, yine Dileri Bakam bir baka ba kan ve onun danmanlaryla ve btn bunlar byk kurulularn Y netim Kurullarnn yeleriyle muhakeme edebilirler. Bu aile ii muha kemedir; btiin hepsi temel konuda fikir birlii iindedirler: yerleik iktidar yapsnn salamlatrlmas, iktidar yaps "dndaki" bilile riyle tartmay ok ocuksu bulurlar. Onlar sadece, bu sesleri seslerin oylara evrilebildii oranda dinlerler bu da ayn temel endieyi payla an ayn iktidar yapsnn bir ba kmesini idareye getirir. Tartma olduka hareketlidir. Bertolt Brecht, bir aatan szetmenin bir su gibi grnd bir zamanda yaadmz belirtmitir. O zamandan bu yana, iler daha da ktleti. Gnmzde su, toplumun yalnzca bir iddet kuramma dnt zaman deiimden szetmek olmutur bu (katliamn Amerikan Yerlileri'nin tasfiyesi ile balayp Asya'da sona erdiini sylemek gibi.) Vahiliin bu salt gc, kendi sini sorgulayan szl ve yazl szckee bakl deil midir? Ve bu gcn uygulayclarna kar kullanlan szck, onlann da glerini savunmak iin kullandklar szckle ayn deil midir? Bunlara kar yaplacak bilinsiz bir eylemin bile onaylanaca bir dzlem vardr. nk bir an iin bile olsa, eylem basknm kapal evrenini knp par alar. Srtme sistem iinde yaplanmtr ve zamannda durdurul mazsa kar devrimi hzlandracaktr. Ama yine de, bu sistem iinde hem konumak hem de eylem yap mak iin bir zaman vardr, ve bu zaman glerin somut toplumsal da lm tarafndan belirlenir, ortaya konur. Radikal kitle hareketinin ol mad ve Sol'un karlatrlamayacak derecede zayf olduu yerde radikal kitle hareketi yalnzca kendini-snrlayc olabilir. iddeti ar tar, bask ve ykc glerin g yapsnn elinde toplamas ile isyana dayatlm olan eyler yeniden birliin, yeniden deerlendirmenin ey lem alan haline gelmelidirler. Stratejiler, kar devrimle mcadele edecek ekilde gelitirilmelidir. Sonu byk lde gen kuan ge ni apl politik eyleme gei iin vazgeilmez olan ngerekleri sala-

119

yamamalarna baldr (eitimin uzun srecini srdrmek iin aynla dmeden ve uzlamay reddederek, yenilgiden sonra yeniden birliin nasl salanacan, yeni duyarlkla yeni bir aklcln nasl gelitirile ceini renmelidirler). Unk bir sonraki devrim pek ok kua ilgi lendirecektir ve "kapitalizmin son krizi" bir yzyl srebilir.

120

DPNOTLAR

1. KARI DEVRM SRECNDE SOL HAREKET

1. Kari Marx, Grundrisse der Kritik der Politischen Oekonomie (Berlin: Dietz, 1953), s. 593. 2. rnein bak. Paul A. Baran ve Paul M. Swezy, Monopoly Capitalism (Penguin Books, 1968); Joseph M. Gillman, Prosperity in Crisis (New Yok: Marzani and Munsell, 1965); Gabriet Kolko, Wealth and Power in America (New York: Praeger, 1962); Harry Magdoff, The Age of Imperialism (London: Monthly Review Press, 1969); G. William Domhoff, Who Rules America? (Londra: Prentice-Hall, 1967). A. A. Berle ve John Kenneth Galbraith gibi "burjuva ekono mistleri bu olgular sz konusu olduunda Marksistlerle artc l de fikir birlii iindedirler. Benzer bir antoloji iin bak. Maurice Zeitlin, (der.), American Societylnc, (Chicago: Markham, 1970) 3. Bir ok eletirmenin yannda bak. Emest Mandel, "Workers and Permanent Revoludon" The Revival of American Socialism, George Fisher, (der.) (Oxford niversity Press, 1972), s. 170ten itibaren. 4. Lucio Magri, "Parlement ou Counseils" (1970) Manifesto: Analyses et Theses.... Rossana Rossanda ed. (Paris: Editions du Seuil, 1971) s. 332 v.d.

121

5. bid. 6. Bak. Seymour Melman, Pentagon Caphalism (New York: Mc Graw-Hill, 1970). Fakat "devlet ynetimi" terimi devletin sermayeden zerkliini abartmaktadr. 7. "Yeni ii snf" zerine tartma Serge Mallet'nin La Nouvelle classe ouvriere (1963) yazsyla patlak vermitir. Daha fazla bilgi iin bak. J. M. Budish The Changing Structure ofthe Working Class (New York: International Publishers, 1964); Stanley Aronowitz The Revival of American Socialism s. 188'den sonra "Does the'United States Have a New Working Class?" ve Andr6 Gorz Les Temps Modernes 1971 Austos-Eyll s. 141 "Technique, techiniciens et Lutte Des Classes. Gorz'un, retim srecinin kontrolne katlan ve iletmenin fiili bir par as olan teknik-bilimsel iilerle bu hiyerarinin etkisinde olan iiler ayrm zellikle nemlidir. Ayrca bak. Herbert Gintis'in Socialist Revolution (San Francisco) dergisinin Mays-Haziran 1970teki "The New Working Class and Revoludonary Youth" adl yazs. Yeni sol ve Kapitalizmin gnmzdeki aamas hakknda yazlm olanlar bir ktphaneyi dolduracak kadar fazladr. Burada sadece bir tanesine deineceim-kanmca en sekin, en doru, en eletirel ve en gzel olanna; iki gen aktivist, Greg Calvert ve Carol Neiman tarafn dan yazlm olan: A Disrupted History: The New Left and the New Capitalism (New York: Random House, 1971). 8. France Nouvelle. Hebdomadaire Central du Parti Communist Franais, Ocak 28,1970. 9. Lesio Basso, Zur Theorie des Politischen Konflikts (Frankfurt: Suhrkamp, 1969) (eviri ve italikler bana aittir.) s. 10,13, v.d., 1962. 10. Bkz. Kari Marx, Capital, XVI. blm, ikinci paragraf. (Ailen Umrin, 1946) 11. Kari M an, Resultate des unmittelbaren Produktionsprozesses (Capitann 6. blmlerinden birinin eski bir versiyonu) (Frankfurt: Neue Kritik, 1969) s. 65 v.d.

122

12. Capital 1. cilt XVI. blm ikinci paragraf. Ayrca bkz. Theorien ber den Mehrwert. Kari Kautsky ed (Stuttgart: Dietz, 1905), cilt l,s . 324 vd. 13. Bu deiim "istee bal ger"deki artla, bir baka deyile te mel ihtiyalarn tatminini gerektirmeyen gelirle aklanr. {Fortune dergisi Aralk 1967, bu ksmn btn kiisel gelirin te biri kadar ol duu tahmin edilmitir). Bkz. David Gilbert'in "Consumption: Domestic Imperialism" adl yazs; Wisconsin Taslak Direni Birlii Ens tits iin hazrlanm bir konumadan. Ayn zamanda, 197Q'de ABD'deki yoksulluk artmakta, eski durumuna gelmektedir, bu on yl lk bir eilimdir (Nfus saym Brosu, 8 Mays 1971'de New York Ti mes'ta yaynlanmtr). 14. II Manifesto adl grubun platformuna baknz, zellikle bak., Palitics and Society, Cilt I, no 4; Austos 1971,73., 74. ve 79. tezler. 15. Kari Marx Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomie s. 231. Martin Nicolaus'un New Left Review'a. (no: 48,1968) bu pasaj hakkmdaki yorumlarna baknz. Bu pasaj Calvert ve Neiman (loc. ciL s. 1163)'den de almtlanmtr. eviride ok az deiiklik yaptm. 16. Michael Tanzer The Sick Society (New York; Holt, Rinehart and Win$ton, 1971) adl kitabnda "ABD'nin en byk kurululanndan biri olan Allied Stores'un bakannn" u szlerini alntlyor. "Bolluk iinde olan bir giyim endstrisi temel fayday esas alamaz.... Modas, gemilii hzlandrmalyz.... Bizim iimiz sahip olduklar eylerin kadnlar mutsuz klmalarn salamaktr.... On lan ylesine mutsuz klmalyz ki kocalan an tutumlu davantlanndan hibir mutluluk ya da huzur bulamasnlar" (s. 155 v.d.). Giyim endstrisinde yrtlen bu politika btnyle ekonominin geni sektrlerinde (sa va endstrileri de dahil olmak zere) de, Mutatis mutandis, hakimdir. 17. Jacques Rozner, Le Monde gazetesi 23 Temmuz 1970. 18. Agis Salpukas'm bir raporundan, New York Times 1 Haziran 1970, byyen ii ikayetleri konusunda daha fazla bilgi almak iin

123

bak. Time Dergisi 9 Kasm 1970 s. 68 v.d. ve bak. Newsweek'in 17 Mays 1971 s. 80. 19. "Bir gerileme dneminde bile devamszlk oran kokun yk sek bir dzeyde kalmtr... Ford Motor irketi'nin raporuna gre de vamszlk son on ylda iki katndan daha fazla artm ve 1970'de yz de 53'lk bir orana ulamtr... Bir otomobil irketi dzenli bir devamllk salamak iin kart sistemini nerdi (bir ie yaramad). De vamszln doruundayken otomobil tesislerindeki bir ok gen ii gezinmekten baka bir ey yapmamaktadr." News Week 17 Mays 1971, s. 80. 20. 1969 ylnn Haziran aynda dorudan Savunma Bakanl'mn sahip olduu mallar 202 milyar Dolar tutarndadr. Bu tutara arazi, bi- ' nalar, retim donanm, brolar, iletiim kolaylklar, havaalanlar ve askeri aralarn al deeri de dahildir. 1969'da Savunma Bakanlmn sahip olduu arazi yirmi dokuz milyon dnme ulamtr. Savunma Bakanl'mn kontrolndeki olanaklar alan bir mali ylda yaplan iha le kontratlar erevesinde daha da ak olarak ortaya konmaktadr. Bylece, 1967 mali ylnda Savunma Bakanl'na 44,6 milyar Dolar lk ihale verilmitir." Seymour Melman, Pentagon Capitalism, s. 72. 21. Emest Mandel, La Riponse socialiste au defi americain (Paris: Grasset, 1968); Harry Magdoff Agy. 22. William L. Shirer, Los Angeles Times, 13 Mart 1970. 23. Leo Guiliani, Le Monde, 23 Haziran 1971. 24. Richard Hammer, The Court Martiel ofLt. Calley (New Yok: Cowvard, Mc Cann and Georghean, 1971) s. 373 vd. Ayn zamanda bkz. New York Times 13 Mays 1971'deki makalem. 25. James A. Michener, Kent State: What Happened and Whyl (Greenwich, Conn.: Fawcett Publications: Random House, 1971) s. 409 vd. 26. Los Angeles Times, 17 Kasm 1971.

124

27. Kant, Vorlesungen ber Peadagogik Werke, (ed.) Emst Cassirer, (Berlin Bruno Cassirer, 1922), cilt 8, s. 464 vd. 28. Los Angeles Times, Kasm 17,1971 29. Bak. Leo Lowenthal ve Norbert Guderman, Prophets ofDeceit: A Study cfthe TechnUptes of the American Agitator, 1949 (Palo Al to: Pacific Book, 1970). T.W. Adomo, Else Frenkel - Brunswik, ve di erleri, The Authoritarian Personality (Londra; Houper - Row, 1950). 30. Fransa'da, zellikle Andr6 Gorz ve Roger Garaudy, talya'da II. Manifesto grubu. ABD iin bak. Monthly Review, Socialist Revolution, Radical America, Radikal Eitim Projesi'nin baz yaynlan; The Revival of American Socialism, The New Left, A Documentary History, (der.) Massimo Teodori (New York: Bobbs - Merrill, 1969) der lemesi, zellikle kinci blm. Yeni Sol'un temel motivasyonlarnn temel belgesi hl Journal de la Commune Etudiante, Novembre 1967. Juin 1968. Tentes et Documents (der.) Alain Schnapp ve Pirre Vidal - Noquet (Paris: Editions da Seuil, 1968)'dir, Ksaltlm Ameri kan versiyonu iin bkz. The French Student Uprising November 1967. June 1968, (Boston: Beacon Press, 1971). 31. Rosa Luxemburg ii snfnn radikal deiiminin devrimci stratejinin koulu olduunu biliyordu: ii snf "Sosyal - demokrasi nin zgrce benimsenen z disiplinini, kapitalist devletin ona dayatt disiplinin sonucu olarak deil, onun kadim, itaat ve boyun eme alkanlklannn kkn kurutarak kazanacakt. (Rosa Luxemburg, Politische Schriften (da.) O. Flechtiheim, ed. (Frankfurt: Europeaische Verlagsanstalt, 1968) c. , s. 91. ngilizce alnt Calverl ve Neiman, s. 151'den). 32. Zeitdienst, Zrih, 11 Eyll 1970. 33. Base - Ouvriere grubu tarafndan Renault iilerine verilen bir metinden. Les Temps Modernes, Austos - Eyll 1971. 34. Szgelimi Fransz Komnist Partisi, Marksist ii hareketinin olduka geleneksel stratejilerinden olan "snrsz" grev ve kendiliin-

125

denliin harekete geirilmesi stratejilerini "anarizan" diyerek bir ke nara itmitir. Komnistlerin denetledii CGT, Mays 1971'de Man'taki Renault fabrikalarndaki grevi uzatmak ve geniletmek amacyla yaplan "solcu" giriimden sonra datt brorde "kendiliindelik yoktur" demektedir. (JLe Monde, 22 Temmuz 1971) 35. Der Spiegel (Hamburg, Almanya) 4 Ekim 1971 36. Bak. ileride 3. blm. 37. Bu olgunun ayrntl dokmantasyonu iin bak. The Pentagon Papers. The Senatr Grawel Addition. (Boston: Beacon Press, 1971).

2. DOA VE DEVRM

1. Bak. Murray Bookchim, Post-Scarcity Anarchism'de "Ecology and Revolutrionary Thought" ve "Towards a Liberatory Technology " (Berkeley Ramparts Press, 1971) 2. Bak. Alfred Schmidt, Der Begriff der Natur in der Lefre von Marx (Frankfurt: Europaische Verlagsanstalt, 1962). 3. Kari Marx. 1844 Ekonomik ve Felsefi el yazmalar s. 139 4. Ibid, s. 141. 5. Ibid., s. 141. 6. Ibid., s. 139. 7. "Bitki gne iin bir nesne olduu gibi... gne de bitkinin nes nesidir." Ibid. s. 181. 8. Ibid., s. 139 9. "ey adna - bir rnek: Yugoslavya'da bir yz rengarenk gzel bir iek ekilleriyle bo yal, dier yz boyasz tahta demeler satlr, demeler, "gzel y zmze zarar verme, arka tarafmz kullan yazm tarlar. ocuka

126

insanbiimcilik mi? Kesinlikle. Fakat, buru dnen insanlarn ve bu na dikkat eden alclarn iddete ve ykcla kar gayet doal, ig dsel bir irenme duyduklarm, maddeyle gerekten "insani bir iliki" iinde olduklarm ve bu yzden de zelliklerini, yaayan bir nesne gi bi grdklerim varsayamaz myz? 10. New York Times'la rportaj. 15 Mart 1971 11. Theodor W. Adomo, Aesthetische Theorie (Frankfurt / Main: Suhrkamp, 1970). s. 100,107. 12. Critiues of JudgmeU, s. 58 (Oxford University Press, 1952) 13. Marx, op. cit., s. 114 14. Ibid. 15. Ibid., s. 181. 16. tbid., s. 139. 17. Ayrntl bilgi iin bak. An Essay on Liberation {Ailen Lane The Penguin Press, 1969), s. 36 v.d. 18. Asayii salamak grevli askerlerin kaba gcyle karlaan Berkeley'deki People's Park iin yaplan kavga siyasal harekette du yarln patlamasn gsterir. 19. (.N.) Ne adna? 20. Bu diyalektik Angela Davisin Mandsm and Womens Liberati on (henz yaynlanmamtr) adl yazsnn mekezini oluturur. Hapisanede yazlm olan bu yaz militan, entellektel, byk bir kadnn almasdr.

3. SANAT VE DEVRM

1. rum.

"Sanat" terimini edebiyat ve mzii'ierdii ekliyle kullanyo

127

2. Bkz. An Essay on Liberation s. 42'den itibaren. 3. Bkz. Eros and Civilization (Ailen Lane, Penguin Yaynlan, 1969) s. 85'ten itibaren; ve Henry ve Yela Lowenfeld'in The Psychoanalitic Quarterly dergisi 1970 Ekim saysndaki yazlan, "Our Permissive Society and Superego." 4. "Estetikte nesnelci konum" tartmasna ilikin bir zmleme iin bak. The Journal of Aesthetic Education, cilt 5. no l'de Stefan Morawski'nin "Artistic Value" balkl yazs, zellikle 36. sayfadan itibaren. 5. Hegel, Vorlesungen ber Die Aesthetik (Smmtliche Werke) Glockner, yay. (Stuttgan: Frommann, 1928), cilt XIII, s. 215'den itiba ren. FP.R. Osmaston'un evirisi, The Phlosophy of Fine Art. (Londra, G. Bell and Sons, 1920) cilt II, s. 375 (kk deiiklikler bana aittir). 6. Srrealistti, Herbert Read'n tantm yazsyla yaymlanmtr (New York: Harcourt, Brace and Co. 1936), s. 23'ten itibaren. 7. Bkz. Der affirmative Charakter der Kultur (1937) balkl ma kalem; ngilizce evrisi Negations'dadr (Ailen Lane The Penguin Press, 1968), s. 88'den itibaren, zellikle s. 98. 8. Bu dunm, sanatn kendi iinde konuyla ilgili tor snrlama ie rip iermedii, belirli konularn sanata uymad iin ncelikle dar da braklp braklmad sorusunu gndeme getirir, rnein, zulm, iddet vesairenin olumsuzlayan zellikler olmakszn sunulmas olan bitene kar bir bakaldr uyandrmayan, sava, ikence, armha gerilme sahneleriyle ilgili byk resimler elbette vardr. Bunlar ger ekten salt teknik anlamndan fazlasn tayan ve bundan dolay sana tn kendi hakikati olan hakikatin mesajn tamayan sanat yapdan mdr? yleyse sanat gerekten btnyle olumlayc olur; en mkem mel estetik zellikler bile yapt bir "ss olmaktan kurtarmaz; (i) ge reklilikten yoksundur. 9. Nietzsche, "Mzik belki de ha* trl iddetin (Gewaltmenschen) hakimiyetinin oktan bir sona ulat bir kltre ait olmasn?" diye sorar. Werke (Stuttgan: Alfret Krona-), cilt XVI, 1911 s. 260)

128

10. Mereau-Ponty Stendhal'i kastederek: "Bir romann konusu resimin konusu gibi anlatlabilir, ancak resim gibi, romann da gc ko nusunda deildir, nemli olan Julien Sorel'in Mme. de Renal'm ona ihanet ettiini duyduunda Veniere'e gidip onu ldrmeye almas deildir, nemli olan, haberi altktan sonra, bu sessizlik, bu sonsuz ka rarllktr... Ancak tm bunlar hibir yerde sylenmemitir." (Maurice Merleau Ponty, La prose du monde [Paris: Gallimard, 1969], s. 124). 11. Bkz. Leo Lowenthal, Literatre and The Image of Man (Bos ton: Beacon Press, 195), zellikle giri ve Blm IV. 12. Burada, Merleau-Ponty'nin Cezanne'nin resimlerindeki yn temsel yabanclama ile ilgili muhteem tanmlamas vardr: [il] rgvgle te fond de nature inhumaine sur lequel l'hommes s'instale, C'est pourquoi ses personnages sont gtranges et comme vus par un tre d'une autre espce. La nature elle-meme est dpouiltee des attribust qui la preparent pour des communions animislesrle paysage est sans vent, leau du lac d'Amecy sans mouvement, es objets gelds hdsitants comme h Toriine de la terre, C un monde sans familiarit, ou lon est nest pas bien, qui interdit toute effusion humaine." (Le Doute de Cezanne" SensetNon-Sens [Paris: Nagel, 1948] iinde, s. 30.) 13. Athur Schopenhauer, The WorldAs Will and Representation, E P J . Paynenin evirisi (New York: Dover), I, 52, 14. Elbette, Bchner'in Danton'un lm adl eserinde ve 1848'de Flaubert'in Duygusal Eitim!inde Fransz Devrimi'ne ilikin byk sonular vardr- yrrlkteki devrimci pratie ve gerekliliklerine d man sunular olmasa da eletireldirler. William Blake'in Etats Gcncraux toplantsndan nce tamamlanan muhteem epik yapt vardr: yapt devrimin kozmik bir dnmdr, dalar, vadiler ve nehirler politik mcadeleye katlr. 15. gor Stravinski, New York Review of Books'a, 24 Nisan 1969, s. 4.

129

16. John Berger, The Moment of Cubism and Other Essays (Weidenfeld - Nicolson, 1969), s. 31'den itibaren. 17. Cezanne, Max Raptael'de Gasquet tarafndan aktanlan ekliyle The Demands of Art, Nobert Guterman'n evirisi (Roufledge - Kegan Paul, 1968), s. 8. 18. Andre Femigier, Robot Femier tarafndan aktarlmtr, Gustave Courbet, (Paris, Bibliotheque des Arts, 1969), s. 110. 19. Manifestoes of Surrealism, R. Seaver ve Helen R. Lane'nin e virisi (Londra: niversity of Michigan press, 1970), s. 219. 20. A.g.y. s. 220 21. Kursbuch 20 Mart 1970 (Frankfurt Suhrkamp), s. 37. 22. On The Future of Art, Amold J. Taynbee, Louis I. Kahn ve di erleri. der. Edward Fry (New York: Viking Press, 1970) s. 125'ten itibaren. 23. Hinini'ndeki youn bombardman hakknda bkz. Comell Ra poru, New York Times, 6 Kasm 1971. 24. Kursbuch 16,1969, s. 31. 25. G. Wamen Nutler, Uluslararas Gvenlik Savunma Yardma Sekreteri, New York Times, 23 Mart, 1971. 26. Antonin Artaud, Le Theatre et son double (Paris: Gallimard 1964), s. 113,124,132,119,121, (1933'de yazlmtr). 27. A.g.y. s. 126. 28. A.e. 29. A.e. s. 124. 30. Yak Karsunke'de aktarlmtr "Die strasse und das theater", Kursbuch. 20den, s. 67. 31. Bkz. Paradise Now , Yaayan tiyatrp'nun Derleme Sekileri, Judith Melina ve Julian Bech tarafndan yazlmtr (New York: Random House, 1971). 32. 1971 yaznda, Brezilya'da yoksullar karsnda gsteri yapan yaayan Tiyatro grubu, faist hkmet tarafndan hapse atlmt. Bu-

130

tada, halkn hayat olan ve yeleik dzen ile herhangi bir btnleme ye engel olan terrn ortasnda, akn bir zgrlk oyunu bile, rejime kar bir tehdit olarak grnmt. Judith Malina, Julian Bech ve gruplanyla dayanma iinde olduunu ifade etmek isterim; ayn m cadeleyi paylatmz iin., eletirilerim kadeedir. 33. Pierre Lere, "Free Jazz: Evolution ou Revolution" adl makale sinde mi zenci mziinin diyalektiini zmler, "... mzikal biimlerin zgrl yanlzca iradenin toplumsal z grlemeye estetik dnmdr. MUziki temann tonal atsn aa rak kendisini bir zgrlk konumunda bulur. Bu zgrlk aray ato nal mttzikaliteye aktarlr; Siyah'n yeni bir dzeni ifade ettii sluba ait bir iklimi tarif eder, melodik izgi, reddedilen bir balang dzeni ve umulan bir son dzen arasnda iletiim ortam olur. Birinin yldrc mlkiyeti dierinin zgrletirici ele geiriliiyle birieip, bir feryat estetiine (esthedque du eri) yoLaar, armoni rgsndeki bir kopua yol aar. Bu feryat, "serbest mziin" karakteristik tnlayc (sonore) unsuru fkeli bir gerilimden doarak, yerleik beyaz dzenin iddei kppuunu ilan eder ve yeni bir siyah dzenin artan (promotrice) idde tini aktarr." (Revue d'Esthetique. 3-4 ciltler, 1970 s. 320,321.). 34. Grltl saldrganln arkasndaki hayal krkl, "Jefferson Airplane grubundan Grace Slick'in New York Times Magaziride yer alan bir ifadesinde (18 Ekim 1970) ok her bir biimde ortaya kon mutur; "Hayattaki daimi hedefimiz," der Grace, tamamiyle bo bir ifadeyle, "daha ok ses karmaktr." 35. iirin iir olarak kalarak bugn de nasl politik olabileceini grmek iin baz gen akdvistlerin (veya eski aktivisderin) sahici g rnl iirlerinden bazlarm okumak yeterlidir. Bu ak iirleri ak i irim olarak politiktirler modaya uygun olarak desblime edildiklerin de, szsel cinselliin iplerini zdklerinde deil, tam tersine: erotik eneji yceltilmi, iirsel bir ifade bulduunda iirsel bir dil, bu top lumda seven erkek ve kadnlara yaplanlara kar bir haykr olur.

131

Eros, iirletirilmi (veya sahte bir biimde grletirilmi) homurtu dili adna iirsel dil kaldnldmda yitip gider. Pornografi diye birey var dr, yani cinsel alenilik, tehircilikle yaplan propaganda, pazarlanabi* lir Eros. Bugn, homurtu dili ve gsterili seks fotoraflnn dei im deeri vardr, romantik ak iirinin deil. 36. Gedichte, cilt II. (Frankfurt; Suhrkamp, 1960), s. 210. Erich Kahler ve Theodor W. Adomo bu iirin nemini ortaya koymulardr. Bkz. Adomo, Aesthetische Theorie, s. 123. 37. Gallas, a.g.e., s. 73 38. A.e. s. 210'dan itibaren. 39. irin Silber, Guardian'dan, 13 Aralk, 1969. 40. Irvin Silber, Guardian'dan, 6 Aralk 1969, s. 17. 41. Gallas, a.g.e., s. 121. Tartmaya katlan bir Komnist, doru bir ekilde una iaret etmitir bu durumda, eyler isimleriyle adland rlmal ve sanat veya edebiyattan deil propagandadan sz edilmelidir.

132

ALINTI YAMAN YAPITLARIN LSTES

Adorao, Theodor W., Aesthetische Theorie (Estetik Kuram) Frankfurt, Main Suhkamp. 1970). Adorao, Theodor N., Else Frenkel - Bnnswik Ve dierleri, The Authoritarian Personality (Otoriter Kiilik), Londra: Harper - Row, 1950 Aronowitz, Stanley, "Does the United States Have a New Working Class?" (ABD'nin Yeni Bir i Snf m var?), The Reviyal of American Socialism (Amerikan Sosyalizminin Dirilii), ed. George Fisher Oxford Univrsity Press, 1972 iinde. Artaud, Antonia, Le Theatre et son double (Tiyatro ve ikizi), Pa ris: Gallimard, 1964. Baran, Paul A. ve Paul M. Sweezy, Monopoly Capitalism (Telekci Kapitalizm), Penguin Books, 1968. Basso, Lelio, Zur Theorie des politschen Konflicts (Siyasi at* malar Kuram zerine), Frankfurt Suhkamp, 1969. Berger, John, The Moment of Cubism and Other Essays (Kbiz min An ve Dier Denemeler), Werdenfeld - Nicolson, 1969. Bookchin, M urray, "Ecology and Revolutionary Thought" (Eko loji ve Devrimci Dnce) ve "Towards a Liberatory Technology" (zglletirici Bir Teknolojiye Doru), Post - Scarcity Anarchism (Bolluk Anarizmi). Berkeley: Romparts Press, 1971 iinde. Breton, Andre, Manifestoes of SurreaUm (Gerekstclk Ma nifestolar) ev. R. Seaver ve Helen R. Lane, Londra: University of Michigan Press. 1970. Budish, J . M., The Changing Structure of the working Class (i Snfnn Deien Yaps), New York: International publisher, 1964.

133

Calvert, Greg ve Carol Neiman, A Disrupted History: The New Left and the New Capitalism (Kesilen Tarih: Yeni Sol ve Yeni Kapita lizm), New York: Random Hause, 1971. DomhofT, G. NiIIiam, Who Rules America? (Amerika'y Kim Y netiyor?), Londra: Prentice Hail, 1967. Fernier, Robert, Gustave Courbet, Paris: Biblioteque des Arts, 1969, alntlayan Andre Femigier. Fry, Edward, On The Future c f Art (Sanatn Gelecei stne), Amold Toynbee, Louis I. Kahn ve dierlerinin denemeleri, New York: Viking Press, 1970. Gallas, Helga, Marnslische Literaturtheorie (Marksist Edebiyat Kuram) Neuwied: Luchterhard, 1971. Gillman, Joseph M., Prosperity in Crisis (Bunalmdaki Refah), New York: Merzani and Munsell, 1965. Gintis, Herbert. "The New Working Class and Revolutrionary Youth" (Yeni ii Smf ve Devrimci Genlik), Socialist Revolutrion, San Francisco, Mays-Haziran 1970. Gorz, Andr, Technique, Techniciens et Lutte des Classes" (Tek nik, Teknisyenler ve Snf Mcadelesi), Les Timps Modernes, Austos-Eyll 1971. Hegel, G. W. F., Vorlesugen ber die Aesthedk, Smmtliche Werke (Estetik Hakknda Konferanslar, Toplu Yaptlar), ed. Glockner, Stutgart: Frommann, 1928. Julien, Claude, L'Empire americain (Amerikan imparatorluu), Paris: Grasset, 1968. Kolko, Gabriel, Wealth and Power in America (Amerika'da Ser vet ve ktidar), New York: Praeer, 1962. Lowenfdd, Henry ve Yela, "Our Permissive Society and the Superego" (Msamahakar Tophmumuz ve SUperego), The Psychoalnatic Qmrterly, Eltim 1970. Lowenthal, Leo, Literatre and the Jmage of Man (Edebiyat ve nsan mgesi), Boston: Beacon Press, 1957. Lovrental Leo ve Norbert Guterman, Prophets o f Deceit: A Study of The Techniques of The American Ayitator, 1949 (Yalan Pey gamberleri: Amerikan Ajitatrn Teknikleri Hakknda Bir nceleme, 1949), Palo Alto; Pacific Books,. 1970

134

Lucemburg, Rosa, Politische Schriften (Siyasi Yazlar) ed. O. Fleeehtheim. Frankfurt: Europaische Verlagsanstalt, 1968. Magdoff, Harry, The Age of Imperlatism (Emperyalizm a), Londra: Monthly Revievv Press, 1969. Magri, Lucis, "Parlement ou Counseils" (Parlamento mu Konsey ler mi), 1970. II Manifesto: Analyses et Theses... (Manifesto: Analiz ler ve Tezler), ed. Rossana Rossanda, Paris: Editions du Seuil, 1971 iinde. Mandel, Em est, La Riponse socialiste au difi amiricain (Ameri kann Meydan Okuyuuna Sosyalist Yant), Paris: Maspero, 1969. Mandel, Ernest, "Wotkers and Permanent Revolutrion" (iler ve Srekli Devrim), The Revival of American Socialism ed. George Fisher, Oxford Universty Press, 1972 iinde. II Manifesto: Theses, Politics and Society, c. 1, s. 4, Austos 1971. Marcuse, Herbert, Eros and Civilizatron (Eros ve Uygarlk), Ai len Lane The Penguin press, 1969. Marcuse, Herbert, An Essay on Liberation (zgrleme zerine Bir Deneme), Ailen Lane The Penguin Press, 1969. Marcuse, Herbert, Negations (Olumsuzlamalar), Ailen Lane The Penguin Press, 1968. Marx, Kari, Capital. Ailen - Unwin, 1969. M a n Kari, The Economic and Philosophic Manuscripts of 1844 (1844, Ekonomik ve Felsef Elyazlan) ed. Dirk J. Struik, Lavvrence 6 Wishart, 1970. Marx, Kari, Grundrisse der Kritik der Polischen Oekonomie, Berlin: Dretz 1953. Marx, Kari, Resultate des unmittelbaren Produkon proesses (retim Srelerinin Dolaysz Sonucu). Kapital'in altnc blmlerin den birinin eski versiyonu, Frankfurt / Main: Neue Kritik, 1969. Melman, Seymour, Pentagon Capitalism (Pentagon Kapitalizmi), New York: Mcbran Hill, 1970. Merleau, Ponty, Maurice, La Prose du monde (DUnyann Dzya zs), Paris: Gallimard, 1969. Merleau, Ponty, Maurice, Sens et Non-Sens (Anlam ve Anlam szlk), Paris: Nayel, 1948.

135

Morawski, Stefan, "Artistic Value" (Sanatsal Deer), The Journal ofAestthetic Education. c. S. s. 1. Paradise Now (Buradik Cennet, The Living Tteatre'n ortak yara tm, yazarlar Judith Melina ve Julian Beck. New York: Rendom House, 1971. The Pentagon Papers. The Senatr Gravel Edition. (Pentagon bel geleri), 4 cilt, Boston: Beaon Press, 1971. Raphael, Max, The Demands of Art (Sanatn Talepleri), ev. Norbort Guterman, Routledge - Kegan Paul, 1968. Read, Herbert, ed. Surrealism (Gerekstlk) editrn nszy le birlikte New York: Harcourt, Brace and Co., 1936. Schmidt, Alfred, Der Begriff der Natur in der Lehre von M an (Manc'n Gretisinde Doa Kavray), Frankfurt: Europeaische Verlaysansta H, 1%2. Schnapp, Alain ve Pierre Vidal-Naquet, ed., Journal de la Commune Etudiante, Novembre 1967. Juin 1968: Teztcs et Documents (renci Komn Gnl, Kasm 1967. Haziran 1968: Metinler ve Belgeler) Paris: Editions du Seuil, 1968: Ksaltm Amerikan Versiyo nu, The French Student Uprising, November 1967. June 1968. ev. Maria Joulas, Boston: Bearon Press, 1971. Schopenhauer, Arthur, The World As Will and. Representation (rade ve Tasarm olarak Dnya), ev. E. F. J. Payne, New York: Do ver) Tanker, Michael, The Sick Society (Hasta Toplum) New York: Holt, Rinehart ara Winston, 1971. Teodori, Massimo, ed., The New Left: A Documentary History (Yeni Sol: Belgesel Tarihi) New York: Bobbs - Merrill, 1969. Zeitlin, Maurice, ed., American Society, Inc. (Amerikan Toplumu Lt.), Chicayo* Markham, 1970.

136

VVlhelm Reich faizmin kaynaklarn srarla igdlerin bastrlmasnda aramada hakly d; cinsel zgrl faizmin yenilgisini salayacak asl neden olarak grmekle hata etti. Cinsel zgrlk, gelimi dzeyinde (insann fiziksel igc niteliinin ve alma gnlerinin devaml olarak azaltld bir yerde) kapitalist sistemi tehlikeye drmeden srekli artarak gerekleebilir. Bunun tesindeki bir dzeyde igdsel zgrleim sadece, cinsel enerjinin yaam tarzn toplumsal, politik dzleme doru deitirmeye alarak erotik enerjiye dn t bir noktada, toplumsal zgrlemenin bir gc haline gelebilir. En azndan, gnmz de itaatkarlk, saldrganlk ve insanlarn kendilerini liderleriyle zdeletirmeleri igdsel ol maktan ok aklsaldr: liderler hala szlerini tutarlar (ve belirli zamanlarda bu zdeleme yanna bu szlerin tutulmasn engelleyen dmanlarn gvdeleri de katlr). Bu, isyanclara kar duyulan kin ve nefretin ifadesinin ve rgtlenme nedeninin temelidir. gdsel isyan da sadece akln isyannn elii ve yol gstericilii ile siyasi bir g haline gelebilecektir: ak ln (ve entelijansiyann) Dzen'e destek vermeyi btnyle reddetmesi ve kurumsal ve uy gulamal akl gcnn deiim iinde kullanlmas ile.