Nizaml-mlk Siyasetname SUNU Devrin padiahlarna ve devlet ileri gelenlerine, dolaysyla daha sonra bu grevleri stleneceklere yol gstermek,

tavsiyelerde bulunmak gayesiyle kaleme alnan siyasetnme trndeki eserlerin ok eskilere giden bir gelenei vardr. Felsefi ahlkn politique blmnde, siyaset konularna yer verildii, devletin ileyii, idare ekilleri ve devlet ileri gelenlerinin tamalar gereken zelliklerin sraland bilinmektedir. slm felsefesi kitbiyatnda, felsef ahlkn politique ksm iin "iln-i tedbr-i medine " (ehir ynetimi ilmi) tabiri kullanlmaktadr. slm dnyasnda felsefi ahlk konusunda ilk fikirlerin sahibi olarak Kind kabul edilmekte ise de, ilm-i tedbr-i medine zerinde nemle duran ve bu sahada eserler telif eden kii olarak Farab gzkmektedir. ru ehli medineti'l-fzla adl eseri, bu konuda yazdklarnn en nemlisidir. slm dnyasnda telif edilen siyasetnme trndeki eserler iin yle bir snflandrmada bulunmak mmkndr: 1. Siyaset konusunu nazar olarak ele alp, bu mesele etrafnda slmn grnn ne olabileceini tesbit etmeye ynelik eserler. Buna rnek olarak bn Teymiye'nin es-Siyaset'-er'iyye fi slah'r-ra' ve'r-ra'iyye'si ile Maverd'nin el-Ahkmu's-sultaniye ve'l-velyet'd-diniyye'si gsterilebilir. 2. Pratik gayeler gden ve devrin sultanna nasihat vermekle yetinen, bu arada daha nceki devlet adamlarnn bandan geenlere yer veren eserler: Bunun en gzel rnei Nizamlmlk'n Siyasetnme 'si olmaldr. 3. Layiha eklinde olanlar: Bunlar belli bir devir iin yazlma zelliini tarlar. Osmanl Devleti'nin gerileme ve k dnemlerinde bu layihalarda bir art olduu grlmektedir. Bunlarn en mehuru da Koi Bey risalesi olarak bilinen layihadr. slm dnyasnda kaleme alnan siyasetnameleri toplayan ve bunlar tantan eserler de kaleme alnmtr. Trkiye'de bu ii iki deerli merhum limimiz; Bursal Mehmet Tahir ile Agh Srr Levent yapmlardr. 1 Seluklu Devleti'nin hretli veziri Nizamlmlk'n kaleme ald Siyasetnme (veya Siyeru'l-mlk), yaygnl ve etkinlii yannda muhtevas bakmndan da nem arzetmektedir. Nizamlmlk kendi ifadesinden de anlalaca gibi, eserinde yalnz nasihat vermekle yetinmemi, olaylar nakletmi. Seluklu Devleti'nin ileyii, aksayan taraflar, alnmas gereken tedbirler, messeselere ilerlik kazandrmak iin yaplmas gereken dzenlemeler... gibi konularda da bilgiler vermi, Seluklu Devleti iinde yaygnlk kazanan, hatta devleti tehdit eden Btn - Rafz kaynakl hareketler hakknda deerli malumat aktarmtr.

Bu sunu yazsnda, Nizamlmlk'n din naslar konusunda ok titiz davranmadn da belirtmek gerekmektedir. Siyasetnme'nin 30. faslnn "arap meclisinin kurulmas ve artlar"na tahsis edilmesi bu konuda bir fikir verir kanaatndayz. Siyasetnme, bu zelliklerinden dolay, bilhassa Seluklular zerinde alanlar ve siyasetnmelerle ilgilenenlerin dikkatini ekmi ve zamanmza kadar, neir ve tercme olarak zerinde almalar yaplmtr. Bu almalarn dkm yledir: Neirler: 1. Seneler (Paris, 1891), 2. Seyyid Abdurrahim Halhali (Tahran, 1 Bursal Mehmet Tahir,Siyasete mteallik sr- slmiye (! 332): Agh Srr Levent, Siyaset - nameler, Trk dili aratrmalar yll -1962. SYASETNME 3. Abbas kbal Atiyan (liseler iin dzeltme ve aklamalarla, Tahran, 1320), 4. Murteza Mderrisi ihardih (Kazvin'nin notlaryla, Tahran, 1334,2. bask,Tahran, 1344), 5. Hubert Darke (Tahran, 1962), 6. M. Altan Kymen (Ankara, 1976). Tercmeler: 1. Franszca: Schefer (Paris, 1893), 2. Ksmen talyanca: F. Gabrieli (Orientalia,Vll/l-2,s. 80-94, 1938), 3. Rusa: B.Zakhoder (Leningrat, 1949), 4. Trke: a) Ebu'l-Fazl Mustafa (st. niversitesi Ktphanesi,Ty. Nu. 6952. Kk boy 14 vr., seme bir tercmedir), b) Mehmet Ali Ayn: A. K. Akst, Ayn'nin 1933'te Maarif Vekleti tarafndan Siyasetnne'yi tercme etmekle grevlendirildiini, bu tercmeyi tamamladn, 1936'da baslmaya balandn, sonradan bilinmeyen bir sebeple bundan vazgeildiini yazmaktadr. 2 c) M. erif avd'irolu (stanbul. 1954) 5. ngilizce: Hubert Darke (Nevhaven, 1960), 6. Almanca: K. E. Schabinger (Leiden, I960), 1 M. erif avdarolu'nun Trke tercmesi yaymlandktan sonra Prof. brahim Kafesolu, Siyasetnme'nin muhtevas ve Trke tercmesi hakknda geni bir makale kaleme alm, mevcut neirlerin yetersiz ve eksik olduunu, eserin en eksiksiz nshasnn 2 Ali Kemali Akst, Profesr Mehmet Ali Ayn. Hayat ve Eserleri, s. 377 (1944). 3 Tercme ve neirlerin listesi iin istifade edilen kaynaklar: A. S. Levent, a.g. makale; brahim Kafesolu, "Byk Seluklu veziri Nizm'l-Mlk'n eseri Siyasetnme ve Trke tercmesi", Trkiyat mecmuas. XII, s. 231 -256

(1955): ayn yazar, "Nizm'l-Mlk", M, IX, 329 - 333; M. Mderrisi ihardih neri (Tahran, 1344). 4 1. Kafesolu, a.g. makale. stanbul Molla elebi Ktp.de olduuna iaret etmi (Slcymaniye Ktp. Molla elebi Kit. Nu. 114), bu nshadan istifade edilerek yeni bir nerinin yaplmasnn gerektiini vurgulamtr. 4 Bu tavsiyeyi dikkate alan M. Akan Kymen, Molla elebi nshasndan istifade ile Siyasetnme'yi yeniden neretmitir. Elinizdeki tercme, M. Mderrisi ihardih ve Kymen nerinden istifade edilerek hazrlanmtr. Dolaysyla tam metin ilk tercme olmaktadr. Dergh Yaynlar, nmzdeki gnlerde, zellikle Osmanllar zamannda kaleme alnm Siyasetnme trndeki eserleri yaymlamaya devam edecektir. DERGH YAYINLARI

indekiler Sunu, 5 indekiler, 9 Mtercimin nsz, 13 M. Mderrisi ihardih'nin nsz, 15 Schefer'in Siyasetnme hakkndaki dnceleri, 19 SYASETNME, 21 Kitabn yazlmas hakknda, 23 1. FASIL: Sultan'in (Allah mlkn edeb klsn) medhi, halkn ve dnyann durumu, 25 2. FASIL: Padiah ve emirlerin Allah Tal'nn nimetini tanmas hakknda, 28 3. FASIL: Padiahn, zamanndaki zulmleri yok edip adalet ve hsn-i niyeti hkim klmas, 30 4. FASIL: miller, vezir ve klelerin devaml soruturulmas (kontrol), 39 5. FASIL: Ikta' sahipleri ve onlarn halka nasl muamele ettiklerinin tetkiki, 49 6. FASIL: Kad, hatip ve gvenlik memurlarnn (muhtesip) ileri, 58 7. FASIL: milin (vergi memuru), kad'nn, emniyet mdrnn (ahne), (belediye) reisin(in) durumlarn soruturmak ve bunun siyas art, 63 8. FASIL: Din ve din kanunlarn, benzerlerinin aratrlmas ve tetkiki ,75 9. FASIL: Devlet ileri gelenleri ve geimleri, 79 10. FASIL: Muhabirler, postaclar ve memleket ilerinde tedbir almak, 80 11. FASIL: Padiahn huzurunda yazlan fermanlara ve meselelere sayg NDEKLER

gsterilmesi, 88 12. FASIL; Mhimmat iin dergh'tan padiaha kle gndermek, 91 13. FASIL: Memleket ve halkn iyilii iin casuslar gndermek ve tedbir almak, 92 14. FASIL: Sulhun devaml olmas iin eliler ve haberciler gndermek, 106 15. FASIL: Elilerin sarholuk ve normal hallerinde ihtiyatl davranmalar, 107 16. FASIL: zel vekil ve ilerinin verimli olmas iin nasl yaplaca, 108 17. FASIL: Padiahn nedim ve yaknlarnn ilerinin nasl yaplaca, 109 18. FASIL: Padiahlarn memleket ileri iin limlerle meveret yapmas, 112 19. FASIL: Mfretler, memleketin selmeti iin bunlarn maiet ve ilerinin dzenlenmesi, 114 20. FASIL: Padiah makamnn hazrlanmas, ssl ve her eit silahlarn yaplmas, 115 21. FASIL: Elilerin hal, hareket ve ilerinin dzenlenmesi. 116 22. FASIL: Ordunun konaklayaca yerlerdeki otlaklar, 120 23. FASIL: Padiahn btn askerlerinin mallarn belirlemesinin gerei, 121 24. FASIL: Her cins ve kavimden asker bulundurmas, 122 25. FASIL: Padiah saraynda her cins askerin mukim olmas ve iaesinin temini, 123 26. FASIL: Trkmenleri, kleleri, Trklerin ynetiminde ve dier hizmetlerde kullanmak, 124 27. FASIL: Klelerin yapaca iler ve ilerini yaparken onlara zahmet ektirmemek, 125 28. FASIL: Saray klelerinin grevleri, 126 29. FASIL: Halkn (avam) ve ileri gelenlerin (havas) ziyaretine msade etmek, 30. FASIL: arap meclisinin kurulmas ve artlar, 142 31. FASIL: Padiah huzurunda kullarn ve hizmetkrlarn duracaklar yer, 144 32. FASIL: Ordunun ihtiyalar, istekleri ve ordugh hizmetleri, 145 33. FASIL: Sslenmeyi, silah, sava levazmatn ve seferi tanmak, 146 34. FASIL: Hata yaptklar an devlet ileri gelenlerinin cezalandrlmas, 147 35. FASIL: Saray muhafzlar, bekileri ve nbetileri, 150 36. FASIL: alan kullarn ve hizmetkrlarn haklarn koruma, 151 37. FASIL: Padiahn sofras nasl hazrlanmal, hizmetkrlar kimler olmal, 154 38. FASIL: Ikta' sahipleri ve halkn hareketleri hakknda ihtiyatl olmak, 157 39. FASIL: lke ve padiahlk grevlerinde dnerek karar vermek, 158 40. FASIL: Ceza infaz emiri (emir-i hares), ubdarlar ve ceza letleri, 160 41. FASIL: 1. Padiahn Allah'n kullarna ilerinde bata bulunmas, 165; II. Ayn konuda bir dieri de yle der, 173; III. Unvanlarn mnas ve dereceleri, 42. FASIL: ki ii bir kiiye emretmemek, isizlere i vermek ve onlar isiz brakmamak, ii dindar ve liyakatli kiilere vermek, dinsizlere i vermeyip onlar evresinden uzaklatrmak, 183

43. FASIL: Tesettr ehli, ordu kumandanlarnn srasnn korunmas ve sanatkrlar, 204 44. FASIL: lkenin ve dinin dman, dinsizlerin ve Hariclerin davra nlarnn kontrol, 213 45. FASIL: Mazdek'in ayaklanmas, onun dini ve dil Nuirevan tarafndan ldrtlmesi, 215 46. FASIL: Ateperest Sinbad'n ortaya k ve Niabur'da mslman-lara kar ayaklanmas, 233 47. FASIL: Karmat ve Btnlerin Kuhistan, Irak ve Horasan'da ortaya k, 235/Horasan ve Maveraiinnehir'de Btnlerin ortaya k, Horasan emirini ortadan kaldrarak kendi mezheplerini yaymalar, 239/am ve Marip'te Btnlerin ortaya k, fitne ve fesatlar, 246/Gur ve Herat blgesinde Karmat ve Mazdeklerin ortaya k ve ayn blgede helak olmalar, 247/Btnlerin ikinci defa Horasan ve Maveraiinnehir'de ortaya klar ve yok edilileri, 249/Batn Ali b. Muhammed Berk'nin Huzistan ve Basra'da ortaya k, 254/Ebu Said Cennabi ve olunun Bahreyn ve Lahba'da isyan etmesi, 255 48. FASIL; Hurremlerin Isfahan ve Azerbeycan'da ba kaldrlar, 259/Bbek'in isyan, 260 49. FASIL: Padiahn hazineye sahip olmas ve onu dzene koymas. 266 50. FASIL: Adalet isteyenlerin saysn azaltmak, onlara yerinde cevap ve haklarn vermek, 268 51. FASIL: Vilayetlerin hesaplarnn tutulmas ve nizama konulmas, 271 Umum fihrist, 273 Siyasetnme neirlerinden fotokopiler, 287

MTERCMN NSZ Nizam'l-mlk, Hasan b. Ali b. shak Tus (1018 - 1092), Tus'ta dodu (10 Nisan 1018), iyi bir tahsilden sonra Gazne Devleti'ne bal Horasan umumi valisi Ebu'l-Fazl Sur'nin maiyyetinde idarecilik hayatna balad, 1040 senesinde Dandanakan savan mteakip Gazne'ye gitmise de tekrar Horasan'a dnerek Seluklularn hizmetine girdi ve Alparslan'n Belh valisi Ebu'l-Ali adan tarafndan vilayet ilerini tedvire memur edildi. Alparslan'n Seluklu sultan olmasyla 1064 ylnda vezirlie getirildi. Kendisine Halife Kaim biEmrilah tarafndan Nizam'l-mlk ve Kvamu'd-devle lakaplar verildi. Alparslan ve Celaleddin Melikah'n vezirliini yapm (1064 - 1092), kurduu idar tekilat ile devletin salam temeller zerine oturmasn salamtr. Sava alanlarnda da Malazgirt hari, sultanlarn yannda yer alarak Seluklularn btn ftuhatnda pay olmutur. slmda birlii salamak iin eitime nem veren Nizam'l-mlk Badat'da adyla anlan Nizamiye medreselerini kurarak Ehl-i snnet akidesinin tedrisini salam ve devrin ileri gelenlerini sl-mn birliini salamak iin bu medreseye memur etmitir.

Sonradan slm leminde eitli yerlerde vezirliklere ykselecek oullar ve torunlar ve serveti ile Seluklu Devleti'ni elinde bulunduran Nizam'l-mlk, son senelerde oul ve torunlarnn serkelii yznden Sultan Melikah'la aras alnca, Melikah kendisine gnderdii mektupta: "Sen benim devletimi ve memleketimi istil eyleyerek evlatlarna ve damatlarna verdin. Bunlar benim adamlarma sayg gstermiyor, halka zulmediyorlar, sen de bunlar cezalandrmyorsun. ster misin vezirlik divitini elinden ve sarn bandan alaym ve halk tahakkmnzden kurtaraym" diye ar bir hitapta bulunur. Nizam'l-mlk cevabnda Sultan' vc szler ve duadan sonra u tehdit cmlesini de kullanyor: "Devlete ortak olduumuzu henz bilmiyor musun? Bu vezirlik diviti ve sark, tacnla o derece baldr ki diviti aldktan sonra ta da kalmaz gider" diyebiliyordu. Melikah 1092 Ekiminde Badat'a hareket etti. Nizam'l-mlk de arkasndan yola kt. Yolda dileke vermek bahanesiyle huzuruna kan bir Batn fedaisi tarafndan ldrld. ldrlmesinde, dman olduu sapk mezhep mensuplar kadar Melikah'n dier veziri Tacu'l-mlk'n de rolnn olduu sylenir. Siyasetnme veya Siyer'l-mlk olarak bilinen bu kitap, meliklerin, emirlerin, vezirlerin, kadlarn, hatip ve benzeri idarecilerin siyaset, ahlk ve davranlarn tanzim etmek iin Sultan Melikah'n tavsiyesi ile kaleme alnm bir eserdir. Sade, salam ve gzel bir Farsa ile yazlan bu eser ayn zamanda Sinbad, Mazdek, Batnler ve Hurremler gibi btl mezhebler iin de tarihi ynden nemlidir. Tercmenin bana ilve ettiimiz nszlerde Siyasetnme hakknda geni bilgiler verildii iin biz szmz burada kesiyor, sizlere sunduumuz bu tercmemizde eksik ve kusurlarmzn balanmasn diliyoruz. istanbul,! Mart 1981 NURETTN BAYBURTLUGL 14 M. MDERRS HARDH'NN NSZ Nizam'l-mlk lakabyla anlan Kvamddin Ebu Ali Hasan b. Ali b. Ishak'n bu kitabna Siyasetnme, Siyer'l-mlk ve Nizam'l-mlk'n 51 fasl isimleri verilmitir. 455 H. senesi Zilhicce aynn 13. Pazar gnnden (7 Aralk 1063), katil tarihi olan 485 H. senesi Ramazann 10. gnne (19 Ekim 1092) kadar, Seluk sultan Alparslan ve olu Sultan Melikah'n vezirliini yapt. Melikah, vezirlerinden en iyi ekilde lkeyi idare etmesi, din ve dnya ilerinde gerekli tedbirlerin alnmas, kendi hayat dsturlarn, siyas, itima ve din davranlarn ayarlayabilecei bir kitap yazmalarn istedi. Bu eser bittii an Nizam'l-mlk Melikah ile Badat seferini yapmakta idi. Siyasetnme'nin msveddesini temize ekmek ve eer kendisine bir ey olursa yazlan kitab padiaha takdim etmek zere saltanat zel ktibi Muhammed Maribi'ye verdi. 1 Elimizdeki nsha Nizam'l-mlk'n katlinden sonra yazlan nshadr. Rivayete gre bu sralama Melikah'n ikinci defa tahta geii ve Giyasu'd-din Ebu Suca' Muhammed b. Melikah (492 -511/1098 - 1117) yllarnda bitti. nk,

unvanlar bahsinde Sultan Muhammed'in lakab olan Giyasu'd-din'den bahsedilmektedir. Ktip ona sunduu nshada 'Allah mlkn ebedi klsn' duasn kullanyor. Buradan ktibin, kitabn tertibini 1098 senesinden sonra bitirdiini anlyoruz. Kitabn dier bir yerinde Nizam'l-mlk'n Alparslan ve Melikah'n vezirliini yapt sylenmektedir. Bu da kitabn son eklini Nizam'l-mlk'n lmnden sonra aldn gstermektedir. Huccet'l-slm Gazal'nin Nasihatl-mlk adl kitabn yazarken Siyasetnme'yi gznnde bulundurduu kesin olduuna gre Mu-hammed Marib'nin, kitab Gazal'nin vefat tarihi olan 505/1111 senesinden evvel temize ekip Sultan'a sunduu muhakkaktr. Netice olarak Siyasetnme nin son eklini 492 - 505/1098 - 1111 seneleri arasnda ald kesin 2 olarak biliniyor. Kitabn yazar Nizam'l-mlk, slm dnyasnn ve ran'n byklerinden biridir. Tarihiler hayat ve eserlerinden uzun uzun bahsetmilerdir. Prof. Mcteba Minevi, Tarih-i zindegn-i Hcce Nizam ve asr- o adl aratrmaya dayanan eseri kaleme almtr. stad Said Nefis'nin Der tarih-i danigah- Nizamiye-i Badad baslm, Arapaya da evrilmitir. Nizam'l-mlk'n hayat ve eserleri hakknda bilgi iin bu eserlere mracaat edilebilir. Bu satrlarn yazar bendenizin de Der tarih-i Hasan Sabbah ve smailiye adl eserde de gerekli bilgiler bulunacaktr. Fakat ulu vezirin kaleminden km olan bu Siyasetnme veya Siyer'l-mlk, slubunun akl, ibarelerinin doruluu, konuyu ok sade olarak anlatmas, mevzularnn eitlilii ynnden Farsa kitaplar arasnda esizdir. Son faslnda bildirdiine gre bu eser "Nasihat, hikmet,darb- mesel ve Kur'an- Kerim tefsiri,3 Peygamberimizin szleri, peygamberlerin hayat ve kssalar, dil padi ahlarn hikyeleri, gemilerin haberleridir..." Tarih ve edebiyat stadlarnn sylediklerine gre, Hace Niza-m'l-mlk bu kitabnda dil ve slup ynnden sanatn zirveye 2 Merhum Alim Abbas kbal Atiyan'nin dzeltme ve aklamalar ile liseler iin Vezaret-i Ferheng tarafndan yaplan basks. 3 Nizam'l-mlk Siyasetnme 'sinde siyas ve itima, tarih deimeleri y nnden Kur'an- Kerim'den bir ka yet delil getirmitir. "Tabakat- mfessirin", telif: Murtaza Mderrisi ihardih. ulatrmsa da, tarih olaylar tam olarak ifade edememi, mezhep ynnden de taassuba kamtr. Eserde pekok tarih hatalar grlmektedir. Ehl-i snnet dnda kalan mezhep ve dinlere yersiz isnatlarda bulunulmutur.* Yanlmay nlemek iin Hace'nin bir tarih kitab yazmadn, her eyden nce ibret alnacak olaylar anlatarak siyaset yolunu gsteren bir edip olduunu, tarihi olmadn sylemeliyiz. Tarih yanllar, o gnlerde mezhep taassubunun adet olmasndan ileri gelmektedir. Nizam'l-mlk de afi mezhebi muhaddislerinden olduundan, mezhebinin ykselmesi iin ok almtr. 4 Siyasetnme 1891 ylnda Paris'te, 1930 (1330)'da ta basks olarak Bombay'da, 1892 (1310)'da Seyyid Abdurrahim Halhali tarafndan Tahran'da, 1902

(1320)'de liseler iin aklamal olarak Abbas kbal Atiyan tarafndan Tahran'da Vezaret-i Ferheng tarafndan neredildi.** Btn mrn Avrupa'da tarih ve edeb aratrmalarla geiren merhum Muhammed Kazvin'nin II, Dnya Sava balarnda ran'a dn, edebiyat sahasna yeni bir ruh getirmitir. Bu satrlarn yazar ve bir ka kii kendisinden pekok istifade ettik. Ayrca eserlerimi gzden geirerek gerekli yerleri dzeltti ve gerekli yerlere de ilveler yapt. Byle dikkatli ve bilgili bir stadn yar dmlarna ulatm iin Allah'a krler olsun. Dostlar da, baslan kitaplarna yapt ilve ve izahlarla ondan gerei gibi istifade ettiler. Tarih ve edebiyat sahasndaki bilgilerini memleketin fazl ve limlerinden esirgemiyordu. Onlarla Siyasetnme'nin Avrupa basksn dikkatle okumu, kurun kalemle dzeltmeler yapm, baz * Bu nsz yazarnn Cafer olduu gznnde bulundurulmaldr (Dergh Yaynlar). 4 Kitab- Siyasetnme, Abbas kbal Atiyan'nin nsz, nr. Vezaret-i Ferheng. ** Trkiye'de 1976 senesinde Prof. Dr. M. Altay Kymen tarafndan Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesi yaynlar arasnda da Farsa metni neredildi. (Dergh Yaynlar). konulara notlar ve haiyeler eklemilerdi. Bu notlar ve aklamalar, nshay dzeltmek ve baskya hazrlamak iin yaplmt. Bendenizin elinde de Schefer basks olduu iin, staddan izin alarak ikisini karlatrdm. Hemen hemen kitabn tamamn bu notlarla dzelttim. Kendi kalemi ile yapt aklamalar aynen kitabma aktardm. Siyasetnme bulunmamaya, okuyucular kitab aramaya baladklar an Kazvin'nin notlar iki fasikl olarak Tahran niversitesi tarafndan basld. Bunlar, bu kitabn sonuna metnin kolay anlalmas iin eklendi. Kitabn ilk basks bilginler, renciler ve msterikler tarafndan beenildi. 5 Tahran niversitesi mecmuasnda olduka beenilerek, ortaan, ortaada devlet idaresi iin yazlan en iyi eseri olarak akland. Kitabn ngilizceye tercmesi de bu bask zerinden yapld. 6 Dier drt ilm ve edeb kitabmla birlikte Siyasetnmyi de okuyucularma sunduum iin Allah'a krler olsun. Tahran, 17 Rebiulevvel 1385 M. M. HARDHi 5 Tahran, 1334. 6 I. Kubra ve Sura, Seyid erif Curcan, mantk hakknda yazlan bu eser Farsann aheserlerinden saylr. II. erh ve Tercme-i Suyt, nahiv ilm hakknda. III. Tercme ve erh-i muallimu'l-usid, usl-i fkh hakknda, mellifi Aa Hadi Mazanderan. IV. Tercme ve erh-i mesibu'n-nevasib der intikad- nevaksu'r-revafz. Kad Nurullah usteri. Tercme: Muhammed Ali Mderrisi ihardih Necef.

18 SCHEFER'N SYASETNME HAKKINDAK DNCELER Fransz Akademisi yesi, Dou Dilleri Okulu mdr olan bendeniz, n dnyaya yaylm Nizam'l-mlk lakabyla mehur Ebu Ali Hasan b. Ali Tusi'nin Siyasetnme veya Siyer 'l-mlk adl eserini Paris'te sizlere arzediyorum. Bu kudretli ve yksek meziyetlere sahip kii, ayn zamanda Seluklulardan Alparslan ve Melikah'n vezirliini yapmtr. Onbirinci asrn sonlar olduka korkulu ve kark gnlere tesadf ettiinden bu eserini sratle tamamlamtr. Eser, sultanlarn ve byklerin hayatlarna ait ok az bilinen hikye ve haberlerden meydana gelmitir. Benim incelediim yazma 690 H.'de yazlm. Benim grebildiim dier nshalar Hindistan'da Adilhaniye Devleti bakenti Ahmedabad'da yazlm Sandra Ktphnesi'nde bulunan eserle, Berlin Ktphnesi'ndeki yazmadr. Bu iki nsha da 564 senesinde Urumiye ehrinde Byk Hacib Alp Cemaleddin'in emriyle istinsah edilmitir. Rusya'da biri Devlet Ktphnesi'nde, dieri Petersburg Ktphnesi'nde olmak zere iki nshas daha vardr. Elimizdeki nshann son fasllar olduka kark olduundan, karlatrp tashih etmesi iin Farsa muallimi Javeksk'ye gnderdim. Marnileyhin zahmetleri beni mutmain kld. Bu karklklar her yazma eserde olduu gibi mstensihlerin dikkatsizliklerinden ileri gelmektedir. Bu nshadaki byk hatalar giderildikten sonra maksadm, tercmesini yapmak istediim mklleri ortadan kaldrp, onu anlalabilir bir duruma getirmekti. Ehl-i bid'atn isyanlar ve kardklar karklklar ihtiva eden fasllar yeteri kadar akla kavuunca, bu ahane eserin nerinin zaman geldiini mit ederek okuyuculara sunuyorum. Giderilemeyen hatalar iin zr diler, okuyucularn msamaha gstereceklerini mit ederim. Nizam'l-mlk bu kitab muhtasar olarak 39 faslda bitirmiti. Anlalmasnn g olaca endiesi kalbine yerleince devletin muhalifleri hakknda II fasl daha ekledi. Her fasl'a gerektii kadar ilveler yapt. (Badat'a) hareketi annda bana verdi. Badat yaknnda bana o olay gelince, Batnlerin ayaklanp halka zarar vermeleri zerine, bugne kadar adalet ve slm Hildavend-i lemin kalmasyla kuvvet buluncaya kadar, ben bu kitabn varln aklayamadm. Allah Tal Trk devletini kyamete kadar devaml klsn, amin. Muhammed Marib 21 Yeri ve zaman yaratan, kullarna rzk veren, a ve gizliyi bilen, gnahlar balayan Yce Allah'a krler olsun; sall u selm, yaratlmlarn en iyisi, peygamberlerin en by, cihan yaratann habibi, Kur'an- Kerim'i getiren, kyamet gnnde mmetine efaat eden Abdullah olu Muhammed (s.a.)'e, Ehl-i beyte, arkadalarna, sahabe-i gzine olsun, Allah'm. Kitabn yazlmas hakknda

Hasan kulunuz sze yle balamak ister: Dini ve dnyay ereflendiren en yce Padiahn elisi Ebu'l-Feth Melikah b. Alparslan Muhammed Halife'nin (1072 1092) Allah ona yardmn devaml klsn emini, ben ve dier kullarna, "Herbiriniz memleketimiz hakknda dnnz. Zamanmzda neyin iyi olduuna, saraymzda, meclisimizde ve kapmzda onun yerine getirilmemesi veya bizden gizlenmesi sebeplerini, bizden nceki padiahlarn yapp da, bizim yapmadmz ileri aratrnz. Gemi emirlerin, Seluk sultanlarnn ve dierlerinin merasim ve an'anelerini aratrp aka yazdktan sonra, bizim grmze sunun. Bundan sonra din ve dnya ilerimizin kendi kanunlar ierisinde nasl yrtlmesi gereini dnp, emredelim. Bilinmesi gerekeni bilelim ki, her i kendi kanunu erevesi iinde yaplsn. nk bize dnya padiahln balayan Allah Tal, zerimizdeki nimetleri tamamlayp, d manlarmz da kahretti. Bundan sonra memleketimizde Allah'n fermanna veya kanunlarna aykr, onlara halel ve noksanlk ulatracak bir hadise olmamal ve yrmemelidir" buyurdu. Bendeniz Hasan bu hususta bildiimi, grdm, zamanla edindiim tecrbeleri, stadlardan rendiklerimi padiahmz iin aklayp, bu kitapta fihristle her konuyu ihtiva ettii mna ile isimlendirerek 51 fasla ayrdm. Okuyanlarn sklmamas ve insann houna gitmesi iin, her fasln gerekli yerlerinde hadisler, Kur'an yetleri, sekin szler, zamann byklerinin konumalarn (nakledip) hikyeler anlattm. Okur da tatbik ederseniz bunun ne derece faydal bir kitap olduu anlalr. Her iki dnya iin de sevap kazanrsnz. Bu nshay lkenin sahibi iin Allah onun mrn uzatsn hazrlayp borcumu dedim. naallah beenilir ve kabule ayan olur. Tm padiah ve emirler iin bu kitaba sahip olmaktan ve onun iindekileri bilmekten baka are yoktur. Bilhassa zamanmzdaki emirler bu kitab ne kadar fazla okurlarsa din ve dnya ileri hakknda bilgileri o kadar artar, dost ve dmann durumunu daha iyi farkeder, iler daha kolaylar, doru yolu daha kolay bulurlar. Neticede dergh, saray, divan, meydan, meclis, mal (mlk), sz, durum, halk, ordu ve benzeri yerlerde padiahlk merasim ve kanunu onlara malum olur. lkenin tamamnda uzak - yakn, ok - az hi bir ey onlardan gizlenmez. Hak Tal'nn rzasna ve iki cihanda muratlarna ererler. Esiz Allah Tal'nn dilei, Rabbimin yardm ve muvafakati ile bitti. BRNC FASIL Sultan'n (Allah mlkn ebed klsn) medhi, halkn ve dnyann durumu Allah her asr ve zamanda halkn iinden birini seerek onu padiahlk sanatlaryla vlm ve sslenmi klar. Dnyann ilerinden ve kullarn huzurundan onu sorumlu klar, fesat, karklk ve fitneyi ortadan kaldrr. Onun hamet ve heybetini insanlarn gnllerinde ve gzlerinde geniletince, ondan emin olarak devletinin devamn isterler. Eer kullarda eriat kk grme ve

inkr etme veya Allah'n emirlerini yerine getirmede kusur grlrse, ona su unun cezasn vermelidir. Hak Tal bize bu gnleri gstermesin ve byle bahtszl bizden uzak tutsun. Allah'n gazap ve fkesi, isyann uursuzluundan her tarafta insanlara ular. Balarndaki adaletli padiah gider ve muhtelif kllar ekilerek kanlar dklr. Gnahkrlar ve fitneler o kanda yok olup, dnya onlardan temizleninceye kadar pazusu kuvvetli olan istediini yapar. Bu gnahkrln uursuzluu sebebi ile bir ok gnahszlar da helak olur. Buna yle bir misl verilebilir: Ate sazla dnce kuruyu da ya da tamamyla yakar. Bu komuluktan dolay pekok ya da yanm olur. O halde kullardan biri Allah Tal'nn takdiri ile bir devlet ve ycelik elde etse, Allah kendisini kymetli tutup bir akl ve bilgi verir. O, akl ve bilgi ile eli altndaki fertlerden herbirine kendi lsnde bir i ve yer verir. lerinden hizmetkrlar ve liykatllar seer, rtbe ve makam vererek, mhim din ve dnya ilerinde onlara itimat eder. taat etmekten sorumlu olan halk, kendi ilerini yapp onun adaletinin glgesinde gnlerini rahat ve huzur iinde geirir ler. Hizmetkrlardan veya memurlardan kendilerine yakmayan bir i veya bir zulm grlrse, onu, sopa ve hapis ile terbiye eder, gafletten uyanrsa onu iine iade eder, uyanmadn anlarsa hi yerinde tutmayp, onun yerine ehil bir kii tayin eder. Halktan nimetin hakkn tanmayan, emniyet ve huzurun kymetini bilmeyip hyanet dnen, itaat etmeyen, haddini aan kiilere gerekli ihtarda bulunularak sular kadar had cezas buyururlar. Bundan sonra isminin ebed kalmas iin dnyann imarna balar. Yer alt su yollar aar, kanallar aar, byk akarsular zerine kprler yapar, topran verimini artrma areleri arar, hisarlar, yeni ehirler, yksek binalar, gzel yerleim merkezleri kurar, byk yol azlarna ribatlar, ilim tahsil edecekler iin medreseler yaplmasn emreder. Bu ilerin sevabn o dnyada alaca gibi halk da kendisini devaml hayr ile anar. Allah'n takdiri ile o tarih an, gemi zamanlara karr. Eski padiahlarn ileri eklinde anlr. Halkna gemi milletlerin ulaamad saadeti salar. lemlerin sahibi, yce padiah iki sebepten aziz klar: 1. Soy olarak Efrasyap'a ulaan hanedan nedeniyle onu dier padiahlarda bulunmayan kerametler ve ululuklarla ssler. 2. Bu sebepten padiahlarn, gzel yzl, iyi huylu, mert cesur, iyi ata binen, her trl silah kullanabilen, sanattan anlayan, Allah'n kullarna merhamet edip efkat gsteren, verdii szleri yerine getiren, dindar, tam imanl, ibadeti seven, faziletlerinden istifade iin gece ve ziyaret namaz klan, oru tutan, din ulularna sayg gsteren, bilginin malnn mterisi olan, nasihatlar ve sadakalar veren, fakirlere iyi muamele eden, emri altndakiler ve hizmetkrlar ile iyi geinen, halkn zerinden zalimlerin zulmn kaldran kiiyi Allah kymetli tutar. phesiz Allah, padiaha liyakati ve imannn salaml lsnde devlet ve millet verir. Btn dnyay onun emrine tbi klar. Onun heybet ve siyasetini btn lkelere ulatrr. Dnyallar ona hara verdii ve ona yaklat derecede, klcndan emin olurlar.

Zamanlarnda halifelerden bazlarnn lkelerinde rahatlk ve genilik olmusa da, hi bir zaman gnllerini dnya gailesinden, lkelerini de isyanlarn kmasndan koruyamamlardr. Allah'a kr bu zamanda, dnyada bunun aksini dnen kimse yok. Dnse de onun hareketleri kanun erevesi iinde kalyor. Allah bu devleti kyamete kadar devam ettirsin. Bu devletin ycelmesini kem gzlerden esirgesin. Halk bu sultann adaleti ve siyaseti ile yaayabilsin ve devletinden hayr duasn eksiltmesin. Devletin durumu byle olunca denilebilir ki, ilmin deeri de dier mumlarn kendisinden k ald enerji kaynana benzer. Halk bir yol gsterene ihtiya duymadan, bu kla yolunu bularak, karanlktan kurtulur. Fakat sultann isteklerinin, hallerinin, dncelerinin, bilgilerinin ne olduunu bilmesi gerekir. Padiahlarn, kullarna iyi hareket etmelerini emretmekten baka areleri yoktur. Gemi padiahlarn yapt, bugn yaplmas mmkn olmayan, beenilen, beenilmeyen kullarnn grd, bildii, duyduu, okuduu hereyi bilmesi ve kendi fermanna uygun olmas gerekir. Birka fasl ksa olarak yazld. Gereken kendi fasl iinde anlatld. Allah Tal yardmcmz olsun. 27 KNC FASIL Padiah ve emirlerin Allah Tal'nn nimetini tanmas hakknda Padiah Allah'n nimetini tanrsa Allah kendisinden raz olur. Hakk'n rzasnda, halkyla birlik olma, adaletinin yaylma ihsan vardr. nk halkn hayr duas gnden gne artarsa onu ebed klar. Byle padiah, devlet ve zamanndan honut olduu gibi bu dnyada iyi olarak anlr, ahirette de hesab kolaylap, saadete erer. yle demilerdir: Melik inkr ve kfrle ayakta kalabilirse de zu lmle ayakta kalamaz. Hikye: Hadislerde rivayet edildiine gre, Yusuf Peygamber (a.s) vefat edince, Hz. Yakup ve Hz. brahim'in naziresine ve kardelerinin yanna defnetmek zere getirdiler. Cebrail Aleyhisselm gelerek yle dedi: "Onu yerinde braknz. Melik'in sorularna cevap verdii iin, kardeleri yannda yeri yoktur. Kyamette bunun cevabn vermelidir." Yusuf Peygamber'in (a.s) durumu byle olursa, dierlerinin nasl olacan ve ne cevap vereceklerini seyret. Hadis: Peygamberimiz (s.a) bir hadisinde, "Kyamet gnnde, Allah'n kullar zerine hkmranlk ve emretme yetkisi verilenlerden bir kiiyi elleri bal olarak huzura karrlar. Eer dil biri ise adaleti onun ellerini zer ve Cennete gtrrler; zalimse zaten zulm ellerini baladndan gtrp Cehenneme atarlar" 28 SYASETNME buyurmaktadr. Hadis: "Bu dnyada halka, saraynda oturanlara, emri altnda alanlara hkmetme yetkisi verilen bir kii bunlardan sorumludur. nk, sry

korumakla grevli bir obandan Allah, boynuzlu koyunun, boynuzsuz koyuna vurmasn kendisinden sorarak, bunun cevabn ister." Hikye: Abdullah b. mer b. Hattab (r.a) yle diyor: "Babas mer (r.a) dnyadan ayrlaca zaman kendisine sordu: Babacm seni ne zaman grebilirim? teki dnyada. Daha abuk grmek istiyorum. Ey oul, dnyadan ayrldmn birinci, ikinci veya nc gecesi ryanda grebilirsin. Oniki yl getii halde onu ryasnda grmedi. Bu sralarda Abdullah (r.a) bir gece babasn ryasnda grnce sordu: Babacm gece sonra seni ryamda grebileceimi sylememi miydin? Sevgili olum, Badat yaknlarnda bir kasabann eskimi bir kprs varm, memurlarm onu dnp tamir ettirmemi, koyunlar kprden geerken, birinin aya bir delie girmi ve krlm. Ben de bu gne kadar onun cevabyla megul idim, diye cevap verdi". Sultan Allah onun lkesini ebediyete ulatrsn o byk gnde, emri altnda bulunan btn yaratklarn haklarn kendisinden isteyeceklerini ok iyi bilir. "Ben filan kimseyi o ie memur etmitim" dese de dinlemeyecekler. Bu byle olduuna gre padiah mhim bir ii hi kimseye havale etmemeli, halkn nasl geindiinden gafil olmamal, gc yettii kadar gizli, aikr onlarn du rumlarn aratrmal. Amirlik yapanlarn memur olduklarn hatrlatmal, zalimlerin zulmlerini onlarn zerinden kaldrarak hkmdarl zamannda devletinin bollua kavumasn salarsa, halknn hayr dualar da kyamete kadar onun ruhuna ular. 29 NC FASIL Padiahn, zamanndaki zulmleri yok edip adalet ve hsn-i niyeti hkim klmas Padiahn, haftann iki gnnde adalet divan kurup, zalimlerden mazlumlarn haklarn almaktan, sululara ceza vermekten baka aresi yoktur. Halkn da bunu bizzat kendisinden duymas, bu hususta bulunan en nemli kssalardan bir kan anlatarak, her olay iin bir ka rnek vermesi gereklidir. Sultann mazlumlar ve adalet isteyenleri haftann iki gnnde sarayna arp onlarn i kyetlerini dinledii memlekete yaylnca, zalimler ve mstebitler padiahn kendilerine verecei cezadan korkarak ellerini millet malndan ve zulmden ekerler. Hikye: Eski kitaplarda, pekok Acem padiahnn ovalara yksek krsler yaptrarak buralarda, atlar zerinde, evresinde toplanan mazlumlar grp dinleyerek onlara haklarn verdiklerini; bunu da tahtta, derbentte, perde arkasnda, dehlizde oturmalar halinde, zalimlerin, ikyeti olan kiinin padiahn huzuruna girmesini nleyebilecei dncesiyle yaptklarn okudum. Hikye: Meliklerden birinin kula ok sard. Tercman kullanmay fakat tercmanlarn mazlumlarn szlerini doru sylememe ihtimli olduunu,

verdii emrin tam olarak yerine gelmeyeceini dnnce, kendilerini tanyabilmesi iin yalnz mazlumla30 SYASETNME rn krmz elbise giymesini,dier tebann giymemesini emretti. Bu melik bir file binerek geni bir ovada dolamaya balad. Grd krmz elbiselileri iaret ederek evresinde toplanmalarn salad. Sonra kimsenin bulunmad bir yerde oturarak, onlar birer birer huzuruna kabul ederek, yksek sesle konuturup ikyetlerini dinledi ve haklarn verdi. Ahiret gn sorusuna cevap verebilmek iin, kendisinden hi bir eyin gizlenmemesi gerektiini sylediini iittim. Adil emr hikyesi: Gzel ahlkndan ancak birazn sayacamz, Samanlerin smail b. Ahmed adnda ok dil, iyi huylu, Allah'a yakn, fakirleri koruyan bir emirleri vard. Horasan, rak ve Mavera'n-nehr'in tamamna babalarnn sahip olduu Emir smail, Buhara'da otururdu. Bu srada Yakb- Leys Sistan'da ayaklanarak buray zaptedip Horasan'a geldi. Horasan' da alp Irak'a yneldi ve buray da zaptetti. smail daileri kendilerini aldattndan smail tarikatna girdi. Badat halifesi aleyhine konumaya balad. Daha sonra Horasan ve Irak askerlerini etrafnda toplayarak halifeyi ortadan kaldrp, Abbas hanedann ykmak kastyla Badat'a saldrd. Halife, Yakub'un Badat'a yrdn haber alnca, bir eli gndererek, "Senin Badat'ta iin yok. Senin iin en doru hareket malup olmadan Kuhistan, Irak ve Horasan'da kalp bu blgelerin korunmasna almandr. Bu bakmdan geri dn" dedi. Yakup halifenin elisine, "phesiz arzum dergha ulap, biat merasimini yerine getirerek yeni bir anlama yapmaktr. Bunlar yapmadan geri dnemem" dedi. Halife'nin gnderdii elilerin hepsini, ayn cevapla geri gnderince, askerlerine tekrar Badat'a doru hareket emri verdi. Halife bu hareketten phelenerek, saray byklerini ard ve yle dedi: "Yakb- Leys'in isyan ettiini, buraya hainlikle geldiini gryorum. Kendisini armadmz halde geliyor, dn diyoruz, dnmyor. Mutlak kalbinde bir hiyanet var. Batnlere biat ettiini, buraya gelince bunu aklayacan sanyorum. Bu hu31 NC FASIL susta gafil olmadan gerekli hazrl nasl yapabiliriz?" Halife'nin ehirde kalmayp, ovaya karak ordugh kurmasna; nedimleri, Badat ileri gelenleri ve btn maiyyetinin kendisiyle birlikte olmasna, Yakup geldiinde kendisini ordunun banda grnce dncesinde hataya deceine karar verdiler. Bylece eer niyeti isyansa, iki ordu fertleri arasnda gidi geli olacandan, niyetinin hemen anlalacan, neticede btn Irak, Horasan'l ordu kumandanlaryla byklerinin bu hususta ona katlmayacaklarn ve isyana raz olmayacaklarn sylediler. "O, kalbindeki isyan aklaynca, biz onun askerini kendi tarafmza evirebiliriz" dediler. Bu tedbir uygun grld. "Yine

de aresiz kalrsak onunla savarz, stesinden gelemezsek kolayca kaabiliriz, esirler gibi drt duvar arasnda hapis kalmadan bir yere gideriz". Tedbirler Halife'nin houna gittiinden aynen kabul etti. Bu Emiru'l-mminin Mu'temed Alellah idi. Yakub- Leys ulanca, halifenin ordughnn karsnda arlklarn indirip ordugh kurdu. ki asker birbirine karnca onun isyan niyeti ortaya kt Yakup, ilk olarak Halife'ye bir eli gndererek Badat' teslim edip istedii yere gitmesini bildirdi. Halife iki ay msaade istedi ise de, Yakup kabul etmedi. Ordu kumandanlarna bir kii gndererek, "Yakup Batnlerle birleip, aka isyan ederek bizim hanedanmz ykmak ve muhaliflerimizi yerimize oturtmak ister, siz onunla beraber misiniz, yoksa deil misiniz?" dedi. Bazs, "Biz onun ekmeini yeyip sayesinde hamet, zenginlik ve makam sahibi olduk, o ne yaparsa, biz de yaparz"; ekseriyeti de "Emir'l-mminin'in syledii bu durumdan haberimiz yok, Halifeye kar hareket edeceini sanmyoruz, bunu yaparsa, ona raz olup, kendisiyle uzlaamayz, karlama gn seninle beraber olup, sana yardm ederiz" dediler. Bu grup Horasanllar idi. Halife, ordu kumandanlarndan bu sz alnca pek ok sevindi. Ertesi gn cesaretle ve sert bir lisanla Yakub'a "imdi iyilik bilmeyen ortaya kacak, isyana kalktn iin aramzda kl vardr. Allah Tal dorunun yardmcsdr. Askerlerimin azlndan hi 32 SYASETNME korkum yoktur. Senin askerin de benimdir" diye haber gndererek, askerine silah kuanp sava davulu almalarn ve ordughtan karak sahrada yerlerini almalarn emretti. Yakub- Leys, halifenin bu aklamasn duyunca, "imdi muradma ulatm" dedi. Ordusunun silah kuanmasn, bin davulu alarak, sahrada yerlerini almalarn emretti. O tarafta halife, bu tarafta da Yakup safta duruyorlard. Halife emredince bir asker ilerleyip, iki ordunun duyabilecei yksek bir sesle "Ey mslmanlar, Yakub'un isyan ettiini, Abbas hanedann ykp Mehdiye'den* muhaliflerimizi buraya getirip yerimize oturtmak, Peygamber (s.a.v)'in snnetini kaldrp, bid'at karmak istediini bilmelisiniz. Allah'n Resl'nn (s.a.v) halifesine bakaldran kimse, Allah'a (c.c) isyan etmi olur. Kur'an- Kerim'de Allah yle buyuruyor: "Ey inananlar! Allah'a itaat edin. Peygamberlere ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin" (Nisa 4/59). imdi iinizden hanginiz Cenneti Cehenneme deiiyor, o halde hakka yardm edip, batldan yz eviriniz." Bu szler Yakub- Leys ordusu tarafndan duyulunca dnp Halife'nin yanna geldiler. "O, isyan etti ise biz seninleyiz, sen hak zerindesin, yaadmz mddete dinimiz ve mslmanlmz iin savaacaz" dediler. Bundan kuvvet bulan Halife askerin saldrmasn emretti. Yaplan iddetli sava sonunda Yakup malup oldu. Huzistan tarafna kat, hazineleri yama edildi. Halife'nin as kerleri bu ganimetten zengin oldular. Yakup Huzistan'a ulanca Horasan ve Irak

hazineleri boalncaya kadar hediyeler, paralar vererek byk vaadlerle asker toplamalar iin adamlar gnderdi. Halife onun Huzistan'a yerletiini haber alnca, ona u mealde bir mektup yazd: "Saf bir adamsn, muhaliflerimizin szne aldanarak iin sonunu dnmedin. Neticede Allah (c.c) kendi kudre* 300 H. senesinde Mehd Fatm'nin kurduu bir ehir, Mehd'nin hilfeti 296 323 H. seneleridir. Mu'temed 256 - 279 seneleri arasnda hilfette bulunduuna gre bu byk hatadr. Yakup ise Mehdiye'nin kurulmasndan 35 sene evvel vefat ettiine gre(14 evval 365) bu da ayr bir hatadr. 33 NC FASIL tini sana gsterdi. Hanedanmzn yannda yer almaman senin iin byk bir yanlma oldu. imdi uyandn ve yaptndan piman olduunu biliyorum. Irak ve Horasan emirliine senden bakasn lyk grmyorum. Senin hizmetlerinin hakk ok olduu iin senin zerine kimseyi tayin etmeyeceim, yaptn vaheti balayp seni bu ie tayin ediyorum. Senin de bundan sonra hata yapmaman gerekiyor. Oradan kalk, mmkn olduu kadar abuk Horasan ve Irak'a dn, o blgenin ileri ile megul ol. Bir eli ile gnderdiim bu mektupla sana rza hilat da gnderiyorum. Sakn bunlara zarar gelmesin." Yakub- Leys halifenin mektubunu okuyunca kalbinde bir yumuama olmad gibi yaptndan da piman olmad. Hizmetkrna bir tabak iine tere, balk ve birka soan koymalarn emretti. Onlar getirttikten sonra eliyi ieri artp, oturttu. Yzn eliye evirerek, "Ben bir demircinin oluyum, babamdan demircilik rendim, yediim de arpa ekmei, tere, balk ve soandr. Bu padi ahl, hazineyi ve zinetleri bir dolandrc reisi ile, bir yiit adamdan elde ettim. Babamdan miras kalmad, senden de almadm. Elim ayam tuttuu mddete senin ban Mehdiye'ye gndermezsem, senin haneni viran etmezsem, bu sylediklerimi yerine getirinceye kadar arpa ekmei, tere, balk ve soan yiyeceim. te hazineleri aarak asker topladm, glendim. Hazr ol. Elinin peinden sana geliyorum" diye Halife'ye haber gnderdi. Bundan sonra Halife'-nin gnderdii eli ve haber fayda vermedi. Bu olay, malubiyeti unutamyordu. Askerleri toplannca Huzistan'dan byk bir ordu ile Badat'a yneldi. gnde konak yol aldysa da Allah kendisine bir kulun ars verdi. Sanc yle ar seyrediyordu ki bundan kurtulamayacan anlad. Kardei Amr- Leys'i kendine veliaht tayin ederek, hazinelerini ona verdi. Vasiyet ederek ld. Amr- Leys oradan geri dnp Irak Kuhislam'na geldi, bir mddet burada kaldktan sonra, Horasan tarafna gitti. Halife'ye itaat edip emirlik yapyordu. Amr iyilik sever, mert ve cmert olduundan ordusu ve halk onu, Yakup'tan daha ok seviyordu. Mem34 SYASETNME

leket, emirlik ve siyset ilerinde uyankt. O kadar cmertti ki mutfana 400 deve yiyecek getirirlerdi. Halife, onun da kardeinin yolunu takip etmesinden korkuyordu. Geri Amr'da bu itikat yoktu ama, kardeinin yolunu tutabileceinden kukulandndan devaml Buhara'ya Emir smail b. Ahmed'in yanna birini gndererek, "syan et, Amr b. Leys'e kar asker harekta giri, memleketi onun elinden kurtar, uzun seneler senin babalarnn olan bu lkeyi zorla elde ettiler. Irak ve Horasan emirlii, 1. Senin hakkndr, 2. Sen daha iyi hasletlere sahipsin, 3. Benim rzam seninledir. Allah'n (c.c.) sana yardm edeceinden phem yoktur. Allah'n (c.c) Kur'an- Kerim'de "Nice az bir topluluk daha ok olan bir toplulua Allah'n izniyle galebe almtr. Allah sabr ve sebat edenlerle beraberdir" (Bakara 2/249) buyurduuna gre sen askerinin azlna bakma" eklinde bir mektup gnderdi . Halife'nin szleri Emir smail'in kalbinde yer ettikten sonra Amr b. Leys'e kar kmaya azmetti. Askerlerini toplayp Ceyhun nehrinin bu yakasna geti. Elindeki kam ile askerlerini saydnda 10.000'i atklarn grd. Pek ounun atlarnn zengileri aatand. Ancak 1/10'unun siperi, 1/20'sinin zrh ve 1/50'sinin mzra vard. Atnn banda zrh olmadndan zerine bir ul atm olan bir adamla, mu'dan geerek, Merv'e geldi. Emir smail b. Ahmed'in Ceyhun'dan geip, Merv'e ulat haberi gelince, Serahs ve Merv'in emniyet mdrleri (ahne) kap Amr'a snarak, Emir smail b. Ahmed'in Buhara'dan kalkp btn ordusuyla Merv'e geldiini, hemen hemen yetimek zere olduunu, memleketi istediini bildirdiler. Leys'in olu Amr yannda 70.000 svari ile Niabur'da bulunuyordu. Askerini tefti ettiinde, hepsinin zrh ve silahnn tamam olduunu grerek Belh'e yneldi. Birbirlerine ulap savaa tututuklar zaman Amr malup oldu, 70.000 askeri dald. Bu Belh savanda Emir smail'in bir tek askeri ehit olmad gibi, ilerinde bir tek de yaral yoktu. Amr- Leys ve askerlerinin bir ksm esir edilerek smail'in huzuruna ge35 NC FASIL tirilince, onu hayvan terbiyecilerine teslim etmelerini emretti. Bu olay dnyann artc olaylarndan biridir. kindi namazn kldktan sonra, ordughta gezinen Amr- Leys'in ferralarndan biri, Amr' grerek ona acyp, yanna gitti. "ok yalnzm bu gece beraber olalm" dedi. Amr, "Yaama gcm kalmad, yiyecek bir ey bul" dedi. Ferra temin edebildii bir men (3 kilo) eti piirmek zere, askerlerden birinin tavasn dn olarak ald. Eti kzartmak zere kerpilerden bir ocak yapt. Eti tavaya atnca bir para tuz bulmak zere gitti. Akam olmutu, bir kpek gelip, ban tavaya sokup, bir kemik yakalad, az yannca ban kaldrd, tavann kulpu bana dt ve tavay gtrd. Amr- Leys bu durumu grnce, yzn askerlere ve muhafzlara evirerek, "Benden ibret alnz Ben her sabah

mutfana 400 deve ile yiyecek gelen ve imdi mutfan bir kpein gtrd adamm" dedi ve ilve etti: "Sabah emir idim, imdi ise bir esir." Bu olay da dnyann duyulmam olaylarndandr. Bu iki fevkalade olayn yorumunda, smail b. Ahmed yzn byklere ve silere evirerek yle dedi: "Bu zaferi bana Allah Tal (c.c.) Hazretleri balad. Bu nimet iin Allah'tan baka kimseye borcum yoktur, bu da bana kfi." Devam ederek: "Biliniz ki Amr- Leys ok iyilik sever, cmert, ordusunu donatma, sevk idaresinde uyank, ekmei ve tuzu bol, hak hukuk bilir bir adamd. Kendi fikrimce ona bir zarar gelmemesine ve esaretten kurtulmasna alacam". Devlet bykleri, "Emirin gr en dorudur, her i nasl yaplacaksa emretsin yeter" dediler. Sonra Leys'in olu Amr'a bir kii gndererek cann skmamasn, kendisini halifeden isteyeceini, hazinesini, canna bir zarar gelmemesi iin databileceini bildirdi. Amr- Leys bu sz duyunca, "Bana bu esaretten kurtulu yok, mrmn sonuna geldim, halife benim lmmden baka hi bir eye raz olmaz,fakat sen Emir smail'sin, benden duyduklarn aynen sana ulatracak mutemet birini bana gnder" dedi. Bu adam dnnce, smail mutemet bir adamn gnderdi. Arm adama, smail'in yanna dnnce, "Beni, sen deil bilkis dinin, imann, gzel 36 SYASETNME huyun ve halifenin benden holanmamas malup etti. Bu memleketi Allah (c.c.) benden alp sana verdi, sen bu iyiliinle ona lyksn, ben imdi senin iyiliinden baka ey istemiyorum. Byk hazinen ve malnn olmadn biliyorum. Benim ve kardeimin pek ok defineleri var. Onlarn hepsi benim elimdedir. Hametinin tamamlanmas iin onlar sana veriyorum, bunlarla durumunu kuv vetlendir, silah yap, memleketi onar." O hazineye ait mektubu bazusundan kararak, mutemede verdi ve Emir smail'e gnderdi. Mutemet kii dnp dinlediklerini naklederek, define mektubunu da smail'in nne koydu. Emir yzn byklere dnerek, "Grmyor musunuz Amr- Leys pek zeki olduundan, beni tuzakla aldatmak ve ebed belya mptel etmek istiyor" dedi. O, define mektubunu alp, mutemedin nne atarak, "Bu mektubu geri gtr ve ona yle syle: "Senin iin iyiliklerin hepsini istiyorum, hangisini beendiini sylemedin. Bundan daha berbat tuzak olmaz. Zu lmlerinin mahsuln sen ve kardein bu kadarck ksa zamanda toplayp, imdi benim zerime mi atmak istiyorsun? O gasbedilmi mallarn benim olmasn ve kyamette de onlarn hesabn vermemi istiyorsun. Byle deilse senin ve kardeinin zenginlii nereden? Yoksa baban demirci deil miydi? Siz de demircilii biliyorsunuz, sizin kazancnz ne olabilir? Yetim ve dullardan zulm ve zor ile topladnz btn bu mallar benim boynuma atmak istiyorsun. O malla hi iim yok. unu bil ki yarn, kyamet gnnde yetimler, dullar, garipler, mal sahipleri haklarn isteyince nasl altndan kalkacaksn? Geri istedikleri zaman, "smail'e verdim ondan alnz!" diyeceksin, benim buna gcm yetmez!"

O, Allah'a olan inanc ve korkusundan kendisine verilen hazine plnn geri gndererek, dnya malnn cazibesine kaplp, aldanmad. Padiahlarn ve insanlarn Allah (c.c)'a olan iman byle olmaldr. Bugn olduu gibi bir dinarlk haram malla yzbin dinarlk mal btl etmeleri, sonlarn dnmeyip kendilerine hell saymalar reva mdr? Hikye: Emir smail b. Ahmed'in bir deti de souk ve karn 37 NC FASIL ok yad gnlerde, atna binip meydana gelip, le namazna kadar beklemek idi. Bunu yle aklard: "htiyac olup yemei olmayan bir mazlum, bir fakir belki saraymza gelmeyi arzu eder, souk ve karda yiyecek bulmak ok daha zor olur, bizim burada, bulunduumuzu bilirse, gelip iini grerek huzura kavuur." Byle tedbirlerin, teki dnya ve kurtulu iin btn devlet bykleri ve padiahlar tarafndan bu fni dnyada alnmas gerekir. Allah biliyor ki btn yaratklar orada ihtiya iindedir. 38 DRDNC FASIL miller, vezir ve klelerin devaml soruturulmas (kontrol) Vergi memurlarna, Allah (c.c)'n kullarndan vergi ve rleri toplarken ltufla, iyi szler syleyerek, isteyerek iyi muamele yapmalarn, ellerini daha ileriye gtrmemelerini vasiyet etmelidir. Eer vergiyi vaktinden nce isterlerse teb'ay skntya sokarlar, bu zamansz yklenmeye duar olurlarsa, mecburen mallarn yar fiatna satacaklarndan ilerinde perian ve avare olurlar. Vergi memurlarna, tebadan bir kii hasta veya kz ve tohuma ihtiyac varsa, ona bor vererek yardm etmeleri tavsiye edilmelidir. Bylece yk hafifleyen aile, yerinde kalarak, evi dalmaz ve mrn huzur iinde geirir. Hikye: yle iittim: Melik Kubad zamannda yedi yl ktlk olup, gkten bereketin kesildii zaman, mirlerine ekinlerini alp, satmalarn ve sadaka olarak baz kimselere vermelerini, fakirlere de Beytu'l-mal ve hazinelerden yardm etmelerini emretti. Neticede yedi ktlk ylnda memlekette alktan bir tek kii lmedi. Padiahn, gnderilen vergi memurlarnn durumundan gafil olmamas gerekir. Eer kanunlara aykr i yapar veya halktan vergiyi fazla alrlarsa, fazla aldklar paray geri alp, azlederek, srgn etmelidir. Byle yaplrsa lke imar grr, padiahlk uzun mrl olur ve devlet hazinesinin ihtiya fazlasyla karland gibi dier 39 DRDNC FASIL memurlar da ibret alarak halkn kesesine el uzatmazlar. leri kendi grne gre yrten padiah, vezirini ve mutemet memurlarn gizlice tetkik etmelidir. nk padiah ve memleketin kurtulu ve ykl daima onlara bal olduundan, vezir namuslu ve ileri grl olunca, memleket imar

grd gibi ordu ve halk da durumdan memnun ve huzur iinde yaar, padiah sevin duyar. Eer vezir karanlk iler evirirse, memlekette karklklar doar, bu karklklarn nlenmesi zorlanca, padiah ne yapacan ard gibi sknt ve ztrap iinde kalr. Hikye: yle rivayet ederler: Behram Gur'un doru ve ileri grl diye bilinen bir veziri vard. Behram Gurona itimat ederek, btn memleketi onun eline brakmt. Onun aleyhinde konuulan hi bir sz dinlemiyordu. Kendisi gezme, av ve arap imekle meguld. Bu vezir, Behram Gur'un yanndan ayrlmayan halifesine, "Halk kendisine reva grlen adaletin fazlalndan edepsizlendi, korkuyu unuttu. Eer kendilerine bir takm cezalar tatbik edil mezse, memleketin felkete urayacandan korkuyorum" dedi. Padiah arap ve av ile megul olduundan, halkn ve lkenin ilerinden habersiz olarak, "Memleket yklmadan nce sen onlara tembihte, bulun. Bu uyarma iki yolla olur. Birincisi ktlerin saysn azaltmak, ikincisi iyilerin mallarn satn almak. Bu hususta ben, kimin maln satn al dersem, sen hemen al." Bu tavsiye zerine halife kimi tutuklad ise vezir ondan kendisi iin rvet aldndan baka, halifeye de, sen de al diye tavsiyede bulundu. Neticede memlekette kimin mal, at, i becerir gzel yzl klesi varsa hepsini satn aldlar. Halk fakirleti, memleketin maruf ahsiyetleri evsiz barksz kalarak baka lkelere g ettiklerinden, devlet hazinesi iin artk bir ey toplanamaz oldu. Gnler byle geerken Behram Gur'un bir dman ortaya kt, askerlerine bahi verdi, ordusunu tehiz ederek, dmana gndermek istedi. Hazineye gidip bir ey gremeyince, kp ehrin zenginlerine ve reislerine gitti. Kendisine, ehrin byklerinden fa40 SYASETNME lan ve filn kiiler, evLeri-dalnca "Filn ehre gitti" dediler, Behram Gur, "Niin?" diye sordu. Vezirin korkusundan hi kimse Behram'a durumu aklayamaynca, "Bilmiyoruz" dediler. Behram Gur o gn ve o gece bu mevzu zerinde dnd ise de, zararn nereden gelebileceine akl erdiremedi. Ertesi gn erkenden atna binip, lde ilerlemeye balad Hem gidiyor, hem de dnyordu. Gne ykseldiinde 20 - 25 km.lik bir yol almt. Fazla dnmeden, kendinden gemi ve gne fazlasyla tesir ettiinden ackp, susa m, bir yudum suya muhta olmutu. lde bir yerden duman ykseldiini grd. Herhalde orada insan vardr diye dnp, atn duman ynne evirdi. Yaklanca kapsna bir kpek aslm adr ile, uyuyan koyun srleri grnce ard. adra yaklanca, ierden bir adam kt. Kendisine selm vererek, inmesine yardm edip, yannda ne varsa tanmad padiaha ikram etti. Behram, ona, "Evvel bu kpein macerasn reneceim, ondan sonra yemek yeriz" dedi. (Adam unlar anlatt): "Gen, en emniyet ettiim biri idi. Sanatn bildiinden bu koyun srlerini kendisine brakrdm. O, adamn yerini tutard. Hi bir kurt onun korkusundan srnn etrafnda dolaamazd. Her i iin ehre gidiyor ve dnyordum. Bu

kpek hayvanlar otlaa gtryor ve eksiksiz geri getiriyordu. Gnler byle geerken bir gn koyunlar saydm,olmas lzm gelenden bir ka tanesi eksik geldi, buraya asla hrsz gelmediinden, koyunlarmn her gn niin bir kann eksildiine akl erdiremiyordum. Koyunlarn otlattm mil, her yl koyunlarn tam saysn alarak, bana hakkm verir, gelip benden tam say isterdi. "Meer bu kpek arkada olduu bir dii kurdu kendisine e edinmi. Ben bu iten habersiz, odun toplamak iin bir gn sahraya gidip, dnte tepeden inerken koyunlarn otladn ve yanlarna bir kurdun geldiini grnce bir alnn arkasna gizlenerek, seyre baladm. Kpek kurdu grnce onun yanna gelip, kuyruunu sallamaya balad. Kurt skunetle durunca kpek zerine kt ve birlikte aaya gittiler. Daha sonra keye ekilip uykuya dal41 DRDNC FASIL dndan, kurt srye dalarak bir koyunu tutup, paralayarak yedi. Kpek hi ses karmad. Ben kurtla kpek arasndaki bu muameleyi grnce, koyunlarn eksilmesinin sebebinin kpein yolsuzluundan olduunu anladm, tutup onu idam ettim". Bu hikye Behram'n ok houna gitti, hayretler ve dnceler iinde geri dnd. (Kendi kendine yle dnd): "Bu i benim iime benziyor. Halkm srye benzer, vezirlerimiz, emirlerimiz memleketimin ve. halkmn durumu ok kark diyordu. Kime ba vurdumsa bana doruyu sylemiyor, en iyisi bilgili ve ileri grl vezirime soraym". Sarayna dnnce ilk olarak hapsedilenlerin defterlerini istedi. Defterlerde batan sona vezirin efaatini grnce, halka iyi muamele etmediini, gidiatnn kt olduunu, adaletsizlikler yaptn anlad. u darb- meseli hatrlad: "Bir kimseyi un ile aldatan limler, ekmekle kalr, bir kimse ekmee hyanet ederse, elbisesi iinde kalr". "Benim doru ve ileri grl olarak tandm bu vezir, karanlk iler eviren bir yalancdr. Ben ise onu kudretli kldmdan aresiz halk, onun selahiyetlerinden korkarak, durumlarn bana syleyemiyorlar. in kar yolu, yarn onu arp, byklerin huzurunda selahiyetlerini kaldrarak, onu astrp ayana ar bir zincir balataym. Ondan sonra hapishanedekileri huzuruma araym, bizzat durumu onlardan soraym. Ondan sonra, mnadlerine, "Behram Gur doru ve ileri grl vezirini azlediyor, kimler kendisinden zarar grmse, ondan hakkn almak zere, kurulacak mahkemede gelip ikyetlerini bildirmelerini, neticede onun hak zere olduu anlalrsa kendisini tekrar vezirlie getirip hilat vereceini, eer kendisine ve halkna hyanetle para topladysa onu kpek gibi cezalandracan" iln etmelerini emretti. Ertesi gn Behram, saraynn kapsn at. Emirler, bykler ve vezirler yanna giderek yerlerini aldlar. Behram Gur, vezire dnerek, "Memleketi iine attn bu ztrap nedir? Orduyu iaesiz brakm ve halk perian etmisin. Sana, halkn yiyeceini vaktinde ulatrman, emirlik ve vilyetleri kontrol etmeni, halktan rden

42 SYASETNME baka vergi almaman, hazineyi dolu tutman emretmemi miydim? imdi ne hazinede bir kuru gryorum, ne askerin yiyecei var, ne de halk yerinde duruyor. Sen, benim sadece arap ve av ile megul olduumu, memleket ilerinden haberim olmadn sanyordun. tahmin ettiin gibi deildi" dedi. Sonra onu hakaretle yerinden sryerek astlar ve ayaklarna ar bir zincir baladlar. Sonra tekrar mnadler karp, "Melik, doru ve ileri grl vezirini azletti, ona kzd, artk ona vazife vermeyecek, kim ondan zulm ve zarar grdyse korkusuzca saraya gelsin, durumu aklasn ki Melik mazlumun hakkn ondan alsn" diye bartt. Bu esnada gelen mahkmlar, Melik'in huzuruna kardlar, hepsinden tek tek mahkumiyetlerinin sebebini sordu. Mahkumlardan biri durumunu yle aklad: "ok mal ve mlk olan bir kardeim vard. Doru ve ileri grl vezir onu tutuklayp btn maln elinden aldktan sonra, kardeimi ikence ile ldrd. Kendisine "Nasl ldrrsn?" dedim. Bana, Melik'in dmanlar ile mektuplatm syledi ve beni Melik'ten hakkm aramamam ve durumun gizli kalmas iin zindana att". Bir dieri bandan geen olay yle anlatt: "Babamdan miras kalan ok gzel bam, onun yannda doru ve ileri grlnn (vezir) sulanabilir bir tarlas vard Bir gn bama urad, ba houna gidince almak istedi. Ben satmak istemeyince beni, filancann kzn seviyor, haynlk edip, gnah ilemitir bahanesi ile tutuklatp, hapsetti. Bu suu ilediimi ikrar etmemi emretti. Neticede ba elimden alarak, tapusunu zerine ald. Ben durumu padiaha bil direceimi syleyince beni tekrar tutuklatp, zindana att". Bir dieri hikyesine yle balad: "Dnyay dolaan tccar bir adamdm. Sermayem az olduundan, bir ehirde bulduum bir antikay dier ehre gtrp satar, az bir kra kanaat ederdim. Ancak bir dizi kymetli incim vard, bu ehre gelince satmak istedim. Haber Melik'in vezirine ulanca birini gnderip, beni ararak o dizi inciyi benden parasn demeksizin alp, kendi hazinesine gn derdi. Birka gn hrmetle huzuruna ktm, bana vermesi gereken 43 DRDNC FASIL SYASETNME incilerin parasn hi anmad. Gcm sona ermiti. Bir gn yol ortasnda nne karak "Eer o inciler hounuza gittiyse parasn vermelerini emrediniz, gitmedi ise iade edin" dedim. Hi bir ey sylemeyince evime dndm. Evimde beni bekleyen drt avu grdm: "Kalk seni vezir aryor" dediler. Sevindim, incilerin parasn verecek dedim ve kalkp, gittim. avular beni getirip hapse derek, ayama kaln bir zincir baladlar. te birbuuk yldan beri buradaym". Dieri yle dedi: "Filan nahiyenin reisiyim, evim her zaman misafire, gariplere ve ilim ehline akt. Allah'n kullarna hizmet eder, gcm yettii kadar sadaka datr, hayr yapar ve hak edenlere nafaka verirdim. Babalarmdan byle grdm iin malmdan ve tarlalarmdan Allah'n btn kullar istifade ederdi.

Vezir bana, sen define bulmusun diyerek ikence yapt, tutuklatp hapsetti. Sa hibi olduum btn mal ve tarlalarm yar fiatna satarak ona verdim. imdi bir kuruum olmad halde, yine de drt yldr bu zindandaym". lerinden biri: "Ben filan reisin oluyum. Vezir, babamn mallarn msadere ederek, onu dverek ldrd. Beni de hapsetti. Yedi senedir bu zindanda zulm gryorum". Bir dieri: "Asker bir kii idim. Babanvda bunca yl Melik'e hizmet etmi ve onunla seferlere katlmt. ivan'da, biraz topram var, geen yl birey yetimedi. Bu yl vezire rica ettim. "Ey sahip, oluk ocuum var, geen yl param yetimedi, bu sene beni muaf tut, bir ksmn borcuma vereyim, bir ksmn da ocuklarma harcyaym" dedim. "Ordunun ihtiyac varken, padiah'iin hi bir ey mhim deildir" dedi. "Sen ve senin gibiler ya hizmet edersiniz veya etmezsiniz, eer ekmek istiyorsan tam almalsn. Benim devlete kar baka grevim var, nasl tam alabilirim? Fakat sen Melik'in khyas olduuna gre benim bir lokma ekmek iin canm feda ederek kl kullandm bilmiyor musun? Nasl padiahn ekmeini bizden esirgersin? Padiahn fermann dinlemeyip isyan ederek bizden ekmeimizi geri alyorsun" dedim. "Defol, sizi ve 44 padiah ben koruyorum" dedi ve beni hapse gnderdi. Drt aydr bu hapishanedeyim". Hapishanede 700'den fazla adam vard, bunlardan ancak 20 kadar adam ldrerek tutuklanm, dierleri vezirin dnya malna dknl sebebiyle zulm ve hakszlkla hapsedilmiti.Telll ertesi gn de padiahn emrini iln etti. ehir, nahiye ve vilayetlerden saylamayacak kadar mazlum saraya geldi. Behram Gur, halkn hl ve gidiatn grp iitince, "Bu adamn ektii ktlk tohumlar onun hapsedilmesini at, yapt zulmlerin acs, katlini gerektiriyor. Vezirin Allah'a yapt bu kstahlktan dolay Allah'n bir ferman gndererek beni de yakmamas hayret edilecek eydir" diye kendi kendine syleniyordu. Sonra vezirin evine gidip, defterlerini ve mektup keselerini getirmelerini ve onun btn evlerini mhrlemelerini emretti. Mutemetler giderek sylenenleri yaptlar. Defterler ve keselerin iine baknca, padiahlarn vezire gnderdikleri mektup dolu bir kese ile vezirin yazsyla bir padiaha yazlm yle bir mektup vard: "Bu gsterdiin geveklik gafleti devleti gtrr, ben seni ve senin efendiliini istiyorum, mmkn olan her eyi yerine getirdim. Falan filan pekok asker kumandan evirip, sana biata getirdim ve bir ok askeri isiz ve ekmeksiz braktm, bazlarn baka yerlere tayin ederek haylazla sevkettim. Halk a ve zayf bir hale getirerek perian ettim. Btn bu zaman zarfnda ele ne geirdiysem senin ve senin hazinen iin topladm. Bu gn hi bir padiahta byle bir hazine yoktur. lemeli ta ve taht ve benzeri hi bir yerde olmayan ve olmayacak olan altndan meclis yaptrdm. Ben bu adamdan kendi hesabma

eminim, meydan bo ve hasmn gafildir. O gaflet uykusundan uyanmadan mmkn olduu kadar abuk ko." Behram Gur bu yazlar grnce, "Bu hasm bizzat kendisi, bana kar kkrtt, onun sz zerine gururla karmza kyor. Bu kt yaradll kpein benim hasmm olduundan phem kalmad" (diyerek) onun mal, mlk, hazinesi, tarlalar, kleleri, hayvanlar bu zamana kadar satn ald nesi varsa getirmelerini emret45 DRDNC FASIL ti. Hepsini satp halka dattlar ve sarayn da yerle bir ettiler. Melik sarayn kapsnda bir byk ve kk daraac kurmalarn emretti. Onu, obann kpei idam ettii gibi byk daragacna, ona biat edenleri de kk daraalarna astlar. Melik mnadilere, bu cezann padiahna ve efendisine hyanet ederek, onun muhalifleri ile anlaan, halka zulmeden, efendisine kstahlk edenin cezas olduunu, yedi gn iln etmelerini emretti. Bu ceza verilince Behram Gur'un lkesinde bulunan btn hainler korktular. Doru ve ileri grl vezirin tayin ettii kimseler azledildi, ilerinden atlan herkes eski grevlerine tayin edildi. Memurlar ve mutasarrflar deitirdiler. Melik Behram Gur'u devirmek iin hareket eden padiah bu haberi duyunca, yaptndan piman olarak geldii yerden geri dnd. Behram'a da pekok mal, para ve kymetli eyalar gndererek zrler dileyip, kulluunu bildirdi. "Asla Melik'e isyan etmek dncesinde deiliz, sizin veziriniz bizi bu yola sevketmek iin, bize yazd ve adam gnderdi" dediler. Behram Gur onlarn zrn kabul ederek, balad. Gzel yzl Behram vezirlii iyi huylu bir adama verince lke huzura kavutuu gibi askerin ve halkn ileri dzene girip, almalar hzland. Memleket imar olmaya balad. Halk zulm ve adaletsizlikten kurtuldu. Behram kpeini asan adama o zaman bir ok verip, adrndan karken "Onun bende tuz ve ekmek hakk var. Eer ban skrsa bana ve Behram Gur'un hciblerinden biri benim hcibimdir, ona, kalkp bu okla gelmelisin, sarayda senin elinde bu oku gren, seni benim yanma getirir. Ben de sana hakkn derim" dedi. Behram o tesadften sonra ok iler grd. Bir gn o obann kars kocasyla sohbet ederken, "Kalk ehre git, bu oku beraberinde gtr, o ziynet ve rtbeleriyle zengin grnen adam ola ki bize bir iyilik yapar. Bugn onun yapaca yardma ok ihtiyacmz var" dedi. oban kalkp ehre geldi. Gece bir kede uyuyarak, ertesi gn Behram'n sarayna gitti. Behram olay hciblerine ve muhafzlarna anlatp, "Eer benim okum ile bir adam gelirse hemen bana getirin" demiti. 46 SYASETNME Hcibler oku onun elinde grnce, "Ey kahraman nerdesin? Ne zamandan beri seni bekliyoruz. imdi seni padiaha gtreceiz" dediler. Has sarayndan kp tahtna oturduktan sonra msaade edince, hcibler adamn elinden tutarak Behram'n huzuruna kardlar. Adam Behram' grnce, "Eyvah yandm, bu

meliin kendisi imi, ben kendisine gerei gibi hizmet edememi, kstaha nnde konumutum" dedi. Allah etmesin, kendisinden bir erilik zehabna kaplmasndan korkmasna ramen, saygda kusur etmedi. Behram, yzn devlet byklerine evirerek, "Benim devletin gidiinden uyanmama sebeb bu adamdr" (diyerek) kendisinin gidiini ve adamn kpeini idam etme hikyesini onlara anlatt. Sonra, "Bu adam uur saydm" dedi. Ona hilat giydirmelerini emretti. Behram'n srlerinden kendisinin ihtiyac olan yediyz koyun verdiler. Ayrca pek ok altn ve mal hediye edildii gibi, padiahn emriyle, sa olduka kendisinden vergi ve r alnmamas da emredildi. Balangta kendisiyle birlik olan skender-i Dara'nn vezirinin, sonradan onun gafletinden istifade ederek hiyanet etmesi, skender'in malubiyetine ve padiahln elinden gitmesine sebep olmutur. O halde padiah, hibir zaman memurlarnn durumundan gafil olmamal, devaml onlarn hal ve durumlarn kontrol etmeli, onlardan zulm ve hyanet zuhur ederse, hi yerlerinde tutmayp, azletmelidir. Dierlerinin ibret almas iin, sular derecesinde onlar cezalandrrsa, hi kimse ceza korkusundan padiah aleyhine bir ey dnemez. Bir kiiyi byk bir ie memur ederse, onun arkasndan kendisi bilmeden, durumunu ve almasn kontrol edecek mfetti gndermelidir. Aristo Byk skender'e, "Bu memlekette yazarlar incittiin zaman onlara vazife verme, dmanla beraber olup senin yok olman iin alrlar" demiti. Melik vezire yle dedi: "Padiahlarn drt grubun sularn 47 DRDNC FASIL balamamalar gerekir. Birincisi memleketin yklmasna alan, ikincisi haram i ileyen, ncs devlet srrn korumayan, drdncs dili ile padiaha dalkavukluk ederken kalbi ile onun muhalifleri ile anlama yapanlar. Bunlar muhakkak cezalandrlmaldrlar. Padiah lkede cereyan eden olaylar hakknda uyank olursa, kendisinden hi bir ey gizlenemez". 48 BENC FASIL Ikta' sahipleri ve onlarn halka nasl muamele ettiklerinin tetkiki Kendilerine kta' verilen sipahilerin halka nasl muamele edeceklerini bilmeleri gerekir. Kendilerine braklan mal alnca eer halka iyi muamele ederlerse ne l. Fena muamele ederlerse halkn bedeni, mal, evld, tarlalar ve letlerinin ondan emin olmas iin mal elinden alnr. Sipahilerin bunlara el uzatmaya hakk yoktur. Halk padiahn sarayna gidip, halini anlatmak isterse, onlar bun dan men etme yetkileri yoktur. Bunun haricinde hareket eden sipahinin dierlerine ibret olmas iin elinden kta's alnarak cezalandrlr. Hakikatte onlarn, topran ve halkn sultann olduunu bilmeleri gerekir. Sipahiler ve valiler onlarn banda emniyet mdr (ahne) gibidirler. Yaptklar muamele ile halk padiahtan memnun olursa, onun ceza ve azabndan emniyette olur.

Hikye: 17 yanda iken babas Kubad'n yerine tahta oturup padiahla ulaan dil Nuirevan hakknda yle derler: Padiahl yrtrken aklllk ve adalet onda devaml huy haline gelmiti. Ktlklere ktlkle, iyiliklere iyilikle muamele ederdi. Her zaman, "Babam ksr grl ve iyi kalpli olduundan, abuk aldanrd Memleketi tecrbeli kimselere teslim etmi, onlar da istedik lerini yapyorlard" derdi. phesiz memleket ypranarak, hazne boalyor, altn ve gmler kayboluyordu. Kendisine, kt isimle 49 BENC FASIL mazlumlarn borcu kalyordu. Bir defasnda Mazdek'in hilesine, dierinde falan vali veya mirin szne aldanmt. Bunlar lkenin zulm ve ikence ile harap olmasna, halkn fakirlemesine sebep oldular. nne srlen altn paray gmten daha ok sevdiinden, onlardan memnun olmutur. u kadarck ayrma gc yoktu ki, onlara, "Sen emirsin, filanca vilyetin valisisin, size u kadar i havale ettim, niin yiyeceinizden ve giyeceinizden ok alyorsunuz? Bu kadar da fazla, asla sahip olamayacan pek ok gzel eyler getirmisin. Onlarn hepsi halktan hakkn olmayarak aldn eyalardr ve hepsi de vilyetin maldr. Bazlarn borlarna harcadn, bazlarn hazineye getirdin, geriye kalan fazlalklar nerden buldun? Belki hakszlkla elde etmedin, fakat dierlerinin meslek edinmesi gerekli olan hrmeti, halka gstermedin" diyemiyordu. Padiahlnn 3-4' nc yllarnda sipahiler ve memurlar yle zulm yaptlar ki mazlumlarn haykrmalar saray kaplad. dil Nuirevan byk bir adr yaptrarak devlet ileri gelenlerini oraya toplad. Tahtna oturduktan sonra nce Hak Tal'ya hamd senada bulundu. Sonra, "Bana bu padiahl Allah (c. c)'in verdiini, babamdan miras olarak, amcam isyan edince onunla savatm ve onu yendiimi, ikinci defa klc elime aldm biliniz. Allah (c.c) bana kymetli bir lke verince, ben de size sayg gsterdim, her birinize bir vilyet verdim. Kimin devlette hakk varsa karlksz brakmadm. Babam tarafndan byk vilyetlere tayin edilmi olan bykleri ayn yer ve makamlarnda braktm. Onlarn ekmeklerini ve rtbelerini azaltmadm. imdi size,emrinizdekilere ve halka iyi muamele etmenizi emrediyorum, hakknzdan fazla vergi almaynz, size olan hrmetimi koruyorum, Allah (c.c)'tan utanp szm dinlemezseniz Allah (c.c) etmesin benden size ktlk ular. Bu da devletimin zararna olur. Dnya muhaliften aridir. Aldnzla, huzur iinde yaayn. Yoksa Allah'n verdii nimetlere kr, size ve bize yetmiyor mu? krszlk eldekini de gtrr. Bundan sonra Allah'n kullaryla iyi geinmeniz gerekiyor. Emrinizdekilerin ykn azaltnz, zayflar incitmeyip, limlere sayg gste50 SYASETNME riniz, iyilerle sohbet edip, ktlerden saknnz. Allah ve melekleri ahidim olsun, bir kimse bu gsterdiim yolun aksini seerse, onu kat'iyyen yanna brakmam" dedi. Hepsi birden, "Emrettiiniz ekilde yapacaz" dediler.

Bir ka gn sonra hepsi ilerinin bana geip, ne kadar zulm ve adaletsizlik varsa onlar yapmaya baladlar. Melik Nuirevan' kk bir ocuk olarak gryorlard. Her si, Nuirevan' kendisinin tahta kardn, isterse tahtta tutacan, can istemezse padiahlktan azledebileceini sanyordu. Nuirevan da onlara yumuak davrandn biliyordu. Bylece padiahln beinci yl bitti. lkede kendisinden daha zengin ve daha by bulunmayan bir sipahsalar, Nuirevan'n Horasan ve Azerbaycan valisi idi. Silahlar, atlar ve malzemeleri eksiksizdi. Oturduu ehrin kysna bir kk ve bir bahe yaptrmak istedi. Arzu ettii blgede ihtiyar bir kadnn ekip bitii ve her yl padiaha vergisini dedii verimli bir topra vard. Kadn bu topraktan ald gelirle gnde ancak drt ekmek yapabiliyor, bu ekmein biri ile kendine ya, biri ile katk alyor, dier ikisini de yiyordu. Elbisesini halk, Allah rzas iin sevabna veriyordu, ihtiyar kadn hi dar kmadan btn gnlerini evinde geiriyordu. Bu sipahsalar onun toprana tamah ederek, kadnn yanna birini gnderip, o tarlay kendisine satmasn bildirdi. htiyar kadn, "Dnyada nafakam temin ettiim yalnz bu kadar topram var, bana, senden daha ok lazm olduu iin satamam" dedi. Sipahsalar "ok para veya yerine daha ok gelir getirebilecek, ok kymetli arazi veririm" dedi. htiyar kadn, "Hayr bu tarla bana annem ve babamn miras, helal bir arazidir. Komularm beni korurlar, senin verecein her ey benden uzak olsun" dedi. Sipahsalar kadnn szn dinlemeyip, zulm ve kuvvet ile oraya bir bahe yapp, etrafna duvar ekti. Kadn i kuvvete dklnce ciz kalarak, parasn veya karlnda bir toprak vermesi iin sipahsalarn yanna gitti. Sipahsalar ban eerek aldr etmedii gibi cevap da vermedi. Kadn mitsiz evinden knca, onu saraynda da brakmamt. 51 BENC FASIL Sipahsalarn ata bindii, seyre kt, ava gittii her yerde yolunun zerine oturuyor, bararak ondan yerinin parasn istiyordu. Sipahsalar hi cevap vermiyor, onun uzandan geiyordu. Hizmetkrlarna, nedimlerine, hciblerine syledi ise de, "Evet syleriz" dediler, fakat hi kimse bunu ona sylemedi. htiyar kadn bylece aresiz tam iki yl geirmesine ramen hi bir ey alamaynca midini kesip kendi kendine yle dedi: "Kalkp bana ok adaletsizlik eden bu zalimin elinden, adaletli olduunu duyduum padiaha gi deyim, bana hakkm verirse ne l, vermezse o zaman ii Allah (c.c)'a havale ederim, o zaman Allah benim hakkm verir". Bunu kimseye sylemeden, sknt ve keder iinde Azerbaycan'dan Medayin'e gitti. Nuirevan'n sarayna ulanca onu ok fevkalade buldu, ieriye almayacaklarndan korktu. Bir tedbir olarak o yaknlarda kalacak bir yer bulaym, Nuirevan' at zerinde grnce barp, feryat edeyim, belki kulak verir. te ancak o zaman halimi kendisine arzederim. Tesadfen bu yeri igal eden sipahsalar da Nuirevan'n yannda idi. Nuirevan'n o gn ava gideceini haber alan kadn, hangi yne gideceini tahmin ederek, kalkp, binbir sknt ile av mahalline gitmek zere yola kt,

ertesi gn Nuirevan'n bulunduu yere ulat. Askeri, av iin etrafa daldndan Nuirevan yalnz kalmt. htiyar kadn sakland al arkasndan kalkp, padiahn adrna kotu ve bandan geenleri ona yazl olarak verip, yle dedi: "Ey Melik, eer cihan padiah isen benim kssam oku ve bu ihtiyar kadna hakkn ver". Nuirevan ihtiyar grnce derhal ayaa kalkp, elindeki kad ald, hikyeyi okuyup, sylediklerini de duyunca gzleri yaard. Kadna, "zlme, artk senin iin bitti, benim iim balad, arzunu yerine getirip seni memleketine gndereceim. Yalnz ok uzak yerden gelmisin bir ka gn dinlen" dedikten sonra, hizmetkrn arp, "Bu kadn bir katra bindirip, ken di evine gtr. Onu arncaya kadar hazineden her gn iin iki okka ekmek, bir okka et, aylk olarak be altn lira ver" dedi. Ferra Melik'in sylediklerini aynen yerine getirdi. 52 1 SYASETNME Nuirevan avdan dndkten sonra gece gndz kadnn sylediklerinin doru olup olmadn dnmeye balad. Bu iin doruluunu nasl anlayabileceini aratrrken, bir le vakti bir hizmetkrn arp, filn kleyi getirmesini emretti. Hizmetkr gidip, sylenen kleyi getirdi. Melik kleye, "Ey kle, benim pek ok ve becerikli klelerim olduunu biliyorsun. Hepsinin iinden seni se memin sebebi, sana gvenmemdir. Sana syleyeceim i iin gerekli paray hazineden alp, Azerbaycan'a gideceksin. Filan ehrin, filan mahallesine inip, orada 20 gn kalacaksn, her trl insanla dp kalktktan sonra, sz arasnda "Sizin mahallede, filan evde ismi falan olan bir kocakar vard, onu gremiyorum, nereye gitti? Onun bir tarlas vard, onu ne yapt?" (diye sor). Bunu herkesten sor, bakalm ne diyecekler? Bu iin hakikatini bana ren. Ben seni bu i iin gnderiyorum. Fakat yarn byklerin nnde seni Azerbaycan'a, gelir ve ekinlerin nasl olduunu, fet gren blgelerin bulunup bulunmadn kontrola gnderdiimi sylersin. abuk dnp bana durumu bildirmen iin tekrar saraya dneceksin" dedi. Kle "Bastne!" dedi. Nuirevan ertesi gn ayn ekilde hareket ettikten sonra, kle gitti. O ehre vard. 20 gn orada kalp, her cins insanla konutu, bir ey farketmeden her eyi sylediler: Zavall ihtiyar byk kadnd. Kocasn, maln ve yiyeceini kaybedince, uzun zaman hasta yatt. Sahip olduu tek tarla ile geiniyor, padiaha vergisini verdikten sonra, gnde elde ettii drt ekmein birini yaa, dierini kata verip, ikisini de yiyerek vaktini geiriyordu. Bu durum, ehrin valisinin oray temaagah olarak seip, zorla topran elinden alncaya kadar devam etti. stelik ne parasn, ne de yerine bir toprak verdi. htiyar kadnn iki sene sarayn kapsn andrmas da fayda etmedi. imdi uzun zamandr ortalkta grnmyor. Yayor mu? ld m? Bilmiyorum. in asln renen kle geri dnp, Melik'in sarayna geldi. Nuirevan'n huzuruna kt, durumu kendisine arzederek unu ilve etti: "Padiahm, Allah'a kr sizin talihiniz ile lke mamur,

53 BENC FASIL gelirler iyi, meyva ok, otlaklar yemyeil, av mahalleleri bakmldr". Nuirevan, "Elhamdlillah" dedi. Yalnz kaldklar zaman, "htiyar kadnn durumu ne oldu?" dedi. Kle duyduklarn aynen tekrarlad. Emir, "Kadnn syledii doruymu" dedi. O gn ve dier gnler skntlar iinde kald. Bu gnlerden birinde byk hcibini arp, ileri gelenlerin ve emirlerin huzuruna gelmelerini emretti. "Falan ehrin valisi, filan kimseyi ikinci bir emre kadar dehlizde tutunuz" diye emretti. Nuirevan'n verdii izin ile dier ileri gelenler huzura gelerek selm verdiler. Onlara dnerek, "Size bir soru soraym, gerei gibi cevap veriniz" dedi. "Emredersiniz!" dediler. Azerbaycan emirliini verdiim filan kimsenin emrinde ka para var? "Bildiimiz kadaryla fazlasna ihtiyac olmadna gre 2.000.000 dinar olabilir. 500.000 dinar meclisinin. Altn ve gm eyalar, hallar ve mobilyalar 300.000 dinar tutar. rak'ta, Fars'ta ve Azerbaycan'da mlk olmayan hi bir nahiye yoktur. Emirlerden hi biri ondan daha ihtiaml deildir" dediler. Emir sordu: Ne kadar hayvan var? "Aa yukar 300.000 hayvan var" dediler. N e kadar klesi var? 1.700 kle, 400 cariyesini biliyoruz, sizin ikbalinizden olan dierlerini Allah bilir. Nuirevan dedi ki: Allah'n kendisine bu kadar mal verdii zengin bir kimsenin, zavall zayf ve fakir bir ihtiyar kadnn sabah akam yedii iki tane ekmeini zulm ile almas hakknda ne dersiniz? Syleyiniz ona ne yapmamz gerekir? Btn bykler balarn ne eerek, "mkn dahilinde onun hakknda en kt ne yaplabilirse yapmak gerekir" dediler. Nuirevan da "imdi filancann derisini yzmenizi, kafa ve bedeninin derisine saman doldurmanz, saray kapsnn zerine as54 SYASETNME manz, yedi gn mnadlerin, yaradlmlardan birine zulm ve adaletsizlik yapan bir kimsenin akbetinin bu zalim gibi olacan iln etmesini istiyorum" (dedi). Emredildii zere o emirin derisini yzp iine saman doldurarak, sarayn kapsna astlar ve yedi gn mnadler bu olay lkede iln ettiler. Sylediklerini aynen yerine getirdiler, O zaman ferrana, "Sana emanet ettiim o ihtiyar kadn getir" dedi. Ferra kadn getirince Azerbaycan'a gnderdii kleyi de getirdiler. Kleye, "Seni niin Azerbaycan'a gnderdim?" dedi. Kle, "Bu ihtiyar kadnn durumunu renmem iin, renince dndm ve Melik'e anlattm" (dedi. Melik) byklere

(dnp yle dedi): "Ben sizin nnzde bununla yalan konumakla hata etmedim. Bundan sonra Allah'n emrinin aksine kim adaletsizlik ve zulm yaparsa, mfsidleri yer yznden kaldrmak, zalimlerin ellerini zulmden ektirmek istediimden, bu gibiler ayn cezay grecektir. Dnyay adaletle ssleyeceim. Allah beni bunun iin yaratt, zalimlerin zulmlerini ortadan kaldrmak iin kullarnn zerine bana padiahlk verdi. Banza bu ilerin gelmemesi iin sizler de iyi iler yapmalsnz." Btn emirler mecliste bulunduundan Nuirevan'n ceza ve heybetinin korkusundan dleri patlyordu. Sonra ihtiyar kadna, "Sana zulmedene cezasn verdim ve onun, senin yerine yapt saray ve baheyi sana baladm" dedi. Ona bir hayvan verilmesini emrettikten baka, ok vergi almamalar iin bir menur verdi. Onu ehrine gnderdikten sonra "Saraymz adaletsizlie urayan ve zulm grenlere aktr. Allah (c.c.) bize bu rtbe ve padiahl zalimlerin zulmn mazlumlardan kaldrmak iin vermitir" dedi. Sarayndaki hcib ve memurlara saraynn kapsna gelen zalim ve zayflarn durumunun kendisinden gizlenmemesini ve kendisinin bu hususta uyarlmasn emretti. Yedi yandaki bir ocuun bile yetiebilecei ve zerinde ziller bulunan bir zincirin yaplmasn, sarayna gelen mazlumlarn hcibe ihtiyac kalmadan zilleri sallayarak, zillerin kendisi tarafndan iitilecei ekilde yaplmasn emretti ve 55 BENC FASIL yle de yaptlar. Zilleri duyunca mazlumlar kabul edip, haklarn zalimlerden alacan bildirdi. Nuirevan'n bu siyasetinden btn askerler ve halk korkarak mazlumlara haklarn verdiler, kimse zulm ve adaletsizlik yapamad. Memlekette iler dzelince lke insanlar huzura kavutu. Bu olaydan yedi yl getii halde kimse sarayn kapsna adalet istemeye gelmedii gibi, kimse de zulm yapmaya kendisinde g bulamad. Hikye: Yedi yldan sonra, sarayn bo bulunduu ve nbetilerin uyuduu bir le vakti, zillerin aldn duyan Nuirevan kalkp, hemen iki hizmetkrn kimin zulme uradn anlamalar iin gnderdi. Hizmetkrlar saray kapsna gelip, kapda zayf, ihtiyar ve hasta bir merkebin boyun ve srtn zincire srttn ve kandn, anlarn bundan aldn grnce, bunun bir merkep olduunu ve adalet isteyen kimsenin bulunmadn sylediler. Nuirevan, "Yanlyorsunuz, bu merkep de adalet istemeye geldi Her ikiniz de bunu alp ehri dolatrn ve onun kimin olduunu bana bildirin" dedi. Hizmetkrlar Melik'in huzurundan ktktan sonra, merkebi alp ehir meydanna getirip, "Bunu tanyan var m?" dediler. (Biri kp) "Evet, ehirlinin pek ou tanr. Ben de 20 yldan fazladr tanrm, bir boyacnn merkebidir. Her gn elbiselerini ona ykleyip rmaa gtrr, pnlar ykadktan sonra gece vakti dnerdi. Gen olduu mddete onun iini yapyordu, ihtiyarlayp da i greme yince onu azat ettii iin ehirde dolayor, herkes hayr iin ona ot ve su veriyor, yalnz iki gndr ortalkta grnmyordu" dedi.

Hizmetkrlar durumu renince acele olarak Nuirevan'n yanna dnp, durumu anlattlar. Nuirevan, "Ben bu merkep de adalet istemeye gelmitir demedim mi? Bu gece merkebe, yem verin, gerekenin yaplmas iin yarn boyac ile mahallesinin drt khyasn bana getirin" dedi. Hizmetkrlar syleneni yaparak, merkebi, amar ykaycsn ve mahallenin drt khyasn saraya getirdiler. Padiah amarcya, "Bu hayvan gen iken iini yaptrarak, ona ot 56 SYASETNME veriyordun. htiyarlayp i yapamaynca ona yem vermemek iin, azat ediyorum diye onu yanndan kovdun. Acaba onun yirmi yllk hizmeti ne oldu?" deyip, amar ykaycya krk deynek vurmalarn emretti. Sonra, "Bu khyalar ahit olsun, sana vereceim lekle bu merkebe her gn yem vereceksin, eer bir para eksiltirsen, sana nasl ceza vereceimi sen de bilirsin." te padiahlar byle imi, zayf ve hastalarn haklarn d-nrlermi. Memurlarna, sipahilerine ve kullarna bu dnyada n, gelecek dnyada da kurtulu iin ihtiyatl olmalarn emrederler-mi. Sipahilerin ve vergi memurlarnn ok zengin olmamalar, zel bir kale yaptrmamalar, kt dncelere kaplmamalar, halka iyi ve doru muamele yapmalar ve vilayetleri onarmalar iin iki senede bir deitirilmeleri gerekir. L 57 ALTINCI FASIL Kad, hatip ve gvenlik memurlarnn (muhtesip) ileri Memleketteki kadlarn durumlarnn teker teker bilinmesi gerekir. Onlardan ancak lim, zhid ve zlim olmayanlarna vazife verilmeli, her birine devlet btesinden gndelik veya aylk verilerek yerlerine gnderilmelidir. Mslmanlarn mallar ve canlar zerinde sz sahibi olduklarndan, rvet almamalar iin bu husus ok mhim ve nziktir. nk cehaletle, kasden ve huylar gerei bir hkm verip onu tescil ettikleri zaman, dier hkimlerin o hkm imzalayarak padiaha bildirmeleri,onun da byle hkm veren kadlar azlederek cezalandrmas gerekmektedir. Emirlerin, kadlarn adaletle hkm vermeleri ve adliye saraylarnn ilerine dikkat etmeleri gereklidir. Eer bir kii kibirlenir de kendisine ceza verilecei zaman, kad huzuruna kmazsa o, byk kii de olsa cebren hkim huzuruna karlmaldr. lk drt halife, zamanlarnda bu ileri bizzat kendileri grmler, hata olur diye bu ii bakalarna ver memilerdir. Memleketin ayakta durabilmesi iin Hz. dem'den zamanmza kadar hi bir padiah adaleti hkim klmak iin suluyu cezalandrmaktan ekimser kalamamtr. Hikye: Acem meliklerinin detlerini yle hikye ederler: Mihr gn ve nevruz gn, hi kimseyi ayrdetmeden kendilerini ziyaret izni verirler. Bundan evvel, birka gn, "Herkes u gne ka58

SYASETNME dar ilerini bitirsin, ikyetleri ve ihtiyalar varsa yazp padiaha ulatrsnlar!" diye mnadler karp bartrlard O gn gelince padiah ehrin meydanna karak mnadye, "Haceti olup da saklayann vcudundan padiah bizardr!" diyerek bartr, sonra melik, halkn dilekesini alr nne kor, teker teker bakard. Ba rahip (en byk kad) padiahn sanda otururdu. Sonra melik kalkp, tahtndan iner, ba rahibin nnde diz ker ve "Hepsinden nce benden ikyeti olann davasna bak, fakat korkup hislerini katma" derdi. Sonra mnad, Melik'e dmanlklar olanlar u tarafa otursun, evvela onlarn iine bakacaz!" diye barrd. Sonra melik ba rahibe, "Hi bir gnah padiahlarn gnahndan daha byk deildir. nk Allah, padiaha verdii, kendi kullarna hkm ve emretme gibi yce bir yetkiyi hi kimseye vermemitir. O halde padiahn adaletli olmas ve zalimlerin ellerini mazlumlarn zerinden ekmesi gerekir. Eer melik adaletsiz olursa, btn askerleri sahip olduklar nimetleri hie sayar, Allah' (c.c.) unutarak zalim olurlar. phesiz Allah'n gazap ve fkesi her tarafta kendilerini bulaca gibi, ok az bir zamanda lke harabeye dner. Adaletsiz padiahlar gnahlarnn sebebiyle ksa mrl olurlar; ya ldrlrler veya padiahlklar el deitirir" derdi. Bunlar dedikten sonra, "Ey rahip, imdi bak ve gr, beni kendi yerine koy, yarn Allah benden sual sorarsa ben senin yakana yaprm" derdi. Sonra rahip davalara bakmaya balard. Eer padiah ile hasm arasnda bir hak varsa, adaleti yerine getirerek o kimseye hakkn verirdi. Eer padiahtan bir alaca bulunmazsa, cezalandrlmasn emreder. Mnd de sonucu u ekilde bildirirdi: "Bu kii kstahlk ederek, mlk ve memlekette ayp arad iin cezasn ekecektir". Mlk hakknda davac kalmaynca tahtnn yanna gelir, bana tacn koyup memleket byklerine dnerek, "Zulm ve tamahtan saknasnz diye nce kendi davalarmn grlmesine msaade ettim. imdi her birinizin davacs olduuna gre, hasmlarnzdan honutluk dileyiniz" derdi, Bu det Erdir zamanndan Yezdicurd zamanna kadar byle 59 ALTINCI FASIL gitti. Yezdicurd babalarnn usln deitirip, dnyaya adaletsizlik detlerini getirerek, kt bir gelenek tesis etti. Halk skntlara dt, nefret ve beddua herkesin aznda dolamaya balad. Bir gn anszn eersiz bir at onun sarayna geldi. yle gsterili idi ki, huzurda bulunan devlet bykleri onu pek beenerek, tutmak istedilerse de muvaffak olamadlar. At Yezdicurd'un tahtnn nne gelince sakinleip, durdu. Yezdicurd, "Uzaklanz, bu Allah Taal tarafndan bana gnderilmi bir hediyedir" dedi. Kalkp yava yava atn yanna geldi. Dilleri tutulan bykler, hayret iinde donakaldlar. Yezdicurd elini uzatp atn yelesini tuttu, bir eliyle de yzn okuyor, srtna binip, iniyor, at yerinden kprdamyordu. Yezdicurd, eyer ve yular isteyerek at koumlayp, paldumunu

takmak isterken, at anszn kalbi zerine bir ifte att, Yezdicurd olduu yere ykld ve ld. Herkesin ard bir anda at saraydan kp gitti. Hi kimse onu bir daha gremedii gibi, nereden gelip nereye gittiini de bilemedi. Halk onun, bu zalimin zulmn ortadan kaldrp, kendilerini kurtarmak iin Allah (c.c.) tarafndan gnderilmi bir melek ve peri olduuna inand. Hikye: Hikye ederler ki, Ammare b. Hamza, Halife Vsk'n meclisinde otururken bir adam kalkp, "Ammare, zulmle benim tarlam gasbetti" dedi. Halife Ammare'ye, "Kalk hasmnn yanna otur, onun sylediklerine cevap ver" dedi. Ammare, "Ben onun hasm deilim. Benim tarlam istiyorsa kendisine baladm. Halife'nin beni mkfatlandrd bu yerden kalkmam. Bir tarlaya, sahip bulunduum bu makam ve rtbeyi veremem" (dedi). Onun bu bykl hazr bulunan devlet byklerinin houna gitti, Bu durumda padiahn, Trk, Acem ve Arap da olsa hkm bizzat vermesi gerekir. Bilmiyorsa veya eriat hkmlerini okuma-msa, onun vazifesini yapmak iin phesiz bir naip lzmdr. Bu ynden kadlar, hepsi padiah naibi olduklarndan, padiahlarn onlarn nfuzlarn korumalar, onlara olan hrmetini ve onlarn rtbelerini keml noktasnda bulundurmalar gerekir. nk zel bir durumlar vardr. Padiahn bizzat tayin ettii naipleridir. 60 SYASETNME Ayn ekilde, byk camilerde namaz kldran hatiplerin bid, Kur'an- Kerim'i bilen ve okuyan kiiler arasndan seilmesi gerekir. nk namaz nazik bir itir ve mslmanlarn namazlar imama bal olduundan, imamn namaz kusurlu olursa, btn cemaatn da namaz kusurlu olur. Padiahlarn, her ehre terazileri ve fiatlar denetleyecek, al veriin dorulukla yrmesini salayacak bir gvenlik yetkilisini (muhtesip) de gndermeleri gerekir. Bunlar, dier yerlerden gelip, ehir pazarlarnda satlan mallara hile ve hyanet kartrlmamasn salarlar. Dirhemleri kontrol ederek "iyiyi emr ve ktden men etme" dsturunu yerine getirirler. Padiah ve padiahn tayin ettii memurlar, onun kudretli olmasna almaldrlar. nk gelenekler ve akl bunu gerektirmektedir. Bunun dnda hareket edilir, esnaf istedii gibi alr, istedii gibi satarsa fakir halk skntya der, elinde ve avucunda bir ey kalmaz. Kanunlar yrtlmediinden fitne ortaya kar. Bu i, hi kimseden korkusu olmayan bir Trk koca'ya veya padiahn yakn hizmetkrna verilirse, o zaman iler, aadaki hikyede belirtildii gibi adaletle ve slm kaidelerine uygun olarak yrr. Hikye: Rivayet ederler ki, Sultan Mahmud, nedimleri ve yaknlar ile sabaha kadar arap imiti. Meclisinde bulunan Ali Nutekin ve Muhammed Arab gibi ordu kumandanlar da onunla beraberlerdi. Kuluk vakti Ali Nutekin ba dnp, uykusuzluk ve fazla arabn kendisine tesir etmesi neticesinde Mahmud'dan izin alp evine gitmek istedi. Mahmud ona, gndz byle sarho vaziyette gitmesinin doru olmadn syleyerek "Burann asayiini koru, gece olsun gidersin. Hem muhtesip seni byle grrse tutuklar, sana 40 deynek vurur,

itibarn kaybedersin, ben de zlrm, hibir ey de syleyemem" dedi. Ali Nutekin 50.000 svarinin kumandan idi, onu alt etmek iin karsna karlan 1.000 kii ile ba edebilmiti. Muhtesibin kendisine dokunmaya cesaret edemeyeceini syledi. Sultan Mahmud, "Szm dinlemezsen git" dedi. Ali Nu61 ALTINCI FASIL tekin byk bir gayretle atna binerek, evinin yolunu tuttu. Tesadfen emniyet mdr (muhtesip) pazar yolunda ona rastlad. Onu sarho vaziyette grnce atndan indirmelerini emretti. Nutekin kendi inmek istediyse de onu alaa ettiler. Muhtesip kendi eliyle ona ekinmeden 40 deynek vurdu. Askerleri ve hizmetkrlar alayp szlandlarsa da hi kimse ona efaat iin azn amaya cesaret edemedi. Azametli bir Trk hizmetkr olan bu muhtesip Ali Nutekin'e cezasn verdikten sonra, onu evine gtrdler. O, yol boyunca, "Sultan'n emrini dinlemeyenin hali benim gibi olur" diyordu. Ertesi gn Ali Nutekin Sultan'n huzuruna knca. Sultan, "Nasl oldun, muhtesibin elinden nasl kurtulabildin?" deyince, gmleini kaldrp, srtnn nasl yara bere iinde olduunu Mahmud'a gsterdi. Mahmud glerek, "imdi arap itiin yerden dar kp, bir daha pazara sarho gitmeyeceine tvbe et" diyordu. Memleket dzeni ve siyaset uslleri iyi ve mazbut konulduunda Mslmanlk ve adalet doru drst yrr. Hikye: Rivayet ederler ki, bir zaman Gazne ehrinde btn frnclar frnlarnn kaplarn uzun zaman kapadlar. Ekmek az bulununca fakirler ve garipler skntya dtler. Sultan brahim'e frnclarn kendilerine zulmettii eklinde ikyette bulundular. Frnclar Sultan'n huzuruna getirdiler. Sultan, "Niin ekmek karmyorsunuz?" dedi. Frnclar, "ehre gelen btn buday ve unlar emir byledir diye alp saray ambarna dolduruyorlar, bizim bir kilo buday almamza izin vermiyorlar" dediler. Sultan saray frnclarnn fillerin ayaklar altna atlmalarn emretti. Onlar lnce her birini bir filin hortumuna balayarak, ehirde dolatrdlar. Mnd-ler "Hangi frnc i yerini amazsa, ona da ayn ceza tatbik edilecektir!" diye iln ettiler. Ayn gn ambarlar alarak iindekiler sarfedilince, ertesi gn akam namaznda bile halkn ihtiyacndan baka frnlarda 15'er kilo ekmek mevcuttu. Allah daha iyi bilir ama, padiah insafl ve dil olursa, halk daima huzur iinde bulunur. 62 YEDNC FASIL mil'in (vergi memuru), kad'nn, emniyet mdrnn (ahne), (belediye) reisin(in) durumlarn soruturmak ve bunun siyas art Her ehir aratrldnda din ilerinde mfik, Allah Tal'dan korkan, kin ve garaz olmayan bir kimse bulunabilir. Ona, "ehir ve nahiyeyi sana emanet ediyoruz, Allah br dnyada bizden neyi sorarsa, biz de senden sorarz"

demeli. Vergi memuru (mil), kad, emniyet mdr (ahne), belediye reisi ve halkn byk ve kk hareketleri soruturulup bilinmeli, olaylarn hakikati renilip, gizli veya ak bize bildirilmeli. Biz de gerekeni emrederiz. Bu vasflara sahip kimseler byle grevlerden saknp, memuriyeti kabul etmek istemezlerse, onlar mecbur edip, hepsinin hapsedilmesi pahasna zorla bu grevi vermelidir. Hikye: Abdullah b. Thir yle anlatr: "Trbesi halen Niabur'da olan dil bir emir vard. Biz kendisini ziyaret edip, grdk. Halk her zaman trbesini ziyaret edip, ihtiyalarn dilerler, Allah (c.c.) da onlarn isteklerini yerine getirirdi. Dnya mal ile ilgilenmeyen bid ve zhidlerin btn ilerinin yaplmasn emreder, Hakk'n rzasn elde etmek iin, bundan hi bir ey beklemezdi. Halka hi zorluk karmadndan, herkes huzur iinde idi. Padiahlarndan da hirette bir hak iddia etmeyi dnmezlerdi." 63 YEDNC FASIL Hikye: Bir gn Ebu Ali Dekkk, Horasan valisi ve bakumandan olan Emir Ebu Ali lyas'n yanna geldi. Bu vali btn azameti ile beraber ok faziletli, lim, olgun bir zatt. Bir gn Ebu Ali Dekkk yanna girip, iki dizi zerine oturarak, "Ey emir, senden bir mesele soracam, garazsz bana bir t ver" dedi. Emir, "Veririm" dedi. Syle, sen altn m daha ok seversin, yoksa hasmn m? Altn daha ok severim. Ebu Ali Dekkk, "O halde niin daha ok sevdiini burada brakp, hasmn kendinle birlikte br dnyaya gtryorsun?" dedi. Ebu Ali lyas'n gzlerinden yalar gelmeye balad ve sesli sesli alad. Sonra, "Bana ok iyi bir t verip, beni gaflet uykusundan uyandrdn" dedi. Hikye: yle anlatrlar: Babas SebukTekin'in yerine oturan Sultan Mahmud Gazi, sivri, sar bir yz, uzun ince boynu ve iri bir burnu olduundan gzel deildi. Fakat Hindistan ve Horasan onun has mal idi. Bir gn sabah namaz vaktinde yatak odasnda, sabah namazn kldktan sonra, nnde tara ve aynas olduu halde, tesbih ve dua ile megul olduu anda veziri emsu'l-Kil'ai Ahmed-i Hasan odasna girerek selm verdi. Mahmud dua ile megul oldu undan ba ile, otur diye iaret etti. Vezir, Mahmud'un karsna oturdu. Mahmud duasn bitirdikten sonra kaftann giydi, bana serpuunu koydu, izmelerini ektikten sonra aynaya bakp glmsedi. Ahmed-i Hasan'a, " u anda hatrmdan ne geiyor? Biliyor musun?" dedi. "Sultanm daha iyi bilir" diye cevap verdi. Yzm gzel olmadndan, halk da gzel yzl padiahlar sevdiinden halkmn beni sevmemesinden korkuyorum. Hasan- Ahmed, "Padiahm, halkn seni sevecei gibi al. O zaman kadn ve ocuk, avam ve havas seni canndan ok sever, fer64

SYASETNME mann ile atee bile girerler" dedi. Mahmud, "Ne yapaym?" dedi. Btn dnyann seni sevmesi iin altn kendine dman kabul et. Bu sz Mahmud'un houna gidip, "Bu szn altnda binlerce fayda var" dedi. Ondan sonra Mahmud, balayan ve datan elini at ve aresiz btn dnyallar onu sevip methetmeye balaynca, byk iler ve byk fetihler onun eliyle oldu. Semenat' ald. Semerkant'a ve Irak'a gitti ve hepsini fethetti. Bir gn Ahmed-i Hasan'a, "Ben elimi altndan ekince, her iki cihan bana teslim olup avucuma geldi. Dnya'y hakir olarak kabul edince iki cihanda da esiz oldum" dedi. Ondan nce kimsenin ismi Sultan deildi. slmda ilk Sultan olarak adlandrlan Gazneli Mahmud'dur. Ondan sonra bu ismin verilmesi det oldu. Allah'tan korkan, dil, cmert, uyank, bilgili, ileri grl, mcahit ve gazi olan padiahn saltanat devri hayrl olur. dil padiahlarn bulunduu zamanlarda adalet olduu iin cmertlik de olur. Hikye: Fudayl b. yaz, "Eer duamn Allah katnda kabul edileceini bilseydim, dil sultandan bakasna dua etmezdim. nk kendinin ve Allah Tal'nn kurtuluu, dnyann imar ancak adaletle mmkndr" derdi. Hadis: Btn vgler ve selm zerine olsun, Peygamberimiz (s.a.v.)'in bir hadisinde (yle buyurulur): "Bu dnyada Allah rzas iin adaletle i grenler, kyamet gnnde Cennette incilerden yaplm minberler zerinde bulunurlar." Padiahlar daima, hi bir art niyetleri olmakszn halkn iyiliinde ve adalette titiz davranp Allah'tan korkanlar her zaman durumu doru olarak gstereceklerinden memur olarak tayin ederler. Badat'ta Mu'tasm da byle yapmtr. 65 YEDNC FASL Hikye: Abbas halifelerinin hi birinde, Mu'tasm'da olan siyaset, heybet, let ve asker yoktu. Sahip olduu her biri sekin 70.000 Trk kleye hi biri sahip olamamt. Bunlardan bir ksm emirlie ve ordu kumandanlna ulamt. Daima, "Sayg gstermekte Trkten daha iyisi yoktur" derdi. Mstesna olarak, bir emir vekilini arp, ona, "Badat'ta pazarclardan veya dier esnaftan bize 500 altn lira verecek birini tanyor musun? imdilik ok lzm, hasat vakti iade ederiz" dedi. Vekil, "Pazarda al veri yapan, uzun zamandr almas sonunda 600 halife altn olan bir tandm var. O pazarc dostum olur, her zaman dkknnda oturduumdan parasnn nakit olduunu biliyorum" dedi. Emir, bir bakasn gnderip o adam artmay, ona sayg gsterip, birlikte yemek yemeyi, yemekten sonra da paray nasl isteyeceini tasarlad. "Onun utandn biliyorum, yle konuaym ki ondan paray kolayca alaym" (diye dnd), Emir dnd gibi yapt. Onu armaya bir adam gnderince, adam kalkp emirin sarayna gitti, selm verdi. Emir kalkp ona sayg gstererek

iyi bir yere oturttu. Onun gnln almak iin, "Senin nn, huyunun iyiliini, mertliini pek ok kiiden duydum. Sana hayran oldum. Bir topluluk oturmu, "Bu efendinin hrriyetine dknl, al veriindeki doruluu Badat arsnda mevcut deil, dorusu ei benzeri bulunmaz" diyorlard" (dedi). Emir ona, "Ey efendi, niin cesaret edip, bize i buyurmuyorsun? Bu evi kendi evin bilmiyor musun?" dedi. Emir ne sylerse, o sayg gstererek, tevazu ile hareket ediyordu. O, vekil, daima byledir, diyordu. Ondan sonra sofra ve yemekler gelince emir ona ikramda bulunarak, kendi tasndan yemesi iin tasn onun nne srd Ekmek yedikten sonra emir o adama dnerek, "Sana niin zahmet verdiimi biliyor musun?" dedi. Adam, "Hayr" dedi. "Bu ehirde pek ok zengin dostlarm olduunu bilmelisin" dedi; "Onlara bir iaret yapsam benim al veriimi bildiklerinden hi duraksamadan istediim paray hemen verirler. Fakat u an senin deerin na66 SYASETNME zarmda yle artt ki seninle benim aramda dostluk olmas ve samimiyetin artmas iin senden 1.000 dinar bor vermeni bekliyorum. 4 - 5 ay iinde, hasat mevsiminde iade edeceim. Elimi bama koyaym bekleyeyim. Sen bu kadarla yetinecek misin, yoksa onda bir artrma yapacak msn? Herhalde benden bu kadarn esirgemezsin?" Adam haya ve utancndan "Ferman emirindir!" deyip, ilve etti: "Ben 1.000 veya 2.000 dinar olan esnaftan deilim. Sermayemin tamam 600 Abbas lirasdr. Onunla kudretimce yayor ve ufaktan bir i eviriyorum. Bunu elde edinceye kadar da zamanm sknt iinde geti". Emir, "Haznemde yeteri kadar altnm var, fakat maksadm bu al veriten dostluumuzun pekimesidir. Sami miyet eseri olarak bu 600 dinar bana ver, senet karlnda hasat vaktinin giriiyle, ahitle benden 700 dinar gzelce alrsn" (dedi). Vekili ona, "Sen daha bizim emirimizi tanmyorsun, emirimizle al veriten hi korkun olmasn" dedi. Adam "Nasl emrederseniz, bu kadar iin bir saknca yok" dedi. Ona bir senet vererek, elindeki altnlar aldlar. Senedin vadesinden on gn sonra adam gelip selm verdi, hi rica etmeksizin, "Beni grmeniz bizzat ricadr, senedin vadesi iki ay getii halde Emir bu konuyu hi amyor, bana bu paray vermesi gerekiyor" dedi. Emirin oral olmadn anlaynca, "Benim bu kadar altna ihtiyacm var, durumu vekilinize hakkm vermek iin bildirin" diye bir mektup yazd. Emir, "Senin iini unuttuumu mu zannediyorsun? Bir ka gn sabret, canm skma, evine bir mu temet kii ile gnderirim" diye yazp mhrleyerek cevap verdi. Adam iki ay daha bekleyip altnn izini bile gremeyince, kendisine ikinci defa mektup yazarak, "Pek ok ive yapyorlar" dedi. Daha sonra her gn ricaya gittiyse de aradan alt ay gemesine ramen hi fayda etmedi. Bu dertli adam bykleri efaati yapt. Kad'l-kudat'a(baka-d) giderek ondan er' bir hkm istedi. Adamn konuaca hi bir byk kalmad. Bir ka defa kad'nn sarayna gittiyse de ona bir h-

67 YEDNC FASIL km veremediler. Kabul grd, i gremediini arzettii hi kimse sznde durmad. Parann vadesi 1,5 yl ap da adam acz iinde kalnca, krdan vazgeip ana paras iin uratysa da hi bir ey elde edemedi. Btn byklerden midini kesip ii Allah'a braknca, tesadfen faziletli bir kiinin imamlk yapt bir mescide girdi. Bir ka rekt namaz klp, Allah'n huzurunda alayarak yle diyordu: "Allah'm ben cizim, feryadma yeti, beni hakkma kavutur, zalimden benim hakkm al". O mescidde oturmakta olan bir fakir (dervi), alamasn duyunca ona acd. Alayp szlamay kesince ona, "Ey eyh, bana ne bel geldi ki byle alyorsun?" dedi. Adam, "Bama yle bir i geldi ki yaradlmlara sylemenin faydas yok, ancak Allah Tal feryadma ulaabilir" dedi. Dervi, "Bana da syle, sebepler oktur" dedi. Adam, "ehrin btn emr ve byklerine syledim, hi faydas olmad, sylemediim yalnz halife kald. Sana sylesem ne faydas olur?" (dedi). Fakir, "Bana sylemelisin, faydas olmasa da belki rahatlarsn" dedi. Adam doru deyip, durumunu bandan sonuna kadar anlatt. Dervi: "Ey cmert adam, skntn sona erdi, benimle konutuktan sonra artk zlme, benim sylediklerimi yaparsan hemen bugn altnlarna kavuursun". Adam, "Ne yapaym?" dedi. Dervi: "Hemen imdi filanca mahalleye git, minareli mescidin bir kaps, kapnn yannda bir dkkn var, dkknda yamal cppe giymi, bir eyler diken bir ihtiyarla terzilik yapan ran greceksin, dkkna gir, ihtiyara selm verip yanna otur, bandan geenlerin hepsini anlat, maksadna ulanca bana da dua et. Bu ii hi savsaklama". Adam mescidden kp, kendi kendine yle dnd: "Bu ehirde emirlerden, byklerden ve kadlardan efaat dilenmediim kimse kalmad; ok acaip, bu dervi beni maksadma ulatrmak 68 SYASETNME iin ihtiyar bir terziye gnderiyor. Hemen gideyim, grelim ne olacak?" Mescide gidince, dkkna girdi, ihtiyar terziye selm verip yanna oturdu, ihtiyar adam elindeki ii brakp, "Hangi hususta derdin var?" dedi. Adam, bandan geenleri, mescide gidip alad na kadar ona anlatt. htiyar terzi adam dinledikten sonra, "Kullarnn iini Allah (c.c) rast getirir. Elimizde bir tek sz var, senin iin hasmna syleyelim, Allah'n iimizi kolaylatracan ve senin maksadna kavuacan sanyorum, duvara yaslan ve rahata otur" dedi. Sonra iki randan birine "Kalk, abuk filan emirin sarayna git, onun yatak odasnn kapsna otur, ona, "Filan terzinin ra kapda bekli yor, sana bir haberi var" diye haber gnder. Seni ieri aldklar zaman selm ver ve benim selmm syledikten sonra, "Filan adam senin zulmnden bize geldi,

elinde senden 700 altn lira alacana dair senedi var, zaman 1 yl gemi, imdi bu adamn hakkn tamamen demeni ve onun gnln alman ve hi kusur etmemeni ve bo vermemeni istiyorum" (de ve) hemen bana cevap vermesini syle" (dedi). ocuk hemen kalkt ve o emirin sarayna gitti. Pazarc adam hayretler iinde kalarak, "Bu ihtiyar terzinin bir ocuk ile gnderdii byle bir haberi padiahtan bakas gnderemez" dedi. Bir mddet sonra ocuk dndnde "Emrettiin gibi yaptm, selmn syledim, emir kalkp bana selm ve hrmet etti" (diyerek) "Git teekkrm bildir, ne emrederlerse aynen yapacam. Hemen ben de altn huzurunda teslim etmek iin geliyorum" dediini syledi. Emir, bir saat gemeden iki ua ile gelip dkknn nnde atndan indi. Terziye selm verip elini pt. Hizmetkrdan altn kesesini alarak "te altn, bu iyi adamn altnn gasbettiimi zannetmeyin, kusur vekillerindi" (dedi); zr dileyip, kesenin azn aarak altnlar sayd. 500 halife altn idi. "imdi bu 500altn ona teslim et, yarn saraydan dnnce kalan 200 tanesini de kendisine gtrr ve gemi iin zr diler, onun rzasn kazanmaya alrm. Yarn bunu yaptm bir hizmetkrla ikindi namazndan nce huzu69 YEDNC FASIL runuza ulatrrm" (dedi). htiyar, "Hazret" dedi, "bu 500 altn o adama ver, mtebakisi iin de sznde durmalsn" (dedi. Emir) altn sahibine verdikten sonra ikinci defa terzinin elini pt ve gitti. (Bundan sonrasn adamn azndan dinleyelim): Ben sevinten ne yapacam bilemiyordum. Elimi atp teraziyi nme ekerek 100'n ayrp ihtiyar terzinin nne koydum. Terzi "Bu nedir?" dedi. "Allah'a and imitim, kim bana param iadeye vesile olursa almasnn creti olarak 100 dinar onun olacaktr. imdi altnmn tamam bana ulat iin bu miktar senin hakkndr, btn arzumla sana balyorum" (dedim). Terzi, "ine git, benim hakkm, bir mslmann sknt ve hakszlktan kurtulmasdr. Bu anda pek ok huzura kavuman ruhumun mkfatdr. Eer ben bundan bir zerre pay alrsam, senin 700 altnn gasbetmek isteyen Trk emirden daha zalim olurum. Kalk altnlar al ve selmetle git. Eer yarn kalan 200 dinar getirirse mbarek olsun, aksi olursa benim yanma gel de alalm. Bundan sonra da al veri yapacan arkadalarn tan" dedi. ok uratmsa da benden bir ey almad. Kalkp, sevinle dkkndan karak evime dndm. O gece rahat bir uyku uyudum. Ertesi gn evimde beklerken bir adam gelip, "Emir size dua ediyor, "Zahmet olmazsa gelsin" diyor" dedi. Gittik, saraya girdiimizde bizi iyi bir yerde arlad. "Ben daima padiahn ileri ile megul olduumdan vekillerim hata etmiler" diyerek, yardmclarna lanetler yadrd, zr diledi. Hazrlad 200 halife altnn bana verdi. Gereken saygy gstererek kalkp kmak istedim. Brakmad, bir eyler getirtti yedik. Sonra hizmetkrnn kulana bir ey syledi. Hizmetkr derhal kt. Bir ei, iinde altn ilemeli diba bulunan bir boha ile dnd. Bunu bana giydirdikten sonra bama ipekten bir sark koydular.

Emir, "Benden honut musun?" dedi. "Evet" diyerek bor senedini iade ettim. Emir, "imdi de o ihtiyar terzinin yanna gitmeni, senin hakkm tamamen dediini (syleyip) "Ondan honudum" demeni istiyorum" dedi. "O kendisi bunu istediinden, yani 70 SYASETNME yarn yanna gelip, hakkn tamamen verip vermediimi sylemem gerektiinden, aynen dediini yapacam. Ben imdi oraya gidiyorum" dedim. Saraydan karak terzinin dkknna gittim. "Kalan altn sizin erefinizin bereketiyle tamamen dedi. Ne olur benden bu 200 altn kabul edin" (dedim). htiyar adam katiyen kabul etmeyince, kalkp kendi dkknma geldim. Ertesi gn bir ka kilo helva, bir ka kzartlm tavuk hazrladm ve ihtiyar terziye gittim. "Ey eyh, altnlar kabul etmedin, Allah rzas iin bari bunlar kabul etki gnlm rahat etsin" (dedim). "Kabul ettim" diye, elini uzatarak o yiyeceklerden bir ka lokma yedikten sonra raklarna da verdi. "Ey eyh, senden bir arzum daha olacak. htiyara yle dedim: "Ben bu ehirde, emir, zhid, kad, emniyet miri (ahne) gibi kiilerden hakkm almak iin efaat istedim, hi kimse iltifat etmedi. Emir kimsenin szn dinleyip benim param iade etmedi. Herkes bu ite ciz kald. Senin sznle benim param bu kadar abuk demesinin sebebi nedir? Eer doru bulursan bana anlat". htiyar, "Senin, Mu'tasm ile benim ilikim hakknda malumatn var m?" dedi. "Hayr" dedim.htiyar unlar syledi: "yle ise dinle: Otuz yldr bu mescidin minaresinde ezan okurum, kazancm ve gelirim terziliktendir. Btn mrm boyunca iki imedim, kt yollara sapmadm, halkn houna gitmeyecek bir davranta bulunmadm. Bu mahallede ordu kumandan bir emirin saray var. Bir gn ikindi namazn kldm ve mescidden karak, dkknma gelirken bu emirin krktk sarho olduunu, elini gen bir kadnn arafna atm ve onu zorla ekerek gtrdn grdm. Kadn, "Ey mslmanlar, imdadma yetiin, ben kt yolda olan bir kadn deilim, filann kz, falann karsym, falanca yerde oturuyorum, herkes benim iffet ve doruluumu bilir. Bu Trk beni zorla karyor, fesat karmas iin beni byk gnaha gtryor. Kocam evimden bir gece ayrlrsam beni boayacana yemin etmitir. imdi ise hem Allah'n emrinden hem de kocamdan ayrlyorum" diye baryordu. "Bu zengin ve byk Trk emirinin 5.000 atl askeri olduun71 YEDNC FASIL dan, kadn hngr hngr alad halde kimse imdadna yetiemiyordu. Ben sadece barp, feryat ettim, hi faydas olmad. Emir kadn sarayna gtrd. Ben inancmdan dolay sabrsz ve huzursuz olduumdan, bir ka ihtiyarla bir o kadar dilenciyi beraberimde emirin kapsna gtrdm. Emirin ismini anarak, "Badat ehrinde halifenin ba ucunda zorla bir mslman kadn tutup, evle rine gtryorlar ve ona ktlk yapyorlar, ya kadn imdi brakrsnz yahut

emir'l-mminin Mu'tasm'n sarayna gider zulm edildiini anlatrz!" diye baryorduk. "Emir dar kp bizi zincire vurmalarn emretti. Hepsini zincire balayarak dvdler, bazsnn kafasn, bazsnn ellerini, ayaklarn krdlar. Durumu grnce katm. Akam namaz vakti girdiinden gidecek yer kalmamt. Namaz kldk, yats namazn da eda ettikten sonra evlerimize dndk. Yatak elbisemi giyip uzan-dmsa da uyku tutmad. Gece yars olduu halde ben hla olay dnyordum. Eer o adam bu kadn ile zinay aklna koymusa i olmutur, kocas da kadn boayacaktr. Fakat arap ienlerin uyuyamadklarn ve gecenin neresinde olduklarn bilemeyeceklerini duymutum. "Tedbir olarak gidip ezan okuyaym, bu Trk de sabah olduunu zannetsin, ola ki elini kadna srmeden sarayndan yolcu etsin, ben de hemen minareden inip kadn evine gtreyim, o susuz kadn da kocasndan boanmasn" dedim. "Sonra ayn ekilde yapp, minareye ktm ezan okudum. Emir'l-mminin Mu'tasm'n bizzat uyank olduunu nerden bilirsin? Benim ezanm iitince ok fkelenerek, "Gece yars ezan okuyan kii mfsiddir, ezan duyup da sabah oldu sanarak sokaa kan kiiyi beki yakalarsa eziyet eder" der. Mecliste bulunan bir hocaya, bu mezzine iyi bir terbiye vermek ve bundan sonra hi bir mezzinin vakitsiz ezan okumamasn salamak iin, yakalayp getirmesini emreder. Saray hcibinin meale elinde geldiini, mescid kapsnda kadnn kmasn beklerken grdm. Bana, "Sakn vakitsiz ezan okuyan sen olmayasn, halife ok kzd ve emretti" dedi. "Bendim, fakat beni bir edepsizlik vakitsiz ezan okumaya sev72 SYASETNME ketti" dedim. "O terbiyesiz kimdir?" dediler. "O, Halife'den korkmayan kiidir" dedim. "Kimde Halife'den korkmayan yrek var? Bu yle bir durum ki ancak emir'l-mminin'e sylenebilir" diyen saray hcibi "Bismillah yr, gidelim" dedi. "Hilafet saray kapsna gelince saray hcibi durumu bir hizmetkra anlatt. Hadim saraya girdi ve Mu'tasm'a durumu anlatt. Mu'tasm beni ieri almalarn emretti. Sonra Mu'tasm, niin vakitsiz ezan okuduumu sordu. Bamdan geenlerle niyetimi arzettim. ok fkelendi, ayn hizmetkra saray hcibinin kendi adamlaryla hemen filanca saraya giderek emiri tutuklamalarn ve yolu kesilen kadn bu gece iki mutemet adamla kocasna gndermelerini, kocasna, "Mu'tasm sana karnn hi gnah olmadn sylyor; ona eskisinden daha iyi bakman emrediyor" demelerini, emiri de acele huzuruna getirmelerini emretti. Hcip hemen gitti, ayn saatte emiri huzura getirdi. Halife onu grnce, "Ey himmetsiz, benden ne himmetsizlik veya bir mslman hakknda ne zulm yaptm, devrimde hangi mslmana eziyet ulatn grdn? Nasl hell olmayan bir ie cesaret edebilirsin? Mslmanlar iin Rum kayser'i ile alt sene savap, btn Rum illerini harap eden ben deil miyim?

"stanbul'un oniki kapsn skmedim mi? Yakmadm m? Orada mslmanlar iin mescid yapmadm m? O esir mslman onlarn elinden kurtarp geri dnmedim mi? Bu gn elhamdlillah benim adaletimle kurtla kuzu ayn dereden su imiyorlar m? Bu gn senin Badat'ta, benim ba ucumda fukaralarn ve mslmanlarn kadnlar ile zina ederek onlar fahie yapmann yeri var mdr?" dedi. "Onu bir uvala koyarak, azn balamalarn ve salam bir deynek getirmelerini, sonra da iki kuvvetli adamn biri bir tarafta, dieri br tarafta yerlerini alp, btn kemikleri krlncaya kadar emiri dvmelerini emretti. Sonra emir'l-mminin emri gereince uval, olduu gibi gtrp Dicle nehrine attlar. "Daha sonra bana, "Ey eyh, Allah'tan korkmayan benden de 73 YEDNC FASIL korkmaz. Allah'tan korkan iin bir ey yapmak gerekmez. Fakat bunun gibi, yaplmamas gerekeni yapan cezasn bulur. Bundan sonra birinin dierine zulmettiini veya haksz ve haram olan fiilleri ilediini, kanun ve eriat harici iler yaptn grrsen, ayn ekilde vakitsiz ezan okuman sana emrediyorum. Ben senin zamansz ezann iitince hemen seni arp, o haram iin sahibini anlayp, kendi olum veya kardeim bile olsa bu kpei cezalandrdm ekilde cezalandracam" dedi. "Halife beni ereflendirdikten sonra gnderdi. Bu olay Halife'nin btn askeri bilmektedir. Bu emir senin altnlarn benim szmn etkisiyle iade etmedi, emir'l-mminin Mu'tasm'n ceza ve korkusu sebebiyle verdi. Eer kusur etseydi hemen vakitsiz ezan okurdum. O da daha nceki Trk emirinin akbetine urard". Bu hikyenin benzeri pek oktur. Padiah ve halifelerin kurt ve koyunlar bir yerde bal olduundan, efendiler halkn bandan geen olaylar, halka zarar ulamamas iin memurlarna nasl ceza vereceklerini, baz memurlar hakknda nasl tedbir alacaklarn bilmelidirler. Mslmann dinini ve milletini kuvvetlendirip, slm kanunlarn yceltmelidirler.

74 SEKZNC FASIL Din ve din kanunlarn, benzerlerinin aratrlmas ve tetkiki Padiaha, din ilerini aratrp, farz ve snnetleri korumak ve Allah'n emirlerini yerine getirmek, din limlerine hrmet etmek, onlarn nafakalarn Beyt'lmaldan ayrp tayin etmek, zhid ve bidlere sayg gstermek vacibdir. Bunu yle yerine getirir: Din limlerini haftada bir veya iki defa sarayna davet eder.

Allah'n emirlerini, Kur'an- Kerim'in tefsiri ile Hadis-i Nebevileri onlardan iitir, yine onlarn azndan gemi peygamber ve padiahlarn hikye ve kssalarn dinler. Bu durumda gnl dnya gailesinden kurtulup, akln ve kulan onlara terkederek mnazara yapmalarn emreder. Anlamad hususlar, olayn tetkikini ve nasl olduunu anlayncaya kadar tekrar tekrar sorar. Hibir eyi iine atmaz. Bir mddet byle yapnca onun iin det olur. ok ksa zamanda slm kanunlarn, Kur'an- Kerim'in tefsirini ve Peygamberimizin hadislerini renir ve ezberler. Bylece din ve dnya ilerinin yolu, alnacak doru tedbirler onca bilindiinden, hi bir dinsiz ve bid'at ehli onu doru yoldan ayramaz. Kesin grl olup, adalet ve cezada isabetli kararlar artar, memleketindeki bo eylerle urama ve bid'atlar ortadan kalkar. Elinden byk iler gelir. Zamannda, devletindeki fitne, er ve fesat unsurlar ortadan kalkar. Dorular kuvvetlenerek bozguncular kaybolur. Dnyada iyi olarak anlr, ahirette kurtulu bulur, derece75 SEKZNC FASIL si ykselir ve saysz nimetlere ular. Zamannn insanlar da ilim elde etmeye daha ok alrlar. Hadis: bn mer (r.a.) yle der: "Reslllah (s.a.), "dil hkimler Cennette saraylarda bulunurlar. Nurlarndan kendi ehilleri ve emrinde bulunanlar da faydalanrlar ve onunla olurlar" dedi". Padiah iin en iyi ey dindar olmasdr. nk din ve padiahlk tpk iki karde gibidirler. Memleketinde bir kimse ztrap ekerse dinde geveklik var demektir. Hemen dinsiz ve mfsitler ortaya karlar, dinde geveklik olunca da memlekette karklklar grlr. Bozguncular kuvvet bulur, padiah saygsn yitirir. Gnllere znt hkim olur. Bid'atlar ortaya karak, haricler hkim duruma geerler. Sfyan Sevr, "En iyi sultanlar limlerle dp kalkanlar, en fena bilginler padiahlarla birlikte olanlardr" der. Hikye: Urdir anlatr: "Kudreti bulunmayan padiah kendi yaknlarn doru yola getiremez, tabii olarak onun, btn halk doru yola sevkedemeyecei bilinmelidir. Bu hususta Allah Tal yle buyuruyor: "nce en yakn hasmlarn uyar" (uar 26/214). Emir'l-mminin mer b. Hattab (r.a.) yle sylyor: "Padiahn rtsnn uzunluundan daha fazla, memleketi zarara uratan ve halkn yolunu artan bir ey yoktur. Padiahn rtsnn ksalndan ve kolay kalkmasndan daha fazla, memlekete hi bir ey faydal olmaz; zellikle memurlar ve miller iin, ki onlar padiahn kendilerinden abuk haberdar olacan bilirlerse halka zulmedemeyip, haktan fazlasn alamazlar." Hikye: Lokman Hekim, "Bana, ilimden daha dost kimse yoktur, ilim hazineden daha iyidir, nk hazineyi senin koruman gerekir, halbuki ilim seni korur" der.

Hasan Basr, "lim; Arapay ok iyi bilen, konuan, terkip ve deyimlerinde gl olan deildir" der. lim hangi dilde olursa olsun btn bilgilerden nasip alandr. Bir kii btn ahkm- Kur'ani76 SYASETNME yeyi, slm kanunlarn ve tefsiri, Trke, Farsa ve Rumca biliyor fakat Arapa bilmiyor, limdir. Arapay da bilirse daha iyi olur. nk Allah Tal Kur'an- Kerim'i Resulllah'a Arap dili ile gndermitir. Fakat Allah'n ve memleketin nuru olan padiah ilimle dost olursa, hi bir i ilimsiz olmadndan, iki cihan da elde etmi olur, cehalete de rza gstermez. Bak, lim olan padiahlarn ismi dnyada byk iler yaparak, nleri nasl bymtr. Kyamete kadar Feridun, skender, Urdir, Nuirevan, Drb, emir'l-mminin mer, Emir'l-mminin Ali (Allah ikisinden de raz olsun) mer b. Abdlaziz, Harun Reid, Me'mun, Mu'tasm, smail b. Ahmed Saman, Mahmud b. Sebuktekin (Allah'n rahmeti hepsine ulasn) gibi padiahlarn isimleri devam edecektir. nk hepsinin ileri ve almalar, tarih ve kitaplarda yazld, okunduu gibi grlmeye deer. Herkes onlar vp dua etmektedir. Hikye: mer b. Abdlaziz devrinde byk bir ktln olduunu okudum. ok sknt eken insanlar arasndan bir Arap kavmi, onun huzuruna karak alayp, "Ey mminlerin emiri, kendi etlerimizi yeyip, kanlarmz itik, yani zayflktan ine iplie dndk, alktan yzlerimiz sapsar oldu. Dermanmz Beytu'l-malndadr. Hazinene toplayp doldurduun bu mal ya senindir, ya Allah'ndr veya Allah'n kullarnndr. Allah'n ise ona ihtiyac yok; biz onun kullaryz, senin ise bize sadaka olarak ver. "Allah ok sadaka verenleri mkfatlandrr" (Yusuf, 12/88). Neticede onun ceza ve mkfatn sana ulatrr. Eer bizim ise, skntdan kurtulmamz iin kolaylk gster. Nerdeyse vcudumuzdaki deri bile kurumak zere" dediler. mer b. Abdlaziz'in kalbi onlara ve onlarn durumuna yanarak gzleri yaard. "Sylediiniz gibi yapacam" dedi. Hemen gerekeni emrederek, onlara istediklerini verdi. Gitmek istedikleri zaman mer b. Abdlaziz "Nereye gidiyorsunuz? Allah'n kullarnn szn bana sylediiniz gibi benim szm de Allah'a (c.c.) 77 SEKZNC FASIL syleyiniz, yani beni hayr dua ile annz" dedi. Bunun zerine Araplar, yzlerini ge evirip, "Allahmz, izzetinle Abdlaziz'in bize, Sen'in kullarna yaptn Sen de ona yap" dediler. Bu dua tamamlannca gkte bir bulut belirerek, iddetli bir yamur balad. Bir dolu tanesi sarayn tulalarndan birine isabet ederek onu krd. Krlan tulann iinden bir kat dt. Alp baktlar. yle yazlmt: "Bu aziz Allah'tan

Abdlaziz'c ateten kurtulma beratdr"; yani mer b. Abdlaziz'i cehennem ateinden kurtardnn beratdr. Bu mnada pek ok hikyeler vardr. Fakat daha fazla uzatlrsa bkknlk getireceinden, bu kadar sylemeyi yeterli bulduk. 78 DOKUZUNCU FASIL Devlet ileri gelenleri ve geimleri Saraya girip kabilen ve kendilerine tam itimat beslenen kiilere eraf denir. Bunlar, ihtiya duyulup, kendilerinden bir ey istendii vakit yerine getirirler. Byle bir kiinin (padiahn) her e-hire ve nahiyeye keskin zekl ve haramdan saknan, tmar ilerinin yrtlmesine, mallarnn muhafazasna bakacak nib gndermesi gerekir. Gidenlerin gittikleri yer hakknda, az ok bilgileri olmas gerekir. nk aylk ve cret sebebiyle halka yk olmamalar lzmdr. Aksi halde yeni bir klfet yklenmesine sebep olabilirler. Neticede yaptklar i iin Beytu'l-malden kendilerine aylk verilirse erafa hyanet etmeye veya rvet almaya mecbur olmazlar. Neticede erafn, (tmar sahipleri) ii doru yryerek gelir temin edilebilir, inallahu Tal Vahdeh. 79 ONUNCU FASIL Muhabirler, postaclar ve memleket ilerinde tedbir almak Padiahlarn, ordu ve halkn durumunu uzak veya yakndan bizzat tetkik etmesi, ne olup bittiini az veya ok bilmesi gerekir. Byle yapmazsa hata ve gaflete der, halka hakaret ve zulm eder. Memlekette fesat ve adaletsizlik alr yrr. Bunu padiah ya bilir veya bilmez. Bilip de tedbirini alamazsa onlar gibi zlimdir, nk zulme rza gstermitir. Bilmezse gafil, hakir ve cahildir, her iki halde de iyi deildir. phesiz (padiahlarn) muhbirlere ihtiyac vardr. Gerek cahiliye ve gerek slmiyet devrinde padiahlarn her ehirde habercileri vard, hayr ve er olan btn hadiseleri onlardan renirlerdi. Bir kimse haksz yere bir tavuk veya bir torba saman alsa, 1.500 km. mesafeden bile padiahn haberi olmutur; bylece o kimseye gerekli ceza verilerek herkes padiahn uyank olduunu anlamtr. Her blgeye yerletirdikleri iini bilen adamlar ile zlimlerin zulmlerini nledikleri gibi halka adaletle muamele edilmesini salam ve memleketi de imar etmilerdir. Yalnz bu ok nazik bir i olduundan daha ok elinden, aklndan ve kaleminden kimsenin phe etmeyecei, memleketin salah ve fesad kendilerine bal olduundan, kendi nefsine almayacak kimselere havale edilmelidir. Onlarn memleket iin lzumlar, dier insanlar bir tarafa, lkede padiah gibidir. Bu yzden aylk ve cretlerinin hazineden denmesi gerekir. Kendilerini padiahtan baka kimsenin tanmamas, ne yaptklarn ve kan olaylar yalnz padiahn bilmesi ve gerekeni emretmesi lzmdr. Neticede, iler yukarda sylediimiz ekilde yrrse, halk padiahn diyanetinden korkarak tam itaatkr olur. Hi kimsenin padiaha isyana cesareti olamaz. Haber alma ve suu

nleme memurlarn tayin eden padiahn adaletinden, ilerisini grerek tedbirli davranmasndan ve uyanklndan dolay da lke mamur olur. Hikye: Sultan Mahmud Irak' fethedince, bir kadnn Deyr-i Kein ribatnda kervan ile btn maln aldlar. Hrszlar Kirman ilinin Ku u Belu blgesinden idiler. Kadn Sultan Mahmud'un huzuruna karak, hrszlardan ikyeti oldu; "Ya malm Deyr-i Kein'e geri getirt veya de" dedi. Sultan Mahmud, "Deyr-i Kein neresi?" diye sordu. Kadn, "Nerede olduunu bildiin, kontrol ve hukukunu koruyacan kadar vilyeti al" dedi. Mahmud, "Doru sylyorsun. Fakat hrszlarn nasl insanlar olduunu ve nereden geldiini biliyor musun?" dedi. Kadn, "Kirman yaknlarndaki Ku u Belu'tan idiler" dedi. Mahmud, "O lke ok uzak ve benim memleketlerimin haricindedir, onlara hi bir ey yapamam" diye cevap verdi. Kadn, "Sen nasl cihan padiahsn? Emrin altndaki halkn koruyamyorsun. Sen nasl bir obansn ki koyunlarn kurttan koruyamyorsun? Sen bu kuvvet ve askerle bir ey yapamazsan; ben zayf ve yalnz bir kadn olarak ne yapabilirim?" dedi. Mahmud'un gzleri suland ve "Ey kadn doru sylyorsun. Senin maln dyorum. Hrszlar hakknda da elimden geleni yapacam" dedi. Yanndakilere emretti, kadnn malnn parasn dediler. Sultan Mahmud bilahare, Kirman valisi bulunan Ebu Ali'ye mektup yazarak yle dedi: 81 ONUNCU FASIL "Benim maksadm Irak'a gelip vilyeti almak deildi. Hindistan'da her gn ortaya kan orijinal olaylar mevcut olduundan, onlarla megul oluyordum. Irak'ta yaayan msl umanlarn ou bana mektup gndererek, Deylemlilerin halka aktan aa pek ok zulm yaptklarn yazdlar. Nerede gzel bir kadn, temiz bir ocuk grseler onlar zorla gtrp, fesat karyorlar. Onlarla kadnlar gibi birlikte yayorlar. Resulllah'n (s.a) dostlarna aktan lanet okuyorlar. Hz. Aie (r.anh) hakknda ok kt szler sylyorlar. Mukataa'lardan iki veya defa vergi alyorlar. Velhasl istediklerini yapyorlar. Hepsi, nikahl dokuz kars olan Mecd'd-devle denilen orann padiahn ehinah iln etmeye karar vermiler. ehirlerde ve nahiyelerde Rafzlik mezhebini aka methediyorlar. Yaratc'nn var olmad hakknda aka sohbet ediyorlar. Namaz, oru, zekat ve haccn tamamn inkr etmektedirler. Mukataa sahipleri bunlar byle eylerden men edemedikleri gibi zulmlerinin nn de alamyorlar. "Bu haberin doruluu anlalnca, ben de bu mhim ii Hindistan'a gazaya tercih ettim. Irak'a ynelerek, hepsi Hanefi mezhebinden, temiz inanl, dinlerine sdk Trk askerlerini Deylemler, Rafizler ve Btnler zerine gnderdim. Neticede kklerini yer yznden kazdlar. Bir ksmn kltan

geildiler, kimisini hapsettiler, bir ksmn da zincire vurup esir ettiler. Bir ksm da dnyann urasnda burasnda vre oldu. Horasan ulemasn, hepsini Hanef veya afi yapmalar iin grevlendirdim. Her iki toplum da Rafz, Haric ve Btnlerin dman ve Trklerin tabiatna uygundurlar. Hepsinin Rafz olduunu anladm, ileri gleri Trkler arasnda karklk karmak olan Irakl ktiplerin, ellerine kalem almalarn yasakladm. Allah (c.c.)'in yardmyla ok ksa zamanda Irak lkesini onlardan temizledim. Belki Allah beni, ktlk yapanlar yeryznden kaldraym, dorular koruyaym, adaletle yer yzn imar edeyim diye yaratarak insanlara emir tayin etmitir. "Oraya bal Ku u Belu'tan hrsz ve bozguncu bir kabilenin, Deyr-i Kein ribatnda yol kesip soygun yaptn bana bildir82 L SYASETNME diler. Onlar yakalaman, mallarn ellerinden alman, hepsini idam etmeni veya elleri ayaklar bal, ald mallarla birlikte Rey ehrine gndermeni istiyorum. Onlar nasl, Kirman vilyetinden, benim vilyetime gelip yol kesip, hrszlk yapmaya cesaret etmiler grelim. Yoksa, Smenat'tan Kirman uzak bir yer deil, askerimle gelip Kirman ve Ku u Belu ehirlerini mahveder, vilyeti ele geiririm." Sultan'n habercisi bu haberi getirince Ebu Ali lyas ok korktu. Habercinin gnln alarak, trl trl mcevher ve inciler, pek ok altn ve gm ykleyerek, Sultan Mahmud'a u haberi gnderdi: "Ben emirleri yerine getiren bir kulum. Kirman'n durumu ve emirinin kim olduu, benim kimin kulu olduum belli. Asla ktle rza gstermedim. Kirman halk doru, Snn mezhebinde, dindar kiilerdir. Ku u Belu, Kirman ile dalar ve vadiler ile ay rlmtr. Yolu ok sarptr. Kulunuzun da onlardan can burnuna gelmitir. Hepsi mfsit ve hrsz kiilerdir. 1.200 km. mesafede yol emniyeti yok, nfusu da kalabalktr. Benim bu kadarck askerle onlarla baa kamayacam Sultan daha iyi bilir, btn dnyada onlar ancak o cezalandrabilir. Her ne buyurursa emre hazrm." Ebu Ali'nin yaptklar ve cevab Sultan'a ulanca doru syledii anlald. Elisine zel hilat vererek, kendisine yle syledi: "Ebu Ali'nin, Kirman askerini toplamas, Kirman vilyetini dolamas, filn ayn banda Ku u Belu snrna gelerek orada konaklamas, zel iaretli habercimiz gelince zamannda hareket edip Ku u Belu vilyetine saldrmas gerekmektedir. Kadnlardan, ih tiyarlardan her kimi bulursa hi aman vermeden kltan geirmeli, ald mal bana gndermeli. Burada mallar alndn iddia edenler var, onlar ayralm. Onlarla iyi ve salam bir anlama yaparak geri dnmelisin." Ebu Ali'nin elisi gnderildikten sonra, tccarlarn silahlanp Kirman'a gitmek zere yol hazrl yapmalar tellllar ile yle duyuruldu: "Herkes yklerini balasn, kendilerine klavuz vereceim, eer hrszlar bir ey alar veya mallarna zarar verirse onlar

83 ONUNCU FASIL telafi etmeyi kabul ediyorum." Bu haber vilyete yaylnca btn tccarlar Rey ehrine toplandlar. Sultan tccarlarla biraz grtkten sonra yanlarna 500 svari ile bir klavuz vererek, "Gnlnz ferah tutunuz ben arkanzdan baka bir ordu gnderiyorum" dedi. Klavuzu gnderdikten sonra svarilerin bandaki kumandan yalnz olarak yanna kabul ederek ona bir ie ldrc zehir verdi ve yle dedi: "sfahan'a ulanca, orada, tccarlarn al verilerini yapmalar iin on gn kadar kal. Bu zaman zarfnda en iyisinden on yk Isfahan elmas al, develere ykle. Hrszlarn bulunduu yere yaklanca, o gece orada kalacaksn. Elmalar tamamyla zehirle kartrmak iin bir yere kapa, iin bitince tekrar a. Kervann iine o elmalar dat ve tekrar hareket et. Hrszlarn bulunduu blgeye ulanca, size saldrmaya kalkarlarsa mdahale etmeyip, bozgun numaras yaparak kamaya aln. Bir iki saat geince geri dnp hrszlara saldrn. Ben hrszlarn pek ounun elmalardan yeyip, leceklerinden phe etmiyorum, kalanlar da siz ldrn. Onlardan aldn mal on iyi svari ile ve benim bu yzmle Ebu Ali'ye gnder ve bizim Ku u Belu hrszlarna ne yaptmz, imdi srann kendisinde olduunu, askerleriyle Ku u Belu'a hcum edip emirlerimizi yerine getirmesini haber ver. Sen de kervan emiri olduun iin kervana hi zarar gelmeden Kirman hududuna kadar gtr." Emir "Ba stne!" deyip, Mahmud'un yanndan ayrlarak, kervan sahiplerini alarak sfahan'a geldi. On yk elma alarak Kirman yoluna koyuldu. Sultan'n dediklerini aynen yerine getirdi. Hrszlar, casuslar vastas ile, o seneye kadar bu yollarda grlmemi byklkte 500 Trk svarisi klavuzluunda 1.000 ba hayvan ve pek ok mal mlk ile bir kervann ulatn haber aldlar ve ok sevindiler. Ku u Belu'ta 4.000 kadar eli silahl her cins adam vard, hepsi yolu tutarak kervan beklemeye baladlar. Kumandan, askeri ve kervanla bir menzile ulanca, orada oturanlar binlerce askerle hrszlarn yolu kestiini sylediler. Kumandan, "Onlarn bulunduu yer buraya ka kilometredir?" diye sordu. 84 SYASETNME "30 km.dir" dediler. Tacirlerin hepsi zldler. Kumandan, "Hi zlmeyin, biz canmz sizin malnza feda edeceiz. Sultan bana bir grev verdi, ne size fkesi var ne de bize. Sultan bu hrszlarn bu havaliden aldklarn geri alacan mit ediyor. Hi cannz skmayn. Allah Tal iimizi rast getirir ve gne dounca, bize yardm gelirse, iler istediimiz gibi olacak inallah. Fakat sizin, benim her dediimi yapmanz gerekiyor" dedi. Kervanclar bunu duyunca sevindiler. "Her ne buyurursan bamz zerine!" dediler. Kumandan "O halde bu gece hareket edeceiz. Sizden binei olanlar benimle kervann banda gelsinler, binei olmayanlar kervann arkasnda yrsnler. Bu hrszlar yalnz mallar gtrrler, kimseyi ldrmezler. Ancak

kendilerine sz syleyeni ldrrler. Yarn gne doarken biz orada olacaz, hrszlar kervana hcum edince ben bozulmu gibi kaacam, siz hepiniz benim arkamdan gelin, ne yaparsam siz de yapnz, hi cannz skmaynz, pek ok fevkalade ey greceksiniz, ben bu ite bir i gryorum. Padiahn btn sylediklerinin doru olduunu ve yaplmas gerektiini biliyorum" dedi. Hepsi yerlerine dndler. Gece olunca, kumandan btn elma uvallarnn dikilerini aarak hepsine zehir kartrd. Sonra tekrar kafeslerine koydu. On askeri on elma ykl hayvann yanna koyarak, "Ben kamaya baladm zaman hrszlar kervana hcum edecek, ykleri yarmaa balayacaklar, siz elma uvallarn keserek, baaa edip, banzn aresine baknz" dedi. Vakit gece yarsn geerken hareket etmelerini emretti. Syledii dzende gidiyorlard. Gndz olup, gne ykselince hrszlar ynden ayaklanp, kllar elde kervana saldrdlar. Kumandan bir ka tanesiyle cedelletikten sonra kamaya balad, kervandaki atl ve yayalar da katlar. 3 km. yol gittikten sonra kumandan durdu. Hrszlar gnl rahatl ile kervana p ykleri yararak mal ve kumalar ile megul olmaya baladlar. Elmalarn, yanna ulanca pek az mstesna, kurtuklar gibi yediler. Aradan bir saat geince teker teker derek can verdiler. ki sa85 ONUNCU FASIL at sonra kumandan yksek bir yere kp hrszlara ve kervana baknca hepsini sahraya serilmi olarak grd. Tepeden byk bir sevinle inerek,"Ey kervan sahipleri, mjde verin! Sultan'n yardm ulaarak, btn hrszlar ldrdler, pek az kald, ey tacirler aslan gibi olunuz, hemen koup kalan da biz ldrelim" dedi. Hepsi yrdler. Kervann yanna gelince sahray ceset dolu grdler, hepsinin silahlar, oklar, yaylar, siperleri dm, pek az ayakta kalabilmiti. Hemen onlarn peine taklarak bir tekini dahi canl brakmadlar. Haber vilyete gidinceye kadar kumandan btn silahlar toplayarak kervan hi kimsenin bir tyne bile zarar gelmeden yerine ulatrd. Kervanla Ebu Ali lyas arasnda 60 km.lik bir mesafe vard. Kumandan, Sultan'n yzyle olay ve yapmas gerekeni Ebu Ali'ye klesiyle bildirdii zaman, mslmanlar sevinlerinden yerlerinde duramyorlard. Ebu Ali durumu renince hemen askeriyle Ku u Belu'a gitti. Kumandan da ona ulat. On'dan fazla insan ldrdler, haddi hesab yaplamayacak kadar ok altn dinar elde ettiler, bunlarn saysn kimse bilmiyordu. Neticede yaplan konuma zerine Ebu Ali bunlarn hepsini Sultan Mahmud'a gnderdi. Sultan dellallar karp, "Ben Irak'ta bulunduum mddete Ku u Belu hrszlar kimden bir ey ald ise derghma gelip mallarn alsnlar" diye halka haber verdi. Malnn alndn iddia edenler gelip, hepsi memnun dndler. 50 sene bu yollarda hrsz grlmedi.

Bundan sonra Mahmud her yere haberciler gnderdi; artk, bir kimse birinden zorla bir tavuk alsa bunun haberini alp zorbay aratrrd. Dier padiahlar da bu usul muhafaza ettiler. Seluklular bu usule rabet etmedikleri iin pek abuk ykldlar. Hikye: Bir gn Ebu'l-Fazl Sekzi, Sultan ehit Alpaslan'a, "Niin haber alma tekiltn yok?" dedi. "Memleketimi yok etmek ve taraftarlarm benden uzaklatrmak m istiyorsun? 86 SYASETNME Niin? Bir muhbirim olsa beni sevse ve ben de itimat etsem, bu muhbir dostlua ve gvene sarlarak hile yapmayp rvet vermese, benim muhalifim ve dmanm onunla dostluk kursa ve ona mal balasa, muhbir dostlarmdan bana daima kt olarak bahseder. Dmanlarn gzel, iyi ve kt szleri ok gibidir, oklardan biri yerine ulanca, kalbimiz bizi sevenlere her gn biraz daha sour; onlar yanmzdan biraz daha uzaklatrr, dmanlarmz kendimize yaklatrrz. Bu ynden baknca btn dostlar dman olur, dmanlar da onlarn yerini alr. O zaman da padiahlk yaralar alr, yle ki, olan biteni hi anlamazsn. Geri sylediklerin dorudur, fakat mutemet ve dindar kiilerden mteekkil bir istihbaratnn olmas hereyden nemlidir. Padiah akll ve kudretli olursa, ktln ve zevalini isteyenlerden gafil olmaz, inallah. 87 ONBRNC FASIL Padiahn huzurunda yazlan fermanlara ve meselelere sayg gsterilmesi Saray divannda fazla mektup yazlrsa, ok olan eye hrmet olmaz. Mhim olmayan bir ey yce mecliste yazlmasn, yazlan ey yle emredici olmaldr ki kimse ona el ve dil uzatmaya cesaret edememeli ve verilen emirleri yerine getirmemezlik yapamamaldr. Eer bir kimsenin yce divandan kan bir fermana hakaret ile bakt, onu duymakta veya itaat etmekte geveklik ettii anlalrsa, padiah iin, divandakilerle dier insanlar arasnda fark ol madndan, bunlar sarayn yaknlar da olsa aka cezalandrlrlar. Hikye: Niabur'dan bir kadn, zulm grd iddiasyla Gazneyn'de Sultan Mahmud'un huzuruna karak, "Niabur mili benim kaybolan bir malm alp kendi tasarrufuna geirmitir" tarznda ikyette bulundu. Ona, "Bu kadnn kaybolan maln geri ver" diye bir ferman verdiler. Bu mil, kayp mal hakknda delili olduu iin, "Bu mal benimdir, onu her an yce divana getiririm" dedi. Kadn ikinci defa Gazneyn'e giderek ikyeti oldu. zel bir kle gndererek mili Niabur'dan Gazneyn'e getirdiler. Sultan'n sarayna ulanca, Sultan, sarayn kapsnda kendisine 1.000 sopa vurulmasn emretti.mil delillerini arzetti, araya 500 efaati koy88

SYASETNME du ve 1.000 deynee karlk 1.000 Niabur altn demeyi teklif etti. Hi birinin faydas olmad ve mil neticede 1.000 denek yedi. "Kaybolan bu maln senin olduu dorudur, fakat niin fermann hkmn yerine getirmedin? Emredilen her eyin yerine getirilmesinin vacip olduunu imdi grdn" dediler. Bunu, kimsenin Sultan'n fermanna kar gelmeye cesaret etmemesi iin yaptlar. Herkes padiaha ait, padiahla ilgisi olan veya padiahn emrettii eyi yapmak zorundadr. Yoksa boyun vurmak, el ayak kesmek, hadm etmek gibi cezalar padiahn tedip iin vermesi gerekir. Eer bir kimse zimmetine bir dirhem geirse byle yapmas lzmdr. Dierlerine rnek olmas iin onu cezalandrmaldr. Hikye: Melik Perviz'in, ordu kumandan veziri Behram ubin'e balangta ok ihtimam gsterdii, yle ki kendisinden bir saat bile ayr yaamad, arap, av ve halvette yanndan ayrmad rivayet olunur. Behram iyi bir binici ve sava idi. Bir gn Melik Perviz'e, Herat ve Sarahs'n vergilerinden, her biri ihtiya maddeleri ve mal ile ykl, krmz tyl 500 deve getirdiler. Melik, mutfa ve araphanesi bolluk iinde olmas iin, bunlar olduu gibi Behram'n sarayna gtrmelerini emretti. Ertesi gn Melik'e, dn Behram'n bu iten dolay klesine 20 denek vurduu haberini getirdiler. Melik fkelenerek, Behram ubin'i huzuruna getirmelerini emretti. Behram gelince, silahhneden 500 adet eitli kl getirtti. "Ey Behram, bu kllarn iyileri hangisi ise se" dedi. Behram 150 kadar kl seti: Bunlar iyisidir. Onlarn iinden en iyilerini ayr. Behram 10 tane kl seerek, "Bunlar en iyileridir" dedi. Onlarn en llarn ayr. Behram o kllardan iki tanesini iaret etti. Melik, vezirine. " B u ikisini tek kna koy" dedi. E y Melik, iki kl tek kna girmez. te bunun gibi, iki padiah da bir lkede olmuyor. Behram o an, hata yaptn anlayarak ayaklarna kapanp af diledi. Melik Perviz vezirine: "Yaknm olduun ve zerimde hizmet hakkn bulunduu iin seni atmak istemiyorum. Ancak senden vazgememekle beraber, zerimize den adalet ve padiahlk gerei Allah bizi yeryzne hkim yaptndan, yalnz sen deil, her kim olursa olsun gerekeni doru olarak emretmeliyiz. Eer bundan sonra, tebaadan ve memurlardan birinde bir su grlrse ve bizce bilinirse hi kimse ye zarar ulamamas iin cezalandrlmasn emrederiz. Seni imdilik affettim" dedi. Perviz, bakumandan olan Behram ubin'e, padiahlarn nasl olduunu bilmesi, en ufak bir hatada bulunmamas iin byle syledi.

90 ONKNC FASIL Mhimmat iin dergh'tan padiaha kle gndermek Saraydan fermanl veya fermansz pek ok kle gnderilir. Mhimmat temini iin giden bu kleler, halkn mallarn alarak onlara zulmederler. 200 dinar alnacak bir maldan 500 dinar istemek sahtekrlktr. Halk bu sebeple fakir dp perian olur. ok ihtiya olmadan kle gndermemeli, gnderilirse de elinde mutlaka padiahn ferman bulunmal. Kleye, zulmn uzun srmeyecei, kendine emredilenden fazla bir ey almamas sylenmelidir. 91 ONNC FASIL Memleket ve halkn iyilii iin casuslar gndermek ve tedbir almak Dnyann drt bir kesine tccar, seyyah, sf, eczac ve dervi klnda casuslar gndermeli, bunlar duyduklar her eyi haber olarak getirmeli ve lkelerin durumlar hi bir ekilde mehul kalmamaldr. Eer bir olay ortaya kar veya yeni bir ey (kesil) olursa zamanlarn onu elde etmeye harcamaldrlar. ou zaman valiler, arazi sahipleri, memurlar ve emirler muhalefete ve isyana kalkmlar ve padiaha kar balarn koparmlardr; casuslar ulap haber getirdiklerinde, padiah zamannda hazrlk yaparak hare ket eder ve aniden isyankrn zerine ullanr. Bylece (isyankrlar) tutuklanr, niyetleri akim kalr. Eer bir padiah askerleri ile memlekete saldrmaya niyet ederse, o, (casuslarndan ald haberle) onlar (kendi toprandan) defeder. Casuslar padiaha, halkn ve tmarlarn durumundan hayr er eklinde ulatrrlarsa, padiah da Adudu'd-devle'nin zamannda yapt gibi hareket eder. Hikye: Deylem padiahlarndan ve dier padiahlardan hi biri Adudu'ddevle'den daha dil, daha zeki ve ileri grl olamamtr. mar seven, himmetli, faziletli ve siyas idi. Bir gn muhbir ona yle yazd: "ehrin kale kapsndan km, 20 adm kadar ilerlemitim. Yol kenarnda duran ehresi sararm, yz ve boynu yaralanm bir gen grdm. Beni grnce selm verdi. Selmn 92 SYASETNME alarak, "Ne bekliyorsun?" dedim. Sultan dil ve kads insafl olan bir ehre gitmek iin arkada aryorum. N e sylediini biliyor musun? Adudu'd-devle'den daha dil, ehrin kadsndan daha lim bir kad m istiyorsun? Adaletli padiah olsayd memleket ilerinde uyank, hkimi dosdoru olurdu. Hkimi mstakim olmaynca padiah nasl dil olur? Bilakis gafildir. Padiahn gafletinden, kad'nn adaletsizliini nasl anladn? Hikyem uzundur. Bu ehirden ayrldm iin ksalttm. Bana mutlaka anlatman gerek. Yoluna devam et, sz ksa keselim.

Birlikte yola koyulunca gen adam konumaya balad: "Bilmeni isterim ki ben filan tccarn oluyum. Babamn saray bu ehrin filanca mahallesindedir. Babamn nasl bir adam olduunu, maln ne ekilde kazandn herkes bilir. Babam Hakk'n rahmetine ulanca, ben birka sene zevk u sefa ile megul oldum. Sonunda byk bir hastala tutuldum. Yaamaktan midimi kestim. Bu hastalk esnasnda, eer bu hastalktan kurtulursam Allah (c.c.) iin hac ve gaza yapmay adadm. Allah (c.c.) bana bu hastalktan ifa verince hacca niyet ettim. Gazay daha sonra yapacaktm. Btn kle ve cariyelerimi azad ederek, her birine altn, mal ve ev vererek, onlar birbirlerine nianladm. Btn malm satarak 50.000 dinar elde ettim. Sonra kendi kendime, nmde iki tehlikeli yolculuk olduundan, bu kadar paray beraberimde tamann doru olmadn dndm. 30.000 dinar gtrp, kalan brakmaya karar vererek gidip iki bakr gm aldrdm. Her birine 10.000'er dinar koyarak, "Bunlar birine emanet etmem lzm" dedim. Gnlm kd'l-kudatta karar kld. Kendi kendime "O, hkim ve lim kiidir, melik, mslmanlarn mal ve canlarn ona emanet ve itimat etmitir. Hi bir ekilde hyanet etmez" dedim. Gidip tatllkla durumu anlattm, kabul etti. Ben sevinerek evime gelip, emaneti gece vakti ona teslim ederek yola ktm. 93 ONNC FASIL "Hac farizasn yerine getirip, Medine'ye gittim. Oradan da gazilerle bulumak zere Anadolu'ya ulatm. Kfirlerle kar karya olmak zere bir ka yl savatm. Vcudumun ve yzmn pek ok yerinden yaralandm. Bizansllara esir derek drt yl zincirde ve zindanda kaldm. Kayser hastalannca btn esirleri azad ettiler, ben de bylece kurtuldum. Bundan sonra bir kaptann yannda alarak, kazandm para ile kendime geldim. Badat kadsnn ya nnda 20.000 dinarmn korunduundan phem yoktu. On yl parasz pulsuz, yamal elbise ve skntlar iinde yaadktan sonra adamn yerine geldiini mit ederek kadnn yanna gittim. Selm vererek oturdum, bir mddet bekledikten sonra kalktm. ki gn ayn ekilde yanna gidip oturdum, benimle hi konumaynca, nc gn de gidip oturdum. Yannda kimse kalmaynca, yaklaarak, gayet yumuak bir eda ile "Ben filanm, falancann oluyum, hac ve gaza ettim, ok skntlar grdm, yanmda gtrdm her eyi kaybettim, bu ekilde kaldm. Bir dirhem altnm kalmad. Size braktm emanete ihtiyacm var" dedim. "Kad az veya ok hi cevap vermedi. Sylediklerimle hi alkadar olmad, kalkp odasna gitti. Canm sklarak geri dndm. Alktan ve utantan ne kendi evime ne de akrabalarmn ve dostlarmn yanna gidebiliyordum. Gece bir mescidde yatyor, gndz bir keye ekiliyordum. Hikyeyi ne uzataym, iki defa onunla bu hususta konutum, bana hi bir ekilde cevap vermedi. Yedinci gn fkelendim. Bana, "Sende hayal grme hastal m var? Senin beynin dnp dolamaktan ve eziyetten kurumu, artk fazla samalyorsun, ne seni

tanyorum, ne de sylediklerinden haberim var. Bahsettiin o gencin gzel bir yz, mtenasip endam, k giyimi vard" dedi. Kadya dedim ki: E y kad, ben o kiiyim. Yzmdeki yarann izinden zgnm. Yakkllm gitti. Kalk bam artma. Gle gle git. Yapma, Allah'tan kork, bu dnyadan baka bir dnya daha var. Her iin sevab ve cezas da vardr. Bu 20.000 dinardan 5.000'i 94 SYASETNME senin olsun. Hi cevap vermedi. Ben: -O iki gmden biri sana anann ak st gibi hell olsun. ok skntdaym, birini bana ver. Btn bu szlerden seni ibra edeyim. ahit ve adaletle seni dava etmeyeyim. Kad, "Sende delilik hastal m var? yle bir yerde dolayorsun ki deliliin zerine hkmedeceim. Senin tmarhaneye atlman ve balanman emrederim. Sa kaldn srece de ordan kurtulamazsn" dedi. Paralarmn zerine oturduunu, bana hi bir ey vermeyeceini anladm, korktum. nk ne emrederse halk onu yapard. Yava yava huzurundan kalktm, darya ktm. Kendi kendime konuuyordum: "Kokuan eyler zerine tuz serperler. Kokutuktan sonra tuzun ne faydas olur?" demiler. Btn deliller doru kad iindir. Hkim adaletsiz olunca, kim ondan adalet bekler? Eer Adud'd-devle adaletli olsayd benim 20.000 dinarm kad 'nn elinde kalmazd Ben de byle a ve susuz, mal ve mlk hasreti ile kendi ehir ve vatanmdan srlmezdim. Ve ite gidiyorum". Muhbir bu maceray iitince ii szlayarak; "Ey mert adam, btn mitler mitsizlikten sonra gelir. Kalbini Allah'a bala, Allah (c.c.) kullarnn iini doru grr. Benim bu kyde mert ve misafir seven bir dostum var, ben oraya gidiyorum. Sen ok houma gittin. Msaade et, bu gn o dostla geirelim. Bakalm yarn bamza ne gelir?" dedi. Onu dostunun evine gtrd. Allah (c.c.) ne verdiyse birlikte yediler ve geceyi geirdiler. Muhbir bu adamn durumunu bir kada yazp, bir kylye vererek, "Adudu'd-devle'nin sarayna git. Filan hizmetiyi ar. Bu kd, durumu Adudu'd-devle'ye bildirmesi iin o hizmetkra ver" dedi. Adudu'd-devle kd okuyunca parman srp, hemen birisiyle muhbire u haberi gnderdi: "Bu gece o adam huzuruma getiresin." Muhbir haberi alnca durumu anlad. Adama, "Kalk birlikte ehre gidiyoruz. Adudu'd-devle beni ve seni armak iin bu haberciyi gnderdi" dedi. Adam, "Hayrdr" dedi. Muhbir; "Hayrdan baka ne olabilir? Yolda bana anlattn her eyi onun kulana fsldamlar. Maksadna ulaacan mit ediyorum" dedi. Kalkt, adam Adudu'd-devle'nin huzuruna gtrd, Adud'd-devle divann boaltlmasn emretti ve durumu adamdan renmek isteyince, adam balangcndan sonuna kadar bandan geenleri anlatt. Adudu'd-devle'nin ii

szlad, "zlme. Bu i senin deil, benim bama gelmitir. O benim memurumdur. in halli bana aittir. Allah (c.c.) beni halk korumam ve kimseye zulm ulamamasn salamam iin yaratmtr. Kady mslmanlarn mal ve can zerine dorulukla hkmetmesi, hile yapmamas, rvet almamas iin cret ve aylk ile tayin ettim. Benim topraklarmda ihtiyar ve lim bir adamdan byle bir fiil sdr olursa, gen ve korkusuz kadlardan ortaya ne hyanetler kar. Balangta bu kad dervi, oluk ocuk sahibi bir adamd. Kendisine yetecek kadar aylk verilmesini emrettim. Bu gn Badat ve havalisinde o kadar mlk, akar, ba, bostan, saray, dkkn, ziyneti var ki, hududu yok. Demek o kadar nimet ve bu kadar aylk onu mslmanlarn malndan el ektiremedi" dedi. Sonra adama dnerek, yle dedi: "Sana hakkn iade edinceye kadar ne gzme uyku girecek, ne de boazmdan bir lokma ekmek geecek. Gerekli paray benden alp bu ehirden ayrl. sfahan'da filanca kiinin yannda kalabilirsin. Biz yazarsak sana iyi bakar. Araynca da seni onun adresinden buluruz." Ayrlacaklar zaman ona 200 altn, be kat elbise vererek, geceleyin sfahan'a yolcu etti. Adudu'd-devle btn gece ve o gn kad'nn elinden paray nasl alacan dnd. Kendi kendine yle diyordu: "Eer saltanat gc ile kady hapsetsem hyanetini aklayp hi bir ey sylemeyecek, bu mal da tehlikeye decek. Halk da Adudu'd-devle ihtiyar ve lim bir adama zulmediyor diye beni knayacak. Benim bu kt isimli adamn malna tamah ettiimi etrafa yayacak. yle 96 SYASETNME bir are bulmalym ki kad'nn bu alakl ortaya ksn, adam da parasna kavusun." Bu olayn zerinden bir iki ay geti; kad altnlarn sahibini artk ortada grmeyince, sevinle kendi kendine yle diyordu: "20.000 dinarm var, fakat bir sene daha sabretmeliyim, belki bir kiiden bu adamn lm haberini iitebilirim. Kendisini grdm son durumunda ok yaamayaca anlalyordu". le uykusu vakti Adudu'd-devle kadya birini gndererek, onu ard ve onunla halvet yapt. E y kad, sana niin zahmet verdiimi biliyor musun? Melik daha iyi bilir. "Sonumu dnerek bu dnya ve lkeye itimat edilemeyeceini, hayatn bak olmad dncesiyle uykudan kalktm. Bir mal dkn bir keden kalkp, elimizden malmz alrsa ve biz de kalanlar koruyamazsak o zaman ne skntlar ekeceimize bak. Bylece mrmz srdrsek de, Hakk'n ferman ulanca ister istemez bizi bu memleketten ayrrlar. Hi kimse lmden kurtula maz. Ne kadarck mrmz kald? Eer iyi olup Allah'n kullarna iyi muamele edersek, yaadmz kadar halk bizden honut olur, (ldkten sonra da) iyi olarak anarlar. Kyamette de mkfatlandrlrz ve Cennete gideriz. Kt olur, halka kt muamele edersek, kyamete kadar ismimizi ktlkle anarlar. Bizi

hatrlayanlar lanet ederler, kyamet gn borlu kalr, meknmz da Cehennem olur. O halde, mmkn olduu kadar iyilik yapmaya alp, adaletle muamele ederek, halka ihsanda bulunalm. "Bunlar sylemekten maksadm, sarayda oluk ocuum var. Uan kulara benzeyen oullarmn ileri daha kolay. Bir lkeden dier bir lkeye gidebilirler. Zayf ve gsz olan mesturelerin ii ok zor. Bu gn onlarn iini dnebiliyorum. Fakat yarn lm gelip yetiince veya ikbalin seyri deiince, onlara bir iyilik yapmak istiyorum. "imdi dnyorum ki lkede senden daha bid, daha dindar, daha tok gzl, daha dinine dkn ve daha emniyetli bir adam yok, iki yk (arlndaki) binlerce altn, gm ve cevheri emanet 97 ONNC FASIL olarak sana brakaym. Sen, ben ve Allah (c.c.)'tan baka kimse bilmesin. Yarn benim bama bir i gelir, onlar da ekmee muhta olurlarsa onlar huzuruna ar, hi kimseye duyurmadan bu mal onlara taksim et, yz ve gzleri almadan, halkn ekmeine muhta olmadan her birini bir kocaya ver. Bunun iin de saraynn iinde gizli hcreler seerek ilerine tuladan salam binalar yaptr. Bunlar tamamlannca bana haber ver. Ben bir gece katilleri vacip olan 20 kiiyi zindandan karmalarn, kaldrdklar gibi bu mallar onlarn srtna vurup, yaptrdn binalara getirmelerini, bu iin gizli kalmas iin de hepsinin ldrlmesini emrederim". Kad; "Emriniz bam zere, bu hizmeti yerine getirmek iin her ne mmknse yaparm" dedi. Bunun zerine Melik hadimine tatllkla, "Kalk hazineye git, 200 altn al, onlar bir keseye koy" dedi. Hadim gitti ve altn getirdi. Adudu'd-devle onlar alarak kad'nn nne koydu ve kadya: " B u ikiyz altn mahzen yapm iin kullan, yetmezse tekrar verilmesini emrederim" dedi. Kad, "Allah Allah, ben bu ii kendi paramla yaparm" diye cevap verdi. Adudu'd-devle, "Benim ihtiyalarm iin kendi paran harcamak sana farz olmaz. Senin paran helldir. Bu alma iin harcamamaksn. Sana olan itimad yerine getirmeye al, bylece hizmet etmi olursun" dedi. Kad, "Melik doru buyurdu" diyerek altn cebine koydu. Sevinle dar kt. Kendi kendine, "Evim altnla dolacak, ihtiyarlkta bahtm ve talihim bana yar oldu. Eer Melik'in bana bir i gelirse, kimsenin benden alaca olduuna delili yok, hepsi bana ve oullarma kalacak. Bu iki gm altnn sahibi benden bir ianesini bile geri alamayacak. Melik ldkten sonra ne olabilir?" diyordu. Evine giderek mahzen yaplmas iin ie balad. Bir ayda mahzeni tamamlayarak, kalkp yats namazndan sonra Adudu'd-devle'ye gitti. Yalnz kald zaman huzuruna girdi. 98

SYASETNME Melik, "Niin geldin?" dedi. Kad, Melik'e, "Emrettiiniz mahzenin istediiniz gibi bitirildiini bildirmeye geldim" dedi. Adudu'd-devle, "ok iyi, ilerinde ciddi olduunu anlyorum. Elhamdlillah zannmca sende hata yok. Gnlm bu nemli skntdan kurtardn. Sana sylediimden binlerce ve yzbinlerce altnn daha fazlasn ve bir o kadar da mcevheri saydm, zaman zaman ehre gelen satclardan aldm bir miktar elbise, misk, amber ve ud aacn da bunlara ekledim. Bunlar bu hafta hazr bulunur. Ondan sonra bir gn gelip yaptrdn mahzenin ne ekilde olduuna bir gz atacam. Senin hi bir ekilde zahmet ekmeni istemiyorum" dedi. Mal gasbedilen ahs sfahan'dan artmak iin bir haberci ve yol paras olarak da bir miktar altn gnderdi. Ertesi gecede kad'nn evine giderek mahzeni grd ve beendi. Kadya, "Sal gecesi gelip saylanlar grmelisin" dedi. Kad, "Emredersiniz" dedi. Melik, kad'nn sarayndan dnnce hazinedarna 140 gm dolusu altn lira, byk srahi inci, bir bardak krmz yakut, bir bardak ll, bir bardak firuze hazrlayp altnlarn yanna koymasn emretti. Hazinedar bunlar hazrlayncaya kadar da sal gecesi oldu. Adudu'd-devle kady ararak elinden tuttu ve hazrlanan mallarn yanna gtrd. Kad mallar grnce ard ve "Bu hafta bir gece yars bu mal gtrmek iin bana haber ver" dedi. Birlikte evden ktlar. Kad evine dndnde sevinten uuyordu. Ertesi gn mallar gasbedilen adam sfahan'a geldi. Adudu'd-devle ona, "Hemen imdi kad'nn yanna gitmeni istiyorum. Ona. "imdiye kadar sabredip senin merhametini bekledim, daha fazla tahamml edemeyeceim, btn ehir benim ve babamn ne kadar paras ve mal olduunu bilir, bana da ahitlik yaparlar, eer altnlarm vermezsen vallahi imdi hemen Adudu'd-devle'ye gider, durumu bildirir, senin deerini yle drrm ki, dnya "Bak kad ne yapm?" diye ibret alr" dersin. Bak kad ne cevap verecek, eer 99 ONNC FASL altnn geri verirse ne l, eskisi gibi inkrda srar ederse, bana haber ver" dedi. Adam kad'nn huzuruna girip oturdu. Kendisine retileni aynen ona syledi. Kad kendi kendine dnd: "Eer bu adam aleyhimde konuur ve Adudu'ddevle'nin huzuruna gidip ona ikyette bulunursa ve o da benden phelenirse, maln benim evime gndermez, onun maln geri vermem doru olur. nk 150 gm altn ve bir o kadar da mcevher iki gm altndan daha iyidir" diye karar verdi. Adama dnerek, "Biraz sabret, btn dnyada seni aryordum" dedi. Kalkp bir odaya girdi. Onu da ieriye arp, yanna oturttu. "Sen benim dostumsun, benim olum saylrsn. Ben onu senin ihtiyatl olman iin saklyordum. O gn seni geri arttm. Elhamdlillah seni grerek bu bortan kurtuldum. Altnnn hepsi koyduun yerde duruyor" dedi. Kalkp her iki

gm adamn nne getirdi, ve ona "Bunlar senin altnlarndr, al ve istediin yere git" dedi. Adam kalkp kt. Kad'nn sarayna iki hamal getirdi. Altnlar hamallarn srtna ykleyip, saraya gtrd. Adudu'd-devle, altn dolu gmleri grnce gld ve yle dedi: "Allah'a kr sen hakkna kavutun. Kad'nn hyaneti de ortaya kt. Sen benim ne tedbirle bu ii ortaya kardm biliyor musun?" Devlet ileri gelenleri konuyu kendisinden sordular ve Adudu'd-devle olay aklaynca hepsi hayrette kaldlar. Sonra byk hcibe emretti: "Git kady ba ak, aya plak olarak, sarn boynuna bala, ekerek nme getir." Hcib gidip kady emredildii gibi getirdi. Kad ieri girip de o adam ayakta elinde altn dolu gmler ile grnce, "Ah yandm !" dedi. Melik'in ona syledii ve gsterdii her eyin bu altnlar iin yapldn anlad. Bunun zerine Adudu'd-devle yzne kar haykrd: "Sen ihtiyar, lim, hkim olasn, mezarnn kysna geldiin halde emanete hyanet edip, haram yersen, dierlerinden ne beklenir? Btn mlkn mslmanlarn malndan hrszlk ve .rvetle elde ettiin anlalyor. Bu dnyada ben cezan vereceim, br 100 SYASETNME lemde sen mkfatn bul. htiyar ve lim olduun iin cann balyorum. Fakat maln devlet hazinesinindir." Nesi var nesi yoksa hepsini alp, kendisine devlet hizmeti vermediler. O adama da altnlarn geri verdiler. Hikye: Buna benzer bir olay Sultan Mahmud Sebuktekin'in bana da gelmiti. Huzuruna bir adam girerek bandan geeni ona anlatt. 2.000 dinarm bir keseye koyup ehrin kadsna emaneten vererek, sefere kmtm. Yanmda gtrdklerimi Hindistan yolunda hrszlar aldlar. Dnnce kadya verdiklerimi geri aldm. Eve getirip keseyi atmda altn dinarlar yerine, bakr dirhemler buldum. Kadya "Nasl olur? Ben sana altn emanet ettim, imdi bakr alyorum!" dedim. Kad: Bana keseyi teslim ederken kesenin az bal, st mhrl idi. inde ne olduunu gstermedin, sana olduu gibi teslim ettim. Hatta geri verirken "Bu kese senin midir?" dediimde, sen de "Evet!" dedin. imdi de kafa tlemee mi geldin? Adam szlerini, "Allah Allah. Ey Mevlm... Bir para ekmek almaya gcm yok, feryadma yeti!" diye bitirdi. Sultan adamn hesabna zlerek, "Cann skma, senin altnn geri almak benim vazifemdir. O keseyi bana getir" dedi. Adam gidip keseyi getirdi. Sultan Mahmud kesenin btn dikilerini iyice tetkik ettiyse de yark yrtk bir ksm gremeyince, "Kese olduu gibi benim yanmda kalsn. Ben senin paran geri alncaya kadar vekilimden her gn 3 men ekmek, 1 men et, her ay bir dinar al" dedi.

Sultan Mahmud le zeri keseyi nne koyarak paralar nasl karabileceini dnmeye balad. Sonra kesenin bakla yarlabileceini, parann iinden byle alnp tekrar rlebileceini dnd. zerine yapraklar ilenmi ok gzel bir kaftan vard. Gece yars kalkp, kaftan bir bakla bir kar kesip yerine koydu, Ertesi gn sabah erkenden gn srecek bir av partisine gitti, zel hizmetkr etraf dzenlemek iin yatak odasna girip, kaftan yrtlm grnce ok korktu. Alamaya balad, sarayn hizmetkrlar odasnda bulunan bir ihtiyar onun aladn grnce ne olduunu sordu. Oda hizmetkr: "Syleyemiyorum" dedi. htiyar: Tasalanma bana syle. Birinin bana kini varm, saraya girmi, Sultan'n kaftann bir kar kesmi. Eer Sultan onu grrse beni ldrr. Senden bakas bu kesii grd m? Hayr. O halde zlme, aresini biliyorum, bunu sana reteceim. Nasl olsa Sultan ava gitti. Bu ehirde ad Ahmet olan, dkkn filanca yerde bulunan mahir bir rc var. ehirdeki btn rcler onun yetitirmesidir. Bu kaftan ona gtr, ne cret isterse ver. yle rer ki hibir usta onun neresinin rldn bilemez. Hizmetkr hemen kaftan ald, rc Ahmet'in dkknna gtrd. Ey stad, bunun rlmesini kaa yaparsn? Yalnz yle r-melisin ki kimse rldn anlamasn. Yarm altn lira. Bir altn lira al, ne kadar ustaln varsa gster. Teekkr ederim, hi merak etme. Hizmetkr bir altn lira vererek, "abuk yapmalsn" dedi. Yarn sabah namazndan sonra gel, gtr. Ertesi sabah gittiinde, rc kaftan nne koyduu zaman, neresinin rldn bulamayan hizmetkr sevinerek, alp saraya dnd. Olduu gibi yerine ast Sultan Mahmud avdan dnnce, gn ortasnda odasna girip, dolabna baktnda kaftann tamir edilmi olduunu grd. "Hizmetkrm arnz!" dedi. Hizmetkr huzura girince: 102 SYASETNME B u yrtlan kaftan kim tamir etti? Sultanm, o yrtlmamt. Size yalan sylemiler. E y ahmak, bir maksat iin onu bilerek yrtmtm. Kim yapmsa ok gzel tamir etmi, onun kim olduunu syle. Sultanm, kulunuz onu yrtk grnce ok korktum, filan hizmetkrn yardmyla, filan rc tamir etti. Sultan Mahmud hizmetkrna: imdi onu huzuruma getirmeni istiyorum. Ona "Sultan seni istiyor" dersin. Kendisini alp, buraya gelirsin. Hizmetkr gidip rcy getirdi. rc Sultan' grnce ok korktu. Sultan ona:

 B u kaftan tamir eden stad sen misin? Korkma, yakla. Evet. o k stadne yapmsn. Sultan'n ikbaline uygundur efendim. Bu ehirde senden daha ustas var m? Hayr. Soruma doru cevap verir misin? Padiaha doruyu sylemekten daha uygun bir ey var m? Bu sene byk bir saraya hi yeil uhadan bir keseyi tamir ettin mi? Yaptm. Nereye? Kad'nn sarayna. Bana da iki altn lira cret verdi. O keseyi grsen tanr msn? Tanrm. Mahmud iltesinin altna el atarak, keseyi karp, rcye verdi. B u kese midir? -Evet. Neresini rdysen parman oraya koy. Burasn tamir ettim. (Pek gzel rld iin Mahmud hayretle) Eer gerekirse 103 ONNC FASIL kad'nn huzurunda ahitlik eder misin? Niin ahitlik etmeyeyim? Sultan bir kiiyi kady, bir kiiyi de kese sahibini armaya gnderdi. Kad gelince selm verip deti zerine oturdu. Mahmud kadya dnerek: " S e n lim ve ihtiyar bir kiisin. Ben hkm makamn sana verip, mslmanlarn mal ve cann sana teslim ettim. Bu vilyet ve ehirde senden daha lim 2.000 kii var, hepsi sanatkrlk yapyorlar. Senin emanete hyanet etmen doru olur mu? Sen nasl bir mslmann maln gasbedip onu o maldan mahrum brakrsn?" Kad: Sultanm, bu nasl szdr? Benim gsp olduumu kim sylyor? " S e n mnafk kpek bu ii yapmsn. (Sonra ona keseyi gstererek devam etti). Bunu sana emanet ettiler. Sen onu yararak iindeki altnlar alp, yerine bakr doldurdun, sonra onu verip tamir ettirdin. Altnlarn sahibine eskisi gibi az kapal ve mhrl olarak iade ettin. Senin iin, imann ve huyun ite bu". Kad: "Hayr ne keseyi grdm, ne de bu szlerden haberim var". Mahmud: " O iki adam da getiriniz!" diye emretti. Bir hizmetkr gidip, kese sahibini ve rcy getirdi. Mahmud: E y yalanc! te altnn sahibi ve ite kesenin burasn tamir eden rc. Kad korkudan titremeye balad. Utantan azn bile aamad. Mahmud:

 " B u kpei alnz, bu adamn altnlarn demesine dikkat ediniz, yoksa hemen boynunu vurdururum" dedi. Kady yar l vaziyette Sultan'n huzurundan karp altnlar istediler. Kad: "Vekilimi arnz!" dedi. Vekil gelince yerini tarif etti. Vekil 2.000 Niabur altn getirdi. Hepsini kese sahibinin eline verdiler. Mahmud kad'nn zulmn bir hocaya anlatt. Sonra kad'nn 104 SYASETNME getirilmesini emretti. Kady ayaklarndan kale kapsna astlar, ihtiyar ve lim bir kii olduundan devlet ulular Mahmud'dan efaat dilediler. Zavall kad 50.000 altna cann satn ald. Bu para kendisinden tahsil edilince serbest braktlar. Bu tr hikyeler oktur. Padiahlarn insaf ve adalet iinde ne kadar ciddi olduklarnn ve ne ekilde tedbirler alarak bozguncular yeryznden nasl kaldrdklarnn bilinmesi iin bu kadar anlatld. nk padiah iin salam gr, gl ordudan daha iyidir. Allah'a kr efendimizde her ikisi de var. Bu faslda casus ve mutemet olarak tayin edilen kiilerin gittikleri yerlerde bu ekilde hareket etmeleri gerektiini anlatmak istedik. Sulhun devaml olmas iin eliler ve haberciler gndermek lkenin mehur yollarnda haber alma merkezleri kurulmal, burada grevlendirilenlerin aylk ve yolluklarnn denmesine dikkat edilmelidir. Byle yaplrsa, 300 km. mesafede gece veya gndz meydana gelecek bir olaydan merkezin nnda haberi olur. Gemite olduu gibi, geim skntlar olmamal, btn mrlerini devletin iinde mazbut bir ekilde harcayabilmeleri iin balarnda tmar sahibi nakipler bulunmaldr. 106 ONBENC FASIL Elilerin sarholuk ve normal hallerinde ihtiyatl davranmalar Vilyetin ihtiyalar, kta' ve balar hakknda divana ve hazineye eliler gelir. Bu fermanlardan bazs etraf neeye boar. Bu iler ok nazik olduundan ihtiyatl olmak gerekmektedir. de bir aksaklk olmamas iin fermann mahiyetinin gizli kalmas gerekir. Bu elilii tek ferdin yapmas ve getirdii fermanlar yce padiaha arzdan ve onun imzasndan evvel divandakilerden hibirisine sylememesi ve btn elilerin bu yolu takip etmesi gerekir. 107 ONALTINCI FASIL zel vekil ve ilerinin verimli olmas iin nasl yaplaca Skntl zamanlarda zel vekil (vekil-i has) tayin edilir. Bu daima sayg deer ve mehur kiilerin ii olmutur. Mutfan, araphanenin, zel saraylarn, ocuklarn, has ahrn ve hayvanlarn durumu onu ilgilendirir. Her ay, hatta her gn yce meclisin huzuruna kar, onunla konuulur, iyi ve kt gelimeler hakknda bilgisine mracaat edilir. Yapt ileri, harcadn ve satn aldklarn

bildirir, ilerini yrtebilmesi ve olumlu netice alabilmesi iin kendisinin hrmet ve hametinin tam olmas gerekir. 108 ONYEDNC FASIL Padiahn nedim ve yaknlarnn ilerinin nasl yaplaca Padiahlarn, yanlarnda rahata hareket edecei, ilerini dkecei, kendilerine lyk nedimler edinmekten baka areleri yoktur. Devlet ileri gelenleriyle, reislerle, ordu kumandanlar ile sk sk bir arada oturmas, padiahn hamet ve hrmetine zarar vererek, onlar cesaretli klar. Bu cmleden olarak, bir kiiye bir iin yaplmasn emrettii zaman onu bir nedime yaptrmaya kalkmamaldr. Padiahn her tarafa yaylan sofrasna el uzatmas ve halka zulm etmesi gerekesiyle byle yapan kiiye hi bir i verilmemelidir, Amilin padiahtan korkmas, nedimin de cesur olmas gerekir. Nedim cesur olmazsa padiah katnda hi deeri olmaz. Padiah onun yannda gnl rahatl duymaz. Onlarn, padiahn devlet byklerini kabul edecei zaman ve onlar geri evirmeyecei n bilip, ona gre hareket etmeleri gerekir. Nedimin bir ka faydas vardr: Birincisi, padiahn arkada olmas, dieri gece gndz ona can yolda olmasdr. Allah gstermesin bir tehlike zuhur ederse padiah korumak iin nedim cann feda etmekten korkmaz. Bundan baka, nedim ile, padiahn iileri ve memurlar olan bykler ve vezirler ile konuulmas mmkn olmayan cinsel konular dahil binbir eit sohbet yaplabilir. Bundan baka, durumlar icab cesur olduklarndan, nedimlerin sarholuk ve ayklk halinde hayr ve serden bahsetmeleri faydal ve padiah109 ONYEDNC FASIL lk grevine uygun dmektedir. Nedim stn zellikli, faziletli, gzel yzl, inanl, sr saklar ve temiz giyimli olmaldr. Kitaplardan, kssalardan ve cinsel hikyelerden pek ok eyleri hatrlarnda tutmalar ve bunlar tatl tatl, her zaman gler yzle ve birbiriyle irtibatl olarak anlatmalar gerekmektedir. Sava iyi bilmeli, satranc gzel'oynamaldr. Bir enstrman almay ve silah ok iyi kullanabiliyorsa daha iyi olur. Padiah ne yapar ve ne sylerse ona uymas ve "ok beendim, pek gzel!" demesi lzmdr. Padiaha "Bunu yap, unu yapma!" diye muallimlik yapmamaldr. nk byle davranlar padiaha ok g gelir ve byle eylerden pek nefret ederler. Padiahlarn her zaman hazr bulunacaklar iki ve sohbet toplantlar, gezintiler, arap, av ve gre msabakalar ve benzerlerini hazrlamak nedimlerle ilgili ilerdir. mar, asker, yetitirme, kou, siyaset, tarm, hediye, mevki, sefer, ordu ve halkn durumu gibi memleket meseleleri veziri, devlet byklerini ve devletin gn grm yallarn ilgilendirir. Bu konularda bunlar daha bilgili olduklarndan ileri daha iyi yrtebilirler. Padiahlardan bazlar tabip ve mneccimleri nedim edinerek, yediklerinin faydal veya zararl olduunu, neticesinin ne olup, ne olmayacan syleyerek salk ve huyunu korumalarn; mneccimin uurlu ve uursuz zamann tayinini

bildirmesini, yapaca iin vaktini semesini emreder. Padiahlardan bazlar bunlardan ikisine de i vermeyerek, "Tabip bizi daima hastalk bahanesiyle temiz ve ho yiyeceklerden uzaklatrarak, sebepsiz yere ila verir ve rahat szlmz olmadan shhatimizi bozar" derler. Mneccimi de vazifeden uzaklatrarak yle derler: "Her ikisi de bizi dnya arzularndan, lezzetlerinden ve zevklerinden men ediyorlar ve hayatn tadn karyorlar. En iyisi bunlar ihtiya halinde armaktr". Byklere hizmet etmi; tecrbeli bir nedim hepsinden iyidir. nk halk padiahn huy ve detini renmek istedii zaman onu nedimleri ile kyas ederler. Eer nedimler iyi huylu, gler yzl, sabrl, cmert, zarif ve ltif olurlarsa, padiahlarnn da gzel huylu, 110 SYASETNME iyi yaradll ve beenilen detler zerinde olduunu kabul ederler. Nedimleri eki yzl, kendini beenmi, mnkir, cimri ve huysuz olurlarsa, padiah da huysuz, kt yaradll, ahlkszdr. Bunlardan baka, nedimlerden her birinin bir srasnn ve bir rtbesinin olmas gerekmektedir. Eski melik ve halifelerin deti zere, nedimlerden bir ksmnn oturma yerleri olmaldr. Bu gnlere bu det, eski hanedanlardan kalmtr. Halifelerin daima 10'u ayakta duran, 10'u oturan 20 nedimi olmutur. Onlar bu det ve usl Samanlerden almlardr. Nedimlerin padiaha tam hrmet ve itimatlar olmas, ok iyi giyinmeleri ve efendilerini sevmeleri gerekmektedir. 111 ONSEKZNC FASIL Padiahlarn memleket ileri iin limlerle meveret yapmas ler hakknda kendisiyle meveret yaplacak kiinin kuvvetli gr sahibi olmas gerekir. Herkesin bir ihtisas sahas vardr, bir kiinin ok iyi bildii bir ii, dieri bilmez. Bir insann bilgisi vardr, pratii yoktur. Fakat bir dierinin bilgisi de, pratii de, yeterli tecrbesi de vardr. Bunu yle aklayabiliriz: Bir ahs bir hastaln ilacn kitaplarda arar, bulur, okur, stelik btn ilalarn isimlerini de bilir, o kadar. Bir dieri btn ilalarn isimlerini bildii gibi, hasta tedavi etmi ve defalarca tecrbe yapm ise, bu iki zat asla ayn olamaz. Ayn ekilde, pek ok sefer yaparak dnyay grm, zamann ac ve tatl anlarn yaam, bandan trl iler gemi bir adamla, hi yolculua kmam, vilyetler grmemi, yolculuk sknts ekmemi adam ayn olamaz. Bu hususta bilginlerin ve cihan grm ihtiyarlarn tecrbesinden istifade edilmelidir. Zeks ok keskin bir kii bir iin gelimesini ve neticesini hemen grebilir, bazlar bunu anlayamaz. Bilginlerin bir sz vardr: "Bir kiinin tedbiri bir kiinin kuvvetine, iki kiinin tedbiri iki kiinin kuvvetine bedeldir". phesiz on kiinin kuvveti bir kiinin gcnden ok daha fazla olur. Byle karlatrma yapanlar, dnyaya Peygamberimiz Muhammed (s.a.)'den daha lim kimse gelmediine ittifak etmilerdir. 112

SYASETNME O'nun bilgisi hakknda sylenecek sz yoktur. Grp bildikleri haricinde gklerin, yerlerin, Cennet ve Cehennemin, levh, kalem, ar, krs ve benzeri pek ok eyin bilgileri kendisine arzedildi. Cebrail gelip vahy getirdii zaman grlen ve grlmeyen eylerden kendisine haber veriyordu. Bu kadar ycelik ve mucizelere sahip olduu halde Allah Tal "Ey Muhammed! Bir i yapacan zaman iinde onlara dan" (l-i mran 3/159) veya "nemli bir olayla karla tn zaman dostlarnla meveret et" diye emrediyordu. Halbuki Muhammed (s.a.) meveret etmekten saknmyordu. Hi kimse de "Benim kimse ile mavereye ihtiyacm yok" diyemez. Neticede, padiahn nemli bir olay karsnda ihtiyarlar, bilginler ve dostlar ile meveret etmesi vacip oluyor. Herkesin ve bilhassa ihtisas sahiplerinin o konuda bildiklerini syleyerek grlerini aklamalar, her limin zt da olsa fikrini ortaya koymas, dorunun ortaya kmas iin gereklidir. Meveret yapmadan icraatta bulunan liderler bencil ve zayf grldr. Allah'a kr padiahmz (Melikah) gr kuvvetli, iini bilir ve tedbirlerini alr bir kiidir. Biz, farz olduu iin kitabmzda bu kadarn hatrlattk. Her i Allah'n istedii ekilde son bulur.

113 Mfretler, memleketin selmeti iin bunlarn maet ve ilerinin dzenlenmesi Sarayda mfret denilen sekin, yakkl, uzun boylu ve dikkatli iki yz adamn bulunmas gerekir. Bunlardan yz Horasanl, dierleri Deylemli olmal. Sava ve barta daima hizmette bulunmalar ve padiahn yannda olmalar lazmdr. stleri gayet dzgn olduu gibi kendileri iin iki yz takm da zel silah yaptrlmaldr. Bunlar gerektiinde kendilerine verilmeli, gerektiinde de geri alnmaldr. Bu takmlardan yirmi tanesinin hamyili ve kalkan altndan, geri kalan 180 tanesininki gmten olmal; ok torbalar, oklar ve dier gerekli silahlar hazr olmaldr. Onlarn durumunu bilen ve onlara hizmet edebilecek kiilerden, her elli kiiye bir nakip tayin edilmeli, kendilerine ihtiya duyulduunda hizmette kusur gstermemeleri iin hepsinin maeti karlanmal ve hepsi daima atl olmaldr. Divanda, isimleri tesbit edilmi 4.000 piyade hazr bulundurulmaldr. 1.000'i her soydan padiaha mahsus olarak seilmeli. 3.000'i ise nnda hizmet grecek ekilde emirlerin ve sipahsalarn birliklerinde bulunmaldr. 114 YRMNC FASIL Padiah makamnn hazrlanmas, ssl ve her eit silahlarn yaplmas Dierlerinden ayr olarak tamamen murassa 20 takm silah yaplarak, kullanlmak zere hazineye konulmaldr. lkenin drt bucandan seilen yakkl 20 kle gzel elbiseler giyip, o silahlar da elilerin kabul annda kuanrlar ve padiahn tahtnn evresinde ayakta selm vaziyetinde dururlar.

Elhamdlillah, Melik bugn ulat mevkide byle gsterilerden mstanidir. Fakat memleketin sslenmesi ve padiahln merasimlerini korumak gerekir. Bir padiahn ihtiam ve merasimleri himmet ve zenginlii lsnde olmaldr. Bu gn cihanda efendimizden (Allah mlkn daim etsin) daha byk bir padiah yoktur. Hi kimsenin lkesi onun toprandan daha byk deildir. Allah'a binlerce kr bu lkede silah, cephane, insanlk, ileri gr, ululuk, toprak, saltanat iin ne gerekirse hepsi vardr. 115 YRMBRNC FASIL Elilerin hal, hareket ve ilerinin dzenlenmesi Dnyann drt bir tarafndan gelen elilerden, saraya ulaana kadar kimsenin haberi olmuyor. Bunlarn geli ve gidilerinden kimse ykmllk duyarak, haber ulatrmyor. Bunu ilerin gaflet ve olumsuzluk iinde bulunmasna hamlediyorlar. Snrlarda bulunan memurlar, bir atl gndererek kimin geldiini, maiyyetinde ne kadar atl, ne kadar yaya bulunduunu ve kyafetinin ne lde olduunu, ne i iin geldiini bildirerek, itimat edilebilir bir adam, onlar ehre ulatrana kadar klavuz olarak vermelidir. Bu arada, dier bir memur onlara klavuzluk etmeli ve bylece saraya kadar memurlar refakatinde getirilmelidirler. Elilerin urayaca ehirler imar grm olmal, buralarda grev yapan memurlara, millere, mukataa sahiplerine konakladklar yerlerde iyi bakmalar sylenmelidir. Dnlerinde de ayn ekilde muamele edilmelidir. Onlara yaplan iyi veya fena muamele, onlar gndermi olan padiaha yaplm saylr. Padiahlar daima birbirlerine hrmet ettiklerinden, elilere de sayg gstermilerdir. Padiahlar arasnda sava ve anlamazlk bulunduu zamanlarda bile, gidip gelen elilere, getirip gtrdkleri haberler dolaysyla gnlleri dahi incitilmemi, kendilerine gsterilmesi gereken sayg gelenei srdrlm, hoa gitmeyecek bir muamele yaplmamtr. Kur'an- Kerim bu hususta, "Eliye den ak bir tebli116 SYASErNME den ibarettir" (Mide 5/99) buyurur. ** Padiahlarn birbirlerine eli gndermelerinin sebebi yalnz mektup ve haber deildir; Molla'ya akladklarna gre eli gnderilmesinde 100 sr ve maksat vardr. Eliler gndermekle yollar, i ksmlarnn rmaklarnn suyunun nasl olduunu, asker sevkine elverili olup olmadn, otlaklarn nerede bulunduunu bilip, renmek isterler. Her lkeden dnen memurlar o padiahn askerinin adedini, tehizatn,atclktaki kabiliyetlerini, padiahn meclisinin ve sofrasnn nasl olduunu aratrp grrler. Bundan baka, gtrdkleri haberlerde sarayn tertibi, detleri, cevgana, ava dknl, iyi huylu, yaratll olup olmad, cmertlik, alkanlk, uyanklk ve i yapma durumunun nasl olduu, zalim mi, dil mi. gen mi, ihtiyar m, ehirleri imar

grm m, viran m, askeri kendisinden memnun mu, deil mi, halk zengin mi, fakir mi, cmert mi, cimri mi, veziri dirayetli mi, din kaidelere gre yayor mu, yaamyor mu, kumandanlarnn tecrbeli olup olmad, sava idare edip etmedikleri, nedimleri zarif ve liyakatli kiiler mi, ikilerden neyi sever, neden nefret eder, muhabbetli ve gzel huylu mudur,almada kaidelere riayet ediyor mu, etmiyor mu, mfik ve iyilik sever mi, deil mi, gaflette mi, uyank m, akaya m, klelere mi, yoksa kadnlara m daha fazla dkndr. Onu elde etmek veya ona muhalefet etmek veya onun uygun olmayan davranlarndan nasl haberdar olurlar? iyi veya kt bir iin tedbirini nasl almak istediini anlarlar. Sultan- ehid Alpaslan'n zamannda bama geldii gibi, bir farziyeti ve vacibi el stnde tutarlar m? Hikye: Btn dnyada iyiyi ve doru yolu gsteren iki mezhep vardr. Biri Hanef, dieri afi mezhebi (Allah'n rahmeti kurucularnn stne olsun). Bunlarn dnda kalanlar bid'at ve phelidirler. Allah nurunu devaml klsn, Sultan- ehid kendi mezhebi zerinde o kadar salam ve doru idi ki, "Eer vezirim afi mezhebinden olmasayd daha kuvvetli siyaseti ve daha heybetli olurdu" dediini defalarca duydum. Kendi mezhebinde pek ciddi olmas sebebiyle, afi mezhebinde olmay bir kusur saydndan devaml endie edip, korkuyordum. Ancak tesadfen Semerkant han emsu'l-mlk Nasr b. brahim, itaat etmediinden orduyu toplayp, kendisine bir eli gnderdi. Bendenizde, Sultan- ehid'den evvel, elisiyle olup biteni bildirmesi iin Danimend Eter'i gnderdim. Sultan'n elisi gelip mektupla haberler getirdi. Han, Sultan'n elisiyle birlikte kendi elisini de gnderdi. det olduu zere eliler zamanl zamansz vezirin huzuruna kabilir, arzu ve isteklerini Sultan'a ulatrmak zere ona syleyerek Sultan'la yzyze konuulamayacak konular vezire bildirirler. Bendeniz evimde yaknlarmla oturmu stran oynuyordum; satrancn bir blmnn bittii bir srada, ondan emaneten aldm yz sol elimin parmana bol geldii iin sa elime takmtm. Semerkant Han'nn elisinin kapda olduunu sylediler. Satranc kaldrp onu getirmelerini syledim. Eli ieri girdi ve oturdu, bendenize gerekeni sylyordu. Ben de o yz parmamda durmadan dndryordum. Bir ara elinin, gzleri ile yz takip ettiini farkettim. Szlerini tamamlaynca da kalkp gitti. Sultan, hann elisinin geri gnderilmesini, cevaplar ulatrmak iin bir eli yollanmasn emretti; bendenizde, zeki bir insan olan Danimend Eter'i Sultan'n elisi ile yolladm. Eliler Semerkant'a ulap, emsu'l-mlk'n karsna knca, emsu'l-mlk kendi elisinden, Sultan Alpaslan' nasl bulduunu, yzn ve iini nasl grdn, askerinin ne kadar olduunu, silah ve ziynetlerinin ne durumda bulunduunu, saraynn, kabul salonunun ve divannn tertibinin nasl olduunu, memleketteki kanunlarnn ne derece messir olduunu sordu. Eli "Efendim, grnnde, gzellik, erkeklik, siyaset, heybet, ferman ve padiahlnda hi eksiklik yok. Askerinin saysn Allah bilir. Onlarn silah, zinet ve giyim - kuamlar hi bir askerle kbil-i kyas deildir. Onlarn

saraylar, kabul salonlar ve divanlar ok iyidir. Memleketlerinde utanlacak bir taraf yok. Ancak vezi118 SYASETNME rinin bir kusuru var" dedi. emsu'l-mlk, "Ne kusuru var?" diye sordu. Eli: "Bir gn ikindi namazn kldktan sonra grmek zere adrna gittim. Sa elinin parmanda bir yzk vard; benimle konuurken hi durmadan yz evirirken grdm" dedi. Danimend Ester, emsu'l-mlk'n huzurunda benim hakkmda byle bir konuma olduunu bilmem gerektiini, bunun iin Sultan'n korkusundan, ok zldn yazd. Onun afi mezhebinden utandn ve her zaman bana dert yandn bildiimden, "Mavera'nnehirlilerin Semerkant sultannn huzurunda vezirine Rafz dedikleri kulana ularsa, benim canma hemen kyar" diye dndm. Hi suum olmad halde, isteksizce bu szn Sultan'n kulana gitmemesi iin 30.000 dinar harcadm. Bu bendenize u sebeple anlatld: Eliler, padiah ve memlekette ayp saylacak eyleri arayp bulurlar, bunlar bir gn padiah tarafndan serzeni vesilesi olur. Bu sebepten padiahlar zeki, uyank ve iyi ahlk sahibi olmallar, iyi ileri elden brakmamal, milletin din inanlarn kendi ilerinden stn saymal ve Allah'n emirlerinde yle titiz davranmal ki kimse onda bir kusur grmemeli. Bir elinin padiaha iyi hizmet etmesi, syleyecei szlerden saknmamas, ok seyahat etmi olmas gerekir. Her konuda bilgili, hfz- Kur'an, ileri grl, boylu poslu ve yakkl olmaldr. Yal ve bilgin olursa daha iyi olur. Eer bu ie kendi nedimini gnderirse itimad daha fazla olur. Eli olarak gnderilen adam cesur, mert, silahor olmal, ata iyi binebilmelidir. Sava da olursa ok daha iyi olur. imdi bizim adamlarmzn byle olduunu onlara gstermeliyiz. Eli Seyyid veya erif olursa, eref ve nesepe daha fazla hrmet edileceinden ve kendisine ktlk yaplamayacandan, daha iyi olur. Sarho, akac, kumarbaz, ok konuan ve kimse tarafndan bilinmeyen kiiler eli olarak gnderilmemelidir. ok kere padiahlar hediyeler ve zarif eyalar ile eli gnderip kendi acz ve yumuaklklarn bildirerek sulh istemiler, arkasndan ordu hazrlayp, erkeke at srerek hasmn malup etmilerdir. Netice olarak denilebilir ki eli, padiahn akll ve iyi huylu olduunun bir delilidir. 119 YRMKNC FASIL Ordunun konaklayaca yerlerdeki otlaklar Yce padiah maiyyeti ile hareket edince, konaklayaca her menzilde yem ve otlak hazrlanmas iin sorumlularn ok almas gerekir. Bu olmad takdirde hayvanlarn beslenmesini reayaya taksim etmek der ki bu doru olmaz. Ordunun geecei yerlerde meskn kyler varsa, bunlarn evresinde kla' veya has varsa bunlardan alnmaldr. Konaklanacak blgede ky veya ribat yoksa, ih tiya evredeki en yakn kyden temin edilmeli. Eer ihtiya duyulursa para

harcanmal, halkn huzur iinde yaamas ve yem, yiyecek sknts ekmemesi gerekir. Memurlar gitmese de, kta' sahipleri mahsuln satp, deerini hazineye getirmelidir. 120 YRMNC FASIL Padiahn btn askerlerinin mallarn belirlemesinin gerei Ikta' sahibi askerin maln ok iyi tayin etmek, bu mal zerinde kaytsz artsz tasarruf etmelerini salamak gerekmektedir. Kleleri olup kta' olmayan kiilerin mallarnn ve klelerinin saysnn ne kadar olduu, vakti geldiinde ne kadar hazrlk yapabileceini iyi tesbit etmek lzmdr, Yahut padiahn senede iki kere onlar saraya ararak vazifelerini kendilerine bildirmesi gerekir. En iyisi, padiahn, kendine kar kalplerinde sevgi ve birlik salayabilmek iin onlara aylk vermesidir. Eski padiahlarn deti bu idi. Kimseye kta' vermiyorlard Her birine lsne gre senede drt kere ihtiyalar orannda, hazineden nakit derdi. Srekli yiyecek ve giyecekleri bulunur, mhim anlarda hizmete mde olarak, harekete katlrlard. Amiller hazineden kle ve asker temin eder, vergileri toplayarak hazineye gnderirlerdi. Bu iyi bir tatbikattr. Bu det ve usl Mahmud hanedanndan kalmtr. Ikta' sahipleri lm veya dier sebeplerle kaybolan sipahilerini bildirmeli, bunlar saklamamaldr. Sipahilerin sahiplerinin maln nasl temin ettiini bildirmeleri ve olaylarda btn askerlerini hazr bekletmeleri, birinin herhangi bir zr olduunda derhal bildirmesi gerekir. Bunun haricinde bir ha rekette bulunurlarsa ferman makam onlar hemen cezalandrr. 121 YRMDRDNC FASIL Her cins ve kavimden asker bulundurmas Her asker ayn soydan olursa bundan byk hatalar doar. Her cinsten olmas iin ok almaldr. 2.000 Deylemli ve Horasanlnn sarayda devaml bulundurulmas, bunlarn da saray mensuplarn bilmesi ve gerekeni kusursuz yapmalar gerekir. Bunlardan bazlarnn Grclerden, bazlarnn da, dier btn cinslerden daha iyi insanlar olan Fars obanlarndan olmalar uygun olur. Hikye: Sultan Mahmud'un Trk, Horasanl, Arap, Hindu, Guri, Deylemli gibi her cinsten askeri vard. Seferde her gece her soydan birinin yatakhane blmne gidip, kendi soyunun blmn kontrol etmesi bildirilmiti. Hibir kavim dierinin korkusundan sabaha kadar yerinden kprdayamazd. Gndz sava varsa her kavim sava dzenine girer, muharebe nnda "Filan soy geveklik gsterdi, baarszdr" diyerek utanmamalar iin, isimleri adna a lrlar, hepsi bir dierinin stne kmaya gayret ederlerdi. Savalarn kaidesi fedakrca savaarak ne kavumak olduu iin elini silahna atan, muhalif askerleri malup etmeden geriye adm atamazd. Bir ordu bir veya iki defa dmanlarna kar muzaffer olursa, bu ordudan 100 asker, maluplardan 1.000 askeri ldrrler, bu muzaffer askere kimse

mukavemet edemez, etraftaki btn ordular o padiahtan korkarak, fermanna itaat ederler. 122 YRMBENC FASIL Padiah saraynda her cins askerin mukim olmas ve iaesinin temini Emirlere Arap, Krt, Deylemli ve Anadolululardan sarayda olu veya kardei olan kimseyi muhafzla almamalar sylenmeli, sarayda muhafzlarn saylar asla 500'den aa dmemelidir. Bir yl hizmetten sonra gnlleri alnarak, kavminin yz evirmemesi iin, incitilmeden baka yere gnderilmelidir. Hi kimse, yiyecek sebebiyle padiaha isyan edememelidir. Deylemlilerin. Da llarn, Taberistan halknn, obanlkla megul olanlarn ve bunlara benzeyenlerin kta' ve yiyecek ekmekleri vardr. Byle olduu iin onlardan 500 kii sarayda kalrsa, saray hibir ekilde ibileudam-lara ihtiya duymaz. 123 YRMALTINCI FASIL Trkmenleri, kleleri, Trklerin ynetiminde ve dier hizmetlerde kullanmak Trkmenlerden her ne kadar bkknlk gelmise de, saylar fazla olduundan ve devletin kuruluunda ok hizmet ederek, sknt ektiklerinden, hepsi akrabadrlar ve bu devlet zerinde haklar vardr. ocuklarndan bir kiinin ismi teshil edilerek, devaml megul olmas iin sarayn 1.000 klesinin silah ve hizmet retimi ona verilmelidir. Bylece insanlarla birlikte otururlar, gnlleri snr ve kleler gibi hizmet de ederler. Neticede, yaradllarnda mevcut olan nefret ortadan kalkar. htiya hsl olduu zaman, iaret edildii an, 5.000 10.000'i atlarna binip kleler gibi tehizatlanarak hizmete koarlar. Bu devletin hizmetlerinden de nasipsiz olmazlar. Melik'in onlara kar sevgisi artar, onlar da bundan memnun olurlar. 124 YRMYEDNC FASIL Klelerin yapaca iler ve ilerini yaparken onlara zahmet ektirmemek Klelere, hizmet ederlerken zahmet ektirmesinler, kendilerine ihtiya duyulunca, hibir zaman dmana kar ok atmazlar, hemen dalrlar ve geri ekilirler. Kendilerine ak olarak ferman verilip, ykselmeleri iin nasl hareket etmeleri, vazifelerini nasl yerine getirmeleri, ihtiya halinde padiah ferman ile bir gn saka, silahtar, esvap ve benzerleri ve hatta yine ferman ile hcip ve dier byk hizmetlere gelebilecekleri sylenmelidir. Her gn bu snftan bir ka hizmete alnr; efendiler bunun iin onlara zahmet vermemeli, satn alndklar gnden ihtiyarladklar na kadar onlar yakn gemite olduu gibi yetitirip, yapabilecei grevler vermelidir. Bu usl her zaman beenilmitir. ok eski devirlerin kaide ve detleri terk edilmitir. Eserde zerime farz olanlardan birazck bahsedildi. 125 YRMSEKZNC FASIL Saray klelerinin grevleri

Samanler devrinde bu tertip geerli idi, Klelerin hizmetlerinin ls, sanatlar ve liykatlar derecelerini artryordu. Kle, alnd zaman, bir yl yaya olarak atn yannda yryerek hizmet ederdi. zerine uzun beyaz elbise ve ayana yalnz orap giyerlerdi. Bu kle, emir verilmeden, bir yl gizli veya aikar ata binemezdi. Bindii anlalrsa iyi bir dayak atlrd. Bir yllk (orapla veya) yaln ayak hizmetini tamamladktan sonra oda ba, hciple konuur, hcip durumu padiaha bildirirdi. Ondan sonra ona, ham deriden yaplm eercik, sade dizginleri olan bir Trk at verilir, bir sene de at ve kamyla hizmet ederdi. kinci sene kendisine beline balamas iin uzun kl verilirdi. nc sene dua ve kurban emredilir, oturma vaktine kadar oturabilirdi . Drdnc sene daha gzel eere, ssl koumlara ve elbiseye, ucu halkal bir omaa sahip olabilirdi. Beinci sene akilik emrederler, suculukla kadeh datrd. Altnc sene esvaplk yapard. Yedinci sene kendisine 15 ivili mstakil bir adr verilerek yeni alnm kleyi onun emrine vererek, (visak ba) odaba rtbesine ular, siyah simli keeden bir klah ile hazine elbisesi giyerdi. Bylece her yl makam, giyimi, avanesi ve rtbesi artarak neticede haylba olurdu. Sonra liyakatli, sanatkr, kahramanl herkes tarafndan bilinen, elinden byk iler gelip, halk ho tutarak padiahn yakn olsa da, 35 - 40 yalarna gelmeden emirlik ve 126 SYASETNME valilik verilmezdi. Samanlerin yetitirmesi ve klesi olan Alptekin 35 yanda Horasan sipahsalarlna (kumandanlna) ulaabildi. Szne ok sadk, vefakr, ileri grl, dnceli, halk gzeten, askerlerini seven, cmert, gzel konuan, ekmek ve tuz hakkn bilen, Allah'tan korkan bir kii idi. Samanlerin btn huylarna sahipti. Yllarca Horasan ve Irak onun tarafndan idare edildi. 1.700Trk klesi vard. Bir gn Trk kle daha ald. Bunlardan biri Sultan Mahmud'un babas olacak olan Sebuktekin'di. Sebuktekin'in talihinin ilki Alptekin tarafndan satn alnmak idi. Satn alndnn nc gn, Alptekin'in huzurunda kleler arasnda dururken hcip ona doru yryp Alptekin'e, "Visak ba olan filan kle Hakk'n rahmetine ulat. Onun odasn, esvabn, avane ve rtbesini hangi klenize ltfediyorsunuz?" dedi. Alptekin'in gz Sebuktekin'e takld ve "Bu kleme balyorum" dedi. Hcib, "Ey efendi, bu kleyi satn alnzn stnden henz gn bile gemedi, onun bu mertebeye ulaabilmesi iin yedi sene hizmet etmesi gerek, bunu ona nasl verebilirsiniz?" dedi. Alptekin, "imdi ben dedim: Bu klecik iitti, tazim gsterdi. Ben de bunu ba olarak ona verdim. Bundan sonra det zere gitmek gerekir" dedi. Hizmetin meyvas olmas gereken o visak ona ikram olarak verdiler. Alptekin kendi kendine dnyordu: "Nasl olur da yedi yllk hizmet makam yeni satn alnm ciz bir kleye ksmet olur? Bu byk bir adamn olu olabilirdi. Onun

asaletinden ve mesut olacandan m oldu?" Dncesi uzayp gidince, onu denemeye balad. Saa sola onunla haber gnderirken, "Ne syledim tekrar et" derdi. O hi hata yapmadan tekrar ederdi. "Yeter!" derdi; "Git ve cevabn getir". Gidip, gtrd haberden daha gerekli cevap getirirdi. Denemelerinde onu her gn daha iyi buluyordu. Neticede gnlnde ona kar sevgi balad. Ona suculuu verdi. Kendi huzurunda hizmet etmesini emretti. Onun avanesine onu kle 127 YRMSEKZtNCt FASIL ilve etti ve onu her gn biraz daha ykseltti. Sebuktekin 18 yana geldii zaman maiyyetinde 200 erkek kle vard. Oturmak, kalkmak, okumak, yemek, arap meclisi, av, ok atmak, gremek, halka sayg gstermek, kendi avenesi ile karde gibi yaamak gibi Alptekin'in btn huylarn benimsemiti. Eline bir elma alsa onu 10 adamla yemek istiyordu. Bu gzel huyu, iyi yaratl sebebiyle onu herkes seviyordu. Hikye: yle hikye ederler: Bir gn Trkmenlerden bir mal almak iin Alptekin 200 kle seti, Sebuktekin de bunlarn iinde idi. Oraya vardklar zaman, Trkmenler maln tamamn vermek istemediler. Kleler sinirlenerek silahlarna davranp onlarla savamaya niyetlendiler. Mal zorla almak istiyorlard. Sebuktekin, "Ben bir defa, savaarak size arkada olmam" dedi. Arkadalar, "Niin?" dediler. Efendimiz bizi savamaya gndermedi, bizi belirtilen mal ile hayvan almaya gnderdi. Savarsak bizi ldrrler. Bu da efendimizin ycelii ynnden ayp olur ve ona zarar vermi oluruz. Sonra efendimiz bize, "Ben size savamanz emrettim mi?" demez mi? Yaadmz mddete bu knama ve serzeniten kurtulamayz. Onun verecei cezay ekmeye de gcmz yetmez". Sebuktekin bunlar syleyince, klelerin bir ou, "Sebuktekin'in syledikleri daha doru!" dediler. Kleler arasnda muhalefet edenler grldyse de sava yapmayp, geri dndler. Alptekin'in yanna gelince Trkmenlerin isyan ederek mal vermediini sylediler. Alptekin, "Niin silahlarnz kullanp onlardan mal zorla almadnz?" dedi. Kleler, "Biz savamak istedik. Sebuktekin muhalefet edince aramza ikilik dt, hl byle olunca biz de brakp dndk" dediler. Alptekin, Sebuktekin'e "Niin byle hareket edip, kullarn savamasna izin vermedin?" dedi. Sebuktekin, "Efendimiz bize savamay emretmedii iin sa128 SYASETNME vamadk. Eer biz fermansz, efendi gibi hareket etseydik, her birimiz kul deil efendi olurduk. Malup olsaydk, efendimiz emretmedii halde savam olurduk; phesiz sizin vereceiniz cezaya tahamml ederdik. Onlar yenseydik, ba bo bir birlik olur, minnet ve krmz olmaz, kafalarmzda bir serzeni

olurdu. imdi, ferman buyuruyorsanz gidelim savaarak mallarn alalm veya canlarmz feda edelim" dedi. Bu szler Alptekin'in houna giderek, "Doru sylyor" dedi. Mkfat olarak derecesini ykseltip, emrindeki klelerin saysn 300'e kard. Horasan emiri Nuh b. Nasr Buhara'da vefat ettiinde Alptekin Niabur'da idi. Buhara'nn emirleri ve bykleri Alptekin'e zel bir haberci gndererek "Padiah lnce ortalk kart, ba ve ayak kalmad, geriye padiahn 30 yanda bir kardei ile 15 yanda bir olu kald. Memleketin merkezi sen olduun iin hangisini emredersen onu tahta karalm" dediler. Acele olarak kendi habercisini gndererek, "Her ikisi de tahta ve lkeye lyktrlar ve bizim efendilerimizin oullardrlar. Fakat Melik'in kardei tecrbeli, zamann ac ve tatlsn tatm, herkesi iyi tanyp, herbirinin mevkiini bilen ve herkese hrmet eden bir adamdr. Melik'in olu ise tecrbesiz bir ocuktur. Halka iyi muamele edemeyeceinden, padiahn ve melikin ilerini bilemeyeceinden korktuum iin, Melik'in kardeini tahta karmamz daha doru olur" dedi. Ayn mahiyette bir mektup daha yazarak ertesi gn de onu gnderdi. Be gn sonra bir haberci gelerek, padiahn olunun tahta oturtulduunun mjdesini getirdi. Gnderdii iki mektuptan dolay phelenerek, "Kendileri bildiklerini yapmak istedikleri halde niin benimle meveret ediyorlar? Kalleler, benim iin o iki me-likzade de gzmn nurudur, yazdm mektuplarn Melik'in olunun eline geip bana darlmasndan, bana kin beslemesinden, garaz sahiplerinin konuarak o ocuu benim hakkmda yanltmalarndan korkuyorum" dedi. Derhal be sratli deve svarisini, habercilerini 129 YRMSEKZNC FASIL Ceyhun'u gemeden bulabilmeleri ve geri evirmeleri midi ile gnderdi. Svariler acele hareket ettiler, birini Amuy lnde yakaladlarsa da dieri Ceyhun'u gemiti. Alptekin'in mektubu Buhara'ya ulanca, Melik'in olunun ve etrafndakilerin houna gitmedi. "Alptekin Melik'in kardeini aday gstermekle iyi etmedi, babann mirasnn oulun olduunu bilmiyor mu?" dediler. Melik'in olunu Alptekin'den soutuncaya kadar her gn bu konudan bahsettiler. Alptekin pek ok zr diledi, kulluklarn yazd, hizmetler (hediyeler) gnderdi ise de Melik'in olunun kalbindeki buzlar zemedi. Alptekin'e kin besleyenler boz gunculuk yapyor, kin ve nefreti artryorlard. Alptekin'i Ahmed b. smail satn alm, Amr Nasr b. Ahmed'in son yllarnda hizmet etmi, Nasr da gnce, Nuh b. Nasr'a hizmet ederek onun zamannda Buhara Sipahsalarlna (Kumandanlna) tayin edilmiti. Nuh b. Nasr vefat edince Mansur babasnn yerine oturdu. Taht'a geceli alt sene olduu halde Alptekin onun iin mallar datyor, mmkn olan btn almalar yapyor, asla Mansur b. Nuh'un gnln alamyordu. Dmanlarnn Buhara padiahna kendisi aleyhine syle dikleri, vekilleri tarafndan Alptekin'e mektupla bildiriliyordu.

Neticede bozguncular Mansur b. Nuh'a, fermannn yrrlkle olmadn, be seneden beri Alptekin'in Horasan'da padiahlk yaptn, mal mlk biriktirdiini, btn askerlerin aznda onun adnn sylendiini, onu yakalarsa hazinelerinin dolacan, gnlnn rahatlayacan, kendisini ldrmeden mstakil padiah olamayacan sylediler. Yapacanz i, onu saraya arn, "Bizim taht'a oturduumuz u kadar zaman olduu halde, saraya gelip yeni bir akit yapmadn. Sen pederimiz makamndasn, devletimiz ve kanunlarmz seni yceltmitir. Btn bunlar bildiin halde huzurumuza gelmedin, en seri vasta ile gelmen gerekir. Sana itimadmzn tam olmas iin tek bana deil, saray maiyyetinle gelmelisin" dediler. Kindarlar szlerini burada kestiler. Bilahare, "Saraya geldii zaman onunla halvet ister (yalnz konuacan bildirir) ve ban kestirirsin" diye eklediler. 130 SYASETNME Emir Mansur syledikleri gibi yapt. Bir haberci gndererek onu saraya davet etti. Habercileri Alptekin'e, kendisini niin ardn yaznca, Alptekin dellal kararak, Buhara'ya gitmek zere ordu hazrlamalarn bildirdi. Niabur'u terk ederek Serahs'a geldi. Yannda, 30.000'e yakn svari ile Horasan'n btn emirleri bulunuyordu. Serahs'a geldiinin drdnc gn emirleri ve askerleri toplayp, "Size sylenmesi gereken bir ka szm var, doru bulursanz cevap vermeniz bizim ve sizin hayrnza olur" dedi. Hepsi "Ba stne!" dediler. Siz Buhara emirlerinin beni niin ardn biliyor musunuz? Bilmiyoruz, sen onun babas yerinde olduun iin yeni bir ahit yapmak istediini sanyoruz. Hayr yanlyorsunuz. Bu ocuk kk ve ehliyetsiz olduu iin beni tanmyor, benim kafam kesmek iin aryor. Bugn Samanler hkmdarlnn 60 yllk olduunu ve onu benim koruduumu, Trkmenlerin onlara birka defa saldrdn, eitli d dmanlarn saldrlarn ayn ekilde nlediimi, onlarn korunmas nasl gerekiyorsa, ylece yerine getirdiimi hepiniz biliyorsunuz. Hi ba kaldrmadm, bu padiahn babasn ve dedesini ben korudum. Nihayet mkfatm bamn kesilmesi olacak. Fakat o, bu memleketin bann ben olduumu, ba gidince vcudun kalmayacan bilmiyor. imdi siz ne dnyorsunuz, bu bely savuturmann aresi nedir? Bunun zerine emirler, "Bu iin kltan baka aresi yoktur, o senin hakknda byle bir arzuda bulunuyorsa, onda hi gzmz yoktur, nk senin yerinde bir bakas olsayd, bu lke onlarn elinden 50 yl nce kard" dediler; "Biz seni ok iyi tanyoruz, biz bu ekmee, mevkiye, hamet ve vilyete ancak senin devletin sayesinde sahibiz, senin bir paranz ve hepimiz seninleyiz. Horasan, Irak, Harezm, Nimruz ve Msellem senindir. Mansur b. Nuh'u terkederek, padiahln iln et. Biz senin fermann kabul eder, sana itaat ederiz, istersen Buhara ve Semerkand' ona bala, istersen 131 YRMSEKZNCt FASIL

al". Emirler szlerini bitirdikten ve Alptekin'e btn ballk szlerini syledikten sonra, Alptekin (Allah onu affetsin), "Benim hakkmda sylediklerinizin hepsinin candan olduunu biliyorum. Allah'n sizlere iyi mkfatlar vereceini mit ediyorum, bugn geri gidiniz, yarn yine grrz" dedi, Bu anda btn askerleri onun yannda idi, isteseydi 100.000 tecrbeli askere sahip olabilirdi. Ertesi gn izin verip, btn emirler sarayda toplandktan sonra, Alptekin yanlarna kp, oturdu. Yzn emirlerin askerlerine evirerek "Dn sizinle konutuklarmz sizin de mutmain olarak, benimle ayn inanta olmanz iin denemek istiyorum. Yoksa bama bir i gelirse, benimle nasl beraber olacaksnz? Sizden iittiim gzel szlerden dolay sizlerden memnunum. Artk, benim hakkmda yanlan bir ocukla gaza yapmaya gideceim, i dnlmeyecek noktaya gelmi, bu ocuk kk olduundan iyiyi ktden ayramyor, kulak verdii birka aklsz szle memleketin altn stne getirmek istiyor, onlar sevip, beni dman bilerek canma kastediyor. Benim bu lkeyi ondan alp amcasna vermeye veya kendim ynetmeye gcm yeter. Fakat insanlarn, "Alptekin 60 yl Samanlere hizmet ettikten sonra isyan etti, kendi efendilerinin oullarna muhalefet ederek bu ii yapt, lkeyi onun elinden ald" demelerinden endie ediyorum. Ben btn mrm iyi n ile geirdim, geri siz ve insanlar gnahn Emir Mansur'da olduunu, o daha ocuk olduu iin, taht amcasna havale etmekten baka gnahm olmadn biliyorsunuz. Kimse hakk kabul etmeyince, sknts bize dyor, bamza gelen ii btn lem bilsin. Eer ben gidip onu grmezsem bu dedikodu kapanmaz, bu ocuk her gn biraz daha yanlr. Horasan' terkedip, bir keye snrsam kindar dmanlarm hakkmda birey syleyemezler. Bundan sonra yiyecek ekmeim varsa, kalan mrm huzur iinde geirip, ahiret sevab elde etmek iin klcm mslmanlara kar deil, kfirlere kar kullanaym. imdi ey ordu ko mutanlar, bilir misiniz ki Horasan, Irak ve Mavera'n-nehr'in padiahl Mansur'undur. Siz hepiniz Mansur'un ordusunun kumandanlarsnz, ben size onun sayesinde sahip oldum. imdi kalkp, onun derghna giderek, onu grp, itimatnamelerinizi tazeleyiniz, tekrar hizmete giriniz. Ben gaza ve cihad ile megul olmak iin Hindistan'a gideceim, iyi de fena da olsam Allah rzas iin almak istiyorum. Horasan emri benden phe etmesin" dedi. Bunlar syleyince konumalar son buldu. Bundan sonra kalkp, emirlere, "Sizlere veda etmek ve helllemek iin teker teker yanma geliniz" dedi. Emirler alayarak onunla kucaklap, veda ettiler. Daha sonra Alptekin saray perdesinin arkasna geti. Bununla birlikte hi kimse onun Horasan' brakp Hindistan'a gideceine inanmyordu. nk onun Horasan, Irak ve Mavera'n-nehr'de 1.000'den fazla bakml ky vard. Bu blgelerde saray ve kk bulunmayan hibir ehir yoktu. Milyona yakn koyun, yzbin kadar at, deve ve katra sahipti. "Bunlar nasl terkeder? Yoksa o sz azndan m kard?" diyorlard. Ertesi gn, gn aarrken g davulunun alndn, Alptekin'in, ordusu ve has kleleri ile g ettiini grdler. Btn

maln mlkn terkederek, Belh tarafna yneldi. Horasan emirleri de hep bir den Buhara'ya hareket ettiler. Alptekin Belh'e ulanca, gazaya katlmak isteyen Mavera'n-nehr, Hatelan, Semerkant ve Irakllarn Belh snr yaknlarnda toplanmalar iin, iki ay burada kalmaya niyet etti. Bundan sonra Hindistan'a gitmeyi arzu ediyordu. Alptekin'e kin balayanlar Emir Mansur'a, onun ihtiyar bir kurt olduunu, onu ortadan kaldrmadan ondan emin olmamak gerektiini, yeteri sayda iyi bir ordu ile onu yakalayp, huzuruna getirtmesini sylediler. Mansur da Bu-hara'da seilen bir emir ile tam techizatl 15.000 askeri Belh'e gnderdi. Ordu Tirmiz'e ulap, Ceyhun'u geerken, Alptekin Belh'ten Halem tarafna gitti. Belh ile Halem arasnda dar bir dere ve 16 km.lik yol vardr. Bu dereye Halem boaz denir. Bu boazn sa ve sol yamalarnda kyler vardr. Alptekin bu geide indi. Has k lelerinden 200 atl svariyi bu geidin bana nclk yapmalar iin gnderdi. Bu durumda 1200 seme Trk klesi, savamak 133 YRMSEKZNC FASIL zere 800 atl gazi de dier blgelerden kendisine iltihak etmiti, Horasan emirinin askerleri boaz nne geldilerse de, geide giremedikleri iin sahraya karargh kurdular. ki ay byle beklediler. Nbet sras Sebuktekin'e gelince btn sahrann askerle dolu ve etrafa nbetiler diktiklerini grnce kendi kendine, "Efendimiz btn mal ve mlk ile Horasan, Irak, Mavera'nnehr'i Horasan emirine brakt halde, hl onun cann almaya gelmiler. Al lah'tan utanmyorlar, onun deerini bilmiyorlar" dedi. Yanndaki klelere dnerek, " bize dt, Allah (c.c.) mazlumlarn yardmcsdr, bunlar bize zulmediyorlar, imdi onlara biz saldralm. Efendimiz beenir veya beenmez, bakalm netice nasl olur?" dedi. Bunlar syledii gibi, en zel 300 klesi ile Horasan emirinin nbetilerine hcum edip, hemen onlar ldrd, bylece ordu kararghna kadar ilerledi, onlar silahlarna davranncaya kadar 1.000'den fazla askeri yere ykt. Onlar silaha davrannca Sebuk-tekin geri ekilerek geidin bana geldi ve yine hcum ederek onlarn bir ksmn ldrd. Alptekin Sebuktekin'i ararak, niin acele ettiini sorunca, "Ey Hdavend, bize sabr geldi, bu iten sabrla deil ancak kl ile kurtulabiliriz. Braknz, sa olduumuz mddete canmz Efen-dimiz'in can iin feda edelim, netice ne olur grelim" dedi. Alptekin, "imdi sizin iin iyi olan Efendi'nin iinden el ekmeniz. Syleyiniz adrlar ykp, ykleri balasnlar, yats namazn kldktan sonra g edip ykleri geitten karsnlar" dedi. Alptekin, "Toan sa kolda silahl 1.000 gnll askerle filan dereye gitsin. Sen Sebuktekin.sol kolda 1.000 sekin kle ile filan dereye git. Ben 1.000 silahl svari ile dereden karak, sahrada grneceim, onlar ertesi gn geidin giriinde kimseyi gremeyince Alptekin'in katn syleyecekler, ikinci defa atlarna binerek arkamzdan ge lirler, geide girip de bizi gremeyince, siz sadan ve soldan kararak saldrp, ldrr, tutuklarsnz, zira vakit geti. Geidin giriine yaklaamayan kuvvetler

de geri dnp kaarlar, biz de bunlarla savarz, kamak iin yol isterlerse onlara bu frsat vererek, hemen 134 SYASETNME ordughlarna koar btn ganimeti alrz" dedi. Bu ekilde hareket ederek boazdan ktlar, ertesi gn Horasan askeri silahlanp savamak iin geidin bana gelip, hi kimseyi gremeyince, boazda 6 km. kadar ilerlediler. Alptekin'in kararghndan hi bir iz bulamaynca, onun gittiine kanaat getirdiler. "Onlar takip ederek, karargh kurduklar sahray bulalm, onlar mahvedip, Alptekin'i tutuklayalm" dediler. Acele ile askere hareket emri verdiler. Serbest kalanlar boazdan kp sahraya gelince Alptekin'i 1.000 svari ve bir miktar piyade ile grdler. Askerin yars boazdan knca, Toan 1.000 svarisi ile boazdan kan btn askerlerin geri dnmesini salad. Sol taraftan Sebuktekin karak 1.000 svarisi ile ordunun peine dt. Kl alarak hepsini ldryorlard Alptekin de nlerine knca, bir saatte bu topluluu helak ettiler. Ordu kumandanna bir mzrak vurarak atndan alaa ettiler, dier askerler kamaya baladlar, Alptekin ordusu ile onlarn peine dt, ordughlarna kadar ulat. At, silah, deve, altn, gm, ipek, kle ne buldularsa alarak, adr ve hal gibi eyalar brakp geri dndler. Bir aya yakn Belh kylleri bu ordughtan kuma tadlar. Bu savata, yarallardan lenler dnda 4.750 kii ldrld. Alptekin ertesi gn buradan g ederek Bamyan'a gitti. Kendisiyle savaa girien Bamyan emiri esir edildi. Alptekin onu mazur sayarak, yapt ktlkleri affetti. Hilat verip, kendisine Nazik Aslan denilen Bamyan emirini mnevi evlat edindi. Daha sonra buradan Kabil tarafna gitti. Onunla da savaarak malup edip, olunu esir ald, onu ho tuttu ve neticede babasnn yanna gnderdi. Kabil emirinin olu, Gazneyn emiri Luyek'in damad idi. Gazneyn'e hcum edince kaynpederi kap Serahs'a snd. Alptekin Gazneyn'e girince Luyek ortaya kp savat. Kabil emirinin olu ikinci defa esir dt Gazne emiri malup olup ehrin kalesine snd. Zavulistan halk kendisinden korktuu iin, mnadler kararak kimsenin bakasnn malna el sremeyeceini, ancak altn ile al veri yapabileceklerini, aksi varit olursa cezalandracan bildirdi. 135 YlRMlSEKZNCl F-ASIL Bir gn Alptekin kendi klelerinden birinin bir torba samanla, atnn eerine bir tavuk balam olarak geldiini grnce, "O kleyi yanma getirin!" dedi. Kleyi yanna gtrdler. Kendisine bu saman ve tavuu nereden aldn sordu. Kle, bir kylden aldn syleyince, ona, '"Her ay 50 dinar aylk, yirmi eit elbiselik ve ekmek iin de 30 dinar almyor musun? Buna ramen niin altnla al - veri yapmyorsun?" dedi. Derhal cellad arp, yolun bana saman torbas ile birlikte kleyi asmasn, o tavuu da boynuna balamasn syledi. Sonra dellllar kararak, "Kim hakk

olmadan bir kimseden zorla bir ey alrsa cezas byle olur!" diye barmalarn emretti. Bu ceza btn askeri korkuttuundan, halk emin olarak her gn ky ve nahiyelerinden, ordugha saylamayacak kadar mal getiriyorlard. Alptekin asla ehirlilere zulm yaplmasna izin vermiyordu. Gazneyn ehri halk onun emniyet ve adaletini grnce, "Kendisinden canmz, malmz, karmz ve ocuumuzun emin olduu bir adam, ister Trk, ister Arap olsun, bize byle adaletli ve insafl padiah lzm!" deyip, ehrin kapsn aarak Alptekin'in yanna geldiler. Luyek durumu grnce kale burlarna snd ise de yirmi gn sonra Alptekin'in huzuruna gelerek sayg gsterince, kendisini affedip, ona hilat verdi. Gazneyn'den tek kiiyi cezalandrmad. Gazneyn'de kendisine bir ev yaptrarak, oradan Hindistan'a sefere balad. Gazneyn'den kfirlere iki gnden daha az bir mesafe vardr. Alptekin'in Hindistan derbendinden Mltan'a kadar olan araziyi zaptettii ve buralara aknlar dzenledii, hadsiz hesapsz ganimetler ald haberi Horasan ve Mavera'nnehr'de duyulunca, sadan ve soldan gelen insanlarla ordusu 600.000 svariye ulat. Alptekin pek ok vilyetler ald. avur'a kadar ilerledi. Hindistan ah 100.000 svari, 50.000 piyade, 1.500 fille gelip Alptekin'i Hindistan'dan karmak iin hazrland. Dier yandan, ordusu Alptekin tarafndan malup edilen Horasan emiri Ebu Mansur, Emir Ebu Cafer kumandasnda 25.000 svariyi Alptekin'le savamaya 136 SIYASETNME gnderdi. Alptekin, Ebu Cafer'in Gazneyn'e yaklamasn bekledi. Ebu Cafer 6 km. kadar yaklanca Gazneyn'den karak Horasan ordusuna saldrd, bir saatte 25.000 kiilik askeri perian etti. Ebu Cafer katysa da Gazneyn kylleri tarafndan yakalanarak, at ve silah alnp serbest brakld. Yaya olarak Belh'e gitti. Ordughnn btn mallar, hayvanlar ve giyecekleri Alptekin'in askerinin eline geti. Horasan emirinin Alptekin'e saldrs Samanlerin zaafiyetini gstermekten baka bir ie yaramad. Durumu anlayan Trkistan emiri de onlara saldrd. Alptekin Ebu Cafer'den kurtulunca yzn Hindistan ahna evirdi. Horasan ve Mavera'n-nehr'e mektup gnderip, her taraftan yardm isteyerek, byk bir kuvvet toplad. 11.000 tecrbeli adam ile ayn ekilde 5.000 svarinin mevcudiyetini haber verdikleri zaman, Hindistan ahnn ordusunun bulunduu yere giderek, anszn karakollarn basp 10.000'den fazla Hintliyi ldrp, geri dnd. O diyarda yksek bir da, iki da arasnda bulunan bir dere Hindistan ahnn yolu idi. Askerleri dere iinde olduu iin Alptekin derenin giriini tuttu. ah oraya varnca dar kamayp, on ay orada konaklamak zorunda kald. kacak yol bulamyor, Alptekin de onlara sk sk baskn yapyor, bir ksmn ldryordu. Bu savata Sebuktekin pek ok alarak ele birka iyi frsat geirdi. Hint ah her hareketinde ciz kald. Ne kmaya muktedir olabiliyor, ne de arzusuna ermeden lebiliyordu.

Nihayet, Alptekin'e haber gndermeye karar verdi: "Siz Horasan'da ekmek bulamadnz iin buraya geldiniz, size benim askerim olmanz iin ekmek vereyim." Maslahat icab rza gsterdiler, sonra onlara birka ehir ve nahiye ile be kale vererek, kendisi geri dnd. Balangta Hint ah kale muhafzlar ile konuarak, "Kaleleri onlara teslim etmeyin!" dedi. Kendisi dnnce kaleleri teslim etmediler. Alptekin, "Anlamay kendileri bozdular" dedi. kinci defa hcum ederek, ehirleri fethedip, bu kaleleri de zorla alarak, ortalkta prz brakmad. Bu esnada anszn vefat etti. Btn askerler ve kleleri ardlar, her 137 YRMSEKZNC FASIL ite ciz kalarak, epeevre kfir askerleri ile kuatldlar. Sonra oturup dndler: "Alptekin'in yerine oturacak olu yok; bizim Hindistan'da mal ve namusumuz mevcuttur. Bundan dolay heybetimiz hal tam olarak Hintlilerin kalbinde yer etmekte ise de, ordumuzdaki askerler serkelik yaparak namusumuza leke srerler, dmanlarmz bize kyam ederse memleket elden gider. Tedbir olarak, iimizden birini seerek onu kendimize emir yapa lm". Hepsi iin dorusunun bu olduunda ittifak ederek, ileri gelen kullar yerlerinden kaldrp, herbirinin kusurlarn saydlar. En son olarak Sebuktekin'in ismi anlnca hepsi sustular, yalnz ilerinden biri, Sebuktekin'in tek kusurunun kendinden kdemlilerin bulunmas olduunu, bunun haricinde kendisine hi bir kapnn kapal bulunmadn syledi. "Toplumumuzda cesaret, halk ho tutma, iyi huylu, ekmek ve tuz hakk tanma, Allah'tan korkma, teb'ann gnln alma ynnden benzeri bir adam yoktur. Efendimiz onu yetitirmi, hareketlerini tasvip edip beenmitir. Sizler iyi bilirsiniz" dedi. Hepsi Sebuktekin'in seilmesinde ittifak ettiler. Hepsi kendisinin elzem olduunu bildirinceye kadar Sebuktekin bu greve evet demedi. Sonra, "Eer bu ii yapmak zorunda isem, sizden her kim bana muhalefette bulunur, bana isyan eder veya benim hkmmde tembellik ederse, sizler benimle ayn dncede olup, onu ldrr msnz?" dedi. Emirler, bunun zerine yemin ederek salam bir anlama ve vesika hazrladlar. Ondan sonra onu gtrp Alptekin'in sedirine oturttular, onu emir olarak selamlayp, altn ve gm dattlar. Daha sonralar Sebuktekin'in ald her tedbir, yapt her akn hepsine doru geliyordu. Bir mddet sonra Zavulistan melikinin kz ile evlendi. Sultan Mahmud bu kadndan doduundan, ona Mahmud Zavul diyorlard. Byynce babasyla bir ok aknlara katld. Kurduu byk ordularla, byk kuvvetleri yenerek Hint lkesini fethettii iin Badat halifesi tarafndan Sebuktekin'e Nasreddin ismi verildi. Vefat edince, btn meliklik usln babasn138 SYASETNME

dan renen olu Mahmud Zavul'yi yerine oturttular. Yazar ve okuyucu, padiah kssalarn dinlemekten ok holanr, btn iyi ve beenilen huylara sahipti. nce gidip Nimruz'un vilyetini, daha sonra Horasan' alp, Hindistan'a bir iki sefer yaparak, Smenat' ald. Menat adl putu oraya getirip halkn zerinde gezmesi iin Cuma mescidi kapsna eik yapp, halkn ayaklar altna att. Hint padiahlarn malup ederek, unvann ok arttrd. Bu hikyeyi anlatmaktaki maksadm,Cihann Efendisi'ne (Allah mlkn ebed klsn) iyi bir kulun nasl olacan aklamak iindi. Bu sebepten, iyi iler yapan kuluna, ahdine uyarak kt gzle bakmayp, ona zulmetmemeli, ona salamca balanarak, lkesinde mesut yaamal ve onun gnln incitmemeye alarak, kendisine itimadnn daha fazla artmas iin, her gn onun hakknda sylenen kt szleri duymamaldr. lke bir kula balansa, o adam bir yerden baka bir yere gitse, lke ba kaldrsa alt st olur. Samanlerin lkesi, iyi bir kul olan Alptekin'e balyd. Onun kymetini bilmeyerek, canna kasdettiler. O Horasan'a gidince, devlet Samanl hanedanndan oraya gitti. Onun evinde kle oldu. Kleler iyi yetitirilmeli, sknt ekilerek bytlen bu insanlar iyi korumal. Bilginler, "Liyakatli ve denenmi kle, bin ouldan daha iyidir" demilerdir. Bu sz u manda sylenmitir: Bir itaatkr kul 300 ouldan iyidir. Oul babasnn lmn, teki ise efendisinin ycelmesini ister. 139 YRMDOKUZUNCU FASIL Halkn (avam) ve ileri gelenlerin (havas) ziyaretine msaade etmek Kabul merasiminin bir tertibi olmaldr. Merasimde, nce akrabalar, sonra mehurlar ve mevki sahipleri, en sonra da dier kiiler girerler. Hepsi bir araya toplannca, avam (halk) ile havas (ileri gelenler) arasnda fark gzetilmez. Kabul resmi yaplacann iareti, saray perdesinin kaldrlmasdr. Perde kaldrlnca devlet ileri gelenleri ile ordu kumandanlar kabul resmi olduunu anlarlar. Saraya bir adam gnderip kabuln gnn ve kendilerinin itirak edip etmeyeceklerini renirler. arlmayan bir kii merasime katlrsa, o kimse gelirken saray perdesi indirilerek onun merasime itirak etmeyecei bildirilir. nk bir byn saraya gelip, padiah grmeden dnmesinden daha ar bir ayp olamaz. Merasimlere geldikleri zaman padiah grmezlerse padiahtan phelenirler, ktlk dnmeye balarlar. Merasimler sk yaplmazsa halkn ii aksar, fitneciler cesaret bulur, havas ve avamn durumlar bilinemeyince de ordu rahatsz olur. Padiah iin sk sk toplantlar yapmasndan daha geerli bir usl yoktur. Toplant yapnca dardan gelen taraftarlar, emirler, seyyidler ve imamlar padiahla grerek sayg gsterirler. Maiyyetleri ile memleketlerine dnp, hizmet ederler. Havastan arta kalanlara hizmet etmek iin gelen kleleri ile geri dnerler. Ancak orda kalan havasn mtehasss kleleri, silahtarlar, skleri, 140 SYASETNME

anigir ve benzeri hizmetlerde bulunan kullarnn phesiz onlarla birlikte kalmas gereklidir. Bunun iin bir ka yol buyurulmutur. Bu det allarak byle devam ederse, skntlar ortadan kalkar. Perde kaldrmaya, kapy kapatmaya hacet kalmaz. Bunun haricinde hareket ederlerse, rza gsterilmez. 141 OTUZUNCU FASIL arap meclisinin kurulmas ve artlar ret meclisi kurulduu hafta, bir veya iki gn, alkanlk peyda etmi kiilerin gelmesi iin izin vermek gerekir. Gelmesi mahzurlu olmayan kiilere gelecekleri gn bildirilir. zel iret olduu gnler, ahslar bu toplulukta yerlerinin bulunmadn bilmelidirler. htiya duyulmayan kiilerin bu toplantya kabul edilmeleri ho karlanmaz. Biri kabul edilirse dierleri geri evrilir. zel meclise lyk olanlar buraya gelmeye izinlidirler. Buraya gelenlerin, yanlarnda, bir kle hari, sk veya srahi getirmeleri asla det deildir. Padiah sarayndan evlerine yiyecek, erez ve arap gtrmeleri, evlerinden saraya getirmeleri hi bir zaman ho karlanmamtr. nk sultan dnyann kethdas sayldndan, insanlar onun aile efrad ve kullardr. Aile fertlerinden birinin efendiye ekmek paras, arap ve yiyecek getirmesi vacip deildir. Biri arap getirirse, padiahn arapdan ona arap vermez. yi veya kt arap getirdii iin onu dverse, bu zr ortadan kalkar. Padiah, liyakatli vezirleri hari, hizmet edecek kullar ile bir arada ok oturursa, ikyetler ortaya atacaklarndan, hametine zarar vererek, ona olan sevgiyi azaltacaklar gibi ona kar da gevek olurlar. Bykler, sipahsalar, midlerle gerektiinden fazla bir arada bulunursa, padiahln byklne zarar getirir. Bu kiiler padiahn fermanlarn icrada geveklik gsterirler, cesaretlenerek yzlerindeki tebessm kaldrrlar. 142 SYASETNME Padiahn; vilyetlerin, ordunun, mallarn deeri, imaretler, lkenin dmanlarna kar alnacak tedbirler ve buna benzer nemli ileri veziri ile grmesi farzdr. Bunlar kendini ilgilendirdiinden, znt ve kederini arttrarak, vicdan azab haline gelir. Bir iki nefeslik andan fazla nedimleri hari bu taife ile aka ve laubalilik yapmasna memleket ileri ve padiahlk igds msaade etmez. Kaytsz yaamak, azna geleni sylemek, akalamak, gln ve duyulmam hikyeler anlatmak ister, bunlar da huzurundaki yce nedimlere mnhasr kalrsa, padiahla hi zarar vermez. nk nedimlerin vazifesi budur.

143 OTUZBRNC FASIL Padiah huzurunda kullarn ve hizmetkrlarn duracaklar yer

Kullar ve bykler duracaklar ve grlecekleri yeri bilmelidirler. Her birinin durmak ve oturmak iin belirlenmi bir yeri vardr. Sultanlarn huzurunda her ikisi de ayndr. Herkes yerini muhafaza etmek zorundadr. Devletin ileri gelen kiileri ile mehurlar taht yaknndaki ilk dairede dururlar. Mesel silahtarlar, skler benzerleri gibi. Bir kimse onlarn arasnda durmak isterse, saray hcibi onu uzaklatrr. Bu topluluk arasnda yabanc ve ehliyetsiz birini grrse, ona bararak orada kalmasna msaade etmez. Ve's-selm. 144 OTUZKNC FASL Ordunun ihtiyalar, istekleri ve ordugh hizmetleri Ordunun btn ihtiyalar haylba ve kumandanlar tarafndan aklanmaldr. Gzelce anlatlrsa o ihtiyalarn elde ederler. steklerini kendileri sylediklerinden, bu, onlara kar olan saygy arttrr. Bylece hcibin eline dmezler. Aksi halde kendilerine sayg duyulmaz. Svarilerden biri kumandanlar hakknda konuursa, kendi saygsn kaybettii gibi ona sopa da atmak gerekir. Bylece ast ve st ortaya km olur. 145 OTUZNC FASIL Sslemeyi, silah, sava levzmatn ve seferi tanmak ok pahal elbise giyen mehurlara, silahlar gzelletirmeleri, iyi sava letleri yapmalar sylenmelidir. yi huylu ve temiz yzl kleler satn almaldrlar. Bu taifenin ycelii, evlerin yksekliinde, eyasnda ve gzelliinde deil, byle eylerle bilinir. Kim bu konuda daha ileri giderse, padiahn gznde daha deerli, meslektalar arasnda ve orduda daha yce ve daha hametli olur. OTUZDRDNC FASIL

146 Hata yaptklar an devlet ileri gelenlerinin cezalandrlmas Terfi ettirilerek st makamlara getirilenler buraya gelinceye kadar ok sknt ekmilerdir. Onlarn yapt bir hata veya yanlma aka cezalandrlrsa, itibarlar der ve bylece, yetitirilmesi ve ykselmesi iin verilen emekler bu ceza ile yok olur. En iyi olan; eer bir kimse hata yaparsa, o an gz yumup, onu gizlice ararak "Bu ii byle byle yaptn, biz kendi yetitirdiimiz adam aa indirmeyi ve atmay istemeyiz, bu hatan affediyoruz, kendini hatalardan koru, byle kstahlk ve hatalar yapma. Bilmi ol ki tekrar edersen, elde ettiin mevki ve hamet, elinden gidince, sebebi de kendin olursun, biz deil" demelidir. Hikye: Emir'l-mminin Hz. Ali (r.a.)'den, "nsanlardan en iyi savaan hangisidir?" diye sordular.

"fkelendii zaman kendini tutan, fke ve hiddetini aa vuracak bir hareketten kanan, neticesinden pimanlk duyular, hareketin faydasz olduunu bilen kiidir" dedi. Keml sahibi ve akll insanlar fkelerini gizlerler. Bylelerinin fkeleri akllarna deil, akllar fkelerine galip gelir. Nefs arzular aklna galip gelirse, kzd zaman fkesi akln ortadan kaldrr, nefis hangi divanelikleri emrederse onu yapar. Kimin akl nefsin arzularna galip gelirse, fke nnda akl, isterse 147 OTUZDRDNC FASL onun nefsini krar. nsanlar onun fke iinde olduunu bildii halde, yapt ve buyurduu her eyin akllca olduunu bilirler ve onu beenirler. Hikye: yle anlatrlar: Hseyin b. Ali (r.a.) Arap reisleri ve sahabeden bir toplulukla oturmu ekmek yiyordu. Srtna pahal Rum ipeinden yeni bir cppe giymi, bana da gzel bir sark sarmt. Baucunda dikilen kle yemek kasesini onun nne koymak istedi. Kazara kse elinden dp, yemek Hseyin b. Ali'nin bana ve srtna dkld. Sar ve elbisesi yemekle kirlenince Hz. Hseyin'de insanlk halleri grld. Yznde kzarma ve utan belirtileri olduu halde ban kaldrarak kleye bakt. Kle onun halini grnce kendisinin cezalandrlmas iin emir vermesinden korktu ve "fkelerini yutanlar, insanlarn kusurlarndan, af ile geenlerdir. Allah iyilik edenleri sever" (l-i mran 3/134) dedi. Bunun zerine Hseyin b. Ali (r.a.) tebessm ederek, "Ey kle, bir defa benim fkemden ve seni dvmemden emin olduun iin seni azad ediyorum. O hatay sen kendine yaptn, bana deil" dedi. Hazr bulunanlarn hepsi Hseyin b. Ali'nin bykln anlayarak, sevinle bu kararn beendiklerini ifade ettiler. Hikye: Muaviye'nin ok yumuak ve sabrl olduunu sylerler. Kabul merasimi yapt ve btn byklerin tahtn evresinde bulunduu bir gn, i elbisesi zerinde bir gen divana girerek; selm verip saygszca karsna oturdu. Muaviye'y,. "Ben bu gn mhim bir i iin senin yanna geldim. Eer yapacana sz verirsen syleyeyim, vermezsen lzum yok" dedi. Muaviye, "Mmkn olduu kadarn yerine getireceime sz veriyorum" dedi. Gen, Ben garip, bekr bir adamm, senin annen de dul, evlenebilmem iin onu bana ver, onun kocas olursam, sen de bu iten sevap kazanrsn. 148 SYASETNME Muaviye, " S e n gen bir adamsn, o ise aznda tek dii olmayan bir ihtiyardr, bu ii niin istiyorsun?" dedi. Gen, " O n u n geni kalalar olduunu duydum, geni kalalar ok sevdiim iin onu istiyorum" dedi. Muaviye,

"Vallahi babam da onunla bu sebepten evlenmiti. Onun bundan baka hneri yoktur. Fakat bu isteini anneme de syleyeceim, kabul ederse kimse mani olamaz" dedi. Yznde ve hareketlerinde hi bir deiiklik olmad, huyu deimedi. Btn toplum ondan daha yumuak bir kimsenin olamayacan ikrar ettiler. Bilginler de bu mnada yle demilerdir: "Sabr etmek ve zulm yapmamak iyi bir harekettir. Fakat yce kimsenin elence nnda krle, Allah korkusuyla sabretmesi daha da iyidir". 149 OTUZBENC FASIL Saray muhafzlar, bekileri ve nbetileri Saray bekileri, nbetileri ve muhafzlar iin ok titizlik gstermeli, sorumlu timar sahipleri bunlar iyi tanmal, gizli veya aikar herbirini kontrol etmelidir. nk bu topluluk ok zayf karakterli, tamahkr olduklarndan aldatlarak parayla ok abuk yoldan karlar. Efendiler onlarn arasnda bir yabanc grnce, hemen onun hakknda soruturma yapmaldrlar. Bilhasa gece nbetlerinde gzlerini onlardan ayrmamaldr. Bu i ok nemli olduundan, gece ve gndz onlarn hareketlerinden gafil olmamaldrlar. Dier ilerle de ilgili olduundan tehlikeli ve nazik bir konudur. 150 OTUZALTINCI FASIL alan kullarn ve hizmetkrlarn haklarn koruma Hizmetkrlardan biri hoa gidecek bir alma yaptnda, beenildii belirtilerek karlnn verilmesi gerekir. Zaruret olmakszn, yanlarak bir kusur iledii zaman, kabahati lsnde cezalandrlmas lzmdr. Byle yaplrsa iyi kullarn alma evki, gnahkrlarn da korkusu artacandan iler yolunda gider. Padiah iin doru olan da budur. Hikye: Haim'nin olu halktan bir grup ile, sarho olduu iin kavga etmiti; insanlar babasna gelip, alayp, szlayarak ikyeti oldular. Babas olunu cezalandrmak isteyince, "Baba. hata ettimse de bu ite gnahm yok. Aklm seninle olduundan bamda deildi. Bu bakmdan beni cezalandrmamalsn" dedi. Bu sz babasnn houna gittii iin onu affetti. Hikye: Hurdadbih yle anlatr: "Melik Husrev l'erviz has klelerinden birine fkelenerek onu hapsetmiti;, kimse klenin yanna gitmeye cesaret edemedi. Ancak mehur sazende Barbed"in her gn ona yemek ve arap gtrd Melik'e haber verilince. Perviz, "Barbed'e bizim hapsettiimiz kimseye sen hangi cesaretle timar verirsin? Bizim cezalandrmak iin hapsettiimiz bir adama yardm edilmeyeceini bilmiyor musun?'" dedi. Barbed. "ahm. 151 0TUZALT1NCI FASIL

senin ona verdiin benim verdiklerimden ok fazladr. Ona ne vermiim? Ona cann balam olmanz benim kendisine gnderdiklerimden ok daha kymetlidir" deyince Melik, "Pekla, onu sana baladm" dedi". Hikye: Sasan sllesinin detlerinden biri, bir kii huzurlarnda iyi bir sz syler veya hner gsterirse ve bu holarna giderse, "Pek gzel!" derlerdi. Padiahn azndan "Pek gzel!" sz knca, hazinedara "Filan kiiye 1.000 dinar verin!" diye emreder, hazinedar da verirdi. Sasan meliklerinin hakinasl, cmertlik ve balar dier kisralardan daha ok idi. zellikle Nuirevan dil'in. Hikaye: Rivayet ederler ki, bir gn Nuirevan dil atna binmi, has kullar ile ava giderken, bir kyn yaknnda bir ihtiyarn yere bir ceviz fidan diktiini grd. Ceviz yirmi veya otuz senede meyve veren bir aa olduu iin Nuirevan'n acayibine gitti ve sordu, E y ihtiyar ceviz mi dikiyorsun? Evet padiahm! , M Ondan yemek iin ka sene yaayacaksn? htiyar, "Padiahm, diktiler yedik, dikelim yesinler" diye cevap verdi. Bu sz Nuirevan'n houna gittiinden,"ok gzel!" dedi. Ve hemen hazinedara "Bu ihtiyara 1.000 dirhem ver!" dedi. Hazinedar da paray verdi. htiyar: "Padiahm, hi kimse bendenizden evvel bu cevizden yiyemez". Padiah sordu: . ,,s ', -Nasl? .., htiyar: : ,. B e n cevizi dikmeseydim ve padiah buradan gemeseydi ve 152 SYASm-NMR kuluna bu soruyu sormasayd, kul ona bu cevab vermeseydi bu 1.000 dirhemi nereden bulurdu? Padiah ikinci defa "ok gzel!" dedi ve hazinedara 1.000 dirhem daha vermesini emretti. Gemi padiahlarn ellerinin akl ve cmertlii byleydi. Hikye: yle anlatrlar: Bir gn Halife Me'mun tahta oturmu zulm grmlere haklarn veriyordu. Bir ara, ihtiya bildiren bir destan (arzuhal) arzettiler. Me'mun bu destan veziri Faze b. Sehl'e vererek, "Bu dnya hayat ok ksa olduundan bu adamn ihtiyacn abuk yerine getir, bu durumda kalmamal, bu dnya, ok hzl dndnden hi bir dostuna sadkat gstermez, mmknse iyilii hemen bugn yapalm, nmzdeki gn olan yarn yapamazsak, o gne acizlik ve aresizlik gn derler" dedi. 153 OTUZYEDNC FASIL Padiahn sofras nasl hazrlanmal, hizmetkrlar kimler olmal? Hizmet ve hrmet iin gelenlerin yeyip imeleri iin padiahlarn sabahn erken saatlerinde iyi bir sofra hazrlatmalar lzmdr. Eer o gn rahatszsa ve

yaknlarn kabul buyurmazsa, vakti geldiinde, kendi yiyeceklerinden israf olmaz. Fakat ne olursa olsun bu sofra sabahn erken saatlerinde kurulmaldr. Sultan Turul, sofrann ok iyi hazrlanmasn ve eitli yemekler bulundurulmasn emrederdi. Sabahleyin atna binip gezintiye kt veya ava gittii zaman refakatnda yiyecek ykl 20 katr bulunurdu. Sahrada sofra kurulduu zaman, o kadar ok ve eitli yemekler bulunurdu ki btn emirler ve Trkler hayret iinde kalrlard. Btn Trkistan hanlar mutfak ve sofra hizmetlerinde alanlara msamaha etmezlerdi. Semerkant ve zkent'ten geerken, Cikliyn (ililer) ve Mavera'n-nehrlilerden baz boboazlarn, sultan gelip burada uzun mddet kald halde sofrasnda bir lokma ekmek yemediklerini sylediklerini duyduk. Herkesin cmertlik ve ikram, gc lsnde olmaldr. Sultan btn dnyann sahibi olduu iin onun gc dier padiahlarn zerindedir. O halde cmertliinin, iyiliinin, sofrasnn ve hediyelerinin kendi lsnde, btn padiahlardan daha ok ve daha iyi olmas gerekir. 154 SYASETNME Peygamberimizin bir hadisinde, "Allah, halkn ekmek ve yemeini bollatran meliin mrn ve devletini arttrr" denilmektedir. Hikye: Peygamber tarihlerinde yle anlatlr: Musa Kelm (a.s.)'n mucize, keramet ve mertebesini Firavun'a pek ok anlattlar. Firavun her gn ayn ekilde sofrasnda4.000 koyun, 400 sr, 200 deve kestirir, kzarm etler, kular ve benzerlerini btn Msr halk ve ordusu, bu sofradan yerlerdi. 400 sene ilhlk iddia ederek bu sofray kurdurdu. Musa (a.s.) Tur danda, "Ya Rab, Firavun'u helak et" diye dua etti. Allah (c.c.) Musa'nn duasn kabul buyurup, onu helak edip, btn maln mlkn, dkn olduu eyleri bir gn onun kavmine ve askerine vereceini bildirdi. Firavun bu szn zerinden bir ka yl getii halde hl dallet ve kfrnde devam ediyordu. Musa Allah'n vaadini btn cmertlik ve iddetiyle bekliyordu. Hz. Musa Hak Tal'nn Firavun'u mmkn olduu kadar abuk cezalandrmas iin sabrszlanyordu. Sabrnn bittii an, 40 gn oru tutup Tur-i Sina'ya karak Allah'a yle yalvard: "Ya Rab, Firavun'u cezalandracan vaadetmitin, onun kfr ve btl iddias hi eksilmiyor, onu ne zaman cezalandracaksn?" dedi. Hak Tal'dan yle nida geldi: "Senin iin, benim onu ok abuk cezalandrmam gerekiyor. 1.000 defa 1.000 kul iin onu helak etmemem gerek, nk her gn onun ekmeini yiyor, onun hkmranlnda huzur iinde yayorlar. kram ve yceliim sayesinde o ekmek ve nimetleri kullarma bol bol datyor, ben onu nasl helak edeyim?" Hz. Musa (a.s.), "Allah'm, vaadin ne zaman yerine gelir?" "Halkmdan ekmek ve nimetleri esirgedii zaman. O, halkn ekmeini azaltt zaman ben onun mrn azaltp, iini bitirince, hkmdarl da son bulur."

Olaylar yle geliti: Bir gn Firavun veziri Haman ile konuurken, "Musa srailoullarn etrafnda toplayarak bizi zyor, bu iin sonunun nereye varacan bilmiyoruz. imdi hi 155 OTUZYEDNC FASIL kimseye muhta olmamak iin hazine ve ambarlar dolduralm. Rahat etmek iin gnlk datmdan ve kurulan sofradan her gn bir ksmn kesmeiiyiz. O maln yarsn biriktirmek iin 2.000 koyun, 200 sr, 100 deve azaltmal" dedi. Bylece her geen gn biraz daha azaltnca, Musa (a.s.) Allah'n vaadinin yaklatn anlad. ok mal biriktirmek melikin yklacann iaretidir. Bilginler, haberlerinde, Firavun'un suda boulduu gn mutfanda halk iin sadece iki zayf koyunun kesildiini bildirirler, iler o durumdan buraya kadar ulamt. Hak Tal, brahim (a.s.)'i misafir severlii ve cmertlii ynnden ver. Elinin akl ve misafir severlii sebebiyle Hatem Ta'ye Cehennem ateini haram klmtr. Cihan durduka insanlar onun cmertliinden bahsedecektir. Emiru'lmiiminin Ali b. Eb Tlib (kerramallahu vecheh) namazn bitirip yzn dilenciye verdii ve nice fakiri doyurduu iin Allah Tal onun ismini Kur'an'da anarak vd. Kyamete kadar onun cmertlii, mertlii ve cesareti anlacaktr. Dnyada cmertlik ve fakirleri doyurmaktan daha iyi hi bir i yoktur. Dier ilerden daha stn olan cmertlik, Peygamberimizin huylarndan biridir. Bir kimsenin mal olup, padiahn ferman olmakszn byklk yapmak isterse, halk ona tevazu gstererek, hrmet edip ulu kii ve efendi der. Her gn nafaka datmakta kusur etmemelidir. Dnyada n kazanan ve kazanacak olanlar fakirleri doyuran insanlardr. Halk nankr ve cimri kiileri iki cihanda knamtr. Bir hadis-i erifte, "Cimri ve nankr kii Cennete giremez" buyurulmutur. Btn zamanlarda, slm'da ve kffarda muhtalar doyurmak huyundan daha iyisi yoktur. 156 OTUZSEKZNC FASIL Ikta' sahipleri ve halkn hareketleri hakknda ihtiyatl olmak Bir blgede veya o blge halknda yklma ve dalma emareleri belirir veya byle bir phe uyanrsa, bunun dedikodu olup olmadn veya kundaklarn yapp yapmadn renmek iin padiah, yaknlarndan birini hangi ile gnderildii bilinmemek artyla, hemen oraya gnderir. O kii bir ay blgeyi dolar, Ikta' sahibinin, halkn ve milin durumlarn soruturur. Memurlarn sularnn ve zrlerinin ne olduu hakikatini, hayrls ile padiaha ulatrr. lkenin bakml olarak devam etmesi, halkn fakir ve avare olmadan yaamas iin, bildirilenleri hemen yerine getirmek padiaha farz- ayndr. 157 OTUZDOKUZUNCU FASIL

lke ve padiahlk grevlerinde dnerek karar vermek lerde acele etmemek gerekir. Bir ey iitilir veya umulmadk bir olay ortaya karsa, yalan doru'dan ayrlarak hakikat ortaya kncaya kadar bekleyip, emirleri ondan sonra vermelidir. Acele karar vermek, kudretli kiilerin deil, zayflarn iidir. ki hasm ortaya knca birbirlerine barrlar, padiahn kimin tarafn tuttuunu bilmediklerinden, sonradan korkarak sz syleyemeyecek hale gelirler. Cahil kii cesur olur, yalan syler. Hak Tal'nn emri yledir: "Ey iman edenler, eer bir fsk size bir haber getirirse onu tetkik edin. Yoksa bilmeyerek bir kavme satarsnz da yaptnza piman olursunuz" (Hucurat, 49/6). Acele karar verdikten sonra pimanlk duymann faydas yoktur. Bekrek, Heri ehrinden devrinin en ihtiyar ve mehur bir bilgini, Sultan'n sarayna getirmiti. Sultan- ehid (enarallhu burhneh) Herat ehrine gelip, orada kald srece, days Abdurrahman, bu ihtiyarn saraynda konaklamt. Sultan' in huzurunda arap itikleri bir gn, days yle dedi: "Bu ihtiyarn konaklad ve btn gece namaz kld bir evi var. Bir gn o evin kapsn anca iinde ac arap bulunan bir desti ile pirinten bir ha grdm. Meer o, her gece arap ierek, puta secde ediyormu. Kesin olarak inanmanz iin, arap testisi ile pirinten yaplm putu ite huzurunuza getirdim". Days 158 SYASETNME Abdurrahman bu szleri syleyince, Sultan o ihtiyarn hemen ldrlmesini emredip, Bekrek'e birini gndererek, "Bilgin ihtiyar ar!" dedi. (Bekrek, sonrasn yle anlatr): Derhal bir adam gnderdim. Biraz sonra Sultan bir adam daha gnderip, beni tekrar ararak, "Kimseyi gnderip onu arma!" dedi. Ertesi gn Sultan'dan, "Dn o ihtiyar artmann ve sonradan vazgemenin sebebi ne idi?" diye sordum. "Daym Abdurrahman'n hi korkmamasndan onun yalan sylediini anladm. Sonra Abdurrahman'a, "O ihtiyar hakknda niin benimle yle konutun? Elini bana ver, fakat doru syleyip, yalan sylemeyeceine yemin et, bir ey yapmayacam" dedim. "Yemin ediyorum,yalan syledim" dedi. "Ey namert, byle lim bir ihtiyar iin niin yalan syleyerek canna kastettin?" dediimde "Onun evinde konakladm zaman evi houma gitti. Kendi kendime, "Efendimize byle sylersem, onun ldrlmesini emreder, evini de bana verir" diye dndm" dedi. Sultan- ehid onu kovarak, sarayndan uzaklatrlmasn emretti." Din ulular, "Acele eytan'dan, teenn Rahman'dandr" demilerdir. Yani acele, eytann ii, dnce ise Allah'n ltfudur. Yaplmayan iler zamanla yaplabilir, fakat yaplan iin nasl yapld acele ile anlalamaz. Hakim Ebu Zer Cumhur "Acelecilik, dncesizliktendir, dnmeyi bilmeyip, acelecilik eden kii daima hsrana urayarak piman olur. Dncesiz kii halkn gznde hakir grlr. Doruya yaklat halde netice alnamayan nice iler grdm, onlarn neticesiz kalmasnn sebebi acelecilik olmutur. Aceleci kii iin sonunda kendi kendine hayflanp, tvbe ederek, zr diler, knanr ve zararn eker" der.

Emiru'l-mminin Ali (r.a.), "Hayr ileri hari, dnce (teenn) ile yaplan her i vlmtr. Ancak hayrda acele etmek gerekir" der. Her eyin dorusunu ancak Allah bilir. 159 KIRKINCI FASIL Ceza infaz emiri (emir-i hares) ubdarlar ve ceza letleri Ceza infaz emirlii (emret-i hares) zamanmzda byk memuriyetlerden biridir. Gemite hcip emir-i haresten daha stn saylmazd; ii ceza ile ilgili olduundan, sarayda emirin hcibinden daha byk memuru yoktur. Herkes padiahn fkesinden ve verecei cezadan korkar. Padiah birine fkelenince ona boynunu vurmasn, el ve ayan kesmesini, idam etmesini, deynek vurmasn, hapsetmesini, kuyuya atmasn emredeceinden, halk tatl can iin mal ve mlkn feda etmekten korkmaz. Ceza infaz emirlerinin her zaman ksleri, alemleri ve nbetleri olmutur. nsanlar padiahtan ok ondan korkarlard. Bu meslek bu zamanlarda icat edilerek, iyi bir ekilde icra edilmitir. Bugn en az elli ubdarn sarayda bulunmas gerekmektedir. Bunlardan 20'si altn deynekli, 20'si gm deynekli, 10 tanesi de byk harbeli olmaldr. Byk mevkiye sahip olan infaz emirinin, silah, askeri ve ihtiam olmaldr. Eer bunlar saraya uygun olarak yapabilirse ne l, yoksa mevkiini bir dierine brakr. Hikye: Bir gn Halife Me'mun nedimlerine, "Benim sabahtan akama kadar boyun vurmak, el - ayak kesmek, deynek vurmak, hapsetmek iin iki infaz emirim (emir-i hares) var. Halk devaml birini vyor, azadln isteyerek, memnuniyetini 160 SYASETNME belirtiyor, dierini ise knayp, ismini iitince lanet okuyor ve srekli kendisinden ikyet ediyorlar. leri ayn olan bu adamlardan birisi iin kr, dieri iin pek ok ikyet etmelerinin sebebini bilemiyorum. Bunu bana anlatmanz gerekir" dedi. Hazr bulunan nedimlerden biri, "Sultan bana gn mddet buyurursa bu meselenin zmn padiaha arzederim" dedi. Me'mun, "Mnasiptir" buyurdu. Bu nedim evine giderek, becerikli hizmetkrlarndan birine "Benim iin bir i yapman gerekiyor" dedi; "Bu gn Badat'ta birisi ihtiyar, dieri orta yal iki emir-i hares mevcut. Yarn geceyars kalkp o ihtiyarn sarayna gidersin, kapdan onun nasl altn, nasl geri dndn, ne yaptn, kendisini hangi insanlarn ziyaret ettiini, yanna gizlice getirilen adamlara ne dediini, ne emrettiini hepsini grp, renir, sonra bana bildirirsin. Ertesi gn de ayn saatta orta yal emirin sarayna gider, mmkn olduunca, hzl bir ekilde balangtan sonuna kadar sylediklerimi yaparak grr, anlar bana haber verirsin". Hizmetkr "Emredersiniz!" dedi. Sabahleyin erkenden kalkarak emir-i haresin sarayna gelip oturdu. Bir ferra dar kp, sofann kenarna bir mum brakt. Seccadeyi sererek zerine bir ka

mushaf, dua kitab, tesbih koydu. Emir-i hares dar karak seccadeye gelip birka rekt namaz kldktan sonra, sofaya pekok kii topland, mezzin kamet getirdikten sonra cemaat namaza balad. Namazdan sonra ihtiyar emir aktan Kur'an okudu, o bittikten sonra tesbih ve tehlile balad. Gne iyice ykseldikten sonra insanlar gelip kendisine selm verince, o, "Hi gnahkr getirdiniz mi?" diye sordu. "Bir kimseyi ldren bir adam getirdik" dediler. Sordu: "Ona ahitlik edecek kimse var m?" "Hayr, o kendisi itiraf ediyor" cevabn verdiler. Emir "La havle vel kuvvete ill billahi'l-aliyyi'l-azim; onu getirin greyim" deyince, ieriye bir gen getirdiler. Genci grnce, "Bunun yz hi gnahkra benzemiyor, yznde mslmanlk, saknganlk ve byklk nuru parlyor, bu bakmdan o, byle bir hata ilemez, yalan sylediini sanyorum. Onun hakknda kimseyi dinlemeyeceim, asla bu iyi gen byle i yapamaz" dedi. Bir ahs, "Ey emir, bu gen gnah ilediini kendi sylyor" dedi. Emir, bunu syleyen adama bararak, "Ey Allah'tan korkmaz, bu sz senden duyuyorum, bouna o gencin kanna girmek istiyorsun, bu gen kendini helak edebilecek bir ii yapmayacak kadar aklldr" dedi. Bunlarn sylemesinin sebebi o gencin yaptn inkr etmesini salamakt. Sonra gence dnerek, "Ne diyorsun?" diye sordu. Gen "Hak Tal'nn takdiri ile byle bir kaza elimden kt, dnyada bu azaba g yetiremeyeceim iin Allah'n hkmn icra eyleyiniz" dedi. nfaz emiri duymam gibi davranp, halka dnerek sordu: "Ne sylediini anlayamyorum, ikrar m ediyor? nkr m?" Cemaat, "krar ediyor!" dedi. Emir, "Ey oul, senin yzn gnahkra benzemiyor, iyi dn, dmanlarndan biri seni bu ie mecbur etmesin?" dedi. Gen "Ey emir, hi kimse beni bu ie mecbur etmedi, ben gnahkrm, Allah'n hkm benim zerime olsun" dedi. Ceza infaz emiri (emir-i hares) gencin sznden dnmeyeceini grnce, onu celladn eline brakarak, "Onun zerinde Allah'n hkmnn icrasn diliyorum" dedi. Sonra halka dnerek, "Siz hi bu gen kadar Allah'tan korkann grdnz m? Ben Allah korkusundan byle suunu ikrar edeni grmedim. Ceza ve mkafatn kyamette tekrar grleceine inanyor. Rabbinin huzuruna temiz gitmek istiyor. Onunla Cennet, huriler, saraylar arasnda bir anlktan ok zaman kalmad" dedi. Gence, "Git gusl abdesti al, gelip iki rekt namaz klarak, tvbe istifar et" dedi. Gen biraz ilerledi ve durdu, infaz emiri, "Cennette bu gencin huriler, saraylar, Hasan, Hseyin, Hamza gibi ehitlerle oturaca bir ky gryorum" dedi. Emir lm byle szlerle o gencin kalbinde tatllatrmak istiyordu. Yava ve incitmeden onun vcudundan elbiselerini kartp, gzlerini balamalarn emretti. Ellerinde su katresi gibi parlayan klla 162 SYASETNME bekleyen cellattan gencin haberi yoktu, infaz emiri gzle iaret edince, cellat klc alarak bir vuruta ban kopard. Su ileyen bir ka kiiyi de slah- nefs

edinceye kadar kalmak zere hapishaneye gnderdikten sonra, kalkarak hcresine girdi. Halk dalnca hizmetkr nedimin huzuruna karak grd iyi ve kt olaylarn hepsini anlatt. Ertesi gn yine erkenden kalkp, orta yal emirin sarayna gidip, oturdu. Halk ve yatlar saray doluncaya kadar birer birer geldiler. Gne ykselince, orta yal infaz emiri kalar atk, gzlen mahmur gelip makamna oturdu. Btn gece melike ldrd dersin. Akranlar nnde durup kendisine selm verdiklerinde selmn almyor, selmn aldklarna ise sanki fkesini haykryordu. Bir mddet sonra "Hi kimseyi getirdiler mi?" diye sorunca, dn gece sarho bir genci yakaladklarn sylediler. "Onu getirin!" dedi. Getirdiler. Genci grnce, "Bu mu?" dedi. "Evet, bu!" dediler. "Uzun zamandr ben bunu aryorum, bu haramzade adam msveddesi, Allah'tan korkmayan bir bozguncu, bell, anaristtir. Badat'ta bir benzeri yoktur. Buna deynek vurmak deil, kellesini kesmek gerekir. Btn gn mslman ocuklarn peinden koarak onlarn isimlerini lekelemeye, kadnlar batan karmaya alr. Gnde en az 20 kii bundan ikyet ediyor. Ben namazdan beri bunu aryordum..." gibi szler syledi. Gen onun szlerinin acsndan kurtulmak iin hemen boynunun vurulmasn istedi. Sonra iyi birka krba getirmelerini emretti. Krbalar getirdiler. Sonra onu tutup, bana ve ayaklarna oturarak, 40 krba vurdular, ki dnya dilerini skt. Sopa cezas bittikten sonra zindana gndermek isteyince bu adama ahitlik yapmak zere gen, silahl, mestur, cmert, misafir sever her cinsten 50'den fazla mehur adam gelip, ahadet edip, "Onun cezasn verdin, brak fazla zulmetme!" diye efaat diledilerse de emir cemaata bakmadan onu zindana gnderdi. Efendiler kalpleri nefretle geri dndler. Emir kalkp, hcresine girdi. Nedimin 163 KIRKINCI FASIL hizmetkr dnnce olup biteni anlatt. Nedim nc gn Halife Me'mun'un huzuruna kp o iki infaz emirinin huy ve yolunu anlatnca Me'mun iittiklerinden akna dnd. "Allah seni de affetsin, o infaz emirini de; sarho bir hr kiiye byle ktlk yapan o kpei de Allah affetsin" dedi. Onun infaz emirliinden atlmasn buyurduktan sonra, o gencin zindandan karlmasn emretti. Onun vazifesini de ihtiyar infaz emirine devrederek ona yeni hilat giydirdi. 164 KIRKBRNC FASIL I. Padiahn Allah'n kullarna ilerinde bata bulunmas Olaanst durumlarda, memlekete nazar deer, iktidar bir hanedandan bir dierine geer veya fitne, karklk, silahlarn ekilmesine yol aarak ldrme, yakma ve zulmle ortaya kar ve halk straba garkeder. Byle gnlerde anaristler ve arlatan ilim adamlar alklanr, adi insanlar devlet idaresini ele geirirler. Kuvvetli olan dilediini yapar, namuslu adamlar gszleerek du-

rumlar bozulunca, bozguncular zenginleir, en deersiz kimseler emirlik, en adiler birer amirlik ele geirince, asiller ve faziletli kiiler hereyden mahrum kalrlar. Hibir adi kii padiah ve vezir unvanlarn kullanmaktan korkmaz, kendine on tane unvan verseler daha da ister. Kimse ehlidir veya deildir demez. Trkler hocalarn, hocalar da Trklerin unvanlarn kullanr. Trk ve Arap gibi topluluklar kendilerine limlerin ve imamlarn isimlerini koyarak, padiah adna ferman verirler. Bylece eriat zayflayarak, lke kanunsuz kalr, asker her nne geleni alp rpmaya balar, halk iyiyi ktden ayramaz hale gelir. Pek ok kii ilerini yrtecek malzeme ve sermaye bulamaz. Bir Trk'n on Arap klesi olsa knanmaz, bir Arap on Trk kleye efendilik ve emirlik yapsa ayp olmaz. Velhasl memleketin ivisi oynaynca, iler rayndan kar. Sonunda padiah bu ktlkleri ortadan kaldrmak iin basknlar yapmay, savamay dnrse de frsat bulamaz. 165 KIRKBRfNCt FASIL Zaman bu ekilde geerken Hak Taal meliklerin oullarndan dil ve akll bir padiah ortaya kararak rahat ve emniyetli gnler belirir. O padiaha verdii kuvvetle btn lke dmanlarn yok eder. Allah kendisine iyiyi ktden ayrabilecek bilgi ve akl verir de, memleketin ilerinde padiah kanunlarnn ne ekilde yrtleceini, babalarnn zamannda lke ve sarayn kanun ve tertibinin nasl olduunu inceleyerek soruturur, btn defterleri okuyarak memlekete salamlk kazandracak kanunlar uygular. Herkesin derece ve rtbesini gz nnde bulundurarak, deerli olanlar makamlarna getirirken, daha az deerli olanlara iten el ektirip, kendi i ve sanatna gnderir. Nankrlk edenlerin kkn kazyarak, Allah'n dostu ve dmannn banda kl olarak, hak dine yardm ederek, ehvet ve bid'at Allah'n izni ile ortadan kaldrr. imdi pek ok grlerin bulunduu bu konuyu hatrlatmak isteriz. Mevcut delillere gre, sradan km baz eylerin lemin padiah (Allah mlkn ebedi klsn) tarafndan dnlmesi ve her biri hakknda bir misl, bir ferman vermemesi gerekir. Btn zamanlarda padiahlarn, doruluun devamll ve bozgunculuun ortadan kaldrlmas iin altklarn gryoruz. Bunlarn temini iin kkl aileleri koruyup, timar vermiler ve meliklerin ocuklarna ikramda bulunarak onlarn yok olmasna, fakir yaamalarna, acnacak duruma dmelerine mani olmulardr. Kendi iktidarlar devrinde onlara yetecek kadar madd yardmda bulunarak sllelerinin yaamalarn salamlardr. Ayrca zenginlere, hak sahiplerine, kendi halinde drst ulvlere (Yukar Arabistan'da oturanlar), gazilere ve snrlarda oturanlara, ehl-i Kur'an'a, zamanlarnda kimsenin a ve yoksul kalmamas iin Beyt'l-malden yardm ederlerdi. Bunun hayrn ve sevabn iki cihanda da grmlerdir. Hikye: Hak sahiplerinden bir cemaatn Harun Reid'e yle bir yaz yazdklar rivayet edilir: "Biz Allah'n kullar ve 166

SYASETNME byklerin ocuklaryz. Bazlarmz, ehl-i Kur'an, ehl-i ilim, erefli efendiyiz. Bazlarmz da bu devlete byk hizmetler yapm, dolaysyla devlette hakk olan kiileriz. Skntlar ekmi temiz mslmanlar olarak bizlerin de Beyt'lmalde hakk vardr. Bu gn sen dnyann sahibi ve mminlerin emiri olduun iin Beyt'l-mal senin elindedir. Mal mminlerin ise, biz de mmin, biare ve hak sahibi olduumuz iin bize nafaka ver. Hkmen Beyt'l-maln koruyucususun, padiahlk sana 1/10'dan fazlasn salamyor. Vazifelerin icab ve aylk olarak nice binler harcyorsun, biz ise ekmek dahi bulamyoruz. in acaip taraf Beyt'l-malde bulunanlar kendinin zannediyorsun. Bize yaayacak bir ey verirsen ne l, yoksa yerin ve gn sahibi Allah'n huzuruna el aarak, ikyette bulunur, Beyt'l-mal senden alp, mslmanlara sevgi ve acmas olan birine vermesi iin dua ederiz. nsanlar mal, ziynet, padiah veya onun hazinesi iin deil, insanlar iin kazanrlar". Harun Reid mektubu okuyunca, yz deiti. O gn onlara cevap vermedi. Merasim salonundan haremine geti. Yznn deitiini ve ztrap ektiini gren Zbeyde Hatun ki kendisini bu durumda hi grmemitir, Emir'lmminine ne olduunu sordu. Harun Reid sebebin kendisine yazlan mektup olduunu anlattktan sonra, "Beni Allah'la korkutuyorlar, onlara btn dnyallarn dillerinden dremeyecei bir ceza emredeceim" dedi. Zbeyde Hatun, "Onlara bir ey sylemediin, onlar incitmediin iyi olmu. nk halifelik sana babalarndan miras kalm, onlarn huylarn, hareketlerini tevars etmisin. Senden nce halifelerin Allah'n kullarna ne yaptklarna bak, sen de onlar gibi yap, byklk ve padiahlk adalet ve cmertlikle ycelir. Beyt'lmalde olan hereyin mslmanlarn mal olduuna phe yok. Sen oradan byk harcamalar yapyorsun. Mslmanlarn maln, onlarn senin maln sarfedecekleri ekilde harcamalsn, eer senden dert yanyorlarsa susuzdurlar" dedi. O gece tesadfen her ikisi de ryada kyametin koptuunu, 167 KIRKBtRNCf FASIL btn insanlarn hesap mahallinde toplandklarn, tek tek huzura gtrldklerini, kendilerinden yaptklarnn hesabnn sorulduunu grdler. Mustafa (s.a.)'nn efaat ettikleri Cennete gidiyordu. Bir melek onlarn elini tutunca, dier melekler, "Nereye gtryorsun?" diye sordular. Melek, "Beni, Mustafa (s.a.) gnderdi ve "Ben burada olduum mddete onlarn buraya gelmesine izin vermeyin. Onlar benim yerime oturduklar halde mslmanlarn maln, kendi mallar gibi sarfedip, alara ve hak sahiplerine bir ey vermedikleri iin onlardan utanyorum, onlar hakknda bir ey sylemeyeceim" dedi. Uyandklar zaman korkmu olan Harun, Zbeyde'ye, "Sana ne olmu?" dedi. Zbeyde, "u ekilde bir rya grp, korktum" dedi. Harun "Dorusu ben de ayn ryay grdm" dedi. Sonra kyamette ol-

madklarna, rya grdklerine krettiler. Ertesi gn dellllar kararak, hazineyi atklarn ve hak sahiplerinin ihtiyalarnn giderileceini bildirdiler. Halk toplannca Beyt'l-malden 3.000.000 dinar datlmasn emretti. Sonra Zbeyde Hatun, "Beyt'l-mal senin elinde, kyamette onun hesabn benden deil senden soracaklar. Bu durumda benden dilediin yardmn bir ksmn yerine getirdin. Fakat mslmanlarn maln-mslmanlara verdin, ben ise Allah rzas iin kendi malmdan vererek, baka trl hareket edeceim. Kyamet gnnde kurtulua bu dnyada gidileceini biliyorum. Bu mal ve mlkn hepsini geriye brakmayp ahiret rzkmz olmas iin br leme biraz hayr gnderelim" dedi. Sonra kendi hazinesinden milyonlarca altn dinar, cevahir ve gm kararak, bunlarn hepsinin, kyamet gnne kadar tesiri ve duas kesilmeyecek olan hayr ilerinde harcanmasn istedi. Sonra Kufe'den Mekke ve Medine'ye kadar her konaklama yerinde kuyularn almasn, kuyularn ta, kire ve tula ile rlmesini emretti. Btn kuyular alp, havuzlar yapldktan sonra, malnn ou yine artmt. Kalan ile snrlarda barnlacak salam kalelerin yaplmasn, gazilere silahlar, erkek ve dii atlar satn alnmasn. 168 SYASETNME her hisarda her yl namaz klan 1.000 - 2.000 kiinin zaruret halinde kullanabilecei yiyecek, elbise ve eyann temin edilmesini emretti. Daha sonra bu maln kalanndan, serhadde, hisarlar ok salam olan Kagar hisarn yaptrarak, ismine Bedahan dediler. Bugn hl bakml olarak yerindedir. Ret'in karsna, Hatelan hududuna bir kale daha yaptrd. Silahhanesi, at ve sr ahrlar ile hl durmaktadr. Bir ka ehrin yaknlarna pek ok ribatlar yaptrd Onlar da yerlerindedir. Harezm yolunda Ferave denilen bir hisar, Anadolu derbendine baka bir hisar, skenderiye'ye bir hisar, bylece her biri bir ehir olan on hisar yaptrd halde geriye pek ok para kald Devleti onarmdan artan paray gtrp Medine ve Beyt'l-mukaddes mcavirleri ile fakirlerine dattlar. le gzel hayr byle olur. Hikye: Zeyd b. Eslem'in yle dedii rivayet edilir: "Bir gece Emir'l-mminin mer (r.a.) ehri kontrol iin dolayordu. Ben de kendisi ile beraberdim. Medine'den ktmzda sahrada ykk bir duvarn dibinde ate yandn grdk. mer bana, "Ya Zeyd, oraya gidip, gece yars atei kimin yaktn grelim" dedi. Oraya vardmzda, iki kk ocuunu toprak zerinde uyutarak, atein zerine bir tencerecik koymu bir kadnn, "Kendisi doymu, bizi a brakan mer'den Allah'm sen imdadmza yeti!" diye dua ettiini duyduumuz an mer bedeninde takatsizlik hissederek, "Ey Zeyd, bu kadn dnyann btn insanlar adna beni Allah'a havale ediyor, sen burada bekle, ben durumunu renmek zere yanna gideceim" dedi. "mer kadnn yanna gidip, "Ey kadn, gece yars sahrada ne piiriyorsun?" dedi. Kadn, "Ey kii, ben fakir bir kadnm, Medine'de bir evim var, fakat hi bir eyim olmad iin halktan utanarak ehri terkedip, buraya sndm. Bu iki

km alktan alayp baryorlar, onlar doyuracak bir eyim yok. Benden yemek istedikleri zaman, bu tencereyi atee koyup, "Siz uyuyun, 169 KIRKBRNC FASIL uyanncaya kadar bu yemek pier!" diyerek onlar avutuyorum. Onlar bu mit ile uyuyorlar. Uyanp da bir ey bulamaynca alamaya balyorlar. Ben de tekrar tencereyi atee koyuyorum. imdi de onlar ayn bahane ile uyuttum. Bu, iki gndr byle, ne ben ne de ocuklar bir ey yedi. Bu tencerede sudan baka birey yok" dedi. mer'in ii yanarak, "Ondan nefret de etsen, Allah'a ikyet de etsen haklsn" dedi. Kadn mer'i tanmad. mer, "Ben buraya gelinceye kadar sabret" diyerek kadnn yanndan ayrld. "Benim yanma gelince, "Ey Zeyd, hal bu ekilde, hemen acele bizim eve gidelim" dedi. Onun evine gelince, "Zeyd burada biraz bekle!" dedi. Evine girdi, dar kt zaman iki tuluu srtlandn grdm. Bana "Yr!" dedi. Ben, "Y Emire'l-mminin, bu tuluklar benim srtma koy!" dedim. "Hayr, bu gn, sen srtmdaki tuluklar alrsan, kyamet gnnde benim gnah ykm srtmdan kim alacak?" karln verdi. "O ba rtl kadnn yanna ulatmzda birinin ii un, dierinin ii ise pirin, nohut, kuyruk ve iya dolu olan bu tuluklar onun nne koydu. Bana, "Hemen sahraya git, ne bulursan bir kou getir!" dedi. Ben al rp toplamaya giderken kendisi kalkp pirin, nohut ve kuyruu ykayarak tencereye koydu. Undan iri bir ekmek yaparak, onu da piirdikten sonra, kadna, "ocuklarn uyandrarak yemein pitiini syle" dedi. Kadn ocuklarn uyandrnca mer yemei onlarn nne koyup, uzaklat. Bir keye seccadesini sererek, namaz klmaya balad. "Bir saat sonra karnlar doyan ocuklar anneleriyle oynayordu. mer kalkp kadnn yanna giderek, ocuklarn bir ey yeyip yemediklerini sordu. Kadn "Allah'a kr senin bereketinle yediler" deyince, mer, "abuk kalk ocuklarn al, ben tuluklar, Zeyd de tencere ve taslar alsn seni evine gtrelim" dedi. Ve byle yaptlar. Kadn evine girince mer de srtnda tuluklar ile girdi. Ykn braktktan sonra kadna, "ikayet ettiin adam bundan sonra Allah'a ikyet etme, mer'in Hak Tal'nn 170 SYASETNME ceza ve azabna gc yetmez, hem mer gayb bilmez ki btn insanlarn durumunu rensin. Bu getirdiklerimi ye, bitince tekrar getirmem iin bana haber gnder" dedi". Hikye: Ayn mahiyette yle bir hikye daha anlatrlar: Musa Peygamber (s.a.) uayb (a.s.)'in koyunlarnn obanln yapt gnlerde, kendisine henz vahiy gelmemiti. Bir gn bir koyun srden ayrld, onu srye dndrmeye altysa da, koyun korkudan ovaya ve sahraya gidiyor, kouyor, dier koyunlar gremiyor, daha ok korkuyor, Musa da devaml peinden kouyordu. 12 - 13 km. kadar gittikten sonra koyuncazn gc tkenerek dt. Artk

ayaa kalkacak hali kalmamt. Musa ona acyarak, "Ey zavall niin kayordun? Kimden korkuyordun?" dedi. Ayakta duramadn grerek, srtna vurup, srsne dnd. Koyuncaz sry grnce canlanp, komaya balad. Musa onu boynundan tutup, srnn ortasna braknca, Hak Tal gklerdeki meleklere nida ederek, "Kulumun o koyuncaza nasl iyi davrandn, onun yznden o kadar sknt ektii halde onu yine incitmediini ve baladn grdnz. Ben onu ycelterek onunla konuaym, ona peygamberlik ve kitap vereyim. Dnya durduka insanlar ondan bahsedip, kerametlerini hereyden stn tutsunlar" dedi. Hikye: unu da ayn mahiyette naklederler: Mervrud ehrinde kendisine Reis i Hac denilen bir adam vard. Kendisi muhteem bir reis olup mal, mlk ve pek ok arazisi vard. Zamannda Horasan'da kendisinden ihtiaml ve zengin kimse yoktu. Sultan Mahmd ve Mes'ud'a byk hizmetler yapmt. Balangta gen kadnlara ok sert davranm, halka ikence ederek haram mal ve pek ok isteklerini elde etmi, bir ok kkl aileleri ortadan kaldrmt. Ondan daha acmasz ve zalim kimse grlmemiti. mrnn sonunda uyanarak elini kadnlardan ve halka zulmetmekten ekti, hayr ileri ile megul oldu, pek ok kle 171 KIRKBRNC FASIL azad etti. htiyar kadnlarn ihtiyalarn karlayarak, yetim ocuklara elbiseler ald. Gazilere ve haclara mal ve mlk balad. Mervrud ve Niabur ehrine birer byk cami yaptrd. Bundan baka Emir Cafer (r.a.) zamannda pek ok hayrlar yaptrarak hacca gitti. Badat'a gelince burada bir aya yakn kalmas gerekti. Bu gnlerde, bir gn evinden pazara gitmek iin ktnda, yolda uyuzdan btn tyleri dklm iri bir kurt kpei grd. Haline acyarak "Bu da Allah'n yaratt bir canavardr" diye dnerek, hizmetkrna "abuk bana ekmek ver ve bir ip getir!" dedi. Hizmetkr dnnceye kadar, kendi eliyle koparp, kpee ekmek ufa atmakla megul oldu. Hizmetkr dnnceye kadar kpek doymutu. pi boynuna balayp, onu kald eve gtrmesini emrederek, kendisi pazara gitti ve ii biter bitmez dnd. Evine gelince 9 kg. kuyruk alnarak eritilmesini ve kpein nne konulmasn emretti. Sonra kalkp kpein yanna gitti. Fra ve bez ile kpein btn bedenini o ya ile bizzat yalad. Sonra hizmetkrna duvara salam bir ivi akmasn emretti. Bir iple kpei buraya balayp, iyi oluncaya kadar her gn sabah akam kpee 6 kg. ekmek verilmesini, bedeninin gnde iki kere yalanmasn ve sofra artklarnn nne konulmasn emretti. Hizmetkr emirleri aynen yerine getiriyordu. Kpekceiz ikinci hafta sonunda uyuzdan kurtulup vcudunda tyler kmaya balad ve semirdi. Onlara kar o kadar cesaret buldu ki, evden sopa ile dahi karamyorlard. Reis-i Hac kafile ile gidip haccn yapt ve bu yolda pek ok para harcayarak Mervrud'a dndkten birka sene sonra vefat etti.

Bundan birka sene sonra bir gece bir zhid onu ryasnda bir Burak'a binmi, etrafn huriler ve glmanlar evirmi, neeli ve glerek Cennet bahelerinden bir baheye giderken grd Zhid onun yanna giderek selm verdi. Reis-i Hac dizginleri ekerek selm ald. Zhid sordu: "Ey filan, sen genlik yllarnda halka zulmeden, zampara bir kii idin. Uyandn zaman pek ok hayrlar iledin ve hac farizasn yerine getirdin. Bana, bu mertebeye ne ile 172 SYASETNAME ulatn, hangi fiilin seni bu makama ykselttiini syle" dedi. Reis yle dedi: "Ey zhid, ben Allah Tal'nn takdirinden cizim, belki sen de ibret alr, ona dayanr ve itaat edersin. ok ibadet seni aldatmasn. Ben, genliimde yaptm gnahlardan dolay Cehennemlik idim. Yaptm hayr ve ibadetlerin bir faydas olmad. lmm nnda btn namaz ve orularm yzme vurdular. Tm ibadetlerimi, hayrlarm, sadakalarm, yaptrdm mescit, ribat ve kprleri, ifa ettiim haclarn hepsini hkmsz saydlar. mitsizliim o kadar ilerledi ki artk Cennetten midi kesmi, gnlme Cehennem azab endiesi yerlemiti. Bu srada bir ses duydum: "Sen Cehennem kpeklerinden bir kpektin, o kpee yaptn muamele yznden btn gnahlarn balayp, sana Cenneti vererek, Cehennemi haram kldk. Sen kurt kpeine hizmetle kibir gmleini zerinden attn". Derken, rahmet meleklerinin yldrm gibi geldiklerini grdm. Beni azap meleklerinin elinden alarak Cennete gtrdler. O durumda tek amelim btn ibadetlerimin feryadna yetiti". Bu hikyeleri, lem efendisinin (Allah lkesini ebedi klsn) balamann ne gzel bir huy olduunu bilmesi iin anlattm. Bir koyun ve bir kpei honut etmekle bu dereceye ykselinirse, bir kimse ciz bir mslmana yardm edip, onun elinden tutarsa Hak Tal'nn ona ne sevap, mertebe ve kymet bieceini bilmek gerekir. slm padiah dil olursa, phesiz affedici olur. Padiah balaynca, insanlar meliklerinin dini zere olacandan, askerleri de onun gibi balayc olurlar. II. Ayn konuda bir dieri de yle der htiyarlara, mtehassslara ve sava tecrbesi olanlara hrmet edip, her birine bir mevki ve rtbe vermek ileriyi gren padiahlarn deti idi. Memleketin mhim meselelerini; bir imaret yapmak, birini ortadan kaldrmak, binalar ina etmek, birine hediye vermek, gemi padiahlarn durumlarn bilmek, din ilerini 173 KIRKBRNC FASL renmek ve bunun gibi meseleleri limler, tecrbeliler ve yallarla halletmilerdir. Yine bir hasm veya bir sava zuhur ettiinde, zarar grenler iin gerekli tedbirleri tecrbeli kiiler, meseleleri arzu edilen ekilde neticelendirmek iin zerlerine almlardr. Bir blgede sava knca, o savaa, ok harp etmi, ordular bozmu, kaleler fethetmi, n cihana yaylm bir adam ile, hataya dmemesi iin tecrbeli bir ihtiyar gnderilirdi. Zaman olup nemli bir i ortaya ktnda tecrbesiz ocuklar ve genler gnderilirse phesiz hataya

derler. Bu hususta her zaman ihtiyatl davranlacak olursa, daha doru ve lke iin daha tehlikesiz olur. III. Unvanlarn mnas ve dereceleri Unvanlar oalnca, ok olan eyin kymeti olmayaca gibi tehlikesi de olmaz. Padiahlar ve halifeler daima memleketin asil deerlerinden birini nefsinde tayarak, onunla isimlenmilerdir. Tad lakap kiinin deerini ve makamn bildirmelidir. Mesel bazari ile dihgan ayn mnadadr. Maruf ile mid arasnda da hi bir fark yoktur. Her ikisinin de rtbesi ve makam ayndr. Yine muinii'd-din lakab imam ve kad olarak kullanlrd. akird-i Trk veya Kethda-y Trk, eriat ilminden hi haberi olmayanlarn lakab idi. Hatta okuma ve yazma da bilmeyen bu zmreye muin'd-din unvan da verilirdi. O halde, herkes ayn unvan kullanrsa lim ile cahil, kad ile mezleri arasnda ne fark olur? Tabii ki bu doru deildir. Ayn ekilde Trk sipahilerinin kumandanlar daima Husm'd-devle, Seyf'd-devle, Yeminii'd-devle, ems'ddevle ve bunlara benzer unvanlar kullanmlardr. Hacegn (efendiler) midn (beyefendiler) ve Mutasarrfn (dier toprak sahipleri), Amid'l-mlk, Zhir'lmlk, Kvam'l-mlk, Nizam'l-mlk ve benzeri unvanlar almlardr. imdi ayrm ortadan kalktndan, Trkler Arap unvanlarn kullanmada bir kusur grmeyerek, aadaki hikyede anlatld gibi daima yce ve 174 SYASETNME cmertlik bildiren lakaplar kullanmlardr. Hikye: Sultan Mahmud tahta oturduu zaman Badat Halifesi Kadir Billah'tan lakap isteyince, Halife ona Yemin'd-devle ismini verip, gnderdi. Sultan Mahmud Nimruz, Horasan ve Hindistan'da bir ok ehir ve vilyetler alarak Kuhistan- Irak'a gelip Rey, Isfahan, Hemedan' ald, Taberistan kendisine tbi olduunu bildirince Badat'a Emir'l-mminin Kadir Billah'a pek ok hediyelerle birlikte eli gndererek, sayglarn bildirdi ve unvanlarnn arttrlmasn istedi, fakat bu istei uygun grlmedi. ki defadan fazla, hediyelerle.eliler gnderdi ise de fayda etmedi. Badat tarafndan Semerkant emirine Zhir'd-devle, Muin-i Halifetillah, Meliku'-ark ve's-sin gibi unvan verilmiti. Bu sebeple Mahmud tekrar Dar'l-hilafe'ye eli gndererek, "slmn erefi iin bu kadar kfir beldeleri fethettim. Btn Hindistan ve Irak bana teslim oldu. Mavera'n-nehr'den in ve Main hududuna kadar senin adna btn lkelerde savatm. Bu gn, unvan ltfettiin hakan bana itaat etmi olanlardan biridir. Ben kulunuza, bu kadar hizmet ve isteime ramen bir tekinden fazlasn emretmiyorlar" diye haber gnderdi. Mahmud'un bu isteine Daru'l-hilfe'den u cevap geldi: "Lakap, bir adama eref vermesiyle, o onun erefini artrmaya, yine o lakap ile dnyann onu tanmasna yarar. sim anne ve babann bizzat koyduklar knyedir. Lakap, padiahn verdii unvandr, ten fazla olursa bo ve sz olur. Akl hi kimse muhal ve bo unvan kendisine lyk grmez. Akll kiiyi anne ve babasnn rzas olan, onlarn setii isimle arrlar. Halk kiiye akl ve bilgisi sebebiyle bir knye verir. "Knye kiinin

benliini gsterir" denildii gibi, halk onu bylece byk tutarak kendini o knye ile arr. te bu knye ile mutlu olunur. Adamn liyakati ve hneri ortaya knca, padiahn veya halifenin memleketinde terifat usulyle kendi deerine gre bir lakap ltfedilerek, akranlar arasnda seilmesine hizmet ederek onu faziletli klar. Padiahn veya halifenin verdii ve hitap ettii 175 KIRKBRiNC FASIL lakapla kiinin bykl, makam ve ycelii o isimle arlnca belirtilirse, o lakap onundur, aksi taktirde her de lmtr." Halifeden, "Bilmelisin ki her lakap kaybolabilir. Semerkant hakan cahil ve Trk taraftar olduu iin onun ricasn, bilgisizlii ve kanuna saygs iin yerine getirdik. Sense bilgilisin; hakknda bize yaknlk duyman, cahillerin istedii gibi, bizden halkn dilinde dolaacak, kitaba yazlacak veya mhre kazlacak bir ey istemenden, senin hakkndaki dncelerimiz ok daha iyidir" eklinde cevap geldi. Mahmud bu sz iitince ciz kald. Yazar, arkc, dil bilen, gzel konuan, Mahmud'un sarayna ve haremine gelen bir Trk kadn vard Mahmud'la sohbet eden, oyun oynayan ve huzurunda Farsa kitap okuyan bu kadn ok da cesurdu. Bir gn Mahmud'un huzurunda oturmu fkra anlatyordu. Mahmud, "Seninle konumak istiyorum" dedi. Kadn, "Buyurunuz!" dedi. Mahmud, "Halifenin benim unvanm artrmas iin pek ok altm halde, kabul ettiremedim. Hakan benim emrimde olduu halde onun pek ok unvan, benim ise ancak bir tane var. Halifenin hakanla yapt ahidnmeyi onun hazinesinden alarak bana getirecek biri gerek. Bu ekilde benim zerimdeki ahidnmeden doan hkmranlk son bulacak" dedi. Kadn, "O ahidnmeyi getirirsem, istediimi verir misin?" dedi. "Veririm" dedi. Kadn, "Benim harcayacak, onu alacak malm yok, eer Sultan hazineden yardm ederse ya canm bu yolda feda eder veya Sultan'n istediini elde ederim, dedi. Mahmud, "te" dedi; mal, cevahir, hayvan, yiyecek, iecek ne istedi ise hepsini verdi. Kadn iyi yetitirdii ok gzel yzl olu ile Gazneyn'den Kagar'a gitti. Orada birka Trk kle ve cariye ile misk, amber, ipek kuma ve benzeri eylerden satn alarak, bir kervanla Semerkant'a geldi. Kadn gn sonra Hakann sarayna gelerek, hanm 176 SYASETNME tarafndan kabul edilince, ona bir gzel cariye, misk, amber, ipekli kumalar hediye edip yle dedi: "Efendim, dnyann drt bucan dolaan tccar bir kocam vard. Beni her tarafa gtrrd. Hitay'a gitmeye niyet ettiimiz zaman Huten'e gelince vefat etti. Ben de Kagar'a gelip, hana sayglarm sundum.

Hatununu ziyaret ettim ve ocuumu huzuruna gtrerek, "Kocam yce hakann hizmetkrlarndan idi. Ben de hakann hatununun cariyesiyim. Beni azad ederek, bu ocuun babasna verdiler. Bu, Huten'de vefat eden adamn ocuudur. Ondan bana kalan bu mal, onun kendisine hakan ve hatun tarafndan sermaye olarak verdiklerinin neticesidir. imdi dil ve yce hakandan ve hatunundan, bendeniz ve yetim ocuuma yardm elini uzatarak iyi bir mektupla Semerkant tarafna gndermenizi bekliyoruz. Eer tahakkuk ederse yaadm mddete size mteekkir kalp, duacnz olurum" dedim. Hatun memnuniyetini bildirdi. Hakan da her ikisini de verek, bir klavuz verip, bizi Semerkant'a gnderdi. "Bugn sizin hametiniz ve devletinizin sahas olan, dnyann hi bir yerinde bulunmayan adalet ve insaf diyar Semerkant'a sndk. Kocam her zaman, "Eer bir gn Semerkant'a ularsam oradan asla ayrlmam" derdi. Beni buraya sizin isim ve unvannz getirdi. Beni kulluunuza kabul edip, yardm elinizi uzatarak, bamda efendi olursanz, ben de buraya gnl balayp, tebaanz olarak, sahip olduum btn ziynetlerimi satar, yaayabileceim kadar bir arazi satn alarak, daima hizmetinizde kalr, olumu yetitiririm. Sizin dualarnzla Allah Tal'nn onu talihli klacan mit etmekteyim". Hatun, "Hi cann skma!" diyerek, yardm ve timar olarak mmkn olan ondan esirgemeyeceini syledi. "Sana ekmek ve saray vererek, ne istersen yapaym. Huzurumdan bir an ayrlmana msaade etmeyerek, btn arzularn yerine getirmesi iin hakana syleyeceim" dedi. Kadn rica ederek, "imdi benim efendim sensin, baka kimsem yok, beni yce hakann huzuruna karp, tantarak, halimi ona arzedin ki cariyeniz ayn teminat hakann 177 KIRKBRNC FASIL azndan da iitsin" dedi. Hatun, "stediin an seni hakann huzuruna gtrrm" dedi. Kadn, "Yarn huzura karrsanz ok sevap olur" diyerek, ertesi gn hatunun sarayna geldi. Hatun, onun hakknda bildii hereyi kendisine anlattndan, hakan huzura getirilmelerini emretti. Kadn bir Trk kle, iyi bir at ve bir sr eya ile hakana sayglarn arzedip, "Cariyeniz, durumumu hatuna sylemitim. Bendenizin kocas ldkten sonra yaptm hatalar saymtm, tekrara lzum yok. Malmn bir ksmn Huten hatunu ald, birazn Kagar hanna verdim, kalann yolda harcadm. Dnyada cariyenize bir tek elmas ile bir ka hayvan ve bu yetim ocuk kald. Byk hatunun yapt gibi yce hakan da bendenizi hemerili-e kabul buyurursa, ben de mrmn sonuna kadar hizmetlerinde kalrm" dedi. Hakan pek ok vc szler syledikten sonra, istediini yapmay kabul etti. gn sonra tekrar hakann huzuruna karak biri yakut, biri firuze iki yzk, hatuna da ipek elbise, rt ve kymetli talar gtrp, hrmetlerini arzetti. Onlara yle gzel hikye ve efsaneler anlatyordu ki, hakan ve hatun onsuz bir gn duramyorlard. Ona ky, ba, otlak balamak istiyorlar, o kabul etmeyince de utanyorlard. Saraya getirilip yerletikten bir mddet sonra 9-10 km. uzaklktaki kylere bir arazi alma bahanesiyle gidiyor, 3-4 gn kaldktan

sonra bir kusur bulup, zr dileyerek, almadan ehre dnyordu. Hatun ve hakan kendisini armak iin birini gnderince "Filan kye mlk almaya gitti" diyorlard. Hakan ve hatun, gnln bu lkeye balad diye seviniyorlard. Bylece alt ay geti. Bir ka defa, pek ok zrler dileyerek ona mal mlk vermek istedilerse de kabul etmeyip, "Allah'n her gn bana nasip ettii velinimetlerimi grmekten daha byk ihsan olur mu?" diyordu. "Bu gn kendilerini hi niyazsz grebiliyorum, bir gn ihtiyacm olursa, kstahlk edebilirim" diyerek, onlar aldatyordu. Altn, gm ve kymetli talardan neyi varsa devaml Semerkant'la Gazneyn arasnda ticaret yapan bir tccara vererek be atl adam Belh'e gnderirken, "Her atl beni bir menzilde ben 178 SYASETNME gelinceye kadar beklesin!" dedi. Sonra hakan ve hatunun huzuruna karak, "Bu gn bir ihtiyacm var. Sylememe izin var m? Yok mu?" dedi. Hatun, "Ne acaip konuuyorsun, sana bu gne kadar yz defa yalvarmtk, neye ihtiyacn olduunu hemen syle!" deyince, "Siz biliyorsunuz ki benim ne altna, ne mala, ne de buna benzer eylere dknlm var. Dnyada btn kalbimi baladm tek ocuum var. Onu bytmekle megulm. Kendisine btn Kur'an hkmlerini aklayarak biraz faziletli ve hnerli olmasna alyorum. Kendisi Arapa ve Farsa kitaplar okuyabiliyor. Sultanmzn devletiyle talihinin ak olacan mit ediyorum" dedi. Sonra ilve ederek "Efendilerin ve elilerin mektuplarnn hibiri Emir'l-mmininin mektubundan daha faziletli olamaz, zellikle bu mektup padiahlara gnderilirse. Byle bir mektubu yazan debir de dier debirlerden daha faziletlidir. Ondaki ihsan ve vc szler, szlerin en stndr. Efendilerin bir gr alp, Emir'l-mmininin bir ahidnmesini o kk de sayelerinde gn stad huzurunda okursa, bunlar sayesinde 4-5 sz renerek sizin ululuunuz sayesinde olum sekin bir kii olur, inallah" dedi. Hakan ve hatun birlikte, "Senin sylediinde ricaya ne ihtiya var, bu gne kadar bizden bir ey istemedin, bir ehir veya bir blge istemeliydin. Sen sadece bir kat paras istiyorsun. Bu kat ve benzerlerinden elliden fazlas hazinemizde yerlerde srnmektedir, istersen hepsini sana balayalm" dediler. Kadn, "Bana yalnz halifenin gnderdii mektup yeter" dedi. Hazineye, btn katlar getirmek zere bir hizmetkr gnderdiler. Kadn halifenin ahidnmesini alarak, "Olum iin bu kfi, gn mtala etsin, tekrar hizmetinize arzederim, saolunuz" dedi. kp evine gelince, ertesi gn iin btn atlarn eyerlenerek, katrlarn filanca kye hububat almaya gitmek zere ykletilmesini emredip, orada bir hafta kalacan etrafa duyurdu. Hakan da, nereden bir mal alacaksa onun iin kolaylk gstermelerini, hayvanlarna yem vermelerini ve mmkn olan saygy gstermelerini emretti. Gece yars oradan ayrld; beinci gn Tirmiz'e ulat. 179

htiyalar olduu zaman hakan gibi para sarfederek gelip geiyordu. Ceyhun'dan geip Belh'e ulancaya kadar her gn yeni atlara binerek sratle yol aldndan, hakann durumdan hi haberi olmad. Kadnn katn renince ahidnme iin ok can skld ise de faydas olmad. Byle cmert davrandndan dolay da kendi kendini yedi. Kadn Belh'ten Gazneyn'e ulanca ahidnmeyi Sultan Mahmud'a sunarak, bandan geenleri bir bir anlatt. Hibir adamn yapamayaca bu hayrl ii dinledike Sultan'n aknl artyordu. Kadna her eit hediyeler hazrlayarak onu ereflendirip, sarayn zel kiileri arasna kabul etti. Sultan Mahmud o ahidnmeyi lim, fzl ve kmil bir zat ve pek ok hediyelerle Emir'l-mminin Kadir Billah'a gnderdi. Mektubunda yle yazmt: "Allah lemin efendisinin devletini daim klsn, bildikleri gibi Mahmud kullarnn Semerkant arsnda bir hizmetkr var. Bu hizmetkr bir gn, iki fakir ve zavall ocuun, bir kad, biri bir tarafndan, dieri dier tarafndan ekitirdiklerini grm. Byle yce bir ahidnmenin ocuklar elinde olmamas gerektiini dnp duruma zldnden, ocuklara biraz meyva verip, kad satn alarak Gazneyn'e getirdi ve kulunuzun nne koyarak durumu anlatt. Bendeniz ahidnmeyi alp perek bama koyduktan sonra, hizmetinize gnderdim. Kulunuz bu kadar hizmetleri ifa edip, kendisi bunu ok arzu ettii halde, Emir'l-mminin lakaplar gndermedii gibi fermanlar da kolayca imzalamyor. Sebebinin ne olduunu bilmiyorum. Eer mbarek dili ile kendisine bir unvan gnderirse, onu can gibi aziz tutarak bann tac kabul edecektir. Ona hazinelerinde en muhterem yeri ayracaktr. Onun fermannn deer ve erefini tanmayan kiiler, byle yaplmas gerektiini bilmediklerinden kendilerini kk drmlerdir." Bu lim, ahidnme ile Badat'a ulanca Emir'l-mminin'in hizmetine koarak, getirdii hediyeleri sunduktan sonra ahidnmeyi alp pt ve bana koydu, sonra halifenin nne brakt. Halife ararak hakana bir tekdir mektubu yazlmasn emretti. 180 SYASETNMK Mahmud'un elisi, sarayda kald alt ay zarfnda birtakm hikyeler anlatarak Mahmud iin unvanlar diledi ise de sadra ifa olacak bir ey elde edemedi. Bu lim bir gn yazd fetvada, "Bir padiah cihan nfuzu altna alsa, slmn erefi iin kfirlere kl alsa, mriklerle savasa, puthneleri mescit yapsa, dar- kfr dar- slama evirse Emir'l-mminin ondan yle uzaklar ki aralarnda yce nehirler, almas imknsz korkun llerin olduunu sanrsnz. Bugn ortaya kan durum her zaman grlebilir. Padiahn kendisine vefa gstermesi iin yalvarmalar gerekmez. Kendisini dkn yapar m? Yapmaz m? Bilinmez" dedi. Bu fetvay Badat Kd'l-kudatna ulatrmas iin birine verdi. Kd'l-kudat, belki de bu biimde ilk defa ald fetvay okuduktan sonra, bir kssa (ariza) kaleme ald. Bu kssada yle yazlmt: "Bendenin memuriyeti uzad, Mahmud 100.000 kulluk ve hizmetleri karl bir unvan istiyor, halife Unvan vermekten

kanyor. Gazi Melik'in arzusuna vefa gstermiyor, bu da onda sknt yaratyor. Bundan sonra Mahmud'un elindeki bu fetva ve Kd'l-kudatn er ruhsat ile hareket etmesinde bir saknca yoktur." Halife bu kssa ve fetvay okuyunca Hcibu'l-hcib'ini vezirine gndererek, "Derhal Mahmud'un elisini huzuruna ararak onun gnln al, sunduum bu hilat, sancak, ahit ve unvan tanzim edip, tam bir itimat ile ona gnder. Btn arzularna, beenilen hizmetlerine, almalarna, bilgisine gvenerek unvann Emir'l-mille olarak artrdm" dedi. Mahmud yaadka Yeminu'd-devle ve Emin'l-mille onun lakab oldu. Bugn ise en kk kiiye 7-8 unvandan az bir lakapla hitap etsek fkelenir ve incinir. Batanbaa Mavera'n-nehr'e hkim olup, Horasan, Irak, Harezm, Nimruz, Gazneyn'de hkmn yrten Saman padiahlar, yalnz Emir smail'in torunlarndan Nuh'a tek lakap olarak ehinah denmitir. Nuh'un babas "Mansur". onun babas "Emir Hamid", Nuh'un babas "Nasr", Nasr'n babas "Emir Reid", smail b. Ahmed "Emir dil", tarihlerde ise Emir Mazi Ahmed "Emir Said" ve benzeri lakablarla arlmlardr. 181 KIRKBRNC FASL Peygamberimiz Mustafa (s.a.)'nn dininin limlerinin, kadlarnn, imamlarnn Mecd'd-din, eref'l-slm, Seyfii's-snne, Zeyyin'-eria, Fahr'l-lema ve benzeri unvanlar kullanmalar gerekir. limle ilgili olmayan kiilerin kendilerine byle unvanlar vermelerine padiah, temyiz ve marifet sahipleri izin vermemeli, herkesin kendi l ve mevkiini bilmesi iin byleleri cezalandrlmaldr. Devlet adna i gren sipahsalara, emirlere, mukattilere, memurlara Seyfu'ddevle, Husam'd-devle Zayyru'd-devle, Cemal'd-devle, ems'd-devle ve benzeri unvanlar; devlete bal midlere, has klelere ve mutasarrflara Amid'lmlk, Nizam'l-mlk, Kemal'l-mlk, eref'l-mlk, ems'l-mlk gibi unvanlar verilmelidir. Trk emirlerinin kendilerine Hacegn snf unvanlar koymalar det olmad iin, slm dini ve limleri, devlet ve milletin efendileri kendileri haricindekilerin unvan kullanmalarna izin vermeyip dierlerinin ibret almalar iin bu tip adamlar cezalandrmaldr. Unvandan maksat ahsn dierleri tarafndan tannmasdr. Mesel, mecliste veya bir toplantda yz kii olsa, Mehmed denildii an, o toplumdan on tanesi kendisine hitap edildiini sanarak, "Buyurun!" der. Ama Mehmedlerden birine Muvaffak, birine Kmil, birine Reid unvan verilirse, mahfilde "Ey Kmil, ey Muvaffak!" denildii zaman hangi Mehmed'e hitap edildiini anlarsn. Vezir, turac, mstevfi, arz- Sultan, mid-i Badat, mid-i Horasan, mid-i Harizm'den baka lakap kullanlamaz. Ancak lke ile ilgili olmayan Hoca Reid, Hoca Sadid, Hoca Said, stad Hatr, stad Emin gibi derece, sra, ululuk, kklk, byklk, havas ve avam bildiren lakaplar haritir. dil padiah ilerin yrtlmesi hususunda, gemilerin det ve merasimlerinin aratrlmasnda uyank olmal. Kendisinin, rfleri bilen, sanatkr, btn ileri dzene koyan, btn unvanlar kaidelere gre tevzi eden, bid'atlar ve kt

detleri kaldran, yazs kuvvetli, ferman dinlenen, klc keskin, kendine uygun bir veziri olmal. 182 KIRKKNC FASIL ki ii bir kiiye emretmemek, isizlere i vermek ve onlar isiz brakmamak, ii dindar ve liyakatli kiilere vermek, dinsizlere i vermeyip onlar evresinden uzaklatrmak Padiahlarn uyank, vezirlerin akll olup asla bir kiiye iki i emretmemeleri, bir ie de iki kiiyi gndermemeleri gerekir. Byle olursa ileri daima randmanl ve dzenli olur. Eer bir kiiye iki i smarlarsa, o ilerden biri daima hatal olur. Bu adam ilerden birini ciddiyetle ele alp alsa, teki i kusurlu ve noksan olur, o ie baksa bu geri kalr. Baknz, bir adamn iki ii varsa mutlaka ikisi de tam deildir. Bu adam hep kusurlu, knanan, emredilen ve rahatsz bir kii olur. unu da ilve edelim, her zaman bir i iki kiiye verilirse bu onun zerine, o bunun zerine atar, i de yaplmadan kalr. Bu hususta yle bir hikye anlatrlar: Bir evde iyi geinemeyen iki hanm ile bir ihtiyar efendi vard. Her iki hanm da kendi kendilerine yle dnrd: Eer ben bu ii hakkyla sknt ekerek yerine getirir, hi bir kusur kalmamasna gayret edersem, efendi bunu, benim ihtimam, g ve almamdan deil, sevgili dostunun dirayet ve becerikliliinden sanr. teki de ilerin daima byle yaplmas gerektiini dnr. Ey adam, niin ben teekkr bile edilmeyecek yerde bouna alp, sknt ekerek ileri bitireyim? 183 KIRKKNC FASIL Efendi de ileri onun yaptn sansn. Neticede bakld zaman o ilerde daima kusur grlr. mir iin niin doru drst yaplmadn sorduunda kabahat dieri zerine atlr. kisi de, btn kusuru dierinin yaptn syleyerek, suu ona ykler. Akla ve asl'a dndmz zaman su ne onundur, ne bunun; tek sulu, bir greve iki kii tayin edendir. Veziri kifayetsiz olduu zaman padiah gafil davranp divandan bir mil yerine iki, , be, yedi ve hatta otuz mil tayin etmemelidir. Bugn, hi bir yetenei olmayan adamn zerinde on i birden mevcuttur. Baka bir ii gzne kestirirse onu da almak ister; kendisine "Gm baka bir maden cevherine evirmek gerekiyor" deseler, "eviririm" der ve ii ona verirler. Bu adamn iin ehli olup olmadn, kifayetli mi, deil mi, bilgisi, muameleyi tecrbesi ile yrtp yrtemeyeceini, zerine ald bu kadar eitli ii baarp baaramayacan dnmezler. Buna mukabil kifayetli, gl, lyk, mutemet ve mtehasss elemanlar iten mahrum ederek, evlerinde bo oturmaya mecbur brakrlar. Dirayetsiz, mehul ve ne id belirsiz bir kiinin zerine bu kadar iin neden verildiini, buna karlk herkes tarafndan baars bilinen, soylu ve mutemet kiinin bo dolamasn kimse anlayamaz. zellikle hizmetleri ile devlette hak

sahibi olmu, yaptklar beenilmi, liyakati grlm kiiler, muattal ve mahrum braklmlardr. in en enteresan taraf, bendeniz daima, dindar ve inanl bir adama bir ii teklif ettiim zaman o, ekinir kabul etmez; ben ister istemez ii onun srtna ykleyince, devlet mal zayi olmaz, halk rahat eder, kta' sahibinin n artar ve hi zarar grmeden yaar, padiah da gnl rahat, vcudu zinde olarak zamann geirirdi. ciz bir Yahudi Trklerin iini yrtmek zere khyala gelir, lyk denir. Hristiyan gelir, olur denir. Bir ateperest gelir, beenilir. Rafz de, Haric de, Karmat de gelse, makbuldr. nk gaflet onlar malup etmitir. Halbuki onlarn ne Trklerin dinine saygs, ne mallarna kar koruma duygusu, ne de halka mer184 SYASETNME hametleri vardr. Devlet kemle ulat iin, halk bu gn duyarlln kaybetmitir. Bendeniz kt baklardan korkuyorum, bu iin nereye ulaacan da kestiremiyorum. Sultan Mahmud, olu Mesud, Sultan Turul, Sultan Alpaslan devirlerinde hibir ateperest, Hristiyan, Rafz ortaya kp, bir Trkten ileri bir mevki elde etmeye cesaret edemezdi. Zengin Trklerin khyalar, hizmetkrlar Horasanl Hanef veya afi mezhebinden olan temiz adamlard. ster kle ister ktip olsun Irakl, bozuk inanllar kendilerine yaklatrmazlard. Trkler onlara Deylem mezhepli diyerek asla bir grev vermedikleri gibi verilmesini de doru bulmazlard. Onlar tercih edenler ayaklarn yere salam basarak, uyank olsunlar. Trklerle ve mslumanlarla konutuklarnda sknt ve zarar greceklerinden, phesiz kendilerine her iki taraftan da bel ular. En iyisi dmanlarn aramzda bulunmamasdr. Bu gn i, saray ve divan onlarla dolduracak mertebeye getirilmitir. Her Trk'n peinde bunlarn 10 - 20 tanesi komaktadr. Bunlardan kurtulmann aresi, saray ve divanda geinecek veya ekmek yiyecek tek Horasanlnn braklmamasdr. Dorusu o zaman Trkrer onlarn nasl fitne kayna olduunu anlayacaklardr. Bendeniz divann Horasanl ktip ve mutasarrflardan temizlenmesini tekrar ediyorum. Bundan sonra bir kii khyalk, ferralk, rikbdarlk isteyerek bir Trk'n hizmetine girmek isteyince, ondan hangi vilyetin hangi ehrinden, hangi mezhepten olduunu soracaklardr. Eer Hanefi, afi, Horasanl ve Mavera'n-nehrli olduunu sylerse, onu kabul edecekler. Fakat Kum, Sve ve Rey'den ve iyim derse, "Git; biz ylan besleyen deil, ylan ldreniz" diyeceklerdir. Kendilerine pekok mal ve para teklif etseler bile onlar reddedip, sarayna kabul etmeyeceklerdir. Eer Sultan Turul ve Sultan Alpaslan (Allah kabirlerini nurlandrsn) bir emirin veya bir Trk'n, bir Rafziyi hizmetine aldn duysayd, kzp onu cezalandrrd. phesiz onlarn padiahlklar huzur ve skun iinde geti ve bamza 185

KIRKKNCt FASL hibir bel gelmedi. Hikye: Bir gn ehid Sultan Alpaslan'a Erdem'in Hurdabe'yi kendine debir olarak atad bildirildi. Hurdabe'nin Batn olduu sylendiinde de ondan tiksindi. Zaman gelince Erdem'e, "Sen benim ve lkemin dmansn." dedi. Erdem bunu duyunca huzurunda yere kapanarak, "Efendim, bu nasl szdr? Ben sizin en ciz kulunuzum, kpeklerinize kar ne kusur ilediimi bilmiyorum? Bendenizin, efendimize kullukta ve Sultan'mn hayrn istemekte hi ihmalim olmamtr" dedi. Alpaslan "Hurdabe denilen o adam msveddesi Batn deil mi?" deyince Erdem "Efendimiz, onun her taraf zehir olsa saraynz kpeklerine ne zarar verebilir?" dedi. Sultan, "Gidip o adam getirin" dedi. Adam getirdikleri zaman, Sultan, "Ey adam, sen Btnsin ve Badat halifesinin halifeliini kabul etmiyorsun" dedi. Hurdabe, "Efendimiz, ben Batn deil, iyim" dedi. Sultan, "Ey orospu kar, sanki Rafz mezhebi ok iyi de onu Btn mezhebinin siperi yapyorsun, her iki gruha da lanet olsun" dedi. Emri zerine onu tahkir ile huzurdan kardlar. Sonra yzn devlet ileri gelenlerine dnerek unlar syledi: "Kabahat bu adam msveddesinde deil, bir inansz kiiyi hizmetine alan Erdem'dedir. Ben sizlere defalarca dedim ki: Sizler buralarn yabancs Horasanl ve Mavera'n-nehrli Trklersiniz, bu vilyeti ben klcmla ve zorla aldm. Irak halknn ekseriyetinin itikad bozuk ve Deylem taraftardrlar. Trkler ile Deylem arasndaki dmanlk ve anlamazlk yeni deildir. Allah Taal Trkleri, Deylemlilere musallat olduklar iin aziz klmtr. Allah'n yardmyla Trkler mslman ve Ehl-i snnettirler. Onlar ise dnyay seven, bid'atlar karan inanszlardr. Trklere kar ciz olduklar mddete, byklk gstererek, itaatli olurlar. Eer Trklerin zayf dtklerini grerek, kendileri kuvvetlenseler, Trkleri kkten yok ederler." Sonra 20 at kln bir araya getirtti; ilerinden bir tanesini 186 SYASETNME karmalarn emrederek, Erdem'e, "Bunu kopar" dedi. Erdem ald ve kopard. Be kl daha verdi. Erdem bu bei de kopard. On tane verdi, onlar da kopard. Sonra ferraa, "Bu kllardan bir urgan doku" dedi. metre kadar dokuyup, getirdi. Sultan bunu Erdem'e verdi. Erdem ok alp, btn gcn harcad halde koparamaynca, Sultan, "Dman da byledir, birer, ikier, beer olunca haklarndan gelmek kolaydr. fakat oalp srt srta verince onlar yerinden skemezsiniz" dedi. Bu, Erdem'in "Onun her taraf zehir olsa bu devlete ne yapabilir?" szne cevap idi. yle ki: "nk bunlar teker teker aralarna girip ileri ele alarak, Trklerin durumlarn anlaynca, ok ksa zamanda rak'tan kp, Deylemlilerle aka birleerek, lkeyi elde etmeye ve Trkleri ortadan kaldrmaya alrlar. Sen Horasan ordusundan bir Trksn. Khyan ve hizmetkrlarn tamamen Horasanl olursa ilerinde hi aksaklk olmaz. Padiahn dmanlarn yardmc alrsan, bu hem kendine, hem de padiaha

hainliktir. Kendin hakknda ne istersen yapabilirsin, fakat padiahna ktlk etmemelisin. Allah Tal beni size kumandan yapt iin, ben sizlerin zarar grmenize zlrm. Siz benim zararm dnmezsiniz. Padiahn dmanlar ile dostluk kuran kimsenin, padiahn dman olduunu bilmelisiniz. Zira hrszlar ve anaristlerin arkadalar, phesiz onlarn sanatlarn icra eder." Sultan bu szleri syledii zaman Hoca imam Matlab ve Kad Ebu Bekr orada idiler. Yzn onlara evirerek, "Szlerim hakknda ne dnyorsunuz?" dedi? "Sen Allah ve Resulnn sylediklerini tekrar ettin" dediler. Hadis: laveten Mallab yle dedi: "Abdullah b. Abbas Peygamber (a.s)'in yle buyurduunu syler: "Bir toplumun lakabnn Rafz olduunu duyarsan, bil ki onlar mslmanlktan el ekmilerdir. Onlar grdke ldrmelisin". Hadis: Kad Ebu Bekr de yle dedi: "Peygamber (a.s.)'in 187 yle sylediini Ebu mame'den rivayet ederler: "hir zamanda Rafz denilen bir topluluk ortaya kacak, onlar grdnz yerde ldrnz." Sonra Mattab, "Sfyan b. Aysebe Rafzlere kfir diyerek "(Ashab hakkndaki bu tebih) onlarla kfirleri fkelendirmek iin(dir)..." (Fetih 48/29) yetini delil gsterdi" dedi; "Reslllah'n dostlarnda kim ayp ararsa, onlara kfreder veya onlar kracak sz sylerse ifade ettiimiz yete gre kfir olur". Peygamberimiz (s.a.) yle buyurmutur: "Allah Taal bana vezirlerden, akrabalarmdan ve damatlarmdan dostlar vermitir. Onlar hakknda kt sz syleyip, kfreden kimselere, Allah Taal ile melekler lanet ederler. Bu gnah iin ne kadar sadaka verilirse verilsin, kurtulamadklar gibi, tvbe etseler de kabul edilmez." Hak Taal Hz. Ebu Bekir (TA.) hakknda "...Reslllah (ancak) ikinin ikincisinden ibaretti (Hak'tan baka mededkr yoktu.) O zaman onlar (Sevr dann tepesindeki) maaradaydlar. Peygamber arkadana (Ebu Bekr Sddk'a) "Tasalanma. Allah hi phe yok bizimle beraberdir..." diyordu" (Tevbe 9/41) buyurur. Bunun tefsiri: slm dininde bana kimse yardm etmese de ey Eb Bekir zlme, Allah (c.c.) bizimledir ve bizi korur. Hadis: Kad Ebu Bekr yle dedi: Ukbe b. mir (r.a.) Peygamberimizin (s.a.) yle dediini rivayet eder: "Bizden sonra peygamber gelmesi mmkn olsayd, mer b. Hattab olurdu." Hadis: Mattab yle dedi: "Cabir b. Abdullah Nebi (s.a.)'den yle rivayet eder: "Reslllah'n (s.a.) huzuruna bir cenaze getirdiler, onun namazn klmad. Dostlar, "Bu cenaze haricinde sizin cenaze namazn terkettiinizi grmedik" dediler. "Bu Osman'a (r.a.) dman olduu iin Allah (c.c.) da ona dmand, namazn onun iin klmadm" buyurdu. Hadis: Kad Ebu Bekr, smail b. Said'in Peygamberimizden 188 SYASETNME

yle rivayet ettiini syledi: "Kaderler mmetimin Mecusleridirler, hastalandklar zaman sormaynz, ldkleri zaman cenazelerine gitmeyiniz, btn Kaderler Rafz mezhebindendirler." Hadis: Mattab, mm Seleme'nin Reslllah (s.a.)'dan yle rivayet ettiini syledi: "Bir gn Reslllah (s.a) benim yanmda idi. Fatma ile Ali bir ey sormak iin yanna geldiler. Reslllah (s.a.) ban kaldrp, "Ya Ali, sana mjdeler olsun, sen ve ehlin Cennette olacaksnz. Fakat senden sonra Rafz denilen bir cemaat kacak. Eer onlara yetiirsen kfir olduklar iin onlar ldr" buyurdu. Ali, "Ya Reslallah, onlarn almeti ne olacak?" dedi. "Cuma namazna gelmezler, cemaatle namaz klmazlar, selefe buz ederler" buyurdular". Bu hususta hadis-i erifler ve Kur'an yeti delildir. Hepsini yazacak olsak bir kitap olur. Fakat Rafznin durumu byledir. Btnler ise onlardan beterdir. Bu iki toplumun kimlerden olduuna bak. Onlar ortaya kt zaman, vaktin padiahnn zerine ilk farz, onlar yeryznden kaldrarak, memleketini onlardan temizlemektir. Bylece devleti huzura kavuup, Yahudi, Hristiyan ve ateperesti mslmanlar idare edecek ilere tayin etmek de ayn eydir. Hikye: Emiru'l-mminin mer (r.a.) bir gn Medine'de mescidde oturuyordu. Ebu Musa E'ar de yannda idi. Isfahan hesaplarn arzediyordu. Hesaplarn da,yazsn da herkes beendi. Ebu Musa E'ar'den "Bu yaz kimin?" diye sordular. "Debirimindir" deyince de "Gnder, gelsin de grelim" dediler. Eb Musa E'ar "Mescide gelemez" deyince, Emiru'l-mminin mer b. Hattab "Yoksa cnp m?" dedi. "Hayr, fakat Hristiyandr" deyince, mer ensesine iddetli bir tokat vurdu. Eb Musa E'ar "Bel kemiim krld sandm" dedi. mer, "Yce Rabbin kelm ve fermann okumadn m: "Ey iman edenler, 189 KIRKtKNC FASIL Yahudileri de, Nasranleri de kendinize yr (stnze hkim) tutmayn. Onlar (ancak) birbirinin yarandr, iinizden kim onlar dost (ve hkim) edinirse o da onlardandr..." (Maide 5/51). Ebu Musa, "Onu u anda azlettim" dedi ve yerini boaltmas iin gerekli emri verdi. Bu konuda bir hakim u misli vermitir: Dost grnen dmanlardan saknman gereklidir. Senin iin dostun dostlar ile arkadalk daha dorudur. Adamlarndan iki gruhdan emin olma: Dmannn dostlarndan ve dost grnen dmanlarndan. Cihan Sultan Alpaslan, Erdem'in yzne bir yl bakmayp onunla hi konumad. Bykler bir gn sultann neeli bir nnda efaat dileyerek, onun gnln aldlar. O olaydan dolay Erdem'i affedince, ayaklarna kapanarak affa mazhar olduundan dolay ok sevindi. imdi bu olaya tekrar dnelim: ahsiyetsiz, asaletsiz ve faziletsiz kiileri byk ilere memur ettiimiz zaman bilginleri, asilleri ve faziletli kiileri kenara srp, onlar muattal etmi oluruz. Bir kiiye bir i vermeyip 5 - 6 i vermek cahillik ve bilgisizlii gsterir. Eer vezir dirayetli ve bilgili olursa, byle hareket ettii takdirde devlet ve lkenin yklmasna, padiahn ilerini kartrmak istediine

hkmedilir; bylesi, dmanlarn en beteridir. nk bir kiiye on i verirse, dokuz kiiyi isiz brakyor demektir. Byle lkelerde insanlar iten ve ekmek parasndan mahrum, isiz ve gsz kalrlar. Hikye: Bu hikye de ayn mahiyettedir. Bir gn lemin Efendisine (Allah mlkn devaml klsn) dnyann temiz olduunu, dman ve muhaliflerinin bulunmadn, bunun iin de mukavemete gerek duyulmadn, Sultann zenginlikler iinde yzdn gsterir. 400.000 kiiye yakn askerin devlet hazinesinden aylk alarak yeyip giyindiini, bunun iin 100.000 kiinin kfi geleceini, ihtiya olduu zaman en iyilerinin seilebileceini, 190 SYASETNME dierlerinin cret ve aylklarnn kaldrlarak her yl hazineye binlerce dinarn akacan, memlekette fesat karmak isteyen kiiler devaml tekrar ederler. lemin Efendisi (Allah saltanatn devaml klsn) benimle bu hususta konuurken, memlekette karklk karmak isteyen bu sz sahibinin kim olduunu anladm. Ferman Efendimizindir, ama bu 400.000 asker Horasan', Mavera'n-nehir'i, Kagar', Balsgun'u, Harezm'i, Nimruz'u, Irak, Irakeyn, Fars, Kirman, Mazenderan, Taberistan, Azerbaycan, Erren, Ermen, Erzurum, Antakya, Kuds' koruyor. Bendeniz aksine bu 400.000 svarinin 800.000 olmasn istiyordum. Askerimiz ok olsayd btn Hindistan, in Hindi, in, Trkistan, Yemen, Habeistan, Berber, Marib'e kadar, am ve amat, Kayravan dahil doudan batya her yer mslman olurdu. Askeri ok olan padiahn vilyeti ok, askeri az olann vilyeti de az olur. Onu azalttka emrindeki vilyetler de azalr. Artk 400.000 kiilik orduyu 100.000'e indirerek onlarn isimlerini divandan silmeyi yce grnze brakyorum. phesiz 300.000 asker 100.000 kiilik ordunuzun yannda ok fazladr. Bu 300.000 kii de efendilerinden i isterler, olmazsa birisini balarna padiah seerler. Bu 100.000 kiiyi ldrebilirler o zaman bu kadar senelik hazinelerin bana i aarlar. Kendi iini uslne gre beceremeyen, lke ve saltanatn halk ve ordu ile koruyabilir, padiahn tek hazinesi ordusudur. Byle olursa dnya hazineleri kendi mal saylr. Fakat ordusu olmazsa hazine ordunun arkasndan giderek, elinde kalmayp bakalarnn olur. Orduyu azaltarak, maliyeyi dzelt diyen kimse, lkenin dman, saltanatn yklmasn isteyen kiidir. Sultann byle szleri duymamas gerekir. Devlete ar hizmetler yapm, byk iler baarm bir milin kzaa ekilmesi de aynen byledir. alarak mehur ve devlette hak sahibi olmu kiileri almaktan alkoymak, ilerin gidiini durduraca gibi insanla da yakmaz. Onlara geimlerini salayacak iler verilmelidir. limler, fazllar ve devlet ileri gelenlerinin ocuklarna da Beyt'l-malden aylk balanmal, bakasnn onlara i ve aylk vermeleri beklenmemelidir. Devletten nasipsiz kalrlarsa, zamanlar ok g geer. Padiahn devletinden nasipsiz, habersiz olurlar ve padiaha da durumlar bildirilmez. Kendilerine i verilmezse, bunlar devletten mit keserek

lke hakknda kt dncelere kaplrlar. Divan yeleri ve miller aleyhinde konumaya balayarak, devlet ileri gelenleri arasnda anlamazlk karrlar. Birisi gerekli silah, asker ve paray bulunca, padiaha kar ayaklanmas iin ona yardm ederler. Fahru'd-devle'nin devrinde olduu gibi devlette karklk kar. Hikye: Fahru'd-devle'nin, zamannda bir ehirde, pek ok klesi olan, ok zengin, Buzurcumid (Byk mit) denilen bir veziri vard. Bu vezir, Taberek dann tepesinde kendi parasyla bugn hl yerinde duran bir Mecusi mabedi yaptrd. imdi buna Dide Sipahsalar denir ve Fahru'd-devle'nin trbesinin st ksmndadr. Buzurcumid pek ok sknt ekip, altn ve mal harcayarak bu mabedi da bana yaparak atsn kapatmt. Rey muhtesipliini yapan Buzurcumid'in ad Horasan'a kadar ulamt. Mabet tamamland gn, adamn biri bir bahane ile girerek ezan okuyunca, bina Mecusi mabedi olmaktan kp o gnden sonra Dide Sipahsalar denildi. Fahru'd-devle'nin son zamanlarnda 30 - 40 Mnhinin her gn buraya geldii, gnein batna kadar burada kalp, sonra aa indikleri grlyordu. Bir kimse "Siz her gn bu Dide Sipahsalar'da ne yapyorsunuz?" diye sorduu zaman, "Etraf seyrediyoruz" diyorlard. Bu haberi alan Fahru'd-devle gidip onlar ve yanlarnda ne bulurlarsa huzuruna getirmelerini emretti. Serhenglerden bir grup gittiler, Dide'nin aasnda ve yukarsnda kimseyi bulamaynca, bardlar. Aa bakan Mhninler, Fahru'd-devle'nin hcibini bir grup insanla grerek, hcibin, yanndakilerle birlikte yukar kmas iin merdiven sarkttlar. Orada yaylm bir kilim, iki testi su, bir bardak, serilmi bir sofra, kalem, mrekkep, 192 SYASETNME kt ve zerinde piyonlar bulunan bir satran tahtas grdler. Hcip "Kalkn, Fahru'd-devle sizi aryor hemen gideceiz, dedi. Onlar huzura getirdikleri zaman, tesadfen Efendi de orada bulunuyordu. Fahru'd-devle "Hangi kavimdensiniz? Uzun zamandr o tepede ne i yapyorsunuz? Ne yaptnz ve ne dndnz doru syleyin" dedi. "Herkesin bildii gibi Melik de bilir ki biz hrsz, katil, namussuz deiliz, akla uyan veya uymayan bir sebeple kimse bizden ikyet iin Melik'in huzuruna gelmemitir. Fakat Melik canmz balarsa niin bir araya geldiimizi ve ne yaptmz anlatrz" dediler. Fahru'd-devle, yemin ederek, onlarn canlarn ve mallarn balayacan syledi. Sz aldktan sonra yle dediler: "Bizler senin zamannda isiz braklm debir ve mutasarrflarz, bize kimse i vermedii iin yiyecek paramz yok. Horasan'da Mahmud isminde faziletli, bir marifeti ve bilgisi olan kiinin bu istidatlarn satn alan ve onlarn kaybolmalarn nleyen bir padiahn ortaya ktn duyduk. Biz imdi senin devletinden midi kesip, ona mit baladk. Her gn Dide'ye gidiyor, birbirimizle dertleip, gelip geenden Mahmud'dan haber soruyoruz. Durumumuzu bildiriyor, hepimizin oluk ocuk sahibi olduumuzu ve fakirlik ektiimizi, kendisiyle konumak istediimizi, geim skntsyla

memleketimizi terkedeceimiz haberini gndererek, i istiyoruz. Durumumuzu anlattk. imdi ferman Emrindir". Fahru'd-devle bunlar duyunca, vezirine dnerek, "Ne gryorsun? Ne yapmamz gerekiyor?" dedi. Vezir, "Melik onlarn canlarn baladn bizzat ifade etti. Hepsi bilgili, beyzade kiiler. Bendeniz bir ksmn biliyor, bir ksmn tanyor, hatta bir ksmyla ilgim de var. Onlarn iini bendenize brakn, onlara gerekeni yapar, yarn sabah Emr'e bilgi veririm" dedi. Fahru'd-devle ayn hcibe "Bunlar vezirin sarayna gtr!" dedi. Hcip onlar alarak vezirin sarayna gtrd. Hcipler dndkten sonra, bunlar, vezirin kendilerine ne yapacan bilmediklerinden, 193 KIRKKNC FASIL canlarndan mit keserek, korkudan el ve ayaklarnda derman kalmamt. Fahru'd-devle'nin sarayndan dnen vezir bir mddet onlar seyretti; sonra bir ferra gelerek onlar, cennet gibi sslenmi, yere uzun tyl hallar serilmi bir odaya gtrd. Buray grnce sakinleerek, Allah'a krettiler. Bir mddet getikten sonra bir ferra lezzetli erbetler getirdi. Sofra kurulunca bir eyler yeyip ellerini ykadlar; bilahare, kendilerine araplar, algclar gnderildi. algclar fasla balaynca, araplara el attlar; odaya hi kimse girmiyor, hizmetleri dardaki ferra gryordu. Hi kimse durumlarn bilmedii iin ehir halk onlar adna zlyor, karlar ve ocuklar ise iin sonucundan korkarak alyorlard. gn vezirin misafiri olup, yeyip itiler. Drdnc gn has hcip gelerek, vezirin evinin hapishane olmadn, kendilerinin misafir bulunduunu, holarna gitmemi olsalar, vezirin evine gnderilmeyeceklerini bilmeleri gerektiini, bu sebeple huzurlu olup, vezir divandan dnnceye kadar istirahat etmeleri gerektiini syledi. Vezir divandan dndkten sonra, daha ilerini belirlemeden 20 kat elbise ve eyeri ile 20 atn hazrlanmasn emretti. Ertesi gn gne doarken huzuruna ard. Hepsine cppe ve altn ilemeli alemi olan sarklarn giydirdi. Birer ata bindirerek hepsine yapacaklar ii bildirdi. Bazlarnn da aylklarn bildirip, hediyelerle gnllerini alarak evlerine gnderdi. Ertesi gn btn debirler vezire teekkre geldiinde, vezir onlara, "Erkeklik ediniz, bundan sonra Mahmud'a dnceleriniz veya lkeniz hakknda bir ey yazmaynz ve devletimizin yklmasn istemeyiniz" dedi. Vezirden bu szleri iitince hepsi verek, ona dua ettiler. Vezir gler yzle huzuruna knca, Fahru'd-devle, o cemaata ne yaptn sordu. Vezir hepsine nasl muamele ettiini ve neticenin ne hl aldn anlatt. "Hepsi durumundan memnun olup, kranlarn bildirerek, tuttuklar yolu braktlar. Hepsine birer i verince evlerine dndler" dedi. Fahru'd-devle bunlar beenerek, 194 SYASETNME yle dedi: "Bundan baka trl hareket etseydin doru olmazd. lk olduundan ve gerekeni de yaptndan onlar artk rakiplerimize ilgi duymazlar. imdi,

bundan sonra bir adama iki i vermemelisin, her adama bir i verirsen btn mutasarrflar i sahibi ve hepsi de ilerinde baarl olur. Rakiplerimizin mirleri "Onlarn memleketinde kendilerine i vereceimiz ve bizim dirayetsizliimizi yklenecek adam yok veya kalmam" derler. Byklerin, "Btn iler insanlar, btn meknlar szler iindir" dediini bilmiyor musun? Yani insan, i ve memlekette alma alanlar varsa, akl, yer ve glk vardr. Herkese kudreti, fazileti ve liyakati lsnde i vermelidir. Bir kimsenin ii olur, bir baka i isterse, buna izin verilerek bu usln memlekette yaylp, det olmasna izin verilmemelidir. Btn mutasarrflar alrsa memleket bakml hale gelir." Dier taraftan melik imareti sslerse, ordu byklerinin, millerin ve mutasarrflarn reisi vezir olur. Vezir fena, hain, zalim ve hrsz olursa, btn mutasarrflar ayn, hatta daha fena olur. Bir mil, millii iyi bilir, debir ve mstevfi iyi, vazifesini bilen, esiz fakat kt mezhepli, Hristiyan, Yahudi veya Mecusi olursa mslmanlara hesaplarn bahane ederek zulmeder, onlar hafife alr, halka her sebeple eziyet eder. Onu azledip, cezalandrmak, bilgisine ve dirayetine iltifat etmemelidir. Halkn, "Bunun gibi, iine dkn ve hesaptan anlayan bir adam grmedik" demelerini, Emiru'l-mminin mer b. Hattab'n yapt gibi duymamaldr. Hikye: Sa'd b. Eb Vakkas zamannda Badat, Vast, Anbar, Huzistan ve Basra'da Yahudi (bilgili) bir mil vard. Ancak bu blge halk bu Yahudi mili, Emiru'l-mminin mer b. Hattab'a ikayetle " bahanesiyle bizi incitip, bizimle alay edip. bizleri hafife alyor, artk tahammlmz kalmad, aresi yoksa bari rfmze kar gelmeyecek dindamz, mslman bir mil tayin et. Bunun aksini yapsa da mslmann eziyet ve alayn ekmek, Yahudinin alayn ekmekten daha iyidir" diye yazdlar. mer, bu mektubu okuyunca, "Yahudinin yer yznde sa 195 KIRKKNC FASL salim yaad yetmiyor mu da mslmanlara stnlk taslayarak onlara zulmediyor?" diyerek, derhal Sa'd b. Eb Vakkas'a yazlmasn emrettii mektupta "O Yahudiyi hemen azledip, yerine bir mslman tayin et" diye emretti. Sa'd b. Vakkas mektubu okuyunca, bir svari tayin ederek, bu Yahudiyi nerede bulursa hemen Kfe'ye getirmesini emretti. Dier vilyetlere de svariler gndererek, mslman millerin de Kfe'ye gelmelerini bildirdi. Yahudiyi getirdiklerinde dier miller de toplanmlard. Araplardan bu ii bilen bir tek kiinin olmadn grdler. Mslman Acem miller iinde mal toplamak, imaret yapmak gibi gerekli bilgileri Yahudi kadar kimse bilmiyordu. Sa'd b. Eb Vakkas ciz kalarak, mecburen Yahudiyi iinin banda brakt. Sonra Emiru'l-mminin'e bir mektup yazarak, "Fermann bam zerine, Yahudiyi getirttim, btn Arap - Acem mutasarrf ve millerle bir toplant yaptm. Araplardan Acemin durumunu bilen tek kii yok, Acemden de bu ie ehliyetli kimse bulamadm. Allah'n yardmyla, muamelelerde herhangi bir

yanlma olmamas ve her iin aklkla yaplmas iin o Yahudiyi iin banda braktm" dedi. mer mektubu okuyunca, "Bu Sa'd b. Eb Vakkas nasl bir Trk? Benim arzum yerine kendi istediini yapyor" diye kzd. Eline kalemi alarak ayn mektubun bana "Yahudi ld" diye yazd ve mektubu hemen Sa'd b. Eb Vakkas'a gnderdi. Sa'd mektubu alp mer (r.a.)'in ba tarafta yazp mhrledii ibareyi okuyunca, hemen Yahudiyi arp, iten karldn bildirdi. "Ben mer b. Hattab'n cezasna g yetirecek insan deilim, iini derhal bir mslmana devret" dedi. Bir mslman o ie tayin ettikten bir sene sonra Sa'd iin mslmann eliyle daha iyi yapldn ve halkn ondan memnun olduunu grd. Sonra Sa'd b. Eb Vakkas Arap emirlerine, "Bu mer ne byk adam" dedi; "Biz o Yahudi ve vilyetin ii hakknda geni ve mbalaal olarak yazdk, o bize iki kelime ile cevap verdi. Onun "Yahudi ld" sz bizi kurtard" dedi. 196 SYASETNME ki kiinin iki cmlesi halk kargaala dmekten kurtard. Biri mer b. Hattab (r.a.)'n yukardaki sz, dieri ise Peygamberimiz (s.a.) dnyadan gt zaman Ebu Bekir Sddk (r.a.)'n minbere kp hutbede syledii szdr: "Ey mslmanlar, Muhammed'e tapyorsanz, biliniz ki Muhammed lmtr. Eer Muhammed'in ibadet ettii Allah'a ibadet ediyorsanz O asla lmez, O daima var olan tek Allah'tr." Bu sz mslmanlarn houna gidip Arapada darb- mesel (atasz) haline geldi. Bir kimse ld zaman "Allah gnahlarn affetsin, lm hak olmasayd Allah'n Resul Muhammed (s.a.) lmezdi" denilir. Tekrar kendi konumuza dnelim. millerle alma sahalarnn veziri ilgilendirdiini sylemitik. yi yaratll bir vezir, padiahnn btn dnyada tannmasn salar. Padiahlarn nnn artmas, lkelerde emrinin yryebilmesi, isminin kyamete kadar hayrla anlmas, ileri grl vezirleri sayesinde olmutur. Peygamberler de ayndr. Sleyman (a.s.)'n, Asaf Berhiya gibi, Musa (a.s.)'n, kardei Harun (a.s.), Muhammed Mustafa (s.a.)'nn Ebu Bekir Sddk gibi yardmclar vard. Byk padiahlardan Keyhusrev'in Guderz, skender'in Aristo, Minuehr'in Sam, Efrasyab'n Biran ve Geyucamas, Rstem, Zevare, Behramgur'un Ksra Mimare, Hurreruz, Nuirevan dil'in Buzurcmehr, Sultan Mahmud'un Ahmed b. Hasan, Fahru'd-devle'nin Sahib smail bad, Sultan Turul'un Ebu Nasr Kndur gibi vezirleri vard. Bunun benzerleri pek oktur. Fakat vezirin dininin btn, itikadnn salam, mezhebinin Hanef ve afi olup dirayetli, devlet ilerini bilen, padiah seven bir kii olmas gerekir. Vezir, bir vezir olu ise daha iyi ve daha gzel olur. nk Erdiir Babegn devirlerinden Yezdicurd ehriyar ve son Acem ahlar devrine kadar padiahn, padiah olu (vezirin, vezir olu) olmas lzmd. slmiyet ortaya kmadan nce kanun byleydi. Meliklik Acemin evinden gidince, bu gne kadar vezirlik de vezirlerin hanesinden gitti.

197 KIRKKNC FASIL Hikye: Sleyman b. Abdlmelik'in bir gn divan kurarak btn devlet bykleriyle nedimlerini toplayp onlara yle hitap ettii anlatlr: "Benim lkem Sleyman b. Davud'un lkesinden daha geni deilse bile daha kk de deildir. Onun padiahl, hazinesi, ihtiam, ziynetleri, topra, ordusu ve emirlerinin geerlii bugn bende de var. Btn dnya onun emrindedir, benim de emrimdedir. Benim hkmdarlm iin ne gereklidir?" Ordusunun ileri gelenlerinden birisi, "Dier padiahlarn sahip olduu, fakat senin lkende bulunmayan, hkmdarln iin gerekli bir ey vardr" dedi. Sleyman, "O gerekli ey nedir? abuk syle" dedi. Kumandan, "Padiahmn sahip olmad kendine lyk bir vezir gereklidir. Melik, "Nasl?" dedi. Kumandan, "Vezirin vezir olu, dirayetli ve cmert olmas gerekir" dedi. Hkmdar, "Senin tarif ettiin gibi bir vezir dnyann neresinde bulunur?" Kumandan, "Abdlmelik buldu" dedi. Hkmdar, "Nereden buldu?" Kumandan: Belh'e gitti, orada ne insanlar var. Mesela Cafer Bermek. Babasnn babalar Ardiir Babegn'a kadar vezir ve vezir oullardr. Bugn Belh'te eski ateperestlerin Nevruz gndr, onlar oradadrlar. slm zuhur edip, devlet Acem ahlarnn elinden knca, onun babalar Belh'de kaldlar. Vezirlik onlara irsen intikal etmitir. Ellerinde vezirliin dap ve usln belirten kitaplar vardr. Onlara, yazma edebiyat ve de birlik retilerek, bu kitaplar okumalar ve renmeleri iin devredildiinden, onlarn terbiyeleri babalarnn terbiyelerinin ayn oluyordu. Bugn madd ve manev olarak dnyada senin vezirliine onlardan daha lyk kimse yoktur. Melik phesiz daha iyi biliyor ki Emevi, Mervan sllelerinde hibir padiah Sleyman b. Abdlmelik'ten 198 SYASETNME daha byk, daha zengin ve daha muhteem bir padiah gelmemitir. Melik bu szleri iitince tatmin oldu. Belh'e birisini gndererek Cafer Bermek'i getirtip vezirlii ona vermek istedi. Hal ateperest olup olmadn sordu. Hepsi birden, birka kuaktan beri mslman olduunu syleyince Melik sevinerek, Belh valisine Cafer Bermek'i Daru'l-mlk'e, Sleyman b. Abdlmelik'e gndermesi iin mektup yazmalarn emretti. Mektuba, en iyisinden giyecek ve yiyeceinin hazrlanp, 100.000 dinar yol harc verilerek mmkn olan an ve erefle huzuruna gnderilmesinin ilve edilmesini istedi. Haberci Sleyman b. Abdlmelik'in mektubunu Belh valisine ulatrnca, vali mektubu pp bana koyarak, hemen Cafer Bermek'in yol hazrln grp onu Daru'l-mlk'e yolcu etti. Ulalan her ehrin emir ve bykleri Cafer'i

karlamaya kyor ve byk ikramlarda bulunuyorlard, bylece Dimak'a geldiler. Dimak'a ulanca, Sleyman b. Abdlmelik hari, ehrin btn ileri gelenleri karlamaya karak, onu, byk ikram ve ihtiamla kendisi iin zel olarak hazrlanm saraya getirdiler. gn sonra da Sleyman b. Abdlmelik'in divannn kurulduu salona gtrdler. Yznn gzellii ve hareketlerinin lll Sleyman'n houna gitti. Cafer selm verip, gerekli saygy gstererek, durdu. Sleyman iaret edince, onu hciplerin eyvanndan geirerek taht odasna gtrdler ve mnasip bir yere oturtup, oday terkettiler. Cafer oturunca Sleyman sert sert yzne bakarak, fke ile "Kalk!" dedi. Hcipler hemen koarak, onu yaka paa kaldrp, dar kardlar. kindi namazn klncaya kadar, kimse, melikin bu sebepsiz hareketinin nedenini anlayamad. Namazdan sonra Sleyman, arap meclisinin kurulmasn emredince, bykler ve nedimler gelip, yerlerini alarak, imeye baladlar ve bir iki devir yaptlar. Sleyman'n neelendiini grnce, yaknlarndan biri yerinden kalkarak, korkusuzca yanna yaklap, yle dedi: 199 KIRKKNC FASIL "Bendeniz belki edepsizlik ediyorum, fakat Melik, Cafer Bermek'i byk masraflar ile pek ok izzet ve ikram ederek Belh'ten buraya byk bir i iin getirdi. Ama, huzurunda oturur oturmaz, Melik'in onu azarlayp, kovmasnn sebebini anlayamadmzdan, hl hayretteyiz". Sleyman, "Byk bir kiinin olu olmayp, uzun yoldan gelmeseydi, onun boynunu o anda vurdururdum" diyerek, yle devam etti: "Huzuruma geldii zaman yannda ldrc bir zehir vard. Huzuruma ilk defa giren kii hediye olarak zehir mi getirmeliydi?" Nedimlerden biri, "Melik msaade ederse onun yanna gidip, bu hususu inkar m ediyor, yoksa kabul mu, soruturaym" dedi. Melik, "Git!" deyince nedim hemen kalkp, Cafer Bermek'in yanna giderek, Melik'in huzuruna ktnda yannda ldrc bir zehirin bulunup bulunmadn sordu. Cafer, "Evet, hl da var. te bu yzk tann altnda, babalarm da ayn eyi yapmlard. Bu yzk bana babamdan, ona da kendi babalarndan miras kalm. Fakat asla bir karncay incitmediimiz gibi bir adamn da ldrlmesine raz olmamzdr. Bunun tanmasnn sebebi, babalarm mal, gelir yznden pekok skntlar ekip, pek ok ikencelere uramlar. Sleyman b. Abdlmelik'in beni niin arttn bilmediimden, benden hazine haritas veya yerine getiremeyeceim bir ey isteyip, bana ikence ederse, ben de o ikenceye dayanamazsam, zelil olup, strap iinde yaamaktansa, bu zehiri ierek kurtulmay dndm" dedi. Nedim bunlar renince, kalkp Sleyman'n yanna gelerek, olanlar anlatt. Bu haber Sleyman'n houna giderek sevindi ve Cafer'in ileri grllne ve uyanklna hayran oldu. Kalbi ona tekrar snd. Mazeretini kabul ederek,

bizzat kendi bineini ona gtrmelerini ve btn devlet byklerinin onun sarayna giderek, gerekli an ve erefle onu derghna getirmelerini emretti. Ertesi gn Cafer'i emredildii gibi getirdiler. Cafer selm verip, gerekli saygy gsterdi. Sleyman elini uzatnca, tutup pt. Melik, yol yorgunluunun geip gemediini sorarak, gnln almaya alp, 200 SYASETNME oturmasn emretti. Cafer oturmak istemedi; Sleyman onu yerine oturtarak, vezirlik elbisesini bizzat eliyle giydirdi. Bir ka ferman yazmas iin kymetli talarla sslenmi altn bir mrekkep hokkasnn nne konulmasn emretti. Yazsnn ve slubunun gzellii Sleyman' hayrette brakt. Vezirlie ok liyakatli olduunu grnce sevindi. Sleyman' o gne kadar kimse bu kadar sevinli grmemiti. Divan toplantsna son verilerek, padiaha yarar bir ihtiamla, dnyann o gne dek grmedii, altn ve kymetli talarla sslenmi hallar serili bir arap meclisi hazrland, ikiye balanp, neelendikleri an, Cafer ayaa kalkp, "Efendimiz kleniz edepsizlik ediyor ama, binlerce kii arasnda bendenizde ldrc zehir bulunduunu nasl bildiniz? Size kim syledi?" diye sordu. Melik, Bende bir ey var ki onu yanmdan hi ayrmam, benim iin hereyden daha kymetlidir. O, padiahlarn hazinelerinden elime geen, koluma bal iki madeni mhrcktr. zellii, bir kimsenin zerinde, yemekte veya arapta, nerede zehir varsa kokusu kendisine ulanca, titreime balayarak birbirlerine vurmaya balarlar. Zehirin varln byle anladm. htiyaten onu elde etmeyi dnrken, sen ayan eyvana basnca titreimler artt, huzurumda oturunca birbirini paralarcasna arpmaya baladlar. Zehrin sende bulunduuna phem kalmamt. Benim yerimde bakas olsayd seni o anda ortadan kaldrrd. Seni dar kardklar zaman, titreimler azald. Sen saraydan knca da tamamen durdu. Kolunu syrarak Cafer'e gsterip, sordu: S e n dnyada bundan daha acayip bir ey grdn m? Cafer ile devlet bykleri ardlar. Bunun zerine Cafer dedi ki: " B u yama kadar dnyada iki acayip ey grdm. Birine Efendimiz sahiptir; dierini de Taberistan melikinde grdm". Sleyman, 201 KIRKKfNCl FASIL "O nasl bireydi, anlat da dinleyelim" dedi. "Melik'in ferman Belh valisine ulanca, bendenizi, Efendimin emri zerine gerekli hazrl eksiksiz grerek Dimask'a yolcu etti. Bendeniz Efendimizin hizmetine ulamak iin Niabur'da yol iin gerekli hazrlklar yaparak Taberistan'a ulatm. Taberistan meliki, cihan padiahnn devletine hrmeten beni karlayarak kendi sarayna gtrd ve bana hizmetlerde bulundu. Padiahmzn devleti sayesinde her gn bir yere gidip, geziniyor ve

arap iiyorduk. Melik bir gn bana, "'Taberistan denizini hi seyrettin mi?" dedi. "Hayr" dedim. "Yarn deniz seyretmek iin misafirimsin" dedi. "Emir sizindir" dedim. Ertesi gn gemicilere gemileri hazrlamalarn emretti. Atlarmza binip, deniz kenarna giderek, bir gemiye ktk ve denize aldk. Mutripler sazlarn alyor, denizciler krek ekiyor, skler arap sunuyor, iiyor ve ilerliyorduk. O iyi melikle ok yakn oturmutuk. Melikin parmanda ok gzel, saf krmz yakut tal bir yzk vard. Rengi o kadar ekici idi ki daha gzelini hi grmemitim. "Melik yzne ok baktm grnce, parmandan karp nme koydu. Kendisine hrmet ederek, yz ptkten sonra yerine braktm. Melik tekrar alp, nme koyarak, "Hibe olarak parmamdan kardm bir yzk artk bana yakmaz" dedi. Birka defa srar etti. Fakat bana balad yzk ok pahal olduu iin, gnl onda kalarak, beni, bir yze elde edilecek bir nefer olarak grmesini istemiyordum. Ben iddetle reddederek emirin nne koyunca, melik yz alp, denize att. Ben, "Ah ok yazk, melikin onu kabul etmeyeceini bilseydim, alrdm. nk byle temiz bir yakut grmemitim" dedim. Melik, "Sana ok srar ettim. Benim nazarmda ok kymetli olduunu zannederek kabul etmedin, aksini isbat etmek iin denize attm. Gnah senin, niin imdi zlyorsun? Bu ii istediin ekilde sonulandrp, onu tekrar sana vereceim" dedi. Bir kleye, "Sandala atla, hazinedara filan antann lzm olduunu syle, al, acele getir!" diye emretti. 202 SYASETNME Sonra kaptana, "Demir at ve gemiyi yerinde tut, ne yapacan syleyeceim" dedi. Kaptan sylenenleri yapt. Kle dnp, antay Melik'in nne brakncaya kadar, biz arap iip denizi seyrettik. Melik kesesinden gm bir anahtar kararak, antann kilidini at. Elini sokup, altndan yaplm bir balk kararak denize att. Balk suyun iinde kaybolup denizin dibine gitti. Bir mddet sonra yzk aznda su yzne kt. Bir denizciye sandaln oraya srp, o bal tutmasn emretti. Kle, bal, aznda yzkle melikin nne koydu. Melik, "te yzk, al!" dedi. Kendisine sayglarm arzettim. Melik altn bal tekrar antasna koyup, kilitledikten sonra, anahtar kesesine koydu". Cafer, "te parmamdaki yzk odur" diyerek, karp Sleyman b. Abdlmelik'in nne brakt. Sleyman yz alp bakarak, geri verdi ve, "Byle bir adamn hatrasn kaybetmemelisin" dedi. Maksadmz; hikye anlatmak deildi. Fakat garip bir hikye olduu iin hatrnzda kalsn. Maksadmz iyi zamanlar sona erip, iler zamanenin eline geince, bunun iareti olarak iyi bir padiahn ortaya karak bozguncular azaltmaya balayaca ve grlerinin doru olacadr. Byle bir melikin hizmetinde bulunan vezir ve devlet adamlarnn asil ve iyi olmalar gerekir. Onlar ileri ehillerine havale etmeli ve bir kiiye iki i, iki kiiye bir i vermemelidirler. nanszlar

zayflatp, imanllar kuvvetlendirerek, zlimlerin zulmlerine son vermelidirler. Yollar emniyetli olmal, padiah ve ordusundan herkes korkmaldr. Ordu kumandanlklarn tecrbeli ihtiyarlara vermelidir. Yeni yetien genlere sanat retirlerse dinlerini ve dnyay para ile satmazlar. Btn iler kendi kanun ve usllerine gre tertip edilip, yrtlmeli. Dnya ileri ile kendi dnyalarnn dzen tutmas iin, herkese bulunduu lde deer verilmeli. Btn insanlarn, kabiliyetlerine gre bir ii olmal, bunun aksine hareket edilmesine padiah izin vermemeli; iler, az veya ok adalet ls ve kl cezasyla yrtlmelidir. 203 StYASETNME KIRKNC FASIL Tesettr ehli, ordu kumandanlarnn srasnn korunmas ve sanatkrlar Padiahn elinin altndakilerinin sanatkr olmalar, padiahln parlaklna ve yceliine byk zararlar getirir. zellikle kadnlar tesettr ehli olup, akllar kmil deildir. Onlardan beklenen, sadece neslin gzel bir ekilde devam etmesi olduundan, asil olduklar derecede takdir edilir, rtndkleri derecede beenilirler. Padiah kadnlar, kendileri bizatihi dary gremediklerinden, ilerini grmekle ykml hizmetkr, cariye, kle ve sahibe gibi kiilere verdikleri emirleri fesat karr. Dars ile ilgileri olmadndan, emirleri ekseriya hatal olur. Bu yzden de fitneye sebep olarak padiahn ihtiamna glge drr, halk skntya sokarlar; lke ve din zarar grr, reayann mal telef olur, devlet bykleri incinir. Padiah kadnlarnn, padiaha hkim olduklar devirlerde lkede rezalet, ktlk, fitne ve fesattan baka bir ey grlmemitir. Pek ok grld iin, ksa da olsa bu mealde bir hatrlatma yapalm. Karsnn emrini yerine getirerek zarar grp, sknt ve glkler eken ilk insan dem (a.s.) idi. Hz. Havva'y dinleyerek, buday yeyince Cennetten karldlar. Hak Tala tvbesini kabul edip, affedinceye kadar alad. Kimisi bu srenin 200, kimisi de 300 sene olduunu syler. 204 Hikye: Keykavus'un, kendisine hkim olmu Sudabe isimli bir kars vard. Keykavus, Rstem tarafndan terbiye edilen olu Siyavu'u armas iin Rstem'e bir haberci gnderdi, "Onu zledim, yanma gndersin" dedi. Siyavu olduka gzel ve boylu poslu idi. Sudabe onu perde arkasndan grnce, iine fitne derek, k oldu. Keykavus'a, "Kzkardeleri Siyavu'u zlemi grmek istiyorlar, emret de ebistan'a gelsin" dedi. Keykavus "ebistan'a git, kzkardelerin seninle grmek istiyorlar" deyince, Siyavu "Emredersiniz, fakat onlarn ebistan'da, benim de eyvanda bulunmam daha iyidir" dedi. Keykavus emrini tekrarlaynca Siyavu ebistan'a gitti. Babasnn kars Sudabe, sahip olmak iin kendisini kucaklaynca, Siyavu fkelenerek, "Ben buraya isteyerek gelmedim, beni zorla gnderdiler" deyip, hrsla analnn elinden kurtulup, ebistan'dan karak kendi

sarayna gitti. Sudabe, Siyavu'un olanlar babasna sylemesinden korkup, acele ile Keykavus'un yanna giderek, "Grmyor musun, Siyavu fena bir maksatla bana saldrd, elinden g kurtuldum, olunun byle hareket etmesi doru mudur?" dedi. Keykavus'un can sklarak, "Pehlivanlk ve vahet yerini buldu" dedi. Siyavu'a, ahn gnln almak iin atete yemin etmesinin gerektiini sylediler. Siyavu, "Ferman padiahmndr, her ne isterse emreder" dedi. Bunun zerine, ovaya 6 km. uzunluunda odun yarak atelediler. "Yr!" dedikleri zaman, Siyavu, gece renkli atna binip, Allah'n adn anarak atee girdi ve gzden kayboldu. Bir mddet sonra, Allah'n izniyle ne kendi bedeninin, ne de atnn bir tek klna zarar gelmeden teki taraftan kt. Herkes bu ie hayret ederek, Siyavu'un gnahsz olduunu ikrar edince, Mecusi rahipleri o ateten alp mabetlerine gtrdler. Bu ate hl durmakta, doru karar verdii iin hl yanmaktadr. Keykavus, Siyavu'a Belh emirliini vererek oraya gnderdi. Siyavu, Sudabe'den dolay babasna darld iin gidiyordu. 205 KIRKNC FASIL Kendi kendine ran'da kalmamaya karar vererek Hindistan, in veya Main'e gitmeyi dnyordu. Efrasyab'n veziri Piran,onun bu dncesini haber alnca, kendini tantp, Efrasyab adna pekok iyilikler teklif ederek, onu himayesine ald. Efrasyab onu ocuklarndan daha ho tutarak, "Evimiz bir ve her ikisi de ayn cevherden" diyordu. Siyavu babasnn gnln alp ran'a dnmek istedii zaman, Efrasyab araya girerek, daha salam bir vesika yapp, onu pekok izzet ve ikram ile babasnn yanna gndereceini bildirdi. Bu srada Belh'ten Trkistan'a gelen Siyavu'a kzn vererek, makamn daha da ykseltiyor, ona kendi oullarndan daha iyi davranyordu. Efrasyab'n kardei Gersiyus'un, Siyavu'u kskanarak, susuz olduu halde aabeyisinin huzurunda onu gnahkr iln edince, Siyavu Trkistan'da ldrld. Eyvandan stun dp yalan h'a kart. Bunun zerine, Sistan'dan ahn sarayna gelen Rstem, izin almakszn ebistan'a girdi ve Keykavus'un kars Sudabe'yi salarndan tutup, srkleyerek, klc ile paralad. Kimse ona "Ne yaptn? !" demeye cesaret edemedi. Btn bu ilere, padiah zerinde hkimiyet kuran Sudabe sebep olmutu. Her zaman kendi iradeleri ile haraket eden padiah ve erkekler, kalplerindeki srlar kadnlarna amadan yaayarak doru yolu bulmulardr. skender'in yapt gibi, hayatlarn onlarn arzu ve emirlerine boyun emeden devam ettirmilerdir. Hikye: Tarihler skender'in Anadolu'dan gelerek Acem meliki Dara b. Dara'y malup ettiini yazmaktadrlar. Dara bu hezimetten sonra kaarken kendi klelerinden biri tarafndan ldrld. Dara'nn, yz ok gzel, endam mtenasip Hoeng adnda bir kz vard. Hoeng'in kzkardeleri de gzel idilerse de o en gzelleri idi. Hepsi Dara'nn ats altnda mesture olarak

yaarlard. skender'e, "Dara'nn harem dairesine girip, dnyann en gzel kzlarn, zellikle yz ve beden gzelliinde benzeri olmayan, tertemiz, Dara'nn Hoeng adl kzn grmek istemez 206 SYASETNME misin?" dediler. Syleyenin niyeti, Dara'nn kzn gren skender'in ondan holanarak evlenmesini temindi. skender, "Biz onlarn erkeklerini yendik, kadnlarna malup olmamz doru olmaz!" diyerek, bu teklifi reddedip, Dara'nn haremine girmeyerek, onun haremine hrmetkar davrand. Kendi selmetini onlara yaklamamakta grd, "Hem dostluk, hem de dmanlklar asndan kadnlar erkeklerin yollarn kesen eytan gibidirler" dedi. Bundan baka Hsrev u irin, Ferhad u Sunur hikyeleri mehurdur. Hsrev irin'i ok sevdii iin arzularnn dizginini onun eline verdi ve irin ne derse onu yapt. Sonunda irin'in cesareti artarak, Hsrev'in gzelliine ve padiahlna ramen Ferhad' sevdi. Hikye: Filozof Buzurcmihr'e dnyada kendisi gibi tedbirli ve bilgili bir insan olmad ve bizzat devletin idarecilerinden olduu halde Sasanoullar padiahlnn niin ykldn sordular. "lk sebep, Sasanlerin byk ilere, i bilmeyen, ehliyetsiz ve aklsz kiileri tayin etmeleridir. Dier sebep, akll, uyank ve bilgili kiilere deer vermemeleridir. Beni, ilim ve akl olmayan ve kimseyi dinlemeyen kadn ve ocuklarla uramaya mecbur ettiler. Bir padiahln ii kadn ve ocuklara dt zaman, padiahln o hanedandan gideceini, byle bir sllede kalmayacan iyi bil" dedi. Hadis: Peygamberimiz (s.a.), "lerinizde kadnlarla meveret ediniz. Onlar bir i hakknda "Byle olmal" dedikleri zaman, doru olmas iin aksini yapnz" buyuruyor. Kadnlarn akllar tam olsayd, Peygamberimiz aksini yapn buyurmazd. Hikye: Hadiste yle anlatlmaktadr: Son gnlerinde Peygamberimiz (s.a.)'in hastal fazlalanca, ztrab yle artt ki, namaz vaktinin gelip gemek zere olduunu, arkadalarnn 207 KIRKNC FASIL namaz cemaatle klmak zere beklediklerini bildii halde, kalkp namaza gitmeye g bulamad. Hz. Aie ile Hz. Hafsa (r. anhma) baucunda oturmakta idiler. Hz. Aie, "Ya Nebiyyallah, namaz vakti geldi, geiyor; mescide gidecek takatin olmadna gre, dostlarndan imaml kimin yapmasn emredersin?" diye sorduunda Resulllah, "Ebu Bekir" dedi. kinci defa "Kimi emrediyorsun?" deyince, tekrar "Ebu Bekir" dedi. Hz. Aie Hz. Hafsa'ya, "Ben iki kere sordum, bir de sen yle sor" dedi: "Ebu Bekir zayf bir adam, seni btn dostlarndan daha ok sevdii iin ok zgn. Senin yerini bo grp

de alamaya balarsa, kendi namazn da, bakalarnn namazn da bozar. Kat ve salam kalpli olduu iin bu mer'in iidir. Emret imaml o yapsn". Raslllah Hz. Aie ile Hafsa'nn szleri bitince, "Sizin misliniz Yusuf'un misline benziyor, ancak ben sizin istediinizi istemiyor, doru ve savab Ebu Bekir'in imam olmasnda gryorum. Syleyin imaml o yapsn!" buyurdu. Hz. Aie'nin byklne, ilmine ve ibadetlerine ramen hakknda yle buyurdu: "Aie dier kadnlardan daha bilgili ve faziletli olduu halde, gr ve dncesinin derecesine bakn." Hikye: Ben srail zamannda yle inanld rivayet edilir: "Kim kendini 40 yl byk gnahtan korur, gndz oru tutup, gece namaz klarsa, Allah Taal onun duasn kabul eder". Bu devirde Ben srail'de gayet bid ve iyi huylu Yusuf adnda bir adamla, dindar ve mesture Kezife adnda bir kadn yayordu. Yusuf, 40 yl Allah'a tat ve ibadetle yaadktan sonra kendi kendine, "imdi ben Allah'tan ne isteyeyim?" diye dnmeye balad. Kendisine gerekli olacak eyin en iyi ekilde tesbiti iin mavere edecek bir dost aryordu. Pek ok dndyse de aklna uygun bir dost gelmeyince, evine dnd. "Dnyada bana karmdan daha yakn bir insan yoktur; eim, ocuklarmn anas, benim iyiliim ayn zamanda onun da iyilii, en byk ihtiyalarm an208 SYASETNME cak onunla tesbit edebilirim" diyordu. Karsna, "Biliyorsun ki ben 40 senelik ibadetimi tamamladm. ihtiyacm Allah katnda kabul edilecek. Benim iyiliimi dnyada senden fazla kimse istemez. Allah'tan neyi istesem daha iyi olur? Bu hususta ne dersin?" dedi. Kadn, "Bilirsin ki dnyada gzm seninle grr, kadnlar erkeklerin seyir ekranlar ve ekin tarlalardr, gnln beni grmekle bahtiyar olduuna, benimle konumaktan zevk aldna, gre Allah'tan bana, hi bir kadna vermedii bir gzellik vermesini dile. Eve her giriinde beni o gzellikte grerek, yaadm mddete gnlerin neeli ve mesut geer" dedi. Kadnn bu yanltc szleri o ahmak adamn houna giderek, "Ya Rabb, karma, hi bir kadnda grlmemi bir gzellik ver!" diye dua edince Hak Tal onun duasn kabul buyurdu. Ertesi sabah yataktan kalknca, dnyalarn grmedii bir gzellii karsnda buldu. Yusuf arp hayran oldu. Kars her gn biraz daha gzelletike sevincinden yerinde duramyordu. Birinci haftann sonunda kadnn gzellii tam olgunlua eriince, gne ve aydan bin defa daha gzel olduu iin, gren gzlerini ondan ayramyordu. Gzellii lkenin her tarafna yayld, ok uzak ehirlerdeki kadnlar bile onu grmeye geliyorlar, ararak geri dnyorlard. Bu kadn bir gn aynaya bakp kendi gzellik ve olgunluunu, azn, dilerini, gz ve kalarn hayranlkla seyrederken, byklenip, bencilleti. Kendi kendine, "Bugn dnyada sahip olduum bu gzellik kimde var? Geimimi glkle salayan, dnya nimetlerinden nasibi olmayan, her gn arpa ekmei yiyen bu fakir adamn zahmetine niin katlanaym? Ben ah ve padiahlarn haremine l-

ym. Beni grseler, altn ve mcevherle satn alrlar, naz ve efkatle elleri stnde tutarlar" dedi. Kendi kendine byle fena dncelere dald. Nihayet, bu arzusu ve dier istekleri galip gelerek, kocasna kar geimsizlie ve huysuzlua balad, Kocasn dinlemeyip, her eyden ikyet ediyor ve azna ne gelirse syleyerek, yapt cevr u cefa ile Yusuf'u canndan bezdiriyordu. Srekli "Ben nasl senin karn olabilirim?" diyerek, kocas ve 209 K1RKNC FASIL drt ocuu ile ilgilenmeyi brakt. Artk evi ve ocuklar iin zl-medii gibi, aksilii o dereceye vard ki Yusuf, canndan bkt yetmezmi gibi ciz ve akn kalp ocuklarn sknt iinde grerek, ne onlara ne de Allah'a hizmet edemez duruma gelince, bir gn dayanamayarak "Ya Rabb; bu kadn ay ekline getir" diye dua etti. Allah duasn kabul ederek, kadn yle bir ay postuna soktu ki, gren korkuyordu. Bunun zerine Yusuf onu evden attysa da, kadn bu haliyle bir yere gidemiyor, evin kaps nnde dolayor, oradan uzaklaamyor, btn gn alyor, ocuklarnn ayaklarna kapanyor, acizliini bildiriyordu. Bir mddet bylece yaadlarsa da Yusuf ocuklarnn bakm ve analar iin zlmeleri kendisini Allah'a ibadetten alkoyduu iin, ellerini istemeyerek de olsa nc defa huzur- lh'ye kaldrarak, "Ya Rabb, bu ay eklindeki kadn evvelki ekline iade et, senin hizmetinde bulunmam iin, onun eskisi gibi kanaatkar ve ocuklar ile megul olduu ilk ekline getir!" diye dua etti. Hak Taal derhal duasn kabul buyurup, ay eklindeki kadn tekrar evinin ve ocuklarnn dertleri ile hemdert olan eski kanaatkar kadn eklini ald. Bylece, Yusuf'un krk yllk ibadeti, bir kadn ile meveret edip, onu dinledii iin heba olup gitti. Bu hikye, daha sonralar, insanlarn Allah'n kadnlar eri yarattn bilerek, onlarn emirleri ile i yapmamalarn tleyen bir darb- mesel haline geldi. Halife Me'mun, "Hi bir padiah memleket, asker, hazine ve siyaset ilerinde kadna konumas iin izin vererek bunlara mdahale etmesini veya bu zmre arasndan bir kimseyi korumalarna msaade etmemelidir" demitir. Kadnlar, frsat bulunca bir padiah yerinden kaldrr, dierini idam ettirirler. Neticede halk yzlerini onlarn saraylarna evirerek, ihtiyalarn onlardan istemeye balar. Onlar da halkn kendilerine deer verdiklerini, saraylarn asker ve halkn doldurmasn ve akl almayacak isteklerde bulunmalarn grnce, bozguncu dncelerle, din dman kiilerin kendilerine yaklamalarn salarlar. Neticede padiahn hameti, saray ve divann hrmet ve a'aas gider, padiahn lkesi ve can 210 SYASETNME tehlikeye der. Her ynden ac haberler gelerek, memleket ztrap iine deceinden, ordunun incinmemesi iin, vezirin byle durumlarda temkinli olmas gerekir.

Padiahn kendinden nceki padiahlarn detlerini takip etmesi lzmdr. Allah Taal Kur'an- Kerim'de "Erkekler kadnlar zerine hkimdirler..." (Nisa 4/34) buyurmaktadr. Eer onlar kendi kendilerine yetebil sel erdi, erkekleri onlar korumaya memur etmezdi. Karsnn hkm altna girenin karlat her hata ve gnah, karsna msaade ettii iin kendi suudur. Keyhusrev, "Hanedannn devamn, lkesinin harap, ycelik ve hametinin yok olmamasn isteyen bir padiah, karsna, hizmetkrlarndan ve klelerinden gayrsna sz syleme frsat vermesin" der. Padiah, vekillerine ve kta' sahiplerine emirlerini bizzat verebiliyorsa, saltanatnn devamndan phesi olmasn. mer b. Hattab (r.a.) yle buyuruyor: "Tesettr ehlinin (kadnlarn) szleri kendileri gibidir. Onlar nasl ki toplulua gstermek gerekmiyorsa, szlerini de duyurmamak gerekir." Konunun esasnn bilinmesini istediimizden, bu hatrlatmalarmz beenilirse, pekok benzeri aranlp, grlebilir. Hikye: Allah (c.c.) padiahlar btn insanlardan stn yarattndan, hepsi onun yceliinin glgesinde korunup, ekmek yerler. Padiahn, onlar koruyabilmek iin kendini bilmesi, kulluk halkasn kulandan karmayp, ibadet kemerini belinden zmemesi gerekir. Ktlk ve iyiliklerini hi bir zaman unutmamak iin, yaptklarn onlara gstererek, onlar canlarnn istedii her eyi yapmalar iin onlar kendi hallerine brakmamaldr. Padiahn ferma nndan dar kmamalar iin herkesin kabiliyetini, iini, durumunu ve oturduu yeri aratrarak tesbit etmelidir, Bir gn Hkim Buzurcmihr, dil Enuirvan'a yle dedi: "Vilyet melikindir. Melik vilyeti orduya verebilir. Eer ordu meliin vilyetinde efkatli olmayp, vilyet halkna merhamet ve mlayemetle muamele etmez, orada kendi kesesini doldurmaya alarak, KIRKNC FASIL halkn skntlarn kendine dert edinmez, btn zamann yaralama, tutuklama, hapsetme, azletme, gasp ve hyanetle geirirse, btn padiahlarn yapt ii yapan ordu ile melik arasnda ne fark kalr? Ordunun byle bir gce ulamasna msaade edilmemelidir. Altn ta daima altn rikap ve altn kadeh olmutur. Taht ve para hi bir zaman padiahtan bakas adna yaplmamtr. Bazlar, dier b tn melikler zerinde n ve deeri olmasn isteyen meliin, kendini madd ve manev olarak sslemesi gerektiini sylemilerdir." Enuirvan, "Nasl?" dedi. Hkim, "Fena huylar kendinden uzaklatrp, iyi huylar edinmelidir. Fena huylar unlardr: Kin, kskanlk, byklerime, fke, ehvet, hrs, arzu, yalan, cimrilik, zulm, bencillik, acelecilik, krszlk, dncesizlik. yi huylar ise; utanma, iyi yaratl, yumuaklk, af, tevazu, cmertlik, doruluk, sabr, kr, acma, ilim, akl ve adalettir. Memleket ilerini bu huylara dayanarak yaparsan, hibir zaman danmana ihtiyacn olmaz" dedi. 212 1

KIRKDRDNC FASIL lkenin ve dinin dman dinsizlerin ve Hariclerin davranlarnn kontrol Bendeniz, Hariclerin ortaya klarn ve bakaldrlarn bir ka ayrnt ile hatrlatmak, ayn zamanda bu devlet hakkndaki efkatimin derecesini, Seluklu Devleti hakkndaki arzularm. lem Sultanna (Allah mlkn ebedi klsn, onun oullar ve hanedan zerindeki kem gzleri uzaklatrsn) yaptm zel iyilikleri btn dnyann bilmesini istedim. Haricler her zaman ve her devirde mevcuttur. Hz. dem'den bugne kadar isyanlar karmlardr. Dnyann hibir lkesinde, peygamberlere ve padiahlara kar bunlardan daha uursuz, daha ters, daha aleyhtar, daha dinsiz bir topluluk grlmemitir. Bunlar, duvarlarn arkasnda, memleketin ktln isteyerek, karklk karmaya alrlar. Kulaklarn konuulanlara dikerek, gzlerini fke ile doldururlar. (Allah korusun) bu devlete bir felaket vuku-bulsa, gizlendikleri yerden karak isyana kalkrlar. ilik (mezhebi) iddiasnda bulunarak, Rafzlerden daha byk kuvvet toplayabilir, btn dinlere sayglar olduunu syler, ellerinden gelen ktlk, bozgunculuk ve katilden geri kalmayarak, mslmanlk adna hareket ettiklerini iddia ederler. Fiillerinde kfirlerin fiillerini rnek aldklarndan, ileri grnlerinin, szleri de yaptklarnn ve Hz. Muhammed Mustafa (s.a.)'nn dininin tam zdddr. lke iin onlardan daha amansz dman yoktur. Bugn 213 KIRKDRDNC FASL devlete yaknl olan ia gmleinden balarn karan gruh bunlardr. Efendimiz huzurunda ilerini yaparak, kuvvetleniyor ve Dnya Sultann (Allah mlkn daim klsn) Abbas halifelii hanedann ykmak iin saldrmaya tevik ediyorlar. Bendeniz serpuunu bandan karmasa, daha pekok rezillikleri grlr, fakat Cihan Padiah onlar hakkndaki tecrbelerimden ve uyarlarmdan dolay bendenizden incinmekte, bu husustaki tutarszlklarn aklamam istememektedir. Efendimizi paraya tamah eder duruma getirerek, beni garaz sahibi olarak gsterdiklerinden, bu husustaki nasihatlerim kendisini tatmin etmiyor. Onlarn yaptklar suistimallerle kardklar karklklar renildii zaman, bendenizin bu devletin yaamas iin sarfettiim gayretin ve iyi dileklerimin derecesi anlalacaktr. Yce devletin gidii ile bu taifenin onun hakkndaki arzu ve fiillerinden bu fakir habersiz deildir. Hibir zaman yce grlerini, (Allah daha yceltsin), dncelerini benden gizlemedi. Fakat bendenizin bu konudaki szlerimi kabul etmediini, onlara inanmadn grnce, huzurunda tekrar etmeye lzum grmedim. Onlarn baz zelliklerini, ba kaldrlarn, nasl bir toplum olduklarn, nasl altklarn, din ve inanlarnn ne olduunu, doularn, ka defa isyan kardklarn ve her isyandan sonra nasl malup olduklarn, bendenizden sonra senet olmas ve ok nemli olduu iin kitabn hacmi msaadesince hatrlattm. Din ve devletin sultan, bu lanetlenmi toplumun am, Yemen ve Endls"teki ayaklanmalarn ve ldrdkleri insanlar bilmelidir; fakat bendeniz bunlarn

hepsini anlatmayacam. Eer onlarn btn durumlarn renmek isterlerse, tarihleri, zellikle Tarih-i lsfehan'\ okumaldrlar. Bu kitapta Cihan Sultannn lkesi olan Acem topraklarnda neler yaptklarn gsterebilmek iin, bunlarn yzde birini yazacam.

214 KIRKBENC FASIL ^ Mazdek'in ayaklanmas, dini ve dil Nuirevan tarafndan ldrtlmesi Dnyada bir dini ifsat eden ilk kii, ran'da, dil Nuirevan'n babas Kubd b. Firuz'un ahl devrinde yaayan, Mecusilerin barahibi Mazdek'tir. Mazdek, Mecuslerin dinine zarar verip, dnyada yeni bir yol yaymak istedi. Buna da, yldzlardan iyi anlamas sebep olmutu. yle ki:. Onlarn hareketlerinden, o devirde bir adamn zuhur ederek Mecus, Yahudi, Hristiyan ve putperestlerin dinlerini ortadan kaldrp, dinini, mucizelerle veya zor ile insanlara kabul ettirip, kyamete kadar yaayacan kard. Bu kiinin kendisi olmas temennisiyle gnln buna balayp, halk nasl davet edeceini ve nasl yeni bir din meydana getireceini dnd. Padiahn meclisinde, din ve devlet bykleri arasnda byk saygs bulunuyordu. Peygamberlik iddiasna kadar da kimse kendisinden yalan bir sz iitmemiti. Bir gn ortaya kp, "Beni hidayet iin gnderdiler, Allah'n kanunlar Zerdt'n iddia ettii gibi deildir. Ben srail'in bir ksm Hz. Musa'nn Allah tarafndan getirdii Tevrat hilfna hareket edince, Hak Tal nasl yine Tevrat'n hkm ile bir peygamber gnderip, Beni srail arasndaki ihtilf kaldrd ve Tevrat hkmlerini tekrar geerli klarak halk doru yola getirdi ise, imdi de Zerdt dinini yenilemek ve halka doru yolu gstermek zere beni gnderdi" dedi. Mazdek'in bu szleri Melik Kubd'a kadar ulat. 215 KIRKBENC FASIL Kubd, ertesi gn devlet ileri gelenlerini ve rahipleri toplayp mollalarn ba Mazdek'e, " G e l bakalm,sen peygamberlik iddia ediyormusun, delilin ve mucizen nedir?" dedi. Mazdek, "Evet, ben Zerdt'n getirmi olduu ve dmanlarmzn bozup, iine pheler drd dini tekrar eski ekline getirmek iin gelmiim. Kitabn mnas bugn kullanld gibi deildir, ben o mnalar size aklayacam" dedi. Kubd, "Mucizen nedir?" dedi. Mazdek, "Mihrabnzn kblesindeki atele konuup Allah'tan atee emretmesini ve onun da melik ve yanndakilerin duyaca ekilde benim peygamberliime ahadet etmesini isteyeceim" dedi. Melik, "Ey rahipler ve lkemin ulular, bu konuda ne dersiniz?" deyince rahipler,

 "ncelikle bizim dinimiz, kitabmz ve Zerdt aleyhine sz sylememesini isteriz. Kitabmzda yle szler vardr ki her birinin on kadar mnas mevcuttur. Her rahibin te'vil ve tefsiri bakadr. Tefsirinin ve ibarelerinin daha gzel olmas mmkndr. Fakat bu "Ma'budunuz olan atei konuturaym" diyor, hayret, atete insan kudreti yoktur, bu ise onunla konuacan sylyor, Melik daha iyi bilir" dediler. Kubd, o zaman, "Eersen atele konuursan ben de senin peygamberliine ahitlik edeceim" dedi. Mazdek, "Melik sz veriyor, bu sz zre rahipler ve devlet ulular ile ategedeye gidelim, duam ile Allah atee konuma izni verecek, buyurursanz ben bugn, bu saat bu mucizeyi gstereyim" dedi. Melik, "Bunda karar kldk, yarn hepimiz ategedede hazr olup, ne olacan grelim" dedi. Mazdek bu topluluu kandrmak iin o gece bir hile hazrlad. Ategedenin arkasna gizli bir blme yaptrarak buraya birisini gizledi ve ona, kendisi ne derse cevabn vermesini, Allah'tan yksek sesle bir ey istedii zaman, o delikten yksek sesle "Eer iki cihanda da talihli olmak dilerseniz, ey Allah'a inanan ran'n ileri 216 SYASETNME gelenleri, Mazdek'in szlerini dinleyin ve ona gre amel edin!" demesini syledi. Ertesi gn Kubd ve dierleri ategedede toplannca Mazdek geldi; bir kede durarak yksek sesle Allah'n ismini anp, Zerdt' vc szler syleyerek, sustu. Hepsi ne cevap geleceini merakla dikkat kesilince, atein iinden Melik ve dierlerinin duyaca ekilde, az nce sylediimiz szler geldi. Bu duruma hepsi ard. Kubd kendi kendine, Mazdek'e inanmas gerektiini itiraf ederek, ategededen kt. Ondan sonra Kubd, inanabilmek iin Mazdek'i her gn kendisine biraz daha yaklatryordu. Neticede, tahtnn yanna Mazdek iin altn bir krs yaplmasn emretti. Artk kabul gnlerinde Kubd taht'a, Mazdek de o altn krsye oturuyordu. Bylece rtbesi melikten daha stn olmutu. Halk, ahlarna olan dknlnden, onun istei ile veya muvafakatini almak iin Mazdek'in dinine giriyordu. ok uzak ehir ve kasabalarda bile insanlar gizli veya ak olarak bu yolu tutunca, ordu ileri gelenleri de Melik Kubd'n muvafakati ile onun dinine intisap ettiler. Rahipler ise, durum ne olacak endiesi ile onun yolunu tutmadlar. Mazdek, padiahn kendi dinine girdiini ve halkn da bu yolu tuttuunu grnce, btn dnya nimetlerini ortaya dkp, "Mal ve altn meliin deil, halkndr. Herkes Allah'n kulu ve Hz. dem'in ocuudur. Kimin ihtiyac olursa bunu bir dierinin malndan karlayabilir. Hi kimseye yiyecek paras iin eziyet edilmeyip, btn insanlarn durumu eit olmaldr" dedi. Kubd ve Mazdek'e inanan cemaat buna inanp, malda ortakla raz olarak mallarn halkn emrine braktlar.

Bu arada Mazdek, "Karlarnz da sizin mallarnzdr. Onlarn da mallarnz gibi herkese mubah olmas, kim hangi kadn dilerse kimsenin engel olmamas, hell saylmas gerekir. Bizim dinimizde kskanlk ve acma yoktur. Kimse lezzetlerden, zevklerden ve mallardan yoksun kalmamal. stek ve arzularn kaplar herkese almal" dedi. Maln ve kadnn ortak saylmas, Mazdek dininin taraftarlarnn artmasna sebep oldu, Mazdek dini kidesince. bir ada217 KIRKBENC FASIL mn evine yirmi kii misafir olsa ekmeini, yemeini, arabn, algsn hazrlar, yeyip, ierler ve kalkp teker teker karsna sahip olurlar, onlarca bu ayp saylmazd Dier bir det de u idi: Bir adam bir eve gidip evin kadn ile uyuursa, klahn kapya asp ieri girerdi. Evin erkei gelip kapda klah grnce evinde bir adamn megul olduunu anlar, i bitinceye kadar eve girmezdi. Bu gelimeden rahatsz olan Nuirevan gizlice bir adam gndererek rahipleri arp, onlara, "Siz bu kt mezhebe girdiniz mi?" diye sordu. Onlar, "Hayr" dediler. Nuirevan: Niin byle sessiz oturuyor, o kpee bu hususta bir ey demiyorsunuz? Yapt bu akl almaz i hakknda niin ona nasihat vermiyorsunuz? O, riya, hrszlk ve gzbacl ile Mazdek kpeinin uvalna girmi, ortaya att din ile mal mubahtr, kadn mubahtr diyerek halkn hareminden rty kaldrmtr. Btn insanlar artp zaptettiine gre, daha pekok rezaletler grlecektir. Bunlar hakknda delilinin ne olduunu ve kimin buyurduunu, ortaya koyduu mucizenin ne olduunu, atein asla konuamayacan, yalan sylediini bir kere de sizler syleyiniz. Sizler bykler olarak susarsanz, sizin mallarnz ve karlarnz da ellerinizden gidecektir. Hanedann mlk ve devleti gitmi, babamn beyni yok olmu, onu tedavi edip, tekrar ayaa kaldrmak iin, hepiniz babamn huzuruna gelip, sylediklerimi tekrarlayarak ona t veriniz. Mazdek'le mnazaraya giriniz. Bakalm size ne delil gsterecek? Bu ilerden byk znt duyan Nuirevan byklere ve tannm kiilere byle gizlice haber gnderip babasnn fena bir sevdaya kaplarak, akln kaybettiini, kendisi ve lkesi iin doruyu seemediini, onu tedavi yollarn aramalarn bildirdikten sonra. "Sylediklerim o kpein kulana gitmemeli ve onun sz ile i yapmamalsnz. Sizlerin, babam gibi aldanmamanz gerekir" diyor; onun dininin btl olup, devaml olamayacan, yarn onlara faydas olmayacan" bildiriyordu. Btn bykler Nuirevan'dan korkuyorlard; geri bazs 218 StYASErNME Mazdek'in dinine girmeye niyetlendilerse de onun haberi zerine "Grelim Mazdek'in ii nereye varr, daha 15 yanda akll ve zeki bir gen olan Nuirevan bu szleri neye dayanarak sylyor? Bekleyelim, grelim" diyorlard.

Neticede rahipler birleip Kubd'n huzuruna gittiler ve yle dediler: "Sultanmz, biz dem (a.s.) devrinden beri, am diyarnda yaayan bu kadar peygamberin kitabnda Mazdek'in sylediklerini ne grdk, ne de okuduk. Bu din hakknda Mazdek ne diyor?" Kubd, "Ne delil gstereceini bilmiyorum, Mazdek'e sorunuz" dedi. Mazdek'i arp da yeni dini hakknda hangi delillere dayandn sorunca, "Zerdt byle syledi, bizim kitabmz da byledir, fakat halk onun tefsirini bilmiyor, bana inanmyorsanz atee sorunuz" dedi. kinci defa ategedeye giderek, sorduklar zaman, atein ortasndan yle bir sz geldi: "Sizin szleriniz deil, Mazdek'in syledikleri dorudur". Rahipler ikinci defa utanarak, balar nlerinde geri dndler. Ertesi gn olanlar Nuirevan'a anlatnca, akll ve zeki Nuirevan bu kpein bu yolda hile ile ilerlediini, halk yanltarak, ateperestlere stnlk saladn anlad. Bu olay zerinden bir sene kadar geti. Bir gn Kubd ile Mazdek arasnda yle bir konuma oldu: Mazdek, "Halk bu mezhebi ok arzu ediyor, Nuirevan serkelik etmeyip braksa herkes bu dini kabul eder". Kubd, "Nuirevan bu dinden deil mi?" dedi. Mazdek, "Hayr" diye cevap verdi. Melik, "Nuirevan' getiriniz!" dedi. Nuirevan' getirdiler. Kubd onu grnce: Sen Mazdek'in dininden deil misin? Allah'a kr hayr. Niin? nk o, dolandrc ve hilekrdr. Nasl hilekr olur? Atei konuturuyor. 219 KIRKBENC FASIL Drt ey vardr. Bunlara drt huy denir, su, ate, toprak, hava; hepsi ayndr. O, ateten kulamza ses getiriyor, yle ise su, hava ve topraktan da getirsin, ben de kendisine inanaym. Onun syledii szler kendi szleri deil, kitabmzn szleridir. Kitapta mal ve kadn mubahtr denilmiyor, limlerden hibiri mal ve kadnlarn mubah olduuna dair bir tefsir yapamad. Mal ve kadn, din ynnden haramdr, bu her ikisini de mubah olarak gsteriyor, o zaman insanla hayvan arasnda ne fark kalr? Akl banda olan kii buna ne der? B e n senin babanm, bana nasl kar karsn? Babaya saygy senden rendim. Uzun zamandan beri byle bir det yoktu. Babana muhalefet ettiini gryorum, Sen bundan vazgeersen, ben de bu deti kaldrrm. Mazdek, Kubd'a yle dedi: "Nuirevan kesin konutuuna gre, ya benim delilimi ortadan kaldrr veya dinimize girer". Melik, Nuirevan'a, "Ya bu dini kabul edersin veya dierlerinin ibret almas iin seni idam ederim" dedi. Bunun zerine Nuirevan, "Bana 40 gn msaade ediniz, ya bu

delilin btlln gsterir veya Mazdek'e cevap verecek birini bulurum" dedi. Kabul edilerek, toplant dald. Nuirevan babasnn yanndan ayrlnca Fars blgesinde yaayan lim, zeki ve yal bir Mecus rahibine bir mektup gndererek, babas ve Mazdek'le arasnda geen konumalar anlatp, hemen gelmesini istedi. Krknc gn , Melik Kubad divn kurarak kendisi tahtna, Mazdek de altn krsye oturunca, Nuirevan'n arlmasn emretti. Nuirevan gelince Mazdek Kubd'a, "Sor bakalm, krk gn geti, bize ne getirdi? Nasl cevap verecek?" dedi. Kubd: Hani ne getirdin? 220 SIYASETNME "Dnyorum". Mazdek: Dnme zaman bitti. Onu idam etmen gerek. Kubd sustu. Mazdek, onu tutmalarn iaret edince, muhafzlar zerine yrdler. Nuirevan (babasna), "Srem henz dolmad, ne kadar acele emirler veriyorsun. Bu gn krknc gn, sre yarn tamamlanacak. Yarn ne isterseniz yaparsnz." Kumandanlar ve rahipler hep beraber, "Doru sylyor!" diye bardlar. Kubd, "Onu bu gn de braknz!" deyince, muhafzlar Nuirevan'n yanndan uzaklatlar. Kubd tahtndan inince divan dald. Nuirevan da sarayna dnd Bu arada, Nuirevan'n Fars'tan ard rahip, bir devenin hrgcnde, sora sora Nuirevan'n sarayna geldi; devesinden inip, saraya girerek, bir uak arp, "Git Nuirevan'a Fars'tan ard rahibin geldiini, kendisiyle gr mek istediini syle!" dedi. Uak hemen odaya girip haber verince, Nuirevan sevinle koup, rahibi kucaklayarak, "Ey rahip, benim teki dnyadan dndm bilmelisin" deyip, bandan geenleri anlatt. Rahip, "Sylediklerinin hepsi doru, hi kendini zme. Mazdek hatal olduu iin Kubd'a yaptklarndan piman olarak, doruyu kabul edecek. Fakat Mazdek benim geldiimi renmeden nce, benim Melik'Ie grmemi temin et" dedi. Nuirevan ikindi namazndan sonra saraya gidip, babasn grerek, "Baba, Mazdek'in sorularna cevap vermek zere Fars'tan bir rahip geldi, ancak bu gece Melik'Ie yalnz grmek istiyor." dedi. Bunun zerine Kubd, olunun gsterecei delilin ne olduunu anlayarak, kabul edebileceini syledi. Sarayna dnen Nuirevan, gece olunca misafirini babasnn huzuruna gtrd. Rahip Kubd' ve olunu vdkten sonra, "Mazdek'in iddias hataldr. Hem bu deti o koymamtr" dedi. Kubd, "Nasl olur?" deyince rahip unlar syledi: B e n Mazdek'i iyi tanr, onun bilgisinin seviyesini de bili221 KIRKBENC FASIL rim; biraz astronomiden anlar, fakat bu det onun hkmlerine ters dmtr. Kitaba gre; bir adam ortaya kacak, peygamberlik iddia edip, grlmemi bir

kitap getirecek, byk mucizeler gsterip ay ikiye ayracak, halk Hak yoluna davet edecek, temiz bir din getirerek, Ateperestlik ve dier dinleri btl sayacak, Cennet vade-dip, Cehennemle korkutacak, sna olan eriatnda mallar haram ve hell olarak gstererek halk eytann errinden kurtarp, meleklerle dost olmasn salayacak, ategede ve puthneleri harap edecek, btn dnyaya yaylp, kyamete kadar devam edecek ve onun peygamberliine yerde ve gkte ne varsa ahitlik edecektir. Bu o peygamber olabilir ama, o Acem olmayacak. Mazdek ise her-eyden nce Acemdir. O, Zerdt'n btl olduunu bildirip insanlar atee tapmaktan menedecei halde, Mazdek hem Zerdt'e inandn sylyor, hem de atee tapmay emrediyor. O, kimsenin haram peinde komasna, hakk olmayan bir eye sahip olmasna izin vermeyerek, hrszn elinin kesilmesini emrediyor. Mazdek ise herkesin maln ve karsn helal gsteriyor. O peygambere emir gkten, melek vastasyla geldii halde, Mazdek atele konuuyor. Bu bakmdan Mazdek'in dininin asl yoktur. Yarn Melik'in huzurunda, btl doru olarak gsterip, senin elinden padiahl almak, hazinelerini telef etmek, seni baya bir kimse durumuna drmek istedii iin onu rezil edeceim. Bu szlerden holanan Kubd'n iine Mazdek'ten yana bir phe dt. Ertesi gn Kubd tahtna oturunca, Mazdek de gelip krssne oturdu. Nuirevan tahtn nnde duruyordu. Rahipler ve devlet bykleri toplandklarnda, Nuirevan'n davet ettii Farsl rahip gelip Mazdek'e yle dedi: "Soruyu sen mi soracaksn, ben mi?" Mazdek, "Ben" deyince, rahip, "yle ise sen buraya gel. Cevap veren ben olacama gre, orada ben oturacam" dedi. Mazdek, utanarak, "Beni buraya Emir Kubd oturttu, sen deil. yle ise sen 222 SYASETNME sor ben cevap vereyim" dedi. Rahip: Mala tek kiinin sahip olamayacan sylemisin. Evet. B u manastrlar, kprleri, ategedeleri ve dier hayrlar, insanlar gelecek dnya iin yapyorlar deil mi? Evet. Bunun karl kimin olacak Mazdek buna cevap veremedi. Sen kadnlarn da ortak mal olduunu sylemisin, bir kadn yirmi erkekle iliki kurduktan sonra hamile kalsa, doan ocuk kimin olacak? Mazdek sesini karmaynca rahip devam etti: Mallar, kadnlar ve nesilleri ortadan kaldrp, padiahl babasndan miras kalm bu muzaffer Melik'i yanltmaya alyordun. Bu Melik'in kars on adamla temas kursa ocuun kimden olacan nasl bilirsin? Nesil kesilince de padiahlk hanedandan kar. Byklk, kklk, zenginlik ve fakirlik ortadan kalknca, bir miskinin hizmetini aresiz ulu bir kii yapar. Sen maln,

byklk ve kkln yok olmasn, en kt kii ile padiahn ayn seviyeye inerek, saltanatn batmasn istiyorsun. Sen, padiahln Acem topraklarndan sklp atlmas ve halk birbirine drmek iin ortaya ktn. Mazdek bunlarn hibirine cevap veremeyince, Melik ve btn cemaat hayrette kald. Melik, Mazdek'e, "Cevap ver" dedi. Mazdek cevaben, "Hemen imdi onun boynunu vurdurmalsn" dedi. Kubd, "Delilsiz kimsenin boynu vurulamaz" dedi. Mazdek, "Ben kendimden birey syleyemem, ate ne emrederse onu sylerim" dedi. Nuirevan iin olduka endielenen cemaat, bu soru ve cevaplar zerine sevindiler. Mazdek'in yalanc olduunu, Nuirevan' ldrtmek niyetinde bulunduunu ve imdi bu beldan kurtulduunu anladlar. Kubd, Mazdek'in "Rahibi ldr" demesinden phelen223 KIRKBENC FASIL diinden ldrmedi. Mazdek o anda, kendi kendine yeteri kadar askeri ve silah olduunu dnerek Kubd' ortadan kaldrmay, daha sonra da Nuirevan ve dier muhaliflerini ldrmeyi tasarlad. Ertesi gn atein ne emredeceini renmek zere, ategedede bulumay kararlatrp, daldlar. Gece olunca Mazdek kendi dinine mensup rahiplere altnlar verip, vaadlerde bulunarak, onlar kumandanlarna gnderdi. Bunu kimsenin duymamas iin kendilerine yemin ettirip, ellerine birer kl verdi. "Yarn Kubd, devlet bykleri ve rahipler ategedeye geldiklerinde, ate eer "Kubd' ldr!" derse, hi korkmadan ldrn, nk kimse mabede silah ile gelmez" dedi. Rahipler de "Emredersiniz!" dediler. Ertesi gn bykler ve rahipler ategedeye gittiler. Kubad Nu-irevan'n rahibine giderek, "Mazdek bir hile yapabilir, adamlarndan on tanesine syle, elbiseleri altna kllarn gizleyerek gelsinler" dedi. Nuirevan da bu ekilde hareket ederek birlikte ategedeye geldiler. Mazdek ategedeye gidecei zaman, adamn ategedenin arkasna gizler, o delikten ne syleyeceini retirdi. Mazdek, herkes toplandktan sonra Farsl rahibe, "Sor, ate sana cevap verir" dedi. Rahip atee ne sorduysa cevap alamad. Sonra Mazdek atee, "Hakkmzda hkm ver, bana doru olarak ahitlik et" dedi. Atein arasndan "Ben dnden daha zayfm, bana Kubd'n kalp ve cierinden rzk verin. Mazdek lmsz mucizeleri olan rehberdir, size ne yapacanz sonra sylerim" diye bir ses geldi. Mazdek, "Atei kuvvetlendiriniz!" deyince, adamlar Kubd' ldrmek niyetiyle ellerini kllarna attlar. Rahip Nuirevan'a, "abuk ol, Melik'i bul!" dedi. Nuirevan getirdii on kll adamla, o kiileri yakalayp, Kubd' ldrmelerine msaade etmedi. Mazdek hl, "Ate Allah'n emrini sylyor" diyordu. nsanlar, bir ksm "Kubd' ldrerek atee atalm!", dier ksm ise "Canl olarak atee atalm!" diye iki ksma ayrldlar. Bir ksm ise "Dnerek en iyi yolu bulalm" diyerek oradan ayrld. Kubd da, "Acaba ne gnah iledim ki ate beni yemek istiyor, elbet beni bu

224 SYASETNME dnya atei ile yakmalarn gelecek dnya atei ile yakmalarndan daha ok isterim" diyordu. Ertesi gn Farsl rahip Kubd'la buluunca rahiplerden ve gemi padiahlardan bahsederek, eitli dinlerden deliller gstererek, Mazdek'in peygamber olmadn ve meliklerin hanedanna dman olduunu, nce Nuirevan' ldrmek istediini, bunu baaramaynca Meliki ldrmeye kalktn, ategedede duyduu sesin kymetinin olmadn, atein asla konuamayacan syledi. "Ben imdi bunun nasl olduunu, atein konuamayacan, bir baka kiinin konutuunu Melik'e isbat ederim" dedi. Kubd da yaptndan piman oldu. Rahip, "Eer bu lkenin hanedannda kalmasn istiyorsan, Nuirevan'n sylediklerini yap. Onun kk olduuna bakma, akl kemle ulam. Fakat imdi bu i akla kavuuncaya kadar Melik, Mazdek'i hi yanna sokmamaldr" dedi. Sonra rahip, Nuirevan'a, "Bize atein hilesini ortaya karacak, Mazdek'in yaknlarndan birini elde etmeye al" dedi. Nuirevan, ruhbanlardan birini, Mazdek'in rahiplerinden bir kiiyi hile ile huzuruna getirmeye ikna etti. O da bunlardan birini yalnz olmak artyla kandrp Nuirevan'n huzuruna getirdi. Nuirevan, Mazdek'in rahibinin nne 1.000 altn dinar koyup, "Bu altnlar senin, sana bir ey soracam, doru sylersen bunlardan daha ounu vereceim, doru sylemezsen bir klla kafan uuracam" dedi. Adam korkarak, "Doru syleyeceim" dedi; "Fakat ben bu srr syleyince onu iyi korumalsn, yoksa, beni belnn ortasna atarsn". Nuirevan, "Kimseye sylemeyeceim" dedi. Adam, "Mazdek'in durumunu mu soracaksn?" deyince Nuirevan, "Evet!" dedi. Adam, "Efendi, ategedenin yaknnda Mazdek'in satn alp yksek duvarlarla evirdii bir bina var, oradan ategedeye bir lam atrd; ategedenin ortasnda da ok kk bir delik var, bir ii dt zaman oraya bir adam gnderiyor, ona o deliin azndan yle yle konu diye retiyor, iiten de atein konutuunu zannediyor" dedi. Nuirevan bunlar duyunca, "Allhu ekber, doru sylediine ok sevindim" dedi. Ona daha 225 KIRKBENC FASIL pek ok ihsanda bulunarak, "Artk seni korumak benim vazifemdir" dedi. Gece olunca onu babasnn yanna gtrd. Olanlar bir kere de Kubd'n nnde anlatnca Melik hayrette kalarak, artk Mazdek'in hilekrlndan ve kstahlndan phesi kalmad. Farsl rahibi getirip, durumu ona anlattlar. Rahip, "Ben Melik'e bunun sahtekr ve yalanc olduunu sylemitim" dedi. Kubd, "imdi onu nasl ortadan kaldracaz?" diye sordu. Rahip, "Dediimi yaparsan i kolay. O senin ii renip, yaptklarna piman olduunu henz bilmiyor. Ben gidiyorum. Sabahleyin erkenden siz bir cemaat tekil edin, onunla

halkn nnde mnazara ederek siperini drelim, aczini ortaya koyalm. Ben Fars'a gideceimi, bu kt detler ortadan kalkncaya kadar Nuirevan'n emirlerini dinleyeceimi syleyeyim" dedi. Kubd bir ka gn sonra, btn devlet bykleri ile rahiplerin sarayda toplanmalarn ve Farsl rahip ile elbirlii yaparak Mazdek ile mnazara yapmalarn emretti. Hepsi bu fikri ok beendiler. Ertesi gn Kubd tahtna, Mazdek de krssne oturunca, btn rahipler yerlerini aldlar. Herbiri bir sz syledi. Sra Farsl rahibe gelince, "Atein konumas bana acayip geliyor" dedi. Mazdek: Allah Tal'nn kudretini acaip bulmamak gerek, grmyor musun Musa (a.s.) bir sopay ejderha olarak gsterdi. Suya "Firavun ve btn askerlerini gark et!" dedi, hepsi bouldular. Allah topraa "Karun'u iine al!" emrini verince, yer onu gmverdi. sa (a.s.) ly diriltti. Bunlarn hi biri insan gc ile olmamtr. Beni de peygamber olarak gnderip, atei emrime verdi. Ben ne dersem ate onu yapar, benim emrime uyan iki cihanda da kurtulu bulur. Emrimi dinlemeyenler Allah'n azabna duar olarak, helak olur. Bunun zerine rahip ayaa kalkarak, "Allah'tan bahseden kii atei ahit olarak gsteriyor. Ben bylesine cevap vermem. Bu insan bana yle bir ey gstersin ki 226 SYASETNME ben onu yapmaktan ciz kalaym. imdi benim yapacam bir ey yok" deyip, Fars yolunu tutup, gitti. Kubd tahtndan kalkp, yedi gn hizmet etmek zere Mazdek ile beraber ategedeye gitti. Halk evlerine dnd. Mazdek'in dinine inananlarn inanlar kuvvetlendi, onlar da sevinerek yuvalarna dndler. Gece olunca Kubd Nuirevan' arp, "Rahip giderken senin dirayetinden bahsederek, beni sana havale etti, bu dinin sliklerini nasl oaltabiliriz?" diye sordu. Nuirevan, Padiahmz bu ii bendenize havale eder, bundan da kimseye sz etmezlerse bu iin gereini yerine getirir, Mazdek'in ektii tohumlar ve Mazdeklerin tmn yeryznden kaldrarak ilerini bitiririm" karln verdi. Bunun zerine Kubd, " B u srr kimseye sylemem, bunu ikimizden bakas bilmeyecek" dedi. Nuiveran: "Rahibin bugn aczini bildirip Fars'a gitmesi, Mazdek ve taraftarlarn ok sevindirdi, cesaret verdi. Bundan sonra onlarn durumlarn dnmemiz gerekir. Mazdek'i ldrmek kolay, fakat saylamayacak kadar silahl adam var, onu ldrdmzde bunlar btn dnyaya yaylarak halk toplayp, dalar ele geirirler ve srekli karklk karrlar. Bunlardan bir tek kiinin kurtulamayaca ekilde hareket etmeliyiz". Kubd: "imdi ne yapmamz gerekiyor?" Nuirevan: "Mazdek ategededen dnnce yanna gelir, ona her zamandan daha fazla hrmet edip, makamn ykselt ve kendisi ile yalnz

kalnca, "Nuirevan, toplant gn rahibin malup olduunu grnce, acze dp, ok yumuad, pimanlk duyup, senin dinine girmek ister, onun neler sylediini herhalde duymak istersin" dersin" dedi. Hafta sona erince Kubd, yanna gelen Mazdek'e tevazu ile hizmet ederek, Nuirevan'n szlerini nakletti. Mazdek, "Pek ok insann gz kula onun hareketlerinde, onun szn dinliyor, o bizim dinimize girince, btn dnya bu dine inanr. Ben de atei e227 KIRKBENCl FASIL faati klarak, Allah'tan onu bu dinle ereflendirmesini istedim" deyince Kubd yle dedi: "O benim veliahtm, halk ve asker onu ok seviyor, dinimize girdii an artk kimsenin ne srecek mazereti kalmaz. Dinimizi kabul ederse Gutasb'n Zerdt'e yaptrd gibi, ben de ona altndan, gneten daha parlak bir kk ve yce bir minare yaptracam". Bunun zerine Mazdek, "Sen nasihatini devam ettir, ben de dua edeyim, Allah katnda kabul olunacan mit ederim" dedi. Gece olunca Kubd Nuirevan' arp, Mazdek'e sylediklerini tekrarlad. Nuirevan "Bir hafta geince Padiahmz. Mazdek'i arp yle desin: "Dn gece Nuirevan bir rya grp korkmu. Ryasnda byk bir atein onu ldrmek zere kendisine yaklatn, kaacak yer ararken iyi giyinmi, nur yzl bir adamn nne ktn grm. Ona atein kendisinden ne istediini sormu, adam, "Sen atee yalan sylyor dediin iin sana kzm" deyince korkmu, yatandan kalkp yanma geldi ve "Ategedeye gideceim, atee atmak iin misk, amber ve ud gtreceim, gn gece atee hizmet ederek, Yezdan'dan af dileyeceim" dedi". Kubd, sylenenleri Mazdek'e aynen nakletti, Nuirevan da bunlar tam tamna yerine getirince, Mazdek ok sevindi. "Allah'a kr doru yolu buldu" dedi. Bu konumann zerinden bir hafta geince. Nuirevan babasna yle dedi: "Mazdek'e," Nuirevan benimle konutu. "Bu dinin hak olduuna, Mazdek'in Yezdan tarafndan gnderildiine inandm. Fakat bu dine muhalif kiilerin bana kar karak, memleketi elimizden almalarndan korkuyorum. Bu hak dinin mensuplarnn saysn ve kimler olduunu bilsem rahatlayacam; kuvvetli ve ok isek ne l, yoksa oalncaya veya kuvvetleninceye kadar sabredelim. Onlara ihtiyac olan silah ve cephaneyi verelim, ok kuvvetlendiimiz zaman da dinimizi aklayp, bize tbi olmayanlar kltan geirelim. Eer Mazdek saymz ok derse, hepsinin adnn yazl olduu bir listeyi, cesaretlensin diye ondan al. Bu ekilde Mazdeklerin ka kii ve kimler olduunu renir, 228 SYASETNME ona gre hareket ederiz" diyor. Kubd bu szleri aktarnca Mazdek ok sevinerek, "Dinimizi pekok kii kabul etti" dedi. Kubd,

 " O halde, Nuirevan'n zrnn kalmamas iin bir liste yap!" dedi. Mazdek listeyi Kubd'in nne koyunca, ehir kasaba ve ordudaki Mazdeklerin saysnn 12.000'den fazla olduunu grdler. Kubd: Bu gece Nuirevan' aracam ve tatmin olup dinimize girmesi iin bu listeyi kendisine gstereceim. Onun dini kabul edip, sarayma geldiini bildirmek iin davul ve zurna alnmasn emrederim, sen de davul ve zurna sesini duyunca, Nuirevan'n sana inandn anlarsn. Bu haberi sana ulatrmak iin ayrca bir eli de gnderirim. Mazdek dnp evine gitti. Gece olunca Kubd Nuirevan' ararak listeyi verip, onun dini kabul ettiine dair nasl bir iaret vereceini anlatt. Nuirevan, "yi i grmsn, imdi ona haber vermek iin davul ve zurna alnmasn, bir kiinin de mjdeci olarak gitmesini emret" dedi. Melik sabahleyin erkenden Mazdek'e, "Nuirevan, Mazdeklerin saysn grnce ok sevindi, bu i tamam oldu. Kendisi bu i iin 5.000 kiinin kfi olacana inanyormu, onun ok zerindeki bu say kendisine tam itminan verdii iin hepimiz rahatladk, bundan sonra ne dnrsek Melik, Mazdek ve benim birlikte karar vermemiz gerekiyor" dedi. Gece ilerleyip, Mazdek davul ve zurna sesini duyunca sevindi. "Nuirevan'n dinimize girmesi ok iyi oldu" dedi. Sabah olup padiahn sarayna gelince Kubd' tahtna oturmu buldu. Kubd. Nuirevan kendisine ne sylediyse Mazdek'e aynen tekrar etti. Mazdek'in sevinci biraz daha artnca, Kubd ona ikramda bulundu; sonra elinden tutup, yalnz kalacaklar bir odaya gtrrken, birini de, Mazdek'e sayg gstermesi ve o gn kutlamas iin Nuirevan'a gnderdi. Nuirevan gelip, Mazdek'e altn, kuma ve dier kymetli hediyeler sunarak, zr diledi. Mazdek de kendi malndan Nuirevan'a dirhem ve dinar balayarak, aralarnda gemi olan 229 KIRKBENC FASL hadiselerden dolay zr diledi. Sonra Kubd'a, "Sen dnya padiah, Mazdek ise btn insanlar iin gnderilen bir elidir; bu milletin kumandanln da bana balarsanz, bu dnyada dinimize boyun eip, kabul etmedik bir kii brakmam" dedi. kisi birden, "yi ve kt tm kuvvetlerimizi ve ilerini sana brakyoruz" dediler. Nuirevan byk bir sevinle sayg gstererek yle dedi: Hereyden nce, bu byk ii teyit ve benim de bu dini kabul ettiimi herkesin bilip, mutmain olmalar iin yeni bir anlama yapalm. imdi Mazdek btn blgelere haberciler gndererek ky ve ehirlerde yaayan dindalarmza, dinimize girenlerle yeni ahidnme yapmak zere, yeni ayn filan gn, u saatta hkmdarn saraynda toplanmalarn bildir. Ben de Mazdek'in iinin eksiksiz olmas iin gerekli giyecek, yiyecek, silah ve mhimmat hazrlayaym. Byklere hilat, kabiliyetlilere silah verelim, davet gnnde yaplmas gerekli ilerde bir kusur olmasn. Davetliler ok olursa yemekten sonra bir saraydan, dierine aktararak arap meclisini orada kuralm. Herkes yedi kadeh arap

itikten sonra, hepsini memnun etmek iin zel hilatlar giydirelim. Daha sonra onlar benim evime gtrerek, kendilerine silah verelim. O gece ortaya kp, dinimizi kabul edene aman verelim, kabul etmeyeni ldrelim. Kubd ve Mazdek da bunu uygun bulup, bu pln zerinde anlatlar. Mazdek her tarafa, "Filanca ayn filan gn silah ve cephaneniz ile yanmza gelin, liderimiz padiahtr, zaman bize alt iin de hi korkmayn" mealinde mektuplar yazd. Bildirilen gnde davet edilen 12.000 kii padiahn sarayna geldi. mrlerinde hi grmedikleri ekilde bir sofrann hazrlandn grdler. Kubd gelip tahtna, Mazdek de altn krssne oturdu. Nuirevan, beline kemer balam vaziyette her misafiri derecesine gre sofrada yerlerine oturtarak hizmet ediyor, Mazdek sevincinden yerinde duramyordu. Yemeklerini yedikten sonra, onlar baka bir saraya gtrdler. Orada Kubd'n taht'a, Mazdek'in 230 SYASETNME altn krsde oturduunu, hayatlarnda asla grmedikleri ekilde bir iki meclisinin kurulduunu grp, eskisi gibi yine sra ile yerlerine oturunca, sazlar almaya, skler iki datmaya balad. Bir mddet geince kleler ve ferralar ellerinde ipekli ve altn ilemeli kuma ve elbiselerle girip, meclisin kysnda durdular. Nuirevan, "Buras kalabalk, dier saraya gidiniz. Misafirleri yirmier yirmier gtrp, orada hilatlarn giydirerek, ehir meydanna gidiniz. Orada hepsinin giyinmesini bekleyiniz, i tamamlannca Kubd ve Mazdek gelip kendilerini kontrol edecek, holarna giderseniz, ben de depoyu ap, sizlere silah vereceim" dedi. Nuirevan bundan nce, bir takm kiilere hediyeler gndererek, kazma krekli iiler istemi, bunlar gelince hepsinin meydanda toplanmalarn, ok alarak, meydanda, bir metre derinliinde 12.000 kuyu alp topraklarnn kylarnda braklmasn emretti. Bu adamlar kuyular kazarken, kimsenin grmemesi iin nbetiler dikmiti. Meydandaki bir eve 400 silahl adam brakarak bunlara, "Buraya hilat giyinmek zere yirmier yirmier adamlar gndereceim, onlar kuyularn balarna gtrp soyduktan sonra baaa- kuyuya atp zerini toprakla doldurun ve topra ezin!" demiti. Elbiseleri getirenler ktktan sonra, altn siperler, kllar ve kemerler tayan 200 kii geldi. Misafirleri dier saraya gtrmelerini syleyince onlar da dar ktlar. Nuirevan orada bulunanlar yirmier yirmier dier saraya gnderiyor, meydandaki muhafzlar da onlar ba aa kuyuya atp, zerlerini dolduruyorlard. Hepsi byle yok edilince, babas ile Mazdek'e, "Hepsi hilatlarn giydiler, kalkp bir gz atnz, hayatnzda bu kadar ssl insan bir arada grmemisinizdir." dedi. Kubd ve Mazdek kalkp, meydana gelince, meydanda yalnz havaya kalkm ayaklar grdler. Nuirevan Mazdek'e dnp, "Ey haramzade kpek, lideri olduun orduya bundan daha iyi hilat verilemezdi. Sen insanlarn mallarna, kadnlarna ve ocuklarna zarar vermek iin bu kadar senelik padiahl hanedanmzdan almaya gelmisin" dedi.

Meydann n tarafnda, ykseke bir yerde iine kuyu kazl231 KIRKBENC! FASIL m bir dkkan vard. Nuirevan ona, "Sen peygamber olduuna gre bu dkkana girip orada oturman gerek" dedi. Sonra Mazdek'i tutmalarn emretti. Tuttular ve gsne kadar topraa gmp, etrafna kire dktler. Mazdek kirecin iinde can ekiirken Nuirevan, "imdi sana inananlar seyret" dedi. Adamlarndan birini, konumas iin ategedenin alt ksmna gnderdi; adam oradan Mazdek'e "imdi konu!" dedi. Nuirevan o anda babasna dnp, "Aklllar ii ite byle idare eder. ordunun ve halkn huzura kavuabilmesi iin yapacan i, bir ka yaknnla evinde oturmandr. Bu fitne senin acizliinden ortaya kt" dedi. Bundan sonra Melik'i alp evine gtrdler. Kuyular kazmak iin getirilen kyllere yerlerine dnmelerini emrederek, ehir halk ve ordu mensuplarnn grmeleri iin meydana girii serbest braktlar. Sonra babasnn boynuna zincir takmalarn emretti, arkasndan devlet ileri gelenlerini arp, olanlar gstererek Taht'a oturunca, halkna kar adalet ve cmertlikle davrand. Bu hikye ondan yadigr kald. 232 KIRKALTINCl FASIL Ateperest Sinbad'n ortaya k ve Niabur'da mslmanlara kar ayaklanmas Nuirevan'n Mazdek'i cezalandrmasndan Harun Reid'in zamanna kadar bu toplumda hi kimse karklk karmamt. Mazdek'in ceza gn, kars Hurme bt. Fade, kendilerine tbi iki kii ile Medayin'den kaarak Rey ehri kylerine gelip halk gizliden gizliye tekrar Mazdek'in dinine davet etmeye balad. Bu iki adamla ateperestlerden pek ounu yanltp, kendi dinlerine ektiler. Buna Hurremdin ismini verdiler. Fakat dinlerini gizli tutup aa vurmaya cesaret edemiyorlar, tekrar isyan etmek iin frsat kolluyorlard. Hicretin 137. ylnda Ebu Mslim, Ebu Cafer Mansur tarafndan katledilince, Ebu Mslim'i yakndan tanyp, ona hizmet etmi, Ebu Mslim tarafndan yetitirilip, kumandanla kadar ykseltilmi, Niabur'da yaayan bir ateperest olan Sinbad byk bir ordu ile gelip Rey veTaberistan Mecuslerini de etrafna toplad. Kuhistan halknn pek ounun Rafz, Maebbih ve Mazdek olduunu renince, insanlar aktan Mazdek dinine davet etmek iin, Ebu Mslim'in hazinelerini elinde bulunduran, Mansur'dan nce Rey ehrinin milliini yapm Ubeyde Hanefi'yi ldrp hazineyi eline geirerek kuvvetlendi ve Ebu Mslim'in katillerinin cezalandrlmasn istedi. Ebu Mslim'in elisi olduunu iddia ile rak ve Horasan halkna, "Ebu Mslim'i ldrmeye kalkmlar, fakat l233

KIRKALTINCI FASIL drememilerdir. O yce Allah'n adn anarak beyaz bir gvercin olup umu ve imdi bakrdan yaplm bir sarayda Mazdek ve Mehdi ile oturmaktadr. birden ortaya ktklarnda en nde Ebu Mslim olacak, Mazdek de onun vezirliini yapacak. Bu hususta bana mektup gnderdiler" eklinde bildiriler gnderiyordu. Rafzler Mehdi, Mazdekler Mazdek adn iitince, byk bir cemaat birikip, etrafnda 100.000 kiilik bir asker topland. Mazdekilerle yalnz kalnca, "Ben Sasani oullarndan kalma bir kitapla, devletin Araplarn elinden ktn, ben geri dnnce, gnein yerine diktikleri Kabe'yi ykarak, eskiden olduu gibi tekrar gnei Kbemiz yapacam grdm" diyor; onlara Mazdek'in i olduunu, ilerle i birlii yaparak Ebu Mslim'in kann istemelerini syleyerek her toplumu da idare ediyordu. Yedi yl boyunca Mansur'un pekok ordusunu malup edip, kumandanlarn ldrd. Nihayet karsna Cumhur- cl adl bir kumandan gnderdiler. Cumhur ordusunu Huzistan ve Fars'tan geirip sfahan'a vard ve Isfahan ordusunu da alarak Rey'e geldi. Burada Sinbad ile gn sren ok iddetli bir savaa tututu. Drdnc gn Sinbad, Cumhur tarafndan katledilince, ordusu dalarak, herbiri evine dnd. Bundan sonra Hrremdin ve Zerdt dini birbirine kararak her gn biraz daha bozuldu. Cumhur, Sinbad' ldrp Rey ehrine girince, ateperestlerden yakaladklarn ldrd. Mallarn yama etti; kadn ve ocuklarn kle ve cariye olarak satmak zere gtrd. 234 KIRKYEDNC FASIL Karmat ve Btnlerin Kuhistan, Irak ve Horasan'da ortaya k Karamita mezhebinin ortaya k yle oldu: Cafer Sadk'n (r.a.), kendinden nce vefat eden smail adnda bir olu vard. smail'den geriye, Muhammed adl bir olu kalmt. Muhammed, Harun Reid'in zamannda hayatta idi. Bu devirde, mzevirin biri Harun Reid'e, "Cafer Sadk'n isyana niyeti var, halk gizlice kendisinin halife olmas iin isyana davet ediyor" diye gammazlaynca, Harun Reid Cafer korkarak, Sadk' Medine'den Badat'a getirtip hapsetti.* Torunu Muhammed'in Hicazl, Mbarek adnda, Makramit denilen ince ve gzel yaz trn bildii iin kendisine Karmit denilen bir klesi vard. Bu Mbarek'in, Ahvaz ehrinde Abdullah Meymun Kaddah adnda bir dostu vard. Babaa kaldklar bir gn, Abdullah "O senin efendin Muhammed b. smail benim dostumdur. Srlarn ne sana, ne de bakasna, yalnz bana syler" dedi. Bu szlere aldanan Mbarek, bu srlar renme arzusuna derek Abdullah Meymun'un peine takld. O da, ne efendisine, ne de bakasna sylemeyeceine, ancak ehline syleyeceine dair yemin ettirdikten sonra Arapa'dan baka kark bir dille, imamlarn, tabiatlarn ve filozoflarn szlerine peygamber, melek, * Cafer Sadk 148 H. senesinde vefat etti. Harun Reid ise 170 H. senesinde halife oldu. Buradaki halifenin Mansur olmas gerekir.

235 KIRKYEDNCt FASIL kalem, levh-i mahfuz, ar ve krs gibi kelimeler kartrp, baz cmleler ekleyerek ona retti. Sonra birbirlerinden ayrldlar. Mbarek Kfe'ye, Abdullah da Irak Kuhistan'na giderek halk iaya davet ettiler. Musa b. Cafer'in hapiste bulunmasndan dolay iler zgndler. Mbarek'in Kfe'nin muhtelif mahallelerine dalm kiiler arasnda yapt gizli davet kabul edildi. Bu daveti kabul edenler, Ehl-i snnet Mbarek'e, Karmat diyorlard. Meymun da Kuhistan blgesinde halk bu mezhebe davet ediyor, bu arada hokkabazlklar gsteriyordu. Muhammed b. Zekeriya Raz onun adn kitaplarnda tekrarlamakta, onu hokkabazlarn ustalar arasnda anmaktadr. Sonra Meymun, bilgili bir ahs kendine halife seerek, ona "Rey'e git. Rey, Kum, Kaan, be, Sve'de Rafz oktur, onlar iaya davet edersen hemen kabul ederler, iinde kolay baar salarsn" dedi. Kendisi korkudan Basra'ya, halifesi de Rey'e gitti. Nakkalkla stad olan halifesi Sabeviye nahiyesinin Gelin kyne yerleti. Bu kyde uzun zaman nakkalkla geinmekle beraber, srrn kimseye aamyordu. Neticede, binbir glkle elde ettii bir adama, "Bu Ehl-i beytin mezhebidir, zaman gelmeden kimseye amaman gerekir, bu frsatn da ortaya kmas yakndr. imdi yalnz ren, onu grnce bu mezhepten gafil olmaman gerekir" dedi. Daha sonra kyn ileri gelenlerine ayn ekilde mezhebini retti. Gnlerden bir gn, devlet ileri gelenlerinden biri Gelin kynden geerken, kyn dndaki ykk bir mescidden bir ses geldiini duydu; mescide yaklaarak olup bitenleri anlamak istedi. Bu srada halife adamlarna mezhebini anlatyordu. Kye dndkleri zaman halka; "Ey insanlar, bu adamn syledikleri yalandr, onun etrafnda toplanmayn, onun sylediklerini duydum, kymzn bana felaket gelmesinden korkuyorum" deyince, halifenin dili tutulup tek kelime syleyemedi, ilerin ktye gittiini anlaynca kap Rey' e gitti ve orada ld. Bu kyden bazlar onun mezhebine inandklarndan, yerine olu Ahmed b. Halefi oturttular. Rey ehrinde, kimsenin haberi olmakszn kendi mezhepleri zerinde yryorlard. Gelin kynden Gyas adnda terbiyeli ve bilgili bir kii Ahmed'i elde ederek, onu halk mezhebine davet iin halife yapt. Gyas, mezhebin esaslarn Kur'an- Kerim yetleri, Reslul-lah'n hadisleri, Arap atasz ve iirleri ile ssleyip, Kitabu'l-beyan adnda bir kitap yazd. Bu kitapta oru, namaz ve dier er' stlahlara lgat mnas vermiti. Daha sonra Ehl-i snnet ile mnazaralara giriti. Gyas isimli bir adamn gzel haberler vererek Ehl-i beytin mezhebini halka rettii haberi Kum, Kaan ve be vilayetlerine yaylnca, uzak diyarlardan insanlar onun evresine toplanp bu mezhebi renmeye baladlar. Abdullah Zaferani bunu renince, bid'at olduunu anlayarak, halk onlarn aleyhine tahrik edip, bunlar ikinci defa ortadan kaldrmaya niyet etti. Ehl-i snnetten bir ksm bu mezhebi kabul edene Halefi, bir ksm da Btn derler. Bu mezhebin ortaya k 280 H. ylndadr. Ayn

sene am vilayetinde de Sahibu'l-hal isimli bir adam ayaklanarak, am'n byk bir ksmn ele geirdi. Rey'den kaan Gyas, Horasan'a gidip Merv-i Rud mevkiine yerleti. Bir gn Emir Hseyin Ali Mervez'yi mezhebine davet etti. Daveti kabul edilince, Emir Hseyin'in hkimiyeti altnda bulunan Horasan blgesindeki Talikan, Mey mene, Herat, Grcista ve Gur blgeleri halk ta bu mezhebi kabul etti. Gyas, Merv-i Rud'da, halk mezhepte tutup davet etmek zere bir kiiyi halife tayin etti. Kendisi mezhebini yaymak zere tekrar Rey'e dnd. Garip hadisleri ve Arap iirini iyi bilen, Niabuye nahiyelerinden Ebu Hatun denilen bir ahs da halk davet etmek zere kendisine halife seti. Daha Horasan'a gitmeden halk mezhebe davete baladlar. Rey halkna yakn zamanda mehdinin kaca vadinde bulunduklarndan, Karmatler bu sze inanmlard. Ehl-i snnet, Gyas'n geri geldiini ve mezhebine tekrar davette bulunduu haberini alnca, onu yakalamak istedi. Vadettii zamanda mehdi kmaynca, Gyas yalanc durumuna dt. iler onun mezhebinde bir takm kusurlar bularak, ona fkelenip, onunla alakalarn kestiler. Ehl-i snnet ve'l-cemaat da onu yakalamak istediinden, bu iten elini ekip git237

KIRKYEDINCI FASIL ti. Nereye gittii bilinemedi. Bundan sonra Rey ileri, Gyas'n yeenlerinden Halefin evresinde toplanarak zamanlarn byle geirdiler. Ad Ebu Cafer Gebr idi. Ebu Cafer, hastalannca olunu Ebu Hatem knyesi ile yerine halife olarak oturttu. yileince, Ebu Hatem glendiinden ve reislik makamndan kalkmadndan riyaset Halefin elinden gitti. Ebu Hatem, Rey evresindeki Taberistan, Grgan, Azerbaycan, Isfahan gibi btn ehirlere dilerini gndererek halk kendi szlerine inanmaya davet etti. Rey emiri Ahmed b. Ali onun davetini kabul ederek Btn oldu. Sonra Deylemlilerin Taberistan Alevlerine saldrmas olay tesadf etti. Siz, mezhebinizin hak olduunu sylyorsunuz, mslmanlarsa mektup gndererek "Onlarn szlerini dinlemeyin, onlar btl mezheptendir ve biatlardr" dediler. Siz ilmin hanedandan ktn delil gsteriyorsunuz, ilim neseple yrmez. Siz rendiy-seniz biliyorsunuz, dieri rendi ise o bilir, ilim tevars edilemez. Hak Tal'nn peygamberi (s.a) btn insanlara gnderildi. O, bir kavmi sekin, dierini halk olarak tayin ederek, "Sekinler "Bizim iin halk byle anlad" dediler" demedi. Sizin yalanc olduunuzu sylyorlar. i olup Alevlere yardm eden Taberistan Emiri de isyan etti. Badat'tan, Horasan ehirlerinden, Mavera'-nnehr'den "Sizin mezhebiniz mslmanlarn temiz mezhebidir" mahiyetinde fetva ve deliller getirdiler. "Eer Allah ve Resulnn buyurduklarn syler ve yaparsanz sizi kabul eder ve mezhebinizi tutarz. Yoksa, bizimle aranza kl girer. Biz, da ve ormanda yetimi adamlarz, din ve mezhep yolu hakknda bilgimiz yok" dediler.

Az bir zaman sonra Ebu Hatem anszn Rey'den gelip Deylemlilere iltihak etti. Deylemlilerin reisi olan eba ru'nun huzuruna kt. Onlarla birleti ve Alevlerin peine derek onlarn aybn aramakla megul oldu. Onlarn sultannn doru olmadn, Alevnin kt mezhepten deil doru mezhepten olmas gerektiini sylyordu. Deylemlilere bir imamn ortaya kacan, zuhu238 SYASETNME runun yakn olduunu sylyor; "Ben onun mezhep ve szlerini biliyorum" diyordu. Deylemlilerle bykleri ona inanarak tbi oldular. eba ru'nun zamannda onun ve mezhebinin talibi oald. Merdavi zamannda Deylemlilerden ve Geylanlardan bazlar yamurdan kaarak su oluuna aslp doru snnet yolunu istiyorlard. Bid'at tuzana derek bir mddet onunla yaadlar. Onun vadettii zaman getii halde imamn gelmediini grnce, mezhebinin doru olmadn ve kendisinin dolandrc olduunu syleyerek ondan bir defa daha yz evirdiler. O andan itibaren Ehl-i beyt-i Resl'n sevgisine girerek Ebu Hatem'i ldrmeye niyetlendiler. Ebu Hatem kat ve kat mahalde ld. iilerin mezhebi kararak, zarara urayp gevedi. Pek ok kii bu mezhepten dnd ve Ehl-i snnet mezhebine girerek, tvbe etti. ilerden bir ksm babo kalarak, birbirleriyle ittifaklar yaptlar. Bu mezhep taraftarlar, biri Abdulmelik Kevkeb, dieri Rey'de oturan shak olmak zere iki kii zerinde karar kldlar. Abdulmelik Kevkeb dada, dieri ise Rey'de oturuyordu. Horasan ve Maverannehir'de Btnlerin ortaya k, Horasan emirini ortadan kaldrarak mezheplerini yaymalar Horasan'da Gyas'n Btn mezhebine soktuu Hasan b. Ali Mervez, lecei zaman, mezhebin liderliini Muhammed b. Ahmed Naheb'ye vererek onu kendine naip yapt. O, ok gzel konuan Horasan felsefecilerinden biri idi. Ona, yerine bir naip brakarak Ceyhun'u geip, Buhara ve Semerkant'a gitmeye almasn vasiyet etti. "Braktn naip, bulunduu yerde halk bu mezhebe davet etmeye almaldr. inin glenmesi iin . Horasan emiri ayanndan Nasr b. Ahmed'in ve devlet byklerinin mezhebini kabul etmelerini salamalsn." dedi. Hasan Mervez vasiyetini bitirince ld Muhammed Naheb onun yerine oturunca halkn o239 KIRKYEDNC FASIL nluu davetini kabul etti. Orada, Ehl-i snnet mezhebini kabul edenlerin elinde bulunan Sevdabeolu diye anlan kii Rey'den Horasan'a kap, Muhammed Naheb tarafndan halife tayin edilen ve Btnlerin liderlerinden biri olan Hasan Ali'nin huzuruna kmt. Muhammed Naheb Merv'e gitmek zere yola kt. Buhara'ya ulatnda, iinin iyi gitmediini anladndan, mezhebini aklayamad. Oradan Naheb'e gitti. Horasan emirinin nedimi olan Bekir Naheb ile btn akrabalarn mezhebine inandrd. Bundan baka, nedimler arasnda yer alan ve emirin debir-i has' olan E'ab'la da dostluk

kurarak onu da mezhebine soktu. Hb Mansur aani'yi de mezhebine sokmaya niyet etmiti Ebu Mansur, E'ab'n kz kardeiyle evlenmek istiyordu, bu hile ile onu da davet etti. Emir'in hcib-i has' olan Keyta da onlarla dosl ol duundan bu mezhebe girdiler. Muhammed Naheb'nin mezhebine giren bu cemaat, "Senin Naheb'de kalmana gerek yok, burada bir kii brakp Buhara'ya git; yle alalm ki ok ksa zamanda senin iin felee ulasn, gayretimiz neticesinde btn ihtiamllar bu mezhebe sokalm" dediler. Bunun zerine Muhammed Naheb Buhara'ya geldi. htiamllardan bir taife ile derghta oturup kalkyor ve onlar mezhebine davet ediyordu. Her isteyen mezhebe giriyordu. Halka, kendisi sylemedike, kimse ile bu hususta konumamalar iin yemin ettiriyordu. Halk iin banda ia mezhebine ekiyor, sonra tedr-cen kendi mezhebine gtryordu. Sonunda hara ve vchat sahibi olan Buhara reisini de mezhebine soktu. Havastan, Eylak valisi Hasan Emir, vekil-i has Ali Zerrad da bu mezhebe girdiler. Bu say dklarmz gibi, padiahn debirlerinden, yaknlarndan, mutemetlerinden pekou Btn oldular. Artk ii kolaylam ve glenmiti. Kendini hazrlkl bulunca, nihayet padiah mezhebe davete niyet etti. Yaknlarn ve devlet byklerini Nasr b. Ahmed'in huzurunda, bir sarholuk nnda veya normal zamanda kendisinden bahsetmelerini salyordu. Onun iyiliini ve doruluunu o kadar ok tekrarladlar ki Nasr b. Ahmed onu grmeyi arzulad. 240 SYASETNME Bunun zerine Naheb'yi Horasan emirinin huzuruna gtrdler. Onun bilginlerini verek, kendisine sayg gsterdiler. Horasan emiri onu kabul ederek iltifatta bulundu. Konumas srasnda mezhebinden bahsettike, mezhebine girmi olan nedimler ile emirin yaknlar szlerini takdir ederek, aferin diyorlard. Nasr b. Ahmed onu kendine her gn biraz daha yaklatryordu. Sonunda bir dakikasn dahi onsuz geiremez oldu. Btn ileri tamamlandn da, Nasr b. Ahmed'i de mezhebine davet etti. Bylece i tamamland. Muhammed Naheb duruma yle hkim oldu ki, bir gn vezirin tutuklanp ldrlmesi gerektiini syleyince, padiah, her dedii gibi bunu da yapt. buraya varnca, Naheb davetini aktan yapmaya balad; mezhebinden olanlar da ona yardm ederek, ii tamamlyorlard. Padiah da kendilerinden olduundan ortaya kp, cesaretlendiler. Padiahn btl mezhebi benimseyip Karmat olmas Trklerin, kumandanlarn ve ordunun zoruna gitti. O devirde bu mezhepten olan kiilere Karmat derlerdi. ehir ve nahiyelerin lim ve kadlar toplanarak ordu kumandannn huzuruna geldiler. "Mslmanln Mavera'n-nehr'de harap olduunu bilmi ol, bu adam msveddesi Mazdek Naheb padiah batan karp, Karmat yapt. Halk yolundan evirdi, ii o kadar ileri gtrd ki, artk aka Karmat mezhebine davet ediyor. Biz bunun karsnda sessiz kalamayz" dediler. Sipahsalar, "Bu mezhebi kaldrmak (konusundaki dnceleriniz) iin size teekkr ederim ve

minnettarm. Allah (c.c.) bu iin sonunu hayr ve dorulukla getirecek. Yerinize dnp, sakin olunuz" dedi. Bunun zerine kadlarla limler dndler. Sipahsalar, ertesi gn bu konu hakknda padiahla halvet yaparak, "Ey Emir, sen padiahsn, bizse senin kullarn. Ey Hdavend, senin atalarn bu mezhepten deildi. Baban da deildi. Senin de bu kt Karmat mezhebine girmen gerekmez. Btn insanlar, hakknda kt sylyorlar" dedi. Hereyi sylediyse de, tesir etmedii gibi bir netice de alamad. Emir o kt mezhebin bozgunculuunun kalbinde yer ettiinden 241 KIRKYEDNC FASIL de hi bahsetmedi. Askerler arasnda dedikodu ayyuka kt. Padiahn kabul ettii mezhebi hikye gibi anlatyor ve ordu kumandanlarna haber gndererek "Bu i iin ne tedbir alalm?" diye soruyorlard. Padiahn mezhebini kabul etmi bir ka Trk emiri dnda, kumandanlar, mezhebin asker tarafndan ho karlanmadn anlayarak, arkadalarn haberdar ettiler. Kadlar ve limler de bu duruma zlyorlard. Neticede hepsi, "Bize kfir padiah lzm deil, bu ite biz onunla birlik deiliz" deyip anlaarak, padiah ldrmek ve ordu kumandan sipahsalar padiahla getirmek hususunda ittifak edip, bu iten dnmemeye hepsi yemin ettiler. Sipahsalar da biraz din, biraz da tamah ynnden padiahla rza gstererek, sevindi: "imdi bu ii nasl baarmamz gerekiyor? Ordu kumandanlar bir araya toplanp anlaalm, ant ve yemin ederek, bu iin uhdesinden nasl geleceimizi grelim. Yalnz, padiah da dahil kimsenin haberi olmasn" dedi. Orduda Talan Oga denilen bir ihtiyar vard. Tedbir olarak yle dedi: "Sen sipahsalarsn ve hepimizden byksn. Padiahtan istekte bulunup, ordu kumandanlarnn senden ziyafet istediklerini syle. "O halde yerine getir!" dediinde "Ekmek, et, arap gibi eylerde kusurum olmaz, fakat hal ve meclis iin gerekli altn ve gm eya bende yok" dersin. "Hazine, araphane, ferrahneden her neyi istersen al kullan" dediinde de "Bendeniz orduya bir artla ziyafet veririm, yemei yeyince, kfirle savaa hazrlanp bendenizle Trk kfirinin olduu Belasagun vilyetine gelmelisiniz; nk zulm grenlerin nefreti o kadar fazlalat ki sizden phe etmelerini istemiyorum" de. O zaman ziyafet hazrlna bala, orduya da syle, filan gn szlerinde durup gelsinler. Padiahn hazinesinde, araphanesinde, ferrahanesinde altn ve gm ile yaplm ne bulursan, kendi sarayna gtr. Sarayna geldikleri zaman, kalabalk bahanesi ile kapn kapat. Ordu kumandanlaryla erbet imek bahanesi ile saraya git. O an onlarla meseleyi konu, ittifak ettiklerin seninledir. Tali meseleleri ortaya atanlar durumu renince hepsi seninle olurlar. Hepimiz senin padiahlna biat edeceimize, 242 SYASETNME sz verip yemin ederiz. O zaman ekmei yeyip iki kadeh arap itikten sonra, altn ve gmten yaplan btn alet ve edevat ordu kumandanlarna ve orduya

balarz. Saraydan karak, saraya gider, padiahn haberi olmadan onu tutuklayp, derhal ldrrz. Ondan sonra da fitnenin ba olan o kpei gebertiriz. Ona biat edip, mezhebini kabul edenlerin mallarn hell klp, cmlesini kltan geirerek padiah sarayn da yama ederiz. Seni taht'a oturt tuumuzda askere, ehir ve vilyetin neresinde bir Karmat bulurlarsa ldrmelerine, yakmalarna, ev ve mallarn yama etmelerine izin veririz". Sipahsalar da "Bu iin aresi budur" dedi. Ertesi gn, ordu kumandanlarnn kendisinden ziyafet istediini Nasr b. Ahmed'e bildirdi. Nasr, "Gcn varsa yap" dedi. Sipahsalar, "Onlarn yeyip iecei hereye sahibim, fakat meclis iin gerekli hal ve kap - kaam noksan" dedi. Nasr b. Ahmed, "Gerekli olan her eyi hazinemizden al" deyince, hrmetlerini bildirip kt. Ertesi gn, filanca gn ziyafet olduunu orduya bildirdikten sonra, Nasr b.Ahmed'in hazinesinde altn ve gmten yaplm ne kadar eya varsa kendi evine getirterek gzel bir ziyafet hazrlad. Ordu kumandanlar gelince anlattmz gibi yapt. Ordunun tamamyla anlap, yemin ettirdikten sonra yemek yeyip, biraz arap itiler. Saraydan biri, Nuh b. Nasr'a btn geen olaylar ve ordu kumandanlarnn ne dndklerini anlatt. Nuh b. Nasr atna atlayp babasnn sarayna gitti ve "Nasl byle rahat oturuyorsun, btn ordu kumandanlar sipahsalarla, onun padiahlna biat iin anlatlar. imdi arap iiyorlar ve iki sofrasnda, senin btn altn ve gm eyalarn, silahlarn ve haklarn askere baladktan sonra, bizim bamza gelerek, hepimizi tutuklayp ldrecekler. Bu ziyafetten maksat senin ortadan kaldrlman idi" dedi, Nasr, "Bu iin aresi nedir?" diye sorduunda da, "Yemee oturmadan nce bir hadim gnder. Hadim sipahsalarn kulana Melik, "Sipahsalar bugn ok mkellef bir i yapm, gzel bir zi243 KIRKYEDNC FASIL yafet hazrlam; sarayn salonunda, hazinenin dnda bir yerde sakladm, hibir padiahta bulunmayan altn ve murassa takmlar var. Meclisinin daha gsterili olmas iin, misafirlerin arap meclisine gemeden, hemen gelip alsn" diyor" dersin. phesiz o, mala tamah ederek gelecektir. Buraya gelince de hemen ban keseriz. Ondan sonra ne yapmak gerektiini sylerim" dedi. Nasr b. Ahmed hemen iki hadimini bu haberi vermeleri iin sipahsalarn huzuruna gnderdi. nsanlar sofradan kalkmlard. Sipahsalar padiahn kendisini ne iin ardn bir iki kiiye syledi. Hepsi, "Git onlar da getir!" dediler. Sipahsalar acele atna binip Nasr b. Ahmed'in sarayna gitti. Kendisini, bir odaya davet edip, derhal ban keserek, bir torbaya koydular. Nuh babasna, 'Hemen atna bin, sipahsalarn sarayna gidelim, o torbadaki ba da beraber gtrelim. Sen kumandanlara padiahlktan usandn syle, beni kendine veliaht iln et, gerekenleri ben sylerim. Padiahlk bizim hanedanmzda

kaldka ordu seninle uyumaz. Sen lnceye kadar, babalarnn yolundan gitmediin, Karmat olduun iin ordu ileri gelenleri senden raz olmazlar. Sen bir kpein szne kulak vermi ve mslmanlar terk etmisin, iin byle olduunu bilmelisin" dedi. kisi birlikte atlarna binip sipahsalarn sarayna geldiler. Ordu kumandanlar olu ile birlikte padiah grnce ardlar. Hepsi kalkp karladlar. Hi kimse ne olduunu, iin nereye vardn anlayamad. Padiahn misafir geldiini sandlar. Nasr b. Ahmed olunu brakp yerine oturdu. Muhafzlar arkasnda yerlerini aldklarnda, Nasr b. Ahmed yzn emirlere evirerek, "Sizin d ncelerinizi haber aldm, beni ldreceinizi renmi bulunuyorum. Sizlere krldm. Sizler de benden nefret ediyorsunuz. Bundan sonra ne siz benden emin olursunuz, ne de ben sizden. Ben yolumu arp, btl mezhebe girdiimden bana kzgnsnz. Olum Nuh'un hi kusuru olmadn biliyorum. Bundan sonra ben padiahla ve size hkmetmeye lyk deilim. Ben olum Nuh'u kendime veliaht yaptm, o sizin padiahnz ve hkiminizdir. Doru 244 SYAShTNME veya yanl, onu padiahla oturtarak ben ekiliyorum, artk ona itaat ediniz!" dedi. Sonra "imdi sizi yanltana baknz" diyerek sipahsalarn kesik kellesini topluluun ortasna alp, "Cezasn buldu" dedi. Arkasndan, tahttan inerek olu Nuh'u kendi eliyle tahta oturttu. Hediyeler saarak, "Mbarek olsun" dedi. Ordu kumandanlar bu duruma arp, donakaldlar. Hibir zr ve bahane beyan etmediler. Hepsi yerlere kapanarak Nuh'u tebrik ettiler. Hepsi suun sipahsalarda olduunu syleyerek, "Biz senin kulunuz, ferman senindir!" dediler. Nuh, "Ey emirler, benim Nasr deil Nuh olduumu bilin. Ben sizin bu hatanz yz savapla affettim. Btn mkfatnz benden alacaksnz. imdi fermanm dinleyin: Ben sizin zntnz Nasr b. Ahmed'den daha abuk gidereceim. Bundan sonra eleinize tek bir keder ulaamayacaktr; hep iyi eyler yapmay isterim" dedi. Sonra bir ip getirmelerini emretti. Babas Nasr b. Ahmed'in ayaklarn balayp, eski bir mabede gtrerek, hapsetmelerini emretti. Sonra emirlere ve askerlere "Kalknz arap meclisine gidelim" dedi. Mecliste oturup her biri birka kadeh arap itikten sonra Nuh, "Sizin, bu mecliste bulunan eyalarn hepsini yama etmenizi istediler, imdi ben hepsini size baladm, beendiinizi alnz veya birbirinize balaynz." dedi. Anlaarak padiahn istedii gibi yaptlar. Sonra yle konutu: "Sipahsalar hakkmzda kt dndnden cezasn ekti. Babam doru yoldan sapt iin cezasn bulacak. Aranzdaki birlik babamn tahta kt ilk gn gibi olmal. Gaza da, kfir de burada, kalkn Mavera'n-nehir ok kart gaza edelim. Karmat mezhebinde olanlarn hepsini ldrerek, gazi olalm. Yzmz aartalm. Karmatlerin mal ve mlklerinin

cmlesi sizindir, gidip alalm. Mecliste bulunan btn mallar babamn mal olduundan hepsini size verdim. Hazinede kalanlar da 245 KIRKYEDNC FASIL yarn vereceim. Bu mhim iten kurtulduktan sonra, yz, kfirle gazaya koyalm. Sizden Muhammed Karmat'yi getirmenizi istiyorum. Onun da, babamn meclis arkadalarnn da imdi balarn vurduracam." Hemen gidip Muhammed Naheb'yi, getirdiler ve ban kopardlar. Hasan Melik, Ebu Mansur aan, E'ab gibi Btn olan dier bir ka emiri de katlettiler. Ayn anda ehre dalarak Karmatlerden kimi buldularsa ldrdler. Yine o gn ordu ile Ceyhun'dan geip, Mevrud'a gittiler. Nuh'un ilk ii, Sudabe'nin olunu tutup idam etmek oldu; ondan sonra Btnlerden kimi bulursa ldrmek zere bir emir gnderdi. Onlara, hata ile mslmanlara zarar getirmemelerini de tembih etti. Sonra yedi gn yedi gece Buhara ve nahiyelerinde Btn mezhebinden kimi buldularsa ldrp mallarn yama ettiler. Bu seferde Horasan ve Mavera'n-nehir'de onlardan tek kii brakmadlar. Bu mezhep Horasan ve Irak'ta kendini pek gizleyemedi. am ve Magrip'te Btnlerin ortaya k, fitne ve fesatlar am olayna gelince, Abdullah b. Meymun Basra'ya gidip orada halk gizlice mezhebine davet ettii srada ld. Bunun zerine olu Ahmed kalkp am'a geldi; buradan da Marip'e gitti. Orada kendisini iyi karlayp, davetini kabul ettiler. Bilahare Ahmed tekrar am'a dnp Selimiye ehrine yerleti. Burada Muhammed isimli bir olu dnyaya geldi. lmnde olu ok kk olduundan, yerine kardeinin olu Said b. Hseyin geti. Said Marip tarafna gitti, ismini de deitirip kendini Ubeyd b. Hseyin olarak tantt. Arkadalarndan Ebu Abdullah Muhtesib'i, naip olarak, halk mezhebe davet etmek zere am ehirlerine gnderdi. Ekseriyeti lde oturan bu blge halk, yeni mezhebi kabul ettiler. Mezhebi kabul edenlerin says oalnca, "Bundan sonra ii kl246 SYASETNME la halledin, mezhebi kabul etmeyen birini bulursanz ldrn" diye emretti. Topluluk da byle hareket ettiklerinden, halkn bir ksm evreye dald. Nahiyelere, ehirlere ve daha ok da Marib'in mslman beldelerine snmaya altlar. Kklnde kendisine Sahibu'l-hal denilen, Snn bir adam bu ehirlerin padiah idi. Bu padiah, sipahsalar olan Ali Deylem'yi am askerleri ile anszn Ebu Abdullah Muhtesib'in zerine gnderdi. Ebu Abdullah mu kavemet edemeyip kanca, btn askerini kltan geirdiler. Kavimden ldremedikleri, dnyann drt bir tarafna daldlar. Ebu Abdullah tebdil-i kyafet ederek Suriye ehirlerinden birine snd. Sarnn ucunu yzne sarktr, gayet k giyinir ve yle dolard. O kavim, onu yakndan tandndan, Sahibu'l-hal'in devaml olarak "Onu bana gnderin" diye yollad adamlar atlatarak gn-dermiyorlard. Taraftarlarnn padiahtan rkmelerinden korkan

Ebu Abdullah, huzuruna birini gndermesinin de bir tedbir olamayacan bildiinden, yakndaki denizin (Akdeniz) adalarndan birine giderek orada bir saray yaptrd. Halk kendisini ziyaret edip, zektlarn gnderirlerdi. lnceye kadar byle yaad. lnce yerine olu geip uzun mddet ayn yerde babasnn mezhep ve detlerini yrtt. Gur ve Herat blgesinde Karmat ve Mazdeklerin ortaya k ve helak olmalar Reslllah'n hicretinin 295. ylnda, Herat valisi Muhammed b. Herseme, dil Emir smail Ahmed Saman'ye haber gndererek, "Ey emir, bu blgede bir adam ortaya kt Ebu Bilal denilen bu adam, Gur ve Grce dalar eteklerinde bakaldrp Karmat mezhebinden olduunu iln etti. Her tabakadan insan, daha ok da Herat kylleri etrafna toplanp, ona biat ederek, kendilerine Daru'l-adl adn verdiler. Saylar 10.000'i amaktadr. Emir bu ie mdahale etmez, dier zayf kiiler de bunlara eklenirse, i daha da zorlar. 247 KIRKYBDNC FASIL Bu Ebu Bill'in, Yakb- Leys Krd'nin nedimi olduunu sylyorlar. Taraftarlarna, onun naibi olduunu iddia ediyor" dedi. Emir smail Ahmed bunlar iitince, "Anladma gre Ebu Bill'in kan kaynam." diyerek Hcip Zikri'ye haber gnderdi: "Cesur Trk klelerinden 500 kii se ve onlara para ver. Kumandanlklarna akll bir kle olan Biga'n tayin edilerek, kendisine 10.000 dirhem verilmesini emret. Ayrca develerin zerine 500 zrhl yerletirsinler. Benim grmem ve nmden gemek zere yarn sen de onlarla beraber Muliyan rmana gel!" Hcip Zikri sylenenleri aynen yerine getirdi. Ebu Ali Mervez'ye yazd mektupta da, kendi adamlarna para vermesini ve gnderdii asker oraya ulamadan ehirden kp, onlara yetierek bu klelerle Herat'a gidip, Muhammed b. Herseme ile birlemesini emretti. Muhammed b. Herseme'ye de, ordusunun ikmalini yaparak ehirden kmasn, Biga ile Ebu Ali'nin kendisine ulaacaklarn bildirdi. Biga'a da "Muzaffer olursan sana valilik veririm" dedi. Klelere ise "Bu Ali irvin harbi deil, bu Amr- Leys veya Muhammed Herevi'dir. Ordu ve silahlar pek oktur. Bu mhim savata size gveniyorum. Herat da eteklerinde Haricler zuhur etmi, Haric ve Karmat mezhebini aka icra ediyorlar. Bunlarn ekserisi oban veya iftidirler, eer onlar malup ederseniz hepinize hediye ve hilatlar veririm" dedi. Debir'i Cild'i kethudala tayin etti. Bunlar Maveraiinnehir'e gelince, Ebu Ali adamlaryla onlara katld. Hariclerin haber alamamas iin de yol balarn tuttu. Herat'a ulaan Muhammed Herseme ordusuyla ilerleyip, Ebu Bill'in haber almamas iin yollar tutup, da yoluna vurdu. ne ka gn gece ilerledikten sonra onlar buldular. Habersizce ember iine alp, hepsini ldrdler. Sadece Ebu Bill, Hamdan ve reislerinden on kiiyi esir alp, 70 oradan dndler. Ebu Bilal' Kuhen Dej zindanna gtrdler; Ebu Bilal orada

ld. Kalanlarn hepsini, aslmak zere bir ehre gnderdiler. Bylece Gur ve Grcistan'da bir mddet kkleri kaznd. Emir dil o sene vefat etti. 248 SYASETNMB yerine, kendisinden pek ok sz ettiimiz, sonradan Btn olan olu Nasr Ahmet geti. Btnlerin Horasan ve Maverannehir'de ikinci defa ortaya klar ve yok edilileri Nuh b. Nasr babasn hapsedip, sonra da ban kestirince, kumandanlar kendisine tekrar itimat ettiler. Nuh uzun mddet padiahlk yapt. lnce yerine geen olu da babas gibi hareket etti. Padiahlnn 15. ylnda Buhara ve Horasan'da dailer tekrar ortaya kp, halk davete balayarak yoldan kardlar. Bu davete, daha ok, babalar ve dedeleri bu mezhep iin ldrlenler katldlar. Bu zamanda Emir Seyyid Mansur Nuh'un veziri Ebu Ali Belm, Irak ve Horasan sipahsalar da Alptekin idi. Hace Sebuktekin ile Mansur Baykara byk hcip, Yahya E'as Fergana, Serheng Hseyin Sebicab valisi idi. Mansur b. Abdurrezzak Ts, smail Cc emgir de Grgan valisi idiler. Seydac, Nasr Melik, Ebu Said Melik, Haydar Cegan, Ebu'l-Abbas Cerrah, Bektuzen, Tekinek, Hu-martekin gibi Dergh'ta oturan emirler de vard. Ebu Abdullah Ceyhan ve Cafer gibileri ise Btnlerin reisleri idi. Bu mezhebin diliini yapan iki kii vard. Biri Ebu'l-Fazl Zengrz, dieri de Atik nam ile anlan tek gz kr bir adamcazd. Bu adamlarn ii dergh, saray ve divanla megul olmaktan ibaretti. Devletin btn ilerinin kararlar bu adamlarn elinde olduundan, biri dierine gizlice destek veriyordu. Birinin elinden i gelmiyorsa, dieri emir vermemi oluyordu. Divanda biri dierini destekliyor, biri taklnca hepsi duruyor, onu tehlikeden kurtaryorlard. Bylece saylar her gn artyor ve kuvvetleniyorlard Horasan ve Mavera'n-nehir'in neresinde kendilerinden biri varsa hepsi onu korurdu. lerinden bir ksm aka davete baladnda, srlar aa kt. Halk padiahn btn yaknlarnn Btn olduunu sand. Ebu Mansur Abdurrez-zak da Btn mezhebine girdi. Batniler Fergana, Hocend ve Kaan 249 KIRKYEDNC FASIL SYASEINME dervilerine (Beyaz elbiseliler), "Her ikimizin de gayesi ayn; biz isyan edeceiz siz de isyan edin" diye yazarak, yle dediler: "Evvel padiah esir edip birleelim. Ceyhun'dan bu tarafta kalan memleketleri temizledikten sonra, Horasan'a hareket edelim." Bunun zerine, Baykara'nn olu ile anlaarak, birlikte padiahn huzuruna gidip veziri Ebu Ali Belm ile emir Bektuzen aleyhinde konutular. nk her ikisi de mslmand. Btn gulamlar ve kleler Bektuzen'in emrinde idi. Mansur'un emri ile her ikisini Kuhen Dej kalesine hapsedip, ayaklarna zincir vuruldu. Bylece memleketin ilerinin yrtlmesi gleti. Alptekin, padiaha yakn

emirlerin ve divann pek ounun Karmat mezhebine mensup olduklarn ve herkesin iyiliine alan bu iki mslmann onlarn sz ile hapsedildiini grnce, Niabur'dan Buhara'ya gitmek zere ayrld. Niyeti Sultan'a durumu bildirip, gerekli tedbiri almakt. nl, byk ordu ve servete sahipTs emiri Mansur Abdurrezzak bunu haber alnca, Alptekin'in saraya ulaamamas iin, kuvvetlerini Ceyhun kysnda Alptekin'in yolunu kesecek ekilde Amu'ya yerletirerek geri dnd. Sonra Alptekin ile gelen insanlar yanltmak zere onlarn durumunu iyi bilen birini gnderdi. Btnler, azbirlii ederek padiah Alptekin'in isyan ettiine inandrmak istediler. "Onu defalarca saraya ardnz gelmedi. imdi arzun hilafna Ceyhun kysna kadar geldi. Kendisini armadnz halde nehri gemek istiyor" dediler. Padiah Bek Arslan Hmid ile Hasan Melik'i, tm gemileri ekip, Alptekin'in gemesini nlemeleri iin Ceyhun kysna gnderdi. Alptekin geit verilmediini grnce, bir mektup yazp, geli sebebini anlatt: "Yaknlarnn, saray memurlarnn ve divan yelerinin pekou Karmati mezhebine mensuptur. Her yerde ayaklanma hazrl yapyorlar. Memlekette iyi ve herkesin iyiliini isteyen iki kii vard, onlarn sz ile ikisini de hapsettin. Ben bu ileri ele almak zere gelmitim. Bendenizin szn deil Karmatilerinkini dinliyorsunuz. Korkarm, yarn bunun bedelini dersiniz. Melik'e durumu haber verdim. te Belh tarafna gidiyorum." Ayn mahiyet250 te bir mektubu da Buhara kads ile ehirdeki limlere yazd: "Bu sizin derdinizdir, eer mslmanlk davasn srdrmezseniz Karmatler galip gelerek, ayaklanacaklar. Padiahn bundan haberi yok. Padiaha da, size de yazdm. Bylece mslmanln artn ve kulluun gerektirdiini yerine getirdim. Bunun iin gelmitim, yolumu tuttular. Ben de geri dnp Belh ynne gidiyorum." Bu mektuplarla durumu renen kad Ebu Ahmed, ehrin limleri ve Buhara imamlar Melik'in yaknlarnn ou Karmat olduundan birey sylemeye cesaret edemediler. "Melik haklarnda sylediklerimizi dinlemezse, her biri bir vilyet ve ordu sahibi olan bu kiiler bize dman olurlar" dediler. Daha sonra Kadl'l-kudat Ebu Ahmed bir ikindi namaznda padiahn sarayna giderek padiahla yalnz grmek istedi; padiah da kabul etti. Kad, "Padiahm, imamlarn ve limlerin elinden na-sihattan baka bir ey gelmez, baban Emir Ahmed Nuh (Allah rahmet eylesin) her zaman bilginlerle oturur, onlara danmadan bir i yapmazd. Hepsi onu zlemektedir. nk sen ilim sahipleri ile ok az gryorsun, onun doru yapt her ey imdi eri yaplyor" diyerek, Alptekin'in mektubu ile imamlarn ayn mahiyetteki mek tuplarn Melik'e gsterdi. Bu ekilde, padiaha, bu szleri kendiliinden sylemediini bilmesini istedi. Onu uyandrmak iin gzel szler syleyip nasihatlar verdi. Tesadfen, ertesi gn, beyaz elbiselilerin (sepid camegan) Fer-gana'da ayaklandklar ve mslmanlardan kimi ele geirdilerse ldrdkleri haberi

geldi. Daha ertesi gn de, Horasan taraflarnda Karmatlerin btl mezheplerini aa vurduklar, fesat karp halk katlettikleri haberi alnd. Bunun zerine Emir Seyyid Mansur vezirlii Kad Ebu Ahmed'e teklif etti. Ebu Ahmed bunu kabul etmeyip yle dedi: "Ben bugn vezirlie otursam ve Melik'e art niyetsiz nasihat etsem, t versem maksatl kiiler, "Bunlarn hepsini din ve Allah iin deil, vezirlik iin yapyor" derler". Bu sz Mansur'un houna gitti ve, "Nasl bir tedbir alnmaldr?" diye sordu. Kad, 251 KIRKYEDNC FASIL "Melik'in dirayetli, vezir olu, mslman ve liyakatli bir veziri var" dedi. Melik, "'Nerede?" diye sordu. Kad, "Kuhen Dej hapishanesinde" dedi. Mansur, Ebu Ali Belm ile Bektuzen'in hapisten karlmasn emrettikten baka, ayn gn onlara rza hilatini giydirerek, gnllerini de ald. Bu ikisi gerekli btn tedbirleri aldlar. Hilesi gn vezir, kad ve Bektuzen gizli bir toplant yaparak, lkenin gemi ve bu gnk durumunu Melik'e bildirdiler. Evvela Semerkant, Sud ve Fergana'daki beyaz elbiselilerden ve Falakan Karmatlerinden gnln rahatlatt; sonra da, Abdurrezzak'a kar harekete balayp evresini ve sarayn temizledi. Ertesi gn, her ehrin nl limleriyle, danimenller vezirin saraynn kaps nnde toplanp, zulm grdklerini bildirerek, padiah haberdar etmesini istediler. Danimendler. "Karmatlerin ortaya kn vezir Ebu Ali tehir etti, onlarla dost olmasayd tehir etmezdi" dediler. Bunun zerine EbuAli, Sultan'n hocasna, ertesi gn bir toplant yapmay ve mslmanlk gerei ve eriatn hk myle danimendlerin mnazara yapmak zere hazr olmalarn teklif etti. Ertesi gn Ebu Ali Belm, Sultan'n saraynda yapt toplantya kad Ebu Ahmed Mervez ile btn imamlar ve ehrin ileri gelenlerini ard. Kelmc olarak tannan btn Karmati reislerini de getirtti. Evvela tek gzl Atik'i ortaya kardlar. Kadlarn ve limlerin sorularnn bir tekine dahi cevap veremeyince 100 deynek vurarak Harezm'e gnderdiler. Orada hapse attlar ve hapishanede ld. kinci olarak Ebu'l-Fazl Zengrz' getirip. sorular sordular, cevap veremeyince 100 deynek vurarak onu da kars ve ocuklar ile Amu'ya gnderdiler, orada zindanda ld. Bektuzen ordusunu, ayakkabclar ve ayak ileri vekili Ebu'l-Kasm ile Talakan'a gnderdi. Ayaklananlar ldrlp, mehurlarndan 400 Karmat esir alnarak bakente getirildi. 60.000 dinar ganimet aldlar. 100.000 dirhem de Beyt'l-mal iin getirdiler. Geri kalann, emirin hkm ve fermanyla ayakkabclarla ayak ile252 SYASETNME rini yapanlara yama iin braktlar. Esirleri saraya getirince bazlarn idam ettiler, bazlar da attklar hapisanede ld.

Talakan temizlenince, shak Belh'yi Beyk Arslan'la Fergana tarafna gnderdiler. Danimend Ebu Muhammed'i de, eriat retmek amacyla yanlarna kattlar. nan'n fethinden sonra ordu Fergana'ya girip pek ounu kesip, bir ksmn da esir ald. Byk bir topluluk da bakente gelerek tevbe edip, o mezhepten vazgeerek mslman oldular. Ordu da Buhara'ya pek ok mal ve ganimetle dnd. Ebu Muhammed'den, Muk'iyan mezhebinin nasl olduunu sordular. Bu mezhebe gre, kadnlar tenasl uzuvlarn kendi mezhep mensuplarndan saklamad gibi, esirgemiyorlard da. Bir kii bir kadnla evlenmek istediinde, ilk olarak en bykleri sahip olur,ondan sonra, kadn kocaya gidebilirdi. Bu helal saylrd. Birlemeden sonra ykanmazlar, annelerine, kardelerine, kzlarna el uzatabilirlerdi. Namaz, orucu, hacc, gazay inkr ediyorlard. Bu nemli i bittikten sonra sarayda, divanda, nedimler arasnda bulunduu sylenen Karmatlerle dierlerinin ibret almas iin nasl bir intikam alnacan grmek zere Emir Seyyid Mansur, vezir, kad ve Bektuzen bir toplant yaptlar. lk olarak Ebu Mansur Abdurrezzak' tutuklayp, Horasan, Irak ve Mavera'n-nehir'deki btn Karmatleri temizlemeyi kararlatrdlar. Alptekin Horasan'dan ayrlm, Gazneyn'e yerlemiti. Bu gn Horasan'da bulunan Ts emirlerinden Ebu Mansur Abdurrezzak eski gcnde deildi. Fakat ncelikle padiahn saraynn Karmatilerden temizlenmesi gerekirdi. Ebu Mansur ve dierlerinin ileri daha sonra grlmeliydi. Horasan sipahsalarln Nsru'ddevle Ebu'l-Hasan Semcur'a vererek, btn kuvvetleriyle dergha ardlar. Ebu'l-Hasan huzura ulanca, onun gc ile, padiahn yaknlar ve debirleri olan Karmatleri zincire vurulup, btn mallar alnarak, hepsi ldrld. Bundan sonra Ebu'l-Hasan Semeur'u Horasan askeri ile savamak ve Ebu Mansur Abdurrezzak' tutuklamak zere gnderdiler. Civardaki valilere de mektuplar yazarak, Vemgir'in Gr-gan'dan ordusuyla hareket edip, Semeur'un kuvvetlerine katlma253 KIRKYEDNCt FASIL sn,Ts'u muhasara ederek Ebu Mansur'u yakalamalarn ve Karmatlerden kimi bulurlarsa ldrmelerini bildirdiler. Hasta olan Ebu Mansur, ordularn Tus'u kuattn grnce, Grgan tarafna kamak iin ehirden kt. Vemgir kendini grp yolunu kesti, kuluk vaktinden ikindiye kadar savatlar. ok etin bir sava oldu. Ebu Mansur zayflk ve hastalktan gcn tketip, atndan inerek klesinin kucana yatt ve orada ld, ordusu da bozuldu. Vemgir, Ebu Mansur'un bann vcudundan ayrlmasn emrederek, akam namazna kadar, bozulan orduyu takip ile yaka ladklarn ldrtt. Ebu Mansur'un btn eya ve hazinesini ele geirdiler. Vemgir, Ebu Mansur'un kellesini, 70 esir ve hazinesi ile Emir Seyyid'e gnderdi. Bir taraftan Ebu'l-Hasan, dier taraftan Vemgir ehre girip ne kadar Karmat buldularsa ldrdler. Bylece, Horasan ve Irak'ta tek Karmat ve

Btn kalmad. Mezhebin kkn yle kazdlar ki, kimse kp onlardan tek kii gsteremez. Batn Ali b. Muhammed Berka'nin Huzistan ve Basra'da ortaya k Hicretin 255. senesinde Ali b. Muhammed Berka isyan etti. Ehvaz'da senelerce Huzistan ve Basra zengilerini aldatm, mitler vererek, onlar mezhebine davet etmiti. Bu mitlerin tahakkuku iin zengilerle birleerek, nce Ehvaz', sonra Basra'y ele geirip, bir saldr ile Huzistan' da aldlar. Zengiler efendilerini ldrerek mallarna, paralarna, kadnlarna ve saraylarna sahip oldular. Halife Mutemed'in gnderdii orduyu defalarca malup ederek bayran yrttlar. Berka 14sene I4ay 6 gn padiahlk yapt. Neticede, Mutemed'in kardei Muvaffak'n hilesiyle tutukland. Btn zengileri kestiler. Ali b. Muhammed Berka'yi Badat'a getirerek idam ettiler. Onun mezhebi Mazdek, Babek, Ebu Zekeriya, Hurremdin ve Karmat mezhebi gibi, hatta daha beter idi. 254 SYASETNME Ebu Said Cennab ve olunun Bahreyn ve Lahsa'da isyan etmesi Mu'tasm zamannda, Bahreyn ve Lahsa halkn, bizim ia dediimiz Btn mezhebine davetle yoldan karan Ebu'l-Hasan b. Bahrem Cennab isyan etti. Muradna eriip, kuvvetlendiinde, yol kesip yamaya balad ve bunun mubah olduunu iln etti. Byle bir mddet getikten sonra, bir gn bir hizmetkr tarafndan ldrld. Bu olay zerine Bahreyn ve Lahsa'da hizmetkrlara itimat edilmez oldu. Cennab'nin yerine olu Ebu Tahir geti. Bir mddet doru yolda yryen Ebu Tahir, ilerin dsturlarndan ok az ey bildiinden, bir gn dilere birini gndererek onlarn okuduu Kitabu'l-belagati's-sabiat adl eseri istedi. Kitab gnderdiler. Onu okuyunca adeta bir kpek kesildi. Bahreyn ve Lahsa'daki adamlarna "Silahlann, sizinle iim var. Hepiniz gelin. Size, hayrnza olacak bir eyler retip, gstereyim" diye haber gnderdi. Hac mevsimi yaknd. Etrafnda pekok insan topland, bunlar alp Mekke'ye gtrd. O sene hac ok kalabalkt. "Kllarnz ekip kimi bulursanz ldrn, fakat Mekke yaknlarnda oturanlar daha abuk yok etmeye aln" diye emretti. Adamlar kllarn ekerek ok sayda insan katlettiler. Haclar Harem'e sndlar. Kaplar kapayarak, mushaflarn alp okumaya baladlar. Mekkeliler silahlanarak Ebu Tahir ile savaa tututular. Ebu Tahir bu durumu grnce eli gnderip, "Biz hacca geldik, savamaya deil. Harem kapsn kapayarak, bizi savamak zorunda braktnz iin gnah sizindir. Haclar rahatsz ediyorsunuz, biz de haccetmek istiyoruz, siz yolu kapattnz. Bize zarar verirseniz namnz ktye kar. Braknz haccmz yapalm" dedi. Mekkeliler onlarn bu tumturakl szlerine inandlar. Aralarnda anlap, iki tarafn da kullanmamas zerine yemin ettiler ve silahlarn brakarak tavafla megul oldular. Ebu Tahir silahl kiilerin daldn grnce, "Silahlarnz e255 KIRKYEDNC FASIL

kip, derhal Harem'e girip, ierde ve darda kimi bulursanz ldrn!" emirini verdi. lm korkusundan halkn bir ksm kendilerini kuyulara att, bir ksm da dalara kat. O anda Haceru'l-esved'i yerinden kardlar. Kabe'nin damna kp altn oluu yerinden sktler. Bunlar yaparken bir yandan da yle diyorlard: "Sizin Tanrnz gktedir, yer yzne ev yapmaz, hadi onun evini yama ediniz, yknz." Kabe'nin rtsn karp para para ettiler. Alayla "Allah'n evine girmitiniz, niin klcmzdan emin olamadnz? Eer Allah evi olsayd kltan emin olurdunuz" diyorlar ve buna benzer pek ok kfrler sylyorlard. Mekkelilerin kadn ve ocuklarnn ounu esir ve kle yaptlar. Kuyulara atlan ve atlayanlarn haricinde 20.000'den fazla mslman katlettiler. Cesetlerin kuyulara doldurulmas emredilince, kuyularda sa kalanlar da ldler. Pekok altn, gm, gzel kokular ve ev eyalar gtrdler. Bahreyn'e d nnce dilere bu mallardan pekok hediyeler gnderdiler. Bu olay 370 senesinde Muktedir zamannda oldu. Ebu Tahir daha sonra Marip'te bulunan byk olu Ebu Said'e de hediyeler gnderdi. Ebu Said, Abdullah Meymun Kaddah'n oullarndan biri olan Ahmed'in annesi ile evlenmi, olunu yetitirip, meslek sahibi yaptktan sonra ona fazilet ve edep reterek, ahlaken de g-zelletirerek onu kendine veliaht yapmt. Ona daveti reterek, nianlar verip, kendisi Marib'in Sicilmase ehrine yerleti. Burada ileri yolunda gitti, halka mezhebini retti. "Ben mehdi ve Ale-vyim" diyerek halka ar vergiler koydu. arab mubah kld. Anne ve kz kardein mubah olduunu syledi. Emev ve Abbaslere lanet okunmasn emrederek, baz kiileri zorla, bazlarn da balarda bulunarak mezhebine davet etti. Anlattmz gibi, haksz yere dkt kanlar ve koyduu kt detler uzar gider. Tarihlerin anlattna gre, onun Msr'da oturan oullar, Ebu Said ile Ebu Tahir, Lahsa'ya geldikleri zaman semav kitap olarak bulduklar Tevrat, ncil ve Kur'an- Kerim'lerin hepsini sokaa alarak stlerini kirlettiler. Ebu Said, "nsanlar kii serseme evirmitir: oban, tabip ve deveci. Kinim, dierlerinden daha 256 SYASETNME hilekr, daha kt ve daha gzbac olan deveciyedir" dedi. O kpek bunlar syledikten sonra annenin, kz kardein, kiinin kendi kznn mubah, maln ve btn kadnlarn ortak olduunu sylyor, bylece Mazdek dininden olduunu aklyordu. Haceru'l-esved'i iki para ederek, oturduunda bir ayak bir parasna, dier ayak ikinci parasna konulacak ekilde ayak yoluna yerletirdi. Btn resullere ve nebilere lanet edilmesini emretti; ikinci bir emirle herkesin annesine ve kz kardeine yaklamasn istemesi Araplara zor geldi. Annelerine sokulmamak iin zrnk ve kkrt ierek intihar ettiler. Fakat Marip halknn ounluunu yabanclar, cahiller ve genler tekil ettiinden bunlar isteyerek ve hevesle bu ie yanatlar. Bu kpek ikinci defa hac kafilesini soydu. Grgszlkler yapt. Yalan yere szler verip, yeminler etti. Pekok insan ldrd. Irak ve Horasan'da bulunan

mslmanlar kara ve deniz yolu ile hacca gitmek iin toplandlar. Fakat korkularndan Kfe mescidine sndlar. Bir ara, Haceru'l-esved'i ayak yolunda iki para halinde grerek, alp, demir ivi ile birletirdikten sonra Mekke'ye gtrp yerine koydular. Daha sonra Ebu Tahir, Zekire-i Gebr'i sfahan'dan Lahsa'ya gtrp, padiahln iln etti. Gebr tahta oturduktan sonra onlarn ileri gelenlerinden 200 kiiyi ldrd Ebu Tahir ile kardeini de ldrmek istiyordu. Bunu anlayan Ebu Tahir onu hile ile ldrp, tekrar duruma tekrar hkim oldu. Bu kpein slmda kard fitnelerin ve yapt katliamlarn hepsini anlatacak olursak bu kitap on misli byr. Bu fitne, Rz zamannda Deylemlilerin ortaya kna kadar devam etti. Onlardan bu kadar bahsetmemizin sebebi, lemin Efendisi'nin onlarn inanlarnn ne olduunu, nasl altklarn, sz ve yeminlerine olan inanlarn bilmesi iindi. Batniler, gl olduklar zaman mslmanlara ve slm beldelerine pekok kt iler yapan, uursuz bir topluluk, slmn ve padiahn dmandrlar. * O tarihlerde Mukanna Mervez de Mavera'n-nehr blgesinde 257 KIRKYEDNC FASIL isyan edip, eriat kendi kabilesinden bir kere daha kaldrd. Mukanna da, Ebu Said Cennab Marib, Muhammed Alev Berka ve dier diler gibi Btnlerin davalarn gdyordu. Bunlarn hepsi ayn zamanda yayor, birbirleri ile dost olup, mektuplayorlard. Mukanna Mavera'n-nehr'de bir sihir yaparak, dadan, bala benzer bir ey indirdi. Ay doduu srada halk oraya gidip, onu gr yordu. Balangta Btnlerin fikirleriyle ortaya karak, o vilyetin halkn eriattan ve mslmanlktan kard. Allahlk iddiasnda da bulununca, devrinde pekok kan dkld. kard fitne ve fesat ile o blgenin askerini kendine balayp, bu askerle pekok seferler yapt. Hepsini anlatacak olursak bu kitaba smaz. Bu topladklarmzda ondan bahsetmemi olmamak iin bu kadar sz yeterli buluyoruz. Bahsettiimiz bu kpeklerin herbirinin maceras byk bir kitap gerektirir. Btnler zaman zaman isyan etmiler, kendilerine her zamanda baka bir isim ve baka bir lakap vermiler, her ehir onlar baka bir adla anmtr. Msr ve Halep'te smail; Badat, Mavera'n-nehr ve Gazneyn'de Karmat; Kfe'de Mubarek; Basra'da Ravend, Berka, Ber Halef ve Btn; Grgan'da Krmz bayrakl; am'da Mubiza; Marip'te Said; Lahsa ve Bahreyn'de Cennab; sfahan'da Btn derler. Onlar ise kendilerine Talim derler. Maksatlar, her zaman halk doru yoldan kararak, mslmanl ortadan kaldrmak olmutur. 258 KIRKSEKZNC FASIL Hurremlerin Isfahan ve Azarbaycan'da ba kaldrlar

imdi de Alemin Efendisi'nin nazar- dikkatini ekmek iin bendeniz Hurrem dinlilerden (Hurremler) bir ka hususta ksaca bahsetmek isterim. Hurrem dinlilerin her isyan ediinde Btnler onlarla birlik olarak, onlara kuvvet vermilerdir. Btnler nerede bakaldrm olurlarsa olsunlar, Hurrem dinliler onlarla birlik olarak, onlar manen ve maddeten desteklemilerdir. Her iki mezhep de dini bozmada ayndr. 162. H. senesinde halife Mehdi zamannda kendilerine krmz bayrakl (Surh alem) denilen Grgan Btnleri isyan ederek Hurrem dinlilerle i birlii yaptlar. Ebu Mslim'in sa olduunu iddia ederek "ktidar ona geri vereceiz" dediler. Olu Ebu Lara'y kendilerine lider yaparak, Rey'e kadar ilerlediler. Hellle haram bir tutup, kadnlar mubah kldlar. Halife Mehdi etrafa mektup yazarak Taberistan valisi Amr b. Al'nn etrafnda birleerek onlarla savamalarn bildirdi. Gidip bu topluluu dattlar. Harun Reid Horasan'da bulunduu srada, Hurrem dinliler bir defa daha Isfahan ve blgesinin Terindin, Kapile, Fab ve dier kylerinde isyan ettiler. Rey ve Hemedan'da da pekok halk blk blk bu isyana itirak ederek, onlarla birleti. Bylece saylar 100.000'i at. Harun Reid Horasan'dan Abdullah b. Mbarek kumandasnda 20.000 svariyi onlarla savaa gnderdi. Onlar Abdul259 KIRKSEKIZINC FASIL lah'tan korkarak, her kavim kendi yerine dnd. Abdullah, Harun Reid'e mektup yazarak Ebu Dulef ten ayrlma imkn olmadn bildirdi. Cevab mektupta, onun emrine girip birlik olmalar emredildi. Hurrem dinliler ve Btnler tekrar toplanarak karklk karmaya ve yamaya baladlar. Ebu Dulef Ad ve Abdullah Mbarek yaptklar bir basknda pekounu ldrp, ocuklarn alarak Badat ve Yemen'de kle olarak sattlar. Bbek'in syan Bu olaydan dokuz sene sonra Bbek Azerbaycan'da ayaklanp, onlarla birlemek istedi. Ordunun yollarn kestiini duyunca korkup, geri dndler ve daldlar. 212 H. senesinde, Halife Me'mun zamannda Hurrem dinliler Isfahan ve Kereh blgesinde isyan edince, Btnler derhal onlara iltihak ettiler. Ktlkler yaparak Azerbaycan'a geldiler ve Bbek'le birletiler. Halife Me'mun, Kuhistan'da valilik yapmakta iken isyan edip kervanlar soyan, hazineden hi bir ey istemeksizin kendisi iin bir ordu kuran, Zerir b. Ali'yi cezalandrdktan sonra, Bbek'le savamak zere Muhammed b. Hamid Tai kumandasnda bir ordu gnderdi. Muhammed, yaplan savata Zerir'i ldrp, kavmini yok etti. Zerir'in ordusu dald. Bunun zerine Me'mun Azerbaycan ehirlerinden Kazvin ve Meraga'y ona verdi. Sonra Bbek ile savamaya gitti. Bbek'le arasnda alt ay devaml byk arpmalar oldu. Bir arpma sonunda ldrld. Bylece Bbek'in ii kolaylat. Hurrem dinliler sipahileri esir ettiler ve ikenceye baladlar. Mu hammed b. Hamid Ta'nin katledilmesi haberi halife Me'mun'a ulanca ok zld. Horasan valisi bulunan Abdullah b. Tahir'e derhal Bbek'le savaa

balamasn emrederek, fethetmi olduklar Kuhistan ve Azerbaycan'n btn topraklarn ona verdi. Bunun zerine Abdullah ordusuyla Azerbaycan'a girerek savaa balad. Bbek onunla ba edemeyeceini grnce muhkem bir kaleye s nd Hurrem dinliler de daldlar. 260 StYASETNME 218 H. ylnda Me'mun Anadolu'ya, Anadolu kral ile savamaya gittii zaman, Hurrem dinliler Isfahan, Fars ve Kuhistan'da ayaklandlar. Onlar bu vilyetlerde ilerini dzeltmek iin belirli bir gecede harekete gemeye szletiler. O gece isyan edip ehirleri yama ettiler. Fars'ta pek ok mslman ldrp, kadn ve ocuklarn kle yaptlar. Isfahan'dakilerin banda bulunan Ali b. Maz-dek isimli bir kii, etrafnda toplad 20.000 kii ve kardei ile Kereh'e girdi. Ebu Dulef kaypt, Kereh'te kardei Muakkl bulunuyordu. Yanndaki 500 svari ile Mazdek'e mukavemet edemeyince kaarak Badat'a snd. Ali b. Mazdek Kereh'i alp yamalad. Adlerden yakalad mslmanlar katletti. Kadn ve ocuklar kle olarak alp gtrd. Bbek'in ordusuna iltihak etmek iin Azerbaycan'a gitti. Dier blgelerdeki Hurrem dinlilerde Bbek'in emrinde almak zere Azerbaycan'a geldiler. 10.000,20.000 derken 50.000 oldular. Kuhistan ile Azerbaycan arasnda ehristane denilen bir ehirde birletiler. Mu'tasm, shak' 40.000 askerle onlarn stne gnderdi. s-hak bir basknla savaa balad, sk bir arpmadan sonra pekounu helak etti. Bbek kat, aralarna giren shak'n askerleri 100.000 kiiyi ldrd. Bunlardan, Ali b. Mazdek idaresindeki 10.000 kiilik bir kuvvet sfahan'a saldrd. ehri kendi aralarnda taksim etmi olan reislerin saraylarn basp kadn ve ocuklarn kle yaptlar. Isfahan valisi Ali b. Galip kayboldu. ehrin kads ve reislerle anlap, halk da yanna alarak taraftan ehre saldrdlar. Onlar malup ederek kadnlarn ve ocuklarn kle ettiler. Bulua ermi btn erkeklerin ya boyunlarn vurdular veya kuyulara doldurdular. Bundan sonra Mu'tasm daha alt yl Hurrem dinlilerle urat. Bbek'le savamak zere Afin'i memur etti. Afin hareket edince, nerede Hurrem dinli ve Btn varsa Bbek'e yardma kotu. Afin ile Bbek arasnda iki sene iinde byk meydan savalar oldu. ki tarafn da saysz askeri ld. Neticede Afin yle bir hile yapt: Askerini yayd, bir gece adrlarn skp, bulunduu yerden 60 km. geri gitti. Yol boyunca nemli grd yerlere 3.000 sva261 KIRKSEKZNC FASIL ri ile 2.000 piyadesini gizledi. Bbek'e haber gndererek, sz anlayacak akll bir eli istedi. "Her ikimiz iin de doru olan ona syleyeyim" dedi. Afin, Bbek'in gnderdii adama yle dedi: "Bbek'e syle, her iin bir sonu vardr. Bu adamn ba koparlrsa bir daha bylesi yetimez. Adamlarmn pekou ldrld, onda biri bile kalmad. Sizin durumunuzun da ayn olduunu biliyorum. Gelin bar yapalm, sen sahip olduun vilayetle yetin ve doru drst yerinde otur. Ben de dnp Emiru'l-mmininden senin iin bir ka vilyet

alaym ve menur gndereyim. Kabul edersen hemen bu ie balayaym, yok dersen bir daha erkeke vurualm, bakalm ans kime gler!" Eli Afin'in huzurundan kp etrafa baknca, askerin ok az olduunu grd. Gz tutmad. Bbek'in yanna varnca "Askerleri ok azalm, hi bir i gremez" dedi. Bbek'e casuslar da ayn haberi gtrnce, gn sonra byk bir sava yapmay kararlatrdlar. Bunun zerine Afin, askerlerine birini gndererek, gndz toplanmalarn, gece sa ve sola muayyen uzaklkta ayrlarak dalarda ve muhkem kalelerde saklanmalarn emretti. "Ben ordugh m brakp, srtm evirip, hezimete uradm hissini vererek, onlardan bir miktar uzaklaacam, onlardan bazs arkamdan gelecek, bazs ise yama ile megul olacak; siz dalarn arkasndan karak geitleri tutun. Sonra ben geri dneceim, bakalm Allah bize yardmn balayacak m?" dedi. Sava gn gelince Bbek'in ordusu kendini boazdan gsterdi. 100.000'den fazla svari ve piyadeden meydana gelmiti. Afin'in ordusunu hakir ve ok az grdler. Bunun zerine savaa baladlar. ok iddetli geen arpmalarda iki taraftan da pek ok adam ld. le zeri Afin hezimete uram gibi yaparak, ordughndan bir km. uzaklat ve durup alemdarna, "Sanca kaldr ve dur" dedi. Kendilerine yetien ordusu da durdu. Bbek askerlerine "Afin'in iini bitirmeden yama ile megul olmayn" demiti. Svarileri szn dinleyip kendisi ile Afin'in peine dtlerse de, piyadeleri ordugh yamaya baladlar. Bunun zerine, pusudaki 262 SYASETNME 20.000 Afin askeri, yerlerinden frlayp Hurrem dinlilerin yollarn kestiler. Afin'in yannda bulunan 20.000 svari de ok gzel bir geri dn yaparak Bbek ve ordusunu araya aldlar. Bbek kamaya imkn bulamaynca, Afin yetiip onu esir ald. Akam namazna kadar onlar kovalayp kestiler. Bu zamanda Bbek'in ordusundan 80.000'den fazla svari ve piyade katledildi. Afin Bbek'in kalesi yaknnda Mecangh'ta bir klesi ile 10.000 askerini brakp Bbek'i yanna alarak Badat'a dnd. Mu'tasm, "Ey haramzade, yeryzne ne ktlkler satn ve binlerce mslman ldrdn" deyince, Bbek cevap vermedi. Mu'tasm onun el ve ayaklarnn kesilmesini emretti. Elinin biri kesilince Bbek, dier eli ile kesilen elinin kann alp yzne srerek, yzn kpkrmz yapt. Mu'tasm, "Ey kpek, yine ne hile dnyorsun?" dedi. Bbek, "Hi bir ey yok" dedi. Mu'tasm, "Ne sylediklerini biliyorum" deyince Bbek, "El ve ayaklarm keseceinizi biliyordum, kanm aktka yzm sararacak, biri yzm grnce korkudan sararm demesin diye bunu yaptm" dedi. Mu'tasm, boynuzlar zerinde, yzlm bir sr derisi getirerek, Bbek'i, iki boynuz iki kulaa gelecek ekilde iine koyup dikmelerini emretti. Bu postu daraacna astlar, deri kuruduu halde yaamaya devam etti, nihayet aclar iinde ld. Onun ayaklanmasndan yakalanmasna kadar geen olaylar bir ciltlik bir kitap olur. Bbek'in zel cellatlar vard. Bunlardan birini tutup sordular: "Ka kiiyi

ldrdn?" "Bbek'in pekok cellad vard. Onlarn ne yaptklarn bilmem; ama ben savalar dnda 36.000'den fazla mslman ldrdm" dedi. Onu da ldrerek Hurrem dinlilerin iini bitirdiler. Mu'tasm'a, devrinde zafer myesser oldu. de slmn gcnn ifadesidir. Birincisi Kayser'den Anadolu'nun fethi, ikincisi slm dnyasnn Bbek Ardiir'den temizlenmesi, ncs Taberistan'da zuhur eden Mecus Maziyar'n (Maziyar Gebr) ortadan kaldrlmas. Onun eliyle yaplan bu fetihler olmasayd, slm yok olurdu. 263 KIRKSEKZNC FASIL SYASETNME Hikye: yle anlatrlar: Mu'tasm, Kad Yahya b. Eksem ile arap meclisinde otururken birara kalkp odasna gitti. Bir mddet sonra kp biraz arap iti, sonra tekrar bir baka odaya girdi. Biraz sonra yine kp bir miktar daha arap ierek nc bir odaya girdi. Oradan hamama gidip, gusl abdesti alarak geldi. Seccade isteyerek iki rekt namaz klp, tekrar arap meclisine geldi. Kad'ya, "Bu kldm namazn ne olduunu biliyor musun?" diye sordu. Kad, "Hayr" dedi. "Bugn Allah'n bana yadrd nimetlerin krn yerine getirdim". Kad, Y Emire'l-mminin, bunlarn hangi nimetler olduunu syler misin? Girdiim odada dmanmn kz vard. Biri Anadolu Kayseri'nin, ikincisi Bbek Ardiir'in, dieri ise Maziyar Gebr'in kz. nn de bikrini izale ettim. Kad bu szlere taaccp etti. Vsk devrinde Isfahan blgesinde tekrar ayaklanan Hurrem dinlilerin isyan 300 H. ylna kadar devam etti. Bu arada pekok fitne ve fesat kararak Keren'i yamalayp, halk katlettiler. Bu grup imha edildi. Bu kez Brd ah isyan edip Isfahan dalarn tuttu. Hurrem dinliler ve Btnler onun etrafnda toplanarak, kervanlar soydular, kyleri yamaladlar, gen, ihtiyar, kadn, ocuk demeyip mslmanlar katlettiler. Bu isyan otuz ksur sene devam etti. Da geitlerini ve kaleleri tuttuklar iin hi bir ordu onlarla ba edemedi. Neticede yakalandlar. Balar kesilip Isfahan sokaklarnda dolatrld. Bu fetih sebebiyle btn mslmanlar enlik yaptlar, fetihnameler yazdlar. Bunlar hakknda geni bilgi Tecrib'l-mem, Tarihu Isfahan, Ahbaru Hulefayi Ali Abbas adl kitaplarda mevcuttur. Hurrem dinlilerin inanlarna gelince, haram hell sayarlar, eriatn insan vcuduna zahmet verdiini iddia ederler. Namaz, oru, 264 hac, zekt gibi ibadetleri kaldrrlar. arab, halkn maln ve kadnlarn hell addederler. Farz olan hereyden uzaklalmasn sylerler. Bir toplant yaptklar veya nemli bir konuda meveret gerektii zaman, ilk sz olarak Ebu Mslim'e, Ebu Mslim'in kz Fatma'nn "kk lim" dedikleri olu Mehdi b. Firuz'a salavat getirirler. Bunlardan, Mazdek'in, Hurrem dinlilerin, Batnilerin mezheplerinin birbirine yakn olduklar anlalyor. Btn arzular

slm ykmak olan bu dinsizler, halk kandrmak iin kendilerini l-i Resul'e dost gibi gsterirler, halk elde ettikten sonra eriat ykmaya alrlar. l-i Resl'Un dman olduklar gibi, kimseye de merhametleri yoktur. Hibir kfr ehli onlardan merhametsiz olamaz. Yalnz birbirlerine yardmda bulunurlar Onlarn mezhebi Hdavend-i lemi (Allah mlkn daim etsin) uyarmak iin anlatld. Bendelerinden bir ksm dnya malna ar dkndrler. Hak sahiplerinin haklarndan bir blmn geri alarak, bu ksmn fazla olduunu iddia ediyorlar. Etei yrtp kola eklemekle asla gmlek yaplamaz. Bendenize yle geliyor ki, bu gibiler, ulu ve byk kiileri makamlarndan etmek istiyorlar. Davullarn sesi kulaklara ulayor, srlar ortaya kyor. Bu hususta kulunuz hangi konuda konutuysa, doru syleyip, efkat ve nasihat etme vazifesini yerine getirdi. Allah, onun, dmanlar kahreden gcn ve devletini kem gzlerden uzak tutsun. Dmanlarn asla bu arzularna ulatrmasn. Allah, kyamete kadar bu dergh, saray ve divan dindar kiilerle sslesin. Dnya arzular peinde koanlar devletten uzak tutsun. Muhammed (s.a.)'in l ve ashab hrmetine bu devletin her gnn bir fetih, bir zafer, bir ycelik ve bir bayram yapsn. Kta: Ziyansz kr'la kini olmayan efkatli insan dnyada ok az grdm. Dnyada ok i aradm, sonunda dostun dman olmadn ok az grdm. 265 KIRKDOKUZUNCU FASIL Padiahn hazineye sahip olmas ve onu dzene koymas Padiahlarn, daima, biri asl, dieri haralarla mallardan oluan iki hazinesi vardr. Kazanlarnn ounu asl hazineye, azn da haralar ve mallar hazinesine katarlar, zaruret olmadan asl hazineden harcamazlard. Buradan bir ey alacak olurlarsa bor olarak alrlar, sonradan yerine koyarlard. Aniden paraya ihtiyalar olursa, kafalarn onu bulmak iin megul eder, o mhim meselede kusur edip, geri brakmazlard. Vilyetten gelen bir mal, hangi ekilde olursa olsun hazineye koyarlarsa, kendi harcamalar dnda onu asla deitirmez ve bakalarna da vermezlerdi. Namazlarda, detlerde ve protokollerde kusur etmezler ve bunlarn tehiri grlmezdi. Hazineleri daima dolu idi. Padiahlarn ii de byle olmaldr. Hikye: Sultan Mahmud'un, byk hcibi Emir Altunta' Harezm'e gnderdiini iittim. Harezm'in vergisi 60.000 altn dinard. Altunta'n ordusunun masraf da o kadard Sultan bir sene sonra mal istemek iin birisini Harezm'e gnderdi. Bunun zerine Altunta, mutemetlerini Gazneyn'e gnderip, "Harezm'in borcu olan 60.000 dinarn, bendenizin ordusunun masraf olarak, benim divandan alacamn yerine yazlmasn diliyorum" dedi. Bu devirde Sultan'n veziri olan Semsu'l-kifat Ahmed Hasan Meymend mektubu okuyunca, hemen yle bir cevap yazd: "Altunta, Mah266 SYASETNME

mud'un, zaman gelen, kabul edilmi bir maldan hibir ekilde vaz gemeyeceini bilir. Hemen o vergiyi bul, Sultan'n hazinesine getirip, teslim et. Ayarn ve makbuzunu al. Ondan sonra kendin ve maiyyetin iin Bast ve Sistan'a berat yazsnlar, gidip alrsn. Bylece padiahn iinin dzene girmesi iin, Mahmud'la Altunta ve kul ile efendi arasndaki fark ortaya kar. Ordunun ihtiyac bilinmektedir. Harezm ahnn sznn de byle olmas gerekir. Sultan'a yalvaryor mu? Yoksa hakaret mi ediyor? Kk m gryor? Ahmed Hasan' bir eyden habersiz, cahil mi sanyor?" Harezm ah bilgisinin ve aklnn kemline ramen bu gzel eyleri dnemedi. Bunlar duyan herkes hayret etti. Kulun efendisinden af dilemesi gerektiine, kendisinin lkede ortaklk iddia etmesinin byk tehlike olduuna kanaat getirdiler. Ahmed Hasan bu mektubu sarayn bir sipahisi ve on kle ile Harezm'e gnderdi. Onlara, "Harezm'e 60.000 dinar yklenildii-ni syleyip, bunu ona veriniz" dedi. Altunta, Ahmed Hasan'n mektubunu okuyunca, cevap veremeden, bir yllk vergi olan 60.000 dinar verdi. Gazneyn'de Sultan Mahmud'un hazinesinde ayara vurularak bir belge verildikten sonra, Altunta'n ordusunun masraf iin Gazneyn divanndan Bast ve Sistan vilayetine maz, deri, pamuk ve benzeri mallar iin berat yazarak, Altunta'n adamlarna verdiler. Bu saydmz mallar satp, altna evirerek Bast ve Sistan'dan Harezm'e 60.000 dinar geri getirdiler. Bykler, lkenin idaresini ve kanunlarn, memleketin dier ilerine zarar vermeden tebeann rahatn ve hazinenin dolu olarak kalmasn bylece temin ettiler. Neticede Sultan'n ve halkn malna akl almayacak ekilde gz dikme nlendi. 267 ELLNC FASIL Adalet isteyenlerin saysn azaltmak, onlara yerinde cevap ve haklarn vermek Daima zulm gren birok insan, sarayn nnde toplanarak, balarndan geenlere cevap almadan gitmezler. Saraya gelen yabanclar ve eliler bu grlt ve karkl grnce, sarayda halka byk hakszlklar yapldn sanrlar. Bu kapy onlara kapamak gerekir. ehrin veya kasabalarn ihtiyalarn reaya bir yerde toplanarak tesbit edip, kda yazar. Be kii de onu saraymza getirir. Onlar istediini syler, durumu aklar, cevabn veya karln alarak hemen geri dnerler. Bylece bu sebepsiz kalabalk ve aslsz feryatlar olmaz. Hikye: yle anlatrlar: Yezdicurd ehriyar, Emir'l-mmi-nin mer b. Hattab (ra.)'n hizmetine bir eli gndererek, "Bugn dnyada bizim saraymzdan daha kalabalk saray, bizim hazinelerimizden daha zengin hazine, bizim ordumuzdan daha byk ordu yoktur. Kimsenin sahip olamayaca kadar fazla silah ve mhimmatmz var" dedi. Emir'l-mminin mer (r.a.) onlara u karl gnderdi: "Evet, sylediiniz gibi saraynz zulm grenlerle dolu, hazineleriniz haram mallardan dolup tamakta, askeriniz pekok, fakat disiplinsiz; bir kii bir makama ulatnda alet ve tehizat oluyor fakat devam edemiyor. Vakti gelince bunlarn hi bir yarar olmaz. Bunlarn hepsi sizin iktidarszlnza ve memleketinizin y-

268 SYASETNME klmasna delildir. Sonunda da yle olacaktr." imdi Hdavend-i lem (Allah devletini ebed klsn) mazlumlara hakkn bizzat verme yolunu bilmeli ki dierleri de adaletli olup, akl almayacak haram ilere tamah etmesinler. Sultan Mahmud bu hususta yle yapt: Hikye: yle anlatrlar: Bir tacir Sultan Mahmud'un ikyet-hanesine gelip, olu Sultan Mes'ud'un zulmne uradn syleyip alayarak, "Ey Hdavend, ben tccar bir kiiyim, bir mddettir buradaym, memleketime dnmek istiyorum; fakat olun benden 60.000 dinarlk mal ve kuma ald, parasn vermedii iin dnemiyorum. Emir'in Mesud'u benimle kadya gndermesini diliyorum" dedi. Bu szlere fkelenen Mahmud,olu Mes'ud'a kabaca bir haber gndererek, "Tccarn hakkn hemen demeni istiyorum, eer bir sebep gstermeye kalkrsan, onunla adalet divannda, eriatn emredeceinin derhal yerine getirileceini bilerek hazr ol" diye emretti. Tccar kad'nn yanna, eli de Mes'ud'un sarayna gitti. Babasnn emrini syleyince, Mes'ud, aresiz, hazinedarna ne kadar nakit bulunduunu sordu. Hazinedar gidip kontrol ederek geldiinde "20.000 dinardan fazla yok" dedi. Mes'ud, "Alp tccara gtrnz, geri kalan 40.000 dinar iin gn vade verirse deriz" dedi. Mes'ud eliye "Sultan'a, 20.000 dinar hemen, 40.000 dinar da gn iinde deyeceimi arzet. Ben cppemi giyip izmemi ektim, bakalm Sultan ne emredecek?" dedi. Eli gitti ve hemen geri gelip, "Sultan, kad'nn meclisinde hazr olman veya tccarn geri kalan 40.000 dinarn imdi tamamlaman, kendisinin yzn gremeyeceini, hakk getii iin tccarn parasn demeden sesini duymak istemediini emretti." dedi. O anda Mes'ud'un konumaya gc kalmad. Her tarafa adamlar gnderip, herkesten bor istedi. kindi namazna kadar tccarn 60.000 dinarn teslim etti. Mes'ud ve tccar birlikte teekkre gittiklerinde, Sultan, Mes'ud'dan memnun grnyordu. Bu olay dnyann drt bir yannda duyulunca Hitay, in, Msr tccarlar Gazneyn'e mal getir269 ELLNC FASIL meye baladlar. Dnyann btn ltif ve zarif mallarn Gazneyn'e getiriyorlard. Fakat zamanmz padiah ve melikleri, kapsnn en ciz ferra veya rikbdarna, "Belh midi veya Merv reisi er' mecliste hazr" deseler, szlerini dinletemiyorlar. Hikye: Hikye ederler ki, Humus mili, mer b. Abdulaziz'e yazd mektupta, "ehrin duvar yklmtr, onarlmas iin ne emredersiniz?" der. Aziz, ayn kt zerine yazd cevaptaunlar syledi: "Duvar eskisi gibi yap, yollar toz, toprak, tatan deil zulm ve korkudan temizle. Nitekim Hak Tal kitabnda, "Ey Davud, biz seni kendimize yer yznde halife kldk, insanlara adaletle hkmetmelisin, birinin dierine zulm etmesine msaade etmemelisin, sylediin her sz doru olmal, yaptn her i de adaletli olmaldr" (Sad 38/

26), yine Kur'an- Kerim'de "Allah kuluna yeterli deil midir" (Zmer 37/36); Peygamberimiz de bir hadisinde, "Allah'n kullarn incitmemek iin onlarn ilerini grmek zere iyi, bid ve zengin kiileri tayin etmelidir. Eer halka zulmeden biri tayin edilirse, Allah'a ve Resulne hyanet edilmi olur" buyur maktadr". Bu dnya padiahlarn amel defteridir, iyi olurlarsa iyilikle, kt olurlarsa ktlk ve Unsur'nin dedii gibi nefretle anlrlar. Kta: Mehur olmak istersen boynundan taht, adndan bahsettirmek istiyorsan ge kemer yapmalsn ; Konutuun zaman sznn gl olmasna al, Mehur olduunda da, hretinin iyi olmas iin ok gayret sarfetmelisin. 270 ELLBRNC FASIL Vilayetlerin hesaplarnn tutulmas ve nizama konulmas Vilyetlerin hesaplar yazlarak, gelir ve gider belirlenmelidir. Bunun faydas, harcamalarn dnlerek yaplmas, faydal ise zerine kalem ekilmeden yerine getirilmesidir. Gelirleri artrma hakknda szcnn bir fikri olursa dinlenmeli. Szlerinde hakikat pay varsa yerine getirilmeli. Mal istiyor veya hazinenin zarar ve ziyan ynlerini gsteriyorsa bunlar defedilmelidir. Bte hakknda gizli bir durum kalmamaldr. Padiah dnya malnda ve bu tr ilerde orta yolu tercih edip, insafl davranmaldr. Eski detler, iyi olarak anlan meliklerin kanunlar zerinde yrmeli, kt gelenekler karmamaldr. Haksz yere kan dklmesine rza gstermemek padiaha farzdr. Vergi memurlar ve onlarn ilemlerini incelemek, geliri ve gideri.bilmek, devlet mallarn korumak, hazinelerin ve ambarlarn dolu olup olmadn ortaya karmak iin kontrol etmek, hasmlarnn zararlarn nlemek vazifesidir. Ne cimri ne de msrif olmayacak ekilde yaamaldr. Zira halk ya sk elli veya mal israf ediyor der. Bahi verecei zaman herkesin lsn bilmelidir. Bir kiiye 10 dinar balanmas gere-kiyorken 100 dinar balamamaldr, 100 dinar balanacak kiiye 1.000 dinar balamak, mehur kiilerin makamlarna zarar verir. Halk, "nsanlarn derecelerini bilmiyor, hizmetkrlarn ve sanat271 ELLBRNC FASIL krlarn haklarn korumuyor" diyerek bundan incinirler, padiaha hizmette tembellik ederler. Sonra hasmlar ile yle sava yaparlar ki bara yer kalmaz, veya yle bar yaparlar ki sava yapma imkn olmaz. Dostla, balar koparacak ekilde yaknlk kurmal, balar da, tekrar kuracak ekilde koparmal. Sarho olacak kadar arap, imemeli. Ne her zaman gler yzl, ne de ask yzl olmaldr. Gezi, av ve dier dnya zevkleri ile megul olduu gibi zaman zaman krederek, sadaka vermeli, namaz klp, oru tutmal, her iki dn yaya sahip olabilmek iin hayrlar yapmaldr. Btn ilerde, Peygamberimizin buyurduu gibi "lerin hayrls orta yolu takip etmektir" dsturuna gre daima mutedil hareket etmelisiniz. Yapacanz her ite Allah'n rzasn gzetiniz.

Bylece vebalden kanm olursunuz. Allah'n emirlerine boyun eerek, dine hizmet ediniz. Allah Tal hrstan ve hretten kanp, verdii din ve dnyev nimetlerle yetinenlere iki dnyada da muratlarn verir. lemin Efendisi'nin, bendenize emrettii bu konudaki Siyasetnme kitab ite tamamland. lk tamamland zaman 39 fasld Meclis-i l'ye gnderildiinde beenildi. Fakat ok muhtasar olduundan ikinci defa fasllar ilve edilip her faslda gerekli nkteler sade bir dille erhedildi. 485 H. senesinde Badat'a gideceim zaman, zel kitaplar yazan Muhammed Marib'ye vererek, ak bir yaz ile temize ekmesini emrettim. Bendeniz bu seferden dnersem, bu defteri, yce meclisi, daha dikkatli davranmas hususunda uyarmas ve kendilerini dinlemeleri iin Sultan'a gtreceim. t, hikmet, atasz, Kur'an tefsiri, Peygamberimizin hadisleri, ksas- enbiya, siyer, dil padiahlarn hikyeleri ve gemii anlatan bu kitab daima okusun ve okurken de sklmasn. Bu, kalanlar iin bir hret, btn hacmine ramen yine muhtasar ve Allah bilir ama yine de padiaha lyk bir hediyedir. 272 UMUM FHRST Abbas(ler), 31, 33, 66, 67, 214, 256 Abbas halifeleri, 66 Abbas liras, 67 Abdest, 162, 164 Abdullah b.Abbas, 187 Abdullah b. Mbarek, 259 Abdullah b. mer, 29 Abdullah b. Tahir, 63,260 Abdullah Meymun Kaddah, 235, 236, 246, 256, Abdullah Zaferan, 237 Abdulmelik Kevkeb, 239 Abdurrezzak (Ebu Mansur), 249 be, 236,237 bid, 61,63,75,97,208,270 Acem, 30, 58, 60, 1%, 197, 198, 206,214,222,223 Acl(ler), 261 Adalet 25, 26, 27, 28, 30,40,42, 46,49,51,52,55,56,58,59, 60,61,62,65,73,75,80,81, 82,90,93,95,97, 105, 136, 167, 177, 203, 212, 232, 268,269, 270 Adalet divan, 30,269 dem (Hz.), 58, 204, 213, 217, 219 Adliye saray, 58 Adudu'd-devle, 92, 93, 95, 96, 97,98,99, 100 Afin, 261,262,263 Ahbaru Hulefa-yi li Abbas, 264 Ahidnme, 176, 179, 180,230 Ahit, 181 Ahmed (Abdullah b. Meymun'un olu), 246 Ahmed b. Ali, 238 Ahmed b. Halef, 236 Ahmed b. Hasan, 197 Ahmed b. smail, 130 Ahmed Hasan Meymend, 266, 267 Ahmed-i Hasan, 64, 65 Ahvaz, 235 Akdeniz, 247 Alev(lik), 238,256,258 Ali (Hz.),77, 147, 148, 156, 159 Ali b. Galip, 261 Alib. MazdekKereh,261 273 UMUM FHRST Ali b. Mazdek, 261

Ali b. Muhammed Berka, 254 Ali Deylem, 247 AliNutekin,61,62 l-i Resul, 265 Ali irvin, 248 Ali Zerrad, 240 lim, 76 Alpaslan, 86, 117, 118, 185, 186, 190 Alptekin, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 249, 250,251,253 Altunta, 266, 267 Ambar, 62, 156,271 mid, 142,182,270 midn, 174 mid, 174 mid-i Badat, 182 mid-i Harizm, 182 mid-i Horasan, 182 mid'1-mlk, 174 mil, 39,41, 63,76, 88,89, 109, 116, 121, 157, 184, 191, 192, 195,1%, 197,233,270 mir, 184 Ammare b. Hamza, 60 Amrb.Al, 259 Amr- Leys, 34, 35, 36, 37, 248 Amu, 250,252 Amuy l, 130 Anadolu, 94, 169, 206, 261, 263, 264 Anadolulular, 123 Anadolu derbendi, 169 Anadolu Kayseri, 264 Anadolu kral, 261 Ansr- Erbaa (su, ate, hava, toprak), 220 Anbar, 195 Antakya, 191 Arap reisleri, 148 Arapa, 77, 179,235 Aristo, 47, 197 Asaf Berhiya, 197 Asayi, 61 Asker, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 40, 43,44,45,46,52,56,59,62, 66,71,74,81,82,83,84,85, 86, 92, 110, 117, 118, 121, 122,123,127,130,131,132, 133,134,135,136,137,138, 155,160, 165,173, 190, 191, 192,210,224,226,228,234, 242,243,245,247,248,253, 258,261,262,263,268 Astronomi, 222 Ategede, 216, 217, 219, 222, 223,224,225,227,228,232 Atele konumak, 216, 232 Ateperest, 184, 185, 189, 198, 199,219,222,233,234 Azerbaycan, 51, 52, 53, 54, 55, 191,238,260,261 Azl, 39, 42, 43, 46, 47, 51, 58, 190, 195,196,212 Bbek, 254, 260, 261, 262, 263, 264 274 SYASETNME

Badat, 29,31,32,34,65,66,72, 73, 94, 96, 138, 161, 163, 172, 175, 180, 181, 182, 186, 195, 235, 238, 254, 258,260,261,263,272 Bahreyn, 255,256,258 Bahi, 40, 271 Balsgun, 191,242 Bamyan, 135 Barbed, 151 Basra, 195, 236,246,254,258 Bast, 267 Ba rahip, 59 Btnler, 82, 189, 249, 250, 257, 258, 259,260,264 Baykara, 250 Bzr, 174 Bedahan, 169 Behram ubin, 89,90 Behram Gur, 40, 41, 42, 45, 46, 197 Bek Arslan Hmid, 250 Bekir Naheb, 240 Bekrek, 158, 159 Bektuzen, 249,250,252,253 Belh,35,133,135, 137,178,180, 198, 199, 200, 202, 205, 206,250,251,270 Belh sava, 35 Ber Halefi, 258 Berka, 254,258 Beyaz elbiseliler, 250,251, 252 Beyk Arslan, 253 Beytu'1-mal, 39, 75, 77, 79,166, 167,168, 192,252 Beyt'l-mukaddes, 169 Bid'at, 33,75,76, 117, 166, 182, 186,237,239 Biga, 248 Biran, 197 Buhara, 31, 35, 129, 130, 131, 133, 239, 240, 246, 249, 250,251,253 Burak, 172 Buzurcmihr, 192,207,211 Brd ah, 264 Bte, 271 Byk skender, 47 Cabir b. Abdullah, 188 Cafer, 137, 198, 199, 200, 201, 203,235,236,238,249 Cafer Bermek, 198, 199, 200, 201,203 Cafer Sadk, 235 Casus, 84,92, 105,262 Cellad, 136, 162,263 Cemal'd-devle, 182 Cennab, 255,258 Ceyhun Nehri, 35, 130, 133, 180, 239, 246,250 Ceyhun, 35, 130, 133, 180,239, 246,250 Ceza, 25, 26, 30, 40, 42, 46, 47, 48,49,55,57,58,59,62,74, 75,77,80,83,88,89,90,94, 100, 121, 128, 129, 135, 136, 147, 148, 151, 155, 160, 162, 163, 167, 171, 182, 185, 195, 196, 203, 275 UMUM FHRST 233, 245, 260 Cikliyn (iiller), 154 Cild, 248 Cuma mescidi, 139 Cumhur- cl, 234 algc, 194 anigir, 170 in Hindi, 191 in, 175, 191,206,269 mez, 174 ubdar, 160

Dallar, 123 Da(ler),31,249 Danimend, 1.18, 119,252,253 Dr b. Dr, 206 Drb, 77 Dar- slam, 181 Dar- Kfr, 181 Daru'l-mlk, 199 Dar'l-hiiafe, 175 Debir, 176, 186, 189, 193, 194, 195,240,248,253 Debir'i Cild, 248 Debir-i Has, 240 Denek (vurmak), 26, 88, 89, 145, 163 Delll,86, 131, 136, 168 Derbent, 30 Dergh, 249 Dervi, 68 Deylem,92, 186 Deylem(ler), 82, 185,247 Deyr-i Kein ribat, 81,82 Dide, 192, 193 Dimak, 199,202 Din ileri, 63 Divan, 30,44,88, 96, 107, 114, 118, 147, 148, 184, 185, 191, 192, 194, 198, 199, 201, 210, 221, 249, 250, 253, 265,266, 267, 269 Ebu Abdullah Ceyhan, 249 Ebu Abdullah Muhtesib, 246.247 Ebu Ahmed Mervcz, 252 EbuAhmed,251,252 Ebu Ali, 64, 81, 83, 84, 86, 248, 249, 250,252 Ebu Ali Beim, 249,250, 252 Ebu Ali lyas,64,83,86 Ebu Ali Mervez, 248 Ebu Bilal, 247, 248 Ebu Cafer, 136, 137, 233, 238 Ebu Cafer Gebr, 238 Ebu Cafer Mansur, 233 Ebu Dulef, 260, 261 Ebu Dulef Acl, 260 EbuHatem,238,239 Ebu Hatun, 237 Ebu mame, 188 Ebu Lara, 259 Ebu Mansur, 136, 240, 246, 249, 253,254 Ebu Mansur Abdurrezzak, 249, 253 Ebu Mansur aan, 240, 246 Ebu Muhammed, 253 Ebu Musa E'ar, 189 276 SYASETNME

Ebu Mslim, 233, 234, 259, 265 Ebu Mslim'in kz Fatma, 265 Ebu Nasr Kndur, 197 Ebu Said Cennab, 255, 258 Ebu Said Melik, 249 EbuTahir,255,256,257 Ebu Zekeriya, 254 Ebu Zer Cumhur, 159 Ebu'l-Abbas-Cerrah, 249 Ebu'l-FazlSekzi,86 Ebu'l-Fazl Zengrz, 249,252 Ebu'l-Hasan Semcur, 253 Ebu'l-Kasm, 252 Efrasyab, 197, 206 Ehl-i beyt, 236, 237,239 Ehl-i Kur'an, 166 Ehl-i snnet, 186, 236, 237, 239, 240 Ehvaz, 254 El-ayak kesmek, 89, 160 Eli, 118, 119,262,269 Emev(ler), 198,256 Emin'1-mle, 181 Emir, 31, 35, 36, 37, 54, 64, 66, 67,69,70,71,72,84, 131, 132, 133, 136, 161, 162, 163, 172, 181, 202, 222, 237, 240, 241, 247, 248, 249,251,253,254,266,269 Emir dil, 181,248 Emir Cafer, 172 Emir Hamid, 181 Emir smail, 31, 35, 36, 37, 181, 247,248 EmirReid, 181 Emir Said, 181 Emir'l-mille, 181 Emniyet mdr, 49,62,63 Endls, 214 Enuirvan, 211,212 Erdem, 186, 187, 190 Erdir, 59 Erdiir Babegn, 197 Ermen,191 Erren, 191 Erzurum, 191 E'abb, 240, 246 Fab, 259 Fahru'd-devle, 192, 193, 194, 197 Fahr'l-ulema, 182 Fakir, 68 Fars, 54, 122, 191,220,221,226, 227,234,261 Farsa, 77, 176, 179 Farz, 265 Faze b. Sehl, 153 Ferave, 169 Fergana, 249, 251, 252, 253 Ferhad u Sunur, 207 Feridun, 77 Ferman, 67, 191,205 Ferra, 36, 52, 55 Ferrahane, 242 Fetihname, 264 Fetva, 181,238 Frnclar, 62 Fiat, 39,44,61 Firavun, 155, 156,226 277 UMUM FHRST SYASETNME

Fdayl b. yaz, 65 Fudayl, 65 Gaza, 82, 93, 94, 132, 133, 245 246,253 Gazne, 62, 135 Gazneyn,88, 135, 136, 137, 176 178, 180, 181, 253, 258 266, 267, 269, 270 Gelin ky, 236, 237 Gersiyus, 206 Geylan, 239 Geyucamas, 197 Gyas, 237, 238,239 Gderz, 197 Gur, 40,41,46, 237, 247, 248 Grce dalar, 247 Guri, 122 Gutasb, 228 Gndelik, 58 Grcistan, 248 Grc, 122 Grgan, 238, 249, 253, 254, 258, 259 Grgan Btnleri, 259 Haber alma tekilt, 86 Haberci, 199 Habeistan, 191 Hac, 94, 255 Hace Sebuktekin, 249 Hacegn, 174, 182 Haceru'l-esved, 256,257 Hcib, 55, 100, 125, 127, 126, 127,160,181,194,240,249, Hcib-i Has, 240 Hcib'I-hcib, 181 Hcip Zikri, 248 Had cezas, 26 Hadm etmek, 89 Hadim, 73, 98, 243 Hadis, 28, 29, 65, 75, 76, 187, 188, 189,207 Hfz- Kr'an, 119 Hakan, 176, 177, 178, 179 Hkim, 95,211,212 Halef, 238 Halefi, 237 Halem, 133 Halife, 31, 32, 33, 34, 35, 60, 73, 74, 153, 160, 164, 175, 180, 181,210,254,259,260 Halife altn, 66,69, 70 Halk, 27, 40, 46, 49, 60, 63, 91, 96, 156, 160, 163, 168, 175, 217,219,227,247,249,271 Hman, 155 Hamdan, 248 Hanef mezhebi, 82 Hara, 27, 240, 266 Harbe, 160 Harem, 255, 256 Harezm, 131, 169, 181, 191,252, 266, 267 Haricler, 76 Harun (a.s.), 197 Harun Reid, 77, 166, 167, 233, 235, 259, 260 Has Hcip, 194 Has saray, 47 278 Has, 47, 133 Hasan b. Ali, 239 Hasan b. Ali Mervez, 239 Hasan Basr, 76 Hasan Emir, 240 Hasan Melik, 246, 250 Haim, 151 Hatelan, 133, 169 Hatem Ta, 156 Havva, 204 Haydar Cegn, 249 Hazine, 33,34, 36,37,39,40,43, 45,50,52,53,76,77,80,98, 99, 101, 107, 115, 120, 121, 126,130, 152,153,156,167, 168,176,179,180,190,191,

198,200,201,202,210,222, 233,242,243,244,245,254, 260, 266, 267, 268, 269, 271 Hazinedar, 99, 152,269 Hemedan, 175,259 Herat da, 248 Herat, 89, 158,237,247,248 Heri, 158 Hesaplar, 189, 195,271 Hristiyan(lk), 184, 185, 189, 195,215 Hilat, 135 Hindistan derbendi, 136 Hindistan, 64, 82, 101, 133, 136, 137, 138, 139, 175, 191,206 Hindu, 122 Hitay, 177,269 Hizmeti, 95 Hoca Reid, 182 Hoca Sadid, 182 Hoca Said, 182 Hocend, 249 Horasan, 31,32,33,34,35,51,64, 82, 127, 129, 130, 131, 132, 133,134,135,136,137,139, 171, 175, 181, 182, 187, 191, 192,193,233,235,237,238, 239,240,241,246, 249,250, 251,253,254,257,259,260 Hoeng, 206 Humartekin, 249 Humus, 270 Hurdabe, 186 Hurdadbih, 151 Hurme bt. Fade, 233 Hurrem dinliler, 259, 260, 261, 263,264,265 Hurremler, 259 Husm'd-devle, 174, 182 Husrev Perviz, 151 Huten, 177, 178 Huzistan, 33, 34, 195, 234, 254 Hseyin Ali Mervez, 237 Hseyin b. Ali, 148 Hsrev u irin, 207 lkta,49, 107, 120, 121, 123, 184, 157,211 rak, 31,32,33,34,35,54,65,81, 82, 86, 127, 131, 132, 133, 134, 175, 181,186, 187,191. 233,235,236,246,249,253. 254, 257 rak Kuhistan, 34,236

279 UMUM FHRST Irakeyn, i 91 Isfahan, 84,96,99, 175, 189,234, 238,257,258,259,260,261, 264 brahim ( Sultan ), 62 brahim (a.s.), 156 ki, 71, 110, 117,201,231,243 mar, 110 nan, 253 ncil, 256 ran, 206, 215,216 sa (a.s.), 226 shak, 239,253,261 shak Belh, 253 skender, 47,77, 197,206, 207 skender-i Dr, 47 smail (Cafer Sadk'n olu), 235 smail b. Ahmed, 31, 35, 36, 77, 181 smail b. Said, 188 smail Cc emgir, 249 smail tarikat, 31 smail, 31,258 srailoullar, 155 stihbarat, 87 syan, 35 i, 109,231 rel meclisi, 142 taat, 26 Kabil, 135 Kabul merasimi, 140, 148 Kadeh, 126,212,230, 243,245 Kaderler, 189 Kad EbuBekr, 187, 188 Kad, 58,94,95,98,99, 100, 101. 103,104,187, 188.251.252, 264 Kad'l-kutad, 67,93, 181 Kadn, 51, 71, 81, 88, 169, 170. 176,177,178, 179, 180,209, 261 Kadir Billah, 175, 180 Kaftan, 64, 101, 102, 103 Khya, 44, 56, 57, 184, 185, 187 Kapile, 259 Karamita mezhebi, 235 Karmit, 235 Karun, 226 Kaan, 236, 237, 249 Kagar, 169, 176, 177, 178, 191 Kayravan, 191 Kazvin, 260 Kemalii'l-miilk, 182 Kereh,260,261

Keren, 264 Kervan emiri, 84 Kese, 101 Kethda, 174 Kethda-y Trk, 174 Keyhusrev, 197,211 Keykavus, 205,206 Keyta, 240 Kezife, 208 Kble, 216 Krmz bayrakl, 258, 259 Ksra Mimare, 197 Kssa, 30, 52,75, 110, 139, 181 Kvam'l-mlk, 174 280 SYASETNME Kirman, 81,83,84, 191 Kitabu 'l-belgati 's-sabiat, 255 Kitabu'l-beyan, Y Kle, 53, 54, 55, 126, 136, 148, 203 Ks, 160 Kubdb. Firuz, 215 Kubd, 39,49,215,216,217,219, 220,221,222,223,224,225, 226, 227, 228, 229, 230, 231 Ku u Belu, 81, 82,83,84,86 Kuds, 191 Kfe, 168, 196,236,257, 258 KuhenDej,248,250,252 Kuhistan, 31, 175,233,235, 236, 260,261 Kuhistan- rak, 175 Kul, 25,26,27,28,39,44,46,50, 55,57,59,69,77,83,95,97, 103, 129, 13, 138, 139, 141, 142, 144, 151, 152, 153, 155, 165, 166,167,171,175,177, 180,181,186,211,217,241, 245,251,267,270 Kum, 185,236,237 Kumandan, 84,85, 86, 198 Kur'an- Kerim, 33, 35, 61, 75, 77 J 16, 211,237 Knye, 175' Krt, 123 I.ahsa,255,256,257,258 Lokman Hekim, 76 Luyek,135,136 Main, 175,206 Marip, 191, 247, 246, 256, 257, 258 Mahkeme, 42 Mahmud, 61, 62, 64, 65, 77, 81,

84, 86, 103. 104, 105, 121. 138, 139, 175, 176, 180, 181, 193,194,266,267,269 Mahmud b. Sebuktekin,77 Mahmud hanedan, 121 Mahmud Zavul, 138, 139 Makramit, 235 Maliye, 191 Manastr, 223 Mansur, 130, 131, 132, 133, 181, 233, 235,240,249,250, 251, 252,253,254 Mansur b. Nuh, 130, 131 Mansur Baykara, 249 Maruf, 174 Maebbth, 233 Maverannehir, 239,248,249 Mazdek, 50, 215, 216, 217, 218, 219,220,221,222,223,224, 225,226,227,228,229,230, 231,232,233,234,254,257, 261,265 Mazdek. 233,241 Mazenderan, 191 Mazi Ahmed, 181 MaziyarGe.br, 263,264 Me'mun, 77, 153, 160, 161, 164, 210,260,261, Mecd'd-din, 182 Mecd'd-devle, 82 281 UMUM FHRST Mecus(ler), 189, 215, 220, 233, 263 Medayin,52, 233 Medine, 94, 168, 169, 189,235 Medrese, 26 . U? Mehdi, 234, 259,265 : Mehdi b. Firuz, 265 Mehdiye, 33, 34 Mekke. 168,255,257 Melikah, 113 ,u Meliku'-ark ve's-sin, 175 Menat, 139 v Menzil, 84, 120, 178 "u Meraga, 260 Merasim, 167 Merasim salonu, 167 Merdavi, 239 Merv, 35, 237, 240, 270 ,.. ,,/ : Mervrud, 171, 172,237 ; ',';~> Mes'ud ( Sultan ), 171, I85;,2# Mesture, 97, 206,208 1,/ Meveret, 113 , . ,i Meymene, 237 Msr tccarlar, 269 Mihr gn, 58 Minuchr, 197 - Muakkl,261 ; Mubarek(ier), 258 ,, : > : Mubiza, 258 ; A; ;/ Muhabir, 80 Muhafz, 36, 46, ' 123, 137, 150, ' 221,231,244 Muhammed (s.a.v.), 112, 113, 197,213,265 Muhammed Arab, 61 ; ; . , : Muhammed b. Hamid Ta, 260 Muhammed b. Zekeriya Raz, 236 Muhammed Herev, 248 Muhammed Marib, 272 Muhbir, 95, 96 Muhtesip, 62 Min'd-din, 174 Mukanna Mervez, 257 Mukataa, 82 Mukattiler, 182 Muktedir, 256 Muliyan rma, 248 Musa (a.s.), 155, 156, 197, 226 Musa, 155, 156, 171, 189, 190,

197,215,226,236 Mutemed, 254 Muvaffak, 182, 254 Mbarek, 235,236, 245. 260 Mhimmat, 91 Mltan, 136 Msellem, 131 Mattab, 187, 188, 189 Naheb, 240 Nahebi Muhammed b. Ahmed, 239,240,241,246 Namaz, 26, 36, 38, 61,62,64, 68, 69,71,72,82,98, 102, 119, 134, 156, 158, 161. 162, 163, 169, 170, 173, 188, 189, 199, 207,208,221,237,251,253, 254,263,264,266 Nasr b. Ahmed, 130, 239, 240, 241,243,244,245 282 SYASETNME Nasrb. brahim, 118 Nasr Melik, 249 Nasreddin, 138 Nedim, 32,52,61, 109, 110, 111, 117, 119, 143, 160, 161, 163, 164, 198, 199, 200, 240, 248,253 Nevruz gn, 198 Niabur, 35,63,88,89, 104, 129, 131, 172,202,233,250 Niabuye, 237 Nizam'1-mlk, 174, 182 Nbet, 134 Nbeti, 56, 134, 150,231 Nuh b. Nasr, 129, 130, 243, 249 Nuirevan, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 77, 152, 197, 215, 218,219,220,221,222,223, 224,225,226,227,228,229, 230,231,232,233 Ordu, 32, 133, 135, 203, 242, 243,244, 245,248, 253 Osman, 188 fke, 25, 59, 72, 73, 85, 89, 94, 147, 148,151, 160, 163, 181, 188, 199,205,212,213,237, 269 mer (r.a.), 76, 169, 189, 196, 268 mer b. Abdlaziz, 77,78, 270 rc, 103 zkent, 154 Pazarclar, 66 PervizMelik,89,90 Peygamberlik, 215 Piran, 206 Postac, 80 Puthne, 181,222 Putperest, 215 Rafzlik, 82 Rahip, 221, 223, 224, 225, 226, 227 Ravend, 258 Rz, 257 Reis, 171, 172, 173 Reis-i Hac, 171, 172 Rest, 169 Rey, 83,84, 175, 185, 192,233, 234, 236, 237, 238, 239, 240, 259 Rza Hilat, 34,252 Rikap,212 Ruhban, 225 Rstem, 197,205,206

Sa'd b. Vakkas, 196 Sabeviye, 236 Sahabe, 148, Sahib, 197 Sahib smail, 197 Said b. Hseyin, 246 Said, 258 Sk, 126, 140, 142, 144, 202, 231 Sam, 197 Samanler, 126, 131 283 UMUM FHRST Samanl hanedan, 139 Saray, 72,88, 126, 150 Sarho, 61, 62, 71, 107, 109, 119, 151,163, 164,240,272 Sark, 70, 148, 194 Sasan(ler), 152, 207,234 Sava, 114,262 Sve, 185,236 Saz almak, 202, 231 Sebicab, 249 Sebuktekin, 64, 101, 127, 128, 134, 135, 137,138 Seluklular, 86 Selef, 189 Selimiye, 246 Semenat, 65 Semerkant,65,118,119,131,133, 154,175,176, 177, 178, 180, 239,252 Serahs, 35, 131, 135 Serheng Hseyin, 249 Sevdabeolu, 240 Seydc, 249 Seyf'd-devle, 174, 182 Seyf's-snhe, 182 Seyyid, 119, 249,251, 253,254 Seyyid Mansur, 249, 25 i, 253 Sicilmase, 256 Silahhne, 89, 169 Silahtar, 125, 140, 144 Sinbad, 233,234 Sipahi, 49, 50, 57, 121, 174,260, 267 Sipahsaiar, 51,52, 192, 241, 242, 243,244,245 Sistan, 31,206,267 Siyavu, 205, 206 Sofra, 194 Sopa, 163 Su, 163 Sudabe, 205,206, 246 Sugd,252 Sultan brahim, 62 Sultan Mahmd, 61. 64, 81. 83, 86, 88, 101, 102. 103, 122. 127, 138. 171, 175, 180, 185. 197,266,267,269 Sultan, 25, 29, 61, 62, 64, 65. 81, 83,84,85,86,88,89, 101, 102, 103, 104, 117, 118. 119, 122, 127, 138, 154, 158, 159, 161, 171, 175, 176, 180, 182, 185, 186, 187, 197,250,252, 266,267,269,272 Sfyan b.Aysebe, 188 Sfyan Sevr, 76 Sleyman, 197, 198, 199, 200, 201,203 Sleyman b. Abdtilmelik, 198, 199,200,203 Sleyman b. Davud. 198 Smenat, 83, 139 Snn(lik),83,247 Srahi, 99, 142

afi, 82, 117, 118, 119, 185, 197 kird-i Trk, 174 am. 191, 214, 219. 237. 246, 247,258 amat, 191 284 SYASETNME arap, 142 araphane, 89, 108,242 Savur, 136 ebaru, 238,239 ebistan, 205,206 ehinah, 181 ehristane, 261 emsu'1-mlk, 118, 119, 182 emsul-Kifat Ahmed-i Hasan, 64 ems'd-devle, 174, 182 eref'l-slm, 182 eref'1-mlk, 182 eriat hkmleri, 60 eriat ilmi, 174 erif, 119 Taberekda, 192 Taberistan, 123, 175, 191, 201, 202,233,238,259,263 Tabip, 110 Tac, 59, 180 Talakan, 252,253 Talan Oga, 242 Talikan, 237 Talim, 258 Tarih-i sfehan, 214, 264 Te'vil,216 Teba,31,39,90, 177 Tecrib'l-mem, 264 Tekinek, 249 Telll, 45, 83 Terazi, 61,70 Terindin, 259 Tesettr, 204,211 7evraf, 215,256 Tmar, 79,92, 106 Tmarhane, 95 Tirmiz, 133, 179 Toan, 134,135 Turul ( Sultan ), 154, 185, 197 Tur da, 155 Tur-i Sina, 155 Ts, 249, 250,253, 254 Tccar, 269 Trbe, 63, 192 Trkistan, 137, 154, 191,206 Trkmen, 124, 128, 131 Ubeyde, 233 Ubeyd b. Hseyin, 246 Ukbe b. mir, 188

Unsur, 270 Urdir, 76,77 Uak, 221 cret, 70,79,80,%, 102,103,191 mmii Seleme, 189 stad Emin, 182 stad Hatr, 182 Vsk, 60,264 Vast, 195 Vekil, 66, 104 Veliaht, 34, 228,244, 256 Vergi, 39, 43, 47, 50, 51, 53, 55, 57,82,89,121,256,266,267 Vergi memurlar, 39, 57,271 Vemgir,253,254 Vezir, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46,47,64,89,90, 109, 110, 117,118, 119, 142, 143, 153, 285 UMUM FHRST 155,165, 181, 182,183, 184, 188,190,192, 193,194,195, 197, 198, 199,201,203,206, 211,234,241,249,250,251, 252, 253,266 Visak ba, 126 Viichat, 240 Yahudi, 184, 189, 195, 196,215 Yahya b. Eksem, 264 Yahya E'as, 249 Yakub- Leys, 31, 32, 33, 34, 248 Yemen, 191,214,260 Yeminii'd-devle, 174, 175 Yezdan, 228 Yezdicurd, 59, 60, 197, 268 Yol, 92,261 Yukar Arabistan, 166 Zhid, 58,63,71,75, 172, 173 Zhirii'd-devle, 175 Zhir'l-mlk, 174 Zavulistan, 135, 138 Zekire-i Gebr, 257 Zerdt, 215, 216, 217, 219, 222, 228,234 Zerirb.Ali,260 Zevare, 197 Zeydb. Elem, 169 Zeyyin'-eria, 182 Zrh, 35, 248

Zulm, 26, 28, 29, 30, 37, 43,44, 45,46,47,50,51,54,55,56, 59,60,72,73,80,82,88,96, 136, 149, 153, 165,203,212, 242, 252,268, 270 Zbeyde Hatun, 167, 168