ULUSLARARASI MEHMET AKİF ERSOY MİLLİ BİRLİK Ve BÜTÜNLÜK SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ SABAHATTİN ZAİM ÜNİVERSİTESİ

BLDRLER
KTABI
ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU
STANBUL SABAHATTN ZAM NVERSTES adna

Rektr Prof. Dr. Adem ESEN Editr Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL Grafik-Tasarm brahim YILMAZ Halkal-Kkekmece/STANBUL T: 0212 692 96 00 (pbx) F: 0212 693 82 29 www.iszu.edu.tr
stanbul Sabahattin Zaim niversitesi Yayn No:3
nsz
T
rkiye 2010 ylnn ikinci yarsnda stanbul- K.ekmece Halkalda ok gzel bir kurulula tant. Yllardr rencilere verdii nemli miktardaki renim bursu ile Trk Bilim hayatna katkda bulunan lim Yayma Vakf bununla yetinmeyerek ok nemli bir hizmete daha balad: niversite kurmak. Bunu yaparken de kendi kuruluunu gerekletirmede nemi hizmetleri bulunan rahmetli Prof. Dr. Sabahattin Zaim (ki; gzel insan ve hocalarn hocas olarak bilinir) adn kurduu bu yeni niversiteye vererek vefann ne demek olduunu Trk insanna gsterdi.
stanbul Sabahattin Zaim niversitesi mekn olarak ta ok anlaml bir yeri seti: Trk insannn hayatnda unutulmaz bir yere sahip olan stikll Mar irimiz merhum Mehmet kif Ersoyun hem rencilik hem de retmenlik yapt Kk ekmece lesindeki Halkal Ziraat Okulunun da bulunduu yeri bu gzel hizmetin merkezi olarak seti. Adeta harabe haline gelen bu okulu ve evresini bir yla yakn gayretli almayla mkemmel bir hale getirdi. ehrin ortasnda doa ile i ie yemyeil bir yerleke oluturuldu. Gnmzn revata olan faklte ve blmleri birer birer almaya balad.
B B
u gzel niversitenin en ksa srede bir dnya niversitesi haline gelmesi iin kollar svand. Trkiyede sahasnda sz sahibi retim yeleri burada toplanmaya balad. lk olarak 20112012 retim ylnda renci alnd. u arada stanbul Sabahattin Zaim niversitesi hem kuruluunu geni kitlelere duyurmak, hem yaplacak ilk etkinliin iz brakmasn isteyerek uluslararas bir sempozyum yapmaya karar
verdi. Bu meknda silinmez izler brakm olan milli airimiz adna Uluslararas Mehmet Akif Ersoy Milli Birlik ve Btnlk Sempozyumunu dzenledi. Bilim dnyasnda byk ilgi gren sempozyum 12-14 Ekim 2011 tarihlerinde yapld.
stanbul Sabahattin Zaim niversitesinin al ile sempozyum ayn tarihlerde gerekleti. Kurulu aamasndan beri ok kymetli destekleriyle gnllerimizi fetheden Babakanmz Sayn Recep Tayyip Erdoan Beyefendi almza katlarak, bizi onurlandrd. Yaptklar konuma ile ufkumuzun daha da almasna katkda bulundular. Kendilerine mteekkiriz. empozyumu dzenlerken paydalarmz vard: T.C. Kltr Bakanl, stanbul Bykehir Belediye Bakanl, Kk ekmece Belediye Bakanl, Fatih Sultan Mehmet niversitesi ve Trkiye Yazarlar Birlii stanbul ubesi. Hepsine teekkr ediyoruz. u kitab baskya hazrlayarak teblilerin unutulmasn nlemek ve bilim dnyasna katkda bulunmak istiyoruz.
B B
u kitabn tasarmnda gnlerce alarak ok emei geen Grafiker brahim Ylmaza teekkr ok zel bir yere koymak gerekiyor. Baz konumalarn zmn yapan Rumeysa Aydn ile kitab son defa gzden geiren Yrd. Do. Dr. Hasan Basri Yalna da teekkr bor biliyoruz. itap hususunda srekli bizi tevik eden Sayn Rektrmz ve Mtevelli Heyet Bakanmza da kranlarmz arz ediyoruz.
K S
on olarak, dzenlenen bu sempozyuma sunduklar tebliler ile katlan kymetli bilim adamlarmza burada teekkrlerimizi sunuyoruz.
Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL Editr
indekiler
Sabahattin Zaim niversitesi rencilerinden Yamur KARANn Konumas......................7 Rektr Sayn Prof. Dr. Adem ESENin Konumalar..............................................................9 Mtevelli Heyet Bakan Sayn Prof. Dr. Ramazan EVRENin Konumalar..........................13 YK Bakan Sayn Prof. Dr. Yusuf Ziya ZCANn Konumalar..........................................17 T.C. Babakan Sayn Recep Tayyip ERDOANn Konumalar............................................23 BALKAN SAVALARI / Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL...........................................................33 HAKKIN SESLER veya MEHMED KFE GRE BALKAN HARBNN SEBEP VE SONULARI / brahim ZTRK........................................................................41 MEHMET AKFN ETM ANLAYII ve GNMZE YANSIMALARI / Ahmet MERCAN......................................................................63 MEHMET AKFN RLERNDE BRLETRC VE BTNLETRC BR UNSUR OLARAK MABEDLER / Elif KAYA.......................................................................75 MLL BRLK MESELESNDE KFN NSANA YKLED VAZFE / Prof. Dr. Erdoan ERBAY...................................................................89 MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR / Funda APAN..............................99 MEHMET KF ERSOYUN SAFAHAT ADLI ESERNDE GER KALMILIIN SEBEPLER VE ZM NERLER / Dr. Hasan YREK.........................................................111 YEN BLGLER IIINDA MEHMED AKFN (BRNC DNYA SAVAINDA) ALMANYA SEYAHAT / Kadir KON......................................................................................129 TRK EDEBYATI TARHLERNDE AR, FKR ADAMI VE KARAKTER HEYKEL MEHMET KFE BAKI / Dr. Mehmet GNE............................147 UARA AYETLER KARISINDA MEHMED KF / Mehmet SMER........................................173 M. KFTE SOSYAL MESELELER ve Hz. MER DUYARLILII / Prof. Dr. Mehmet TRENEK......................................................203 MEHMET AKFN MLL BRLK VE BTNLK BLNCN GNMZDE OKUMAK / Yrd. Do. Dr. Necati DEMR.........................................................217
M. AKF ERSOY VE SLAM BRL DNCES / Do. Dr. Nurettin TURGAY.......................241 SAFAHATTA KTSATLA LGL KONULAR / Prof. Dr. Adem ESEN.......................................261 ASIM RNDE SOSYAL OLAYLARIN TAHLL / Selim CERRAH...........................................295 MEHMET KFN RLERNDE ORTA ASYA TRK DNYASI ALGISI / Servet TKEN............307 SKPL AR FETTAH EFENDNN RLERNDE MEHMET AKFN VEFAATI / Dr. Sleyman BAK...............................................................319 YEN BR MEDENYET DNCESNN KURUCULARI OLARAK MEHMET AKF ERSOY VE FARAB / Yrd. Do. Dr. Zbeyir SALTUKLU...............................329 MEHMET AKFN DZYAZILARINDA ADA DNYA SORUNLARININ ELE ALINII / Asm Z....................................................347 MEHMET AKFN RLERNDE ANAKRONZM / Do. Dr. Cafer EN...................................373 II. MERUTYETTE TARTIILAN FKR AKIMLARI VE MEHMET AKF ERSOYUN SLAMCILIA LKN GRLER ZERNE GENEL BR DEERLENDRME / Cem DOAN.........................401 BR TOPLUM KURUCU OLARAK MEHMET KFN AR TPLER / Cevat AKKANAT...............417 MEHMET AKF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR Prof. Dr. Hikmet SAVCI / Prof. Dr. Mmin YAMANKARADENZ..........................................439 BALKAN HARB VE RUMELDEN GLER, GLERN RUMELDE VE TRKYEDE ETKS / Halil DELCE...............................................................................445 BURDUR MLLETVEKL MEHMET AKFE GRE ETM ve KALKINMA / Yrd. Do. Dr. Mahmut BABACAN...................................................455 ABDRRED BRAHMN ZNDE: Alem-i slmn Hli ve ttihad- slmn mknlar zerine/ Yrd. Do. Dr. Mehmet KAYGANA....................................................467 MEHMET AKFN GELENEK VE YENLE BAKII / Nazmi YILDIRIM....................................479 MEHMET AKFN DNCESNDE DEM TEKLFLER / Tahsin YILDIRIM.........................491 MEHMET AKFN TTHAD-I SLAM (SLAM BRL) DEAL Yrd. Do. Dr. Nevzat UYAROLU / Yusuf TEKE...........................521 MEHMET AKFTE VATAN DNCES / Yrd. Do. Dr. brahim Ethem ZKAN.....................543 MEHMED KF ERSOYUN AIKSZ GAZETESNDE YAYINLANAN RLERNN DNDRDKLER / Yrd. Do. Dr. Nazl Rn GREL..................................551 GNMZ TRK GENLNN MEHMED KF ERSOYA YAZDII MEKTUPLAR VE BUNLARLA LGL TESBT VE YORUMLAR / Yrd. Do. Dr. Zeki Grel....................................................583
stanbul Sabahattin Zaim niversitesi rencilerinden Yamur KARANn Konumas
Saygdeer byklerim, Bugn benim iin zel ve nemli bir gn. Hayatmn en hassas dnemecinde, stanbul Sabahattin Zaim niversitesini tercih etmenin onur ve gururu ile karnzdaym. Bu tercihimin imdiden bana; sizler gibi kymetli bir toplulua, bitmez tkenmez enerjisi ile biz genlere rnek olan Babakanmza hitap etme ans vermesinden dolay da ayrca mutlu, bahtiyar ve bir o kadar da heyecanlym. niversitemi tercih ederken biliyordum ki stanbul Sabahattin Zaim niversitesi yeni ama iddial bir niversite idi. Yeni bir niversiteyi tercih etmenin baz risklerinin olduunun da farknda idim. Fakat daha ilk gnlerde grdm eitim kalitesi ve niversitemin imknlarndaki tarif edilemez zenginlikler bu tereddtlerimi gidermeye fazlas ile yetti. u an tarif edilemez bir mutluluk iindeyim. Buram buram tarih ve yeillik kokan kamps ortam; niversitemin tm alanlarndan ve zellikle hocalarmdan grdm Mehmet Akif azmi ve efkati; Sabahattin Zaim bilgelii,
bana geek manada sm Neslinden olmann kaplarn da aacak diye umuyorum. Tm bu paha biilmez imknlar her eyden nce bir gen olarak bana, niversitemizin misyonunda belirtildii gibi zel ve nemli olduumu hatrlatt. Evet! Yrekten biliyorum ve inanyorum ki artk daha zel ve nemliyim. Bir yl gibi ksa bir zaman dilimi ierisinde, byk gayret ve almalar ile bizlere salam olduunuz byle nezih ve esiz eitim imknlar iin tm emei geenlere, kurucu Vakfmza; maddi ve manevi katklaryla bu mkemmel ortam oluturan Mtevelli Heyetimize; niversitemiz ynetimine; zellikle de enerjik Babakanmza zel desteklerinden dolay teekkr bor biliriz. Bize imdiden hepiniz imrenebilirsiniz. Ne mutlu bana ki byleyici atmosferde her gnm bir ncekinden daha gzel, daha kaliteli olacak; bu sayede sahip olacam kalite, ilim ve irfan ile sadece yurdumun insanna deil tm insanla faydal bir birey olacam. Sayg ve hrmetlerimle, hepinize niversitemize ho geldiniz diyorum
Yamur KARAN renci
Rektr Sayn Prof. Dr. Adem ESENin Konumalar
Sayn Babakanm, deerli konuklar, hanmefendiler, beyefendiler, deerli rencilerimiz, stanbul Sabahattin Zaim niversitemizin ilk olarak 20112012 retim al ylna ve Uluslararas Mehmet Akif Ersoy Milli Birlik ve Btnlk Sempozyumuna ho geldiniz. stanbul Sabahattin Zaim niversitesi 2010 ylnda lim Yayma Vakf tarafndan kurulmu ve drt fakltesi olan Eitim, Mhendislik ve Doa Bilimleri, nsan ve Toplum Bilimleriyle, letme ve Ynetim Bilimleri, Yabanc Diller Yksekokulu, Fen Bilimleri Enstits ve Sosyal Bilimler Enstitsnden mteekkil yeni bir vakf niversitesidir. Bu yl ilk olarak alt blme renci aldk. Ek kontenjanlarla birlikte renci saymz 214 olmutur. Sultan Bayezit Veli Vakf arazisi zerindeki tarihi binamz, merhum II. Abdlhamit tarafndan Halkal Ziraat Mektebii lisi olarak 1891 ylnda almtr. Bir sre eitim hizmetinde kullanlm, daha sonra atl vaziyette iken bu bina niversitemizle asli hviyetine kavumutur. Bu mekteb-i linin ilk mezunlar arasnda milli airimiz merhum Mehmet Akif de yer almaktadr. Hatta Hasta iirinin konusu burada yaanmtr. Yerlekemiz stanbulun en gzel alanlarndan
9
biridir. Yine yerlekemiz, ierisindeki 3000e yakn tescilli aala orman varl ierisinde nemli bir yere sahiptir. Binann onarm almalar ksa srede tamamlanm; derslikleri, laboratuarlar, ktphanesi, dier sosyal, kltrel ve spor donatlaryla ksa srede hazr hale getirilmitir. Tarm mzesi, konferans salonu ve spor salonu almalarmz devam etmektedir. Sayn Babakanmzn direktifleriyle inallah burada Mehmet Akif Ersoy ansna tarm mzemizi de hizmete geirmi olacaz. Bu almalarmzda bize destek veren bata Sayn Babakanmz olmak zere Tarm Bakanmza, Valimize, Bykehir Bakanmza, Vakflar Genel Mdrmze ve Blge Mdrmze, Kkekmece Kaymakammza ve Belediye Bakanmza, Mtevelli Heyet yelerimize, emei geen ve adn sayamadm tm dostlara huzurunuzda teekkr ediyorum. niversitemize adn veren merhum Sabahattin Zaim Hocamz, kendisini ilme ve gzel insan yetitirmeye adayan gerekten gzel bir timsal idi. Kadirinaslk rnei olarak byle bir kuruma ismini veren lim Yayma Vakfmza ve Babakanmza, Hocann bir rencisi olarak teekkr ediyorum. Sayn Babakanm, niversitemiz tecrbeli ve gl bir akademik kadroya sahiptir. lk senemiz olmasna ramen YKn bizden istedii tm kadrolar tedarik ettik. nallah nmzdeki yllarda bu kadroyu daha da byteceiz. Atmz blmlerde marka olmak bizim hedefimizdir. retim srecinde insan odakl bir anlay benimsiyoruz. rencilerimizin burada iyi bir eitim ve retimle beraber, eitim sonras istihdam imknlarnn salanmasna da zel bir nem veriyoruz. Bu amala i evreleri ve eitim kurumlaryla protokolleri ta banda yapm olduk. Yine Gda Aratrmalar Aratrma ve Uygulama Merkezi, Mehmet Akif Ersoy Medeniyet Aratrma ve Uygulama Merkezi ve Yerel Blgesel Politikalar Aratrma ve Uygulama Merkezini kurduk. lk gnden itibaren akademik camia, dier eitim kurumlar ve sivil toplum kurulularyla
10
gr teatisinde bulunmaya devam ediyoruz. Bu almalarmz, 2011-2016 Stratejik Plan ile ksa srede somutlam olacaktr. Yeni blmlerin ve yeni fakltelerin al sreleri de devam etmektedir. niversitemizin 2011-2012 ilk akademik yl alyla birlikte milli airimiz Mehmet Akif Ersoyun ansna Milli Birlik ve Btnlk Sempozyumu dzenlemi bulunuyoruz. Bu tarihi binada okuyan ve alan byk airimizi tekrar rahmetle anyorum. Bu sempozyumumuzda bir ksm yurt dndan olmak zere 50 katlmc tebli sunacaktr. Sempozyumda Mehmet Akif Ersoyun milli birlik ve btnlk anlayna vurgu yapan fikirler alt balk altnda ele alnacaktr.Birinci balkta, Mehmet Akifte milli birlik ve btnlk uuru; ikinci balk altnda, Balkan Savalar ve g; ncsnde ttihad- slam; drdncsnde Mehmet Akifin emperyalizme bak; beincisinde Mehmet Akife gre geri kalmln sebepleri ve son balkta Mehmet Akifin toplumsal sorunlara bak incelenecektir. Milleti birlik ve btnle aran byk air yle haykryordu: Sen! Ben! Desin efrd, aradan vahdeti kaldr; Milletler iin ite kyamet o zamandr. Mazilere in, maher-i edvar btn gez: Knun-i lahi, greceksin ki, deimez. Rahmetli Mehmet Akif ifsadla, bozgunculukla, terrle uraanlara da yle seslenmiti: Bir yn kundakdan yangn gren milleti, imdi inmi zanneder mutlak u mthi ayeti! Ey vatansz ey derbederler, ey deni kundaklar! Milletin, az ok duran bir dini, bir namusu var. Dme ey avare millet bunlarn hizlanna; Vkfz biz hepsinin pek muhtasar irfanna;
11
arka bakmaz Garb bilmez, grgden yok vayesi; Bir kzarmaz yz, yaarmaz gz btn sermayesi!... te rahmetli Mehmet Akif, ifsatlara ve terre byle seslenmiti. te biz bugn bu almzda milli birlik ve btnlmz vurgulayarak bu fonksiyonumuzu yerine getirmek istiyoruz. Sayn Babakanm, deerli konuklar! nanyoruz ki bu at altnda lkemize, milletimize ve tm insanla faydal genler yetiecek, nemli bilimsel faaliyetler yaplacaktr. stiklal Mar airimiz Mehmet Akifin deyimiyle gayesi marifet ve fazilet sahibi gzel insanlar yetitirmek olan niversitemizin kuruluuna vesile olan Sayn Babakanmz Sayn Recep Tayyip Erdoana bu vesileyle kranlarm arz ediyorum. Bu duygularla tekrar Sayn Babakanmza hogeldiniz diyor, sayg ve selamlarm sunuyorum.
Prof. Dr. Adem ESEN Rektr
12
Mtevelli Heyet Bakan Sayn Prof. Dr. Ramazan EVRENin Konumalar
Sayn Babakanm, Deerli konuklar, Sevgili rencilerimiz, Hanmefendiler, beyefendiler, Milli airimiz Mehmet Akifin okuduu bu tarihi meknda, akademik hayatna ilk rencileriyle henz balayan niversitemizin ve Mehmet Akif Milli Birlik Sempozyumunun al trenine ho geldiniz diyor, byle gzel bir balangc bizimle paylatnz iin en kalbi teekkrlerimi, sayg ve selamlarm sunuyorum. niversitemiz kurulu tarihi bakmndan henz yeni olmakla birlikte dayand entelektel birikim ve tecrbe asndan olduka kkl bir kurumdur. niversitemiz; gerek kurucu vakfmzn, gerekse mtevelli heyeti yelerimizin eitim-retimle i ie yllara dayanan engin birikiminin ve kkl bir gelenein rn olarak olduka salam temeller zerine ina edilmitir. Yola henz yeni km olsak da anne ve babalarn evlatlarn gvenle ve gnl rahatlyla teslim edebilecekleri, genlerimizin de byk bir istek ve heyecanla tercih edecei model niversite olmay hedefliyoruz.
13
Amacmz; insan ve toplum bilimlerinden mhendislik ve doa bilimlerine kadar tm alanlarda gemile gelecei birletiren, yerel ile evrenseli harmanlayan, gelenekle modern arasnda denge kurabilen genler yetitirmektir. Ezbere deil anlamaya dayal; dnmeye ve analize nem veren sorgulayc bir eitim gelenei oluturmaktr. Biliyoruz ki niversiteler, eitim-retimde sadece teorik bilgi ykleyen kurumlar olmakla deil, gerek hayatla i ie olabildikleri oranda baarl olabilirler. Zira, gelimi lkelerde niversitelerle i dnyas arasnda kurulan sinerji, gerek ekonominin gerekse eitimin tasnn ykselmesinde ciddi katklar salamaktadr. Bu erevede stanbul Sabahattin Zaim niversitesi, bir yandan tecrbeli kurucu, ynetim ve akademik kadrosu; dier yandan dnyann en nemli megapollerinden biri olan stanbuldaki konumu dikkate alndnda, niversite-sanayi ibirlii bakmndan olduka avantajl grlmektedir. niversitemizde ksa zamanda oluturmay planladmz Sanayi ile likiler Birimi, Teknokent, leri Aratrma Uygulama Merkezleri ile niversite ve i dnyas arasnda ortak projeler gerekletirerek bilimin ve ekonominin gelimesine katk salayacaz. Sayn Babakanm, deerli konuklar, Son on ylda, lke olarak tarihi bir deiim ve dnme tanklk etmekteyiz. Yaadmz bu sreci, siyasi istikrar ve ekonomik kalknma kavramlarnn tesinde daha anlaml klan husus; yaadmz kltrel almlarn yansra, says iki yze yaklaan niversitelerimizdir. Dier taraftan lkemiz bugne kadar olmad seviyede dinamik bir d politika sreci yaamaktadr. Trkiyenin stlendii rol ve tarihi misyon, kendisine sadece siyasi, askeri ve ekonomik alanda deil ayn zamanda kltrel alanda da ciddi sorumluluklar yklemektedir. Eitim sistemimizi; yaadmz aktif d politikay dikkate alarak ve Trkiyenin artan gcyle uyumlu bir ekilde tekrar dizayn ederek yakn corafyamz iin yksek retim alannda
14
ekim merkezine dntrmeliyiz. Bu balamda buna uygun eitim sistemi ve kadrolar oluturmak durumundayz. Saylar hzla artan niversitelerimiz, phesiz bazlarmzn zihnine kalite sorununu da beraberinde getirmektedir. O nedenle niceliin de tesinde, niversitelerimizin nitelikli kurumlar olmas iin azami gayret sarf etmeli ve Yksek retim Reformunu bu gerekleri ve gelimeleri dikkate alarak hzla gerekletirmeliyiz. Bu erevede, Cumhuriyetimizin 100nc yln kutlayacamz 2023 yl hedefleri arasnda eitim hedeflerimiz de mutlaka hak ettii yeri almaldr. Sayn Babakanm, deerli konuklar, Eitim anlaymzn temel parametrelerinden biri olan yerelle snrl kalmamak ve yurt dna almak prensibinden hareketle, lkemizin son yllarda d politikada elde ettii kazanmlar da dikkate alan planlamalar yapyoruz. Yksek lisans ve doktora arlkl bir strateji izleyecek niversitemiz, sadece mhendislik ve doa bilimlerinde deil, insan ve toplum bilimleri, ynetim ve iletme bilimlerinin yan sra eitim bilimlerinde de nemli bir aratrma ve uygulama ss olmay hedeflemektedir. Genlerimizin; uluslararas ilikiler, d politika, Avrupa Birlii, Ortadou, Balkanlar, Kafkaslar gibi alanlarda oluturacamz aratrma merkezlerinde karar alclara yol gsteren ve kamuoyunu aydnlatan almalar yapmalarn ve kendilerini gelitirmelerini salayacaz. Bilgiyi gelitirmeye, eitimi desteklemeye ve toplumsal ilerlemeye katkda bulunmay hedefleyen uygulamal ve stratejik aratrmalara arlk vereceiz. zellikle, youn siyasi, kltrel ve sosyal deiimlere veya deiim beklentilerine tank olan yakn corafyamzdaki genlerin yksek lisans ve doktora almalarna ev sahiplii yapmay arzulamaktayz. Tarihi ve kltrel hinterlandmzda deiimin nclerini ve yneticilerini yetitirmeyi amalyoruz. Dier taraftan Asyadan Avrupaya, Doudan Batya sekin ve kaliteli niversitelerle akademik ibirlii protokolleri imzalama hazrlklarmz ve temaslarmz devam etmektedir.
15
niversitemiz rencilerinin, n lke snrlarn aan prestijli bir eitim kurumu mezunu olmalarn salamak iin her trl gayreti gstereceiz Kurumumuzun, baarsn kantlam niversiteler arasnda en ksa zamanda yerini almas iin tm gcmz seferber etmekteyiz. Hedefimiz sadece Trkiyede geerlilii olan deil, uluslararas ilgili kurumlarca da akredite olmu, kabul edilme ve diploma denklii endiesi tamayan bir eitim vermektir. Ksacas, Bu vesileyle rahmetle andmz, stiklal Mar airimiz Mehmet Akif Ersoyun ifade ettii gibi marifet ve fazilet sahibi genler, yine rahmetle ve zlemle andmz Sabahattin Zaim Hocamzn deyimiyle gzel insanlar yetitirmek iin var gcmzle alacaz. Biliyoruz, yolun henz bandayz ve daha yeniyiz. Ancak azimliyiz ve kararlyz. Bu yeni niversitemizle gurur duyuyor ve iftihar ediyoruz. Heyecanmz bizimle paylatnz iin sizlere son derece mteekkiriz. Sayn Babakanm, Kuruluuna vesile olduunuz, daima desteklediiniz, youn programnza ramen ilk al programmz ereflendirdiiniz iin kurucu vakfmz, niversite mtevelli heyetimiz, kurum alanlarmz ve sevgili rencilerimiz adna minnet ve kranlarmz arz ediyorum. Ayrca, niversitemizin kuruluunda ve devamnda emei geen herkese, bu gzel gnmzde bizimle olmak iin buraya terif eden deerli misafirlerimize, rencilerimize, katklarn esirgemeyen bata stanbul Bykehir Belediyesi ve Kkekmece Belediyesi olmak zere tm kamu kurum ve yneticilerine teekkr eder, selam ve sayglar sunarm. Prof. Dr. Ramazan Evren Mtevelli Heyeti Bakan
16
YK Bakan Sayn Prof. Dr. Yusuf Ziya ZCANn Konumalar
Sayn Babakanm, ok deerli misafirler, kymetli akademisyen meslektalarm, deerli renciler, basnmzn deerli mensuplar, 2011-2012 akademik ylnn Sabahattin Zaim niversitesi iin ve lkemizdeki niversiteler iin hayrl uurlu olmasn temenni ediyorum. Bana ayrlan bu sre ierisinde ksaca YKte bugne kadar neler yaptk, neler yapmay planlyoruz, yapmakta pek baarl olmadklarmz veya zaman olmad iin gerekletiremediimiz baz durumlar sizlerle paylamak istiyorum. Yeni YK olarak icraata baladmz ilk zamanlarda en acil problemimiz, yksek retimin kontenjanlar ve niversite saylar idi. Kontenjanlarmz liseden mezun olan tm rencilerimizin niversiteye girmesine maalesef el vermiyordu. lk olarak kontenjanlar artrdk. Hatrlayacanz gibi ilk yl yzde 25, ondan sonraki yl yzde 15, ondan sonraki yl yzde 13 olmak zere kontenjanlar artnca 4 kiiden biri niversite snavna girerken; drt
17
yl nce iki kiiden birinin girmesine yol aacak bir zemin hazrladk. Bunu byk bir baar olarak gryoruz. Sayn Babakanmzn ve hkmetimizin katklaryla kontenjanlarn artmasnn yan sra niversite saymz da artrld. Biliyorsunuz drt yl nce 70 ksr niversitemiz varken bugn 165 tane niversitemiz var. Bunlarn 103 devlet niversitemiz, geri kalan 62si vakf niversitelerimizdir. niversite saylarmzn artmasyla kontenjanlar da halledilmi oldu. Ama hala retim yesi bulma gibi ciddi bir sorunumuz var. Sizle paylamak istediim bir dier husus, katsay konusunda yaptklarmzdr. Biliyorsunuz bizden nce renciler arasnda korkun bir eitsizlik, hibir zaman kapatlamayacak bir eitsizlik vard. lk yl bir ey yapamadk ama ikinci yl herkesin kolaylkla geebilecei bir katsay fark zerinde anlatk. Meclise, katsaynn hi olmamasn salayan bir tasar sunduk. Sayn Babakanmzn yardmyla ve oluruyla geerse katsayy tamamen kaldrmay ve renciler arasnda tam bir eitlik salamay planlyoruz. Toplumda takdir gren bir baka icraatmz barts ve klk kyafet serbestisiyle ilgiliydi. Bunu niversitenin zerkliinin bir art olarak grdk ve yaplan uygulamay hibir zaman tasvip etmedik. Onu da ok ansl bir olay zerine yazdmz tamimle halletmi olduk. imdi niversitelerimizin hemen hemen tamamnda, %99.9unda diyebilirim, mesele halledilmitir. % 30-35 civarnda bir hocamzn buna kar duruu vardr ama onlar da yakinen takip etmekteyiz; mit ediyorum inallah o mesele de yaknda hallolmu olacak. ok baarl olmak istediimiz alanlardan bir dieri de yabanc rencilerle ilgili. lkemiz niversitelerine daha fazla yabanc renci ekmek istiyoruz. Bunun iin niversitelerimizle konutuumuz her zaman bu ynde telkinlerde bulunuyoruz. Son drt yl ierisinde yabanc renci says 16.000den 26.000e kmtr. Ama bu sayy yeterli grmyoruz. Bizin darya gnderdiimiz renci says 50 bindir; hi olmazsa rakam eitlemeyi, daha sonra da bunu katlayarak amay dnyoruz. Bu, zellikle vakf
18
niversitelerimiz iin hayati bir neme sahiptir. stelik yksek retim sistemimizin rekabete almas ve ne kadar iyi olduumuzun grlmesi iin de son derece elzemdir. Bunu yapabilmek iin ok ciddi yapsal bir deiiklik yaptk. YS diye bilinen snav kaldrdk. Bu snav, yabanc rencilere sanki gelmeyin demekle edeer bir uygulamayd. nk yabanc renciler nce Trke renecek, sonra verdiiniz Trke snav baaracak, eer baarl olursa yurdumuza gelecekti. Bu, gerekten gelme demekti. YSn kaldrlmasyla bu iyiletirmeler kendiliinden ortaya kt. Bir baka nemli grdmz mesele, rencilerimizin hem yurt iinde hem yurt dndaki hareketliliidir. Yurtii renci hareketliliini, retim yesi hareketliliini artrmak iin Farabi adl program harekete geirdik. Baarl sonular alyoruz, retim yesi ksmlar hari... renciler noktasnda gayet iyi durumdayz. retim yesi meselesini de birazck cretleri fazla tuttuumuz iin buradan douya gnderdiimiz hocalar douda bizzat alan retim yelerinden fazla para aldklar iin bir ksm ok fazla almad ama onu da dzeltmek iin yollar aryoruz. Fakat renciler ksm gayet tatminkar gidiyor. Bunu tamamlayabilmek ve dardaki niversiteler ile Trk niversitelerinin entegrasyonunu daha iyi yapabilmek iin Mevlana adn verdiimiz bir baka deiim program ortaya koyduk. Programn her eyi bitti, ynetmelii yaynland, kullanlmaya hazrdr. Sayn Babakanmzdan ricamz, ziyaret ettikleri yabanc lkelerde programn varlndan bahsedip oradaki niversitelerin Trk niversiteleriyle anlama yapmalarn salamak ve bu sayede renci ve retim yesi deiimini balatmaktr. Programn btn mali klfeti YKn zerindedir; hem gelen rencilerin hem de giden rencilere burslar YK tarafndan denecektir. Onun iin, dardaki niversiteler iin cazip bir olay. ok vnerek yaptmz, imdi bir yllk uygulamasnda bile baarlarndan sz ettiimiz bir baka programmz da YP programdr. YP program, ihtiya duyduumuz retim yelerinin daha abuk yetitirilebilmesi iin kullandmz bir programdr. Saolsunlar Babakanmz 5000 kadronun yanna, 3500
19
ilave kadro vermektedirler. Bu ilave kadrolar biz de ngilizce art aranmakszn sadece bilimde ok baarl olan rencileri seerek, ngilizcelerini de kendimiz tamamlatarak kullanyoruz. Bu ereve ierisinde olduka byk sayda rencimiz imdi lisan eitiminden gemektedir. Lisan eitiminde baarl olduklar takdirde derhal master ve doktora programlarna balayacaklardr. lkemizin ihtiyalar gz nne alnd takdirde 20 bin retim ihtiyac var u an itibariyle. Bu sebeple YP program, can simidi gibi bir projemizdir. Lisan renimi, yabanc dil renimi biliyorsunuz sk sk bahsettiim ve beni yaralayan bir konudur. Millete yabanc dil kullanma alkanlmz, bilgimiz, becerimiz yok. Onu ilerletmek iin YKte eitli programlar hazrlyoruz. Bunlardan biri, uzaktan eitimle niversite rencilerimize dil retimini salamak. Bunun iin ulatrma bakanmzdan olduka byk bir miktar para aldk, finansman saladk. Bu finansmanla ayn zamanda dnyann en tannm programn satn aldk; her niversitemize ikier dil laboratuar kurduk. Yaknda Sayn Babakanmz alna ltfederlerse btn niversite rencilerine ki 3 milyon 800 bin niversite rencimiz var. Bu program ap kullandrmak istiyoruz. Fullbright kurumuyla anlama yaptk; geen yl 54 bu sene de o civarda Amerikaly lkemize getirdik; niversitelerimize ikier er dattk. Bu da niversite rencilerimizin dil kullanmadaki psikolojik korkuyu yenmeleri adna ok iyi bir gelime. Gelen arkadalar ngilizce dersi vermeyecekler. ngilizce dersinden sonra snflara girip pratik yapacaklar. Bunun ok faydal olacan dnyoruz. Bu programda ikinci ylmzdayz ve ok baarl ekilde devam etmektedir. Ulusal renci konseylerine fevkalade nem veriyoruz. Genlerle olan btn ilikilerimizi onlarn kanalyla yapmak istiyoruz. YKte kendilerine, ulusal renci konseyi temsilcilerine bir oda ve byke bir salon tahsis ettik. O salonda yakn bir ekilde alma frsatn buluyorlar, ok da faydal oluyorlar. rencileri temsil ettiini iddia eden marjinal gruplarn etkisini biraz daha azaltmak niyetindeyiz.
20
Yaptmz hayrl ilerden bir tanesi de btn retim elemanlarmzn; ki bunlar niversiteye girmi master talebeleri, doktora talebeleri, yardmc doentler, profesrler, lisanlarn birazck cilalamak, unuttularsa hatrlatmak ve dardaki bilim adamlaryla network kurmalarn salamak iin yurt dna yollamamzdr. Bu ay ile bir yl arasnda geen srelerde oluyor. Baz niversitelerin bundan haberi yok. Rica ediyorum sizden YKte byle bir olanak var, ltfen herkes bu olanaktan faydalansn. Btn finansal yk de YK tarafndan karlanmaktadr. Bunun da 5-10 yl sonra akademik hayata son derece faydal olacan dnyoruz. Bilimsel yaynlar, bizi memnun eden ama henz lkemize ok yarar salamayan bir noktadaki meselemiz. Bilimsel yaynlarda gayet iyiyiz, bilgi birikimimiz gayet gzel, dier Bat lkeleriyle mukayese edilebilecek hatta onlarn zerinde bir durumdayz. Avrupada yedinciyiz ve son 30 yldaki istatistiklere baklrsa bilimsel yayn art hznda dnyada ncyz. Ama bu yaynlardan patent karmada ok geri kalyoruz. Baka lkelerle karlatrdmzda bir yayndan be yzn zerinde patent karlrken biz maalesef 85 tane kartabiliyoruz. lkemizin kalknmas iin sadece bilgi retmemiz yetmiyor; bir de bunu insanlarn yararna sunmamz lazm. Bunun iin ilk adm patenttir. Patent almamz, sonra da onu teknolojimizde deerlendirerek insanlarmzn hayrna sunmamz gerekiyor. Bu konuda birazck yardma ihtiyacmz var. Hafife bir yarma balattk. niversiteler birbirlerinin ne kadar yayn yaptklarna, ne kadar patentleri olduuna, bu tr almalarna dikkat ediyorlar. Bu da byle tatl bir rekabet ortam demektir. Devam ederse lkemiz iin ok yararl olacana eminim. Yaptmz bir baka iyi i, vakf niversitelerinin nn amak oldu. inde bulunduumuz vakf niversitesi de yle bir faaliyetle alm bir niversitesidir ki grdklerim beni son derece memnun etti. nallah yakn zamanda buradan ok baarl sonular elde edeceiz. Memlekete hayrl ve gzel insanlar yetitireceiz Mehmet Akif Ersoyun deyimiyle. Ben henz iki yllk bir okul olmasna ramen niversitenin bu seviyeye gelmesinde bata rektrmz olmak zere, mtevelli heyetine, bakanna, herkese ok
21
ok teekkr ediyorum. Valimiz ve belediye bakanmz her zaman katkda bulunuyorlar, yeni kurduumuz niversiteler iin onlara da mteekkiriz ama en byk teekkr gerekten Babakanmza yapmamz gerekiyor. Bata Babakanmz, Avrupada ve Amerikada ekonomik kriz nedeniyle eitim btelerinin kesildii bir dnemde her yl btemizi artrd. u yl bile btemizi artrd. YK adna Babakanmza teekkr ediyorum. Ve tekrar yeni akademik yln hayrl olmasn diliyorum. Prof. Dr. Yusuf Ziya zcan YK Bakan
22
T.C. Babakan Sayn Recep Tayyip ERDOANn Konumalar
Saygdeer hocalarm, sevgili genler, saygdeer veliler, hanmefendiler, beyefendiler, Sizleri en kalbi duygularmla selamlyorum. Szlerime balarken eitim hayatna henz balayan Sabahattin Zaim niversitesinin lkemize ve milletimize hayrl olmasn Allahtan temenni ediyorum. lim aksiyon adam merhum Prof. Dr. Sabahattin Zaimin adn tayan bu niversitenin ilk al treninde bulunmak, bizler iin gerekten byk bir mutluluk. Hocalarn hocas Sabahattin Zaim, iftiharla sylemeliyim ki bizim de hocamzdr. Allah gani gani rahmet eylesin. Sabahattin Hocamzn hocal, faklte derslikleri ile snrl deildi. O, her zaman, her yerde hoca idi. Bu yzden 81 yana kadar hocamz emekli olmad. Biz de renme srecimizi sadece okul sralaryla snrl tutmamay, o byklerimizden rendik. Binlerce renci ve ilim adam yetitiren Zaim Hocann adn, hatrasn ve ideallerini yaatacak olan bu niversite inallah adna layk olacaktr. Bu byk hizmeti hayata geiren bu niversiteyi u anda gerek renovasyonuyla gerek restorasyonuyla bu hale getiren lim Yayma Vakfna zellikle teekkr ediyorum. Bize den grev, milletin emanetini emin ellerde gelecee tamaktr. Eer biz bunu yapabildiysek, yapabiliyorsak ne mutlu bize...
23
u anda attmz ilk admlar hayrl inallah sonu da hayrl olur. Burada grev yapacak olan akademik kadroya, niversite ynetimine, rencilerimize en kalbi duygularla sevgi ve muhabbetlerimi sunuyorum. Bu yeni niversitenin al treninde bulunmann yannda bizi zellikle heyecanlandran bir husus da tabi ki bu meknn tarihi hviyetidir. Evet, bu binann Ziraat Mekteb-i lisi olduu gnlerde byk air, iman ve aksiyon adam Mehmet Akif bu mektepte okudu ve burada retmenlik yapt. Bu meknn ve merhum Akifin hatrasna hrmeten bugn bir vakf niversitesi olarak alm olmas, medeniyet yolculuunda nemli bir adm. Bu niversite sralarnda okuyacak genlerimizin, bu hissiyat btn eitim srelerinde hissetmelerini zellikle kendilerinden diliyorum. Onun iin milli birlik ve beraberliiniz daim olsun. nanyorum ki bu, sadece sempozyumla kalmayacak, siz bunu bu lkenin 780 bin kilometre karesinde egemen klacaksnz. nallah Sabahattin Zaim niversitesi, bunu dalga dalga btn Trkiyeye yayacaktr. Bize byk eserler brakan merhum Mehmet Akifin ve onun izini sren Sabahattin Zaim hocamzn izini srmek byk bir imkan ve byk bir talihtir. Biliyorsunuz, bu iki rehber insan -buras ok nemli- evlad- Fatihandr. kisi de kkleri itibariyle Balkan corafyasndandr. kisi de medeniyetimizin merkezi stanbula aktr, stanbula hayrandr. kisi de istiklale, ilme, irfana, medeniyete aktr. Her ikisi de hayatlarn ideallerine ve genlie adamtr. Gelecei emanet edeceimiz gen nesillerimiz iin bu iki byk insan birer numunedir. Az nce kzmz (rencimiz Yamur Karan) dinlerken Adyamanl kzmz Asmn Nesli olmann ak ve heyecan ierisindeki ifadeleriyle ortaya gzel bir dnce atmosferi koydu. Biz ite Asmn nesillerini inallah Sabahattin Zaim niversitesinde de greceiz; ben buna inanyorum. Hani diyor ya: Zulm alklayamam, zlimi asla sevemem; Gelenin keyfi iin gemie kalkp svemem. Biri ecddma saldrd m, hatt boarm!..
24
- Boamazsam da - Hi olmazsa yanmdan kovarm. buuk soysuzun ardnda zaarlk yapamam. Hele hak nmna hakszla lsem tapamam. Doduumdan beridir m istiklle, Bana hi tasmalk etmi deil altn lle! Yumuak bal isem, kim dedi uysal koyunum? Kesilir belki, fakat ekmeye gelmez boyunum! Kanayan bir yara grdm m yanar t cierim, Onu dindirmek iin kam yerim, ifte yerim! Adam aldrma da ge git, diyemem aldrrm. inerim, inenirim, hakk tutar kaldrrm! Zalimin hasmym amma severim mazlumu... te Akif merhum Asmn neslini byle tarif ediyor, byle tanmlyor. Asmn nesli byle olacak! Bir gn merhum Akifin bir dostu, o da Arnavut, evladn bir k gn Akife gnderiyor; Git Akif Amcana da sana bir nasihatte bulunsun. diyor. Gidiyor, Akif Amca beni babam gnderdi, bana bir nasihatte bulunacakmsn. diyor. Akif merhum bir drtlkle nasihatte bulunuyor: htiyar amcan dinler misin, olum, Nevruz Ne byk syle, ne ok syle; yiit ite gerek. Lf bol, karn geni soylar taklid etme; Sz salam, z salam adam ol, rkna ek. Ve ondan sonra da uurluyor. te Asmn nesli bu Bize yle laf bol bir nesil deil; icraat lazm, netice insan lazm. Bize inancyla, ilmiyle, aklyla, tecrbeyi birletirerek onu neticelendirmek iin takip eden bir nesil lazm. Ben inanyorum ki bu nesil, hocalarmzn elinde yorularak yetiecektir.
25
Sabahattin Zaim niversitesinin al trenin hemen ardndan bu niversite ats altnda Mehmet Akif adna uluslararas bir sempozyum dzenlenerek bu aln yaplmasn da dorusu son derece anlaml buluyorum. zellikle bu gnlerde bu iki sembol ismin, tezleriyle ve dnceleriyle genliimiz tarafndan bilinmesine byk ihtiyacmz var. Sevgili genler, Mehmet Akif byk medeniyetimizin ldr, feryaddr. O ki blbln feryadn ve istiklalin ruhunu iliklerimize kadar bize hissettirendir. Yklmaya yz tutmu, drt bir yandan ar saldrlara maruz kalm, gvdesinden byk paralarn koptuu byk lkeyi yeniden uyandrmak iin ruhunuzda\ruhumuzda byk bir atein olmas gerekir. Eer bu ate yoksa o zaman biz sadece etten ve kemikten bir ceset oluruz. te Akif o et ve kemikten olan cesede, o ruhu ileyen insandr. Onuru incinen bir byk millete; bykln yeniden hatrlatan, onu ayaa kaldran ve ona istiklalin lezzetini duyurandr. Akif, sadece kudretli bir air ve bir slam dnr deildir. Ayn zamanda modern bilgiyi alan bir insandr. Douyu ve slamn ant eserlerini bildii kadar Baty da bilimiyle, edebiyatyla ve felsefesiyle bilen bir insandr. Onun corafyasnda Hicaz da vardr. Berlin de Ksacas, Akif bize byk dnmeyi ve zor artlarda teslim olmamay retendir. Onun iin Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda heda fkracak topra sksan heda Can canan btn varm alsn da Hda Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda Topraktan neyin nasl yorulduunu verebilmek ancak insann ruh kknden gelirse buray, insan tar, yoksa tamaz. te o kimliini reddeden, redd-i mirasa dmeden canavarlaan medeniyeti reddeden en cesur aydnmzdr. Dnemin dier aydnlarnn aksine yenilgi, karamsarlk ve bedbinlik hibir zaman
26
onu teslim alamamtr. Byk bir millete mensup olmann izzetini ruhunda yaam; her msrasyla, her cmlesiyle yeniden ayaa kalkmann mmkn olduunu gstermitir. Bu lkede btn kavimler, btn inanlar yzyllar boyu bir arada, birlikte, birbirinin hukukunu inemeden yaamtr. Trkyle Krdyle, Lazyla, Arnavutuyla, erkeziyle, Grcsyle Peki bugn ne oluyor bize? Demek ki bir yerlerden birileri milli birliimizi ve beraberliimiz yok etmek iin alyorlar. Bizim birlik ve beraberlik ruhumuza kastedenlerin, hibir zaman bu milletin iinden olmas mmkn deildir. Onun iin bu lkenin, Trkiyenin, stiklal Marn kendisi stanbulda babas Kosovann Suitsa kynde doan Mehmet Akif yazmtr. Hadi bakalm bu hali neyle izah edeceksin? Bazlar geliyor, kuru kuruya etnik milliyetilik yapyor. Brak etnik milliyetilii... Hadi sen Trksn, Trkn stiklal Marn yazan Akif Arnavut. Peki bunu ne ile izah edeceksin? Asl olan u ki bizi asli deerlerimizle btnletiren, bizi adeta youran o medeniyetimiz etrafnda toplanacaz. imdi buna ayrlk drmeye gayret edenleri gryoruz. Kim ne yaparsa yapsn biz bu lkede, Trkiye Cumhuriyeti vatandal paydasnda inallah gelecee bir ve beraber yryeceiz. te bunun manas ok byk. Makedonyann stif ehrinde kim dodu? Sabahattin Hoca dodu. Hocann bir mr bu lkenin refahna ve kalknmasna mrn adam olmas da bizim iin anlaml deil mi kardeim? stif nere, stanbul nere? Susita nere, stanbul nere? Bizi acaba burada hangi deerler bir araya toplad? Onlarn ruh dnyasnda, onlarn ilim irfan kokan dnyasnda kimler yetimedi ki! Buradaki hocalarn birou Sabahattin Zaim Hocann elhamdlillah ilim tezgahnda dokundu. ok tandklarm var, biliyorum. Trkiyenin istiklalini korumann bir paras da ite bu hatralar ve bu miras korumaktr. Zira biz l bir tarihin deil; yaayan bir tarihin, yaayan bir medeniyetin evlatlaryz. Byk dneceiz; byk dnmeye mecburuz. Byk dnmek bizim
27
kaderimizdir. Byk dnmeden kklerimize ulaamayz. Byk dnmeden dnya ile rekabet edemeyiz. Byk dnmeden barn, adaletin, hakkaniyetin ncln yapamayz. Kllerinden dorulmay ve zorluklar amay bize reten byklerimizin izini srmek en byk idealimiz olmaldr. te bu niversitenin ve bu tarihi meknn sembolize ettii mesaj budur. Kzmzn da ifade ettii gibi hakikaten urada teneffslerinizde veyahut da okula geldiinizde veya ayrlrken u ufak kampsn iindeki havay teneffs etmek bile sizin byk dnmenizin yolunu aacaktr. nk temeli o anlayla, o inanla atlm bir mekndr. Siz burada dolarken aklnza Akifi getireceksiniz. Buradan Akif kt diyeceksiniz. Siz burada dolarken hemen levhanzda Sabahattin Zaim Hoca var; Sabahattin Zaim Hocay dneceksiniz ve bunun iin de byk dnmeye devam edeceksiniz. Ve unu diyeceksiniz: Bizim hi kimseden bir eksiimiz yok. Kimseye hayranlk duymak zorunda da deiliz. Kimsenin gdmnde olmadk, olmayacaz. Genlerimiz tam bir zgvenle iyi bir bilgi donanmyla yetimeli ve aydnlk yarnlara birlikte komalyz. Ak ve heyecanmz diri tutmalyz. Bir olmalyz, diri olmalyz, iri olmalyz iri olmak zorundayz. Sevgimizi, merhametimizi, dayanmamz oaltmalyz. Az nce stanbul niversitesinin al treninde de syledim. Gelimi lkeler Afrikaya elini uzatmyor. Gelimekte olan bir lke olarak Trkiye Somaliye elini bir uzatt, pir uzatt. Ksa bir zaman ierisinde sadece STKlarmz 300 milyon dolar para ve 30 milyon dolar akn gnderilen ayni yardm var ve bu yardmlar devam ediyor. Bu neyi gsteriyor? Burada yaayan bir Mslman ve bir insan olarak Afrikann bir kesinde bir dara den olsa bizim elimiz oraya uzanr. Deerli kardelerim, Bizim elimiz sadece oraya uzanmad. Bakn bizim elimiz Haitiye uzand, bizim elimiz Srilankaya da uzand, bizim elimiz Aeye de uzand, bizim elimiz Pakistana da uzand. Nerede ne varsa bu Mslmanm, bu Hristiyanm, bu Budistmi demedik, hepsine uzandk. Bizim TOKmiz Srilankada Budistlere evler
28
yapt. Aynsn Aede yaptk. nk biz insanlarn en hayrlsnn insanlara en ok faydal olan olduunu bilen bir medeniyetin ocuklaryz. Deerli kardelerim, Trkiye bugn kkleriyle yeniden buluan; imar ve ina hamlesini sratle tamamlamaya alan bir lke. Allaha krler olsun ki bu byk maratonda milletimizle birlikteyiz. Trkiyenin gcn 74 milyon vatandamz hissediyor. Gcmz sadece biz deil btn dnya hissediyor. nmze engeller kmyor mu? Her gn kyor. Bize elme takarak lkemizin yryn durdurmak istemiyorlar m? Biz ise srarla herkesi en az Trkiye byklnde dnmeye aryoruz. En az diyorum, zira bugnk dnyada Trkiye byklnde dnmek yetmez. Dnya leinde dnmek zorundayz. Bunun iin aldmz mesafeyi grmek, nereden nereye geldiimizi zenle takip etmek zorundayz. Medeniyet yolunda aldmz mesafe; alrsak, gayret edersek, aln teri dkersek neleri baarabileceimiz bize gsterdi. Dokuz yl nce Trkiye uurumun kenarndayd. Bugn Trkiye dnyann ykselen yldz oldu. O gn kii bana den milli gelir 3400 dolar idi ama bugn elhamdlillah bu rakam 11.000 dolara doru yryor. Bu baary demokratik istikrar ile saladk. Bu baary milletimizle beraberliimiz sayesinde elde ettik. Buradan ileriye, daha ileri bir demokrasiyle gideceiz. Buradan ileriye, milletimize layk yeni bir anayasa ve hukuk dzeni ile gideceiz. Trkiyenin bu byme iradesi sadece Anadoluda, sadece Trakyada deil btn dost, karde, akraba lkelerin halklar tarafndan da byk bir ilgiyle izleniyor. Zira biz bu blgede barn, adaletin, huzurun teminatyz. te bundan 12 gn nce az nce ifade ettiim gibi Sabahattin Zaim Hocamzn doduu yerde, Makedonyada, Uluslararas Balkan niversitesinin mezuniyet trenindeydik. Bu niversitenin mtevellisi, buradan giden kardelerimiz ve iadamlarmz saolsunlar orada bir giriimde bulunmular. Orada bir niversite kurmular. Bir grup arkadamz
29
da gitmiler, Bosna Hersekte bir niversite kurmular. u anda orada hem mtevelli olarak hem akademisyenler olarak bir genlik yetiiyor. Oradaki sahiplenme de en az buradaki kadar. Bu deiimi, zamann dnda kalanlar anlayamyor ama Trkiye kendi dinamikleriyle doru istikamette geliiyor, kalknyor, byyor. Bu sevince herkesin ortak olmasn istiyoruz. Emin olun ki yarnki Trkiyede bugn yaadmz dnemsel sorunlar da geride brakacaz. Vatandan esas almayan siyaset biimi, ynetme anlay tarihe karmtr. Blgesel adaletsizlikler ve ayrmcln her trls bizim iktidarmzda tarih oldu. Bu lkenin tm vatandalar bu lkenin tm ocuklar bu topraklarda ev sahibidir, hak sahibidir. Trk de Krd de Laz da Grcs de Bona da Arnavutu da hepsi bu lkede. Burada misafir yok, bu lkede ev sahibi var; bu olaya byle bakn. Devlet milletimizindir ve Allahn izniyle yle kalacaktr. Devlet, milletinin hizmetindedir. Millet devletinin hizmetinde deil. Yani insann ne kt bir anlay Devletin ne kt bir anlay deil. Deerli arkadalar, Eitim en ncelikli meselemizdir. Eitimin, eitimde frsat eitliinin nndeki btn mazeretleri, btn engelleri kaldryoruz. imdiye kadar byk mesafeler aldk; bundan sonra da ayn sratle almaya devam edeceiz. Hibir vatandamzn, hibir ocuun, gencin haksz rekabete maruz kalmasn istemiyoruz. Biliyorum ki bu yolda daha katetmemiz gereken ok mesafe var. te geen sene 240 lira burs verdik bu sene 255 lira burs vereceiz. Kredi bursu iin devlete mracaat eden hibir niversite lisans rencisini, biz kapdan evirmiyoruz, evirmeyeceiz. Lisansst rencileri 420 lira ald, bu sene yine enflasyon orannda art olacak. Doktora renci burslarnda da ayn ekilde art olacak. Btn bunlar niye sylyorum? Biz milletten toplanan tm imkanlar, tekrar millete iade eden anlay devam ettiriyoruz. Bu dnemde de aynen byle devam edecek. Eitimin sadece bina ve alt yap demek olmadn; eitimde niteliin nicelikten, keyfiyetin
30
kemiyetten nce geldiini iyi biliyoruz. Hkmet olarak eitimin alt yapsn dzenlemede lkemize byk eserler kazandrdk. mkansz gibi grnen hayaller bizimle gerek oldu. Ta en cra kede, gneydouda, douda benim gencim niversite okumak iin batya akn ediyordu. Ama biz imdi ne yaptk? niversiteyi onun ayana gtrdk. Niin? Ta buralara kadar bin bir trl masraf yaparak gelmesin, niversite onun ayana gitsin diye. u anda Hakkaride niversitemiz var m? Var. Muta, Tuncelide var m? Var. Trkiyede niversitesi olmayan ilimiz yok. 89 niversite atk ve 81 vilayetimizi niversiteye kavuturduk. Dile kolay 165 niversiteyle Trkiyede hizmet veriyoruz. 164 bin derslik yaptk. Sevgili kardelerim, Byk admlar atmak zorundayz. nallah el birliiyle, gnl birliiyle btn niversitelerimizi dnyann en saygn niversiteleri haline getireceiz. Yarnlar iin birlikte d greceiz. Yeni bir dnyadayz ve Trkiye btn imkanlaryla bu yeni dnya iinde yerini en gl ekilde alacaktr. Artk dnya imkanlaryla hamdolsun yeni frsatlar douyor. Bu gerei hibir zaman unutmayalm ve gelecee bugnk dnya tablosunu, gelien sektrleri, yeni alanlar dikkate alarak yetielim. Deerli kardelerim, u gzel eserin meydana gelmesinde emei geenleri ben burada tekrar tebrik edeceim, tekrar kutlayacam. u andaki mtevelli heyetimizin mensuplarna, lim Yayma Vakfnn deerli mtevelli mensuplarna, rektrnden akademisyenlerine tm hayrsever kardelerime zellikle teekkr ediyorum. Yani buras ehrin en gzel yerinde devasa bir alan. Bundan sonras da lim Yayma Vakfmzn ve vakfn mtevellisinin srdrecei gayretle
31
inanyorum ki artk yarn sadece Trkiyede deil inallah dnyada eserleriyle temayz eden genlerimiz kacaktr. ARGE ye verdiimiz desteklerle, bu ARGEden nasibini alacak genlerimiz kacaktr. En ksa zamanda Sabahattin Zaim niversitesini bu ekilde takip edeceiz, onunla gurur duyacaz. Ben gerek Akif merhuma gerek Sabahattin Zaim hocama Allahtan rahmetler diliyorum. Tm ailelerini tekrar burada rahmetle ve hayatta kalanlarn da saygyla yad ediyorum. Sizleri de sayg ve sevgiyle selamlyorum. T.C. Babakan Recep Tayyip ERDOAN
32
BALKAN SAVALARI
Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL* 1789 Fransz ihtillinin btn dnyaya yayd milliyetilik fikirleri, Osmanl Devletinin tebas olan Balkanl milletleri de ok etkilemiti. Bamszlklarn kazanma yolunda almalar, Osmanlya dman devletlerin de tevikiyle btn XIX.(on dokuzuncu) yzyl boyunca devam etmiti. Balkan savalar da bu sebeple patlak verecekti. Balkan savalarna gelmeden nce, o yllardaki dnya siyas tablosuna dikkat ekmek yerinde olacaktr. 1870lerde talya ve Almanya, birliklerini tamamlayarak dnya siyasetine gl iki devlet olarak katlyorlard. O zamana kadar dnyann nemli hammadde kaynaklarna sahip memleketleri, ngiltere ve Fransann smrgeleri durumundaydlar. talya, Kuzey Afrika memleketlerinin kendisine it olmas gerektiini savunarak 1911de Trablusgarba yni bugnk Libya topraklarna asker karmt. Osmanl mparatorluu, Trablusgarba bir ordu gnderecek durumda deildi. Baz komutanlar ile birlikte silh ve mhimmat gnderilerek, o yre halknn kendilerini savunmalar saland.
* stanbul Sabahattin Zaim niversitesi, retim yesi.
33
Bu yllarda Rusya da, ngilterenin gznde Osmanl mparatorluu gibi gszd. Osmanl mparatorluunun Almanyaya yaklamas ngiltere iin tehlikeli olacandan, Rusyay Osmanl mparatorluuna kar hareketlerinde serbest brakt. Ruslar, isterlerse hem stanbulu, hem de Boazlar alabileceklerdi ve ngiltere buna ses karmayacakt. Fransa da ayn grteydi. Ruslar, bu yeni durumdan yararlanabilmek iin Balkan Devletlerini, Osmanl Devletine kar birer birer kkrtyordu. kinci Merutiyet ncelerinde Balkan milletlerinin baz din meselelerinden tr birbirlerine dmeleri, Bblice maksatl ve yerinde olarak sadece seyredilirdi. Birbirlerine dman bu milletler de Osmanl Devletine kar birleemezlerdi. Fatihle balayan bu isabetli politikay kinci Abdlhamid Hn da baaryla uygulamt. Fakat kinci Merutiyetle beraber bu milletlerin kilise meseleleri halledilince, bize kar birlemelerine hibir engel kalmad. Balkanl milletlerin efendilerine kar bir araya gelme faaliyetlerine giritiklerinde, Osmanl bakentinde ise Sofya Eliliinden Hariciye Nzrlna getirilmi olan Asm Bey, Meclis-i Mebsnda bir soru zerine, krsde verdii izahat arasnda Balkanlarn aleyhimize birlemeleri tamamen yalandr. Balkanlardan imnm kadar eminim demiti1. Dilerinde bu kadar byk gaf hi affedilir mi? Ruslrn, Akdenize inebilmek iin takip ettii politika icab asrlardr kendi akrabas sayd ve mnev evltlar olarak grd Balkan milletleri Srpllar, Bulgarlar, Karadallar ve Yunanllar kendi aralarnda antlamalar yaparak, Balkan savalarnn sebebini tekl eden toprak isteklerini Osmanl mparatorluuna bildirdiler. stekleri kabul edilmeyince de 1912 Ekiminde harp iln ettiler. nemle Ehl-i Salb muharebesi yaptklarn belirtmilerdir. Hatt Pierre Loti, bu Balkanl liderlerden Ehl-i Salb muharebesi yapan drt serseri valye olarak bahseder2. Osmanl Genelkurmay, sava tehlikesi belirdii halde silh altndaki askerlerinin bir blmn terhis etmiti. Bu affedilmez bir hata idi. Ayrca ordunun iinde, komutanlar arasnda geimsizlik te
1 2 lhan Bardak, mparatorlua Veda, s.389, stanbul 1985. Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c.V, s.437, stanbul 1994.
34
BALKAN SAVALARI / Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL
vard. Ayrca bu nemli sava iin hazrlanan herhangi bir plandan da bahsedilemiyor3. Bu sebeple hemen hemen her cephede Osmanl ordusu ar yenilgilere urad. Birbirini takip eden yenilgilerin sebeplerinden birisi de Osmanl ordusuna komuta eden Nzm Paann yapmaktan utanmad yanl ve moral bozucu hareketleridir. yle ki; binlerce Mehmetikin alk ve koleradan krld o ac harp gnlerinde Nzm Paa, atalca hattndaki vagonunda devaml ampanya iti ve bo ampanya ielerini vagonun penceresinden asker arasna frlatmaktan hay duymad. Balkan Sava nasl sonulanrd? 15 Ekim 1912 gn stanbula doru hzla gitmekte olan Orient Expressin yemekli vagonunu dolduran gazetecilerin birisi hari hepsi Osmanlnn galibiyetinin muhakkak olduunu sylyorlard. Sadece o devrin nl Fransz Illustration dergisinin muhabiri Georges Rmon aksini dnyordu4. nk bu Osmanl ordusunun bir yl nceki orduyla bile hibir alakas kalmamt. Acemi askerlerin bazlar tfek dipiklerini alnlarna, bazlar ise karnlarna dayayarak ate etmeye alyorlard. Birka hafta iinde Balkan yarmadasnda kalm olan son toprak paralar da kaybedildi. Bulgar kuvvetlerinin bir ksm Edirneyi kuatt. Dier ksm da atalcaya kadar ilerleyerek stanbulu tehdide balad. Muhasara altnda bulunan Edirne, Mehmet kr Paann komutasnda kahramanca kendini savunuyordu. Bulgarlarn stanbula bu kadar yaklamalarndan tela den Osmanl Devleti bar istedi. Bulgarlarla mzakereler balad. Bulgarlar, muhasara altndaki Edirneye yiyecek ve cephane gndermekten vazgeilmesini istediler. Osmanl Devleti kabul etmek zorunda kald. Sulh antlamasnn ise Londrada imzalanmas kararlatrld. Aralk 1912de Londrada toplanan konferansa Yunan, Bulgar, Srp ve Karada devletleri ile byk devletlerden ngiltere, Fransa,
3 Aksun, a.g.e.,s.437. 4 Bardak, a.g.e., s.373-374.
35
Almanya, Avusturya, Rusya itirak ettiler. Balkanl mttefikler Midye-Enez hattnn batsnda kalan btn Rumeli arazisinin ve Ege Denizindeki btn adalarn -On iki Ada hri- kendilerine teslimini istediler. Osmanl temsilcileri gerekli yetkiyi hkmetten alabilmek iin bir sre mzakerelere ara verilmesini istediler. te bu srada stanbulda bir darbe ile Kmil Paa kabinesi devrilerek, baa ttihat ve Terakk Partisi geti. Yeni hkmeti Mahmut evket Paa kurdu. Bunun zerine Balkan devletleri mtarekeyi feshederek tekrar muharebeye baladlar. 3 ubat 1913 Pazartesi gn Edirneyi bombardmana balayan Bulgarlar, atalcadan ekilen kuvvetleri yan sra iki tmen Srp askerinin de takviyesiyle 24 Mart gn balattklar iddetli bir topu ateinden sonra ertesi gn umm saldrya gemiler ve 26 Mart 1913 aramba gn Edirneye girmeye muvaffak olmulardr. Edirne mdafi kr Paa, ehirdeki korkun yiyecek skntsna ve hatt askeriyle birlikte sprge tohumu yemesine ramen, bu muhasara gnlerinde Bulgar hcumlarna yz elli be gn dayanm, dmann teslim tekliflerini iddetle reddetmi ve kr Paa yine o ac gnlerde yalnz byle alk ve Bulgarlarla deil, iimizdeki dmanlarla da savamtr. Beyinsiz ittihatlardan birisi (Hill-i Ahmer mfettii Dr. Bahaeddin akir) muhasarann olanca iddetiyle devam ettii gnlerde, Selimiye Camiinin dman eline gememesi iin dinamitle havaya uurulmasn da, kr Paaya teklif etmekten utanmamtr. Edirneye er rtbesiyle savamaya gelen ttihat ve Terakkinin eski Dahiliye Nazr Talat Paa da askerlere savamamalarn telkin edince kr Paa tarafndan azarlanm ve Edirneden kovulmutur5. Edirneye giren dmann yapt mezalim halk arasnda derin akisler yapt. Anadoluda halk irleri bu hadiseye; stanbulun hanmlar Sedeftendir nalnlar Ad gzel kr Paa
5 Bardak, a.g.e., s.371.
36
Hep dul koydun gelinleri diye trkler yaktlar ki hlen sylenir6. Edirnenin dmana teslimi ve sukutu, darda da derin akisler yapyor ve ikinci bir Plevne savunmas yapan onun anl komutan kr Paa yabanclarn hayranln kazanyordu. Fransa milleti namna, kr Paaya bir eref Klc ile yzlerce imzay kapsayan bir de Altn Kitap takdim edilmitir7. Bu kitabn nsznde: Her taraftan tehdit edilen devletinizin en aresiz grnd bir srada, siz ba kaldrnca hayretler iinde kalan dnya, byle evltlar yetitiren bir rk, takdire mecbur kalmtr. Sayca on misli fazla dmana kar tarihin kaydettii mdafaalardan birini yaptnz. Dnyann size minnet borcu var. ayet esir olduunuza zgn iseniz, hayranlarnz size o teselliyi vermek istiyor deniliyordu. Yine, Edirneyi tesliminden sonra Sofyaya gtrlen kr Paaya Bulgar kral klcn teslim ederken Sizinle dvtm ve sizi tandm iin hayatmn en byk erefini kazandm diyordu8. Trke dman olanlarn bile bu kadar samimiyetle takdir ettikleri kr Paa, esaret sonras trenle stanbula geldiinde garda kendisini kucaklayp, barna basmak isteyen asl milletinden karld, Yeilyurt istasyonunda trenden indirilerek, bilinmeyen bir yerde eve konularak uzun mddet kimseyle grtrlmedi. nk o konuursa ttihat ve Terakkcilerin kahramanlk balonlar patlayverirdi. Edirne elden knca muharebeye devamn lzumsuz olduu kabul edildi. Londrada tekrar toplanan konferansla sulh antlamas 30 Mays 1913te imza edildi. Osmanl mparatorluu Rumeliyi Balkan devletlerine terk ile Midye-Enez hattn, hudut olarak kabul etmeye mecbur oldu. Osmanl mparatorluu ile hesaplaan Balkan devletleri bu defa da kendi aralarnda anlaamadlar. Bulgaristana fazla toprak dtn ileri srerek Yunanistan, Srbistan ve Karada, Bulgaristana sava atlar. Romanya ile frsattan istifade ederek
6 Tahsin nal, Trk Siyasi Tarihi 1700-1958, s.422, Ankara 1977. 7 nal, a.g.e., s.423. 8 Bardak, a.g.e.,s.372.
37
Osmanl Devleti de Bulgaristana kar harbe girdi. Edirne kurtarld. Be taraftan saldrya urayan Bulgaristan yenildi. 10 Austos 1913te Bkre Anlamasn imzalamaya mecbur oldu. Yanya mdafaasndaki Esad Paa ile kodra mdafaasndaki Hasan Rza paalarn kahramanlklar da eitli ihanetlerle sonusuz kalmtr ki; iyi anlayabilmek iin her biri iin bir bahis almaldr. 29 Eyll 1913te Osmanl Devleti ile de stanbul Anlamas na imza koyan Bulgaristan, Edirne, Krklareli ve Dimetokann Trklerde kalmasn ve hududun Meri nehri olmasn kabul etti. Bylece iki safha halinde cereyan eden Balkan savalar da sona erdi. Balkan Savalarndan en ok krl kan Balkan devletleri oldu. Yunanistan 50 bin kilometrekare arazi ile 1.600.000 nfus kazand. Srbistan 30 bin kilometrekare arazi ve 1.200.000 nfus, Bulgaristan 18 bin kilometrekare arazi ve 100.000 nfus, Karada da 5 bin kilometrekare arazi ve 150.000 nfus kazand. Balkan Savalar sonrasndaki acmz tarifsizdi. Mehmet Akif Bey bu acy yle dile getiriyordu: beyinsiz kafann derdine, milyon halk Bak, nasl doranyor?.. Kalk baba, kabrinden kalk. Dedemin srd, can verdii toprak gitti yle bir gitti ki, hem, bir daha gelmez ebed!.. O kt gnlerden dersler alnmas gerektiini ise aadaki msralaryla ifade ediyordu:
38
CENK ARKISI Yurdunu Allha brak, k yola: Cenge! deyip k ki vatan kurtula. Byle myesser mi gaz her kula? Haydi levend asker, uurlar ola. Ey srden arkaya kalm yiit! Arkadan gitti, yeti sen de git. Bak ne diyor, cedd-i ehdin, iit : Durma git evldm, uurlar ola. Durma git evldm, aktr yolun Cenge svansn o bklmez kolun; Sngn tak, n safa gemi bulun Uurun ak olsun, uurlar ola. Yerleri yrtan sel olup tamal! Da demeyip, ta demeyip amal! Sendeki cokunlua el amal! Haydi git evladm, uurlar ola. Ykselerek ku gibi Balkanlara, yle satr at ki kuduz Bulgara: Bir daha Osmanlya g srtara! Git de gel evldm uurlar ola. Dmana inetme bu topraklar; Haydi kltan geir alaklar! Le gibi yatsn kara bayraklar! Kahraman evldm, uurlar ola. Balkan bildin mi nedir, hemeri? Sevgili ecddnn en son yeri. Bir sla isterdin a oktan beri imdi tamam vakti uurlar ola Balkann stnde szan her pnar Bir yaradr, durmadan iden kanar! Hangi tan kalbini desen: mezar!
39
Gr ne mbrek yer uurlar ola. E hele bir dalar rten kar: Ot deil onlar, dedenin salar! Dinle: ehid sesleridir rzgr! Durma levend asker, uurlar ola. Ey vatann anl gaz mevkibi, Saldrnz dmana arslan gibi. te hud yveriniz, hem Neb. Haydi gidin, haydi, uurlar ola.
40
HAKKIN SESLER veya MEHMED KFE GRE BALKAN HARBNN SEBEP ve SONULARI
brahim ZTRK* ZET Toplumsal konulara deinmek iin manzumelerini bir ara olarak kullanan Mehmed kifin Safahat adl eserinde Trk tarihinde byk bir dnm noktas olan Balkan Sava, Birinci Dnya Sava, Kurtulu Savana dair izler bulmak mmkndr. Mehmed kif, Balkan Harbinin (8 Ekim 1912- 30 Mays 1913) balamasndan itibaren eitli camilerde vermi olduu vaazlarla halk lkeyi savunmaya, Mill Mcadeleye katlmaya, destek vermeye tevik etmi ve mill birlik iin konumalar yapmtr. Balkan Harbi srasnda yazlan ve Safahatn nc Kitab olan Hakkn Sesleri, toplumsal felaketler karsnda insanlar uyarmak iin Mehmed kifin yazm olduu on manzumeden meydana gelmektedir. Tamam 482 dizeden oluan on manzumenin sekizi muhtevaya uygun olan birer yet, bir tanesi ise bir hadis-i eriften ilham alnarak yazlmlardr. Hakkn Seslerinde Mehmed kif, devrin siyas ve sosyal problemlerine ve din meselelerine gereki ve eletirel bir bak asyla yaklam ve zm nerilerini sunmutur. Anahtar Kelimeler: Balkan Harbi, Mehmed kif, Hakkn Sesleri, ttihad- slam, Mill Birlik, Mill Mcadele.
* Aratrmac, stanbul. ibrahimozturkcu@gmail.com
41
ABSTRACT The Voices of God or The Reasans and Results of Balkan War According to Mehmed kif Mehmed kif used his poems as way to mention about social subjects. In his work (of art) Safahat, it is possible to find marks related to I. World War, Independence War and Balkan War which are big turning points in Turk history. From the beginning of Balkan War (8 October 1912-30 May 1913), Mehmed kif encouraged the public by preaching in the various mosques for defending the country, for participating and supporting to the National struggle and hemade speeches for National Unity. During the Balkan War Mehmed kif wrote the third book of Safahat which was named the Voices of God. It was written to warn the people about social disasters and consists of ten poems which Mehmed kif wrote. All of the poems consist of ten poems 482 lines. Eight of the poems were written by inspiring from the verse of the Koran related to the content and one of the poem was written from prophet Muhammeds sayings. In the Voices of God Mehmed kif mentioned about political and social problems, religion matters of the era by a realistic and critical point of view and offered his solutions. Key Words: Balkan War, Mehmed kif, The Voices of God, Union of Islam, National Union, National Struggle. Mehmed kif, Trk airleri arasnda, iirin konusunu en fazla geniletenlerin banda gelir. Prof. Dr. Mehmet Kaplann dedii gibi, onun iir kitab Safahat manzum bir romana benzer. (Uurcan, 1986: 136). Bu manzum romann airi olan Mehmed kif ise, Sleyman Nazifin ifadesiyle Ecdad mirasn, torunlarnn vicdanna ulatrp emanet edecek birka byk airimizden biridir. (Nazif, 1971: 13). Toplumsal konulara deinmek iin manzumelerini bir ara olarak kullanan Mehmed kifin Safahat adl eserinde Trk tarihinde byk bir dnm noktas olan Balkan Sava, Birinci Dnya Sava, Kurtulu Savana dair izler bulmak mmkndr. Hatta denilebilir ki, Trk edebiyatnda hibir air Mehmed kif
42
HAKKIN SESLER veya MEHMED KFE GRE BALKAN HARBNN SEBEP ve SONULARI / brahim ZTRK
kadar toplumsal felaketlerden olan savalar onun kadar arpc ve etkili bir biimde ele almamtr. 1912-1922 yllar arasnda adeta faslasz bir sava cenderesinin iinde kendini bulan Trk milleti, bu ykmlardan derinden etkilenmi ve bir felaketin yaralarn sarmak iin frsat bile bulamadan dier bir felaketle kar karya kalmtr. Bu savalar, Trk tarihine unutulmaz destanlar kazandrd gibi byk ykmlar ve paralanmalar da beraberinde getirmi ve sava sonras yllar bu kayplar telafi ile gemitir. Mehmed kif gibi iirlerinde cemiyetimizin 20. yzyln ilk eyreinde geirdii btn maceralar byk bir samimiyet ve aklkla anlatan bir airin, bu savalara kar bigne kalmas imknszd. O, milletimizin yaad bu en galeyanl gnleri aruz vezni ile fakat genellikle manzum-hikye tarznda yazd iirlerle anlatmtr. (Uurcan, 1986: 136) Hakkn Sesleri, Fatih Krssnde, Htralar, sm ve ksmen de Glgeler adl Safahat kitaplar bu savalarn canl, fakat hazin tablolarla anlatld blmlerdir. Balkan Harbi, Birinci Cihan Harbi, anakkale Zaferi, ardndan Mill Mcadele, btn dramatik safhalaryla yaanan byk aclar en derin ifadesini hi phesiz Mehmed Akifin Safahatnda bulmutur. O, vatansever bir aydn olarak, doduu topraklarn kaybndan duyduu derin acy btn samimiyetiyle msralara dkmtr. Balkan trajedisi, Mehmed kif olmasayd, edebiyatmza hemen hi yansmam olacakt! Bu adan Safahat, Osmanlnn k srasnda, gn gnne yazlm ve tarihe dlm benzersiz notlardan oluur. (Ayvazolu, 1998) Sleyman Nazifin ifadesiyle syleyecek olursak Cemiyetimizin gelecek gnleri, hibir airimizi Mehmed kif kadar megul ve muztarip etmemitir. (Nazif, 1971: 71). Tebliimize konu olan Safahatn nc Kitab Hakkn Sesleri, toplumsal felaketler karsnda insanlar uyarmak iin Mehmed Akifin Kurn hkmlerinden ve Hazret-i Peygamberin hadislerinden nasl ilham aldn gsterir. Tamam 482 dizeden oluan on manzumenin sekizi muhtevaya uygun olan birer yet, bir tanesi ise bir hadis-i eriften ilham
43
alnarak yazlmlardr.1 Mehmed Akifin Hakkn Seslerindeki manzumelerinin bana yet ve hadis koymasn Sleyman Nazif, szlerine ilah bir name, semav bir belaat vermek olarak yorumlarken (Nazif, 1971: 73), Hasan Basri antay da, kifin yazd vatanperverne iirlerin bil-istisn hibir aire nasip olmayan yksek yurt sevgisinin ok cokun ve ilah ilhamlar (antay, 1966: 23) olduunu syler. Hakkn Seslerindeki son manzume ise Hazret-i Peygamberi bu hadiseler zerine imdada aran hazin bir iirdir: Pek Hazin Bir Mevlid Gecesi lk manzumesi 27 Knunuevvel 1328 (9 Ocak 1913) tarihinde yazlan Hakkn Seslerinin son manzumesi ise 7 ubat 1328 (20 ubat 1913) tarihinde kaleme alnmtr. Bu manzumeler Ocak-Haziran 1913 tarihleri arasnda Seblrread dergisinde yaymlanmtr. Sonunda Darlfnn Felsefe Profesrlerinden Ferid (Kam) Beyin 30 Mays 1329 (12 Haziran 1913) tarihli, Mehmed Akife hitaben ve onun dilini, sanatn ven bir yazs vardr. Hakkn Seslerinin birinci basm Recep 1331de (MaysHaziran 1913) Sebilrread Ktphanesinin yedinci kitab olarak, stanbulda Selanik Matbaasnda yaplmtr. 64 sayfadr. kinci basm Recep 1336da (Mart-Nisan 1918) yaplmtr. 48 sayfadr.
1 Emin Eriigil, slamc Bir airin Roman adl eserinde kifin manzumelerin bana birer yet koymasna dair ilgin bir hatra nakleder: 1919 ylnda Fndkl Saraynn bir odasnda drt be mebusun Hakkn Seslerindeki manzumelerin bana konan yetleri okuyarak airin manzumesindeki fikirler arasnda bir uygunluk olup olmadn mnakaa ettiklerini yazar. Girit syannda grev alan emekli bir generalin hikyesiyle konuya aklk getiren Eriigil, bu yetlerin laletteyin manzumelerin bana konulduunu ve byle bir tartmann gereksiz olduunu ima eder. Manzumelerle yetler arasnda bir uyum olduunu iddia eden Eski Baytar Dairesi Ktibinin bu hikye karsnda yz kzarr ve iddiasn tekrara mecal bulamaz. Eriigil, bu yetli hadisli manzumelere dair ilgin bir noktay da dile getirir: Yazk ki bu yetli hadisli manzumeler, kifi tanmayanlara onu bir softa imi gibi gsterdi durdu! Bkz. Eriigil, Emin, 1986. slamc Bir airin Roman, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, s. 165-166.
44
nc basm stanbulda Gndodu Matbaasnda 1928de yaplmtr. 38 sayfadr. Bundan sonraki basmlar dier ciltlerle birlikte yaplmtr. Hakkn Seslerindeki manzumeler dnda Balkan Savann ilk gnlerinde Seblrredn birinci sayfasnda ve ssl bir ereve iine Cenk arks adyla imzasz bir manzume yaymlanmtr. stnde Seblrred cerde-i slmiyyesinin kahraman askerlerimize armaan ibaresi vardr (Seblrred, c. 9-2, say 215-33, 4 Terinievvel 1328 [17 Ekim 1912]). Bu manzumenin kife ait olduunu Safahatn yakn tarihteki basklarndan anlyoruz. mer Rza Dorul, baskya hazrlad Safahatta Cenk arks adl manzumeye Balkan Harbi Mnasebetiyle yazlmt dipnotunu koymutur. (Safahat, Haz. Dorul, 1956: 535) . Eref Edibe gre Hakkn Seslerindeki bu manzumeler Mehmed kifi tannmasna ve hretinin artmasna vesile olmutur: Onun hretini artran, milletin btn tabakalarna onun sesini duyuran, ruhlarda derin incizb ve heyecanlar husle getiren, bilhassa Balkan Harbi iirleridir. O ac ve ztrapl hadiseler karsnda onun feryatlar btn gnllerde mthi frtnalar vcuda getirdi. O elemli kara gnlerde yalnz onun iirleri, feryatlar dalga dalga memleketin drt kesine yayld. O ac gnlerin ztrabyla inleyen hibir fert yoktu ki onun gm milletlerin izmihll destanlar karsnda mteessir olmasn. Onun heyecanl sesleri, yalnz matbuat sahifelerinde deil, cami krslerinde de geni halk tabaklarnn gnllerini heyecana veriyordu O, ite hep byle cokun feryatlarla, heyecanl hitaplarla o facialarn matemini terennm eyledi; gelecek nesillere o kanl gnlerin elm hatralarn nakletti (Fergan, 1955: 165-166) Byk Yangnn Habercisi Kk Kvlcm: Balkan Sava 8 Ekim 1912-30 Mays 1913 yllarnda cereyan eden Balkan Sava Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Karada gibi kk
45
Balkan devletlerinin2 Osmanl Devletine kar birleerek, ondan toprak kopartmak, Trkleri Rumeliden atmak gayesi ile balattklar bir savatr. Yedi ay sren bu sava, Trk ordusunun iine tefrika sokulduu, ordu ttihat ve Halaskr Zbitan olarak ikiye ayrld ve ayrlan taraflar dman karsnda dahi birbirlerine yardm etmedikleri iin ksa srede yenilgiyle sonulanmtr. kifin Balkan Harbi srasnda kard Srat- Mstakm3 dergisinde ordu iindeki tefrikaya ve Meclisteki tartmalara dikkatleri ekecek yazlar neredilmitir.4 te bu sava sonunda atalcaya kadar btn Rumeli, Balkan devletlerinin eline gemi, ancak daha sonra birbiriyle anlamazla den bu devletlerin kendi aralarndaki mcadeleden istifade eden Osmanl Devleti, Edirne ehrini geri alabilmiti. Trk ordusunun Rumeliden ekilmesinden sonra, bu topraklarda kalan Trk halk hunharca ldrlr, alt asr yaadmz ve yksek bir medeniyet kurarak meydana getirdiimiz btn eserler yok edilir. Dman elinden kamay baaran yz binlerce Rumeli muhaciri stanbulu doldurur. ehir, bu muhceretin tesiri ile byk bir ekonomik krizin eiine gelir Osmanl Devleti hazrlksz yakaland Balkan Harbinde hi bir varlk gsterememi ve btn cephelerde yenilmitir. Ordunun hazrlksz olmas, cepheler arasndaki kopukluk, istihbarat zaafiyeti
2 Mehmed kif bu devletleri zulmlerinin byklne uygun grd sfatlarla tavsif eder: Karada haydudu, Srp eei, Bulgar ylan / Sonra Yunan iti, epevre kuatsn vatan Ersoy, Mehmed kif, 2007. Safaht (Haz. Erturul Dzda), stanbul: ar Yaynlar, s. 183. 3 Srat- Mstakm mecmuas tarihe 10 Temmuz nklb olarak geen II. Merutiyetin ilanndan bir gn sonra 11 Temmuz 1324/24 Temmuz 1908de Eblul Zeynlbidin (Mardin, 1881-1957) ve Serezli Hafz Eref Edib (Fergan, 1883-1971) tarafndan kurulmu ve ilk says 30 Receb 1326/ 27 Austos 1908 Perembe gn yaynlanmutr. Tamam 7 cilt ve 182 say olan mecmuann son says 11 Rebilevvel 1330/16 ubat 1327/29 ubat 1912 Perembe gn yaynlanmtr. Geni bilgi iin bkz. Srat- Mstakm (Aklamal Fihrist ve Dizin) Haz. Sertolu, M. Suat (2008) stanbul: Klasik Kitap. 4 rnek olarak bkz. Artk Ayptr! Srat- Mstakm, cilt VII, say 175, 29 Knun- evvel 1327, s. 305-306.
46
ve liyakate gre idarecilerin seilmemesi ve ordu iindeki siyasi ekime (ittihat-itilaf), yenilginin balca nedenleri arasnda saylabilir. Osmanl Devletinin zor durumda kalmasndan faydalanan Arnavutlar da Balkanlarda bamszln son kazanan millet olarak bamszlklarn ilan etmitir. Bulgarlarn atalcaya kadar ilerlemesi zerine Osmanl Devleti atekes istemek zorunda kalmtr. Bu atekes sonunda imzalanan antlama ile Osmanl Devleti zaten varlk gsteremedii yerlerden resmen ekilmi oldu. ok az sayda air ve yazarmz, eserlerinde Trk tarihinin bu en talihsiz safhas olan Balkan faciasn ilemitir. Balkan bozgunun sebep ve sonular zerine lklar halinde feryat edenlerin banda Mehmed kif gelir. Mehmed kif, 1913 ylnda kaleme ald Hakkn Sesleri adl eserinde Balkan faciasna ada olan yazarlar gibi tarih, sosyal, politik ve ferd alardan bakar. Ama onlardan ayrld baka bir husus vardr, o da meselenin din tarafdr. Mehmed kifin bata Trkler olmak zere btn slam leminin o gnlerde iinde bulunduu kt durumdan kurtulmas iin grd tek are, slamiyetin zne dnlmesidir. kif, bu konuda yazd heyecanl iirlerinden ounun bana, Kurndan birer yet alp onun melini vermitir. Bir tanesinin banda ise hadis-i erif vardr. Bu yet ve hadislerin manalar ile iirlerin muhtevalar arasnda da organik bir btnlk bulunmaktadr. kifin Kurann hkmleri ile aktel meseleleri birletirmesi, dorudan doruya bal olduu ideoloji ile alakaldr. (Uurcan, 1986: 136-137). slam Birliini kendisine mefkre edinmi olan Mehmed kif, Milletinin hsran uyandran dn, en ok Hakkn Sesleri ile ayplamtr. (Nazif, 1971: 73). O, bu mefkrenin baka slam memleketlerindeki temsilcileri gibi, slamiyetin meneindeki sfiyetine dnlmek lzumuna inanmtr. Bu inan kifi yet ve hadislerin tefsiri yoluyla eserler yazmaya yneltmitir. Bu tarz eserlerin ilk rneini 1908de Muhammed Abduhtan evirdii Asr Suresi Tefsiri adl eseriyle vermitir. 24 ubat 1327 (8 Mart 1912)den balayarak bu ylda otuz iki ayet ile bir hadisin 1913te , 1919da bir ayetin tefsini yapt. Bu almalar Mehmed kifin ayet ve hadislerin tefsirini iine alan manzumeler
47
yazmasna da yol amtr. nc Safahat tekil eden Hakkn Seslerindeki manzumelerin son manzume ve bir hadis-i erifin dnda- hepsi yetlerin tefsirinden ibarettir. (Tansel, 1991: 63-64). 1913te baslan Hakkn Seslerindeki manzumelerden birincisinde slam Birliini kuvvetlendirmek, slam unsurlarn iyimserlie yneltmek gayesi gdlmektedir: Ya Muhammed, de ki: Ey mlkn sahibi olan Allahm, Sen mlkn dilediine verirsin; Sen mlk dilediinin elinden alrsn; Sen dilediini aziz edersin; Sen dilediini zelil edersin; hayr yalnz Senin elindedir; Sen hi phe yoktur ki her eye Kdirsin! (l-i mran Suresi, yet 26) yetinden ilham alan kif, alt yz bin Mslmann birden boazlanmasndan dolay Hakka yalvarr. Mlkn Sahibine ehl-i salbi ikyet eder. Mslmana den almak ve Haktan midini kesmemektir diyen kif, manzumenin sonunda nsan iin kendi sayinden, emeinden baka bir ey yok! (Necm suresi, yet 39) yetini hatrlatarak mit ve iman dolu bir ekilde iirini bitirir. te sana, onlarn kendi yolsuzluklar yznden pssz kalan yurtlar!... Neml suresinin 52. yetinden ilham alan ikinci manzumesinde Mehmed kif, Balkanlar slamn inenmi bir diyar olarak grr ve yle de resmeder. Hakkn Seslerinde bulunan daha sonraki manzumelerde srasyla bir hadis, Yusuf suresi (yet 87), Araf suresi (yet 155), Zmer suresi (yet 9), l-i mran suresi (yet 110), Bakara suresi (yet 11-12), Rum suresi (yet 50) yetleri zikredilmitir. Mehmed kife Gre Balkan Harbinin Sebep ve Sonular 93 Harbi srasnda henz -drt yalarnda olan Mehmed kifin ilk defa alayarak ahit olduu mill felaket, douunu Trablusgarb meselesinin abuklatrd ve bir para da hazrlad kanl Balkan Savadr. (Nazif, 1971: 73). kif, bu bozguna sebep olan ttihatlar Hakkn Seslerinde beyinsiz kafa olarak nitelendirirken5 Safahatn bir baka yerinde ise Balkan Harbini
5 beyinsiz kafann derdine, milyon halk / Bak nasl doranyor? Kalk, baba, kabrinden kalk! (Safaht, 181) Zikredilen Safahttaki blmler sz konusu
48
bir yangn, bu yangna sebep olanlar da be alt sefl olarak nitelendirir.6 Bu kanl bozgunun neticesini, en ac ekilde Rumelideki Mslman halk demitir. kife gre bu sava sonunda ldrlen Trklerin says alt yz bini bulmaktadr. air onlar hakknda genellikle masum sfatn kullanmaktadr. Kadn, ihtiyar, ocuk Bu savunmasz insanlar korkun ekilde boazlanm, snglenmi, yaklm, paralanm, ismetleri inenmi, alktan ldrlmtr. Bu insanlarn kabahatleri, Mslman olmak ve yenilmi bir millete mensup olmaktr! Bu vahet aslnda Avrupann Mslman kan dkmekten zevk alan tabiatnn bir tezahrdr. Balkan Savana bu zaviyeden bakan kif, sorumlu bir aydn uuruyla hareket eder. O, Balkan Harbinden karlmas gereken birtakm dersler olduu kanaatini tamaktadr. Bu yzden Mehmet kif, Hakkn Seslerinde Balkan Harbinin sosyal ve siyas havasn realist ve sorumlu bir aydn bir bak asyla eletirdii manzumelerinde, meseleleri sadece sergilemekle kalmam, zm bulmaya da almtr. Bu felakete dair Mehmet kifin tespitleri unlardr: 1-Doru slamiyet ve slamiyete Layk Doruluk Hakkn Seslerindeki manzumelerin geneline baktmzda Mehmed kife gre bamza gelen bu felaketin birtakm sebepleri vardr. Bunlardan birincisi Mslmanlarn slam dinin gerektii gibi anlayamam ve yaayamam olmasdr. Bu teze dair Mehmed kifin manzumelerinde birok rnek vardr. nc manzumede kif, nfus saymna gelen memura n-mahrem olduu gerekesiyle kzlarnn ve karsnn ismini sylemeyen ve sorulmas halinde ldreceini belirten er kiilerin, fuhu ilya koan bir sr nmerdin haremlik ve selamlk dinlemeden hanelerine tecavz ettiinde nerede olduunu ve neden sessiz kaldklarn sorar:
kaynaktan yararalanlarak zikredilmitir: Ersoy, Mehmed kif, 2007. Safaht (Haz. Erturul Dzda), stanbul: ar Yaynlar. 6 Siz, ey bu yangn ihzr eden be alt sefl / Ki ettiniz bizi Hrvatla Srba kar rezl! (Fatih Krssnde, Safaht, 258)
49
Hani N-mahreme ben syleyemem kzlarmn, Karmn ismini... Hem ldrrm, sorma sakn! Diye, tahrr-i nfs istemeyen er kiiler! Hani, gstermediler eski celdetten eser; Fuhu ilya koan bir sr n-merd teden, Ne selmlk, ne harem dinlemeyip inerken! (Safaht, 183) Bu manzumenin muhtevasna dair Sleyman Nazifin u tespiti dikkat ekicidir: Mehmed kifin hibir zaman unutulmayacak ve daha sonra geleceklere nesilden nesile intikal edecek, adn ebediletirecek eserlerinden biri de bu manzumedir. (Nazif, 1971: 64). Mehmed kif slamiyetin gerektirdii sorumluluu ifa etmemenin de bir gaflet olduu kanaatindedir. Yine Hakkn Seslerindeki sekizinci manzumede Mehmed kif, milleti ayakta tutan din, namus, hay, aile gibi kutsal kavramlar zerinde durur. Milletin kutsal deerlerinden uzak kalmasnn felakete sebep olacan rneklerle gzler nne seren kif, dinin kutsallarna taarruzda bulunan muslih grnml fesatlara kar millet uyarr. Onlara: Yeryznde fesad karmayn denildii zaman, Biz slahtan baka bir ey yapmyoruz derler. Gzn a, iyi bil ki: Onlar yok mu, ite asl mfsid onlardr, lkin farknda deiller. (Bakara suresi, yet 11-12) yetinden ilham alan kif, milleti, bir yn kundakdan yangn grenlerin u mdhi yetin yeni inmi olduunu zannedeceini belirtir. Ve milletin din ve namusuna gz diken kundaklara yle seslenir: Ey vatansz derbederler, ey den kundaklar! Milletin, az ok, duran bir dni, bir nmsu var. imdi nevbet onlarn... Yansn da onlar, yle mi? Trumr olsun btn bir Mslmanlk lemi! (Safaht, 193) kife gre bunlar, hay namnda bir hissin vcudundan bile pek haberdar olmayan yzsz ve hayasz kimselerdir. kif, onlarn iyzne dair bir ayrntya da yer verir. Milletin din ve namusuna
50
gz diken kundaklar en den bir hretin arkasndan taklak atan kimselerdir. kif, onlarn artk maskesinin dtn belirtir. Ve artk milletin namusuyla ve vicdanyla oynamamalarn ihtar eder: Arkasndan taklak attn en den bir hretin; Dt takken, kt cascavlak o kel mhiyyetin! Bir klh kapmaksa yet bunca hrsn gyesi; Kendi nmsun olur erge onun sermyesi. Yoksa, nmsuyla, vicdnyla halkn oynama... Sonra kat kat nsiyenden sarkacak birok yama! (Safaht, 193) Bir kzarmaz ehreden baka sermayeleri olmayan bu canler, hem btn dnyay ifsd edip hem de muslih grnmektedir. kif, niyetlerini sezdii bu insanlara ait ok ar ifadeler kullanr. Ancak milletin masum evladn meln temayllere sevketmemelerini syler. Mehmed kife gre her kutsal gayesiz bir fikir ile yerle bir olmu bu milletin yklmadk tek bir eyi kalmtr: O da ailedir. kif, ailenin yklmasyla doacak felaketlere dikkati eker: Lkin, Allh etmesin, bir dse yet ilt, En kav kollarla hatt kalkamaz imkn yok. Kim ki, kalkar der, onun hayvan kadar izn yok! (Safaht, 194) Mehmed kif, slam ailelerinin saadet iinde olmalarn ve tabii ekilde tekml etmelerini iddetle arzu eder. Bu yzden kife gre bir yuvann duvarlarnda masum cvltlarn ve huzur almeti neeli seslerin nlamas iin aile ayakta kalmaldr. Mehmed kif, slam milletleri iine giren ve aileyi ortadan kaldrmaya neden olacak bir tehlikeye dikkat eker. O tehlikeyi bize Sleyman Nazif erh eder: Garbn Byk ve arkn Deli dedii Rusya ar Petro, lkesinde bir anda rtnmeyi kaldrmtr. Bu yzden o geni lkede milyonlarca ailenin saadet yaps temelinden sarslmtr. imdi rz ve iffeti ona yakn bir ykc sarsnt ile tahrip edecek bir ailev inkklap bizi tehdit etmektedir. Bu inklabn nne gemek iin eyhlislamlk, tela ve hayretle encmenler kurarak rz ve namusun korunma arelerini kararlar ve resm vastalarla aratrmaya
51
ve temin etmeye koyulmutur. (Nazif, 1971: 72). Sleyman Nazif, silahsz istilaya dair bu izah yaptktan sonra Mehmed kifin feryatlarn hakl karan u notu ekler: Bu satrlar yazld zaman Vrangel ordusunun geri kalanlaryla dier Moskof ykntlar, zavall stanbula lgn ve tahrip edici sefahati henz sokmamt. Bu silahsz istila, Rus ordusunun iki buuk asrlk, ara vermeyen hcumlarndan daha ok memleketimize yknt sebepleri getirdi. (Nazif, 1971: 72). Mehmed kife gre aile ile birlikte milletin taarruza urayan bir kutsal daha vardr: Din. Mehmed kif, milleti ifsad eden alaklarn dine bakn anlattktan sonra dnyada dinsiz bir milletin yaayamayacan, en byk kavimlerin dini her eyden stn tuttuklarn hatrlatr: Bir de halkn dni var sk sk taarruzlar gren. Hle bak: Millette hissiyyt oymu ldren! Dni kurbn etmeliymi mlk kurtarmak iin!.. Tut da, hey sersem, bu idrkinle sen lim gein! Her cematten be on dinsiz zuhr eyler, bu hl Pek tabdir. Fakat ilhd bir kavmin muhl. Hangi millettir ki efrdnda yoktur hiss-i din? En byk akvma bir bak: Dni her eyden metin. (Safaht, 194) kif, vre milleti bu alaklarn isfadna kar uyarr. Ve bunlarn hepsinin irfnna pek muhtasar vkf olduunu belirtir. arktan ve garptan haberdar bile olmayan bu insanlarn btn sermayesinin kzarmaz bir yz ve yaarmaz bir gzden ibaret olduunu belirtir: arka bakmaz, Garb bilmez, grgden yok vyesi; Bir kzarmaz yz, yaarmaz gz btn sermyesi! (Safaht, 194) 2- Fikr-i Kavmiyet, Tefrika ve Particilik Mehmed kife gre Balkan Savanda yenilmemizin bir dier sebebi, Allahn ve Peygamberin de teln ettii fikr-i
52
kavmiyet ile tefrikacla dmemizdir. kif tefrikacln lkemizde estirecei felaket rzgrlarna daha Safahatn kinci Kitab olan Sleymaniye Krssnde dikkat eker: Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyyettir. Bunu bir lhza unutmak ebed haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez.. Son siyset ise Trklk, o siyset yrmez. Sizi bir ile efrd yaratm Yaradan; Kaldrn ayrlk esbbn artk aradan. (Safaht, 160) kife gre slamiyet tevhid dinidir. iirlerinden birinin bana koyduu bir hadiste7, insanlarn birlikte ve beraberlikten ayrlp kavmiyet fikrine sarldklar takdirde, hepsinin felakete urayaca, Allahn yardmnn zerilerinden kalkaca, balarna kl musallat olaca beyan edilir. Ona gre Trk Arapsz yaayamaz, Trk Arapn hem sa gz, hem sa elidir. Bizim iin tek bir milliyet olabilir: slam. kif, devrinin Trklk ve Turanclk fikrinin o devirde karsndadr. Irklk fikri ile hareket edenleri kaltaban (namussuz) olarak adlandrr Kendisi aslen Arnavuttur ama hibir zaman kavmiyet davasna dmemitir. Balkan Savanda yenilmemizin sebebi, ordumuzun ortak dman karsnda bile, kendi arasndaki particilik ihtilafndan vazgememi olmasdr. te bugnk slam lemi dininin z olan tevhid fikrinden uzaklat iin zerine teslis ile beraber bir zulmet kmtr. (Uurcan, 1986: 140) Hakkn Seslerinde tefrikann bir millet iin ne denli
7 nc manzumenin bandaki hadisin meali yledir: Nizar evlad: Yetiin ey Nizar oullar! Yemenliler de: Yetiin ey Kahtan oullar! dedi mi, hemen tepelerine felaket iner, hemen Allahn nusreti zerilerinden kalkar; hepsine birden de kl musallat olur. (Safaht, 181).
53
byk bir tehlike olduunu anlatan kifin feryatlarna Sleyman Nazif yle dile getirir: Trklk fikrinin henz billurlamadan, tede Arnavut milliyet cereyan, bu muazzam cemiyetin temellerini oymaya balamt. Tehlikeyi en evvel grenlerden biri ve en evvel ikaz feryadn koparan dinda, arkada, vatanda Hakkn Sesleri airi oldu. Arnavutlukta dnyaya gelmi olan babasnn mezar stnde: beyinsiz kafann derdine, milyon halk, Bak nasl doranyor? Kalk, baba, kabrinden kalk! Diriler komad imddna, sen bri yeti... Arnavutluk yanyor... Hem bu sefer pek mdhi! (Safaht, 181) imdat sayhasyla ahret lemini ayaklanmaya davet ediyordu. (Nazif, 1971: 62-63). Zaten o, tefrikann bir kangren halinde btn bir milleti mzmin bir hastala mbtel ettii bir zamanda Kurn eczahanesinin ilalarndan devalar istimal etmeyi Kurn bir prensip olarak grmektedir. Dorudan doruya Kurndan alp ilham / Asrn idrakine syletmeliyiz slam (Safaht, 381) dizeleri bu anlayn en gzel rneklerindendir. Medeniyyetin oktan beri Mslmanlara di bilediini belirten kif, onlarn asl niyetinin evvel paralamak, sonra da yutmak olduunu ifade eder. Bu meselede Arnavutlar herkese ibret olacakken, hl, bu rde siyset, ne bu fsid davy anlamak mmkn deildir. ttihad- slam fikrinin mntesiplerinden olan Mehmed kif, meseleye sadece mill bir zaviyeden bakmaz, onu btn slam leminin meselesi olarak grr. kif, slam mefkresi sahibi bir Arnavut olarak tefrikann ve kavmiyetiliin milleti perianla srkleyeceinin kendisinden rnek gstererek verir: Bunu benden duyunuz, ben ki, evet, Arnavudum... Baka bir ey diyemem... te peran yurdum!... (Safaht, 184) 3- Cehlet: Hi Bilenlerle Bilmeyenler Bir Olur mu? Mehmed kifin Son ders-i felket olarak nitelendirdii Balkan Harbi felaketinin bir sebebi de Safahatn birok yerinde mzmin bir illet olarak ifade ettii cehalettir. Hi bilenlerle
54
bilmeyenler bir olur mu?8 yetinden ilham alarak yazd manzumede kif bu konuya deinir. nsan ile hayvan bir olmad gibi, bilenle bilmeyenin de bir olamayacan belirten kif, milletin en bata cehlet denilen yz karasndan kurtulmaya azmetmesi gerektiini belirtir. Kf mi deil yoksa, bu son ders-i felket? diye soran air, son ders-i felketin neye ml olduunu dnen bir kimsenin beyninin eriyip ya gibi gznden damlayacan ifade eder. Son ders-i felketin neye mal olaca sorusuna yine air kendisi cevap verir: Gelmezse eer kendine millet, gidecektir! Mehmed kif, insanln cokun bir rma andran gelimilik seviyesi ile Osmanl Devleti arasnda bir tahlil yapar. Ona gre insanlk cokun koca bir sel gibi, mstakbale doru seyrine iddet vererek komaktadr. Dalar, uurumlar ona yol vermemek istedii halde o, ne yksek, ne de alak demeden her engeli amaktadr. Kavimler ise o byk nehre katlm birer rmaktr. Hi bir millet, bu muazzam aka kaytsz kalmazken, bizler ki bu mdhi, bu muazzam cereyanla, uramadayz... Bu da bizim ne kadar lgn olduumuzun bir gstergesidir. Bu durum, kurun gibi sratli, denizler gibi takn bir alayann dehet verici menbana doru yzerek trmanmaya benzer. Daha sonra, cehaletinin kurban olan milleti uyandrmak iin seslenir air: Yllarca, asrlarca sren uykudan artk, Silkin de: Muhtindeki zulmetleri yak, yk! Bir baksana: Gkler uyank, yer uyanktr; Dny uyankken uyumak maskaralktr! Mehmed kif, milletin din ve namus gibi mukaddeslerini ayaklara altna alarak sine-i slama ken ve kapkara bir kabusu andran cehalete dikkatleri eker. Ardndan bize dmanlar stn karan elin, bu hasm- hakikinin en evvel ldrlmesi gerektiini dile getirir: Eyvh! Bu zilletlere sensin yine illet... Ey derd-i cehlet, sana dmekle bu millet,
8 Zmer suresi, 9. yetin bir ksm.
55
Bir hle getirdin ki: Ne din kald, ne nms! Ey sne-i slma ken kapkara kbs, Ey hasm- hakk, seni ldrmeli evvel: Sensin bize dmanlar stn karan el! Daha sonra cehaletine kurban gidecek millete seslenir kif: Ey millet, uyan! Cehline kurban gidiyorsun! slm da batsn! diye tutmu, yediyorsun! Allahtan utan! Bri brak dni elinden... Gir le gibi topraklara kendin, gireceksen! (Safaht, 189-190) 4- mitsizlik: tyi Karanlk Grerek Azmi Brakmak... kife gre bu musibetin bir baka sebebi, halkmzn iinde bulunduu durumdur. Balkan Harbinde yenilmi ve imdi yangnn saaklar sard bir memlekette yaayan halkmz, iinde bulunduu vahim durumun farknda mdr? Hayr! Bu halk kifin btn iir kitaplarnda nefretle zerinde durduu bir tembellik, talet, geveklik ve rahatlk iindedir. Adeta dipdiri bir meyyittir, uyanmad takdirde de cehline kurban gidecektir. Kendisi salam olmasna ramen hissi ve ruhu lmtr. kife gre dnya uyankken uyumak maskaralktr. (Uurcan, 1986: 141) Ve gelecei karanlk grerek azmi brakmak bir alaklktr. man olan kimse de bu mitsizlikle asla lmemelidir. Hissiz, hareketsiz, ac duymayan ve adeta le kesilmi bir topluluk haline gelen insanlar Mehmed kife hayret vermektedir. Hissiz ve hareketsiz bu kitleyi harekete gemeye arr ve onlara yle seslenir: Karnda ziy yoksa, sandan, ya solundan, Tek bir k olsun buluver... Kalma yolundan. lemde ziy kalmasa, halk etmelisin, halk! Ey elleri brnde yatan, akn adam, kalk! Herkes gibi dnyda henz hakk- haytn,
56
Varken, hani herkes gibi azminde sebtn? Yes yle bataktr ki: Dersen boulursun. mmde sarl smsk, seyret ne olursun! Azmiyle, mdiyle yaar hep yaayanlar; Meys olann rhunu, vicdnn balar. mitsizliin insan boan bir batatlk olduunu belirten air, hayatta ve ayakta kalanlarn sadece azimli ve mitli kimseler olacan ifade eder. Elleri brnde yatan akn insanlar da uyanmaya davet eder: Nevmd olarak rahmet-i mevd-i Huddan, Hsrna rz verme... al... Azmi brakma; Kendin yanacaksan bile, evldn yakma! Telafi edilecek bunca zarar varken, feryad brakp kendine gelme zamandr. Aksi halde, sahipsiz kalan memleketin batmas iten bile deildir. Shipsiz olan memleketin batmas haktr; Sen ship olursan bu vatan batmayacaktr. Feryd brak, kendine gel, nk zaman dar... Ura ki: Telf edecek bunca zarar var. Feryd ile kurtulmas meml ise haykr! Yok yok! Hele azmindeki zincirleri bir kr! bitti... Sebtn sonu yoktur! deme; ylma. Ey millet-i merhme, sakn yese kaplma. (Safaht, 185-186) Bu dizelerle insanlara mit alamak isteyen Mehmed kif, milleti ayakta tutan en byk kuvvetin azim ve mit sahibi bireyler olduuna dikkati eker. Ona gre, milleti epeevre saran bu atlet belasndan bir an evvel kurtulmak gerektir. Aksi halde, bu kbus milletin sinesine kerse, mzmin bir illete ve denin boulduu
57
batakla inklp edecektir. Sleymaniye Krssnde kif, yesi, mitsizlii en byk dman olarak nitelendirir: Ben de rhumdaki zulmetleri artk kodum; En byk hasmm olan yesi nihyet bodum. (Safaht, 156) Yine Safahatn ayn kitabnda Mehmed kif, zerrece iman olann mitsizlie dmemesi gerektiini Sibiryal lim Abdrreid brahim Efendinin dilinden anlatr: Brakn mtemi, yhu! Brakn feryd; Alamak fide verseydi, babam kalkard! Gz yandan ne karm? Niye ter dkmediniz? Bri mstakbeli kurtarmaya bir azm ediniz. Yese hi dmeyecek zerrece mn olan; Sde siz derdi bulun, sonra kolaydr derman. (Safaht, 163-164) 5- Bin Yllk Hal Kini: Sen ki, Son Ehl-i Salbin Krarak Savletini Mehmed kife gre Balkan yenilgisinin bir baka sebebi ise ehl-i salbin, Hal zihniyetinin ve Avrupann slamiyete kar olan bin yllk dmanldr. Ehl-i salb, Bat dnyas, bin yldan beri slam lemini ykmak ve birliini bozmak iin karmza daima birleerek kmaktadr... Bunun iin yegne are ttihad- slamdr ki Mehmed kif, Msrl limlerden Cemaleddin Efgan, Muhammed Abduh ve Ferid Vecd izgisinde bu anlayn bizdeki temsilcilerinden saylabilir. II. Merutiyet dneminde slmcln ideolojik olmayan yn ile savunucusu olan Mehmed kifin kaleme ald stikll Marnn muhtevas ve mesajlarna baktmzda Mslman Trk anlay olarak deerlendirilecek bir anlayn tezahr hemen gze arpmaktadr. Bu anlay onun mmet fikrinden vazgetii ya da bu fikri geri plana ittii anlamna gelmemelidir. Mehmed kifin bayazar olduu Srat- Mstakm dergisinin hkim gr slmclk olmakla beraber Mslman
58
Trk anlaynn desteklenmesi saylabilecek bir tarzda Trk dnyas ile ilgilenmitir. Zaten o dnemde slmclk demek bir nevi Mslman Trk anlayn savunmak demekti. Bu anlaytan dolay o neslin aydnlar Trk dnyasna bigne kalmamtr. Merutiyetin ilk yllarnda slmc ve Trk aydnlarn arasnda ok byk ihtilaflarn bulunmad bilinmektedir. (Kara, 1409) Mehmed kif, Balkan Sava ile ilgili yazd iirlerin hibirinden meseleyi sadece Trklk asndan ele almaz. ttihad- slam fikrinin lkemizdeki en canl savunucusu olan kif, bozgunu btn slam leminin dumura uray olarak nitelendirir. Sk sk yz elli milyon can diyerek, o devirde yaad Mslmanlarn saysn verir. Durum byle devam ederse yz elli milyon Mslmann sonu gelmi demektir. O Haremeyn gibi, Hicaz gibi dinimizde kutsal olan yerlerin de salibin eline gemesinden korkmaktadr. (Uurcan, 1986: 142-143) Balkan sava onun bu korkularnn hakl olduunu gsteren bir felaketle neticelenmitir. Balkan faciasndan alnmayan dersin sonucu olarak Birinci Dnya Sava, onun korkularnda ne kadar hakl olduunu gsteren bir neticeyle bitecek ve btn kutsal meknlar birer birer elimizden kacaktr. Mehmed kifin, Balkan Savana dair feryadn yanstan manzumelerin sonuncusu, Pek Hazn Bir Mevlid Gecesi adl manzumedir. Bu manzumede kif, Peygamber Efendimizi, gneli bir geceden matem gecesine dnen slam lemindeki yz elli milyon Mslmana imdada armaktadr. Harm-i Pki erin inendiini, namusa yabancnn mahrem olduunu, beyninde ten ann sesinden binlerce minarenin ebkem kesildiini dile getiren kif, ruh- pk-i Nebye yalvarr: Allh iin, ey Nebiyy-i masm, slm brakma byle bkes, slm brakma byle mazlm. (Safaht, 197) Bu manzume ve msralara dair Sleyman Nazif yle der: Balkan Harbinde Adriyatik denizinden Marmara ve Adalar denizine kadar her taraftan atlan toplar sustu. Figan eden azlarla alayan
59
gzlere topraklar doldu. Birok yerde ezanlar sustu. Tarihin kaytsz ydndan baka, oralar hatrlayacak slamlarn kalmayaca bir zaman dahi ne yaz ki- gelecek. Fakat, u on msran titrettii, alatt gnller, onun alatc tesirini nesilden nesile emanet edecektir. (Nazif, 1971: 12). Sonu ada yazarlar arasnda Balkan faciasn eserlerinde en ok ileyenlerden biri olan Mehmed kif, Balkan Harbi srasnda yazlaryla ve camilerde verdii vaazlaryla mill dayanmay salamaya almtr. Halk bu felaketin stesinden gelmek iin ikaz etmi, tespit ettii sosyal hastalklarn arelerini gstermi ve kurtulu yolunun haritasn izmitir. Ayrca 1 ubat 1913te partiler st olarak kurulmu olan Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin rad Heyeti Neriyat ubesinde (Heyet-i Tenvriye) Abdlhak Hmid, Sleyman Nazif, Cenab ahabeddin, Hseyin Kzm ve daha birka yazar ile birlikte grev almtr.9 Heyetin ktibi olarak da gazete ilanlar ile halk yardma ve bu maksatla yaplan toplantlara armtr. Bu maksatla stanbulun Beyazt, Fatih ve Sleymaniye gibi byk camiinde halka hitap etmitir. Vatan topraklarnn istilasna ve kaybna kalemiyle feryat eden ve bu feryatlarna Hakkn Sesleri adn veren Mehmed kifin ztrabn Sleyman Nazif, Hi kimsenin hatta kifin vicdann bile tekzip etmeyeceine inanarak iddia ederim ki Hakkn Sesleri airinin kalbinin iinde hissetmedii hibir ey, onun iirlerine karmamtr. (Nazif, 1971: 27) cmlesiyle zetlemitir.
9 Sleyman Nazif, bu heyetin Balkan Harbinin son safhasnda teekkl ettiini, neriyat ubesinde Recaizde Mahmud Ekremin seildini Mehmed kifin de aza olduunu sylemektedir. Mehmed kifin sanat yoluna, iirine derin bir kinle kar olan bir iki zatn da mevcut olduu bu heyette Recaizde, Mehmed kiften Trkn ehnamesini yazmasn ister. Mdafaa-i Milliye binasnn Bbli yaknlarnda bulunduunu berlirten Sleyman Nazif, o gn Recaizde ile Bbliden Beyoluna kadar yrdklerini ve yol borunca merhumun kifin iirleri hakknda, ok beendiini anlatan szler sylediini anlatr. Bkz. (Nazif, 1971: 13).
60
Mehmed kifin Balkanlarn elimizden knn sebep ve sonularn irdeledii, yaanan faciaya kar btn slam lemini harekete gemeye ard Hakkn Sesleri adl kitab, ders alnmayan bir felaketin daha byk felaketlerin habercisi olduunu gsteren en nemli eserlerdendir. Bu eseriyle Mehmed kif; btn slam dnyasnn, iinde bulunduu asrn ve yaad Osmanl corafyasnn meselelerini irdelemeye alm, bu meselelere kar mefkresi dorultusunda areler gstermi, teknoloji ve sanayi ile gittike glenen Batyla rekabetin yegne aresinin almak olduunu dile getirmi, devrinin yazarlarna gre toplumsal sorunlara kar sesini daha ok ykseltmi, cehalete ve tefrikaya sava am bir mnevver ve mtefekkir air olduunu gstermitir. KAYNAKA Ayvazolu, Beir, Kosova ve Mehmed Akif, Zaman gazetesi, 9 Mart 1998. antay, Hasan Basri, (1966). kifnme, stanbul: Ahmed Sait Matbaas. Eriigil, Emin, (1986). slamc Bir airin Roman, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. Ersoy, Mehmed kif, (1956). Safaht, (Haz. mer Rza Dorul), stanbul: nklp Yaynlar. Ersoy, Mehmed kif, (2007). Dzda), stanbul: ar Yaynlar. Safaht (Haz. Erturul
Fergan, Eref Edib, (Aralk 1955). Mehmed kif, Seblrred, cilt IX, say 211. Kara, smail,Tanzimattan Cumhuriyete slmclk Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, c. 5. Nazif, Sleyman, (1971). Hareket Yaynlar. Mehmed kif, stanbul: Miil
Srat- Mstakm (Aklamal Fihrist ve Dizin) Haz. Sertolu, M. Suat (2008) stanbul: Klasik Kitap.
61
Tansel, Fevziye Abdullah (1991) Mehmed kif Ersoy (Hayat-Eserleri), stanbul: Mehmed kif Ersoy Fikir ve Sanat Vakf Yaynlar. Uurcan, Sema, (1986). Mehmed kifin iirlerinde Sava, lmnm 50. Ylnda Mehmed kif Ersoy, stanbul: Marmara nv. Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
62
MEHMET AKFN ETM ANLAYII VE GNMZE YANSIMALARI
Ahmet MERCAN* GR: Mehmet Akif Osmanlnn son dnemini, Milli Mcadele yllarn ve Cumhuriyetin kurulu safhasn yaanm nemi bir air ve fikir adamdr. airliinin etkisiyle ne kamayan eitimci yn, bugn iin dahi ilham alnacak zellikler tamaktadr. phesiz bir insann yapp ettikleri, ncelikle, yaad dnemle daha anlalrdr. Akifin eitim anlayn anlamaya alrken, hayatn ve zellikle de nemli eseri Safahat merkeze aldk. METOD: Eitim bitimsiz bir aba olarak her an ilgilendiren bir sretir. Medeniyetimizin, Beikten mezara kadar vurgusuyla nem verdii eitim, sadece dnce ve fikirler zerinden deil, daha ileri bir aama olan duru, tavr ve eylem zerinden izlenerek ortaya konduunda, daha etkili neticeler elde etmek mmkn olacaktr. Mehmet Akif eitim retime aid dnceleri olan ok ynl bir fikir adam olduu kadar, olaylar karsnda szn ve tavrn ortaya koymaktan ekinmeyen, bir duru sahibidir. Dolaysyle, Akifin
* Trkiye Yazarlar Birlii stanbul b. Bk, Yrd.
63
grleri ve tavr birlikte izlendiinde, rnek bir ahsiyet, gnn tabiriyle rol model bir porte tamamlanm olacaktr. ETM: Yaamn anlam ve amac, temel olarak ne retilecek, kime retilecek ve nasl retilecek sorunlarn akla kavuturma eitimin iidir. Eitimin farkl kii ve yaklamlar tarafndan eitli tarifleri mevcuttur. Eitimin temel abas, insan olduu gibi deil, olmas gerektii gibi ele alma gayesiyle anlalr. Farkl eitim felsefelerinin temelinde, varl farkl okuyan ontolojik yaklamlar sz konusudur. Eitimin bilgi ve ahlak felsefesiyle kopmaz, ayn zamanda dinamik ve dnemsel olarak deikenlik gsteren ilikisi mevcuttur. Medeniyetleri farkl klan ontoloji okumalar, kanlmaz olarak epistomolojiye de ayn oranda yansr. te yandan medeniyetler, farkl ve ortak yanlaryla, buluma ve ayrma halleriyle diyalog iindedirler. Benzemeler, eklektik dnemler, taklitler, medeniyetler mcadelesinde inili kl istatiki bir mahiyet arzeder. Gnlerin / devirlerin elden ele, alann; sahiplenenin lehine, deitii verili ve izlenen bir gerektir. nsanlk tarihi iin eitim adna yaln bir tarif yaplacaksa; insanda bulunan potansiyeli en st seviyede eyaya / hayata yanstma ura olarak ifade edilebilir. nsan, her alanda ilgilendiren eitim, btn dnemlerde nemini korumu, zamann artlara uygun olarak, zmsenip ileriye tanma gayreti gdlmtr. Farkl hakikat anlaylarnn meydan okuma abas, eitimin mahiyeti kadar, onun aslna iaret eden yntemlerini ihmale mahal vermez bir konuma getirdi. Gnmz dnyasnda eitim sorunlarla urarken, kendinden kaynaklanan sorunlar zemez halde akn srdryor. an temel sorunu hakikatin izafilemesi ve marifetin fazilete ihtiya duymamas! Tam bu noktada Akifin iselletirdii formlasyon, ncelikle slama mensup toplumlar iin byk nem arzetmektedir. Marifetin
64
MEHMET AKFN ETM ANLAYII VE GNMZE YANSIMALARI / Ahmet MERCAN
faziletten ayrlmadan hayata sirayet etmesini neren M. Akifin nerisi, ayn zamanda, net bir hakikatin varln da kanlmaz klyor. Bir st deer olarak, hakikatin varl olmadan faziletin olamayaca, amzda yaanan sorunlarn dilinde net bir biimde ifadesini buluyor. En byk soygunlar, en acmasz kararlar, sosyal ve siyasal alanda dnyay yaanmaz hale getiren tahakkmler eitimli, ama faziletten nasipsiz insan profili tarafndan ortaya konmaktadr. Yzyllarn ac tecrbesi, gsterdi ki, hakikatsiz, sekler bir alg dnyay yaanamaz bir aamaya getirdi. Sezai Karakoun veciz ifadesiyle; nsanlar gkte utu, yerde ldler. M. Akifin zm btncl bir perspektifle nmze koyuyor. Akifin fikirleri ve hayat serveni bize teori ve pratik imkanlar zerinden eitim anlayn izleme imkan veriyor. ok zorlu dnemde, marifet ve fazileti koruyabilmi bir rneklik, kitabi bir sylemin tesinde izlerine iz koyulmas gereken, bedeli denmi bir hayat nmze koymaktadr. Akif ilk olarak, eklemlerinden lime lime ayrlmaya duran koca bir imparatorluun en dramatik yllarnda, ikinci olarak Avrupann canavar tavrna kar iman dolu gsle kar koyuta, nc olarak da; yine dramatik bir biimde yeni yaplanmann kurtulu ruhuyla eliki arzeden ekilleniinde rol ald. Bu dnemi salam bir omurga ve tek ehreyle ve st dereceden sorumluluk alarak tamamlayan M. Akif, rnek alnmay hak eden nemli ahsiyetler arasnda yer almaktadr. Yaad dnemde de ayn sorumluluk duygusunu, st derecede abay, ona e deer seviyede gsteren bir baka air veya yazara rastlayamyoruz. Peyami Safann bu konudaki szleri durumu aklayc mahiyettedir: Yarnki nesillerin anakkalede ve Sakaryada bir abide arayan gzleri, bu topran altnda kefensiz yatanlarn bir tek tesellisi olarak Onun iirini grecektir. Mehmet Akifsiz Boazlar Mdafaasnn ve stiklal Harbinin destan bir vakanvisin kaleminden kan alelade ve kupkuru bir zabt varakas halinde kalacakt. O tarihlerde btn Trk airlerinin ne ile uratklarn soracak olan yarna, Trk edebiyat namna Mehmet Akiften baka hangisi cevap verebilecektir?
65
M. AKF SRELER:
ORTAYA
IKARAN
ETM
Eitim, bir anda sonu alnamayan, uzun bir sre isteyen ok ynl bir dnemdir. M. Akifin karakterini ve anlayn ortaya karan srelere ksaca baktmzda, nce aileyi gryoruz. Takva haliyle slam yaayan bir aile, M.Akifin hayatndaki ender imkanlardan biridir. Alim bir baba, dolaysyla onun ilk hocas olmaktadr. Akif kahvede boa zaman geirenlere, aileyi dnyann en huzurlu hayat olarak anlatmas ve o kk mekan feza kadar geni tarif etmesi, ailesindeki huzurun tadn yanstyor.1 te yandan, okuduu mektepler yannda, eitli hocalardan M. Akifin dersler aldn gryoruz. Bu durum retimde standardn tesine sarkmay, rencinin talebi orannda arz gerekli klan bir rnek. Her rencinin kendine zg bir talep, ynelim ve kapasite ile ele alnmas gerektiinin iaretleri, M. Akifin eitim safhalar ile rnek deeri kazanyor. M. Akif slami ilimlerin yannda, Arapa, Farsa ve Franszcay tercme seviyesinde reniyor. Baytarlk ve Ziraat mektebinden mezuniyeti sonras Akifin hayat, ilim ve ura ynnden daha da zenginleiyor. iirin zel bir duruma tekabl ettiini syleyip istisna tutarsak, Akif edebiyat hocal yaparken, Srat- Mustakimde yazlarn yazarken, ders alma ve ders vermeden geri durmuyor. Ders alma ve ders verme, dier adyla renme ve retme, renirken zenginlemeyi, buna bal olarak retirken renmeyi imkanl klan, uuru ak sreler olarak, srdrlmesi gereken metodlar bahsinde tekrar ele alnmay ve yaygnlatrlmay hak etmektedirler. Btn bunlarn yannda cami krssnden halka seslenen bir hatip olarak, ok ynl ve halkn iinde bir eitimci ile karlayoruz. Msrda bulunduu son dnemde, niversitede ders vermekten geri durmay, onun eitime, nemin iaretlerindendir. Akifin ok ynl eitimci ve tavr adam oluunu Safahatdaki iirlerinde de aka grebiliyoruz. Toplumu her ynyle irdelemek, anlaylar ortaya koymak, yanl ve doru zerine tartmalar amak ve btn bunlar aruz veznini kullanarak yapmak, Safahata ayn zamanda bir sanat tarihi deeri katyor. te yandan birbirini
66
btnleyen kesitlerle, grsel imgelerin leni, icat edilmemi sinema izlenimi veriyor. phesiz sanat damar, eitimcide aranmas gereken zorunluluk deil. Ancak sanatn gcnn eitimciye ok ey kattn, Akif deilse de, Safahat btn aklyla nmze koymaktadr. Alem nsan Tasavvuru: Toplumda yakn tehlike, her kesimi imkan lsnde ilgilendirir ve tedbir almaya yneltir. Toplumun bilenleri, herkesten daha ok sorumlu olarak, toplumu aydnlatmaya, neriler sunarak insiyatif almaya adaydrlar. M. Akifin genlik dnemi Osmanlnn Balkanlarda st ste yenilgiler yaad, ayn hakikate inanan insanlarn; cahiliyedeki sylemlerle, birbirinden kopma aamasna geldii yllara rastlar. Irklk, sinesi ayn hakikatle arpan insanlar birbirine bigane klyor, hatta boazlatacak duruma getiriyor. Byk bir yanl ortaya km ve doru diye paylalmaya balanmtr. Akif Mslman bir kimlikle, bu ontolojik paralanmadan corafyalarn ayrlmasna yansyan virsn nne geme mcadelesi veriyor. M. Akif, senben demenin birliini bozduuna mezar talarn gstererek, tarihten rnekler veriyor2 Arapn Trkten ayrlmasna dikkat ekerek, halifeliin sadece ad kalacan hatrlatyor.3 Irklk fikrini eytan m soktu zihninize?, diye sorar Akif. slam miletini ykacak depremin rklk olduunu belirtir. Ayrla dleceini, memleketin elden gideceini haykrr ve uyann! nidasyla gnn batacan, an sesiyle uyanlacan sarsc msralarla ortaya koyar.4 Akif gitgide sertleir. Uyuan milleti uyandrp, le mi kesildin, sen byle deildin, elleri brnde akn adam ifadeleriyle uyarmann tesine geerek, sarsma grevini srdrr.5 Yaanan durum, sadece toprak kayb ile izah edilebilecek bir durum deil. Savan kayb ve kazancnn ok tesinde, sineye yerleecek blc bir virs, nce ontolojiyi yaralayacak, hata kabul etmez hakikati, iman zedeleyecektir. Akif feryadn gitgide ykseltir, slamiyette rklar m olurmu sorar ve rklarn isimlerini sayp rkn ileri srenin kfre gireceini iirine konu eder.6
67
M. Akif Kurann sesleniinin insana olduunu ve insann gcn kavradnda, nemini bildiinde neler yapabileceini, cihan sende toplanmtr. fadesiyle ortaya koyuyor. Allahn k k tecelli ettii yer olarak insan kalbini konu ediyor ve kudret iirinin en gzel beyti vurgusundan sonra, insann alnca neler yapabileceini sralyor.7 Bir eitimcinin insana inanmas, onun srlarn ve snrlarn irdelemesi kanlmaz bir durumdur. M. Akif kime uyar yaptn, uyarlarnn nelere muktedir olduunu, Allahn insana atfettii deerleri konu edinerek ortaya koyuyor. Eitimde srekli uyarlarn alkanlk kesbedecei dnldnde, Safahatn zaman zaman sohbete dnen blmlerinin, bir bilin dahilinde olutuu izlemini uyandrr. Dou Bat Arasnda M. Akifin anlam dnyas Kuran merkezlidir. Varlk - insan telakkisinde, aidiyet vurgusunu tereddtsz ortaya koyduktan sonra, bir dnya deerlendirmesi yapar. Akif eitli grevler dolaysyla, pek ok blgeyi yakndan inceleme frsat elde etti. lim sahibi olmann getirdii sorumlulukla her bak, ok ynl analizlere, almlara ulat. M. Akif halkn iinde bulunduu artlar, douya, baty net tanmlamalarla, sanatya mahsus arpc biimiyle ele ald. Ne grdn? sorusunu kendine sorarak, Osmanl corafyasnn ok ynl bir tasvirini ortaya koyar. Yklmlk, perianlk, umutsuzluk, aresizlik, hurafecilik, yanl slam alglar fikirsizlik v.b.8 Akifin ark adna izdii bu tablo tam bir yere serilmilik halidir. Ufuklar slamn boynunda bir kzl ember gibi duruyordu ifadesiyle tahlilinin arkasndan, gemi mmetlere balanan imkanlar hatrlatr. Baty teknolojik imkanlaryla nemsiyor ve Berline yapm olduu seyahatte yaadklarn arpc bir biimde ortaya koyar.9 Akif iin Dou Bat karlatrmasnn en arpc rnekleri, fikir adam namyla ortaya kanlarn hallerini tasvirde kendini bulur. M. Akif, millete, Kanma bunlarn yaldzlarna diyerek, Douya bakmaz, Baty bilmez, grgden yok nasibi / Bir
68
kzarmaz yz, bir yaarmaz gz btn sermayesi! dedii aydn tipi, Avrupaya baknca gz kamaan milleti ve deerlerini kmseyen, slamn ilerlemeye mani olduunu terennm eden ekilci bir anlaytr.10Akif Osmanldan ve Saadet Asrndan kesitlerle,11 nemli bilim adamlarnn nclk ettii dnemleri, adil hkmdarlarn insanla katksn, tablolar izerek sunar12 Eitim ve Eitimcinin zellikleri : M. Akif eitim anlayn zamann kymetini bilme ile balatmak mmkndr. Gemiin deitirilemeyeceinden hareketle, yaanan ana dikkat eker ve gelecein belirsizliini mide dntrmenin yolunu azimle almak olarak ifade eder.13 almann birlik halinde toplumsal bir amaca dayal olarak deerlendirilmesi halinde, sonucun bereketine dikkat eken Akif, hayret edilen neticelerin ortaya kacan belirtir.14 Eitimin tketime dnk olduunda ykc bir ilev ykleneceini ortaya koyan M. Akif,15 hayatn her ynne hitap eden, ahenkli bir kavrayn zerine younlar.16 Her skmada deiik alanlarda, srekli Avrupadan uzman arlmas, Akif iin can skc bir durum, dmana el ama halinin gstergesidir. Akif yenilginin lm olmadn, asl lmn midi kaybetmek olduunu18 belirterek midi harekete geirecek alann eitim olduunu hatrlatr.19 Savaan ve lojistik destek veren btn snflarn grevini kamilen yerine getirmesinin eitime bal olduunu, dolaysyla eitimcinin imanl, edepli, liyakatl ve vicdanl olmas gerektiinin nemine dikkat eker.20 Akifin bu drtl sralamas ayn zamanda metodik bir eitim anlayna iaret etmektedir. Cehaletle savan eitim sayesinde kazanlacan sk sk vurgulayan Akif, gklerin, yerin, bir an durmakszn altn rnek vererek, cehalet hastalna kar azimle almann, ter aktmann nemini anlatr.21 M. Akif yanl bir tevekkl anlay ile, elleri bal oturup duranlar kyasya eletirmektedir. Byle yanlarn her eyi Yaratandan bekleyerek Yaratc ile yaratlan kartrdklarn, eer sahih slam byle olmu olsayd, tarihteki gelimelerin, altn devirlerin yaanamayacan anlatr. Ekilmeden biilen tarla nerede var22 sorusuyla bu yaplann slama iftira
69
olduunu vurgulayarak, Allahn yardmnn gayrete bal olduunu, azimin de amasz olamayacan ifade eder.23 Doru tefekkrn azme yolda olduunda, Allahn yardmna mstahak olunacan belirterek, tevekkl, zafere inanmaktan kaynaklanan dayanma gc olarak tarif eder.24 Bu tarif yanl olmamakla birlikte, artlarn nceliini dikkate alarak yaplmtr. Akif, bilginin harekete getirici gc olarak azmi, ortaya koyarken tevekkl de azme yolda grmektedir. Azmi eitimde nemli bir katalizr olarak gren ve amala balantsn kurarak, tevekklle destekleyen Akifin, bize ilevini pratikle gsterdii bir dier kavram vicdandr. Akif Allah korkusu ile titremeyen vicdanlarn, byk zilletlere mstahak olacan syler. Vicdan ahret bilinciyle ele alan Akif, toplum katmanlarnn vahdetinin bu duyarllkla salanacana iaret etmektedir. Hakszlk kabul etmez bnyelerin, zelillii, aalanmay kabul etmeyeceine gndermeler yapar. Baty grm aydnlarn bu hasletten uzak olduklarn grr. Aydnlarla milletin arasnn ak olduunu tesbit eder.26 Vcudun yaras olarak telakki ettii bu durumda, aydnlar milletin beyni kabul eder beyin ile gvde arasndaki iletiimsizlii fel olarak niteler.27 Fen bilimleri ile ilgili aydnlarn ekilci tutkularndan dolay, halk hakir grmeleri, dini hafife almalarn iletiimsizliin sebebi olarak gren Akif, halkn suu fen bilimlerinde bularak ortaya bir nefret ilikisinin ktn tespit eder.28 Gelecei karanlk grerek azmi brakan ounluun olumasnda, toplumun fen bilimlerinden uzak durmasn nemli nedenler arasnda zikreder.29 k Yolu Aray ve Asm Akif k yolunu, Asm isimli hayali bir karakterle gelecei gnderme yaparak anlatmaya alr.30 Beden olarak salkl, grd ktlkleri dzeltmeye alan Asm karsna alr Akif, onun hasbihal eder. Abduhu, Cemalettin Afganiyi rnek gsterir. lim ve teknolojinin nemini ve ahlakla olmas gereken bana
70
vurgu yapar.31 Aa metaforuyla, kuruyan dalara deil de, kklerin derinine inerek mitlenmesini ve teknoloji diyarndaki saysz pnardan imesini nerir.32 Akif yarnn atom enerjisi olacan ve dnyann baka bir seyir izleyeceini syleyerek, gnmze isabetli atflar yapar. Neticede Asma, Berline gitmesini teknoloji pnarnda imesini ve sularn lkeye tamasn tler33 Akif, anakkale direniiyle bekledii parlty grm, Asm ve neslinin neler yapacan anlatrken, abasnn boa gitmediine ahit olmutur. Akifin Batnn ilim ve tekniini alp slam ahlakyla birletirme fikri, gnmzde belli periyotlarda tartmaya almaktadr. Kanaatimce bir anakronizme dlyor. Canl ahitlerini dinlemi nesil olarak, Akif ve dnemini, hal bahsiyle tam olarak idrak edemezken, ondan gnmz resmetmesini ve problemlerini zmesini beklemek ne kadar isabetli olur. O gn, masum balang olarak grlen trenler, tarma girme aamasndaki motorlarn bugn geldii merhale ayn olmasa gerek. 18. Yzylla hz kazanan teknolojik gelimeler yirminci yzylda hayat kuattnda, teknolojinin yararl m, zararl m olduu tartmaya ald. 1960dan sonra ikinci dnya sava sonularyla birlikte, teknolojinin kendi ahlakyla geldii, dzenleyici bir g olduu ifade edilir oldu. Modernizm btn izmleri etkileyip bir hayat tarz dayatarak, dna klamadan yaplan eletirilere msaade ediyor. Bilimin kaln erevesi, postmodern dnemin eletirel gcyle incelirken, yaplan tartmalarn, insan yalnzlatran elektroniin hakimiyetine zm sunabilmi deil. Sanal dnyann etkisi, insansz sava uaklar, gelinen aamada paral bir zihin dnyasn nmze koyuyor. Btn bunarl, bize niye anlatmad diye, Akife sitem etmeye nasl hakkmz olabilir? Osmanl modernlemesinin ana damar
71
savunmacdr ve varl muhafaza etmeye dnktr. Scak atma ortamnda, yeni silahlarn sava stnln ele ald dnemde, yakn zmlerin dnlmesi, yaanan aknla, akl tutulmasna ynelik sylenenleri insafla karlamamz grndeyim. Sorunu asl yaayanlar olarak, kendimize dnk sorumluluu teye, hem de gemie gndermenin, tutarl taraf olmad gibi, bir ka tehlikesi de tama ihtimali szkonusudur.
vermeyen alim, ayn zamanda, bir tavr adam olarak, ncelikle fikirleri yannda eylemleen bilgisinden dersler karlmay hak ediyor. Eylem eitimin, niyet, bilgi, sralamasn tamamlam son aamasdr.
Akif, varln merkezine ilahi kelam alan, hakikatten taviz
SONU:
slamn btnln bozacak en byk tehlike olarak rkl grm, onu bela olarak tanmlayp uyarlarn yapmt. Ne yazk ki, bu hastalk yaylarak devam etti. Gnmzde de srmektedir. Akifin, faziletle marifeti birbirinden ayrmayan ilkesi, Mslmanlar iin, her dnem vazgeilmez bir neme sahiptir. Gnmzde, faziletsiz yryen marifetin tahakkmc yaps dnldnde, bu ilke daha iyi anlalacaktr. aresizlik yerine, areyi koyan bir mtefekkirdir. Gzya yerine terden yana taraftr. Cehaletle savan mekan semeksizin srdrr. Azim, almak, mit onda toplumun varolmasnn artdr. bir eitimcide ncelikle drt unsur arar: man, edep, uzmanlk ve vicdan. zellikle drdnc unsur Akife zgdr. Eitim bahsine vicdan ihtiya olarak grmesi, erdeme verdii nemin gstergesidir. Vicdan insann yanndaki, kiisel mahkeme olarak, Allah rzasn gzeterek alan bir mekanizmadr. Vicdan ayn zamanda, toplumun btn katmanlarn iyilik zerine birletiren canl organizmasdr. retimden ziyade, bir bakas
72
M.Akif,
Mehmet
M.Akif
Akif
zerinden ibret ve ders yoluyla benimsetilecek vicdan kavramn, gnmz dnyasndan uzaklamasn btn acmaszlyla gryor ve yayoruz.
arpklklardan kurtarak, merkezine ekmesi olmutur. Azmi amaca balayan, doru tefekkr azmin dayanma gc olarak tarif eden Akif, elleri bal bir toplumu gayrete getirmitir. toplumun iinde bir rehber olarak yer almtr. Vicdan sahibi alim, air, sanatnn vatan ve millet dara dtnde ne yapacan onu izleyerek anlayabiliriz. fikir adamlarnn halktan kopuk olmamas gerektiinin zerinde durur. Mtefekkirleri beyin halk beden olarak grr ve bu kopukluk durumunu fel olarak niteler. Baty bilmeyen batclardan, dini bilmez dindarlardan gelen zararlar sralar. iyi bir aile ortamn grmekteyiz. Aile, eitimde btn adreslerin bal olduu merkez hkmndedir. Gnmzde tehlike altnda olan aile kurumunun srdrlmesi ve sorumluluuna sahip kmas, eitim asndan da ayrca nem tamaktadr. fikirlerinden, hayatnn hemen her dneminden anlalmaktadr ki, eitim dinamik bir sretir kurumlarla kaim deildir. Hayatn her annda eitimci, retme kadar; renme sevgisini de ihmal etmemelidir. Akifin kurumlara bal kalmakszn ayn gn iinde ders alp, ders vermesi, retirken renmenin nemine iaret etmektedir.
M. Akifin bir baka baars, tevekkl ve kader kavramlarn
M. Akif yazlaryla, iirleriyle, cami krslerinden vaazlaryla
M.Akif,
M.Akifin hayat yksnn temelinde ilmin teneffs edildii
Akifin
modeli olarak, karakter eitimi asndan istifadeye ak zenginlikler barndrmaktadr. z sz bir, drst, mtevazi, merhametli, vefal, azim sahibi, alkanlk zelliklerine sahip olan M. Akifin, en etin artlarda bu zelliklerinden taviz vermemesi, eitimin hedeflemesi gereken insan profili asndan byk nem tamaktad.
73
M.Akif fikirleri, tavr, davran ve halleriyle bir tutarlln
Dipnotlar:
1- Age.s.587 Safahat, Feza Gazetecilik A.. (Orijinal sadeletirilmi metin Hazrlayan: Prof. Dr. mer Faruk Huyugzel, Yrd. Do. Dr. Rza Bac, Ar. Gr. Fazl Gkek), age.s.231 2- Age.s.913 3- Age.s.665 4-Age.s.353 5- Age.s.401,403 6- Age.s.397 7- Age.s.149,151 8- Age.s.895 9- Age.s.617 10- Age.s.421 11Age.s.603 12- Age.s.827 13- Age.s.285 14- Age.s.521 15- Age.s.657 16- Age.s.653 17- Age.s.765 18- Age.s.523 19- Age.s.523 20- Age.s.527 21- Age.s.467 22Age.s.497 23- Age.s.137 24- Age.s.503 25- Age.s.587 26- Age.s.359 27- Age.s.361 28- Age.s.361 29- Age.s.401 30- Age.s.857 31- Age.s.881 32- Age.s.885 33Age.s.885
KAYNAKA Mehmed Akif Mithat Cemal Kuntay, Tima Yaynlar Safahat / Orginal Sadeletirilmi metin notlar, - Kurul Feza Yaynclk Safahat, Haz. Mustafa Miyasolu, Konak Yaynlar Gen Safahat, Haz. Dr. Mehmet Doan, Trkiye Yazarlar Birlii Vakf stiklal Mar ve Mehmet Akif Ersoy, Haz. Abdurrahman en, Denizli Belediyesi Kltr Yaynlar
74
MEHMET AKFN RLERNDE BRLETRC VE BTNLETRC BR UNSUR OLARAK MABEDLER
Elif KAYA* Mill birlik ve btnlk algsn ne kard iirleriyle dikkat eken Mehmet Akif, Osmanl corafyas ve slam dnyasnda kurulmasn arzu ettii ortak yap iin hem sanat, hem de bir dava adam olarak ura vermitir. Akifin dnce dnyasnn temelini oluturan slam corafyasnn birlii lks, iirlerinde de olduka geni bir ekilde yer bulmutur. Bu dorultuda Akif iirlerinde, insanlar iin dnyadaki en gl birletirici yer olan mabedleri, geni tasvirlerle ele almtr. Mabede, iirlerinde yalnzca bir mekn olarak yer vermenin ok tesinde, tarihten de devrald mirasla iselletirilmi bir organizma ileviyle sunar. Camiler, bylelikle Akifin iirlerinde nesne boyutundan karak canl bir zne kimlii kazanrlar. Bu dikkatlerden hareketle teblide, Akifin iirlerinde mabedlere ykledii birletirici ve btnletirici ilevler zerinde durulacaktr. Anahtar Kelimeler: iir, Mehmet Akif, Safahat, Mabed. Abstract
* Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Edebiyat ABD, Ar. Gr, elify@atauni.edu.tr
75
Temples as Unifying and Integrating Elements in the Poems of Mehmet Akif Well known with this poems on national unity and identity Mehmet Akif struggled to built a common pattern in the Ottoman geography and Islamic world both as an artist and a man of action. The target of the unity of Islam geography that formed the basic thought of Akif, has taken place in his poems largely. Accordingly Akif took temples the most unifying places for humanbeings with a wide range of images. Beyong taking the temple as a common place, he presents the temple like a system that carries historical heritage. The mosques are left out of the size of the objects to subject identities in Akifs poems. In this way, this paper emphasizes the unifying and integrating functains that Akif gives in his poems. Key Words: Poetry, Mehmet Akif, Safahat, Temple. GR Mekn ile insan arasnda gl bir iliki olduu phesizdir, buna bal olarak, bir sanatnn eserlerini tahlil ederken mekn tasvirlerine dikkat etmemizin byk faydas olacaktr. Yaad dnem itibariyle olduka alkantl bir zamanda yaayan Mehmet Akif Ersoyun eserlerinde Balkan Savalarn, 1. Dnya Savan, dnemin dier nemli olaylarn grmenin yannda bu nemli olaylarn ehirlere yansmasna da ahit oluruz. zellikle dnemin bakenti stanbulun semtlerinden, camilerinden evlerinden kare kare tasvirler olduka baarldr. Tanpnar, Yeni Trk Edebiyatnn, Divan Edebiyatnn, mazmunlara vesile olmak iin kulland gazel ve minyatr estetiinden karak, geni ve canl tabiata ulatn syler. Bu gr tam da Akifin iirlerine uygundur. Akifin ve dnemin dier edebiyatlarnda, romantik mekn alglamasndan, realist mekn tasvirlerine geite sava ve yoksulluktan sonra yklan bir imparatorluun ardndan kurulan yeni devlet dzenin de etkisi sz konusudur. AKFN MABEDE BAKII Mabedin, ocukluk hatralar ve kltrmzdeki yerini bilinli bir ekilde eserlerine yanstan Akif, Safahat boyunca devam edecek
76
MEHMET AKFN RLERNDE BRLETRC VE BTNLETRC BR UNSUR OLARAK MABEDLER /Elif KAYA
milli dncenin anahtarn da bu mekn ile ifadeye alacaktr. Safahat Klliyatnn ilk iiri Fatih Camii iiriyle balamas bu ilginin de en ak gstergesidir. Toplum meselelerine ilgili bir airin setii bu camilerde herhangi bir yerde bir cami deil, bir devrin, milletin en ulvi, en kudretli mimarisini yanstacak Sleymaniye, Fatih, Yeni Camii gibi aheserlerdir. Bu kutsal meknlar bir ta yn deil her unsuruyla Allahn gcn gsteren birer ahittir. Kol am her menr sanki bir mmd-i cretkr! O revezenler, nazarlardan nihn ddra msterak Birer gzdr ki syrlm nnde perde-i esrar. Bu kuds mabedin stnde tbn fevc fevc ervh. Bu ulv kubbenin altnda cn mevc mevc envr. Tecessd eylemi gya ki subhun rh- mahmru; Semdan yhud inmi hke, Sn-reng olup, ddr! Fatih Camiiden alnan bu para caminin Tanrnn yeryznde tecelli ediini gsterir. Cami, perian halka kollarna am mit var eden bir yerdir. Kzm Yeti, iire camiye sokan Akifin eserini yle deerlendirir: Safahatn ilk iiri Fatih Camii baln tar. Daha bu balk bize farkl bir ahsiyetle kar karya olduumuzu haber verir. Bu ve daha sonraki iirlerinde Akif, inandklar ve hissettiklerinin iir halinde anlatabileceini iirle dinin- iman; naat, tevhit, mnacat, hilye mevlit, miraciye yazmadan da birleebileceini, imanla sanatn dorudan bir btnlk kazanabileceini, caminin ifade ettii anlamn, ibadette duyulan huzurun, itminann hsl caminin cemaatiyle beraber iire girebileceini gsteren bir kiilik olur. (Yeti, 2006: 40) Akifin ocukluk hatralaryla dolu bu mekn dini hviyeti dnda mimarisi ile de n plana kar. airin kurtulu mcadelesi iin vaaz verdii bu camiler, iirlerinde ilk nce mimari zellikleriyle tantlr. air bu mimari dehalar karsnda adeta bylenir onlar evresindeki kirli, ykk, dkk evreden soyutlayarak anlatr. Akifin yakn arkada Mithat Cemal Kuntay airin camiler
77
karsnda duruunu ve hissiyatn bir btnlk eklinde ifade eder. Ona gre Akif camileriyle bir btndr. Kprden Sargzeldeki evine giderken Akif be caminin maneviyatnda yrrd: Yeni Caminin kutsiyetine dalarak Mercan yokuunu kar, Beyazt ve Sleymaniye Camilerinin iki kanadna brnr. ehzde Camiinin nurunda uar, Fatih Camiinin mulnde evine inerdi. Zaten Fatih Camii ve Akifin evi birbirinin mtemilat idi; babas namazdan sonra ahbaplaryla camiinin maksurelerinde grnrd. Cami evin selamlk dairesiydi, ev de camiin harem taraf. (Kuntay, 2009: 210) Geleneksel dncenin aksine camiyi be vakit namaz klmann dnda farkl amalar iin kullanan air, caminin iine girmeden nce okuyucusuna ncelikle muntazam d yapsyla grsellik sunar. Sleymaniye Krssnde, air Sleymaniye Camiisine giderken yol zerinde grd camileri emsalsiz bir yapt olarak tasvir eder. Yeni Camiiyi dalgalarn kucandan sahile vurmu bir inci gibi grr. Bu yle bir yapdr ki nurdan gl sonsuza kadar srecektir. Baka bir shile gehvre-i emvcndan Byle eh-dne karm m yaknlarda zaman? Ne seher-pre-i sanat ki ezelden mahmr Leb-i derydan uan bir ebed hande- nr! Akifin Sleymaniye Camiisine bak as daha heyecanl ve takdiranedir. Sleymaniye Krssnde iiriyle Koca Sinann mimarideki Sleymaniyesine bu manzumesiyle adeta nazire (ztrmen, 1990: 67 )yapm gibidir. Muhteem grd bu mabed bir k lemidir, yeryznn her taraf kirlense bu caminin eteine bile bulamayacak kadar ulvidir, bir deprem bir afet olsa Sleymaniye yine dimdik ayakta kalacaktr. Durma yleyse, urc et o ziy lemine. O ziy lemi bilmez ki karanlk ne demek O semv yuva kirlenmedi, kirlenmiyecek. Onu il eden etmi ebediyyen il. Etse dnylar tfan gibi levs istl,
78
Bu, semlarda yzen, hikann pk etei, Kardan seyredecektir o taan mezbeleyi. Yerin altnda sinen zelzeleler fkrsn; Yerin stnde ne bulduysa devirsin, krsn; Hakk son sadme-i kahryle bitirsin isyan; Edebin imdiki mansna densin hezeyan; Kalmasn, hsl, altst olarak hissiyyt, Ne yreklerde ehmet, ne ehmette hayt; Yine krs-i mehbinde Sleymniyye, Kalacak doruluun yerdeki tek yurdu diye. Akifin camilere mkemmel bir sanat eseri olarak bak sadece mimari dehalk deil airin dindar yaayndan da kaynaklanr. Bu camiler Akife Osmanl mparatorluunun anl tarihini hatrlatmak da ve slam leminin kt durumundan kurtulacan gsteren birer ahit olarak grmektedir. AKFN RLERNDE MABED Duyarl ve halkn sesi olan bir airin etrafnda yaanan olaylara tepkisiz kalmayaca kesindir. Akifin iirlerine dnemin bir panoramas izilir. Akif, iirlerinde hikyeletirip anlatt bu olaylarda daha iyi bir anlatma ulamak iin belirgin ahs ve meknlar kullanr. Bu meknlarn banda iirlerine balk olarak da gemi Camiiler gelir. Toplanma ve birlik yeri olan camiler Akifin eserlerinde tam da bu anlama uygun bir izgide ifadesini bulur. Gerek iirlerinde, gerekse hayatnda camilerle i iedir. ocukluu babasnn grev yapt Fatih Camisinde geerken cami onun oyun bahesi; olgun zamanlarnda farkl camilerde verdii vaazlaryla ise camiler onun cihat alan olmutur. Bu nazarda, Beyazt Camii, Fatih Camii, Balkesir Zanos Paa Camii, Kastamonu Nasrullah Kadi Camii, Sleymaniye Camii, kifle btnleen belli bal camilerdir.
79
Mehmet Akif, iirlerinde ad gecen camilerin sanatkrane stnlkleri, kutsal ibadet yerleri olmas yannda en nemli zellii olarak Mslmanlarn hep bir araya toplandklar yer olmas asndan nemli bulur. nsanlarn bir arada olmas verdii vaazlar kolayca herkese ulamasn salar. Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krssnde kitabn tamamen bu amaca ynelik yazmtr. Hikye etme tarzn kullanarak anlatt iirinde, air Galata Kprsnden Yeni Camiiye oradan da Sleymaniye Camiisine doru gitmektedir. Camilerin sanatkrane tasviri yannda denizin, Haliin pis ve bakmsz grntsn hikyeletirip anlatr. Sleymaniye Camiinin Krssnde yal bir hoca oturmaktadr. Bu, Akifin yakn arkada zbekistanl mehur seyyah Abdrreid brahimdir. iir buradan itibaren bu vaizin gezip grd slam lkelerindeki yorumlarndan oluur. Akifin slm corafyasn ve kavimlerini dikkate alarak slm idealiyle (slamclk) ilgili fikirlerini dile getiren ilk eseri olmas bakmndan Sleymaniye Krssnde ayr bir nem tar.(Okay, 1989: 50) air Osmanl devletinin k ve yine slam corafyasnda meydana gelen yenilgileri slami kaidelerden uzaklamamza balar. Akifin krsde konuturduu vaizin szleri ile yakndan takip ettii Abdrreid brahimin dnceleri hatta yazarn ayn dnem yaymlanan lem-i slm ve Japonyada ntir- slmiyyet isimli kitabnda ele ald slam lkelerinde yaananlarla ilgili yazdklar arasnda paralellik bulunmaktadr. Srekli iletiim halinde bulunan iki yazarn ayn dergide (Sebilrread) yazlarnn kmas bu ilgiyi aklamas asndan nemlidir. Akifin iirde geen DouBat Trkistan, in, Japonya ve Hindistanla ilgili grlerinin Abdrreid brahimin ad geen kitaptan faydaland gibi hi kukusuz slami duyarllklar nda oluacak birlii deerlendiren msralar Akifin yorumlarna dayanr. Sleymaniye Krssnde, Akifin, nci Enginnn de belirttii gibi dardan(Enginn, 2000: 179) biri olmas, yabanc birinin bak asyla Trk slam dnyasnn iinde bulunduu sorunlar gidermesi asndan getirilecek zm nerilerini ifade etmede daha etkili olmutur. Akifin dier iir kitaplarnda ifade
80
ettii perian vaziyetten kurtulmak iin terk edilen slami vazifelerin tekrar sahiplenip hayata geirilmesiyle olacan dnr ve bu szlerini bir toplanma yeri olan camilerden vaaz ederek halk uyandrmaya alr. iirin ilk ksmnda Sleymaniye Krssnde oturan vaiz, orada slami bilgiler vermek iin bulunmadn syler. -Beni krsde grp, vaz edecek sanmayz; Ulemadan deilim, eklime aldanmaynz! Dnin ahkmn zten fukahnz syler, Anlatr size bir mklnz varsa eer, Bana siz lem-i slam sorun, syleyeyim; Vaaz krssnde oturan Abdrreid brahim camide toplanan Mslman kitleye burada olmasnn sebebinin k iindeki halka doruyu gsterip kurtulu aresinin de ancak birlik iinde olacan savunur. Kime dert anlatacaksn? Hadi anlat imdi Ben mi kaldm, neme lzm! diyerek yan izdi. Hsn-i zanneylediim bir iki fzl hocann, stedim fikrini amak; dedim: artk uyann! Memleket mahvoluyor, din de berber gidiyor; Size Kuran, baknz sde uzaktan m diyor? -Memleket mahvolacak, olmayacak batakiler, Dnrler ona mevcd ise bir re eer. Akif bu msralarda da dalan Osmanl mparatorluundan sonra ortaya kan farkl grleri tek bir gr altnda toplayp kurtulua ermeyi ama edinmitir. Kukusuz bu fikir de slamiyetiliktir. Akifin iirlerinin ana temasn oluturan milli birlik ve beraberlik ilkesinin slamiyetle olacan dnr ve bu fikirlerini yaymak iin manzum hikye tarznda yazd eserlerinde camiyi kullanarak salar.
81
Akifin mstakil olarak yaymlad Fatih Krssnde iir kitab yine bir mabedden verilen vaazlarn manzum ekilde anlatlmasyla yazlmtr. Tek ve uzun manzumeden oluan iirde vaiz alma hakknda bilgi vermektedir. Akif, Sleymaniye Krssnde balayan Mslman halkn perianl ve ylgnlnn sebeplerini ve nasl kurtulmas gerektiiyle ilgili dncelerine bu kitabnda devam eder. Bat ile Mslman halkn iinde bulunduu ztl karlatrmalarla veren vaiz, slam dnyasnn iinde bulunduu bu karmaay yine slam akidelerinden uzak kalmamza balar. Fazl Gkek vaizin bu fikri cehd ve atlet(Gkek, 2007: 16) kavramlar etrafnda gelitirdiini syler. Akif, eylemsizlik ve uyuukluk iinde olan Mslman halkn Bat gibi kuvvetli olmasnn hurafelerle dolu dini, doru anlayarak ve uygulayarak mmkn olacan iirde vaize syletir. Fazl Gkek, Akifin bu dncesini yle yorumlar: slam dnyas almad iin byk bir yoksulluk ve zillet iindedir. Buna ahlk knde ilavesiyle bu toplumlar iinde bulunduklar aalayc durumun farknda bile deillerdir. Madd ve manev her trl hastalk Douyu iten ie kemirmektedir. Hem yneticiler hem de halk byk bir vurdumduymazlk ve aymazlk iindedir. Vaiz konumas boyunca, bu tasvir ettii ac tablonun altnda yatan sebepleri tehis etmek ve tedavi yollarn gstermek istemitir.(Gkek, 2007: ) Akif, caminin toplanma anlamna uygun olarak bir araya ancak bu ekilde gelen halka almann nemine vurgu yapmak iin iki msray vaize srekli (alt kere) tekrarlatr. Beky hak tanyan sayi bir vazife bilir; al, al ki bek say olursa hak edilir. Akifin iirde geen bu iki msras mabedlerde toplanan yorgun ve perian halk uyandrmak iindir. Sadece halk deil halk ile srekli bir atma halinde olan ynetici ve aydn kesimi de Akif uyarmak ister. Topluma olan sorumluklarn yerine getirmeyen ynetici de, halk yanl ynlendiren aydnlar da uradklar bu hezimetten sorumludur. Aydnlarn milli meselelere yabanclamas o dnemde oluan fikir ayrlklarn ve uzun sre salanamayacak
82
birlii bozmutur. Akifin de iinde bulunduu slamclk fikri yazarn vaaz krslerinden halka dikte ettii bir fikir olsa da, aydn kesim geleneksel inanlardan uzak, tanmadklar Batnn retilerini uygulamay denemilerdir. Akifin slam dininden uzak Batnn yalan yanl bilgileriyle donatl bu genlerin reform yapma almalarn eletirmi, kendisi de Berlin Hatralarnda zellikle bu aydnlardan Tevfik Fikrete cevap vermitir. ki air arasnda yaanan bu atma gibi Fatih Krssnde iirinin ilk ksmnda birbirinden farkl dncelere sahip olan iki arkadann konumalarna yer verilir. atmann egemen olduu bu blmden sonra camiye gelen iki arkada vaizi dinler. Vaizin konumas ikinci blm oluturur ve birinci blmde yer alan iki arkadan atmas sadece bireyler arasnda deil toplumun da iki farkl dnce yapsnda olduunu gstermek amac ile kurgulanmtr. Sleymaniye Krssnde kitabyla benzerlik gsteren Fatih Krssnde vaizin konumalar slamclk anlay etrafnda bir btnlk oluturmaktr; sadece bu kitap biraz daha siyasi konulara yer vermitir. Neriman ztrkmen airin ilk iir kitab Safahatta yaymlanan Fatih Camii iiri ve dier camii merkezli iirleri ile Fatih Krssnde iir kitabn dikkate alarak Akifin bak asndaki farklla yle deinir: Safahatn ilk iiri Fatih Camiinde Mehmet Akif, mbedi daha ok bir dindar gz ile tasvir etmitir. Camii, Allahn birliini iaret eden bir mthi heykel heykel-i ikrar gibi grd, karanlklar ortasnda uyanan bir tabiatn iman temsil eden biricik unsuru sayd iini vm; ocukluunun en gzel gnlerini hatrlatt iin sevmitir. Buna mukabil Fatih Krssnde camiye hayli deiik bir zaviyeden bakldn gryoruz. Bu iirde cami, mzinin ihtiam ile hlin sefaleti arasnda bir mukayese unsurudur. Mehmet Akifin sanat hakknda dndklerini aklamasna, devrinin zihniyetini tenkidine bir vesiledir.(ztrkmen, 1990: 81) Akif, Fatih Krssne kadar olan iirlerinde sorunlar dile getirmi ama zm yollar sunmamtr, Fatih Krssnde kitab bilinli olarak yazlm ve Trk milletinin iinde bulunduu iler acs durumdan kurtulmak iin slamclk dncesi altnda birlik iinde olmamz gerektiini savunmutur.
83
AKFN HAYATINDA MABEDLERN YER Akifin iirleri haricinde zel hayatnda da camilerin ok nemli yeri vardr. Yazmzn banda belirttiimiz Beyazt Camii, Fatih Camii, Balkesir Zanos Paa Camii, Kastamonu Nasrullah Kadi Camii, Sleymaniye Camii, Akifin iin bir ibadet yeri olmaktan ziyade sknt ieresinde olan halk uyandrmak iin bilgilendirdii meknlardr. Akifin vaazlarda bulunduu bu camilerden ilki Almanyada bulunan Almanlarn Trklerin nazarnda iyi grnmek adna Mslman klelere yaptklar Wundsdorfdaki camidir. Almanlarn Trkleri ho etmek iin davet ettikleri Mehmet Akif, Tekilat- Mahsusa adna 1914de Berline gitmitir. Akif, burada olduu mddet boyunca heyecanl vaazlar vermi bu vaazlarn ou kayt altna alnp tekrar tekrar asker tarafndan dinlenmitir. Mehmet Akifin, Trkiyeye dndkten sonra da Milli Mcadele iin alm farkl ehirlerde verdii vaazlarla halk bir lk ieresinde toplanmasna destek olmutur. lkenin ferah iin tek yolun yeisten kurtulup Milli Mcadeleye ynelmek ve tek bir at altnda toplanmak olduunu gren Akif, Anadoluda balayan Atatrk nderliindeki hareketi destekledii aka ortadr. Bu amala Anadolunu muhtelif ehirlerinde verdii vaazlar Trk Tarihi asndan da ok nemlidir. Milli Mcadelenin balad ehirlerden biri olan Balkesire Hasan Basri antayn daveti zerine gelen Akif, 23 Ocak 1920de Zaanos Paa Camiinde verdii vaazla Milli Mcadeleye destek istemitir. antay, o gnleri yle anlatmaktadr: Yunanllarn zmirimizi igalini mteakip Balkesirde balayan mill hareketlerde de Akifi yanmzda bulduk. O zaman Akif stanbul hkmetinin Darlhikme azasndan idi. O, mill hareketi duyar duymaz Balkesire komu, (Zanos Mehmed) Paa Camiinin krssnde verdii celadetli hitabesinde Ey Balkesirliler, gzel yurdunuzu inetmeyiniz, mdafaanz merudur, sebat ediniz, yrynz demitir. Bu hitabenin memlekette yapt tesir pek byktr. O zaman -hatrmda kaldna gre (zmire Doru) gazetesinde de aynen intiar eden hitabe yznden- Akif, stanbul hkmetince memuriyetten azledilmiti(antay, 1966: 23)
84
Eref Edip de bu olay u ekilde anlatr: Btn fikirler herc merc olmutu. Trl trl cereyanlar ortal kaplam, hele zmirin igali (15 Mays 1919) bsbtn yesi artrmt. Btn mitsizlikler iinde stad bir an fture dmedi. O, bu milletin istikllsiz kalacan hatrna bile getirmiyordu. Ayvalkta, Kareside balayan harekt milliyenin mutlaka byyeceine, btn memlekete yaylacana iman vard. O taraflarda bir avu kahramann mdafaas, bu gzel topraklar iin canlarn siper etmesi stad zerinde byk tesir husule getirmiti. Bir gn baktm, idarehaneye ok heyecanl geldi:- Haydi hazrlan, gidiyoruz, dedi. - Nereye? - Harekt Milliyenin balad cepheye. Artk burada duramyorum. Ferdas (ertesi gn) hareket ettik. Balkesire gelip de oradaki Mill Mdafaay grnce stad ok heyecana geldi. Zafer yolu bu yoldur, dedi. stad aralarnda gren Balkesirliler ok sevindiler, halk Zaanos Paa Camiine topland. yle cemaat doldu ki ayakta duracak yer kalmad. Herkes stad dinlemek istiyordu (Fergan, 1938: 51) Konumasna 30 Ekim 1918 tarihinde stanbulda yazd Alnlar Terlemeli iiriyle balayan Mehmet Akif, Milli Mcadelenin kazanlmasnda tek yntemin halkn milli birlik ve beraberlik iinde hareket etmesiyle olacan iddia etmitir. Akifin, Milli Mcadeleyi destekleyen bu vaazlar Balkesirden dnte Damat Ferit Hkmeti tarafndan grevden alnmasna sebep olmutur. Akifin grevden alnmas onu kurtulu savann balad Anadoluya gemesine neden olmutur. Akif, Ankaraya getii dnemde dzenli ordu henz kurulmam ve stanbul Hkmeti de srekli bu mcadeleyi durduracak engeller ortaya koymaktadr. BMM, 7 Mays 1920 tarihinde oluturduu ilk rad Heyetinde grev alan air, Ankarada da igal edilene kadar Hac Bayram Velide igalden sonra da Anadolunun igale uramayan blgelerinde Milli Mcadeleyi destekleyen ve bilgilendiren vaazlar vermitir. Anadolunun gittii her kesinde cokuyla karlanan Akif, eli silah tutan her bireyi evkle Milli Mcadeleye katlmasn salamtr. Ankaradan sonra Eskiehirde ve Burdurda miting ve vaazlarna devam eden Akif,
85
canl slbuyla kalabalklar peinden srklemitir. Onun samimi ve heyecanl konumalar halk coturmu ve yeniden dirilmesine sebep olmutur. Kurtulu Mcadelesinde inanlarn ve hrriyetini hibir eye feda etmeyen Trk halk iin Akifin vaazlar yol gsterici bir k olmutur. Olu Emin Ersoy, Mehmet Akifin Burdurda yapt konuma ile ilgili u bilgileri vermektedir: Mill Mcadelenin muazzam bir cihat olduuna halk o kadar yakndan ikna etti ki, bu vadide yle mahirane bir slp, yle candan bir ahenk kulland ki, Anadolunun birok vilayetlerinde, kazalarnda hatta nahiyelerinde, camilerde, medreselerde, meydanlarda insan kitlelerine hitap etti. O ok samimi konuuyor, doruyu sylyordu Onu bir kere dinleyen ve eli silah tutabilen btn erkekler ailesiyle vedalayor, evini, karsn, ocuklarn Allaha emanet ederek cepheye kouyordu. Babam ilk defa Burdurda hkmet konanda yz, drt yz kiiyi akn bir cemaate hitap ederken grdm zmir havalisinden szan kara haberleri, vatandalarmza yaplan ikence ve hakaretleri, kirli izmeler altnda inenen tarih ve ilahi mabetlerimizi yle yank bir dille ifade ediyor, bu fecayiin yrekler acs sonularn yle ac bir dille tarif ediyordu ki, ben de dinleyiciler arasnda skmtm. O muazzam kalabalk derin bir sessizlie gmlmt. Lakin yle bir sessizlik, yle bir hava idi ki, bu; kasrgalar koparacak ruhlarn, kellesini koltuuna almaya niyet eden balarn son ve kesin kararndan douyordu. (Akandere, 2009) Akifin buradan sonraki dura Kastamonudur. 4 Ekim 1920de B.M.M. ye bavurarak Kastamonuya gitmek iin izin isteyen Akifin durumu Meclis zabtlarna Propaganda iin Kastamonuya gnderildii yazlmtr. Mehmet Akif 19 Ekim 1920de Kastamonuya geldiinde burada Mdafaa-i Hukuk ve Genler Mahfeli tarafndan sevgi ile karlanr. Akif, Kastamonu ve ilelerinde gezerek halka vaazlar vermitir. Bunlardan en nemlisi ise Kastamonu Nasrullah Camiinde verdii vaazdr. Sevr Antlamasndan sonra yaplan vaazn ana temas bu antlamann Milli birliimizi ve btnlmz bozacak olduu ve bu antlama karsnda dmana tepki olarak tek bir vcut olmamz gerektiidir. stanbulun igal edilmesiyle Akifin bayazar
86
olarak bulunduu Sebilrread Gazetesi artk Kastamonuda yaym hayatna devam eder. Nasrullah Efendi Camiisinde verile bu vaazn metinleri gazetede kar. Halkn alayarak dinledii bu heyecanl vaazda Akif, Sevr Antlamasnn Trk Milletini yok edici maddelerini bir bir aklayarak, yle der: Sevr paavrasn mcahitlerimiz ark tarafndan yrtmaya baladlar. Bize den vazife Anadolumuzun baka cihetlerindeki dmanlar denize dkmek, o murdar paavray bsbtn paralamaktr Milletler topla, tfekle, zrhl ile ordularla, tayyarelerle yklmaz. Milletler ancak aralarndaki rabtalar zlerek herkes kendi bann derdine, kendi havasna, kendi menfaatine, kendi menfaatini temin kaygsna dt zaman yklr... Ey cemaati mslimin! Dmanlarmzn bu gn bizden istedikleri, ne filan vilayet, ne filan sancaktr; dorudan doruya bamzdr, boynumuzdur, hayatmzdr, devletimizdir (Sebilrread, S: 464, 25 Kasm 1920) yi bir slami eitim alarak yetien Akifin bu vaazlar perian ve skntl gnlerde halk bir arda tutmak, insanlarn kurtulu inancn ve manevi duygularn canl klmak iin ok nemli bir misyon stlenmilerdir. Vaazlarn gazetede baslp bata Kastamonu olmak zere Anadolunun belli merkezlerine datm camiilerden halka okunmas Mili Mcadeleye verilen destei artrmtr. Sadece gazetede deil kk risaleler halinde baslan bu metinler cephelere gnderilmi ve askerin azmini artrmada kullanlmtr. Sonu olarak Mehmet Akif, Mill Mcadelenin baarsna kalpten inanarak ve her aamasnda bu inancn muhafaza ederek hareket etmi, onun fikirlerini halka iletmede de camiiler birinci derecede meknlar olmutur. Mehmet Akif in camiilerde verdii bu vaazlarnn ieriinde genel olarak anlatlanlar da ana hatlaryla din kardeliinin, birlik ve beraberliin nemi; ikilikten kanlmas, vatann ve milletin bar iersinde olmas iin Mcadelenin gereklilii, iman ve amel birlikteliinin gereklilii, ilmin nemi, cehaletle mcadele ve modernlemedir. Camiilerde verilen bu vaazlar Akifin birok iirinde bazen ayet ve hadislerle desteklenerek, yaln ve sade bir ekilde de iir msralarna aktarldn da grrz.
87
KAYNAKA: ABDLKADROLU, Abdulkerim ve N. Abdlkadirolu (1987). Mehmed Akif Ersoyun Makaleleri- ( Srat- Mstakim ve Sebilr-Read Mecmualarnda kan), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. AKANDERE, Osman (2009). Olu Emin Ersoyun Anlatmlaryla Mehmet Akif Ersoyun Mill Mcadeleye Katlmas ve Baz Hususiyetleri, I. Uluslararas Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu, Burdur Mehmet Akif Ersoy niversitesi Yayn. ANTAY, Hasan Basri (1966). Akifname, stanbul: Ahmed Sait Matbaas. ENGNN, nci (2000). Safahatta stanbulun Roman, Aratrmalar ve Belgeler, stanbul: Dergah Yaynlar. FERGAN, Eref Edip (1938). Mehmet Akif, stanbul: Sebilrread Neriyat. GKEK, Fazl (2007). Fatih Krssnde Hakknda. Mehmet Akif Ersoy Drdnc Kitap Fatih Krssnde. stanbul: Dergh Yaynlar. ss. 7-16 KUNTAY, Mithat Cemal (2009). Mehmet Akif Ersoy, stanbul: Tima Yaynlar. OKAY, Orhan (1998). Mehmed kif -Bir Karakter Heykelinin Anatomisi-, Ankara: Aka Yaynlar. ZTRMEN, Neriman Malko (1990). Mehmet Akif Ersoy ve Dnyas, Ankara: Kltr Bakanl / 1149, Genlik ve Halk Kitaplar/ 43. YET, Kazm (2006).Bir Mustarip Mehmet Akif Ersoy, Ankara: Aka Yaynlar.
88
MLL BRLK MESELESNDE KFN NSANA YKLED VAZFE
Prof. Dr. Erdoan ERBAY* zet kif, uurlu bir Mslmand. Bir Mslman olarak, yeryzndeki vazifesinin de farkndayd. Bu vazife, lah gelenein lleri ierisinde, telkin ve uyarlarn yapmakt. Zira bu iki temel vazife yerine getirilmediinde, hem fert olarak kendisinin, hem toplum olarak herkesin ilah ykmllkten kurtulamayacan bilen basiret ehlindendi. Bu farknda olu ve basiret, kifi hayat boyunca duyarl yaatm, ayn duyarlln toplumun dier fertleri iin de geerli ve gerekli olduunu dile getirmitir. kifin insana ykledii vazifeler, bu sorumluluk ve farkndaln bir neticesidir. Bu yazda sz konusu vazifeleri ortaya koymaya alacaz.
Atatrk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, eerbay@atauni.edu.tr
*
89
Anahtar Kelimeler: Mehmed kif, Mslman, Telkin, Vazife, uur, Basiret. AbstractThe Duties that kif Attributed to Mankind In the Issue of National Unity Mehmed kif Ersoy was a concious Muslim. As a Muslim, he was aware of his duty in life. This duty, in the frame of holy tradition, was to teach and to warn. He was one of the foresighted men who knew that when this duty had been neglected, both M. kif as and individial and the society couldnt make away with the divine ought. That conciousness and foresight made kif to live a sensible life and he put into words that this sensibilty was valid and necessary for other individuals of the society. The duties that kif attributed to mankind are the results of this responsiblity and conciousness in this article we tried to explain the aforesaid duties. Key Words: Mehmed kif, Muslim, Teach, Duty, Concius, Foresight. Dnya, iyi ile ktnn, gzel ile irkinin, doru ile yanln mcadelesine sahne oluu ima eder. Bu mcadele, hkimiyeti esas alan bir mcadelenin addr. Bu kavga, birbirlerinin varln imleyen, ztlklarn hkmranlk kavgasdr. Bu da, dnya zerinde bir dzenin var olduunu dikkatlere sunar. Sz konusu dzenin devamnn salanmas, temel hedeftir. Hedefe ulaabilmek iinse, varolma imtiyazna sahip insann, bu sorumluluu stlenmesinin kaytsz artsz bir netice olduunu kabule kap aralar. te dnya zerindeki dzen ya da dzensizlik durumu, insann durduu yerle alkal bir hadisedir. Her hl ve durumda, ktle meyli daha fazla ne kan insan, ahlk olanla, arzular arasnda tercihe mecbur bir mahlktur. Ahlk durum, insann iyi, gzel ve doru iin adm atmas gerektiini emrederken, sonu gelmeyen arzular ise, insann bile bile ktye, irkine ve yanla mahkmiyetini salamaya urarlar. nsann dnya zerindeki hlini, bu iki taraf arasnda tercihe mecburiyeti veya mahkmiyeti belirler. nsanolunun bu
90
MLL BRLK MESELESNDE KFN NSANA YKLED VAZFE/Prof. Dr. Erdoan ERBAY
iki durumda taknaca tavr, hem kendisinin, hem de umumun hayattaki yryn tayin edecektir. Mehmed kife gre, hem ferd, hem de umum erevede, neticenin arzu edilen ekilde hsl olmas iin, insana yklenmi en temel vazifenin tecellsi gerekir. Bu tecell de ancak, azim sayesinde hakikatin aynasna yansyacaktr. kif, Azim iirinde bu hakikati gzler nne serer. Bununla beraber, asrlarca, ark dnyasna yol gstermek ve irfann devam ettirmek iin sk sk bavurulan, irtical kltrn ok mhim bir tayc mekanizmas olan tahkiyeyi kullanr. kif, tahkiye yolunu denerken, bir gelenei de ihyaya kap aralar. Tahkiye geleneinin stad ve asrlar boyunca arkn irfan semasn tenvir eden Sadden balar. Bu balang bile Safahat airinin ahsnda, halef-selef mnasebetinin nasl a sistemiyle devam ettiinin gzel bir rneini de ortaya koyar. kif, Sadden devrald insan terbiye etme emanetini, benzer bir ahlk dsturuyla srdrmenin peindedir. kif, Sadden maksadna uygun bir hikye naklettikten sonra yle diyecektir: mn ile baksak oluyor ite nmyn. Sad bize gstermede bir meslek-i irfn: Bir gye-i maksda itb eyleyen dem, Tutmusa bidyette eer azmini muhkem, Er ge bulacak say ile dil-hhn elbet. Zira bu nzr- tecellde, hakkat, Tevfk, taharrye; taharr ona k; Azmin de emel lzmdr, gayr- mfrk. Olsun da emel azm taharrye mukrin; Tevfk zuhr eylemesin sonra Ne mmkn! Bazen iki haybet olur rehzen-i mmd nsan o zaman etmelidir azmini tedd Yesin sonu yoktur, ona bir kerre dersen
91
Husrna dersin, kamazsn ebediyyen! Mahkm olarak yese u bre peder de, Evldn yed o karanlk gecelerde, Vazgemi olayd aramaktan, ne bulurdu? Elbet biri candan, biri cnandan olurdu! nsann, bulmak adna yola koyulmas iin, kaybetmesi gerekir. Ancak kaybetmekten daha mhim olan bir hadise vardr ki, o da, elindekinin kymetinin farknda olmaktr. Bir hakikat daha vardr ki, kaybetmemek ve kymet bilmekten daha elzemdir. Mesele, bir eyin yokluu veya eksikliinin yozlamaya zemin hazrlarken izmihlli de getirecek olmasdr. lemdeki mahlkatn nasl bir ilikiler bants ve balants erevesinde varlklarn anlaml kldklarnn farkna varabilmek iin, ncelikle dikkatli bakmak ve her eyi inceden inceye tedkik etme erdemini yakalamaldr.. Sadden nakl edilen hikyenin ardndan kif, insann vazifeleri adna u hususlar belirler: Birincisi: Azim. Arife tarif gerekmez fehvasnca, ncelikle ve her zaman unu bilmeli ki, neticesi hayra varacak bir yolu yrmeye niyet etmi bir insan, azmi elden brakmamaldr. Maksada ermek, azmin zaferidir. Gazi Giray Hann, Eriir menzil-i maksda heste giden sznn manas da bu deil midir? Ya da Erzurumlu brahim Hakk Hazretlerinin, rif ol da seyreyle dedii durum, gerekli admlar atldktan sonra, aa yukar ayn manay ima etmektedir. rif, zuhurtn bir sebebe mebn tecell ettiini bilebilendir/ grebilendir. Bilebilmek ve grebilmek iin de, azmin dirilii ile ayaa kalkmak arttr. Yitirilmii bulmak arzusunun ilk basama, azimle yola koyulmaktr. Azmetmek, dnmemektir. Dnmek, vazgeilmezlerin geride brakld anlamna gelir ki, hakiki hedefe ulama yolunda en byk engeldir. kincisi: Bulmak. Bulmay douran ey, kaybetmektir. Herkesin bildii yerde olsa idi, aramak gereksiz bir eylem hlini alrd. Aramakla bulunmaz, ancak bulanlar arayanlardr hkm, hem azmin ve irfann, hem de bulmann irtibatnn neticesidir. Er92
ge ulaacan ya da kavuacan mid ederek almak, insann elde edecei ey, alt kadardr hkm-i cellinin tecellsidir. denen bedel, neticeyi de belirler. ncs: Hakikati aramak. Hadiselerin tecellgh olan lemde hakikat udur ki, herhangi bir ite ya da arayta muvaffak olmak, doruyu/hakikati irfann rehberliinde aramaya baldr. Bununla birlikte, aramak da muvaffakiyete ktr. nk, aramak, aradn eye kavumaksa eer, maksat hsl olmu demektir. Sevdiine mlk olann, gayrsna ihtiyac yoktur. Drdncs: Emel. Azmin, olmazsa olmaz emeldir. Emel, azmin lzm- gayr- mfrk bir durumdur. Yahya Kemlin dedii gibi, nsan hayl ettii mddete yaar. O hlde, azmin muharriki emeldir. Zira, gelecee dair mit beslemeyen insann, her ne ekilde olursa olsun adm atmas mmkn deildir. nsann dnyada bulunuu, sonsuzluun hkimiyetini salamak iin vastalktr. Eer azim ve arayn yannda, bir de emel bulunursa, neticenin arzu edildii gibi tezahr beklenmelidir. kif, yukarda sralanan deerlerin, insan nasl bir noktaya tayacan anlattktan sonra, ok nemli bir hususun altn izer. Azmetmek, esrar zmek iin gayret sarfetmek ve bir de ummak birbirini tamamlarken, zaman zaman midin yolunu kesecek korku ve zntlerin ortaya kmas da inkr edilemez bir hakikat olarak karmzda durmaktadr. Ahvalin, beklenilenin aksine cereyan esnasnda insan, azim ve gayretini daha muhkem bir yapya kavuturmaldr. Zira, hcum ne kadar iddetli ise, karlk da o lde sert ve acmasz olacaktr. kif, iirin devamnda baka bir tehlikeye iaret eder. Bu tehlike, mitsizlik tehlikesidir. Her ne ekilde ve her ne sebebe mebn olursa olsun, insann bir defa hissedecei korku ve mitsizlik, ebed bir hsrann da kapsn aralayacaktr. nk yes yle bir illettir ki, sonu gelecek ve are retilebilecek bir dert deildir. nsann iine bir kere mitsizlik korkusu derse, bu duyguyu ortadan kaldrmak ihtimal dhilinde bile deildir. mitsizliin ard sra gelecek olan durum ise, ebediyen kaybetmektir. Byle bir netice de, inanan insann karlaabilecei durumlardan olmasa gerek.
93
te kifin, Sadden naklettii hikyeden karlacak netice udur ki; peder, evladn aramak ve bulmak hususunda mitsizlie kaplm olsa idi, hem peder, hem de evlat kaybedecekti. Mehmed kif, Kse mam iirinde de insann, insanln anlamas iin bir takm artlar ortaya koyar. nsan denen varlk, sosyal ve gndelik hayatn tanziminden sorumludur. nsann bu sorumluluu, gerekletirdii amel ve ortaya koyduu iler aracl ile somutlar. evresinde bulunan her eya ve insandan sorumlu olduunu bilen kif, kendisinde var olan insan hisleri, dier insanlarda da grmek ister. Cemiyet hayatnn nemli unsurunu tekil eden, bununla beraber muhta durumda bulunan ihtiyar, kadn ve kkler, en ok ihtiya duyduklar merhametten mahrum braklmamaldrlar. Merhamet eden de, merhamet gsterilen de, insanln ancak bu yolla gerekletirebilecektir. Muhtalk, insann irad karar sayesinde vuku bulan bir durum deildir. Cemiyetin bu unsuru, iinde bulunduklar artlarn tabii bir neticesi olarak, dier insanlarn merhametlerine muhtatrlar. Bir de insan, gemi ve geleceini somut bir hakikat, bir resim olarak grebilmek imknn ancak byle bir makamda yakalar. Nedeni de udur; ocuktular, bir anneye ve dolaysyla efkate muhtatlar. htiyarlk, gelecekleridir. Bir gn benzer bir hlde bulunabilirler. Kadnlar ise, zaten her zaman korunmak ve sahip klmak gibi tabii bir hakla kar karyadrlar. snf halka iim paralanr, hem ne kadar! htiyarlar, karlar, bir de kkler; bunlar Merhamet grmeli, yz grmeli insanlardan; Yoksa, insanl bilmem nasl anlar insan? kif, Hasbihl iirinde de insann baka bir zelliine ve vazifesine vurgu yapar. Hakikati aramak, insann yaratlndaki esrardan birisidir. nsan tabiatnda varolan arama hrsnn mahsul de, lemde grdmz eserlerdir. Tembellik, ftratn hkmlerine aykr bir davran, bir isyandr. O hlde insann, insanlk iddiasnda bulunurken yapmas gereken yegne ey, almaktr.
94
Cibilldir taharr-i hakkat hrs demde, Onun mahsldr mehd olan sr lemde. Atlet ftratn ahkmna mdem ki isyndr; alsn, durmasn her kim ki davsnda insandr. Safahatn nc kitab olan Hakkn Seslerinin ilk iirinde kif, insana u ekilde seslenir: u sessiz kubbenin altnda insandan eser yokmu! Diyorduk: Bir buuk milyar! Meer tek bir nefer yokmu! Bu hissiz topran stnde mazlmne yer yokmu! Adlet yle dursun, byle bir eyden haber yokmu! Btn bolukmu insanlk; ne istersen, meer yokmu! kif, yukardaki msralarda, insann, zellikle de Mslmann ok nemli bir hususiyetinden sz eder. Dert, kime ait olursa olsun ve hangi meknda ortaya karsa ksn, Mslmanlarn birbirlerine el uzatmalar elzemdir. Eer bir yerde ezilen, hor grlen, zulme duar olan bir insan, bir Mslman varsa, dier Mslmanlar ve insanlar bu durumdan sorumludur. lh, alt yz bin Mslman birden boazland Yanan can, yrtlan ismet, akan seller btn kand! Ne masm ihtiyarlar sngler altnda kvrand! Ne bkes hnmanlar ite, yangn verdiler, yand! u kllenmi ynlar hep birer insan, birer cand! slmn, insana dair korumak istedii en temel haklar can, mal ve haysiyettir. nsanlarn, hunharca canndan edilmesi, mal ve emlkinin gasb edilmesi, masum ocuk ve ihtiyarlarn hayvan gibi boazlanmas, dnyada yaamak iin elzem olan ihtiyalarn bile yaklarak ortadan kaldrlmas karsnda ses karmayan Mslmanlar, dnya ve ahiret hayatnda yaananlardan hesaba ekileceklerdir. Dzenden sorumlu tutulan insan, insan ve Mslman olma vasfnn gereklerini yerine getirmeyince, bu
95
vurdumduymazln sonucunda vukua gelecek durumdan da sorumluluk yknn altna girecektir. kifin tasvir kudretini ortaya koyan bu msralar, ayn zamanda, yirminci asrda Mslmanlara reva grlen muamele ve uygulamann karakteristik zelliklerini yanstmaktadr. Sus ey dvne! Durmaz kintn seyr-i mutd. Ne sandn? Ftratn ahkm hi dinler mi feryd? Bugn, sen kendi kendinden md et ancak imdd; Evet, sen kendi ikdmnla kaldr git de bdd. Cihan knn- sayin, bak, nasl bir hisle mnkd! Ne yaptn? Leyse lil-insni ill m se vard!... iirin ilerleyen msralarnda kif, bir hakikate dikkat eker. Bu hakikat, insan denen mahlkun, hayat ierisinde en ok ihmal ettii vazifedir. O da, insann gereini yapmadan, tevekkl emsiyesinin altna snmasdr. Miskinlik ve tembellii iar edinmi olan insan, hem deerler manzumesini gz ard eder, hem de irad admlarn atmayarak, hayrls Allahtan temennisine snr. Byle bir temenninin gereinin yerine gelmesi, insann, yeryznde vuku bulan hadiselerde zerine deni icra ve ifa meselesinde gsterdii iradeye baldr. kif, feryada cevabn verilmesi artn, insann dnyadaki duruuyla ilikilendirir. Ftratn gerei gayretse, her eyden evvel bu fiili ilemek mecburiyeti vardr. Gayret himmete, himmetse vuslata sebep olur. kif, Hakkn Seslerinde yer alan baka bir iirde, azim meselesine iaret eder. kif, azimle gelecek arasndaki alkaya dikkat eker. Doumun gereklemesini beklerken, hazrlk yapmay da unutmamak gerekir. kife gre, gelecei karanlk grp azmi brakmak, olsa olsa alak bir lmdr. nanan bir insann, byle bir lmle gebermesi kabul edilebilecek bir netice deildir. Eylem adam olan kif, hareket etmesi iin her trl imkn saland hlde, l gibi cansz yatan insana, le mi kesildin? sorusunu ynelterek, insan ayaa kaldrmak ister. Ayaa kalkmak, bir kyamdr. Kyam ise, bir idealin tahakkuku ve bir hakikatin
96
hkimiyetini temin etme kararlldr. Kyama kalkma iradesini gstermek hususunda insan, dardan herhangi bir sebebin tahrikini beklememelidir. Hayat hakk, yolda yryenlerindir. Yolda olmak, sonsuza sevdallarn yegne fiilidir. Karnda ziy yoksa, sandan, ya solundan Tek bir k olsun buluver Kalma yolundan. lemde ziy kalmasa, halk etmelisin, halk! Ey elleri brnde yatan, akn adam, kalk! Herkes gibi dnyda henz hakk- haytn Varken, hani herkes gibi azminde sebtn? kif, sosyal bir vazife olarak telakk ettii ikazn, slbunu daha da sertletirerek yerine getirmeye devam eder. nsann, bir k kalmam olsa bile, cesaretle ayaa kalkmas, bakalar iin bir mit atei yakmas gerektiini syler. Yes, Allahn menettii bir hldir. nk bu hl, insann yakasn bir kere tutarsa, rpndka batacak, kurtulmak ve kurtarmak midi ortadan kalkacaktr. Direni, dirilii salar. Dirili ise, azim sayesinde neticeye ular. Mcadele tek bana gibi grnse de, hedef insanlk ve geriden gelenler adna olmaldr. Gelecek nesiller iin gzel bir temsil kabiliyeti sergilemek, bahtiyar ve mitli yarnlarn geleceine dair amaz bir iarettir. Dnyada srekli bir yangna meydan vermemek iin lmeyi dahi gze almaldr. Gelecek, bugnden kurulur. Btn kurulular ise, yese uramadan verilen kavgann neticesidir. Yes yle bataktr ki; dersen boulursun. mmde sarl smsk, seyret ne olursun! Azmiyle, mdiyle yaar hep yaayanlar; Meys olann rhunu, vicdnn balar Hsrna rza verme al Azmi brakma; Kendin yanacaksan bile, evldn yakma!
97
Sonu yerine: Dnya zerinde rneine az rastlanr cemiyet mistiklerinden olan kif, iinde yaad cemiyetin varlndan ve bu varln srekliliinden zerine den sorumluluu ok derinden hisseden insanlardandr. nsan olarak hissettii bu sorumluluk, onu, bazen ok munis bir dille yol gsteren, bazen de avaz kt kadar haykrarak uyaran sfat ile karmza karr. Yaad hayat eskiterek her gn biraz daha sradanlatran insanolu, kendine has kld kk ahs dnyas iinde kaosu dzenlemeye urarken, boulduu meselelere de are olacak digergml skalayarak adm atmaya gayret eder. ahs olanla, umum olan arasndaki dengeyi kuramayan insan, tabiatndan gelen olumsuzlua meylin de icbaryla nemelzmcla teslimiyette tereddt gstermez. te kif, insan denen mahlka, azmederek ayaa kalkmay srarla yeniden telkin ederken, yes hlinden de irke benzer olduu iin zellikle uzak durulmasn, iine dlmemesi gerektiini retir.
98
MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR
r. Gr. Funda APAN* zet Birlik ve beraberlik fikri, insanlk tarihi boyunca milletlerin varlklarn devam ettirmelerini salayan nemli bir g olmutur. Avrupa ve Rusyann bl, parala ve yok et politikalar 19 ve 20. yzyl boyunca Osmanl Devleti zerinde etkin bir rol oynamaya balar. Mehmet kif Ersoya gre; devleti iinde bulunduu durumdan kurtaracak olan are birlik ve beraberliktir. Bu fikir, onun hayatnn ve eserlerinin hareket noktalarndan birisidir. O, bir milletin ayn ama uruna savamas, ayn madd-manev deerler etrafnda birlemesi karsnda hibir kuvvetin duramayaca inancna baldr. stikll ve Safahat iri, bu inan dorultusunda sadece iir ve makale yazmakla kalmaz; ayn zamanda vaazlar vererek halkn din ve vatan birlii etrafnda birlemesi iin alr. Mslmanlar, vaktiyle birlik ve beraberlik ierisinde olduklar iin tarihte byk devletler kurmulardr. Ayrla dtkleri vakit ise, vatanlarn kaybetmilerdir. Bir aydn ve dava adam olarak Mehmet kif, bu birlik ve beraberlik fikrinden hibir zaman ayrlmaz. Trkslm tarihine ve bata Kurn- Kerim olmak zere slm dininin temel kaynaklarna dayanan fikirleri, onun edeb ahsiyetinin ekillenmesinde de etkin bir rol oynamtr.
* stanbul Aydn niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm.
99
Abstract The Noton Of Unty And Soldarty For Mehmet Akf Ersoy The notion of unity and solidarity has been an important force in keeping nations together throughout history. The divide, disintegrate and eliminate policies of Europe and Russia played an important role on the Ottoman State during the 19th and 20th centuries. According to Mehmet Akif Ersoy the only solution to save the state it was facing was unity and solidarity. This notion is in a sense the hub of his life and works. He was convinced that nothing could stand in the way of a nation united against a common cause by the same material and spiritual values. The poet of the National Anthem and Phases did not stop at writing poems and articles about this notion he also gave sermons to unite the people around a single religion and state. The unity and solidarity of Muslims of the period opened the way for them to establish great nations. And when they split they lost their nations. An intellectual and man of the cause, Mehmet Akif never turned his back on the notion of unity and solidarity. His ideas constructed on Turkish-Islamic history and the basics of Islam religion including the Koran played a significant role in the maturation of his literary character. MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR Birlik ve beraberlik fikri, insanolunda insanlk tarihinin ilk devirlerinden itibaren bir ihtiya halinde teekkl etmitir. nsan, eref-i mahlkat olmasnn yan sra evresindeki dier insanlar tarafndan korunmaya ve onlarla yardmlamaya muhtatr. nsanolu, varln ancak bu surette devam ettirebilir. Toplumlar, bir arada yaamay renerek yksek uygarlklar ina etmilerdir. Aksi takdirde, anlamazlklarn, kavgalarn ve zulmlerin olduu bir toplum, yapc deil ykcdr. Byle bir toplumda yaayan bireyler, kendi toplumlar dhil olmak zere insanla hibir hizmette bulunamazlar.
100
MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR/r. Gr. Funda APAN
Varlklarn uzun sreli koruyan toplumlarda, bireylerin kiisel dorular deil zerinde ortaklaa kararlatrlan sosyal dorular hkimdir. Dini, dili ve rk ne olursa olsun tm gruplar, bir lke ierisinde baz ortak duygular ve deerler etrafnda birlemek zorundadrlar. Bu topluluklarn idaresi, ancak karlkl anlay ve saygya dayand takdirde bir gven ve huzur ortamndan bahsedilebilir. Ayrca, merkez idarenin ekonomik, siyas ve asker bakmdan kuvvetli olmas, d kuvvetlerin o lke iersindeki blc faaliyetlerini engeller. Aksi takdirde, asrlar boyu srp giden imparatorluklar dahi tarih sahnesinden yok olup giderler. (Yeti, 1992: 166-184) Mehmet kif Ersoyda birlik ve beraberlik fikri, geni halk kitlelerini ynlendiren bir arya dnr. zelden genele gidecek olursak; sesinin bu kadar etkili oluu insana verdii byk deerden kaynaklanr. (Bolay, 2008: 148-155) Mehmet kif, nsan iirinde insann tabiattaki baarlarn anlatr. Ona gre, btn bir cihn insann iinde gizlendii halde, insanolu sahip olduu deerin farknda deildir: Haberdr olmamsn kendi ztndan da hl sen, Muhakkar bir vcdum! dersin ey insan, fakat bilsen Senin mhiyyetin hatt meleklerden de ulvdir: Avlim sende pinhandr, cihanlar sende matvdir: Zeminlerden, semlardan taarken feyz-i Rabbn, Olur kalbin tecell-zr- nr-nr-i Yezdn. Musaggar cirmin amma gye-i sun-i lhsin; Bu haysiyyetle pynn bulunmaz, btenhsin!... (Ersoy, 2003: 64) Mehmet kifin insan anlay; natralist, maddeci, evrimci, yaratl kart insan anlaylarnn dndadr. Ona gre insan; bedeniyle deil, ruhuyla yce bir varlktr. O hlde, asl ama insann madd ve manev esaretlerden kurtularak kendisi olmasdr. Daha geni anlamda dnecek olursak; mill ruhun Mehmet kifin ifadesiyle kendi mahiyet-i ruhiyemizin farknda olmak,
101
ir iin nemlidir. Onun amac bir ynyle lm denilen ruhu alevlendirmektir. Mehmet kif ve Trk Milletinin verdii kurtulu mcadelesi de maneviyatn maddeye kar direniidir. Savan sonunda btn bir ulusun inanc, maddeye kar glip gelmitir. Btn bir ulus, zorluklara kar tek yrek olmutur. Trk Milleti, kazand zaferi bir ynyle lkede salanan mill birlik ve beraberlie borludur. Birletirme, birlik, Allahn birliine inanma gibi anlamlara gelen tevhid kelimesi, insan ve kinat anlatan bir kavramdr. Birlik ve beraberlik insann ve milletlerin olduu kadar kinatn da nizamdr. kife gre; insan evrenin ahengine ve alma disiplinine uyarak pek ok eyi baarabilir; nk insanolu snrlandrlamayan kabiliyetlere sahiptir. Mehmet kif, Balkesir Zanos Paa Camiindeki bir vaaznda, hayatta tek bana hibir i yaplamayacan belirtir. Ona gre, birlik ve beraberlik ayn zamanda gncel bir ihtiyatan doar: Bugnk hayatn, maietin bugnk ihtiyctn ald tarz itibariyle bir insan tek bana bir i gremiyor. Btn iler irketler, cemiyetler, milletler tarafndan meydana getiriliyor. Ne fabrikalar, ne demiryollar, ne vapurlar, ne limanlar, ne hastahneler, ne cmiler, ne mektepler, ne ticarethneler, ne de din ve vatan mdfaa edecek toplar, tfekler, cephneler Elhsl hibir ey ferd say ile, yani tek bana almakla kabil olamyor. Bugn hayat yle bir ekil alm ki tek bana alan bir adamn alnndan damlayan terler, tpk gzya gibi dklp gidiyor, hibir fayda temin etmiyor. Ne zaman, bir yere gelmi binlerce aln birden terlerse ite o vakit bu sayin yeryznde bir eseri, bir izi grlebilir. (Dzda, 2004: 207) Birlik ve beraberliin korunmad toplumlar, bamszlklarn kaybetmeye ve baka milletlerin esareti altnda girmeye mahkumdurlar. Dolaysyla Mehmet kif fitne, fesat, nifak ve ikak gibi tehlikelere kar halk uyarr. Mehmet kifin Kastamonuda tarih Nasrullah Caminde 19 Kasm 1920 tarihinde verdii vaaz, bu hususa iaret eder: Milletler topla, tfekle, zrhllarla, ordularla, uaklarla, silahlarla yklmyor, yklmaz. Milletler ancak aralarndaki
102
MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR/ r. Gr. Funda APAN
rabtalar, balar zlerek herkes kendi bann derdine, kendi havasna dt zaman yklr slm tarihini yle bir gzden geirecek olursak, gneyde, kuzeyde, douda, batda yklm ne kadar Mslman devletler varsa hepsinin tefrika yznden aralarna sokulan fitneler, fesatlar, nifaklar, ikaklar yznden bamszlklarna veda ettiklerini, baka milletlerin esareti altna girdiklerini grrz. Ecdadmz bize kanlar, canlar pahasna emanet ettikleri, yadigr braktklar o koca iklimleri, o dnyann en zengin, en verimli topraklarn vere vere bugn avu ii kadar yere tkldk, kaldk. Haydi diyelim ki evvelce dman nnden perian bir halde kaarken, arkada snabilecek barnabilecek bir ocak yahut bir bucak bulabiliyorduk. Fakat gznz anz, iyice bilmi olunuz ki artk dinimizi, imanmz, rzmz, namusumuzu, oluumuzu, ocuumuzu barndrabilmek iin arkamzda hibir yer kalmamtr. ayet dmanlarn hilelerine, tezvirlerine, yalanlarna kaplarak birbirimize girmeye, birbirimizin kann imeye bir sre daha devam edecek olursak, Allah korusun bu son Mslman lke de ayaklar altnda inenip gidecektir.1 Mehmet kifin fikir dnyasnda tm mr boyunca bal olduu slm idealinin byk bir etkisi olmutur. lk din bilgilerini babas Tahir Efendiden alan ir, Mslman bir evrede yetiir. Resm vazifesi veterinerlik sayesinde, memleketin eitli yerlerini dolaarak, halkn iinde bulunduu ruh halini tanma frsat bulur. iftilik Makinist Mektebinde Trke dersleri, Halkal Ziraat Mektebinde kitabet ve Drlfnnda edebiyat dersleri veren kif, eitimci ynnn yan sra fikr kimliiyle ne kan bir ahsiyettir. inde yetitii ve yaad Trk toplumu, tarihinin en trajik zamanlarn yaamakta ve bir varolu mcadelesi vermektedir. Trk aydnlarn gzlemleyen kif, onlarn gerek manda halka nclk edemediklerini dnr. Ortaya eitli ideolojiler atlsa da aydnlarn byk bir ksm, bir kurtulu program hazrlamada yetersiz kalmlardr. Baty taklit etmek yerine, Trk Milletinin ftratna uygun areler aranmaldr. Bu artlarda realist dnmek
1 Bu vaaz, Sebilr-Read dergisinin 25 Kasm 1920 tarihli 464. saysnda yer almaktadr.
103
stikll Mar iri iin elzem olmutur. Ona gre, Trk toplumu iin artlar ne olursa olsun, bamszlk vazgeilmezdir: Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm. Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm! Mehmet kife gre; slm dini farkl rktan ve kltrden milletleri birletiren bir unsurdur. O, Osmanl Devletinin birlik ve btnlnn devam iin din birliinin art olduunu dnr. Avrupa ve Rusyann bl, parala ve yok et politikalar 19 ve 20. yzyl boyunca Osmanl Devleti zerinde etkin bir rol oynamaya balar. Ayrca, bu dnemde ortaya atlan milliyetilik sloganlar ve kartlan isyanlar sebebiyle merkezi otorite de sarslmtr. Bu balamda, kif, milletlerin stnlk esasna dayanan fikr-i kavmiyetin karsndadr. kifin rkla kar k iki sebepten kaynaklanr: Birincisi, bu anlayn slamiyetle badamayacan dnmesidir. kincisi ise, bu anlayn siyasi olarak slam dnyasn paralayarak, Avrupann karsnda kolay bir lokma haline getirecei fikridir. (Kl, 2008: 178) Osmanl Devletinin bu gibi nedenlerden dalacan sezen kif, lke iindeki ayrlklardan dmann istifade edeceini bilir ve bunu engellemek ister. Zr, memleketi ele geirmek isteyen dmann siyaseti, lkede karklklar kartarak i dzeni bozmaktr: Mslmanlk sizi gyet sk, gyet salam, Balamak lzm iken, anlamadm, anlayamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyyettir. Bunu bir lhza unutmak ebed haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez.. Son siysetse bu, hi byle siyset yrmez.
104
Sizi bir ile efrd yaratm Yaradan; Kaldrn ayrlk esbbn artk aradan. Siz bu davda iken yoksa, iyzen-billh, Ecnebler olacak shibi mlkn ngh. Diye dursun atalar: Kala iinden alnr. Yok ki hibir iiten Millet-i merhume sar! Bir deil mahvedilen Devlet-i slmiyye Girdiler ayn siysetle makbereye. Girmeden tefrika bir millete, dman giremez; Toplu vurduka yrekler, onu top sindiremez. Brakn eski hkmetleri, meydandakiler Yetiir, yle bakp ibret alan varsa eer. te Fas, ite Tunus, ite Cezayir, gitti! te ran da taksim ediyorlar imdi. (Ersoy, 2003: 161-162) Mehmet kif, burada Osmanl Devleti idaresindeki Mslmanlara seslenir. Fas, Cezayir, Tunus ve Msr Osmanl idaresinden kmtr. Bata ngiltere olmak zere Batl devletler ise Ortadoudaki petroln varlndan haberdardrlar. Dman, Suriye, Irak, Suudi Arabistan ve Arnavutlarn Osmanldan kopmas iin almaktadr. Batnn hl devam eden korkusu petrole sahip olan bir Trkiyenin varldr. (Yeti, 1992: 169) Ayrca kif, Osmanl hkmetinin ayakta kalmasn dnya zerindeki dier Mslmanlar iin de bir kuvvet kayna olarak grr. nk kuvvetli, bamsz ve Mslman bir devlet dier Mslmanlarn da haklarn koruyacak ve onlara destek olacaktr. Mehmet kifin iirlerinde ve dz yazlarnda birlik ve beraberlik fikri, geni bir ekilde ilenmitir: Ona gre, bir milletin ayn hedefe ynelmesi iin bata idareci ile idare edilenin birlii olmak zere halkla aydnn birlii salanmaldr. Ayrca, Mehmet kif, din sosyologlarnn ska zerinde durduu bir husus olan
105
ibadet ve takvann birletiricilii zerinde durur. (Kl, 2008: 162) kife gre, ibadet bir toplum iin birletirici ve btnletiricidir. Ona gre, insanlar, ibadet atmosferinden ayrldklar vakit tefrikaya derler. Bu yolla ayrla denleri tenkit eden ir, fikir ve gnl birliine dikkati eker: Huzur-i Hakta nasl toplu durdunuzdu demin? Gnhtr, etmeyin artk, ayptr, eylemeyin! knca avluya herkes niin boaz boaza? Ne Mslmanldr, anlamam ki, yaptnz? Grnce fesli, atlmak, tasarlayp ba; Grnce apkal, sinmek, deitirip soka; Gnller ayr olmu, sneler bir olsa bile (Ersoy, 2003: 247-248) kif, dini kltrn bir alt snf olarak grmez. O, dinin kltr besleyen nemli bir unsur olduunu savunur. Trk Milletinin en temel kltr deerlerinden biri olan fazilet duygusu, din unsuru sayesinde kklemitir: tim btn millere, kudretle bak. Bunlarn her birinin kuvveti, mzye inen, Kk mikdr olur; nk bu millerden, En derin kkls en salam, en hkimidir. imdi, sen bizdeki kudretleri esen bir bir, Greceksin ki; Bu millette fazlet en uzun, En derin kklere yaslanmada; hem sonra onun, Bir mbrek suyu var, hi kurumaz: Dn-i mbn. (Ersoy, 2003: 404) Mehmet kif, toplumsal birlik ve beraberliin en gl faktr olarak slmiyeti grr. Toplumun iine dt trajik duruma sebep olan yanl fikir ve uygulamalar, madd ve manev
106
deerlerine bal olan Trk Milletinin ounluu tarafndan kabul grmemitir. Trk Milletinin kkl bir mazisi vardr ve dmanca yaplan uygulamalar, onu mazisinden koparmaya kf gelmeyecektir. Bu balamda gelecee umutla baklmaldr: Hdist etmesin olu, seni asl bedbn ki balta ayrmaz bizi mzimizden. Aacn kkleri mdem ki derindir cidden, O, bakarsn, yine stndeki edvr yarar, Ykselir, fkrp, fk- pernmza; Yine bin vha serer kavrulan mnmza. Vka ortada yzlerce mesv yzyor; Sen bu kbsu btn erre deil, hayra da yor. nk yoktur birinin kalb-i cematte yeri; Arasan: Hep be on maskara ferdin hneri!
(Ersoy, 2003: 404)
Mehmet kife gre, imanl kalplerin birlii ile verilen mcadeleler, anakkale Savalarnda olduu gibi zaferle sonulanacaktr: Cehennem olsa gelen, gsmzde sndrrz; Bu yol ki Hak yoludur, dnme bilmeyiz, yrrz! Der mi tek ta, sandn, harim-i namusun? Meerki harbe giren son nefer ehid olsun. u karmzdaki maher kudursa, ldrsa; Denizler ordu, bulutlar donanma yadrsa; Bu altmzdaki yerden btn yanardalar, Ap da kaplasa afak bir kzl srsar; Deil mi cephemizin sinesinde iman bir, Sevinme bir, ac bir, gaye ayn, vicdan bir; Deil mi sinede birdir vuran yrek Ylmaz! Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz! (Ersoy, 2003: 305-306)
107
Sonu Grld gibi Mehmet kif, iman birliinin, duygu birliinin, gaye birliinin ve vicdan birliinin salayaca yararlardan faydalanlmasn ister. Zira, birlik ve beraberliin korunmas, byk bir g kaynadr. kif, sahip olunan madd ve manev deerleri okurlarna hatrlatrken gven alamaktan da geri kalmaz. Bu deerleri muhafaza eden Trkler, mill birlik ve beraberlik bilinciyle hareket ettikleri takdirde, sarslmaz bir cepheye sahip olacaklardr. stikll iri, Mill Mcadele yllarnda savan manev ve fikr cephesini in eden deerli ahsiyetler arasnda zel bir yere sahiptir.
KAYNAKA AZML, Mehmet. (2008), Arnavut Mehmet kif ve Devletin Btnl, Burdur: Mehmet kif niversitesi Yaynlar, 501-505. BOLAY, S. Hayri. (2008). kifin nsana Bak. Haz.: D. Mehmet Doan, Vefatnn 71. Ylnda Mehmet kif Ersoy Bilgi leni Mehmet kif Dnemi ve evresi. Ankara: Trkiye Yazarlar Birlii Yaynlar, 148-155. ERSOY, Mehmet kif, 2003, Safahat, stanbul: nklp Yaynlar, 64, 161-162, 247-248, 305-306, 404. DZDA, M. Erturul, 2004, Mehmed kif Ersoy, stanbul: Kaynak Kitapl Yaynlar, 207. DEVELLOLU, Ferit, 2001, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar. KILI, Ahmet Faruk, 2008, Milli Yrek Mehmet kif Ersoyun Din ve Toplum Anlay, stanbul: Deiim yaynlar, 178, 162. PARLATIR, smail. (2008), kinci Merutiyet Dnemi Fikir Hareketleri inde Mehmet kif, Burdur: Mehmet kif niversitesi Yaynlar, 425-428.
108
OKAY, M. Okay, M. Erturul, Dzda. (2003). Mehmed kif Ersoy. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt 28: 432-439. YET, Kzm, 1992, Mehmet kifin Sanat-Edebiyat ve Fikir Dnyasndan izgiler. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu yaynlar, 169. YET, Kzm, 2006, Bir Mustarip Mehmet Akif Ersoy, Ankara: Aka Yaynlar.
109
110
MEHMET KF ERSOYUN SAFAHAT ADLI ESERNDE GER KALMILIIN SEBEPLER VE ZM NERLER
Dr. Hasan YREK* zet Mehmet kif Ersoy, Trk edebiyatnn nemli ahsiyetlerinden biridir. Onun iirlerinin ou yedi ayr kitap halinde Safahatta toplanmtr. air, kaleme ald iirlerinde toplumla ilgili hususlara, sosyal olaylara olduka geni yer verir. Bunun temel sebepleri milletini aydnlatma, ona doru yolu gsterme, onu daha ilerlemi, daha uygar grme isteidir. air, buna bal olarak da iirlerinde iinde bulunduu toplumun geri kalma sebeplerine dair tespitlerde bulunur. Mehmet Akif Ersoya gre tembellik, inan eksiklii, slmdan uzaklama, kimi insan deerlerin yokluu, birlik olamama gibi sebepler geri kalml dourmaktadr. Bunu da Safahatta yer alan yedi ayr iir kitabnn farkl iirlerinde ifade etmektedir. Ayrca air bununla yetinmez ve geri kalmln sebeplerini aklamann yannda, zm nerilerini de sralar. almak ve bunun sonrasnda tevekkl etmek, inancn salam olmas, slamdan uzaklamama, insan deerlere sahip olma,
* r. Gr. Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, hasanyurek@mynet.com.tr
111
birlik ierisinde hareket etme nerilen zmlerdir. Bu almada, belirtilen hususlardan hareketle Mehmet kif Ersoyun Safahat adl eserinde geri kalmlkla ilgili deerlendirmeleri ve zm nerleri zerinde durulacaktr. alma iki aamada ele alnacak; birinci aamada geri kalmln sebepleri, ikinci aamada zm nerileri zerinde durulacaktr. Bu hususlar iirlerden alnan rnek paralarla desteklenecektir. Sonu olarak da Mehmet kif Ersoyun belirtilen hususlar ele alarak neyi amalad, milletine kazandrmak istedii unsurlar deerlendirilecektir. Anahtar Szckler: Mehmet kif Ersoy, Safahat, Geri Kalmlk. Abstract The Reasons for Being an Undeveloped Country and Proposed Solutions in Mehmet Akif Ersoys Safahat Mehmet Akif Ersoy is one of the prominent poets of Turkish literature. His book Safahat is composed of seven chapters. In his poems he mainly deals with social matters and incidents. The reason for this choice is his will to enlighten his society, show them true way of living, and see them more modern and civilized. Accordingly in his poems he presents the reasons for being an undeveloped country. He claims that laziness, lack of faith, living unaware of Islamic principles, absence of some humanistic values and inability to unite for Muslims are the main reasons for this situation. He expresses these ideas in his different poems. Besides he discusses solutions to these problems. First working hard and then leaving the rest to God, keeping the faith firm, not to be distant from Islam, having humanistic values and acting in unity are suggestions of the poet for solution. Based on Safahat, this paper discusses the poets evaluations about the countrys situation and his suggestions to handle the problems. Thus the paper consists of two parts. First part is about the reasons and the second part explains his suggestions. Both the two parts are supported by sample poems. In conclusion the paper evaluates the aims of the poet by discussing these matters and his contributions for solutions.
112
MEHMET KF ERSOYUN SAFAHAT ADLI ESERNDE GER KALMILIIN SEBEPLER VE ZM NERLER Dr. Hasan YREK
Keywords: Mehmet Akif Ersoy, Safahat, backwardness. Giri Trk edebiyatnn nemli isimlerinden olan Mehmet kif Ersoy, Osmanl mparatorluunun zor dnemlerine tanklk eder; buna bal olarak da imparatorluun dt zor durumdan ve halkn iinde bulunduu olumsuzluklardan nasl kabilecei konusunda dnp deerlendirmelerini sunar. Onun iir yazd, edeb faaliyet gsterdii yllarda millet yokluk sknt ierisindedir. Asrlardr sren bir mcadele ne trajik devresini yaamaktadr. ngiltere ve Rusya bata olmak zere btn bir Bat ve Hristiyan dnyas emperyalist emellerle slm dnyasna kar saldrya gemitir. Mslmanlar cehalet, tembellik ve en tehlikelisi para para blnm veya blnmek durumundadr. Balkan Harbinin ardndan, I. Dnya Harbi vatan paralarn teker teker elimizden koparr. te byle bir devirde o, cemiyeti sarsmak, uyandrmak, birlik ve beraberlik ierisinde yaamak iin mcadeleye davet eder. manna yaplan saldrlar gsler. Millet a, plak ve perian iken bunlara kar kaytsz kalamaz. (Yeti, 1992: 2) Duruma kaytsz kalamayan Mehmet kif, belirtilen amalar ekseninde sanattan, iirden faydalanr. O, siyas, sosyal ve benzeri meselelerle ilgili fikirlerini ifade ederken iiri kullanr. Bir baka ifadeyle iirden sosyal fayda salamasn bekler. Mehmet kif Ersoy iin iir, sanat alannda hner gsterilecek bir faaliyet olmaktan ziyade d dnyaya ynelik eitli tespitlerin yaplaca bir trdr. Nitekim kendisi Safahatn drdnc kitab olan Fatih Krssnde adl eserinde yle demektedir: Hayr, hayl ile yoktur benim al veriim nan ki: Her ne demisem grp de sylemiim. udur cihanda benim en beendiim meslek: Szm odun gibi olsun; hakkat olsun tek! (Ersoy, 2003: 204) Buradan da anlalabilecei gibi Mehmet kif Ersoy, iiri grd, yaad gerekleri; dncelerini ifade eden bir vasta
113
olarak grmektedir. Onun iiri bu ekilde deerlendirmesi tamamen yaad dnemle ilgilidir. Safahat oluturan kitaplar ve bu kitaplarn iindeki iirler tespitler yapan, zm nerileri sunan bir yol gstericinin kaleminden km gibidir. Safahat adl eser aslnda Mehmet kif Ersoyun ilk iir kitabnn addr, ancak daha sonra bu balk genelleir ve airin btn kitaplarn kapsar. Safahat, yedi kitaptan olumaktadr. Birinci kitap Safahat, ikinci kitap Sleymaniye Krssnde, nc kitap Hakkn Sesleri, drdnc kitap Ftih Krssnde, beinci kitap Htralar, altnc kitap Asm, yedinci kitap Glgeler baln tar. Bu kitaplarda geri kalmln sebepleri ve bunlar karsnda nerilen zmler yle sralanabilir: Geri Kalmln Sebepleri ve zm nerileri 1. Tembellik ve zm air, toplumun genelinde bir tembellik olduunu dnmektedir. Ona gre btn Mslmanlar bir tembellik, bir miskinlik ierisindedir. () Hatta yanl anlalm bir tevekkl yaygndr. (Yeti, 1992: 118) O tembellii ve hibir gayret sarf etmeden tevekkl edenleri eletirmektedir. air, Azimden Sonra Tevekkl balkl iirinde yle der: Allha dayandm! diye sen kma yataktan Mana-y tevekkl bu mudur? Hey gidi ndan! Ecddn, zannetme, asrlarca uyurdu; Nerden bulacaktn o zaman eldeki yurdu? ktada, yer yer, kanayan izleri hid: Dinlenmedi bir gn o byk nesl-i mchid. lemde tevekkl demek olsayd atalet, Mrs- diynetle yaar myd bu millet? oktan krenin meal-i tevhidi snerdi; Kuran duramaz, nezd-i lhye dnerdi. (Ersoy, 2003: 424)
114
iirde grlecei zere air, gemite milletinin gayretli olduunu ve buna bal olarak byk bir hkimiyet kurduunu; ancak yaad dnemde gayretli insanlarn olmadn, bunun yerini ataletin yani tembelliin aldn ifade etmektedir. Ona gre insanlarn en byk yanllarnda biri gayret sarf etmeden tevekkl etmektir. Halbuki air, nce almann daha sonra tevekkl etmenin gerektiini dnmektedir. Tembellikten bahsedip eletiren airin, bu balamda hedefe koyduu unsur mahalle kahveleridir. O, mahalle kahvelerini almann nnde bir engel, tembellie yol aan bir yer olarak grmektedir. Bu konuda yazd Mahalle Kahvesi balkl iirde, belirtilen grlerini u dizelerle dile getirir: Mahalle kahvesi! Osmanllar bilir ne demek? Tasavvur etme sakn Grmedim nedir? diyecek. Dilenci ekline girmi bu sinsi cnler, Bu, gndzn bile yol vermeyen, harmler, Admda bir, dikilir, azminin gelir, nne Zavall yolcunun artk kyar btn gnne! (Ersoy, 2003: 101) air, insanlar tembellie iten bir tehlike olarak grd kahvelerin kapatlmasndan yanadr. Bu tembellik karsnda airin nerdii zm almaktr. air, her frsatta allmas gerektiini syler. O, almann milletini gelitireceini, bulunduu zor durumdan kurtaracan dnmektedir. Sleymaniye Krssnde; u kadar var ki ebbnda ufak bir gayret Balam Bir gn olup parlayacaktr elbet. O zaman ite u toprak yeniden ilenerek, Bu filizler gibi binlerce fidan besleyecek! (Ersoy, 2003: 152)
115
Fatih Krssnde; Bin-y milleti il eden temel salam. Demek ki kurtuluruz biz bugn olursak adam. Onun da resi elbirliiyle gayrettir. almann o kadar feyzi var ki: Hayrettir! (Ersoy, 2003:242) diyen air, almayla birlikte btn skntlarn ortadan kalkacan, milletin ilerleyeceini dnmektedir. Ona gre millette salam bir temel vardr; geriye kalan tek husus milleti almaya yneltmektir. air bu konuda baty rnek gsterir. Batnn alkanl sayesinde ilerlediini ve her tarafa hkmettiini syler. Bakn mchid olan Garba imdi bir kerre: Havya hkmediyor kani olmuyor da yere. Dnn de tl olan ark seyredin: Ne geri! Yaknda kalmayacak yeryznde belki yeri! (Ersoy, 2003: 225) 2. Cehalet ve zm airin geri kalmlk hususunda ortaya att ikinci etken eitimsizlik bir dier ifadeyle cehalettir. Sedanda orduyu teslim eden Franszlar, -Ki her zaman vukut yd edip szlar Ne der bilir misiniz? Hem de yledir inann: Muallim ordusudur harbeden Prusyalnn Muallim ordusu, lkin, asl muzaffer olan! Bu szden almaldr, hi deilse, ibret alan. -Ne re! brete hl heveslidir oumuz; Yetimemi gibi dnyya ibret olduumuz!u cehlimizle musbet mi kald uramadk (Ersoy, 2003: 243) diyen air, cehaleti baa gelen olumsuzluklarn bir sebebi olarak grmektedir. Buradan da anlalabilecei gibi ona gre asl
116
zaferler eitimle kazanlr. Mevcut olan cehaletin giderilmesi iinse okullar almas gerektii belirtilmektedir. Mahalle mektebi lzm, dnmeyin artk! Mahalle mektebi olsayd, bizde vaktiyle; Ya urasayd kalanlar gzelce tadle; Yarm pabula gezen, donsuz buuk zibidi, Bu Arnavudluku isyna kaldrr m idi? Bugn ansr- slm bir den cereyan Srklyor ki: Bakn nerden eyliyor nebean. Felketin ba, hi phe yok, cehletimiz; Bu derde re bulunmaz ne olsa- mektepsiz. (Ersoy, 2003: 243) air, sadece okul amann cehaleti gidermediini de eklemektedir. Ona gre alan okullar iin nitelikli retmenler de yetitirilmelidir. Dolaysyla Mehmet kifin, eitimin bir program dhilinde uygulanmas gerektiini savunduu sylenebilir. Sadece okul amak ya da alan okullar retmenlerle doldurmak ona gre yeterli deildir. air, Fatih Krssnde nasl retmenler yetitirilmesi gerektiini tasvir eder: Mahalle mektebidir ite en birinci adm; Fakat; bu hatveyi ilkin tasarlamak lzm. Muallim ordusu derken, ekirge ordular karsa ortaya, artk hesb edin zarar! Muallimim diyen olmak gerektir manl; Edebli, sonra liykatli, sonra vicdanl. (Ersoy, 2003: 244) O, hem okul amann hem de imanl, edep sahibi, mesleine hkim, vicdan sahibi retmenlere burada grev vermenin cehaleti gidereceini dolaysyla geri kalmln nne geebileceini dnmektedir. airin eitime verdii nemi Asmda da grmek mmkndr. Bu uzun iirin sonunda Asm eitim almak zere evinden ayrlmakta ve iir burada bitmektedir.
117
3. slmdan, Kurandan Uzaklama ve zm Mehmet kif sadece kendi milletine seslenmez. O, btn slm lemini dikkate alr.1 Dolaysyla da yapt tespitler ve sunduu neriler de geneldir. Onun geri kalmlk hususunda ortaya koyduu tespitlerden bir dieri de slmla, Kuranla ilgilidir. O, slmn, Kurann alglanmasnda baz problemler olduunu dnmektedir. Bu konuda airin n plana kard hususlardan biri tevekkldr. Tevekkl hibir ey yapmadan her eyi Allahtan bekleme eklinde alglamay eletirir. Nitekim bu dncesini yle ifade eder: Tevekkln, hele, manas hi de yle deil. Yazk ki: Beyni rmcekli bir yn chil, Nihyet oynayarak dne en rezil oyunu Getirdiler, ne yapp yaptlar, bu hle onu! (Ersoy, 2003: 233) Belirtilen rnekler veren air, dinden uzaklaldn dnmektedir. Bu uzaklamann en belirgin gstergesi de ibadet yerlerinin hali olarak sunulur: Grnmez in bir ehre olsun rehgzrnda; Ne gurbettir ken slma slmn diyarnda? Umar mydn ki: Mabedler, ibdetler yetm olsun? Ezanlar arkasndan alasn bir nesl-i meysun? Umar mydn: Cemat bekleyip durduka minberler, Dikilmi drt direk grsn, serilmi bir yn mermer? Umar mydn: Tavanlar yerde yatsn, rahneden btb? Eiklerden yosun bitsin, rmcek balasn mihrb? Umar mydn: O, ta ta devrilen, bnyn- merssun, u vran kubbelerden byle son feryd dem tutsun?
(Ersoy, 2003: 415)
1 Ayrntl bilgi iin bkz.: Kazm Yeti. (1992) Mehmet kifin Sanat-Edebiyat ve Fikir Dnyasndan izgiler, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, s.118.
118
Umar mydn? balkl iirden alnan bu dizelerle halkn dinden uzaklat ifade edilir. air, aknlkla gzlemledii bu durum her alanda grlen geri kalmln sebeplerindendir. Nitekim bu balamda yle demektedir: Demek: slmn ancak nm kalm Mslmanlarda; Bu yzdenmi, demek, hsrn- mill son zamanlarda. Eer inenmemek isterseler seylb- eyyma; Rc etsinler artk Mslmanlar Sadr- slma.
276) (Ersoy, 2003:
Mehmet kife gre bu durumda yaplmas gereken ise slma uymaktr. nk slm, yaanan dnemin ihtiyalarna cevap verebilecek, geri kalmln nne geebilecek niteliktedir. Dorudan doruya Kurandan alp ilhm, Asrn idrkine syletmeliyiz slm. (Ersoy, 2003: 378); diyen air, belirtilen dnceyi dile getirir. airin byle dnmesinin temel sebebi ise genel grn aksine slmn terakkiye ak olduunu bilmesidir. Mevcut geri kalmla bakp slmn terakkiye ak olmadn dnenlere Mehmet kif u dizelerle karlk verir: Mtefekkirleriniz dni de hi anlamam; Rh- slam telkkleri gyet yanl. Sanyorlar ki: Terakkye tahamml edemez; Asrn sr- kemliyle tekml edemez. Bilmiyorlar ki: Ulmun ezel dyesidir, Beerin bir gn olup ykselecek pyesidir. Mndemic sne-i sfnda btn insanlk Bunu teslm eder insf olanlar azck. (Ersoy, 2003: 169) Bu dizeleri yazan air devamnda slmn gemite yaratt terakkden rnekler vererek dncesini destekler.
119
Sonu olarak airin, yaad dnemde dinden uzaklaldn ve bunun da geri kalmann sebeplerinden biri olduunu dnd sylenebilir. O, zm dine dnmede, ona uymada grmektedir. 4. Birlikteliin Olmay ve zm Mehmet kifin yaad dnemle ilgili yapt bir dier tespit millette birlikteliin bulunmaddr. air, dier hususlarda olduu gibi bunu da znt duyarak ifade etmektedir. nk kendisi milletinin menfaatini istemekte ve bunun iin almaktadr; dolaysyla da grd olumsuzluklar karsnda hznlenmektedir. airin belirtilen hususlar en iyi ifade ettii iirlerden biri Hl m Boumak baln tar. iirin bir ksm yledir: Ey millet-i merhme, gne batt Uyansan! Hl m, hkmetleri, dnylar sarsan, Seylbelerin sesleri fkn enni, Asra sren uykun iin gelmede ninni? Efrd hemen milyar olu bir sr akvm, Temn-i bek nmna eyler durur ikdm. Bambaka iken, her birinin rk, lisn, Ahlk, telkkleri, iklmi, cihn, Yekpre kesilmi tutulan gye iin de, Vahdetten eser yok bir avu halkn iinde! Post stne hem kavgalarn hepsi nihyet; Hl m boumak? Bu ne gaflet, ne rezlet! (Ersoy, 2003: 419) Grlecei zere air, baka milletlerin bir btn halinde hareket ettiini; ancak kendi milletinin iinde ekimelerin olduunu sylemektedir. Benzer dnceleri Fatih Krssnde de grmek mmkndr. Sizin felketiniz: Trumr olan vahdet (Ersoy, 2003: 247) diyen air birlikteliin olmadn ifade eder. aire gre birlikteliin olmay hususunda yaplmas gereken son derece basittir. O da ekimelerden uzaklap ortak idealler etrafnda bir araya gelmektir.
120
Eer yrekleriniz ayn hisle arparsa; Eer o his gibi tek, bir de gyeniz varsa; Der der yine kalkarsnz, emn olunuz Demek ki birlii temn edince kurtuluruz. O halde vahdete hil ne varsa ineyiniz Bu ayrlk da neden? Bir deil mi her eyiniz? (Ersoy, 2003: 247) dizeleri ekimeler ve birlikteliin olmay sonucu ortaya konan zm nerisini iermektedir. airin istedii birlik btn Mslmanlar kapsamaktadr. Ona gre salanacak birlik Mslmanlar mevcut olumsuz durumdan kurtarp ilerletebilir. 5.Kavmiyet ve zm Mehmet kifin seslendii kitle, daha nce de belirtildii gibi, btn Mslmanlardr. O, Mslmanlar bir btn olarak grr ve kavmiyeti, Mslmanlarn gelimesini olumsuz etkileyen bir unsur olarak deerlendirir. air, kavmiyeti Mslmanlar arasna ikilik sokan, onlar birbirinden uzaklatran bir akm olarak alglamaktadr. Mslmanlk sizi gyet sk, gyet salam, Balamak lzm iken, anlamadm, anlayamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyyettir. Bunu bir lhza unutmak ebed haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez Son siyset ise Trklk, o siyset yrmez. Sizi bir ile efrd yaratm Yaradan; Kaldrn ayrlk esbbn artk aradan.
121
Siz bu davda iken yoksa, iyzen-billh, Ecnebler olacak shibi mlkn ngh. (Ersoy, 2003: 161-162) Bu dizeler airin kavmiyete bakn ok iyi zetlemektedir. Ona gre kavmiyet, milleti birlikten uzaklatrmakta ve bu da milletin geride kalmasna, baka milletlerin Mslmanlarn nne gemesine sebep olmaktadr. Bunun zm ise kavmiyetin her trlsnden uzak durmaktr. Hibir millet kendi rkn stn grmemeli, hepsi slm ats altnda toplanmaldr. Mslmanlara, Gnhtr, etmeyin artk, ayptr, eylemeyin! (Ersoy, 2003: 247) eklinde seslenen air, onlar kavmiyetilikten uzak durmaya davet etmektedir. 6.Yozlama ve zm Sleymaniye Krssnde; Kr ban neterin altnda nasl patlarsa, Hep azlar deilip, kimde ne cevher varsa, Sayor ortaya, ister temiz, ister kirli; Kalmyor kimseciin muzmeri artk gizli. Dalkavuk devri deil, eski kasid yerine, debnz ana avrat svyor birbirine! Trl adlarla kan n-mtenh gazete, Ayrlk tohumunu bol bol atyor memlekete. t yetitirmek iin topra gyet mnbit Bularak, fuh ekiyor salma gezen bir sr it! (Ersoy, 2003: 160-161) Umar mydn?da; Hay syrlm, inmi: yle yzszlk ki her yerde Ne irkin yzler rtermi meer bir incecik perde! Vef yok, ahde hrmet hi, emnet lfz- b-medll; Yalan ric, hynet mltezem her yerde, hak mehl.
122
Yrekler merhametsiz, duygular sfl, emeller hr; Nazarlardan taan man ibdullh istihkr. (Ersoy, 2003: 416) diyen air toplumun genelinde, eitli alanlarda grlen yozlamaya dikkati eker. Dedikodu, kfr, fitne, hayaszlk, vefaszlk, yalan, hainlik, duygusuzluk toplumun iinde had safhadadr. air, bu yozlama karsnda zm ahlkta bulmaktadr. Mslmanlk bizden evvel byle zillet grmedi! Hlimiz bir inhill etmi vcdun hlidir; Rh- izmihllimiz ahlkn izmihllidir. Sde bir szdr fakat hikmetlerin en mcmeli: Bir hals imkn var: Ahlkmz ykselmeli, Yoksa pek korkun olur katmerleip hsrnmz nk hem dny gider, hem din, eer yapmazsanz.
(Ersoy, 2003: 274)
Mehmet kif, grld zere, yozlamaktan ancak ahlkl bir insan, bir millet olarak uzaklalabileceini; aksi takdirde ilerlemek bir yana elde ne kalmsa onun dahi kaybedileceini dnmektedir. 7.lim Eksiklii ve zm Yukarda deinildii gibi air, eitime byk nem vermektedir. Bunun paralelinde dnebilecek bir dier husus ilimdir. O, yaad ada batnn ilm adan daha ileride olduunu grmekte ve adeta gpta etmektedir. Bunun sebebi gemite ilm adan batdan epey ileride olan Mslmanlarn airin yaad dnemde geri kalmalardr. Berlin Hatralar adl uzun iirde bununla ilgili dizeler vardr: Ulm- hzradan beklenen menfiidir. Demek, birincisi ilmin: Hayta nfiidir. O halde bizdekiler sadra hi deil f. Fnn- msbeteden istifdemiz menf; (Ersoy, 2003: 300)
123
Mslmanlar arasnda ilim eksiklii olduunu ve bunun sonucunda geri kalndn dnen air, bu noktada yzn batya dner. Batnnn ilme verdii deeri takdir eder ve dounun da ayn yolu izlemesi gerektiini syler. Bu noktada nerilen batnn ilminden faydalanmaktr. air, kimi ynlerini onaylamad batnn, ilm adan ileri olmas sebebiyle ondan yararlanlmas gerektii dncesindedir. Nitekim bu hususta u dizeleri yazar: Alnz ilmini Garbn, alnz sanatini; Veriniz hem de mesnize son sratini. nk kabil deil artk yaamak bunlarsz; nk milliyeti yok sanatin, ilmin; yalnz, yi htrda tutun ettiim ihtr demin: Btn edvr- terakkyi yarp gemek iin, Kendi mhiyyet-i ruhiyyeniz olsun klavuz. nk beyhdedir mmd-i selmet onsuz. (Ersoy, 2003: 170-171) air batnn ilminden yararlanlmas gerektiini ifade ederken ayn zamanda uyarlarda da bulunmaktadr. Onun istedii batnn sadece ilminden yararlanmaktr; onun dndaki unsurlarn taklit edilmemesi gerektiini dnmektedir. Bir baka deyile Mslmanlara, batdan ilmi aln; ama onlarn hayatna zenmeyin, kendi dininizi, kutsal deerlerinizi n planda tutun ars yapmaktadr. Bunun altnda yatan temel dnce batdaki manevi deerler ile doudakilerin farkl olduunu dnmesidir. rnein batnn dini farkldr. Dolaysyla air sadece ilmin alnmas gerektiini syleyerek Mslmanlar, Mslmanlktan karacak tehlikelerden uzaklatrmaya alr. Mehmet kif bu balamda Japonlar rnek verir. Japonlarn batdan sadece ilim aldklarn; manevi, ahlk deerlerini koruduklarn syler. Bylece batnn btnyle taklit edilmemesi, ilm tarafndan yararlanlmas gerektii somut bir rnekle ortaya konur. Japonlar araclyla air, kendi deerlerimizi kaybetmeden ileri medeniyet seviyesini kabiliriz dncesini ortaya koyar.
124
Sorunuz, imdi Japonlar da nasl millettir? Onu tasvre zafer-yb olamam, hayrettir! u kadar syleyeyim: Dn-i mbnin orada, Rh- feyyz yaylm, yalnz ekli Buda. Siz gidin, safvet-i slm Japonlarda grn! O kk boylu, byk milletin efrd bugn, Mslmanlktaki erkn synette ferd; Mslman denmek iin eksii ancak tevhd. Doruluk, ahde vef, vade sadkat, efkat; () Daha bunlar gibi ok ndire grdm orada demin en temiz ahfdna mlik bir ada. Medeniyyet girebilmi yalnz fenniyle O da shiplerinin lhik olan izniyle. (Ersoy, 2003: 154) air, Japonlara hayran kalmtr. nk onlar, medeniyetin temel unsuru ilmi almakla birlikte slmn zerinde durduu temel deerlere, manevi zelliklere sahiptir. Sonu eitli iirlerinde belirtilen bu unsurlar zerinde duran air, milletine kar sorumlu bir birey olarak hareket etmektedir. Bu sorumluluk onu, var olan olumsuzluklar tespit etmeye ve onlara zm nerilerini sunmaya yneltmektedir. nk air, milletinin iinde bulunduu durum karsnda son derece zgndr. airin zntsn, aresizliini Hsran balkl iirde grmek mmkndr: Ben byle bakp durmayacaktm, dili bal, slm uyandrmak iin haykracaktm. Gr hisli, gr imnl beyinler, coar ancak, Ben zten uzun boylu dnmekten uzaktm!
125
Haykr! Kime, lkin? Hani shipleri yurdun? Ellerdi yatanlar, saa baktm, sola baktm; Ferydm artk boarak, nan, tuttum, Bin para edip irime gmdm de braktm. Seller gibi vdyi ennim saracakken, Hi alamadan, gizli inen ya gibi aktm. Yoktur elemimden u sar kubbede bir iz; nler Safahatmdaki hsran bile sessiz! (Ersoy, 2003: 409) 20. yzyln balarnda bir taraftan Osmanl mparatorluu yok olmak zeredir; dier taraftan millet iinde ayrlklar, ekimeler, yozlamalar n plana kmtr. Bu noktada, Mehmet kif, devletin bekasn, gelimesini salama ve milleti olumsuz niteliklerinden uzaklatrarak ortak idealler etrafnda birletirme abas iindedir. air, geri kalmln sebepleri olarak tembellik; cehalet; slmdan, Kurandan uzaklama; birlikteliin olmay; kavmiyet; yozlama; ilim eksiklii gibi hususlar n plana karr. Bununla da yetinmeyip zm nerilerini de sunar. Ona gre almak, okumak, slmdan uzaklamamak, kavmiyetten uzak durmak, ahlk deerleri nemsemek, ilim renmek geri kalmann nne geebilir. air bu tespitleri ve zm nerilerini btn slm lemi iin sunmaktadr. air, geri kalmln almas ve ilerlemenin salanmas hususunda, kimi zaman umutsuzlua dse de, genelde umutludur. Bu umudun kayna milletine duyduu gvendir. O, milletinin btn zorluklar aabilecek gte olduunu dnmektedir. Yeis Yok iirinden alnma aadaki dizeler, onun milletine, gelecee ynelik umutlarn ierir: Doduk, yaamak yok size! derlerdi beikten; Dnyy mezarlk bilerek indik eikten! Telkn-i hayt etmedi asl bize bir ses; Yurdun ezel yass bayku gibi herkes, Yesin bulank rhunu zerk etmeye bakt;
126
Melun a bir nesli uyuturdu, brakt! Devlet batacak! l beyninde ter de, Millette bek hissi ezilmez mi ki? Nerde! Devlet batacak! te bu ldrd ebb; Git yokla da bak, var m kmldanmaya tb? fkna yklense de binlerce mehlik, Batmazd bu devlet, batacaktr! demeyeydik. Batmazd, hayr batmad, hem batmayacaktr; Tek sen uluyan yesi gebert, azmi uyandr. Kf ona can vermeye bir nefha-i man; Davransn mdin, bu ne haybet, bu ne hirman? Mzdeki hicranlar susturmaya bala; Evldna salam bir emel myesi ala. Allaha dayan, saye sarl, hikmete rm ol Yol varsa budur, bilmiyorum baka kar yol. (Ersoy, 2003: 422) Sonu olarak, Mehmet kifin sanatn, iirini toplumun hizmetine adadn; toplum yolunda kullandn sylemek mmkndr. Bu balamda air, yaad dnemde toplumun geri kalmasna sebep olan hususlar zerinde durarak onlara zm nerileri getirir ve toplumuna yol gstermeye alr.
127
Kaynaka Ersoy, Mehmet kif. (2003). Safahat, (Hazrlayan: M Erturul Dzda). 30. b. stanbul: nklp Kitabevi. lmnn 50. Ylnda Mehmet kif Ersoyu Anma Kitab. (1986). Ankara: Ankara niversitesi Rektrl Yaynlar. Uyguner, Muzaffer. (1991) Mehmet Akif. stanbul: Bilgi Yaynevi. Yeti, Kzm. (1992). Mehmet kifin Sanat-Edebiyat ve Fikir Dnyasndan izgiler. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Yeti, Kzm. (2006). Bir Mustarip Mehmet Akif Ersoy. Ankara: Aka Yaynlar.
128
YEN BLGLER IIINDA MEHMED AKFN (BRNC DNYA SAVAINDA) ALMANYA SEYAHAT
Kadir KON* zet/Abstrackt Mehmed Akifs Germany Travel (During First World War): The Light Of The New Informations slamc air Mehmed Akif (Ersoy), Osmanlnn son dneminde ve Trkiye Cumhuriyetinde fikirleri ve iirleri yannda stiklal Marnnn yazar olarak etkili olmu bir kiilik olarak karmza kmaktadr. Akif, Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl devletinin resmi grevlisi olarak Almanyaya gitmitir. Orada drt aylk bir dnem iin bulunan Akif, slamc Propaganda faaliyetlerine katlmtr. Bu makalede Akifin Almanyada geirdii dneme ilikin bilgiler Alman kaynaklar esas alnarak ortaya konulmaya allmtr. Giri Osmanl devletinin son dneminde ve Cumhuriyetin ilk dneminde slamc grleriyle tannan ve Srat- Mstakim, Sebilrread gibi dergilerde yaynlad yazlaryla Osmanl ve slam dnyas kamuoyunda arl olan birisi olarak Mehmet Akifin Almanya seyahati ve buradaki faaliyetleri hakknda, bugne kadar doyurucu bilgiler ortaya konulmu deildir. Bilindii zere Mehmed Akif, Trkiyenin son yzelli ylndaki ideolojik
* Ar. Gr. ankr Karatekin niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm/ Bochum Ruhr
niversitesi Doktora rencisi
129
ve siyasi akmlar arasnda nemli bir yere sahip slamclk dncesinin simge isimlerinden birisi olmutur. slam airi olarak adlandrlacak derecede rengi belli olan Akif gibi bir ahsiyet, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna giden yolda, kritik bir kararla stanbuldan Ankaraya gemi ve Anadoludaki Kurtulu Sava mcadelesine katlmtr. Onun bu faaliyeti Anadolu Hareketi tarafndan, zellikle de Mustafa Kemal, ok nemsenmitir. Nitekim bu anlamda kurulan yeni devletin manifestosu olan stiklal Marnn Akifin kaleminden kmas hususunda zamann hkmeti ve Meclisi tam bir destek vermitir. Akifin nemi ve etkisi Trkiyenin yakn gemiiyle snrl kalmamtr. O, gncel siyasi oluumlardaki etkileriyle de Trkiyenin dnce dnyasndaki varln hala muhafaza etmektedir. Dolaysyla Trkiye tarihine malolmu birisi olmas hasebiyle Akifin hayatndaki btn faaliyetlerin aratrlmas ve bilinmesi son derece tabii bir durumdur. Bu anlamda onun Birinci Dnya Sava srasndaki faaliyetlerinin ortaya konulmas Akifin anlalmasna katk salayacaktr kanaatindeyiz. Mehmed Akifin siyasi bir grevle Birinci Dnya Savann balarnda gittii Almanyada geirdii zaman zarfndaki faaliyetlerini konu alan bu aratrmada balca iki sorunun cevabn bulmaya alacaz: 1) Akif, Almanyaya tam olarak ne zaman, kiminle, ne ekilde ve ne amala gitmitir? 2) Akif, Almanyada neler yapm ve ne gibi izler brakmtr? Bu amala konuya ilikin mevcut literatrn incelenmesi yannda Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivinde ve Babakanlk Osmanl Arivinde incelemelerde bulunulmutur. Elde edilen bilgileri burada sizlerle paylamaya alacam. 1. Mehmed Akifin Almanyaya Gidiini Hazrlayan Tarihi Sre: Birinci Dnya Sava ve slamclk 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren gerek Avrupada gerekse de Osmanl devletinin siyasal ve entellektel evrelerinde
130
YEN BLGLER IIINDA MEHMED AKFN (BRNC DNYA SAVAINDA) ALMANYA SEYAHAT/Kadir KON
szedilmeye balanan Panislamizm veya ttihad- slam kavram yzyln sonunda daha somut bir hal almaya balamtr. Avrupada szn ve diplomasinin bittii yerde patlak veren Birinci Dnya Sava bir ittifaklar kamplamas eklini alm ve Osmanl devleti de Almanyann ban ektii kampta, biraz gecikmeli de olsa, yerini almtr. Bu savataki Osmanl-Alman ttifak, bir anlamda son elli yldr bir ekilde gndemde olan Panislamizm dncesinin Osmanl devleti zerinden uygulamaya sokulmas anlamna geliyordu. zellikle tilaf Devletleri olarak adlandrlan ngiltere, Fransa ve Rusya bloundaki devletlerin idaresindeki mstemlekelerde on milyonlarca Mslmann yayor olmas, genel sava stratejisi iinde bu Mslmanlara ynelik gelitirilecek planlara ve stratejilere Almanyann ayr bir nem vermesini zorunlu klmtr.1 Bu stratejinin ana hedefini genel olarak, tilaf devletleri idaresindeki Mslmanlarn ayaklanmalarn salamak ve bu sayede de ana cephelerde Osmanl-Alman-Avusturya blounun ykn hafifletmek olarak tanmlayabiliriz. Szkonusu ayaklanmalarn gerekletirilebilmesinin en nemli artlarndan birisi, oralardaki Mslman halklara ulamak ve onlar ayaklanmaya ve isyana tevik etmekti. Bunun iin ise ciddi bir propaganda faaliyeti gerekiyordu. ttifak devletleri blounun en nemli gc olan Almanyann slam dnyasna ynelik planlar 1890lardan sonra younlamaya balamtr, ancak yine de Almanlarn elinde 1914 ylnda hemen uygulamaya sokaca derli toplu bir slam stratejisi bulunmuyordu. Bu eksiklii gidermek iin Almanlar, slam stratejisini belirleme grevini Almanya Dileri Bakanl bnyesinde uzun sre grev yapm, ancak 1913 yl itibariyle grevinden ayrlm olan Max von Oppenheim2 grevlendirmilerdir. Max von Oppenheim, uzun yllar Alman Dilerinin Kahire temsilciliinde slam dnyasna ynelik gzlemler yapmak ve bu gzlemlerini Berline rapor etmek
1Bu stratejiler konusunda bkz. Fritz Fischer, Griff nach der Weltmacht: Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18, Droste Verlag, Dsseldorf 1964 (Dritte verbesserte Auflage) 2 Max von Oppenheimn hayat ve siyasal faaliyetleri konusunda bkz. Gabriele Teichmann, Gisela Vgler, (Hgg), Faszination Orient. Max von Oppenheim: Forscher, Sammler, Diplomat, Kln 2001; Kadir Kon Birinci Dnya Savanda Almanyadaki Mslman Esir Kamplar (19141918), yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 2011, s. 22-57.
131
zere grevlendirilmi birisiydi. Nitekim bu grevi kapsamnda Oppenheim, 1896-1909 yllar arasnda, merkez Kahire olmak zere, nerdeyse btn slam dnyasn dolam ve akla gelebilecek hemen her konuda Berline beyze yakn rapor gndermitir. Srad bir kiilie sahip olan Oppenheim, mkemmel Arapa bilgisi ve slama ve Mslmanara olan snrsz ilgisiyle grev yapt sre boyunca slam dnyasndaki yerel aktrlerle de iyi ilikiler gelitirmi bir ahsiyetti. 1914 yl Austosunun banda Berlinde Dileri Bakanl bnyesinde tekrar greve balam olan Oppenheim, birka aylk bir alma sonunda Almanyann ark stratejisine ilikin dncelerini 136 sayfalk bir memorandumla 1914 yl Ekim aynda Almanya Dilerine sunmutur.3 Fasdan Hindistana, Kafkaslardan Arabistana kadar btn slam dnyasna ynelik uygulanacak politikalarn ortaya konulduu bu memorandumda, tilaf Devletleri safnda Almanyaya kar savatrlan Mslman askerlerin AlmanOsmanl ttifak lehine kazanlmas konusuna da geni ekilde deinilmitir. Memorandumda, ngiltere, Fransa ve Rusya adna savaan Mslman askerlere ynelik iki ynl bir propaganda almas dile getirilmitir. Bunlardan birincisi cephe propagandas, ikincisi de cephe propagandas sonucu Alman tarafna geen veya savata esir den Mslman askerlerin Osmanl devleti ve halife adna kazanlmas eklinde idi. Berlin yaknlarnda Mslmanlara mahsus oluturulacak esir kamplarnda4 eitime ve propagandaya tabi tutulacak esir Mslman askerlerin Osmanl-Alman ittifak lehine kazanlmasyla Osmanl ordusunda cihad edecek gnll birlikler meydana getirilmesi hedeflenmitir. Hem Mslman esirlere ynelik projenin hem de genel anlamda uygulanacak slam stratejisinin en nemli ayan propaganda faaliyetleri oluturuyordu.5
3. Max von Oppenheim, Denkschrift betreffend Die Revolutienierung der islamischen Gebiete unserer Feinde, Berlin 1914, Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie. (HBO), Nachlass Max von Oppenheims, Nr. 42 (NL MvO/42) 4. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Gerhard Hpp, Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte inWnsdorf und Zossen, 1914-1924, Verlag das Arabische Buch, Zentrum Moderner Orient, Berlin 1997; ayrca hem esir kamplar hem de bu esirlerin Osmanl devleti topraklarna nakli konusunda bkz. Kon, a.g.eser.
5 ok ynl propaganda faaliyetleri kapsamnda Berlinde ilk olarak Max
132
Bu kapsamda Berlinde Dileri Bakanl bnyesinde oluturulan ark stihbarat Birimi (Nachrichtenstelle fr den Orient/ NfO) gibi propaganda kurumlar Almanya dna ynelik almalar yrtt kadar Almanya iine ynelik de bir takm faaliyetler yapyordu. zellikle ark stihbarat Biriminin faaliyetlerinde grev alan kimseler Alman akdemisyen ve arkiyatlardan olumakla birlikte, Osmanl devleti tarafndan gnderilen dini yn ar basan ahsiyetler de burada grev yapmtr. Tekilat- Mahsusa kanalyla gnderilen kimseler arasnda Mehmed Akif, Abdlaziz avi, Abdrreid brahim, eyh Salih Et-Tunisi, Halim Sabit, Alimcan dris gibi kimseler yer almtr. Bu balamda Osmanl devleti adna Almanyaya ilk gnderilenler ise Sebilrreadn ba muharriri ve air Mehmed Akif ile slam alimi eyh Salih Tunusi olmutur. 2. Mehmed Akifin Almanyaya Gidii: Ne Zaman ve Nasl Gitti? Bugne kadar Mehmed Akifin Almanyadaki faaliyetleri hakknda bir takm bilgiler ortaya konulmusa da, onun Almanyaya tam olarak hangi tarihte ve ne ekilde gittii konusunda tatmin edici bir malumat verilememitir. Bu konuya en ciddi ekilde deinen aratrmac M.Erturul Dzda olmutur.6 2004 ylnda yaynlanan Mehmed Akif Ersoy adl almasnda Dzda, Sebilrread dergisinin 1914 yl Aralk saylar zerindeki incelemelerinden hareketle, Mehmed Akifin Almanyaya gidi tarihi olarak Aralk aynn ortalarn tespit edebilmitir. Ancak yaptmz aratrmalarda Akifin Almanyaya gidiinin daha erken olduunu grdk. Yeni bulgularmza gre bu tarih Kasm aynn 17si ile Aralk aynn bana denk gelmektedir.
von Oppenheimn giriimleriyle bir Tercme Brosu meydana getirilmitir. Ancak bu Tercme Brosu sonradan daha profesyonel bir birim halini alarak Nachrichtenstelle fr den Orient (NfO) (ark stihbarat Birimi) adn alm ve Birinci Sarvann sonuna kadar varln srdrmtr. Bu konuda bkz. Kon, a.g.e.; Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte,, T. 1. Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914-1917, Wien ; Kln ; Graz : Bohlau, 1975; Tilman Ldtke, Jihad made in Germany. Ottoman and German Propaganda and Intelligence Operations in the First World War, Lit Verlag, Munster 2005; Maren Bragulla, Die Nachrichtenstelle fr den Orient. Fallstudie einer Propagandainstitution im Ersten Weltkrieg, Saarbrcken 2007; Herbert Landolin Mller, Islam, Gihad (Haeiliger Krieg) und Deutsches Reich. Ein Nachspiel zur wilhelminischen Weltpolitik im Maghreb 1914-1918, Frankfurt/Main 1991. 6 Erturul Dzdag, Mehmed Akif Ersoy, stanbul, Aralk 2004, dipnot 106, s. 54.
133
Tespit ettiimiz bu tarihe ise ne Osmanl Ariv belgelerinde ne de Alman ariv belgelerinde rastladk. Bu tarihe biz, Akifi stanbuldan Almanyaya gtren bir Alman Dileri Bakanl alannn hatratnda rastladk.7 Karl Emil Schabinger von Schowingen8 adl bu grevli 1914 yl 14 Kasmnda stanbulda yaplan Cihad lan trenlerine yetitirilmek zere zel bir grevle, beraberindeki on drt Mslman sava esiri ile birlikte Almanyadan trenle hareket etmi ve maceral bir yolculuk neticesinde 12 Kasmda stanbula ulamt.9 Schabinger, beraberinde getirdii Mslman esirleri stanbuldaki 14 Kasm trenlerinde Alman elilii balkonundan, elilik nndeki cokulu kalabala takdim etmi ve bir mddet daha stanbulda kaldktan sonra Berline gitmek zere trenle stanbuldan ayrlmtr. Alman grevli, 14 Kasmdan sonra stanbulda ne kadar daha kald konusunda net bir ey
7 Schabinger, kaleme ald hatralarnda bu seyahatten bahsettii gibi zellikle Tunuslu eyh Salihin Almanyada yapt faaliyetlerden ayrntl ekilde bahsetmitir. Bu balamda stanbuldan hareket ettikleri kesin tarihi vermemekle birlikte stanbuldaki cihat ilan trenlerinin ardndan Alman elisi Wangenheimla grm ve ardndan ksa sre iinde hareket etmi olmaldr. Zira bu yaz iinde vereceimiz gibi, Alman arkiyat Martin Hartmanndan Schabingere gnderilen 5 Aralk tarihli mektupta Hartmann, eyh Salih ve Mehmed Akifle Berlindeki ilk grmesinden bahsetmitir. Mehmed Akifle eyh Salih 5 Aralkta Martin Hartmann ziyaret ettiklerine gre stanbuldan k tarihleri bu tarihten en az bir hafta on gn kadar ncesine rastlam olmaldr ki, bu tarih daha da erkene alnabilir. Zira stanbul ile Berlin aras tren yolculuu o dnemde normal artlarda -drt gn sryordu. Sava durumu dolaysyla yollarda meydana gelebilecek gecikmeler yannda, Almanyaya vardklarnda ilk nce Berlindeki Trk yetkililerle grme, tanma ve yerleme iin ayrlan vakit de hesaba katldnda Mehmed Akifle eyh Salihin stanuldan ayrlma tarihlerini 25 Kasm gibi de kabul edebiliriz. Seyahatle ilgili olarak bkz. Karl Emil Schabinger von Schowingen, Weltgeschichtliche Mosaikssplitter, Erlebnisse und Erinnerungen eines kaiserlichen Dragomans, Baden-Baden 1967, s. 111. 8 Mehmed Akif ve eyh Salih et-Tunusiyi stganbuldan Almanyaya gtren Karl Emil Schabinger von Schowingen Almanya Dileri Bakanl bnyesinde Birinci Dnya Sava ncesinde Fasta tercman olarak grev yapyordu. Birinci Dnya Savann balamasndan sonra dnd Almanyada yine bir sre tercme ilerinde almakla birlikte sonradan Max von Oppenheimin kurduu Nachrichtenstelle fr den Orient bnyesinde almaya balamtr. Oppenheimn 1915 yl ilkbaharnda stanbula grevlendirilmesi zerine Sachabinger NfOnun bana gemi ve bu grevini bir yl kadar srdrdkten sonra 1916 yl Maynda Filistine gitmi ve orada Filistinin ngilizlerin eline gemesine kadar Yafa ehrinde konsolos olarak almtr. Bkz. Schabinger, a.g.eseri. 9 Mslman esirlerin stanbula getirilileri ile ilgili olarak bkz. Schabinger, a.g.e., s. 104-107; Tanin gazetesinin Mslman esirlerin stanbula geliiyle ilgili verdii haber iin bkz. Kadir Kon, a.g.e., dipnot 217, s.58.
134
belirtmemise da bu srenin ok uzun olmad anlalmaktadr. Schabingerin Berline dn yolunda, kendi ifadesiyle, refakat etmek durumunda kald iki kii vardr. nce isim zikretmeden ilk olarak bu yolculukta tant eyh Salih Tunusiden bahseden Schabinger, onunla sonradan gelien dostluundan bahsettikten sonra, onun Enver Paa ile olan yaknlndan ve talyanlara kar yaplan Trablusgarp savanda Enver Paaya yapt yardmlarn neminden bahsetmitir. Yine herhangi bir isim telaffuz etmeden beraber seyahat ettii ikinci kii iin ise, Gerek bir Trk olan ikinci refakatiyi bana kimin getirdiini imdi tam hatrlamyorum. O, stanbuldaki dini bir derginin muharriri idi eklinde bir ifade kullanr. Alman grevlinin bahsettii ikinci kii Mehmed Akiftir. 3. Mehmed Akifin Almanyadaki Faaliyetleri ve Akife Dair Bir Mektup Almanya Dileri Bakanl iin kaleme ald hatralarnda10 Schabinger, eyh Salihle11 ilgili bir ok faaliyetten bahsederken Almanyaya beraber gittikleri Mehmed Akifin faaliyetlerinden neredeyse hi bahsetmemitir. Dorusu Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivinde dneme ilikin binlerce belge arasnda da Akifin ismine, bir iki istisna dnda, neredeyse hi rastlanmamaktadr. Buna karn, eyh Salih Tunusi ile ilgili bir ok bilgi mevcuttur. Yine ayn arivde eyh Salih Tunusi yannda, Osmanl devleti adna Almanyaya giden grevlilerden Abdlaziz avi, Abdurreid brahim, Alimcan dris, Halim Sabit, Halil Halid ve Emir Abdulkadir gibi ahsiyetlerin faaliyetleri hakknda ok sayda belgenin var olduu tarafmzdan yaplan aratrmalarda grlmtr.12 Akifin Berlindeki varlndan ve oradaki ilk faaliyetlerinden bizi en erken tarihte haberdar eden bilgiye, dolayl yoldan, yine
10 Politisches Archiv des Auswaertiges Amtes, Nachlass von Schabinger U2.3.06.b, Regal 1, Karton 1193. 11 eyh Salih Tunusi ilgili olarak bkz. Peter Heine, Salih Ash-Sharif At-Tunusi, A North African Nationalist in Berlin During the First World War, Revue de Loccident Musulman et de la Mditerrane, 33 (1982-1), s 89-95; Tunusnin hayat ve Almanyadaki faaliyetleri hakknda bir deerlendirme iin bkz. Herbert Landolin Mller, a.g.e., s. 270-280. 12 Berlindeki Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivinde (PA AA) zellikle Nachrichtenstelle fr den Orient (NfO) ile ilgili belgeler arasnda bu konuda ok sayda belge bulunmaktadr.
135
Schabingerin hatralarnda rastlyoruz. Schabingerin niversite yllarndan da hocas olan nl Alman arkiyats Prof. Martin Hartmannn13 Schabingere gnderdii 5 Aralk 1914 tarihli mektupta Hartmann, eyh Salih Tunusi ve Mehmed Akifle tanmasn ve ilk izlenimlerini aktarmtr. Hartmannn Schabingere gnderdii mektubun14 Trke tercmesi aynen yledir: Bugn, srad enteresan bir karlama oldu: Size her iki adam bana getirdiiniz iin teekkr ederim. eyh Salih aslnda sradan birisi deil; zavall Trkse (Akif) onun tam tersi. Salih ne istediini biliyor ve istedii eyi baarl ekilde anlatmasn da. Byle bir adamla allabilinir. eriatn doruluuna olan inanmlna ramen onunla bir anlama zemini salanabilir. ... Mslman hocalarla eitim verecek Almanyada slm bir niversite kurulmas dncesi hotu! Bilim konusundaki bu idraksizlie daha sert bir tepki gstermediim iin sabrma hayran kalmlardr herhalde! Bilimin ne olduu konusunu bu snflara aklamann tabii ki hi bir faydas yok ve bir sre daha bu byle geecektir (Almanyada da ondan (bilimden) anlayan pek yok ya). ayet bizim Topluluk, (n Asya Topluluu Dernei) dzenleyecei akamda bu her iki sekin yabancy misafir ederse mkemmel bir etkide bulunurlar dncesindeyim. Bugn seminerde beni ziyaret eden Mehmed Akifle Mehmed Emin zerine retici bir grme yaptm. O (Mehmed Akif) yeni zamana ayak uyduramam Trk dar kafallnn bir temsilcisi olarak, eski usullere gre verimsizce almak istemekte... Ne mutlu ki bana olduka sakin kaldm, sonuta byle insanlarla kavga etmenin getirecei hi bir ey yok... Bu mektup, Mehmed Akifin Almanyadaki faaliyetleri ve orada, slami bir niversite kurmak gibi planlaryla ilgili baz bilgileri
13 Martin Hartmann (1951-1918), Berlindeki ark Dilleri Enstitsnde Arapa dersleri veren Hartmann, bir sre Almanyann Edirne konsolosluunda ve stanbulda tercmanlk da yapmtr. Bu grevinden ayrldktan sonra lmne kadar Berlinde hocalk yapm ve ark ve slam zerine kitaplar kaleme almtr. Ayn zamanda Trkiye uzman da olan Hartmann, Birinci Dnya Sava srasnda bu sfatyla ark stihbarat Biriminin Trke ksmnn bana getirilmitir. Eserlerinden bazlar: Arabischer Sprachfhrer fr Reisende. Leipzig 1881 Islam, Mission, Politik. Leipzig 1912, Reisebriefe aus Syrien. Berlin 1913. 14 Schabinger, a.g.e., s. 109; Mektubun Trke tercmesinde parantez iinde yazlan ifadeler tarafmdan eklenmitir.
136
ihtiva etmesi bakmndan nemli olduu kadar, yazld 5 Aralk tarihi itibariyle de nemlidir. Buradan Aralk ay banda Akifin Almanyada faaliyetlerine balad sonucu kmaktadr. te yandan Hartmannn buradaki ifadelerinden, Mehmed Akifle arasnda bir soukluk meydana gelmi olduu hemen sezilmektedir. Hartmann, yer yer hakaret saylabilecek ifadelerle eletirdii Akifin slamc grlerinden pek holanmama benzemektedir.15 Bunun yannda slami bir niversite kurulmas gibi kendinden emin ifadeler, zaten kibirli olan Hartmann epey kzdrm olmaldr. te yandan oriantalist bak asyla da slm konusuna eilen Hartmann, bir bakma slma mdahelecei bir ekilde yaklayordu. Martin Hartmann, kendi grlerine uygun bir slm anlayna sahip olduunu dnd kimi yazar ve airleri idealindeki slm ve Mslman olarak gryordu. Bu bakmdan o, Trkiyede irtibatta olduu Halide Edib, Mehmed Emin gibi Trk yazar, air ve gazetecilerle irtibat halindeydi ve Osmanl devletindeki gelimeleri de Trkiyedeki bu irtibatlar zerinden deerlendirmekteydi.16 3.1 Almanyadaki Propaganda almalar Mehmed Akifin Almanyadaki faaliyetleri arasnda bahsedilen Mslman esirlere ynelik propaganda almalar konusunda da pek bir bilgiye rastlayamyoruz. Bu alanda Alman tarihi Gerhard Hppn Birinci Dnya Savanda Almanyadaki Mslman esirler zerine yazd kapsaml almasnda17 da maalesef Akifle ilgili ok az bilgi verilmitir. Hpp, Akife ilikin
15 Akifle Hartmann arasndaki honutsuzluun bir sonucu olarak kabul edilecek bir gelime de Martin Hartmannn Trk airleri zerine kaleme ald ve lmnden hemen sonra yaynlanan kitabndan takip edilebilmektedir. Bu kitapta Hartmann, Mehmed Akifi Trk airleri arasnda gstermemitir. Bkz. Dichter der neuen Trkei; mit einem Bildnis des verewigten Verfassers und zehn Bildnissen trkischer Dichter (1919). 16 Nitekim Schabinger, stanbula geldiinde Alman elisi Wangenheimla yapt grmede, Martin Hartmann referans gstererek Trkiyedeki Panturanc fikir akmlarnn nemi konusunda eliyi bilgilendirdiini sylemitir. Dolaysyla Trkiyedeki tek gcn slam ve slamclar olmadn, Trklerin de toplumda etkili olduu konusunda Wangenheimn dikkatini ekmitir..Bkz. Schabinger, a.g.e., s. 108. 17 Gerhard Hpp, Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte in Wnsdorf und Zossen, 1914-1924, Verlag das Arabische Buch, Zentrum Moderner Orient, Berlin 1997, s. 101.
137
olarak yalnzca ark stihbarat Birimi tarafndan Mslman esirlere ynelik propaganda iin kartlan farkl dillerdeki El Cihad18 adl gazetenin Trke redaksiyonundan sorumlu olmak zere Akifin Berline geldii bilgisine eserinde yer vermitir.19 Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivinde yaptmz aratrmalar sonucunda Akifle ilgili yalnzca bir belgede onun ismine tesadf ettik. 27 ubat 1915 tarihli bu belgede,20 Berlinde bir Orient-Press-Bro (ark-Basn-Brosu) kurulmas konusundaki grler dile getirilirken, oluturulacak basn brosunda grev alacak Alman yeler yannda, arkl yelerin de isimleri verilmitir. Szkonusu arkl isimler, eyh Salih Tunusi ve (H)Akif Beydir.21 Almanya iinde ve arkta bu bro zerinden gazetelere ve ajanslara gnderilecek haber ve yorumlarla kamuoyunun ttifak Devletleri lehine kazanlmas amalanmtr. Ancak bu bronun faaliyete getii ynnde herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Muhtemelen ngrlen faaliyetler, ark stihbarat Birimi (NfO) ats altnda ve ayn birimin Korrespondenzblatt adndaki periyodik yaynlaryla gerekletirilmitir.22 Yine, ulaabildiimiz kaynaklarda Mehmed Akifin planlanan bu almalara katldna ynelik bir kanta da rastlayamadk. Kald ki Mehmed Akifde bu olaydan ksa sre sonra, 18 Mart 1915 tarihi itibariyle, eyh Salih Tunusi ile birlikte stanbula dnmtr.23 Elde ettiimiz bu bilgilere gre, Mehmed Akifin Almanyada geirdii sre yaklak drt ay kadardr. Almanyadaki bu drt aylk
18 Bu konuda bkz. Kon, a.g.e., s. 107-112; Ayrca bkz. Gerhard Hpp, Arabische und islamische Periodika in Berlin und Brandenburg,Verlag Das Arabische Buch, Berlin 1994. 19 Hpp, a.g.e., s. 101. 20 Politisches Archiv des Auswrtiges Amtes (PA AA), R 1501, Nr: 13633. 21 Belgede Mehmed Akifin ismi yanllkla Hakif Bey olarak yazlmtr. 22 Korrespondenzblatt ilk says 30 Nisan 1915de yaynlam olup 1917 yl Nisan ayna kadar bu isimle yaynlanrken, bu tarihten itibaren daha kapsaml bir dergi eklinde ve Der Neue Orient adyla yaynlamaya balamtr. Korrespondenzblattn ilk on saysnn fotokopisi ahsi arivimizde yer almaktadr. 23 Mehmed Akifin stanbula dn haberi bamuharriri olduu Sebilrread dergisinin 18 Mart 1915 tarihli nshasnda u ekilde haber verilmitir: Ba muharririmiz Mehmed Akif Beyefendi ile fzl- muhterem eyh Salih e-erif et-Tunus hazretleri Almanyadan avdet buyurmulardr. Bkz. Erturul Dzda, Mehmed Akif Ersoy, stanbul, Aralk 2004, dipnot 106, s. 54.
138
dnemle ilgili yukarda verilen bilgilere, Akifin sonraki dnemlerde yakn arkada evresine anlatt baz anekdotlar ilave edebiliriz. Burada dikkatimizi eken bir husus da Akifin Almanyada geirdii sre boyunca oradaki faaliyetler hakknda ne kendi gazetesinde ne de baka bir yerde bir eyler yazmam olmasdr. Her eyden nce bir air olan Akif, muhtemelen Berlinde grp yaadklarn kalp szgecinden geirip sadece iirlerinde ifade etmeyi tercih etmi olmaldr. Nitekim Akif, Berlin Hatralar iirinde bir Alman kadna hitabeder ekilde kaleme ald msralarda Fransz ordusunda savarken Almanlara esir den Mslman esirlerin durumunu konu etmitir: Bilir misin ne kadar anne var bugn, yasta Tunusta, sonra Cezayirde, sonra Kafkasta? Gtr de kalbine bir kerre ey kadn elini; Dn zavalllarn sernvit-i erzelini! Ne ibtila!Ne musibet! Cihan cihan olal, Bu zdrab, eminim ki ekmi olmamal. Hesaba katmyorum imdilik bizim yakada Snen ocaklar; lakin zavall Afrikada, Yz elli bin kadnn ttmyor bugn bacas. Ne krpe olu denilmi, ne ihtiyar kocas, Tutup tutup getirilmi Fransz askerine Siperlik etmek iin- saff- harbin nlerine. O mmehat, o zevcehat- bir dnmelisin: Kimin hesabna lm, desin de inlesin, Anarken olunu, bre, yhud erkeini? Kimin hesabna?.. Bir sz ki:Paralar beyni! Baknca kasdolunan gyenin enatine, Ne olsa ldrr insan iin fecatine.
139
Ne milletin erefiyin, ne kendi ann iin! Feda-y cn edeceksin advv-i cnn iin! Geber ki sen: baba yurdun, harm-i namusun Yabanc keler altnda inenip dursun! Gebermek istemiyorsun deil mi?Bak ne olur: Rehin braktn efrad- ailen tutulur Birer birer ezilir. Hem nasl vesaitle: Yanard havsalan imkn olayd tahlile. 24 Mehmed Akifin Almanyaya arl sebebi olarak, gerek Osmanl devleti iinde ve gerekse de slm dnyasnda o zamann en popler dergilerden birisi olan Sebilrreadn ba yazar olmasnn etkili olduu muhakkaktr. Zira Eref Edib, byk ihtimallle Akifin anlattklarndan hareketle, kaleme ald Mehmed Akifin Almanya hatralarnda bu seyahatle ilgili unlar yazmtr: Harbiye Nezaretine merbut Tekit- Mahssa kendisine mhim vazifeler tevdi etti. Bunun zerine Berline gitti. Almanyada tilaf Devletleri ordularndan alnm bir ok Mslman esirler vard. Almanlar bunlar dier esirlerden ayrm, bunlara mahsus kamplar yapmlard ... Almanlar bunlar melf olduklar hayatta yaatyorlard. Mttefikleri Trkiyeye kar bir cemle olmak zere Mslman esirlere husu bir itina gsteriyorlard. Onlara mahsus camiler yapm, mektepler amlard. mamlar, muallimler, hafzlar, vaizler getirmilerdi. Ayr ayr lisanlarda Araplara, Hintlilere, Rusya Mslmanlarna mahsus gazeteler karyorlard. Bu bir siyaset ve cemle idi. Alman hkmeti Mslman esirlere kar yaplan mstesna muameleyi slm aleminin duymasn, bilhassa Trkiyenin grmesini, bilmesini pek arzu ediyordu. Bunun iin muhtelif milletlere mensup Mslman muharrirler davet ediyor, Mslman esirlerine yaplmakta olan itinay gstemek istiyordu. Almanlar bunu faydal bir propaganda addediyorlard. te stad
24 Bkz. Mehmed Akif Ersoy, Safahat, Safahat ve eklerini nere hazrlayan, kitabn ba tarafna airin hayat hakknda geni bir aratrma yazan, M. Erturul Dzda, stanbul 2005.s.293, 294.
140
(M.Akif) Mslman esirlerinin geirdii hayat grmek onlara baz eyler sylemek zere Berline gitmiti. ... buradaki Tekilt- Mahssa slm alemi ile temas hususunda Alman vastalarndan, Alman tekilatndan, bilhassa Alman tahtelbahirlerinden Mslman muharrirlerin slm alemine hitaben yazdklar beyannameleri taa Cavaya kadar gtryordu. ...25 Almanlarn esirlere iyi muamele etmesinin propaganda amal olduu ve Trkiye ve slm dnyasna ynelik bir cemile olduu eklindeki tespit temelde dorudur. Fakat Almanlar bu gibi uygulamalarla baz pratik faydalar salamak amacn da gtmlerdir. slm dnyasnda propaganda yapacak yazarlarn seilmesi ve bu anlamda Akif gibi popler birinin arlmas son derece isabetli grnmekle beraber, Akifin bu mevzuyu yazlarna konu etmemi olmas kafalarda baz soru iaretleri oluturmaktadr. Hassas bir zamanda ve nemli bir grevle gittii anlalan Almanyadaki faaliyetleri hakknda Akifin ancak dost sohbetlerinde veya savatan sonra Kurtulu Sava srasndaki vaazlarnda bahis amas gerekten enteresandr. 3.2 Akifin Hartmanna Cevab! Yukarda Martin Hartmannn, Akifle karlamasn anlatan mektubunu vermi ve Hartmannn Akife kar dncelerinin pek de olumlu olmadn grmtk. Meselenin bir de Akif tarafnn olduunu ve Akifin de Hartmannla ilgili dncelerini dost sohbetlerinde dillendirdiini gryoruz. Burada iki ahsiyet arasndaki tatszln tek tarafl olmad anlalmaktadr: Bir gn Akife Berlindeki msterikler sorulur. Akif de onlarn en by Hartmannm. u gklere karlan adam bir tanyaym dedim. O da beni grmek istiyormu, konutuk. Bu mehur msterik her ilim dalaverecisi gibi benim gzm boyamak isteyen bir takm umumi laflar etti. Ben dediklerini dinler gibi
25 Eref Edib, Mehmed Akif, Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar, 1. Cilt, 1938, s. 39, 40, 41. Yukardaki satrlarda, Almanyadaki Mslman esir kamplar meselesinin can alc noktalar son derece isabetli ekilde ifade edilmitir. Yalnz, Akifin Almanyadan dnnden sonra gerekleen baz gelimelerin de, rnein Mslman esirler iin cami inas gibi, anlatlm olmas bize bu bilgilerin sonraki bilgilerle gncellendiini gstermektedir.
141
grndkten sonra, En iyi bildiiniz Trk airi kimdir? dedim. O tereddtsz Fuzuli diye cevap verdi. Sonra unu ilave etti: Ben imdi bunu yazmakla megulm. Bir de grdmki herif yznden Fuzuliyi okuyamyor, hele hi anlamyordu. Artk tahammlm kalmad, Ben, dedim, bilgilerinizin snrn takdir edecek durumda deilim, fakat size bir ey syleyeyim mi, fakat sizin en bilmediiniz ve anlamadnz Trk airi Fuzulidir, buna emin olun. ... Herif iki gn sonra Fuzulinin su kasidesini retmemi benden ricaya gelmesin mi? ...26 Bu hikayenin doruluk pay yksek olmal, zira Akifle Hartmannn grtkleri ve birbirlerinden holanmadklar iki tarafn da beyanlaryla sabittir. Aralarndaki grmeyi her iki taraf da kendi bak alarndan aktarm ve kar taraf kk gsterirken de bunu farkl airler zerinden yapmlardr. Hartmann, Mehmed Eminle ilgili konutuk derken; Fuzul konusundan bahsetmemitir. Akif de Mehmed Emin konusuna deinmemitir. Hartmann, Akifi dar kafallkla sularken, Akif de onu cahillikle itham etmitir. Mehmed Akifin Berlinle ilgili bir baka hatras da Alman Katoliklerinin taassubuyla ilgili olandr.27 Gerekten de Almanlarn bir ksm Birinci Dnya Savanda Mslmanlarla ittifak edilmesini, stelik de bunun Hristiyan Avrupallara kar yaplmasn, bir trl hazmedemiyorlard. Bu yzden de Almanlar
26 Mithat Cemalle aralarnda geen sohbetten aktarlan bu hikaye iin bkz. Emin Eriirgil, Mehmet Akif. slamc Bir airin Roman, Cilt III., Ankara Maarif Yaynevi, stanbul nklap Kitabevi, s. 307, 308. 27 Ben mhim bir vazife ile Berline gitmitim. O aralk Almanya hkmeti bize dedi ki, Bizim Meclis-i Mebusanmzdaki Katolik mebuslar kyamet koparyorlar. Almanlar gibi mtemeddin bir millet, nasl olur da Mslmanlar gibi, Trkler gibi vahilerle ittifak ediyorlar? Bu bizim iin zul deil midir? Diyorlar. Aman, makaleler yaznz, biz onlar Almancaya tercme ettirelim. Ta ki Mslmanln da bir din, Mslmanlarn da insan olduu, bunlarn nazarnda taayyun etsin. Almanya hkmeti hakl idi. nk Alman milleti nazarnda Mslmanlar vahilerden baka bir ey deildi. Onlarn gazetecileri, romanclar, hele msterik denilip de ark lisanlarna,ark ulum-u fnununa, ark ahlak ve dtna vakf olan adamlar mensup olduklar milletin efkarn asrlardan beri bizim aleyhimize o kadar zehirlemiler ki, orada bir anlama husuluna imkan yoktu. Biz o srada kendimizi onlaratantmak iin, tabii elden geldii kadar altk. Lakin tamamyla muvaffak olduumuzu asla iddia edemem. Taassublar yamanem . Bkz. Eref Edib, a..g.e., s. 45.
142
sava srasnda ie ynelik propagandaya da ok nem vermilerdi. Bu anlamda gerekletirilen bir ok faaliyetler ve yaynlar arasnda, cihad fikrinin Almanlar tarafndan da anlalmas amacyla, eyh Salihin cihadla ilgili kitapndan bahsedebiliriz. Bu kitapk Schabinger tarafndan Almancaya evrilmitir.28 te yandan Almanlarn kendi yazar ve dnrleri de Osmnal devleti ile olan bu ittifak Almanlara kabul ettirmek iin ok aba sarfediyorlard. Bu anlamda Osmanl devletinin Avrupal bir devlet olduunu, ayrca Mslmanlarn Merkez Devletleriyle ayn dmana kar savatklarn ama bunu kendileri iin yaptklarn ne sryorlard. Bu arada propaganda faaliyetlerinde (NfO bnyesinde) aktif rol alan Martin Hartmann ve Carl Heinrich Becker gibi arkiyatlar rk ve mutaassb Almanlar yumuatmak iin Kulturislam/Medeni Mslmanlk ve Negerislam/Zenci (ilkel) Mslmanlk gibi tasnifler yapma zorunluunu hissediyorlard.29 ki millet arasndaki mttefiklii dostlua evirmek iin yazarlar kadar airler de aba sarfediyordu. Mehmed Akifin Berlin Hatralarnda30 Alman kadnn duygularyla kurduu ve onu Mslman analarn aclarna ortak etmeye alt satrlarn benzerleri Almanlar tarafndan da kaleme alnmtr.31
28 Shaich Salih Aschscharif Attunusi, Haqiqat Eldschihad, Die Wahrheit ber den Glaubenskrieg, Aus dem arabischen bersetzt von Karl E. Schabinger, Berlin 1915. 18 sayfalk bir bror formatnda yaynlanan kitapn gelirinin Kzlaya verilecei eserin i kapanda belirtilmitir. 29 Hpp, Muslime in der Mark ...., s. 20. 30 Deil mi bir anasn sen? Deil mi Almansn?/ O halde fikr ile vicdana sahib insansn./ O halde Asyaldr, rk bakadr diyerek,/ Bent- cinsin olan mmeht incitecek/ Yabanc tavr yakmaz senin faziletine/ Gel itirak ediver unlarn felketine./ Ya Paylald m artar durur srr-i beer;/ Kederse, aksine: Ortakla eksilir derler./ , Mehmed Akif Ersoy, Safahat, yayna hazrlayan M. Erturul Dzda, stanbul 2005, s. 295. 31 Mehur Alman sava gnlls Fritz Klopferin kaleme ald ve 1915de Leipzgde baslan eserde yer alan ark szleri: Bir Alman savann Mslman arkadana syledii ark: ch bin Christ, und Du bist Muslim,/ Doch das schadet kaum! Unser Sieg ist festgeschlossen,/ Unser Glck kein Traum! (Trkesi: Ben Hristiyan, sen Mslman,/ Bunun bir zarar yok ki! Zaferimiz kesin,/ Mutluluumuz hayal deil!), bkz., Hpp, a.g.e., s. 20.
143
Sonu Drt aylk bir Almanya seyahati ardndan stanbula 18 mart 1915 tarihinde eyh Salih Tunusi ile birlikte dnen Mehmed Akifin Almanyada sava srasndaki faaliyetlerini ele almaya altmz bu makale ile konuya ilikin yeni bilgiler ortaya koymu olmamza ramen hala aydnlanamayan bir ok hususun varl aikardr. Akifle birlikte Almnayaya giden eyh Salih, Almanyada lks otellerde kalp, Almanlarn ileri gelen topluluklarna konferanslar verirken ve onlarla iyi ilikiler kurarken orada adeta yldzlam idi. eyh salihin aksine, Mehmed Akifin bu kadar sessiz ve iz brakmadan grevini tamamlam olmas neyle aklanabilir? Belki Akifin airliiyle, belki mizacyla, belki de imdilik bilemediimiz baka bir sebeple aklanabilir. Akifin Almanyadaki sessizliinin, onun mizacyla ve dnya gryle ilgili olduunu kabul edebiliriz. yle ki Akif, Berlinde Alman Dileri Bakanlnca kendisinin kalmas iin tahsis edilen lks bir otelde kalmay kabul etmemi ve ikinci snf, ucuz bir otelde kalmay tercih etmitir. Buna gereke olarak o, kendi devletinin de ortak menfaatinin bulunduu bir olayda btn masraflar Almanlara yklemenin doru olmayacan ne srmtr.32 te yandan bir fikir adam ve air olan Akif, Birinci Dnya Savandaki faaliyetiyle bir eylem adam olduunu da gstermitir. Mehmed Akifin Almanyada Mslmanlara ynelik propaganda faaliyetlerine katlmas onun slamc, daha dorusu ttihad- slamc grlerinden ve isminden yararlanlmas amacna matuftur. Nitekim Almanyadan dndkten sonra Tekilat- Mahsusa kanalyla Arabistana gitmekten geri durmad gibi, Anadoluda bir kurtulu hareketi baladnda da buna ilk nce katlanlardan birisi Akif olmutur. Birinci Dnya Savandaki ve Almanyadaki tecrbelerinin, onun Kurtulu Savandaki faaliyetlerinde mutlaka etkisi olmutur. Almanyada, propagandann ve gazeteler yoluyla halkn dncelerini etkilemenin ne kadar nemli olduunu grm bir Akif, gazeteciliini Anadoluya tam ve inand davas uruna kalemini ve hitabetini kullanmaktan geri durmamtr.
32 Erurul Dzda, Mehmed Akif Ersoy, stanbul, Aralk 2004, s. 56, 57.
144
KAYNAKLAR 4.1 Ariv 4.1.1 Politisches Archiv des Auswrtiges Amtes (PA AA) R 1501 Nr. 13633 Nachlass von Schabinger U2.3.06.b, Regal 1, Karton 1193 4.1.2 Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie. , Kln (HBO) Max von Oppenheim, Denkschrift betreffend Die Revolutienierung der islamischen Gebiete unserer Feinde, Berlin 1914, Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie. (HBO), Nachlass Max von Oppenheims, Nr. 42 (NL MvO/42) 4.2 Literatr Bihl, Wolfdieter, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte,, T. 1. Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914-1917, Wien ; Koln ; Graz : Bohlau, 1975. Bragulla, Maren, Die Nachrichtenstelle fr den Orient. Fallstudie einer Propagandainstitution im Ersten Weltkrieg, Saarbrcken 2007. 2004. Dzda, Erturul, Mehmed Akif Ersoy, stanbul, Aralk
Dzda, M. Erturul, stiklal airi Mehmed Akif Ersoy, Fide yaynlar, stanbul 2006. Eriirgil, Emin, Mehmed Akif, slamc Bir airin Roman, Cilt III., Ankara Maarif Yaynlar ve stanbul nklap Yaynlar (Tarihsiz). Ersoy, Mehmed Akif, Safahat, Safahat ve eklerini nere hazrlayan, kitabn batarafna airin hayat hakknda geni bir aratrma yazan, M. Erturul Dzda, stanbul 2005. Eref Edib, Mehmed Akif. Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar, Asar-I lmiye Ktphanesi, 1. Cilt, stanbul 1938.
145
Fischer, Fritz, Griff nach der Weltmacht: Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18, Droste Verlag, Dsseldorf 1964 (Dritte verbesserte Auflage). Heine, Peter, Salih Ash-Sharif At-Tunusi, A North African Nationalist in Berlin During the First World War, Revue de Loccident Musulman et de la Mditerrane, 33 (1982-1), s 89-95. Hpp, Gerhard, Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte in Wnsdorf und Zossen, 1914-1924, Verlag das Arabische Buch, Zentrum Moderner Orient, Berlin 1997. Hpp, Gerhard, Arabische und islamische Periodika in Berlin und Brandenburg, Verlag Das Arabische Buch, Berlin 1994 Kon, Kadir, Birinci Dnya Savanda Almanyadaki Mslman Esir Kamplar (1914-1918), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 2011. Ldtke, Tilman, Jihad made in Germany. Ottoman and German Propaganda and Intelligence Operations in the First World War, Lit Verlag, Munster 2005. Mller, Herbert Landolin, Islam, Gihad (Haeiliger Krieg) und Deutsches Reich. Ein Nachspiel zur wilhelminischen Weltpolitik im Maghreb 1914-1918, Frankfurt/Main 1991. Teichmann, Gabriele; Gisela Vgler, (Hgg), Faszination Orient. Max von Oppenheim: Forscher, Sammler, Diplomat, Kln 2001.
146
TRK EDEBYATI TARHLERNDE AR, FKR ADAMI VE KARAKTER HEYKEL MEHMET KFE BAKI
Dr. Mehmet GNE* zet Mehmet kif air, fikir adam ve karakter heykeli olarak Trk toplumunda olduka nemli bir ahsiyettir. Trk edebiyat tarihlerinde Mehmet kifin Trk iirindeki, fikir hayatndaki nemine ilikin olduka nemli bilgiler ve deerlendirmeler bulunur. Baz eserlerde ise kife hakszlk edilmi, olduka kiisel deerlendirmelere yer verilmitir. Bu almada smail Habip Sevkn Trk Teceddt Edebiyat Tarihi (1924) adl eserinden nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete 18391923 (2006) adl eserine kadar Trk edebiyat tarihi almalarnda Mehmet kife nasl bak yneltildii, yazarlarn onun hangi ynne daha ok eildii zerinde durulmutur. Komisyon tarafndan hazrlanan Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000 ve II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat adl eserlerden de yararlanlmtr. Anahtar Kelimeler: Edebiyat tarihi, edeb dnem, iir, nazm, karakter, fikir, dil ve slp, biim.
* Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, mgunes@marmara.edu.tr.
147
Abstract Mehmet Akif; a poet, intellectual, the statue of the character, is a very important figure in Turkish society. Literary historians argue original ideas about his poems and ideas. In this study, focuses, in Turkish literary history works from Trk Teceddt Tarihi (1924) written by smail Habip Sevk to Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete 1839-1923 (2006) written by nci Enginn, what writes about Mehmet Akif and the writers what thinks about him. Moreover, it has been partly benefited from the books prepared by the commission Yeni Edebiyat El Kitab 1839-2000 and II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat. Key Words: Literary history, literary period, a poet, intellectual, the statue of the character, poetry, character, language, style, format, theme. Giri Edebiyat tarihisi, eserle birlikte eseri oluturan insan; eserin etkilendii edebiyat anlay, hitap ettii edeb zevk, olu ve ekilleniinde etkili olan edebiyat akmlar ve fikir hareketleri, iinde doduu sosyal ve kltrel evreyle de ilgilenir (Akn, 1990: 13). Edebiyat tarihlerinde ahsiyetler ele alnrken yazarn bak asyla birlikte izledii yntem de etkili olur. Tasnifte trleri esas alan ya da dnemin siyas yapsn ve fikir hareketlerini ayrntl olarak irdeleyen yazarlar, ok ynl ahsiyetleri birden ok balk altnda incelerler. Dnem ya da ahsiyetlere gre tasnif yapan edebiyat tarihileri ise ahsiyetleri bir balk altnda deerlendirirler. Ancak bu tr edebiyat tarihlerinde de ahsiyetin hayat, fikirleri, kiilii, sanat vb. zellikleri bazen i ie bazen de ayr balklar altnda ele alnr. smail Habip Sevkn Trk Teceddt Edebiyat Tarihinden nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923) adl eserine Trk edebiyat tarihlerine bakldnda Mehmet kifin, farkl yntem ve bak alaryla ele alnd grlr. Bu eserlerde kifin airliine ilikin deerlendirmeler daha geni yer tutmakla birlikte fikirleri ve karakteri hakkndaki grler de azmsanamayacak derecede nemli bir yer alr; hatta
148
TRK EDEBYATI TARHLERNDE AR, FKR ADAMI VE KARAKTER HEYKEL MEHMET KFE BAKI Dr. Mehmet GNE
baz edebiyat tarihlerinde onun fikirlerine, iirlerinden daha ok deinildii grlr. Trk Teceddt Edebiyat Tarihinde Mehmet kifin fikirlerine geni yer veren smail Habip Sevk, Edeb Yeniliimizde ise kifin sanatna younlar. kifin fikir adamln, sanatkrl ve karakterindeki kendine zgl onun yetime artlaryla aklar. kifin, Trkeyi stanbul telaffuzuna uygun, przsz kullandn srekli vurgular; kife ilikin kiisel kanaatlerini ifade ederken onun eserlerinden deliller sunar. smail Hikmet Ertaylan ise Trk Edebiyat Tarihinde kife ar eletiriler yneltir, hakszlk eder. Sevk, kifte din ve mill olmak zere iki cephe olduunu sylerken, Ertaylan ise kifin, din erevesi iinde skp kaldn iddia edip onu samimiyetsizlikle sulayarak her ynyle olumsuz bir Mehmet kif portresi izer. Mustafa Nihat znn Metinlerle Muasr Trk Edebiyat Tarihinde kife ilikin deerlendirmeler olduka ksa olup birka metin sekisi vardr. Yazar, eserinin Son Asr Trk Edebiyat (1941) adl basksnda ise deerlendirme ksmn biraz daha geniletir. zn, kifin iirlerini dil ve teknik olarak baarl bulurken iire zg i unsurlar bakmndan ok gl bulmaz. Hfz Tevfik Gnensayn Tanzimattan Zamanmza Kadar Trk Edebiyat Tarihinde kife bak Mustafa Nihat znle benzerlik gsterir. Gnensay da kife ilikin grlerini olduka zl biimde ifade eder. Nihad Sami Banarlnn Resimli Trk Edebiyat Tarihinde kife hayranlk ve takdir ifadeleri kendisini aktan hissettirir. Banarl, kifi Trk edebiyatnda -Nmk Kemal gibi- hayat sanatnn ve sanat hayatnn eseri olan nadir smalardan biri olarak niteler. kifin biyografisine ilikin bilgileri aktarrken iirlerinden de rnekler vererek hayatyla iirlerindeki fikirler arasndaki paralellie dikkat eker; dipnotlarla baka kaynaklara da atf yapar. Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihinde kifin iirlerinden hareketle fikirlerine ve karakterine ilikin tespitlerde bulunur. kifin fikirlerini, karakterini ve sanatkrln i ie ele alr. Ahmet Kabakl, Trk Edebiyatnda Vasfi Mhir Kocatrk gibi kifin iirlerinin cilt cilt/kitap kitap genel deerlendirmesini
149
yaptktan sonra iirlerinin ierik ve biimlerine ilikin hkmler verir; kifin sanat anlay, fikirleri ve karakteri hakknda olduka geni deerlendirmeler yapar. Kabakl da -smail Habip Sevk ve Vasfi Mahir Kocatrk gibi- hkmlerini desteklemek iin kifin iirlerinden bol sayda msralar alntlar. Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri adl eserinde klasik tasnifi esas alan Kenan Akyz, kifin biyografisine ilikin uzun bilgi verdikten sonra, eserlerini ise ana hatlaryla deerlendirir. O da hkmlerini -Mustafa Nihat zn, Hfz Tevfik Gnensay gibi- olduka zl biimde ifade eder. Seyit Keml Karaaliolunun Resimli Motifli Trk Edebiyat TarihiCumhuriyet Edebiyatnda ise kif hakknda zgn deerlendirme neredeyse hi yoktur. Eserde geni metin sekisi, Yusuf Ziya Ortan hatralarndan ve Kenan Akyzn Modern Trk Edebiyatnn Ana izgilerinden alntlar bulunur. kran Kurdakul ada Trk Edebiyat 1de kifin biyografisine ve edeb hayatna ilikin ksa bilgi verdikten sonra eserlerini cilt cilt ele alr. iirlerinden hareketle/rneklerle onun sanat anlayn deerlendirir. Grlerini ispatlamak iin iirlerden rnekler sunar. Blm sonunda kife dair ksa kaynaka da bulunmaktadr. Eserde zgn deerlendirmeler ok azdr. kif hakknda bir kitap, birok makale kaleme alan Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyatnda da ona geni yer verir. Batllama Devri Trk Edebiyatnda Fikirler, Trler, Topluluklar ve Temalar olmak zere zgn bir tasnif gelitiren Okay, Mehmet kife bu tasniflerin hepsinde de yer verir. kifi Mill Edebiyat akm ierisinde inceleyen Okay, onun hangi ynleriyle bu eilim ierisinde yer almas ya da almamas gerektiini dikkate deer tespit ve yorumlarla aklar. Tasnifte trleri esas alan nci Enginn de Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923) adl eserinde kiften dier trlerde de bahsetmekle birlikte onu geni olarak Dergiler blmnde Mehmet kif: Srat- Mstakim ve Sebilr-Read; iir blmnde de slamclar bal altnda deerlendirir. kife ilikin grlerini makalelerinden hareketle belirtmekle birlikte, bazen de iirlerinden de rnekler sunar. Dipnotlarda da kif zerinde yaplan almalarnn byk ounluunu anar.
150
Trk edebiyat tarihlerinde Mehmet kifin ele aln bu almada Edeb Dnemler ve Eilimler Karsnda/erisinde Mehmet kif, Sanatkr Olarak Mehmet kif, Fikir Adam Olarak Mehmet kif, Karakter Heykeli Olarak Mehmet kif balklar altnda deerlendirilmektedir. 1.Edeb Dnemler ve Eilimler Karsnda/erisinde Mehmet kif Edeb topluluklarn oluumunda siyas, din, sosyal ve ekonomik birok etmen etkili olur. Trk toplumunda byk deiim ve dnmlerin yaand, bir milletin varolu mcadelesi verdii yllarda yaayan Mehmet kif, dorudan bir edeb toplulua dhil olmaz. Edeb eserleri teknik, tema ve slp bakmndan olduka renkli ve zengin olan kif, gerek edeb eserlerinde gerekse dnce yazlarnda zgn fikirler ileri srer ve bu fikirlerini iddetle savunur. Eserlerinin ierii, teknii, biim, dil ve slp zellikleri dolaysyla birok edebiyat tarihisi onu Mill Edebiyat akm/eilimi iinde deerlendirir. Baz edebiyat tarihileri ise onu edeb topluluklardan bamsz olarak ele alr. Trk Teceddd Edebiyat Tarihinde kifi Bugnn Edebiyat bal altnda inceleyen smail Habip Sevk, gzleri bugn gryor, ruhu maziye baldr diyerek kifin eserlerinde hem eskiyi hatrlatan hem de yeniye zg unsurlar olduunu belirtir. Sanatnda eski ve yeninin bir ara bulunuu dolaysyla onu Muallim Naciye benzetir. Sevk, sekiz yl sonra yaymlad Edeb Yeniliimiz adl eserinde ise Merutiyet Devri ve Fecr-i ti bal altnda inceler, kifin herhangi bir toplulua dhil olmadn syler. Tasnifte trleri esas alan Mustafa Nihat zn, kifi Nazm blmnde Mill Edebiyat Mcadeleleri ve Bugnk Edebiyat; Hfz Tevfik Gnensay ise 1908den Sonra Edeb ve Fikr Hareketler Harf ve Dil Devrimleri; kran Kurdakul teki Edebiyat Hareketleri ve Merutiyet Dneminde Mill Edebiyat Akm; Seyit Keml Karaaliolu ise kifi Fecr-i ticiler bal altnda inceler. Vasfi Mahir Kocatrk Mehmet kifi -Yahya
151
Keml ve Rza Tevfik gibi- Fecr-i ti Dndaki Yazarlar bal altnda ele alr. Mehmet kifi Servet-i Fnn Dndaki Edebiyat bal altnda inceleyen Kenan Akyz, o dnemde Servet-i Fnncularn tarz dnda iir yazanlar 4 farkl kategoride deerlendirir; Mehmet kifi dhil ettii ve onu biricik temsilcisi olarak nitelendirdii kategoriyi Nazm ekillerini ve vezni Divn iirinden, dilini de Osmanlca ile konuma dilinden alan iir eklinde ifade eder. Nihad Sami Banarl yirminci asrda iirleri ve manzum hikyeleriyle slam Trk milliyetiliini temsil ettiini syledii kifi 19. Asr Trk Edebiyatnn Mstakil Sanatkrlar bal altnda inceler. Bu balk altnda inceledii Ahmet Haim, Yahya Kemal, Yakup Kadri, Reat Nuri, Refik Halit vd. sanatkrlarn bulutuklar ortak noktann eserlerinde memleket dava, sarsnt ve kalknmalarnn -ak veya kapal- kuvvetli akisler brakp Trk dilinin ve edebiyatnn olgunlamasna olumlu ynde hizmet etmeleri olduunu ifade eder (Banarl, 1971: 1151). Ahmet Kabakl, kifin eser verdii dnemdeki Gen Kalemler, Fecr-i ti, Dergh, airler Dernei gibi edeb topluluklardan ksaca sz ettikten sonra, o yllarda bu topluluklar ve fikir akmlarna ramen 1908den sonra belirli edebiyat akm olmadn syler. Mehmet Emin Yurdakul, Ziya Gkalp ve mer Seyfettinden Trklk akmnn nde gelen sanat ve dnce adamlar olarak sz eden Kabakl, Servet-i Fnndan 1940 yllarna kadar eser verilen dnemi Mill Edebiyat olarak nitelendirip Mehmet kifi de Rza Tevfik, Ahmet Haim, Yahya Kemal, Faruk Nafiz, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Muhip Dranas, Necip Fazl, Cahit Stk vb. air ve yazarlarla birlikte bu tasnifte deerlendirir. Orhan Okay ise baz paradokslar gze alarak Batc Tevfik Fikret ve Abdullah Cevdet gibi slamc Mehmet kifi de Mill Edebiyat akmn hazrlayclar ya da mensuplar arasnda gstermenin mmkn olacan syler1(Okay, 2005: 163,
1 Orhan Okaya gre Mill Edebiyat akmnn zaman olarak snrlarn, ahsiyetlerini, eserlerini net bir ekilde belirtmek kolay deildir. Mill Edebiyat kavramnn tarifi de bu akmn gelime sreci ierisinde az ok deiiklie urar. Mill edebiyat ile milliyeti edebiyat birbirine karr. Bu karklklara ramen Mill Edebiyat akm, zellikle 1910-1923 yllar arasndaki edeb faaliyetlerin odak noktasn oluturur, bu tarihlerden sonra da uzun sre gndemde kalmaya devam eder. Bu nedenle Mill edebiyat akmn tam deerlendirebilmek iin, onun
152
197). kifi II. Merutiyet Dnemi blmnde slamclar alt balnda deerlendiren nci Enginn ise Srat- Mstakim ve Sebilr-Red dergilerinde faaliyetleri younlaan slamclarn en nemli temsilcisinin kltr ile dini ve adalamay birletiren Mehmet kif Ersoy olduunu ifade eder (Enginn, 2006: 590). 2. Sanatkr Olarak Mehmet kif Mehmet kif edebiyat toplumun hizmetine sunar, eserlerine sosyal ilev ykler. Eserlerinde stanbulun sekin zmresinin Trkesiyle birlikte sradan insanlarn Trke kelime telaffuzlarn da kullanr. iirlerindeki bu tarz zellikler bazen takdir edildii ve baar gstergesi olarak grld gibi, bazen de iiri bayalatrmakla sulanmasna neden olur.
terkibini oluturan fikir ve edebiyat akmlarnn da ihmal edilmemesi gerekir. Bu fikir akmlar arasnda Trklkle birlikte gelien ve dergileri, yayn organlar, neriyat ve mensuplaryla yaygnlaan akm slamclktr. Baz edebiyat tarihlerinde rastlanld gibi slamclk akmn milliyetilie, zellikle Mill Edebiyat akmna tamamen zt gstermek de yanltr. Ayrntl bilgi iin Bkz. Batllama Devri Trk Edebiyat, s. 155. Hlya Argunah da Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000 adl eserde kifin Trk medeniyeti iin de gerekli olan Bat medeniyetine tenkiti bir tavrla bakarak gerekli grlen hususlarda rnekler alnmas konusunu teklif ettiini belirtir. erif Aktan da onun bu tavrnn Mutavasstlarla rttn dndn ve onu Mutavasstlarn 20. asr balarndaki temsilcisi olarak gsterdiini syler. Bu ve benzer nedenlerle kifin mill edebiyat kadrosu ierisinde dnlmesi gerektiini ifade eder. stikll Marn yazan, aruz veznini sokakta konuulan Trkeyle birletirerek ona adeta mill bir kimlik kazandran kifin, Safahatta toplad iirlerle Trk milletinin deerlerini dile getirdiini vurgular (Argunah, 2004: 208). smail etili de II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat adl eserde kifin manzumelerinde aruz veznini kullanm olmas veya dnya gr bakmndan daha ok slamclk snrlar ierisinde kalmas dolaysyla Mill Edebiyatn dnda grmeye kalklmasnn edebiyat bilimi objektifliine aykr olacan savunur (etili, 2007: 276). smail etili de erif Aktan bu hususa ilikin grlerinden de alntlar yapar: stikll Mar yazar, Safahat sahibi, Asm kaleme alan Mehmet kif Ersoyu Mill Edebiyat snrlar dhilinde ele almamak, en azndan bize gre doru deildir. Zira Mill edebiyata vcut veren husus vezin, terkipsiz dil deil, bizi biz klan deerler btnn hissetmek ve bunlar edeb eserlerde ilemektir. () kif, sahip olduumuz kymetlerin farkna varmamz ve onlardan hareketle ferd ve sosyal hayatmz akl ve irademizle dzeltmemizi ister. () yleyse kif, btnyle Mill Edebiyat dnemi sanatkrlar arasnda dnlmelidir. Zaten kifsiz Mill Edebiyat eksik kalmaya mahkmdur. (Akta, 1996/II: 190).
153
2.1.Sanat Anlay ve Sanatndaki Tesirler Mehmet kifin eserleri baz ynleriyle kendisinden nceki air ve yazarlardan izler tar, sanata bak Bat ve Dou edebiyatndan baz ahsiyetlere benzerlik gsterir. Trk edebiyat tarihileri kifin sanat anlayn ve sanatndaki tesirleri farkl ynlerden ele alrlar. Trk Teceddd Edebiyat Tarihinde Mehmet kifi kalemine kudreti halden, ilhamna gday dnden ald eklinde ifade eden smail Habip Sevke gre, kifin sadece din airi olarak gsterilmesi yarsnn inkr edilmesidir. ctimi Mehmet kifle, viz Mehmet kifin ayrlmas gerekmekle birlikte her iki yn birbirinden tamamen de bamsz olmayp sosyal ierikli iirlerinde din, din ierikli iirlerinde de sosyal bir yn kendisini hissettirir. Edeb Yeniliimizde kifin sanatkr ynne daha ok eilen Sevk, Safahat I. Kitaptaki mukaddimede Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarm! vb. msralarndaki samimiyete dikkat eker. Sevk, kifin Trkeyi olduka baarl biimde kullanmasn stanbulda bymesiyle; toplumun zdrabn gzlemlemesini rgn eitim grmesiyle; gl bir slam inanca sahip olmasn da kkl ve kuvvetli medrese eitimi almas ve slam kltre bal aile evresinde yetimesiyle ilikilendirir. Hayatndaki ve eitimindeki bu ynl tesirin, edeb ahsiyetine de trl cephe verdiini ifade eder. Kenan Akyz de kifin iirlerindeki temalarda yetimi olduu evre ve ald din eitimin etkili olduunu ifade eder. Akyze gre siyas bakmdan mmeti olan kif, duygular bakmndan halk ve milliyetidir. O, bu ahsiyeti ve edebiyat anlay dolaysyla -Mehmet Emin gibi- sosyal hizmet yanls bir air olup edeb eserlerinin en kaln izgisi de halk iin ve halkn hayatn veren bir edebiyat yaratmaktr. Bu nedenle de eserinde iinde yaad toplumun/halkn hayat btn ynleriyle yansr. Kuvvetli bir gzlemci, byk bir tasvir ve tahkiye kabiliyetine sahip olan kif, stanbulun fakir semtlerinin hayatn, yoksulluklarn, zdraplarn tam bir dorulukla aktarr; Trk iirine gerek realizm onunla girer (Akyz, 1995: 139). kran Kurdakul da kifin gereki gzlemelere dayanan evre tasvirleri yaptn, insan da evreden soyutlamayp eyadan aralardan da ayrmadn ifade eder. Ancak onun iirlerindeki tasvirlerde doay yanstacak
154
renklere rastlanmayp daha ok insan karakterini belirten hain, sersem, sarho, satlm, melek haysz vb. sfatlar kullandna iaret eder (Kurdakul, 1992: 160). Ahmet Kabaklya gre Mehmet kif, Sebilrread dergisinin ilk saysnda yaynlad Edebiyat makalesiyle kendi iirinin ve istedii edebiyatn ilkelerini ortaya koyar. Bu makale onun iir anlaynn bildirisi gibidir.2 Kabakl da -Kenan Akyz gibi- kif kadar yaad devri btn genilik ve derinliiyle eserine yanstan baka air olmadna dikkat eker. Somut gerekilii esas alan kifin eserlerini oluturma srecini nce grr, inceler, not eder veya aklnda tutar ve birtakm iir taslaklar yapmaya balard. Daha sonra iirini planlatrr ve kda dkerdi. (Kabakl, 1985: 126) eklinde zetleyen Kabakl, -Kenan Akyz ve kran Kurdakulun da belirttii gibi- onun gzlem ve kompozisyona verdii nemi, somut gerei esas aldn sklkla tekrarladn belirtir. Kabaklya gre Safahat, 20. yzyln ilk eyreini, btn aclar, sevinleri, umutlar ve dknleri ile anlatmas ynyle manzum bir tarih, bir roman, bir destan grnm alr; bu eserde an yanstan btn kiiler, evreler ve konular bulunur. kif, soyut kavramlar bile cisimletirir; evreyi ve nesneleri resimsi, heykelimsi tasvirler hlinde sunmaktan zevk alr. kif, sanat anlay bakmndan realistlere benzemekle birlikte, biime verdii deer bakmndan parnasyenleri andrr, Emile Zolay da ok seven air, baz iirlerinde ise natralistlerle birleir. O, evreye ve halka hep ahlk, onarc, lkc gzlerle bakar, irkinlikleri ortaya koymas da onlar ortadan kaldrlmak iindir. Tarafsz bir gzlemci olan kif, realist deil natralisttir. smail Habip Sevk gibi Kabakl da onun iirlerinde yerlilikin gze arptna iaret eder; iirlerindeki bu zellii yetitii Mslman ve fakir evreyle ilikilendirir. iirlerindeki bu zellikte Trk edebiyatndan rnek ald Muallim Naci, Ahmet Midhat Efendi ile birlikte ibretli hikyeler yazan ranl eyh Sadi, din
2 kif bu makalede ecnebi mallarn yerli mal yerine satan ifadesiyle sekinler iin yazan Servet-i Fnncular ve onlar izleyen Fecr-i ticileri eletirir. Onun ahlksz edebiyata dman; samimiyetsizlie, sahtelie ve taklitilie de tepki gsterdiini belirten Kabakl, eserinde toplumun dertlerini samimi bir edayla dile getirdiini vurgular.
155
cokunluu ve insan sevgisini ileyen Fransz Lamartine ve kk hikyelerinde Parisin zavall insanlarn ve yoksul semtlerini ileyen Alexandre Dumas Fils etkilidir (Kabakl, 1985: 127-128). Mehmet kifin inasiden itibaren devam eden iirin faydac olmas gerektii grne bal olduunu syleyen nci Enginne gre, kendi ahs slbunu kuran Mehmet kifin Batdan olduu gibi Doudan da etkilendii ahsiyetler vardr. Sdiyi ahlk olduu iin model olarak kabul eden kif, Arapa ve Farsayla birlikte Franszcay da iyi bildii iin, Fransz edebiyatndan Hugo, Lamartine, Daudet ve Zolay ok okur, manzum hikyelerinde sosyal meseleleri ilemesinde bu yazarlarn tasvir ettikleri yoksulluk sahnelerinden etkilenmi olmas ihtimali yksektir. kif, manzum hikye formuyla yazd iirleriyle ehrin romann yazar (Enginn, 2006: 595). Trk edebiyatnda ironik anlatm tarzn geni anlamda kullanan3 kifin iirlerinde ok eitli ifade ekilleri bulunur. Aruza hkimiyeti, ona gnlk hayatn basit diyaloglarn bile iire yerletirme imkn salar. kifin tonu, iirlerde iledii konu ve temaya gre deiir; taklit, tasvir, sohbet, fkra, hikye, vaaz, kfr, argo, nutuk gibi her trl ifade tr onun iirlerinde yer alr. Safahat, batan sona realist roman sahnelerini ihtiva eden, yer yer lirik ve yer yer epik boyuta ulaan bir kitaptr (Enginn, 2006: 602). 2.2.Dil ve slp Mehmet kifin iirlerindeki dil ve slp bakmndan baka airlerden farkllk gsterdii gibi, iirden iire, hatta iir ierisindeki blmlerde blmlere bile farkllk gsterir. Onun iirlerindeki -zellikle manzum hikyelerindeki- dil ve slubunda da kendine zglk hissedilir. Dil ve sluptaki zgnlk, baz edebiyat tarihileri tarafndan olumlu karlanrken bazlar tarafndan da eletirilir. smail Habip Sevk Edeb Yeniliimizde Trk toplumunda daha ok din airliinin bayraktar olarak tantlan kifin, Trklk/ milliyetilii zararl bulmasna karn Trkeyi olduka baarl biimde kulland iin onda koyu bir Trk yn bulur. Muallim
3 Bu hususta ayrntl bilgi iin bkz. nci Enginn. (1991). Mehmet kifte roni. Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar. stanbul: Dergh Yaynlar. 562-569.
156
Nacinin nesir sahasnda kolayca baard tabii dille yazmay, kifin daha g olan nazm dilinde baardn yalnz sade ve temiz Trkeyi deil, btn stanbul ivesiyle Trk haneresini aruza mhlayacak tarzda yapt (Sevk, 1932: 363) eklinde ifade eder. Sevk, Tevfik Fikretin de aruzu Trkeye uydurmak iin byk hizmetler yapmasna karn, kendi telaffuzumuza deil kelimenin imlsndaki telaffuza riayet ettiine; kifin ise Trkeye yerleen Arapa ve Farsa kelimeleri Trk haneresiyle sylediine dikkat eker. Onun Hasta, Kfe, Meyhane, Seyfi Baba ve Mahalle Kahvesi vb. sade dil ve tabi slplu iirlerini/manzum hikyelerini Merutiyetten sonra, Trklk akmndan nce yazdn vurgular. Bu iirlerde sz konusu ettii meknlara ait kiileri kendi dilleriyle konuturduunu belirtir. rnein buyurun yerine, buyrun (Hasta), Aa yerine (Seyfi Baba) demesini savna delil olarak gsterir. kran Kurdakul da manzum hikyelerinde konuanlara gre deien dil rgs iinde stanbul azna zg deyimler kullandn iirlerinden rnekler vererek gsterir. Diyaloglarn gnlk konuma dili ierisinde geen szcklerden oluup anlatmn doalln bozmadn syler (Kurdakul, 1992: 160). Mustafa Nihat zne gre de Tevfik Fikretin nesre en yakn nazm ryasn kif gerekletirir. Dnce olarak birbirine olduka kart olan bu iki air, Trk edebiyat tarihinde yekdierini tamamlayan birer ahsiyettirler, Fikretin nazma soktuu konuma tarzn, Trke kelimelere verdii nemi kif tamamlar. Safahatn altnc kitabndaki manzum arzuhal ve fkralar kifin nazm tekniindeki baarsna rnektir (zn, 1934: 140). Hfz Tevfik Gnensaya gre de kif, dile hkim olup nazm tekniini iyi bilir, Tevfik Fikretin Trkeye sndrd aruzu o, halkn diliyle ifade eder (Gnensay, 1944: 228-229). Ahmet Kabakl da hafif ve ince mizah/ironinin kifin birok iirine sindiine, onun iirlerindeki bu zelliin Trkenin imknlarnn ustalkla kullanlmasndan doduuna iaret eder. Onun iirlerindeki sert ve amansz hicivlerin kiileri deil ktlkleri hedeflediini syler. smail Habip Sevk, Trk Teceddd Edebiyat Tarihinde Muallim Nacinin Arapa ve Farsa kelimelerin arasnda en fash Trkeyle yaz gibi kifin de nazmnda da benzer zellikler
157
grldne iaret eder. Sevk, Edeb Yeniliimizde de kiften Trke kelimeler iin aruzun sanki ezelden beri kendi yataym gibi bir manzara hsl oldu eklinde sz eder, onun kuvvetli bir nzm olduunu genel kabul grmesiyle birlikte, en iyi Trke yazan bir air olarak tannmamasn eksiklik olarak deerlendirir. Mustafa Nihat zn de Son Asr Trk Edebiyat Tarihinde kifin en basit halk konumalarn bile aruzun kalplar ierisine sokabildiine, en klfetsiz bir ifadeyle manzum fkralar yazdna, hatta bir dilekeyi vezinli syleyebilecek kadar hner gsterdiine dikkat eker. Nihad Sami Banarl da kifin aruz veznini kendisine kadar grlmemi bir tabilikle kullandn, bu vezni przsz bir halk Trkesiyle ve halkn konuma diliyle birletirdiini syler (Banarl, 1971: 1158). Vasfi Mahir Kocatrk de kifin aruz lsyle canl halk diliyle halkn hayatn ve sorunlarn anlattna iaret eder. kran Kurdakula gre de kif, aruz lsnn tekdze uyumundan syrlp iyap gzelliini salayan elere zen gstermitir (Kurdakul, 1992: 163). Ahmet Kabakl da Trk edebiyatnda Trkeyi aruza en kolay, en ustaca kifin uyguladn vurgular (Kabakl, 1985: 129). kife ilikin neredeyse hi olumlu kanaat belirtmeyen smail Hikmet Ertaylan onun sade ve kuvvetli bir dille yazdn kabul etmekle birlikte baz iirlerinde halkn kelimelerini ya da telaffuzunu kulland iin onu dili bayalatrmakla sular. Onun kelimeleri vezne yerletirmek iin kendisini zorlamadn, fikrini ifade etmek iin dnmediini bu ve benzeri nedenlerle muhitinin airi olarak kaldn iddia eder. Ona gre kif, lisannda tasvir kudreti, tahkiye kabiliyeti olup bazen gzel iirler de yazmakla birlikte ou iirinde ise ilham eksiktir (Ertaylan, 1925: 232).4 2.3.Biim, Teknik ve Tema Mehmet kif, iirlerinde toplumun zdrabn iler; zgn teknikler gelitirir, ayn iir ierisinde farkl nazm biimleri ve aruz
4 Mehmet kifin iirleri; dil, slp, biim ve tekniindeki farkllk/zgnlk dolaysyla daha Safahat I. Kitab yaynlandnda edeb mnakaalarn olumasna neden olur. Cell Shir, Ahmet Hikmet (Mftolu), Midhat Cemal, Hamdullah Suphi (Tanrver), Ispartal Hakk, Sleyman Necip mnakaa katlrlar. Bu hususa ilikin ayrntl bilgi iin bkz. M. Fatih And (2000): Safahat-Birinci Kitabn Devrinde Uyandrd Akisler, Edebiyat Aratrmalar I, stanbul, s. 233-259.
158
vezni kullanr (Okay, 1990: 176-183) Trk edebiyat tarihlerinde kifin iirlerinin biimsel, teknik ve tematik yaps ayrntl olarak irdelenir. Trk Teceddt Edebiyat Tarihinde Mehmet kifin ictimi ynnn kendisini Kfe, Mahalle Kahvesi, Kse mam vd. sosyal ierikli manzumelerinde hissettirdiini belirten smail Habip Sevk, Edeb Yeniliimizde de kifin mahall rengi manzumelerine baarl biimde yanstmasn, Trklnn ikinci nemli taraf olarak grr. Hseyin Rahminin romanlarnda ve Ahmet Rasimin makalelerindeki gibi kifin de Kfe, Meyhane, Bayram, Seyfi Baba, stibdad vd. manzumelerinde eski stanbulun birok hususiyetlerini, halkn rf ve adetlerini baarl biimde yansttn belirtir. Sevk, kifin iirlerinin Trkl/Trk kltrn yanstmadaki ustaln ve nemini vurgulamak iin onun sz konusu manzumelerini Trk ynyle ne kan/karlan Mehmet Emin Yurdakul ile karlatrr: Trk Saznda byle canl paralar yerine mcerret mevzular vardr; orada dilenen dilenciye on para vermemiz sylenir. Burada ise mesel bir kfeci ocuun hayatndaki ve nasibindeki merret anlatlr. Trk airiyim diyenin iirinde Trk hayatndan levhalar yok; Din airiyim diyen Safahat nzmnda ise bunlar bol bol ve kucak kucak var ( Sevk 1932: 365). Sevkn bu ifadeleri gstermektedir ki Mehmet kif, Trk kltrne ilikin ayrntlar, Trk halknn aclarn olduka canl biimde, arpc slpla yanstmaktadr. Sevk sz konusu eserinde bu savn kantlamak iin Mehmet kifin iirinden metin rneklerini delil olarak sunar. rnein Kfe iirinden ald -Ne istedin kfeden yavrum? Az yok, dili yok,, Kuzum ayp m almak, gnah m yk tamak? vb. msralar o dnem stanbul halknn diyaloglarn ve zdraplarn yanstmas bakmndan dikkate deerdir. Sevk, Mehmet kifin manzumelerinin Trk kltr hayatndan olduka canl kesitler sunduunu vurgulamak iin onu sosyal merhamet konulu manzum hikyeler yazan Tevfik Fikretle de karlatrr. Tevfik Fikretin Balklarndaki mcerretlie, Mehmet Eminin Trke iirlerindeki fakirlik ve sefalet manzumelerinin sanatszlna karn Mehmet kifin
159
manzumelerindeki tasvirlerinin -zellikle Kfede- somut ve gereki olduunu ifade eder. Bu manzumedeki kiiler olabildiince doal bir dille konuur; bu iir sokaklaryla, ocuuyla, kadnyla Trkl yanstr. Trklere ait olan/Trk kltrn yanstan bu iirlerin mill iirler olarak deerlendirilmesi gerekir. Sevkn hi Trk olmayan Mehmet kif de mill air olabiliyormu! eklindeki ifadesi onun kifin eserlerini ideolojik bak asndan syrlp deerlendirdiinin gstergesidir. Sevk, Blbl iirindeki O zmrt tahta kondun bir semav saltanat kurdun,/ Cihann yurdu hep inense inenmez senin yurdun! vb. msralar da savna delil olarak gsterir. smail Hikmet Ertaylann da kife ilikin nerdeyse tek olumlu hkm -mill duygularn ne kt, gl bir lirizme sahip olan- Blbl manzumesini edeb nitelii gl iir olarak gstermesidir. Sevke gre Mehmet kifin dindar ve temiz imannn Trk edebiyatna iki nemli katks olur. Birinci olarak kif stibdad, Kfe, Meyhane vb toplum hayatn canl ve sade biimde yanstan sanatsal olarak da gl manzumeleri kazandrr. kinci olarak da onun din airlii sayesinde Trk edebiyat din heyecanl ok deerli manzumelere sahip olur. Sevk, Safahat airinin sosyal ierikli iirlerindeki tahkiye tarzna bakanlarn, o tarzn gerei olarak onu hep kuru ve ritimden mahrum zannettiklerini, oysaki kifin kendine gre ok kuvvetli lirizmi olduunu savunur. Mustafa Nihat zne gre kifin eserleri teknik olarak baarl iken iirin istedii i kymetlerden uzak, ruh itibariyle de muhafazakr bir zihniyetin mahsulleri olduklarndan yeni iirin rnekleri diye telakki olunamamaktadrlar. O, stikll Marn yazmasna, zaman zaman lirik paralar da sylemesine ramen, ilhamn ounlukla din zihniyetinden ve din tehassslerden ald iin Trk edebiyatnn son asrdaki yenileme hareketinde etkili olamaz (zn, 1941: 95). Hfz Tevfik Gnensaya gre ise Mehmet kif, iirlerinde yalnzca din duygular ifade etmekle kalmaz. O, halkn arasndaki hayat tablolarn da canl biimde tasvir eder, Tevfik Fikretin tabiat objektif gzle seyretmesi gibi o da toplum hayatn ayn gzle grr (Gnensay, 1944: 229).
160
Vasfi Mahir Kocatrk, kifin millet ve vatan duygularyla birlikte Mslmanlk sevgisinin de hkim olduu iirlerinin dil ve ruh bakmndan Trk edebiyatnn en mill ve deerli eserleri arasnda yer almas gerektiini savunur. Ahmet Kabaklya gre de kifin baars da gerek hayat safhalarn, fikirleri, olaylar ve her snftan halk iyi bilmesinden, deyim ve sz hazinesinin zenginliinden ileri gelir. kifin nazmda Fransz dnr Alainin arzu ettii biriken, skan, younlaan, olaydan, fikirden ve duygudan daha nce dikkati eken, ss ve yapmacklktan uzak, fazlalklardan arnm, dipdiri halk szlerinden kurulmu ekici bir anlat olan bir slp kendisini hissettir. kif, mrnn sonuna kadar halk Trkesini arar; Safahatn her kitabnda daha yaln ve bol kelimeli bir Trke bulunur, Asm ise halktan alnan bu slbun aheseridir. Ar zlemeye ve yapma dile kar olan kif, tasfiyecileri de halk diline yabanc sayar, dilindeki sadelik de Tanzimattan itibaren halka seslenen Ahmet Cevdet Paa, Ahmet Midhat Efendi ve Muallim Nacinin Trkelerinin devamdr. Realist ve natralist tasviri nazma sokan ilk air olan kif, bu ekici slbu salamak iin tahkiye, tasvir, hitap ve syleme gibi anlatm tekniklerinden yararlanr (Kabakl, 1985: 130). Orhan Okay da Gkalpin Trklk programn nazma dken rnekleriyle Mehmet Eminin mill heyecanlar ve baz sosyal problemleri yanstan iirlerinin ounun lirizmden mahrumluuna karn Mehmet kifin, baz manzum hikyelerinin dnda, zellikle slamn dnya nizamn deil, din duygular ifade ettii iirlerinde lirizme ykseldiine dikkat eker (Okay, 2005: 67). Orhan Okay, slamclk Akmnn Edebiyata Yansmas bal altnda Mehmet kifin iirlerinin slamclk anlayn en geni biimde ifade eden edeb bir metin olduunu syler. kif, fikirlerini ifade ederken otokritik/zeletiri yapar; Safahat da slam dnyasnn bir Mslman air tarafndan yaplm en ar tenkitlerini ierir (Okay, 2005: 234-235). kifin iirlerinin biim olarak orijinal olduuna dikkat eken Okay, Safahat I. Kitapta baz manzum hikyelerin ba taraflarnda sadece kafiye dzeni bakmndan gazele benzeyip -dier iirleri gibi- Merutiyet dnemin getirdii fikirleri ieren paralar bulunan Fatih Camii, Meyhane, Bayram
161
vb. iirler olduuna dikkat eker. Yine ayn eserde Mezarlk, stibdad ve Ezanlar iirlerinin ekil olarak muhammes, Ahret Yolunun ikinci blmnn de murabba olduunu belirtir.5 3.Fikir Adam Olarak Mehmet kif Trk Teceddd Edebiyat Tarihinde Mehmet kifin Mslman Trk halknn bana gelen felaketleri din inanlardan uzaklalmasyla ilikilendirmesine kar kan smail Habip Sevk, Edeb Yeniliimizde de Ne irfandr veren ahlka ykseklik, ne vicdandr;/ Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr. msralarndaki yaklamn da eletirir; onun idealindeki btn hatann da bu yaklamndan ileri geldiini savunur. Ancak Sevke gre Mehmet kif din airi olmakla birlikte zahit bir dindar air deildir. O, dindarl toplumu kuvvetlendirmek iin kullanmakta, slamiyette slahatlk yapmak istemektedir. O, Bakn mcahit olan Garba imdi bir kerrre:/ Havaya hkmediyor kani olmuyor da yere/ Dnn de tl olan ark seyredin: ne geri!/ Yaknda kalmayacak yeryznde belki yeri! gibi msralarla ark ve Garbn farklarn aklayarak Mslmanlar uyarmaya alr. kifin ark geri kalmlktan Hz. Muhammed zamanndaki slam anlaya/ alglay esas alarak kurtulaca dncesini de eletiren Sevk, bu dncenin uygulamaya geirilmesine imkn olmadn syler. Sadece din kuvvetiyle kitlelerin medeniyete srklenemeyeceini; yeryzndeki yz milyon Mslman din birliiyle birletirmenin mmkn olmadn ifade eder. Milliyetiliin Mslmanl dataca fikrinin aksine Mslman milletlerin kendi aralarnda gl bir millet olmay baarmalar durumunda Mslmanln da gleneceini savunur: Milliyet dinden o kadar kuvvetlidir ki, Safahat airinin rkdalar nasl kavmiyet namna bize haner ekmilerse Peygamberimizin rkdalar da ordumuzu arkadan vurdular ve hepsinden belii Kse mamn olu Asm anakkalede en ok Hint Mslmanlaryla boazlat! (Sevk, 1932: 369).
5 Orhan Okay Mehmet kifin Baz iirlerinde ekil Muhteva Mnasebetleri balkl makalesinde bu hususu ayrntl olarak irdelemektedir. Bkz. Sanat ve Edebiyat Yazlar, Dergh Yaynlar, stanbul 1990, s. 176-183.
162
smail Hikmet Ertaylan, kifin bak asnn din merkezli/dar olduunu, sadece Mslmanlarn dertleriyle ilgilenip masum, mazlum dier halklarn zdraplarna kar duyarsz kaldn iddia edip din merkezli bak asnn onu insan boyuttan uzaklatrdn savunur. Ona gre Mslmanlarn elemlerinden, yaralarndan bahsederken din mensuplarnn yapt ikence, zulm ve vahetleri grmezden gelmitir. Vasfi Mahir Kocatrke gre ise kif, Mslman Trk mazisinin heyecann benimser, eski devirlerin saf ve temiz imannn zlemini eker. Nasl ki Ziya Gkalp Trklk dncesiyle bir akma nclk etmise Mehmet kif de Panislamizm akmyla kart bir gr savunur. Bu gr o gnk tarih gereklere aykr olmasna ramen Mehmet kif gibi imanl ve heyecanl bir savunucu bulur. kifin airliini de bu ideale vasta yaparak belirli bir kitleye hitap ettiini ifade eden Kocatrk, onun Balkanlardaki milliyetilik hareketlerinin hzlanmas sonucu daha da iddetle benimsedii bu fikirlerin arkn nemli dnrleri olan Cemaleddin Efgni ve Muhammed Abduhtan mlhem olduunu syler, kifin bu ahsiyetlerin fikirlerine eserlerinde zaman zaman yer verdiini belirtir (Kocatrk, 1970: 765-766). nci Enginn de kifin, Msrn en muhteem stad olarak nitelendirdii modernist slamc Muhammed Abduhun tesirinde kaldn onunla Cemalettin Efgnnin yenilemeyle ilgili grlerini anlatt iirinde nklap istiyorum, ben de fakat, Abduh gibi msranda da Abduha olan hayranln aka ifade ettiini belirtir (Enginn, 2006: 593). Nihad Sami Banarl, dnemin artlar ierisinde kifin milliyetilik akmna kar kmasn isabetli bulur. Banarlya gre kif, Avrupallarn Osmanl devletini ve Mslman lkeleri paralamak iin milliyetilik dncesini hzlandrdklarn fark ettii iin slam birliini are olarak grr. Osmanl Devletinin k devrinde slam birlii gibi muazzam bir kuvvetin nnde ve stnde yaamann ark dnyas iin biricik kurtulu aresi olabileceini dnr. kif, o tarihlerdeki Trkiye iin ak bir Trklk siyasetinin siyas zararlarn Ziya Gkalpten nce fark
163
eder, bu yoldaki mfrid Trkleri uyarr (Banarl, 1971: 1153). Fikr-i kavmiyeti telin ediyor Peygamber msrandan hareketle kifin mill ynnn olmad deerlendirmelerinin yaplmasn hatal bulan Banarl, bir Trk aydn olarak slam birliine dayanan kuvvetli bir Trkiye isteyen kifin slam birlii emelinde de -Namk Kemalin Osmanlclk idealinde olduu gibi- dern bir milliyetilik grldn syler (Banarl, 1971: 1158). Mehmet kifin fikirlerinin millet lks ve slamlk lks olmak zere iki esas noktaya dayandn syleyen Ahmet Kabaklya gre bu iki dnce, Safahatta i ie olarak birbirini tamamlar. kif, Trk milletinin slamln nc ve kurtarcs olduuna inanr; ona gre Trklk yklrsa slamlk da snecektir. mmetilik terimi kifi tanmlamakta yetersiz kalr. Osmanl mparatorluunun nazik artlar ierisinde Trk-Arap-Arnavut gibi unsurlarn kavmiyet gdsne kaplarak birbirlerine dman edilmeleri ihtimalinin devletin felaketi olacan dnen kif, dine bal milliyetilik fikrini savunarak sadece rklka kar kar. Kabakl da -Banarl gibi- Fikr-i kavmiyeti telin ediyor Peygamber diyerek blcle kar kan kifin Trk tresi, Batclk, kltr milliyetiliiyle ilgili yaklamlarnn Ziya Gkalpten ok farkl olmadn savunur. Kabaklya gre kifin Osmanl Devleti ierisindeki slam unsurlar/Mslman kavimleri eit grmek istemesi, vicdanl bir aydnn devleti korumak iin harcad abalardan ibarettir.. Onun o tarihlerde Trklerle tartmas da bu yaklamndan kaynaklanr. Kabaklya gre Gkalp ve arkadalarna Trk-milliyeti dendii gibi, kif ve arkadalarna da slammilliyeti denmesi gerekir (Kabakl, 1985: 116-117). Kabakl, Gkalpin hars ve medeniyet ayrm gibi, kifin de ada millet grn marifet ve fazilet kavramlar zerine kurduunu ifade eder. kifin marifet kavramna baknn da Gkalpin medeniyet ve tezhip kavramlarna bakyla benzerlik gsterdiini savunan Kabakl, Tevfik Fikretin olu Haluku sko lkelerine gndermesi gibi, kifin de kahraman Asm Avrupaya ilim tahsili iin gnderdiine dikkat eker. kifin fazilet kavramna baknn Gkalpin hars kavramyla benzerlik gsterdiini ifade eden Kabakl, Medeniyet dediin tek dii kalm canavar
164
ve Medeniyet denilen maskara mahlku grn,/ Tkrn maskeli vicdanna asrn tkrn! msralarndan hareketle kifin medeniyet dman olarak deerlendirilmesini de yanl bulur. Medeniyet adna insanl katleden emperyalizme kar olan kif, milletin cevherine uygun bir medeniyet ister. Gkalp gibi o da halk ve aydn arasndaki uurumun, birbirlerine kar tereddtlerinin ortadan kalkmas gerektii fikrini savunur (Kabakl, 1985: 119). Mehmet kifi slamc grn iirdeki temsilcisi olarak nitelendiren Orhan Okaya gre kifin Bat medeniyetini Douya stn klan btn ilimleri, slam ahlkna aykr olmamak artyla yaama tarzn benimsemek hususundaki fikirleri slamcln nemli bir parasdr. Osmanl Devletinin blnme tehlikesiyle karlat o yllarda kifin rk esasna dayanan milliyeti/Trk gr benimsememesinin yadrganmamas gerekir. Vatan toprana, bayraka, milletin faziletlerine, diline, sanatna onun kadar bal ok az insan bulunur ve bu vasflar dikkate alndnda Mehmet kifin milliyeti bir air olarak dnlmesi gereklere de aykr olmaz. Safahat dikkatle incelendiinde kifin de Ziya Gkalp gibi Trk olmamakla birlikte, kltr ve inan temeline dayal bir milliyet grne sahip olduu kanaatine varlabilir. Okaya gre II. Merutiyet yllarnda Mehmet kif ile Trkler arasnda samimiyet vardr. Sebilrread ve Srat- Mstakim dergilerinde d Trklerle zellikle de Rusya Trkleriyle ilgili yazlar, Trk dergilerden daha ok olup bu dergilerde Rusya Trklerinden gelen ve ezilen Mslmanlarn ektii skntlar dile getiren bir yn mektup da yazl belgeleri oluturur. Trk ve Turanc dergilerde yazan Rusyal Trklerden Ahmet Aaolu, Abdrreid brahim, Yusuf Akura, smail Gaspral, Ayaz shaki gibi yazarlarn slamc dergilerde yazmalar slamclarla Trkler arasndaki samimiyetin delilidir. ttihad ve Terakki genel merkez yesi Ziya Gkalp ve arkadalarnn, slam dncesini arka plana iten bir Trklk mefkresinin douraca tehlike kifi endielendirir. kif, itilaflar ortadan kaldrmak iin teebbste bulunup gazetelerdeki manasz ve tehlikeli polemikler yerine bir salonda ilm mnakaa ve mbahase yoluyla aradaki ihtilaflar ortadan kaldrmay teklif
165
eder, ancak destek bulamaz.6 Mehmet kifin o yllarda Trklk ve slamcln daha salkl bir milliyetilik dncesinde birleebilmesi hlyas gerekleemez (Okay, 2005: 157-158). Okaya gre Mehmet kif gibi slamc, Gkalp ve Mehmet Emin gibi Trk airlerde bile deien oranlarda Batllama eilimleri vardr. Safahatn altnc kitab olan Asmda Asmn ahsnda Trk genliine yaplan tavsiyeler, Fikretin Haluk iin sylediklerinden farkszdr. Fikretin ar veya mutlak Batclna karn kif Sadece Garbn ilmine dnsn yznz diyerek Batnn yalnz ilmini tavsiye eder. Bat medeniyetinin olumsuz ynlerine birok air/yazar gibi kif de kar kar; Sleymaniye Krssnde, Berlin Hatrlar, Asm ve Hakkn Seslerindeki baz paralarda onlarn insanla ve merhamete aykr davrandklarn ifade eden iirler yazar (Okay, 2005: 189). nci Enginn, kifin stibdad iirinde geen O birka hayme halkndan cihangirne bir devlet/ karm, bir zaman dnyay lerzan eylemi millet msralarndan hareketle vatan ve hrriyet kavramlarna baknda Namk Kemlin tesiri olduunu savunur. Enginne gre kif, kavmiyet cereyan dedii milliyetilik akmna kar olmakla birlikte Arnavudlarn isyan karsnda byk hayal krkl yaar. slam leminin perianl ve Bat lkelerinin smrgesi olmas karsnda ac duyan kif, bu durumun nedenini Mslmanlarn slamiyetin ruhundan uzaklamalar ve tembellikleriyle ilikilendirir (Enginn, 2006: 593). 4.Karakter Heykeli Olarak Mehmet kif smail Habip Sevk, Mehmet kifin her ynden baarl olmasn samimiyetiyle ilikilendirir. Nihad Sami Banarlya gre kif, kendi ahsiyetinden ok inand faziletlere/deerlerine saldranlara -zellikle dine, Kurana, Hz. Muhammede kfredenlere- kar tepki gsterir. Tevfik Fikretle aralarndaki
6 Hlya Argunah Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000 adl eserde Mehmet kifin, slamn kavmiyeti reddettiini, Trklerinse kavmiyeti nemsediklerini belirterek bu grten yana grnmemesine ramen Trk anlayta olanlarla zellikle de Ziya Gkalpla halkn nnde tartarak bu iki gr birbirine yaklatrma arzusunda olduunu, ancak onun bu uzlamac tavrnn cevapsz kaldn ifade eder (Argunah, 2004: 207).
166
tartmalar da kutsal deerlere saldr nedeniyle kar. kif, Servet-i Fnnun fuhu edebiyat cephesine -bilhassa Mehmet Raufun Zambak adl mstehcen hikyesine- de ayn nedenlerle tepki gsterir (Banarl, 1971: 1159). Safahatn muhtelif yerlerine msbet ahlk telkin eden tlerin byk yer tuttuuna dikkat eken Vasfi Mahir Kocatrke gre, t ieren Oturup kr gibi, nmerde el amak iyi mi?/ Kim kazanmazsa bu dnyada bir ekmek paras:/ Dostunun yz karas, dmann maskaras (Seyfi Baba), Hayat hak tanyanlar yorulmuyor, htiyar amcan dinler misin, olum, Nevruz?/ Ne byk syle, ne ok syle; yiit ite gerek!.../ Laf bol, karn geni soylar taklid etme;/ Sz salam, z salam, adam ol, rkna ek! vb. msralar bir bakma Mehmet kifin karakter yapsn gsteren belgelerdir. Prensiplerine bal ve drst bir ahsiyet olan kif, iirlerinde de drstl telkin eder. Zulm alklayamam; zlimi asla sevemem/ Gelenin keyfi iin gemie kalkp svemem./ ()/ Doduumdan beridir km istiklle;/ Bana hi tasmalk etmi deil altn lle,/ Yumuak bal isem kim demi uysal koyunum?/ Kesilir belki, fakat ekmeye gelmez boynum. vb. msralar onun karakter adam olduunun bariz iaretleridir (Kocatrk, 1970: 767). Ahmet Kabakl da Mehmet kifin, bu msralarla ahsiyetini orta koyduunu, kendisini anlattn ifade eder. kifi her lkede az yetiir soydan bir ahlk ve lk adam olarak niteler, karakter zelliinin de Safahatn her msrana yansdn belirtir (Kabakl, 1985: 113). Yine Kabakl, Kocatrk gibi onun prensiplerine uygun yaadn, ilkeli davrandn; elebi mizal, kimseyi incitmek istemeyen kifin ktlk ve hakszlklarla mcadele ederken ise olduka sert slp kullandn belirtir7 (Kabakl, 1985: 114). kifin ahsiyeti, Fatih semtinde slam terbiyeyle yetimesinden ileri gelir. Onun yoksullara acmas, bakalarnn derdi iin mcadele etmesi, halkn yararn gaye edinmesi hep aile ve evresinden ald eitimle
7 smail etili II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat adl eserde Mehmet kifin bir insan olarak en ok dikkati eken yannn rnek alnacak bir karakter ve ahlka sahip olmas olduu ifade eder. Onun dnya gr ve sanatn beenmeyenlerin bile, karakter ve ahlk nnde saygyla eildiklerini; karakterinin nemli lde sanat ve eserlerine de yansdn belirtir (etili, 2007: 266).
167
ilikilidir. kifi tanyanlar da hep onun alkanlna, haram helal kavramlarna gsterdii zene, din ve mezhep fark gzetmeyiine vurgu yaparlar. kif, dost olarak grdklerinin -Neyzen Tevfik gibizaaflarna da katlanr, kaba sofuluk gibi kaba dinsizlikten de rahatsz olduu, hangi artta olursa olsun verdii sz tuttuu, kuvvet nnde eilmeyip zorbalara da yz vermedii vb. karakter zellikleri onu tanyan ve ona kar n yargl davranmayan kiilerin tm tarafndan da tekrarlanr. Kabakl onu Trk-slam- Bat ahlknn soylu deerlerini nefsinde toplam bir yce insan rnei olarak niteler (Kabakl, 1985: 115-116). Seyit Keml Karaaliolu, da onun hayat boyunca inanlarndan en ufak bir sapknlk gstermediini belirtir. smail Hikmet Ertaylan kifin karakterine ilikin hkm verirken de olduka saldrgan bir tutum ierisinde olup ona byk hakszlk eder. Ona gre II. Merutiyetin ilanndan sonra Drlfnn Edebiyat mderrisliine atanan kif, bu muhite almakta zorlanr; buradakilerin bazlarna kin ve nefretle bakar. Kendi zihniyetinden olan be yardakyla az birlii yaparak ileri gelen deba, uara ve fuzalaya kfr eder. Ertaylan; kifin sadece Fikrete deil btn ediplere, btn airlere, btn faziletlilere, genlere ve genlie svdn iddia eder. Tevfik Fikretin ise onun irkin ve miskince bhtanl hcumlarna, Ben utanmam yzm ak, alnm ak/ Sen utan yaptn iten be alk eklindeki msralaryla asilne bir cevap verdiini savunur (Ertaylan, 1925: 226). Sonu smail Habip Sevkn Trk Teceddd Edebiyat Tarihi (1924) adl eserinden nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923) (2006) adl eserine kadar yazlan Trk Edebiyat tarihlerinin hepsinde Mehmet kif Ersoya yer verildii grlmektedir. Bu eserlerde kif farkl ynleriyle, farkl yntem ve bak alaryla ele alnmaktadr. Eserlerdeki farkllk yazl tarihinden ok bak asyla ilgilidir. rnein tasnifte trleri esas alan Mustafa Nihat zn, kiften sadece nazm blmnde sz ederken, trlere ve eilimlere gre tasnif yapan Orhan Okay ve nci Enginnn eserlerinde ise kif, birden ok balk altnda ele alnr.
168
Trk edebiyat tarihlerinde smail Hikmet Ertaylan (Trk Edebiyat Tarihi- Osmanl Ksm Yirminci Asr) dnda kife olumsuz bak ya da dmanca tutum sergilenmemektedir. Ertaylann eseri olduka znel yarglardan olumas, kiisel tepkileri aktan hissettirmesi ynyle dier Trk edebiyat tarihlerinden ayrlr. smail Habip Sevk, Mustafa Nihat zn, Hfz Tevfik Gnensay da kifin fikirlerini, sanat anlayn ya da sanatkrln eletirseler de eletiri ya da kart grler, kiisel tepkilerden ok bak asyla ilgilidir. smail Habip Sevk, Vasfi Mahir Kocatrk, Ahmet Kabakl, kife ilikin hkmler verirken onun eserlerinden alnt metinler verir. Kenan Akyz ise hi alnt yapmaz. Orhan Okay ve nci Enginnn eserinde de metin alnts ok azdr. smail Habip Sevk, kifin baz fikirlerine kar kmakla birlikte eserlerindeki mill yn, Trke zglk dolaysyla kifi takdir eder. Eserlerinde ve sanat anlayndaki bu zellii yetitii evre ve ald eitimle ilikilendirir. Vasfi Mahir Kocatrk, Ahmet Kabakl, nci Enginn ise iirlerinden hareketle fikirlerini ele alr. kifi Mill Edebiyat dnemi ierisinde deerlendiren Orhan Okay fikirlerinin/ hkmlerinin nedenlerini ayrntl olarak aklar. smail Habip Sevk ve Kenan Akyz, Mehmet kifin Trkeyi kullanmasndaki baarsn ve toplumun dertlerini tespit ve ifade etmede gzlem gcn vurgulamak iin onu sosyal ierikli iirler yazan Tevfik Fikret ve Mehmet Emin (Yurdakul)la karlatrrlar. kifin Trkeyi daha baarl biimde kulland ve Trkle ait deerlerini daha iyi yanstt hususunda smail Hikmet Ertaylan dndaki Trk edebiyat tarihileri ayn fikirdedir. kife nyargl yaklaan bazen dmanca tutum sergileyen kif, dier Trk edebiyat tarihilerinin takdir ettii yn bayalk olarak niteler. Yine smail Hikmet Ertaylan dnda dier Trk edebiyat tarihileri, kifin fikirlerinde slam inanc, Kuran- Kerimi esas ald hususunda ayn fikirdedir. rnein smail Habip Sevk, kifin baz fikirlerine kar kmakla birlikte, bak asnn snrl olduunun sylenilerek eletirilmesine kar kar. Nihad Sami
169
Banarl, Vasfi Mahir Kocatrk, Ahmet Kabakl, Orhan Okay; kifin milliyet ve medeniyet dman olarak gsterilmesine kar kp onun mill duygularna ve terakkiyi ycelten fikirlerine eserlerinden de rnekler sunarlar. Bir Karakter Heykeli olan Mehmet kif, edeb eserleri ve fikirleriyle birlikte rnek kiiliiyle de kendisinden olduka sz ettirir. Karakterine ilikin en geni bilgi ise Ahmet Kabaklnn eserindedir. Ahmet Kabakl, Vasfi Mahir Kocatrk, Nihat Sami Banarlnn -iirlerinden de rneklerlekifin salam bir karakter yapsna sahip, z sz bir olduu hususunda ayn fikri savunmalarna karn, smail Hikmet Ertaylan ise tamamen aksini savunmakta, kifi karalamaya almaktadr. Sonu olarak belirtmek gerekirse, daha hayatta iken hakknda biyografi yazlan (Sleyman Nazif, Mehmet kif), edeb siyas hatrlarda ok ynl bir ahsiyet olarak sz edilen, salam karakterine vurgu yaplan, Midhat Cemal Kuntayn stanbul romannda roman kiisi olarak kurgulanan Mehmet kife Trk edebiyat tarihlerinde de geni yer verilmi; farkl bak alaryla deerlendirilmitir.
Kaynaka AKTA, erif. (1996/II). Yenileme Devri Trk iir ve Antolojisi I. Ankara: Aka Yaynlar. AKN, mer Faruk. (1990). Bir Edebiyat Tarihi Yazmak Mmkn mdr?, Dergh, say: 1, Mart 1990, s. 12-13, 18-19. AKYZ, Kenan. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860-1923. stanbul: nklp Kitabevi, stanbul. ANDI, Fatih. (2000). Safahat-Birinci Kitabn Devrinde Uyandrd Akisler. Edebiyat Aratrmalar I, , stanbul: Kitabevi Yaynlar. 233-259.
170
BANARLI, Nihad Sami. (1971). Resimli Trk Edebiyat Tarihi II. stanbul: Milli Eitim Basmevi. ETL, smail vd. (2007). II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. DUYMAZ, Recep. (2008). Trk Edebiyat Tarihinde Mill Edebiyat Dnemi (1911-1923), stanbul: 3F Yaynevi. ENGNN, nci. (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. (ERTAYLAN), smail Hikmet. (1341/1925). Trk Edebiyat Tarihi- Osmanl Ksm Yirminci Asr, Bak: Azer Neriyat. GNENSAY, Hfz Tevfik. (1944). Tanzimattan Zamanmza Kadar Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. KABAKLI, Ahmet. (1985). Trk Edebiyat ///. stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar. KARAALOLU, Seyit Kemal. (1985). Resimli Motifli Trk Edebiyat Tarihi-Cumhuriyet Edebiyat, Ankara: nklp Kitabevi. KOCATRK, Vasfi Mahir. (1970). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaynevi. KORKMAZ, Ramazan-ARGUNAH, Hlya vd. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000. Ankara: Grafiker Yaynlar. KURDAKUL, kran. (1992). ada Trk Edebiyat I-Merutiyet Dnemi I. stanbul: Bilgi Yaynevi. MUTLUAY, Rauf. (1976). 50 Yln Trk Edebiyat. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. OKAY, Orhan. (1990). Mehmet kifin Baz iirlerinde ekil Muhteva Mnasebetleri. Sanat ve Edebiyat Yazlar,. stanbul: Dergh Yaynlar, 176-183. OKAY, Orhan. (1998). Mehmed kif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi. Ankara: Aka Yaynlar. OKAY, Orhan. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat, stanbul: Dergh Yaynlar.
171
ZN, Mustafa Nihat. (1934). Metinlerle Muasr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul Devlet Matbaas. ZN, Mustafa Nihat. (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Maarif Matbaas. (SEVK), smail Habip. (1340/1924). Trk Teceddd Edebiyat Tarihi. stanbul: Matba-i mire. SEVK, smail Habip. (1932). Edeb Yeniliimiz II, stanbul: Devlet Matbaas.
172
UARA AYETLER KARISINDA MEHMED KF
Mehmet SMER* zet Kuran hayatnn btn iin merkez metin olarak konumlandrm bir air olan Mehmed kif, o zamana kadarki btn uygulamalar bir tarafa koyup dorudan doruya Kurandan ilham almay teklif eder. Bu teklif phe yok ki sanat iin de geerlidir. Bilindii gibi Kurann uara Sresinde airlerle ilgili pek de olumlu olmayan ifadeler vardr. kif gibi Kuranla i ie yaayan bir airin sanatn bu ayetler karsnda nasl temellendirdii konusu, onun sanatn anlamak iin yeni bir perspektif getirmektedir. Yaplan incelemede grlmtr ki kif, Kurann aklclyla pozitivizm arasnda bir telif yapmaktadr. Anahtar Kelimeler: Mehmed kif, uara Sresi, gerekilik
* Ar. Gr., Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, e-posta: mehmet.sumer@marmara.edu.tr
173
Abstract Mehmed kif Versus The Shuar (The Poets) Verses Mehmed Akif is a poet who positioned Quran as a central text for his all life. He offers to put away all applications with direct inspiration of Quran. Certainly this offer is effective for art too. As known there are some statements about poets that are not positive in Surat ash-Shuar (The Poets). How does argue his art confront of these Verses a poet who is living crowded with Quran as Akif. This subject is puting a new perspective on understanding his art. After the examination has been seen that Akif is reconciling rationalism of Quran and positivism. Key words: Mehmed Akif, Surat ash-Shuar (The Poets), realism Cevdet Paa Kuran nsiridir, Akif Kuran iri. Ancak ikisinin arasnda fark var: Kuran, Cevdet Paann yalnz kltrn, Akifin kltryle beraber seciyesini de yapt. Mithat Cemal Kuntay Kuran hayatnn btn iin en merkez metin olarak konumlandrm bir air olan Mehmed kif, o zamana kadarki btn uygulamalar bir tarafa koyup dorudan doruya Kurandan ilham almay teklif eder. Kukusuz yzyllar iinde birtakm dardan ve tasavvuf gibi daha ierden saylabilecek etkilerle ekillenmi slam toplumlarndaki sanat pratiini, kifin bu grlerinin haricinde tutmak mmkn deildir. Kendisinin Safahatn farkl yerlerinde ve farkl ekillerde defalarca vurgulad bu grleri, en somut hliyle u msralarnda zetlenir: Dorudan doruya Kurandan alp ilhm, Asrn idrkine syletmeliyiz slm (Ersoy, 1987:381)1 kif, bu msralarnda hayatn her alannda olduu gibi iirde de dorudan Kurann referans alnp aa uygun bir ekilde yorumlanmas gerektiini ne srmektedir. Bu durumda Kurann
1 Safahattan yaplan bundan sonraki alntlar iin de bu baskdan yararlanlmtr. Alntnn sonundaki rakam sayfa numarasdr.
174
UARA AYETLER KARISINDA MEHMED KF / Mehmet SMER
iire baknn kifte nasl yank bulduu nem kazanr. Dolaysyla rahatlkla denilebilir ki kif iin en ideal hayatn dorudan doruya Kurann ekillendirdii Asr- Saadet Mslmanl oluu gibi en makbul iir de Kurann erevesini izdii ve yollarn gsterdii iir olmaldr. Bu ekilde kifin iir dnyasn anlamak, bir ynyle de Kurandaki iir hkmlerini nasl anladn ve nasl yorumladn anlamakla mmkn olacaktr. Yakup Kadri, daha 1922 ylnda yazd bir yazda, her airin bir mihveri, vasf- mmeyyizi olduunu syler. rnein Namk Kemalin mihveri vatanperverlik, Abdlhak Hamidinki bireyin his ve fikir hummalardr. Mehmed kifin mihveri ise dindir. (Karaosmanolu, 1938:406). Yakup Kadri, kife kadarki Trk iirini ise uara ayetlerini andran gerekelerle eletirirken kifi ver. (Karaosmanolu, 1938:407-408).2 Yakup Kadrinin din olarak belirttii mihver, aslnda daha zelde Kurandr. kifin hayatnda Kuranla nasl bir ilikisi olduunu, hakkndaki biyografiler ayrntl olarak anlatmaktadrlar.3 Yalnzca Cumhuriyetin ilk yllarnda yeni hkmetin Kurann Trkeye evirisi iin dnemin onca limi arasnda Mehmed kifi en uygun kii olarak grmesi bile, airlii kadar ve belki ondan fazla Kuranla olan ilikisinin en ak delilidir. Hatta Sleyman Nazif, bu haberi iittiinde Kuran Cenab- Hakk, Trk lisnyla inzl etmeyi murd etseydi, Cebrili, b-phe Safaht iri olurdu (Nazif, 1991:133) diyerek onun sanat ile Kuran arasndaki ilikiyi de veciz bir ifadeyle aklam oluyor. Bilindii gibi Kurann eitli yerlerinde iirle ve airlerle ilgili ou olumsuz kabul edilen baz ayetler vardr. Bu ayetler, slam toplumlar iinde airlerin bir biimde hesaplamalar gereken bir metin olmu ve sonuta airler, ya kaytsz kalarak onu hayatnn dna karm veya bir biimde yorumlayarak sanatn merulatrma yoluna gitmilerdir. Daha ok din duyarll olan
2 Yakup Kadri yazda yle diyor: Kuvvetsiz ve ad airler onlardr ki muhitlerinin tabi mahsulleri olmyan bir takm sahte ve yabanc tahasss mihverleri etrafnda puyandrlar. Bu dalletzedeler, arkalarna taklan ruhlar birbirinden acaib, biribirinden maks bin trl manev, fikr maceralara srklerler, bir giriveden br giriveye saptrrlar. Otuz senedenberi Trk gzideleri byle bir irfan ve vicdan serserilii iinde perian kaldlard. 3 Bu konuda yazlm birka da makale var: Bkz. Yldrm, 1988 ve Bilgiz, 2003.
175
airlerde grlen bu hesaplama, kukusuz daima dorudan ve aka olmu deildir. Ama pek ok airin zmn olarak bu ayetlere kar sanatyla bir yorum abasna giritii de grlebilmektedir. Burada Kurann iirle ilgili ayetlerini tefsire kalkmay amalamyorum. Byle bir i, edebiyatn dnda din ilimlerin alanna girer. Mehmed kifin bu ayetleri tefsir usl asndan nasl yorumlad da yaznn konusu dndadr. Ama kifin sanatyla bu ayetler arasnda nasl bir uyum salad ve poetikasnn olumasnda bu ayetlerin nasl bir rol oynad sorusu dorudan doruya sanat anlayyla ilgilidir. Bu amala yazda, geni anlamda Kuran ile iir arasndaki ilikiye, iirin din hkm gibi konulara girmeden ereve, Kurann airleri en ak anlatt ve iire bakn en geni ekilde veren uara Suresinin son ayetleriyle snrlanmtr. Zira bu ayetler Kurann airleri ve onlarn zelliklerini anlatarak eletirdii tek ayetlerdir. Fakat unutulmamal ki Kuranda iirin nasl grld ve nasl bir iir telkin edildii konusu da dorudan doruya Kurann nazil olduu toplumda iirin nasl anlaldyla ilgilidir. Dolaysyla ncelikle eski Arap toplumunda iirin nasl grldne ksaca bakmak gerekmektedir. Zira kifin iiri asndan eski Arap iiri ileride grlecei gibi nemli kaynaklardan biridir. Kurann Grd iir ir kelimesi, szlkte bir nesneyi hoa fehmedip zek ve zihin ve fetnetle mezy [meziyetler] ve dakkasna [inceliklerine] varp iyice idrk eylemek manasnadr. (Firuzabadi, 1272: 915) Nihad M. etin, iir (ir) ve air (ir) kelimelerinin tredii kkn iptida manas ve bunlarn tadklar son manalar kazanlarna kadar geirdikleri merhaleler hakkndaki fikirlerin bir takm tahmin ve kyaslara dayandn syler. etinin F. Krenkowdan aktardna gre bize bu kelimelerin kkenindeki manay aydnlatacak izler ok eski devirlerde silinmi, kaybolmutur (etin, 1973:2). Nitekim F. Krenkow, kelimeyi branicede din merasimlerde okunan ilh manasnda r kelimesiyle ilikilendirse de Nihad etin bu bilgiye yapt dzeltmede bunun C. Brockelmannn iaret ettii gibi zayf
176
bir ihtimal olduunu syler (Bkz. Krenkow, 1970:291). Krenkow, ir kelimesi ile sezmek ve sezile bilmek manasndaki aara fiili arasnda mana akrabal kurmakla yetinilmesi gerektiini belirtir (Krenkow, 1970:291). Nihad etin, slamiyetten nceki dnemde gerekleen gelimeleri takip etme imkn verecek yazl vesikalar olmad iin birdenbire geliimini tamamlam bir iir diliyle karlatmz syler. Geliimini tamamlam olan bu iir sanatnn slam ncesi gelenei, byk bir deiiklie uramadan slam devirde de bir mddet devam etmitir. slamiyet bu gelenee kar men edici bir tavr taknmam, aksine iir, zellikle ierik ynnden gittike gelime imknlar bulmutur (etin, 1973:4). iiri iir yapan eyin kafiye, vezin, his, hayal gibi unsurlarn yannda kast ve niyet olduu belirtilmektedir. rnein Firuzabadi Kaamusunda iirin kaynandaki zihin ve fetanet retiminin muteber olduunu, bunun da kast rn olmas gerektiini syler. Bu ekilde iir kast olmad iin vezinli ayet ve hadislere iir denilmeyeceini de ekler (Firuzabadi, 1272: 915).4 smail Durmu da ayn noktay vurguladktan sonra bunun nedenini de []iirde mnalar lafzlara tbi iken yet ve hadislerde lafzlar mnalara tbidir (Durmu, 2010:144) eklinde aklar. Bu nokta, eski kltrdeki iir ile air arasnda kurulan ban gcn ve metnin airinden bamsz deerlendirilemeyecei dncesini gstermektedir. Bu dnceye gre metni deerlendirmenin yegne lt de metin sahibinin niyetidir. Metin ile sahibi arasnda gl bir ba kuran bu dnce, bir ynyle de kiinin btn faaliyetlerini maksat veya sonularna gre deerlendirilen birer amel olarak alglayan anlayn sonucudur. Dolaysyla bu lye gre amellere deer kazandran ilk ltn niyet oluu gibi vezinli ve kafiyeli de olsa bir sze iir hkm kazandran ey de yine iir kastdr.5
4 Metindeki orijinal ifade yle: rih der ki vech-i mezkr zere irin mehaznda iml-i zihn ve fetnet muteber olup oldahi kasdn eseri olmakla ittifk yat ve ehdis-i mevzneye ir tlk olunmaz. 5 Metnin iir olarak nitelendirilebilmesini iir kastna balayan bu dncenin, manzum olmad halde edeb zellikler tayan Kurana iir diyen mriklerin iddialarna set ekmek amac tad da dnlebilir.
177
Eski Arap iirinin doduu evreyi gereki, yaln, ak ve abartsz biimde tasvir etmekle Araplarn iinde yaad muhite, hayat, rf ve detlere ilikin salkl bilgiler saklayan bir ilim hazinesi konumunda olduunu bildiren Durmu, eski Arap iirinin ounlukla inadna sebep olan vakann hikyesiyle birlikte nakledildiini belirtir (Durmu, 2010:146-47). Bu durum da eski Arap iirinin daha gereki ve daha yaln bir iir olduunu gsterir. Nihad M. etin de miladi V. yzyln sonlar -ve daha ihtiyatl bir tahminle- VI. yzyln balarndan itibaren yazl vesikalar olmad halde yalnzca hafzalarda asr boyunca mevsuk bir biimde korunabilmesini Cahiliye devri iirlerinin hayata, toplumun mterek duygularna sk skya bal olmasna balar. nk bu devirde toplumsal hayatta iirin pek byk ve hayat bir tesiri olduunu, iirin toplumsal hayatn en asl tezahrlerinden biri olduunu belirtir (etin, 1973:9). etin, eski Arap iirinin bu konumunu u zelliiyle aklar: airin eserinin kayna, ou zaman kendi hissiyt ile muhtinin hissiytnn birletii noktalardadr. (etin, 1973:9). airin hisleriyle toplumun hislerinin birlemesi, airlerin bireyselci, ilerine ve kelerine kapank bireyler olmadn, toplumsal hayatn iinde rol alan ve toplumun duygularna nem veren kiiler olduklarn gsterir. Bu da iirin melankolik bir lirizm veya mekanik bir natralizm iinde deil, duygudan da dn vermeyen bir realizm zerinde olduu anlamna gelir. slam ncesi eski Arap kabileleri iin iir, an ve ereflerini koruyan, mzide baardklar byk ileri unutulmaktan kurtaran, hatralarn canl tutan ve yayan tek bilgi kaynadr. Bu nedenle kimi bilginler iiri, Araplarn en byk ilimleri olarak nitelemekten kendilerini alamamlardr. Dahas iir, kabileler aras dmanlklarn dile getirildii tek enstrmandr. Bu yzden bir kabilenin airlerinin olmamas kabul edilemez byk bir eksiklik, bir utan olarak alglanyordu. nk dman kabile airlerinin at yarann ancak ayn tarzda karlk vermekle kapanabileceine olan inan son derece gldr (etin, 1973:11). airin buraya kadarki alglan biimi, slamiyet asndan pek fazla sorun oluturmuyor olmalyd. Fakat airin zelliklerine
178
ve tad glere dair olan ve inanca da ilien baz dnceler, airliin Kuran nazarnda pek de makbul olmayan bir i grlmesine sebep olmu olmaldr. Sz konusu inan, airlerin ayn zamanda khinler olarak alglanmas ve gelecekten haber verebileceine inanlmasdr. Nitekim Nihad M. etinin de belirttiine gre baz airler kendileriyle dostluk kurduklar cinleri olduunu, kendilerini bu dnyann tesinde sihirli bir leme baladklarn belirtir (etin, 1973:12-13). Kuranda iirden sz eden ayetlere bakldnda zmn olarak bu inann Hz. Muhammed iin de dile getirilmesine kar klr ve onun sylediklerinin iir olmad vurgulanr. Yine de eski Arap iiri, slamiyetin douundan sonra da toplum ierisinde grd ilgiyi yitirmemi, dahas Kurann yorumlanmasnda bu iire ska bavurulmutur. Hatta Kuran tefsirinde kullanlan yntemlerden biri de bu ekilde kelime ve kavramlarn nceki iirlerde nasl kullanldna baklarak yaplan iirle tefsir yntemidir.6 Kurann Gsterdii iir Kuranda iir kelimesi bir kere, air kelimesi de biri oul olmak zere be defa geer. iir kelimesi 36/69da, air ise 69/40-41, 21/5, 37/36-37, 52/30-34 ayetlerinde geer. Konuyu asl olarak ele alan ayetler ise uara Sresindeki 224-226 ayetleridir (zalp, 1994). Mehmed kifin de yakn arkadalarndan olan meal sahibi Hasan Basri antay, sz konusu bu ayetleri yle evirmitir: 224- irler (e gelince), onlara da sapklar uyarlar. 225, 226- Onlarn her vdide hakykaten ifrata (mblaaya) degeldiklerini ve hakykaten yapmayacaklar eyleri syler (insanlar) olduklarn grmedin mi? 227-Ancak man edib de iyi iyi amel (ve hareket)de bulunanlar, Allah ok zikredenler ve zulme uratldklarndan sonra clerini alanlar byle deildir. O zulmedenler yaknda hangi inklb ile sarslacaklarn bilecekler. (antay, 1957: 640 (672)-(673) 641)7
6 Bu konuda yaplm bir alma iin bkz. m, 2010. 7 Kitabn basmndan kaynaklanan bir hata nedeniyle sayfa numaralar bu ekilde ikili verilmi.
179
Kukusuz bu ayetlerin slam tefsir gelenei ve fkha dayal anlam dnyas ierisinde baz hadislerle de akla kavuturulan ok eitli aklamalar vardr. Konumuz bu ayetlerin tefsiri deildir. Yalnzca Mehmed kifin modern dnyada yaayan ve bir lde pozitivizmin etkisiyle ekillenen modernist slam bak tarafndan nasl yorumlanddr. Bu yorumlama iki adan nem tamaktadr: ilki, dindar bir airin airlik ile dindarlk arasndaki ba nasl kurduu, ikincisi de kifin sanat anlayna slam referanslar erevesinden bakldnda nasl bir katk getirdiidir. Hasan Basri antay, Beyzviden aktardna gre, ayette geen ifrata dmek fiili ou hakikati olmayan hayallerden ibaret, byk lde soya, erefe svmek, batl ile bbrlenmek, vgye layk olmayanlara dalkavukluk etmek ve bu hususta ifrata, yani mbalaaya dmek anlamndadr. antay, yapmayacaklar eyleri sylemekle ilgili ilgin bir de anekdot aktarr: ir (Ferezdak) bir iirinde bir ok kzlarla greerek onlar yere arpdn ve kilidlerini zdn sylemidi. (Sleyman bin Abd-l Melik) bunu haber alnca iri huzuruna ard: Bu beyit senin mi? Dedi. O, Evet cevabn verdi. Bunun zerine (Sleyman) bunu itiraf sayarak ir hakknda hadd-i er tatbyk edilmesini emretdi. ir dedi ki: Ben masuumiyyetime Kurandan dell getireceim ve derhal bu yeti okuyarak cezdan kurtuldu. (antay, 1957: (673) 641) Gerek antayn aktard bu anekdot ve gerekse konuyla ilgili aktarlan hadisler, iirin kiinin konutuu ve bildiriim amac tayan dilden farkl grlmedii ve dolaysyla iirin de her sz gibi ve bir amel olarak iyi, faydal veya kt, zararl eklinde estetiin dnda baz ltlerle deerlendirildiini gstermektedir. Burada ayette geen vdi kelimesi zerinde de durulabilir. mer Nasuhi Bilmen vdi kelimesinin iinden sularn akt iki da arasndaki ak mevzi olduunu ve istiare yoluyla burada mezheb, tarikat ve uslp manasnda kullanldn sylemektedir (Bilmen, 1964:2514).8 Muhammed Esed de bu ibare zerinde durur
8 Vdi kelimesinin slp ve tarz anlamnda Hasan Basri ile kif arasndaki bir konumada kullanldn gryoruz. Yedinci kitap Glgelerde yer alan
180
ve hme f vidyn (vadilerde gezdi) deyiminin pek ok mfessirin belirttii gibi, szcklerle ve hayallerle (ya da dncelerle) belli bir gereklik fikrine bal olmadan amasz ve ou zaman da tutarsz bir biimde oynamak anlamnda kullanldn ve bylece iir ile Kuran arasnda bir mukayese yaparak Kurann mkemmelliine dikkat ekilmek istendiini belirtir (Esed, 1999:760). Elmall Muhammed Hamdi Yazr ise iirde esas olann hkm deil sadece nefsin hissiyatn ve zevkini veya istikrahn gcklayacak duygular olduunu, onun iin airlerin eri doru, iyi kt her konuya dalp her vadide otladn ve ifadede ne kadar hayret ve garama dalarsa o kadar etkili olacandan iyi ve kt her vadide sarhoa dolatklarn ve stelik szleriyle ilerinin birbirini tutmadn ve bu yzden arkalarna apknlar ve sapknlarn dtn syler (Yazr, 1936:3649-50). Bu yorumlarn dikkat edilirse bulutuu ortak nokta, iirin gereklikle ba olmayan bir hayal oyunu olarak alglanddr. Fakat ayetlerin indii balam dnlecek olursa, Kurann da iir kabul edilip hayata mdahaleye ilikin olmayan bir sz ve hayal oyunu olarak gsterilme abasna kar bir savunma ve reddetme abas fark edilir. Dolaysyla iirin ve airlerin anld her ayette, iirin nasl olmas gerektiine dair bir teklif veya iirin ne olduuna dair savunma veya eletirme amac tamayan ntr bir tespit deil, dorudan doruya Kurana ynelik haksz bir saldrya kar iir ile Kuran veya air ile Peygamberi kyaslayarak yanllama grlmektedir. Nitekim byle bir balamdan uzak olan hadislerde iirin daha makbul grld ve hatta vld grlmektedir. Bu nedenle pek ok airin, iiri pek makbul bir i grmeyen ayetlerin yerine kendilerine hadislerden dayanaklar bulduu grlmektedir. Burada asl sorun, slamn iiri gereklikle ilikisi olmayan estetik bir dil yerine gnlk dil gibi dorudan gereklikle ilgili ve
Hicran iirini 1925 sonlarnda kiften dinleyen Hasan Basri, stad, siz vdiyi deitiriyorsunuz, sanrm? diye sorunca, kif de Hayr kardeim hayr. Benim asl vdim budur. Nerettiklerim, cemiyet-i beeriyeye hizmet iin yazlm manzmelerimdir. eklinde cevap verir (Bkz. Dzda, 1987:XLVI). Bu ifade, aslnda kif iirinin Safahatta da farkl ekillerde ska vurgulanan bir zelliine iaret etmektedir: Akif iiri artlarna sk skya bal ve o artlarla birlikte ele alnmas gereken bir iirdir.
181
bildiriim amal bir dil olarak grp grmediidir. yle grlyor ki bu ayetler, slam iir gelenei ierisinde birbirinden farkl iki kanaln olumasna neden olmutur. Birincisi daha gereki ve hikmetli sz gelenei, dieri de asl iir gelenei denebilecek iiri gereklikle dorudan ilikili olmayan bir dil ve hayal rn gren kanal. Fakat bu yolu izlediklerini syleyebileceimiz egemen iir akmnn da ileriki yllarda tasavvuf gibi sembolik bir alana girmesi, onlarn Tanryla ve dolaysyla hakikatle kurduklar ba belli bir sistem ierisinde srdrmeleri imknn dourmutur. Trk edebiyatnda bandan itibaren Kurann bu temel koyucu ayetlerinin nasl yorumlanmas gerektii konusunda airlerin bir izah abasnda olduklar ve airliklerini slam ve estetik zeminden kopmadan temellendirmeye altklar grlmektedir. Bu aba en belirgin bir biimde eski edebiyatta airlerin poetikalar kabul edilen divan dibacelerinde gzlenmektedir. Nitekim Trke divan dibacelerini inceleyen Tahir zgr bu konuda yle demektedir: Dvn dbcelerinin bizce en mhim ynlerinden birisi, iir ve aire kar, islmiyetin birbirine ters gelen iki farkl tutumunu ortaya koymasndadr. Ali r Nevayden itibaren dbce yazan airlerimizin ounun bu konuya girerek iirin ve airin mdafasn yapma mecburiyetini hissetmeleri, islm dnyasnn genel olarak bir ksm iir ve aire kar menf bir tavra sahip olduu f i k r i n i dourmaktadr. (zgr, 1990:24.) zgrn belirttii Ali r Nevayden itibaren dbce yazan airlerimizin ounun bu konuya girerek iirin ve airin mdafasn yapma mecburiyetini hissetmeleri hususu, kanaatimce airlerin airlikleri ile Kurann bu ayetleri arasnda bir uyum ve temellendirme arayndan kaynaklanmaktadr. rnein Fuzul gibi divan iirinin zirve isimlerinden biri, Divannn mukaddimesinde bu sorunu tartr. Kurann airlere ise ancak sapklar uyar ayetiyle, iir denizi sakinlerinin gemisinin mitsizlik anaforunda batacakken Ancak iman edenler istisna zinciriyle gvenli bir kurtulu sahiline ktn syler (Fuzl, 1990:11, ayrca zgr, 1990:271). Bu sorunun modern ada da pek ok airi megul ettiini dnebiliriz. rnein Necip Fazl Ksakrek, Hz. Muhammedin hayatn
182
anlatt kitabnda, bir bakma kendi airliini temellendirmek maksadyla iire de bir blm ayrm ve konuyla ilgili ayetlere hi deinmeden yalnzca hadislere bavurmutur. Sonuta iirin bizzat Hz. Muhammed tarafndan vlen bir i olduunu ayetleri hi mevzubahis etmeden air sahabeleri ve iirle ilgili hadisleri delil gstererek savunmutur (Ksakrek, 1969:451-60). Kukusuz bu yorumlarda ayetlerin iiri makbul bir i olarak grmeyen bakna kar bir sanatn temellendirme abas grmemek mmkn deildir. Daha sonra Sezai Karako da Kurann gsterdii iir meselesiyle megul olmu ve sonuta kendi airliinin de dayanaklarn oluturan u gre ulamtr: Kurann peygamber hakkndaki airlik iddiasn reddi, airliin tm reddi anlamna gelmiyor. Eer byle olsayd slam, cahiliye devri inanlar gibi iirini de yok edebilirdi. Oysa o devrin byk airleri byk eserleriyle yaatlm ve bu iir, slam iir geleneinin de temel talarndan olmutur. yleyse uara Suresinin bu ayetleri, iirin zn belirtip onu vahiyden ayrmak iindir. Buna gre vahiy, mutlak hakikati belirler. iir ise ilke olarak mbalaay benimser. iirin bu zelliini belirtme, onu kltmek iin deil, z dorultusundan sapmamasn, byk fonksiyonunu yerine getirmesini salamak iindir. iir, iir olarak kalmal, dinin yerine gemeye kalkmamaldr (Karako, 1997:42-44). Yukarda da deindiim gibi Kurann kurucu bir metin olarak merkezinde durduu bir medeniyetin btn airleri bir biimde alen veya zmn olarak iirle ilgili bu ayetlerle hesaplama yoluna gitmilerdir. Bunlardan bir dieri de aslnda din olarak bir ballk duymayan Cemal Sreyadr. uara Sresinin bu ayetlerini ele ald yazsnda, Kurann tr iir grdn syler: Dinsizlie, kfre ynelen iirler, din dncelerini ve duygularn kollayan iirler, bir de onlarn dnda kalan iirler. Cemal Sreyaya gre Kuran, ikincisi hari dier tm iirleri lanetlemitir. Bu aalamada ne srlen gerekeler Eflatunun Devletinden airleri kovarken gsterdii gerekelerin ayndr. Eflatun da airleri gerekler deil glgeler yarattklar ve dilin aldatc zelliklerinden yararlandklar iin yadsyordu. Cemal Sreyaya gre bu durumda gaybn anahtarlar airlerin elindedir gibi hadisler de Hz. Muhammed, Kuranla eliemeyeceine gre doru olmamaldr (Sreya,
183
1991:53-56). Bu ekilde o da bu ayetlerle hesaplamakta ve sonuta sanatyla Kuran arasndaki meruiyet ban koparmaktadr. Son olarak smet zeli rnek gsterebiliriz. smet zel de bu ayetlere kar kendisini konumlandrma abasna girimekte ve iirini, ayetin sayd istisna olan grup airin ncsnden, yani ayetin ifadesiyle zulme uratldklarndan sonra clerini alanlar grubundan saymaktadr (zel, 2006:141-142).9 kifin Kurandan Grd iir Yukarda da deinildii gibi Kuran, eski Arap iirini yasaklamak ve yok etmek gibi bir giriimin iinde olmamtr. Aksine bu iirin zenginlemesine ve daha da gelimesine katk sunmutur. Dolaysyla eski Arap iirinin estetik anlay olarak Kuranla pek fazla elitiini syleyemeyiz. Fakat Kurann mdahalesi, airin insanst gleri olan, gelecekten haber veren ve bu ynyle peygamberlere rakip bir kii olarak alglanmasna kardr. Dier taraftan airlerin her trl hakikati gz ard ederek yalnzca duygular harekete getirmek iin iyi veya kt her eyi sylemelerinedir. Bilindii gibi kif, uzun sre Srt- Mstakm ve Sebilrred dergilerinde Kuran ayetlerine tefsirler yazmtr. kifin Kurandan seip yorumlad bu ayetler, hep bir ynyle onun mr boyunca megul olduu konularla ilgili ayetlerdir. Bu ayetler arasnda, toplum ierisindeki sorumluluklar konusunda kifin
9 smet zel yle diyor: iirin ne olduu meselesini salam bir kaynaktan renmek iin Kuran- Kerime bavurmak zorundayz. Zorundayz, diyorum ama bu zorunluluk herkesin riayet ettii bir zorunluluk deil tabii. Kuran- Kerimin 26. suresi uara suresi Ve o surenin son ayetleri, 224. ayetten balayarak u mealle bize ulayor: airlere ise azgnlar uyar. Veyahut, airler ise gerekten, onlara azgn sapklar uyar. Onlarn her vadide akn akn dolamakta olduklarn grmedin mi? Ve onlar yapmadklarn sylemektedirler. Ancak iman edip salih amel ileyen, Allah oka anan ve hakszla uradktan sonra lerini alanlar mstesna. Zulmedenler, zulmetmekte olanlar, nasl bir inklaba urayp devrileceklerini pek yaknda bileceklerdir. Demek ki bu airlerin yaptklar i pek parlak bir i deil. Yani onlara uymak pek tekin deil. nk onlara sapknlar ve azgnlar uyar, diyor Kuran- Kerim. Ama tane istisna zikrediyor. airler eer Allahn adn ok anan kiilerse veya salih amel ileyen kiilerse veyahut -ki ben o kategoriye kendimi sokmak hevesindeyim- uradklar hakszln cn almak zere iir yazyorlarsa, onlara Kuran- Kerim cevaz veriyor. Yani onlarn yazdklarna uyanlar sapkn ve azgn olmuyorlar. (Bkz. zel, 2006: 141-142)
184
iirlerinde de daima eletirdii airleri konu alan uara Sresinin sz konusu ayetleri de vardr. Bu bakmdan kifin uara Sresi ierisinde bu ayetlerle ilgilenmi ve onlar tefsire alm olmas, kendisinin de bir air olarak konumunu belirleme abas ierisinde olduunu gsterir. kif, bu ayetleri yle evirir: irlerin arkasndan ancak sapklar gider. Grmyor musun ki onlar her vdde dolayorlar. Hem yapmadklar eyleri sylyorlar. Yalnz, mn ederek aml-i slihada bulunanlarla Allah sk sk htrlayanlar; bir de zulm grdkten sonra intikaam alanlar iin sz yoktur. Zulmedenler ise nasl bir kbete uradklarn anlayacaklardr. (Ersoy, 1328:313)10 kife gre Kurann burada kastettii airler her vdiye dalp kan; yalanclktan baka sermye-i sanat olmayan; mevz tkendike tekinin berikinin nmsuna hcm eden; herkesin harm-i seririni amak iin dilini maymuncuk gibi kullanan; bir mazmn, bir kfiye urunda bin hakkati, bin hikmeti kurbn ediveren; bir nkte htr iin, htra gelmeyecek, rezile g aan[lardr.] (Ersoy, 1328:313). kife gre gerek bu mahiyetteki airler ve gerekse onlarn yardaklar, mensup olduklar millet iin birer musibettirler. Hatta bunlarn miktar toplumsal ykln en salam ltdr. nk din adna, ahlk adna, Allah korkusu adna kalbinde hibir his tamayan, zulme, hakszla kar itenlikle kar kmayan airler bir toplumda fazla ise Allah o toplumun
10 kif, bu tercmeden hemen sonra sehven bu ayetlerin uara Sresinin banda olduunu sylemektedir. Halbuki bu ayetler surenin son ayetleridir. kifin dergilerde kalan tefsirlerini ve vaazlarn toplayan kaynan birincisi olan mer Rza Dorul, cmleyi, surenin bandan alnan ilk ayetleri kararak ve herhangi bir not dme gerei duymadan kendince dzeltmi (Bkz. Ersoy, 1944:61). Daha sonra Av. Suat Zht zalp de sanki dergiyi hi grmeden hazrlad iin ayn hatalara dm (Bkz. Ersoy, 1968:37). Son rnek ve en sadk derleme Abdulkerim Abdulkadirolu ve Nuran Abdulkadirolu iftinin hazrladklar kitaptr. Bu kitaba da metinlerde geen btn ayetlerin mealleri, Arapa ve Farsa kelimelerin karlklar dipnotlarda verildii hlde bu kadar basit bir hatay bir dipnotla dzeltmedikleri iin eletiri yneltilebilir (Bkz. Ersoy, 1992:44). Kukusuz bu ok kk bir hatadr ama sz konusu derlemelerin daha nasl hatalarla mall olduklarn bu kk rnek dahi sanrm ki yeterince gstermektedir. Bilhassa mer Rza Dorulun derlemesi, Fevziye Abdullah Tanselin ok erken bir tarihte gsterdii gibi hatalarla doludur (Bkz. Tansel, 1945:332-35). Yine Erturul Dzda bu derleme hakknda Dorul tarafndan yazlarda deiiklik yapldndan, kaynak olarak kullanlamaz. demektedir (Bkz. Dzda, 1989:20).
185
belasn verecek deil, vermi demektir (Ersoy, 1328:313). kif, bu tr airleri Safahatnda da sk sk eletirir. Toplumsal ve ahlak bir duyarllk tamayan eski divan airleri ve sanatn sanat iin olduunu savunan dnemin airleri onun eletirilerine sk sk maruz kalrlar. kife gre bir milletin ruhu ncelikle iirlerinde grlr. Rh- ictimsi yksek olan bir milletin snesinde bu gibi esfil trese de reyemez. der (Ersoy, 1328-313). yleyse bizim toplumumuzda bu tr airler kp oalyorsa, bu rh- ictimmizin yksek olamamasndan kaynaklanmaktadr. Dikkat edilirse bu ifadeler, edebiyatn yazarlarn bamsz entelektel rnleri olmad, iinde yaadklar toplumun ruhsal davurumu olduu gibi temelleri Hippolyte Tainee kadar giden bir gre dayanmaktadr. Taine, bir milletin mnev tarihini vcde getirmek ve vakalarn kendisine bal bulunduu ruh kanunlar hakknda malmat elde etmek iin, bilhassa edebiyatlar tedkik etmelidir. dedikten sonra kendisinin de yazd edebiyat tarihiyle bir kavmin rhiytn aramaya teebbs etti[ini] belirtir (aktaran: Kprl, 1986:19). Farkl usllerle de olsa kifin ada olan Lanson ve ondan hareket eden Fuat Kprl de ayn ekilde edebiyatn toplumun ruhiyatnn bir eit rntgeni olduunu dnrler. Dolaysyla bu rntgeni inceleyerek iinde retildii toplumun psikolojisi ve manev durumu hakknda tespitler yaplabilir. Ad geen bu ilim adamlar tespitle yetinseler de kif tespit etmekle kalmaz, topluma kar sorumluluk hisseden ve stelik idealleri olan bir air olarak teklif aamasna da geer. nk madem edebiyat toplumun ruhunu yanstyor, o halde erdemli ve yksek bir edebiyatla, toplumun ruhu da dzeltilebilir. Nitekim ayn yerde bu teklifi de yapar: Saniyen efrd- milletin terbiye-i ictimiyesini ykseltmek; ulv, bununla beraber salam fikirleri bel bir beynn tesr-i shiriyle kalblerde his hline getirmek ancak irlerin vazifesidir. Bu vazifenin ihmli milletin izmihllidir. (Ersoy, 1328-313). kife gre edebiyat ile toplum arasndaki iliki karlkldr. Yani ilkin toplumun ruhiyat edebiyat olarak aa kar ve sonra da o ruhiyat, okunarak yaygnlar ve glenir. yleyse edebiyatn bu
186
ilevinden yararlanmaldr. Burada asl sorumluluk da airlerindir. nk iirin ruhla ilikisi daha dorudan ve daha gldr. Dikkat edilirse burada edebiyata, daha zelde iire, Tanzimattan beri sren modernleme abalarnda olduu gibi toplumun terbiyesi yolunda nemli bir ilev yklenmitir. Fakat kifte iire yklenen bu ilev, onun Mslman toplumlarn modernlemesi projesinden ayr dnlemez. kifin bu ayetlerle meguliyeti sadece bu tefsir yazlaryla snrl kalmaz, Safahatta da srer. Safahatn zirvesi kabul edilen altnc kitap Asmda, Kse mamn azndan Kurann airlii makbul grmediini dile getirir ve sonra kendi savunmasn yapar. mam ile Hocazde arasndaki konuma yledir: Hani krk alt yln eldeki mahslnden? Hangi bir fende tel edebildin, evlt? Hangi sanatte rshun gze arpar? Anlat! Ulemdan m sayldn? Fukahdan m? - Hayr. - Ya siys mi nesin? Kendine bir meslek ayr. - irim. - Olmaz olaydn: O ne yzler karas! Bence dnydaki isizlerin en maskaras. - Af edersin onu! - mkn yok etmem, ne demek! ire meslek diye, olum, verilir miydi emek? h, vaktiyle gelip bir danaydn Ksene, Senin olmutu bugn belki o krk alt sene. - Ama pek hrpaladn iri... - Evet, hrpaladm: nk merkep deilim, ben de mrekkep yaladm,
187
Ben de trh okudum; lemi az ok bilirim. uar dendi mi, birdenbire oynar sinirim. yi gn dostu herifler, o ne yardak grh, O ne mstekreh adamlar! Hani bakmak mekrh. Dalkavukluktaki idmanlar sermyeleri... Onlar azdrd, evet, balca pespyeleri. Bu sklmazlara medh et! diye, mangr sunarak, Ne erzil adam olmu, oku trhi de bak! Edebiyyta edebsizlii onlar soktu, Yoksa, din perdesi altnda bu isyan yoktu: Srdler Trke tasavvuf diye olgun ray; Muttasl imdi hakkat kusuyor Sdk Day! Bu cihan bo, yalnz bir rak hak, bir de arab; Kble: Tezgh ba, meyhneci olan: Mihrab. Git o dvan m, ne karnarsdr, a da onu, Kokla bir kerre, kokar mis gibi Sandkburnu! (326-27) Kse mamn eletirilerine bakldnda, aslnda bu eletirileri kifin de yaptn grrz. Zaten kif, dramatizasyon yetenei ok gl olmasna ramen yaratt btn karakterler az ok kendisi olan bir airdir. Yahut da btn iirsel aralarn yalnzca inand dorular anlatmak iin kullandndan ileride daha ayrntl grlecei gibi baka trl konumay samim bulmaz. Bu msralarda da Kse mamn eletirileri, aslnda kifin eletirileri olarak da okunabilse bile o, kif gibi bir ayrma gitmez ve iiri btnyle mstekreh grr. Oysa kif, ayetleri tefsir ederken de yapt gibi olumsuz iiri saydktan sonra slamn olumlad iiri de anlatr. nk ona gre slamiyet, iirin temizini makbl, murdrn medhl grr. (Ersoy, 1328-313). mamn eletirilerini zmlediimizde unlar sylediini grrz. airler, iyi gn dostudur, yani yalnzca toplumun iyi gnlerinde kp iirler
188
sylerler. Oysa kt gnlerde de kp iirleriyle toplumlarna moral vermeli veya onlarn aclarn paylamaldrlar. Yardakdrlar; yani hep iktidar sahiplerine yaranacak szler sylerler. Tek sermayeleri dalkavukluklardr. Bununla geinir, bununla makam mansp kazanrlar. Bu yzden aslnda be para etmez pek ok iktidar sahibini azdrp, pek ok rezilin tarihte adam saylmalarna sebep olmulardr. Oysa airin egemenlerin hakszlklarn da dile getirmesi ve onlara kar kmas gerekir. Sonra ismi gerei edeple ilikili olan edebiyata edepsizlii onlar sokmutur. stelik bunu da ou zaman din perdesi altnda yapmlardr. Syledikleri undan ibarettir: Bu dnya bo, yalnz bir rak ve arap hak. Tezgh ba kble, meyhneci olansa mihrabtr. Bu eletirilerin asl olarak noktada odakland sylenebilir: iirin toplumun skntlarna duyarsz kalmas, iktidar sahiplerine yaranmak iin onlarn hakszlklarn rtbas edip yalnzca onlara vgler dizmesi ve gereklii anlatmak yerine sembolik olduu iddiasyla gayri ahlak bir yaam merulatrmas ve yaygnlatrmas. Daha ok slam toplumlarndaki iir geleneine ynelik olan bu eletirilerin, bu gelenein dar bir zmrenin beenisine sunulmu olmak, toplumun meselelerine de beenisine de duyarsz kalmak ve yukarda bahsettiim hikmeti esas alan iir kanal yerine hakikati sembolik olarak anlattn iddia eden tasavvuf sembolizme bavurmak gibi zelliklerini hedef ald anlalmaktadr.11 Burada Kse mamn zmnen uara ayetlerinden hareket ettiini dnebiliriz. Zira orada sralanan eletiriler ile Kse mamn eletirileri pek ok noktada uyumaktadr. Fakat Kse mam, ayetin sayd istisna airleri ya iir tarihimizde gremez veya onlar air kabul etmez. te burada asl kifi temsil eden Hocazdenin devreye girdiini ve bu eletirilere kar yle iir
11 Yeri buras olmad iin ayrntlarna giremediim bu ve benzeri eletirilerin Safahatn pek ok yerinde olduunu ve hemen hemen ayn noktalarda younlatn syleyebilirim. kifin eski ve yeni edebiyata ynelik eletirilerinin toplu bir deerlendirmesi iin bkz. Gr, 1997:79-101. Gerekte Namk Kemalden balayarak 1950li yllara kadar aa yukar ayn gerekelerle yrtlen bu eletirilerin, temelde o iirin retildii atmosfere yukarda da deindiim Bat rasyonalizmiyle doldurulmu bir zihinle ve anakronik bir biimde yaklamaktan kaynakland aktr. kifin bu genel yaklamdan ayr tutulmas gereken taraf ise onun Kuranla kurduu badr. Bu ban nitelii, onun bu yazda aklamaya altm kendine zg ynn oluturmaktadr.
189
vardr ki hikmettir, yle beyan vardr ki sihirdir eklindeki bir hadise gnderme yaparak kendini savunduunu grrz. Hadisten referans alarak yaplan bu savunma, yukardaki rneklerde de gsterdiim gibi airlerin konumlarn gerekelendirmede en ok bavurduklar yntemdir. Bu durumda Kse mamn yaln nass temsil ettiini, Hocazdenin savunmasnn da kifin bu ayetlere getirdii tefsiri veya bir air olarak gelitirdii argmanlar olduunu dnebiliriz. Fakat Kse mam, onun iiri savunmasnn anlamsz olduunu, nk kendisinin pek ok kimse tarafndan air saylmadn syler. Bu nokta, kif iirinin gerei fazlaca vurgularken sanat ikinci nc sraya itmesinin edeb kamuoyu tarafndan onun airlii konusunda yaratt kukularn Safahat diliyle de tekrarlanmasdr. Zaten pek ok yerde kif, bu kukuyu hem kmseyerek hem de olumlayarak kendisinin sanat yapmadn syler. Bu noktada denilebilir ki kifin edebiyatla ilgili grleri, bu ayetlerin dorultusunda ve an egemen somut dnceleriyle ekillenmitir. Daha dorusu kifin devrin koullar ve kendi kiilik zelliklerinin birlemesinden oluan sanat gryle bu ayetleri yorumladn ve bylece bir terkibe ulatn syleyebiliriz. Zira kifin bu ayetlerden kard ilk sonu, iirin her vadiye girip kmayan dorucu ve gereki olmas gerektiidir. Bu sonu, kif iirinin belki de en byk zelliidir. nk bu sonuta, mum gibi dosdoru konumaktan sz eden kifin birer kiilik meziyeti olan doruluk ve sadakat ile hakikat ve gereklik gibi felsef kavramlar birbirinden ayrmadn grrz. Zira Kurann dzenleyici gcne duyduu iman, hayatnn her safhasn ona uygun hale getirmesini gerektiriyordu. yle ki kifte ayetin yapmadklar eyleri sylyorlar saptamas o kadar gl bir etki uyandrm olmal ki Mithat Cemalin sylediine gre duygulanmalarnn da gerek olaylara dayanmasn ister, kurmaca olanla alayamaz. Bu yzden Mithat Cemal onun hakknda yle der: Gz ile irdir. Duyduu felakete grd felaket kadar mteessir olmamak: Bu hem zaafdr, hem kuvveti. (Kuntay, 2011:117). Bu badatrmaclk onun iiri ile kiilii arasnda byk bir paralellik kurmasn salamtr. Fakat kifin iiri, Kurandan ald doruculuk
190
ve samimiyet gibi kavramlarn tam karlnda devrin en gl sanat akm gerekilii buluyordu. Dolaysyla da gl bir akm olan ve kendi iirlerinde de uygulad gerekilik ile bu ayetlerin maksad olan gerekiliin temellendikleri anlay itibariyle ayn olmad ortadr. Bu bakmdan kifin gerekiliini yalnzca bu ayetlerin ynlendirmesine balamak doru deildir. kifte bir sanat tutumuyla beraber giderek bir kiilik zelliine ve karaktere dnm (bu dnmn tersinden olduu da sylenebilir) bu gerekilik meselesi, sanatn da en nemli kavramlarndan biridir. Bu konuyu irdelemek, onun sanatn anlamak asndan da nemli bir imkn salayacaktr. Kukusuz hibir sanatnn gereklikten btnyle kanamayaca muhakkaktr. Fakat sanatnn gereklikle nasl bir iliki kurmas gerektii sorununa bulduu zm, sanatnn ana ilkesini oluturur. Gerekilik, genel ve en basit anlamyla geree uygun olmak, yani eser ile gereklik arasndaki mesafenin en ksa ve dorudan olmas demektir. Fakat gerein ne olduu konusu son derece zor bir felsefe sorunudur. nk gereklik kavram tarihin eitli dnemlerinde farkl biimlerde anlalmtr. Nitekim Ian Watt, gerekilikin aslnda Ortaa skolastik filozoflarndan gelen bir kavram olduunu fakat bu kavramn modern dnceyle birlikte tersyz edildiini bildirir. Nitekim skolastik filozoflara gre gerekler duyularla alglanan tikel ya da somut nesneler deil, tmeller, snflar ya da soyutlamalardr. Modern an rn olan roman, temellerini Ren Descartes ve John Lockeun att ve Orta a mirasn reddetmek eiliminde olan modern an dncesiyle ekillenmitir. Modern a ise gerekliin duyularla alglanan nesneler olduunu savunur. Watt, romann bu ekilde bireyci ve yeniliki ynelimi en iyi yanstan edebiyat biimi olduunu ve roman tarihilerinin ise roman, daha nceki kurmaca yaptlardan ayran en nemli zellik olarak gerekiliki kabul ettiklerini bildirir. Bu yeni gerekilik anlay, szckler ile gereklik, dolaysyla da kurmaca yaptlar ile yaam arasndaki balantya dikkatleri ekmitir (Watt ve Barthes, 2006:7-15). Wattn bu ifadelerinden de anlalabilecei gibi gerekiliin kayna, insanolunun metafizikle balarn kesip her eyi gzlemlenen somut dnya ierisinde aramasnda yatmaktadr.
191
Bu da ister istemez insan, btn davranlarnn kaynan evresinde aramaya ynlendirmitir. Nitekim Boris Suchkov da gerekiliin yaratc bir yntem olarak insann entelektel gelimesinin belli bir evresinde, insanlarn doay ve toplumsal gelimenin ynn anlamaya zorladklarn duymaya baladklar bir zamanda, insanlarn nce belirsiz, sonra daha ak ekilde, insan eylemlerinin ve duygularnn vahi tutkulardan ya da tasarlanm bir tanrdan gelmediini, bunlarn gerek ya da daha dorusu madd nedenlerle belirlendiini kavramaya baladklar zamanda ortaya km tarihsel bir olgu olduunu sylyor (Suchkov, 1976:13). Bu anlay, pozitivizmle zirvesine ulam, artk gzlemlenemeyen ve deneylenemeyenin var olmad savunulmutur. Dolaysyla gerekilik fikri, dorudan deney ve gzlem fikrinin ekillendirdii bir akmdr. kif de yaad dnem itibariyle her eyin bilimsel verilerle llp aklanacana inanlan bu gl eilimin etkisinden kurtulamamtr. Nitekim o da en doru sanat yolu olarak gerekilii grdn ve kendi iirinde bunu uyguladn yle vurgulamaktadr: Benim iirlerimde byle yksek hayaller bulunmaz. Ben iirde, hayale dalmam. Ben di eylerden bahsederim. Mesel bu, ta. Ona ta derim. Hacer-i semv demem. Bu, tahta. Ona tahta derim. Taht demem. Eyann hakikatlerini hayal kuvvetiyle deitirip, mafevkattabia bir ekle koymam. Her eyi olduu gibi grr, grnd gibi tasvir ederim. En fukara muhitlere gider, onlar bir ressam gibi aynen tesbit etmee alrm. Benim iirimi beenenler varsa bundandr. Bence, en gzel yazdm eserlerden biri, Mahalle Kahvesidir. nk o iirde, bir mahalle kahvesinde olan eyleri, olduu gibi grrsnz. Hatt, muayyen bir kahveyi tasvir ettim. Kahve sahibine o iiri okuduklar zaman: - Bu herif, muhakkak byle kahvelerde yetiti, demi. Benim iirlerimin bir vasf- mmeyyizi, ite budur. Her eyi olduu gibi grmek ve gstermek! (Fergan, 1938:168)
192
Bu szleri Eref Edibten aktaran Fevziye Abdullah Tansel, onu parnasyenlerden sayar. Tansele gre Bat dnyasnda XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra, iir eitli kollara ayrlm gibi grnse bile, dikkatle bakldnda btn bu iir akmlar esas olarak ikiye ayrlr. Birinci grup, ada psikoloji almalarndan etkilenen ve d dnyay tanmann yegne yolunun onun bize yansyan hayalini bilmek olduunu ne sren Kant felsefesi ve idealizm gibi fikir akmlarnn etkisinde kalan sembolistler; ikinci grup ise pozitivizm akm etkisinde kalan parnasyenlerdir. Tansele gre kifi parnasyenlere dhil edebiliriz. nk o da tpk parnasyenler gibi klasik ekillere baldr; vezni, lisan itinal kullanr, manada vuzuha ehemmiyet verir ve objektif konular ele alr (Tansel, 1945:193-194). Safahatn baka bir yerinde hayallerle deil de gereklikle ilgilendiini kendisi de yle belirtir: Hayr, hayl ile yoktur benim al veriim nan ki: Her ne demisem grp de sylemiim. udur cihanda benim en beendiim meslek: Szm odun gibi olsun; hakkat olsun tek! (s. 208) kife gre gerei olduu gibi yazmak, sanatn tek deilse de en nemli yoludur. nk anlatlan gereklik, dorudan hayatla ilgili olduundan hayatn dzeltilmesi ve kiinin ahlak adan yararlanmas iin pek ok fayda ierir. Tasvr balkl yazsnda ise yle syler: Birok levhalar vardr ki iiri iinde olduundan irin btn sanat, btn vazfesi onlar aynen nakletmekten ibaret kalr. Lkin bu o kadar kolay bir i deildir. Zira bir kere o levhalar gayet muhit, gayet nfiz bir nazarla grmek; sonra da o sretle gsterebilmek lzm. (Ersoy, 1990:134) kif, grld gibi iirin gerekliin iinde olduuna inanmakta ve sanatnn rolnn tpk Stendhaln kulland ifadeyle ona ayna tutmak olduunu dnmektedir. Fakat bunun hi de kolay olmadn vurgulayarak sanatnn rolnn kmsenmemesi gerektiini de eklemektedir. Gerekliin olduu gibi aktarlmas
193
iinin sanld gibi kolay bir i olmad hususu, gerekilik zerinde alan kuramclarn da vurguladklar bir konudur. Zira ncelikle onu alglamak ve ardndan da neresinden balayarak ve nasl bir slup ve srayla anlatmak gerektiini belirlemek gerekir. Bu durumu herhalde en iyi sinema ynetmenlerinin anlayabilir. Nitekim Lukacs, gereklii anlatmann bir perspektif sorunu olduunu syler. Ona gre dorudan gereklii anlatan sanatnn bile ayklama ilkesine bal bir perspektifi vardr. Yani d dnyadaki ayrntlar arasndan bir seme yapmak zorundadr. Bu ayrntlar ayklama tutumu da Lukacsa gre kiiliin bir ilevidir (Lukacs, 1979:60-61). Yani sanatnn tevars ettii zellikler ile eitim, sosyal ortam gibi evresel etmenlerin birleiminden oluan donanmn algy belirlemesidir. Nitekim kifin kiiliinin de onu gerekilie ynlendirdii ve evresinden belli bir duyarllkla tablolar semesinde etkili olduu inkr edilemez. Onun kiiliini oluturan etmenlere bakldnda ise ncelikle grd eitim dikkat ekmektedir. XIX. yzyln sonunda slam toplumunda yaayan bir gencin, Sezai Karakoun da dikkat ektii gibi (Karako, 2007:16) baytarlk gibi tabiata, realist baka, gerei olduu gibi grme ve olan olduu gibi gzlemlemeye dayal bir eitimden etkilenmemesi dnlemez. kife gre hayalle uramamak ve yalnzca gerei anlatmak, hem o devirde iinde bulunulan toplumsal koullar iin bir zarurettir hem de samimiyetin gereidir. Koullar ifadesi, kif iiri iin en aklayc ifadelerden biridir. nk pek ok yazsnda, iirlerinin pek ok yerinde sanatnn koullarn kanlmaz sonucu olduunu syler. Yine pek ok yerde daha iyi koullarda yaam olsa byle yazmayacan belirtir. rnein bir iirinde gl devrini bilseydi blbl olacan sylerken, baka bir yerde de milleti inlerken baka trl yazamayacan bildirir. Nihayet Msr gnlerinde gerekleen Hasan Basri antayla konumasnda, bu hususu yeniden dile getirir ve asl tarznn bu olmadn ama koullarn onu buna mecbur ettiini tekrarlar. Samimiyet konusunda ise yukarda da deinildii gibi ayetin yapmadklar eyleri sylyorlar hkmn bir samimiyet meselesi olarak anlad grlmektedir. Nitekim yazdklarn hibir zaman hayalle sslemedii iin yeteri kadar edeb bulunmayacan dnerek iirinin tek hnerinin samimiyet olduunu syler.
194
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, kif gibi inanlar gerei pozitivizm ve materyalizmle badamas dnlemeyecek dindar bir airin aslnda koullar gerei ondan etkilenmi olmasdr. Fakat bu etki, ilgin bir durum olsa da tek bana onun sanatn aklayamaz. nk an koullar ve etkilendii Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh, Ferid Vecd gibi slam modernistleri, bir savunma refleksiyle slamn bilime uygun rasyonel bir din olduu konusunda youn bir aba sarf ediyorlard. Nitekim kifin en azndan kendisi gibi bu isimlerden etkilenmi ada Said Nursiden farkl olarak yalnzca Batya kar kendini konumlandrmakla yetinmediini, geriye dnp slam geleneini de bu etkiyle sert bir dille eletirdiini gryoruz. kifin slam geleneine kar bu anakronik eletirilerinin kendisini ulatrd nokta, Kurann da son derece gereki bir kitap olduu grdr. Kurana bu ekilde ulatktan sonra kif, oradan hareket edecek ve btn grlerini yeniden ina edecektir. Bu adan tpk sanatndaki gerekiliin yalnzca Kurandan kaynaklandnn ileri srlemeyecei gibi kifin sanatn salt Batl anlamda bir gerekilik olarak grmek de tek bana yeterli deildir. Onu gerekilie ynelten ey, Batl formasyonudur ama gerein hangi ynn hangi ekilde ele almas gerektii konusunda, grlerine son kertede ekil veren, slam inanc ve dncesidir. Nitekim Seza Karako da bunu yle vurgulamaktadr: kifin iirini bataki birka denemesi ve sonraki birka iiri mstesna- belli bir dnemde, belli bir topluluun tarih-sosyolojik realitesiyle, o toplumun temel deerlerinin btn olan slm karsndaki durumu, ite bu iki unsur kurar. slm ve realite. te bu iki kelime, kifin btn iirini zetler. (Karako, 2007:39) Realite fikri, hi phe yok ki onun Batl ynn oluturur. Fakat o, bu realite fikrini uara ayetlerinin hibir sorumluluk duymayan hayalcilii eletiren beyanlaryla birletirerek geleneksel tasavvuf edebiyatndan uzaklar ve bu gerekilie ular. Karako, daha sonra kifin gerekiliiyle Zola gerekiliini karlatrr. Ona gre Zola gerekilii srf bir sanat tekniidir ve bununla toplumu bir noktaya gtrmeyi hedeflemez. Oysa kif, gerekilii idealinin
195
yedeinde bulundurmakta ve onu bir vasta olarak kullanmaktadr (Karako, 2007:39). Karakoun bu tespitinde syledii, kifin eletirel gerekiler gibi yalnzca toplumsal sorunlar yanstmakla kalmad, bunlara zmler bulmay da amaladdr. Her ne kadar Hilmi Ziya lken onu slam sosyalisti(lken, 1992:218) saysa da dnce ve zm nerilerinde sosyalizm olarak nitelendirilebilecek somut bir veri olmadndan, yalnzca bu tespitten yola karak onu toplumcu gereki saymak da mmkn grnmemektedir. Onun tutumunu en iyi Nevzad Ayas aklamaktadr. Mehmed kif hakknda yazd kitapta Ayas, onun sanat ve dnce tutumunu slam rasyonalizm olarak nitelendirir. Ona gre umumiyet itibarile yazlarnda ve bilhassa manzumelerinde grlen dnce tarz aa yukar, rasyonalizm grle islam prensiplerin uygun denlerini birledirmek ve byle olmyanlar da uzlatrmak gayretinden doan islm rasyonalizme tekabl eder. (Ayas, 1938:544) Dier taraftan kifin bu perspektifle eildii Dou ve Bat edebiyatndan kendine yakn bulduu isimler de bu terkibi besler. ran edebiyatn pek sevmese de rnein Sadi-yi iraz, erken dnemlerden lmne kadar daima sevdii ve eserlerinde sz ettii bir isimdir. Aratrmaclar, kif ile Sadi arasndaki yaknlk konusunda her ikisinin de ksa hikyelerle halka ibretler gsterme, hikmetli sz syleme, iirde terbiyeyi ama edinme gibi pek ok etmen saymaktadrlar (bkz. Kortantamer, 1986:89-91). kif de bir yazsnda ondan sz etmekte ve onun Dumas Filsin La Dame Aux Cameliassyla beraber kendisine kk eylerle byk hakikatler ilenebileceini, tpk bir ocukta mndemi olan koca bir insan veya bir para beyinde sakl dnme yetisi gibi bir sanat srr gsterdiklerini syler. Dolaysyla byk hikmetler iin uzun vakalara gerek olmad, her gn grlen ve her gn grld iin dikkati ekmeyen olaylarn snrsz konular oluturabileceini anlamtr (Ersoy, 1990:108-111). Bunun yannda onun slam edebiyat gelenekleri ierisinde daha ok eski Arap iiriyle ilgilenmesinin nedenini bu iirin yukarda da anlatlan, evresini ak, yaln ve abartsz biimde tasvir etmesi, inadna sebep olan vakann hikyesiyle birlikte nakledilmesi ve airin duygular ile toplumun duygularnn birlemesi gibi nedenlerde aramak gerekir.
196
Nitekim kendisi de bu iirin daima elvh- tabiat, lem-i bedveti musavver (Ersoy, 1990:47) olduunu syler. Fakat btn bu olumlu yanlarna ramen kifin bu iirde grd hikmet eksiklii, onu da makbul bir rnek olmaktan karr. kif, realist ve toplumsal duyarllk tayan bir air olmasna ramen hamas iirden holanmaz. Ona gre Kurann meydana getirdii deiimle, slam airleri hamaseti yeterli grmeyerek hikmeti de nemsemi ve bu adan daha uygun bir yol tutmulardr. O, hibir fayda gtmeyen, insan ve toplumu yokmu gibi farz eden saf iiri de beenmez. Bu iki yolun birincisinin slam ncesi hikmeti iermeyen Arap iiri, ikincisinin de hayatla ve toplumla iliki kuramayan ran iiri olduunu syleyebiliriz. Onun asl holand iir, bu iki damar arasnda kalan ve hikmeti ne karan iirdir (Ersoy, 1990:4-7). Hi phe yok ki bu da kifin Kurandan grd iirdir. Bu anlamda denilebilir ki kif, gereki fakat hikmetli, duygusal fakat toplumun duygularna tercman olan bir iir arzusundadr. Oysa biz, ona gre en yanl olan taklit etmiiz. Bizim taklit ettiklerimiz ise insan ya miskin yapar ya ahlaksz. kife gre bugn Bat edebiyatn taklit ederken de dtmz hata ayndr (Ersoy, 1990:6). Buraya kadarki anlatlanlardan da anlalaca gibi Mehmed kifin sanatnn iki ynl bir izgi izledii grlmektedir. Birinci izgi, onun en genel anlamda pozitivizmden kaynaklanan realizmle karlamas ve yeni bir zihinsel donanmla slamn ilk ana doru gitmesidir. Geriye doru ileyen bu izgide, onun btn eski iiri eletirdii ve bu iiri, ncleri olan Tanzimat devri airleri ve pek ok ada gibi sosyal ve ahlak kntnn nedeni olarak sulad grlr. kinci izgide ise gelenekte doal olarak bulunmayan Batl bir formasyonla ulat slamn ilk asrndan ald ilhamla ana dner ve onu yeniden yorumlamaya giriir. Nitekim Bat edebiyatyla iliki kurarken slam sanat geleneinin daha uyumlu olabilecei sembolizm yerine realizm veya onun iirdeki yansmas olan parnasizm gibi daha kuralc ve daha nesnel sanat akmlarna ilgi duymas bundandr. Bu iki ynl hareketin nedense ilk ksm oka ilenmi, onun hangi Batl akmlardan etkilendii ayrntl
197
olarak deerlendirilmi olmasna ramen sanatnn bu ikinci hareketi zerinde yeterince durulmamtr. Oysaki yukarda da gsterilmeye alld gibi pek ok yaz ve iirinde, sanatn asl sorumluluk duyduu kaynan karsnda temellendirme abas iinde olduu grlmektedir. Bu adan onun hayatta da sanatta da en byk referans Kurandr. Dahas sanatn kiiliinden ayr dnmeyen kifin iiri, denilebilir ki btn Batl etkilere ramen son tahlilde bu ayetlerin dorultusunda ekillenmi gibidir. Her vadide dolamam, asl vadisi olmadn syledii halde mr boyunca bir tek vadide yrmtr: z sz bir olmak. Bu adan o, hem kiiliiyle hem de iiriyle ayetin istisna sayd airlerdendir: Salih amellerden vazgememi salam bir mmin, daima Allah anmaktan geri durmam bir mnzev ve iiriyle zulme uratlm slam mmetinin gr sesli szcs olmutur.12 Bu bakmdan Hseyin Cahitin yerinde ifadesiyle onun hayat daha byk bir iirdir (Yceba, 1958:106).
12 Zulme kar bir mukabele arac olarak iir konusu, kifin sanat balamnda zerinde durulmas gereken bir dier husustur. rnein stibdd iirinde, bir akam kp dolarken evlerden ykselen eitli sesler arasnda bir ac ses duyar ve acaba ne var? diyerek koan herkesin bucak bucak kamaya baladn grr. Birden btn evlerde mumlar kslr ve sesler kesilir. Bu durumu anlayamayan air merakla yaklarken be on adamn bir fakirin ellerine yapp srklediklerini grr. teden bir kadn brakn kocam diye barr. Kadnn yalvarlarndan adamn byk olunun askerde ldn, ikinci olunun da Yemende srgnde olduunu reniriz. Kadn yalvararak kocasn brakmalarn ister. Anlalan adamn, o devirde henz veliahd olan ve padiahn kbusu olan Read Efendi ile ilikisi olduu hkmne varldndan Abdlhamidin emriyle srlecektir. Kadn komularna da sitem ederek mcadele ederken dp baylr. Btn bu olup biteni izleyen air alayarak utan iinde eve dner ve yle der: Alasn inlesin de bir mazlm, Olaym seyre sde ben mahkm! (s. 78) Bu ifadelerle kif, aslnda zulme kar susmadn ve hakszla bir biimde tepkisini dile getirmek gerektiini syler. Bu tepkinin kif iin en neli arac iirdir. Bu adan onun iiri hem bu tr bireysel olaylardan hem de slam dnyasnn maruz kald hakszlklar, igaller ve savalar karsnda yazd destans iirlerle ayetin zulm grdkten sonra intikaam alanlar snfna dhil edilebilir. Bu zulme kar kma fikri, Safahatn pek ok yerinde grlen bir konudur. kif, iiri bu kar koyma eyleminden ayr dnmez. Hatta denilebilir ki asl pek ok iirini bu hakszla kar koymak fikriyle yazmtr. Dier bir yerde kulland u ifade de bunu aka gstermektedir: itmem baka bir ses, milletim eylerken istimdd.
198
KAYNAKA AYAS, Nevzad. (1938). Yazlar iinde. BLGZ, Musa. (2003). Mehmet kifin iir ve Dz Yazlarnda Kurandan Temalar, EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler -, cilt: VII, say: 15, s. 159-178. BLMEN, mer Nasuhi. (1964). Kuran Kerimin Trke Meli lisi ve Tefsiri, stanbul: Bilmen Yaynevi, c. 5. ANTAY, Hasan Basri. (1957). Kuran- Hakm ve Mel-i Kerm, stanbul: Ahmed Said Matbaas, c. 2. ETN, Nihad M. (1973). Eski Arap iiri, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. DURMU, smail. (2010). iir, DA, stanbul, c. 39. DZDA, M. Erturul. (1989). Mehmed kif Hakknda Aratrmalar 2, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar. DZDA, M. Erturul. (1987). Mehmet kif Ersoy: Hayat ve Eserleri Safahat iinde. ERSOY, Mehmed Akif. (1987). Safahat, (Haz. M. Erturul Dzda), stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. (ERSOY), Mehmed kif. (1992). Mehmed kifin Kuran- Kerimi Tefsiri, Mevza ve Hutbeleri, (Haz. Abdulkerim Abdulkadirolu- Nuran Abdulkadirolu), Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar. (ERSOY), Mehmed kif. (1990). Mehmed Akif Ersoyun Makaleleri, (Haz. Abdulkerim Abdulkadirolu- Nuran Abdulkadirolu), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Mehmed Akif: Zihniyeti ve Dnce Hayat, Mehmed Akif: Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn
199
(ERSOY) Mehmed kif. (1328). Tefsr-i erf, Sebilrred, 12 Recep 1330/14 Haziran, cilt: 8-1, say: 199-17, s. 313-314. ERSOY, Mehmet kif. (1944). Kurandan yetler ve Nesirler, (Haz. mer Rza Dorul), stanbul: Yksel Yaynevi. ERSOY, Mehmed kif. (1968). Kurn- Kermden yetler (Mel-Tefsir), Mevizeler (Balkan Harbinde-Mill Mcadelede), (der. Suat Zht zalp), Ankara: Sevin Matbaas. (FERGAN), Eref Edib. (1938). Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar, c. 1. Mehmed Akif: Hayat,
Firuzabadi. (1272). Kaamsul-Muht, (terc. Mtercim Asm Efendi), [y.y., y.y.], c. 1. Fuzl Divan. (1990). (Haz. Kenan Akyz, Sheyl Beken, Sedit Yksel, Mjgan Cunbur), Ankara: Aka Yaynlar. GR, Muhammet. (1997). Mehmed kif Ersoyun Edebiyat Anlay, Vefatnn 60. Ylnda Mehmed kif Sempozyumu Bildirileri, stanbul: SAR yayn (ayr basm), 79-101. KARAKO, Sezai. (2007). Mehmed kif, stanbul: Dirili Yaynlar. KARAKO, Sezai. (1997). Edebiyat Yazlar I: Medeniyetin Ryas Ryann Medeniyeti iir, stanbul: Dirili Yaynlar. (KARAOSMANOLU), Yakup Kadri. (1938). iirde Dindarlk, Eref Edib, Mehmed Akif: Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar iinde, stanbul: Asr- lmiye Ktphanesi Neriyat, c. 1. KISAKREK, Necip Fazl. (1969). le nen Nur, stanbul: Toker Yaynlar. KORTANTAMER, Tunca. (1986). Mehmet Akif ile Sadi Arasnda Muhteva ve Anlatm Teknii Asndan Bir Karlatrma Denemesi, lmnn 50. Ylnda Mehmet Akif Ersoy, stanbul: Marmara niversitesi Yaynlar.
200
KPRL, Fuat. (1986). Trk Edebiyat Tarihinde sl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. KRENKOW, F. (1970). ir slam Ansiklopedisi, stanbul: Mill Eitim Basmevi, c. 11. KUNTAY, Mithat Cemal. (2011). Mehmed Akif: HayatSeciyesi-Sanat, stanbul: Tima Yaynlar. LUKACS, Gyrgy. (1979). ada Gerekiliin Anlam, (ev. Cevat apan), stanbul: Payel Yaynlar. Muhammed Esed. (1999). Kuran Mesaj: Meal-Tefsir, (ev. Cahit Koytak, Ahmet Ertrk ), stanbul: aret Yaynlar, c. 2. M, Harun. (2010). Kuran Yorumunda iirin Yeri : (II. / VIII. Asr erevesinde), stanbul: Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi Yaynlar. ZALP, Ahmet. (1994). iir-air, Ansiklopedisi, stanbul: amil Yaynevi, c. 6. amil slam
ZEL, smet. (2006). iir Kokusu enebazlk, stanbul: le Yaynlar. SUCHKOV, Boris. (1976). Gerekiliin Tarihi, (ev. Aziz allar), stanbul: Bilim Yaynlar. Sleyman Nazif. (1991). Mehmed kif, (Haz. M. Erturul Dzda), stanbul: z Yaynclk. SREYA, Cemal. (1991). uara Suresi, apkam Dolu iekle, stanbul: Yn Yaynclk. TANSEL, Fevziye Abdullah. (1945). Mehmed Akif: Hayat ve Eserleri, stanbul: Kanaat Kitabevi. LKEN, Hilmi Ziya. (1992). Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar. ZGR, Tahir. (1990). Kltr Bakanl Yaynlar. Trke Dvn Dbceleri, Ankara:
201
WATT, Ian ve Roland Barthes. (2006). Gerekilik ve Romansal Biim, (ev. Mehmet Sert) stanbul: Yirmidrt Yaynevi. YAZIR, Elmall Muhammed Hamdi. (1936). Hak Dini Kuran Dili: Yeni Mealli Trke Tefsir, stanbul: Diyanet leri Reislii Neriyat, c. 5. YILDIRIM, Suat. (1988). Mehmet kifin Kuran Anlay, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, , say: 8, s. 1-17. YCEBA, Hilmi. (1958). Btn Ynleriyle Mehmet Akif, stanbul: Dizerkonca Matbaas.
202
MEHMET KFTE SOSYAL MESELELER ve Hz. MER DUYARLILII
Prof. Dr. Mehmet TRENEK* zet Mehmet kif, ilk iirlerinden itibaren toplumun iinde bulunduu yoksulluk, sefalet, tembellik, duyarszlk gibi konular ilemi, bu sorunlar rnek olaylar zerinden halka duyurmaya alm bir airdir. Zaman zaman da tarihten setii baz rnek olaylar ve isimleri zikrederek, mill bilinci uyank tutmaya gayret etmitir. Bunlar ierisinde kiilik olarak Hz. mere sk sk gndermelerde bulunur. lk Safahatta yer alan Kocakar ile mer iiri bunlardandr. Sonraki kitaplarnda ise tevekkl, kader, neme lzmclk gibi kavramlara bakmz deerlendirirken yine ondan rnekler verir. Bu durumu ite Hz. mer duyarl olarak izaha altk. Anahtar kelimeler: Mehmet kif, Hz. mer, iir, slm tarihi, duyarllk SOCIAL ISSUES AND CALIPH OMER SENSIBILITY IN MEHMET AKIFS WORKS
Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Erzurum, mtorenek@yahoo.com
*
203
Abstract Since his first poems, Mehmet Akif is a poet who handled the social problems such as poverty, misery, laziness,and tried to publicise these issues with examples. He also tried to keep the national conscience alive by mentioning historical events and figures. In this regard, he frequently made references to Caliph Omer. His poem Kocakar ile mer which takes place in the first Safahat, is among these. In his later poems, he continued to make references to him while he is evaluating our views on the matters such as resignation, destinyand self indulgence.This paper tries to explain this sensibility of Mehmet Akif towards Caliph Omer. Keywords: Mehmet kif, Caliph Omer, poem, The history of slm, sensibility Mehmet kif, airlii yannda en ok da slm duyarll, devrinin sosyal meseleleri karsndaki klar, feryad ve uyarlar ynyle anlr. Bu zelliiyle zaten o bir cemiyet adamdr. Vaaz eder, iir yazar, dergi karr, nemli grevler stlenir, kavga ortamnda da meydana atlr. te bu zellikleri nedeniyle Orhan Okay onu cemiyet mistii olarak ifade eder.(Okay, 1989:44) Nurettin Topu ise ondaki bu duyarl bir mesuliyet ideali olarak tanmlar.(Topu, 1970:33). kif, birinci Safahattan balayarak toplumun iinde bulunduu yoksulluk, sefalet, ahlk knt, tembellik, duyarszlk gibi konularda dncelerini dile getirmi, bu toplumsal sorunlar rnek olaylar zerinden halka duyurmaya alm, iirini bu amala oluturmu bir airdir. O, bu problemlere sadece bir toplumsal sorun olarak bakmam, bunlar slm duyarlk erevesinde ele alm, yanllklar inan noktasnda sorgulam biridir. Vurduu neterle toplumu uyarmay beklerken, ard ardna gelen savalar, siyasi ekimeler, fikir ayrlklar bu sorunlar daha da kangren hale getirmi, airin strabn azaltmayp artrmtr. Nedir onu bylesine duyarl klan dediimizde, hemen herkesin slma olan ball cevabn vereceini rahatlkla syleyebiliriz. O, inand dinin iine dt zilleti kabullenememi, tarihe hkm
204
MEHMET KFTE SOSYAL MESELELER ve Hz. MER DUYARLILII / Prof. Dr. Mehmet TRENEK
etmi bir mazinin zlemini ekmi, Allaha imann gereinin yerine getirilmeyiinden bzar olmu biridir. Bunun iin tarihe gitmi, slm tarihini bir btn olarak ele alm, o tarihten setii baz rnek olaylar ve isimleri yeri geldiinde zikrederek, mill bilinci uyank tutmaya almtr. lk Safahatta yer alan Kocakar ile mer iiri bunlardandr. kif, bu iiri bir hikye olarak semi ve slm tarihinin rnek olay olarak anlatmay tercih etmitir. Ancak hem bu hikyeyi semi olmas, hem de daha sonra zaman zaman Hz. mere yapt gndermeler, onunla ilgili anmalar, kifte bir Hz. mer hayranlnn varln dndrtmektedir. Byle bir ayrm belki doru deildir, nk o sekin halifeler arasnda bir ayrm yapmam, onlar ve dnemlerini bir fazilet, bir kemal devri olarak anmaktan ekinmemitir. slmn terakkiye engel olmadn, en byk medeniyetlerin slmn parlak dnemlerinde ortaya ktn, ksa srede insanl vahetin ortasndan alarak harikalar ortaya kardn, velhasl otuz ylda otuz bin senelik bir terakkiyi insanln yaadn, devrinin insanna anlatmaktan geri durmamtr. Nitekim Sleymaniye Krssnde iirinde bu dnceyi ilerken dier halifeleri de sayar: Nasl olmu da o fzl medeniyyet, o keml, Byle bir kavmin iinden douvermi derhl? Nasl olmu da zuhr eyleyebilmi Sddk! Nereden gelmi o Haydardaki irfn- amk? nce dehetli zprken, nasl olmu da, mer, Sonra bir adle sarlm ki: Deil kr- beer? Hil olsayd terakkye eer er-i mbn, Devr-i mesd- kudmiyle giren asr- gzn, En byk bir medeniyyetle mi eylerdi zuhr? (Ersoy, 1994:177)1
1 Bundan sonraki alntlar bu eserdendir ve sadece sayfa numaralar verilecektir.
205
Ancak onun Hz. merde bulduu birok rnek hadise, ister istemez anlmasn gerektirmektedir. Adil bir devlet adam olarak, hassas bir kalp olarak, slama ballk olarak, herkese meydan okuyan insandan bir kula dn olarak, sorumlu bir insan olarak vb. birok vasf, onu ne karmaktadr. Malyla ve canyla kendini Hz. Peygamberin yoluna adad, ok sert mizal olmasna ramen mesuliyet duygusunun sonraki yllarda onu sert ve hain davranlardan uzaklatrd, kul hakkna riayet hususunda ok hassas davrand, valilerini bu konuda uyard bilinen ve hemen her kaynakta zikredilen zelliklerinden birkadr.(Fayda, 2007:47) Yine o slamn fetih sancan uzaklara tayan, Kuran toplatan, devlet sistemini kurumlatrma yolunda admlar atan biri olarak, slm tarihi ierisinde ayr bir yere sahiptir. Onun dneminde slm ordusu byk fetihlere girimi, ran, Irak, Azerbaycan ile Suriye, Filistin ve Msr blgeleri slm lkesine katlmtr. Kocakar ile mer iiri, bir kssa olmann yannda, hem ondaki sorumluluu ifade etmek iin aktarlmakta, hem de slmn kiiye ykledii sorumluluu vermek iin zikredilmektedir. kifin Hz. Abbasn naklettii olay manzume halinde dile getirirken vurgulad eyler, yine mere ait vasflardr. mer bir syanet-i Hak olmu, gezmektedir. O gece kp beldeyi dolarken, belde huzur iinde uyumaktadr. yle devam eder kif: O semlar kadar ycelmi aln, akarak snesinden fkn, Bir zaman snmeyen nighiyle, Necm-i shirde sanki bir hle! Duruyor her evin nnde mer, Dinliyor, b-haber ierdekiler. Gemedik en harb bir yapy. Yokladk sal sollu her kapy.(s.86) Bu kssann bir zellii, merin duyarl kadar acizlenmi ihtiyarn syledii szlerdir. ocuklar avutmak iin ta kaynatan
206
ihtiyar kadn, Hz. merle karlanca, fkesini bu tanmad adama kar ekinmeden dile dker. merin, bilinmeyen biri olarak, adam gidip Emire durumu anlatmaz m szne o, beddualarla birlikte, ne yapmas gerektiini de syler. Ki zaten o bunu yapmaktadr. Ancak beddualar, sorumluluun ykn ortaya karmak iin verilir ki, nemlidir. Emre yle mi? Kahretsin an-karb Allah! Yaknda ryet-i ikbli ser-nign olsun... mer, belsn dnyda isterim bulsun! - Ne yapt, teyze, mer, byle inkisr edecek? -Ya ben yetm avuturken, Emr uyur mu gerek? Raiyyetiz, ona bizler vedatullhz; Gelip de bir aramak yok mu?... merin ii oktur, zaman bulamamtr eklindeki yumuatma szlerine de aldrmaz: Zavallnn ii okmu!... Nedir, muhrebe mi? itme sen de civrnda inleyen elemi, Medne halkn ryan brak, Msrda dola... Gaz! Gaz! diye git soy cihn, gel payla!(s.87) der. ocuklarn inlemesi arttka onun da fkesi kabarr. Her sz meri yerlere batracak lde ardr. u nevhalar ki kar t bulutlarn iine; mer! Savik- teln olur, iner tepene! Yetmin hn yamur duas zannetme! O sayha rad- kazdr ki gnderir ademe!(s.87-88) Sonrasnda Medinenin zahire anbarna var, un dolu uval yklenerek kadnn yanna dntr sz konusu olan. Bu yk Abbasla da paylamak istemez Hz. mer. nk yk onun omuzlarndadr. Bunun iin onu, bir kahraman olarak
207
konutururken, sorumluluk hissini aksettirdii kadar, acizlenilerini, i sorgulamalarn da duyarz: Hayr, yorulsa deil, lse Vebli kendine iddir bni Hattbn. yardm etme sakn:
Kadn ne syledi, Abbas, iitmedin mi demin? Yarn, huzr-i lhde, kimseler, merin erk-i haybeti olmaz, bugnlk olsa bile; Evet, hilfeti yklenmiyeydi vaktiyle. Kenr- Diclede bir kurt arsa bir koyunu, Gelir de adl-i lh sorar merden onu! Bir ihtiyar kar b-kes kalr, mer mesl! Yetmi, girye-i hsrn alr, mer mesl! Bir iyn- seflet baklmayp gse: mer kalr yine altnda, hi deil kimse! Zemine gadr ile bir damla kan dknce biri: O damla bir koca girdb olur boar meri! mer duyulmada her kalbin inkisrndan; mer koulmada her matemin civrndan! mer halfe iken baka kim kar mesl? mer ne yapsn, lh, beer zalm cehl! merden isteniyor beklenen Muhammedden... mer! mer! Nasl aldn bu br srtna sen?(s.88-89) kifin slm tarihinden rnekler verii, saadet asryla balayan bilincin, duyarlln, hakk gzetmenin ne lde kalplerde yer ettiini gstermektir. Bu konuda belki istese yzlerce hikye anlatacaktr. Ancak iir ortamnda dile getirilenler ok fazla deildir. lk kitapta airin slam tarihinden setii bir olay kurgulad dier iri ise Dirvastr. Bu iirde de bir hak arama ve hakkn teslimi
208
sz konusudur. ounluunu Merutiyetten nce yazdn tahmin ettiimiz ilk kitaptaki bu iirler, airin sosyal hayatn olumsuzluklar karsndaki duyarln aksettiren metinler olarak, Hasta, Kfe, Meyhane gibi iirlerle birlemektedir. Hemen hepsinde yoksulluun, sefaletin aresizlii ve boyutlar hissettirilmek istenmitir. Orhan Okay hocann ifadesiyle ilk Safahat, cemiyetin terih masasndaki tasviridir.(1989: 58) Safahat airi, yoksulluu, sefaleti, miskinlii iirine tarken, toplumun bu yaralarna parmak basarken, bazen gerei tasvirle yetinir, olayn kahramannn aresizliini gz nne sererek, bir ortak duygu uyandrmak ister. Merhamet, inanm insann ortak vasfdr. Bazen de bu olayla birlikte, olmas gerekeni gstermeye alr. inde yaad toplumda grd aksaklklar, onlarn tembellii, bilgisizlii kadar, dini yanl anlamalar ve dine aykr tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Fatih Krssnde iirinde ite byle bir tablo izer. Krsdeki vaizi uzun uzadya konuturduktan sonra ie dner ve toplumun sahip olduu miskinlie, uyuuklua dokunur. Hem de ne dokunu! al! dedike eriat, almadn, durdun Onun hesabna birok hurafe uydurdun! Sonunda bir de tevekkl sokuturup araya Zavall dni evirdin onunla maskaraya!(s.243) Bu erevede neter vurduu kavramlar tevekkldr, kaderdir, neme lzmclktr. nk bunlarn yanl yorumlanmas tembellii, uyuukluu, nemelazmcl ortaya karmtr. te ayn iirde, dinle bak, ashab kaderi nasl anlard deyip, Hz. merin Ebu Ubeydeye yardm iin am seferine kn anlatr. Yine rnei ondan seer. Hz. mer ama vardnda, ehirde veba salgn olduunu renir ve ehir dnda konaklayarak, ne yaplmas gerektiini, nce Muhacirne, sonra Ensara sormay tercih eder. Onlar tereddtl grnce bu sefer Muhacirnin msinn olanlarn ararak onlarn grn alr. Onlar da Vebaya kar gidilmek hata olur deyince, orduya geri dn emrini verir.
209
Mehmet kif, bu olay anlatrken, bn Hattabn Peygamber sz karsndaki hassasiyetini, ona uymaktaki balln iler. kide bir kullandmz kader kavram da, yle rast gele kullanlacak bir kelime deildir. Yarn dnn diye Ashba emri verdi mer. Ales-seher dzlrken cematiyle yola, Eb Ubeyde kp: Y mer, uurlar ola! Firrnz kaderullhtan mdr imdi? Demez mi, Hazret-i Frk dnd: Doru, dedi, u var ki bir kaderullhtan kaarken biz, Koup br kaderullha doru gitmedeyiz. Zemni otlu da, etrf tal bir derenin inde olsa deven, y Eb Ubeyde, senin; Tutup da onlar yaln bayrda sektirsen, Ya yle yapmayarak otlu semte ektirsen, Dn: Kaderle deildir u yaptn da nedir? mer bu szde iken bn-i Avf olur zhir, Hemen rivyete balar hads-i tnu. Eb Ubeyde tab susar duyunca bunu. Muhcirn-i Kureyin, kibr- Ashbn, eratin koca bir rkn: bn-i Hattbn; Kader denince ne anlard hepsi, anladn a!... Utanmadan yine kalkma Hakka bhtna. (s.246-247) Mehmet kifin ikyeti o gnn toplumunun, yani bizim slm anlaymzdandr. Toplum kendini slma uyarlayaca yerde, dini kendine gre deerlendirmi, ortaya tembellik, acizlik, sefalet ve geri kalmlk kmtr. Ayn iirin biraz ilerleyen ksmlarnda tek tek bunlar sayar.
210
Bakn ne hle getirmi ki cehlimiz dni: Hurfeler brm en temiz menbiini. Deil hakik erin, bugn, bedhiyyt Bil-mnkaa ikrar olunmuyor... Heyhat! Kitb, Snneti, cm kaldrp attk; Havss maskara yaptk, avm aldattk. Ykp erati, bambaka bir bin kurduk; Nebye atf ile binlerce herze uydurduk!(s.251) Bu trden konular onun hemen her iirinde bir ekilde vurgulad, eletirdii olumsuzluklardr. Yine Fatih Krssnde toplum olarak yanl anlam yklediimiz tevekkl anlayn eletirirken de rnei merden seer. mer, tevekkl elbet bilirdi bizden iyi... Ne yapt Biz mtevekkilleriz diyen kmeyi? Datt, kamya kuvvet, Gidin, ekin! diyerek. Demek: Tevekkl eden, nce mutlaka ekecek; Demek: Tevekkle pek smyormu, anladn a, Sinek der gibi dmek unun bunun kabna. (s.250-51) Bilindii zere, Hz. merin bir vasf da celadeti, fkesidir. Ondaki bu sert miza, birok olayn slm hakikati ile telifi noktasndaki geveklii gidermi, kalplerin slma daha gl sarlmasn ortaya karmtr. Bu nedenle Mehmet kifin de zaman zaman byle bir fkeyle var olan olumsuzluklara yaklatn grmekteyiz. Bylesi sert bir tavrn, birok insan kendine getirmek iin geerli olduu ayr bir gerekliktir. Ayn konuyu bir vaaznda da ileyen air, nce tesbiti yapar, sonra rnei ondan seer: Kanaati, tevekkl, sabr hepsini yanl anladk. Sret-i Resl, sret-i Ashab gzetmez olduk. Ashab- Kiram nasl alyorlard? l-y din iin ne kadar mcahedede bulunuyorlard. Hz. merin slmdaki mevkii malm. kinci halife. Hz. Peygamberin o kadar
211
iltifatna mazhar olmu ki: Benden sonra Peygamber gelseydi mer gelirdi. buyurmular. dedikten sonra, onun miskin oturan bir insana mdahale ediini ve tevekkl anlaymzdaki yanll orda da dile getirir. (engler, 2000:218) Fatih Krssnde iirinin sonraki sayfalarnda, yine bir vesileyle onun szne yer verir. Bu dikkatler onda Hz. mere kar bir hayranln olduunu, onun hayat hikyesini ve slm tarihi iindeki yerini ok iyi bildiini gstermektedir. Bilgisizliin, inanszln ortaya kard olumsuzluklar eletirirken yle der. Fakat bu maskaralklar devam edip gitmez; Adam, benim neme lzm! demekle i bitmez. Tecelld eylemesinden ylp da zndkn, Arca almas, bir fitnedir ki, sddkn: Cenab- Hakka snm o heybetiyle, mer. Emin olun, bizi meys eden felaketler, Vazife hissine bgnelik bels btn;(s.255-56)2 Berlin Hatralar iirinde yine bizdeki geveklik ve tembellik zerinde dururken, onu en ok zen bat karsndaki ezilmilik halidir. O, ilerlemi, maddeye, a hkmetmi, dnyay kendine ram etmenin gayretine dmtr. Bunlar grdke yine zaman zaman tarihe dner. Ama biz hep onu unutmu, ondan g almay dnmemiizdir. Bu nedenle air son midini anakkalede savaanlara balarken, merlerin evlad olanlardaki vefaszla sitem eder: Bilirsiniz ki, hemen, yz yzelli yldr, biz, Ne varsa elde verip muttasl ekilmedeyiz! merlerin, Yavuzun biz vefsz evld, Synet eylemedik ydigr- ecdd. Ne yr- cand o, lkin biz olmadk ona yr;
2 airin telmihte bulunduu Hz. mere ait sz udur: Zndklarn atlganlndan ve sddklarn gevekliinden Allaha snrm.
212
Sonunda paralanp yurdumuz, diyar diyar, Kld yle ki: Yoktur yaatmak imkn, (s.324) Onun sm iiri de birok toplumsal problemin konuulduu bir uzun hikyedir. airin kendisini temsil eden Hocazde ile baba dostu Kse mam gndelik ilikilerden balamak zere her yaraya parmak basarlar. te konumalarn bir yerinde, slmn yaanmas ve bizdeki geveklik konuulurken, air Kseye, madem ki bu din, dn-i beer, dn-i hayattr. nsann grevi de insanlktan ayrlmamaktr, der. Beerin hakka refik olmak iin vicdn Beeriyetle beraber yrmektir n. mnn gl olduu zamanlarda, yerkrenin batan baa tevhid ile dolduu sylenir. Sonra hakka imann gerei ve kazanaca dereceler konuulur. Bir zalime hakk ihtarn en byk cihad olduu, telmih yoluyla hatrlatlr. Devamla, yine byk bir imn abidesi olan Hz. merin bir hutbesindeki szler hatrlanr. Onun szyle fiilinin uygunluuna dikkat ekilir. -merin hutbesi aklnda m bilmem? - Bilmem... -Eyyhen-ns, ederim taptm Yoktur asl u cematte ki hibir ciz, Benim indimde sizin olmaya en kadiriniz, Bir kavnizde olan hakkn kurtarmam iin. Bir kav kimse de yoktur ki bu mmette, bilin, En zaf olmaya nezdimde, tutup kendinden, cizin hakkn srr ile isterken ben. merin ite, Hocam, izdii meslek buydu. - Lkin akvline efli bi-hakkn uydu. Allha kasem,
213
Sallanan nk kllard; ne kuyruk, ne kavuk! yle bir devr-i ehmette kolaydr ululuk. (s.398) Konu mere gelmiken, onun devri ile bugn karlatrlr. Bugn sallananlar kuyruktur, kavuktur. Kimi hayasz, kimi mzevir, mutabasbs, kall, kimi kumarbaz, edepsiz ve rezildir. Byle bir yn olumsuz sfatlar saymaya devam edilir. Bunlar sylerken de Bu muhtin bakalm imdi iinden kabil;/ Ne yaparsn? mer olsan, yine hlin mkil. der. Devamla eletirileri cppelilere, sofulara evirir. Ellerinde tesbihlerle, kavuk ve hrkalaryla riynn btn grnts tekmildir. nsanlktaki bozulma, Mslmanlardaki bozulma airi bunaltm gibidir. Kseye, byle baknca da yle dersin der: D yznden merin devri muhtin gy. Kimi sim, kimi kaim, o tavanlar, yerler, Kul hvallhu ehad zemzemesinden inler. Sen bu cokunlua istersen inan, hepsi yalan, Hvenin mercii artk, ne ehaddir, ne filn. nk mdem yryen sde senin saltanatn, imdilik heykeli sensin taplan menfaatn. Kanma, hey kukla kyfetli adam, hey sersem, Herifin az samed, midesi yzlerce sanem! (s.399-400) Yine iirin devamnda Kse mam, Asmdan dert yanarken, ondaki sert tavr, celdeti Hz. meri rnek vererek aklar. nk sm, ktlkleri eliyle dzeltmeye koyulmu, her yerde kavga karmakta, her olumsuzlua mdahale etmektedir. Bylece de Hz. merin bir dier cephesi vurgulanm olur; fkesi galip, sert, hakszla tahamml edemeyen, korkusuzca ortaya kabilen bir iman abidesi. airin gnlnden geen de budur ama devir deimitir. Bu nedenle Kse nce yle yaknr: ileden kmm akam, dedim: Asm, bana bak!
214
Yol yaknken geri dn, nfile kmaz bu sokak. Kouyorsun, be ocuk, arpacak alnn duvara; Dalr sonra kafan, etme, ekil bir kenara. Ne demir leblebi meslek bu, Eb Zer-vri? merin zbta memru geleydin bri! Sen o meyhneyi basmakla mkellef miydin? Ya kumarbazlar mans nedir tehddin? Toplanp cnb ederken elin evld, gece, Hangi bir hakla gidip hepsini dvdn delice? Nara atm diye sarholar, tut sen, kovala... Bri git beki yazl, aylk alrsn budala! Niye cebren ayrrsn kocasndan kadn? (s.414) Sonra Asm yaptklarn anlatr. Bunlar ite airin yapmak isteyip de yapamad eylerdir. Bir tarafta alk, sefalet varken, elenenmek olmaz diyerek onlarn meclislerini datm, aldklarn ihtiya sahiplerine vermi, btn bunlar bileinin gcyle yapmtr. Ancak o bunlara raz olmaz ve Kseye, kuvvetin hakknn kanun olduunu syletir. Sonu olarak Mehmet kifin slam tarihinden rnek olaylar ve davranlar seerken Hz. mere gitmesi doaldr. nk onun ortaya koymaya alt adil bir ynetim anlay, sorumluluk bilinci, ister istemez rnektir, modeldir. deali arayanlar iin her zaman en steki, en iyisi model olduuna gre, o da bunu yapmtr. Bu tavr, bu duyarlk ayn zamanda iman konusundaki hassasiyetin gstergesi, airin slm tarihiyle olan iieliinin bir tezahrdr.
215
KAYNAKA Ersoy, Mehmet kif (1994), Safahat, Ankara, Aka yaynlar Fayda, Mustafa (2007), mer, DA, C.34, stanbul, s.44-51 Okay, Orhan (1989), Mehmet kif , Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Ankara, Aka yaynlar. engler, smail Hakk (2000), Aklamal ve Lgateli Mehmet kif Klliyat, C.9, stanbul, Hak yaynclk. Topu, Nurettin (1970), Mehmet kif, stanbul, Hareket yaynlar.
216
MEHMET AKFN MLL BRLK VE BTNLK BLNCN GNMZDE OKUMAK
Yrd. Do. Dr. Necati DEMR* zet/Apsract In the Present Read of Concience of Union and Integrity of Mehmet Akif Ersoy mparatorluk bakiyesi bir corafyada ok dinli ve rkl bir toplum yapsyla birlik ve btnlk iinde yaamak gnmz dnyasnda bile oluturulamadna baklrsa toplumsal yetkinliin olduka stn bir dzeyi olsa gerekir ki, bu, Osmanl Devleti iinde belli bir dnem gerekletirilmitir. Birlikte yaama iradesinin harici ya da dahili artlarla zayflad, postmodern sylemle en kk toplumsal gruplarn bile kendilerini ifade etme ve yaama mcadelesi iine girdii gnmzde millet olarak bir ve beraber nasl yaanlaca konusunda Osmanl toplum yaps bir model tekil edebilir mi? Gnmz Trkiyesinde problemle ilgili tartmalarn younluu zmn anayasal balamda pekitirilmesini gerekli klmaktadr. Sivil anayasa yapma iradesinin gndeme geldii u gnlerde Sabahattin Zaim niversitesinin gerekletirmekte olduu M. Akif Ersoyda Milli Birlik ve Btnlk Sempozyumunda sunulacak bildirilerin bu zme katk yapmasn dilerim. Bu dnceyle sempozyuma bendeniz de Mehmet Akif Ersoyda Milli Birlik ve Btnlk Bilincini Gnmzde Okumak balkl bildiri ile katlyorum.
* Yrd. Do. Dr. Necati DEMR KS lahiyat Fakltesi Felsefe Tarihi r. yesi. Kahramanmara. ndemir@ksu.edu.tr
217
Mehmet Akif Ersoy 20. Asrn ilk eyreinde Osmanlnn ykl ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamasnda hem resmi hem de sivil evrelerde etkin olmu nemli bir simadr. O ncelikle stiklal Mar airi olarak anlp Trk edebiyatnda bir ahlak ve fazilet timsali, bir din iman sanatkr ve bir milli heyecan airi1 olarak bilinir. Akif, Trk tarihinde tpk Namk Kemal gibi, hayat sanatnn, sanat hayatnn eseri olan simalardan biridir (Banarl, 1978; 1151). Mehmet Akif bir imdiki zaman airidir. ann etrefil sorunlarn enine boyuna kavramay deneyen bir gelecek zaman iaretisidir2 Onun Safahat isimli eseri, koca bir imparatorluun iinde kaybedilmi vakitlerin, yitirilmi topraklarn, dalm bir anasr- mmetin, yamalanm geni corafyalarn nasl geri derlenebileceine ilikin iaretler ve remizlerin olduu bir eserdir, (Boz, 2008, 84). A. Mehmet Akifte Milli Birlik ve Btnlk Bilinci lmnden 75 yl sonrasnda, yani gnmz Trkiyesinde Mehmet Akifin milli birlik ve btnlk uurunu nasl okumak gerekir? Onun milli birlik ve btnlk uurunu bir toplumu tekil eden muhtelif unsurlarn dnya ve hayat grlerini belirleyen ortak bir st kimlik etrafnda kenetlenen yaama iradesi olarak anlamak gerektii kansndaym. Mehmet Akif bu st kimlii Mslmanlk olarak grmektedir. Bu kavramn unsurlar olan Trk, Arap, Fars, Hint, Afgan, Tacik, Kazak, Trkmen, Krgz, Krt, erkez, Arnavut, Bonak, Makedon, Malezyal ve Zenci vs Mslman topluluklarn ortak dnya ve hayat grleri olan dini st-kimlik hem kuatc hem de duygu birlikteliini ortaya koymaktadr. Bu yzden M. Akif; rkl yle betimler:
1 Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, 1978, Fasikl 15, s. 1151). (Banarl, 1978, Fasikl 15, s. 1151. 2 (Derleyen Duran Boz, Bir imdiki Zaman airi Mehmet Akif Ersoy, Mehmet Akif Ersoy ve stiklal Mar Ruhunun Diriltilmesi, (Erdoan Aydoan, 2008, s. 84).
218
MEHMET AKFN MLL BRLK VE BTNLK BLNCN GNMZDE OKUMAK / Yrd. Do. Dr. Necati DEMR
Hani milliyetin slam idi Kavmiyet ne?/ Sarlp smsk dursaydn a milliyetine Arnavutluk ne demek? Var m eriatte yeri/ Kfr olur, baka deil kavmini srmek ileri Arabn Trke; Lzn erkese, yahud Krde;/ Acemin inliye rhan m varm? Nerde! Mslmanlkta anasr m olurmu? Ne gezer!/ Fikr-i kavmiyeti telin ediyor peygamber En byk dmandr ruh-u nebi tefrikann;/ Ad batsn onu slama sokan kaltabann!3 der. Bu msralarn gnmz Trkiyesinde milli birlik ve btnlk uurunun tevik unsuru olup olamayaca ve sorunun zmnde bir alm getirip getirmeyecei nemsenir hale gelmitir. erik olarak olmasa da biimsel bakmdan etnik temele dayandrlan mevcut devlet paradigmamz yeni ortaya kan sorunlara cevap vermekte zorlanmaktadr. Devlet kavramnn tanm bir toplumsal gurubun ya da bireyin aidiyet duygusuna ak olmaldr. nk milli birlik ve btnln bu aidiyet kavramyla direkt ilikili olmas devlete ballkla sahiplenme ve koruma duygusunu da yannda getirmektedir. Aksi takdirde toplumsal gruplarn ve bireylerin devlete ballklarna ve milli birlik ve btnlk dncesine katlmalar glemektedir. A.1. Mehmet Akifin Dnyas M. Akifin iinde yetitii 19.asrn son eyrei ve 20. asrn ilk eyreinde byk imparatorluun dald ve sanayi devrimini gerekletiren batl lkelerin dnyann henz elde edemedikleri zengin hammadde kaynaklar bulunan lkeleri ve topraklar gz dnmesine igal ve yamaladklar bir dnemdir. Akif de kp dalan bu imparatorluktan biri olan Osmanl devletinin bir sorumlu dnr ve airi olarak dneminin toplumsal ve siyasal bunalmlar iinde hayatn srdrmtr. Rus ve Avusturya-German mparatorluu gibi Osmanlnn da ykl dnemi Avrupada Milliyetilik ann zirve yapt dnem olan
Mehmet Akif Ersoy, Safahat, DB Yaynlar, Ankara, 1992, . 171-172.
219
19. Asrn son eyrei ile 20. Yzyln ilk yarsnda gereklemitir. Akifin de iinde bulunduu pek ok Osmanl aydn ve dnr ncelikle imparatorluun yklmamas iin, akbetin kanlmaz hale gelmesinden sonra da Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas iin azami aba gsterdiler. Mehmet Akifte ve milli birlik ve btnlk denildiinde onun arpc beyitleri zihinlere ve gnllere kazlr. Girmeden tefrika bir millete dman giremez/Toplu vurduka yrekler onu top sindiremez (Ersoy, 1992; 150). Mehmet Akife gre, Mslmanlar iin birlik ve btnlk ancak; Ey iman etmi olanlar, ey Mslmanlar, iinizden olmayanlar (size yabanc olanlar) kimseleri dost ittihaz etmeyiniz, inizden olmayanlar, sizlere kar zarar vermekten, aranzda fitneler kartmaktan, fesat sokmaktan hibir vakit geri durmazlar. Ellerinden gelen ktlklerden hibirini sizden esirgemezler4 ayetlerinin uyarsna riayetle mmkn olabilir. Mehmet Akif 19 terinisani 1920de Kastamonu Nasrullah Camisinde verdii hutbede bu ayetlerin yorumlarn Avrupa, Asya ve Afrikaya yapt yurtd gezilerindeki kendi tecrbelerini de katarak yapmtr. Akife tecrbeleri ve dnemin Avrupa ve Amerikay incelemi Mslman yazar ve dnrlerden dinledii kanaatler de yol gstermitir. Bunlardan en arpc olan anekdotu burada ifade etmeyi gerekli gryorum. Dnyada Avrupallar hakkyla anlayan ve anladn da iki cmle ile zetleyen bir Mslman varsa o da Hersekli Hoca Kadri Efendi merhumdur. Msrl Prens Abbas Halim Paa bir gn konuma esnasnda demiti ki: Hoca Kadri Efendiyi zaten Msrdan tanrm. rfanna, yksek ahsiyetine hayran olurdum. Bir aralk Fransaya uramtm. Pariste ilk iim bu muhterem Mslman ziyaret oldu. Kendisine sordum: Hocam! Senelerden beri burada oturuyorsun. arkn, Garbn ilimlerine, tekniklerine cidden vakf olan nadir kiilerden birisin. Yknen grdn eyler tabiidir ki, tecrbeni, grgn artrmtr. renmek isterim. Avrupallar nasl buldun?
4 Mustafa Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, Cilt I, Dergah Yaynlar, st., Tarih? Mehmet Akif Ersoy, Nasrullah Krssnden Trk Milletine Hitap Cilt I. S. 496-497),
220
-Paa! Bu adamlarn gzel eyleri vardr. Evet pek ok gzel eyleri vardr. Lakin u bilinmelidir ki, o gzel eylerin hepsi, evet hepsi yalnz kitaplarndadr. (Kara, S. 498). Hersekli hocann ifadeleri bana u belirlemeyi hatrlatt: bat yaamadn bile yazar ama Osmanl yaadn bile yazmaz. Akif imparatorluun rka dayal milliyetilikle yklmas nedeniyle kavmiyetilii Mslmanlkta anasr m olurmu? Ne gezer!/ Fikr-i kavmiyeti telin ediyor peygamber, (Ersoy, 1992, s. 171-172) diyerek imparatorluun iinde ayrla ve paralanmaya neden olan en byk tehdit ve tehlike olarak grd. Arnold Toynbe yllar sonra Akifi dorulayarak Gerekte milliyetilik, Mslmanlarn iine dtkleri bir oyun; Mslmanln byk bir ounluu iin milliyetiliin kanlmaz sonucu Bat dnyasnn proleter kalabal iinde erimek olacaktr,5 diyecektir. Bu ifadelerin reel karl Bat slam dnyasn rk temele alan milliyetilikle ykt, olmaldr. Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan itibaren imparatorluk bakiyesi bir devlet yapsndan ulus devlet modeline doru evrilince, din ile milliyet birdir6 anlay, yani Akifin hayal ettii slam Birlii dncesi pratik zeminini kaybetti. Akifi teyit eden dnrn ngiliz asll Arnold Toynbeenin olmas onun iddiasna batl bir dnr kanalyla da desteklendiini ortaya koymaktadr. Bizim tehdidimizin kurban olan Trk, ne yaparsa yapsn gzmze girmeyeceini kitabmz Kitab- Mukaddesten alntlar yaparak gsterilebilir. Biz size kaval aldk siz oynamadnz, biz at yaktk siz alamadnz7(Luka, 7;32). Tehdidimizin kaba olmas, ayn zamanda yanl olmasn gerektirmez. Bu sarfedilen emek bouna olmasa ve ok dikkatli Trk herodyanlar amalarna tam tamna ulasalar bile, bu, medeniyet hazinemize ne ekleyebilir?( Toynbee, 1991, s. 177.) Tm Kuranlar yaksak, tm camileri yksak, Hristiyan olup istavroz karmadka bat bizi kendinden kabul etmez, sznn anlam burada ortaya kmaktadr8.
5 Arnold Toynbee, Medeniyet Yarglanyor, Aa Yaynclk, st., 1991, s. 186 6 Osman Ergin, Hseyin Kzm Kadri, Sinan matbaas ve neriyat Evi, st., 1949, s. 24. 7 Kutsal Kitap, Luka, 7/32, Yeni Yaam Yaynlar, st., 2008, s. 1092. 8 Endls Mslmanlarnn bana gelen durumdan esinlenilmi olsa gerekir.
221
Akifin Osmanlnn ykln Mslmanlarn hasmlar olan Avrupallar dost edinmeleriyle aklamasn ve milletin yeniden diriliini de Avrupallarla mesafeli durmakta grmesinin irdelenmesi gerektii dncesindeyim. Akifin bu dncesini 80-90 yl sonra, yani gnmzdeki AB ilikileri balamnda nasl yorumlayabiliriz? Namk Kemalin Hakikat imei fikirlerin arpmasndan doar zl sznden hareketle ilkemizi ortaya koyalm: lenmeyen dnce lr, velev ki bu dini dnce bile olsa. nce bu yaklama itiraz noktalarn belirlemek gerekiyor, sanrm. Koca bir imparatorluun bat birok nedenlerle ve unsurlarla aklanmas gerekirken tek nedene indirgenmesi, herhalde o dnemin trajik hadiselerinde bize en ok zarar veren -ttifak devletleri (Avusturya-German mparatorluu ve Bulgaristan) olsun tilaf devletleri olsun- Avrupallarn olmasyla aklanabilir. Yine genel ilkemizi ortaya koyalm. Her dnrn, yazarn kendi lkesinin ve mensubu bulunduu uygarlk dairesinin zel artlaryla belirlenen snrlar amas olduka gtr. Biz nasl ki TCnin zel artlar iinde dnce retmek ve zmler getirmek durumundaysak, Osmanl aydnlarnn da sorun belirlemede ve zm retmede kendi dnemlerindeki zel artlarn etkilerine tabii olmalar kanlmazdr. Ancak bu tutumun baz sakncalar vardr. nk dnce labirentlerini aamayanlar sorun belirlemede etkili olamadklar gibi onlarn zm nerileri de pek isabet kaydetmemektedir. Yine toplumsal alana ilikin genel ilkelerden birini daha ileri srelim: Diriler yaar ama onlar llerin dnceleri ynetir. Gnmzn gzde kavramlarndan olan adalet, daha ilka Yunan dnrlerinin, kardelik Ortaan semavi dinlerinin temel kavramlaryd. zgrlk ve eitlik ise aydnlanma dneminin temel kavramlar olarak ortaya kt.9 Akifin, ayetin yorumundan hareketle ileri srd gerekelere bakld zaman 21. Asrda bile Avrupallarn ou -genelletirmemek gerekse de- dou-slamlar hakknda pek olumlu vaziyetallar tamadklar ama ticari ve ekonomik zorunluluklar nedeniyle irtibat kurma gerei duyduklar grlebilir. nk pek ok rnek bu yargy dorulamaktadr. Akifin Hatralarnda Osmanlnn htilaf Kuvvetleri karsnda yenilmesine
9 H. Ziya lken, Siyasi Partiler ve Sosyalizm, Anl Yaynevi, st., 1962, s. 93.
222
Almanlarn bira ierek kutladklar sylentilerine baklrsa, yine 1949da Hasan el Bennann bir suikastla ldrlnn ABDde nasl bir byk enlie ve sevince sebep oluuna10, 1956 ylnda Fransann Cezayiri, 1967 Arap-srail Savandan sonra Filistin topraklarnn nemli bir ksmnn ve Golan Tepelerinin srail tarafndan igaline Bosnann Srplar tarafndan alenen soykrma uratlmasna genel anlamda ses kartmamalar, Irak ve Afganistann igal edilmesine destek vermeleri Akifin kanaatinin hi de yabana atlr cinsten olmadn ortaya koymaktadr. Akifi dorulayan bir anekdotu yine Nasrullah Camisindeki hitabnda gryoruz. Yukar Msrda geziyordum. Orada akl banda bir Mslmanla grtm. Konu siyasete gelince; ayorum. Onbe milyonluk koca Msrda yabanc asker olarak az kuvvet grdm. Nasl oluyor da bu kadarck kuvvetle koca bir iklim korunabiliyor? O zat dedi ki: o yabanc devletin ricalinden birine bu suali samimi olduktan sonra ben de sordum. Gnn, yahut senenin birinde mesela Osmanl krk elli bin kiilik bir ordu hazrlayarak Msra sevk edecek olursa siz ne yaparsnz? Hibir ey yapmayz. Savunma imkan olmad iin Msrlarn teslim eder karz. Yalnz urasn biliniz ki, biz hibir zaman Osmanllarn Msra krk bin kii deil krk kii sevkedebilecek derecede yakalarn, paalarn toplamalarna meydan brakmayz. Memleketlerinde bitmek tkenmez meseleler karrz. Onlar birbirleriyle uramaktan gz aamazlar ki bir kere olsun Msra dnp bakmaya vakit bulabilsinler.(Kara, s. 505-506). Arap Baharnn ka deil de yaza dnme aamasnn ufukta belirdii, lkemizin yeniden eski grkemli gnlerinin kapsn aralad gnmz Trkiyesinde Rumlarn uluslar aras deniz hukukuna aykr olarak Dou Akdenizde doalgaz aramalar ve terr olaylarnn yamur gibi artmas, Akifi hakl kartmyor mu? 21 milyon km 2lik geni imparatorluk snrlarnn hep baki kalaca inanc bizi Ban scak tut ayan serin/Gnln ferah tut dnme derin, anlayyla. rehavete, ardndan da tembellie ve miskinlie gtrm ve koca bir imparatorluk elden kmtr. Bu yzden Mehmet Akif bu durumu u beyitleriyle yermekte ve
10 Muhammed Kutub, slam Dncesinde Sanat, ev., Akif Nuri, Fikir Yaynlar, st., 1979, s. 13.
223
20. asrn ilk eyreinde bat uygarl ile Dou-slm medeniyeti arasndaki kartl tespit etmesinin yannda slam dnyasnn asrlk geride kalnn temellerine vurgu yapmaktadr. Dnya kouyorken yolun stnde yatlmaz; Davranmayacak kimse bu meydana atlmaz. Mstakbeli bul, sen de koanlarla bir ol da; Maziyi, fakat ykmaya kalkma bu yolda. Ahlafa dner, korkarm, eslafla hcumu; Mazisi ykk milletin atisi olur mu? (Ersoy, 1992; 394). Bu dizenin gnmzdeki anlam bizce udur: Gn gnne eit olan zarardadr, ziyandadr. Yani ilerlemeden yana tavr koymak: Toplumsal alanlar hareketli alanlardr. Hareketli alanlarda mevcudu korumak bile geriye dmek anlamna gelir. Yine onun Brakn matemi yahu! Brakn feryad/Alamak faide verseydi, babam kalkard. Gzyandan ne karm? Niye ter dkmediniz?/Bari mstakbeli kurtarmaya azmediniz, dizeleri almay brakan ve tevekkl yanl anlayan Mslmanlara serzeniidir. (Ersoy, 1992; 152). A.2 Milli Birlik ve Btnln Dnsel rdelemesi Bir toplumun iki temel esi olmaldr. Bunlardan ilki o toplumun kendi olarak kalmasn salayan kadim gelenekleri, inanc, dnya gr, dieri de o toplumun yerinde saymayp ileriye hamle yapmasn salayc deme yetisidir. Bu iki e birbiriyle attrlmamal kaynatrlmaldr. Asl olan; gemi ile gelecei birbiriyle attrmak deil uzlatrmak eski deyimle bunlar mecz etmektir. Gelenekler bir toplumun kendi olarak yaamasn, deiim esi de ilerlemesini salar. Ylan nasl ki baharda derisini deitiremedii zaman lyorsa, toplumsal sistemler de deien ve gelien zaman ierisinde z korumak iin biimde deiiklikler yapabilmelidir. Mecellenin genel hkmlerinden biri olan Ezmann tagayyryle ahkmn tagayyrnn inkar olunamazl11 dikkate alnmaldr. Eer gelenekle deiim eleri birbirleriyle attrlrsa, ne gelenekiler ne de deiimciler bir mesafe alamazlar. Gelenek,
11 Ali Himmet Berk, Aklamal Mecelle, Cihan Matbaaclk, st., 1982, s. 22.
224
birey ve toplumu, deimenin yol at belirsizliin yaratt gvensizlik hissinden kurtarr. Bundan dolay muhafazakrlar geleneksel kurumlarn yerine, akl yoluyla soyut olarak tasarlanan yenilerini koyma giriiminin beklenmedik zararl sonular ortaya karacandan endie ederler.12 Gelenek asl, yenilik elzemdir. Yerel deerleri nemsemekle birlikte modernlii filtreden geirerek yaamak ister. (Erdoan, 2004; 30). Bir toplumun ileriye ciddi atlm yapabilmeleri iin arkaya, geriye, maziye, atflar yapabilmesi gerekir. Gemiin nemine ilikin, Cassirer 17. yzyl Alman dnr Leibnizin ileriye hamle yapmak iin On recede pour mieux sauter, daha yksee sramak iin belli bir mesafe geriye ekilme, uyarsna dikkat eker. Yine, Herakleitosun, Hodos an kat mie: Yukar k ve aa ini bir ve ayndr. Ayn nermeyi bir anlamda tarihsel dnyaya da uygulayabiliriz. Tarih bilincimiz bile, ztlarn bir birliidir. Bu bilin, zamann zt kutuplarn birletirir ve bize ylece insan kltrnn sreklilii duygusunu verir.13 Sokrates ihtiyar Kephalosa ... ya ok ilerlemi insanlarla sohbet etmeyi severim, bence onlar bizim de belki yryeceimiz bir yolda epeyce ilerlemilerdir, onun iin bu yolun nasl bir yol olduunu onlardan renmeliyiz, 14 der. Romallarn nazarnda, atalar, hayat yolunda kendilerinden nce yrm insanlardr; onlarn getikleri yoldan kendileri de, ocuklar da geeceklerdir15. Mehmet Akif de; Atiyi karanlk grerek azmi brakmak/Alak bir lm varsa, eminim budur ancak, (Ersoy, 1992, s.173. der. Yine o, Sahipsiz olan memleketin batmas haktr/Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktr (Ersoy, 1988, s. 174). A.3 Toplumsal Sistemin Anae ve Parae likisi zerine Sistem, eleri arasnda organik bant bulunan yap
12 Mustafa, Erdoan, Muhafazakrlk: Ana Temalar, Uluslar Aras Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 27. 13 Cassirer Ernst, An Essay on Man, Yale University Press, 21. Bask, 1970, s. 179. 14 Eflatun, Devlet, ev. Heyet, MEB, Ank., 1946, Cilt 1, 328 e. 15 Dr. Samim Sinanolu, Romallarda Antiquitas Mefhumu, Yeni Matbaaclk, Ankara, 1950, s. 14.
225
anlamna gelir. Bir sistemin anaesi bir de buna gre ilev gren, paraeleri olur. Bunlar sistematik btnlk gerei birbirlerinin ilev ve rollerini slenemezler. Ne anae paraeler gibi, ne de paraeler anae gibi ilev ve rol stlenemez. Aksi durumda sistematik btnlk, ilev birlii ve rol dzeni bozulur. Bir ulus, belli bir corafya zerinde yaayan anaktle ve paraeleriyle bir toplumsal sistem btnl arzeder. Bir ulusal yapda anaktle ile paraelerin doku uyumas iinde olmaldr. Eer anaktle ile paraelerin konum ve rollerini doalar gerei zmseme yerine birbirlerinin konum ve rollerine soyunurlarsa sorun kacak demektir. Paraenin anaktleden kopma rolne soyunmasndan atma ve ayrma, anaktlenin paraelerin konum ve rolne soyunmasndan da merkezi kertip kendi organlarn gvdeden (anabnye) koparmas sonucunu dourur. Sistematik btnlk arzeden bir toplumsal yapda, anaktlenin kendi varln paraelere sanki bir paraeymi gibi ne karmas onun kendi konum ve roln bilmediinin gstergesidir. Anaktle paraeleri sisteme raptetme konum ve roln stlenmeli, etnik yaplarn, yani paraelerin birbirleriyle atmasnda taraf olmamaldr. Zaten lkenin ve devletin iskeletini kendisi oluturmutur. rnein Rusyada para eleri tekil eden Trk, Fin, Alman, Romen ve Mool gruplarn kendi varlklarn Rusya iinde etkin klmak adna aba gstermeleri ksmen ho grlebilir ama Rusya iinde Ruslarn, anaktle oluunu gz ard edip, bir paraeymi gibi etnik ulusuluk yapmalar kendi anaktle konumlarn bilmemeleri anlamna gelir. Bir ulusun anaktlesi ve kurucu esini oluturan toplumsal grubun rnein Trk esi- ulus iinde deil de, Trk esinin paraeyi temsil ettii lkelerde, yani Rusya, Balkanlar, Irak, ran ve Bat Avrupada etnik ulusuluk yapmas anlam bulabilir. lkemizde anaktle ve kurucu e konumunda Trk esi yurt iindeki etnik grubun ayrlk meydan okumasna bir paraeymi gibi etnik ulusulukla deil, bir st kimlikle mukabele edip etnik ulusuluun hararetini drp anaktleye raptetmede hakem konumunu stlenmelidir. Osmanlnn son dnemlerinde Batllarn tevik ve ayartmalar sonucunda imparatorluk iinde mantar gibi etnik ulusuluklar ba gstermesine karn II. Abdlhamidin halline kadar Trk esi ayrlkl devlet politikas olarak grmemi
226
imparatorluk iinde toparlayc ve kucaklayc anaktle roln srdrmtr. mparatorluk dalp kurtulu savan yaptktan sonra bile Cumhuriyet Trkiyesi, bir rk bu anaktle de olsa etnik grubu deil, corafyay Trkiye- temel ittihaz etmi, Trk olmayan mslim eleri, aznlk ve teki olarak grmeyip ulusun asli esi sayarak etnik ulusuluu benimsememitir. mparatorluklar kurmu bir toplumsal e tarihsel misyonu iinde etnik ulusuluk yapmay kendisine yaktramaz. O, kendi ats altndaki etnik elerin hasm deil hamisi roln stlendiinden ldrmekten ve smrmekten deil barndrmaktan ve korumaktan haz duyar. Onun sava ne kiilerle ne de etnik uluslarla deil, kavramsal balamda zulm ve zorbalklara kardr. O, hibir halkn, rkn ve dinin dman deildir. O insan haklar ihlallerinin, gaspn, zorbaln ve haddini aanlarn (tuyan) hasm, smrlenlerin, mazlumlarn ve kendi halinde yaayanlarn hamisidir. O mazlum gayrmslimi, zalim mslime tercih eder. Bir lkede anaktle olmak, toplumun ve ulusun iskeletini oluturmak; tekini kendi iinden kartarak yani, etnik ulusuluk yaparak mmkn olamaz, yzyllar iinde lkenin ve toplumun varln dmanlarna kar canlar, kanlar ve tm varlklarn ortaya koyarak ve birok paraeyi anabnyeye raptetmekle, farkl dinden ve rktan birok etnik grubu, oluturduu fikri at altnda barndrmakla mmkn olur. Devlet ve ulusun anaktlesi olabilmek yurt iinde anaktleden, toprak koparmak biiminde deil, mevcudu koruyarak baka etnik gruplar anaktleye raptetmekten geer. Kaybedilen yurt topraklarn ve etnik elerimizi hangi toplumsal grup ekonomik ve kltrel olarak anaktleye raptedebilirse anaktleyi temsil roln o stlenir. Kltmekle, mevcudu paralamakla ne ulus olunabilir ne de anaktle rol stlenilebilir. Avrupada Hristiyan dnyas birleiyor, bu birlii salayan Almanya, ngiltere, Fransa ya da baka bir Avrupa ulusu- hangi ulus olursa, anaktle roln o stlenecektir. Bizim dnyamzda da, gelecekte Ortadou, Balkanlar ve Kafkas ve Trk Cumhuriyetler diye isimlendirilen soydalarmz ekonomik ve kltrel ibirliine kim kavuturursa Gerek birlikteliin mimar o ulus olacak, deilse bu saylan corafya iindeki onlarca ulus ya da etnik toplumsal
227
grubun, etnik bamszlk ateiyle mikro-ulusuklara ve kolayca yutulacak lokma biimindeki devletiklere blnmeleri kanlmaz olacaktr. Bir etnik grubun amac benim olsun ama kk olsun dncesi, yani birleme, byme deil de klme ve mikroetnikilik ise, blnmenin ve klmenin sonu gelmeyecektir. 20. yzyln ilk eyreinde Osmanldan kopan Arap toplumundan gnmzde ka lkecik/devletik kt ve aralarnda derin uzlamazlklar oluturulduu gz nne alnmaldr. Bat dnyas btnlemek iin asrlarn kanl mezhep davalarnn zerine snger ekecek olgunlua ularken, slam dnyasnn da etnik ayrmclklarla srekli kan kaybedip tekini kendi iinde karmaa almas, gzde deyimle akl tutulmas gibi bir eydir. Devlet kurmak asrlarn onulmaz aclarnn yaand bir toplumsal deneyim laboratuarndaki birikimle mmkn olabilir. Bakalarnn hediye edecekleri yapay bir devletin ne onuru ne de gelecei olabilir. Paylamay beceremeyenlerin ne gl bir devlete, ne de byk bir lkeye sahip olduklarna tarih tanklk etmemektedir. Anaktleye ebeveyn, paraelere de ocuk rol bimek greceli bir durumdur. Bu gnn ocuu yarnlarn by olur. Ebeveynlie kim layk olur, evi, bark, yurdu yuvay datmadan kim daha bir toparlayc tutum sergilerse o ebeveynlie doal olarak soyunacaktr. ocuk, akl banda olursa evin ynetiminden aciz olan ve evi datmaya alan ebeveynden almasn da bilir. Yeter ki ataevini datmasn, eve yeni gelinler ve damatlar getirerek hane halkn birbirine raptedebilsin. Ulus iindeki anaktle ve paraeler olarak -toprak igal etmek deil de- lkenin ticari ve kltrel hinterlandn biraz daha geniletmek, hem komu halklarn hem de dnya uluslarnn gnln kazanmak iin yarmalyz. Yoksa kendi yavrularn yiyen yaban kedilerine ve kendi evlerini ykan akn ev sahiplerinden benzeriz. Bu lkenin yzyllarn ac-tatl hatralaryla yourduu, dnce ve gnl adamlarnn erevesini izdii ve temellerinin kan ve irfanla atld dnsel bir ats intelijansiyas- vardr. Anadolu corafyas, asrlardr, mazlum insanlarn, yersiz ve
228
yurtsuz braklan kimsesizlerin ve sahipsizlerin gvenli yurdu ve emin beldesi olmutur. Bu corafyaya kastetmeye almak, dnya mazlumlarnn hayat hakkna ve gvenliine kastetmek anlamna gelir. Gnmzde misak milli snrlar iinde yapay da olsa bir etnik ayrma endiesi oluturulmutur. Oysaki bu ulusun fikri atsnda intelijansiya- vgye deer ynetim tarz; datma, kltme ve paralama deil, bytme, btnletirme ve kaynatrma temel ilkedir. Etnik ulusuluk atmalarndan, siyasal ikbal, servet ve itibar umanlara; bu irkin iin i-sava, kym, ykm ve gzyandan baka bir ey getirmeyeceini, herkes iin vatann yedei olmadn anmsatmay sorumlu bir yurtta olarak kendimize grev sayyoruz. Toplum kesimleri arasnda yapay da olsa oluturulan bu husumetlerin fikri atmzn iinde intelijansiya- aklselim ve kalbiselim ile giderilip insanmz topyekn yeniden birbiriyle kaynatrma ve btnletirmenin bir yolunun bulunacana olan inancmz tamdr. Tela ve panie de gerek olmadn, bu lkenin uzun gemi tarihi iinde ne byk badireleri atlattn, bu toplumun ne byk felaketlerin altndan kalktn akldan karmamak gerekir. Bize husumet besleyenlerin ykl atrtlar olmasn umduklar bu seslerin, ulusumuzun yeniden dou sanclar olduunu kantlamak bize dmektedir. B. Pratik zm Nasl Olabilir? Milletlerin gelime ve zlme nedenleri toplumsal eilimlerin uzlatrlamamas, yani ztlarn ahenkli birliine ulalamay yzndendir. Bunun da en nemli nedeni dncede rakip, eylemde refik (dost) olamaytr. B.1 Egemenlik ve Deer likisi Bir toplumun birlik ve btnl egemenliin toplumun tm bireylerince iselletirilebilmesi, zmsenebilmesiyle dorudan balantl olduu inkar edilemez. Bunun iin nce varlk ve sembol kavramlarnn deer alannda neyi ifade ettiklerinin kavranmas gerekir. Deer, sz konusu olduunda ie; mutlaka znenin, kiiliin karmas gerekir; te yandan, deer, znenin ya da zihnin kuramsal
229
bir tavr ya da yneliminden ok, pratik bir tavr ya da yneliminin ifadesidir.16 Deerler, biimsel olarak: olumlu ve olumsuz, greli ve salt, znel ve nesnel deerler olarak ayrlrlar. erik bakmndan: nesne deerleri (ho, yararl, kullanl), mantksal deerler (doru, yanl), ahlaksal deerler (iyi, kt) sanat deerleri (gzel, irkin) diye ayrlrlar.17 Deer hkmlerini genel olarak gerek, itibari ve mutlak olmak zere e ayrmak gerekir. Her trl gda ve giyecek maddelerinin, ara-gerelerin, araba ev, tarla, bahe, arsa gibi tanr ve tanamaz mallarn deeri gerek deer kavramnn kapsamna girer. Yine gerek deer maln miktarnn azl ya da okluu ile deer kazanp deer kaybeder. tibar deerlere gelince, bunlar, bizatihi bir deerleri bulunmad halde toplumun deerli grd ama nesnesi olmadndan onlarn toplum nezdinde somut ve cisimsel hale getirilmesi iinde sembol (remz) olarak kullanldklar iin bir deere haiz addedilen deerlerdir. Bayrak, sancak, ibadet kurumlar, devlet ve milletin itibar ettii kiilerin manevi ahsiyetleri gibi. Mutlak deerler ise, insanlk iin inan ya da inanmayan fark etmez- Tanrnn kadm yasalardr. Tanrnn varl ve birlii, insann cannn, kannn, rznn (nikah ve evlilik kurumunun) haraml ile haysiyet ve erefinin, emeinin kutsal saylmas gibi. Konumuz olan milli birlik ve btnlk balamnda asl zerinde durmak istediimiz bayran da iinde deerlendirildii itibari deerle ilgilidir. tibari deer bir nesneye bizatihi o nesne olduu iin deil de baka ey ya da eylerin sembol olmas yznden atfedilen deerdir. Deerler iinde nesnel olmayan deerleri kavramakta glk eken, fizikselliin ve fizik-stnn ayrmn yapamayan insanlar, itibari deerleri ya reel deerlere indirgeyerek salt maddecilie ularlar ya da itibari deerleri mutlak deere dntrerek birincilerin yapt yanl ters ynde yaparlar. Yani sembol addedilen nesneleri mutlak deerler haline getirerek onlar kutsal addedip eya fetiizmi18ne ynelirler. Deer verilen eyi, deer veren insann ve toplumun nne karrlar. Deer verilen ey olmazsa, deer verenler de olmayacaktr, diyerek kendi z varlklarn deer hkmlerinin gerisinde brakrlar.
16 Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ank., 1996, s. 123-124. 17 Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, TDK Yaynlar, A Yaynevi, Ankara, 1975, s. 44 18 Baz nesnelere ruhi gler atfetmek
230
Bayra yere atarak, yrtarak, bayrak dediin de nedir ki, bir bez paras deil mi? Bayran krmz ya da mavi olmas neyi deitirir, gibi bireyci anarizmin uarlklaryla her eyi reel deere indirgeyerek yeter ki, karnm doysun, iim gcm olsun, evim barkm olsun anlayyla ya da etnik ulusu cretkrlkla o bayran temsil ettii devlete ve ulusa hakaret amacyla bayrak yakmakla, yrtmakla bir yere varlamayacan anlamak gerektii gibi, bu bayrak iin gzm krpmadan herkesi lin etmek, ta ta stnde koymamak, harabeye evirmekle birey ne kendine ne de mensubu olduu topluma katk yapabilir. B.2 Milli Birlik ve Btnlk Nasl inenir? Sorunu doru belirlemek gerekir. Bayrak yrtld zaman m birlik ve btnlk ypratlr, yoksa birlik ve btnlk yprand zaman m bayrak yrtlm olur? Eer birincisi diyorsak eya fetiizmi bizim benliimizi sarm olduundan byk bir yanlg iindeyiz, demektir. nk bir milletin birlik ve btnl gcn bayraktan deil, bayrak gcn milletin birlik ve btnlnden alr. Bayraa, deeri/nemi, insan verir, toplum verir. Bayran kendini bilmez birka kii tarafndan rselenmesi bir sonutur, burada sebep, birlik ve btnln bireyler nezdinde ypranmasdr. Eer bir lkedeki gelir pastasnn % 10u % 85lik kesime, % 90 da %15lik kesime aktarlrsa sessiz ounluun devlete ve bayraa saygsn trplemekteyiz, demektir. Bir lkede su ileyenlerden yalnzca gsz olanlar yarglanyorsa adalet duygusu toplumda yara alm ve birlik ve btnlk ypranm demektir. Bankay soyan hortumcular cezalandramayp baklava alan ocuklar ar cezada yarglyorsak devletimiz ve bayramz zaten hrpalanmtr. Kadn nfusunun nemli saylabilecek bir ksmnn emeini deil bedenini pazarlayarak geimlerini salad bir toplumsal yap kanksanr hale gelmise zaten devletimiz ve egemenliimiz yaralanm demektir. Halkn bir kesimini ilerici diyerek yedeimize, dierini gerici diyerek karmza alp, askeri darbe ile anayasay askya alp lkenin
231
demokratik yolla iktidar olmu meru hkumetine el ektirip babakan ve bakanlar astrdmzda, egemenlik zedelenmi, yani bayrak hrpalanm demektir. Bir lkede birileri yurttalarndan bazlarn bamsz mahkemelerde yarglamadan ldrp faili mehuller dosyasn kabartyorsa, insan haklar ihlalleri yznden lke srekli HMye maddi tazminat demeye mahkum ediliyorsa egemenlik de bayrak da hrpalanm demektir. Tarihin, uygarlklar kurmu, bana felaket adna gelmedik kalmam bir ulusa, darda akranlar karsnda trst iin evde kendinden kk kardelerini dvmee kalkan huysuz evlat rol verilip sacy, solcuyu, Trk, Krd, Snniyi Aleviyi, Mslimi, Gayrimslimi, her birine bir kulp takarak, su ykleyerek, fileyerek, hrpalayarak, ezmee kalkarak, yurttan kovarak bu bayrak dalgalanmaz. Dnya, birlikten, btnlkten can, kan alrken, biz birbirimizi bomakla kurtulamayz. B.3. Byle Nazik Bir Dnemde Ne Yaplabilir? Talihin lkemizin kapsn bir kez daha aralad u gnlerde eylemde deil dncede rakip olmaya zen gsterilmelidir. Saduyulu okur-yazar, asker-brokrat, dnr, aydn bilim, din, sanat, iktisat, hukuk ve siyaset adamlar arasnda milli birlik ve btnlk bilincinin oluturulmas iin konuyla ilgili inceleme ve aratrmas olanlar aralklarla bir araya getirilip zm projeleri retmeleri iin imkanlar hazrlanmaldr. Particilik, blgecilik, etnik asabiyetilik, mezhep banazl ve dindarlk adna devlete ksknln asgariye indirilmesi, dar gelirli ve yoksulluk snrnn altndaki halk kesimlerinin beddualarndan kurtulmak iin onlarn acil ihtiyalarnn giderilmesi ve tm kesimlerin temsilcilerinin katlmyla yaplacak toplantlarda bir ortak toplumsal bilincin oluturulmas gerekmektedir. Bu lkenin sorumlu bir bireyi olarak birlik ve btnln salanabilmesine katk olabileceini umduum baz nerileri gndeme getirmek istiyorum. eyh Edebalinin Osman Beye yapt sylenen nasihatinde: Ey oul iin ar, iin etin, gcn kula bal, insan yaat ki, devlet
232
yaasn uyars yneticilerin dnce ve tutum belirlemelerinde nemli bir ipucudur. nsan, gzard eden hangi din, hangi dnce, hangi devlet, hangi ulus olursa olsun kendi temel dinamiklerini kaybediyor, demektir. Bin yl bir corafyay ortak yurt edinenler, birbirleriyle hsm ve akraba olanlar, lkenin kuruluunu ortak gerekletirenler, devleti ortak ynetenler, snrlar ortak koruyanlar, lkeyi ortak eitenler, ayn topraklarda ortak mezarlklarda yatanlar, doal afetlerde yarallarn ve cenazelerini enkazn altndan ortak karanlar ve kabristana ortak defnedenler, lkenin rmaklarnda ortak serinlenenler ve boulanlar, barajlarndan ortaklaa tarlalarn sulayp ortaklaa harman kaldranlar, sln gibi minareli camileri ortaklaa yaptrp omuz omuza namaz klanlar, kurban ve ramazan bayramlarn birlikte kutlayanlar, Edirneden Hakkariye, Muladan Karsa kadar serbeste gezebildiimiz geni vatan corafyasn Urfadan Diyarbakra, Tunceliden Erzincana dikenli teller arasndan alabilecek snr kapsnda pasaportla geilecek hale getirmeye hangi saduyu sahibi ve insafl yurttalar katlanabilir? Dnya Sava yllarnda gayrimslim ve mslim unsurlar birbirine kar kkrtan mstevliler imdi de Mslim unsurlar hasm yapmak istemektedirler. B.4. Biz ve tekinin Snr Nereye Kadar Gider? M. Akife gre, aramza sokulan fitneleri, fesatlar, frkaclklar, komitaclklar, daha bin trl ayrlk gayrilik sebeplerini ebediyen ineyerek el ele, ba baa vereceiz. Hep birlikte alacaz. nk bugn dnya, dnyadaki hayatn tarz, bsbtn deimi. Yalnz bana almakla bir ey yapamazsn, (Kara, s. 501-502). Bymek istemeyen toplumlar, mevcudu bile koruyamaz, hele klmek isteyen toplumlar ise byklerin ya yemi, ya maas ya da klesi olur. tekiletirmek marazi bir durumdur. Bir lkede, anaktleden bir kymk koparmaa alanlarn akbetleri kendilerinin dlanmasyla sonulanmaktadr. tekiletirmek de marazidir. nce gayrimslimler, sonra mslim unsurlar, daha sonra da Gayr Trk unsurlar vatandan uzaklatrlrsa, bu biz ve teki ayrmasnn
233
nne geilemez. Korkarm, bu kltme operasyonu bu kez Trk unsurlar iinde devam ettirilecektir, Trkiyede. Afar, Varsak, Yrk, Elbeyli, Akar, Hayran, andrl, Sincar gibi Trk boylar birbirini biz ve teki olarak alglamaya balayacaktr. Tpk Trk Cumhuriyetlerdeki Kazak-Krgz-zbek-Trkmen-Tacik ayrmasnn yapld gibi. nk bir corafyada/vatanda bir ve beraber yaayanlarn etnik ve dini kimlikleri ne olursa olsun biz ve teki ayrm yapma lksleri yoktur. Ayn yurdun iinde biz ve tekiden sz edilemez. nsan esini elden karmamak gerekmektedir. Deilse lkenin gelecei parlak olmayacaktr. Asl olan insanlarn gnln kazanmaktr. Bir lke dardan ciddi bir tehditle kar karya geldiinde lkeyi ne dalar, ne ovalar ne kamu binalar korumayacaktr. Gnln fethettiiniz insanlar koruyacaktr. Sacy, solcuyu, Trk, Krd, Snniyi, Aleviyi, Mslimi, Gayrimslimi hrpalayarak, her birine bir kulp takp, su ykleyip ezmee kalkarak, yurttan kovarak lke korunamaz, vergi alnamaz, hizmet rettirilemez, lke kalkndrlamaz. Asl olan sorun karmak deil, zm retmektir. B.5. Yntemsizlik Hata Yaptrr Usl, asldan mukaddemdir, Vuslszlmz uslszlmzdendir, ve Kem aletle kemlt olmaz, diye zl szlerimiz vardr. Yntemsiz yaplan her i, ortaya konulan her dnce iyi sonu vermez. Dnceye dnce ile kar kma yerine aykr sylemi olan kiileri siyasal ve sosyal bask altnda alarak, vatan haini ilan etmeye, yurda sokmamaa, kitaplarn yakmaa19 kovmaya almak gibi bir yol seilirse, bayra aalayan sulular unutularak milletin tarihine leke srmeye alan hret dkn bu kiiler, madur hale getirilir, hakl tepkiler yntemsizlik nedeniylesaldrganla, apulculua dnebilir. Ar ve toplum vicdann en ar ekilde rencide eden ifadeleri ve olaylar bile souk kanl, itidal iinde vakur ve adil hakim tavr ile dinleyip zihnimizde irdeledikten sonra gerei yaplmal, hakl iken haksz, madur iken saldrgan durumuna dlmemelidir. nk insan hayvandan ayrt eden en nemli zellii tepkisini erteleyebilen bir varlk olmasdr.
19 Bir yazarn kitaplarn yaktrma emri vermeye kalkan kii kaymakamlk kavramn iyi irdelemelidir.
234
Toplumu tahrik ediyorlar, tahrik oluyorum, kendimi kaybediyorum trnden tepkilerin hakl grlr duygusal bir aklamas olsa da saduyuya aykrdr. Her sradan olay toplumsal bir olaya dnmeyebilir ama bir de dnrse faturas ar olur. nk toplumsal olaylarn n her zaman denetim altna alnamaz. Birey olamayan kiiler, kendi dnsel dinamikleriyle hareket edemezler, her trl d tepkiye ak olduklar iin iradeleriyle deil de igdleriyle yaarlar, hep bakalarnca mutlu edilirler ya da tahrik edilirler. Bir topluma olan kininiz sakn ha sizi adaletsizlie itmesin20, ilahi uyarsndan hareketle tarihimizde Hz. Alinin altna ald bir mrikin yzne tkrmesi nedeniyle ldrmekten vazgeme duyarll iyi irdelenmelidir. Tahriklere kaplmakla ancak kt niyetlilerin ekmeine ya srlm ve frsat verilmi oluyor. Hani bizim bin yllk devlet geleneimiz vard, sokakta dehet samak, apulculuk etmek yoktu? Sulu adaletin penesinden kurtulamazd? Bu millet dedii vergilerle lkede asayi ve huzuru korusun diye oluturulan profesyonel kolluk glerinin grevini mi stlenmek istiyoruz. Adalet kolluk gleri ve yarglar eliyle salanacak eydir. Her birey adaleti kendi gerekletirmek istediinde orada hak ve hukuktan sz edilemez. Belli kesimler lkede felaket senaryolar reterek bilinli ya da bilinsiz olarak ykma davetiye karmaa alyorlar. Sosyal atmann ortaya konulmas, senaristlere, aktrlere ve figranlara havale edilip oynanmas iradi olabilir ama sonuta ne tr ykmlara neden olabilecei nceden kestirilemeyecek denli denetim ddr. Bu senaryo uygulamaya konulursa, bu lkede ne Trk ne de Krt unsuru, imdiye kadar elde ettii kazanmlar bir daha eline geiremeyecei gibi ayn vatanda iki hasm olmalar da yanlarna kar kalacaktr. Bir ksm bireyler ya da gruplar hassas olduklar konularda saduyuya pek bavuramazlar, nk bu sorunun zerinden siyaset yapmlar, fikir retmiler, kendi bireysel ve grupsal varolularn glendirmiler, kendi bak alarnn haklln kantlamaya almlardr. Bu yzden konuyla ilgili ve taraf olanlarn dnce, tutum ve eilimleri dikkatle irdelenmelidir. Dorulara ulalmak
20 ALTINTA, Halil-Muzaffer ahin, Kuran Kerim Meali, DBY., Kuran, Maide/8, Ank., 2009, s. 107.
235
isteniliyorsa, sorunlarn geni alardan, ku bak ve labirentin dna karak incelenmesi gerekir. Enerjimizin birbirimizi ypratmada deil de kendimize gnll dost lke ve komular hinterlandn glendirmede harcanmas gerektiine birbirimizi ikna etmeliyiz. Dnyada ortak kltrel deerleri tayan uluslar bir araya gelmenin, birer birlik oluturmann yollarn ararken devlet bizim etnik enin olsun da varsn kk olsun apszl ve sl ile hareket edilmemelidir. B.6. Hrs Gelir Gz Kzarr/Hrs Gider Yz Kzarr. Birbirimizi yarglarken, hatta sularken bile ly elden brakmamak gerekiyor. Grek dnyasnn 7 bilgesinden biri olan Lindoslu Kleobulos diyor ki; l en iyi eydir21. Krtlerin tmn terrist, blc, Trklerin tmn de ovenist, rk olarak nitelendirirsek, en byk blc biz olmu oluruz. Hastalkl toplumsal bir ruh halini yaayanlarn kendi marazi kanaatlerini -baz lokal olumsuz rnekleri gstererek- genelletirmeye ve yaygnlatrmaya almasna prim ve frsat verilmemelidir. Bu lke, iinde yaayan ana ktleyi, tm etnik guruplar ve halklar iinde barndrabilecek bir anayasal yapya kavuturulmaldr. Artk, biz glyz diye zayfn temel insan haklarn gasp etmeye elinden almaya ve yasaklamaya kalkmann kreselleen ve kocaman bir kye dnen dnyada olumlu tepki bulmayacan alglamalyz. nk gnmzde hibir lkenin dahil mahremiyeti kalmad iin meydana gelen olumsuz, ho olmayan bir olay annda dnyann gzleri nnde tekrar tekrar ekranlara getirildii ve yazl medyaya tanabildii iin insan haklar ihlallerine dnyann en uzak kelerinden bile tepki geldiini bilmeliyiz. politikaya ynelik mesaj verelim derken, dnya kamuoyunu gzden rak tutmayalm. Tarihi ve siyasi ihmallerle22 mayas alnan ve mevzi olan etnik nefret atei sndrlmeli ve getirilmelidir. Aksi takdirde bu toplumsal ykmn yaygnlatrlmas iinde her iki kesimin de piyon ksmi, lokal etkisiz hale yurt sathna ya da maa
21 Hamdi Ragp Atademir, Filozoflara Gre Felsefe, Atademir Yaynevi, Konya 1947, s. 34. 22 I. Dnya savanda ngilizlere kar Krt unsuru bizim kozumuzdu, imdi ise ABD ve Batllar, bize kar Krt unsurunu koz olarak kullanabiliyorlar, nerede hata yaptmz anlamalyz.
236
olarak kullanlma ihtimali yksektir. Bu da kt niyetlilerin iini ve ortamn kolaylatrp, bildik kesimlerin etnik nefret zerinden mali, itibari, siyasi vurgun vurmalarna ve lkenin dardan kuatma altna alnmasna neden olacaktr. nsann temel hak ve zgrlkler, kadm hukuk yasalar olduundan ulusal deerlerimize temel olmaldr. Bunlar nemsenmedii zaman insani bir toplum olma yolunda aama yaplm saylamaz. nsani hak, hukuk ilkelerinden ok devletin bekasn dnrsek, devletin bekasn tehlikeye atyoruz, demektir. nsann mutlu etmeyen hibir devlet kendini gvenceye alamaz. Hak ve zgrlkleri zmseyen insanlarn oluturduu devlet, hak ve zgrlklere itibar etmeyen insanlarn kurduu bir devletten daha adil ve kalc olacaktr. Bilinli halk, neyi kaybettiinde bana hangi belalarn geleceini, neyi elde ettiinde de hangi kazanmlar elde edeceinin bilincinde olan topluluktur. Hak etmeden zgrlk almann bir teberru ve ba almaktan baka bir ey olmadn, ileride ba yapanlara mutlak itaati gerektireceini, ama zgrl, insani dnce ve abayla alanlarn ise kimseye minnet borcunun olmayaca iin iradeleri vesayet altna alnamayacak denli salam zeminlere oturaca bilinmelidir. B.7. Sorunlar zmede Yz Yze Konumann nemi Kart gruplar arasndaki uzlamazln kaynaklarndan biri de diyalogsuzlua (yzyze grememe) dayanr. Hayvanlar koklaarak insanlar konuarak anlar, birbiriyle nsiyet kurabilir. Hasmlar, yz yze kar karya birbirleriyle konuursa ilk etapta aralarnda muhabbet olumasa bile birbirlerine olan husumetleri, kinleri, bilinaltndaki olumsuz kanaatleri, yarglar, hatta hakaretleri birbirlerine yanstabilecekleri iin bir psikolojik rahatlama olacaktr. Hasm guruplarn ya da kiilerin oluturaca diyalogun ilk basama; kar karya gelip bir hakem (otorite) in nezaretinde ilerinden neyi geiriyorlarsa birbirinin yzne sylemeleri ortamdr ki bu onlarn rakiplerinin cezasn verdikleri, haddini bildirdikleri duygusuna ulatracaktr. Husumet ve kinleri dalan rakipler hrs ve heyecanlarndan arnm olacaklardr. Diyalogun ikinci basamanda, sakin bir havada birbirlerini anlama ve anladklar tezlere makul cevap verme ortam oluacaktr. Bylelikle duygu ve ihtiraslardan soyutlanarak saduyu ile dnce
237
retme aamasna gelen muhataplar birbirlerini ikna etmenin uygar llerine riayet edeceklerdir. nc aamada da muhataplar -sadece kendi taraflarndan, ynlerinden bir bakla ulatklar yarglarn lsz, indi ve yanl olduunu fark ederek- birbirlerine hak verir hale gelip, ortak aklla grlerini dzeltme imkn bulabileceklerdir. Bunda alacak bir durum da yoktur. Tanr insann yzn semaya mteveccih yaratt23 iin onun yz kutsal sema biimindedir. Kutsala bakan insann kalbi incelir, gnl yumuar. Yz yze konuan hasmlar dost olur, gremeyip, konuamayan dostlarn arasna nifak girip husumet oluur. Gzden rak olan gnlden de rak olaca, gnlden rak olanlarn da sevgiden pay alamayacaklar gibi rakta kalanlara sevgi de beslenilmez olur. Uzaktan sevmektense yakndan dvmek daha iyidir, denilir. Bu sosyo-psikolojik geree dikkat ederek, birbirini hasm, kanl kinli dman grenlerin ilk yapaca i, rakipleriyle hesaplamak iin yz yze konuma ve irtibat kurma ortam oluturmalardr. En iyi dostluklar nce okkal bir dle balar, sznn gerei olarak rakipler belki de kart grl dost olabilirler.
KAYNAKA
AKARSU Bedia Felsefe Terimleri Szl, TDK Yaynlar, A Yaynevi, Ankara, 1975. ALTINTA Halil-Muzaffer ahin, Kuran Kerim Meali, DBY., Kuran, Maide/8, Ank., 2009. ATADEMR Hamdi Ragp, Filozoflara Gre Felsefe, Atademir Yaynevi, Konya 1947. BERK Ali Himmet, Aklamal Mecelle, Cihan Matbaaclk, st., 1982. CASSRER, Ernst, An Essay on Man, Yale University Press, 21. Bask, 1970. CEVZC Ahmet, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ank., 1996.
23 Os homini sublime detid.
238
EFLATUN, Devlet, ev. Heyet, MEB, Ank., 1946, Cilt 1, 328 e. ERDOAN, Mustafa, , Muhafazakrlk: Ana Temalar, Uluslar Aras Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumu, stanbul, 2004. Ergin Osman, Hseyin Kzm Kadri, Sinan Matbaas ve Neriyat Evi, st., 1949. ERSOY Mehmet Akif, Safahat, DB Yaynlar, Ankara, 1992. KARA Mustafa, Trkiyede slamclk Dncesi, Cilt I, Dergah Yaynlar, st., Kutsal Kitap, Luka, 7/32, Yeni Yaam Yaynlar, st., 2008. KUTUB Muhammed, slam Dncesinde Sanat, ev., Akif Nuri, Fikir Yaynlar, st., 1979. SNANOLU Dr. Samim, Romallarda Antiquitas Mefhumu, Yeni Matbaaclk, Ankara, 1950. TOYNBEE Arnold, Medeniyet Yarglanyor, Aa Yaynclk, st., 1991,
LKEN H. Ziya, Siyasi partiler ve Sosyalizm, Anl Yaynevi, st., 1962. http://www.cnnturk.com.tr/HABER/haber_detay.asp?PID=3 18&HID=1&haberID=83952.17/5/2009.
239
240
MEHMET AKF ERSOY VE SLAM BRL DNCES
Do. Dr. Nurettin TURGAY* ZET Safahat ile stiklal Marnn yazar olan Mehmet Akif Ersoy, ok ynl bir bilim adamyd. O, bir baytar, byk bir air, bir din bilim adam, bir yazar, bir vaiz, bir siyaseti ve bir sosyolog idi. Mehmet Akifin en ok nem verdii konu, Mslmanlarn kendi aralarnda birlii salamalaryd. Onun almalarnn arasnda, bunu eitli rneklerini gryoruz. Drl-Fnn lahiyat Fakltesinde retim yesi olarak alt zaman, ilk derste Muallim Nacinin Tevhid iirini aklamtr. Milli Mcadele yllarnda stanbulun eitli camilerinin yannda, Kastamonunun Nasrullah Camisi, Balkesirin Zaanos Paa Camisi ve dier eitli yerlerdeki camilerde, halka Kurndan ayetler okuyarak vazetti. Vaazlarnda zaman zaman nesir ve zaman zaman iir halinde konuan Mehmet Akif, srekli bir ekilde halk birlie davet etti. O, 6 ubat 1920 Cuma gn, Balkesirin Zaanos Paa Camisinde yapt konumada, Alu mran Suresinin birlik mesaj veren 103nc ayetini okuyup anlatt. Onun bu konumas, eitli kitaplarda yazl bulunmaktadr. Mehmet Akif, bu konumasnda Mslmanlar iin birlikten baka arelerinin olmadn anlatmtr. Ancak bu birliin salanmas gereken yer ve artlar, byk nem
* Dicle niversitesi. lahiyat Fakltesi. Tefsir Anabilim Dal retim yesi. nurettin. turgay@hotmail.com
241
arz etmektedir. Mslmanlarn bunu ok iyi tespit etmeleri gerekir. Akif, bu birliin Kurn ilkelerinin erevesi dhilinde olmasnn gerektiini vurgulad gibi, hibir kii, parti, cemaat ve benzeri topluluklarnn menfaatlerinin bunda n plana kmamasnn gerektiini zellikle dile getirmitir. Mslmanlarn birlii iin, bu adalet ve eitlik ilkesinin uygulanmas gerekir. slm birliinin, baka trl salanmas mmkn deildir. Mehmet Akif Ersoy, bunun zerinde nemle durmutur. Gnmz Mslmanlarnn, buna ok ihtiyac vardr. Mehmet Akifin bu konudaki aklamalar, bu gnk slm leminin iinde bulunduu problemlerin en salkl reetesidir. Bu tebliimizde, Mehmet Akif Ersoyun bu konudaki aklamalarn anlatmaya alacaz. Bu sempozyumu dzenledii iin, Sabahattin Zaim niversitesi mensuplarna teekkr ediyorum. Maddi- manevi emei geen tm kiilerden Allah raz olsun. Anahtar Kelimeler: Mehmet Akif Ersoy, slam Birlii, Kurn, tevhid. ABSTRACT Mehmet Akif Ersoy, slamic confederation, Koran and unification. Mehmet Akif Ersoy, is stiklal Mar and Safhats writer. He was a big scientist. He was a vet, a big poet, a relegious functionary, a preacher, a writer, a politician and a sociologist. He was studying for islamic confederation. We can see a lot of examples fort his studying in his life. When hi was a teacher at Drl-Fnn Theologhy Faculty, he he had been explained Muallim Nacis poem Tevhid in first lesson. He had been preachered duaring Milli Mcadele years in a lot of mosques in stanbu, Kastamonu, Balkesir and uther years. He had been spoken about Alu mran surah article 103 in 06.02.1920 in Zaanos Paas mosque in Balkesir for islamic confederation. His speech, is written in many books now. Today, ewry Muslims have to tis confediration in the Korans basis. They have to be on the Korans justice on this way. There are not any another liberations way for Muslims. Ill explain this matter in my communicating. Thank you Sabahattin Zaim University fort his Sempozyum.
242
MEHMET AKF ERSOY VE SLAM BRL DNCES / Do. Dr. Nurettin TURGAY
Giri Mehmet Akif Ersoy, hakknda ok ey sylenen ve pek ok ey de yazlan bir air ve yazardr. stiklal Mar ve Safahatn yazar olan Akif, ayn zamanda bir mtefekkir ve bir dava adamdr. Btn bunlarn yannda, onu dier nl ahsiyetlerden farkl klan baka hususiyetleri de vardr. T.B.M.M de alnan bir karar ile kendisine bir Kurn mealinin yazlmas grevi verilmi. O, duyduu baz siyasi endieler nedeniyle bu meali teslim etmemi, teslim etmi olduu blmleri dzeltmek bahanesi ile geri alm ve bunun karlnda ald paray da iade ederek anlamay feshetmitir. (Cndiolu, 2000, 191, 366; engler, 2000, X, 228) Buna benzer pek ok maddi ve manevi imknlar elinin tersi ile itmi. nanc ve insanl asndan tasvip etmedii konularda asla taviz vermeyen Akif, hayat boyunca eitli zorluklara katlanarak pek ok skntlar yaamtr. nancndaki samimiyeti ve drstl ile bilinen byle bir adamn grleri, saygya deerdir. Bu nedenle onun, Mslmanlarn bu gn son derece ihtiya hissettikleri slam Birlii hakkndaki grleri, nem arz etmektedir. Onun bu grlerini ortaya koymak gayesi ile bu konuda almay dndk. almamz, onun iir, nesir ve vaazlarn inceleyerek hazrladk. A Mehmet Akif Ersoy Mehmet Akif Ersoy, 1873 ylnn Aralk aynda, stanbulun Fatih ilesinin Sargzel semtinde dnyaya gelmi. Annesi, Buhara asll Emine erife Hanm (18361926) ve babas, Fatih Medresesi mderrislerinden (profesrlerinden) Arnavutluklu Mehmet Tahir Efendidir (18261888). Mehmet Tahir Efendi, btn ocuklarna kk yatan itibaren dini bilgileri retmi ve onlar ibadete altrm. Mehmet Akif Ersoy, O, benim hem babam, hem hocamdr. Ne biliyorsam, kendisinden rendim (Dzda, 1996, 5; Gnaydn, 2011, 24) diyerek onun babas olmakla beraber, ayn zamanda kendisinin ilk retmeni olduunu ifade etmitir. Ayrca iirlerinde de dini ve ahlaki temel eitimini babasndan aldn dile getirmitir. Mehmet Akif, drt yalarnda iken mahalle mektebine, bugnn adyla anasnfna balam ve srasyla eitimine devam etmi. O, daha talebeliinde iire ilgi duymu. Mehmet Akif,
243
Arapa, Farsa ve Franszcay bilyordu. Yksek Baytar Mektebini birinci olarak bitiren Mehmet Akif, Umur-i Baytariye (baytarlk ileri) Mdriyetinde memurluk yapm. Mehmet Akif, memuriyeti srasnda yirmi be yalarnda smet hanmla evlenmi. Onun Cemile, Feride ve Suat adl kz ile brahim Naim, Emin ve Tahir adnda erkek ocuu dnyaya gelmi. Bunlardan bazlar kk yata vefat ederken, bazlar uzun yaam. Mehmet Akif, fazla mal ve servet biriktirmediinden dolay, ocuklarna pek miras brakmam. Onun kk kz Suat Hanm, 1990 yllarnda 84 yanda yoksul bir halde ortaya km. Zamann Cumhurbakan Turgut zaln himmetiyle kendisine bir ev temin edilmi. (Kaytanc, 2007, 21 vd.) Akif, dil ve edebiyata olan merak nedeniyle eitli okullara retmenlik, Edebiyat fakltesi ile Drlhilfe Medresesi Darlfnun ubesinde Osmanl Edebiyat Profesr olarak alp niversitede der vermi; ayrca Burdur ve Biga milletvekilliini de yapm. (Dzda, 2006, 5 vd.) 27 Aralk 1936 ylnda bir Pazar gn stanbulda vefat eden Mehmet Akif Ersoy, Edirnekap mezarlnda defnedilmitir. (Kaytanc, 2007, 42). Aslnda baytar olan Mehmet Akif, bununla beraber bir fikir, mcadele ve aksiyon adam idi. O, Kurndan ald ilhamla fikir ve dncelerini ileri srm, her frsatta Kurn ve tefsiri okumakla megul olmutur. Milli mcadele yllarnda halkla beraber olan Akif, yer yer dolaarak halk dini alanda, birlik ve beraberlik konusunda aydnlatmaya almtr. Bu arada o, camilerde vazederek tebli grevini yerine getirmeye almtr. Onun, camiler ve vaizlik (Ersoy, 1994, 279) hakknda syledii nemli aklamalar vardr. Bu arada damad da onun Kurna olan balln dile getirmitir. (Ersoy, 1994, 4). B Mehmet Akifte slm Birlii Dncesinin Dayanaklar slm birlii dncesine sahip olan Mehmet Akif, her eyden nce Mslmanlarn temiz bir tevhit inancna sahip olmalarnn gerektiini savunmutur. O, Darlfnunda Osmanl Edebiyat mderrisi (profesr) olarak grev yaparken (Ergin, 1977, 279; Dzda, 2006, 6; Kaytanc, 2007, 19) ilk derste, Muallim Naci (.
244
1310/1893)nin mehur Tevhid iirini okumu (Banarl, 1971, II, 989), bir ders boyu bu iiri aklam ve rencilere yazdrmtr. Nitekim Mithat Cemal Kuntay, Her ocuun bir byk adam vardr. ocukluunda Akifin de byk adam, Muallim Nacidir (Kuntay, 1990, 354) diyerek onun Muallim Naciye olan saygsn dile getirmitir. Akifin ok nem verdii ve Tevhidi iyi bir ekilde anlatan bu iirin balangc yledir: Allah ki mucid-i cihandr Bin trl nikabdan ayandr. (Naci, 1996, 7; Tarak, 1994, 49; Hayber ve zbay, 1997, 69; Kasr, 1997, 93). man esaslarnn banda, Allaha iman gelir. Kurndaki tm bilgiler, Kurnn ilk suresi olan Fatiha suresinde zetlenmektedir. Bu sureye de Bismillah ile balanmakta ve Elhamdu lillah ile devam etmektedir. Bu durum, tek Allah inancnn Kurndaki ve dolaysyla slm dinindeki nemini ortaya koymaktadr. Onun iin olacak ki Muallim Naci, iir kitabna Tevhid balkl iiri ile balam ve bu iirine de Allah lafz ile devam etmitir. O, bu iirinin giriinde Allahn, cihann yaratcs olduunu ve herhangi bir kusurunun bulunmadn dile getirmitir. Sanki o, Elhamdu lillahi Rabbilalemn, (Hamd, tm lemlerin Rabbi olan Allahadr) (elFatiha ) ayetinden ald ilham duygusu ile bu satrlar yazmtr. Muallim Naci, iirinde Tevhidin akli ynne de dikkat ekmi, Allahn varl ve birliini ok ynl anlatm, her eyin Allahtan olduunu ve her eyin Onun emrinde bulunduunu dile getiren u msralarla iirini bitirmitir: Senden bu nefes, dehen de senden air de senin, shan de senden. (Naci, 1996, 7; Tarak, 1994, 49; Hayber v. d., 1997, 69; Kasr, 1997, 93). Mehmet Akif Ersoyun, Muallim Nacinin bu iirine bu derece ilgi gstermi olmas, onun tevhit anlayna olan anlay ve yaklamn ortaya koymaktadr. O, Mslmanlarn tevhit inancnda birlii salamalarn arzu etmi ve bu birlii kaybetmeleri neticesinde dtkleri perianlklar nedeniyle hep ac duymutur. Bu nedenle, Mslmanlar uyarm ve bakalarnn salad birlikten ders ve ibret almalarn istemitir:
245
Nasl yekpare milletler var etrafnda bir seyret, Nasl tevhidi ahenk eliyorlar, bak da al ibret. (Ersoy, 1968, 157). Akif, Vahdet balkl iirinde Mslmanlarn, bu tevhit inanc neticesinde bir vcut misali karde haline geldiklerini, slm tarihinden misal vererek aklam ve sonunda duygularn yle dile getirmitir: arkn ki mefhir dolu, mazi-i kemali, Ya Rab, ne onulmaz yaradr imdiki hali! irazesi kopmu gibi, manzume-i iman, Yapraklar yrtk, srnr yerde perian. Vahdet mi iaryd? Grn imdi gelin de: Her paras bir melabe eyyamn elinde! Tarihine mevd-i ezelken ubudiyet, Nisyana kan yolda m kaldn gmrah? L havle ve l kuvvete illa billh! (Ersoy, 2010, 441, 442). Mehmet Akif Ersoy, pek ok yazlarnda Mslmanlarn kardelii ve birlii zerinde durmutur. O, mminlerin karde olduunu bildiren bir ayetin (el-Hucurt 49/10) tefsiri yaparken, zet olarak yle bir aklamada bulunmutur: Gerek anlamda Mslman olanlar, birbirlerine karde nazar ile bakarlar. Mslmanlar arasndaki bu kardelik bann, ciddi ve kuvvetli olmas gerekir. slam dini ve onun ana kayna olan Kurn dikkatle incelendii zaman, daima Mslmanlar arasnda birlik ve kardelii glendirdii grlmektedir. rnein namaz, oru, hac, zekt, ayn kbleye ynelme ve benzeri hususlar, hep Mslmanlarn birliini salayan vastalardr. (Ersoy, 1968, 81). Mehmet Akif Ersoyun, slm birlii dncesinde zerinde genie durduu bir ayetin anlam yledir: Hep birlikte Allahn ipine smsk sarln. Paralanp ayrlmayn. Allahn zerinizdeki nimetini dnn (hatrlayn).
246
Hani siz birbirinize dmanlar idiniz de Allah kalplerinizi birletirdi ve Onun (bu) nimeti sayesinde karde oldunuz. Yine siz, bir ate ukurunun tam kenarnda iken oradan da sizi Allh kurtarmt. te Allah, size ayetlerini byle apak bildiriyor ki doru yola eresiniz. (Alu mrn 3/103). Bu ayette geen ip kelimesi iin, Allahn kitab (Kurn), slm dini, tevhit inanc, slm cemaati, Allahn verdii sz ve eman gibi tanmlar yaplmtr. (Muktil, 2003, I, 184; Mverd, 1992, I, 413; Cevz, 2002, I, 350; Rza, 2005, IV, 17). Bu tanmlar, birbirlerine yakn anlamlar ifade etmektedir. Hz. Muhammed (s.a.v.) Kurn, Allahn gkyznden yeryzne sarktlm ipidir diye tarif etmitir. (Tirmiz, Menkib, 31; Mslim, Fedils-Sahabe, 37; bn Hanbel, 1969, III, 14, 17; bn Kesr, 1969, II, 73). Dier bir hadiste, bu konuda yle sylemitir: Kurn, Allahn salam ipi ve Onun dosdoru yoludur. (Tirmiz, Sevbl-Kurn, 14; Drm, fedill-Kurn, 1). Bu ayette, Allahn ipine sarln derken, be harfi kullanlm. Bu harf olsa da olmasa da manada herhangi bir deiiklik olmaz. Arap iirinde, bu fiil be harfi ile beraber kullanld gibi, onsuz da kullanlmtr. (Ferra, tsz. I, 228). Mfessirlerden elKurtub (. 671/1272), bu ayette geen ve sarlma diye tercme edilen vetesim kelimesini savunma, korunma, direnme, mukavemet gsterme, dayanma gc ve benzeri anlamlarda yorumlamtr. (el-Kurtub, 1988, IV, 102). Merhum Seyit Kutup (. 1386/1966) ise, Allahn ipine sarlmay, nceki ve sonraki ayetlerin btnl ierisinde deerlendirmitir. O bu ayetleri yorumlarken, Mslmanlarn slm dini gelmeden nce birbirleri ile dman olduklarn, birbirlerini ldrerek bir nevi cehennem ateini yaadklarn, slm dininin onlar birbirlerine sarlan kardeler haline getirdiini, dolaysyla gnmzde de Mslmanlarn bu ekilde slm birliini salamalarnn gerektiini dile getirmitir. Kutup, 1971, II, 5). Mehmet Akif Ersoy, bu ayet ile ilgili yazm olduu bir yazsnda, Hz. Muhammed (s.a.v.)in Kurn, Allahn
247
gkyznden yeryzne sarktlm ipidir diye tarif ettii (Tirmiz, Menkib, 31, Mslim, Fedils-Sahabe, 37; bn Hanbel 1969, III, 14, 17; bn Kesir, 1969, II, 73). hadise yer vererek bu ayette geen hablullahtan gaye Kurn olduunu ve bundan da slmn anlaldn savunmutur. (Ersoy, 1968, 92). O, bu yazsnda zetle u hususlar dile getirmitir: Yalnz bu ayet deil, Kurnn daha pek ok ayeti, Mslmanlarn dnya ve ahiret perianlndan kurtulmalar iin Kurnda ve dolaysyla slm dininde birlii salamalarn emretmektedir. Ancak bu inan sayesinde in surlarndaki bir insan ile Alp dalarndaki bir insan arasndaki birlik salanabilmektedir. Arabistanda asrlarca birbirleri ile savaan kabileler, Kurn sayesinde slm birliini salayarak karde oldular. te Kurnn bu ayeti, Mslmanlara bu birlii emretmektedir. Bu birlii salamak, bir nimettir ve bunu salamayp tefrikaya dmek, cehennemi yaamaktr. (Ersoy, 1968, 92, 93).1 Mehmet Akif Ersoy, Mili Mcadele yllarnda Kastamonu, ankr, Balkesir ve benzeri yerlere davet edilmi ve buralarda Kurn ve snnetten rnekler vererek Mslmanlar birlie davet etmitir. Onunla dostluklar 1908li yllara dayanan Hasan Basri antay, onu Balkesire davet etmi. Oraya, Sebilrread dergisinin sahibi ve mdr Eref Edip Beyle beraber gitmi. Mehmet Akifin yakn dostu Hasan Basri antay, o gnleri yle anlatm: Yunanllarn zmirimizi igalini mteakip Balkesirde balayan milli hareketlerde Akifi yanmzda bulduk. O zaman Akif, stanbul hkmetinin Darlhikme azasndan idi. O, milli hareketi duyar duymaz, Balkesire komu, Zaanos Mehmet Paa Camisinde halka vazetmitir. (antay, 1966, 23; Byker, 2011, 28). Mehmet Akif, 6 ubat 1920 Cuma gn, Balkesirin Zaanos Paa Camisinde Cuma namazndan nce, yukarda anlamna yer verdiimiz ayeti okuyup izah etmek suretiyle halka hitap etmi, vaaz ve nasihatte bulunmutur. O, bu ayetin tefsiri ile ilgili aklamalarda bulunmadan nce, 21 beyitlik bir iir ile duygularn dile getirmitir. Onun bu iirinin balangc yledir:
1 Mehmet Akif Ersoyun bu yazs, 13 Eyll 1328 (25 Eyll 1912) tarihinde yazlmtr.
248
Cihan alt st olurken seyre baktn, yle durdun da, Bugn bir serserisin, derbedersin kendi yurdunda!
(Ersoy, 1968, 156).
Mehmet Akif Ersoy bu msralarnda, Mslmanlarn slm birliini kaybetmenin neticesinde dtkleri ac sonuca dikkat ekmi ve cemaatin duygularn kamlayarak, onlar uyarmaya almtr. O, iirinin ortalarnda da slm birliinin nemine dikkat ekmi ve Mslmanlar bu konuda ne yapmalarnn gerektii hususunda uyarmtr: u vahdet tarumar olsun diyip saldrma slma; Uzaklasan da imandan, cemaatten uzaklama! it, bir hkm kat var ki istinafa yok meydan: Cemaatten uzaklamak, uzaklamaktr Allahtan.
(Ersoy, 1968, 157).
Mehmet Akif Ersoy, burada yer verdiimiz son beyitte, cemaatten yani slm birliinden uzaklamann,Allahtan uzaklamak olduunu kati bir hkm halinde ifade etmitir. Mehmet Akif Ersoy bunlar, Kurn ve snnetten ald duygularla dile getirmitir. Tefsiri zerinde durduumuz ayetin anlamndan bu mana anlald gibi, baka nakillerden de anlalmaktadr. Nitekim Hz. Muhammed Allahn eli, cemaatin zerindedir (Menv, 1938, VI, 459, hadis no: 10004) diyerek, insanlar bu konuda uyarmtr. nsanlar, her konuda olduu gibi bu konuda da sosyal hayatta meydana gelen olaylardan ders ve ibret almaldr. nsanlar arasnda meydana gelen her olay, anlayabilen insanlar iin bir nasihat kaynadr. Mehmet Akif Ersoy, bu iirinin bir yerinde bu konuda Mslmanlara uyarm ve dier milletlerin kendi ideallerinde ortaya koyduklar birlikten ders ve ibret almalarn istemitir: Nasl yekpare milletler var etrafnda bir seyret, Nasl tevhidi ahenk eliyorlar, bak da al ibret. (Ersoy, 1968, 157). Mslmanlarn, sosyal hayatta en ok ders ve ibret almalar gerenken hususlarn banda, elbette bu konu gelmektedir. nk
249
bundan ders almazlarsa ve kendi aralarnda gereken birlii salamazlarsa, baka milletlerin boyunduruu altnda klelii yaaya mahkm olurlar. Mehmet Akif Ersoy, bu iirinin sonlarna doru, birlii kaybedip bakalarnn egemenlii altnda ezilmenin verdii ac ve zdrab dile getirirken, insann erefli bir ekilde lmesinin, bu klelii yaamaktan daha gzel ve daha byk bir saadet olduunu vurgulamtr: Zimamn hangi ellerdeyse artk onlarnsn sen; Behim bir tahamml varlndan en byk hissen! Ezilmek, inlemek, yatmak, srnmek var ki adettir; lm dnyada mahkmne en son bir saadettir. Desen bin kere insanm o, kanmaz, hem niin kansn? Ya sen hrriyetin, hakkn masun olduka insansn!
(Ersoy, 1968, 157).
Mehmet Akif Ersoy bu beyitlerin sonuncusunda, hak ve hrriyeti korunduu zaman insann gerek anlamda insan olabileceini dile getirmi ve bunu da ancak birlik gc ile salanabileceine iarette bulunmutur. Allah, tm insanlara baz tabii haklar eit dzeyde kabul etmektedir. Mehmet Akif Ersoy, iirinin son beyitinde Mslmanlarn, bu hak ve hrriyetin temini iin almalarnn gerektiini, bunu salamalar iin birlikte hareket etmelerini vurgulayarak iirini noktalamtr: Bu hrriyet, bu hak bizden bugn ahengi say ister; Deil drt alndan, hep alnlardan boalsn ter.
(Ersoy, 1968, 157).
Mehmet Akif Ersoy, birlik mesaj veren bu ayetin tefsirini nce ekilde iir halinde anlattktan sonra, bu ayeti yorumlayarak konuyu aklamaya gemitir. O, bu konuyu aklamaya balarken, nce, dnya milletlerinin ilerlediini, bunun yannda Mslmanlarn hem din hem dnya ilerinde geri kaldklarna dikkat ekmi ve dnya hayatnda hak denilen mefhumun, herkes iin vazgeilmez
250
olduunu vurgulamtr. Mehmet Akif Ersoy, bu konuda zet olarak unlar sylemitir: Hayat, herkesin hakkdr. Evet, Allahn yaratt btn varlklar, hayat hakkna sahip bulunmaktadr. O halde Allahn yaratt dier varlklar arasnda biz de yaama hakkna sahip bulunmaktayz. Fakat bildiiniz gibi hakl olmak baka, hakl kmak yine bakadr! Herhangi hak olursa olsun ihkak olunmadka (hak olarak yaatlmadka) sahibine hibir menfaat temin etmez. Bu gn iin, dnyann herhangi bir yerinde mahkemeye gittiiniz zaman, elinizde kuvvetiniz varsa derdinizi anlata bilirsiniz. Aksi takdirde, derdinizi anlatamazsnz, alarsnz, oradakilerin merhametini diler, onlara snrsnz. Bunun da hibir tesiri olmaz, sonu alamazsnz. Bu gn, Mslmanlar olarak yerde emekleyen bir ocuun durumunu yayoruz. evremizdeki milletler ise, gkte uuyorlar. Biz, Bandrmadan stanbula vapurla rahat bir ekilde gidemiyoruz. Onlar, Byk Okyanusun altndan geiyorlar; Nivyorktan dalyorlar, Hamburgtan kyorlar. Onlar bu gc, birliin neticesinde elde etmiler. Mslmanlar ise, birlii kaybetmenin neticesinde bu hale dmler. Ersoy, 1968, 158). Mehmet Akif, bu hakk elde etmek ve dnya milletleri arasnda geri kalmlktan kurtularak ileri bir dzeye gelmek iin yle devam etmitir: te imdi biz derdimizin ban bulduk. Bakalar, zarureti grnce birlemiler. Biz ise, o zarureti grmediimiz iin bu birlii vcuda getirmemiiz yahut grdmz halde birlii temin etmek cihetine yanamamz. Bu gnk hayatn, maietin, bugnk ihtiyalarn ald tarz itibariyle bir insan tek bana bir i gremiyor. Btn iler irketler, cemiyetler, milletler tarafndan meydana getiriliyor. Ne fabrikalar, ne demir yollar, ne vapurlar, ne limanlar, ne hastaneler, ne camiler, ne mektepler, ne ticaretler, ne de din ve vatan mdafaa edecek toplar, tfekler, cephaneler, ksacas hibir ey, ferdin sayi (gayreti) ile, yani tek bana almakla kabil olamyor., Mademki tek bana sarf olunan mesainin kymeti yoktur. Biz de aramzda vahdeti temin ederek topluca almaya koyulmalyz. (Ersoy, 1968, 159).
251
Gemie esefle bakmann fayda vermeyeceini syleyen Mehmet Akif, zetle unlar syleyerek konumasna devam etmitir: Biz, kendi aramzda birliimizi salamadmz, ilerlemek iin beraber almay terk ettiimiz zaman, hayat hakkmz kaybederiz. O zaman bizi egemenlikleri altna alanlar, bizi hayvandan farksz grmezler. Biz srlarmz, beygirlerimizi nasl kullanyorsak, onlar da bizi kendi menfaatleri iin yle kullanrlar. (Ersoy, 1968, 160). Mehmet Akif Ersoy, daha sonra cemaate ynelik soru sormu ve cevabn da kendisi vermitir. Bununla ok almann, tembellii brakmann ve mitsizlie dmemenin gerektiini dile getirmitir: Acaba biz Mslmanlar niin bu hale dtk? Ben, bunun sebebini yle gryorum: Doduumuz gnden itibaren babalarmz, analarmz, hocalarmz, siyasilerimiz, ediplerimiz, airlerimiz, yazarlarmz, bize gelecee ynelik mit verecek bir ey sylemediler. Ben ocukluumdan beri, Biz yaamayz. Avrupallar ilerlemi. Siz ok kt gnler greceksiniz! nakaratndan baka bir ey iitmedim. ocuklar, siz geceli gndzl alnz ki bu memleket kurtulsun diye bizleri almaya, mcadeleye sevk edecekleri yerde, her gelen ruhlarmza, kalplerimize mitsizlik mayas alad. Batnn ilerlemesinden bahsederken, Genler, grdnz gibi Avrupallarla aramzda ok mesafe var. Bu mesafeyi ortadan kaldracak ekilde alnz. Aksi takdirde, daha ok geride kalp yok olursunuz. Sakn ha, azminiz krlmasn! demeleri gerekirdi. (Ersoy, 1968, 160). Akif, Ardndan da bu hatann, Mslmanlarn sinirlerini uyuturduunu ve onlarn ruhlarnda Kurnn iddetle reddettii azimsizlik ile mitsizlii yerletirdiini anlatm, aklamalarnn bu noktasnda Kurndan ayetler (Yunus 12/87; el-Hicr 15/56) okuyarak, yese (mitsizlie) dmenin irk, haram ve kfr olduunu haykrarak ilan etmitir. (Ersoy, 1968, 161). Bunun ardndan Mehmet Akif, el-Ankebt suresi 69uncu ayeti okuyarak Allah yolunda, slm izgisinde ihls ve samimiyetle
252
almann ve bu yolda birlii salamann nemi zerinde durmutur. O, ani olan her eyin geici, yalnz Allahn baki olduunu, Mslmanlarn ona sarlarak, ona dayanarak, onun yolunda birlik halinde hareket ettikleri dnemlerde, ok byk baarlar elde ettiklerini sylemitir. Mehmet Akif, bunlar anlattktan sonra Hz. Muhammed (s.a.v.)in zamannda meydana gelen bir olay rnek olarak verip aklamtr. Baz Yahudiler, Medinede, Mekkeden gelen muhacirlerin arasna fitne sokmaya almlar; onlar da oyuna gelerek nerdeyse birbirleriyle kavgaya tutuacak hale gelmiler; Hz. Muhammed (s.a.v.), onlar teskin ederek etkili bir konuma yaparak byk bir kavgay nlemi ve bunun zerine baz ayetler (Alu mrn 3/100, 101, 102) nazil olmutur. Bu ayetlerde, slm dmanlarnn oyununa gelmemenin, her trl fitne, fesat ve tefrika gibi ktlklerden korunmann, Kurn ilke ve prensiplerinde, slmda birlii salamann nemi anlatlmaktadr. Mehmet Akif, bu ayetleri akladktan sonra, Frkaclk, komitaclk Bunlar artk susmal. diyerek, Kurn llerinin dnda kalan her eyi reddetmi ve ancak Kurnda birlii salamann insanlara yarar salayabileceini ifade etmitir. (Ersoy, 1968, 161-166). Mehmet Akif, sonuta, Bu hususta hibir fert, kenara ekilerek seyirci kalamaz (Ersoy, 1968, 166) diyerek, her kiinin bu istikamette almasnn gerektiini vurgulamtr. Mehmet Akif Ersoy, Sebilr-Red ve Srat- Mstakim dergilerinde halka ynelik olarak yazd makalelerinde de eitli ayetlere yer verip onlarla ilgili aklamalarda bulunmutur. O, bu dergilerde yazd birka makalede burada anlam zerinde durduumuz ayetle ilgi zl aklamalara yer vermitir. Onun bu makalelerde yer alan aklamalarndan baz cmleler yledir: Hepiniz birden habl-i ilhiye; dine sarlnz yani ahkm- Kurniyyeden ayrlmaynz. Sakn tefrikaya dmeyiniz; sonra mahvolursunuz. (Sebilr-Red, IX/230, 24 Knn-i Sn 1328, s. 373. Mehmet Akif Ersoyun, bu ayet hakkndaki dier baz yorumlar, bu derginin baka saylarnda da bulunmaktadr. Bkz. Sebilr-Red, IX/212, 12 Eyll 1328, s. 62; XI/286, 20 ubat 1329, s. 409; XVIII/458, 12 ubat 1336, s. 186).
253
Ey mminler! Hepiniz, Allahn habl- metinine (salam ipine), din-i celil-i slma elbirlii ile sarlnz. Allahn ve Resulnn emirlerine itaat, nehiylerinden ictinab ediniz (kannz/ korununuz). Hibir zaman ayrlmaynz. Kalpleriniz, ruhlarnz daima smsk birbirinize bal olsun! (Srt- Mstakim, V/116, Terin-i Sn 1326, s. 205). Mehmet Akif Ersoy, Bu dergilerde yaynlad makalelerinde, insanlarn sosyal hayattaki problemlerine yer vermi ve bu problemlerle ile ilgili olan bu tr ayet ve hadislerle zm yollar retmitir. O, bu tr davranlar ile halk hem szl hem yazl teblileri sayesinde irat etmeye almtr. Mehmet Akif Ersoy, tm Mslmanlarn milliyetlerinin slm olduunu, Mslmanlarn bu noktada birlii salamalarnn gerektiini savunmutur. Ona gre, bundan kopann milliyeti yoktur. Irklk davas ile hareket ederek insanlar kamplara blp birbirine drmeyi kfr olarak deerlendirmi: Hani, milliyetin slm idi. Kavmiyet ne! Sarlp smsk dursaydn a milliyetine. Arnavutluk ne demek? Var m eraitte yeri? Kfr olur, baka deil, kavmini srmek ileri! Arapn Trke; Lazn erkeze yahut Krte; Acemin inliye rhan m varm? Nerde! Mslmanlkta ansr m olurmu? Ne gezer! Fikr-i kavmiyeti telin ediyor Peygamber. En byk dmandr ruh-i Nebi tefrikann; Ad batsn onu slma sokan kaltabann! (Ersoy, 2010, 183, 184). Mehmet Akif Ersoy, milletin birlik ve btnln slm dininde grm. Onun iin o, slmn pek ok etnik gurubu bir araya getirerek salam bir millet haline getirdiini ifade etmi ve bu birlii bozan rklk duygusunu iddetle knayp tenkit etmitir:
254
Mslmanlk sizi gayet sk, gayet salam, Balamak lazm iken, anlamadm, anlayamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvam, Ayn milliyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyettir. Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez. Son siyaset ise Trklk, o siyaset yrmez. Sizi bir aile efrad yaratm Yaradan; Kaldrn ayrlk esbabn artk aradan. Siz bu davada iken yoksa iyzen-billh, Ecnebiler olacak sahibi mlkn ngh. (Ersoy, 2010, 161, 162). Mslmanlar bu derece slm birliine davet eden Mehmet Akif Ersoy, bu birliin bozulmasnda son derece etkili olan rkla bu derece dikkat ekmekle beraber, baka baz nemli hususlara da dikkatleri ekmeye almtr. Mslmanlar, kendi aralarnda birlii salamaya alrken, belli bir kiinin, topluluun, partinin, cemaatin, gurubun veya benzeri bir kuruluun menfaatinin n plana kmas, son derece tehlikelidir. Bu gibi duygularn yaad toplumlarda, insanlarn birbirlerine gveni salanmaz ve aralarnda birliin salanmas mmkn deildir. Mehmet Akifin bu konudaki yazlarn, nemi nedeniyle olduu gibi aktaryoruz: Ey cemaati Mslimin! Memleketlerinizi kurtarmak iin devam eden mcahedatnzda bir noktaya son derece dikkat etmelisiniz! Bu hareketlerin, bu himmetlerin srf mdafaa-i din ve vatan gayesine mteveccih olduu yar ve ayar nazarnda tamamyla anlalmaldr. Frkaclk, menfaatilik, komitaclk gibi hislerden klliyen Mberra olduuna yakndakilere uzaktakilere tamamyla
255
kanaat gelmelidir. Bu kanaati zerre kadar sarsacak bir harekete, bir sze kimse tarafndan meydan verilmemelidir. Hususi emeller, hususi itihatlar, yine hususi olarak sahiplerinin kafasnda, kalbinde kalmaldr. nk gaye birdir. Efrad tarafndan o mterek gayeye kar gsterilecek ufack bir inhiraf son derece muhta olduumuz vahdeti temelinden sarsmaya kfidir. Onun iin bundan son derece saknlmaldr. (Ersoy, 1968, 166).2 Mehmet Akifin burada iaret ettii hususlar, Mslmanlarn birliinin salanmas iin son derece nemlidir. nk bir kiinin, bir topluluun veya bir milletin menfaatinin n plana kt yerde, bakalarnn gveni biter ve birliin salanmas imknsz hale gelir. Akif, pek ok yazlarnda Mslman olarak herkesin, bu konuda kafa kafaya vererek beraber ter dkmelerinin gereini dile getirmitir. (Sebilrread, 12 ubat 1920, c: 18, no: 458). Akif, Mslmanlarn en ok ihtiya hissettikleri terbiyenin, bu esaslar zerinde ekillenecek bir slam birlii terbiyesinin olduu vurgulamtr. (Sratmstakim, 5 Ekim 1910, c: 5, no: 109). Sonu stiklal Mar ve Safahatn yazar Mehmet Akif Ersoy, bir air olduu gibi bir din bilim adam ve bir hatipti. O, tevhit inancna samimi bir ekilde bal idi ve her trl makama, paraya, maddi ve manevi menfaate iltifat etmeyip hepsini elinin tersi ile iten bir kiilie sahipti. Akif, Mslmanlarn bu inan erevesinde Kurn ve snnet lleri dhilinde birlii salamalarn istiyordu. Yaplmas gereken de budur. Mslmanlarn, bundan baka seenekleri yoktur. Akif, halk Kurn ve snnetten deliller getirerek bu konuda aydnlatmaya almtr. Onun iirleri, dz yazlar, vaaz ve iratlar, hep bunu gstermektedir. Bu birliin salanmas iin, her eyden nce Mslmanlarn arasnda mutlak bir adaletin salanmas gerekmektedir. Bunun tek kar yolu da, Mslmanlarn Kurn ilkelerinde birlii salamalardr. Akif, bunun salanmas iin hi bir fert, topluluk veya milletin menfaatlerinin n plana kmamasnn gerektiini belirtmi, herkesin hak ve menfaatlerinin eit bir ekilde
2 Mehmet Akif Ersoyun konumalarndan alnan bu paragrafa, nemi nedeniyle 2011 ylnda Krsdeki air Mehmet Akif ad ile Diyanet leri Bakanl tarafndan yaynlanan kitapn d arka sahifesinde olduu gibi yer verilmitir.
256
tutulmasnn gerektiini vurgulayarak dile getirmitir. Bu ilkelere uygun hareket edilmedii durumda, onun da belirttii gibi slm birliinin salanmas mmkn deildir. Bunun salanmas iin tm Mslmanlarn, Hz. Muhammed (s.a.v.)in u hadislerine kulak verip ona gre hareket etmeleri gerekmektedir: Sizden biri, kendi ahs iin istediini kardei iin istemedike, hakiki manada iman etmi olamaz, (Mslim, man, 71, 72; Buhari, man, 7; Tirmizi, Kyame, 59; Nesai, man, 19,33; bn Mace, Mukaddime, 9; Darmi, Rikak, 29; bn Hanbel, 1969, III, 176, 177). Kendi nefsin iin arzu ettiin eyleri, insanlar iin istemedike, Mslman olamazsn! (Tirmizi, Zhd, 2; bn Mace, Zhd, 24; bn Hanbel, II, 310; III, 473; IV, 70, 77). Bu hadislerde dile getirildii gibi tevhit inancna sahip tm kiilerin, maddi ve manevi btn deerleri iin arzu ettii her trl hak ve hrriyetleri, btn insanlar iin istemeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, slm birliinin salanmas mmkn deildir. Ayrca bu hadislerde haber verildii gibi hem iman hem de slm, ancak byle hareket edildii takdirde sz konusu olabilir. Bu ilkelere uygun hareket etmeyen kiilerin, iman ve slm sahibi olduklarn sylemeleri, hibir anlam ifade etmemektedir.
KAYNAKLAR
BANARLI, Nihat Sami, (1971), Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi. BUHAR, Muhammed b. smail (1990), el-Cmius-Sahih, Beyrut. BYKER, Kamil, (2011), Mehmet Akifin Vaaz Haritas, Krsdeki air Mehmet Akif, Ankara, Diyanet leri Bakanl. CEMAL, Mithat, (1997), Mehmet Akif, stanbul, Tima Yaynlar. CEVZ, Cemaluddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, (2002), Zdul-Mesr f ilmit-Tefsr, thk. Ahmed emsuddin, Beyrut, DrulKutubil-lmiyye. CNDOLU, Dcane, (2000), Bir Kurn airi, stanbul, Brun Kltr Sanat yaynclk.
257
AKAN, smail Ltfi, (2005), Dini Hitabet, stanbul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar. (2006), Halk Eitimi asndan Camiler ve Akif, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Ankara, Milli Eitim Bakanl Yaynlar. ANTAY, Hasan Basri, (1966), Akifname, stanbul, Ahmet Sait Matbaas. DARIM, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahim (1992), esSunen, stanbul. DZDA, Mehmet Erturul, (2006), Mehmet Akif Ersoy Hayat ve Eserleri, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Ankara, Milli Eitim Bakanl Yaynlar. (1996), Mehmet Akif Ersoy, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. ERGN, Osman, (1977), Trk Maarif Tarihi, stanbul, Eser Matbaas. ERSOY, Mehmet Akif, (1994), Kurndan Ayetler Nesirler, nr. mer Rza Dorul, stanbul. (1996), Safahat, yayna hazrlayan: Cemal Kurnaz ve dierleri, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar. (2010), Safahat, yayna hazrlayan: M. Erturul Dzda, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. (1968), Kurn- Kerimden Ayetler (Meal Tefsir) Mevizeler (Vaazlar), derleyen ve yaynlayan: Suat Zht zalp, Ankara, Sevin Matbaas. FERR, Yahya b. Ziyd (tsz.), Menil-Kurn, basm yeri yok, Drus-Surr. GNAYDIN, Selma, (2011), Vaiz Mehmet Akifin lham Kayna ahsiyetler, Krsdeki air Mehmet Akif, Ankara, Diyanet leri Bakanl Yaynlar. HAYBER, Abdulkadir ve Hseyin zbay, (1997), Muallim Nacinin iirleri, stanbul, Milli Eitim Bakanl yaynlar. BN KESR, smail (1969), Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut, Dru hyit-Tursil-Arab. BN MACE, Muhammed b. Yezid el-Kazvn (tsz.), Sunenu bn Mace, Msr, s el-Bb el-Haleb ve urekuh.
258
BN HANBEL, Ahmed b. Muhammed (1969), el-Msned, Beyrut. KASIR, Hasan Ali, 1997), Mevla iirleri, stanbul, Denge Yaynlar. KAYTANCI, Ali, (2007), Mehmet Akif stiklal Marmz ve Milli Ruh, Nide, negl Belediyesi. KUNTAY, Mithat Cemal, Mehmet Akif Ersoy, Bankas Yaynlar, Ankara 1990. KURTUB, Muhammed b. Ahmed (1988), el-Cami li AhkmilKurn, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut. KUTUP, Seyid, (1971) f Zillil-Kurn, Beyrut, Dru hyitTursil-Arab. MAVERD, Ebl-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib (1992), enNuketu vel-Uyunu, Beyrut, Muessesetul-Kutubis-Sakafiyye. MENV, Muhammed Abdurrauf, (1938) Feyzul-Kadr erhulCamiis-Sar, Msr, Matbaatu Mustafa Muhammed. MUKTL b. Sleyman, (2003), Tefsiru Mukatil b. Sleyman, thk. Ahmet Ferid, Beyrut, Drul-Kutubil-ilmiyye. MSLM, Eb Huseyn b. Haccc el-Kueyr (1954), Sahihu Mslim, Beyrut. NAC, Muallim, 1996), iirler (Atepare ve erre), stanbul, Yeni Zamanlar Yaynlar, stanbul. NES, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb (1986), Sunen, Halep. RIZA, Muhammed Reit, (2005), Tefsrul-Menr, Beyrut, DrulKutubil-lmiyye. SEBLR-RED Dergisi. SIRT-I MSTAKM Dergisi. ENGLER, smail Hakk, (2000), Mehmet Akif Klliyat, stanbul. TARAKI, Celal, (1994), Muallim Naci Efendi ve Eserlerinden Semeler, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. TRMZ, Eb s Muhammed b. s (1992), Sunen, stanbul.
259
260
SAFAHATTA KTSATLA LGL KONULAR
Prof. Dr. Adem ESEN* zet: Mehmet Akif, kendisi skntl bir hayat yaad gibi Dou toplumlarnn ve yaad toplumun da skntlarn dile getirir. Safahatta sosyal olaylar ve areleri iirleriyle anlatr. lham ald evre slami deerleri n plana karmakla beraber Batnn ilmini ve sanatn almay nerir. Milletimiz (mmet) dnyay anla doldurduktan sonra rehavet iinde atalete dalm ve varln koruyamayacak hale gelmitir. Bunun iin kalknmann yolu eitimden geer. Ona gre dinle eitimin ayn hedefe odaklanmasnn en gzel rnei Almanyadr. air, durmann atalet ve cehaleti getireceini, insann ancak altnn karln alacan belirtir. Dnya hareket zerine kuruludur. Azimle amel ayrlmaz btndr. Zira Allahn yardm azimle gelir. Hurafelere kardr; taklitilik yerine de ilim ve sanat tercih eder. nk ilim ve sanatn milliyeti olmaz. Tevekkln hakiki anlamda baarya gtrdne ancak, halkta irk anlamnda bir tevekkl olduuna iaret eder. Halk-aydn uyumazl, ediplerin zararl fikirleri, aydn taklitilii ve slamn iyi anlalmam olmasnn gerilemeye yol atn syler. Ynetimde adalet olmaldr. M. Akif sosyal devlete daha yakn durur. Liberalizme uzak olduu phesizdir. Bir yandan Batya tek dili canavar derken, dier yandan teknik gelimeleri salayanlar mcahit olarak niteler.
* stanbul Sabahattin Zaim niversitesi Rektr. ademesen@iszu.edu.tr
261
Geri kalmlkta kamu borlarnn ve Duyun-u Umumiyenin etkisini belirterek milli iktisattan yanadr. Son iirlerinden birinde insanlarn dnyalklar zerinde durmutur. Bylece insanlarn dnyalklar yani iktisadi hayatlar eitli olup bunun hikmeti, yaratl srrn kefetmektir. Kelimeler: Mehmet Akif, iktisat, atalet, tembellik, geri kalmlk. Giri Mehmed Akif, babasnn kklnde lmesiyle skntl bir hayat iinde bymtr. Nitekim on drt veya on be yalarnda babas grtlak vereminden vefat etmi, Akifle annesi ve kz kardei aresiz kalmlardr. Bylece hayatnn bu ilk devresinde ile ekmitir. (Dzda, Erturul. Safahat. z yaynclk, s. 559) Bunu u msralaryla dile getirir: Geldi sadetle fakat nev-bahr Bende ne ol neve, ne ol evk var Annemin sszca kalan lnesi, Kardeimin ek-i yetmnesi Mevce-ger olduka haylimde h Grmez olur lemi artk nigh! G ise de, ben nasl olsam olur Vlidem amm ne teselli bulur? M. Akif, mezunlarna hemen i verilmesi imkan olduundan Baytar Mektebine gitmeyi tercih etmitir. Baytar okulunu bitirince 1893 ylnda 750 kuru maala baytar ve hayvan slah memurluuna atanm, Rumeli ve Anadolu illerinde bir sre grev yapmtr. M. Akifin hayatnda sadelie nem verdii bilinmektedir. Hatta stiklal Marnn dln paltosu olmad halde almam, hayr kurumuna balamtr. M. Akifin yaad dnem, devletin ve milletin en skntl yllardr. Osmanl devletin ve toplumun iinde bulunduu iktisadi
262
SAFAHATTA KTSATLA LGL KONULAR / Prof. Dr. Adem ESEN
artlarn gerilik M. Akifin ele ald konularn banda gelir. M. Akif, hem Safahatta hem de nesir yazlarnda iktisadi konular deerlendirmitir. Ancak burada sadece Safahattaki grlerine yer verilecektir. I. lham Ald evre Kiilerin fikirlerini olgunlamasnda yetitii evrenin ve beraber olduklar, eserlerini okuduklar, mtalaa ettiklerinin nemli etkileri vardr. M. Akif, babasndan dini eitim almtr. Ayrca dini makalelerin ou Hindli eyh ibli, Msrl Ferid Vecdi ve Muhammed Abduhdan terceme yapm veya bunlarn grlerini almtr. Efganinin zel derslerinde geni konferanslarndan etkilenmitir. M. Akif makalelerini Sadi mahlasyla: Mslmanlarn atalet sebepleri, Say amelin slam nazarndaki yeri, ataletin dourduu sonular ele almtr. Ziraat Mekteb-i Alisinde iktisat ve iletmeye denk gelen dersler tarmsal konularda verilmitir. M. Akifin okuduu Baytar Mektebinde iktisat, iletme, hukuk, sosyoloji dersleri bulunmamaktayd. M.Akif,Safahattaiktisatkelimesiniisrafnzttolarak kullanmtr: Bu ihtiama, bu vsi bu mdhi isrfa; O, iktisd brakmazd yoksa bir tarafa. M. Akif, Asm iirinde halk aydnlatmak amacyla Balkan Savalarnn ardndan halk iin faydal kitaplar hazrlamak maksadyla kurulan Heyet-i radiye almalarna yer verir. Hseyin Kazm Kadri Bey (1870-1934) tarmla uram ve kyly aydnlatmak iin bedava (meccanen) datlacak kitaplardan bahsetmitir. Osmanl toplumunda bilimsel faaliyetleri tartld cemiyet tr rgtlere fazla rastlanmamaktadr. (Sayar, A. G. 1986) M. Akife gre edebiyat, bir ss olmayp sosyal ve ahlaki grevi olan bir aratr. nk sosyal sorunlar ortaya karmaktan
263
da hibir zaman ekinmemek gerekir. iirlerinde hayallere dalmaz. Bylece her eyi olduu gibi grr ve gsterir. Bunun iin mahede (gzlem) metodunu ska kullanr. Buhran yllarnda edebiyatlar yazlarnda, sosyal sorunlar dile getirdiler. Bunlardan Tevfik Fikret hatay, batllamann samimi ve kkl olmamasnda, samimiyetsiz dincilikte ve riyakar politikalarda bulmaktayd. Buna karlk bozulmay gelenekten ayrlma ve inanlarn kaybolmasnda bulanlarn banda M. Akif geliyordu. O, yalnz batcla kar hcum eden air olarak grmek doru deildir. Vatanseverlik ve yobazla kar olmakta Tevfik Fikretle ayn izgidedir. Fikretin insaniyetiliine kar Akif, Mslman sosyalisttir. Birinci Dnya savanda geerken tasvir ettii sefaleti hibir air tasvir etmemitir. Batya kar ald tavra gelince, bu Medeniyet dediin tek dii kalm canavar demesine ramen bu, medeniyet dmanl deildir. Bylece, daha ok douyu istilaya hazrlanan emperyalist batdan nefreti ifade etmektedir. Bunun iin slamclar ve batclarn bu iki airi her zaman kendi fikir evrelerinin her ekline sktrmalar doru deildir. air olarak onlar, ideolojilerin mantki erevesini aarlar. Bir sisteme sktrlmazlar, fakat umumiyetle birinin slami gelenee ball, tekinin her eyden nce insaniyeti, terakkici oluu, slamc ve batc grler tarafndan benimsenmelerine sebep olmaktadr. (lken, Hilmi Ziya s. 156, 213) II. Sosyal Olaylar Karsnda Mehmed Akif M. Akif eser verdii dnemde, realizm cereyan ile yazl eserlerde sosyal olaylara yer vermeye balamtr. O, Kfe iirinde Fatih semtini ve hamallk yapan birisini tasvir eder. Sosyal manzumelerin bazsnda sosyal yaralarn tedbirlerini syler. Mesela muhta ocuklarn renimi hususunda aresizlik karsnda susmay tercih eder. Kahvelerin ve meyhanelerin maddi ve manevi btn ktlklerin olduu yerler grr. Tembellik ve isizlerin yata olarak deerlendirir. Kfe, Mahalle Kahvesi ve Meyhane iirlerinde bu konular iler.
264
1910 ylnda neredilen Kocakar ile mer iirinde halifelerin kimsesizlerle ilgilenmesini anlatr. Dirvas da ayn nitelikteki iiridir. Sleymaniye Krssnde Mslmanlarn gerilii konusuna temas eder. Akife gre aydnlar Avrupay taklide, halk ise grenee fazlasyla balyd. Dolaysyla aralarnda ciddi fark olmutur. Berlin Hatralarnda lkemiz ile Almanyann trenlerini, sokaklarn, otellerini karlatrr. Onlarn stnln memleketimizin gerilii anlatr. Buna karlk Avrupalnn, ruhu sar, kalbi her hisse kapal, bize dman bir mmet gibi bir anlaymzn yanll, Almanlarn medeni stnl, milli ve insani hislerinin kuvvetinin olduunu belirtir. Yine Birinci Dnya Sava sonrasndaki skntlar Hsran iirinde anlatmtr. stiklal Sava M. Akif iin bir mit oldu; gelecekteki bamsz, kuvvetli Trkiye, Dou alemini urad felaketlerden kurtarabilir ve Mslman birliin nderi olabilirdi. Ancak olaylar onun midini krmtr. Bu sebeple M. Akif, 1922 ylndan sonra buhranlar iinde sarsld yllarda pek az eser verebilmitir. 1926-1936 yllar arasnda Msr niversitesi Trk Dilinde retim yesi olarak alm, Hilvanda yaamtr. Msra dardan g eden Rum, Yahudi, Ermeni, Rus gibi yabanc gayri mslim unsurlar ilkin hibir eye sahip deilken, sonradan byk sermayelere kavumutur. Her biri nemli yer edinmitir. Buna karlk slam aleminden gelenler ok zor durumda kalmlard. Demek ki, Mslmanlar giriimciliklerini kaybetmilerdi. M. Akif Ersoy merhum, sayi bir canllk, bir deiim, bir dnm, evrensel bir oluum ve geliim, bir medeniyet kurma, bir insan olma, canllk ve dinlik iinde dzenli yaama, mesuliyetinin ve insanlk uurunun snrlarn zorlama anlamnda evrenin dzenine uygun bir faaliyet olarak anlamaktadr. Bunu da meskenet iindeki ark ayaa kaldrmak ve kervana yetitirmek iin yapmaktadr. O, hayatnda bu ideallerinin tahakkukunu gremedi, gaml, kederli bir ekilde ayrld, bu dnyadan (Bolay, S.H. s. 753)
265
Almanlar, dinle ilmi el ele vererek kalknmtr. Akife gre kalknma iin rnek alnmas gereken bu yaklam tarz, mekteple (okulla) mabedin birbirlerine cephe oluturmadan ayn istikametlere ynelik olmalardr. Bu sebeple din ile eitime ayn derecede ncelik verilmelidir. Berlin Htralarndaki Alman ve Almanya imaj son derece olumlu olduu halde buna mukabil; tilaf Devletleri arasndaki ngiltere ve Fransay ok sert eletirir. nk bu iki lke fakir lkeleri smrmekte ve onurlarn ayaklar altna almaktadr. Almanyaya olumlu yaklamnn bir sebebi, savata Almanlarla ayn cephelerde bulunmamz ve Almanyann ge sanayileen bir Avrupa devleti olmasndan dolay smrgelerinin ok az olmas grlebilir. M. Akif, ahlakn temellerini dinden baka esaslara dayandrmak isteyenleri eletirmi, dini vicdanlarda kaldrdktan sonra insanln menfaat denilen mabuddan baka bir ey tanmayacan anlatmtr. Akifin bilgisi, tek cepheli olmayp Avrupa ve dnya ilimlerinden haberdardr. O, Farsa ve Arapa yannda Franszcay takip ederdi. Ancak O, meslei itibariyle fen adam olmasna karlk mzmin sosyal konular kendisine mesleini terk ettirecek derecede iddetle etki etmitir. (z, M. Mahir. s. 26, 27) M. Akife gre bir milletin kalknabilmesi iin ferdin ruhunda iki byk kuvvetin yerlemesi gerekir: uurlu bir iman, tkenmez bir azim Bu sayede millet btn dnyaya kar hakkn her zaman savunabilecek ve varln koruyabilecek bir hale gelir. Fazilet, insanlk, hakiki medeniyet milli varl sarp, sinelere sindikten sonra, batnn teknik stnln bu olgun ruhlarn hamlesiyle fethetmek zor deildir. Onun alma dsturu yledir: Alnz ilmini Garbn, alnz sanatini Veriniz hem de mesainize son sratini Fennin gelimesi Kuran- Kerimin daha iyi anlalmasna yardm eder. (z, M. Mahir s. 88). O, yurt iini ve yurt dn gezdi, okudu, yazd, dinledi u kanaate ulat: Bu millet, harika denecek fthat yaptktan ve btn dnyaya anla erefle kendisini tanttktan
266
sonra, asrlar boyu devam eden zaferlerin nevesi ve refah iinde, gene asrlarca tedricen, gemi stnlk yle dursun, hemen hemen varln koruyamayacak bir hale gelmiti. (z, M. Mahir. s. 28, 29) M. Akif, tasavvuf hakknda yazd, Sundular Trke tasavvuf diye olgun ray; Muttasl imdi hakikat kusuyor Sdk Day! msra, tasavvuf aleyhine bir yaz olarak grlmeyip dnemindeki durumu anlatmaktadr. (z, M. Mahir. s. 120) Hasta iirindeki hisleri de toplumun dt skntlar anlatmaktadr. M. Akif, Cebriye mezhebine mensup deildir. Kendisi bunu, Cebri deilim Olsam lahi ne suum var? diyerek durumunu anlatr. Hassas duygulu M. Akif, Kfe iirinde sosyal problemler zerinde durur; babas len bir ocuun, okula gidemeyip babasndan kalma kfe ile hamallk yapmasn tasvir eder. almak, yk tamak ayp ve gnah deildir. Ancak el ilerken, ayak yrrken dilencilik etmek ayp ve gnahtr. Buna karlk ocuklarn eitimi de nemlidir. Toplumun bu tr ihtiya halindeki ailelere ve ocuklara destek olmas gerekir. Bunu belirterek yle der: O, yk deil, kaderin bir cezs masma... Yazk, gnh nedir, bilmeyen u mahkma! irazl Sadiden mlhem Durmayalm! iirinde; istikbali koulacak yere, milletleri kervana, maziyi (geen zaman) le benzetir. Bu iirinde Bostan ve Glistan sahibi Sadi iraziden naklederek; bir gece kervan ar ar ilerlerken bir lden geildiinde yolcular rahatlarn feda eder. Yorulmu bir piyade uykuya dalar. Ancak kafile yolcuyu beklemez. Bunu gren deveci seslenir: Kalk ey zavall yolcu! Kervan uzaklat. Yolda uyku derdine den kendi derdine kalr. Eer maksadna ulamak istersen tutup gittiin yol tkenmek bilmese de yrmene devam et, yolda kalmaktan sakn. Kararn vermi, himmetli, gayreti kimseler iin
267
uzak yakn yoktur. Hangi zor bir i vardr ki, onu yapmak isteyenin karsnda kolaylamasn. Hangi korkulu ey var ki, insanolundan korkmasn. alkan adamlarn, meydana getirdikleri eserlere bak! Dalar deviren erlerin dayatmasna, dalar kar koyamaz. Blk blk insanlar istikbale doru akmaktalar (z, Mahir. 167). Kervan denilen ey milletler, l mazi (gemi zaman), tembellik yol kesici insan yolundan alkoyan ejderhadr. Durma! nk geen zaman korkulu bir dikenliktir. Sen yoluna devam et, gelecekte korku yoktur. O kutsal bir yerdir. Bu yolda yani hayatta ok zahmetlere katlanlacaktr. Yolda durmak, gitmemek, intihar etmek, canna kymak deilse, gkten meleklerin bir saltanat arabasn indirmesini beklemektir. Halbuki Allah: Leyse lil-insni illa m se2 derken Hud; Anlamam hi meskenetten sen ne beklersin daha; Davran artk krbnn arkasndan durma, ko! Mahv olursun bir dakikan gese hatt byle bo. Menzil almlar da yorgun, belki sendin bmecl! Belki yok, elbette yle! Sen ne etmisin hayl? nsan dikkatlice dnyaya baktnda, yerde ve gkte ne varsa hepsi devaml almaktadr. Yer ve gkte zerreler alp dururken, insan bundan sklmayp utanmazsa oturur. Zira: Msiv bir ey midir, bo durmuyor Hlik bile: Bak tecelli eyliyor bin eni gngn ile. Ey, btn dnya ve mfih ayaktayken, yatan! Le misin, davranmyorsun? Bri Allahtan utan. Yani medeniyet alemi dev admlarla ilerlerken M. Akif, arkn (Dounun) geri kalmasna tahamml edememektedir. Bu sebeple almay teklif etmektedir. Adaletli olmak da kuvvetli olmakla mmkndr.
2 Necm surese (53) 40-41.
268
III. Yaad Toplumun ktisadi Hayat ile ilgili Tespitleri M. Akif, Safahattaki iirlerinde yaad toplumun sorunlar iinde iktisadi hayatn da ele almtr. Hasr iirinde Yayla civarndaki bir attardaki alverii, mahallede be ay yatalak hastas olan ve len kimsesiz ihtiyar bir kadn lm sonrasnda kefenlenmesi iin gerekli hasrdan bahseder. Burada da toplumun umursamazl ve kaytszl dile getirilmitir. Oysa bir kimse inanyorsa fakirlere yardm dini bir bortur; inanmyorsa, insanlktan doan bir grevdir (z, Mahir. s. 174). Dirvs iirinde Emevi Halifesi Hiam dnemindeki bir olay anlatlr. Kuraklktan dolay yl ekin olmaynca emsali grlmemi scaklarla adrlar kapanr; ehirleri besleyen kabileler byk skntya girerler. Ktlk sebebiyle lde insanlar lr. Bunun zerine halk halifeye gitmeye karar verir ve devletin afet hallerindeki grevlerini hatrlatr. Geinme Belas iirinde Sadinin doksan yllk mrnn sonunda Kymetli mrm, yazn ne yiyeceim, kn ne giyeceim dncesi ile heba olup gitti szyle yaama kavgasyla geen dnya, nasl bir alemdir? Szyle balar. Sadinin fikrindeki hrriyet ile geim urundaki mcadelesini belirterek hayatn elikisini belirtir. Meyhane iirinde toplum hayatnn en korkunlarndan birisi birok ailenin felaketine sebep olan, ev-bark ykan, ocaklar sndren meyhane felaketini tasvir etmitir. Azim iirinde yine Sadiden bir vakay anlatarak ocuunu kaybeden bir adamn abas ve bu aba sonunda oluna kavumas anlatr. M. Akif baarya giden yolu u beyitlerde belirtir. Tevfk, taharriye, taharri ona k, Azmin de emel lzmdr, gayri mfrk. Olsun da emel azm taharriye mukarin; Tevfk zuhur eylemesin sonra Ne mmkin! Allahn yardm aratrmayla, aratrma da yardmla ilgilidir. Azimle emel ayrlmaz paralardr. Emel ise azim ve aratrmayla ilikilidir. Artk bundan sonra Allahn yardm kendisini gsterir. Yani baarya ulalr.
269
Seyfi Baba iirinde yaad dnemdeki sosyal ve fiziki evrenin zeliklerini tasvir eder. Yollar batak, yamur yadnda bele kadar amur, kaldrm talarnn zerine basldka hortlamas, yollarda su birikintilerinin oluturduu gller; duvarlar svasz, atlar km evler, harap mabetler; eve ve barksz binlerce kii; kocalarndan ayrlm binlerce kadnlar ve babasz ocuklar; sulara batm varolar Acem h iirinde ran harabeye eviren, Rusyadan Kazak (Kusak) canileri ararak pek ok ileri geleni astran Acem hna nasihatlerini anlatr. M. Akif, tek adaml ynetim anlayna kar olduunu u satrlarnda anlatr: Bin mlk, milleti yok eden pene-i felek, Bir ahs phesiz ebed klmamak gerek. Kocakar ile mer iirinde, Halife Hazreti merin sahabeden Abbas ile Medine sokaklarnda geceleyin yapt teftii anlatr. Bu iir M. Akifin devlet felsefesini de gsterir. mer halife olarak yetimlerle bizzat ilgilenir ve ihtiyalarn karlar. Bu bakmdan M. Akif, sosyal refah devleti felsefesine sahiptir diyebiliriz. Mahalle Kahvesi iiri toplumsal problemlerin ele alnd paradr. Mahalle kahvesinin ahrla fark buralarn yemliksiz olmasdr. Tamamen gayri shhi binas ve iindekilerle yap kattan olumaktadr. Birinci katta slk beslenen byk bir kavanoz, kan almak iin boynuzlar; ikinci katta peruklar ve diilik aletleri; nc katta ise havlu bohalar, tablolar bulunur. Kahvehaneler demek ki, o kadar yaygnlam ki, hastaneler, imaretler fonksiyonlarn kaybetmitir. Kanallar kaybolmu, kprler harap olmu ve emeler akmaz olmutur. Oysa kahvehanelerdekiler Ne grdr- maet (geim kavgas) bilir, ne kedd-i yemn (el emei) vardr. Sleymaniye Krssnde Trkistandaki iktisadi durum ve zihniyet ele alnr. Bir zamanlar byk bilim adamlarn yetitiren Trkistan, artk bilim adam yetitiremeyip hurafelere sapmtr. Bunu u szlerle ifade eder: O rasad-hne-i dny, o Semerkant bile; yle dalm ki hurfta o mzsiyle:
270
Ay tutulmu, Kovalm eytan kalkn! diyerek, Dmbelek almada binlerce kadn, kz, erkek! Yine burada Japonyay anlatr. Hatta iirin sonlarnda Japonlarn gelime (terakki) sebeplerini, onlarn takliti olmamalarnda arar. Buradaki taklitilik, kltrel ve inan anlamndadr. Yoksa ilmin, sanatn milliyeti olmaz. Manevi kuvvet ise klavuz olur: Kendi mhiyyet-i rhiyyeniz olsun klavuz. nk beyhudedir mmid- selmet onsuz. M. Akif, liberal anlaya kar kt anlalmaktadr. Hatta libr pansr (serbest dnen) geinen hr dnce sahiplerinin slama dmanlklarn anlatr. O, iktisadi determinizme kar koyar. Ona gre, iktisadi gelimeyi Avrupaly taklit ederek salamak mmkn deildir. Halbuki lkemizin aydnlar iktisadi determinizmi savunur. Dine kar tutum izlenmesi de, bu dncelerden kaynaklanmaktadr. M. Akife gre Mslman topluluklarn zillete dmelerinin temel sebebi, cehalettir. Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?1 ayetinden ilham alarak unlar syler: Bir baksana: Gkler uyank, yer uyanktr; Dny uyankken uyumak maskaralktr! Eyvh! Bu zilletlere sensin yine illet Ey derd-i cehlet, sana dmekle bu millet, Vaiz Krsde iirine Onlar Allahn gklerdeki ve yerdeki hakimiyetini grmyorlar m?2 ayetiyle balar. Kainatn ileyiini u tekrarla ifade eder: Beky hak tanyan, sayi bir vazife bilir; al al ki bek say olursa hakkedilir. Allah, yaratmakta bir an geri durmaz. Ayet mealini u msralarla ifade eder:
1 2 Zmer suresi, 9 Ahzab suresi, 56.
271
rde hep ezel sayidir, baklsa, onun; Kimin? O kudret-i mahzn, o srr- meknnun! Ne dinlenir, ne de tl kalr, velev bir an, un-i hilkati teksif edip yaratmaktan. Baty tek dii kalm canavar olarak vasflandran M. Akif, teknik bulularndan dolay da mcahid olarak nitelemitir. Buna karlk teknik gelime yapamayan Dou dnyasn yermitir: Bakn mchid olan Garba imdi bir kerre: Havya hkmediyor kani olmuyor da yere. Dnn de tl olan ark seyredin: Ne geri! Yaknda kalmayacak yeryznde belki yeri! Nedir u bir sr fenler, nedir bu sanatler? Nedir bu ilme tecelli eden hakikatler? Sefineler ki yarar kta kta deryy; imendfer ki tarar buka buka dnyy; un ki berke binip seslenir durur ovada; Balon ki rh-i kesifiyle ykselir havada Hlsa, hepsi bu sr- dehet-knin, Btn teksfdr toplanan mesainin. Askeri gelimeler, refah art hep almann eseridir. Bunlar iirinde yle belirtir: Refh iinde mr srmeler, meserretler; Huzur-i htra makrun byk sadetler; Teeyyd etmi emeller, nfuzlar, anlar; Klmeyen azametler, srekli umranlar Eder neticede sayin tecessmnde karar. Geriliin sebebini atalete balayan M. Akif, iktisadi geriliin gstergelerini, kamu borlarn, belediye hizmetlerinin eksikliklerini gzetleyerek yle anlatr:
272
Zaman zaman grlen hiret klkl diyr; Cenazeden o kadar fark olmayan canlar; Damarda seyri belirsiz, irinleen kanlar; Srnmeler; geberip gitmeler, rezletler; Nasibi girye-i hsrn olan nedmetler; Harb olan azamet, trumr olan ikbl; Sukt-i rh-i umm, sukt-i istikll; Dilencilikle yaar derbeder hkmetler; Esaretiyle mbh zavall milletler; Harbeler, amur evler, amurdan insanlar; Ekilmemi koca yerler, biilmi ormanlar; Durur sular, dere olmu hely- cariler; Istmalar, tifolar, trl mevt-i sriler; Hurfeler, frkler, dm dm balar; Mezar mezar dolap hasta baktran salar Atletin o mlevves teressbt btn! M. Akif, bu geriliin rneini Nmne ite biziz diyerek Osmanl Trkiyesini gstermitir. Hatta eletirisinde o kadar ileri giderek, Yabanclar ediyormu- eder ya- istikrh: Dilenciler bile senden ereflidir billh. Halbuki bizim anl bir gemiimiz vardr. Milletin kalknmasnn sebebi, almaktr. alma brakld takdirde zillet ve esaret balar: itmedim diyemezsin; iittin elbet; Tevakkufun yeri yoktur hayt- millette. Skn belirdi mi milletin haytnda; Kalr senin gibi zillet, esret altnda.
273
Devletin borlanmasn dilencilikle aklar. Hatta bor almak iin devlet ricali ngiliz ve Franszlardan medet ummaktadr. Halbuki bunlar, bir zamanlar Osmanllarn nnde eilmekteydiler. IV. Kader ve Tevekkl ktisadi kalknmann nndeki en byk engellerden birisi kader ve tevekkl inanc grlmektedir. Bu kavramlar zerinde ok tartlmakla beraber M. Akifin deerlendirmeleri ve toplumun anlayn yle deerlendirebiliriz. Ona gre almayarak din adna hurafe uyduranlar, tevekkl yanl anladlar: Dilenci mevkii, milletlerin iinde yerin! Ne zevki var, bana anlat bu mr-i derbederin? imle doru gidersin: Souk bir istikbl, Cenbe niyyet edersin: Ak bir istiskl! Aman Grey3! Bize senden olur olursa meded Kuzum Puankare4! Bittik nyet et, kerem et! Dedike sen, dediler kardan: nyet ola! Dilencilikle siyset dner mi, hey budala? Siysetin kan: Servet, hayt satvettir, Zebun-k Avrupa bir hak tanr ki: Kuvvettir. Donanma, ordu yrrken muzafferen ileri, zengi pmeye hasretti Garbn elileri! O ihtim elinden niin braktn da, Bugn yatp duruyorsun ayaklar altnda? Kadermi! yle mi? H, bu sz deil doru; Beln istedin, Allah da verdi Dorusu bu.
3 4 Grey: Dnemin ngiliz d ileri bakan. Puankare: Fransz babakan.
274
Taleb naslsa, tab, netce yle kar, Meiyyetin sana zulmetmek ihtimli mi var? al! dedike erat, almadn, durdun, Onun hesabna birok hurfe uydurdun! Sonunda bir de tevekkl sokuturup araya Zavall dni evirdin onunla maskaraya! M. Akif, tevekkl anlay zerinde ok fazla durmu ve yaad toplumun tevekkl (ilerine Allaha braklmas) anlayn rnekleriyle dile getirmitir: Brak almay, emr et oturduun yerden, Yorulma, yle ya, Mevl ecr-i hsn iken! Yazp sabahleyin evden karken ilerini, Birer birer oku tekml edince defetirini; Btn o ileri Rabbim grr: Vazfesidir Ykn hafifledi Sen imdi doru kahveye gir! oluk ocuk srnrm sonunda a kalarak Silh kullanan Allah, hududu bekleyen O; Levzmn bitivermi, deil mi? Ekleyen O! ekip kumandas altnda ordu ordu melek; Senin hesabna kffr hk-sr edecek! Ban skld m, kfi senin o nazl sesin: Yeti! de, kendisi gelsin, ya Hzr gndersin! Evinde hastalanan varsa, borludur: Bakacak; if haznesi derhal oluk oluk akacak. Demek ki: Her eyin Allah Yanaman, rgadn O; oluk, ocuk Ona id: Lalan, bacn, dadn O; Vekil-i harcn O; khyan, mdr-i veznen O;
275
Al seninse de, mesl olan veriten O; Denizde cenk olacakm Gemin O, kaptann O; Ya ordu lzm imi Askerin kumandann O; Kyn yasaks; ehrin de ba muhassl O; Tabb-i ile, eczc Hepsi hsl O. Demek ki, o gnk toplumda devletten, askeriyeye, sala ve fertlere kadar bu tr bir tevekkl anlay hakim olmutur. M. Akif, byle bir tevekkl anlayn slama saygszlk olarak grr: Ya sen nesin? Mtevekkil! Yutulmaz artk bu! Biraz da sayg gerektir Ne saygszlk bu? Hudy kendine kul yapt, kendi oldu Hud; Utanmadan da tevekkl diyor bu creteHa? Byle bir tevekkl anlay insan irke (Allaha e ortak komaya) gtrr. Yani byle bir tevekkl anlay ahmaklk olduu gibi sorumluluu Allaha ykmaktr. M. Akif, yaad toplumun tevekkelna- tevekkl ederiz diyerek ilimden, irfandan ayr kalmann sonucunda Mslmanlarn dnyann en cahil topluluu olarak kaldn syler: Cebnet, meskenet, dnyda, smaz rh-i slma M. Akif, bu arada kaderden ve tevekklden ne anlalmas gerektiini de anlatr: Sarlmadan en ufak bir iinde esbaba, Muvaffakiyete imkan bulur musun acaba? Hamkatn ayor hadd-i itidli, yeter! Ekilmeden biilen tarla nerde var? Gster! Kader senin dediin yolda era bhtandr; Tevekkln, hele, hsrn iinde hsrandr. Kader feriz-i mna dhil menn
276
Fakat yok onda senin sapm olduun man. Kader: eriti mevcd olup da meydanda, Zuhura gelmesidir mmkintn aynda. Niin, nasl geliyormu O bsbtn mehl; Biz ihtiyrmzn suretindeniz mesl. Kader nedir, sana dmez o srr istiknh; Senin vazifen itat ne emrederse lh. M. Akif, sahabe-i kiramn tevekkl anlayn da bir olayla anlatr: Hazreti mer, am ynnde Serg tarafna fethe giderken, burada veba hastalnn olduunu haber alr. Bunun zerine buraya gidilip gidilmemesi konusunda farkl grler ortaya kar. Tecrbeliler, vebaya kar gitmenin yanl olacan syleyince mer, bu gre uyar ve gitmemeye karar verir. Buna karlk Ebu Ubeyde, bunun kaderden kamak olduunu syleyince mer, bunun Allahn bir kaderinden yine Allahn baka bir kaderine kamak olarak nitelendirmitir. O, beyni rmcekli cahillerin tevekkl yanl anlayarak ve anlatarak dine kar rezil bir oyun oynadklarn belirttikten sonra, aslnda tevekkln imann iarndan (iaretlerinden) olduunu syler. Tevekkle, meskenet anlay yerletikten sonra lke de harap olmutur: Yazk ki: Rhuna zerk ettiler de meskeneti; Czma dnd, harb etti memleketi! Halbuki Mekkeden fkran slam dininin, ksa srede inden Endlse kadar yaylmasnn srr tevekkldr. Eer tevekkl azimle birlikte olursa baar bunu takip eder: Nedir bu harikann srr? Hep tevekkldr: Ki itimd- zaferden gelen tahammldr. Tevekkl olmaya grsn yrekte azme refk, Durur mu evkine pervne olmadan tevfk?
277
Cenb- Hak ne diyor bak Resl-i Ekremine: Btn seriri kalbin ihta etse, yine, Dan sahbene dnyaya id iler iin; Rahm ol onlara Sen, nk, rh-i rahmetsin. Hat ederlerse aldrma, affet, ihsn et; Sonunda hepsi iin iltims- gufrn et. Verip karr da azm eyledin mi Durmayarak, Cenb- Hakka tevekkl edip yol almaya bak. M. Akif, dnya ileriyle ilgili olarak Peygamberimizin sahabeye danmasn da rnek gstermektedir. Bunlar Al-i mran suresi 159ncu ayetin tercmesidir. O halde, peygamber azm etmekle grevli olursa, insanlar da bununla grevlidir. Eer azm ve tevekkl olursa baar olur. M. Akif, Sadiden bir kalenderi hikayesiyle tevekkle rnek verir: bir kalenderi kyden kar, kazan arar. Kye dnemeyip, krda geceler. Yere yatmak zor olunca bir aaca kar. Adam aata iken, bir ktrm tilkinin iniltisini duyar. A olan bu hayvan, yiyecek arayacak gte de deildir. Bu srada bir arslan aznda bir ceylanla grnr. Arslan, avndan doyunca tilki arta yanar. Arta kalandan doyar. Kalenderi, bunlar grnce Allah, canllarn rzkn ayaklarna gnderiyor. Bu dnyada dolamak beyhude Dolamaya demez onun iin insan almadan elini ekmeli, tevekkl etmeli diyerek adam, bir maaraya gider. Ebedi bir itikafa niyet eder. Ancak birinci gn baknr; ne gelen var, ne giden kinci gn, alk basar, erir, szlr. nc gn uyuuk bir sinek gibi bzlr. Sonrasn M. Akif yle anlatr: lm m, uyku mu her neyse kbet uzanr; Fakat iittii bir sesle silkinir, uyanr: Dola da yrtc arslan kesil behey miskin! Niin yatp, ktrm tilki olmak istersin?
278
Elin, kolun tutuyorken al, kazanmaya bak, Ki artnla geinsin senin de bir yatalak. M. Akif, tevekklle ilgili satrlar Hazreti merle ilgili bir hadiseyle ssler: Biz mtevekkilleriz diyen bir grubu Hazreti mer, Gidin, tarlalar ekin diyerek kamyla datmtr. O, milletin gerilii ve iktisadi sektrlerdeki durumunu da yle belirtir: Zavall milletin idrki, trumr olal: Muht-i ilme giren yok, diyr- fen kapal; Sanyiin ad batm, ticret ylesine, Zirat olsa da dem neb usul yine! Hlsa, hepsi almak, yorulmak isteyecek. Fakat almak iin nce art olan: stek. O yoksa, hangi vesileyle biz ilerleyelim? M. Akif, zndklarn atlganlnn, sddklarn (doru olanlarn) medeni cesaret eksikliinin fitneye sebep olduunu syler: Fakat bu maskaralklar devm edip gitmez; Adam, benim neme lzm! demekle i bitmez. Tecelld eylemesinden ylp da zndkn, Arca almas, bir fitnedir ki, sddkn: Cenb- Hakkka snm o heybetiyle, mer. M. Akif, Hazreti merden u sz nakleder: Zndklarn atlganlndan ve sddklarn gevekliinden Allaha snrm. Aslnda bu durum, grev bilincinin eksikliini de beraberinde getirmektedir. Milletin duyarszln da yle anlatr: Vazfe hissine bgnelik bels btn; Kk, byk ne vazifem! desin de i yrtn! O hle geldi ki millet vazfesizlikten:
279
Vazfe hissi de kfi deil, bugn, cidden. Evet, onun daha fevkinde ihtiyc artk O ihtiyc ise: Millete fedakrlk. M. Akif, yanl tevekkl anlayna sahip, duyarszla rnek olarak Mevlanadan bir hikaye nakleder: Harap bir evde oturan bir kii evinin bu haline karlk, Aman yklma, oluk ocuk iinde oturuyoruz der. Ancak bu tavrlaryla yllar geer, tedbiri almaz. Bir gn ev yklr ve ocuklar bunun altnda kalr. Bunu gre adam, Bunca niyazima ramen, aldanmm. Halbuki evin yklmayacan mit etmitim der. Eve de, yklmadan nce bana haber verecektin diye sitem eder. Bu szlere gizli bir sesle cevap veren ta ynlar yle der: Zavall deme der: Haksz infili brak! Geip de karma feryd eder misin imdi? Haber mi vermedim, amma kulak veren kimdi! Duvarlarmda yark sandn azlarndan, Birer zebn- tezallm uzattm, ey ndan! Fakat amurla kapardn da her gn azm sen, Ziyde syleyemezdim susardm artk ben!... Ancak airimiz, milletin binasn temelsiz saymaz. Milletin binasnn temeli salam olduundan elbirlii ile gayret sonunda, hezimetten sonra dirilmek mmkndr. Bylece iyimser bir baka sahiptir.: almann o kadar feyzi var ki: Hayrettir! Hezimetin sonu lmek deildir elbette. Denler oldu zamanyla ayn kbete: Fakat bugn yayorlar, hem eskisinden iyi. Milletin esaret altna girmesinin sebeplerini tartan aydnlar (zevil-ukul) bazlar siyasetten, bazlar askerlerden, ilimden, sanattan, paradan yana oldular. Her kafadan bir ses kt. Ancak kalknmaya mahalle mektebinden balamay tercih eder:
280
Sonunda: Kuvvetimiz, phesiz, ilerlemeli; Fakat dnmeli her eyde nceden temeli. Teammm etmesi lzm marifin mutlak: Okur yazarsa ahli, ne var yaplmayacak? Donanma, ordu birer ihtiyc mbrimdir, O ihtiyc, fakat, reten muallimdir! Deyip karrn vermi ki, aynen icraya, Konunca ortaya km, bugnk Almanya. iirdeki mahalle mekteplerini teklif eden ihtiyar bir adamdr. Bunun szne bunak denilerek pek iltifat edilmemitir, oysa bu kii tecrbeyi temsil etmektedir. Bu tecrbe, Almanyann kalknmasna da uymaktadr. 1870 ylnda Sedanda Franszlar yenen Prusya ordularnn zellii, eitimli (muallem) olmasdr. Bu ordu ayn zamanda, muallimdir (reticidir)., airin tespiti bu satrlar yazd yllardaki Balkan Savandaki durumumuzu maalesef anlatmaktadr. Nitekim bu savaa katlan Trk subaylarnn ou bilgisizdi. Komutanlar Prusya ordusundakiler gibi harp kurallarn bilmiyorlard. Toplum fakirdi ve genel bir cahillik sryordu. Bu savata din hususunda dikkatsizlik olmakla beraber, esasen dnya ileri de yetersizdi. Ayrca baz subaylar kendi grevlerinin dna karak hkmete mdahale etmeye kalkmtr (Muhtar, Mahmud. s. 163-188). M. Akife gre, mahalle mektepleri zamannda alsayd veya gzelce deiiklik yaplsayd lkemiz cahil kalp bu kadar musibete uramazd. lme ilk adm mahalle mekteplerinde atlr. Sonra da retmenin zellikleri zerinde durur. Ona gre retmende olmas gereken zellikler unlardr: imanl, edebli, liyakatli ve vicdanl olmaktr. lkenin dt skntlar cehaletten kaynaklanmakta olup, okullar almadan sorunlar zlemez: Felketin ba, hi phe yok, cehletimiz; Bu derde re bulunmaz ne olsa- mektepsiz.
281
Ne Krd elifbeyi skm, ne Trk okur, ne Arab; Ne erkesin, ne Lazn var bakn, elinde kitb! Hlsa, milletin efrd bilgiden mahrum. Unutmayn unu lkin: Zaman: Zamn- ulum!. Evet, ulumunu asrn ebba retelim; Mukaddesta, fakat, oka ihtirm edelim. V. Toplumdaki insanlarn Snflandrmas M. Akif halkn kanaatlerini deerlendirerek bunlar snflandrr. Birinci zmre avamdr. Bu topluluk uykuya devam etmek isteyen, gnne raz olan, kuru bir tevekkl anlaynda olanlardr. Birinci zmreyi tekil eden zavall avam, Braksalar edecek tatl uykusunda devam. Bugn nasibini yerletirince kursana, Yarn nedir? Onu bilmez, yatar dner sana. Yklsa ar- hkmet, tklsa kabre vatan, Vazfesinde deil: nk hepsi Allahtan! Ne hkm var ki essen yalanc dnyann? lrse, yan gelecek Cennetinde Mevlnn. Fen kuruntu deil! Ben derim, sorulsa bana: Kabul ederse Cehennem ne mutlu, amca, sana! kinci zmre, hayata kskn olanlardr. Bunlar umutlarn kesmilerdir. Bunun sebebi de atalettir. Halbuki Allahn rahmetinden mit kesilemez. kinci zmreyi tekil eden cemat ise, Hayta kskn olandr ki: Saplanp yese, Selmetin yolu yoktur Ne yapsalar bouna! Demi de hrkay ekmi btn btn bana.
282
Bu trl bir hareket mahz- kfr olur; zr: Taleble mir olurken bir yetinde Hud, Buyurdu: Kesmeyiniz rh-i rahmetinden md; Ki mrikin olur ancak o nefhadan nevmd. nc grup, kendilerine gen aydnlar denilen zbbelerdir. Bunlar aile, vatan ve mukaddese saldrmlardr. Bunlar sefahetle vakit geirmekteler, Avrupann Franszn ahlakn ve fuhunu, ilhadn (inanszsln) Almann birasn almlardr. Halbuki bunlar Avrupann ilmi, sanayii ve edebiyatn alsalard lkenin ehresi deiirdi. Heriflerin, hani dny kadar bedyii var: Ulmu var, edebiyyt var, sanyii var. Giden birer avu olsun getirse memlekete; Dner muhitimiz elbet muhit-i marifete. Geri kalan drdnc grup ise lkede nemli skntlar olduu hallerde bile gnlerini zevk iinde geirenlerdir. Ne kald arkaya? Drdnc ksmn efrd. Bu zmrenin de sefhet hayt- mutd. Hem itiydn hibir zaman deitiremez; O nazl sineye, zr, ackl bir ey giremez! M. Akif yine areyi eitimde grr. lkenin dt skntlar cehaletten kaynaklanmakta olup, bu okullama olmadan zlemez: Felketin ba, hi phe yok, cehletimiz; Bu derde re bulunmaz ne olsa- mektepsiz. VI. Geri Kalmln Sebepleri Rusyal Mslman olan Abdrreid brahim tm ark dolam ve Mslmanlarn geri kal sebeplerini incelemitir. Mslmanlar Batnn ilmini ve fennini almal, ama kendi ruhlarnn yapsna uygun bir usul takip etmelidirler.
283
Abdrreid brahimin diliyle Mehmet Akife gre gerilik sebeplerini drt gruba ayrmak mmkndr (Dzda, M. Erturul. M. Akif Hakknda Aratrmalar. s. 88-93); Birinci sebep: fikir adamlaryla halkn (avamn) arasnn ak olmasdr. Sizde erbab- tefekkrle Batc aydnlar din ve diyanete kar olduklarndan ar gitmekteler (Mtefekkir geinenler ne diyor sizde bakn:) Buna karlk halk dinsizlik korkusuyla faydal ve faydasz tm yeniliklere kar kmaktadr: (Gelelim imdi, ne merkezde avamn hissi) bylece halk-aydn dmanl meydana gelmitir. kinci sebep: ediplerin, yazarlarn ve airlerin zararl yol tutmalar, eskiler olandan bahsederken bunlarn bira, fahie, dinsizlikten bahsetmeleridir. Bunlar, yabancdan daha yabanc olmaktadrlar. (debanz hele gayretle baya mahlukat Kudretim yetse eer, on yedisinden yukar,..) nc sebep: aydnlarn ilerleme iin taklide bavurmalardr. (imdi bir kavmin iinden mtefekkir geinen) Drdnc sebep: aydnlarn, slam ve onun ilme yakn ve tevik ediciliini anlamam olmalardr. (Mtefekkirleriniz dini de hi anlamam) Uyan! adl iirinde (18 ubat 1915) Dou dnyasnn iinde bulunduu miskinlik hali dile getirilmitir: Ey koca ark, ey ebed meskenet! Sen de kmldanmaya bir niyyet et. Korkuyorum, Garbn elinden yarn, Kalmayacak ekmediin melanet M. Akif, Berline seyahat etmitir. Berlin Hatralar iirinde banda, stanbul ile Berlin ehirlerini, otellerini, yollarn karlatrlr. M. Akif, Duyun-u Umumiye binasn ok sevimsiz bulur. nk M. Akif, d borlara kardr. Hatta bunu menhus (uursuz)
284
olarak nitelendirir. lke, dn alarak almadan hazinesinde dengeyi salamaya almaktadr. Halbuki bu durum, milletin aclarn artrmaktadr: Kim gel demiti menhusa? Brakmak isteyedur, sen, brakmyor ki seni Nasl! dn alarak bol tutar msn keseni? -Dalp da milletin lm- b-nihyesine, evirme bahsi, birder, ylan hikyesine! Hindistan smrge olarak hakim olan ngilizler, oradaki halk birka lordun emrine vermi ve ya vergiyle ya da askere almayla onlara tahakkme mahkum etmitir: Btn hazini Hindin, o muhteem yurdun, Gider de hrsn teskne ak lordun; Zavall yerliyi ktlk zaman zaman kemirir; Bu, kan tkrmeye baksn O, muttasl semirir! Hukuk-i millete hkim den bir istibdd. Kuzey blgesine hakim olan Ruslarn zulmlerini de Nerondan daha kt bulur. Ky basma, ehir yakma ve harbe srlmeler Ruslarn yaptklar ilerdir: imle doru karsan vasiyy-i snnin, Neron rezilini mahcb eden, enatini M. Akif, Almanlar ngilizler ve Ruslardan farkl grr: Deil mi bir anasn sen? Deil mi Almansn? O halde fikr ile vicdna shib insansn. Almanlar 1870 ylnda Franszlara kar Sedan savan kazandktan sonra uzun yllar savaa girmemitir. M. Akif, bunu hatrlatarak bar dneminde Almanlarn el ele vererek gece gndz altklarn bu srede nfuslarn iki kat, ilimlerinin ise on kat arttn ve byk bir ilerleme saladklarn belirtir:
285
Siz elli yl oluyor, belki, harbe girmediniz. Geen muharebeden anl bir celdetle knca verdiniz evld- memlelek elele; O, Almanyann kalknmasnn temelinde eitime yaptklar yatrm grr. Ayrca st tabaka ile alt tabaka arasndaki uyum salandndan milli birlik de temin edilmitir. Dnceler farkl olsa da gayeler bir olunca baar ortaya kmtr: Marif oldu umumun gdy- mtereki. M. Akif, Almanyadaki kalknmann ayn zamanda dini temelli olduunu ifade eder: Deyip sarlmada asla tereddd etmediniz. Naslsa mektebiniz tpk yle mabediniz. Almanya din ile dnyay dengelemitir. Akif bunu yle anlatr: Ne an sads boar sanatin ternesini, Ne susturur medeniyyet bu hiret sesini. M. Akif, yetien neslin hayat tanmamasn da eletirmekte ve lkemizde eitimin sadece tketici snf yetitirdiine iaret etmektedir: Hayt anlamyor nk grmyor, okuyor; Zavall krkna gelmi de az st kokuyor! ngilizler, Osmanlya zlmeyin, yaamaktan kesin midinizi! diyerek slam alemi zerindeki politikasn aklar: Msr, slam dnyasnn sska gvdesi zerindeki kafas mesabesindedir. Hind ise bu dnyann hassas kalbidir. Osmanl ise kmldamak isteyen koludur: Ki bo brakmaya gelmez, ne olsa korkuludur!. ngilizler bunu bildiklerinden beyne peneyi takarak gse yerletirmiler. ullanacaklar bir kolu kalmtr. Bunu da kavmiyet (rklk) ile kskvrak bu gayeye hizmet eder. Bu zehirli tohum Arapla Trk arasna atld m, ne rpnan kolu kalr, ne de kanad
286
M. Akif, Kartal Kurnada olan bir ky dnnde anlatt gzlemleri dnemin kylleri, greileri (sporcular) geim dzeyi hakknda detayl bilgi vermektedir. Kyller bata beslenme yetersizlikleri sebebiyle bitkindir: Bet beniz sapsar brelerin hepsinde; Ne olur bir kii olsun grebilsem zinde! M. Akif, bahsettii Kartal blgesinin otuz veya krk yl nce gayet verimli olduunu belirtir. klim ve ya artlarna sk skya bal olan krsal kesim iddetli kuraklktan dolay ciddi skntya girmitir: Geti ry gibi, Allhm, o gnler neydi! u bayrlarda ki vaktiyle btn balardAyn konuyu yani Kartaldaki manzaray anlatrken M. Akif, eski dnemdeki kyl hayatn da tasvir eder: Gndz kyde kimse grnmez, herkes tarlada alr. Akam olunca insanlar cemaatte toplanr. Mslmanlar yaln kayalar gibi birbirleriyle saf tutar, ibadetlerine yaparlar. Tabii ki byle bir toplumsal yap gl olur. M. Akif, byle alkan ve dindar bir kylnn yerine fakir ve ahlaksz bir topluluun geldiini, evlerinin bakmsz, tarlalarnn rehinde, icralk olduunu, topraklarnn bakmsz kaldn syler. Eer verim ykselirse kylnn kudurarak har vurup harman savurduunu, camilerin bo olduunu, hatta imama anbarlk olduunu yine iki ve fuhuun getirdii hastalklarn ok yaygn olduunu belirtir: Kylnn bir eyi yok, shhati, ahlk bitik; Bak o srtndaki mintan bile tiftik tiftik. Milletin milyonlar ile alan Mlkiye, Tbbiyye, Bahriyye, Baytar, Ziraat ve Mhendishane acaba yeterli eleman yetitirmekte midir? Ne yetitirdi ki unlar acaba? Anlatnz. imiz dt m tersneye, yhud denize,
287
Mutlaka detimizdir, koarz ngilize. Bir ykk kpr iin Belikadan kalfa gelir; Hekimin hzk bilmem nereden celbedilir. Mesel bdce hesbtn yoktur karan Hadi mliyyeye gelsin bakalm Msy Loran. Asm iirinde dnemindeki baz batl inanlara da yer vermektedir: Bir maskara vaiz, cami krssnde vaaz ederken yerin altnda kz, onun altnda da balk, onun altnda ise kayalk bir deniz olduunu anlatr. Bunun doru olup olmadn soran cehaleti temsil eden Krde, Hoca susmasn aksi taktirde kzl bir kafir olacan syler. O da byle bir durumda lmenin daha doru olacan syler. M. Akif, gemie svenlerden olmad halde, gemii tenkit etmekten de ekinmez. nk okulda ocuklara mit yerine karamsarl alamlardr. rkek nesil yetitiren okullar, hissiz, fikri bozuk ve azimsiz nesil yetitirmektedir. Oysa mitsizlik (yes) tamak kfrdr: Daha mektepte ocuktuk, bizi yldrd hayat; Oysa hi korku nedir bilmeyecektik, heyhat! Hatta M. Akif, slam dnyasnn karamsarl resmi din haline getirdiini syler: Ya senin lem-i slmn yese; Dn-i resmsi odur, vazgemez kim ne dese! Oysa slam dini azim ve sebat dinidir. O, hayat dinidir. mitsizlii din ile badatrmak mmkn deildir. slam alemi Rumi 1000 senesinden beri gsz bir haldedir: Ah o din nerde, a azmin, o sebtn dni; O yerin gkten inen dni, haytn dni? Bu dalgn ve yalnz, bir tabirle de le olan slam alemini kaldrmann yani iktisadi kalknma iin baz tedbirleri sralar: say medid (uzun sreli alma) arttr. Sonra Tevfik (Allahn yardm)
288
buna baldr. nk kul, almakla sorumludur. nsan altnda emekleri boa kmaz. Oturup dil dkecek yerde gidip dksene ter! szyle de almann nemini bir kat daha vurgular. slam taviz vermeden yaamaya alm olan Ebu Zerrden de bahseden M. Akif, onun grlerini demir leblebi olarak deerlendirir: Ne demir leblebi meslek bu, Eb Zer-vri? merin zbta memru geleydin bri! Toplumda aydnlatmaya yakt bulunamad bir ortamda kulplerde sefahet iin kullanlmasn Ona gre, nemli bir israf kaynadr. Herkes bakkaldan glya gibi azar azar gazya alrken, kulplerde haftada bir sandk gaz yaklr. stelik buralarda kumarbazlar faydalanr. Halbuki millet evlerde ksz kalmtr. Sokaklar geceleri karanlk kalmtr. Bu muhtekir grubu (karaborsaclar) utanmazlardr. Millet a ve sefil inlerken, yzlerce len ve hesapszca srnen insanlar varken bu karaborsaclar zevklerinin peindedirler: Gelelim imdi kumarbazlar tehdide. Evet, Btn evlerde ksz bunalrken millet, O kulpten srtan enlie insan duramaz: M. Akif, milletlerin talihini (ikbalini) iki unsura balar: marifet ve fazilet. Bu ikisi birbirini tamamlar. Marifete sahip olmayp sadece fazilet sahibi olanlar zaafa derler. Bizim durumumuz buna rnektir. Marifeti olup da faziletten mahrum kalanlar ise en kt hastalklara maruz kalrlar. Son yz yldr marifetten mahrum kalan millet, fenden mahrum kaldndan Batnn emrine girmitir. M. Akif, Batnn ilminden faydalanmay ister. Hatta bunun iin gece gndz almal, gerekirse onlarn lkelerine gidilmelidir. Gelecein ilimleri ile megul olunmaldr. O dnemde kudret-i zerriyye (zerrenin, atomun gcn) renmeyi tavsiye etmitir: Sde Garbn, yalnz ilmine dnsn yznz. O ocuklarla berber, gece gndz, didinin; Giden yz senelik ilmi sk elden edinin.
289
Alnlar Terlemeli iirinde Bat alemi ile yaad dnyann gelime farkn anlatr. Burada toplumcu bir anlay benimser yani, sadece bireysel almay yeterli bulmayp, dnemin cemiyet (toplum) dnemi olduunu syler: Bugn ferd mesnin nedir mahsul? Hep hsran; Birer beyhude yatr damlayan tek tek alnlardan! Afrika bir mnzevi olan air, Roosveveltin olu Mr. Archibald Bullok Roosvelte Mekke erifinin olu ud sanats erif Muhyiddin Targana ilgisinden dolay yazd Sanatkr adl iirinde Amerika ile ilgili iktisad ilgilendiren baz duyumlarndan bahseder. amda yazd Bir Mektupta insanlarn rzklarndaki farkllklar anlatr. Hasbihal trnden yazd msralarda insanlarn farkl hallerinden bahseder: Gel de gr Hlikn ne kullar var, u haytn ne sab yollar var? Kimi han kesinde paslanyor, Kimi g-i hke paslanyor. Kimi dm fir- mevte esr Kimse duymaz lr gider de fakr! Kimi eyler hayta istin Kimi uzlet-gzn-i fakr u fen Kiminin karn a, fakat gz tok Zannedersin cihana minneti yok! Kimi hir fezy zillete, Kimi dir muhit-i hayrette Kimi olmu da borca mstarak Ona bir intihr var yapacak! Kimi icbr- rzgr ile h
290
r u rzndan eylemi ikrh Kimi pyn hevy- gaflette Kimi beyhude bir nedmette Kimi tye rabt- kalb etmi Kimi yolsuz harb olup gitmi Kimi bzr- cn iken, ne garb! Kemi ser-der-hev-y vasl- habb! Kimi dnyy- anlam, yanyor Kimi mmde dm, aldanyor Kimi ikbl iin zelil oluyor Kimi n istiyor sefl oluyor Kimi say eyliyor harb oluyor Kimi ngh feyz-yb oluyor Bin garbet ki byle mevc uruyor te idrki, akl durduruyor! Bylece M. Akif, insanlar arasndaki iktisadi farkllklar saydktan sonra bunun hikmetini de ayn iirin devamnda, hakikati renmek, yaratl srrnn irfan ve alemin tasavvuru olduunu belirtir. Deerlendirme Milli airimiz M. Akif Ersoyun stiklal Marnda verdii mesaj Safahattaki grlerinin bir haslasdr. Milli airimizin babas ulemadan olup, kendisi ilkokula giderken vefat etmi ve aile olarak iktisadi skntlarla babaa kalmtr. Bu nedenle ileride hemen memur olmak iin Baytar Mektebini tercih etmitir. Hayat boyunca srf kendisinin ve evresindekilerin iktisadi refahn ykseltmek iin gayret etmemi, stiklal Mar dln kn paltosu olmad halde bir hayr kurumuna balamtr.
291
M. Akifin okuduu Baytar Mektebinde iktisat v.b. dersler mevcut deildi. Safahattaki iktisadi konular daha ok toplumun ektii skntlar ele alrken yer almtr. Bunlardan atalet (tenbellik) en ok ilenenidir. Bunun sebepleri arasnda toplumsal yap, kadercilik anlay, kahvehaneler yer alr. M. Akif, kader anlaynn gerilemenin temel sebepleri arasnda olmasn zel olarak ele alr. Babas, tasavvufa mensup iken kendisinin buna ok scak bakmad hatta olumsuz ynlerini ele aldn syleyebiliriz. O, slam lkelerinin smrlmesi, Almanya ve Japonyann ileri gitmesi sebepleri arasnda dini ve milli deerlere yer verilmesini gstermitir. Bylece O, dini ve milli deerlerin iktisadi gelime iindeki yerinin nemli olduunu belirtmitir. nk din ve ilim birbirlerini tamamlar. M. Akif, liberal devletten yana olmayp, bugnk anlamyla sosyal devleti benimser. Nitekim Kocakar ile mer iirinde bunu anlatr. ktisadi gelimenin ana hareket noktas temel eitimdir. Burada Almanyay rnek gsterir. slam toplumlarn birliinden yanadr. Bunun iin Dyun-u Umumiyi yerer. Hatta devletlerin borlanmalarn dilencilik olarak grr. Oysa, bir zamanlar Avrupallar Osmanlya boun eiyordu. Toplumlarn ilerlemelerinde aydnlarla halkn ayn hedeflere ynelmelerinin zorunluluunu vurgular. Gelimi lkeler bu birliktelii savunduklar halde slam toplumlarnda aydnlar bat taklitiliine, halk da batl itikatlara ve banazla sarlmtr. Halbuki din/gelenekle ilim el ele vererek kalknma salanmaldr, Almanya ve Japonya gibi... KAYNAKLAR - Altn, Hamza. II. Abdlhamid Devrinde retmen yetitirme Meselesi. Devr-i Hamid. Sultan II. Abdlhamid. C.2. Erciyes niversitesi yayn. Kayseri, 2011. (C. 1 s. 275. ) - Arpac, Seyfullah. Sultan II. Abdlhamid Bibliygrafyas. Devr-i Hamid. Sultan II. Abdlhamid. C.1. Erciyes niversitesi yayn. C. 5. S. 341. Kayseri, 2011.
292
- Bahadr, Osman. Erken Cumhuriyet ve Bilim. Trkiye Bilimler Akademisi. Akademi Forumu 37. kinci bask, Ankara, 2005. - Bayyiit, Mehmet. Mehmet Akifte Din ve Toplum Sorunu. Hakikat Adam Mehmet Akife Armaan. Editr: Mehmet Babayiit. Konya 2011. s.149-171 - Behar, Cem. stanbulun Bir Mahallesinin Portresi: 16.-19. Yzyllar. Trkiye Bilimler Akademisi. Akademi Forumu 43. Ankara, 2006. - Bolay, Sleyman Hayri. Mehmet Akifte Say (/alma) Felsefesi. (s. 747-753) Burdur Mehmet Akif Ersoy niversitesi. Uluslar aras 1. Mehmet Akif Ersoy sempozyumu Bildiriler Kitab, 19-21 Kasm 2008. - Dzda, M. Erturul. M. Akif Hakknda Aratrmalar III. stanbul 2006. - Dzda, M. Erturul. Mehmet Akif Hakknda Aratrmalar. I-II-III. M.. lahiyat Fak. Mehmet Akif Aratrmalar Merkezi yaynlar. stanbul-2006. - Ersoy, Mehmet Akif. Safahat, Eski ve yeni Harflerle Karlatrmal Neir ve Safahat Dnda Kalm iirler. Nere hazrlayan: M. Erturul Dzda, z Yaynclk. stanbul, 2009. - Fevziye Abdullah Tansel- Mehmet Akif Ersoy Hayat ve eserleri, Kanaat Kitabevi, stanbul, 1945. - Gven, Bozkurt. Osmanldan Cumhuriyete Kltrmzde Bat Etkileri. Trkiye Bilimler Akademisi. Akademi Forumu 12. kinci bask, Ankara, 2004. - z, Muallim Mahir. stadm M. Akif. Hazrlayan M. Erturul Dzda. stanbul Bykehir Belediyesi Kltr yayn 1. Bask, Ocak 2011. - Kara, smail; banolu, Fulya. Sessiz Yaadm, Matbuatta Mehmet Akif 1936-1940. Zeytinburnu Belediyesi Kltr Yayn, No. 20. 1. Bask, stanbul, 2011. - Kara, smail. Akifin Aktif Din ve Ahlak Anlay. Vefatnn 75. Ylnda Uluslararas Mehmet Akif Ersoy sempozyum Bil-
293
dirileri. 12-13 Mart 2011. Hazrlayan:Vahdettin Ik. Zeytinburnu Belediyesi kltr yaynlar no: 21. stanbul, 2011. - Muhtar, Mahmud. Balkan Harbi. stanbul, 1979. Tercman 1001 Temel Eser. - zalp, mer Hakan. Mehmet Akif Ersoy Firakl Nameler Akifin Gurbet Mektuplar. Tima yaynlar, stanbul, 2011. - Pamuk, evket. Dnyada ve Trkiyede ktisadi Byme (1820-2005) Trkiye Bilimler Akademisi. Akademi Forumu 49. kinci bask, Ankara, 2007. - Sayar, A. G. Osmanl ktisat Dncesinin adalamas. stanbul, 1986 - Sinmez, . alar; Yaar, Akn. Veteriner Ynyle Mehmet Akif Ersoy. Hakikat Adam Mehmet Akife Armaan.editr: Mehmet Babayiit. Konya 2011. s.339-355. - Tabakolu, Ahmet. Sultan II. Abdlhamid Dnemi ktisadi Yap. S. 173-205. Sultan II. Abdlhamid Dnemi Ekonomisi. S. 206-243. Devr-i Hamid. Sultan II. Abdlhamid. C.1. Erciyes niversitesi yayn. Kayseri, 2011. - Tekin, Mustafa. Mehmet Akifin Dou ve Bat Algs. Hakikat Adam Mehmet Akife Armaan. Editr: Mehmet Babayiit. Konya 2011. Ss. 173-195. - lken, Hilmi Ziya lken. Trkiyede ada Dnce Tarihi. lken yaynlar, ikinci bask, stanbul-1979.
294
ASIM RNDE SOSYAL OLAYLARIN TAHLL
Selim CERRAH* Her insan aslnda kendi dneminin ocuudur. Allah zamana ve olaylara mdahale etmek iin Peygamberler gndermi, vahiy yoluyla toplumlar irad etmekle bu elilerini grevlendirmitir. alar boyunca milletimiz iinden, toplumun temel sorunlarn zebilecek fikir ve dava nderleri yetimi, alara k tutacak eserler bu vesileyle domutur. Dede Korkut, Mevlana, Yunus Emre, HaCI Beka- Veli, eyh Edebali ve oralardan szlerek akan tarih, Mehmet Akife oradan ada ve takipisi dier dava nderlerine uzanarak, iinde yaadklar toplumun sorunlarna, kendi medeniyetlerinin nda, kendi kltr ve irfanlar iinde areler aramlardr. Merutiyet dneminin genel karakterinden doan bir anlay sonucu, o dnem aydnlar sorumluluk uuruyla hareket ederek, Dnyann gidiatna da bakarak, vatann ve milletin gelecei nasl ekillenecek sorusu erevesinden hareketle, snrlarn korunmas ve farkl etnik yaplarn bir arada tutulabilmesi iin neler yaplabilir konusundaki araylarn youn bir ekilde devam ettirmilerdir.
* Ankara l Gnl. Meclis yesi Eitim Kom. Bak. lim Yayma Cemiyeti Ankara b. Bk. Yrd.
295
Akif; Alem-i slamn Cehalet, Taassup, Hamaset, Tembellik gibi hastalklarndan muzdarip olarak yayor. Vatann, Milletini seven, grd yanllklar en sert bir slup ile tenkit eden, Milletin kurtuluu iin gerekli zm yollarn dile getiren ve bu konularda yaad hemen hemen her dnemde ynetim muhalifi olan ama muhalefetini suskun bir edayla yrtrken, tenkitlerini daha ok iir diliyle ifade eden bir ahsiyettir. Muhalif kimlii aleni olmasna ramen saygnln koruyabilmesi ise ayrca dikkate deerdir. Bu saygnl sebebiyle olacak ki eletiri ve tenkitleri bugn bile dikkate deer grlyor, zm nerileri ve teklifleri bugn bile sosyal ve siyasal meselelere k tutmaya devam etmektedir. Akif; iiri, hayatn ve sosyal olaylarn ak iinde karlat sorunlarn tehisi iin bir vasta olarak kullanmtr. lim, Marifet, Fazilet, Sayu gayret ve elbette ki efkat ve merhamet ykl bir slubu kuanm olmas ise Akifi hepimiz iin ok daha zel bir konuma ykseltmitir. Asm iirinde n planda 3 temel karakter grnmektedir. Bunlar; Kse mam, Hocazade ve Asmdr; aslnda bu karakterler Akifin farkl ynlerinin birer tahlili, karakterinin farkl boyutlarnn analizi gibidir. Biraz modern, biraz da muhafazakar ynleri olan Akif; bu iki ynn Asmn ahsnda bir araya getirmek suretiyle arad, bekledii gen profilini bizlere sunmaktadr. Asm; Akifin zor artlar altnda da olsa yetimesini istedii genliin bir rneidir. Yaad mddete ahlakl bir insan olmay temel bir ilke olarak kabul eden Akif; genlie rnek olmasn istedii Asmn da bir Ahlak nsan olmasn arzulamaktadr. Toplum meselelerini Adalet ekseninde zmeye alacak, hukuksuzlua ve ahlakszla prim vermeyecek, hakszlklara kar sesi gr kacak bir kiidir Asm. Daha nce eitim iin batya gidenler bir nevi Tersine Devirme haline gelmi, gya aydnlar ise toplumunu ve deerlerini hor grerek batl yaam tarz iin lkeyi terk etmeye balamlardr. Onlar batdan ilim irfan getirmek yerine, yaam tarz
296
ASIM RNDE SOSYAL OLAYLARIN TAHLL / Selim CERRAH
getirmilerdir. Akif, Asm Avrupaya gnderirken o toplumlar ile iletiim kurmasn tavsiye ediyor, orada bulunan dorular almasn, ilim renmesini, ilerleme yollarn kefetmeye almasn tavsiye ediyor, Millet yararna alacak faydal evlatlardan olmasn kendisinden ve arkadalarndan bekliyor. lim renmek iin bir an nce yola koyulmalarn, eitimlerini tamamlaynca ise hi vakit kaybetmeden geri dnerek Vatana ve millete hizmet etmelerini istiyor. Asm iiri; toplum meselelerini iir diliyle ve hikaye tarznda dile getirmek suretiyle zme abas olarak grlebilir. iir iinde ve Safahatn dier blmlerinde bu tarz anlatm ok kullanlmtr. Mahalle kahvesi, Kfe, Seyfi baba, Hasr, Meyhane, Selma, Kse imam, Azim, Sanatkar, vb. hikaye tarznda inad edilen iirler, hayatn iinde var olan sorunlara tehis ve tedavi araylar olarak grlebilir. Asm iiri Akifin zledii gelecein iiridir. iirde nce ierisinde yaanlan artlarn tahlili yaplarak, kurtulu yolunu yeni bir neslin ina edebileceidncesi bizlere anlatlmaya allmaktadr. Bu gelecee dnk admlar sralanmadan nce ise bata aile ve evlilik kurumu olmak zere sosyal hastalklar tehis edilmeye balanm, ky hayatnn geldii ackl durum, spor msabakalar ve sporcularn acziyyet iindeki hali de resmedilerek yaplmas gereken daha ok i olduu hakikati bizlere hatrlatlmaktadr. Btn bu halledilmesi gereken konular, 2 eski dostun penceresinden tahlil edilmek suretiyle biri geleneksel metotlarla, dieri ise gelenei yeni artlara uygun olarak yorumlayp, yeni bir bak asyla zmeye almalarna ahit oluyoruz. Btn bu sohbetlerin merkezinde nasl bir k yolu bulmalyz sorusu cevaplanmaya allmaktadr. Akif iire kendi olunun adn vermeyip kadim dostu Ali evki hocay canlandrd Kse mamn olu Asm ismini vermi olmasn da iyi tahlil etmeliyiz. Ali evki hoca hi evlenmemitir ve evlad da yoktur. Belki de Akif, kendi evlad da dahil olmak
297
zere malubiyet zamanlarnn yetitirdii her bir genci, iinde yetitirildikleri maarif sisteminin kurbanlar olarak grd iin onlar grkemli slam Medeniyetinin geleceini ina edecek yetkinlikte gremedii iin byle davranmtr. Asm, muhayyel bir kiilik olsa da onun vastasyla bizlere model bir genlik nerilmektedir smini peygamberlerin smet sfatndan alan bu gen, sradan bir kiilik deildir. Bu nesil; sahici, ayaklar yere basan, ilim-irfan sahibi ve azimle, tuttuunu koparabilen ahsiyetli insanlardan olumaldr. Akifin diliyle; Drt ba mamur, Ne byk hilkat o asm ne muazzam heykel ifadeleri ve devamnda Asm aranan yi insan dr diyebiliriz. Akif byk bir ideal ve dava adamdr. Kendi devrini gzlemleyerek dile getirdii sorunlarn bir ksm ise bu gn bile zm beklemeye devam etmektedir. Bu durum ise ayrca zerinde dnmeye deer bir haldir. Bu konuyu anlayabilmek iin balang olarak u 3 tespiti yapabiliriz. 1Akif; toplumun yakaland hastalklar, ncelikle Kurann bize rettii temel hastalklar penceresinden yola karak deerlendirmi, buna uygun zmler aramtr. 2Sorunlarn bir ksmnn hala zlememi olmas ise, (hatta gncelliini srekli korumas) Akifin derinliini ve bykln bizlere gstermektedir. 3Aradan geen yaklak yzyllk bir zamana ramen bu sorunlardan bir ksmn hala aamam olmamz ise bizim cehaletimizin ve dine kar nyargl halimizin bir gstergesidir. Bu giriten sonra ok uzun bir metin olan Asm iirinde hikaye ve fkra tarznda anlatlan olaylarn zerinde durarak sosyal hadiseleri nasl tahlil ettiini tespit etmeye, bu konudaki grlerimizi ifade etmeye alacaz. ASIM R MESELELERE BAKI BALAMINDA TOPLUMSAL
ki eski dost bir araya gelip halleip dertletikten sonra Nesl-i Hazr denen acayip mahlukun durumunu dile getirmek
298
suretiyle muhabbeti koyulatrrlar, bu srada kuaklar arasnda oluan farkllklar dile getirerek konumay srdrrler. Kse mam Hocazadeye sitem ederek babasnn ilmine talip olmayp air olmasn eletiriyor ve zellikle toplum ahlakn tahrip eden baz airler ile yozlam baz tasavvufi akmlarn iir yoluyla yaptklar tahribatlarn peinden gitmemesini salk verir. Toplumun birikmi onlarca sorunu varken, baytarlk eitimi alm bir kiinin tarm, ziraat ve hayvanclk konularnda almas gerekiyorken, bo ilerle (iirle) uramas doru deildir, bize insan hekiminden daha lazm baytar diyerek szn devam ettirir, onun bu eletirilerine karlk Hocazade ise; Sadi ve Attar gibi Peygamberi Hikmete talip olan airlerin yolundan yryerek yol almak istemenin ve dnyay doru okuyarak olaylara are aramann gerekliliini cevap olarak zikretmektedir. Sonrasnda Asma gemeden hemen nce Hocazade olu Emine seslenerek ondan ay istiyor, bylece kendi olunu da iire katyor ama ondan beklentisi bir nevi gndelik ileri yaptrmaktr. Sra burada Kse mamn olu ve gelecein mimar olacak olan Asma gelmitir. 1Onun dertleri nemlidir, amma nce toplumun dertleri konuulmaldr. O gnk artlarda en iyi eitim alm olmas gereken kesiminden olan emekli bir paann yaad ailevi buhranlar ve nefsine esir olarak yaad hovardalklar konuarak konuya girilir. yi bir eitim alm olmas dnlen bir paann aile hukukunu yok sayarak ehvetine esir dmesi, ac sonularyla beraber hikaye edilmek suretiyle bizlere, ailenin nesil yetitirmede ne kadar nemli olduu hatrlatlmakta gibidir. Aslnda balangta bir imam evladnn air olmasnn knanmas da sanki bu amaca matuf gibidir. Sava sonrasnda birok ailenin basz kalm olduu gereini de gz nne aldmz zaman burada paylalan derdin bykln de anlam oluruz. Aile kurumu zedelenince bu vatana sahip kacak, yeni Erturul Gaziler, Sleyman ahlar yetiemeyecek ve tarih sahnesinde yeniden mefahir dolu sayfalar aamayacaktr.
299
2Yol bir kr dnne varr ve Kartalda bir ky meydanna varlr. Kylnn beti benzi sararm, pehlivan diye ayra srlen biarelerin ise braknz gremeyi, yrmeye bile mecali kalmamtr. Bylece gl kuvvetli olmas gereken greilerden hareketle savan toplumu ne hale getirdii hatrlatlmakta ve 30-40 yl nceki halimiz zikredilerek, Mselsel man dolu bir cephenin zlemi dile getirilmektedir. Bir dn ve onun elencesi olan gre msabakalar nazara verilerek toplumun hali anlatlmaktadr. Evlenip aile kurmann zorlatrlmas, lim ve rfann terk edilmesi, alp retmek yerine har vurup harman savurma zihniyetinin yaylmas sonucu, gelecee daha gvenle bakabilme imkan kayboluyor, evlilikler yerini gayr meru ilikilere terk ediyorsa, almak terk edilmi, retim azalmsa mutlu olamayz, sadece gemi ile avunarak yaayabiliriz dersi bu hikayenin mihveri gibidir. 3Oru ikliminin scaklara denk geldii bir mevsimde bir kr aasnn hikayesi ise bizlere iimize gelen hususlarda ne kadar uyank! olduumuzun iareti gibidir. Ky ky gezerek seferiyim deyip oru yemekle geen gnler arasnda rahata yaayan bu densiz, grd ryay birazda baskyla yorumlatt kendi halinde bir vatanda olan ark Emmi tarafndan adeta rezil edilmitir. Bu dersi; fikir yoksunu, ktrm, beyinsiz kiilerin halini anlayabilmek asndan iyi okumalyz. Bylece Dinin emirlerini keyfine gre yorumlayan kiilerin hali bizlere anlatlmakta ve bu tutumlar yerilmektedir. Ayrca ayn blmde ilim adamlarn; skat, eri, lei gibi adlarla karalamaya alan nadanlara da dersleri verilmi oluyor Hikaye bizlere memleketin halini anlatmaktadr. Hkmet mark bir deliyi bir ehre Vali tayin eder, Vali geri kalmln sorumlusu olarak gnn eitim kurumlarn sulayarak sze balar. Hocalardan biri mark yneticinin, devletin mhendis, kalfa ve sanatkar yetitirmemesinin faturasn hocalara kesmesine kar kar ve Vali efendiye ilme kar kma iini yap, der. Bu gidi pek hayra yorulamayacak gibidir. Millet gittii yolu bilemez, fikri kaybolmu bir haldedir. Krba altnda ikayet
300
edemez duruma getirilmitir. Hastalk belli ama tedavi edecek doktor yok gibidir. Atalarna svp hakaret etmeyi marifet sayan yzszler elinde duygular kreltilmi genlerin halini bu hikayede grebilmekteyiz. 4lim adamlarmzn da bu eletirilerin yaplmasnda biraz pay var gibidir. En azndan ilmin haysiyetini koruyamayanlarn. lim kaybolmu medreseler rm gibidir ve artk medreselerin slah edilmesi elzem bir hal almtr. Toplumun dzelebilmesi iin ncelikle ilim yuvas olan medreselerin slah gerekmektedir. Konyann bir kynde ahalinin muallimi kovmas zerine krsye kan Hoca, ahaliyi bir gzel haladktan sonra, yapt duaya kylnn pek clz bir sesle katlmasna ierlemitir. Kyl evet okumamtr amma, irfan sahibidir. Vaaz sonrasnda eve doru yola klmtr. Neden bize sormazsn der Mestanl day, mahkeme, iki taraf dinlemeden karar vermemeli der ve kovduklar muallimin namazsz niyazsz, oru nedir bilmeyen ve hatta ocuklara iman ve ahlak konularnda yanl yollar gsteren bir kii olduunu, ibadetsizlii tamam da daha nce kye gelmi olan gayri Mslim su mhendisleri kadar bile milletine ve milletin inancna saygs olmadn syler. Kye su ebekesi getiren gayr- Mslim alanlar hakknda; Dinleri batlsa da adamlar insan denilerek olay deerlendirilmi, kylnn ilme ve kalknmaya deil yobazla kar olduu, bizlere anlatlmtr. Hikayenin ardndan biraz ilerde anlatlan eekler ve acemi semerci hikayesi ile; Milletin imanna ve ahlakna saldrmann Herze Yemek anlamna geldii, ilerlemek iin ise adam olmak gerektii bizlere anlatlmtr. 5Sz dner dolar ve halimizi tasvir eden bir baka hikaye ile tecrbesiz bir kaptann harita ve pusula olmadan denizde yakaland bir frtna rneiyle, bir anlamda son devirde ttihat ve Terakki yneticilerinin basiretsizliine gelir. Onlar gya hrriyet isteyerek ynetimi bir darbe ile devralmlardr. Devr-i Sabk oluturmaya alan bu acemi hrriyetperverler vastasyla Bab-
301
Ali yokuunun; hayasz, arsz, ahlaken tkenmi (kpeklerden bile dkn hale gelmi) cahil sofulardan beslenen, vaiz geinen baz maskaralar elinde dinin znden uzaklatrlan milletimiz, kimliini yitirmeye, memleketimiz ise batmaya balam, ecdada svmeyi marifet sananlar ke balarn tutmulardr. Byle bir hal sonucunda; milletimizin fertlerinde mit kaplarn kran, yesi millete zerk eden, hissi meflu olmu, fikri kaybolmu bir kitle meydana gelmi, adeta damarlarndaki kan bile uyuturulmu, iradeleri yok olmutur. 6Bu ataletten kurtuluun yolu; Azmin ve sebatn dinini diriltmek, Kurann ruhunu yeniden kefetmektir. Bu uurda Say-u gayret ile almaktr. Gelecek zaman ina edecek nesli ina edebilmek iin ziraat, sanat vb. alanlarda milleti aydnlatacak eserler yazlarak kylere kadar ulatrlmal, tarm faaliyetleri gelitirilerek artrlmaldr. Hikayenin sonunda anlatlan eekler ve acemi semerci hikayesini de ayn balamda deerlendirebilir, i bilmeyen zavalllarn lkeye ve millete verdii zararlar grebilmemiz gerektii bizlere hatrlatlmaktadr. 7aknlmzn resmini anlatan bir baka tablo ise baa giren hrsz ile bekinin hikayesidir. Devleti ve milleti korumakla grevli olanlar igalcileri engellemek yerine millete eziyetle megul olmaktadrlar. Temsilde anlatlan hikayede, hrszn eli serbest braklp ayaklar balamaktadrlar, hrsz ise akl edip elleriyle ayaklarn zerek kaabilecek iradeden yoksun bir hale gelmitir. Hoca Mandal bir iman abidesidir ve millete lazm olan onun imandr. Ne are ki bu iman ve ilim aklar srgnden srgne gnderilerek cezalandrlmaktadrlar. Hoca, Zalim ynetim tayfas camiye gelmedii iin bu ii dert edinir ve idarecilerin yanna giderek gerekli ikazlar yapmaktadr. Medreseler rm, din hayat dini olmaktan uzaklam, ashab kiramn bize emanet brakt insanlk anlay kaybolmu vaziyettedir. Onlar Asr suresini okumadan birbirlerinden
302
ayrlmazlard. Yani Dini hayatn dini olarak anlayp yaarlard. Bu gn ise dalkavuklar yol alm, sahte sofular boy boy tespihlerin kurban haline gelmi, namus anlay yklmaya yz tutmu, hayaszlar etraf sarmtr. 8Artk mitler krlmtr. Anlatlan hikayelerin izdii manzara ktdr ve ecdat ise insanlara mit alayacak iler yapamaz hale gelmitir. Toplumun hemen her kesimi bu babozukluktan nasibini alm, iler adeta karmakark bir hale gelmitir. Kse mam tm bu manzaralarn midini tkettiini yaanlan halin insan kahrettiini syleyerek; bu gidi nasl dzelir? Buna kim dur der? Bir k yolu nasl bulunabilir? Konularnda endielidir. Ah o din nerde, o azmin, sebatn dini; O yerin gkten inen dini, hayatn dini? Bu nasl dar, ne kadar basmakalp bir grenek? Mslmanlk m dedin?... Tvbeler olsun, ne demek! Hani Kurandaki ruhun u heyulada izi, Nasl islam ile birletiririz kendimiz? Bu arada srgne gnderilen oflu hocann hikayesi de ayrca iyi okunmaldr. Alim zulme bakaldrmazsa ve devletin ulufesini reddetmezse, ahali doru yolu bulamaz bn-i Sina, Gazali ve Razi gibi alimleri yetitirmeden bu i olmaz. Ancak onlarn ilmiyle Asrn idrakine slam syletebiliriz yoksa sadece dipnot ve haiye okuyabilenlerden olmakla bu i olmaz Eer asr suresini ashabn anlad gibi anlamaz ve srekli olarak dertli olandan yana olmazsan sadece okumak hangi yaraya merhem olmu ki Hocazade kurtuluun Asmn Nesli eliyle gerekleeceine inanmaktadr. Bu neslin bu misyona aday olmasnn delili ise anakkale Destan ile anlatlmaya allr. Kse mam, anakkalede yaanlanlar kabul ediyor, fakat sava sonrasnda Asmn durumunun iyi olmadn, nasihat
303
dinlemediini, kaba kuvvetle ileri halletmeye altn; Ramazan aynda oru tutmayanlar veya orucunu bozanlar kendi elleriyle cezalandrdn, grd yanllklara mdahale ederek insanlar cezalandrdn, iret ehlini dvp tehdit ettiini, kumarbazlar tehdit ederek dvdn, ileri kanun yoluyla deil yumruk marifetiyle halletmeye altn syleyerek bir toplumun geleceini byle bir anlayla ekillendirmenin mmkn olmadn sylyor. Hocazade ise bu konuda mitvar olmaya devam ederek, sava sonrasnda bu hallerin grlebileceini, Kuvveti kanuna vererek bu ilerin hallolabileceini, bu konuda Asm ve arkadalarna nasihat etmek, onlar yarm kalan eitimlerini tamamlamak zere batya gndermek gerektiini dnmektedir. Asm ve arkadalar nasihat yoluyla bu fitneden kurtulabilir dncesi bugn iin de geerliliini srdrmektedir. 9Artk sz anakkale ehitleri isimli o muhteem kahramanlk destanna braklmtr. Bu destann manevi kahramanlarn biri olarak resmedilen ve vatan kurtarma gayesiyle eitimini yarm brakan Asm ve arkadalar iin imdi daha byk bir grev vardr. Nasihat dinleyecekler, yarm kalan eitimlerini tamamlayarak lkesine dnecek ve arkn yzyllardr bekledii kalknma hamlesini gerekletireceklerdir. Hocazade Asma ciddi ilerimiz var diyerek nasihatler ediyor, Muhammed Abduh gibi nesilleri tedricen yetitirecek bir inklap istediini sylyor. Bab- Alileri basarak, adam asmak suretiyle bu ilerin olamayacan ona anlatyor. Gerek nklabn ykmak dkmek deil yarm kalan tahsili tamamlamak ve lkeye, millete hizmet etmek demek olduunu sylyor. Ver kudreti kanuna ki vahdet yrsn, diyor. Milletin ikbali ve istikbali iin Marifet ve Fazilet namna iki kudrete sahip olmak gerektiini, bunlarn ise bir arada bulundurmak gerektiini sylyor. Bunu temin iin yarm kalan eitimlerini tamamlamak zere bir an nce Avrupaya gitmelerini ve atomu paralayacak ilmi renmek de dahil olmak zere oradaki ilmi almalarn bitirir bitirmez millete hizmet iin geri gelmelerini tavsiye ediyor.
304
Asm iiri bylece; Akifimizin geleceimiz asndan mitvar olabilmemiz adna; lim, ecaat, Marifet ve Fazilet sahibi genlere, yani Asmn Nesline ihtiyacmz olduunun bir hatrlatmas olarak okuyabiliriz. Bu neslin tm olumsuzluklara kar ilmin rehberliinde bir yeniden yaplanma ve ina anlaynn temsilcileri olmas gerektiini bizlere retmektedir. Bir toplum yakaland hastalklardan ancak iyi yetimi insan gcnn abalaryla kurtulabilir. Asm iiri bizlere bylece iir tadnda hikayeler ve fkralarla rlm bir toplum rntgeni sunmaktadr... iirin sonunda Akifin olu Emin bir daha grnmekte ve ilim renmeye gidecek olan Asma evin kapsn amaktadr. Asm artk beklemeden ilim yoluna koyulmutur
305
306
MEHMET KFN RLERNDE ORTA ASYA TRK DNYASI ALGISI
Servet TKEN* zet Mehmet kif, iirlerinde slm corafyasnn yaad birtakm olumsuzluklar gereki bir bak asyla dile getirir. inde bulunduu toplumun sorunlarna duyarsz kalmayan air, hem sorunlarn kaynaklarna eilir, hem de eitli zm nerileri retir. Bu dorultuda kif, slm dnyas corafyas iinde varln srdren Trk dnyasna da kaytsz kalmaz. Trk dnyasnda meydana gelen aclar, kymlar, yoksulluklar ve cehaletleri iirlerinde dile getiren air, Trk dnyasn da kapsayan bir kimlik algsn dikkatlere sunar. Sleymaniye Krssndede Abdrreid brahimi konuturarak corafyann sorunlarn gndeme getirir. kifin iirlerindeki Orta Asya Trk dnyas dikkatlerinden hareketle bildiride, airin milli birlik ve btnlk algs zerinde durulacaktr. Anahtar Kelimeler: Mehmet kif, Trk Dnyas, Abdrreid brahim, Safahat, Sleymaniye Krssnde. Abstract
* Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Edebiyat ABD, Ar. Gr. servettiken@atauni.edu.tr
307
Perception of Central Asian Turkish World in Mehmet Akifs Poems Mehmet Akif mentions about some negations, which Islamic geography has, with a realistic perspective in his poems. The poet, who does not remain insensitive to the problems of the society where he lives, both cares about the sources of the problems and produces various solutions. Accordingly Akif is not indifferent also to the Turkish world subsisting with the Islamic geography. The poet, who mentions about the massacres, poverty and illiteracy that took place in Turkish world in his poems, presents to the attention an identity perception covering also Turkish world. He brings forward the problems of the geography by making Abdrreid brahim speak in Sleymaniye Krss. Based on the attentions of Central Asian Turkish World in Akifs poems, the poets perception of national unity will be emphasized in the paper. Key Words: Mehmet kif, Trk World, Abdrreid brahim, Safahat, Sleymaniye Krssnde. Giri: kifin Orta Asya Trk Dnyas Algs Yaants, dnceleri, mcadeleci kimlii ve edebiyat rnleriyle hem siyasal tarihin, hem de edebiyat tarihinin zerinde en ok durmas gereken isimlerden biri olan Mehmet kif, yaad topluma kar sorumluluk hisseden ve an sorunlarna duyarsz kalmayan aydn kimliiyle dikkat eker. Gerek yaad topraklarn, gerekse uzak corafyalarn yaad aclara, ykmlara ve yoksulluklara sessiz kalmayan kif, sorunlarn kaynaklarna eilerek eitli zm nerileri retir. Bu anlay dorultusunda airin ilgisiz kalmad corafyalardan biri de, slm Dnyasnn ayrlmaz bir paras olarak grd Orta Asya Trk Dnyas olur. kifin dnce dnyasna yansyan Trk dnyas, kltrel, toplumsal ve siyasal boyutlaryla Trk entelektel ve siyasal tarihinin nemli konular arasnda yer alr. Trk dnyas kavramnn siyasal bir alm kazanmas, Turan dncesinin douuyla gerekleir. Farsa kkenli bir szck olan Turan terimi, nceleri belirsiz bir biimde rann kuzey ve dousundaki blgeleri adlandrmak iin
308
MEHMET KFN RLERNDE ORTA ASYA TRK DNYASI ALGISI / Servet TKEN
kullanlr. Daha sonra Orta Asya halklarnn yaad anayurdu tanmlayan Turan, siyasal bir dnce olarak Macar kimliini temsil eden Pencermenizm ve Panislavizme tepki anlamnda Macaristanda doar (Georgen, 1999: 50). Corafya anlamnn dnda, etnik bir sfat olarak da kullanlan Turan terimi, Hint-Avrupa ve Sami dillerinden hibirine ait olmayan Avrupa ve Asya dillerine genel bir ad olarak karlk bulur (zdoan, 2002: 389). Corafi ve etnik tanmlamalaryla Turan terimi, II. Meruiyetten sonra siyasal dnce akmlarnn filizlendii Osmanlda da gndeme gelir. Bu balamda Turan, Trk dnyas ve Trklk gibi kavramlarn Osmanl siyasal dnce hayatna girii birbirleriyle balantl bir sreci takip eder. Orta Asya Trkln tanmlamak iin kullanlan Trk dnyas ve Turan ifadelerine ynelik ilginin Osmanlda ortaya k, Orta Asya kkenli aydnlarn nclnde gerekleir. Gaspral smail, Yusuf Akura ve Ahmet Aaolu gibi dnrler, Orta Asya Trk dnyas varlnn tannmasnda etkili olurlar. Bylelikle Trk dnyas, siyasal dnce akmlarnn gelimeye balad XX. yzyln balarnda dikkat eken konulardan biri haline gelir. Trk dnyasnn siyasal ve ekonomik sorunlarna eilmeye balayan Osmanl aydn, bu corafyada siyasal ve kltrel bir birlikteliin nasl gerekleecei konusunda da eitli dnceler ileri srerler. II. Merutiyet sonrasnda, Trk dnyas corafyasnn iinde bulunduu sorunlara duyarsz kalmayan aydnlardan biri de Mehmet kiftir. Dnyadaki btn Mslman topluluklarn tek bir millet olarak alglayan kif, slm corafyasnn uzun yllar gz ard edilen nemli bir paras olan Trk dnyasn bu dncesinden hareketle ele alr. Bu bakmdan airin Trk dnyasna bak, dnemin etkili siyasal akmlar arasnda yer alan Trklk dncesinin dnda geliir. kifin Trk dnyas algsna Trk-Turanc dnce akmnn ncs olan Akura ve Aaolu gibi Orta Asya kkenli aydnlarn dnceleri yn vermese de,1 Trk dnyasna baknda
1 kif, siyasal anlamda Trkl savunmasa da, Trklk dncesinin gelimesinde nclk eden Orta Asya kkenli aydnlarla irtibat iinde olmutur. Eref Edibin anlattklarna gre, Gaspral smail, Yusuf Akura, Ayaz shaki ve Ahmed Aaolu gibi yazarlar kifle stanbulda bir araya gelmilerdir. Srat-
309
bir baka Orta Asyal gezgin ve dnr Abdrreid brahim etkili olur. zbek asll bir Trk olan Abdrreid brahimin2 gzlemleri ve dncelerinden etkilenen kif, Trk dnyasnda yaanan sorunlar dile getirir ve bu sorunlarn zm yollarna ilikin nerilerini sunar. kifin Trk dnyasna ynelik ilgisi, savunucusu olduu slm milletlerinin ilerlemesi ve gelimesi dncesi ekseninde, bir para-btn ilikisi arz eder. Nurettin Topunun Trkn Mslmanlktan, milliyetiliimizin slmdan ayrlmayacan bize reten o oldu (Topu, 1970: 55) dedii kif, savalar ve yoksulluklardan harap dm Trk dnyasn, slm corafyas duyarllna e bir algyla deerlendirir. iirlerinde de Trk dnyasn bu bak as erevesinde ele alan air, blgenin geri kalmlna, yoksulluklarna ve urad ykmlara dikkat eker. kifin iirlerine Yansyan Trk Dnyas kifin Trk dnyas algs, Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krssndede3 belirgin bir ekilde yer bulur. Sleymaniye Krssndede kif, Asya gezilerini kitaplatran, Srt- Mstakm ve Sebilrreadda yazlar yaymlayan Abdrreid brahimin gzlemlerini iire tar. kifin krsde konuturduu vaiz Abdrreid brahim, Trk dnyasnn yaad sorunlarn kaynaklarn tespite ynelir. iirde btn slm corafyasn
Mstakmin birok nshas da Trk dnyasnda byk ilgiyle karlanmtr (Eref Edib, 1962: 910). 2 Aslen Buharal zbek bir aileden gelen Abdrreid brahim, 23 Nisan 1857de Sibiyada Tobolsk ilinin Tara kasabasnda doar. 1897 ylnda stanbuldan balayarak yl sren bir seyahate kan Abdrreid brahim, Msr, Hicaz, Filistin, talya, Avusturya, Fransa, Bulgaristan, Srbistan, Bat Rusya, in Trkistan, Sibirya ve Taray dolar. 1907in sonlarnda Bat Trkistan, Buhara, Semerkant ve Yedisu civarn iine alan bir yllk bir gezi yapar. 1908 Eyllnde ise Kazandan balayan, Sibirya, Moolistan, Manurya, Japonya, Kore, in, Hindistan, Hicaz ve Ortadou zerinden stanbulda son bulan seyahatini tamamlar. Seyahatleri ile ilgili gzlem ve hatralarn lem-i slm adyla yaymlayan Abdrreid brahim, Srt- Mstakmdeki yazlarnda da seyahat anlarna yer verir. slmiyetin yaylmas iin dnyann birok yerinde mcadele veren seyyah, 17 Austos 1944de Tokyoda vefat eder (Uzun, 1988: 295296). 3 Sleymaniye Krssndenin tamam dokuz sayda tefrika edilir. Srat- Mstakm, 183. saydan sonra adn deitirerek Sebilrread adyla kt iin ilk drt tefrika Srat- Mstakmde, dierleri Sebilrreaddadr. lk tefrikasnn 175. sayda, son tefrikann ise 208. sayda yer ald Sleymaniye Krssnde, 11 Ocak29 Austos 1912 tarihleri arasnda tamamlanr (Gkek, 2007: 7).
310
gezdiini syleyen vaiz, esaret altndaki Trk dnyasnn yaad felketleri anlatlr: O zaman Rusyada hkimdi yaman bir tazyik Zulm sevdirmek iin var m ya bir baka tarik? Dnen her kafann mutlak ezilmekti sonu! Meden Avrupa bilmem, neye grmezdi bunu? Sng, kurun gibi kestirme lmlerle, len; Yhud ikenceler altnda ecelsiz gmlen: Ne soluk var, ne k var, ne otur var, ne durak, ki yz kula altnda zemnin plak, A, susuz iletilen kanlar donmu canlar, Size milyonla desem, fazlas yok, eksii var!
(Ersoy, 2009: 147148)
Zengin Tatarlarn genleri eitim iin Avrupaya gnderdiklerini syleyen vaiz, Avrupadan dnen genlerin bir ksmnn yaadklar ahlak kntnn Trk dnyasn daha byk olumsuzluklara sevk ettii kanaatindedir. Manevi deerlerine yabanclaarak Avrupadan gelen Tatar genlerinin, toplumun geri kalmasnn nedenini inanta bulmalarn eletiren vaiz, slm ve Trk corafyasnn ortak sorunu olan yanl batllamaya vurgu yapar. Vaizin eletirilerini sralarken inan deerlerine yabanclamann sonucu olarak mill kimliin de kaybedilecei vurgusunu yapmas, din ve millet kavramlarnn e bir algyla deerlendirildiini gsterir: Geldi bir tnesi akam, hezeyanlar kustu! Dvyordum, bereket versin, edebsiz sustu Bir selmet yolu varm O da neymi: Mutlak, Dni kkten kazmak, sonra, evet, Ruslamak! O zaman i bitecekmi O zaman kzlarmz, u tutunduklar gayet kaba, pek mnsz
311
rtden syrlacak Sonrada erkeklerden, Analk ilmini tahsl edecekmi Zten, Mslmanlar o sebepten bu seflette imi Ki kadn sosyete bilmezmi, esrette imi! Din iin, millet iin i grecek alaa bak: Dni pml edecek, milleti Ruslatracak! Bunu Moskof da yapar, imdi rz gsterelim, Baka bir marifetin varsa haber ver grelim
(Ersoy, 2009: 149150)
Trk dnyasnn yaad sorunlar, otoriter Rus ynetiminin uygulamalarndan da kaynaklanr. iirde, Ruslarn Mslman Trklere ynelttii bask ve takip Abdrreid brahimin yaym faaliyetlerinin engellenmesi ile rneklenir. Ruslarn mdahaleci tutumunun, Trk dnyasnn gerilemesindeki etkisine vurgu yaplr: te biz byle didinmekte, almakta iken, Bir sabah tandk, seslenerek pencereden, Dediler: imdi hkmet basacak matbaan Durmann vakti deildir. Hadi kaldr taban! Bir iretle ocuklar ekilip t geriye, Daldlar hepsi birer sesleri kmaz delie
(Ersoy, 2009: 150)
iirde, bir dnemler kltr ve medeniyet merkezi olan Trk dnyasnn iine dt cehalet byk bir zntyle dile getirilir. Bir zamanlar astronomi, fizik, corafya, tarih, edebiyat gibi alanlarda ba eken bir milletin hldeki zavall durumunu tahlille aresizliini ortaya koyar (Erbay, 2011: 81). Trkistanda byk bir medeniyet kuranlarn torunlar, artk hurafelere inanan eitimsiz ynlar haline gelmitir: Gece gndz yrdm bulmak iin Takendi; Getiim yerleri tadda mahal yok imdi.
312
Uzanp sonra Buhrya, Semerkande kadar; Eski Dnyda bakndm ki ne lemler var? Sormayn grdm lemleri, hi sylemeyim: Yd temknimi sarsar da kan alar yreim. O Buhr, o mbrek, o muazzam toprak; Zilletin koynuna girmi uyuyor mstarak! bni Snlar yzlerce dourmu iklm, Tek ocuk vermiyor guna ilmin, ne akm! O rasad-hne-i dny, o Semerkand bile; yle dalm ki hurfta o mzsiyle
(Ersoy, 2009: 151)
Vaizin Trk dnyasnn sorunlarna deinirken zerinde en ok durduu konu, burada yaayan insanlarn rktc boyutlara varan cehaletleridir. Blgenin geri kalml sadece bilim ve teknik alannda olmam, inan dzleminde de etkili olmutur. slm algsnn ve Mslman yaantnn olduka zayfladna, hurafelerin dinin yerini aldna iaret edilen Trk dnyasnda, manevi deerlerin yozlat ifade edilir. Bu corafyada artk, dinin temel ilevinden yoksun bir hal alarak sadece bir gelenek haline geldii anlatlr: Bu havldekiler pek yaya kalm dince; yle Kuran okuyorlar ki: sanrsn ince! Btn detleri yn-i Mecsye karb; Bir ehdet getirirler, o da olduka garb.
(Ersoy, 2009: 153)
Sava, yoksulluk ve cehalet yznden geri kalan Trk ve slm dnyas, kurtulu midini ise Osmanlya balamtr. Vaiz, onlarn bu beklentisini, bir Hintlinin szleri araclyla anlatr. iirde, Trk kimliinin kurtarc bir imaj olarak alglandn ifade
313
eden szlerle, Trk ve slm dnyasnn yeniden ykselie geecei midi tazelenir: h biz hayra yarar unsur- man deiliz Hindin slmn pek Trke kys etmeyiniz. Onlarn rh- ehmetle coan kanlar var; Bizde yok yle samm asabiyyet, o damar. Bu ar zillete ukbya kadar mahkmuz Duymuyor ektii hsrnlar zr oumuz! Varsa midimiz Osmanllarn evketidir. Onu bir kerre iitsek Bu sadet yetiir.
(Ersoy, 2009: 155)
Abdrreid brahimin gzlemleri dorultusunda Trk dnyasnn sorunlarn gndeme getiren kifin seyyah vaiz kimliiyle iire konuk etmesi ve mekn olarak da camiyi semesi toplumsal duyarllk oluturma amacn yanstr. Kazm Yetiin tespitiyle kif, dncelerini bir din adamna syletmekle, hem bir din adamn hareketin iine sokmu, hem de din adamnn nasl olmas gerektiini gstermek istemitir (Yeti, 2006: 198). kifin konuturduu vaiz, Trk dnyasnn iinde bulunduu durumu anlattktan sonra, slmn birletirici ve btnletirici ilevine vurgu yapar. slm dnyasnda ayrlklara sebep olacak her trl blgesel ve etnik ayrmcln getirecei tehlikelerden sz eder: Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyyettir
(Ersoy, 2009: 161)
Orta Asya Trk dnyas ile ilgili gzlemleri, znt, dilek ve temennilerini dile getirdii iirinde kif, slm duyarll ile
314
yorulmu msralara yer verir. kifin Trk dnyasna ynelik dikkatleri, milliyeti ya da mmeti diye tanmlanan alglarn dnda gerekleir. Her eyden nce insan olmann sorumluluunu tayan kif, rk, dini, milleti ne olursa olsun btn insanlarn yaad aclara kar ayn hassasiyeti tar. Kzna yazd bir mektubunda, Bugn dnyann garb, ark, cenubu, imali gn-gn buhranlarla kyamete dnm; yzlerce milyon ben dem sefaletin, isizliin, midsizliin peneleri altnda kvranyor; maher meydan gibi kimse nefsinden bakasyla katiyyen megul deil; hibir ferdin dierine dnp bakacak hli yok( zalp, 2011: 119) szlerine yer veren kif, btn insanl kuatan duyarlln dile getirir. kif, bu bak asyla slm hmanizminin birletirici ve btnletirici zelliini de gzler nne serer: ark batan baa yllarca dolatm, gezdim; Hem de olduka grrdm.. Kafa gezdirmezdim! Bu Arabm, Bu Acemmi, Bu Tatarm, demedim; Mslman unsurunun hepsini grdm kendim.
(Ersoy, 2009: 170)
kifin Sleymaniye Krssnde adl kitab ile Abdrreid brahimin ayn yl yaymlanan lem-i slm ve Japonyada ntiar- slmiyet adl kitabndaki slm corafyas arasndaki bilgiler benzerlik gsterir. Objektif bilgiler dnda slm asrn idrakine syletmek iin yaplan yorumlar ise, kifin dncelerinden kaynaklanr (Okay, 1989: 50). Bu balamda Trk ve slm dnyasnn panoramasnn izildii iirde, btn slm corafyasnn kurtulu midi dile getirilir. iirin sonunda, II. Merutiyet sonras hzla zlme srecine giren Osmanlnn ayakta kalabilmesinin, slm dnyas iin ne denli nemli olduu ifade edilir: Mslman mlkn her yerde felket vurdu Bir bu toprak kalyor dnimizin yurdu! Bu da inendi mi, inendi demek er-i mbn; Hk-sr eyleme y Rab, onu olsun
(Ersoy, 2009: 172)
315
Orta Asyadaki Trk varlnn sorunlarn ele alan kifin, Trk dnyasna ynelik ilgisinin siyasal boyutta olmadn gsteren msralar, Safahatn son kitab olan Glgelerdeki Hl M Boumak?4 balkl iirinde yer alr. airin Turan kavramna yaklam, ayn zamanda siyasal bir eletiri olarak dikkat eker. kifin bu eletirisi, onun milli birlik ve btnlk algsnn ok daha geni bir yelpazede olduuna iaret eder: Cemiyyete bir frka dedik, tefrika kt; Sapsalam iken milletin erkn ykt. Tran li nmiyle bir efsane edindik; Efsne, fakat gye! deyip az m didindik? Ka yurda ved etmedik artk bu uurda? Elverdi gidenler, acyn eldeki yurda!
(Ersoy, 2009: 420)
kifin Trk dnyas ekseninde kaleme ald msralar, onun bireysel ve toplumsal duyarlln yanstan ifadeler ierir. Siyasal adan olduka alkantl bir dnemin aydn olan kif, Orta Asya Trk dnyas konusunda da, insanlar bilgilendirme ve toplumsal bilin uyandrma grevini stlenir. Sonu II. Merutiyetin ilanndan sonra kaleme alnan Sleymaniye Krssnde, dnemin siyasal ve toplumsal gelimeleri eliinde ele alndnda dikkat ekici sonular ortaya karr. Kitap, eitli dnce akmlarnn gelime imkn bulduu, greli bir zgrlk ortamnn olutuu bu dnemde ne kan konulardan biri olan Trk dnyasnn, kifin dnce dnyasnda edindii yeri dikkatlere sunar. Trk dnyasnn sorunlarn gndeme getiren kif, iirlerinde mill birlik ve beraberlik vurgusu yapar. Dnyada eziyet gren, yoksul ve cahil braklan btn milletlerin aclarn hisseden kif, Trk dnyasna da bu alg erevesinde yaklar. kifin bu duyarllnn
4 kifin Hl M Boumak? balkl iiri 1918 ylnda Sebilrreadda yaymlanr. Safahatn son kitab Glgeler ise, kitap olarak 1933 ylnda Msrda baslr (Gkek, 2011: 7).
316
bir sonucu olarak, XX. yzyln balarnda Trk dnyas ile nemli bir ba kuran Trk Yurdunun yannda Srt- Mstakm ve Sebilrread da yer alr. kif, Trk Yurdunun savunuculuunu yapt dnce akmn belli llerde benimsemese de, Trk dnyasna benzer duyarllklarla ilgi duyar. Orta Asyann tarihsel ve kltrel mirasnn nemini dile getiren kif, burada yaayan insanlarla aramzdaki ortaklklara vurgu yapar. slm corafyasnn ayrlmaz paras olan Trk dnyasnda yaananlara duyarsz kalnmamas ars yapan air, slm milletlerinin yeniden ykselie geecei gnlerin gelecei midini dile getirir. kifin Orta Asya Trk dnyas algs, onun hem yaantsndan hem de hayata bakndan izler tar. airin toplumsal duyarlln yanstan msralar, mill birlik ve btnlk anlayndan dikkat ekici bir kesit sunar. KAYNAKA ERBAY, Erdoan (2011). Mehmed kif -nsan ve Medeniyet-, Erzurum: Fenomen Yaynlar. ERSOY, Mehmed kif (2009). Safahat, (Haz. M. Erturul Dzda), Ankara: Trkiye Diyanet Vakf. Eref Edib (1962). Mehmed kif Hayat-Eserleri ve Yetmi Muharririn Yazlar, 1. cilt, stanbul: Sebilrread Neriyat. GEORGEN, Franois (1999). Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (18761935), (ev. Alev Er), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. GKEK, Fazl (2007). Sleymaniye Krssnde Hakknda, Mehmet kif Ersoy, Safahat kinci Kitap Sleymaniye Krssnde, stanbul: Dergh Yaynlar, ss. 722. GKEK, Fazl (2011). Glgeler Hakknda Mehmet kif Ersoy, Safahat Yedinci Kitap Glgeler, stanbul: Dergh Yaynlar, ss. 720. OKAY, Okay (1989). Mehmed kif -Bir Karakter Heykelinin Anatomisi-, Ankara: Aka Yaynlar.
317
ZALP, mer Hakan (2011). Mehmed kif Ersoy Firakl Nmeler -kifin Gurbet Mektuplar-, stanbul: Tima Yaynlar. ZDOAN, Gnay Gksu (2002). Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Modern Trkiyede Diyas Dnce C.4 Milliyetilik, (Ed. Tanl Bora), stanbul: letiim Yaynlar. TOPU, Nurettin (1970). Mehmet kif, stanbul: Hareket Yaynlar. UZUN, Mustafa (1988). Abdrreid brahim, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi C. 1, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf, ss. 295297. YET, Kzm (2006). Bir Mustarip Mehmet Akif Ersoy, Ankara: Aka Yaynlar.
318
SKPL AR FETTAH EFENDNN RLERNDE MEHMET AKFN VEFAATI
Dr. Sleyman BAK*
Bir ir-i mlhem idi kif, o byk zt kif gibi std- beyn geldi mi, heyht db edebiyyt ile zd addedilirken Feyzinle bunun zddn sen eyledin ispt Fettah Efendi skp, 1391 ylndan Osmanl Devleti tarafndan fethedilerek Trk ve Mslman bir belde olduu gnden itibaren Mslmanlarn youn olarak yaad ve slam kltrnn yaygn olduu bir ehirdir. Yine skp, Osmanl Devleti hakimyeti altna girdii zamandan itibaren Balkanlarda nemli bir slam kltr, sanat ve siyaset merkezi olmutur.
*Ensar Kltr Yardmlama Dernei Bakan skp-Makedonya
319
air ve mderris olan Fettah Efendi (Abdlfettah Rauf) 1910 ylnda skpte dnyaya gelmi, babas skpn Hac shak slalesinden ve tannm ahsiyetlerinden manifaturac esnafndan Rauf Efendi annesi yinde skpl Refiye Hanmdr. Fettah Efendi, medrese eitimini skp Trk arsnda bulunan Osmanl medreselerinden Meddah Medresesinde hocas bamderris Ataullah Efendiden 1934 ylnda iczet alarak grmtr. Medrese 1946 ylnda komnist rejim tarafndan kapatlmtr. Fettah Efendi, mezun olduu bu medresede medrese kapatlana kadar uzun yllar slami limlerde (kelam ve akaid) hocalk yapm ve talebe yetitirmitir. Dha sonra medresenin Bamderrisi olarak tayin edilir. 1944 ylnda mezuniyet treninde kendisinden icazet alan renciler arasndan Marmara lahiyat Fakltesi hocalarndan Prof.Dr. Bekir Sadak Hoca da vard. Dnemin sosyalist rejimi tarafndan 1947 senesinde 7 yl ar hapis cezasna mahkum edilmi, hapisten ktktan sonra rejim tarafndan Makedonya Devlet Arivinde Osmanlca, Trke ve Arapa uzman olarak almtr. 25 Nisan 1963 ylnda skpte vefaat etmi, cenazesi sa Bey Camiinde klnarak naa Butel mezarlnda defnedilmitir.1 Merhum Fettah Efendi, Meddah Medresesinden mezun olmu ve ilk nesil talebeler arasnda zeksyla, ilmi vukfiyetiyle ve de irliiyle temyz etmitir. O, yaad dnemde Osmanly ruhunda yaayan ve yaatan bir alim ve airdir. Belki de Osmanl sonras yetimi en byk ve en gl slam airidir. Binlerce iiri olan bu airimizi maalesef biz, yeterince tanmyor ve de tantamyoruz. Bu gn bile hala hakknda ne bir eser yazlm nede bir ilmi toplant dzenlenmitir. Kendisi hakknda sadece birka ksa makele yazlm olan bu nl slam airimizi daha ok tanmak ve anlamak zorundayz.2
1 Abdlfettah (Fettah) Efendi hakknda daha geni bilgi iin bkz: Fettah Efendi, Arui, Muhammed, DA, c.12, s.483-484. 2 Fettah Efendi hakknda daha geni bilgi iin bkz: Fahri Kaya, Makedonya Trklerinden z Brakanlar, Kpr Dernei Yay, skp, 2008, s.123-147; Bekir Sadak, Rumelide Bir air Fettah Efendi, slami Kltr, Sanat ve Edebiyat, Say
320
SKPL AR FETTAH EFENDNN RLERNDE MEHMET AKFN VEFAATI / Dr. Sleyman BAK
Hatifi mahlasn kullanan Fettah Efendinin hem hece hem aruz vezniyle yazd iirlerinden Osmanlca, Farsa ve Arapaya vkf olduu anlalmaktadr. lk iirleri skpte kan Sad-y Millet (1925) gazetesinde yaymlanmtr. iirlerinin muhtevasn daha ok din, vatan ve sosyal konular oluturmaktadr. Hayat boyunca Osmanl mnevveri olmann salad stnln gururunu tayan ve bunu fikirlerine aktaran Fettah Efendi, saltanatn sona ermesine ve vatannda gurbet hayat yaamasna ramen malubiyet duygusuna kaplmam, iirlerinde cesur bir kiilikle ortaya kmtr. Hasma teslim olmam amma Rabba teslim olmuum msra bu tr duygunun bir tezahrdr. iirlerinin byk bir ksmnda maziye karm tarih mefhirle kaybolup giden Osmanl medeniyetinin mirasna kar duyduu hasret ve znty dile getirmitir. zellikle kinci Dnya Sava sonras Yugoslavyadan Trkiyeye balatlan ge kar km ve muhtelif yerlerde bu gn din adan caiz olmadn syledii gibi, bu kanaatini iirlerine de aktarm, Ah hicret, o meln akn msra ile tanmlamtr. Onu Balkanlarda Osmanlca yazan ve aruz veznini kullanan son nesil airlerinden biri olarak kabul etmek mmkndr. Birka defter hacmindeki iirleri henz toplu olarak yaymlanmamtr. Bu iirlerin byk bir ksm talebesi Kemal Arui tarafndan konularna gre tasnif edilip birka deftere geirilmi (Bugn bu defterler yazma halinde Muhammed Aruinin zel kitaplndadr ve nere hazrlanmaktadr.), bir ksm da Bekir Sadak tarafndan yaymlanmak arzusuyla toplanmsa da bu mmkn olmamtr .3 Baz gazete makaleleri de yazan Fettah Efendinin Mehmed kif Ersoyun lm zerine yazd bir yazs ile mersiyesi Sofyada neredilen Medeniyet gazetesinde (6 ubat 1937); yine
4, sayfa 27-29, Mart 1989, stanbul; Suat Engll, skpte Abdlfettah Rauf da Yayordu. Yedi klim, Cilt 9, Say 64, sayfa 21-25, stanbul, 1995. 3 Bkz. Muhammed Arui, Fettah Efendi, DA, stanbul 1995, XII, 483-484).
321
ayn yaz ve ikinci bir mersiyesi skpte kan el-Hill dergisinde Byk slm airi Mehmed kif Ersoy balyla yaymlanmtr (yl III, sy. 15, [1 Eyll 1989], s. 14). Bir Aacn Tarihesi Yaratann Bir Kitap Kudretidir makalesi de Osmanlcadan sadeletirilerek yaymlanmtr (El-Hill, yl I, sy. 4, [1 Kasm 1987], s. 7). Son yllarda skpte Makedonya Diyanet leri Bakanl tarafndan neredilen El-Hill dergisinin saylarnda Tanr, Allahm ile birka sz, Vasiyetim, anl Peygamber Mesih vb. iirleri yaymlanmtr. Fettah Efendinin Mehmet Akif ve Onun Vefaati ile ilgili iirleri Byk ir Mehmed kif kif denilince koca bir heykel-i irfn Bir bide, gy ki oyulmu kayalardan Kalbinde kudurmu gibi volkan Rhunda kprm gibi tfn Her nlesi bir sikadr Ar- Hudya Her h birer brikadr arz u semya Seller gibi sahrlara, dnyalara erzn Volkan gibi bir te-i szn u frzn Eyler koca bir bide-i ir ehmet Bir mmete bir rehber-i irfn u hamset Heycn veriyor kalbe o slb-i selsin Rhlarda kasrga yapyor ir-i nefsin Mnisti btn hislere, mtemlere mnis Bir makes-i rennn idi slb-i ensin
322
Taht- edebin yksek idi hikalardan lhmna fer alm idin brikalardan Kalbinse atelenmi idi sikalardan Tabn yaratlmt btn hrikalardan Hep fecr-i bahar, ebr-i seher, kavs-i kuzahlar Elvnn sundu sana ey hme-i sehhr Sen hilkat hilkat gibi tasvr ediyordun Yetmez mi idi sanki ya o hilkat- Cebbr Sen hme-i tasvrini mehtba batrdn Nurlarla yazp ftrat irinde yatrdn Her mteme, her nleye ehblini gerdin lemleri sen meher-i erna serdin Masmlarn elhnn irinle duyurdun Sen aladn, efgnn dnyaya duyurdun Mazlmlara dil oldu o feryd- mehbin Ruhlarda btn alad sen her ne buyurdun
(7 ubat 1956)
Mehmed kif Bey ld Bir ir-i mlhem idi kif, o byk zt kif gibi std- beyn geldi mi, heyht db edebiyyt ile zd addedilirken Feyzinle bunun zddn sen eyledin ispt ir olmu idi mhir-i her fuh-u fezhat irinde edeb buldu edepsiz edebiyyt
323
Bir mnbit-i er olmu idi hk- belgat Bir tohm-i edeb zerk ederek eyledin inbt Trk irini, fen nazmn, db- beyn kifle beraber alyor lem-i emvt Mefkre-i slm belgatla kulba Telkn edecek hme bugn sustu mu heyht ir ile uuru o bartrd yegne kif, o yce ir-i kahir, o byk zt Bir menkbe-i fahr u reh fikr u haytn Bir bide-i ir u ehmet Safahtn mitlere rh, rhlara mit veriyordu Cokun kaleminden taan ulv nefehtn Hasss yrein lem-i slma mekarrd Bir cevhere-i rd u edepti kelimtn kif, seni takds edemez kavl u kalemler Timsl- ilhsi idin azm u sebtn Brelerin derdine dermnn yazdn Nrun ile esrrn yrttn zlmtn irin elimizde, dilimizde, dilimizde Ey ir-i mhir!, nerede anl hayatn Ey neyyir-i lmi batverdin mi nihyet Lkin ebed snmeyecektir lemetn ksz kalarak alayacak hme-i irfn Billhi kymet oluyor ire memtn
324
Tasvr-i fecyide yegne kalemindi Tefhm-i dekikte saylmaz hidemtn Tahkk-i hakikte szn sz idi kif Aly- melde bykt hem memtn Teshr-i kulb etti senin sihr u beynn irin ile sihrinle yayld hikemtn Bir mrdeyi ihy edecek mertebe kudret Telkn ediverdi o blend-i rh kelimtn Kudsiyyet-i agrz ile ulviyyet-i elfz Mevld-i kemlin idi hid nefehtn Bir defter-i mn ve mel Safahatn; Allahna ibrz ediver, elde bertn Ey hrikalar mbdi-i z kudreti ir Dilbeste-i irin oluyor cmle meir irinle senin g u lisanlar mtezeyyin Feyzinle zuhr eyledi en anl mezhir Tasvr-i menzrda ne czipti beynn ldn, ebed imdi yetim kald menzr Ey rh-i ebb, maer-i t Safaht Al kalbine tak, ondadr en tatl mefhir Bir kenz-i edeb, bg- beh, mushaf- hikmet Suhfunda defndir nice kiymetli cevhir Ey murg-i hayl ufk-i tehayylde yorulma Gelmez bu gibi leme bir ir-i mhir
325
kif yreim savmea-i irine kif Takds edecek nmn ahfd u evhr Knn-i mbnindi senin er-i Muhammed Tebline hdimdi hep o ir-i muhalled ldnse de, kif, ebedsin, ebedsin Ahlfn unutmaz seni, billhi, mebbed Ern eder fikrini lemlere ir srn olur sayt- cihangrine mabed Hassn ile sen Cennet-i alda gezerken Tahsn ediyor irini her ir-i mmecced Bir ir-i Peygamber idi Hazret-i Hassn Peygamberimin erine sen ir-i mcerred irin ile bir r-i beybn- beyndn Nrefte yolun yolcusu bir ir-i ecled Rabbm seni hem-bezm-i ceml eylesin, mn! Tavsfine yetmez nice bin tane mcelled Talk edecek snesine irini ahfd Her hfza hfz eyleyecektir ilel-bd
(30 evvl 1355)
326
(skp Kalesinde ekilen bir resim. Soldan saa: Nimetullah Kurti, Fettah Efendi, Kemal Arui ve Cavit Sara)
327
328
YEN BR MEDENYET DNCESNN KURUCULARI OLARAK MEHMET AKF ERSOY VE FARAB
Yrd. Do. Dr. Zbeyir SALTUKLU* As the Founders of the Idea of a New Civilization, Mehmet Akif Ersoy and Farabi Farabi Conception of Civilization and Civilization on the concept of Mehmet Akif ErsoyThe last two hundred years of Western civilization to confront when we entered a tight civilization was the heavy use of the concept. Independence, Mehmet Akif Marnda said one female remained the monster of civilization verse you use it against him and the enemy of civilization that was put forward. We have the concept of civilization in this study, the analysis of Akifs poems and writings of a flat will do. Farabi understanding of civilization in the Western civilization and culture while also examine the concept pops. United, and they leave the points will put out.
* Ar brahim een niversitesi, Eitim Fakltesi-Trkiye
329
Akif, medeniyetler ierisinde en erdemli ve en insani olarak kabul ettirilmek istenen Avrupa medeniyetine kardr. nk Bat, medeniyet gtreceim diye birok lkeyi igal edip, esaret altna alyordu. Ve o yle diyordu:Avrupa medeniyeti, bir medeniyet-i fazla, bir medeniyet-i hakikiye-i insaniye deildir. (Timurta,1987, s. 62.) Safahatn deiik yerlerinde Akif, medeniyet adna yaplan ancak medeniyet kavramna smayan dnce ve uygulamalara itiraz etmektedir. Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar, Medeniyet dediin tek dii kalm canavar?Medeniyyet! Size oktan beridir di biliyor; Evvela paralamak, sonra da yutmak diliyor.Mslman, frka belsiyle zebun bir kavmi, Medeni Avrupa lokma edip yutmaz m? Azck kurcala topraklar, seyret ne kar: Dipik altnda ezilmi paralanm kafalar! Bereden reng-i hviyetleri umu yzler! Kim bilir hangi enaatle oyulmu gzler!Medeniyet denilen vahete lanetler eder, Nice yekpare kesilmi de srtm diler! Tkrn milleti alaka vuran darbelere! Tkrn onlara alk datan kahbelere, Tkrn Ehl-i Salibin o haysz yzne! Tkrn onlarn asla gvenilmez szne!Medeniyyet dediin maskara mahlku grn: Tkrn maskeli vicdanna asrn, tkrn! Neredegsterdii vahetle bu, birAvrupalDedirir- yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi, Maske yrtlmasa hala bize afetti o yz.Medeniyet denilen kahbe, hakikat yzsz. ( Akif, 1987, s. 246-425). Akifin dneminde medeniyetin temsilcisi olarak Fransa ve ngiltere kabul ettirilmek istendii iin Birinci Dnya Savandan Osmanl Devleti yenik knca bu bir devletin yenilmesinden daha ok bir medeniyetin yenilmesi ve dier bir medeniyetin zaferi olarak anlald. Medeniyet galip gelmitir dncesi, gerek Bat gerek bizim basn ve kamuoyunda yaygnlatrld. Milli Mcadele, medeniyet adna yurdumuzu igal edenlere kar verilen bir savat, lkenin farkl blgelerinin igali sonucu ekilen protesto telgraflarnda: bu igalin medeniyet adna yaplamayaca belirtiliyordu. Mehmet Akif de, medeniyet dediin tek dii kalm canavar msrasyla bu anlaya tercman oluyordu. F. Kadri Timurta, Mehmet Akif
330
YEN BR MEDENYET DNCESNN KURUCULARI OLARAK MEHMET AKF ERSOY VE FARAB Yrd. Do. Dr. Zbeyir SALTUKLU
ve Cemiyetimiz adl eserinde Akif, daima trnak iine ald medeniyyet kelimesi ile Bat emperyalizmini kastediyor. Onun kaleminde medeniyyet, mstevli, saldrgan, insaniyetsiz, zalim Avrupa karl hususi bir mana ifade etmektedir. Bir kelimeye gerek anlam dnda hususi bir mana vermek, edebiyatta bir sanattr. Buna mecaz- mrsel denir. Edeb szn ne olduunu bilmeyenler ancak, Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar msrandan dolay Ona medeniyet dman diyebilirler. Akife medeniyet dmanl isnat etmek, bilgisizlik ve anlayszlk eseri deilse, muhakkak kt niyet ve hususi maksattan ileri geliyordur. (Timurta, 1987, s. 65) Akifin bu anlayndan tr medeniyet dman ilan edilmesini anlamakta glk ekmekteyiz. Akiften ok nceleri Oswald Spengler Batnn k eserini 1917 yaymlad. Kimse Spenglere medeniyet dman demedi. 1930da Uygarln Huzursuzluunu yazan Sigmund Freuda da kimse uygarlk dman demedi. 1948de Medeniyet Yarglanyor diye eseri yaynlanan Arnold Toynbeeye da kimse medeniyet dman demedi. Demokratik Uygarln Yazar Leslie Lipson, kayda deer bir eseri olan Uygarln Ahlaki Bunalmlarnda maddi gelimelere paralel ahlaki erdemler gelimezse medeniyet adna insanln yok olacan ileri srerek medeniyet dman olmad. Ahlaki bir devrim olmakszn hibir uygarlk kalmayacaktr ve uygarlkta ilerlemeler olmakszn da insanlk diye bir ey kalmayacaktr. (Leslie Lipson, Uygarln Ahlaki Bunalmlar, 2006, s.308 ev: Jale am Yeilta). Medeniyet kelimesi 1850lerden sonra Batda ve bizde ska kullanlan kelime oldu. Batda Civilitation (medeniyet) kelimesi olduka yenidir. Latince civilis, yani ehirle ilgili manasnda civis, yani vatanda anlamna bir kelimedir. Ancak Johnson, 1772de yaynlad Lgat kitabna bunu almad; medeniyet karl olarak civility kelimesine (medeni davranlar, nezaket, incelik, terbiye) yer verdi. (Durant, 1996, s. 15). Bu anlayladr ki; 1877:J. W.Redhause, A Lexion, English and Turkish szlnde Civilization: a) medeniyet: terbiye: terbiye-i
331
medeniye: tezhibi-i ahlak ve tervic-i ulum ve funun; ictima- kemalat- ebediye ve ilmiye b) vahilik halinden karub terbiye ve medeniyet yoluna dhil etmeklik olarak tanmland. (Baykara, 1992: 22). 1870de Prusya ordusu Fransz ordusunu malup edince, bu bir ordunun yenilmesi deil, bir medeniyetin yenilmesi olarak anlald. Her ne kadar Fransa Prusyaya medeniyet gtrmek iin sava ilan etmemise de yine de medeniyetinin stnlne gveniyordu. Ancak Prusyallar medeniyet kavram yerine kltr kavramn kulland. Bizde Alman dnce ekoln benimseyenler, medeniyet kavramndan daha ok kltr kavramn ne kardlar. Bat dncesinin etkisinde kalan bizler elbette onlarn kavramlaryla dnmek zorundaydk. Ancak bu kavramlar zerinde bizde de dnenler olmutur. Medeniyet kavram zerine en derinlikli dnenimiz Farabidir. Bu bilgi leni nedeniyle Mehmet Akif ile Farabiyi yan yana koyarak bu iki abide insann medeniyet anlayn ele aldk. Farabinin siyaset ve toplum zerine eserlerinin ad el Medinet-l Fazla ve Siyaset-l Medeniyedir. Trkemize Erdemli Toplum/ Erdemli Devlet, Erdemli Siyaset/Medeni Siyaset adyla tercme edebiliriz. Yine Farabi, hsaul- Ulum /limlerin Taksimi adl eserinde medeni bilimlere yer verir. Gryoruz ki, medeni sz toplum, devlet, siyaset, bilim kavramlarna sfat olmaktadr. nsann medeni kabiliyette siyasi bir varlk olduunu iler sren Farabi bu grn yle temellendirir: Temel varlk yapsyla insan kendi suretiyle olmas ynnden ne madde ne de alettir ve yardmc olma yoluyla asla bir tr iinde deildir. Varlk ilkeleri asndan dnen canl olan insan, hibir mmkn cinsi dnen canldan daha stn olmaynca, dnen canlnn kendisinden daha stn olan baka hibir mmkn eye hibir biimde yardm sz konusu deildir. Bu sebeple dnen canl, dnmesi nedeniyle ne stnde ne de altnda olan hibir eyin maddesi olamaz. Ve kendisinden baka hibir eyin aleti de olmaz. Doas gerei bakasna hibir zaman hizmeti de olamaz. nsan doal olarak deil, dnme ve irade sayesinde dnen bir varlk olduu iin kendinden baka mmkn varlklara ve birbirine yani insan- insana ara olamaz. nk insan ama bir
332
varlktr. Kendisinin dnda herhangi bir eyin arac olmayan insan, yaamak ve yetkinlie ulamak iin doal-varlk yapsyla birok eylere ihtiya duyacak ekilde yaratlmtr. Elbette o, ihtiyalarn tek bana salayamayacaktr. Zorunlu ihtiyalar gidermek iin insanlarn bir araya gelmesi kanlmazdr. Bu durum onun varlkkouludur. Hemen her insan ihtiyalarn gidermek iin zerine deni yapar. te bu bir araya gelme, elle tutulur, gzle grlr somut bir sosyal birlii meydana getirir. nsan, doasndaki yetkinleme ihtiyacn bu sosyal birliin ierisinde gerekletirir. Bu sosyalleme bilinli ve amaldr. Bundan trdr ki, insan doal yaps gerei bir yurtta ve kendi trnden olan dier insanlarla bir arada oturur. Bu zelliinden dolaydr ki insan, medeni (devlet/ il kurabilir) ve nsi (siyasi kabiliyetli) bir varlktr. nsann, devlet kurmaya kabiliyetli, yetenekli bir yapda olduuna gre, insan devlet kuran siyasi varlktr. Bir baka ifadeyle, doal yaps gerei sosyal birlie katlan insan bu katlmann sonucunda siyasileerek daha ak ifadeyle medenileerek/ insanlaarak ikinci bir huy kazanr. kinci bir karakter kazanan insan, kendi doal yapsndan gelen doal niteliklerle ve kazand ikinci huyla ierisinde bulunduu sosyal birlikle uyumaya alr.1 Frb, Siyasetl -Medeniyye, Dairetl Maarif, Haydarabad- (H). 1346. s.3739. (eviren. Mehmet Aydn, Abdulkadir ener, Rami Ayas. stanbul 1980.) s.1234. Medinetl -Fazla, s.117. (eviren, Ahmet Arslan,1990 s. 44-61). nsann sosyal hayatla uzlamas sonucunda meydana getirdii topluluklar ve onlarn oluturduklar devlet trlerini Frb yaps ve amalar asndan yle tasnif etmektedir. 1- Yaps bakmndan topluluklar.2- Amalar bakmndan topluluklar.
1 1-Frb, Trklerin ayard, Araplarn Maverannehir dedii blgede Farab (Otrar)a bal, askeri bir kale olan Vesic kasabasnda 870 yllarna doru dnyaya geldi. Bu kalenin komutan dedesi idi. Dedesinin ad Tarhand. Biliyoruz ki; Trklerde Tarhan askeri bir rtbeydi. Byle niformal devleti temsil eden bir ailenin ocuu olarak byd. Orta mektebi kendi kentinde, yksek tahsilini Badatta tamamlad. Bir sre kadlk yapt. ayard blgesinde hkm sren Samani hkmdar tarafndan davet edildi. Buradan Badata oradan Hamdani hkmdarnn davetine icabet ederek Halepe, ama, Msra gitti. 80 yllk mrden sonra 950 ylnda amda vefat etti.
333
Yaps bakmndan topluluklar da kendi arasnda ikiye ayrlmaktadr: A-Eksik topluluklar. B-Tam topluluklar. Eksik topluluklardan anlalanlar unlardr: A-Ev /Dam, B- Sokak, C-Mahalle, D- Ky Tam topluluklardan anlalanlar da unlardr: A-Kk topluluk (=l / Kent / Beylik / Medine Devleti). B-Orta topluluk (=ller Birlii / Ulus /mmet Devleti). C-Byk Topluluk (= Uluslar Birlii / Devlet-i Aliyye ). Amalar asndan topluluklar da kendi arasnda ikiye ayrlmaktadr: A-Erdemli topluluklar. B-Erdemsiz topluluklar. Erdemli topluluklar da e ayrlmaktadr: A-Erdemli l / Kent / Beylik /Medine. B-Erdemli Ulus / mmet. C-Erdemli Uluslar / mmetler Birlii Devleti dier bir ifadeyle Devlet-i Aliyye. Erdemsiz Topluluklar da drde ayrlr: A-Kt / Erdemsiz l / Kent /Medine. B-Gnahkr l / Kent / Medine. C-Sapk l / Kent / Medine. D-Bozulmu l / Kent / Medine. Bunlarda kendi arasnda yine kendi adlaryla uluslara /mmetlere ve uluslar birliine ayrlmaktadr. Kt l /Erdemsiz devlet kendi arasnda alt bee ayrlmaktadr Aa- Mecburiyet li / Kent / Medine. Ab- Baya l / Kent / Medine veya Zenginlik li / Kent / Medine. Ac- Bayaln ve Erdemliliini Kaybeden l / Kent / Medine. Ad- eref Dkn l / Kent / Medine. Ae- Zorba l / Kent / Medine. Af- Demokratik l / Kent / Medine. Yine bu medine / kent devletleri de kendi adlaryla uluslara / mmetlere ya da uluslar birliine ayrlmaktadr. (Frb, Siyasetl
334
Medeniyye, s.39. Medinetl Fazla, (Nereden A. N. Nadir. 1976, s.117. ev., Ahmet Arslan, 1990, s.69-90). Ev, sokak, mahalle ve ky kendi ierisinde bir topluluktur ancak eksik bir topluluktur. Bu eksik topluluklarn belli amalar erevesinde bir araya gelmesinden oluan dzenli, kurumlu ve kurululu toplulua tam topluluk denir. Medine / beylik, tabii bir topluluk deil, iradi bir topluluktur. radi olmayan tabii topluluklara Frb, behimi (/canl dzeyde kalan) topluluklar adn vermektedir. llemi /il tutmu yani iradi olarak siyasi tekilat kurmu topluluklar en stn yetkinlie oymaklar/airetler de dhil eksik bir toplulukta deil ancak tam topluluklarda -ncelikle Medine de- ulaabilirler. Farabiye gre insan topluluklar devletlemeden medenileemezler. Medinelilemek bir dier ifadeyle, dorudan siyasi bir birlik anlayna ulaarak devletlemek olarak anlalr. Bu anlaya uygun olarak Mustafa Kemal Atatrk de kendi el yazsyla li yle tanmlamtr: Trk kavmi yukarda sylediimiz gibi, ok byk bir sahada vcut bulmu ailelerin birleerek Sop (Klan), Soplarn birleerek Boy (Kabile), Boylarn birleerek z (Airet) ve zlerin birleerek siyasi bir cemiyet olan El (Medine) camia vcuda getirmitir. (Afetinan, 1969, s. 20). Bizden farkl olarak Eski Yunan kent devletlerinde ise polis/ site nceleri siyasi bir birliktelikten ziyade kan, rk, dil ve din gibi unsurlara dayanyordu. Zamanla gelierek sosyal, siyasi, iktisadi ve askeri bir birlii ifade etti. ( Okandan, C.I. s. 104105). Farabi ilimlerin snflandrlmasn 5e ayrr. Bu ilimlerden birisi de Medeni Bilimlerdir. O, siyaset, hukuk, teoloji/kelam, fkh/hukuk, ahlak ve sanatlar bu balk altnda ele alr. Alman dnce ekollerinin etkisiyle lkemizde de kltr bilimleri snflandrmalarn gryoruz. zlerek ifade etmeliyiz ki, Seluklu, Osmanl medreselerine Farabinin yapt bilim snflandrmas anlay egemen olmamtr. imdi de okullarmzda sosyal bilimler, fen bilimler diye bir snflandrlmaya gidildi. Baz niversitelerimizde Beeri Bilimlere rastlyoruz. Farabinin bilimleri snflandrlmas yeniden iyi okunmas gerekir diye dnyoruz.
335
Farabi ile Atatrk arasnda geen zaman fark yaklak 900 yldr. Bu zaman zarfndan sonra Atatrk Kendi el yazsyla Medeni Bilgiler kitabnn ieriine mdahale ederek yaynlanmasn ve okullarda okutulmasn emreder. Bu kitabn ilk sahifesinde Vatanda iin medeni bilgiler neden bahseder? Sorusuna Atatrkn el yazsyla ilave bir notla cevap verir: te vatandalara, gerek devlet ve hkmet ve gerek aralarndaki mnasebete nazaran mevcut vazifeleri ve haklar ve umumiyetle devlet tekilatn reten bilgiler, Medeni Bilgiler nam altnda toplanmtr. (Afetinan, 1969, s. 7). bn Haldun da toplumlar bedevi ve hazari toplumlar olarak ikiye ayrmaktadr. Bilimleri snflandrarak, mran Bilimine yer vermektedir. O, bu bilimin konularn da yle izah etmektedir; Mlk, devlet (sultan), kazan (kesp), geim yollar (maa), sanatlar, ilimler ve bunlarn nedenleri. (Arslan,2009, s. 7374). Bu tanmda da mran toplum, devlet, siyaset, ekonomi, sanat ve bilimleri kapsamaktadr. Farabide, amalar asndan insan topluluklarnn erdemli /faziletli ve erdemsiz / faziletsiz biiminde ikiye ayrldn grmtk. Yaps bakmndan insan topluluklarndan tam topluluklarn hepsi eer, gerek mutluluu ama edinmise erdemli adla adlandrlmaya layktr. Yok, eer, gerek mutluluu deil de sanl mutluluu ama edinmilerse, edindikleri amalara gre adlandrlrlar. Tam topluluklardan her hangi biri erefi, zenginlii, zorbal, sapkl kendine ama edinirse bu adla adlandrlrlar. (Frb, Medinetl Fazla, s.130131. Siyasetl Fazla, s.57- 58). Farabiye gre, siyaset de, erdemli siyaset, erdemsiz / kt / kara siyaset adyla ikiye ayrlr. Ancak bunlarn birbiriyle genel bir ad olan siyaset sznden baka ortak yanlar yoktur. (Frb, Fusul, s.92). Eer, bu meslei mutlak biimde iyi olan ve bizzat kendisi ve z iin istenen ve insann yetkinlemesinin en son noktas olan en yksek mutlulua saadetl kusvaya yani kutlu kuta ulama nedeni olarak iyi nitelik ve yetenekleri ilde / devlette /medinede yerletiren ve onlarda muhafaza eden bakanlk ve bu bakanln var olmasna neden olan bakanlk mesleinden doan siyaset erdemli siyasettir yani siyasetl fazladr.
336
Yok, eer, gerek mutluluk olmad halde mutluluk sanlan halkna iyilik ve hayr adna verdii mal- mlk (servet), haz ve tatlar veya an- hret, insann sayg ve hrmet grmesi yahut bu dnya hayatnda istenecek ve elde edilecek trden daha baka eylerden ibaret olan sanl mutlulua ulama nedeni olan nitelik, i, davran ve yetenekleri devlette/ilde yerletiren ve onlarda muhafaza eden bakanlk ve bu bakanlk mesleinden doan siyaset, kara /kt siyasettir yani siyasetl cahiliyedir. ( Frb,hsaul Ulum s.103. Medinetl Fazla, s.133134. Tam topluluklarn balarnda bulunan bakan ve bakanlklarn adlar amalarna gre olacaktr. Eer il, erdemli ise bakan ve bakanl da erdemli/ak /faziletli olacaktr. Yok, eer il erdemsiz / cahil / kara ise bakan ve bakanl da bu niteliklerle nitelenecektir. Bakanlklar amalar asndan temelde ikiye ayrlmaktadr. A-Erdemli lkbakan ve bakanlk. B- Cahil lkbakan ve bakanlk. Bu snflandrmay amalar asndan yapan Frb, bu amacn merkezine yalnz kendisi ve z iin istenen, hibir zaman basamak yaplarak ondan bakasna eriilmek istenmeyen, aksine btn dier eyler sadece ona ulalmas iin istenen ve ona kavuulunca da isteme ii biten gerek mutluluk esini yerletirmektedir. lk bakan erdemli ve bakanl da erdemli ise tespit ettii dnce ve fiillerle kendisinin ve ynetimi altndakilerin yalnzca gerekten mutluluk olan en yksek mutlulua ulamasn amalar. Yine lk erdemli bakan ve bakanlk, ilk olarak devletinde erdemli nitelik ve yetenekleri daha nce kendilerinde bulunmazken ilk olarak devletine yerletiren ve buna ilaveten ulusunu kt niteliklerden ak /erdemli niteliklere ileten bir bakan ve bakanlktr. lk erdemli bakanla bal erdemli bakanlk, tutum ve davranlarnda ilk erdemli bakanln izinden giden erdemli bakanlktr. Bu bakanl yerine getiren kimseye gelenek bakan ve onun bakanlna da gelenek bakanl denir. (Frb, Kitabul Mille, s.5255, Medinetl Fazla, s.133, Siyasetl Medeniyye, s.79- 80).
337
lkbakann ikici tr, kt /cahil bakan ve bakanlktr. Bu ilk bakann bakanl yksek ilkelere dayal olmayan bakanlktr. nk erdemli bakanlk, gerek mutluluk olan en yksek mutlulua ulamay ama olarak grmesine karn bu bakanlk, ounluun birer iyilik sand zellikle bu dnya hayatnda eriilebilecek iyiliklerden bir iyilie erimeyi ama olarak gren bakanlktr. Bu nedenden trdr ki, bu bakanlk kara bakanlktr. Kara/erdemsiz bakanln yerletirdii i, davran ve yeteneklere katlan ve uyan il, ulus, uluslar birlii kt/kara/erdemsiz adn almaya layktr. Bu bakanlk, yukarda adn saydmz il ve ulus ve uluslar birlii adnca adlandrlr. (Frb, Medinetl Fazla, s.129). Burada bu anlaya ilave edeceimiz bir baka temel anlay, siyaset binasnn i ve ince ayrntsn belirlemektir. lkbakan gerek kendisini gerekse nderi olduu topluluunu bir hedefe gtrmek istiyor. lkbakann topluluk iin koyduu belirli bir takm artlarla kaytl gr ve davranlara Frb, millet/tre demektedir. lkbakan bu gr ve davranlar koyarken topluluun bunlar kullanmasyla ve topluluun yardmyla kendisinin tasarlad snrl bir hedefe ulamay amalar. lkbakan topluluk iin belirli bir takm artlarla kaytl gr ve davranlar koyarken tam ve gerek felsefeye/bilgelie bal olarak yapyorsa bu millete/treye tam ve salam millet/millet sahihe denir. Yok, eer, ilkbakan gr ve davranlarn tam anlamyla kesin kanta dayandrmayarak szl anlatm, tartma ve sofisti yntemlerle dorulanp kabul edilen sanl ve aldatc bilgelie bal olarak oluturuyorsa buna bozuk millet/ millet faside denir. (Frb, Kitabul Mille, s.5455). Farabiye gre yaps bakmndan da millet/tre ikiye ayrlmaktadr; a- Nazari millet, belirlenmi grlerden oluur. b Ameli millet, belirlenmi davranlardan oluur. Ulalmak istenen mutluluk asndan da milleti Frb ikiye ayrmaktadr; a- Erdemli millet /tre. b cahil millet /tre. lkbakan
338
erdemli ve bakanl da erdemli bir bakanlk ise, ite o zaman koyulan millet de erdemli millet/milletl fazla olur. Yok, eer ilkbakan cahil /kt /kara ve bakanl da erdemsiz bakanlksa, koyulan millet de erdemsiz millet / milletl cahiliyye olacaktr. Kt milletten ayr olarak iki tr millet daha vardr. lkbakan sapma ve bakanl da sapma bir bakanlksa, koyulan millet de sapma bir millet/tre olacaktr. Eer ilkbakan aldatc ve bakanl da aldatc bir bakanlksa koyulan millet de aldatc bir millet olur. Erdemli milletin nazari blmn de Frb kendi arasnda ikiye ayrmaktadr; a-Yalnzca nazari konularla ilgili grler. b Sadece iradi konularla ilgili grler. Nazari konularla ilgili grlerin de iki tr vardr; a- Zatn gstermesi bakmndan kendi zel adyla belirtilen doru ve gerek grler. Doru ve gerek gr, insann ya kendi znden ilk elden bilmesiyle ya da kantla bilmesiyle bildii grtr. b Taklidi ve benzerinin adyla ifade edilen, doru ve gerein taklit ve benzeri olan doru ve gerek grlerdir. Erdemli millet, ya doru ve gerek grlerden ya da doru ve gerein benzer ve taklidi olan grlerden oluan millettir. Eer iinde bu iki tr grten hibiri bulunmuyorsa, bu millete sapkn millet/tre denir. (Frb, Kitabl Mille, s. 43-47). Frb, erdemli millet kavramnn bilgelik /felsefe kavramna benzediini belirterek u ayrm yapar; milleti /treyi meydana getiren nazari ksm, nazari felsefenin, ameli ksm, ameli felsefenin altnda yer alr. Felsefe, erdemli milletin ierdii gr ve davranlarn kesin kantlarn veren kaynan tam kendisidir. Erdemli milletin ortaya kna sebep olan bakanlk meslei de bilgeliin altndadr. (Frb, Kitabul Mille, s.46-47). Farabi, devleti kuran ve ynetenin ad ister imam, ister melik, ister kanun koyucu isterse filozof olsun bunlarn amalar ve beslendikleri bilgi kaynaklar nemlidir. slam dnyasnda gelien
339
ve gelenek halini alan yneticiye mutlak itaat fikrine Akif kar karak Sultan Abdlhamitin ynetimindeki baz uygulamalarna itiraz ederek Safahatnda yer alan stibdat iirini yazd. Ka eit medeniyet vardr? Bu soruya Farabinin cevab: erdemli medeniyet, erdemsiz medeniyet. Eer erdem adna erdemsizlik, hak adna g gsterisi, adalet adna zulm yaplyorsa bu yaplanlar deer asndan deerlendirmemiz gerekir. Her devlet ve onun bakan ve onun uygulad siyaset erdemli deilse medeniyet kelimesi de mutlak anlamda erdemli deildir. te bu snflandrma anlay ierisinde Akif, medeniyet adna yaplan mstemleke uygulamalarna kar kmaktadr. Mutlak anlamda medeniyet kavramna deil. Akifin Avrupa medeniyeti, bir medeniyet-i fazla, bir medeniyet-i hakikiye-i insaniye deildir gr yukarda Batl dnrlerin ahadetiyle dorulanmtr. Akifte medeniyet-i fazla, medeniyet-i hakikiye-i insaniye anlayyla Farabiye katlmtr. Bu cmlenin mefhumu muhalifi elbette medeniyet-i cahile veya hakiki olmayan medeniyet olacaktr. Farabiye gre, erdemli medeniyetin olumasnda elbette gerek felsefe temeldir. Akifin ifadelerinde felsefeye kar olumsuz bir sze rastlamyoruz. Medeniyetimizin ierisinde oluan felsefe geleneimizin kesildiine hayflanarak o yle diyor: Medresen var m senin? Bence o oktan yrd. Hadi gster bakaym imdi de bn-r- Rt? bn-i Sina neye yok? Nerde Gazali grelim? Yine Farabi, toplumlar eksik ve tam olarak nitelemektedir. Tam olmayan yani airet, kabile, boy boyutunda kalarak tamamlanamayan toplumun medeniyeti olamayacan ifade etmektedir. Akif insanln geldii noktadan geri giderek tam toplumdan eksik, hazari iken bedevi, medeni iken gayr medeni
340
olmaya heves etmek anlalr ey deildir. Bir kabileye, airet mensup olmak bir erdem deildir. Eer binlerce yln insanln ulat deerlerden pay alamamsan bundan sonra da alman elbette zordur. slamiyet insanla st erdemler teklif ediyor. Akif, slamn kaldrmaya alt kabile asabiyetini yeniden diriltmeye ve cahiliye dnemi anlayna geri dnme arzusuna itiraz ediyor. Mslmanlk sizi gayet sk, gayet salam, Balamak lazm iken, anlamadm, anlyamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvam, Ayn milliyetin altnda tutan slam, Temelinden ykacak zelzele, kavmiyettir, Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir te Fas, te Tunus, ite Cezayir, gitti! te ran da taksim ediyorlar imdi Mslman, frka belasiyle zebun bir kavimi, medeni Avrupa lokma edip yutmaz m?.. Medeniyet! size oktan beridir di biliyor; Evvela paralamak sonra da yutmak diliyor. (Timurta, 1987, s.134). Ancak Akifin bu feveranna kulak aslmam, koskoca Devlet-i Aliyye yklmtr. Bu tarihi tecrbelerden sonra modern bir devlet olarak Trkiye Cumhuriyeti kabile asabiyeti zerine deil, insanln ulat st deerleri kendine temel yaparak tam, medeni bir siyasi yaplanma zerine kuruldu. Devleti kuran temel irade, tm erdemlerinden pay almay ve ona pay vermeyi hedef alarak toplumunun nne Trk medeniyeti, bir medeniyet-i fazla, bir medeniyet-i hakikiye-i insaniye olacaktr anlayn koydu. Farabi, erdemli medeniyetin kurulmas iin limlerin Mehmet Akifte imdiki Taksiminde de ileri srd gibi medeni bilimler, nazari felsefe ve ameli felsefede olmaldr diyordu. durumda bu anlayn bizde olmayn, olanlarn yetersizliini, fen bilimlerinin yeterince anlalamamas sonucunda ona dman ve sulu olmasn u cmlelerle dile getirir. bn-i Sinalar yzlerce dourmu iklim, Tek ocuk vermiyor auuna ilmin ne akim!
341
O rasathane-i dnya, o Semerkant bile; yle dalm ki hurfata o mazisiyle Bu fesadn ba hep fen okumak dediler; Onu mahvetmeye kalktlar artk bu sefer. Neye ilmin ad yok koskoca millette bugn? nk efkr-i umumiye, aleyhinde btn; nk yerlemek iin gezdii yerlerde, fnun, nce gayretle byk hrmet arar, sonra skn, Asr- hazrda geen fenlere sahip denecek, Bir adam var m yetimi iinizden bir tek? Kuru dava ile olmaz bu, fakat ilim ister; Ben o kudrette adam grmyorum, sen gster? (Akif,1987, s. 287-372). Akif, Batnn iki yzn de doru okur ve yle der; Avrupallarn ilimleri, irfanlar, medeniyetteki, sanayideki terakkileri inkr olunur ey deildir. Ancak insaniyetlerini, insanlara kar olan muamelelerini kendilerinin maddiyattaki bu terakkileri ile lmek katiyyen doru deildir. Heriflerin ilimlerini, fenlerini, almal. Fakat kendilerine asla inanmamal, kaplmamaldr. Garp medeniyeti maddiyattaki terakkisi maneviyat sahasnda gsteremedi. Bilakis o cihetten bsbtn ihmal etti. Hayr, ihmal etmedi; bile bile paymal etti. Avrupallarn ne mal olduklarn anlamyanlar zannederim ki, bu sefer artk gzlerile grerek hatalarn tashih etmilerdir. (Timurta, 1987, s. 144- 145). Yine Farabi, medeniyetin olumasnda nazari ve ameli ahlak temel alr. Mehmet Akif bu konuda da olduka eletiricidir: stanbulun igaliyle yeryznde yz milyonunu aan Mslman nfusa sahip hibir slam lkesi tam bamsz deildi. Osmanlnn bamszl Mslman topluluklarnn erefi ismetiydi. stanbul da igal edilince bunun sebebi sorgulanyordu. Mustafa Kemal bunun sebebini una dayandryordu; Efendiler; yeryznde yz milyonu mtecaviz slam vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle, terbiye ve ahlak almaktadrlar. Fakat maalesef hakikat- hadise udur ki, btn bu milyonlarca insan ktleleri unun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar manevi terbiye ve ahlak onlara
342
bu esaret zincirlerini krabilecek meziyet-i insaniyeyi vermemitir, vermiyor. nk hedef-i terbiyeleri milli deildir. (Atatrkn Kltr ve Medeniyet Konusundaki Dnceler,1990, s. 83). Akifte Fakat ahlakn izmihlali en mthi bir izmihlal, Ne millet kurtulur, zira ne milliyet, ne istiklal, Oyuncak sanmayn; Ahlak- milli, ruh-i millidir, Onun iflas en korkun lmdr; mevt-i kllidir. Osmanlnn Batdan ilk ald eitim kurumlarnn banda moda mektepleri deil mhendis, fen eitimi gren mekteplerdi. Kendin mahiyet-i ruhiyyemiz olsun klavuz, medeniyet girebilmi yalnz fenniyle, O da sahiplerinin lahk olan izniyle, Alnz ilmini Garbn alnz sanatn, Veriniz hem de mesainize son sratini Bu ihtiyac gidermek iin Avrupaya ayn dnemde Japonya, Rusya ve Osmanl modern bilimleri almak iin renci gnderdi. Ancak bizimkilerin yurda dnlerinde felsefe, ilim, teknoloji, sanat getirecei yerde medeniyet adna ne getirdiini Akif yle eletirir; Franszn nesi var? Fuhu, bir de ilhd; Kapt bunlar yirminci asrn evld! Ya Almann nesi var zevki okayan? Biras, Unuttu ayran, matha dnd kahrolas, Heriflerin, hani, dnya kadar bedyii var; Ulmu var, edebiyat var, sanyii var. Giden birer avu olsun getirse memlekete; Dner muhtimiz elbet muht-i marifete. Kucak kucak tayor olmadk mesvyi, Beenmezsek, medeniyyet! diyor, inandk, iyi! Ne var biraz da marif getirmi olsa... desek; Emn olun size hammallk etmedim? diyecek. (Dzda,1990, s. 235) Bat medeniyetinin irkin yanlar, onun ahlk zaaflardr. Akife gre bunlar gibi zaaflar bizde de var. Var olan lkeye tamak bize bir ey kazandrmaz. O iman hsn-i hulkun en byk hamisi olmuken Nemiz vardr feailden, Nemiz eksik rezailden? Demek: slamn nam kalm
343
Mslmanlarda msralaryla Akif kendi medeniyet anlaynda da gerekidir. (Akif,1987, s. 244-286). Akifin, ark, Hsran, Alnlar Terlemeli, Umar mydn? Yeis Yok, Azimden Sonra Tevekkl, Uyan, Vaiz Krsde, Hakkn Sesleri, Sleymaniye Krssnde, Mahalle Kahvesi, stibdat, nsan gibi iirlerinde sahip olduumuz olumsuz zihniyeti ve durumu en iyi ifade eder. Akif zerine almalara baknca genel kanaat bizim ahlaki ynden Bat medeniyetinden stn olduumuz anlay yaygn. Oysaki air olduu kadar bir toplum gzlemcisi ve szn budaktan esirgemeyen Akife gre ne ilmi ne de ahlaki ynden gl deilizdir. Esaret, zilletler, hileler, batl itikatlar, taassup, kuru tevekkl, kr kadercilik, cahillikler, tembellikler, iftiralar gibi ahlaki zaaflarmz Akifin iirlerinde en sert ifadelerle yerini alr. Akif kadar ahlaki zaaflarmz ortaya koyan yok gibidir. Batl dnrler kendi medeniyetlerini eletirince her halde medeniyet dman olmuyorlar, tam aksi medeniyet adna yaplan eksiklikleri, ortaya koyarak yol gsterici rollerini oynuyorlar. Akif de milli air olarak, mnevver olarak medeniyet adna bize yaplanlar itiraz etmitir. O, onurlu, bamsz, erefli yaam bir milleti esaret ukuruna drerek ve bunu da medeniyet adna yapanlara gr sesiyle kar kmtr. Akifin isyan ncelikle kendine, sonra bu duruma den kendi medeniyetine, daha sonra da smrgeci olan Bat medeniyetinedir. Akif, biz u an en iyi medeniyete sahibiz dememitir. Bir zamanlarda en insani ve en fazl olan medeniyetin miraslaryz demitir. Farabi ve Akif ncelikle devletleerek ve devleti yaatarak devletin yardmyla felsefe, ilim, sanat, ahlak, din, siyaset, hukuk, iktisat gibi deerlerin benimsenerek, gelitirilerek ve korunarak erdemli medeniyete sahip olunacan ne srmektedirler.
344
KAYNAK Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara1969. S. 7 Ahmet Arslan, bn Haldun, stanbul2009. s. 7374. Frb, Siyasetl Medeniyye. Farabi, Medinetl Fazla, (Nereden A. N. Nadir. Beyrut-1976), s.117. (ev., Ahmet Arslan, Ankara 1990), Farabi, Fusul. F. Kadri Timurta, Mehmet Akif ve Cemiyetimiz, stanbul, 1987. Leslie Lipson, Uygarln Ahlaki Bunalmlar, 2006, s.308 ev: Jale am Yeilta). Mehmet Akif Ersoy, Safahat, 1987, stanbul, Hazrlayan, M. Erturul Dzda). Recai G. Okandan, Umumi Amme Hukuku, C.I. Will Durant, Medeniyetin Temelleri, ev; Nejat Muallimolu, stanbul- 1996. S. 15.
345
346
MEHMET AKFN DZYAZILARINDA ADA DNYA SORUNLARININ ELE ALINII
Asm Z* zet airler tarafndan kaleme alnan dzyazlar iirin sk disiplinini aarak kapal olan, younlatrlm, rtlm olan atklar iin airlerin btn boyutlaryla grnmeleri, anlalmalar bakmndan son derece nemlidir. Mehmet Akif, gerek edebi kamuda gerekse dier dzlemlerde iire daha ok emek verdii iin tabi olarak ncelikle Safahattaki iirleri ile ne kmakta ve air olarak alglanmaktadr. Zaten evresinde de air Akif olarak anlyor. Ama o dncelerini makaleler, sylei yazlar, tefsir metinleri ve vaazlar yoluyla da iletmitir. Bu ynyle sadece iirle dnmekle snrl bir yaz sahas olmamtr. iirini dncesinin emrine veren Akif, dzyazlarda iirin snrlandrc zelliklerinden kurtularak ok eitli ve canl bir fikr yelpaze izmektedir. Bu bakmdan Akifin dncelerini, eletirilerini ve beklentilerini yanstt yazl rnler iinde Srat Mstakim ve Sebilrread dergilerinde yaymlanm olan yazlar Akifin dnce dnyasnn
* ozasim76 @yahoo.com.tr
347
anlalmas bakmndan olduka nemlidir. Dergilerde yaymlanan bu yazlar, zihinlerdeki eksik Akif portresini tamamlayarak, onun bir btn halinde alglanmasna, anlalmasna katk salamaktadr. Onun bakn, duruunu, dnce ufkunu daha ak grmemizi salayan slm dnyasnn ve Mslmanlarn durumu, Batyla ilikiler, rklk, tefrika, kltr ve ahlak yozlamas, eitim, hurafeler, znden kopmu aydnlar, dil ve edebiyat tartmalar gibi konularn bugn de nemini korumakta oluu Akifin yazlarnn ne kadar nc ne kadar nemli olduunu bir kere daha ortaya koymaktadr. Bu metinde Safahatta var olan eletirel sylemi aan Akifin hakszla, zulme, cehalete, ahlak kntsne, yenilgilere bir bakaldr, bir isyan olan dzyazlar zerinden Akifin iinde yaad aa bak ele alnacaktr. Oku, yeniden oku, tanmla, deerlendir, takdir et Harold Bloom(2011) Baz yazarlar ve airler vardr ki btn olarak enine boyuna okunup incelenebilmi deildir. Belki bu yzden haklarnda oluan devasa literatr sz konusu kiilerin anlalmasna yapm olduklar katklar kadar onlarn kimi ynlerinin srekli olarak grmezden gelinmesine de kap aralar. Byle olunca bu yazarlar ve airler hakknda yeni bir eyler sylenemeyecei dnlr. Edebiyat okuru lmnden sonra yazlan yazlarn anlatt Mehmet Akif( 1873-1936)i epik iirin verimli ve usta bir airi olarak bilir ve okur. Akifin sanat ve dnce rnlerinden sz ald m, ilkin Safahat akla gelir akla. Kara gnlerde, savalarda kaleme ald iirlerin ansn sreen klan Safahatta yer alan ve onun farkl dnemlerdeki dncelerini ortaya koyan iir kitaplaryla bu tanmlamay pekitiren Mehmet Akifin ok tannmayan, pek konuulmayan bir yn, dzyazdaki ustal ve verimliliidir. stelik o dzyaznn iire engel olabilecei dncesini de ciddiye almaz. Bilakis bu konuda nasl yazlabileceine ilikin yaz mimarisinin tekniine odaklanan dzyazlar bile kaleme alr. Konuyu amlamak iin, dzyaz kavramn Mehmet Akif zerinden anlamlandrmak gereklilii bir zaruret olarak ortada
348
MEHMET AKFN DZYAZILARINDA ADA DNYA SORUNLARININ ELE ALINII / Asm Z
durmaktadr. Eletiri dnyasnda bile, Mehmet Akif sz konusu olduunda iiri ile ilgili btn boyutlar ne karlrken, dzyazsna neredeyse hi yer verilmez. Onun eitli trlerdeki dzyazlar airliinin yannda hep glgede kalmtr1. Yazarn dncelerini, entelektel dnyaya mdahalelerini ve okur cemaatlerine nasl dhil olduunu grmeyi salayan temel metinler olsalar da iirleri hakknda olumlu olumsuz pek ok ey syleyen okur cemaatleri en ok bu dzyazlar unutmutur. Dnemi iin arpan kalp, gren gz ve dnen kafa olmay baaran Akifin dzyazlar hakkndaki yorumsuzluk Hilmi Ziya lkenin eytanla Konumalar (1942:86) adl yaptnn nesirle ilgili blmndeki tabiriyle, dzyazlarn nazmn glgesinde kurumu ota benzedii eklinde bir kanaatin olduunu izlenimini uyandrr. nk zihninde Akiften iirler, msralar bulunan ou insann belleinde Akifin dzyaz konular hakknda bile pek malumat yoktur.2 Bunun sebebi ne olabilir, diye dndmde bizde iirin dzyazya ncelii aklma ilk gelen husus oldu. Oysa, bu alandaki yaptlar incelendiinde grlecektir ki, Akif, yaamndan dokuduu gzlemleri, yreinden tard duyarlklar deiik alanlarda anlatabilmenin de yolunu bulmutur. Dzyazda Kalem Yrtmek Trke kltr ortamnda, hem edebiyatla hem de dnce ile uzaktan yakndan uraan herkesin Mehmet Akif zerine iyi kt bir fikri vardr. Bu fikirlerin birbirinin tersi bir noktada konumlanarak bir yorumsal atma alan meydana getirdiini anmsatmakta yarar var. Yazlar zerine yaplan ksmi deerlendirmelerin de uzlatrlamaz elimeler iermesi bu atmal baklardan beslenir. Giri babndan baz tespitler yapmak asndan biraz dneminde bu yazlarn nasl ele alndn veya yakn evresinde yazlara ilikin ne dnldne bakmakta fayda var. Yakn evresinde dzyazlarna
1 iirinin Akif iin baat husus olmasn Zemaherinin u sz zerinden de okumak mmkn: yilikle ktlk aslnda ayr ayr eylerdir. Senin nne iki iyilik kt zaman, nispetle daha byk olann se de dmanlarnn birinden gelen fenal onunla def et.Onun iirinin dzyazsna nispetle daha youn grlmesini ve bu tr daha ilevsel kullanmas erevesinde anlamlandrlabilir bu bak. 2 Trkiyenin iir toplumu olmaktan dzyaz toplumu olmaya getii yolundaki kltrelin trsel deiimine odaklanan yaklamlarn sklkla dillendirilmesine karn eskiler sz konusu olduunda bellek hl iirleri anmsamaktadr.
349
en yksek deeri bien ismin Eref Edip olduunda phe yoktur. Edip, yazlar genel olarak okunmas kolay slubu ve konuulan Trkeyi yaz diline tamas asndan ele almtr. Yazlarn eletirel tartma ufkunun yksek olan boyutlarn ise ihmal etmitir. Bu eksikliine ramen Mehmed kif adl eserinde, byk bir dzyaz ustas olarak grd Akifin iirleri ile yazlarnn ayn kuman paralar olduunu dnr ve bunu yle ele alr: stadn iiri kadar nesri de gzeldi. iirde sehl-i mmteniler yapan stad, nesirde de yeni bir slup vcuda getirmi, izfetleri paralayarak z Trke kelimelerle iire yakn bir henk tesir etmitir. Zaten onun btn mmtziyeti de oradadr. Her snf halk onun eserini anlar, onun eserinden zevk duyar. ok limler, ok edipler vardr ki yksek mefhumlarn sde bir kisveye brnemeyeceine, feshat ve zerafetin sde kelimelerle zyi olacana kanidirler. Bu sebeple yazlarnn herkes tarafndan anlalamamasn tabii grrler. stad ise tamamyla bunun aksine kani idi. En yksek fikirlerin en sde, en ak Trke ile ifade olunabileceini her zaman syler, her zaman da yazlar ile isbat eylerdi (2011:70-71) Akifin iirde olduu gibi dzyazda da sade Trkeyi kullanndaki baars zerinde duran tandklarn anlatmlar yakn tank Eref Ediple snrl deil elbette. Farkl bir bak ortaya koyan bir baka bakn da bulunduunu belirtmek gerekir. Mesela Hasan Basri antay, Akifin dzyazlarnda eviri ve iirlerinde gsterdii baary gsteremedii kanaatindedir. Bunun sebepleri olarak da iirle fazla uramasn, ilm ve faydal konulara daha ok nem vermesini ve edeb mensureler yazmak ihtiyacndan kendini bamsz grmesini gstermektedir(2009) Peki bu bak ikna edici midir? te bu noktada baz pheler uyanyor. Bir defa l gzetilmedii, geliigzel sylendii hemen belli olan antayn bir hakikat gibi gstermeye alt bu durum aslnda onun hakkndaki hkmler mecellesinin de nemli bir boyutunu oluturur. Bu yaklam tarz Akifin iirini eletirenlerin de tutunduklar bir yorumdur. Zira bu gr ifade edenlere gre iir ve dzyaz, sosyal konulardan uzak tmyle sanatl bir syleyie sahip olmak durumundadr. iirin hasn sevdii syleyenlere gre iir anlay bakmndan hem dneminde hem de sonraki yllarda herhangi bir
350
etkisinin olmamasndan dolay byk bir air olarak grlemez o. Dzyazlar ise airliinden izler tad iin fikriyatn deil hissiyatn sonucudur. Bu iki dzayak bak farknda olmakszn aslnda Akifin yaz verimini btn btne imha etmektedir aslnda. ou zaman sanatlarn yaad derin bir ikilemden beslenen katksz bir tereddt hali vardr: sanat yarg gcn/beeni ltlerini geni ynlarn lehinde mi, yoksa aznln kltrel zerklii lehinde mi kullanacaktr? Akif iin sorunun yant yaz tarzn geni ynlar iin kullanmak olmutur. Dolaysyla Akifin iirde baarsz olduunu gstermek iin szgelimi Abdulhak Hamit Tarhan, Ahmet Haim veya Yahya Kemal gibi dzyazda ise Halit Ziya, Hseyin Cahit gibi isimlerin yaz tarzn bekleyen okur cemaatlerinin beklentileri boa kacaktr. nk din ile dnyay birlikte slaha davet eden Akifin hem hayat telakkisi hem de yaz dnyas bu telakkiye aykr bir baktr. Eref Edibin gereklii tasvir eden bakna dzyaz dnyasnn mahiyeti zerine erken tarihlerde dnm olan Aleksandr Pukinin u ifadelerini de eklediimizde Akifin dzyazlarna giri iin nemli bir ara daha elde edilmi olur: Ksa ve tam olu - ite dzyaznn balca erdemleri bunlardr. Dzyaz dnme ve dnce gerektirir. Dnce olmadan en parlak ifadeler bile hibir ie yaramaz; iir farkl bir uratr...(akt. Olcay,1999). Trler arasnda alamaz farklar koyan bu hkmlerin bu yann grmezden gelirsek dzyaz ve dnce arasnda kurulan bu ban olduka mhim olduu sylenebilir. nk entelektel dnyada fikrin cmertliine sahip olan Akifte, dnce deil sadece hissiyat olduu yargsna dayal olarak haksz hkmler veren kayda deer bir yorum klliyat olumu bulunmaktadr. Hlbuki onun yazlarna gz ucuyla bile bakldnda yntemli bir dnme gcn ortaya koyan bir boyut her zaman sz konusudur. Dncelerini beenirsiniz beenmezsiniz, gzel dersiniz yahut irkin dersiniz ama onda fikir yoktur demek ayn zamanda Akif hakkndaki cehaletin ve bir imha dolaysyla ihmal siyasetinin de gstergesi olarak okunabilir. Btn bu elikili baklar gz nne alndnda Akifin dzyaz birikimi zerinde durulmasnn gereklilii kendiliinden ortaya kar.
351
Hangi derdimize alayalm? Hangi felaketimizin yasn tutalm? diyen Mehmet Akifin dncelerini, dnme ve yaz yazma gerekelerini, yarglarn ifade ettii ve bir iir yazar gibi, fazlalklardan ayklad, gereksiz her cmleden kand dzyazlar dnce dnyasnn temel ynelimlerinin belirginletirilmesi bakmndan zerinde durulmas gereken nemli bir toplamdr. Kimi zaman iirlerinin boluklarn tamamlayan kimi zaman baka hususlar gndemletiren bir gvde dnyas olarak bu yazlar toplam zerinde fazla durulmamasndan dolay bu almada bu yazlardan kenardaki yazlar olarak sz etmenin doru olacan dnyorum. Bu yazlar tpk iirleri gibi kavramlar, durumlar belirgin bir biimde ifade etme grevi stlenir, hem aklmza(logos) hem de duyularmza(pathos) seslenir ve iki ynl bu seslenme becerisinden kaynaklanan zel bir etki gcne sahiptir. Yazlarn nemli zelliklerinden biri de, Akifin edebiyat ve dil anlayna derli toplu bir bak zemini hazrlamasdr. Edebiyat ve ntikad yazlar, Edebiyat Bahisleri st balyla yaymlanan yazlarnda beceriye yani kantlama, zevk verme ve ikna etme becerilerine nem veren Akif, sanatnda olduu gibi dzyazlarna eitici ve tedavi edici bir grev vermekten rahatszlk duymaz; bilakis bunu kendi isteiyle ekince duymakszn stlenir. Hayat deitirecek sarsclktaki dnceleri mrldanarak azda gevelemenin bir anlam olduunu dnr sonu olarak. Dnce tarihi almalarnda yle bir yol izlemeli ki, hem grnmler tesadfi ilikilerden ok bir arada ve bir sra balamnda grlebilmeli; hem de tarihi karmaann btnnde her bir unsurun anlam, rol ve nemi kefedilmeye allmaldr. Dolaysyla dnce tarihi veya yalnzca tarih gerek olduunu iddia edemez. Ancak evredeki sosyal, siyasi ve ekonomik glerle ilikileri dorultusunda ve bunlarla iliki iinde var olabilir. Yani dnce tarihinin konularn aratrmak entelektel dnyann tesinde olup bitenleri de anlamay gerektirir.(Ebu Rebi,1998:24) Mehmet Akifin Turgut Uyarn deyimiyle neren ( Uyar, 2009:603) dnce yazlarn, bu yazlarda ortaya konulan temel dnceleri, sorular ve problemleri tartmadan nce bu yazlarn bir tarihi zemininin bulunduunu yani toplumsal bir bolukta var olmad
352
hatrlanmaldr. ster makale ister tefsir ister kitap deerlendirme yazs isterse vaaz trnde olsun Akifin yazlar uzun ve daraltlm bir dnemin, bir an izlerini tar. Gelenek ile Gelecek Arasndaki imdi Osmanllarn on dokuzuncu yzyldan itibaren iinde bulunduu siyasi, sosyal ve iktisadi gelimeler edebiyat ve dnce dnyasnda da nemli sonular ortaya karmtr. Devlet ve toplum yaamnda slami olann yerinin ne olacandan eitim meselelerine, modernlemeden Mslmanlarn bilin durumlarnn yenilenmesi gerekliliine kadar temel meseleler karsnda nasl bir yol izlenecei entelektel dnyada youn tartmalarn yaplmasna ve farkl akmlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Tanzimat dneminden itibaren dnce dnyasnn entelektellemesinin ve bununla balantl olarak sivillemesinin etkisiyle zellikle de Yeni Osmanllar hareketinden itibaren farkl akmlarn dil ve edebiyattan, sosyal ve siyasi konulara kadar kendi, dncelerini yayma konusunda bavurduklar aralarn en nemlileri arasnda gazeteler ve dergiler yer alr. Kitaba nazaran daha genel ve kolektif bir yayn organ olan dergiler dnce akmlarnn belirginlik kazanmasn salayan nemli bir ara olmutur. (Mardin,2011:58, Mertolu, 2008:14-19) Bilinlerin dzgn bir biimde soluk almasn salayan dncelerin duyusal sunumu olarak Akifin dzyazlar bu arka plan ierisinde anlalabilir. Akif, kendini muhafazakrlardan siyasi vizyonu ve kapsamyla olduu gibi, geleneksel din telakkisinin kimi grnmlerine ilikin eletiri nesnesiyle de ayrmtr. Hem toplumsal dzendeki olumsal adaletsizlikler olarak grd meselelerle ilgilenmi hem de adaletsizliin ve tahakkmn meydana gelmesine sebep olduunu dnd daha temel dinamiklerini eletirmitir. Bundan dolay Akifin dzyazlarnda dile getirdii dncesinde, Mslman yaam ve dncesinde yer tutan kurucu bir metin olarak Kurann merkezinde tanmlanan entelektel bir referans erevesi vardr. Onun farkl bir dnya iin karlmasna nayak olduu ve II. Merutiyetin ilanndan bir gn sonra yayn hayatna balayan Srat- Mstakim ve 8 Mart 1912den itibaren Sebilrread adyla devam eden dergilerde yaymlanan gelenek
353
ile gelecek arasndaki imdiki yazlardan oluur.3 Mehmet Akifin sermuharriri olduu bu dergilerdeki yazlar onun bilincinin imdiye nasl mdahale edildiini dnen ve yazarak/konuarak eylemini yerine getiren yazlarn dnsel evreni yazarn gelenei ve gelecei iyi duyumsam olduunu gsterir. Bu dergilerin yaymland tarihsel ortam ise halla pamuu gibi atlan Mslmanlarn dolmak bilmeyen ile iinde kvrand, Mslman dnyann bandan trl bellarn eksik olmad, adaletsizliin, savalarn ve ayrmclklarn zamanlardr. Hal byle olunca onun dzyazlarnn esas konusunu gncel ve gndemde olan konular belirlemitir. Dolaysyla zamann ak gizli btn eilimlerin yanklarn bulmak mmkndr bu yazlarda. unu da unutmamak lazm bu noktada: Akif, gnlnn ektiini dilediince yazan, can neyi ekiyorsa, nasl yazmak istiyorsa yle yazan biri deildir. Grnmlere kar hassas bir kii olmay mrnn sonuna dein srdren Akifin ayn zamanda mthi bir gz acs ektiini ve bunu bilinciyle eletiriye dntrdn zellikle belirtmek gerekli. Seyyah Abdrreid brahimin (18571944) 19071910 yllar arasnda Trkistan, Sibirya, Moolistan, in, Manurya, Japonya, Kore, Singapur, Endonezya, Hint Adalar, Hicaz kapsayan ve stanbulda son bulan seyahatlerindeki gzlem ve dncelerini ieren lem-i slm(2003) adl eserinin seyahat notlarnn nce, Srat- Mstakim dergisinde blmler hlinde yaymlanm olduunu belirtmek lazm bu gz acsnn bir boyutunu kavramak iin. Sade bir dille yazlan ve ierisine resimler serpitirilmi olarak yaymlanan bu eser Mslman dnyann iinde bulunduu birok ac gerei olanca aclyla, olanca plaklyla gsterir. Gayet Mhim Bir Eser balkl yazsnda byk bir gz acs ekmek pahasna bu hastaln btn belirtileriyle, devreleriyle meydana karlmasnn areler retmek iin gerekli olduunu dnen Akif slm leminin kurtuluu iin mutlaka etrafa bakmak ve felaketlere zlmenin tesinde bir eyler yapmann gerekli olduu kanaatindedir. Ayrca onun lem-i slm kitab hakkndaki deerlendirmesinde ortaya koyduu Seyahatnme yazar Evliya elebi (1611-1682) hakkndaki eletiriler sanrm Trke kltr
3 Bu dergilerin genel olarak edebiyat dergisi olmadnn da hatrlanmas Akifin siyasal ve dnsel boyutunun anlalmas bakmndan nemlidir.
354
dnyasnda Evliya elebi hakknda gereklik temelinden hareketle yaplan ilk eletiri olmas bakmndan da nemlidir.(Ersoy,2010:86) Grnmlerin dnsel yapsn inceleyerek yazm olduu dzyazlarda dnemindeki oryantalist almalardan okul kitaplar, milliyetilik sorunundan sosyalizm tartmalarna, Cemalettin Afganiden muhayyileyi iletmeye, ocuk kitaplarn sahip olmas gereken niteliklerden seyahatname anlayna okuma sorunlarndan taklidin olumsuzluuna kadar uzanan bu dzyazlar temelde bak derinletirmeyi amalamaktadr.4 Dnsel arka plan oluturmak iin kaleme alnan bu yazlarda ayn zamanda onun ana seslenebilmesini mmkn klan dnsel nclerini de tanma imkn buluruz. Said Halim Paa, Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh, Muhammed kbal, Abdrreid brahim gibi isimlerden tercmeler de yapan Akif yazlarnda bu isimlerden bir ksmna atflar yaparak alternatif baklarla dnsel akrabaln derinletirir. Mslman dnyann siyasi, toplumsal ve dnsel durumunun yanstld bu yazlar ayn zamanda Akifin siyasi ve dnsel duruunu da gzler nne serer. Srat- Mstakim dergisinde en fazla tercmesi bulunan ismin Mehmet Akif( Sadi mstearyla birlikte) olmas da dikkat ekmektedir. Srat- Mstakimde tercme edilen yazlarn byk ounluunun Msr kaynakl Menar ekolnden olmas derginin Cemalettin Afgani ve zellikle de Muhammed Abduh izgisi dorultusunda bir slam algsnn srdrcs olduu karmn yapmay mmkn klar. unu rahatlkla ifade edebiliriz: Baka bir zihnin dieri zerindeki etkisi olarak tanmlanan etkilenme sayesinde Akifin bilinci son derece genilemitir. Ne yazk ki bu konuda yahut bu etkinin boyutlar konusunda ciddi bir bak kaymasnn muhatab olmak durumunda kalmtr Akif. Bu konuda unu da sylemekte yara var: Akifin dzyazlarnda zuhur eden Menar etkisi basit bir hikye veya geici bir durum deil kesintisiz
4 Akifin dzyazlarn yayna hazrlayan A. Vahap Akba onun yazlar hakknda u yorumu yapmaktadr: Akifi, onun devrini, evresini, eserini daha iyi anlamamz salamaktadr. Safahatn birok ham malzemesini bize sunmaktadr. Akifin fikrine, edebiyata ve dile bakna k tutmaktadr. Cemiyete onun geni ufkundan bakmamza zemin hazrlamaktadr. Sahih bir Akif portresi iin malzeme ihtiva etmektedir.(2010:23)
355
devam eden bir dnsel ikamettir.5 Bu eviriler sayesinde ada Mslman dncesinin belirli bir hattnn gerekten de Srat- Mstakim ve Sebilrread dergileri sayesinde okuyucular iin ok daha eriilebilir hale geldii bilinmektedir. Dolaysyla bu etkiyi azmsayan yahut hor gren yaklamlarn grnr klnd Mehmet Akif biyografilerindeki hkmler mecellesinin tarihsel olarak yanll kolaylkla grlebilecek yaklamlar olmasna stelik de radikal nem noktasnda Akif imzal dzyazlar da buna ilikin youn malzeme iermesine karn bu yaklamlarn dilendirilebilmesinin ve bir yorum tarz olarak kltrel dnyada sreklilik kazanabilmesinin sebeplerinden biri kanaatimce kenarda kalan dzyazlar zerinde fazla dnlmemesinden kaynaklanmaktadr. evirilerde ortaya konulan bu dnsel akrabaln ahidi olmas bakmndan Eref Edibin u deerlendirmesi olduka nemlidir: stadn tercme ettii eserler onun fikrine uygun olmak itibariile onlara ehemmiyet-i mahsusa vererek tercme etmitir. Zaten fikrine uymayan eserleri ne tercme eder, ne de okurdu. Bu itibarla tercmeleri de onun fikirleri demektir.(Edip, 2011:612) Makalelerini tercme ettii ve slam anlama ve yorumlama tarzlarn genel olarak benimsedii isimlerle ilgili yanl zanlar ve sylentileri ortadan kaldrmak ister. Afgan ve Abduh hakknda iki mstakil yaz yazmas onun bu iki dnr ne kadar benimsediini gsterir. Akifi yalnkat sadece iirleri zerinden zmleme yaparak deil, dnsel adan, Trke edebiyat dnyasna getirdii dnsel yeniliin ne olduu asndan da ele almay gerekli klar bu deiniler. Paralanmann derinletii yllarda bir deerler dnyas kurmak olarak aklanabilir onun amac. Bu yzden yazlarn uzmanlamaya direnen bir havas vardr. Farkl alanlarda sz almasndan dolay onu bir kltr yorumcusu olarak anmakta bir saknca yoktur. nk kltr yorumcusu olarak eletirmen bir deyi ile dieri arasnda, toplumsal pratiklerin bir alan ile dieri arasnda,
5 Mesela Sezai Karako bu etkinin abartld grndedir. Karakoa gre bizdeki slmclar ekirdekten yetimeydi. tekilerdeyse daha bir sistem ve dnce slml gelimiti. Bunun iin Mehmed Akif, fikirlerini bu dnrlerden ok, sokaktan, aileden, klasik kltrden, toplumdan, devletin sarsntl halinden ve nihayet kendinden alyordu.() Yani arada bir tbilik yok, belki bir paralellik vardr.(1974)
356
almaz snrlar olmadn teslim eder(Eagleton,1998:20) Onun bu yazlarn bir milfye benzetmek mmkn. ok yaprakldr, ok katmanldr, ayn zamanda nettir. Bununla beraber onun yazlar bilinenin, sanlann, yaygn iddiann aksine, ou zaman gndem maddelerinin yavru kay deildir. Gndem, gncel olan ounlukla sdr; Akifin yazma yntemi, gncelin ardndaki birikimi ortaya koymak ve ona bir mdahalede bulunmay ierir. O zaman gncel Akif iin o konudaki bilgilere bir gnderme tahriki zellii tar. Bu yzden yazlarnda sadece gl olann gndemi belirlemesine izin vermek anlamna gelen protesto yoktur. nk o inisiyatifi ele alarak gndemi belirlemeyi amalayarak daha fazlasn yapmak istemektedir. Olumsuzlar, ancak olumsuzlamasndan bir yaratclk, bir baka eyleyi, sadece gncelin belirlemedii ama zorunluluktan doan bir alternatif eyleyi vardr. Onurluca yaamak iin yollar, dayanma ve elbirlii biimleri oluturmak veya var olanlar hatrlatmak ister. Bunlar yaparken veya gerekletirmeye alrken bizzat iinde yaanlan zamanla ilgili acil bir durumun olduunun da farkna olunmas gerekir. Akifin dzyazlarnn altnda yatan itici gc en iyi betimleyen metinlerden biri sanrm Edgar Allan Poenun Kuyu ve Sarka adl yksnde bahsettii kbus zamanlardr. Akif ve dnemi drt duvar, bir zemini, bir tavan bulunan, penceresiz ve kapsz bir odada yaamaktadr. Odada bazlar rahat rahat otururken dierleri kesinlikle rahat deildir. nk duvarlar kimi zaman hzl kimi zaman yava giderek ie doru hareket etmekte ve herkese rahatszlk vermekte, herkesi ezerek ldrmekle tehdit etmektedir. Yazlarnda bugn asndan yzeysel olarak nitelenebilecek basit bir dil kullanmn benimsedii ifade edilebilir. Dncelerini karmak ya da ok boyutlu klmaktansa kendilerini dinlemeye gelenlere yardm etmeyi yelemitir. Mesela camileri sosyal bir mekn olarak tasavvur etmitir. badetlerin Mslmanlar bir araya getirerek var olan sorunlarn zm, kardeliin pekitirilmesi gibi bir gayesinin olduunu hac ibadeti zerinden ifade eder: Zenginlerimizin bir ksm hacca gitmez, bir ksm bedel gnderir, bir ksm da on on be kiiyle beraber gider. Bu sonrakilerin drt be yz lira harcayp gtrd adamlar kimlerdir bilir misiniz? Mahallenin ihtiyar bekisi, muhtar emeklisi, merhum
357
babasnn azatl kalfas gibi haccn hikmetini dnyada deil, ahirette bile anlayamayacak adamlar!... Be mbarek adam! Bunlarn yerine iki adam akll arkada gtrsen de Mslmanlar arasnda bir tanma, bir birlik oluturmaya alsan olmaz m? Arapa, Acemce, Rusa, Tatarca konferanslar vermek, hutbeler okumak; Magrib-i Aksadan gelen Arap Hintten, inden, Sibiryadan, Afgandan, buradan giden haclar ile tantrmak; herkesin yakaland sosyal hastalklar ortaya koyarak buna el birliiyle are aramak ihmal olunacak bir i midir? Haccn bir eye benzemesi amacna dnk olarak ifade edilen Akifin bu dncelerinin ve midinin zamannda olduu gibi bugn de dikkate alnabildiini sylemek mmkn deil. Okur Cemaatinin Bir Paras Olarak Dzyazlar Modernleme srecinde pek ok Osmanl yazar okuma deneyimine ilikin hatralarn ve izlenimlerini kaydetme gerei duymutur.(Strauss;2009:223) Dnemin kltrl bir Osmanl yazarnn ne tr meselelere kafa yorduunu ne tr kitaplar okuduunu gstermektedir Akifin dzyazlar. Dnyann en evrensel ama ayn zamanda en eski deneyimi olan kyl deneyimi zerinde duran ve kltrl okurlarn okumay brakt ama kyller iin hem bir halk edebiyat rn hem de folklorik dinselliin taycs mahiyetinde olan gizem yaratan k Garipleri, Kerem ile Asl hikyelerini okutmaya devam etmenin yararszlna iaret eder. Bu sadece yararszlk deil kyly de ihmal etmektir ona gre. Bu yaznn yazld 1900l yllarda dnya nfusunun yzde seksene yakn kylerde yaamakta ve bu devasa ounlua kimse ok fazla nem atfetmemekteydi. nk kyllere nihayetinde bir veri olarak baklmaktayd.(Berger,1998:139-41) Tpk yaadklar topran kendisi gibi biim verilen, kullanlan, denetlenen bir tr tarihsel hammadde olarak grlen kyllerin bilin duruma dair din telakkisinden kaynakl dnceleri vardr Akifin. Uryanizade Ali Vahid Efendi(1879-1940) tarafndan karlan Ky Hocas adl gazete zerine yazarken Mslman
358
dnyann milliyetilikle paralanmasnn ncesinde ssz kylerde slm ban salamlatrmak artyla okutmak, yazdrmak, ilim ve irfan sahibi etmek, servet, sanat, ticaret konularnda ilerletmek iin geceli gndzl uramak gerektiini ama bunun ihmal edildiini dnmektedir. Bundan dolay gecikmi de olsa bu gazeteyi nemli bulmakta ve yle demektedir: [G]emie zlmenin hibir faydas yoktur; mitsizlie dmekse slm nazarnda intiharn ayndr. te byk bir kran ve hrmetle elimizde tuttuumuz u mbarek eser, u Ky Hocas gsteriyor ki bu mmetten henz hayr kesilmi deildir. Hl vatann selametini, mutluluunu dnenler ve bu kutsal amacn gereklemesi iin Allah iin karlk beklemeden uraanlar bulunuyor. yleyse biz de nurlu izi takip edelim; biz de bu yolda alalm. Halkn, kylnn manev ihtiyalarn dnerek gcmz yettii kadar kolaylatrmaya gayret edelim. ayet dorudan doruya byle bir giriimde bulunacak kadar cesur ve fedakr olamayacaksak hi olmazsa gerek u derginin, gerek bundan byle ayn yolda kacak dergilerin devamn, yaygnlamasn salamak iin ne yapmak lazmsa yapalm. Vahid Beyefendi kardeimize gnlden kranlar, minnettarlklar arz ederiz ki vatann byk bir ihtiyacn karlamak zere fedakrca ortaya kyorlar da bu kadar mkemmel bir eser meydana koyuyorlar. Evet, her eserin kymeti kendisinden beklenilen maksada edecei hizmetin derecesiyle llmek gerekeceine gre Ky Hocas iin en mkemmel eser demekte hi tereddt etmeyiz. Ky Hocasnn ilk saysn okuduumuz zaman dilinin gzelliine, fikirlerin temizliine, slubun sadeliine, konularn gzel seimine hayran olduk. phe duyulmayacak ekilde anladk ki kyllerimize bilinmesi ok gerekli olan gerekler bu dille pek gzel anlatlabilecek ve ancak bu dille anlatlabilecek. Kyl, Ky Hocasn can kulayla dinleyecek, dinledike zevk duyacak, faydalanacak. Bir kere de bunu dinlemeye alt m artk k Keremleri dinleyemez olacak.(Ersoy,2010:56-57)
359
Derin bir toplumsal ve kltrel bunalmn ortasnda imdiden geri ekilmeyi reddeden dzyazlarn egemen kltrn kimi konularn bozguna uratmay setii de dikkati eker. Akifin dzyazlar bu anlamda hem deerli bilgiler sunar hem de bir okumann nasl nitelikli klnabileceini gsterir. Ayrca bu yazlar zerinden Akifin dnsel kklerinin izini iirine nazaran daha geni lekli olarak grme imkn elde edilir. Bir kitap zerine yaz yazmann onu tantmann byten farkn bilen Akifin beendii, sevdii, yazmaya deer bulduu kitap tantmalarnda da ada dnya sorunlarnn ne kt grlr. Akif bir kitap hakknda yaz yazarken o kitabn en belirgin zelliklerini, imdiye kadar yazlanlardan farkn ortaya koyar. Mesela tercmesi Sebilrread sayfalarnda yaymlanan Said Halim Paa(1863-1921) imzal slmlamak adl eserinin anlatamamak felaketini aan bir eser olduunu zellikle vurgular. Zaten kitap yazlarnn birinci ilevi de, o farkn gzelliine okuru inandrmak, daha ok okura ulamasn salamaktr. Her kitabn iinde bir mesaj vardr, en nce Akifi ilgilendiren bu; dnce ykne deinmektir. Gene de her kitaba gre bu kurallarn uygulama orannn deitiini parantez iine koyalm. Osmanl mparatorluunun okur cemaatlerinden birine dhil olan Akif, kltrler aras bir okur olarak dikkatli kitap eletirileri de kaleme alr. Araplarn el-Nahda olarak tanmladklar on dokuzuncu yzyl Msrndaki tenvir/aydnlanma hareketinin nclerinden, el-Hill dergisini karan ayn zamanda tarih romanlaryla da tannan Corci Zeydan(1861-1914)n Osmanllar arasnda slam medeniyeti kavramnn yaylmasnda etkili olan Medeniyet-i slmiye Tarihi adl eserini eletirirken onun Arap dnyasnda yaymlanan gazete ve dergileri de takip ettiini fark ederiz. Hristiyan bir yazar olan Zeydann etkileri Cumhuriyet dnemine dein uzanm eitli yazlar II. Abdlhamit zamannda Mlumat dergisinde yaymlanmtr. Zeki Megamiz tarafndan Trkeye evrilen Tarihut-temeddnil slm kinci Merutiyetten sonra stanbulda baslmtr.( Strauss, 2009:236) Tarihi roman yazar olmasnn da etkisiyle nemsiz hususlar nemli addeden bir bakla yazlan bu tarih kitabnn Trke kltr ortamna aktarlmasn yle eletirir Akif:
360
imdiye kadar bizde bu kitaba dair kimse tarafndan bir sz sylenmemesi gerekten znt vericidir. Hele slm tarihi yazmaya kalkanlar, dedikleri gibi, kaynak olmak zere yalnz bu eserin tercmesini semilerse pek garip olur. Bizim tarihiliimiz yok ama yle zannediyoruz ki bu i masal yazmak gibi bir ey olmayacak. Onun iin az zaman zarfnda ciltlerce tarih meydana getiren tarihilerimize hayran olmamak elimizden gelmiyor. Haydi diyelim ki Batdaki milletlerin tarihi son zamanlarda mmkn olduu kadar tarafsz adamlar tarafndan yazlmtr. Onun iin o eserleri tercme edivermekle bir i grm olalm. Fakat tarihin Douya, zellikle slma ait ksm iin de ayn vastaya bavurmak pek saflk olmaz m? slm tarihi, dorudan doruya Mslman tarihilerin eserlerinden alnmaldr; ancak bunlarn hi olmazsa en gvenilir olarak tannanlar iyice aratrldktan, zerinde uzun uzadya dndkten sonra naklolunmaldr. Tarih yazmak iin tabi birok art bir arada tamak gerekecek. Ancak slm tarihi iin her eyden nce Arap dilini edebiyatyla beraber bilmek gerekir. nk bavurulacak kaynaklar arasnda herkese sylemeyenleri pek oktur.( Ersoy,2011:95-96) Kitap eletirileri ierisinde Abdullah Cevdet(1869-1932)in msterik Reinhardt Dozynin Essai Sur lhistoire de lslamisme adl eserini Tarih-i slmiyet (Matbaa-y tihad, Msr 1908)) adyla tercme edilmesi zerine yaanan tartmalara da katlr. Dozynin eserini tercme edenleri Mslmanlk dostu gibi gsterme gayretlerini aka eletirdiini yazsn yle sonlandrr: Cevdet Efendi, bu eseri yalnz tercme etseydi, yani ne tenkit, ne beenme yolunda kendisinden bir sz sylemeseydi kimse bir ey demezdi. Ancak mtercim yle sama sapan eyler kusuyor ki byle ak bir takdir yazs ile yaldzlansa yine Mslmanlara yutturulamaz efendim.( Ersoy,2010: 85) Dneminde genelde Mslman toplumlarn zelde ise yakn zamanlara kadar dnyann byk ktasna hkim olan
361
alt yz otuz senelik koca bir saltanatn nce Afrikadan, sonra Avrupadan ekilip, ardndan da Asyada bile byk, hem pek byk fedakrlklarla yaayabilecek kadar klen Osmanl toplumunun hl uyuyan, hl ibret gzn amaya yanamayn alanacak bir felaket olarak gren Akif yaanan sefaletin ve mahkumiyeti ironik bir biimde yle tasvir eder: Atalarmz bol bol tarih okurlarm. Hamd olsun, bizim ona ihtiyacmz kalmad! nk yaamak isteyen, ancak insanca yaamak isteyen bir milletin nasl olmas gerekeceini etrafmza baknca gryor; sonra Allahu Zlcelalin bu yaratl leminde geerli olan ezel kanunlarn inemek gibi, lgnlara bile yakmaz bir crette bulunan sefalet, mahkmiyet aday topluluklarn nasl perian olduklarn kendi varlmzda duyuyoruz. yle zannederim ki: hibir tarih bu kadar ak grg, bu kadar ackl duygu elde edemez! Ardndan da yaananlar karsndaki krle ve duygusuzlua dikkat kesilir ve yaanan felaketlerden etkilenmemek felaketine btn boyutlaryla ortaya koyar ve her daim mitli olmay, bir k yolu aramay dile getirir: Evet, okur yazar genlerimiz hl nefsan hevesler arkasnda koarken, dnrlerimiz genliin bu sapknlklarn doru yolda yrme olarak gstermeye sklmazken; fen limlerimiz alma odalarn siyaset ocana evirirken; yazarlarmz, airlerimiz kendilerini Nedm devrinde sanrken; hatiplerimizin, vaizlerimizin azndan kan szler hibir kulan snrlarn aamamak, hibir kalbe girememek zelliini can gibi saklar dururken; kalemlerimiz masum beyinlere rezillik mayas atlan, yksek duygulara kar sonsuz baklk zellii kazandran birer lanetli rnga kesilmekte devam ederken Yine mitsizlie kaplmamak, yine hayrl bir gelecek beklemek en iyimser, en metin adamlarn bile kr olmasa gerekir.() Gryorsunuz ya biz Mslmanlar nce gitmek, aramak, aratrmakla sonra da mitsizlie dmemekle grevliyiz. mitsizlik haramdr, mitsizlik kfrdr. alalm alalm alalm (Ersoy,2010:97-100)
362
Gayet etrafl, bununla beraber gayet veciz bir ekilde kaleme alnan bu yazlar Mslmanlarn o mthi ykseliten sonraki dlerinin sebebini anlamay mmkn klmasnn yannda slm kabul eden kavimlerden bilhassa Osmanllarn balangtaki byklkleriyle sonradan dtkleri zaafn sebepleri delilleriyle de aklamaktadr aslnda. Bu aklamalarn Said Halim Paann kimi yaklamlaryla paralellik tam olmas slamclk akmnn dnsel ortaklklarn anlalr klar. Her iki ismin eserlerinde vazife vurgusunun baskn olmas da unutulmamas gereken bir baka husustur. Osmanl toplumunun iine girdii kltrel deiim, kimi temel belirtilerini ve sonularn Mehmet Akifin yaad dnemde hissettirmektedir. Bu deiimin en nemli yanlarndan biri de Batdan alnan edebi yeniliklerin ie yaramaynn grlyor olmasdr. te Akifin byle bir kltrel ortamda edebi taklitiliklerin miskinlie veya ahlakszla katk yapn eletirdii yazsnda edebiyatn ahlkla bir ilgisi olmas gerekeceini, bir toplumu dzeltecek en bal ara olacan dndnden halkn aza almaktan utanaca plak bir yn rezillii saygn edebiyatlarn mazmunlarla, cinaslarla telleyip sylemekten hi ekinmemi olduklarn belirtirken iinde bulunduu zamann farknda olarak yaz yazdn hissettirir. Edebiyat ve sanat salt biimcilik olarak anlamadn dolaysyla epistemolojinin estetik deeri belirleyeceini ortaya koyan Akif yle der: te vaktiyle Doudan nasl yararlanamam, zarar grmsek bugn de Bat edebiyatndan ylece zarar gryoruz. Bir iki sekin edebiyatmzn eserleri istisna edilirse Batnn edeb yenilikleri adna aldmz eyler hi iimize yarayacak mahiyette deildir. Biz bugn toplumumuzun gzn aacak, duygularn ykseltecek, vatanseverlik duygularn galeyana getirecek, ahlkn ssleyecek, ksaca bize her manasyla edep dersi verecek bir edebiyata muhtacz.(Ersoy,2010:36) Kilit Mesele Olarak Umut Turgut Uyar iirlerinde insan manzaralar sunan Mehmet Akifin insanlara eletirerek paylayarak yaklatn ifade eder(2009:554) Zaten ou kez eletirinin kendisinin bir dert
363
olmasndan dolay eletiri iyi huylu yahut uysal olmamtr. Elbette bu paylayan eletiri sadece eletirmek iin deil bir umudu diri tutmak iin yaplr. Mslmanlarn dnya zerindeki var olularnn karanlk ynlerine vurgulamaya zel bir nem atfeden Akif sefil bir varolu ierisinde bulunmann normal olmadn, olaylar gereklikleri iinde kavramaya alarak anlatr. Smrgeciliin kltrel kanad olarak oryantalizm eletirisi olarak okunabilecek deerlendirme yazlar olmasna karn ve bunlar ounlukta iken bu alana ilikin deerlendirmeleri btnyle olumsuz deil bilakis onlarn doru tespitlerine katlmay yahut sahiplenmeyi ieren eletirel dikkatin neticesinde ortaya kan farkl bir konumdur. Temel olarak slamn yeniden anlalmas ile Batnn pozitif zelliklerinin kabulnn birbirlerine tamamen zt eyler olmadn dnr. Yani onun baknn belirginlik kazand yazl verimlerinde somutla evrensel olan yan yana yer alr. Somut evrenselin vazgeilmez zeminidir. Teknolojik modernite ve Batllama sorununa btn olarak nasl yaklaaca konusunda gayet zgn bir ura temsil eden Akif bu meselede her nimetin bir klfetinin olduunun bilincinde olarak kararsz deildir. Romantiklerin bireysel dnyalarnda rgledikleri bir dnce dnyas iinden konuarak meseleyi metafizikletirmekten de uzak durur. Teknolojik adan Baty dnyann tm dier uluslarndan ve blgelerinden ok daha ileride grr. Bundan dolay, o, kendi entelektel ve ahlk gelenekleriyle yourmay srdrdkleri mddete Mslmanlarn Batnn teknolojik stnlklerini renmelerini ve bununla donanml olmalar gerektiini savunur. Buna karn, Bat dnyasnn temelini tekil eden felsefi ruhtan rahatszdr. Mslman dnyay epeevre saran tehlikelerin farknda olan Akifin Mslmanlarn modern dnemde smrgeletirilebilir halde olmasalard smrgeletirilemeyeceklerdi iddias zellikle tefsir konulu dzyazlarnda youn olarak ilemesi dikkat ekmektedir. Zor zamanlarda milleti slamn bana gelen btn korkun eyleri, baarszlklar, talihsizlikleri son kertede Mslmanlardaki rmeye, atalete, dankla, miskinlie balayan bir algs olan Akifin yozlama durumuna zm, radikal bir entelektel devrimdir. Karlalan olumsuzluklar, eksiklikler, kusurlar btn
364
Mslman dnyada ortak bir durumdur onun tasvirinde. Daha da nemlisi bu k durumu slamdan uzaklamaktan kaynaklanan bir byk bozulma olarak alglanmaktadr. Peki, bu bozulma karsnda ne nermektedir Akif? Bir kenara ekilmeyi yahut felaketler karsnda umutsuzluu bytmeyi mi yoksa umudu her daim diri tutacak bilin klarn yakmay m? Kukusuz o en zor zamanlarnda bile umut retoriini hi terk etmemitir. Belki ona zgl rengini veren, iinde bulunulan durum ne olursa olsun olduka etkili bir sesle hak bildiini ykseltmesine sebep olan etkili bir retorik olarak umuttur. nk Akif, hayat veren Kuran ve Snnetin Mslman dnyay yeniden canlandrabileceine inanr ve bunu cokulu bir biimde savunur. Yazlarda yer alan kavramlarn temel kaynakla irtibat onun Kuran art arda okuduunu, onunla yaadn, yllar iinde tekrar tekrar okuduunu anlalr klar. nsanlar irat iddiasnda bulunanlarn telkin ettikleri yersiz zanlar zihinlerden karmak iin srekli aba ierisinde bulunan Akifin yazlarnda say, cehd, azim, dmana kar g toplamak, Allahn hkmlerini yeryznde hkim klma abas iin sefere hazrlkl olmak vd. gibi Kurann bir dizi ak emrini yaad aa tama gayreti baskn bir dil olarak ortaya konur: Azim... Tevekkl... te Mslmanln iki byk esas Bunlar olmadka slm iin istikrar imkn yoktur. uras da unutulmamaldr ki: Ne yalnz bana azim; ne de azim olmakszn tevekkl hi bir zaman yeterli deildir. Mslmanlarn vaktiyle gsterdikleri harikalar hep bu iki esasa sarlmalar sayesindeydi. Evet, seksen seneyi gemeyen; milletlerin hayatna gre pek ksa saylmas gereken bir zaman zarfnda, memleketin bir ucu Pirene dalarna, dier ucu in surlarna dayanmt ki bu mthi baarnn srr, Mslmanlarn sarslmaz bir azim, yklmaz bir tevekklle donatlm kahraman yrekli bireylerden teekkl etmi olmasndan baka bir ey deildi.(Ersoy,2010:297-298) Ne olduumuz ile baarl olduumuz zamanlarn simgesel deeri arasnda belli bir uzakln ve mesafenin olduunu ska dillendirir dzyazlar.
365
Geriye Doru Dnmek nsanlar hayati nemi olan kararlar almadan nce yahut imdinin tarihinde olumsuzluklaryla ne kan olaylar yaanmadan nceki zamana srama gereksinimi duyarlar. Akif bugnn sorunlarna iaret ederken nihilist bir ktmserlikten uzaktr. Din telakkisinin olumsuzluklarna deinirken hem Mslmanlarn kurcu tarihsel bellei Hz. Muhammed devrine hem de Osmanllarn grkemli gzelliklerine duygusal nostaljiye kaplmakszn mitli olarak vurgu yapar. Bu ikisi ayn kaygdan doarlar ve ayn temel meseleyi paylarlar: gemiin zmsenebilmesi bugnn olumsuzluklarnn bertaraf edilmesi.6 Mslmanlarn paralanmlna tpk dncelerinin duyusal sunumu iirlerinde olduu gibi sert bir ses tonuyla, Mslmanlarn bir zamanlar inan sistemlerinin kuruculuunda dnyada etkili olan kurumsal yaplar gelitirdikleri anmsatlr. Mslmanlar iin birlikteliin ne anlama geldii sorusunu hi glk ekmeden aklar. Okurlarna neyin nemli olduunu anmsatan bir ara olarak grd vaazlarnda da bunu gsterir. Osmanlnn son yllarnda Mslman toplumun yokluunu en iddetli biimde hissettii kayplardan biri, topluluk ruhu yahut birlikteliktir. Bir zamanlar var olduu dnlen, ancak zaman iinde bu ilikinin yerini acmasz bir toplu varoluun ald zellikle milliyetilik hareketlerine bakldnda rahatlkla grlebilir. nsanlar artk birbirleriyle temel olarak snrl ve ulusal amalara ulamak iin iliki kurmaktadrlar. Gemiteki hayattan ok farkl bir hayat srdrlmektedir ark. Topluluk ruhunu neyin kemirip yok ettii zerinde dikkatle duran Akif, topluluk ruhunu dini temellere oturtarak yeniden yaratmay dnr: [G]eni snr iindeki ktalar, memleketler btn Mslmanlarla dolmutu. Mslmanlarn buralarda yklmaz bir saltanatlar, bir evketleri vard. Hkmetin bana byk byk
6 Hayriye nal Mehmet Akifin iirindeki figrlerden hareketle yapm olduu u tespit Akifin iiri ile dzyazsnn birbirinin paralelinde olduu eklindeki yaklamn dorulanmas olarak okunabilir: Mehmed kif iirindeki figrlerin tad ve airin direkt sesiyle inat ettii deerler, yine iinde yaanlan topluma keskin eletirileridir.Bal olunan ruh, ideal ve var olan bir toplum deil,ideal mmkn ve zlenen topik bir toplumun ruhudur.Bir Asr- Saadet algsdr(2011:48)
366
devlet reisleri geerek hemen btn yeryzn istedikleri gibi idare ederlerdi. Askerleri hi bir zaman bozgunluk yz grmez, sancaklar hibir yerde topraa verilmez, szleri hi kimse tarafndan geri evrilmezdi. Salam kaleleri bir sraya dizilmi dalar gibi omuz omuza vermi giderdi. Ovalar, tepeler Mslmanlarn elleri ile yetitirilen her trl ekinlerle, aalarla, ormanlarla, meralarla rtl bulunurdu. En salam kaideler zerine kurulmu son derece mamur, muntazam ehirleri, ahalisinin sanatlaryla, hnerleriyle, yetitirdii ilim adamlaryla, dnrleriyle btn dnyaya kar iftihar ederdi. Mslmanlarn Akdenizde, Kzldenizde, Hint Okyanusunda yle bir gl atl vard ki, karsna kimse kamazd. Baka dinde olanlar Mslmanlara boyunlarn eer; Mslmanlarn faziletleri, adaletleri karsnda el balar, sayg gsterirlerdi. Mslmanlar bu mertebeye nasl eritiler? Hep birlik sayesinde.() Dounun en uzak bir kesinde bir Mslmann kalbi incinseydi, btn dnyadaki Mslmanlarn vcudu szlard. Dnyann bir tarafnda bir Mslman hakaret grseydi, btn slm dnyas kkremi bir aslan gibi ortaya kar, kardelerini savunurdu. Mslmanlar saysz kavimlerden meydana geldikleri halde ezelden bir mmet, bir aile, bir vcutmu gibi aralarnda hi bir ayrlk gayrlk grmezlerdi. Buradaki Mslmann duygusu ne ise dnyann br ucundaki Mslmann duygusu da o idi. Milyonlarca Mslman hep bir trl dnr, hep bir noktaya bal bulunurdu. Yreklerdeki fenalklar, hasetler, agzllkler, garazlar yok olmutu; herkes slamn ilerlemesini, slm milletinin ykselmesini dnrd. Herkes elinden gelen iyilii esirgemez, mal ile, can ile, kan ile slmiyetin hesabna alrd. ( Ersoy,2010:524-26) Bu yaz neyi sevip neye kran duymamz gerektiini anmsatt gibi, nelerden uzak durup, nelerden korkmamz gerektiini de bize etkili bir biimde sunduu gibi smrgeletirme srecinden kurtulmann ve ze dnmenin de mcadelesinin nasl verildiini gsterir. Sebilrread dergisinde Tefsir-i erifler
367
balyla yaymlanan dzyazlar bunun somut rnei olarak grlebilir. Tefsirlerinde ortaya koyduu bak as gnn sorunlaryla yakndan ilgilidir. Mesela milliyetilik meselesini ele alp incelerken bu meseleyi nce Kuran asndan sonra da Hz. Peygamber devrinde yaanan olaylar zerinden deerlendirir. Ensar ve muhacir arasnda kurulan kardelik bandan sz ettii gibi Evs ve Hazrec kabileleri arasnda meydana gelen stnlk yarnn Mslmanlk sayesinde nasl son bulduu ayrntl olarak anlatlr. Mslman dnyada milliyetiliklerin ykseldii bir devirde Mslmanlarn akllarn balarna almalar gerekliliine zellikle vurgu yaplr: Mslmanlk rk, renk, lisan, evre, iklim itibaryle birbirine bsbtn yabanc unsurlar ayn milliyet altnda toplayan yegne ba iken; hele biz Osmanllar iin dnyada bu baa drt elle sarlmaktan baka selmet yolu yokken; u son senelerde meydana kardmz kavimcilik, rklk grltlerine amamak elden gelmez! Bu kadar slm hkmeti hep ayrlklk yznden mahvoldu; hem bir ou gzmzn nnde kaynayp gitti de biz hl ders almyoruz; hl milleti saysz paralara ayracak bir siyaset gdyoruz! (Ersoy,2010:295-96) slm birlini darmadan edecek hareketler yle dursun, tahriklerden bile Allaha snalm. u son slm hkmeti yabanclara kar yekpare bir kitle, salam bir yap halinde kaldka, btn dnya bir araya gelse devrilmek deil kmldanmaz bile! Ey cemaat- Mslimn, siz ne Arapsnz, ne Trksnz, ne Arnavutsunuz, ne Krtsnz, ne Lzsnz, ne erkezsiniz! Siz ancak bir milletin fertlerisiniz ki o byk millet de slmdr. Mslmanla veda etmedike kavimcilik iddiasnda bulunamazsn z.(Ersoy,2010:361) st rtl veya ak stnlk varsaymnn neticesi olan milliyetilik zerine szler gayet basit birtakm gerekler olarak grlebilir. Bunu Akifin kendisi de itiraf eder zaten. Ne var ki bizden evvel yaayanlar da hep bu gibi basit dncelerin meydana getirdii byk yanllarn kurban olmulardr. te yandan Mehmet
368
Akif ve izgisindeki slamcln; siyaseti, referanslarn ve zm nerilerini Kuran ve Snnetle kayt altna aldn byle olunca da Dou veya Bat kaynakl, geleneksel veya modern bir tezahr olsa da hurafe ve batl sayd tm dnce ve pratiklere kar ktn, onlarla amansz bir biimde mcadele ettiini net biimde ortaya koyar. Kuran ve Snnetle dorudan ba kurulamadnda ise Allahn Kitabyla, Peygamberin snnetiyle amel eden hakiki Mslmanlar nder kabul etmeyi teklif eden Mehmet Akif, altm sonrasnda Mslman dnyada nemli tartmalara sebep olan sol ve slam ilikilerinin mahiyetine ve bir arada dnlemezliine ilikin olarak olduka erken tarihlerde biri ksa biri uzun olmak zere iki metin kaleme almtr. Bu metinlerin kaleme alnmasna sebep olan husus Akifin Sebilrreadn bayazar olmasndan kaynaklanr. Trabzondan yazan Ahmet Hilminin Akiften Boleviklikle slmn ayn olduu yolundaki kanaatleri kritik etmesini talep eden mektubunu verdii cevaplardan birinde yle der Akif: nce iyice bilinmelidir ki Mslmanlk baka Boleviklik bakadr. kisinin bir olduunu iddia edenler ya slmn esaslarn anlamamlar ya da Boleviklii aratrmaya lzum grmemilerdir. Mslmanlarn Bolevik olmasna gelince bir kere buna asla gerek yoktur. nk bu r Rusyada oluturan hayat, sosyal, ekonomik, siyas, zira, sna ksacas daha birok sebep ve amil var ki hibiri Mslman memleketlerinde yok. kinci olarak bunlarn varl diyelim ki kabul edilse bile Kuran ile Hadis ortada dururken Bolevikliin esaslarn Mslmanlarn kabul etmesi dnlemez. Bu yeni rn gelecekte alaca ekle gelince onun iin hibir ey syleyemeyiz. Zira gelecek yle bir muammadr ki Allahtan bakas zemez.(Ersoy,2010: 59-60) Mehmet Akifin deiik tr ve alanlardaki dzyazlar, toplam olarak bir Mslman aydnn, sra saraynda oturup ahkm kesmemiliinin, yaamn iinde rzgrlara kar duruunun, edebiyat kimliini onurla tayp evresine yaymasnn belgeleridir. Osmanlnn son yllarndan itibaren bir dnr sanat insan olarak Akifin dzyazlar bir yalnz valye gibi yiten deerlere,
369
esaslara vurgu yaptn, yozluklara kar kl ektiinin belgesidir. Hkmlerindeki isabet, almasndaki ciddiyet, zeksndaki kvraklk itibaryla olmas gerekendir, rnektir. Denilebilir ki; bu dzyazlar Mehmet Akifin teki kitaplar, yani iirleri kadar nemlidir.
KAYNAKA
BERGER, John.(1998). O Ana Adanm John Bergerden Seme Yazlar. (Hazrlayanlar: Yurdanur Salman-Mge Grsoy Skmen). stanbul: Metis Yaynlar. BLOOM, Harold.( 2011 ). The Anatomy of Influence: Literature as a Way of Life. Yale University Press. ANTAY, Hasan Basri.(2009).kifnme. stanbul :1966. EAGLETON, Terry.(1998). Eletirinin Grevi. (eviren: smail Serin). Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar/Ark. EBU REB, .M.(1998).slami Hareketin Entelektel Kkenleri.( eviren: M.Ali Demirci), stanbul: Yneli Yaynlar. EDP, Eref.(2011). Mehmed kif Hayat Eserleri ve Yetmi Muharririn Yazlar.(Hazrlayan: Fahrettin Gn). stanbul: Beyan Yaynlar. ERSOY, Mehmet Akif.(2010). Dzyazlar Makaleler, Tefsirler, Vaazlar.(Hazrlayan: A. Vahap Akba), stanbul: Beyan Yaynlar. BRAHM, Abdrreid.(2003) lem-i slam. stanbul; aret Yaynlar. KARAKO,Sezai.(1974) Mehmed Akif. stanbul: Dirili Yaynlar. MERTLU, Suat.( 2008). Srat- Mstakim Mecmuas Aklamal Fihrist ve Dizin. stanbul: Klasik Yaynlar. OLCAY, Trkan.(1999). Bir Eletirmen Olarak Pukin. 24 Haziran 1999. Cumhuriyet Kitap.
370
STRAUSS, Johann.(2009). Osmanl mparatorluunda Kimler Neleri Okurdu( 19.-20.Yzyllar)?. (eviren: Gnil Ayaydn Cebe). Kritik/Alt Aylk Edebiyat Eletirisi Dergisi/ s.3, 205-265. ERF, Mardin. (2011). Trkiye, slam ve Seklarizm. (evirenler: Elin Gen- Murat Bozluolcay) stanbul: letiim Yaynlar, UYAR,Turgut.(2009).Korkulu Karaca).stanbul:Yap Kredi Yaynlar. LKEN, Hilmi Ziya.( 1942). eytanla Konumalar. stanbul:lk Matbaas. NAL, Hayriye.(2011).Eikteki zgrlk oksesli iir.Ankara: Hece Yaynlar. Ustalk.(Hazrlayan: Alaattin
371
372
MEHMET AKFN RLERNDE ANAKRONZM
Do. Dr. Cafer EN* ZET Anakronizm Yunanca geriye kar anlamna gelen ana nekiyle, zaman anlamndaki khronos szcklerinin bileiminden tretilmi bir kavram. Anakronizm, bir kavram ve olayn gerek tarihsel balamn dna kartlmas anlamna da gelir. Bu noktada bakldnda anakronizm anti-tarihselcilik bir zellik de tar. Hi kukusuz Trk airi Tanzimattan Yahya Kemale kadar anakronizmi dnsel dnyasnn bir tavr ve iirinin de poetikas konumuna tar. te bu airlerin ierisinde Mehmet Akif ok dikkate deer bir isimdir. nk Mehmet Akif dnya gr ve yaay itibaryla II. Merutiyetin alkantl siyasi ve sosyal yapsnda slami deerleri n plana karmtr. Mehmet Akifin en nemli eseri olan Safahat incelendii vakit airin eitli kavramlara ve durumlara ynelik olarak anakronik dnsel tavr ok bariz eklide grlr. Akif, bu eserinde tarih boyunca metaforlar araclyla yceltilip, aknlatrlan, kavramlar ve durumlar tarihsel balamndan koparr, btn yceltmeleri soyar, dnemine tayarak bu kavramlara yeni anlamlar ykler. rnein halifelik, saltanat din inanca ait olan tevekkl Hakk-Yaratc Kader gibi kavramlar da tarihsel balamndan kopararak anakronik bir dnle iirinin temas haline getirir. Anahtar Szckler Mehmet Akif, Safahat, Mehmet Akif ve Anakronizm
*Uak niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm
373
ANACHRONISM IN MEHMET AKIFS POEMS ABSTRACT: Anachronism is a concept derived from a combination of words prefix ana meaning anti reactionary and Khronos meaning time in Greek. Anachronism meaning that a concept and an event must be taken out of the context of actual historical. When it is looking from this point, anachronisme is a feature of anti-historicism. Undoubtedly, Mehmet Akif has beared the anachronism as to as the situation a poatical in his poem and an attitude of intellectual space from Tanzimats periode to Yahya Kemal. Here, Mehmet Akif, he is very notable a name among this poets. Because, he has gived preference to Islamic values, in his life and his view of the world, in the social ans political structure turbuled to II. Merutiyets periode. Safahat is most important work of Mehmet Akif. This work, when it is analysing, it can see very simple his anacronic intellectuel attitude aimed to the various situation and concepts. In this work of art, Akif removed from the context historical, the concepts and the situations to be the transcendental, to be sublimated by these metaphors throughout history. Exactly like this, Akif leaves all sublimations and all transendences, installs the new meanings to these concepts by supported its own period. For example, he makes a piece of his poems with an anacronic comprehension by separated from the context historical these concepts, like a caliphate (halifelik), sovereignty (saltanat), religion (din), resignation (tevekkl), God (Hakk-Yaratc), kader (destiny). Key-Words: Mehmet Akif, Safahat, Mehmet Akif ve Anakronizm Anakronizm Yunanca geriye kar anlamna gelen ana nekiyle, zaman anlamndaki khronos szcklerinin bileiminden tretilmi bir kavram. Anakronizm bir kavram ve olayn gerek tarihsel balamn dna karlmas anlamna da gelir. Bu noktada bakldnda anakronizm anti-tarihselcilik bir zellik de tar (Cevizci 2006: 92). Aslnda tarihi sre ierisinde deimeyen tarih st, genel geer, evrensel ve nesnel ilkeler arayan fenomenolojik
374
MEHMET AKFN RLERNDE ANAKRONZM / Do. Dr. Cafer EN
bilin felsefelerinin bir dnme yntemi olan anakronizm, olay, durum, kavram ve deerlerle eklemlenen varlk fenomeni zerinde dil ve dilin tad, tarihsel kltrel ve toplumsal deer ve anlamlar karsnda zgrlemeyi amalar. Kavramlara, olaylara, durumlara ve varlk fenomenine anakronik olarak yaklalmas, bunlara daha nceden yklenen tarihsel, kltrel ve toplumsal anlamlar, transandantal-akn grnmndeki btn deerleri, a priori bilgileri dlatrr, askya alr ve bu kavramlar yaanlan mevcut ana tar. Bu noktada bakldnda anakronizm tam bir anti-tarihselciliktir. Hi kukusuz Trk airi Tanzimattan Yahya Kemale kadar durum, olay, kavram ve varlk fenomeninin anakronik alglayn iirinin poetikasna eklemler. te bu airlerin ierisinde Mehmet Akif ok dikkate deer bir isimdir. nk Mehmet Akif dnya gr ve yaay itibaryla slami deerleri n plana karm, II. Merutiyetin alkantl siyasi ve sosyal yapsnda slam Birliini savunmutur. Mehmet Akifin en nemli eseri olan Safahat incelendii zaman airin eitli kavramlara, durumlar, olaylara ve varlk fenomenlerinea ynelik olarak anakronik dnme tarz ok bariz eklide grlr. Akif, bu eserinde dnsel olarak ezamanll, yan yana koymay, yakn ve uza ykmay, ortadan kaldrmay amalayacak btn kavramlar, kurumlar, durumlar ve varlk fenomenlerini yaanlan ana gre yeniden yorumlanmasn ister. Hadi gster bakaym imdi bn-r-R? bn-i Sn neye yok? Nerde Gazl grelim? Hani Seyyid gibi, Rzi gibi be lim? En byk fzlnz: bunlarn srndan, Belki on erhe bakp, bir kuru mn karan Yedi yz yllk eserlerle bu dnin hl, htiyctn kaabil mi telfi? Asla. Dorudan doruya Kurandan almalyz slam Asrn idrakine syletmeliyiz slam
(Ersoy 1986: 418)
375
Bu msralarda Akif, yaanlan anda-zamanda dinin yedi yz yllk eserlerle yorumlanmasn istemedii grlr. Akife gre slam dini bylesine eserlerle yorumlanmas durumunda bu yorumlarn dnemin mevcut ihtiyacn karlayaca phelidir. air, bu yorumlarn yaanlan an ihtiyacna cevap vermeyecei grndedir. nk bahsi geen eserlerin dnemindeki retim ilikileri, retim aralaryla idealler-ideoloji arasndaki atmalar, bireyin ihtiyalar, yaanlan andakiden olduka farkldr. te bu noktada Akifin yaanlan ana gre dine ait kavramlarn yeniden yorumlanmasn istemesi anakronizmin en bariz rneidir. Bu noktada Akif, kavramlarn tarihsel olduunu da kabul etmi durumundadr. air, altnc kitab olan smda tavrn daha da sertletirerek dinin ve dine ait kavramlarn aa gre anakronik bir tarzda yorumlanmasn ller dini deil, sen de bilirsin bu din/ Diri domu, duracak dipdiri, durduka zemin (Mehmet Akif 1984: 418) msralaryla ister. Hi kukusuz bu msralarda bahsi geen dirilik dine ait kavramlarn tarihsel, kltrel ve toplumsal olarak yorumlan deil de yaanlan zamanda fenomenolojik olarak yeniden yorumlanmasyla mmkn olacaktr. Bu noktada Mehmet Akif, Ressam Hakl balkl iirinde Bir zaman vard ya trh-i mukaddes modas msrayla dini deer ve kavramlarn tarihselci bak asyla yorumlanmasnn karsnda yer alr. Hatta bununla da kalmaz Namk Kemal nasl Klasik Trk iirindeki sembol ve benzetmelere dayal mazmunlar dnyasnn resme dkld vakit gayri tabi olduunu gsterip ironik olarak eletirirse (zgl 1997: 21) Akif de bahsi geen iirinde yeni bir zenginin yaptrd kkn byk odasna dini bir kssay konu edinen bir resim yaptrlmasyla olarak alay eder. iirde uzun zaman bir ressam aranr. Sonunda bulunan ressam odann duvarn kpkzla boyar. Bu resmin ne anlattn soranlara da Musa ile Firavun hikyesini anlattn syler. Resmi yaplr, fakat resimde ne Musa ne de Firavun vardr. Ressam, resimde Firavunu arayanlara onun boulduunu, Musay soranlara ise onun karaya ktn syler. Kzlboyann ne olduunu soranlara ise bunun Kzldeniz olduu cevabn verir (Ersoy 1986: 130). Akif, bu iirinde tarihi hadiselerin veya sembolik anlatlarn, yaanlan ana, insann varoluuna
376
veya bilinlenmesine bir katk sunmadan dekor olarak tanmasn eletirir. Mehmet Akif Safahatta anti-tarihselci, anakronik bir tutumla tarih boyunca benzetmeler, sz sanatlar ve metaforlar araclyla yceltilip, aknlatrlan, transandantala benzer bir grnme getirilen kavramlar, durumlar, kurumlar ve varlk fenomenlerini tarihsel balamndan koparr, btn yceltmeleri askya alp, dnemine, yaanlan ana tayarak bu kavramlara yeni anlamlar ykler. Felsefede transandantal-akn alglamann fenomenolojisini ortaya koyan Kant, Saf Akln Eletirisi adl esrinde transandantal ilkeleri uygulamalar yalnzca ve yalnzca olanakl deneyimin snrlar iinde tutulan temel ilkeleri ikin, ama bu snrlar geecek olanlar ise akn temel ilkeler olarak adlandrr (Kant 2008: 337). Kantn dikkat ektii aknlatrlma noktasnda, tarihi ierisinde bu trden alglanan kavramlardan biri halifeliktir. Tarihsel balamnda dnldnde, tarih boyunca kendine srekli bir aknlk-transandantal grnmndeki anlamlar yklenip, yceltilen, kutsiyet atfedilen ve bu nedenle mutlak bir iktidar sahibi olarak yzyllar boyu varln devam ettiren halifelik ve halife kavram karnda Akif, anti-tarihselci bir dnsel tavr sergileyerek II. Merutiyet dneminde halife II. Abdlhamide stibdd balkl iirinde u tenkitleri yneltirken tamamen anakronik olarak dnr. Zaman gelsin de grsn, byle dnyalar kadar zillet Otuz yl devam etsin, bandan gitmesin nekbet Ne li kavim idik; hayfa ki sen geldin sefil ettin Rezil olduk Sen ey kbs u hn, sen rezl ettin Drdn milletin en kahraman evldn yese Ne melunsun ki rahmetler okuttun rh u blise
(Ersoy 1986: 86)
Hi kukusuz bu msralaryla halifelik kurumu ve kavramn, tarihsel yceltmelerinden, aknlatrlm ve transandantal grnml alglardan koparp yaad ana tayan Akif,
377
Husserlin sistemletirdii fenomenolojik bir tavr sergileyerek hem varolandan yola kar hem de varolann kendinde mutlak, ncl bir anlam kabul etmez. Kendinde varolmas dnya asndan hibir anlam ifade etmeyen bu varlk (Barbaras 2010: 15) Sartren ne ise o olan kendinde varlkdr (Sartre 2009: 133). Bu eit bir varolan yani kendinde varlk deerlerin kendisi sz konusu olduunda tinsel erevede deerlerin ahlk, estetik ve dinsel denen byk beinden tamamen bamszdr (Bochenski 2005: 65). Mehmet Akifin de kulland Husserlin bahsi geen fenomenolojik tavrnda ise d gereklikte bulunan varolan yeniden kurmak ve anlamlandrmak noktasnda kesinlii salamak iin ncelikle dolaysz deneyimin tesinde kalan her eyin grmezden gelinmesi, nceden hazr olarak kabullenilen varolana ait anlay ve nyarglarn paranteze alnmas gerektiini ileri srer. Bu fenomenolojik indirgeme (phenomenological reduction) dir (Eagleton 2004: 79) Akif eer varlk fenomeninden deil de, tarihi sre ierisindeki dil ve dilin tad toplumsal, tarihsel ve kltrel deer ve anlamlarla akn grnme kavuturulan ve bylesi bir grnmle alglanan halifelik kavramndan ve halifelik kavramnn ncl anlam ve deerlerinden yola ksayd halifenin dnemi iinde yapt yanllar bu denli sert bir ekilde tenkit edemezdi. Burada yanl anlamaya yol amamak iin Akifin halife ve halifelik kavram karsnda fenomenolojik dnce yntemini kullanmas, halife II. Abdlhamidi eletirmesinden kaynaklanmyor, Akif, yanllk yapan halifeyi, halife kavramnn toplumsal, tarihsel ve kltrel deerlerinin ve algsnn iktidar, yk ve basks altnda kalmadan eletirmesinden kaynaklanyor. Akifin halifelik gibi ana-kronik olarak yaklat bir dier kavram saltanattr. Sleymaniye Krssnde balkl iir, saltanat kavramnn tarihsel, kltrel ve toplumsal anlam ve deer arl alnda ezilmeyen, bu kavrama ka fenomenolojik olarak ynelen bir airin dncelerini msralatrr. Saltanat namna, din namna, bin maskaralk Ne felaket ne rezaletti o devrin hli
378
Bata bir kukla, btn milletin istikbli ki kuklacnn keyfine mahkm olmu Bir siyaset ki didiklerdi, eminim Karaku Nerede bir maskara sivrilse, hayszlara pr Haydi Mabeyn-i Hmayuna Ya bl ya vezir
(Ersoy 1984: 163)
Akif, bu msralarda saltanat kavramn toplumsal, tarihsel ve kltrel deerlerin transandantal-akn grnmndeki algsndan kurtararak, bu kavram anakronik bir tavrla mevcut yaad dneme-ana tar. Bununla da kalmaz gerek halifelik gerekse saltanat kavramlarnn fenomenine ulamak iin bu kavramlar zerindeki dil ve dilin zerinde tad btn tarihsel, toplumsal ve kltrel deer ve anlamlar soyar, paranteze alr; nk dsal olarak deneyimlenmi olan, her ne kadar ona ilikin deneyimimiz dsal olann bir deneyimi olarak, oraya ait olsa da, ynelimsel isel olana ait deildir. Yalnzca fenomenlere dikkat edecek ve katksz bir biimde kendi yaamn bilecek fenomenolojistin bir epokhe uygulamas gerekir (Husserl 2006: 128). Epokhemiz, dnyay paranteze alr, yaln bir biimde orada olan! dnyay znenin alannn dnda brakr, onun yerine u ya da bu ekilde deneyimlenen-alglanan-anmsanan-yarglanandnlen-deerlendirilen, vb. dnyay, bu haliyle paranteze alnm dnyay koyar. Grnen, dnya ya da onun bir paras deil, fakat dnyann anlamdr. Fenomenolojik deneyime sahip olmak iin doal tutumda konumlanm nesnelerden, onlarn ok eitli grn tarzlarna, paranteze alnm nesnelere doru ekilmek zorundayz (Husserl 2006: 128). Benzer ekilde Akif, inanca ait olan tevekkl Hakk-Yaratc kader gibi kavramlar da tarihsel, toplumsal ve kltrel olarak transandantal-akn grnmndeki alglanmasndan kopartmak ister. rnein tevekkl hakknda Akif, tam bir fenomenolojik tavrla anakronik bir tutum sergiler.
379
al dedike erat, almadn durdun, Onun hesabna birok hurfe uydurdun Sonunda bir de tevekkl sokuturup araya, Zavall dini evirdin onunla maskaraya
(Ersoy 1986: 268)
Akifin bu msralarda tanmlad hurfe kavram aslnda fenomenolojinin ulamak istedii varlk fenomeninin zerine tarihi sre ierisinde tortulam dil ve dilin zerinde tad toplumsal, tarihsel ve kltrel deer ve anlamlardr. Bu deer ve anlamlar bir durumu, olay, kavram veya varlk fenomenini bireye yanl sunar. Birey dorudan varlk fenomenini, kavram, durumu ve olay alglamak yerine bahsi geen deer ve anlamlarla kurgulanan yanlsamac bir varl alglar. Bu ekildeki bir alglama ise bireyi varolann fenomenine, kavrama, deere ve olaya yabanclatrr. Bu noktada Akif Hurfeler brm en temiz menbini (Ersoy 1984: 275) msrayla kaynak olarak verilen kavramn, durumun, olayn veya varlk fenomeninin bireye ne kadar yabanclatn ortaya koyar. te bu tr alglamann en ak rnei yaanlan anda Hakkn-Yaratcnn algsdr. Akif, Fatih Krssnde bahsi geen trden yabanclam bir alglamay ok hazin bir ekilde ortaya koyar. Havale et ne kadar masrafn varsa Verir Silh kullanan Allah, huddu bekleyen O Levazmn bitivermi, deil mi? Ekleyen O ekip kumandas altnda ordu ordu melek Senin hesabna kffar hk-sr edecek Ban skld m kfi senin o nazl sesin Yeti de, kendisi gelsin, ya Hzr gndersin Demek ki her eyin Allah, yanaman, rgadn O oluk ocuk ona aid; lalan, bacn, dadn O
380
Vekil-i harcn O; khyan mdr veznen O Al seninse de mesul olan veriten O Biraz da sayg gerektir Ne saygszlk bu Huday kendine kul yapt, kendi oldu Huda Utanmadan da tevekkl diyor bu crete Ha?
(Ersoy 1986: 268)
Hi kukusuz Hakkn-Yaratcnn bu msralarda ortaya konulan yabanclam algsnn en nemli nedeni fenomenolojinin durum, olay, kavram ve varolann fenomeni zerinde askya almak istedii dil ve dilin tad tarihsel, kltrel ve toplumsal anlam ve deerlerdir. Akif ise yukardaki eletirel msralaryla HakknYaratcnn tarihsel, toplumsal ve kltrel deerlerle transandantalakn grnmndeki algsn anakronik bir tarzda ele alarak bu algy geleneksel, sunulu, hazr verili tarihsel kklerinden koparmak ister. Akif, Safahatnda sadece varolana ait durum, olay ve kavramlara anakronik yaklamakla kalmaz benzer durumda dilde varolan, varln devam ettiren kavramlar da anakronik tarzda dnr. Bu kavramlardan biri de kaderdir. Kader senin dediin yolda era bhtandr. Tevekkln, hele, hsrn, iin hsrandr. Kader feriz-i imna dahil Amenn Fakat yok senin sapm olduun mana Kader; eriti mevcud olup da meydanda Zuhra gelmesidir mmkntn ayanda Niin, nasl geliyormu? O bsbtn mehul.
(Ersoy 1986: 269)
Akif, yine korunmas ve kollanmas iin oullarn feda eden ve tarihten itibaren transandantal-akn bir duyu ve dnle alglanan ynetimin-iktidarn tebaasna kar tavrn eletirirken, kumlarn tarihsel sreteki bu trden alglann eletirir. air,
381
Safahatn birinci kitabnda asgari yaam ihtiyalarn kazanmaya alan ve bu nedenle dilencilik yapan birine kar ynetimin kollu kuvvetlerince yaplan muamele karsnda einin azndan aktard -Brakn/ Kocam ne yapt? Nedir crm b-gnh adamn?/ Zavallnn byk evlad ld askerde/ kinci olu da srgn Yemende bir yerde./ Ackl, gs sakat koyuverin, didiklemeyin/ Gnahtr etmeyin, olum, ayptr eylemeyin (Ersoy 1986: 86) msralarla mevcut ynetimi-iktidar eletirir. Tebaasna kar bu acmaszca davran sergileyen brokrasi ve brokrat da Akif yine ayn kitabnda anakronik bir dnle ironikletirir. Paam m? Nerde paa? u korkuluk gibi dimdik duran herif mi? Paa! Tasavvur et: ki arn kazk kadar bir boy! Getir de stne kalpakl bir emik koy. Ocak sprgesi eklinde bir sakal yaparak, Senin bu ite yzn, al! deyip yzsze tak.
(Ersoy 1986: 89)
Brokrasiyle birlikte Akifin anti-tarihsel anakronik dncesinde eletirel olarak ele alnan bir dier kurum-(toplumsala ait mekn)- tarih ierisinde toplumsall saladna inanlan ve bu nedenle de gerek tarihte gerekse yaanlan anla transandantalakn grnme sahip bir duyula alglanan toplumsal meknlar olan kahvehanedir. Akif aadaki tasvirle bahsi geen bu meknlara kar akn grnmdeki duyuu yerle bir ederek bu meknlar ikiletirmeye alr. amurlu bir kap, stnde bir deirmi delik; nnde tahta m, toprak m? Sorma pis bir eik. u grdm yer iin her ne sylese ciz; Ahrla fark; o yemliklidir, bu yemliksiz;
(Ersoy 1986: 120)
382
Akif her tr israfn yaand bylesine meknlarda vaktini geirenlerin tarihi yasa(k)lar kendi karlarna gre kullanmalarn ise Kse mam iirinde eletirirken yine anti-tarihsel-anakronik bir tutum sergiler. Bahsi geen iirinde Akif, evlilik kurumunun tarihsel deerini, bu kurumda kadnn hakkn ve erkein bu kurum karsndaki tarihi, kltrel ve toplumsal deer ve anlamlara gre taknd tavr sert bir ekilde eletirir. Kse mam iirinde zerine kuma getirilmesine kar kan bir kadna, ei iddet uygular. Bununla da kalmaz bu durumda kendi haklln ileri srerek bunu dini bir kisveye brndrrken onun bu davrann karsna air kar. Lkin canm Skt akam edemem, stme evlenme diye Ne demek! Drde kadar evlenir erkek demeye Kalmadan balad irretlie Kzmaz m kafam? -Kustuum herzeyi yutsun diye, her sersem adam! Dvyorsun, bouyorsun elin ksz kzn Hakl bir kere ya, insan boamaz hakszn -Boamaz? Amma yaptn! Ya erat ne iin Bize evlenmeyi t drde kadar emr etsin? ki alsam ne kar sye-i hrriyette? Boamsam, canm ister boanrm elbette. te meydanda kitap. Hem alrz, hem boarz. -Dara geldi mi, erat! Sus ulan izansz! Ne zaman camiye girdin? Hani tek bir hayrn
(Ersoy 1986: 129)
Aslnda yukardaki msralarda eletirilen bu durum kurumlarn tarihsel sre ierisinde deer yarglaryla hayatn konforuna olumsuz anlamda nasl mdahale etiinin en gzel rneidir. Hi kukusuz yaanlan anda bireyin durum, olay, kavram ve varlk
383
fenomeni karsnda yanlsamac bir tavra girmesinin en nemli nedeni yukardaki msralarda grld gibi bu kavram ve varlk fenomeni zerine eklemlenen dil ve dilin zerinde tad tarihsel, kltrel ve toplumsal anlam ve deerlerdir. Bunlardan biri de edebiyat ve edebiyata ait kavramlardr. Akifin iirindeki anlatc kurgusal olarak Trkmenistan gezerken burann edebiyatnn tarihsel, toplumsal ve kltrel deer ve anlamlarla ykl olduu ve bu ykten dolay edebiyatn yaanlan ann estetik duyu ve dnnden uzak olduu bu nedenle estetik ihtiyac karlamad grlr. Okunandan ne haber? On para etmez fenler Ne bu dnyada soran var, ne ukbda geer deb dorusu pek ok, kimi grsen: ir Yalnz iirine mevzu iki eyden biridir: Koca millet! Edebiyat ya olan ya kar. Nefs-i emmre hizsnda henz duygular Sonra tenkde giri: hepsi tasavvufla dolu Var m sofiyyede bilmem ki ibhiyye kolu ilir trl enatler olur, b-perva Hafzn ortada dvn kitb-l-fetva
(Ersoy 1986: 129)
Hi kukusuz Mehmet Akif yukardaki msralarda deien ve karmaklaan retim ilikileri karsnda tarihselcilie bulam kavram ve varlk fenomenlerinin yaanlan andaki bireyin ihtiyalarn karlamadnn altn izer. Yukardaki msralarda hayat kolaylatrmak iin ortaya konulan fenler ve pozitif bilimin, misyonundan ve bireyin hayatndan gittike uzaklald grlr. Pozitif bilimin hli bu iken edebiyatta eserlerin temasnn genelde ak, k ve sevgili olduu vurgulanr. Bu temalara ait duyu ve hazlar, Lacann imgesel dnem adn verdii ocukluun erken devresinde yaanan ve daha sonra dil ve dilin zerinde tad tarihsel,
384
toplumsal ve kltrel deerleri renmekle bilindna bastrd kkensel arzu ve mutlak tatmin alanna aittir. Lacana gre bu alana ait olan biyolojik varlk dili renmekle kltrel bir alana geerek medeniyetleri kurar. Biyolojik varlk ise tmyle kkensel arzu, isten ve hazlarn emri-boyunduruu altndadr (Nasio 2007: 11-61). Yukardaki msralarda Akif, bu tr kkensel istenlerin tasavvufa balandn grerek her trl kkensel arzunun yine Lacann kavramyla kltrel alanda yaanmak istendiini eletirir. Bu tr kkensel arzular kltrel/dilsel/simgesel alana tayan da Akife gre Hafzn Dvndr. Bu noktada Akif, Hafzn Divanna ait olan btn tarihsel, kltrel ve toplumsal deer yarglar ve anlamlar askya alarak bahsi geen kitabn sadece bir iir kitab olduunu, bu kitabn kltrel/simgesel/dilsel alann yasa(k)larn ieren bir eser olarak alglanmasnn nne gemek ister. Akif edebiyatn tmyle bahsi geen temalar etrafnda dnmesine raz deildir; nk XVIII yzyldan nce sevgilinin yaad yer anlamnda kullanlan vatan kavram bu yzyldan sonra anlam deitirerek siyasi anlam kazanmtr. Akifin yaanlan anda edebiyattan bekledii de bu trden bir tema deiikliidir. Akifin akn-transandantal grnmde alglanmasn istemedii bir dier kavram ise II. Merutiyet dneminde Mebusan Meclisinin almas nedeniyle herkesin aznda duyulan hrriyet kavramdr. air, Bir de stanbula geldim ki: btn ar pazar/ Nradan alkalanyor! yle ya Hrriyet var!/ Galeyan geldi mi, mantk savuurmu Doru:/ Vard aklndan o gn her kimi grdmse zoru (Ersoy 1986: 177) msralarda hrriyeti kavramn akn bir anlaytan kurtararak ikin bir anlaya tamak ister. Bu nedenle de air; Dalkavuk devri deil eski kasid yerine,/ debnz ana avrat svyor birbirine/ Trl adlarla kan n-mtenh gazete/ Ayrlk tohumu bol bol atyor memlekete (Ersoy 1984: 129) msralaryla hrriyetin alglann eletirir. Ayrca bu msralarda Akif, Klasik edebiyatta birini vmek iin yazlan iirlerden hareketle bahsi geen dnemi kasid devri olarak eletirir. Bu devrin eletirilmesine sebep ise Klasik edebiyat dneminde bir edebi tr olan kasidelerin eitli metafor ve sz sanatlaryla bildirinin bandan beri ifade ettiimiz akn-transandantal grnmdeki bir
385
alglamaya srekli zemin hazrlamasdr. Yine Akif, yukardaki msralarda basn yayndaki zgrln akn alglamayla hakarete varacak kadar ileri gitmesini de eletirir. Akife gre bunun sebebi ise debann baya mahlkat olmasdr. Bunlar halka bir ey retemez; nk kimi Garpn levsiyatn simsar eder, kimi ran mal, khne alr, hurda satar. Hal byle olunca da debann ortaya koyduu eserler de Eski divanlarnz dopdolu olanla arap (Ersoy 1986: 184) msrayla tenkit edilir. Hi kukusuz bu eletiride Akif, mevcut dnemde edebiyatn aknlatrlan Klasik dnemini de kendine eklemlenen deerler ve anlamlardan uzaklatrlmak ister. Benzer bir tavr altnc kitap olan smda aadaki msralarda din deerler iin de sergiler. Sofusun farz edelim imdi boy boy tesbih. Dalkavuklar btn insan kesilir, l-tebh Taylsn, cppe, kavuk, hrka, hep esbb- riy D yznde merin devri, mutin gy Kimi sim, kimi kaim, o tavanlar, yerler Kul hva-llah ehad zemzemesinden inler. Sen bu cokunlua istersen inan, hepsi yn, Hvenin mercii artk ehaddir, ne filn nk mdem yryen sde senin saltanatn imdilik heykeli sensin taplan menfaatn Kanma ey kukla kyafetli adam, hey sersem! Herifin az samed, midesi yzlerce sanem
(Ersoy 1986: 421)
Benzer bir durum kavmiyet fikri iinde geerlidir. Akif, zellikle de 1789 Fransz htilalyla gn na kan ve imparatorluklar iin bir lm ferman tayan milliyetilik fikirlerinin de akn olarak alglandn Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize?/ Birbirinden meferrik bu kadar akvm/ Ayn milliyetin altnda tutun slam/ Temelinden ykacak olan kavmiyettir. (Ersoy
386
1986: 129) msralaryla ortaya koyarken milli birlik asndan kavmiyetin Osmanl iin ykc unsur olacann atn izer. Hi kukusuz durum, olay kavram veya varlk fenomenlerini akn hlde alglayp bunlar transandantal hale getirmek, hem yanlsamac bir gereklik kurmak hem de Husserle gre kendinde bir anlam olmayan varlka anlam ykleyerek insan bir ara, kavram ve deer ve anlamlarla aknlatrlan varlk fenomenlerini bir ama haline getirmek insanln ac ekmesine neden olur. Bu noktada Kant, treler metafiziinin temellendiriliinde bir eylemin genel ve nesnel olmas iin temel kuraln verir. Bunlardan ilki insan yle davranmaldr ki eyleminin temel kural doann bir evrensel yasasnda bulunmaldr. kincisi, insann dier insan kiiliine her zaman bir ama orak bakmal ona hibir zaman bir ara gibi davranmamaldr. ncs ise insan, erkler krallnda hem yasa koyucu hem de yasalara uyan bir yurtta gibi davranmaldr (Bozkurt 2008: 52). Bu yasa her trl eylemi rasyonalize ederek hayat yaanr klar. Bu noktada Kant bireyin bu yasay uygulayabileceine inanr. nk Kant kiinin zgrlk ilkelerine gre kendini konumlayan ve belirleyen bir varlk olduunu dnrken metafizie ait belirsizlikle zgrl daha soyut bir ekilde ele alr (Kant, 2000: 21). te olay, kavram, durum veya varlk fenomeninin aknlatrlmastransandantal hle getirilmesi Kantn ortaya koyduu bahsi geen ilkeyi de yaralayarak hayat yaanmaz hale getirir. Bunun en bariz rnei Akife medeniyet kavram etrafnda ekillenir. air medeniyet kavramnn akn grnmnde alglanmasnn insanl felkete gtrdn Dipik altnda ezilmi, paralanm kafalar/ Bereden reng-i hviyyetleri umu yzler/ Kim bilir hangi enatle oyulmu gzler/ Medeniyyet denilen vahete lnetler eder (Ersoy 1986: 198) msralaryla ortaya koyar. Mehmet Akifin Safahatnda bylesine durum, olay, kavram ve varlk fenomenlerinin tespiti ve airin bunlara nasl yaklald aratrldnda aslanda Akifin tarihselliin anlam belisizliine bulam olay, durum, kavram ve varlk fenomenlerini fenomenolojik olarak anakronik-anti tarihsel bir tarzda ele ald ve iirlerinde iledii grlr.
387
Mehmet Akif iirlerinde olaylara, durumlara ve kavramlara transandantal-akn grnmndeki deer ve anlamlar yklemeden gndelik hayata indirger. Bu kavramlar aknlatrmaz, transandantal hale getirip, yceltmez. Akif, bu noktada olaylar, durumlar, kavramlar ve varlk fenomenlerini dil ve dilin tad btn tarihsel, kltrel ve toplumsal balamnda ve balarndan koparp, Husserl fenomenolojisin bir yntem olarak sunduu gibi, bu kavramlara yklenen btn deer yarglarn ve anlamlar paranteze alarak bu deer ve anlamlar karsnda bir zne olarak zgrlemeye alr. Husserl fenomenolojisi bir zler sistemidir, nk fenomenoloji her nesneyi imgelemde o nesnenin deimeyen yann bulana kadar deitirir Bir fenomeni btnyle ve katksz biimde kavramak, onda zsel ve deimez olan kavramak demektir (Eagleton: 2004: 80). Yukarda deinildii gibi Akifin iirlerinde z kaynak imgesiyle sunulur. Akif kavram ve varlk fenomenlerine ulamak iin dil ve dilin tad kltrel, tarihsel ve toplumsal deer yarg ve anlamlardan soyutlayarak ze doru ynelir. Nesnenin zne, yani bilin fenomenlerine ulamak iin fenomenolojik paranteze alma ilemi uygulanr. Husserl fenomenolojisinde paranteze alma ilemi, doal tavra ait her eyin dta braklmas anlamna gelir. Tm deer yarglar, alglar bilincin alanndan atlr. Bylece de salt kendi zerine katlanm, kendini alglayan bilin elde edilir. imdi paranteze alma ile btn dnya dlanmtr, ama dnya gene de bilin tarafndan ierilmektedir. nk bilin idelerden oluur, bu ideler de nesnelerin idesidir. Yani her ey artk mutlak bilinte ya da akn bilinte bir bilin akt olarak var olmaya devam eder (Tura 2007: 103). Yukarda ortaya konulmaya alld gibi Mehmet Akif iirlerinde kavramlar ve varlk fenomenleri zerindeki btn n varsaymlar, yani nceden verili her eyi, ncl askya almak tavrna ynelir. Yani dnyay ayra iine alr, onu alglanan, deneyimlenen, hatrlanan, yarglanan, dnlen ve deerlendirilen dnya olarak kendi yerinde, yani ayraca alnm dnya olarak sunmak suretiyle, basit bir biimde orada bulunan dnyay, geride yalnzca saf bir biimde ruhsal (bilince ait). fenomenler kalacak
388
ekilde, zne alanndan dlatrr (Kkalp 2006: 68). Bu ise bireyin doumuyla bireye hazr olarak sunulan, kavram, durum, olay ve varlk karsnda mutlak olarak zgr dnme abasdr. Husserlin aslnda transandantal egonun yeniden ve btnlkl inas iin nermi olduu epokhe yntemi sadece mutlak bene (Absolute Ich) ulamak iin btnlkl bir paranteze alma edimi deildir sz konusu olan epokheye bavurmann asl nedeni, ierisinde egonun dier egolarla birlikte varolduu yaam-dnyasn, kendi hakikatinde, doalc tutumun nesnel dnya tasarmndan bamsz olarak kavrayabilmektir (Kartal 2010: 165). Bu noktada Mehmet Akif kavramlara ve varlk fenomenlerine dil ile yklenen ve eklemlenen btn tarihsel, kltrel ve toplumsal deerleri askya alp dlatrarak, bilin felsefelerinin anakronik tavryla transandantal-akn grnmdeki deerlerden arndrd kavramlar ve varlk fenomenlerine bahsi geen ncl yerleik deerlerden farkl anlamlar ykleyerek zgrln elde etmeye alr. Mehmet Akifin kavramlara, durumlara, olaylara ve varlk fenomenlerine fenomenolojik bir tutumla anakronik olarak yaklamas ve bunlar ele alp iirlerinde ilemesinin en nemli nedeni onun ald eitime balanmaldr. Akif, rtiyeyi bitirdikten sonra mlkiyenin idadi ksmna girerek yl sonra buradan mezun olup li ksmna devam eder. Birinci snfta hem babasn kaybeder hem de evleri yanar. ki yl daha kalp mlkiyeyi bitirmeden mevcut dnemde ilk kez alan Mlkiye Baytar (veteriner) mektebine devam eder, drt yl daha burada okuyarak mezun olur (Dorul 1986: 15). Hi kukusuz Akifin mezun olduu bu okul daha yeni almtr ve Aydnlanma dneminin iyice pekitirdii modern bir kurum olarak kurulmu ve zellikle de Fransz Aydnlanma dneminin deerler dizisiyle varlna kavumu kurumlardan biridir. Fransz Aydnlanmas XVIII. Fransz Aydnlanmasn gerekletiren Montesqueiu, Diderot, DAlembert, Helvetius, Condillac, Voltaire filozoflar byk lde XVII. Yzyl filozoflarndan Descartes, Newton, Locke, Bayle gibi filozoflarn grlerinden etkilenmitir (Cevizci 2009: 648). Ortaa Skolstik deerler dizisine kar Descartesin ban ektii bu filozoflar ilk
389
nce Ortaa Skolstik dncesinin kendilerine sunduu btn kavramlar, deerler, varlk fenomenleri karsnda metodik bir phe iine girerler. kinci adm olarak Descartesten Husserle hatta Sartre kadar btn fenomenolojik bilin felsefeleri kavramlar, durumlara, olaylara ve varlk fenomenlerine yklenen eklemlenen dil ve dilin zerinde tad tarihsel, kltrel ve toplumsal akntransandantal grnmndeki anlam ve alglar Yunanca ephoke kavramyla karlanan ayraca-paranteze alarak, anakronik bir tavrla bu kavramlar tarihselliin boyunduruunda kurtarp, yaadklar dnemde yeniden anlamlandrmaya alrlar. Bu noktada Descartesten Sartre kadar gelen felomenolojik bilin felsefesini savunan filozoflar, kendine hazr sunulu kavramlarla dnmez, dnmek iin de ncl eklemlerle sunulan varlk fenomeninden hareket etmez. Durum, olay, kavram ve varlk fenomeni zerinde dil ve dilin tad tarihsel, kltrel ve toplumsal deerleri ayraca-paranteze alarak varlk-varolan fenomeni zerine tarihsel deer ve anlamlardan soyutlanan kavramlara dnr. Bu dnme esnasnda dnen zne, d gereklikteki eyay ve durumu, olay dnmez. D gereklikte grlen eyann, durumun veya olayn kendi bilincindeki koetraln dnr. Dolaysyla bu noktada insann dnd d gereklikte olan deil, kendi bilincinde, kendinde olandr (Tura 2007: 101). Bu durum felsefede bilincin kendi zerine katlanmas olan dnmeyi dnmektir. te bu noktada, hem dnen hem de dnd kendinde, bilincinde olan zne, zihninde dnd kavramlar, durumlar, olaylar ve varlk fenomenlerini tarihsel, kltrel ve toplumsal deerlerden yoksun brakabilir, bulara yeni anlamlar ykleyebilir. te zne varoluunu bu ekilde gerekletirir ve zgrln bylelikle elde eder, belirler. te bu nedenledir ki Aydnlanma dnemi Fransz dncesi zneye nceden verilmi deimez toplumsal, tarihsel ve kltrel deerleri kabul etmez. Bu deerlerin deimez olduunu reddederek kavramlarn bile tarihselliini dnerek yeni dncelere varmak iin kavramlar zerindeki tarihselci, akntransandantal grnmdeki anlamsal deerleri temizlemeyi tercih ederler. Bylelikle Aydnlanmac Fransz felsefesi tarihsellikle,
390
aknlkla, hazr verilenle ve sunulu olan kavram, olay, durum ve varlk fenomenleriyle balarn koparmaya alr. Aydnlanmadan bu gne kadar da Fransz felsefesi ve dncesi Descartesten Sartre kadar, anakronik bir tavrla, tarihsellii dlayan, ezamanl dnen, tarihi kurumlara srtn dnen bir tavrla dnsel varln devam ettirir. te bu nedenledir ki Fransz Aydnlanmas bilimcilii, ilerlemecilii, btncl din eletirisi, iyimserlii, reformizmi ya da topizmi ve de mehur Encylopediesiyle Aydnlanmann btn karakter zelliklerini sergiler. Bu adan bakldnda, o hem ykc ve eletirel bir ynelimi hem de kurucu veya yeni batan ina edici bir tavr sergiler (Cevizci 2009: 647) Hi kukusuz Osmanl yenilemek amacyla Batya ynelirken, karsnda bu saydmz zelliklerdeki Fransz Aydnlanma felsefesi ve dnce sistemiyle karlar. Kmuran Birand Aydnlanma Dnemi Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri adl almasnda Aydnlanma dnemi dnce ve felsefesinin Osmanlda Tanzimat dnemini nasl etkilediini ayrntlaryla otaya koyar. Bu noktada XVIII yzyln btn aydnlanmaclar mlkiyet ve hrriyet haklarn, insann temel haklar sayarken Montesquieu bu dnceyi Lockeden Fransaya tar, Rousseau da geni halk kitlelerin yayar. Bu noktada XVIII. yzyl Aydnlanmaclarn devletin, fertlerin iradeleriyle meydana geldiini, devletim menfaatlerinin halkn menfaatlerine aykr olamayaca fikri de savunulmaya balarken (Birand 1955: 15-16) Osmanl ierisinde bu fikri Sultan III. Selim Eylemek mahz- safdr bana nsa hizmet msrayla daha nce kabullenmi grnr (zgl 2006: 69). Bu da gsteriyor ki daha henz Tanzimat dnemine bile varmadan Osmanl XVIII yzyl Aydnlanma felsefesi ve dncesiyle tanm olur. Bu noktada III. Selim henz ehzadelii esnasnda doktoru Lorenzo ve Petraki araclyla Fransaya ular ve shak Beyin kuryeliinde XVI. Louis ile mektuplar (Uzunarl 1938: 6). Osmanlnn Fransaya yaknl ileride Sultan olacak III. Selimle kalmaz mhendishane yeniden faaliyete balar; Fransz, ngiliz ve sveli hocalar derslerini Franszca verirler. Topuluk, istihkm ve haritaclkla grlecek ders programlarna resim de eklenir. Ders
391
kitaplar Fransz eliliinin matbaasnda bastrlr. Marsilyadan kalkan bir gemi, arasnda Grande Encyclopedienin de bulunduu drt yz kitaptan oluan hamlesini, Batl b ktphanenin nvesi olarak stanbula boaltr (zgl 2006: 43). Fransa ve Fransz Aydnlanma felsefesi ve dncesiyle kurulan bu tr yaknlklar Tercme Odasnn kurulmasyla birlikte artk daha sistemli bir hle gelir. Bu odada yarm gn alp yarm gn Franszca renen ktipler, Avrupa gazetelerini okuyup gerekenleri tercme etmekle kalmaz ayn zamanda sandklarla gmrklere gelen muzr kitaplar gzden geirip sansre tabii tutulacaklar belirlerler. Bylece devlet iinde zararl grlen fikirleri filtre eden Tercme Odas, ayn fikirlerin aydnlatt bir terakki oca haline gelir (zgl 2006: 51) Tercme odasna ilk devam edenler Nedim Efendi, Ali ve Safvet Efendiler Osmanl devlet bnyesinde nemli brokratlar olurken ikinci nesil olan Ziya Paa, Nmk Kemal ve Sdullah Paa gibi birok ihtilalc isim Tercme Odasndan kar. Hilmi Ziya lkenin Batya alan penceremiz dedii Tercme Odasnda yetien Namk Kemal, Fransz anakronik dncesinin etkisinde Klasik Trk iirinin btn akn-transandantal grnmdeki deerleriyle alay ederek, bu iiri gereklik dzlemine tamaya alr. Yine onun en samimi dostlarndan Ziya Paa Terc-i Bendde Mansuru kim drd enelhak diyarna/ Kim verdi hkm katli iin er-i erkeme (Akta 1996: 240) msralaryla mevcut dnemde zneye hazr sunulan inanca ait deer ve anlamlar karsnda anakronik bir tavr taknr. 1849da Tanzimat Edebiyatnda yeniliin ncs olarak kabul edilen inasi, 19 Kanunusani 1849 tarihli irade-i seniyye ile maliye tahsili iin devlet tarafndan Parise gnderilir (Tanpnar 2001: 183). Fransaya ekonomi okumaya giden inasi stanbula dnd vakit kaleme ald Mnctnda Hakkn Vahdet-i ztna aklm(n) ca ahadet lazm (Akta 1996: 221) geldiini syleyerek dnemi iinde geleneksel inantan farkl olarak anakronik bir tavrda inanca rasyonalist bulgular arar Hi kukusuz Osmanlnn yurtdna renci gndermesi durumunda ilk akla gelen lke Fransa olmutur. renim iin 1818de Fransaya gnderilen ilk rencilerden olan Osman Nureddin Pariste Franszca ve ngilizce renir, matematik renimi
392
alr. Mehmet Ali Paa daha sonra 1826da krk drt daha renciyi daha Parise gnderir (iman 2004: 3-4). te bu nedenlerden dolaydr ki Msrn Osmanldan daha nce modernlemesine en byk katky bu renciler yapar. Osmanlnn Avrupaya renci gndermesi ise II. Mahmut dnemine rastlar. 1829-1830 yllarnda Londra, Paris ve Viyana gibi Avrupann eitli merkezlerine renciler gnderilmesinin amac Askeri okullara ve Mekteb-i Harbiye-i ahaneye hocalar ve Tophane-i Amire ve baruthane, fiekhane, dkmhane gibi asker fabrikalara teknik bilgiye sahip mhendis subay yetitirmektir (iman 2004: 7) Abdlmecid devrinde ise asker rencilerle beraber devlet dairelerinde alan zeki ve kabiliyetli memurlar da Avrupaya tahsil iin gnderilir. Bu rencilerin saylar gnden gne artarken bu renciler iin ilk nce Pariste Mekteb-i Osman ardndan da 1869da Talebe-i Osmaniye Mdrl kurulur. Fakat Avrupaya giden rencilerin bir ksmnn eitimini tamamlayamamas ve devletin bu eitime byk mali kaynak ayrmas, sonunda devleti yeni araylara yneltir. Bu araylarn banda ise Avrupadaki okullara benzerlerinin stanbulda kurulmas gelir. Bu nedenle stanbulda kurulan Mekteb-i Sultan Franszca eitim yapar ve Fransz eitim sistemini model alr (iman 2004: 75). Bununla birlikte Osmanlnn modernlemesini salayan pek ok ismin reniminin nemli bir ksmn Fransada tamamlad grlr. Bunlar ierisinde ilk Trk eitimcilerinden olan Selim Sabit Efendi ve Darlfnunun ilk mdr Hoca Tahsin Efendi Pariste eitim grr. Yine babasnn grevi nedeniyle Ahmet Vefik Paa, onun kk kardei Yahya Efendi ve byk olu Refik Bey de eitimini Pariste alr. Abdlhak Hamid de 1862de aabeyi Abdlhalik Nasuhi Bey ve Hoca Tahsin Efendiyle Parise giderek eitimine devam eder. Bu yllarda yine Mekteb-i Sultannin ilk rencileri arasnda yer alan Sleyman Seyyid ve eker Ahmet Paa resim eitimini Fransada almtr. Benzer ekilde Sanayi-i Nefise Mektebinin ilk mdr ve kurucusu Osman Hamdi Bey ise hukuk eitimi iin Parise gnderilmesine ramen resim eitimi alarak stanbula dner.
393
Bu air ve yazarlarn baka Tanzimat dnemi brokrasisinde nemli isimlerin de Fransada eitim ald grlr. Bunlar ierisinde en nemlilerinin banda Mustafa Reit Paa tarafndan Parise gnderilen li Paa gelir. Yine Jn Trklerin nemli isimlerinden biri olan Ahmet Rza da 1884 ziraat renimi, Servet-i Fnunun en nemli airlerinden biri olan Cenap ehabettin, 1890da cilt ve frengi hastalklar zerine Tp alannda ihtisas yapmak iin Parise gnderilir. Benzer bir ekilde Jn Trklerden Dr. Nazm da Parise gittikten sonra Sorbonne niversitesi Tp Fakltesinde renimini tamamlar. Yine dneminin nemli kalem sahiplerinden bir olan Ali Kemal 1886da Franszcasn ilerletmek, 1903te Yahya Kemal ise renim grmek iin Parise gider. Hi kukusuz btn bu isimler Fransada eitimini tamamlayp Osmanlya dndkleri zaman XVIII. yzyl Fransz Aydnlanma dncesini de Osmanl topraklarna tarlar. Hi kukusuz Yahya Kemalin gelenekten bir kopu olarak grd Tanzimat dnemi XVIII. yzyl Fransz Aydnlanma dncesinin etkisinde kalmtr ve bu dnce fenomenolojik bilin felsefelerinde olduu gibi tarih ve kltr st genel geer, nesnel ve evrensel ilkeler arayarak duruma, olaya ve varlk fenomenine eklemlenen ve akn-transandantal alglar reten btn gemi, tarihsel kurumlar balarn koparmaya alr. Bunun nedeni de Fransa ve Almanya da kapitalizm birbirinden ok eitli srelerde ilerlerken Almanyada bu durum ters istikamette geliir. Fransada burjuvazi radikal bir ekilde toplumdaki geleneksellikle balarn tamamen koparp ynn aydnlanmaya dner. Almanyada ise teknolojideki az gelimilik nedeniyle burjuvazi feodal toplumun geleneiyle balarn koparmadan, uzlamac bir snf tavryla glenir (Tura 2007: 140). te bu nedenlerle Alman dnr, air ve yazarlar Franszlar gibi gelenekten, tarihsel olandan balarn koparmak yerine yenilii hep gelenein tarihselin ierisinde arar. Bylelikle de tarihselcilik, tarih felsefesi ve anlamszln da bir anlam olduunu iddia eden Hermeneutik Alman topraklarnda boy atar. Bu noktada Tanzimatta geleneksel kurumlarn yanndayerine deil- ezamanl olarak yeni kurumlarn kurulmas Fransz
394
aydnlanmaclnn rnek alndnn bir gstergesidir. Tanzimatta Fransada olduu gibi tarihten, gelenekten gelen kurumlar Almanlarnkine benzer bir tarzda tarihi olanlardan dntrlmez. Franszlar gibi tarihsel olandan balarn koparr. rnein medreseler Darlfnuna dntrl(e)mez. Her iki kurum da e zamanl olarak varln birlikte devam ettirir. Benzer ekilde bu tavr sanat, edebiyat ve dile de kendini gsterir. Yeni iir XVIII. asrdan itibaren ortaya kp geliirken Klasik iirde ezamanl olarak bu yeni iir yannda varln devam ettirir. Bylelikle yeni iirin varln hissettirmeye balad her dnemde Fransadakine benzer bir ekilde edebiyatta eskiler-yeniler polemikleri yaanr. Trk dncesi ve edebiyatnda Mehmet Akifin de iinde bulunduu XVIII. yzyl Fransz aydnlanmac anakronik, ezamanllk, zamandlk ynelimleri yanstan dncesi 1921 ylnda Yahya Kemalin himayesinde kurulan Dergh mecmuasyla kesintiye urar. Bu tarihten itibaren balangta Fransz Aydnlanmasna benzer bir felsef tavrla gemiteki, gelenekteki kurum ve felsef dncelerle ban kesmek isteyen birey ilerleyen tarihlerde Alman yenilemesine benzer ekilde bir dnmle gemile yeniden ba kurma abasna girer. Artk yeni ortaya kan ve Trk romannda da oka ilenen bu tip, ardsremli dnen, tarihsel bilgiyle iliki kurmaya alan Husserlin fenomenolojisinin ephoke ilkesine kart bir tarzda varolann zerinde dil ve dilin tad tarihsel, toplumsal ve kltrel deer yarglar ve anlamlarn paranteze al(a)mayan bir kiilik sergiler. Bylelikle de bu tip, yine Husserl fenomenolojisinin bir dier ilkesi olan ynelimsellik ilkesine aykr davranarak varolann dil ve dilin tad tarihsel, toplumsal ve kltrel deer ve anlamlar karsnda bir zne olarak kendi anlam ve deerlerini varolana ykle(ye)mez, kendi deerlerini paranteze alp varolan bilgi nesnesi yaparak kendini dlatr(a)maz. Bu tipin en gzel rnei Ahmet Hamdi Tanpnarn Huzur romanndaki Mmtazdr. Huzurda Mmtazn huzursuzluunun en nemli nedenlerinden biri yukarda deinildii gibi Tanzimatla birlikte Mehmet Akifin de iinde bulunduu yzn Fransz Aydnlanmasna dnen air ve yazarlarn Fransz Aydnlanma hareketinin bir devam
395
durumunda olan fenomenolojik bilin felsefelerinin kabul ettii eilimler ile Alman felsef gelenei olan yorumsamac, hermeneutik ve tarihselci gelenei arasnda skmasdr. Hi kukusuz Husserlin kuramsallatrd fenomenoloji, felsef yaps itibaryla bamsz ve zgr dnmeyi salamak iin varolan zerindeki dil ve dilin tad btn tarihsel, kltrel ve toplumsal deer yarglar ve anlamlar paranteze almaya alr. Bunu yaptktan sonra ise btn ncl anlam ve deerlerden arndrd varolana anlam yklemede zgrletirmeye alt zneyi etkin klar. Bu nedenle fenomenoloji anakronizmi ne karp, kavramlar esremli bir ekilde ele alarak tarih st, tarih d, genelgeer evrensel ve nesnel ilkeler arar. Buna karlk Alman yorumsamac, hermeneutik ve tarihselci kuramn sistematik bir felsef sylem btnlnde ortaya koyan Dilthey ise bylesine bir ilkeyi reddeder. Dilthey bu noktada znenin varolan karsna alp zerinde dnemeyeceini, bilgi nesnesi yapamayacan, nk znenin varolan-sujeden etkilendiini ve bu nedenle de znenin nesne karsnda hem yapan hem de yaplan bir durumda olduunu ileri srer (zlem, 1996: 228). Huzurda Mmtaz da felsef eilim olarak Diltheyin bu yorumsamac ve tarihselci eilimlerine gre hareket eder. Onun straplar ve huzursuzluu Fransz Aydnlanmac fenomenolojik bilin felsefelerinin eilimlerine gre ynn tayin etmi bir devlet ve toplum sistemindeki gereklik dzleminde bulunan varolan zerindeki dil ve dilin tad tarihsel, toplumsal ve kltrel deer yarglar ve anlamlar paranteze alamamas, bu deer, anlam ve kavramlara anakronik bir tavrda yakla(a)mamasndan kaynaklanr. Bu durum sadece Huzurun Mmtaz iin geerli deil, mevcut dnemde tarihselci ve yorumsamac dnen btn okuryazarlar iin de sz konusudur. Huzurun sonunda Mmtaz tarihselci ve yorumsamac bir dnten ancak bir ideoloji, bir kltr, iinden hareketle deil tam tersine tarihsel-kltrel oyunun fetilemi gerekliine yabanclama (Tura 2008: 47) hareketiyle kurtulur. Bu tr yabanclama aslnda Huzurdaki Mmtazn roman boyunca srdrd huzursuzluunun son snrdr. Mmtazdaki huzursuzluk romann sonunda nevrotik bir tavr ve tutuma dnr. Bu nevrotik tavr Julia Kristevaya gre bir eit olu/varolma
396
hastaldr. Bu noktada insanolu olma hastalndan, varoluun acsndan ve patolojisinden mustariptir. Acyla ve karmaayla balar, devam eder. karklkl yaar. Freud buna nevroz der. u ya da bu lde varoluu yaayan birey nevrotiktir (Kearney 2010: 368). unu belirtmek gerekir ki hep geleneksel kurumlardan, sanattan, edebiyattan, dnceden yenilerini karamadmzdan ikyet eder gelenei dntrememekten yaknrz. Hlbuki bu ikyet ve yaknma yersizdir. nk bizler Tanzimattan beri gelen Fansz dnce ve felsefesinin ortaya kard anakronik tavra uyarak yeniyi gelenekselin zerine kurmak istemiyoruz o kadar. Tarihselcilie kar anakronizmi ne karan, simgesel dnya kitab yerine kurallar belli otomot bir dnya imgesini koyan, Akifin de aralarnda bulunan air ve yazar grubu Tanzimatla birlikte kurulan ve tarihsellikten ban koparan eitim kurumlarnda yetiir. Hi kukusuz Akifin okuduu btn okullar Aydnlanma dnemi Fransz kurumlarna benzer bir tarzda kurulmu, gerek kuruluu gerekse verdii eitimle tarihsele, irrasyonaliteye, akn-transandantal ve speklatif felsefeye ve dnce yapsna srtn dnm, kaplarn kapamtr. Hi kukusuz Akifte tarihsellie kar grlen anakronik tavr mevcut dnemde yetien okuryazarlarn ounda grmek mmkndr. Bu okuryazar kadrosu aydnlanmac bir tavrla kurumlar dntrmek yerine bunlarn yerine yenilerini kurmay tercih etmilerdir. Hi kukusuz bu tavrn nedeni de bu neslin yetitii okullarn XVIII yzyl Fransz fenomenolojik ve anakronik dncesinin etkisi altnda olmaldr. KAYNAKA Akta, Prof. Dr. erif, (1996), Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi, Ankara, Aka Yaynlar. Barbaras, Renaud (2010), Neden Hl Husserl, BaykuHusserl zel Says, Say 6. Birnd, Kmuran, (1955), Aydnlanma Dnemi Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Ankara, Son Havadis Matbaas Bochenski, J. M (2005), Felsef Dnmenin Yollar (ev: Kurtulu Diner), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar.
397
Bozkurt, Nejat (2008), Kant, stanbul, Say Yaynlar. Cevizci, Ahmet (2005), Felsefe Szl, stanbul, Paradigma Yaynlar. Cevizci, Ahmet, (2009), Felsefe Tarihi, stanbul, Say Yaynlar Dorul, mer Rza, (1986), Safahat, stanbul, nklp Kitabevi. Eagleton, Terry (2004), Edebiyat Kuram, (eviren: Tuncay Barkan), stanbul, Ayrnt Yaynlar. Ersoy, Mehmet Akif, (1986), Safahat, stanbul, nklp Kitabevi. Kant, Immanuel (2000), Fragmanlar, (ev. Oru Aruoba), stanbul, Alt Krkbe Yaynlar. Kant, Immanuel, (2008), Ar Usun Eletirisi, (ev. Aziz Yardml), stanbul, dea Yaynlar. Kartal, Onur (2010), Krizin Fenomenolojisi, Fenomenolojinin Krizi Bayku-Husserl zel Says, Say 6. Kearney, Richard (2010), Dnme Tehikelidir, ada Filozoflarla Syleiler, Kta Felsefesi Tartmalar (haz. Richard Kearney, ev. Hsamettin Arslan), stanbul, Paradigma Yaynlar. Kkalp, Kasm (2006), Husserl, stanbul, Say Yaynlar. Naso, J. D (2007), Jacoques Lacann Kuram zerine Be Ders (ev: zge Eren-Murat Eren), Ankara, mge Yaynevi. zgl, M. Kayahan, (1997), Resmin Glgesi iire DtTrk Edebiyatnda Tablo Alt iirleri, stanbul, Yap Kredi Yaynlar. zgl, Metin Kayahan, (2006), Divan Yolundan Peraya Selametle-Modern Trk iirine Doru, Ankara, Hece Yaynlar zlem, Doan (1996), Metinlere Hermeneutik (Yorumbilgisi). Dersleri, Cilt I, II, stanbul, nklp Kitabevi Sartre, Jean-Paul (2009), Varlk ve Hilik (ev. Turhan Ilgaz ve Gaye ankaya Eksen), stanbul, thaki Yaynlar
398
iman, Adnan, (2004), Tanzimat Dneminde Fransaya Gnderilen Osmanl rencileri (1839-1876), Ankara, TTK Basmevi Tanpnar, Prof. Dr. Ahmet Hamdi, (2001), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, alayan Yaynlar, Tura, Saffet Murat (2007), Freuddan Lacana Psikanaliz, stanbul, Kanat Kitap. Tura, Saffet Murat (2008), eyh ve Arzu, stanbul, Metis Yaynlar. Uzunarl, smail Hakk, (1938), Selim IIIn Veliaht ken Fransz Kral Lui XVI le Muhabereleri, Belleten, C.II, 5-6 Nisan
399
400
II. MERUTYETTE TARTIILAN FKR AKIMLARI VE MEHMET AKF ERSOYUN SLAMCILIA LKN GRLER ZERNE GENEL BR DEERLENDRME
Cem DOAN* zet II. Merutiyet dnemi, Osmanl dn ve yazn hayat asndan ok nemli bir alan temsil etmektedir. Zira bu dnemde, yklmakta olan mparatorluu kurtarmak adna ortaya trl fikirler atlm ve hararetle tartlmtr. Osmanlclk, Batclk ve slamclk balklar altnda toparlanabilecek olan bu fikir akmlar, dnemin yurtsever dnr ve airi Mehmet Akif Ersoyu da yakndan ilgilendirmitir. Dolaysyla bu yazda, Osmanlclk ve Batclk akmlar zerine ksa ve aklayc bir giri yapldktan sonra, slamclk kanadnda yer almay seen Mehmet Akif Ersoyun grleri zerine genel bir deerlendirme yaplacaktr. Anahtar Kelimeler: II. Merutiyet, Osmanlclk, Batclk, slamclk, M. Akif Ersoy.
*Ardahan niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, retim Grevlisi. letiim: dogancem1@hotmail.com.
401
Abstract A General Assessment On The Doctrines Of The Second Constitutional Period And Mehmet Akif Ersoys Opinions Concerning Pan-Islamism The Period of II. Merutiyet is important in terms of the Ottoman thinking and literature. Forasmuch, some ideas was debated to extricate the Empire. These ideas may be sum up under the titles of Ottomanism, Westernism and Pan-Islamism. Patriotic thinker and poet Mehmet Akif Ersoy was interested in these ideas and debate them closely. Thereby, in this article, after making a brief introcution on Ottomanism and Westernism, the ideas of Mehmet Akif Ersoy who choosed to be on the Pan-Islamist side will be evaluated generally. Keywords: II. Merutiyet, Ottomanism, Westernism, PanIslamism, M. Akif Ersoy. Giri II. Merutiyet dnemi, fikirsel dzlemde youn bir gelimenin yaand ve yeni bir tartma geleneinin kk sald bir devredir. II. Abdlhamit Kanun- Esasiyi ilan edecei vaadiyle tahta gelmi; ancak ksa bir sre sonra verdii sz unutarak Anayasay yrrlkten kaldrm ve Meclisi sresiz olarak tatil etmitir. Bylece Osmanl mparatorluunun en karmaa dolu dnemlerinden birisinin de kaps aralanmtr. II. Abdlhamit, kurduu mutlak ynetimi ve hafiye a araclyla uzunca bir sre lkeyi istibdat ynetimi altnda tutmutur. 1908e gelindiinde, uzun bir sreden beri istibdat rejimi aleyhinde alan ve faaliyetlerini hem fikirsel hem de eylemsel sahada yrten Jn Trkler grubu, II. Abdlhamiti 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymaya zorlayan bir bakaldr hareketine girimitir. Durumun vehametini gren ve gidiat kendi lehine evirmek isteyen II. Abdlhamit, 24 Temmuz 1908de Anayasay yeniden yrrle koyduunu duyurmakla, ilki baarszlkla sonulanm olan Merutiyet dnemini ikinci kez balatmtr. II. Merutiyet dneminin balamasyla birok yeni fikir ve dnce akm ortaya kmtr. stibdat dneminden km olmann verdii youn cokunun ve Jn Trklerin cesurca nerdikleri herkese
402
II. MERUTYETTE TARTIILAN FKR AKIMLARI VE MEHMET AKF ERSOYUN SLAMCILIA LKN GRLER ZERNE GENEL BR DEERLENDRME / Cem DOAN
eitlik ve sonsuz zgrlk sloganlarnn da bu dnemde serbest bir tartma zemini oluturduu ayrca belirtilebilir. Tunayann (Tunaya, 2001:18) da belirttii zere, II. Merutiyet dnemi fikirsel anlamda Cumhuriyetin temelini oluturan bir siyaset ve dn laboratuar gibidir. Dalma evresini yaayan mparatorluun kurtarlmas iin birok fikrin ne srld bu ortamda, mparatorluk yneticileri ve aydnlar, Osmanlclk, Batclk ve slamclk gibi ana balklar altnda incelenebilecek olan baz fikirler ne srm ve tartmlardr.1 Bu balamda, aada ncelikle Osmanlclk, Trklk ve Batclk akmlar ve bu akmlarn balca temsilcileri olarak Namk Kemal, Ziya Gkalp ve Abdullah Cevdetin dncelerine deinilecektir. Bu aklayc bilgilerin ardndan, II. Merutiyet dneminde slamclk akm, ierii, balca temsilcileri ve bu temsilcilerin en nemlilerinden biri olan Mehmet Akif Ersoyun slamclk akm kapsamnda Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu duruma are olarak nerdii fikirler zerinde durulacaktr. 1- Osmanlclk Osmanlclk bugn Osmanl tarihinin hemen hemen btn aratrmaclar tarafndan iflas etmi bir ilke olarak grlmektedir ve bunun da balca sebebi mparatorluun paralanmasn nleyememi ve bir birlik ideolojisi olarak mparatorlukla birlikte tarihe gmlm olmasdr (Karpat, 2010:586). Osmanlclk olarak adlandrlan fikir akmnn ieriinde, dalma aamasnda olan mparatorluun unsurlarn bir arada tutabilmek iin gerekli olan ideolojinin yaratlmas yer almaktayd. Bir eit tutkal, har ilevi grmesi beklenen bu ideoloji ttihad- Anasr yani Unsurlarn Birlii fikrine dayandrlmaktayd. mparatorluk dhilindeki tm unsurlar tek at altnda toplayarak dalmaya kar direnme isteini bu unsurlara alama dncesi olarak Osmanlclk, Gen Osmanllar tarafndan Tanzimat ve Tanzimat brokrasisine kar giriilen muhalefet hareketinin bir rn olarak ortaya kt.
1 Bu fikir akmlarna Sosyalizm ve Adem-i Merkeziyetilik de eklenebilir. Ancak biz burada sadece Osmanlclk, Batclk ve slamclk akmlarn incelemekle yetinecek; Trklk akmna ise Osmanlclk bahsinde bir alt balk olarak ksaca deineceiz.
403
Bu grn en etkili savunucularndan biri Namk Kemaldi. Ona gre, tm Osmanllarn, dinleri ve dilleri ne olursa olsun, Osmanl Hanedanna deil de Osmanl vatanna ballk borcu vard (Ahmad, 2010: 47). Kemal, hanedana deil de vatana, topraa olan balln her eyden daha te ve stn olduu grn ilk ortaya atan Osmanl oldu. Kemale gre, slamn eski asrlarna dnmek ve o zaman uygulanan ynetim biimini Osmanl toplumuna adapte etmek mmkn deildi. Fakat Avrupada hali hazrda uygulanan ynetim modelleri eriat ile kolayca uyum gsterebilirdi. Bylelikle slami esaslara dayanan ve vatan toprana ballkla bezendirilecek yeni ve meru bir ynetim modeli benimsenebilirdi. Namk Kemal, Osmanllarn hzl gelime gsterememesinin sebebini slamn engellemesinde deil, mparatorluun dnya pazarnn bir paras haline dnm olmasnda, ekonomik ve politik hayatnn Avrupa tarafndan ynlendirilmesinde grmekteydi (Ahmad, 2010:47-48). Osmanlclk daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyetince de benimsenen resmi bir ideoloji haline gelmitir. ttihat ve Terakki, Osmanlclk fikriyle mparatorluun unsurlarn kii olarak deil, toplum olarak ele almak gerektiini dnmekteydi. Bylece ttihatlar, Osmanl lkesini bir vatan- umumi yani bir genel vatan olarak tanmlamlardr (Tunaya, 2001:135). te yandan ttihat ve Terakkinin ekseni plralist ynetim biiminden diktatryal bir ynetim biimine doru kaydka, Osmanlclk fikri de yerini tedricen Trkle brakmtr. Bu eksen kaymasnda phesiz Balkan Savalar ve Arap milliyetilerinin ngilizlerle ibirlii ederek Trklere srtn dnmeleri gibi olaylar da nemli birer rol oynamtr. Bu ikincisi, yani Araplarn Osmanllara kar ngilizleri tercih etmeleri, milliyeti dnceleri kuvvetlendirirken Pan-slamist dncelere de darbe indirmitir. Zira Yavuz Sultan Selim dneminden beri halifelik Osmanl hanedanna gemiti ve bu kurum tm Mslmanlar zerinde genel anlamda derin bir etkiye sahipti. Ancak bu yeni gelimeler, halifeliin artk eski gnlerdeki gibi itibar grmediine iaret etmekteydi. te yandan Tanzimat ve Islahat Fermanlarndaki dzenlemelerden baka, 1869 ylnda Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi yaynlanana dek Mslman Trkler lke iinde millet-i hkime yani hkim unsur olarak addedilmilerdir. Bu yeni
404
dzenlemelerle Mslman Trkler bu unvanlarndan vazgemeye ve Osmanllk emberi iine alnmaya allyorlard. Ancak Osmanl lkesinde yaayan tm milletleri birbirleriyle kaynatrmak ve bylece dalmann nn almak amacn gden bu dnceden olumlu bir sonu elde edilemedii gibi Mslman Trk halktan da birtakm tepkiler alnmtr. rnein Ahmed Cevdet Paa: Babalarmzn ve ecdadmzn kanyla kazanlm olan mbarek milli hukukumuzu bugn kaybettik. slam milleti hkim millet iken bylesi kutsal bir haktan mahrum kald. slam ehli iin bu alayacak ve yas tutacak bir gndr2 (Cevdet Paa, 1991:68) diyerek gelinen durumdan yaknyordu. Cevdet Paadan aktarlan bu ksa pasaj, bize Osmanlclk politikasnn ne kadar etkili olabildiini gstermesi bakmndan anlamldr. Osmanlclk ideolojisine ve Osmanllk fikrine deinmiken bunun milliyetilie doru evrilmesine de temas etmek yararl olacaktr. Zira ilk balarda Osmanlclk fikrini benimseyen ve resmi ideolojisi olarak kabullenen ttihat ve Terakki, zamanla bu politikadan vazgeerek rkla kayan bir milliyetilik anlayn benimsemitir. Trk milliyetiliini tleyen ve ideolojik dzlemde bunun savunusunu gerekletirmeye alanlar, daha ok II. Merutiyet dneminde ortaya kmlardr. Avrupada Fransz Devrimiyle gelen milliyetilik dalgas her yeri sarar ve her milletin kendisine ait bir devlete sahip olmas gerektii fikrini alarken; Osmanl mparatorluu gibi okuluslu bir devletin, kendisi iin son derece zararl bu tr bir ideolojiye yaknlk duymas dnlemezdi. Gerekten de, kendini slamiyetle zdeletirmi bir Osmanl aydn ya da vatanda iin Trklk kavramnn ekici hibir yan yoktu. Trk kelimesi, milliyeti akm Trkler arasnda da yaylana dek daha ok geri kalm ya da gebe anlamnda kullanlmaktayd (Mardin, 2009:95). Osmanllk fikrinin ve Osmanlclk ideolojisinin istenilen baary gsterememesi ve mparatorlukta ard ardna meydana gelen milliyeti isyanlar ve kopmalar, bir Trk milliyetiliinin tedricen ortaya kmasna neden oldu.
2 fade yazar tarafndan gnmz Trkesine uyarlanmtr.
405
1.1 Osmanlcln flas ve Trkln Ykselii Bilindii gibi ttihat ve Terakki Cemiyeti, nce ttihad- Osmani (Osmanl Birlii) ismi altnda 1889da Askeri Tbbiye rencilerince kurulmu ve 1894 ylnda da ttihad- Osmani adn ttihat ve Terakki olarak deitirmitir (Mardin, 2009:97). Ancak ttihad- Osmani, Osmanllarn bir arada tutulmas fikrinin mparatorluun paralanmasn nleyemediini grm ve zellikle de milliyeti ayaklanmalarn yaratt bir fke sonucu Trklk akmn resmi ideolojisi olarak benimseye balamtr. ttihat ve Terakki ve Trklk akm birlikte anldnda, akla ilk gelen isim phesiz ki Ziya Gkalp ve Yusuf Akuradr. Ancak biz burada sadece Ziya Gkalpin grlerine yer vereceiz. Gkalp, II. Merutiyet dneminin renkli simalarndan olduu kadar, Osmanlclk fikrini bir kenara brakarak Trklk fikrini kendine resmi ideoloji olarak alan ttihat ve Terakki Cemiyetinin de ideologlarndan biri olmutur. ada birok Trk aydn gibi, Gkalpin dnsel yaps zerinde de Osmanl Devletinin paralanma srecine girdii dnemde ba gsteren siyasal, askeri, dinsel ve ekonomik sorunlarn derin izlerini grmek mmkndr (Grsoy ve apcolu, 2006:8998). Bu balamda Gkalp, lkenin iinde bulunduu g durumdan kurtulmas iin bir are olarak Trklk ideolojisini benimsemitir. Ancak Gkalpin Trklk anlay etno-santrik, yani kan bana dayanan bir anlay deildi. Gkalp kltr (hars) temelli bir Trkle vurgu yapmaktayd. Trklk ideolojisini kan bandan ayr olarak kltr kavram zerinde temellendiren Gkalp, bu yolla ayn kltr paylaan ve buna sahip kan ortak bir milliyetilik anlayna ilikin bir kuram oluturmak ve bunu mparatorluun dalmasn nleyici bir yntem olarak uygulamak istemitir. Gkalpin, milliyetiliin kltrel taraflarna zellikle vurgu yapan bu duruu, Durkheimin sosyolojik grlerinden ve yaklamlarndan bir dereceye kadar etkilenmesine de balanabilir (Heyd, 2002:38-39). slamclar, Trklk ideolojisine kar birtakm eletirilerde bulunmulardr. rnein Mehmet Akif (Akif, 1910:63): Ey cemaat- mslimin; siz ne Arapsnz, ne Trksnz, ne Arnavutsunuz, ne
406
Lazsnz, ne erkezsiniz! Siz ancak bir milletin efradsnz ki o da millet-i muazzama-i slmiyedir. Mslmanla veda etmedike kavmiyet davasnda bulunamazsnz, kavmiyet gayretine dtke de Mslman olamazsnz demekteydi. Grlebilecei gibi, Trklk (milliyetilik) slamclara ykc ve devlet hayatn tehlikeye sokan bir cereyan olarak grnmtr (Tunaya, 2007: 76). 2. Batclk (Garplk) Dier ad Garplk olan Batcln, yani Bat medeniyetine yknerek Bat tarz kurumlar ve zihniyetler oluturma hareketinin Osmanlda, zellikle 18. yzyln sonuyla 19. yzyln balarndan itibaren ivme kazanmaya balad sylenebilir. 15. yzyla gelindiinde Avrupa, hzl nfus art ve kentsel yaam alanlarnn bu durumla doru orantl olarak srekli genilemesi zerine youn bir kentli nfusa sahip olmaya balad. Rnesans ve reform hareketleri sonucunda, nesnelerin ve olularn kkeninde ilahi gleri aramaktan vazgeen Bat zihniyeti, modern bilim olarak adlandrdmz erevenin ierisinde yer alan birok bilimsel disiplinde ciddi ilerlemeler kaydetti. Rnesansn yayd youn hmanizmin bu yeni bilim anlayyla birlemesi neticesinde, insan evrendeki hemen her eyin lt olarak ele alan yeni bir entelektel anlay dodu. Tm bu gelimelere en byk destei veren ve gnmz Avrupasnn temellerini atan gelimeyse Sanayi Devrimi oldu. Bilimden elde edilen yeniliklerin sanayi alanna uygulanmasyla, retim inanlmaz boyutlarda artarken, Avrupa da geri kalm lkeleri ekonomik ve kltrel anlamda smrgeletirmenin yollarn aramaya balad. Ynmz Batdan Douya, Osmanl mparatorluuna evirdiimizdeyse yukarda anlan gelimeleri dardan takip eden; daha dorusu ilk balarda yzlerce yldr Batdan stn olduu psikolojisiyle hareket ettii iin Batdaki gelimeleri takip bile etmeyen bir zihniyetle karlalmaktadr. Buna gre, Osmanl Batdan her alanda stndr ve onu takip ve taklit edemez, etmemelidir. Ancak srekli askeri yenilgiler alnmas ve devletin srekli olarak toprak kaybetmeye balamasyla durumun hi de byle olmad, Batnn teknikten eitime varana dek birok alanda
407
Osmanly geride brakt gzlemlenmeye balamtr. Yurtdna eliler gndermekten donanmada slahatlara girimeye, Tbbiye gibi Batl tarzda eitim yapan kurumlara yurtdndan retmenler getirtmeye dein birok giriim, Batllama yolunda atlan admlara ilk elden verilebilecek rneklerdir. Batllamann bir ideoloji, bir lk halini almas phesiz ki bu lky savunan birtakm entelektellerin de ortaya kmasn beraberinde getirdi. Bu balamda baz isimler saylabilse de, Osmanlda Batllama denildiinde akla ilk gelen isim olan Abdullah Cevdeti ve bunun yayn organ olan ctihad Gazetesini burada anmak yeterli olacaktr. Avrupa demek stnlk demektir. Avrupaya gre, Osmanl toplumu ve devleti ar derecede geridir. Biz bu medeniyete doru gitmeliyiz, ona kavumalyz. Nur ondadr ve bizzat kendisidir. Zira baka bir rnee lzum yoktur. nk bir ikinci medeniyet yoktur. Medeniyet Avrupa medeniyetidir, bunu gl ve dikeniyle ithal etmek mecburidir (Cevdet, 1911: 1980-84). Sadece yukarda alntladmz pasaja bakmak, bize Abdullah Cevdetin Batllama projesini gstermesi bakmndan ilgi ekicidir. Buna gre, Osmanl halk ve devleti, Batnn halk ve devletiyle kyas kabul etmeyecek derecede geri bir haldedir ve bu durumun yegne zm de Osmanlnn yzn topyekn Bat medeniyetine dnmesi ve Onu taklit etmesidir. Peki, bu taklidin kapsam ne olacaktr? Bat medeniyetinden neler ithal edilmelidir? Bu noktada Batclarn amalar: Batnn ekonomik ve sosyal hayatn almak, bunun yannda Osmanl toplumunu ilim ve teknik bakmlarndan techiz etmek (Tunaya, 2010:69) yani donatmaktr. Ancak burada bir dier sorun belirmektedir. Baty taklit etmenin, sosyo-ekonomik yapsn ve kurumlarn, tekniini almann yan sra Batnn ahlaki yaps ve kltr eleri de rnek alnmal mdr? Bu konuda farkl beyanlar mevcuttur. rnein Celal Nuriye gre iki tr medeniyet vardr: teknik medeniyet ve gerek medeniyet. Gerek medeniyet bakmndan Avrupa ve Hristiyan dnyas asla ileri deildir. u halde Batdan sadece teknik medeniyet alnmaldr. Ne yazk ki, Osmanl
408
mparatorluunun hatta dier slam devletlerinin idarecileri bu ayrm anlayamamlardr. ki medeniyeti ayn sanarak ikisinden de kanmlardr. Ve teknik bakmdan aa seviyede kalmlardr (Tunaya, 2010: 70). Yukarda da deinildii gibi, Abdullah Cevdete gre Bat medeniyeti her anlamda ve alanda ulalmas gereken bir amatr. Ona gre, Osmanl mparatorluunun yneticileri yarm yamalak taklitleri ve Avrupa medeniyetinden esinlenilerek gerekletirilen szde uyarlamalar bir kenara brakmak zorundaydlar. Dier bir deyile, Trkiyenin, kendini Avrupa medeniyetine tam anlamyla eklemlemekten baka hibir kar yolu yoktu (Artun, 1981:1). 3. slamclk slamclk akm, Said Halim Paa, Mustafa Sabri Efendi, Dervi Vahdeti ve Mehmet Akif Ersoy gibi birok ismi bnyesinde barndrma zellii gstermitir. 1908 Devrimi ile ortaya kan slamclar balca grupta toplamak mmkndr: 1-Dervi Vahdetinin banda bulunduu, yayn organ Volkan Gazetesi olan ttihad- Muhammedi Cemiyeti, 2-Cemiyet-i lmiye-i slamiye adl dernek etrafnda toplanan ve Beyan-l Hak adl bir dergi yaynlayan, liderliini Mustafa Sabri Efendi, eyhlislam Musa Kazm Efendi gibi muhafazakrlarn yapt grup, 3-Srat- Mustakim/Sebilrread Dergisi etrafnda toplanan yeniliki Mslman aydnlar ve ulema (Efe, 2008: 251). Grlebilecei gibi, slamclar olarak adlandrlan aydnlar ve ulema farkl gruplar evresinde toplanmlard. Bu durumun dezavantaj, slamcln tanmlanmas noktasnda karmza kmaktadr. slam ve ilerlemeyi farkl bak alarndan ele alan birok dnr, ortaya ok farkl tanmlar ve grler atmlardr. Ancak biz Karann getirdii geni tanmlamay, kapsayc bir slamclk tanm olarak burada anacaz. Buna gre slamclk: 19. ve 20. yzylda Batnn meydan okumalarna, smrgeciliine kar siyasal; pozitivizme, materyalizme, oryantalizme kar bilimsel ve felsefi, modernleme adna uygulanan Batllama politikalarna kar kltrel ve sosyal bir cevap verme
409
tarz olarak beliren ve slam dnyasnn iinde bulunduu kt durumdan kurtulup, yeniden hkim konuma gelebilmesi iin slamn siyasi, bilimsel, kltrel, toplumsal bakmdan yeterli donanmlar haiz bir din olduunu savunan, ancak bunun iin Mslmanlarn din anlaylarnn, sosyal yaplarnn deimesini ngren ve btn Mslmanlarn birlemelerini amalayan, aktivist, idealist, modernist, savunmac ve eklektik yanlar olan siyasal, dnsel ve bilimsel almalarn, zm araylarnn, giriimlerin ad olarak tanmlanabilir (Kara, 1987:27). slamc ereveye dhil edilebilecek grler genellikle iki ana zellik gstermektedirler. lki, din balarnn son derece gevedii ve bu gevemenin bir getirisi olarak devletin geriledii yorumudur. Bu durumda yaplacak yegne ey, Mslmanlk duygularnn kuvvetlendirilmesidir. kincisi ise, slamn sadece Osmanl snrlar ierisinde yceltilmekle kalnmamas, tm slam dnyasnca bir slam birlii yani ttihad- slam oluturulmas gerektiidir. Bunun gerekletirilebilmesi iin de eyden kanlmaldr ki bu Osmanl mparatorluunun ykln hazrlamaktadr: taklit, cehalet ve atalet, iktisadi esaret (Tunaya, 2001:236-238). slamclk akmnn en etkili savunucularndan biri de Sebilrread Dergisi yazar, air Mehmet Akif Ersoydur. Mehmet Akif (1873-1936), II. Abdlhamit dneminin havasn solumu, II. Merutiyeti grm ve Ulusal Kurtulu Sava sonrasnda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna tanklk etmi bir ahsiyettir. Bu denli byk deiimlerin, k ve kurulularn, milli mcadele olaylarnn arasnda hayatn geiren bir yazar ve air olarak O, dnyadan elini ayan ekmeyi salk veren bir tasavvuf ehli olmad gibi mparatorluun kurtuluunu, Bat medeniyetini kr krne taklitte bulan bir aydn da olmamtr. Mehmet Akife gre, Osmanl mparatorluunun kn hazrlayan baat neden taklitiliktir. nk Bat taklit edilmeye allrken Osmanly Osmanl yapan deerlerden vazgeilmitir. Bu sebeple de Osmanl bir noktadan sonra Batya ylesine zenmeye balamtr ki artk kendisi olmaktan kmtr. Nitekim Mehmet Akif Ersoy taklit konusunda unlar sylemitir: Dini taklit, dnyas taklit, dat taklit, kyafeti taklit, selam taklit, kelam taklit, hlasa her eyi taklit bir milletin efrad da insan
410
taklidi demektir ki kabil deil, hakiki bir heyet-i itimaiye vcuda getiremez; binaenaleyh yaayamaz (Akif, 1910). Mehmet Akifin yakn dostu Mithat Cemal Kuntay da taklit konusunda unlar sylemektedir: Kltr diye Avrupay Japonlar topyekn mu ald? Hem Avrupal oldular hem Japon kaldlar (Kuntay, 2001:139). Akife gre mparatorluu ykla srkleyen bir dier etken ise cehalet ve atalettir. Buna gre, aslnda slamda bulunmayan hurafeler zamanla dine dhil edilmi ve bu da slam leminde byk bir cahillie neden olmutur. Ayrca ksmen bu cahilliklerin ksmen de eski adalet ve alma azimlerini yitirmelerinin bir sonucu olarak Osmanllar, gittike daha ok tembellemilerdir. Nitekim Mehmet Akif Ersoy Mslman halklarn tembelliiyle ilgili olarak neden azmin sreksiz, yok mudur Allaha imann?(Ersoy, 2011:250) diye sormakta, bu tembellii bir noktada iman zayflna yormaktadr. Bu cehalet ve tembelliin bir sonucu olarak grd vurdumduymazl ve bo vermilii ise u dizelerde dile getirir: Kurt uzaklardan bakar, dalgn grrm merkebi, Saldrrm anszn yaydan boanm ok gibi, Lakin ak olsun ki aldrmaz da otlarm eek, Sanki tavanm gelen yahut klksz kstebek! Kr sayarm bir tutam ot fazla olsun yutmay... Hasm, derken ullanrm yutmadan son lokmay!..
(Ersoy, 2011:248).
Osmanl mparatorluunu olumsuz etkileyen ve geri kalmasna yol aan dier nemli bir nedense, ekonomik gerilik ve kapitlasyonlarn lke ekonomisinin omuzlarna bindirdii ar yktr. Ekonominin yabanclarn elinde olmas, lkenin geri gidiinin de nedenlerinden birisidir. slamclar, k halindeki Osmanl mparatorluunda grdkleri bu hallerin hepsini, slamlamamann, Mslmanla aykr gidiin ve slamc zihniyeti anlayamamann eseri addetmektedirler. Bu anormal cemiyet bu sebeplerin eseri ve esiri olunca cemiyeti kurtaracak are de kendiliinden ortaya kmaktadr. Osmanl Devleti, manen ve maddeten kalknmak, medenilemek,
411
eski azamet ve satvetine sahip olmak arzusunda ise hakiki surette slamiyete dnmeli, slamlamaldr (Tunaya, 2001:239). Zira slamdan uzaklamak, Osmanl mparatorluuna pahalya mal olmutur. Mehmet Akif, gerek slam anlay ve bu anlaya uygun olan yaam tarznn terk edilmesi hususunda u dizeleri kaleme alm ve bu yolla tepkisini ortaya koymutur: Demek: slamn ancak nam kalm Mslmanlarda; Bu yzdenmi demek, hsran- milli son zamanlarda. Eer inenmemek isterseler seylab- eyyama; Ruc etsinler artk Mslmanlar Sadr- slama
(Ersoy, 2011:254).
Mehmet Akif, Berlin Hatralar adl iirinde de Mslmanlarn arasna giren derin ayrlktan ve yabanclarn bu durumu kendi lehlerine nasl ustaca kullandklarndan yaknarak bir ngilizi yle konuturur: Bilirsiniz ki: Msr, kinat- slamn O sska gvdesi stnde adeta kafas; Diyar- Hind ise, gsnde kalb-i hassas; Sizinkiler de, kmldanmak isteyen koludur. Ki bo brakmaya gelmez, ne olsa korkuludur! Biz ngilizler olup hali nceden mdrik; O beyne peneyi taktk, o gse yerletik. O halde bir kolu kalm ki bizce ullanacak, Yolundadr iimiz baladk m kskvrak! Hem yle zorla deil, nk fikr-i kavmiyyet Eder bu gayeyi teshile pek byk hizmet. O tohm-u laneti batan sap da orta yere, Arapla Trk ayrdk m yle bir kere, Ne arpnr kolu artk, ne rpnr kanad; Halifenin de kalr sade bir sevimli ad! (Ersoy, 2011: 277).
412
Sonu Yerine Sonu olarak bakldnda, Mehmet Akifin slamclk dncesi ihya ya da reform eksenlidir. lgisi, yaanmakta olan slama deil, Altn aa, yani slamn Peygamber ve Drt Halife devrindeki saf halinedir. Zira bugnk slam yozlatrlm, aslndan uzaklatrlmtr ve bu nedenle de gemiteki, bu ideal olarak alglanan modele baklarak yenilenmelidir. Yenilenme ihtiyac ise, slam toplumlarnn Bat karsnda iine dt aciz durumdan kaynaklanmaktadr (Koak, 2010:160). Ona gre, slam leminin bir birlik oluturmas gerektii kadar uyank da olmas; dardan gelebilecek tehlikeleri nceden sezerek bunlara kar nlem almas gerekmektedir. Taklit braklmal, ze dnlmelidir. Aksi takdirde lkenin iine dt durumdan kurtulmasnn imkn kalmamtr. Fatih Krssnde adl eserinde bir vaizin azndan halk, hibir eye aldrmayan avam, her eyden midini kesmi bedbinler, Batnn rezillikleri peinde dolaan zppeler ve elenceden baka bir ey dnmeyen sefihler olarak drde ayran Akif; bu gidiata bir dur demenin, ancak ve ancak slamn saf haline, yani Asr- Saadet dnemine dnlmesiyle mmkn olabileceini ifade etmekteydi (Ersoy, 2011:25). Akife gre, bu aslnda bir geri dn deil, bilakis slam leminin, zellikle de Osmanllarn, zerlerindeki cehalet ceketini kaldrp atmalar, bilime ve manta nem vermeleri, yitirdikleri deerleri yeniden bulmalar, tembellikten ve uyuukluktan syrlmalar ve ufuklarn yeniden amalar anlamnda bir ilerlemenin temel ta olacakt. Mehmet Akifin, Safahat adl eserinde nc kitap olarak yer alan Hakkn Seslerinde Balkan Savann travmasyla kaleme ald u iirle szlerimizi bitirmek, Akifin dnce dnyasn ve slam lemi iin gerekenin ne olduunu belirtmesi bakmndan yerinde olacaktr: Olmaz yaTabiiBiri insan, biri hayvan! yleyse, cehalet denilen yz karasndan, Kurtulmaya azmetmeli batanbaa millet.
413
Kfi mi deil yoksa, bu son ders-i felket? Son ders-i felket neye ml oldu? Dnsen: Beynin eriyip ya gibi damlard gznden! Son ders-i felket ne demektir? u demektir: Gelmezse eer kendine millet, gidecektir! Zira, yeni bir sadmeye artk dayanlmaz; Zira, bu sefer uyku lmdr: Uyanlmaz! (Ersoy, 2011:171).
KAYNAKA AHMAD, Feroz. (2010). Bir Kimlik Peinde Trkiye. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. CEVDET PAA, Ahmed. (1991). Tezakir 1-12.(Yay haz: Cavit Baysun). TTK Basm. CEVDET, Abdullah. (1329/1911). ime-i Muhabbet. ctihad. No, 89:1980-84. EFE, Adem. (2008). II. Merutiyet Dnemi (1908-1925) slamclar ve adalama Grleri. Dou Bat, no. 11, cilt: 2:251. ERSOY, Mehmet Akif. Sebilrread Dergisi, no: 27-209. ERSOY, Mehmet Akif. Sebilrread Dergisi, no: 32-214. (1328/1910). (1328/1910). Tefsir-i Tefsir-i erif. erif.
ERSOY, Mehmet Akif. (2011). Safahat. (Yay haz: M. Erturul Dzda). stanbul: nklp Kitabevi. GRSOY ahin ve hsan apcolu. (2006). Bir Trk Dnr Olarak Ziya Gkalp: Hayat, Kiilii ve Dnce Yaps zerine Bir nceleme. AFD, no. 2: 89-98. HEYD, Uriel. (2002). Trk Ulusuluunun Temelleri. (ev. Kadir Gnay). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. KARA, smail. (1987). Trkiyede slamclk Dncesi Metinler/Kiiler I. stanbul: Risale Yaynlar.
414
KARPAT, Kemal. (2010). slmn Siyasallamas. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. KOAK, Birgl (2010). II. Merutiyet Dnemi Osmanl-Trk Aydnnda Bat Eletirisi: Srat- Mstakim rnei. stanbul: .. Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi). KUNTAY, Mithat Cemal. (2009). Mehmet Akif . stanbul: Tima Yaynlar. MARDN, erif. (2009). Trk Modernlemesi. (Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder). stanbul: letiim Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (2007). slmclk Akm. stanbul: stanbul niversitesi Bilgi Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (2001). Trkiyede Siyasal Gelimeler [1876-1938] Kanun- Esasi ve Merutiyet Dnemi (Birinci Kitap). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (2010). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. NSAL, Artun. (1981). Atatrks Reforms: Realization of An Utopia by A Realist. (Seminar on Nehru and Ataturkte sunulmu bildiri metni). Eriim adresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/44/685/8712.pdf. Eriim tarihi: 16.08.2011.
415
416
BR TOPLUM KURUCU OLARAK MEHMET KFN AR TPLER
Cevat AKKANAT* ZET/ABSTRACT Mehmet kif, idealleri olan mtefekkir bir airdir. O, fikr ve edeb potansiyelini toplum iin seferber etmitir. Mehmet kif leinde bir kanaat nderinin eserlerinin sz konusu potansiyel asndan incelenmesi ve bu inceleme neticesinde llebilir dayanaklara gre sahici sonulara ulalmas, olduka nemlidir. Bu balamda, tebliimin banda kifin ideal bir toplumbilimci olduu; bu kimliin air bir i donanmla estetize edildii dikkatlere sunulmutur. kifin airlii ve iirinin genel yaps vurgulandktan sonra, fikr ve edeb eserleri zerinde durulmu ve poetikas hakknda bilgi verilmitir. Tebliin ana blmnde ise kifin manzum metinlerinde yer alan sanat, edebiyat, iir ve air gibi kavramlar zerinde durulmutur. Bunlar, belirli kstaslara gre snflandrlarak tahlil edilmi ve kimi tespitlere ulalmtr. Bu tespitlerden yola klarak, kifin iir grnn bir yansmas olarak dikkatlere sunduu air tipleri olumlu ve olumsuz ynleriyle kategorize edilip adlandrlmtr.
* Gazeteci, air, Yazar; cevatakkanat@gmail.com
417
ANAHTAR KELMELER: Trk iiri, Mehmet kif, Safahat, air tipi MEHMET AKIFS TYPES OF POETS AS A FOUNDER OF SOCIETY (SUMMARY) Mehmet Akif is a thinker poet has the ideals. He has mobilized to his intellectual and literary potential for the community. An examination of the works of an opinion leader in the scale of Mehmet Akif, is very important in terms of the potential and to achieve real results in the conclusion of this examination on the measurable basis. In this context, at the beginning of my paper it is presented that Akif is an ideal sociologist and this feature of his has been aestheticized by the internal qualification. By highlighting Akifs poesy and the general structure of his poem, it is focused on his intellectual and literary works and some information are given about his poetics. In the main part of the paper it is focused on concepts such as art, literature and poetry cited in poetic texts of Akif. These concepts were classified and analyzed according to certain criteria and some findings were reached. On the basis of these findings, types of poets presented by Akif as a reflection of his poetics, are categorized and named with their positive and negative aspects. KEYWORDS: Turkish poetry, Mehmet Akif, Safahat, types of poets. Mehmet kif, idealleri olan mtefekkir bir airdir. Bu cmle, kifin fikr ve edeb cehdini milletinin hizmetine seferber ettii anlamna gelir. kif, mensubu olduu Osmanl Devletinin can ekitii, bunun yan sra, dier Mslman topluluklarn da birleik hayattan kopup kavim-kimlik niteliine brndkleri zorlu bir dnemde yaamtr. Bylesi felaketler ann mtefekkir airi olarak kif, milletinin btn straplarn hissetmi ve bunlarn giderilmesi iin
418
BR TOPLUM KURUCU OLARAK MEHMET KFN AR TPLER / Cevat AKKANAT
hibir fedakrlktan kanmamtr. Gerek ykmlarla dolu bu sancl yllarn kifi, gerekse bu yllarn hemen akabinde balayan yeniden kurulu devrinin kifi, ideal bir toplumun inas iin projeler reten bir kanaat nderi, bir toplum lideridir. Hal byleyken, kifin eserlerinin, her ynyle ve ok boyutlu aratrma ve incelemelere tabi tutulmas, bu mesailerle ortaya karlacak sonularn, onun zledii bir toplumun inasnda kullanlmas nemlidir. Bu noktada, kifle ilgili almalarn banda, onun sanat ve edebiyata bakn, buradan hareket ederek de, idealindeki air algsn ortaya karmak gelmektedir. nk kif, idealindeki toplumu, airane bir i donanmla estetize etmitir. Ayrca, iir algsnn temeline de esasen tefekkrn yerletirmitir. Fikr ve edeb cehdin bu i ie gemilii iinde, onun eserlerine, zellikle de iir klliyat olan Safahata ynelmek, nemli bir yolculuk olacaktr. Sanat ve Edebiyata Bak kif, sanat ve edebiyat ile ilgili grlerini farkl nitelikteki edeb metinlerinde dile getirmitir. Bunlarn banda, kukusuz eitli vesilelerle kaleme ald makaleler yer alr. Bugn, pek ok incelemeye tabi olsa da tekrar tekrar gndeme getirilmesinde hikmet bulunan bu makalelerden bir ksmn anmak istiyoruz: stediimiz Edebiyat (Dorul, 1976:215), Lamartine (Dorul, 1976:222), Hangisi iir? (Dorul, 1976:229), Letaifi Araptan (Dorul, 1976:250) , Sdi (Dorul, 1976:255), Edebiyat Bahisleri (1-7) (Bu serideki yazlar nad, Tasvir, Tebih, ntikad, Pln, cad Mevzu, Muhayyileyi letmek gibi balklarla sunulmutur. - Dorul, 1976: 267-291) gibi makaleler ile, uar Suresinin 224227. ayetlerinin tefsirinden oluan yazs (Dorul, 1976:65), vb kifin iir Klliyatndan Yola kmak kifin sanat, edebiyat, iir ve air zerine olan yaklamlarn, fikr ve edeb nitelikli makalelerinden yola karak tespit etmek mmkndr. stelik bylesi bir aba, iimizi hayli kolaylatrr. Fakat, bu almann sz konusu eserler yerine, abidev Safahat veya bir vesileyle Safahata girememi manzum metinler zerinde gsterilmesi daha esasl bir sonucu douracaktr.
419
yleyse, kifin bahsettiimiz iir klliyatndaki metinleri belirli bir sistem erevesinde incelememiz gerekmektedir. Bu ereve, airin sanat, edebiyat, iir ve air erevesinde dile getirdii grlerin hangi metinlerde, ne tr iliki alar ile dikkatlere sunulduu nokta-i nazarna baldr. Buna gre, gerek genel okumalarmz gerekse ibu alma sreci iindeki tetkiklerimiz sonucunda, kifin sz konusu hususlara yaklam biimlerini u kategorik ereveyle incelenebilir bulduk: 1. Kendi Sanatna Dnk Tespitler 2. Baka airlerin Tutumlaryla lgili Tespitler 3. iirsel Duyu ve Dnlerle lgili Tespitler 4. iir-Sosyal Hayat likisine Bal Tespitler 5. iir thaf Ettii veya Eserlerinden ktibas Yapt airlere Bal Tespitler imdi, ayrntlara geerken, zerinde alma yaptmz ve tebliimizde iir alntlar yaptmz temel kaynak kitabn M. Erturul Dzda tarafndan nere hazrlanan Safahat (Dzda, 1989) olduunu belirtelim. 1. Kendi Sanatna Dnk Tespitler kifin kendi iiriyle ilgili ilk tespiti, Safahat klliyatnn ilk kitabnn giriindedir. Birinci Safahatn bu girizgh metni, ayn zamanda okura yaplm bir ithaf gibidir. Okura yaplm olan sade bir sesleniin akabinde, air iiriyle ilgili hkmler verir. Fakat dikkatle okunursa bu metin sadece airin kendi iirine dnk hkmlerle snrl deildir. Ayn zamanda, bir iirde hangi unsurlarn bulunmas lazm geldiine dair ipular da verir: iir, evet, samimidir, hnerlidir, sanatldr, hislidir, hatta kifin dili olmayan kalbine tercman olursak, anlatlamayandr. Okuyucuya dnk bu ithafname her ne hikmetse, pek oklar tarafndan kife mahsus bir itirafname olarak takdim edilmekte, nihayet onun airliine halel getirici bir sunumla tahlil edilmektedir: Bana sor sevgili kari, sana ben syliyeyim, Ne hviyette u karnda duran erm: Bir yn sz ki, sammiyyeti ancak hneri;
420
Ne tasannu bilirim, nk, ne sanatkrm. ir iin gz ya derler, onu bilmem, yalnz, Aczimin giryesidir bence btn sarm! (s. 5) kifin oka tartlan iirlerinden birisi olan tirf, drt msradan oluan bir metindir. kifin Birinci Safahatndaki son iiri olan bu metin, airin bizzat kendisi tarafndan o dneme kadarki kendi iirlerine ynelik olarak yapt z deerlendirmedir: Safahtmda, evet, ir arayan hi bulamaz; Yalnz, bir yeri hakknda Hazn ite bu! der. Kfe? Yok. Kahve? Hayr. Hasta? Deil. Hangisi ya? buuk nazma gmlm koca bir mr-i heder! (s. 137) Metnin knhne vkf olmayanlar airin bu tirfn btn Safahat klliyat iin ve menf bir slp erevesinde ele alrlar. Oysa, yukarda da belirttiimiz gibi bu metin Birinci Safahatn sonunda yer almaktadr. Ayrca, bu metinde airin iir sylemekteki yksek gcn de fark edemeyenlere unu soralm: heder olmu koca bir mrn hazinliine tekabl eden Safahatn o bir yeri hangi saf iirlere tekabl eder? Safahatn drdnc kitab olan Ftih Krssndenin ilk paras olan ki Arkada Ftih Yolunda manzumesinde sohbet ederek Ftihe doru yol alan iki arkada, bir ara szn kullanl konusunda konumaya balarlar. Burada karmza kan anahtar kavramlar, nkte, hayl, hakkat airin tercihi sonuncusundan yanadr: -Hayr, hayl ile yoktur benim al veriim nan ki: Her ne demisem grp de sylemiim. udur cihanda benim en beendiim meslek: Szm odun gibi olsun; hakkat olsun tek! (s. 208) Ayn metinde Fatih Camii balamnda mimar, fen, hendese gibi hususlar zerinde konuulurken, konu sanatta slup meselesine de gelir. Sanatta aslolann slp olduu fikrinin verildii bu metinde,
421
ecdadn bu yolda gzide eserler yapt ve bunlarn rnek alnmas gerektii bildirilir: Benim gzmle bakarsan: Ne muhteem! Ne mehb! -O baka Sorsalar slb iin udur denemez. Aslet olmal sanatta evvel Bu: Melez! Hayr, melez de deil Belki birok slbun Halta hli ki, tahlle kalklsa: Uzun! Necb eser aryorsan: Sebile bak, ite Tap tap dklrken o ir-i berceste, Saf-y ftrat hid ki: Tertemiz asl; Damarlarnda yzen kan da, can da Osmanl! (s. 211) Beinci kitap olan Hatralarn bir parasnda (l-i mrn suresi 173. ayet mealiyle balayan blm) sanatnn asl kaynan ortaya koyan air yle seslenmektedir: Cebnet, meskenet, dnyda smaz rh-i slma Kitbullh ihd eyledim grdn ya- davma. Grrsn, hissedersin varsa vicdnnla mnn: Ne mdhi bir hamset arpyor gsnde Kurnn O vicdan nerdedir, lkin? O man kimde var? Heyht! Ne olmu, ben de bilmem, pek karanlk imdi hissiyyt! ( s. 279) kifin (veya eserindeki air kahramann) kendi sanatyla ilgili eitli vesilelerle dile getirdii manzum metinlerden yola karak u tespiti yapabiliriz: airimiz samimi, hisli, yz hakikate dnk, orijinal slup sahibidir. nce ve ll szleri, hamasetle syler. Devrinin ruhundan etkilenmi, bununla birlikte Kuran temel kaynak olarak almtr. Dier bir ifadeyle, kif, bu kstaslar tayan airleri nemsemekte, takdim etmektedir.
422
2. Baka airlerin Tutumlaryla lgili Tespitler kif, manzum eserlerinde kendi sanatyla ilgili hkmlerin yan sra, baka airlerin tutumlaryla ilgili tespit ve tehislerde de bulunmutur. Bunlar ayrntl olarak incelemeye gemeden nce, genellikle airlerin olumsuz tutumlarla ilgili tenkidler eklinde olduunu belirtmek isteriz. airimizin bu yoldaki ilk, Htralardaki Berlin Htralardr. Bu metin, sanat, edebiyat ve iir ile ilgili pek ok unsuru ihtiva etmektedir. Bu iirin balarnda iki arkada farkl hususlara ait kanaatleri paylarken, sz dnp dolar ehrin sokaklarna gelir. kif, ehrin sokaklarnn tertibiyle devrin iiri arasnda bir benzerlik grr: Sokak deyin mesel imdi baktm lgate Mrcaat yine lzm m? Lzm elbette. () Zamne irine benzer zemn-i tertbi: Zalm iinde mebdsi, mntehs gibi. (s. 289) Berlin Htralarnda Avrupal ile arkly karlatran air, bizdeki edebiyatlarn bir takm menf tutumlarna ait izlenimler sunar. Bunu, onlarn hakikati saptrmalar, gereklerden uzak durmalar, dahas bunlar kasten yapmalardr. Ne hisli vlidelerdir bizim kadnlarmz! Yazk ki anlatacak yok da yanl anladnz. Yazk ki onlar tesvir eden birer umac, Be on romanc, sklmaz be on da maksadc. Nedir bu anlaamazlk? Gelin de anlanz; Lisn- mterek olmaz m kendi gz yanz? (s. 300) air, Hatralardaki bu hitabn bir Alman kadna kar yapmaktadr. Bizdeki sanatkrlarn niteliini romanc zelinde
423
tenkid ettikten sonra, sra Almanlarn ksa zamanda ykseliinin sebeplerine gelmitir: Zemni satvetiniz tuttu, cevvi sanatiniz; Yarn msahharnzdr, bugn deilse, deniz. Terakkytnz artk yetiti, bir yere ki: Maarif oldu ummun gd-y mtereki. Havssnz yazyorken avmnz okudu, Yazanlarn da okutmakt, nk, maksdu.(s. 301) Akf, yukardaki msralarnda topluma yn veren kurumlara da nemli i dtn, bunlarn has sanatkr yetitirecek ekilde yaplandrlmalar gerektiini belirtir. air msralarnn devamn bizim sanatmzn srlarna ayrarak, sanat ve edebiyat ortammza edit tenkidler yneltir: zellikle geleneklerin ar bir basks vardr zerimizde. Bunlar kreltici, uyutucu, hatta uyuturucu bir hl almtr. Destn anlatmlar, halkn muhayyilesinden kaynaklanan anonim metinler, beikten mezara toplumu olumsuzlua sevk etmitir. Bunlarn sonucunda iir ve hayal de babo bir nitelie brnm, edebiyatn herhangi bir ihtiyaca cevap vermesini brakn, esef verici bir ekilde milletin ruhunu efsunlad grlmektedir. Zira, sefih arzular kkrtan bir edebiyattan ancak bu zuhur edebilir: Ne kald? Bir edebiyytmz m? V-esef! Brak ki ettii yoktur bir ihtiyca vef; Yu rh-i milleti afsunluyor, uyuturuyor; Ya snelerdeki hislerle arpp duruyor! (s. 304) O dnem edebiyat gemii iinde bulunan Divan iirini zihniyeti itibariyle tenkid eden kif, sz yaad an edeb oluumuna getirmitir. air, bu noktadan itibaren Mehmet Rauf (ki manzumede Zanbak ile kastedilen onun 1910da yazd Bir Zanban Hikyesi adl mstehcen romandr.) ve zellikle de Tevfik Fikretin baz zellikleri zerinden dneminin alg tarzlarn
424
olumsuzlayacaktr. kif, Tevfik Fikretle ilgili olarak eserin Sebilrreadtaki ilk nerinde yer alan 98 msray, kitap halindeki hibir yayma almamtr. air, bu msralarda Tevfik Fikretin Tarih-i Kdim iirindeki tutumuna cephe alarak, onun din, tarih, vatan ve millet gibi mefhumlarla ilgili kltc yaklamna taarruzda bulunmaktadr. kifin tercihine sayg duyarak szkonusu msralardan herhangi bir iktibas yapmyoruz. Altnc kitap olan sm, Hocazde ile Kse mamn diyaloglar eklinde tertip edilmi bir eserdir. Eserin balarnda Kse mamn Hangi bir fende tel edebildin, evlt?/Hangi sanatte rshun gze arpar? Anlat!/Ulemdan m sayldn? Fukahdan m? ve Ya siys mi nesin? Kendine bir meslek ayr. gibi soru ve ikazlarna maruz kalan Hocazde, irim cevabn verir. Bu noktadan sonra, ikisi arasnda geen muhavereden, iirin toplum iin nemli bir sanat olduunu, fakat devrin airlerinin bu sanata kastettiini, zira ahlken kerih ilerle itigal ettiklerini, edebiyata edepsizlii soktuklarn okuruz: uar dendi mi, birdenbire oynar sinirim yi gn dostu herifler, o ne yardak grh, O ne mstekreh adamlar! Hani bakmak mekrh. Dalkavukluktaki idmanlar sermyeleri Onlar azdrd, evet, balca pespyeleri. (s. 327) smn son blmnde Hocazde ile Asm diyalog halindedir. Bu blmde, o dnem Trk edebiyatnn sistematik bir tenkidine yer verilmektedir. Aadaki metinde sze ilk balayan Asmdr: -Yeni yazdklarnz nerde, efendim, okusak? Aradm kimsede yok - Varsa da drt eserim, Zt- smnizi hond edemez zannederim: Demev zevkiniz elbet demev ir ister!
425
-Asab olsa da rzyz, efendim, bizler Bir miz istemiyorsak o da: Lenflik; nk milletler iin, dorusu, gyet mhlik. -Edebiyytmz Allaha emnet desene! (s. 403) Bu blmde dikkat eken anahtar kavramlar, smn gen ruhuna uygunluk balamnda demev zevk (asab, kanl canl zevk), demev iir, asab iir, Lenfliktir (Kansz cansz olmama hali, diri, kanl canl, delikanl?.). Bu kavramlar bir hkm cmlesi ile bir araya getirirsek, sm, diri ve hareketli bir iirden yanadr. smn bu blm Hocazdenin - imdi sm, edebiyyt brak, bir tarafa;/Daha ciddi iimiz var, geelim baka lfa ikazyla sona erer. Toparlayacak olursak, kif, kendisi dndaki airleri iyice incelemi, bunlarn topluma da yansyan her trl olumsuzluklarn tespit etmitir. Bu erevede, kif, iirde dzen ve tertibe nem vermeyenleri tenkid etmitir. airler arasnda topluma yabanclam ve bundan tr toplumu kasten yanl aksettirmi olanlar reddetmitir. l geleneklere bal bir takm edeb yaplanmalar reddetmi, zellikle edep ve hayy dikkate almayan, din, tarih, vefa, millet gibi mefhumlarn karsnda olanlar knamtr. 3. iirsel Duyu ve Dnlerle lgili Tespitler kif, baz metinlerinde bir cokunluk hali iinde iir ve iirle balantl kavramlar kullanr. Bu kullanmlarda, airin iire yaklamna dair ipular bulmamz mmkndr. Birinci Safahattaki Mezarlk iirinde bylesi bir hl vardr. Kiinin mezarlktan ibret almas gerektii zerine bir nasihatle balayan iir, ikinci bendden itibaren muhatabn deitirir. air artk mezarla hitap etmektedir. Nida, mbalaa ve mehdiye dolu bendlerle ilerleyen iirin bir yerinde yle demektedir:
426
Ey ebistn, ey adem, ey perde perde kibriy, Sendedir mmdler: Senden doar fecr-i bekaa. Her hacer-pren okur bin ir-i lhuti-ed; Her neden rhu eyler sermediyyet in. Ey semv hk, benden bin selm olsun sana. (s. 38) Grld gibi, air burada mezarln her bir tann ilah ahenkte bin iir okuduunu, bu iirlerin (neidelerin) her birinin ruhta ebedlik hissi uyandrdn belirtir. Burada kifin ir-i lhuti-ed ve nede ifadelerini kullanmak yoluyla iiri kutlu sz kvamna denk dndn syleyebiliriz ki, bu kullanm onun iir algsyla ilgili yksek mevkii iaret eder. iir kelimesinin benzeri bir kullanm Hasbihal iirinde de vardr. Ey blbl-i ter-zebn- irfan diyerek teze szler syleyen irfan blblne seslenen air, ona Ey nr- mbn-i Kibriynn/ Snem olamaz m smnn hitab ve davetiyle yaklar. Sidreye ynelmi olan bu blble air gnln o kadar amtr ki bir ara yle der: zadesi bsbtn kuydun, Bir ir-i sem-zemin srdun! Bir ir-i revan ki: Cy-i cr Feyziyle bahr- mre sri Bir name ki: Rhtur, ledndr; Kuran gibi rsihn iindir Bir nle ki: evk-sz-i idrk Havlinde nid- m-arafnk! Ey ir-i rzdan- mlhem, Ben rzna olmasam da mahrem, Hayrn- kemlinim Beynn Gy ki hitbdr Hudnn! (s. 45-46)
427
Hasbihal iirinin bu blmnde grld zere, kendisine hitap edilen blbln nameleri gklerde yer edinmi iire benzetilmitir. Bir akarsu akclnda olan bu iir mrn baharna bereket vermekte, -Fuzlnin Su Kasidesini de hatrlatarakruha ilh bir haz katmaktadr. Deeri hakkyla bilinemeyen (M-arafnk: Seni, hakkyla bilemedik ya Rab hadis-i erifine telmihen) bu blbl, ilhamn srlardan alan bir airdir. Bu air, Allahn hitabna denk szler sylemektedir. Bu izahtan sonra, kifin sze ykledii anlamn neet ettii kaynak, kendiliinden aikr olmaktadr. Merhum brhim Bey balkl iirde Tabbet-i Baytariye Ulemsndan olduu halde kadri pek bilinmeyen brahim Beyin faziletleri takdim edilir. Mersiye niteliindeki bu metnin ilk bendinde iir ile bahar arasnda bir tebih ilikisi kurulur. kif, Bahar, merhum brhim Beyin iirini hatrlatan bir mevsim olarak vasfeder: it, peyinde huran kymet-i kbr/Reb, htra-i ir-i l-yezlindir. (s. 53) Bir benzetme ilikisi iinde olsa da, iirin bu ekilde vasfedilmesi, iir sanatnn lirik karlyla aklanabilir. Ayn iirde yine merhum brahim Beyin zellikleriyle ilgili olarak kullanlan Senin sahfe-i ztn, senin melin iken/ Btn cihn- bedyide mncel sr,/Samm-i rhumu pr-c b-karr ediyor/Bugn o sne-i hilkatte inleyen er eklindeki msralarda da benzeri bir lirizm dikkatlerden kamaz. u halde, unu kolaylkla syleyebiliriz: kifte lirizm aramak iin, bir para samimiyet yeterlidir. nsan iiri kifin iirsel duyu ve dnyle ilgili olarak okunabilecek metinlerden birisidir. nsann kymeti zerine hikem tespitlerin yer ald metinde, iirin de ilh bir unsur olarak insana dair bir vasf eklinde metne nakedilmesi nemlidir: Musaggar cirmin amma gye-i sun-i lhsin Bu haysiyetle pynn bulunmaz, btenhsin! Edb-i kudretin beytl-kasd-i iri olmusun; Hakm-i ftratin bir anlalmaz srr olmusun. (s. 64)
428
Kimi ekil zellikleri, fakat zellikle syleyii ile Hamidin Makberine benzer nitelikler gsteren Canan Yurdunda kif, lm bir sevgilinin atn yakmaktadr. Yaad kederler iinde Allaha sitemkr hitaplarda bulunan acl air, sevgilinin hayali ile ili dl olmu bir vaziyette, acl szlerini srdrp durmaktadr. Bir ara sz iire de getirir: Ey darbe-i bda kar, ran, nd- enneden nihln! Bir ir-i revn olup da cnan, Gemez mi bu glgeden hrman? (s. 93) Ftih Krssndenin Vaiz Krsde blmnde genel olarak say yani almak zerinde telkinatta bulunulur. Sz bu minval zere srp giderken, baz baz hayatn eitli hallerinden, farkl duyu ve dn zamanlarndan bahsedilir. Bylesi duygu anlatmlarnn birisinde sz belki yine bir mesaj vermek gayesiylegzellie ve iire gelir dayanr: Bedyiiyle bahrn, edidiyle hazn, Bu ir-i hilkati ind eder durur her n: Bekay hak tanyan sayi bir vazfe bilir; al al ki beka say olursa hakkedilir. (s. 228) Htralardaki Necid llerinden Medineye iirinde airin kiisel duyuuyla ilgili ipularna rastlarz. erif Ali Haydar Paa Hazretlerine ithafn tayan bu iir, lde, bir le vaktinde, kendisini gnee siper eden plak bir snenin anlatmyla balanlan iirde airin kiisel duyuuyla ilgili u msralar dikkat eker: Sanatin srrn Ressm- Ezelden okuyan; Rh-i masmu btn hilkati kendinde duyan, imdi yerlerde afak, imdi bulutlarda bahar, imdi tfn- ziy, imdi kpk, imdi buhar,
429
imdi, mahmr-i tefekkr, uzanan enginler, imdi yaln kayalar, imdi oyulmu inler, imdi dalgn dereler, imdi zll ummn, imdi bir vha izen; imdi btn elvn, Toplayp mvi elekten geirirken, ryan Kumlarn stne bin trl bedyi dokuyan, O gzel sne, o l, imdi ne korkun oluyor: Bir cehennem ki uzanm, dili km, soluyor! (s. 311) Bu msralarda duygusal younluk ne kadar fazlaysa, airin asl kaynakla irtibat da o kadar yksektir. Zira, biz Ressm- Ezelin Allah olduunu biliyoruz. Sanatnn temeline bu bilinci koyan bir airden, ancak bu beklenir. Benzeri duygu younluklarna bu iirde ska rastlanr. Bunlar arasnda iire deinilen msralar da vardr. Tabii aadaki msralardaki en nemli ifade, stteki Ressm- Ezel ile ayn manaya gelebilecek Hsn-i Ezeldir: Sanki feyf-y taharrde yanan ervha, Syeler dkmek iin Sedreden inmi vha. O cehennem gibi vdde bu cennet ne gzel! En byk ir tezdn mdr, ey Hsn-i Ezel? Sana bir msra- bercestedir etmi ki snh: Duyar amma varamaz ykselen hengine ruh. (s. 313) Asmn sonlarna doru Hocazde ile Kse mam, smn tutumuyla ilgili bir meseleyi konuurlarken, Hocazde sm hakknda u cmleleri kullanr: -Hocam, evldna benzer bulamazsn arasan Grmedim ben bu kadar drtba mamur insan. Ne byk hilkat o sm, ne muazzam heykel! Onu, bir ir-i hamset gibi, ilham- ezel, Sana sunduysa, ap rhunu terihe al (s. 393)
430
Hocazdenin sm tavsif ederken kulland ir-i hmaset ifadesi, kifin hangi tarz iiri nceledii konusunda fikir vermektedir sanrm. Ayn ekilde, ilham- ezel ifadesi de, Allaha tekabl eden bir kullanm olarak, dikkate ayandr Glgelerin ilk iiri olan Hsran, kifin kiisel duyuuyla ilgili nemli bir iirdir. Ben byle bakm durmayacaktm, dili bal diye balayan iirde air, sanatn slm uyandrmak iin kullanmak istedii halde, bunu baaramad kanaatindedir. Bu kanaate bal olarak, yeis iinde u msralar syler: Ferydm artk boarak, nan, tuttum, Bin para edip irime gmdm de braktm Seller gibi vdiyi ennim saracakken Hi alamadan, gizli inen ya gibi aktm. Yoktur elemimden u sar kubbede bir iz; nler Safahatmdaki hsran bile sessiz. (s. 411) kifin Hsrandaki ruh hali ve iirine yaklam Safahat in balkl drt msralk iirinde de devam eder: Arkamda kalrsn, beni rahmetle anarsn. Derdim, sana baktka, a bre kitbm! Kim derdi ki: Sen k de senin arkana kalsn, Urunda harb eylediim mr-i harbm? (s. 457) kifin Safahat dnda kalm iirleri arasnda olan 1892 tarihli Destr iiri geleneksel formda bir metindir. Bu iirde kendisini irlie sevk eden unsur olarak mha seslenen air, o sevgilinin verdii straplardan tr kif-i zr olarak karmza kmaktadr: Sensin beni irlie sevk eyleyen ey mh evkn ile bir Rh-i rengn-edym te sayor hme-i esrr-nvsim ciz deilim ir-i icz-nmym (s. 487)
431
Safahat dnda kalm nazm paralarnn birisinde airin duygu younluu ve bu younluk iinde iir algs yle grnr: Bu bir nede-i giryan ki her enninden Smh- dehete arpar mel- zr- hayt; Yazk ki irimizin byle en gzininden Nasbimiz oluyor en ackl hissiyyt! (s. 542) Bu bahsi yle balayabiliriz: kifin iiri sadece didaktik deildir. O, duyarl iirler de yazmtr. Hatta zaman zaman didaktik metinlerinin aralarna serpitirdii ili msralarla, okuyucusunu gnlnden vurmutur. Bu yolda sylenecek bir dier husus, ahsi duyarllklarn yanstsa da, kif bunlarn ilah ahenkte olmasna dikkat etmitir. 4. iir-Sosyal Hayat likisine Bal Tespitler kifin iirini sosyal hayatn hizmetine verdii, hatta bu yzden sanat ihmal ettii sylenir. in ihmal ksmn bir tarafa brakarak, kifin iir, air, sosyal hayat balamnda manzum metinlerde dile getirdiklerine gz atalm: Seyfi Baba iirinde bir akam vakti arkadann hastalk haberini duyan anlatc, zorlu bir yolculuktan sonra Seyfi Babann evine ular. Getii yollarn perian halini anlatarak eve ulaan air, Seyfi Babann evindeki perianln da tasvirini yapar. Bu perianlk yle derindir ki, anlatmn yapmak airlerin bile haddine deildir: air olsam yine tasvri olur bence muhl: O peranl derp edemez nk hayl! (s. 62) Biz, kifin bu syleminden pek tabii olarak u sonuca ulayoruz: air, iirini en bata sosyal hayatn hizmetine sunmaldr. Bunun iin de hayalden ziyade, ncelikle gerek hayat sahnelerine dikkat kesilmelidir. kif bunu daima nceliyor kifin kiiyi kendinden geirici, uyuturucu nazma ve bu tarz nazm oluturanlara kar tepkisi ir Huzrunda Mnekkid: manzumesinde de kendisini gsterir. Bu metinde kif, airlik taslayan bir kiinin anlamca dank, syleyie bayat bir gazel yazdktan
432
sonra kendinden gemesine deinilir. Bir ara keyif ald parlak szlerden phelenen bu yve-g, eserini gl bir mnekkide gstermek ister. Nihayet hatr gnl gzetmeyen bir mnekkid bulur. Bu mnekkid onun eserinde pek ok kusur bulur. air tasla, bu tenkide katlanacak cinsten deildir, sylenenlere fkelenir, rezil cevaplar verir. kif bu metniyle sadece uyuturucu nitelikte sylenmi nazmlara deil, bu nazmn syleyeni durumundaki edepsiz mteairlere de eletiri oklar gndermektedir: Dzer yve-g bir herif bir gazel Medd perian, ed mbtezel. Tabi o gyetle parlak bulur; Okur, dinletir, syletir, gay olur. (s. 119) air, Safahatn ikinci kitab Sleymniye Krssnde daha ilk sayfadan itibaren airne hesaplamalarla babaa brakr bizi. Szgelimi, Hali sahilinin tasvirinin yapld giri msralarnda, hlin berbat grntsn yanstmak iin bizi air olmaya davet eder: Ne Halcin o yosun ehreli miskin sular; Ne onun hilkate ksm gibi durgun kenar! Herkesin hissi bir olmaz. Mesel kardaki Shilin, babaa vermi, dnen, pis, eski, Alam yzl, skil evleri durduka, sizin inizden ac eyler geecek hep Lkin, Bak benim yle deil Siz de biraz ir olun: () (s. 141) Sleymniye Krssndenin 1928 ncesi basklarnda yer ald halde sonraki yaymlarnda karlan bir blmde de kif iirle ilgili kanaatlerini dile getirir. Fakat bu kez daha somut bir tenkid konusu vardr huzurumuzda: 1909da edebiyat sahnesine kan Fecr-i t topluluunun zihniyetini tenkid eder air. Bu zihniyetin en belirgin zellii hissiyat sfl zevke dntrmesidir:
433
Fecr-i ti denilip, millet-i merhme iin, eb-i rihlet gibi muzlim grnen bir neslin, Zevk-i sflisine mnkaad olarak hissiyyt, Ne yreklerde ehmet, ne ehmette hayt Kalmasn; () (s. 143) Fakat airin mitsizlik iindeki gezintisi fazla srmez. Zira kif, esasen bir mitsizlik airi deildir: imdi ey sevgili kaari, azck vaktin eer Varsa memnun olacaksn- beni takib ediver. Gireriz koynuna, dsek bile yed yorgun, Kardan baktmz heykel-i nrnrun. Greceksin: O harmin ebed zllinde, Sanatn rhunu seyyl bulut eklinde. (s. 143-144) Dorudur, air bizi Sleymniyeye gtrmektedir. Bu noktadan itibaren camiin tasvirini yapmaya balar. Bir mimar eser tasviri de olsa, bu tasvirde kullanlan szlerden bata edebiyat olmak zere dier gzel sanatlar iin de bir takm hisseler karlabilir. Nitekim, Sleymaniye Krssndenin ilerleyen blmlerinde sz slm corafyasndaki din, bilim, kltr, sanat almalarnn grnmne getiren kif, bir ara edebiyat ve iirin mevcut haline de temas eder: deb dorusu pek ok, kimi grsen: ir, Yalnz, irine mevz iki eyden biridir: Koca millet! Edebiyyt ya olan, ya kar Nefs-i emmre hizsnda henz duygular! (s. 154) Edebiyat alanndaki yozlamann nce oalma, ardndan duygu ve dncelerde sflileme, en nihayet ahlakszlama eklinde tezahr baka nasl sergilenir. kif bunu be dizeyle gayet iyi anlatmtr. Mehmet kif, devrinin edebiyatlaryla ilgili
434
eletirilerini Sleymaniye Krssndenin sonraki sayfalarnda da srdrr: debnz hele gyetle baya mahlkat Halk ird edecek yle mi bunlar? Heyht! Kimi Garbn yalnz fuhuna hasb simsar; Kimi, ran mal der, khne alr, hurda satar! (s. 169) Safahat dnda kalm metinlerinden olan Mushabe iirine -Yine irleniyorsun ne dedin? Millet mi? msrayla girilir. ki kiinin toplam drt diyalogundan oluan iirde irlenmek milletin sefil hli, vatann skntlar karsnda pesimist (karamsar, ktmser) bir ruh hali tamak anlamna gelmektedir. Toplum hayatnn eitli hallerini iirlerinde perde perde yanstan kif, stte de grld gibi, bunlarla ilikili bir vaziyette, sanat ve edebiyata, iir ve aire ynelik tespit ve tahliller yapmtr. O sanatn toplumuna adarken, kukusuz, hissiyatn sfli zevklere dnmesine tahamml edemezdi. 5. iir thaf Ettii veya Eserlerinden ktibas Yapt airlere Bal Tespitler thaf gelenei, Mehmet kifte nemli bir yer tutar. Bizce, airimiz ithaf yoluyla iki hassas mesaj vermektedir: 1. iirin ithaf edildii kiinin ahsiyetine, 2. thaf edilen iirin ana duygusuna, mesajna. (Akkanat, 2008: 125) Keza eserlerinden iktibaslar yapt isimler de birinci maddeyle ilikili deerlendirilebilir. imdi bunlar rneklendirelim. Mesela kif Hasbhl iirine yle balar: Byk bir irin dstr-i hikmettir u ihtr Velev duymu da olsan yolsuz olmaz imdi tekrr: Geen gemitir artk; n- mstakbelse mbhemdir; Haytndan nasbin: Bir u gemek isteyen demdir. (s. 130) Tamam, mrn ve zamann kymeti hakknda yaplan bir hsbihale tekabl eden bu manzumenin daha banda bir hikmetli szler syleyen byk bir airden iktibas yapmas, kifin iir
435
sanatna bakyla ilgili veriler sunar. kifin iirde hikmet arayan bir air olduunu biliyoruz. Hasbihal iirinde bunun yanna hakikati ve fnunu da ekler: Ne var Vehb deilsem? Ben de elbet nzmm az ok Eer irlik istersen ne Vehbden, ne benden yok! Hakkat sylemek lzmsa Vehbnin kitbnda Fnn inkr edilmitir kavf p tbnda (s. 131) Sad, kifin sk sk mracaat ettii, eserlerinden zaman zaman iktibaslar yapt slm airidir. Safahat dnda kalm olan iirlerinden birisi olan Sad balkl metin ise kifin bu slm airine yapt bir ithaf olarak okunabilir. Bu metinde Sadnin, mmetin fikir dnyasna mrebblik yaptn, kendisiyle birlikte bu dnyann airlerinin Sadye talebe olduklarn belirtir. Zira, iiri hakkyla syleyen odur: Odur iri hikmetle mezc eyleyen Odur iir nmyle hak syleyen! Tasavvur edilsin, olur ey deil Ki gemi iken alt yz bunca yl! Glistan hl hazan bilmiyor, Saf-y rebiisi eksilmiyor. (s. 501) kif, Safahat dnda kalm olan Fahreddin Rzi balkl metninde bir baka stadn takdim eder. Metnin ilk dizesi yledir ki devamnda Rz ile ilgili olarak anlataca fkh, tefsir, mantk, riyzi, fen gibi alanlardaki stnl (ki bir baka yerde de std- muazzam der) ayr bir bahis konusudur: Nm sernme-i menzmem olan Fahreddin (s. 503) air, Hersekli rif Hikmet balkl metninde de kendi iir algsyla ilgili kstaslar verir: Edebiyytmz yle bilir air ben Grmedim, hem gremem imdiki irlerden.
436
Hangi bir ndire-i ir olunursa ind, Altn stn ezberden okurdu std (s. 515) Safahat dnda kalm iirlerden olan kinci Ariza iiri ayn zamanda kifin kendi ahsi duyu ve dn, i lemini yanstc bir iirdir. Ey bd- sab, ahde vef, byle mi sizde? hitabyla balayan iirin eitli blmlerinde air kendisinden bahseder. Bu bahisler arasnda iinde bulunduu ruh haline mahsus iir anlayndan izler de bulunmaktadr: Ey zevk-i bediiye kyan ir-i mecnn! fls- karhayla bunaldn m? Oh olsun. () Ey sanate zincir dnen ir-i evhm! Hasret misin ilhma, evet, al sana ilhm: () (s. 537) Safahat dnda kalm iirlerinden birisi olan ve d bestekr erif Muhiddin Targana ithaf edildii bilinen arkn Yegne Dhisine iirinde dnemin iiri ve sanat ile ilgili bahisler vardr. arkn Yegne Dahisine seslenirken yahut onu anlatrken, memleketin sanat ve edebiyat ortamyla ilgili tespitlerde de bulunur. Gel ey Peygamberin fevkal-beer ftratta evld Bugn, b-re sanat bekliyor, bir senden imdd. (s. 539) Mehmet kif, ithaf ve iktibas yollaryla, din, ilim, irfan ve ahlk bakmndan timsal olabilecek ahsiyetleri takdim ederken, onlarn ortaya koyduu gzel fiillerin (amelleri; bunlar arasnda sanat eserleri de vardr kukusuz) yaygnlamasn hedeflemi olmaldr. Sonu kifin iir klliyat zerinden yaptmz bu almada nihai hedefimiz, airimizin kabul makamna kard veya red konumuna indirdii air tiplerine dair sonulara ulamakt. Buraya kadar yaptmz tespitlerle maksadmza ulatmz syleyebiliriz.
437
Fakat, bu trden akademik almalarn sonuna pratik bir sonu kayd yerletirmemek almay eksik brakr. Bu balamda almamz u nihai hkmle tamamlayabiliriz: kif, airane tarzn zerinde durmaktadr. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Sanatn sosyal bir hizmete adamak eklinde beliren tarz, 2. Sanatn ahsi duyu ve dnlere sevk ederek icra edenlerin tarz, 3. Sanatn sfli emeller uruna harcayanlar Peki, kif hangi tarzn airidir? Bizce, onun ahsiyetinin ve eserlerinin tezahr birinci ve ikinci maddenin sentezinden ibarettir. KAYNAKA: Dzda, M. Erturul (Haz.) (1989), Mehmed kif Ersoy, Safahat, stanbul: Gonca Yaynlar Dorul, . R. (Der.) (1976) Kuran- Kerimden yetler, Mehmet kif Ersoy, stanbul: Naklar Yaynlar. AKKANAT, Cevat. (2008), Safahattaki thaflar Neyi Syler? Mehmet kif Dnemi ve evresi, (Vefatnn 71. Ylnda Mehmet kif Ersoy Bilgi leni Kitab), Ankara: Trkiye Yazarlar Birlii Yaynlar, 116-125.
438
MEHMET KF ERSOYDA BRLK VE BERABERLK FKR
Prof. Dr. Hikmet SAVCI* Prof. Dr. Mmin YAMANKARADENZ** ada, bamsz ve gl bir lke olmann yolu, genlerini bu idealle yetitirmek, bilim ve teknolojiye dayal bilgilerle donatmaktr. Teknoloji ne kadar ilerlerse ilerlesin, eitim sisteminin en nemli unsuru retmendir ve bir millet retmeni kadar bilgili, ada ve medenidir. Ancak; Nasl bir eitim, Nasl bir retmen? Sorusuna Mehmet Akif u cevab vermektedir. Hlasa, milletin efrad bilgiden mahrum. Unutmayn unu lakin: zaman: zaman- ulum! Zaman zaman- ulum olmasayd byle, yine, Kemal-i evk ile madem atlmz dine Okur yazar olacaktk syaneten dini:
*SZ Eitim Fakltesi Dekan ** SZ Eitim Fakltesi lkretim Blm Bakan
439
Onun maarife vabeste, nk temini Zavallnn yz yok cehle, anlalmad m? Demek ki: atmalyz ilme doru ilk adm. Mahalle mektebidir ite en birinci adm; Fakat; bu hatveyi ilkin tasarlamak lazm. Muallim ordusu derken, ekirge ordular karsa ortaya, artk hesap edin zarar! Muallimim diyen olmak gerektir imanl; Edepli, sonra liyakatli, sonra vicdanl. Bu drd olmadan olmaz: Vazife, nk, byk; Eitim mahalle mektebiyle balamal, ancak ilk adm dikkatli atlmal, ncelikle muallim ordusu iyi yetitirilmelidir diyen airimiz, ayet retmenler iyi yetitirilmezse ekirge srlerinden daha fazla tahripkar olacan ifade etmektedir. retmen imanl, edepli, liyakatl ve vicdanl olmaldr diyen Akif, vazifenin byk olduunu, Bu ykn altndan ancak bu zellie sahip insanlarla kalklabileceini ifade etmektedir. Amacn genliin ilimle yetitirilmesi olduunu belirtmekte, mukaddes deerlere saygy birinci plana almaktadr. Evet, ulumunu asrn ebaba retelim; Mukaddesata, fakat, oka ihtiram edelim. Eer hayatn kasteyliyorsanz vatann: Akife gre vatann bekas iin Garbn kltrne, inancna deil, sadece ilmine sahip olunmal, yz senelik duraklama en ksa srede telafi edilmeli diyor, Almanyay rnek gsteriyor. O dnemde ilmin geldii seviye: atom teorisi, n dalga teorisi, termodinamik yasalar biliniyor, rlativite teorisi, kuantum teorisi, astrofizik ve evrenin yaps ile ilgili teoriler yeni konuuluyordu. Atom 1919 da paralanm, insanlk bunun 1945 ylnda farkna varmt. Ancak, O bunun 1925 ylnda farkna varm olup, milleti
440
MEHMET AKF ERSOYA GRE RETMEN Prof. Dr. Hikmet SAVCI / Prof. Dr. Mmin YAMANKARADENZ
uyaryor, fen ve teknoloji sahasndaki gelimeleri de Asmn neslinden bekliyordu. Sade Garbn, yalnz ilmine dnsn yzmz. O ocuklarla beraber, gece gndz, didinin; Giden yz senelik ilmi tez elden edinin; Fen diyarnda szan na-mtenahi pnar, Hem iin, hem getirin yurda o nafi sular . Yarnn ilmi nedir? Halbuki, gayet mthi: Maddenin kudret-i zerriyesi urat i. O yaman kudrete hakim olsam diyerek, Sarf edip durmada bir ok binlerce emek Ona ykseldi mi, artk, deiir ruy-u zemin: nk bir damla kmrden edecekler temin, yle milyonla deil, na-mtenahi kudret! Mehmet Akif kendisini straba, isyana dren devrin durumun yle zetliyor. Bizim muhiti, bizim halk seyredince nazar; Grr ki: beyni bozulmu yn yn kafa var. Dnceler mtehaliftir istikamette u var ki, hepsi nihayet bulur sakamette! Birinci zmreyi tekil eden zavall avam, Braksalar edecek tatl uykusunda devam. Bugn nasibini yerletirince kursana; yarn nedir? Onu bilmez, yatar dnp sana. kinci zmreyi tekil eden cemaat ise,
441
Hayata kskn olandr ki: saplanp yese Selametin yolu yoktur ne yapsalar bouna! Demi de hrkay ekmi btn bana. nc zmreyi kimlerdir eyleyen tekil? Evet, ebab- mnevver denen u nesli sefih. -Fakat nezihini borcumdur eylemek tenzihBu zppeler acaba hangi cinsin efrad? Kadn desen, geliyor arkasndan erkek ad: Hayr, kadn deil, erkek desen, nedir o klk? Demet demetken o salar, ne muhtasar o byk? Sadas baykua benzer, hram saksaana; Hlasa, zppe demiti ya artk anlasana! Halk snfa ayrp inceleyen Akif, birinci snf, tevekkl szne snan, gn kurtarmaya bakan, dnya yklsa ilgilenmeyen tembeller, ikinci snf, hayata kskn, zntl ve mitsiz insanlar, nc snf ise deer ls olmayan sra d zppeler olarak tarif etmektedir. Akif bizi de! Fakat bu maskaralklar devam edip gitmez; Adam, benim neme lazm! demekle i bitmez. diyerek, memleketin ahvali ve halkn eitimi ile ilgilenmeye davet ediyor. Sonunda kuvvetimiz phesiz ilerlemeli; Fakat dnmeli her eyde nceden temeli. Teammm etmesi lazm maarifin mutlak: Okur yazarsa ahali, ne var yaplmayacak? Donanma, ordu birer ihtiyac mbrimdir,
442
MEHMET AKF ERSOYA GRE RETMEN Prof. Dr. Hikmet SAVCI / Prof. Dr. Mmin YAMANKARADENZ
O ihtiyac, fakat, reten muallimdir! Deyip kararn vermi ki, aynen icraya, Konunca ortaya km, bu gnk Almanya. lerlemek, glenmek zorunda olduumuzu, her eyin temelinin eitim olduunu, baarnn da baarszlnda temelinde retmen olduunu belirtmekte ve o gnk Almanyay rnek gstermektedir. Ne derler, bilir misiniz? Hem de yledir inann: Muallem ordusudur harp eden Prusyalnn; Muallim ordusu lakin, asl muzaffer olan! Bu szden almaldr, hi deilse ibret alan. Harp eden ordunun da bilgili olmas gerektiini ifade eden Akif, ancak zaferi kazanann retmenler olduunu vurgulamaktadr. lkemizde bugnk anlamda retmen yetitirme 16 Mart 1848 ylnda alan Darlmuallimin ile balad. Sonrasnda pek ok model denendi. Bazlarndan siyasi ve politik dnceler ile vaz geildi. Akifin dikkat ektii, olmazsa olmaz zellikler gz ard edilerek, anlamsz deiiklikler, yeniden yklp yaplanmalar sregeldi. Halen retmen yetitirme sistemlerinin tartlyor olmas, yeni model aray iinde bulunulmas ne szden ne de olaylardan ibret alnmadn gstermektedir. Sonu olarak; Mehmet Akif Ersoyun model retmen konusunda vasiyet niteliindeki arzusu, ancak bilimin nda hazrlanan programlar, bedenen, ruhen salkl, ahlakl, retmen olma idealindeki genler ve bilgisi becerisi temayz etmi, vatan, millet sevgisi ile retmen yetitirmeye ynelmi retim elemanlaryla gerekleebilir. KAYNAKLAR 1. Ersoy, Mehmed Akif: Safahat, Konak Yaynlar stanbul, Mart 2011 2. Bilgegil, Kaya.: Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat
443
zerine Aratrmalar II, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1980 3. Koi Bey Risalesi.: Sadeletiren: Zuhuri Danman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1997 4. Kuntay, Mithat Cemal.: lmnn 50. Ylnda Mehmet Akif, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1986 5. Marangoz, C.: Bilim Politikas, http://bilimpolitikasi. tripod.com/ 6. Ronan, C.A.: Bilim Tarihi. evirenler: Ekmeleddin hsanolu; Feza Gnergun, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2005
444
BALKAN HARB VE RUMELDEN GLER, GLERN RUMELDE VE TRKYEDE ETKS
Halil DELCE* BR OKYANUSTAN DERNE G Trkolunun kaderi g ile yorulmu. Bilinen bin yllk tarihimizde bir okyanustan (Byk Okyanus) balayan gmz dier bir okyanusa (Atlas Okyanus) devam etmi. Bu iki Okyanus arasndaki kta (Asya-AfrikaAvrupa) zerinde nice devletler kurmu, yorulmadan gmz. Rumeli diye tabir ettiimiz Avrupa topraklarna g ediimiz M.S. 400l yllarda Atilla ile balam. Bu gleri, 1300l yllara kadar, Uz, Peenek, Avar, Kuman ve Bulgar Trklerinin gleri takip etmitir. Bu Trk boylar buralara g ettiklerinde Mslman olmadklar iin Ortodoks Slavlarn ve Katoliklerin arasnda milli kimliklerini kaybetmilerdir. Rumeliye Anadoludan kalc g, Osmanlnn bu topraklar fethetmee, ebedi gzelliklere amas ile, Orhan Gazinin olu ehzade Sleyman Rumeliye geii (1354) ile balam, 1700li yllara kadar konar ger Yrklerin iskanyla devam etmitir.
* Trkiye Gazetesi, Gazeteci - Yazar
445
Rumeliye Trklerin iskan, tamamen yerleme niyetiyle olmutur. Bugnk Trakya topraklarmzla balayan iskan hareketi Yunanistan ve Bulgaristan topraklarnda btn iddetiyle devam etmi, iki yz yl iinde buralardaki Mslman Trk nfus younluu Hristiyanlar gemitir. 200 SENEDR SRYOR Fransz htilali sonras uyanan milliyetilik hareketleri sonras Yunanistan, Srbistan, Romanya ve Bulgaristanda balayan Mslmanlarn ynelik korkun katliamlarn altnda hep ayn gerek yatar: Mslman nfusu dehete drerek grmek ve aznlk durumuna drmek. Sonrada bunlarn mal varlklarna konmak Rumeliden Anadolu ve Trakyaya tersine gler ilk defa1600l yllarn sonunda balam, asl hzna 1821 Mora isyanyla kavumutur. Bu isyandan gnmze geen yaklak 200 seneye ramen hla devam etmektedir. Bu zaman srecinde (1821-2010) Rumeli topraklarndan Trkiyeye 7 milyon kiinin g ettii, 5 milyon kiinin de, vatan bildii topraklarda katledildii, g yollarnda ve savalarda ld tahmin edilmektedir. 5,5 MLYON KATLEDLD Amerikal tarihi Justin McCarthy lm ve Srgn isimli kitabnda, son iki yzyldr Balkanlardan Trkiyeye ynelik glerle ve sonularyla ilgili olarak u deerlendirmeyi yapmaktadr: Balkanlardaki Mslmanlarn ou gitmitir. Ya lmler ya da g etmek zorunda braklmlardr. Kalanlar Yunanistanda, Bulgaristanda, Yugoslavyada adack durumundaki yerleim blgelerinde yaamaktadrlar. Onlar da her an diken zerinde durmakta, ge hazr beklemektedirler. Ayaklanmalar, savalar srasnda mparatorluun eitli blgelerinde ou Trk olan milyonlarca Mslman lm; milyonlarcas da Trkiyeye snmtr. 1821 ile 1922 yllar arasnda Mslmanlarn yaklak 5.5 milyonu, katliamla, kimisi ise savalarda ve glerde alktan
446
BALKAN HARB VE RUMELDEN GLER, GLERN RUMELDE VE TRKYEDE ETKS / Halil DELCE
ve hastalktan cann yitirerek lm, 5 milyondan fazlas ise lkelerinden srlp atlmtr. Balkanlarda olsun dier blgelerde olsun, kurulan her yeni devlet, ayrlp gitmi, g etmi bulunan sakinlerinin ilesi zerine kurulmutur. TRKLERN URADII KATLAMLARINI YAZAN YOK McCarthy, ayrca u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bulgarlarn, Ermenilerin, Rumlarn urad kymlar anlatan ders kitaplar, tarih kitaplar, Trklerin urad ayn tr kymlar anmazlar. nk byle bir yaklam tedirgin edici bir tarih yaklamdr. nk bu yaklam, Trkleri kurban olarak gstererek yky anlatmaktadr. Oysa emperyalizmin tarih anlaynda Trklere biilen rol bu deildir. Emperyalizmin Trklere bitii rol barbarlktr, a dlktr. Belki de gnmzde uluslararas barn nndeki en byk engel batnn, dou halklarna bakndaki bu arpklktr. BALKAN BOZGUNU Trklerdeki ge ve gn etkilerine ksaca baktktan sonra gelelim Balkan Savana, bu savan dourduu ge ve etkilerine Balkan Sava, Trk tarihinde, benzeri olmayan byk bir yenilgidir. Hatta bir yenilginin tesinde bir faciadr, bir bozgun, bir tersyz olutur. Bunun iindir ki birok tarihi Balkan Sava iin felaket deyimini kullanr. Bulgarlarla sava, 18 Ekimde balad, 21-23 Ekimde Slolu ve Pnarhisar Muharebeleri kaybedildi, Bulgarlar 28-2 Kasm tarihleri arasnda Lleburgaz Muharebesini kazandlar, Trk ordusu dald, bozgun balad, 15 Kasmda atalca hattna hcum etti. Akl alr ey deildi, Bulgarlar 25 gnlk bir zaman dilimi iinde stanbula dayanmlard, bunu ifade etmekte bozgun kelimesi yetersizdi, bu tam manasyla ihanetti. Balkan Savanda yeni gelin olan rahmetli ninem, bu savatan Bozgunluk diye bahsederdi. Evet, bu sava bata Rumeli
447
Trklnn gnlnde ve Osmanly seven herkesin hafzasnda silinmez ok ac izler brakm ve bu bozgunluk ile ifade edilmitir. Bu bir aletin bozulmas deil, bir milleti savaa sokanlarn ve sava idare edenlerin ihaneti sonucunda, cihan devletinin bozulmas, fatihlerin soyundan gelenlerin yurtlarndan edilmesi ve g yollarna dmesiydi. 8 Ekim 1912de Karada Prensliinin dev Osmanl mparatorluuna sava ilanyla balayan ve pek ok deiiklikler gsteren Balkan Sava, en sonunda Bulgarlarla 29 Eyll 1913de imzalanan stanbul Antlamas ile bitmiti. Yunanistanla ise, 14 Kasm 1913de Atinada ayr bir bar antlamas imzaland. Bu antlama ile Yunan blgesinde kalan Trklerin haklar tespit edilmi, sonradan Adalar konusunda Londradaki byk elilerin kararlar da dikkate alnarak Gkeada, Bozcaada dndaki adalarn Yunanistana, Meis dndaki Onikiadann talyaya braklmas kabul edilmiti. Karadala anlama, 14 Mart 1914de gerekleti. Bylece, Balkan Savann hukuksal yan tamamland. K DEFA VURULDULAR Antlamalarla, snrlar yeniden izildi ama yerlerinden edilenler, g etmek zorunda kalanlar iin izilen; yalnzca ac, utan, akl almaz zulm, hasret ve yoksulluktu. Trklerin zerindeki etkisi bakmndan Balkan Savalar 93 Harbinde grlenlerden ok daha derin etkiler meydana getirmitir. 93 Harbi sonras g etmek zorunda kalanlar, onlar iin gecesine-gndzne katan, her eyini feda eden Abdlhamit Hann efkatli kollarna snmlard. Balkan Harbi sonras g edenler ise akl almaz bir babozukluk, korkun bir siyasi rekabet sonras sndklar anavatanda ikinci byk bozgunu yaamlar, Bulgar snglerinin yapamad yaralar almlard. Her iki savata da ldrme, rza geme ve soygunlar Trklerle dier Mslmanlar evlerinden barklarndan skp atm, Osmanl mparatorluunun elinde kalabilmi topraklara srmtr.
448
te yandan, 93 Harbi ile 1912/13 Balkan Savalar arasnda farklar da vard. 93 Harbi sadece Rusyann gdmnde yaplmt. Trkleri g etmeye zorlayacak etkili plan yrrle koymulard. Balkan Savalarnda ise savaan birka devlet vard. Zafer kazanan her biri de zapt ettii topraklarda Mslmanlarn varlnn son bulunmasn istemekteydi. Ne var ki bu amalarna ulaabilecek kadar iyi bir rgtleni iinde bulunmadklar gibi, amalar uuruna birleerek ortak davran sergiliyorlar da deillerdi. Savalara katlan her Balkan lkesi Trkleri, Mslmanlar kendisinin zapt ettii lkeden tekinin lkesine sryor, hatta oraya srlenin oradan geriye srld de oluyordu. Bunun Mslmanlar zerindeki etkisi nasl nitelenirse nitelensin, uras kesindir ki 93 Harbinden daha kt oldu. LM DAHA FAZLA OLDU Balkan Harbinde meydana gelen lm telefat,1878de grldnden daha yksekti. 1877de ilk saldrlar, Bulgar kyllerinin ve asilerinin de yardmyla, Trkleri kymdan geiren ve kamaya zorlayan dehete drc birlikler, Kazak birlikleriydi. Balkan Savanda ise n saldrlar yapma ilevini, uzun sreden beri Osmanl Makedonyasnda atmalara girimi bulunan milliyeti eteler olan komitaclar stlendi. Bunlar ou kez, davasna hizmet ettikleri devletten destek grdler nceki tarihi devirlerde ortaya kan haydutluk, etecilik ve daha sonralar komitaclk harektlar, yeni tarihi artlarda da yeni adlar ve yeni biimleriyleTrklere, Mslmanlara ynelik rza geme, yol kesme, ldrme gibi eylemler devam etmitir. uras kesindir ki Balkan Savalarnn etkisi 93 Harbinden daha kt oldu. Balkan harbindeki gte de katliam ve hastalk gibi sebeplerle 600 bin kii hayatn kaybetti. Bu kayplarn tahminen 200 bini Bulgar katliam yzndendir. Katledilen gmen says 93 Harbinden daha fazladr. 400 bin kii de ata yurtlarn terk ederek g etmek zorunda
449
kalm, elimizde kalan topraklara iskn edilmitir. Bulgar, Yunan ve Srplar akl almaz zulmler yaptlar. Bu savata, zulme urayan yalnzca Trkler olmad. Ele geirdikleri yerlerde Bulgarlar Rumlara, Rumlar Bulgarlara en ar zulm yaptlar. Bulgarlar, Trakya topraklarna girince buradaki Rumlar, Trklerle birlikte g ettiler. ACIMASIZCA KATLAM Acmaszl ortaya koymak bakmndan Bulgar zulmnden birka misal vermek istiyorum: skeede Bulgarlar ele geirdikleri kiileri para para etmiler, Kumanova ve skp arasnda takriben 3 bin kiiyi katletmilerdir. Serezde ise kendilerini korumaya alan Trkler, iki Bulgar askerini ldrdkleri gerekesiyle subayn saatine bakarak imdi saat yarm. Yarn ayn saate kadar Trklere istediinizi yapabilirsiniz. demi ve katliama balanm 24 saat iinde bin dokuz yz kii ldrlm. Balkan mttefiklerinin Serez sancandaki mslmandan 20 binini katlettii kaytlara gemitir. 134 bin
Rahmetli dedemin salna yetiemedim. O anlatrm, annem nakletti. Balkan Harbi srasnda yeni evliymi. Kyleri Krcaalinin Yenipazar kasabasna bal Mndraa kyym. Savan patlak vermesiyle birlikte kyde ne kadar yetikin, eli silah tutabilecek erkek varsa Bulgar eteciler toplamlar. Dedem ve babas da ilerindeymi. Koca Dere denilen mevkie gtrrlerken daha nce dedemlerin yannda alan bir Bulgar onlar grm. Dedemin babasna Sende mi buradasn Hseyin aa demi. Hseyin aa da Yalnz ben olsam bir ey deil. Olum da burada, ben yaayacam kadar yaadm. O daha yeni evlendi. diye boyun bkm. Bulgar, kinizden birini kurtarabilirim deyince Hseyin Aa Olumu kurtar, o daha ok gen. diye yalvarm. Bulgar, ete reisine gide
450
gele dedemi kurtarm. Baba-oul gzyalar iinde helalleip vedalamlar, dedem hari hepsi Koca Derede kuruna dizilmi. Dedem her hatrlaynda alayarak anlatyormu. TRKLER YAKILMI Evlad fatihan torunlarn uradklar katliamlar, bir gecede salarn ak eyleyen zulmleri trk yakarak dile getirmiler. Belgrat yolu ince urgan stmzde yoktur yorgan Ala benim anneciim Ben Belgratta kaldm kurban ktm Belgratn dzne izmemi ektim dizime Haan baktm dman geldi lm aldm gzme Eer arkadan gelen Srp ise, Bulgar ise yollar ince urgan, tel, olur boyna dolanr, nefes alnmaz hale getirir, kl olur boynu koparr. Dman arkada iken kamak, seni selamete, Edirneye, stanbula ulatracana inandn yoldan dmann da geleceini bilmek akllar batan alr, yk diye aknlktan kucandaki bebekleri attrr. Bu aresizlik, k-kyamette, yaln ayak, ba kabak, erkeksiz, oluk-ocuk, ihtiyar-kadn g yollarna dmek Giderim giderim Balkan tkenmez/Arkama bakarm imdat gelmez. feryatlarn, trklerini dil ve gnllerden silinmez klar hem de aradan yzlerce yl gese de Bulgaristan-Kricim yresinden derlenen trkde genler turnalarla zdeletirilmi: ki turnam gelir aln kareli Birisini avc vurmu aman, Sinesi yareli
451
Bu yavruya sorun asl nereli Vatan deyip ekmi gider aman Telli turnalar nme turnam, inme burda k olur Turnamn bast yerler aman, Kademi g olur Byle kalmaz, elbet sonu (h)o olur Vatan deyip ekmi gider aman Garip turnalar 14 Austos 1913 tarihinde Tahir-l Mevlevi tarafndan yazlan aadaki iir, Rumeli Muhacirn-i slmiye Cemiyeti tarafndan Bulgar Mezalimi ntikam Levhas halinde bastrlarak, muhacirlere gelir salamak amacyla 20 paradan sata karlm. KULAINDA KPE OLSUN UNUTMA Rumelinin da ta alyor Kan iinde her u ba alyor Paralanm gvdelerin yannda Can ekien arkada alyor... Bak u yurda tek bir ocak ttmyor Issz kalm blblleri tmyor O sevimli ovalar kurt alm Bir obanck davarlar gtmyor Kara toprak kandan olmu krmz Dorandka Trk kadn Trk kz Can evine canavarca saldrm Sr sr rz ve namus hrsz
452
Mihraplara ha aslm, ezanlar Susturulmu gm gm tyor anlar Camilerin minberleri yaklm izme ile ineniyor Kuranlar Ey Mslman kendini hi avutma Yreini almadan soutma nim inim inleyii yurdunun Kulanda kpe olsun unutma... iirde almaktan bahsedilmektedir. Hem inancmzda hem de geleneimizde intikam () almak yoktur. Tarihimizde bunu yaamamz. Ancak Balkan Harbi srasnda o kadar akl almaz, vicdana smaz katliamlar yaamz ki tarihleri boyunca intikam nedir bilmeyen bir millet dahi intikam dnr olmu. Bir Dou Trakyal olarak Edirnedeki ok saydaki Balkan ehitliklerinde, Havsada Tekirda-Malkarada ve EnezHaskyndeki ehitlerde intikam, cmz Bulgar Keferesinde Koymayn yazlarna rastladm. Dmandan en anlaml intikam; ok alarak, maddi-manevi glenerek insanlara unutulan insanlk deerlerini tekrar yaatmaktr herhalde ntikam, bilgisayarn tularndadr GLERLE MLL DEVLET DOMUTUR Peki, yaklak 200 yldr Trakya ve Anadoluya glerin Trkiyeye etkisi ne olmutur? G edenler, Osmanl Devletinin kurucusu unsuru olan Mslman Trkler ve Osmanl sayesinde slamiyetle tanan eitli etnik kimlikten Mslmanlardr. Farkl etnik kimlikteki olup da Avrupadan g edenlere misal olarak Bonaklar, Arnavutlar
453
ve Ulahlar sayabiliriz. Yine Avrupa topraklarnda yaayp da Mslman olan Rum, Srp ve Bulgarlar da vardr, ama bunlarn says ok azdr. Avrupa topraklarnda yaayp da kitle halinde Mslman olan bir kavim vardr ki bunlar Pomaklardr. Tarihiler, Pomaklarn Kuman ve Peenek Trklerinden olduunu sylemektedirler. Kafkaslar zerinden de farkl etnik kimlikte olan Mslmanlardan kitlesel olarak Anadolu ve Trakyaya g edenler olmutur. Bunlar, erkez ve Abazalardr. Glerin Trkiyeye faydas ne olmutur sualinin cevabna gelince Glerle, Trkiyenin nfusunun yzde 99a yakn Mslman st kimlii ve Osmanl gemii olan fertlerden meydana gelir olmutur. En nemlisi de glerle gelenlerin tamamna yaknnn Trk st kimliini severek kabul etmesidir. G edenlerin ok byk ksm, eitimli, hayat seviyesi yksek, meslek sahibi kiilerdi. Btn bunlar deerlendirdiimizde glerin, milli bir Trk devletinin meydana gelmesinde byk rol olduunu syleyebiliriz. Kaynaka: -Rumelini Kaybmz/Ylmaz ztuna -lm ve Srgn/McCarthy -Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri/Ahmet Halaolu -Rumeliden Gler/Yldrm Aganolu -Rumeliden Trk Gleri/Bilal imir
454
BURDUR MLLETVEKL MEHMET AKFE GRE ETM ve KALKINMA
Yrd. Do. Dr. Mahmut BABACAN* Mehmet kif Ersoy (1873-1936), stanbulda Baytar Mektebini bitirmi, bu meslekle ilgili olarak lkenin birok yerlerini gezmitir. II. Merutiyetin ilk yllarnda Halkal Ziraat Mektebinde Kitabet (Yazl Anlatm), Darlfnunda (stanbul niversitesi) Edebiyat mderrislii yapmtr. Milli Mcadeleyi desteklemek iin Ankaraya gelmi, Kastamonu, Konya ve baka kentlerde halka istiklal savan desteklemeleri ve kurtulu mcadelesinde bilinlendirmek iin cami krslerinde vaazlar vermitir. Burdur milletvekili olarak Byk Millet Meclisine girmi, ubat 1921de stiklal Marn yazmtr. 1926-1936 arasnda kald Msrda niversitede Trk edebiyat okutmutur. Prof. Yahya Akyzn de ifade ettii gibi Mehmet kif, I. Dnya Sava yllarna kadar slm birliini savunan bir airdir ve kavmiyet dedii milliyetilik akmna kar km; fakat gelien tarih olaylarn milliyetilik akmn hakl karmas zerine o da bu gre yaklam ve stiklal Marnda rk terimini benimseyerek kullanmtr.1
*Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi 1 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi ( M.. 1000- M.S.2004), Ankara, Eyll 2004, PegemA Yay., 458 sf.
455
Mehmet kif, Trk edebiyatnda sanatn toplum ve lke sorunlarn demek ve sosyal meselelere dikkat ekmek iin kullanan airlerden biridir. zellikle yaad dnemin II. Merutiyet olmas, onun siyasal ve sosyal olaylarla daha youn ilgilenmesine yol amtr. Nitekim ada olan air Tevfik Fikret, Mehmet Emin ve Ziya Gkalp gibi isimler de eserlerinde kifle bu bakmdan ortak anlay sergilerler. Toplum sorunlarnn zm, devlet ve milletimizin bana gelen felketlerin nne gemek ve bir daha tekrar etmemesi iin byk gayret gsteren Mehmet kif, bu konuda ilk olarak, Balkan Savalarnn yenilgiyle sonulanmas zerine Trk milletinin yaad felketler zerine eitimin bu gibi sosyal olaylarda nemli grevi olmas asndan eitim ve retmenler zerinde durur. Ekim 1912 - Kasm 1913 tarihleri arasnda tm Balkan halklarnn Osmanllara kar giritikleri bu sava, yenilgi ile sonulanm; bunu izleyen gnlerde dman eline geen topraklarda yaayan yre insanmzn perian bir durumda anayurda g edileri, alk ve hastalklarla uramalar, o dnem bir ok Trk aydnn olduu kadar Mehmet kifi de derinden etkilemitir. Biz onun bu gibi sosyal sorunlara zm olarak nerileri ve eitici grlerini bu tarihten itibaren basn organlarnda yer alan yazlarnda grebiliriz: Dnk oban Bulgarlar adam oldular da bizi ezdiler. Bu herifler otuz sene evvel say bilmezlerdi! Hesab yze kadar hi biri karamazd ! Fakat bugn bakn ne hale geldiler. Askeri, askerimizi perian etti. Siyasiyynu (politikaclar) siyasiyynumuzu bastrd. Muallimleri bizim muallimlerimizden fazla yararlk gsterdi. Malup olan yalnz ordumuz deil. Evet, sen bu memlekette hangi mevkide isen, kendi memleketinde senin mevkiini igal eden Bulgar sana galip. Bakn, bunlar otuz sene iinde bu hale geldiler. Dn bir vilyet iken bugn kral(lk) oldular, yarn imparator(luk) olacaklar ! Metbularn (bal olduklar Osmanllar) inediler, getiler. nk altlar. O sayede insaniyete katldlar. Biz ise etraf grmedik, uyumak istedik, onun iin inendik.
456
BURDUR MLLETVEKL MEHMET AKFE GRE ETM ve KALKINMA / Yrd. Do. Dr. Mahmut BABACAN
Mehmet kif, yazsnn devamnda yksek eitimli memurlarmzn, Bulgar memurlar gibi grevlerine bal olmadklarn ve halk eitmek iin aralarnda girmediklerine dikkati eker: Bizde vazife hissi yok. Onlar ise vazifelerini yaptktan baka fedakrlk da gsterdiler. Benim evvelce Edirne vilyeti iinde memuriyetim vard. Ara sra Bulgaristana geerdim. Kylerde heriflerin ne kadar altklarn gzmle grdm. Hatta bir kere kyn birinde arkl, kebeli bir Bulgar grdm. oban zannettim. Lkin azck konutuktan sonra pek yaman buldum. Darlfnun (niversite) mezunu olduunu rendim. Baknz, yksek tahsil grm bir herif, oban kyafetine giriyor da kylleri irad ediyor (aydnlatyor). te dmanlarmz byle altlar. Biz ne yaptk? Hibir ey. Bundan sonra da yapmazsak, yaamak yok. Mehmet kife gre bu gibi sorunlardan bizi kurtaracak tek are eitimdir; doru, gereki ve yararl eitimdir; hayat reten eitimdir: Bizi kurtaracak yegne are; maarifdir. Maarif-i sahiha (doru eitim), maarif-i hakikiye (gerek eitim) dir. Maarif-i nfia (yararl, ie yarar eitim) hl memlekete girmedi. Avam ksm (halk) okumuyor, yazmyor. Okuyup yazanlar ise ne dnyaya, ne hirete yarar bir yn nazariyat (teorik bilgiler) ile urayorlar2 Mehmet kif, iirlerini yedi blmde toplad temel eseri olan Safahatnda yer alan Fatih Krssnde isimli iirinde imparatorluk corafyasna mahalle mekteplerini (ilkokullar) yayamadmz ve temel eitimi salayamadmz iin Arnavutluktaki buuk zibidinin halk isyana kaldrabildiini yle ifade eder: u cehlimizle musibet mi kald uramadk? Mahalle mektebi lzm, dnmeyin artk.
2 Sebilrread, c. 9, nr. 232; Ayrca bkz. Yahya Akyz, Mehmet kifin Eitim Grleri ve Trk Eitim Tarihindeki Yeri, Mehmet kif lm Toplants, Milli Ktphane, Kltr Bak. Yay. Ankara 1989, s. 33-40.
457
Mahalle mektebi olsayd bizde vaktiyle, Ya urasayd kalanlar gzelce tadile Yarm pabula gezen donsuz buuk zibidi Bir Arnavutluu isyana kaldrr m idi? ()
(Safahat -IV, s.280)
Burada aka anlalaca gibi Mehmet kif, mahalle mekteplerini mill birlik ve beraberlii salayan bir unsur olarak bakmaktadr. Unsurlar arasndaki bu ayrlk ve ayrcalklarn ona gre cehalet yznden olmaktadr. Mehmet kif, yine ayn eserinde yer alan baka bir iirinde, okullarda teorik bilginin deil, uygulamann yani pratiin esas alnmasn ister: Nazariyta boulmakla geen mre yazk ! Ameli kymetidir kymeti ilmin artk !
(Safahat IV, 248 )
Mehmet kif, insan ve toplumun ilerlemesine engel olan faktrlerin banda gelen bilgisizlikle savamaya yrekten inanm, onun millet hayatndaki nemini ok iyi anlam bir airdir. Ona gre eitimin ve bilgi edinmenin temel yeri mektep olmakla birlikte, ilk eitimin alnaca yer olarak ileyi gsterir: Bu cehlet yrmez; asra bakn: asr- ulm Balasn terbiyeniz, ilelerden, olum ! (.) Kimse evldn chil komak ister mi ayol? Bize lzm iki ey var: Biri mektep, biri yol !
(Safahat-IV, s. 280)
aire gre milleti kurtarmann, ancak bilgisizlii, yani cehaleti yenmekle mmkn olacaktr; yoksa bu millet batp gidecektir.
458
Asrlarca sren uykudan artk uyanmann zaman gelip gemitir bile: Felketin ba, hi phe yok, cehletimiz; Bu derde are bulunmaz ne de olsa mektepsiz!
(Safahat-IV, s. 280)
Ona gre milletin bilgisizliini ve lkenin geri kal nedenlerinden birisi yksek tabakann halka stten bakmas ve aydnlarla halk arasndaki varolan uurumdur. Eer halk, nde giden aydnn kendinden bilir ve onunla zihnen anlaabilirse, yaplan yenilik ve hareketler abuk geliir. Halk kendisinden olan veya kendine yakn hissettiini benimser: Sizde erbb- tefekkrle vmn aras Pek ak, ite budur bence vcdun yaras
(Safahat II, 181)
Mehmet kife gre devletimizin kmeye yz tutmasnn asl nedeni, beikten itibaren ocuklarn kulaklarna fsldanan ve daha sonra retmenler, yazar ve devlet adamlar tarafndan ilenen karamsarlk ve korkak bir hayat ve eitim felsefesidir. Ayrca dayakla terbiye vermeyi amalayan retmenler, rencilere cesaret alayacak ve zgvenlerini arttracaklar yerde, korkak, rkek, hareketsiz ve karamsar nesiller yetitirerek devletimizin ayakta durmasn engellemilerdir. imdiye kadar genlie hep mitsizlik ezberletilmitir. Halbuki rkek ve korkak nesilden hayr yoktur. Onun iin genliin mitleri krlmamaldr. Her frsatta onlarn azimlerini bilemek gerekir. Genlie doduu gnden itibaren aile ve evresinin, istikbal iin mcadele ruhu telkin etmesi, mitsizlik ruhu alamamas gerekir. Eitimde en byk hatamz budur.3 air, Safahatn 6.snda Trk genliini temsil eden smn syleyiiyle duygu ve dncelerini yle dile getirir: Zerk etmediler kalbime bir damla mid, Hoca, dnyada yaanmaz, yaamaktan nevmd.
3 Sebilrread, c. 18, nr. 458.
459
Daha mektepte ocuktuk, bizi yldrd hayat, Oysa hi korku bilmeyecektik, heyhat ! Neslim rkekmi, evet, yoktu ki rktmeyeni, Yr olum! diye teci edecek yerde beni, Diktiler karma bir kapkara mstakbel ki, yle korkun olamaz hortlasa devler belki ! Bana dnyaya karken batacaksn !dediler. () Bir k gsteren olsayd eer, tek bir k, Biz o zulmetleri bin para edip kmtk. ki yz senedir serpemiyor bizde ebb, nk barenin tisine iman harap. (Safahat VI, 395 ) Mehmet kif, Safahatn 7. blm olan Glgelerde de o devirde karamsar yetitirilen genlik konusunu tekrar ele almtr: Doduk, yaamak yok size! derlerdi, beikten, Dnyay mezarlk bilerek indik eikten, Telkn-i hayat etmedi asla bize bir ses Yurdur ezel yass bayku gibi herkes, Yesin bulank ruhunu zerketmeye bakt; Melun a bir nesli uyuturdu, brakt. Devlet batacak! ite bu ldrd ebb. Git yokla da bak, var m kmldanmaya tb? fkna yklense de binlerce mehlik, Batmazd, hayr, batmad, hem batmayacaktr, Tek sen uluyan yesi gebert, azmi uyandr! Mehmet kif, ocuklarn kafalarnn peri masallaryla, umac hikyeleriyle doldurulmamas ister. Kafalarnn dn deil, iini
460
nizama sokmak gerekir. Ayrca dayakla yaplan eitim ise tamamen faydaszdr: Gl deil, kl bile bitmez sopa altnda! Hele! yle olsayd, u karndaki yaln kelle, Fark olunmazd Kzanlktaki4 gllklerden ! (Safahat V, 365 ) air, bilgili ve evresine k saan retmenlere ok deer verir, onlar savunur, Bu arada genlerin Avrupada renim grmeleri, orada kendilerini ok iyi yetitirip yurda dnmeleri ve hizmet vermeleri zerinde durur. Gece gndz alarak Batnn sadece bilimini alarak yurdumuza yararl bilgilerle gelmeleri gerektiini yle ifade eder: Sade garbn, yalnz ilmine dnsn yznz, O ocuklarla beraber, gece gndz didinin Giden yz senelik ilmi sk elde edinin Fen diyarnda szan namtenahi pnar Hem iin, hem getirin yurda o nafi sular Ayn menbalar ihya iin artk burada Kafanz ilesin, olum kanal olsun arada. lkenin geleceinin temeli olan genlie nemli uyarlarda bulunur. Bunu Safahatnda genlie Asmn ahsnda tler verirken drt konuya nem verilmesini tavsiye etmektedir. Birincisi: Marifet (ilim, teknik, sanat, her konuda ustalk..) ve ikincisi de fazilet ( iyi huy , iyi ahlk, tutarl kiilik..) tir. Marifet, milleti mutlu klacak btn maddi imkanlarn hazrlanmasn temin edecek, fazilet de bunu olgunlatracak ve tamamlayacaktr. nc olarak da liyakatli (nitelikli, iyi yetimi) olmal. Drdnc ve son olarak da vicdanl olmaldr.
4 Kzanlk: Bugn Bulgaristan snrlar ierisinde bulanan, gl baheleri ve gl
yayla mehur bir yer.
461
Mehmet kif, iyi bir retimde, retmenler kadar iyi ve uygun yazlm ders kitaplarnn da nemini belirtir. kif, ocuklar iin yazlan birok kitaplarn, bykler tarafndan bile zor anlaldn, retmenlerin ise bunlar anlatmakta glk ektiini dile getirir. lkretim ve Lise kitaplarnn Maarife yaplacak bir yarma ile yazdrlmas gerektiine inanr.5 Ona gre, bizim arzulanan biimde bir toplum olamamamz eitimimizin hatasdr. Bizi sadece birey olarak deil, toplum olarak da deitirip iyiletirecek bir eitime ihtiyacmz vardr: Bakyorum, ayr ayr pek iyi adamlarz. Bizi medeniyette dnyalar kadar geride brakan milletlerin fertlerinde bizdeki byklk yok. Sonra bakyorum, bir yere gelince bir heyet-i itimaye(topluluk) tekil edemiyoruz. nk o terbiyeden mahrumuz. te bizim muhta olduumuz terbiye asl bu ikinci terbiye olacak.6 O zamanki yksek retim kurumlar olan medreselere dikkat eken Mehmet Akif, bu kurumlarn artk bni Sina, Gazali vb. gibi bilim adamlar yetitiremediini; medreselilerin Kurandan kuru mn karmakla uratklarn, yalanc dnya felsefesi ile toplumu uyuttuklarn ifade eder. Ayrca Mehmet kif, asrn icabna uymak zorunda bulunduunu, slah edilmeleri gerektiini ileri srer. Eer gerekli olan dzeltmeler yaplmazsa ve hep iskolastie (kalplam ortaadan kalma bilgilere) balanp kalnrsa sanayi olmaz, lke ilerleyemez: Bunu temin edemezlerse nihyet hocalar, skolastikle sanayi yola gelmez, bocalar !
(Safahat - VI, 391)
air, Tanzimattan sonra alan yeni okullar da eletirir: Bu kurumlar mstehlik (tketici) adam yetitirmekte, lkenin iine yarayacak, ihtiyalarn giderecek insanlar karmamaktadr. nk renciler grmeden okumakta, hayat anlamamaktadrlar. Bu
5 6 Mehmet kif, Kurandan yetler, s. 274-275. Hasbihl, Srat-i Mstakim, c. V, nr. 108.
462
tr okullardan mezun olanlar, Batnn msbet bilimlerini deil, ktlklerini alp gelmektedirler. Bu durumun ba sorumlular, mill ve din deerleri tanmayan, halkndan kopuk muallimlerdir. Mehmet kif, ou branlarda meslek adam yetimediini, dardan eleman getirtildiini; alacak yeni okullarn da lke ihtiyalarna cevap vermesini, bizi yabanclara muhta olmaktan kurtarmasn, ayrca bu okullarn kendileri iin yaplan masraflara lyk olarak mill ihtiyalarmz karlamasn ister: Bir alay mekteb-i li denen yerler var; Sorunuz, bunlara millet ne verir? Milyonlar. u ne? Mlkiye. Bu? Tbbiye. Bu? Bahriye. O ne? O mu? Baytar. Bu? Ziraat. u? Mhendishne. ok gzel, hibiri hakknda szm yok, yalnz, Ne yetitirdi ki unlar acaba? Anlatnz! imiz dt m tersaneye, yahut denize, Mutlaka detimizdir, koarz ngilize. Bir ykk kpr iin Belikadan kalfa gelir; Hekimin hzk bilmem nereden celbedilir, Mesel bte hesabtn yoktur karan, Hadi maliyeye gelsin bakalm Msy Loran Hani tezghlarmz nerde? Sanayi nerde? Ya Brkselde, ya Berlinde, ya Manesterde.
(Safahat VI, 393)
Mehmet kif, Tanzimattan sonra almaya balam ve lkenin her tarafna yaylm olan yabanc okullarda, Cizvit, Frere, Amerikan v.s. gibi Hristiyan tarikat mekteplerinde pek ok Mslmann ocuklarn okumak iin vermesini de eletirir ve bu durumun Trk toplumuna aabilecei zararlara da dikkati eker.
463
nk buralarda ou derslere Trk-slm dman papaz ve misyonerler girmektedir: Biz ne hamiyetsiz adamlar ve ne vazifesiz babalarz ki mevcut mekteplerimizi ie yarar hale getirmek, yahut yeniden adamakll messeseler yapmak tarafna hi yanamayz da geleceimizi tekil edecek cierprelerimizin terbiyesini o gelecein hayalinden bile rken yabanclara brakyoruz7 SONU: Mehmet kife gre, ncelikli olarak, halk eitmeli, ykseltmeli; cehaleti ve tembellii yenecek bir eitim sistemi kurmalyz; ayrca halkla aydn arasndaki mesafeyi kaldrmalyz. Topluma bilim ve alma sevgisi alamalyz, Karamsarl brakp azimli olmalyz, Eitim sistemindeki bozukluu gidermeliyiz, Mkemmel retmenler (edepli, marifetli, liyakatli, vicdanl) yetitirmeliyiz. lkretim okullarn yaygnlatrmalyz, Yarmalar aarak ocuklarn anlayaca dzeyde ders kitaplar hazrlamalyz, Yksek retime nem vermeliyiz. KAYNAKA: AKYZ, Yahya; Trk Eitim Tarihi ( M.. 1000- M.S.2004), Ankara, Eyll 2004, PegemA Yay., 458 sf. AKYZ, Yahya; Mehmet kifin Eitim Grleri ve Trk Eitim Tarihindeki Yeri, Mehmet kif lm Toplants, Milli Ktphane, Kltr Bak. Yay. Ankara 1989, s. 33-40.
7 Hasbihal, Srat- Mstakim, c. 4, nr. 98.
464
KAVCAR, Cahit; Mehmet kifin iirlerinde Eitim Deerleri, Mehmet kif lm Toplants, Milli Ktphane, Kltr Bak. Yay. Ankara 1989, s. 169-178. ZBEK, Abdullah; Bir Eitimci Olarak kif, Selam Yay. Konya 1988. 94 sf. YET, Kzm; Mehmet kifin Sanat, Edebiyat ve Fikir Dnyasndan izgiler, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurum Yay., Ankara 1992 , VI+218 sf.
465
466
ABDRRED BRAHMN ZNDE: Alem-i slmn Hli ve ttihad- slmn mknlar zerine
Yrd. Do. Dr. Mehmet KAYGANA* Yoruma ak olu ve ok anlamllk edeb eserin temel vasflarndandr. Bu noktadan hareketle bir edeb metinde sylenmeyen de sylenen kadar dikkat ekici olabilir. Mehmet Akifin Safahtn ikinci kitabnda Abdrreid brahim Efendiye izdii rota ve sylettikleri, byle bir okuma iin son derece elverilidir. lk olarak Sleymaniye Camii ve Galata Kprsn betimleyen air, bu iki eseri slm toplumunun ideal grnm adna birer sembol olarak kullanr. Szkonusu eserde Abdrreid brahim Efendi, ncelikle hilafetin emanetisi olarak mmetin sorumluluunu tayan Osmanl payitahtnn iinde bulunduu durumu gzler nne serer. Ardndan Osmanl siyasi egemenlii dndaki slam topluluklarna ait gereki gzlemlerle tabloyu tamamlar. Bylece okuyucu btn slm leminin ilm, siyasi ve ekonomik adan ne durumda olduunu grme imkn yakalar. Abdrreid brahimin yolculuu stanbulda balar, dilUral blgesi zerinden Trkistana, oradan Uygur blgesine (Dou Trkistan) uzanr ve Hindistan zerinden dnlen stanbulda son bulur. Sz konusu gzergh, slm corafyasn Osmanl merkezinde
* Amasya niversitesi Eitim Fakltesi, mehmetkaygana@hotmail.com
467
ele alan bir zihniyeti yanstr. stanbul, Osmanl Devletinin tm Arap corafyasn ve Balkanlar kapsayacak ekilde- dolaysyla hilafetin semboldr. Yukarda zikredilen dier mekn adlar Osmanl dndaki slam corafyasn temsil edecek geniliktedir. Merutiyet ncesi stanbulu, Trkistan ve Uygur blgesi, slam toplumlarnn madd manev anakronizmini terih iin seilmi bir kesittir. dil-Ural blgesi, Hindistan ve Merutiyet sonras stanbulu modernleme srecinde yaanan aksaklklarn takdimi iin biraya getirilmi rneklerdir. Kanaatimiz odur ki Akifin Abdrreid brahim Efendinin cmleleriyle dile getirdii tenkitler mefhum-u muhalifiyle ele alndnda olmas gerekeni iaret eden bir okumaya izin vermektedir. almamzda byle bir okumayla slm birliinin nndeki engellerin ve yeniden dirili iin yaplmas gerekenlerin mill air tarafndan nasl takdim edildiini ele almay amaladk. Anahtar Kelimeler: Mehmet Akif Ersoy, Sleymaniye Camii, Galata Kprs, iir Tahlili, ttihad slm Abstract In The Lead of Abdrreid Ibrahim On the State of the World of Islam and the Means of the Islamic Unity Phd Mehmet KAYGANA The key features of this literary work are being open to critics and being polysemantic. Taking these into consideration we should say things that are not stressed in the literary work can be as conspicuous as those stressed. The route set up for Abdrreid Ibrahim Efendi by Mehmet Akif in the second book of Safahat and the text written for Abdrreid Ibrahim Efendi to articulate are extremely suitable for such kind of reading of a literary work. To begin with, the poet having described The Sleymaniye Mosque and the Galata Bridge, used these two masterpieces as a symbol of the ideal view of the Islamic community. In the literary work mentioned above Abdurreid Ibrahim Efendi observes the condition of the capital city of the Ottoman
468
ABDRRED BRAHMN ZNDE: Alem-i slmn Hli ve ttihad- slmn mknlar zerine Yrd. Do. Dr. Mehmet KAYGANA
Empire, as the trustee of the former caliphate and the bearer of the responsibility of the all the Islamic community. Them he completes the picture by the realistic portrait of the part of the Islamic community outside the political dominance of the Ottoman Empire. Thus the reader can observe the scientific, political and economic state of the Islamic world. The journey of Abdurresid Ibrahim begins in Istanbul, then stretches to Turkistan via dil-Ural region, then to Uygur region (The Eastern Turkistan), finally in India turning back and ending in Istanbul. The route under discussion reflects the dominant mentality of the Islamic community in the central region of the Ottoman Empire. Istanbul representing the Ottoman Empire that covers all the Arabic territories and the Balkans, is also the symbol of the caliphate. The locations mentioned above all have the potentiality of representing the Islamic world outside the Ottoman borders. Istanbul before the Constitutional Monarchy, Turkistan and Uygur region are the locations chosen for establishing both physical and spiritual anachronism of the Islamic Communities. The examples of defects in the period of modernization of the dil-Ural region, India and Istanbul in the period after the Constitutional Monarchy are gathered separately. We firmly believe that by the sentences full of criticism that Akif makes his protagonist Abdrreid Ibrahim Efendi articulate let the reader interpret the work as mentioned above. In this work we aimed at emphasizing the way the National poet represented the important and necessary changes that night be done for overcoming the barriers ahead of the Islamic unity and for ts revival. Key Words: Mehmet Akif Ersoy, Sleymaniye Mosque, Galata Bridge, Anlysis of poem, Islamic Unity Giri slm inan, dnce, ahlk, siyaset, idare ve hukuk bakmndan hayata hkim klmak, Mslmanlar arasnda birlik ve dayanmay tesis ederek slam lkelerini Bat karsnda geri kalmlktan kurtarmak amacna ynelik bir zm aray olarak (Trkne, 2001: 60) slmclk, edebiyatta en gl ve samimi
469
sesini Akifte bulmutur. Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krssnden itibaren Mehmet kifin iiri slamclk anlayn en geni biimde ifade eden bir edeb metindir. (Okay ve Kahraman, 2001: 70) Sahahat1 slm birlii dncesini ele al noktasnda dikkat ekici bir sluba sahiptir. Akif, istediini yazabilen, vezni kafiyeyi, kelimeyi diledii yere srkleyebilen bunlar yapabilmek iin iirini mekanik denilebilecek bir plan etrafnda kurgulayan bir airdir. (Kuntay,2011: 323) Safahatn genelinde grlen bu dikkat Sleymaniye Krssnde de mevcuttur. Bu adan yaklaldnda iirin Galata Kprs ve Sleymaniye Camii tasvirleriyle balamas bir tesadf deildir. Aksine bu msralar metne ikin anlamn inas noktasnda iirin genelini birbirine balar ve sz edilen mimari yaplara ykledii sembolik anlamlarla bu eserleri lemi-i slmn durumu ve ittihad- slmn imkn adna bir deerlendirme lt haline getirir. Sleymaniye Krssnde, yes, yosun ehreli miskin sular, hilkate ksm durgun kenar, pis, eski, alam yzl sakil evler ve ac gibi ifadelerle younlatrlan bir panorama ile balar. Kapkaranlk bir halet-i ruhiyeyi yanstan bu tablonun orta yerine, insanda tm bu olumsuzluklarn msebbibiymi hissi uyaran kpr2 yerletirilmitir. Sonrasnda keskin bir istihza ile ayrntlar belirginletirilen bu kpr, yaanlan zamann (sosyal, siyasi ve ekonomik) gerekliini temsil edecek bir kvama getirilmi ve okuyucusunu byle bir gereklie ahit olmann, ondan kaamamann hznne hapsedilmitir.3 Sanat ve iktidar arasndaki iliki daima insan zihnini megul etmitir. Hemen her sanat daln kapsayan bu hakikatin en somut ve gz alc sonularn mimaride grmek mmkndr. Goethe,
1 Mehmed kif Ersoy, Safahat, Haz.: M. Erturul Dzda, z Yaynclk, stanbul 1991. Eserler ilgili atflar bu baskdan yaplacaktr. 2 Akifin szn ettii kpr 1875te yaplan ve 1912ye kadar kullanlan 3. Kpr olmaldr. Resimdeki bu kpr artk miadn doldurmu olduundan -1912de yenilenmitir- airin eletirileri yerinde ve gereki gzlemlere dayanmaktadr diyebiliriz. 3 Bu biraz eelediinizde gzya bulacanz tam da Akife has bir istihzadr. (Kuntay, 2011:377)
470
mimariyi dondurulmu mzie benzetirken iktidar ile mimari arasndaki ilikiye de aklama getiriyor bir bakma. Baz eserleri bir devrin, ahsn ya da zihniyetin sembol olarak grmemize sebep olan mimari ile iktidar arasndaki bu iliki, Akifin de dikkatinden kamamtr. Zira Sleymaniye Krssndeki Galata Kprsnn hangi dnemin, ahsn ya da zihniyetin temsilcisi olduu sorusunun cevab, sz edilen metnin niyetini bulabilmek adna son derece nemlidir. iirin planlan, yukardaki soruya cevap verebilmek iin okumann srdrlmesini gerekli klar. Baklarn Sleymaniye Camiine eviren airin syledikleri, bir yandan Sleymaniyeyi ve temsil ettii deerleri yceltirken dier yandan kyas unsuru olarak kullanld Galata Kprsnn biraz nce deindiimiz kesif grnmn karartr da karartr. Sanatkr bylece, Kpry betimlerken kulland ironik slubu Sleymaniyeyi anlatrken de srdrm olur. Cami iin sylenen her olumlu sz, bu ironi sebebiyle, Kpry ve iirde kazand sembolik manay glendirir. Meseleyi daha anlalr klmak iin Sleymaniye Klliyesine yakndan bakmakta fayda var: Tarihi yarmaday oluturan tepelerin en yksei zerine kurulan Sleymaniye Camii, Boaz, Marmara ve Halii gren Galata ve Karakye nazr muhteem bir mevkie sahiptir ve gemite olduu gibi bugn de stanbulun en grkemli yaptlarndandr. Cami, drt medrese, tp medresesi, darifa, darlhadis medresesi, sbyan mektebi, darlkurra, tabhane, druzziyafe, kervansaray, dkkanlar, hamam ve trbelerden oluur. Osmanl dneminin en byk klliyesidir ve mimarlk tarihinin en byk antiye organizasyonlarndan biriyle gereklemitir. Menzil klliyelerinin kervansaray-imaret-hamam ls ile kent klliyelerinin darifa ve medrese yaplarn grkemli bir caminin evresine toplayan, ancak esasen eitli bilim dallarnn bir arada okutulduu geni kapsaml bir yksek retim sitesi olarak tasarlanan Sleymaniye Klliyesi, ok ilevli klliye modelinin ileri bir aamasn yaratmtr. Osmanl Devletinin en parlak dneminin, en gl hkmdarnn ve en iyi mimarnn ortaya koyduu bir
471
simge yapdr. (http://www.mimarlikmuzesi.org/Collection/ Detail_suleymaniye-kulliyesi_10014.html) Akif iin Sleymaniye, her eyden nce yaanlan gerekliin sebep olduu acy ve karamsarl4 bertaraf edecek bir kymettedir. Yeryznn kirinden pasndan uzak, adeta nurani bir yapdr.5 Bu emsalsiz eser, Mslman imann somut halidir. (Ersoy, 1991: 142) Sz konusu iman son derece ftrdir. Sleymaniye nasl zerinde kurulduu tepenin tabii bir uzants gibi duruyorsa bu iman da temellerindeki ilim, inasndaki gayret ve irade ile insan ftratnn gereklerine uygun; sarslmaz, yklmaz bir nvedir. Akifin peinde olduu da ite sarslmayan, yklamaz ve alamaz bu imandr. Sleymaniyeyi ortaya karan imann temelinde tabiatla boy lebilecek bir ilmi birikim yer almaktadr. Gerekte de Sleymaniye evresindeki medreseler Osmanl ilmiyesinin Fatihten sonraki merkezidir. Byle bir ilm birikim tekrara den, yenilie kapal bir medreseyle deil bni Rtleri, bni Sinalar yetitiren medreselerle salanabilir.6 Sleymaniyeyi ina etmek iin ilim ve imanla birlikte byle bir almay batan sonra idare edebilecek bir organizasyon becerisi, bu alma iin gerekli insan kaynaklarna ve tm bunlar idare etmek iin ynetim kudretine ihtiya vardr. Ayrca bunlara imkn tanyacak gl bir ekonomi de sz konusu iin olmazsa olmazlarndandr. Sleymaniye Krssnde adl eserin yirmi nc msrandan balayarak neredeyse 100 msra boyunca Mehmet Akif, Sleymaniyeyi sembolletiren bu zellikleri betimler.(Ersoy, 1991:142-147) Kusursuz kabul ettii bu eserin tm bileenlerini izah ederek ona sembolik bir mana ykler. Sleymaniye ile Galatann
4 Safahatn bu ve benzeri satrlarnda bahsedilen strab metni okumayanlara anlatmak gerekten zor. Ard ardna yaanan siyasi, askeri ve ekonomik ykmlarn hassas ruhlardaki yanksn yine Akiften bir rnekle anlatalm: Akif bana iki defa aladn syledi: Biri bu ocuu (Hasta iirindeki veremli renci. MK) yazarken; bir de Sleymaniye Krssnde inkraz tasvir ederken. (Kuntay, 2011: 80) 5 Eserin ilk basksnda Cami tam da buna uygun bir msra ile tavsif edilir: O semv yuva: O Hud lnesi (Ersoy,1991: 142) 6 Kuntay, Akif iin medresenin tam da bu anlama geldiini belirtir. (Kuntay,2011: 281)
472
ironik bir ztlkla birbiriyle ilikilendirildiini hatrladmzda Galata da benzer bir sembolik manann taycs klnr. Bizce Akif, byle bir kompozisyon ile Sleymaniyeyi, ideal slam toplumunun sahip olmas gereken zelliklerin temsilcisi klmtr. man paydasnda bulumu, ilme ve almaya deer veren, ekonomik anlamda kendine yeterli, gl bir ynetim organizasyonuna sahip bu toplum, ideal bir devlet yaplanmasna vcut verecek bylece btn mmeti bir arada toplamasa bile koruyabilecek bir imkna ulalacaktr. Galata Kprs ise yukardaki idealden uzaklam, gerek manada imana ulaamam, ilme gereken deeri vermeyen, alma ve gayretten uzak, bakasna muhta olmaktan gocunmayan, yaad aclara ve daha fazlasna mstahak bir toplumsal yapy sembolize etmektedir. iirin ilerleyen blmlerinde bu zelliklere klelii kader zannetmek, dinin ruhuna yabanclk, vurdumduymazlk, aydn ve halk arasndaki kopukluk ve yabanclama, zevkperestlik, ahlakszlk ve nifak gibi olgular da eklenecektir. Sleymaniye Camii ve Galata Kprsne yklenen bu anlam dndmzde, slm leminin durumu terih masasna yatrlabilir, sorunlar tespit edilip zm iin olmas gereken iaret edilebilir. Manzumenin geri kalannda yaplmak istenen de budur. lemi slmn Halleri ve ttihad slmn mknlar Mehmet Akif, bu iki mimari eseri yukarda izah etmeye altmz sembolik manay tayacak ekilde tasvir ettikten sonra onlar bir l birimi gibi okuyucunun eline verir ve okuyucu da Abdrreid brahim Efendinin ardndan slam leminde gezdirir. lk durak hilafetin merkezi, Osmanlnn bakenti stanbuldur. Abdlhamit dnemi stanbuluSaltanat namna, din namna trl maskaralklarn yaand, rezaletlerin, felaketlerin st ste yld, saraylarn maskaralarn, hayszlarn admlad bir payitaht. Medrese, mektep, siyaset ve askeriyesi kokumu bir bakent. lim merkezlerini, ilmin babadan ola geeceini zannedecek kadar cahillerin igal ettii, brokrasinin en nemli makamlarnda ehliyetsiz kiilerin oturduu Osmanl bakentinin
473
sorunlar bunlarla da bitmez. Fazilet sahibi bireyler iine dtkleri mitsizlik nedeniyle kmldamakszn kanlmaz sonu beklerken, dini de kendi mitsizliklerine alet etmektedir. Halk ise l topra serpilmiesine vurdumduymaz, olanlardan habersiz, tepkisiz. Kamuoyu yok. Vaiz, bu hasta adamn ruhuna Fatiha okumann uzak olmad kansndadr. ( Ersoy, 1991: 148-150) Evet Osmanl, krsdeki vaizin de belirttii gibi, deil mmeti bir arada tutmak kendi varln dahi devam ettiremeyecek bir durumdadr. Yani, metnin banda Sleymaniye Camii ile sembolize edilen ideal slam toplumu olmaktan ok uzaktr. yleyse Mslmanlar bir arda tutacak, koruyup gzetecek, toplum nerededir? Abdrreid brahim bu sorunun cevabn aramak zere Rusyadadr. Hkmettii insanlar bask, korku ve lmle bir arada tutmaya alan bu lkenin Mslmanlar arasnda an gereklerini dikkate alarak bir dirili hareketi balatmtr. Kurduu matbaa ile insanlar aydnlatmaya alm, bir kamuoyu oluturmutur. Balatlan bu hareket, halk bir araya getirmi, zenginler imknlar seferber ederek okumas iin Avrupaya renci gndermeye balamtr. Ancak tm bu olumlu gelimeler, gidenlerin kendi deerlerine yabanclamas ve Rusyann basklar gibi nedenlerle meyvelerini veremeden engellenmitir. (Ersoy, 1991: 150-152) yleyse Rusya Mslmanlar da Sleymaniye ile temsil edilen mkemmellikten uzaktrlar. nk bunu gerekletirmek iin ncelikle kendi kendini idare edebilecek kudrete ihtiya vardr. Kendi bamszln koruyamayanlar hem sahip olduklar manevi deerleri sonraki nesillere aktarmakta zorlanrlar hem de dier Mslmanlara yardm edemezler. deal slam toplumunu arama yolculuu devam etmektedir. Bir dnem Trkln, ilmin ve imann ata yurdu olan Trkistanda da manzara korkuntur. Sokaklarnda saysz medresenin bulunduu Buharada ilim yoktur. Rasathaneleriyle nl Semerkant, hurafelerin karanlnda nefessiz kalmtr. Cehalet nifak azdrm, ahlk skt etmitir. Taassup her hayrl hamlenin nn alrken cahil hocalar rezilliklerini snnet diye pazarlamaktadr.
474
lmin ve ahlkn neslinin tkendii Trkistanda bolluk yaanan eylerin ilki cehaletken ikincisi uaradr. Kadn ve olana az suyu aktmay iir zanneden bu sanatkrlar eletirmek mmkn deil, nk tasavvuf her eye klf. (Ersoy, 1991: 152-155) Dou Trkistanda benzer bir durum sz konusu. Din ancak bir grenek Dnyadan kopuk bu corafya ne ilm ne de din yeniliklerden haberdar. Adeta zaman donmu Kuran ince gibi kraat eden bu insanlarn dini anlamalar mmkn deil Bu durum yalnz onlarn deil tm Mslmanlarn ortak meselesi (Ersoy, 1991: 155-156) mmet adna Osmanl padiahnn halini sormaktan baka bir ey yapamayacak durumda olan Dou Trkistan, Akifin arad ideal toplum olmaktan uzaktr. Doruluk, ahde vefa, vaade sadakat, efkat, zayfn hakkn gzetme, az ile kanaat, cmertlik, namusa dknlk, kutsal iin cann feda edebilecek adanmlk, kiisel ihtiraslardan kurtulmu olma, batnn yalnzca fenni ile ilgilenip moda vb. zararl zelliklerine mesafeli durabilme gibi vasflaryla Akifin ideal toplumunda bulunmas gereken tm zellikler Japon toplumunda mevcuttur. (Ersoy, 1991:157) Eksik olan tek ey kelime-i ahadettir. Bunun iin de Osmanlnn himmetine ihtiya vardr. Hindistanda, ngiliz mektebinde tahsil gren, mana kklerine bal, mukallit olmayan, fuhu ve ikinin tuzana dmemi yeni bir nesil yetimektedir. Ancak bu milletin Mslman Trkn ruh-i ehametine sahip olmay esaretten kurtulmalarn zorlatrmaktadr. ( Ersoy, 1991: 158-159) Her ne kadar kalabalklar kendilerine rehberlik edecek mnevver beklese de Hint Mslmanlarnn da aranan ideal toplum olmad ortadadr. Merutiyetin ilan, Mslman dnyasn kuatan bu karanlk gecenin iinde yalanc bir afak gibi parlayp snmtr. lme, sanayiye, kanuna ve eitime sarlmak varken kargaaya teslim olan Osmanl, fikir zgrl diye nifak beslemi, kardeliin birletiricilii yerine kavmiyetiliin ayrtrclna sarlm, aydn ile halk arasnda iletiim olmayan felli duruma srklenmitir. (Ersoy, 1991: 163- 165)
475
Sonu Abdrreid brahim ile yaptmz gezinti de bize gsteriyor ki ideal slam toplumunu temsil etme noktasnda Mslman halklar Sleymaniyenin karsndaki Galata Kprs durumundadrlar. Osmanl da bunlarn arasndadr. Oysa slmn son lema-i midi bu millettir (Ersoy, 1991: 187) . Mevcut durum slah edilmediinde yaanacaklarn bugne kadar yaanan aclarla kyas mmkn deildir. Ailelerin a ve plak, milletin vatansz kalmamas iin, namusun payimal, camilerin opera ve kilise olmamas iin, sahip olunan bu topraklarda dilenci durumuna dmemek iin gzya yerine ter dkmek gerekmektedir. (Ersoy, 1991: 168-170) Aydn ile halk arasndaki yabanclamay bitirmek ve itimai bnyedeki felci yenmek gerekmektedir. Her eyden nce millet ve devlet olarak hayatta kalmak, sonrasnda yeni Sleymaniyeler ina edebilmek iin, dini asr- saadetteki gibi alglayp mana kklerimizden kopmadan batnn ilim ve tekniini tevars etmeliyiz mesaj bizce metnin olmas gerekeni iaret ederken syledikleridir. Mehmet kif, Sleymaniye Krssnde adl eserinde setii mimari yaplar birer sembol olarak kullanm, okuyucusuna slam leminin iinde bulunduu durumu son derece gereki gzlemlerle7 anlatm ve olmas gerekene iaret ederek metnini sonlandrmtr. Son olarak unu da belirtmek gerekir ki kifin ortaya koyduu ltn gnmzde de geerliliini koruduu bir gerekliktir.
7 kifin Tatar Trkleri, Trkistan, Uygur ve Japonyaya dair bilgileri Abdrreid brahimin Srat- Mstakimde yaynlanan mektuplarndan ve lem-i slam adl eserinden edindii bilinmektedir. (Karabiber, 2009: 596)
476
KAYNAKA
ERSOY, Mehmet kif. (1991). SAFAHAT. (Haz. : Erturul DZDA). stanbul: z Yaynclk. KARABBER, Namk Kemal. (2009). Sleymaniye Krssndeki Vaiz: Abdrreid brahim Efendi (1857/1944). Uluslararas1. Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitab. C. 2. Burdur: 593-604. OKAY, Orhan; KAHRAMAN, lim. (2001), slmclk. TDV slm Ansiklopedisi. C. 23. stanbul: TDV, 70-71. TRKNE, Mmtazer, (2001). slmclk. Ansiklopedisi. C. 23. stanbul: TDV, 60-62. TDV slm
(http://www.mimarlikmuzesi.org/Collection/Detail_suleymaniyekulliyesi_10014.html)
477
478
MEHMET AKFN GELENEK VE YENLE BAKII
Nazmi YILDIRIM* zet XIX. Yzylda slam dnyasnda ortaya kan fikir hareketleri, bugne olan etkisi bakmndan Batdaki aydnlanma dnemine benzetilebilir. Nasl ki Batda aydnlanma ile birlikte, bata din olmak zere felsefe, sanat, edebiyat ve bilim alannda gemie ynelik bir sorgulama ve hesaplama yaanm ve birtakm yeni fikir ve dnceler gndeme getirilmi ise slam dnyasnda da Batyla olan ilikilerin etkisiyle benzer bir srece girilmitir. Bu sre bir etkilenme, dnm ve atma olgusunu da beraberinde getirmitir. Gelenek ile yeniliin atmas olarak nitelendirilen bu gelimenin, slam dnyasnda yeni baz dnce akmlarnn domasna yol at bilinmektedir. Bu akmlardan biri de slamclk olarak adlandrlan fikir hareketi olup, Mehmet Akif de bu hareketin nde gelen simalarndan saylmaktadr. Hibir artta gemi, tarih ve inan deerlerinden yz evirmeyi dnmedii gibi an gereklerine bigne kalmay da onaylamad eserlerinde aka grlen Mehmet Akifin, bu duruu ne btnyle eski hal, ne de tmyle yeni hal eklinde ifade edilebilir.
* Aratrmac-Eitimci (ekmeky..O) nazmi1617@gmail.com
479
Abstract The Perspective Of Mehmet Akif To Tradition And Modernity Thought movements that arose in the XIX. Century in the Islamic World can be compared to the Enlightenment in the Western World, in terms of their influence on the present. Similar to the effects of the Enlightenment which brought about the questioning of and confrontation with the prevalent conceptions of religion, philosophy, art, literature and science, new ideas and thoughts have flourished in the Islamic World, as aresult of a new process stemming from relations with the West. This process has also led to influence, transformation and conflict. This development, described as the conlict between tradition and modernity, has given birth of some new tought movements in the Islamic World. Mehmet Akif is one of the prominent characters of Islamism, as accepted as one of these new movements. Mehmet Akifs position, which never disconciders the values of past, history and faith, can be defined as neither totally past, nor present, all in all. Mehmet Akifte Gelenek - Yenilik XIX. Yzylda slam dnyasnda ortaya kan fikir hareketleri, bugne olan etkisi bakmndan Batdaki aydnlanma dnemine benzetilebilir. Nasl ki Batda aydnlanma ile birlikte, bata din olmak zere felsefe, sanat, edebiyat ve bilim alannda gemie ynelik bir sorgulama ve hesaplama yaanm ve birtakm yeni fikir ve dnceler gndeme getirilmi ise slam dnyasnda da Batyla olan ilikilerin etkisiyle benzer bir srece girilmitir. Bu sre bir etkilenme, dnm ve atma olgusunu da beraberinde getirmitir. Gelenek ile yeniliin atmas olarak nitelendirilen bu gelimenin, slam dnyasnda yeni baz dnce akmlarnn domasna yol at bilinmektedir. Bu akmlardan biri de slamclk olarak adlandrlan fikir hareketi olup, Mehmet Akif de bu hareketin nde gelen simalarndan saylmaktadr. Hibir artta gemi, tarih ve inan deerlerinden yz evirmeyi dnmedii gibi an gereklerine bigne kalmay da onaylamad eserlerinde aka grlen Mehmet Akifin, bu duruu ne btnyle eski hal, ne de tmyle yeni hal eklinde ifade edilebilir.
480
MEHMET AKFN GELENEK VE YENLE BAKII/ Nazmi YILDIRIM
Bu almada yaad adaki btn gelimeleri yakndan takip eden, milletinin geri kalmlktan kurtulmas iin aba harcayan, eserleriyle dnmz olduu kadar bugnmz ve yarnmz da anlamamzda yol gsterici olan Akifin gelenek ile yenilik hakkndaki grleri irdelenmektedir. Gelenek ve yenilik, btn alar boyunca atm, biri dierini hep reddetmitir. Bu reddedile beraber her ikisi de varlklarn dierine borlu olduunun farkndadr. Her ey zddyla kaimdir ilkesinde de olduu gibi ikisi de hakllklarn ispat iin karsndakine muhtatr. Aslnda Gelenein modernlikle ve adalkla, gelecein gemile atmas gelenek ve yenilik kavramlarna kesin snrlar koymaktan kaynaklanmaktadr. Oysa hem gelenein hem de yeniliin tarttmz blmlerde de grdmz gibi birbirinin devam veya biri dierinin tamamlaycsdr. Gelenek olmasa yenilik olmazd, yenilik olmasa gelenein deeri bilinmezdi. Bu nedenle eski ile yeni arasnda sistematik bir gidi-geli sz konusudur. Aslnda yeni srf yeni olduundan, eski de gemite kkletiinden dolay deer tamazlar. Her ikisi de onlar aan balayc deerlere gre kymetlendirilirler.( ifti , 2001:7) Bu konunun her dnemde ayn ekilde tartma konusu olmas ciddiyetini hala srdrdnn gstergesidir. Eski ile yeninin, gelenek ile yeniliin doru anlalmamasndan ve her ikisine de kesin tanmlar ve snrlar konmasndandr ki bunlarn taraftarlar da hep yanl deerlendirilmitir. Bir kii eer geleneki ise yenilik fikrini tayamaz, yeniliki olan biri de gelenee ait bir dnceyi savunamaz olarak grlmtr. Bu ekilde insanlar belli fikir kalplarna sokulmaya allmtr. Hlbuki bir kii gelenee bal kalmakla birlikte, yaad devrin yeniliklerine de pekl sahip olabilir. te Mehmet Akif de kendisini tanyanlar ve eserlerini iyi tahlil edenlerce byle deerlendirilen bir kiiliktir. Bunun yannda belirli bir gre mensubiyetlerinden dolay onu geleneki veya yeniliki olarak tanmlayanlar da olmutur. Fakat Akifi merkez edinerek sadece gelenek veya sadece yenilik taraftarl yapmak yanl bir tercihtir. ( Karaismailolu , 2007:61). Belki de Akifin gelenek ve gelecek kavanda durmas byle anlalmasna neden
481
olmaktadr. Bu nedenle onun gelenek ve yenilik asndan doru deerlendirilmesi gerekmektedir. M. Akifin, geleneki veya yeniliki/reformist olarak nitelendirilmesinin iki temel sebebi vardr. Onun dinine bal, slamn bir hayat nizam olarak yaanmasn arzu eden bir anlaya sahip olmas, Batc aydnlarca dinci veya geleneki olarak adlandrlmasna neden olurken; yaanan slam anlayn dinin zyle badamadn, dinin yeniden zne dndrlmesi gerektiini savunmas nedeniyle de mevcut dini anlayn devamn isteyen medrese mensuplarnca yeniliki veya dinde reform yapma taraftar olarak nitelendirilmitir. Batc aydnlarn dini anlamadn ve onlarn dine baklarnn ok yanl olduunu belirterek, bir kimsenin dindar olmasnn an yeniliklerine kar olmasn gerektirmeyeceini yaants ve fikirleriyle ortaya koyan Akif, Bat medeniyetini her ynyle benimseyen, geri kalmzn sebebini din olarak gren ve bu nedenle dine kar tavr alan Batclar, dini de Baty da bilmemekle sular. Akif, Batnn da dinine bal olduunu, dinsiz olmalarnn mmkn olmadn taklit edilmek istenen Baty rnek vererek ifade eder. Milletinin her sahada en ileri seviyede olmasn, asrlarn verdii tembellik ve ataletten silkinip kalkmasn, yirminci yzyln ilim, fen ve sanayisinin kendi milletinde de olmasn herkesten ok isteyen Akifin, bir mr boyu eserlerinde bunu dile getirmesi onun gerici, yobaz olarak nitelendirilmesinin hakszln aka ortaya koymaktadr. nk O, slamn ruhuna aykr olmamak artyla, devrindeki dier fikir sahipleriyle ibirlii, gnl birlii yapmaya her zaman hazr ( Okay, 1989:53) bir aydnd. te taraftan, dini anlay konusunda dnemindeki yanl uygulama ve yaaylarna kar mcadele veren, dinin zne dnmeyi savunan bir anlaya sahip olmas onun yeniliki olarak adlandrlmasn gerektirmez. nk O, bugne alkanlk olarak tanmamas gerektiini dnd, gemie ait baz olumsuz alkanlklar grenek olarak nitelendirmekte ve reddetmekteydi. (Karaismailolu , 2007:56). nsanlarn zamanla gelitirmi olduklar adet ve greneklerle, gnlk hayata dair inan ve kabullerle,
482
hatta ibadet adna gelitirdikleri bir takm yaant ve davranlarla slamdan uzaklatklarn, bylece bambaka bir din ortaya ktn dnr. slam toplumunun taassuba sarld bir dnemde dounun diriliini, slam zerinde yeniden dnmekte ve mevcut slam anlayn deitirip yenilenmekte gren (Cebeci, 2008:54) Akif, kutsal deerlere hrmet eden, ayn zamanda dini yaayan ve anane olarak niteledii gelenee bal bir kimsedir. yle ki onun bu duruunu, geleneksel bilgi ve irfanmzdan aktard hayata bak tarzndan anlamak mmkndr. slam bir varlk meselesi olarak gren, slamn gnllere yerlemesi iin, ayrntl bir yenilik program ortaya koyan Akif, bu programn birinci basamanda yanl anlalan kader, kaza, tevekkl, almak gibi gnlk ameli hayatla ilgili kavramlar yeniden tarif ederek, zihinlerdeki bulankl gidermeyi hedeflemektedir. kinci olarak ise, ileriye dnk faaliyet sahasnda canl ve dinamik bir ulhiyet, insan ve cemiyet anlay ortaya koymaya alyor (Bolay, 2007:53). Bu nedenle o, slam bir inan sistemi olmakla birlikte bir dnya nizam olarak ele alr ve ann meseleleriyle kar karya getirir. Ona gre slam, dnn ve bugnn insanna olduu kadar yarnn insanna da hitap etmelidir. nk onun cevherinde bu ebedilik vardr ( Okay, 1989:63). Akifin, grenek halini alm dinin, yanl anlalmasna kar durarak, slam asrn idrakine syletme forml (Okay, 1989:63) de slamdaki bu cevheri kefetmesinin bir sonucudur. Bir defa inan, temeli zerine oturdu mu, artk, gemite bu konularda sylenmi her eyin doru olmas gerekmez. Gemi kltr, tanmak, bilmek, onlardan faydalanmak bakadr, yeniye ak olmak baka. ( Okay, 1989:63). O, taklitle deil, kendimize dnerek, mazimizin altn sayfalarndan yararlanp k yolu bulmaya almaktadr. Akif, slamn temel kaynaklar olan Kuran ve Snnete dnlerek bugnn bilgileri ile bu kaynaklarn yeniden anlalmas, bu kaynaklara dayanmayan anlay ve sylemlerin terk edilmesi gerektiine inanyordu. O gn iin yeni saylacak dnceleri hi ekinmeden dile getiren Akifin, Dorudan doruya Kurandan alarak ilham / Asrn idrakine syletmeliyiz slam szndeki
483
dorudan doruya ifadesinden, arada geen yllar reddettii ve direk ana kaynaklara ynelmek gerektii karmnda bulunmak Akifi anlamamak demektir. nceki blmlerde iir ve yazlarndan yaptmz alntlar, bunun byle olmadn aka ortaya koymaktadr. O, gemiteki baz yanl anlay ve uygulamalarn terk edilmesi, bunlarn yerine slamn ana kaynaklar ve gemi limlerin grlerini dikkate alarak an getirdii sorunlara yeni zmler getirmenin zorunluluunu ifade etmitir. Onun reformcu olarak nitelendirilmesinde etken olan amillerden biri de Cemaleddin Efgani, Muhammed Abduh gibi zamannn yeniliki dncelere sahip bilginlerine kar derin bir sayg ve muhabbet iinde olmasdr. Onun devrinin birok Doulu ya da Batl yazardan yapt evirileri bir tarafa brakarak, bu iki bilginden yapt evirileri veya onlarn dncelerinden alnt yapmasn gereke gstererek; Akifin siletini izebilmek iin Efganl Cemaleddinle Msrl Abduhun portrelerini bir an bile gzden ayramayz (Cerraholu,2001:6-8) gibi deerlendirmeler, haksz, abartl ve parac bir yaklamn rndr. Hlbuki Akifin btn dini sylemlerinde ortaya koymak istedii ey, slam umdelerde kural ve kaidelerde bir reforma gidilmesi deil, toplumdaki slam anlayn dzeltilmesi ve slam sylemin her asrda geerliliini koruyacak bir canllkta olmasdr. (Cebeci, 2008:57) Bir kiiyi anlamak iin onun fikir dnyasn iyi tahlil etmek ve yaantsnn genel istikametine bakmak gerekir. Akifi doru anlamak iin de onun iirlerini dikkatle okumak, dnce dnyasn doru tahlil etmek ve o dnce dnyasndan yaamna yanstt davran biimlerini doru deerlendirmek gerekir. Yazdklarnn siyak ve sibakn gz ard ederek, yazld ruh halini bilmeden yaplan deerlendirmeler doruyu bulmada bizi yanltabilir. Onun eletiri konusu olan dier ifadeleri de bu konuyla alakaldr. Bunlardan biri anakkale kahramanlar iin syledii Bedrin aslanlar ancak, bu kadar anl idi ifadesidir. Dikkatsiz davranlarak yaplan vurgulama hatas ile Bedrin aslanlar, ancak bu kadar anl idi eklinde okunursa yanl bir anlam ortaya kabilir
484
(Cebeci, 2008:57). Burada Akifin kasdnn hibir zaman Bedir kahramanlarn anakkale kahramanlaryla kyaslamak olmadn, anakkalede verilen mcadelenin Bedirde verilen mcadele gibi, bir varlk-yokluk mcadelesi olduunu vurgu iin sylendii, ancak onun fikir dnyasna bir btn olarak bakldnda grlr. Yine onun, savalar nedeniyle milletin iine dt skntlardan yaknrken syledii Azm kurusun yok musun ey adl-i ilh gibi Allaha yakar ve kader konularndaki sylemleri de onun yanl anlalmasna neden olmutur. Bu onun slam leminin maruz kald sknt ve bunalmlar kabullenememenin verdii strapla sylenmi, aslnda slam toplumunu oluturan fertlerin yanl anlaylara teslim olularna olan bir serzeniin ve sonsuz g ve kudret sahibi Yce Allahtan yardm isteyen aciz bir kulluun ifadesidir. Akif bu ifadesiyle en zor artlarda insan isyana srkleyen ruh halini isyan ve inkra dmeden nasl gsterileceini ortaya koymutur. (Cebeci, 2008:57). Akifin, gelenek ve yenilik asndan yerini tespitte yanlmaya veya gelenek ve yenilik ilikisi asndan yanl deerlendirilmesine konu olan bir dier sylemi; Dorudan doruya Kurandan alp ilham / Asrn idrakine syletmeliyiz slam dncesidir. Yukarda da ifade edildii gibi iirleri dikkatle deerlendirilmedii ve dnce dnyas doru tahlil edilmedii takdirde onun bu sylemle dinde reform talebinde bulunduu kanaatine varlabilir. Her eyden nce onun, dinin ana kaynaklarn referans olarak gstermesi, hurafe ve batl inanlarla grenek halini alm mevcut uygulamalar bu ana kaynaklar asndan deerlendirmesi, byle bir talebinin olmadn ortaya koymaktadr. Onun derdi daha nceden olduu gibi slamn insan harekete geiren ve gelitiren itici gcnn tekrar kazanlmas, toplumdaki uyuukluk ve atalete dayal anlay yerine slamn ilk devirlerinde olduu gibi ann en ileri toplumunu oluturmasn salamaktr. Bunun iin yaplmas gereken asrn bilgi birikimi ile Kuran anlamak, Kurandan yeni ilhamlar alarak gelecei ina etmek. Akifin bu dncede olduunu belirten Hilmi Yceba yle diyor:
485
Bu iki msra slam kalknmasnn iar saylmaa lyktr. slamn kitab olan Kurann bir mucizesi, her asrn idrakine ilham vermesidir. Nitekim ilham dorudan doruya Kurandan alan Mslmanlar, slamiyeti, hakikaten asrlarn idrakine syletmilerdi. nk kafalar, asrn idrakini tayordu ve asrlarnn btn irfann kafalarna sdrdktan sonra bu irfan nuru ile Kurandan aldklar ilham ifade ediyorlard. Bunlarn hepsi de asrlarnn idrakine sahip ve hkim olan kimselerdi. Eserleri, bunun en kati delilidir. Daha sonraki slam ulemas ise, yaadklar asrn idraki ile deil, fakat daha eski asrlarn idrakiyle dnmek yolunu tuttular, kendi asrlarnn idrakiyle dnmedikleri ve dnemedikleri iin geri kaldlar. (Yceba, 1958:47) Akife gre slam dini, hayat dinidir; hayatla beraber yryen, beraber ilerleyen, ilerledike yeni ufuklar aan bir dindir. Bir dnya nizam olarak slam, ada medeniyetin meselelerinden koparlm bir din deildir. Bu nedenle Akifin slam asrn idrakine syletme gayreti, ada insann problemlerine slamn ak olduu inancndan domaktadr. nanta, emir ve nehiylerde kaynan slamdan alan bir yaama tarz ile, ada medeniyetin slama aykr olmayan nimetlerinin telif edilmesi bu idealin esasn oluturur. ( Okay, 1989:64). Bazlarnn Dou- Bat sentezi, bazlarnn ise Batnn deerlerine kar semeci tavr olarak nitelenen Asrn idrakine slam syletme iinin nasl olacana ynelik Akif, marifet ve fazileti iaret eder. slamiyeti daima asrn idraki ile beslemenin ancak ilim ve itihad kudretine sahip ilim adamlar ve onlar yetitirecek okullarla olacan ngren Akif, aksi halde yetersiz ve iin ehli olmayan kimselerin yapaca bir hareketin sonusuz kalacan ifade etmektedir. Akifin, Alnz ilmini Garbn yalnz diyerek ortaya koyduu bu semeci tavr dolaysyla Bat kartlarnn, Batnn teknolojisi alndnda kltr de kendiliinden alnm olur eklindeki itirazlar, onun eletirildii noktalardan birisidir. Kltr eitli messeselerden mrekkep, paralar ayrlmaz bir btn olarak tanmlayan Bronislav Malinowski gre; her kltr ve medeniyet
486
kendi iinde unsurlar birbirine fonksiyonel olarak bal bir sistem tekil eder. Bir kltr ve medeniyet sisteminde bir messeseyi deitirince, baka eyleri de deitirmek gerekir (Kaplan, 1989:111). Bu dncelerden hareketle slamc entelekteller, Tanzimattan beri zellikle de Cumhuriyet dnemini rnek gstererek Batdan aldklarmzdan hareketle; teknik ile kltrn birbirinden ayrlamayaca, nk teknii bir kltrn yaratt ve tekniin alnmasyla kltrn de zorunlu olarak alnacan ifade etmilerdir (Aktay, 2008:69 ). Halbuki Akifin formle ettii bu semeci tavr, Trkiyede hi gereklememitir ki eletiri konusu olsun. nk Batnn teknolojisi alnd iin kltr kendiliinden girmi deildir. Aksine Bat kltr, btn tarihsel ve sosyolojik artlar zorlanarak ithal edilmitir (Aktay, 2008:72 ). Trk toplumu bu manada Tanzimattan beri krllar yaamaktadr. Bunun sebebi toplumu ve onu oluturan fertleri hemen deitirebilecek, istenen ekle sokabilecek birer eya gibi gren devlet ve aydnlarn hayata srekli mdahale etmesidir (Ayvazolu,1997:225). Tanpnara gre devletin hayata srekli mdahalesi, nce toplum hayatnda balayan, sonra cemiyetimizi zihniyet bakmndan ikiye blen ve nihayet derinleerek toplumda bir ikiliin olumasna neden olmutur. Ona gre 1850lerden sonra gitgide hzlanan ekonomik k ve bu k hazrlayan siyasi hadiseler, Tanzimatn ie programsz balamas ve hedefinin olmamasdr. Eer bu sebepler olmasayd Tanpnara gre, medeniyet krizinden doan bu ikilik hi yaanmayacak veya bu kadar sarsc olmayacakt. Belki sadece ilerlemenin safhalarna gre mahiyetleri deien bir eski-yeni mcadelesi eklinde kalacakt (Ayvazolu,1997:226). Grld gibi o dnem slamc ve Trk olarak bilinen aydnlarn, Batc aydnlarn toptanc yaklamlarna kar savunduklar semeci tavrlarnn temelinde, devleti ynetenlerin ve onlar ynlendiren baz aydn ve sanatlarn- ki bunlar Bat eitiminden gemi kiilerdir- halka ramen halkn inan ve deerlerine aykr tutum ve davranlar vardr. Bu nedenle onlarn bu tavrlarn halkn Bat rf, adet ve deerlerinden en az ekilde etkilenmeleri iin gsterilen bir aba olarak deerlendirmek gerekir. Yine Mehmet Akif ve onun gibi dnenlerin ilim ve
487
teknolojiyi, Batnn sosyal kltrel ve ekonomik geliimin dnda bir sre olarak grmeleri, ilerlemeyi srf alkanlk ve benzeri motiflere balamalar bir hatadan ok onlarn, kltr, medeniyet, ilim, teknoloji gibi kavramlar fazla kurcalamadna yorulabilir (Ayvazolu,1996:58). Batnn ve onun toplumdaki temsilcilerinin tazyiklerine kar M. Akif ve onun gibi dnenlerin ileri srdkleri semeci tavrn hibir zaman gereklemesi mmkn olmayan zmler olduunu dnmek hakszlk olur. nk onlarn ne srdkleri bu zm hibir zaman gerekleme imkn bulamamtr. Daha dorusu Batyla bu anlamda ilk karlamadan beri Batnn nce kltrel deerleri, klk- kyafet gibi toplumsal yaam alanlarn ilgilendiren ynleri alnmtr. stelik bu Tanpnarn da dedii gibi programsz ve hedefsiz yaplmtr. slam dnyasnda, Batda ortaya kp kendisini de etkisi altna alan modern duruma nasl karlk verilecei ve kendisi kalarak deiime nasl ayak uyduraca tartmas, son bir asrdan beri ciddi tartmalara ve yeni fikir akmlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Eskiyi aynen devam ettirmek isteyen gelenekilerle, deiimi, Batllamay savunun modernistlerin bu tartmalarnn en youn olduu bir dnemde yaayan M.Akif, Fazlurrahman gibi; gelenek ve modern durumu karlatrp, slamn ana kaynaklar asndan ikisini de deerlendirip, gerekli yerlerde gelenei, gerekli yerlerde de modern durumu ( ifti, 2001:11) almay savunan bir anlaya sahip olduu sylenebilir. Onun bu yndeki ilkesi udur: Yenilii iyiliinden, hususiyle lzmundan dolay almak, eskiyi de fenal sabit olduu iin atmak (Timurta, 1987:67).
KAYNAKA Makale Aktay, Yasin. (2008 ). Reform, ctihad ve Tecdid Balamnda slam ve Hayat, Milel ve Nihal (nan, Kltr ve Mitoloji Aratrmalar Dergisi), Cilt:5 Say: 2 : 43-73
488
Bolay, Sleyman Hayri.(2007). Mehmed kifin Genlie Bak ve smn Nesli, Mehmet kif, Trkiyede Modernleme ve Genlik, Ankara,TYB Yay.: 28 Cebeci, Suat. (2008). Mehmet Akifin Din Anlay ve Sunu Tarz, Mehmet kif Dnemi ve evresi, T.Y.B. Yay: 32 Mart, Ankara:52-57 Karaismailolu, Adnan. (2007 ). Gelenek ve Gelecek Kavanda Mehmet Akif, Mehmet kif, Trkiyede Modernleme ve Genlik, Ankara, TYB Yay.: 28: 56-61 Kitap Ayvazolu, Beir. (1997). Gelenein Direnii, stanbul, tken Neriyat, Ayvazolu, Beir. (1996 ).Yahya Kemal Eve Dnen Adam, stanbul, tken Neriyat, 2. Basm, Cerraholu, Ahmet.( 1964). Bir slam Reformatr, stanbul Matbaas, stanbul ifti, Adil: (2001). Fazlurrahman ile slam Yeniden Dnmek, stanbul, Kitabiyat, Kaplan, Mehmet. (1989). Kltr ve Dil, stanbul, Dergh Yay. 6. Bask, Okay, M.Orhan: (1989). Mehmed Akif- Bir Karakter Heykelinin Anatomisi-, Ankara, Aka Yay. Timurta, F. Kadri.( 1987). Mehmet Akif ve Cemiyetimiz, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ankara Yceba, Hilmi.( 1958).Btn Cepheleriyle Mehmet Akif, stanbul, Dizerkonca Matbaas.
489
490
MEHMET AKFN DNCESNDE DEM TEKLFLER
Tahsin YILDIRIM* zet/Abstract Mehmet Akif Ersoyun 1920de Ankaraya gidii ve 1923 ylndaki seim srecine kadar milli birlik ve beraberlie ait abalar anlatlmtr. Mehmet kif Ersoy going to Ankara in 1920 his efforts on the way of indipendence until 1923. Giri Mehmed kif modern Trk edebiyatnn nemli ediplerinden birisidir. Sanatn inancnn emrine veren kif, fikirlerini, dertlerini, mitlerini, heyecanlarnnn ifadesi olan iirleri yedi ayr kitaptan oluan Safahtta toplamtr. Onun hayata baknn merkezinde slm vardr. O; sanatn, cemiyeti daha ilerilere gtrmek iin vasta yapmtr. Fakat bunu yaparken de sanatndan taviz vermedii gibi, iirini de kuru sloganlara let etmemitir. kifin iirinde hayatn tm renkleri vardr.
* Milli Eitim Bakanl Ders Kitaplar Komisyonu yazar. tahsinyildirim1972@ gmail.com
491
Mehmed kif Ersoy, iyi bir air olmasnn yan sra bu lkenin bamszln dosta dmana ilan eden mill marmzn airi olmas dolaysyla da nemli bir edeb kiiliktir. Bu sebepten onun hayat, sanat, kiilii hakknda herkesin merak ettii konular hemen her zaman olmu ve gelecekte de olacaktr. Kltrmze bir ok katklar salayan Mehmed kif lkemizin kara gnlerinde insanlarn ne yapacan bilmedii bir dnemde yollara dm ve insanmza kurtulu iin hak ve hakikati anlatmtr. stiklal A airin Milli Mcadeleye Bak 30 Ekim 1918de imzalanan Osmanl iin ykm olan Mondros Atekes Anlamasndan sonra Tek dii kalm canavar lkenin her tarafna ftursuzca saldrmaya igale balamtr. Bu tarihten itibaren vatan topraklarnn dmanlarmz tarafndan birer birer igale balamas Mehmed kifi derin bir strap inde brakmtr. 16 Ekim 1919da Seblrredda yaymlad Hsran adl iiri onun o gnlerde iinde bulunduu durumu gstermesi asndan nemlidir. kif, hissiyatn Hsran iirinde u msralarla ifade etmitir. Ben byle bakp durmayacaktm, dili bal, slm uyandrmak iin haykracaktm. Gr hisli gr imanl beyinler coar ancak, Ben zten uzun boylu dnmekten uzaktm! Haykr! Kime, lkin? Hani sahipleri yurdun ? Ellerdi yatanlar, saa baktm, sola baktm; Ferydm artk boarak, nan, tuttum, Bin para edip irime gmdm de braktm; Seller gibi vdiyi eninim saracakken, Hi alamadan, gizli inen ya gibi aktm. Yoktur elemimden u sar kubbede bir iz; nler Safahafmdaki hsran bile sessiz! (Ersoy, 2006, s. 437)
492
MEHMET AKFN DNCESNDE DEM TEKLFLER / Tahsin YILDIRIM
Yllardr savata verdii kayplar yznden halk, yorgun ve bitkindir. Ordunun ok byk bir blm ise terhis edilmitir. Bu durum, igalcileri cesaretlendirmekte, igalciler istedikleri her yeri kolayca ele geirebileceklerini sanmaktadrlar. Trk milleti ise tarihten ald g ve inanla harekete gemek gereini hissetmitir. O karanlk gnlerde lkenin durumunu iyi grmeyen aydnlar, kurtulu iin farkl zm areleri aramaktaydlar. Yaanan ac gnlerde stikll Mar airi, lkenin kurtuluu iin bir eyler yapmann gereini hisseden sorumlu aydn anlayn sergileyerek kendisinden beklenen olumlu ve yol gsterici tavr sergilemitir. Milli airimiz, Milli Mcadelenin tohumlarnn atld zamanlarda stanbuldadr. lke iin bir eyler yapmas gerektiini hissetmektedir. Bunun yolunun Anadolu insann uyarp Milli Mcadele safnda yer almas gerektiini anlatmaktan getiini bilmektedir. stiklal a airin milli birlik yolundaki abalarn Milli Mcadelenin her safhasnda ve yerinde grebiliriz. kife gre vatan zerinde yaanan kara paras olmaktan ziyade btn mukaddes deerleri temsil eden, varlmzn, anl gemi ve geleceimizin sembol ve kaynadr. Ona gre yaanan olumsuz gnlerde insanmzn umudunu yitirmesi ile vatann elden gitmesi demek her eyimizle yok olmamz demektir. Mehmed kif bu durumu Sleymaniye Krssnde u msralarla anlatmtr. Enbiy yurdu bu toprak, hed burcu bu yer; Bir ykk trbesinin stne Mevl titrer! D batanbaa bir nesl-i kermin yd; i boydan boya milyonla ehd ecsd. yle meb-i ehdet ki bu ksz toprak; Oh, bir sksa adam otlar, kan fkracak! Byle bir yurdu elinden karan nesl-i sefl, Yerin stnde muhakkar, yerin altnda rezl! Hem vatan gitti mi, yoktur size bir baka vatan; nk mirasyedi sil kovulur her kapdan! (Ersoy, 2006, s. 165)
493
Mehmed kif lkenin iindeki durumu ve Milli Mcadeleye bakn u msralarla ifade etmitir. Ah! Karmda vatan namna bir kabristan yatyor imdi! Nasl yerlere gemez insan u mezarlk ki uzanm gidiyor, ey yolcu! Nerede balad ykselmeye, bak, nerde ucu, Bu hicran- mebbed, bu ne hsran- mbin Ezilir ruh- sema, paralanr kalb-i zemin. (Ersoy, 2006, s. 165) Birlik ve Beraberlikle lgili Mesajlar Mehmed kif, milletin birlik ve btnln dinde grmektedir. slmn birok etnik gurubu bir potada eriterek salam bir millet haline getirdiini ifade eden kif, kavmiyyet fikrinin milleti birletirmek yerine ayrla sebep olacana dair inancn ifade etmitir. Kavmiyet fikrinin, vatann elden kmasna sebep olmayacan, dini de temelinden ykabilecek bir mil olabileceini vurgulamtr. Mslmanlk sizi gyet sk, gyet salam, Balamak lzm iken, anlamadm, anlyamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyettir. Bunu bir lhza unutmak ebed haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez Son siysetse bu, hi byle siyset yrmez. Sizi bir aile efrd yaratm Yaradan; Kaldrn ayrlk esbbn artk aradan. Siz bu davda iken yoksa iyzen-billh, Ecnebler olacak shibi mlkn ngh. (Ersoy, 2006, s. 168)
494
air, ayrlklarn dmanlklarn girmedii bir milletin paralanmasnn mmkn olmadn aadaki msralarda ok ak bir ifade ile dile getirmitir. Girmeden tefrka bir millete, dman giremez; Toplu vurduka yrekler, onu top sindiremez.
(Ersoy, 2006, s. 169)
Kamuoyu Oluturma Mekan Olarak Cami slm dini birlie ve beraberlie nem veren bir dindir. kiinin olduu yerde bile birliin ve dirliin olmas adna kendilerine bir temsilci semelerini vaz etmitir. slamda camiyi bir ibadet yeri olarak grmenin yannda birletirici, btnletirici ve toplumsal dayanmay salayc sembol mekan olarak grmektedir. Mehmed kifte peygamberimiz dneminden itibaren kamuoyunun aktif bir mekan olan cami ile ilikisini kk yalardan itibaren kurmutur. Bundan dolay Mehmed kifle cami arasnda ocukluktan balayan bir iliki vardr. kife Camideki air unvan belki de bu yzden verilmitir. Mehmed kif, cami krslerini farkl amalarla kullanmtr. Gerek itibri eserlerinde, gerekse ahsi hayatnda camiler onun i ie olduu meknlardr. Hatta diyebiliriz ki, cami, onun ars, pazar, dinlenme mekan olmutur.. Bu noktada stanbulun Sleymaniye ve Fatih camilerinin krsleriyle Balkesirdeki Zaganos Paa Camii, Ankarada Hacbayram Camisinde ve Kastamonudaki Nasrullah Camii krslerinde halka hitabetmi; ayet ve hadis tefsirlerinden de yararlanarak, slamiyetin ilerlemeye mni olmayan bir din olduunu, slam dnyasnn iinde bulunduu tembellik ve cahillikten bir an nce syrlarak Bat medeniyetini benimsemesi gerektiini, kurtulu iin birlik ve beraberlie ihtiyacmzn olduunu cami krslerinden yapt konumalarda vurgulam, halk uyandrmaya, aydnlatmaya almtr. Mehmet kif Milli Mcadele yllarnda birlik ve beraberlik adna gsterdii abalarn ounun icra mekan camilerdir. Camideki air i boydan boya milyonla ehd ecsd. ile dolu lkede yaamann onur krcln her daim yreinde hisseden kif Milli
495
Mcadelenin stratejisinin bir paras olan blgesel kongreler ve deiik abalara destek vermek iin yaplan rgtlenmelere manevi destek vermitir. Balkesir insan tarafndan verilmeye balanan Yunanllarn Ayvalk igaline duyulan tepkinin bir yansmas olarak 1919 Hazirann ilk haftas iinde de Balkesirde Kuva-y Millye tekilt kurulmutur. Blgede mill direnii geniletmek ve daha iyi organize olmak amacyla ilk toplant haziran sonlarnda yaplmtr. Ardndan da 26 Temmuzda kinci Balkesir Kongresi toplanm ve yurttan dmanlar kovuluncaya kadar mcadele azmi ortaya konmutur. Balkesirdeki bu abalar gren kif, kendini sorumlu sayarak burada bir eyler yapmak gereini hissetmitir. Mehmed kif, Balkesirde dostu Hasan Basri antay tarafndan karlan Ses adl haftalk bir gazetenin 21 Terinisani 1918 tarihli saysnda Yeis-Bedbinlik balkl bir yaz yaynlamtr. (Sarhan, 1996, s. 100.) Bu yaznn ardndan orada olma ihtiyacn hissederek Balkesire gitme karar almtr. Mehmed kif, 23 Ocak 1920de Zaanos Paa Camiinde vaaz vermitir. Bu vaazdan bir ya da iki gn nce yani 21-22 Ocak 1920 tarihlerinden birinde Balkesire ulamtr.(Yldrm, 2007, s. 141.) Balkesirdeki heyecan bizzat gren ve Mill Mcadeleyi byk bir gaza olarak deerlendiren Mehmed kif, burada son derece heyecanlanarak zafer yolu bu yoldur diyerek halka k tutmutur. Hasan Basri antay onun Balkesirdeki hizmetleri iin unlar yazmtr: Balkesirde balayan mill hareketlerde bile kifin bir rol vardr. O, stanbulda Darl-hikme zasndand. Balkesire koup geldi. Halka messir bir hitabe verdi, mill hareketleri teci etti. O tun hitabenin tanni hl Balkesirlilerin kulaklarnda nlar.(antay, 1966, s.120) Mehmed kif, Balkesirin en byk camisi olan Zaanos Paada cemaate bir ksmn aada aktardmz bir vaaz vermitir. kifin Cuma namaznda vaaz vereceini duyan halk akn akn
496
camiye komu, cemaat camiden dolup tamtr. kif, krsde Kurn- Kermden l-i mran sresinden bir ayet okuyarak vaazna balamtr.1 Bu vaaznda lkenin bana gelenleri, sebepleri ve zm arelerini ortaya koymutur. Bamza gelen felaketlerin ana kaynann din ilerinde olduu gibi, dnya ilerinde de gevek davranmamz... olduunu ifade etmitir. Bu vaaznda zm yolu olarak da mitsizlik ve azimsizlikten saknmamz gerektiini ifade ile Ankara merkezli balayan kurtulu hareketine herkesin katlarak birlik olunmasnn elzem olduunu ifade etmitir. Buradaki vaaznda aada bir ksmn verdiimiz 3 Ekim 1918de yazd Alnlar Terlemeli iirini okumutur. Ey Mslman Cihan altst olurken, seyre baktn, yle durdun da, Bugn bir serserisin, bir derbedersin kendi yurdunda! Hayat elbette hakkn Lkin ettir haykrp ihkaak; Sardr kubbeler, bir ses duyar: dava-y istihkak. Bu milyarlarca davadan ki inler dalar, enginler; Oturmu alayan vre bir masmu kim dinler? Emeklerken sab tavryle, topraklarda sen hl; Beer dorulmu, etmi, bir de baktn, cevvi istl! Yanar dalar uurmu gezdirir beyninde dnyann; Cehennemler batrm, yzdrr kalbinde deryann; Deer fk, bireyler sezer esrr- kudretten; Eser amk, izler kefeder edvr- hilkatten. Zemin mahkmu olmutur. Zaman mahkmu olmakta; O, heyht, istiyor hkim kesilmek bud-i mutlakta!
(Ersoy, 2006, s.441) 1 li mran suresinin 203. ayeti mealen yledir: Hepiniz birden Allahn bana smsk sarlnz. Sakn aranza ayrlk girmesine imkan vermeyiniz. Allahn hakknzdaki nimetini dnnz. Hani sizler, birbirinize dmandnz? CenabHak kalplerinizi birletirdi ve Onun nimeti sayesinde karde oldunuz. Hani sizler bir zaman ate ukurunun ta kenarna kadar gelmitiniz de Cenab- Hak sizi oradan kurtarmt.
497
Bu iirinden sonra camideki insanlara birliin beraberliin lkenin kurtuluu iin tek geer art olduunu u cmlelerle ifade etmitir: Ey cemaat-i Mslimin! Memleketlerinizi kurtarmak iin devam eden mcahedatnzda bir noktaya son derecede dikkat etmelisiniz. Bu hareketlerin, bu himmetlerin srf mdafaa-i din ve vatan gayesine mteveccih olduu yr u ayar nazarnda tamamiyle anlalmaldr. Frkaclk, menfaatilik, kavmiyetilik gibi hislerden klliyyen mberra olduuna yakndakilere, uzaktakilere tamamiyle kanaat gelmelidir. Bu kanaati zerre kadar sarsacak bir harekete, bir sze kimse tarafndan meydan verilmemelidir. Husus emeller, husus itihatlar, yine hususi olarak sahiplerinin kafalarnda, kalbinde kalmaldr. nk gaye birdir. Efrad tarafndan o mterek gayeye kar gsterilecek ufack bir inhiraf son derece muhta olduumuz vahdeti temelinden sarsmaya kfdir. Onun iin bundan son derecede saknlmaldr. Cemaat iinde herkesin uhdesine den bir vazife-i vataniye, bir fariza-i diniye vardr ki onu fda zerre kadar ihmal gstermek caiz deildir. Bu hususta hibir fert kenara ekilerek seyirci kalamaz. nk dman kaplarmza kadar dayanm, onu krp ieri girmek, harm-i namus ve erefimizi inemek istiyor. Bu nmerd taarruza kar koymak kadn erkek, oluk ocuk, gen ihtiyar her fert iin farz- ayn olduu bir lhza hatrdan karlmamaldr. Bu gn herkes vsunu sarf ile mkelleftir. Osmanl saltanatn il iin Karesinin, bu kahraman slam muhitinin vaktiyle byk fedakrlklar gsterdii herkesin malmudur. Rumeliyi batan baa fetheden, hep bu topraktan yetien babayiitlerdi. O kahraman ecdadn torunlar olduunuzu ispat etmelisiniz. Anadoluyu mdafaa konusunda dier vilayetlere n ayak olmak erefini siz ihrz ettiniz. Sayiniz mekrdur. naallah bu an ve eref kyamete kadar artar gider. nallah vatanmzn haysiyeti, istiklli, saadeti, refah, umran dnyalar durduka masn ve mahfz kalr.2
2 kifin 6 ubat 1920 tarihinde Zaanos Paa Camisinde verdii bu vaazn tam metni iin bak. Sebilrread, cilt 18, say 458, 12 ubat 1336 (1920) s. 183186. Ayrca bak. Hasan Bonakolu, stikll Mar airimizin stikll Harbindeki Vaazlar, stanbul 1981, s.71-80; Bahar Yaynevi, Mehmed kif, stikll Sava Hitabeleri-Manastrl smail Hakk, Vaizler, stanbul 1983, s.475-487.
498
kifi Bekleyen Kt Haber kif bu vaazndan birka gn sonra stanbula geer. Ancak onu stanbulda Darlhikmetl slamiyedeki resmi grevinin sona erecei haberi beklemektedir. Mill Mcadeleyi destekledii sabit olunca stanbul Hkmeti tarafndan 16 Mays 1920 tarihinde Darlhikmetl slamiyedeki grevine son verildii iddialar vardr. ( Albayrak, 1998, s. 93.) Bu grevinden ayrl hakknda farkl kanaatler izhar edilmitir, Kimine gre Darlhikmetl slamiye onun Milli Mcadeleye katld iin grevine son vermitir. Kimilerine gre ise o grevinden izinsiz ayrlp gittii iin grevine son verilmitir. Mehmed kifi stanbulda iken bekleyen asl ac haber ise son Osmanl Meclis-i Mebusnnn 16 Mart 1920de ngilizler tarafndan baslarak datlmasdr. Maalesef stanbul artk fiilen de igal edilmitir. gal kuvvetlerinin akl almaz uygulamalar stanbuldaki Mslman halk canndan bezdirir hle getirmitir. gal gleri stanbulda taknlklar yaparken son Osmanl Meclis-i Mebusnnn yelerinin bazlar 23 Nisan 1920 gn Ankarada alacak meclise katlmak zere Ankaraya gemilerdir. Seilen baz milletvekilleri ile igal altndaki stanbuldan kaabilen bir ksm milletvekillerinin katlmyla Byk Millet Meclisi almtr. (Budak, 2003, s. 131.) Mehmed kif de milletvekilleri ile ayn zamanlarda Ankaraya gemitir. Mehmed kif Ankarada Mehmed kif, Mill Mcadelenin kalbi olan Ankaraya geip bu kutlu grevde yer almak heyecann duymaktadr. O, Ankaraya geiini sadece damad mer Rza Dorul ile birlikte seyahat edecei yakn arkada Eref Edipe haber verir. Onlarla bir srr paylar gibi konuurak: Artk burada duracak zaman deildir. Gidip almak lzm. Bizim tarafmzdan halkn tenvirine ihtiya varm. aryorlar... Mutlaka gitmeliyiz. Ben yarn Ankaraya hareket ediyorum. Hi kimsenin haberi olmasn. Sen de idarehanenin ilerini derle topla, Sebilrread kliesini al, arkamdan gel. Meihattakilerle de temas et, harekt- milliye aleyhinde bir halt etmesinler. ( Edip, 1962 s. 139.) Demitir..
499
kif, 11 Nisan 1920 tarihinde balayan stanbuldan hareket eden Milli airimiz bir syleisinde de Ankaraya geiini yle anlatmtr: stanbuldan, mcadele aleyhine fetva kt gn ayrlmtm. skdardan araba ile imdi ismini hatrlamadm bir kye gittik, oradan Cumay tuttuk. O zaman Adapazarnda karklklar vard, kenarndan getik, kh kz arabalaryla, kh beygirlerle Lefkeye geldik ve trenle Ankaraya ulatk. Ankara Ya Rabbi, ne heyecanl, helecanl gnler geirmitik. Hele Bursann dt gn Ya Sakarya gnleri Fakat bir gn bile midimizi kaybetmedik, asla yeise dmedik. Zaten baka trl allabilir miydi? Ne topumuz vard, ne tfeimiz. Fakat imanmz bykt.( Kandemir, 1936, S. 175) Mehmed kif, Ankaraya Trkiye Byk Millet Meclisinin al olan 23 Nisan 1920 tarihinden bir gn sonra yani 24 Nisan 1920de ulamtr. kif, burada sevinle karlanmtr. kif, Ankarada ttihat ve Terakki iktidarndan sonra halkta oluan ttihat ve Terakki aleyhtarln bundan hareketle de Milli Mcadele aleyhine bir tavr grmtr. Bunun sebebi de baz eski ttihatlarn Mill Mcadele saflarnda yer almasdr. O byle kt bir gnde insanlara ayrmak yerine birlik olmay her zaman tavsiye etmi ve bunu hayatna iar edinmitir. Mehmed kif, igal yaananlar izlerken byk bir zdrap ekmektedir. Hele baz kiilerin Anadoluda balam olan Mill Mcadeleye saldrmalarna hi tahamml edemiyor ve bu kanaatte olanlara ciddi tepki duyuyordu. Onun bu yndeki bir tepkisini Kurun Gazetesi bayazar sm Us yle naklediyor: Anadolu hareketinin ilk balad sralarda idi. Bir gn Babli Caddesinde Sebilrread idarehanesinde birka kii konuuyordu. Hzirndan biri Anadolu hareketinin bir ttihatlk eseri olduunu syledi. O zamana kadar dnceli bir tavr iinde hemen hibir ey sylemeyen merhum kif birdenbire heyecanland; bu sz syleyene dnerek: -Hayr; Artk buna da ttihatlk denemez. Bu memleket meselesidir. Buna herkes el birliiyle sarlmaldr. (M.Erturul, Dzda, 1996, s.251.)
500
Hacbayram Camisinde 28 Nisan 1920 tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde haber verildii gibi, 30 Nisan Cuma gn Hac Bayram Camiinde krsye karak halka hitap etmitir. Ankaraya gelen Mehmed kif, Hacbayram Camisinde vaaza balamtr.. Mehmed kif, sadece Ankarann kalbinin att bu camide deil lkenin deiik yerlerinde de vaazlar vermitir. Halkn bir kez daha kendisini hatrlamas ve zerine serpilmi olan l toprandan arnmas gerekiyordu. Bu sayede yurdu saran dmanlara kar halk bilinlendiriliyor, gelecek gnlerde onlar ne gibi tehlikelerin bekledii syleniyordu. Yaral da olsa aslan, asland. Ve karsna geip onu esaret altna almann hazzn yaayan, bununla keyiflenen metal ynlarna, ta kalplilere ve bakasnn topranda gz olanlara cevap verilecekti. (Kaya, 2007, s. 49.) Mehmed kif Burdur Milletvekili Milli Mcadeleye katk salamak zere Ankaraya gelen Mehmed kif, 4 Haziran 1920de Biga milletvekili seilmitir. Bir gn sonra da meclisteki almalara katlmtr. 8 Temmuz 1920de de Burdurdan da milletvekili seilmitir. 18 Temmuz 1920de Biga milletvekilliinden istifa ederek sadece Burdur milletvekili olarak grev yapmtr. Hayatnn her ann dolu dolu yaayan Mehmed kif, Burdur Milletvekili sfat ile I. Meclisin almalarna katkda bulunmu; bayazarln da yapt Sebilrread dergisinde yazd iir ve makaleleri ile Mill Mcadeleye tam destek vermitir. (Yaln, Aralk 1983.) Ankaraya giden kif ksa bir sre sonra yakn ehirlere seyahatler yapmtr. Burdura yaplan seyahati kifin olu Emin hatralarnda muazzam bir kalabaln karladn yazmtr. Burdurda sevgi ile karlanan kif burada Mill Mcadele lehine bir hava oluturmak iin eitli abalar iine girerek halk aydnlatmaya almtr.
501
ankr Ziyareti ve Vaaz Mehmet Akif, Ersoyun Meclisin izni ile Kastamonuya giderken urad gzergahlardan biri de ankr olmutur. Mehmet Akif, ankrya uradnda onu ankr (Kengr) mebusu Hac Tevfik Bey, Binba Halim Bey ile ankr Kafkas topu alay kumandan Yahya Bey tarafndan Kalecik ilesi yaknlarnda karlanmtr. Mehmet Akif ve yanndakiler Yahya Beyin delaletiyle yol zerinde bulunan kylere urayarak, onlar vaazlar ile irat edip, Milli Mcadeleye katlmaya davet ettiler. ankrda Kafkas Topu Alaynn oluu ve ankrnn Kuv-y Milliye ruhu ile alkalanmas Mehmet Akifi ok memnun etmitir. Bilim dnyasna yeni kazandrlan ankr vaaz Mustafa Durlankn gayri matbu hatrasnda kaydedilmitir. Bu hatrada Mehmet Akifin ankr ziyareti ve vaaz kaydedilmitir. Mehmet Akifin ankrda bulunduu gnlerde ehirdeki en aktif sivil toplum rgtlerinden birisi de ankr Mdafaa- Hukuk Tekilatdr. ankr Mdafaa- Hukuk cemiyetinin reisi Balczade Mfti Ata Efendi,8 azalar ise; encmen-i liva azasndan eyhzde Hilmi Efendi9, meclis-i idare azalarndan Hac kr Efendi, Dumluzade smail Efendi, Fevzizade Abdullah Efendi, Belediye reisi Cemal Efendi ve Sarazade Hasan Efendidir.10 Daha sonra kurulan ankr Genler Mahfeli, (Kuruluu: 12 Temmuz 1920) Milli Mcadele boyunca Mdafaa- Hukuk Cemiyetine yardmc olmutur.11 Mehmet Akifin, bu cemiyetlerle yapt almalardan dolay ile yakndan ilgilendiini sylemek mmkndr. Milli airimiz Mehmet Akif, 15 Ekim 1920 Cuma gn ankrnn en byk camisi olan ve halk arasnda Byk cami olarak bilinen, Kanuni Sultan Sleymann yaptrd Ulu camiinde bir vaaz vermitir. Mehmet Akif, ibadetten nce hrriyetin geldiini ve hrriyet olmadan yaplan ibadetlerin kabul olmayacan, kfirin igali altnda olan halifenin de esir olduu dolaysyla gerek halife olamayacan, Yunanllara ve kfirlere kar cihad bayran aan Mustafa Kemal etrafnda toplanmak gerektiini srarla vurgulamtr. Mehmet Akif vaaznda unlar sylemitir:
502
Muhterem Mslmanlar, Aziz ankrllar, Allaha hamd u senalar olsun. Aylardan beri Cuma namazn klmak frsatn ankrda buldum. stanbul ve civarnda klamadm. nk o yrelerde kfirlerin bayra dalgalanyordu. O bayran altnda kfirin klesi idik. Rabbl-lemin mslmanlara klelii haram klmtr. Klenin [Cuma] namaz kabul deildir. Hrriyetinizi kazanacak sonra cumaya koacaksnz. Kfirin bayra altnda halifelik de kuru bir szden ibarettir. Halifelik slam bayra altnda olur. Yoksa halife de bir kledir. Allahn reddettii bir haleftir. yleyse mslman iin evvela hrriyet sonra ibadet. Aziz ankrllar, kfirlerin kleliini kabul etmeyip hrriyet iin cihad aan Mustafa Kemal Paa etrafnda toplannz ve lkemizi yakp ykan hamile kadnlarn karnlarn deen hibir gnah olmayan ocuklarmz sngleyip havada dolatran kz ve kadnlarmzn namuslarna tecavz eden Yunan ordusunu ve onlar destekleyen kafirleri kovmadka ve eli kolu bal yrelerimizde slamn bayran dalgalandrmadka sizlerin de ameli noksan [kalr] ibadeti makbul olamaz. Klelii kaldran ona cihad aan Kuvva-y Milliye ordusuna katlnz. Cennetin kaps daima ehitlere ve gazilere aktr. Her iki cihanda da Allahn makbul kullar ehitler ve gazilerdir. Hatrat yle devam ediyor: [Mehmet Akifin] Sz hkrklarla boazna tkanarak gzyalar ile duasn yapmtr. Mehmet Akif Bey sylemi ankrllar alam, alamak neye yarar namazdan kan evine komu, hazrln yapp [askerlik] ubesine komu, gnll erlerle ube n dolup tamtr. (Akyol, 2008, s. 410) Mehmed kif Kastamonuda Silah ve cephane naklinin yannda, cephe gerisindeki bir vilayet itibaryla Kastamonu nemli bir blgedir. Mehmed kif, Mill Mcadele aleyhinde fetva yaynlayan stanbul Hkmetinin bu tavrndan sonra arkada Eref Edip ile Sebilrread dergisinin klieleri ile birlikte halkn Mill Mcadeleye katlmasn tevik etmek ve moral deerleri ykseltmek iin meclis tarafndan
503
grevlendirilmitir. Mehmet Akif 4 Ekim 1920de TBMMne bavurarak Kastamonuya gitmek iin izin istemitir. Meclis zabtlarndan ise Akifin Propaganda iin Kastamonuya gnderildii yazldr. Konu ile ilgili Matbuat ve stihbarat Mdrlnn yazs yledir: B.M.M. Riyaset-i Celilesine, Burdur Mebusu Mehmet Akif Beyin ber-y irad Kastamonu havalisine izam edilmesi mcih-i fevaid grlm, mumaileyh mfteh-i azimet bulunmu olduundan kendisine mezniyet itasiyle keyfiyetin heyet-i idareye teblii istirham olunur, efendim. 4 Terinievvel 1336, Matbuat ve stihbarat Mdir-i Ummsi Galip Bahtiyar Meclis Bakan, 7 Ekim 1920de Akifi 1,5 ay izinli saydklarn bildirerek divann bu kararn onaylam, Meclis kabul etmitir. Mehmed kif ile beraber, uzun yllar bayazarln yapt Sebilrread dergisi de Kastamonuya tanm ve bu derginin 464, 465 ve 466. saylar Kastamonuda baslmtr. Kastamonu Mehmed kif iin nemli duraklardan biridir. kif Kastamonuya Anadoluya geiinden ay sonra 15 Temmuz 1920de ular. Burada byk bir cokuyla karlanmtr. Onun Kastamonuya geliini Aksz gazetesi u haberle duyurur: Mehmed kif Bey ehrimizde. Byk slm airi, edib-i zam, Mehmed kif Beyefendi, iki gn evvel ehrimize gelmitir. Sebilrreaddaki yazlar ve birok sr- ber-gzidesiyle slmlk leminin yegne airi olarak tannan Mehmed kif Beyefendiye gazetemiz namna beyn- ho amed ederiz. (Sarhan, 1996, s. 117.) Yayl bir araba ile Kastamonuya gelen Mehmed kifi Kastamonu Mdafaa-i Hukuk ve Genler Mahfeli3 tarafndan sevgi
3 Genler Mahfili ya da Kastamonu Genler Kulb 1920 ylnn ubat aynda kurulmutur. zellikle genleri bedenen ve fikren Mill Mcadeleye hazrlamak iin nemli gayretler gstermitir. 17 Ekim 1920 den itibaren 18 say sren Genlik Mecmuas adyla dergi karmlardr. Bu dergide eitli ilm, edeb ve itima
504
ile karlanmtr. kif bu genlerle baz akamlar eitli sohbetler yaparak onlarn Mill Mcadele ateini krklemitir. (Sarhan, 2004, s. 90.) Kastamonuda yaynlanan gazeteler onun geliine geni yer vermilerdir. kif buraya geldiinde Nasrullah Camisi, mam Hac mer Fazl Akzn yardm ile camiye yakn bir yerde Tabur Katiplerinin Evi olarak bilinen evde kalmtr. (Abdulkadirolu, 1997, s. 326.) Mehmed kif burada zellikle Ylanl Derghndaki toplantlara katlm ve halkn maneviyatn ykseltici konumalar yapmtr. (Eski,, S: 45, C: XV, Kasm 1999.) Mehmed kif 19 Ekim- 25 Aralk 1920 tarihleri arasnda burada ikamet ederek Mill Mcadele lehinde vaazlar vermitir.4 Nasrullah Camisinde Bir Vaiz Mehmed kif cami krslerinde halka yol gstermitir. Sebilrreadn Kastamonuda yaynlanan bir saysnda Mehmed kifin 19 Kasm 1920 Cuma gn Nasrullah Camisinde verdii vaazn zeti on bir sayfa olarak o ayki saysnda yaynlanmtr.5 Baslan bu say Anadolunun btn illeri ile sancak ve kazalarndaki valilere, mutasarrflara, kaymakamlara ve mftlere gnderilmitir. Anadolu corafyasnda okuyucularda byk bir heyecan uyandran bu vaaza her yerden olumlu eletiriler gelmitir. Bu vaaznda kif, Bat hayranlnn bize verdii zararlar anlatmtr. Birlik olmann gereini her yerde vurgulayan kif Ey cemaat-i Mslimn! Milletler topla, tfekle, zrhl ile, ordularla, tayyarelerle yklmyor, yklmaz. Milletler ancak aralarndaki rabtalar zlerek herkes bann derdine, kendi havasna dt zaman
yazlar yaynlanmtr. Genler Mahfili, vilayette arl olan bir tekilat olup gelip geen nemli kiiler buraya uramlardr. 4 Buradaki hayatna ait ksmi bilgi iin: a. Mustafa Eski, Mill Mcadelede Mehmet kif Kastamonuda, Ankara, 1983. b. M.Erturul, Dzda, Mehmed kif Ersoy, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996. c. Hayrettin Karan, Eref Edip, Mill Mcadele Yllar, Haz: Fahrettin Gn, Beyan Yay., st., 2002. 5 Mehmed kif, Nasrullah Krssnden, Sebilrread, 25 Terinisani 1336, 15 Rebilevvel 1339, C. 18, S. 464, s. 249-259
505
yklr... slm tarihini yle bir gzden geirecek olursak Cenupta, arkta, imalde, Garpta yetien ne kadar Mslman hkmetleri varsa hepsinin tefrika yznden aralarnda hadis olan fitneler, fesadlar, nifaklar, ikaklar yznden istiklllerine veda ettiklerini, baka milletlerin esareti altna girdiklerini gryoruz. Dmandan asla dost olmaz, dman hibir zaman mahrem-i esrar kabul edilemez. Trk milleti arasnda teden beri yaygn olan ngiliz adaleti, Fransz hamiyeti, Alman dehs, talyan terakkiyt gibi sloganlar itibr edilmemesi gereken, gerek d szlerdir. Mehmed kife gre: Avrupallarn ilimleri, irfanlar, medeniyetleri, sanayideki terakkileri inkr olunur ey deildir. Ancak insaniyetlerini, insanlara kar olan muamelelerini kendilerinin maddiyattaki terakkleriyle lmek katiyyen doru deildir. Sk sk vicdan hrriyetinden bahseden batllar aslnda dnyann en mutaassp cemaatidir. Bu yzden, ocuklar doar domaz din ve mill telkinatla bytlen, bilhassa Mslmanlara kar byk bir dmanlk hissiyle yetitirilen bir Hristiyann bir arkly, hele bir Mslman sevmesine imkn ye ihtimal yoktur. Mslmanlarn en byk dman fitne, fesat, nifak ve ikaktr; bunlar yznden Emevler den balayarak Abbasler, Endlsller, Gazneliler ve Seluklular saltanatlarn, Osmanllar da eski byklklerini kaybetmiledir. Avrupa medeniyetine ulaabilmek iin yaplacak tek ey, ilk nce, aramza sokulan fitne ve fesatlar ortadan kaldrarak ba baa verip almaktr. Dmann bizden istedii, herhangi bir vilyet veya sancak deil, dorudan doruya bamz, boynumuz, hayatmz, saltanatmz, devletimiz, hilfetimiz, dinimiz ve imnmzdr. Bu yzden, artk aklmz bamza almann zaman gelmitir; nk artk ekilip gitmek iin arka tarafta bir kar yerimiz yoktur!6 diyerek doru halka yolu gstermitir.
6 Bu Sebilrread dergisinde yaynlanm metnin Latin harflerine aktarlm hli iin: Aklamal Mehmed kif Ersoy Klliyat, Haz: smail Hakk engler, Hikmet Neriyat, st., 1992, C. 9, s. 257-302.
506
Mehmed kifin, Mill Mcadele yllarnda Kastamonudaki Nasrullah Camisinde verdii vaaz son derece nemli ve etkileyicidir. Bu vaaz iin M. Emin Eriirgil, Kurtulu Savanda, halkn ve onu gerekletiren byk adamlarn inancn en ak ekilde gsteren yazl belge, Atatrkn Nutuk isimli eserinden sonra, kifin Nasrullah Camisindeki bu vaaz olduunu ifade eder. nk ikisi de ayn dnceyi farkl cmlelerle anlatmaktadr. Emin Eriirgil bu dncelerini u cmlelerle anlatmtr: Yaamak dier milletler gibi bizim de hakkmzdr. Fakat bilirsiniz ki hakl olmak baka hakl kmak gene bakadr. Hakl kmak iin kuvvet lzmdr. Hangi milletin adalet muhakemesine mracaat ederseniz ediniz, kuvvetiniz varsa hakknz verirler; duygusuna ilticaya kalkmakla bir ey elde edemezsiniz, hsrandan baka netice alamazsnz. Bu szler Atatrkn o zamanlar ve ondan sonra syledii u szn baka trls idi: Merhamet dilenmekle millet ileri, devlet ileri grlmez. Milletin ve devletin eref ve istiklli salanamaz. Merhamet dilenmek diye bir prensip yoktur.( Eriirgil, 1986, s. 337.) Mehmed kif, Kastamonu nun ilelerinde baz konumalarn yapmtr. Aada yaptmz u alnt bize kifin buradaki almalar hakknda farkl bilgiler de vermektedir: Bunlarn hangileri olduu konusunda yeterli bilgimiz yoktur. Bu ileler muhtemelen Takpr. nebolu ve Daday olmaldr. Sebilrread dergisinin 3 Aralk 1920 tarihli 465. saysnda onun ikinci konumas yaynlanmtr. Mslmanlarn Terakkileri slma Sarlmalarna Baldr bal ile yaynlanan konumada. slm dnyasnn perianl ve bunun sebepleri zerinde durmutur. Mehmed kifin nc konumasnn da ilelerde yapld anlalmaktadr. Tam Mslman Olmadka Felah Yoktur baln tayan bu konuma, yine Sebilrread dergisinin 13 Aralk 1920 tarihli 466. saysnda yaynlanmtr. Bu konumasnda da Mslmanlarn perianln ve bunun sebeplerini anlatmtr.
507
Onun son konumas Yese Denler Mslman Deildir bal altnda Sebilrread dergisinin 3 ubat 1921 tarihli 467. saysnda neredilmitir. Burada mitsizlie dmenin yarataca tehlikelere iaret etmitir. Mehmed kif 24 Aralk 1920 gn Kastamonudan ayrlm ve Ankaraya gitmitir. Onunla beraber Sebilrread dergisi de Ankaraya tanm ve derginin 467. says ve sonrakiler burada baslmtr. Dolaysyla Mehmed kifin son konumas derginin Ankarada baslan nshasnda yaynlanmtr. Mehmed kifin Kastamonuya ve Aksz gazetesine zel bir sevgisi vardr. Zamannn byk bir ksmn Aksz idarehanesinde geirmi; yazlarn, konumalarn burada hazrlam; kahvesini, nargilesini yine burada imitir. Onun, 5 Kasm 1920 tarihinden itibaren Aksz gazetesinin eitli saylarnda Kr Aasnn Ryas, Kse mamn Dertlerinden, Ey Mslman, Umar myd, Yes Kfrdr, Mevlid-i Neb Gecesi, Ey Cemaat Uyan, Leyla balklarn tayan iirlerinin yaynland grlmektedir. (Eski, 1999, Cilt: XV, Say 45.) Taceddin Derghnda Bir Misafir Kastamonuda iki ay kadar kalan Mehmed kif, 25 Aralk 1920de Eref Ediple birlikte Sebilrreadn klielerini alarak Ankaraya dnmek iin yola kmtr. Taceddin Dergh eyhi, Ankaraya dnen kife oturduu yerin bir odasn tahsis etmitir. Dergha yerleen kif, ilginin merkezi olmutur. Buraya gelen dostlar ile bir edeb meclis, bir sohbet meclisi oluturmutur. Mehmed kifin Ankaraya geliinden bir sre sonra Atatrk tarafndan kabul edilmi Mill Mcadeleye ait hizmetleri vgyle zikredilmitir. Atatrk, ona: Kastamonudaki vatanseverlie yakr yoldaki almalarnzdan ok memnun oldum. Sevr Anlamasnn memleket iin ne feci bir idam hkm olduunu Sebilrread kadar hibir gazete memlekete neredemedi. Manev cephemizin kuvvetlenmesine Sebilrreadn byk hizmeti oldu. Her ikinize de bilhassa teekkr ederim. (Karan, Edip, 2002, s. 94.) demitir.
508
stanbul Hkmetine ekilecek Telgraf Meselesi 8 ubat 1337 (1921) Sal gn TBMMde gizli bir oturum yaplr. Ankara Hkmeti I. nn Savandan sonra gndeme gelen Londra Konferansnda Trkiyeyi ancak kendilerinin temsil etmeye yetkili olduunu stanbuldaki Tevfik Paa Hkmetine ak bir ifade ile daha nce bildirmiti. Meclisin bu oturumunda ise Londra Konferans iin stanbulda sadrazam Tevfik Paaya ekilecek telgraf tartlmtr. Bu oturumu yneten oturum Bakan Hasan Fehmi Beyin celseyi amasndan sonra ilk sz Heyet-i Vekile Reisi Fevzi Paa alm Ankara hkmetinin bu grmeler iin kanaatlerini ifade etmitir. kif bu gei srecinde Ankara ve stanbul Hkmetlerinin yanl adm atmamalar ve milletimiz iin doru olduuna inand fikirlerini sylemitir. Bu telgraf meselesi yznden Mehmed kif ve Mustafa Kemal arasnda ksa sreli krgnla sebep olmutur. Ancak bu krgnlk ksa sre sonra alan stikll Mar yarmasnda sona ermitir. stikll Mar konusu meclise gelmi, 1 Martta kifin iiri mecliste okunmu, 12 Martta da hkmetin de sraryla stikll Mar, mill mar olarak kabul edilmitir. Blbl:Kelimeler Alyor, Millet ise Kan Alyordu. Kastamonudan Ankaraya gelen kifin yaad aclardan biri de Yunanllarn Bursay igali idi. Bu igal ou insann moralini bozarak onlar karamsarla itmitir. Batnn desteini arkasna alarak zulmn kat kat artran Yunanllar, Anadolu kylerine saldrmlardr. Bu kark ortamdan istifade eden vatan haini isyanclar da bu nazik durumdan yararlanarak kirli emellerine ulamak iin eitli yerlerde isyan karmlardr. Yunanllar 8 Temmuz 1920de Bursaya girerek buray igal etmilerdir. Bursann igalinden hemen sonra 12 Temmuz 1920de Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Bahtsz Bursa balkl bir yaz ile yaplan zulmler anlatlmtr.
509
...Bahtsz Bursa, artk alt yz senedir gnl verdii Trkn sesinden uzak yabanc bayraklarn glgesinde stmal bir hlde kurtulu yolunu bekliyor. Kara Osmann, Keiin yamalarna yksekten bakan trbesi artk bu yeil Trk beldesine ban uzatamaz. Bann stnde parlayan bir Yunan satr asl. Gnde be defa bu fni, toprak adamlarna ilk mit sesini veren vakur minareler, minarelerinde cihat hutbeleri okunan camiler belki bir keyif iin, bir elence iin atlan bomba ve silah seslerinin aksiyle inliyor. Nilfer Sultann asrlardr snmeyen ak fsldayan trbesi, imdi harap bir mezarlktan baka bir ey deil, belki de bir penceresi bir Ayasofya eder denen Trk mabetleri yklyor. Hakimiyet-i Milliyede yer alan bu haberden baka Mecliste de bu kara gn iin bir oturum dzenlenmitir. Milletvekillerinin nergesi ile oturuma ara verilip krsye siyah rt rtlmtr. Bu matem rtsnn nnde Meclisteki grme balam ve cennet Bursann kurtuluu iin neler yaplmas gerektii tartlmtr. lk Osmanl bakenti Bursa, Yunanllar tarafndan igal edilir, ayn zamanda Osmanl devletinin kurucusu Osman Gazinin trbesine, Trkn mukaddestna hakaret edilir. kif bu hl karsnda keder ve strap iinde haykran ilk Trk airidir. kif, bu srada bir hzn destan olan Blbl yazm ve detameclisi inletmitir. Mecliste yaplan bu grmelere anlaml bir iir tercman olmutur. kifin yazp yakn dostu Hasan Basriye (antay) ithaf ettii Blbl onun Milli Mcadelede ektii strab en iyi anlatan eser olmutur. Nihad Sami Banarl, Blbl iiri iin kelimeler alyor, millet ise kan alyordu. demektedir. stiklal A airin Millete Hediyesi: stikll Mar nn Zaferi, Mill Mcadelede yzlerin glmeye balad bir galibiyettir. Bu zaferden sonra kazanlm morali muhafaza edecek bir mill mara ihtiya olduu dillendirilmeye balanmtr. Meclis, yeni bir ordu kurarken bu orduyu ayakta tutacak, ona moral verecek gleri de harekete geirme abasndadr. Yaynlanan
510
gazeteler halk igal glerine kar direnmeye, birlik olmaya, cesur olmaya armaktadr. Bu arada kamuoyu oluturmak iin baz gazete ve dergiler hkmet tarafndan nemli miktarlarda satn alnarak cephelere gnderilmektedir. Ayrca mitingler dzenlemekte ve camilerde vaazlar verilmektedir. Mill Mar konusu TBMMnin gndemine bir kez daha 26 ubat 1921 tarihinde gelmitir. Grmelerden sonra Mehmed kifin de iirine itirazlar olmutur. Tartmalarn younlamas zerine bakan, ortaya kan grleri baslp datlmasn isteyenler, istemeyenler eklinde oylamtr. Bu oylama sonucunda metnin baslp datlmas karar kmtr. Bu ilk grmeden gn sonra 1 Mart 1921de konu yeniden meclise gelmitir. O gnn oturumunda stikll Mar eitli ynleri ile tartlmtr. O gnk oturumun bakanln da yapan Mustafa Kemal Paa nemli bir konuma yapm, ardndan Basri Beyin, Hamdullah Suphi Beyin stikll Marn krsden okumasna dair teklifi oylatmtr. Teklifin kabul edilmesi zerine Bakan, Hamdullah Suphi Beyi krsye davet etmitir. Hamdullah Suphide Mehmed kifin metni lehinde szler sarf etmitir. Marn resmen kabul iin TBMMnin 12 Mart 1921 tarihli ikinci oturumunda ele alnmtr. Baz mebuslarn marla ilgili grlerini aklamalarndan sonra yaplan oylamada Mehmed kifin iiri ekseriyet-i azme ile stikll Mar olarak kabul edilmitir. Marn kabulnden sonra kendisine verilen 500 lira nakd mkfat almayan kif bu paray yoksul kadn ve ocuklarna i reterek sefaletlerine son vermek amacyla kurulan Darlmesaiye hibe etmitir. (Sarhan, 2000, s. 59.) Seilen bu mar halkn ve ordunun manev cephesini glendirmitir. Mill Mcadele dneminin en byk hediyelerinden biri olmutur. stikll Marn kahraman ordumuza armaan eden Mehmed kif bu iirin karln daha o gnlerde yava yava grmeye balar. nk kahraman ordumuz ard arda galibiyetler kazanmaktadr. Ancak yine de moral veren bu galibiyetlerin yannda can skc baz olaylarda yaanmaktadr.
511
Millete Seslenen Bir air stikll Mar milletimize seslenen bir iirdir. kif, stikll Marndaki bu seslenite vatanyla ve milletiyle ilgili duygularn, dncelerini, hayallerini dile getirmitir. stikll Mar yukarda da deindiimiz gibi milletimizin yaad kara gnlerin bir ifadesidir. Yani stikll Marn yazld artlar belirlemitir. Onu deerlendirirken yazld dnemin olumsuz artlar gz nnde bulundurulmazsa stikll Marn gerei gibi anlamamz mmkn deildir. Bu iir, hereyden nce lm kalm mcadelesinin iiridir. O gnlerde yaanan kayglar, dmana kar hissedilen cesaret, ordumuza duyulan mit, baarlarn getirdii gurur btn bir milletin temel duygular olarak stikll Marnda tezahr eder. Mehmed kif, stikll Marnda kendisini milletinin szcs yerine koymu deta milleti adna konumutur. Zaten o da bunu sylemiyor mu? Bu iiri ile milletimizin gr sesi olmutur. Ancak zlerek belirtelim ki gerek dneminde gerekse gnmzde eitli anlaylarla stikll Marna saldrlmaktadr. Bir milletin en kara gnlerinin zdrabn hafzalarda daima canl tutacak bu msralara, bazen dilinin eskiliinden, bazen ieriinden dolay hep itiraz sesleri ykselmitir. Bu itirazlarla halkmz gemiin deerlerinden mahrum brakmak amalanmaktadr. Halbuki kif, bu iiri, o kara gnlerin zdrap ve inancn gelecek nesillere ulatrmak iin yazmtr ve bu amacna da ulamtr. stikll Mar 11 Mart 1924te stanbul Muzk-y Hmyn efi Osman Zeki (ngr) tarafndan bestelenmitir. Benim ldm Yerde, Olum da lsn 1024 Temmuz 1921 tarihleri arasnda yaplan savata Ktahya, Afyon gibi byk stratejik nemi bulunan ehirlerin Yunanllarn eline gemesi insanlar umutsuzlua drmtr. Bu umutsuzluk ve moral bozukluu meclise de yansmtr. TBMMnin 23 ve 30 Temmuz 1337 (1921) tarihli gizli oturumlarnda Yunan taarruzu zerine vaziyet-i harbiye hakknda mzakert ve
512
TBMMnin Kayseriye nakli tartlmtr. Bu oturumda sz alanlar hkmetin Anadolunun gbei addolunan Kayseriye tanmas fikrini ortaya atmlardr. Bu fikri savunanlardan biri de Heyet-i Vekile Reisi Fevzi akmaktr. Mecliste milletvekilleri ekilmenin manev zararlarnn orduya kadar siryet edebileceini hususunun altn izerek hkmetin Kayseriye tanmasnn mahzurlarn ortaya koymaya almlardr. Mecliste az konuan kif bu hususta hi konumamakla beraber meclisin Kayseriye tanmasna kar kyordu. Bu konu hakkndaki fikirlerini eitli sohbet ve tartma ortamlarnda ifade etmitir. Ailesini Ali kr Bey ve ailesi ile birlikte Kayseriye gnderen kif, Benim ldm yerde, olum da lsn. diyerek olu Emini Kayseriye gndermemitir. Hasan Basri antay da kifnmede, kifin bu gnlerini u cmlelerle anlatmaktadr: stikll muharebelerinin devam ettii srada kifi grmeli idiniz. O, kafesleri yrtan arslanlar gibi kkryordu. Dman Ankaraya yaklat srada kif hi istifini bozmad, onun kuvve-i maneviyesi zerre kadar sarslmad; Etrafndakilere hep mit, hep iman, hep cesaret telkin etti. Sanki o kocaman bir da idi. Onun: Cihan yklsa emin ol bu cephe sarslmaz diye biten iiri dmann tam Ankaraya doru gelmeye balad bir zamanda intir etmi ve bu iir halkn imanna deta yeni bir can katmtr. (antay, 1966, s.23-25.) diyerek kifin Kurtulu Savandaki heyecann ortaya koymutur. Mehmed kif, Milli Mcadelenin kazanlmasnn tek artnn birlik ve beraberlik iinde yeis ve mitsizlie dlmeden yaplacak mcadele ile olacan her zaman ifade etmi bunu da vaazlar, konumalar ile ortaya koymutur. Kazanlan Sakarya zaferinden sonra Kayseriye giden resm kurumlar ve kiiler yava yava tekrar Ankaraya dnmeye balamtr. Eref Ediple Kayseriye giden Sebilrread klieleri de geri gelmitir. Artk Sebilrread tekrar Ankarada kacaktr.
513
Mill air Cephede Ordu ve halk Byk Taarruzun ne zaman yaplacan beklerken TBMMnin 24 Temmuz 1922 tarihli oturumunda ordunun manev kuvvetini artrmak ve bu amala orduya moral vermek zere cepheye milletvekillerinden meydana gelen bir heyetin cepheye gnderilmesine karar verilmitir. Oluturulan bu heyet 4 Austos 1922 tarihi i Kurban Bayramna rastladndan 1 Austos sabah erkenden otomobillerle Bat Cephesi Kararghna gitmek zere Ankaradan ayrlan heyet ertesi gn karargha varmtr. Yaplan programa gre bayramn ilk gn tebrik merasimine Cephe Kumandanlndan balanacak daha sonra I. ve II. Ordularla, Kolordu ve Tmen Kararghlarna gidilecekti. Durumlar uygun olan tmenlerin hepsini, olmayanlarn da baz ktalarn merasim dzeninde grecek, TBMMnin tebrikleri ve baar dilekleri Heyet Bakan sfatyla bizzat Ali Fuat Paa tarafndan tebli edilmitir. Nihayet beklenen gn gelmi ve ordumuz 26 Austos 1922de Byk Taarruzu balatmtr. Ksa zaman sonra da zafer kazanlmtr. Sebilrreadda zaferle ilgili ilk yaz 31 Austos 1922 tarihinde yaynlanr. Son anda dergiye girdii izlenimini veren ve Allahu Ekber baln tayan imzasz yaz yledir: Ey bin yz seneden beri namuslu, dini mdafaa eden kahraman millet! Sen imdi bu son gaza-y ekberle dnyadaki davalarn en hakl, en kuts, en erefli olann mdafaa ile, o eref ve an yaatyorsun. Yr... Sebilrreadn 7 Eyll 1922 tarihli saysnda ise ... Mslmanlar iin namazghlara toplanarak hep bir arada cuma namazn klmak, slmn hrriyet ve istikllini tebcil etmek icap eder. denmektedir. Ordunun muzafferiyeti kif tarafndan eitli vesilelerle vlm bu galibiyetin lkemizi refaha karacak olan nemli baarlardan biri olduunu ifade etmitir. Bu zafer onun eserlerine de yansmtr.
514
rad Heyeti yesi kif Mehmed kifin Ankaraya ayak bast gnlerde henz dzenli ordu aamasna gememi olan Ankara Hkmeti iin lke huzurunu bozan en byk tehdit i ayaklanmalardr. Ankara hkmeti bu ayaklandrmalar kan dkmeden nlemek iin eitli araylar iinde olmutur. Bunlardan biri de isyanclar sz geen insanlar aracl ile uyarmaktr. Bu amaca hizmet etmesi amacyla Heyet-i Nasihalar kurulmutur. Bu dnceden hareketle BMM tarafndan Mehmed kif Bey de bu komisyonda grevlendirilmitir. Ankara Hkmeti ile birlikte alan Mehmed kif sradan bir vaiz deildir. O gerektiinde Ankara Hkmetinin bir grevlisi olarak inceleme heyeti yesi olarak da grev yapmtr. Milli Mcadele esnasnda kan Bozkr isyanlarnn k sebepleri ve sonularn aratrmak, muhtemel isyan nlemek iin Ankara Hkmeti tarafndan bir kurul oluturur. Hkmet bu isyann ardndan Antalya Mebusu Hamdullah Suphi, Trabzon Mebusu Ali kr ve Konya Mebusu Refik Beyler ile birlikte Mehmed kifi rad Heyeti ad verilen bir kurulla Konyaya gnderir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Ankara Heyet-i Merkeziyesi karar defterinin 5 no.lu kararnda Heyet-i radiye riyasetini ifa etmekte olan air Mehmed kif Beye - mesarif- zaruriyesini tesfye etmek zere- ikiyz lirann itasna karar verildi. 2 Mays 1336 (1920), denmektedir. Konyaya rad Heyeti yesi olarak giden kifin Konyadaki Milli Mcadele lehine abalarn olu u cmlelerle anlatmtr: Babam Konyada Kuva-y Milliyeyi takviye edebilecek gnll kafilelerini oaltmak, bu yol urunda milletin gnlnde heyecanlar yaratmak maksadyla nutuklar syledi. Konferanslar verdi. Kalabalk insan ktleleri onu huu iinde dinliyor, szlerine hak veriyorlard. (Yldrm, 2007, s. 176.) Milletvekillii boyunca Meclis Mill Eitim ve rad Komisyonlarnda grev alm; II. Toplant Ylnda Mill Eitim
515
Komisyonu bakanln, III. Toplant Ylnda rad Komisyonu ktipliini yapmtr. Mill Eitim Komisyonundaki (Maarif Encmeni) grevinden salk nedenlerini ileri srerek 9 Aralk 1922de istifa etmitir (TBMM ZC, I.Devre; C.25:408). Mill Eitim Komisyonundan istifa etmesine ramen 8 Mart 1923 tarihinde yine rad Heyetine seilmitir. Tarih misyonunu tamamlam olan I. Mecliste 1 Nisan 1923te seim karar alnmtr. Mehmed kif, 27 Mart 1923te en yakn arkadalarndan biri olan Trabzon milletvekili Ali kr Beyin, Muhafz Tabur Komutan Topal Osman tarafndan ldrlmesinden sonra Meclisten iyice soumutur. kif, Mecliste bu olayn haricinde yaad dier baz olumsuzluklardan dolay tekrar aday olmamtr. Sonu Szn z Mehmed kif camilerde vaazlar verir. Mill Mcadeleye katks olabilecek baz ehirlere gider, orada nabz yoklar ve o kentlerde verdii vaazlarn yannda konferanslarla, eitli konumalarla halkta o dnem yaygn bir kanaat olarak beliren Kuv-y Milliyenin ttihat bir hareket olduu fikrinin doru olmadn anlatr. Zamann birlik zaman olduu fikrini her yerde srarla vurgulayarak eer vatan kaybedersek gidecek yerimizin kalmayacan syler. Bu savan dine ve halifeye hyanet iin yaplmadn anlatr. Aksine Mill Mcadelenin bir cihat olduunu ve bu savaa katlmann dinen farz olduunu aktarr. Bunda da baarl olmutur. Milletimiz iin lm kalm sava olan Kurtulu Sava verilirken herkes bir eyler yapmann gayreti iindeydi. Bu gayret herkesin kalbinin tm zerrelerine kadar sinmitir. Bir gnl insan olan Mehmed kif de gnlnn sesini dinlemi ve Milli Mcadeledeki saflara katlmtr. Milli Mcadeleyi tenkit edip elde edilen zaferlerden sonra Ankaraya gelenler her ne hikmetse dnemin iktidarnn nimetlerinden yararlanm, cann ortaya koyarak hak ve hakikati haykran Mehmed kifin bahtna ise maalesef gnll srgnlk dmtr.
516
Mehmed kifin Anadolunun Mslman halk zerinde byk tesiri vardr. Onun gerek bir dindar, katksz bir vatansever ve halis bir mcahit olduunu bilen Mslman aydnlar ve halk, ona tam bir gven beslemektedirler. Gerekten de kif bu gvene laykt ve gemii olduu gibi, yaad hl de bunun ahididir.
517
KAYNAKLAR
Abdulkadirolu, Prof. Dr. Abdulkerim, (1997), Kltrmzden Esintiler, Anl Matbaa ve Ciltevi, Ankara. Aklamal Mehmed kif Ersoy Klliyat, Haz: smail Hakk engler, Hikmet Neriyat, stanbul.C. 9. Akyol, brahim , (2008), Mehmet Akif Ersoyun Milli Mcadele Yllarnda ankrya Gelii ve ankr Vaaz, 1. Uluslararas Mehmet Akif Sempozyumu, Mehmet Akif Ersoy niversitesi, Burdur. Albayrak, Sadk, (1998), Son Devrin slm Akademisi, DarlHikmetl-slmiye, z Yay., stanbul. Bonakolu, Hasan, (1981), Harbindeki Vaazlar, stanbul. stikll Mar airimizin stikll
Budak, Mustafa, (2003), dealden Geree, Misak- Millden Lozana D Politika, Kre Yay., stanbul. antay, Hasan Basri, (1966), kifname (Mehmed kif), stanbul, Ahmed Said Mat., stanbul. Dzda, M.Erturul, (1996), Mehmed kif Ersoy, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996. Edip, Eref Mehmed kif, Hayat-Eserleri, 1962 s. 139. Eriirgil, Emin, (1986)lmnn 50. Ylnda slmc Bir airin Roman, Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Aykut Kazancgil-Prof. Dr. Cem Alpar, T. B. Yay., Ankara. Eski, Mustafa, (1983), Kastamonuda, Ankara. Mill Mcadelede Mehmet kif
Eski, Yrd. Do. Dr. Mustafa, (1999) Mtareke Sonrasnda Kastamonuya Gelen nemli Kiiler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S: 45, C: XV, Kasm 1999. Kandemir, Feridun (Konuan) Yedign, 1 Temmuz 1936, S. 173. Karan, Hayrettin - Edip, Eref, (2002), Mill Mcadele Yllar, Haz: Fahrettin Gn, Beyan Yay., stanbul.
518
Kaya, Murat,(2007) Alk Sevmeyen air, Gonca Yay., stanbul. Mehmed kif Ersoy, Safahat, Haz: M.Erturul Dzda, ar Yaynlar, stanbul, 2006. Mehmed kif, Nasrullah Krssnden, Sebilrread, 25 Terinisani 1336, 15 Rebilevvel 1339, C. 18, S. 464, s. 249-259 Sarhan, Zeki(1996), Mehmet kif, Kaynak Yay. stanbul. Sarhan, Zeki(2004), Kurtulu Sava Genlii, Kaynak Yay., stanbul. Sarhan, Zeki, (2000) Vatan Trks, stikll Mar, Tarihi ve Anlam, K.T.B., Ankara. Yaln, Dr. Alemdar, (1983) Mecliste kif, Trk Edebiyat der., Mehmed kif zel Says, Aralk 1983. Yldrm, Tahsin(2007), Mill Mcadelede Mehmet kif, Selis Kitaplar, stanbul.
519
520
MEHMET AKFN TTHAD-I SLAM (SLAM BRL) DEAL
Nevzat UYAROLU * Yusuf TEKE ** zet/Abstract Idea of The Unity of Muslims of Mehmet Akif The aim of this essay is to study the unity of the Muslims in the light of thoughts and activities of Mehmet Akif Ersoy as a major thinker who regards Muslim unity as a cause of the existence of his life. Akif on one hand emphases on the Cause of regressin and preciqitate in all his works considering general social issues, on the other hand, seeks to find out the ways to reach to a highier and advanced social state. He also tries to show solutions of social affairs by analysing their reasons. His greatest desire was to see the Muslims reached to the advanced level of social life in unity. Thus, he always focused on the issues which corrupt both physical and moral values of the society as a whole. Our aim is to assess how he handled these corruptions and the way he offered solutions by studying his theory of the unity of the Muslims.
*Yrd. Do. Dr., stanbul Geliim niversitesi, nuyaroglu@gmail.com **rt. Gr., stanbul Geliim niversitesi, yusufteke@hotmail.com
521
Key Words: The unity of muslims, Panislamism, nationalism, racialism, morality, acquirement,excellence, dissension, dejection, idleness. zet Bu makalenin amac ttihad- slam konusunu hayatnn var olu gayesi olarak kabul eden; byk mtefekkir ve aksiyon adam Mehmet Akifin grleri ve aktiviteleri nda irdelemektir. Akif, btn eserlerinde cemiyet meselelerini ele alarak gerilemenin, kntnn sebepleri zerinde durur ve kalknmann, ileri ve yksek bir seviyeye ulamann are ve yollarn arayarak tedbirlerini dnmtr. O, toplumsal sorunlarn sebeplerini tahlil ederek zm yollarn kurtulu arelerini gstermeye almtr. Onun gayesi, Mslmanlar birlik ve beraberlik ierisinde ileri ve yksek seviyeye ulam grmekti. Bu sebeple Akif, btn mesaisini, toplumun maddi ve manevi deerlerini kemiren ve onun yaam kaynaklarn ortadan kaldran meselelere teksif etmiti. Bizim bu almamz onun bu meseleleri eserlerinde nasl ilediini ele alarak ttihad- slam nazariyesinden hareketle deerlendirmektir. Anahtar Kelimeler: ttihad- slam, slamclk, milliyetilik, rklk, ahlk, marifet, fazilet, tefrika, mitsizlik, tembellik. Giri Mehmet Akif Ersoy, airlii ile edebiyatmzda nemli bir yere sahip olduu gibi dnce tarihimizdeki tesirleriyle de mmtaz ahsiyetlerden biridir. O, airliinin yan sra devrinin siyasi ve sosyal hayatn ok baarl bir ekilde deerlendirip eserlerinde ilemitir. Temeli Tanzimat ncesine de dayanan, ancak daha kapsaml bir proje olarak Tanzimatla balayan modernleme giriimlerinin genel atmosferi iinde 1873te stanbulun Fatih semtinde doan Akif, yaam boyunca srekli ilim evreleri iinde bulunmu ve bu durumdan istifadeyle kendini iyi bir ekilde yetitirmitir. Fatih medreselerinde tefsir hocas olan babas, Akifin iyi bir din eitimi almasn salam, batl tarzda eitim veren okullarda eitim hayatna devam etmesi de onun pozitif ilimleri iyice renmesine yardmc olmutur. Bu itibarla Akif cemiyet meselelerini ok ynl
522
MEHMET AKFN TTHAD-I SLAM (SLAM BRL) DEAL Nevzat UYAROLU / Yusuf TEKE
dnebilmitir. O ailesinden ve evresinden ald terbiye ve slam kltrn hayat boyunca muhafaza etmi ve bu onun fikriyatnn ekillenmesinde nemli bir etkiye sahip olmutur. Her mtefekkirin fikri yapsnda phesiz kendi devrinin ve toplumunun zelliklerini grrz. Akif, yaad dnem itibariyle ok alkantl bir sreten gemitir: Mutlakyet, Merutiyet, Balkan Savalar ile I. Dnya Sava ve nihayet Kurtulu Savan grm bir kimsedir. Bu dnemler byk devrililer, ykllar, klerle doludur. Devletin ve toplumun geirmi olduu bu sre Osmanl fikir hayatnda yeni yeni rlar amtr. Devletin itimai ve siyasi yaps baz mlahazalarn Osmanl aydnlar arasnda tartlmasna sebep olmutur. O, dnem itibariyle bir milletin yaad ve hissettii tm aclar, zdrab, skntlar ve nihayetinde byk bir zaferle kazanlan hrriyetin sevin ve mutluluunu hissetmi ve bunu eserlerinde ilemitir. Bu durum ayn zamanda onun fikri olgunlua erimesini salamtr. Her mtefekkirin kendine mahsus bir tefekkr sistemi, fikri hayatnda takip ettii bir gayesi ve btn gnl ile baland bir deali vardr. Akifin yaam olduu bu sre onun gaye ve idealinin olumasna vesilelikle birlikte fikri olgunlua erimesine de katkda bulunmutur. Akifin tefekkr sistemi, gaye ve ideali, uzun izahlarla zihinleri kartrmadan bir cmle ile hlasa edilebilir: ttihad- slam (slam Birlii). Akif nce iinde bulunduu ortam tahlil edip iirle fikri mcadelesine balamtr. Onun din, itim ve mill karakterde sistemleen iirleri basit meselelerden balayarak slam toplumunun ittihad noktasnda hitama erer. Mslmanlar arasndaki birlik ve beraberlik, bat karsnda geri kalan slam dnyasnn refaha ulamas iin gerekli olan hal arelerini konu edinen eseri Safahatta Akif bu sorunlar teker teker ele alp deerlendirir ve zm nerilerinde bulunur. Kabaklya gre; Akifin bu grleri iki esas noktaya dayanmaktadr: 1) Millet lks, 2) slamlk lks. Bu iki dnce; Safahatta i ie olarak birbirini tamamlar. nk Akif, Trk milletini, slamln ncs, kurtarcs olarak benimser. Trklk yklrsa slamlk da snecektir. Trkiye slamn en gl, en ileri ve son kalesidir. (1984:67)
523
ttihad- slam (slamclk) Mehmet Akifin ttihad- slam dncesinin oluum srecini anlatmadan evvel ttihad- slam dier bir tabirle slamcl amak faydal olacaktr. slamclk iin slam dnyasnda tecdid, slah, ittihad- slam (oklukla panislamizmin karl olarak kullanlr), ihya; batda panislamizm, zellikle yeni aratrmalarda modern slam(iyet), ada slam dncesi, slamda reformist dnce gibi kelime ve terkipler kullanlmaktadr.(Kara, 1997:16) slamclk slam inan, dnce, ahlak, siyaset, idare ve hukuk bakmndan hayata hakim klmak, Mslmanlar arasnda birlik ve dayanmay tesis ederek slam lkelerini Bat karsnda geri kalmlktan kurtarmak amacna ynelik bir zm aray olarak XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl aydnlar tarafndan dile getirilmeye ve tartlmaya balanmtr.(Trkne, 2001: 60). Fullere gre; slam, tanm gerei, Mslman dnya iin ortak bir kimlik kaynadr. Ancak yzyllar boyunca slamn farkl blgelerde, farkl insanlar tarafndan uygulan eitli biimler ve eitli ifade tarzlar ortaya karmtr. Siyasal slam, en azndan kiinin manevi hayatnda, ulusal kimlik karsnda bile ncelii olan tek bir slami kimlik yaratma arayndadr. Bu anlamda siyasal bir vizyon olan slamclk, her ne kadar pratikte tek tek devletlerin ats altnda faaliyette bulunsa da, gayet ak bir ekilde ulus-stdr. slamclarn ouna gre, slam ilk ve en nemli kimliktir ancak tek kimlik deildir. (2004:58-59). Akife gre kavmiyet peinde komak Mslman milletlerin paralanmasna, ttihad- slmn yok olmasna yol aacaktr. Irk ve milliyet fikirleri slmn ruhuna ters der. Akif bu dnceyi Nasrullah Camiinde vermi olduu vaazlarnda da dile getirir ve der ki; Cenab- Hak nnemel-mminneihvetun mminler, birbirlerinin kardeinden baka bir ey deildir (Hucurat, 49/10), buyuruyorken yazklar olsun ki biz, o kardelikten ok uzakta
524
bulunuyoruz. (Kara, 1997:502). Akifin kavmiyet fikrine kar olduunu onun Sebilrreadda nerettii u ifadelerinden de anlyoruz; Ey cemaati mslimin; Siz ne Arapsnz, ne Trksnz, ne Arnavutsunuz, ne Krtsnz, ne Lazsnz, ne erkezsiniz. Siz ancak bir milletin efradsnz ki o da millet-i muazzama-i slamiyedir. Mslmanla veda etmedike kavmiyet davasnda bulunamazsnz, kavmiyet gayretine dtke de Mslman olamazsnz. (Tunaya, 1962:80) Tunayaya gre ise; slamclk, btn sosyal ve siyasal hayata uygulanmas istenen inan, fikir ve davran kaidelerini iine alan iki ynl bir ideolojik forml haline getirilmitir. Bir yn ferdi plandadr. slam dnyasnda yaayan fertlerin, bilhassa Mslmanlarn tek tek hayatlarn dzenlemek ister. zel hayatlarna karr. Onlara bir yaama yolu izer. teki yn ile de, kolektif plandadr. slam dnyasnda, henz milletlememi halk kitlelerine, bamszla kavumam milletlere, Devletlere kurtulu, kurulu ve kalknma yolu izer, birbirleriyle mnasebetlerini salayan kaideler yapar. Ksaca slam dnyasnda yaayan insanlarn ve toplumlarn hayat prensibidir. (1962:18-19) Karaya gre; slamclk, XIX-XX. yzylda, slam bir btn olarak (inan, ibadet, ahlk, felsefe, siyaset hukuk, eitim) yeniden hayata hakim klmak ve aklc bir metodla mslmanlar, slam dnyasn bat smrsnden, zalim ve mstebit yneticilerden esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak; medenletirmek, birletirmek ve kalkndrmak uruna yaplan aktivist, modernist ve eklektik ynleri baskn siyas, fikr ve ilm almalarn, araylarn, teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir hareket olarak tarif edilebilir. (1997:16) Said Halim Paaya gre; Bizim iin slamlamak demek, slamiyetin inan, ahlk, yaay ve siysete ait esaslarnn tam olarak tatbik edilmesi demektir. (2009:186).
525
Kutluere gre; slamclk hareketi, modern Avrupa medeniyetinin slam dnyas aleyhinde oluturduu tehditlere etkili bir kar koymann ancak modernlemenin gereklerine uygun bir zihniyet dnyas ina etmekle ve dinin klavuzluunda gerekleecek bir modernleme ile mmkn olaca fikrine dayanr; bu modernizm anlay, slamcl slam dnyasnda ortaya kan birok benzeri akmdan farkl klan nemli bir ayratr. (Kutluer, 2001:65) Trkneye gre; slamclk, Batdan gelen ideolojik dnce yaps ile geleneksel slam deerlerin bireimi neticesinde, slamiyetin ideoloji formu iinde yeniden sistemletirilmesiyle ortaya kmaktadr. (1991:25). Trkne slamn modern anlamda siyasi ideoloji olarak formle edilmesini Tanzimat dneminin aydnlar olan Yeni Osmanllar tarafndan gerekletirildiini sylemektedir. (Trkne, 2001:60). Yeni Osmanllar Batdaki rk kavramna dayanan milliyeti ideolojiler karsnda Mslmanlarn inanta ve corafyada birlii fikrine dayal bir slam milleti kavramna ulap bir medeniyet tasavvuru dnmektedirler. (Kutluer, 2001:65) Karaya gre; Klasik slam dncesinden modern slam dncesine gei ()slamn i dinamiklerinden, tarihi tecrbelerinden ve kendi i mantndan ziyade d artlarn ve d basklarn dorudan etkisi altnda olmutur. (Kara, 2002:14). Zira XIX. yzylda Mslmanlar eitim, ilim ve teknoloji alanndaki geri kalmlktan kurtulmak iin Batnn ilim ve teknolojisini almann gereklilii zerinde durmular Batnn pozitivist ve materyalist kltrne kar kendi inan ve geleneklerini koruyup gelitirme amacn gtmlerdir. (Trkne, 2001:60). Ayn zamanda bu durum slamclk fikrinin oluumunu salayan sebeplerden biri olarak karmza kmaktadr. slamcl geleneksel slmdan ayran en nemli fark, Batdan gelen akltrasyon srecinin rn olarak, dinin kendisini dorulama-merulatrma biiminin deimesidir. slmc ideolojide slm, Batl ideolojiler modelinde bir dnya gr olarak karmza kmaktadr. (Trkne, 1991:26).
526
slamcln ideolojik yaps iki farkl boyutta geliti. Birincisi slamn genel prensiplerini ve evrensel tebliini asrn idrakine gre yeniden yorumlayp modern tezler retmektir. kincisi ise modern anlamda bir milliyetilik olarak sonulandrabilecek tarzda gelitirilen ttihad- slam dncesidir. slamclk Batnn sosyal ve siyasal alann merkezine yerletirdii birok yeni kavram ve kurumu dikkate alarak bunlar kabul veya red ile kendi kavram ve kurumlaryla telif etme abas iine girmitir. Bylece slamiyet bu yeni sistemler karsnda savunulabilecek ve bu yeni formdan evrensel tezler, kuramlar retebilecektir. (Trkne, 2001:61) Bu dnemde Osmanl aydnlar tarafndan dile getirilen temel yaklam ve tezler ylece sralanabilir: 1) slamiyet modern ihtiyalar karlayacak, gelimeler karsnda insann dnyaya bakn tayin edecek, deimeleri aklayacak ve hayatn her alanna hkim klnabilecek evrensel bir siyasi-sosyal muhtevaya sahip akla uygun bir dindir. 2) slam btn gelimelere ak bir dindir, an yeniliklerine intibak edebilir, gelimeye engel olmad gibi bizzat gelimeyi emreder. Onun gelimelere kapal grnen taraflar ona sonradan ilave edilen geleneklerde aranmaldr. Bundandr ki onu snrlandran geleneklerin bandan kurtarp onu asli ekline dndrmek gerekir. Asl kaynaklar yeniden yorumlanmaldr. Bu sebeple ictihad kaps yeniden almal ve yeni hkmler retilmelidir. 3) Mslmanlar Baty stn klan ilim, teknik ve medeni usulleri alarak kendi toplumlarn kalkndrmak zorundadr. Bu ilem semeci bir tarzda yaplacaktr. 4) Mslmanlar Batl milletler gibi slamiyetin ngrd tarzda bir milliyet prensibi etrafnda siyasi bir topluluk oluturmaldr. slamiyet Mslmanlarn siyasi kimliini temel alacaklar milliyet esasn vermektedir. (Trkne, 2001:61-62). Siyasi anlamda ttihad- slam, son dnemde yaam Osmanl mtefekkirlerinin Batda ortaya kan milliyetilik fikri akm etkisiyle slam toplumlar ierisinde nev- nema bulan tefrikadan kurtarp teavn ve tesand dsturlarn aralarnda ikame etmek amacyla bir takm toplumsal sorunlara zm retmek iin geleneksel slamdan ayr dmeden fikri zemine oturttuklar
527
bir ideoloji olarak tanmlayabiliriz. Buraya kadar aktarlanlar slamcln veya ttihad- slamn ne olduunu belirtmeye matuftu. almamz bundan sonra Akifin hayatn adad bu davada nasl ve ne ekilde rol aldn gstermeye ynelik olacaktr. I.Blm Akifin ttihad- slam Dncesinin Tarihsel Sreci 1)Akifin ttihad- slam Dncesinden Etkilendii nemli ahsiyetler Akifin fikirlerinin olumasnda en nemli faktrler arasnda din ve toplumu sayabiliriz. (Kl, 2008:77). Bir ncs ise entelektel evrenin etkisidir. O, gerek aile gerek yetitii muhit itibariyle dini hissiyatn youn bir ekilde yaand bir yerde yetimitir. Bu durum onun fikirlerinin ekillenmesinde nemli derecede bir etkiye sahiptir. O, ocukluk dneminde alnm olan terbiyenin kiilik geliimine etkisini yle ifade eder: Beikte her birimiz bir ternedir iitir, Ki bestekr tabiat deil de ananedir. (Ersoy, 2009:299) Yine Akifin kendi tabiriyle: ilk dini terbiyemi veren, ev ve mahalle, iptidai, rdi, tahsilde aldm telkinler olmutur. Bilhassa evin bu husustaki tesiri byktr. Annem ok abid ve zahid bir hanmd. Babam da yle. (Fergan, 1938:518). Akifin ailesinin ve evresinin dini duyarlla sahip kimseler olmas onun dnce yapsn ekillendiren etkenlerin banda yer alr. Akifin fikr oluumunda ikinci nemli faktr olarak toplum gelmektedir. Maddi ve manevi gelenekleriyle, siyasi, sosyal, ekonomik faktrleriyle ve gelecee ait ynelimleri ile dinamik bir yap sergileyen toplum Akifin fikir yapsn etkilemitir. Akif meslei gerei Anadoluyu dolamas ve toplumla birebir i ie bulunuu halkn iinde bulunduu durumu bizzat halkla temas halinde bulunarak onlarn dertlerini, zdraplarn bilmesine sebep olmu ve neticede Akif bunlar iirlerinde ilemitir. Devletin iinde
528
bulunduu sosyal ve ekonomik knt ve Osmanl Devletinin Bat karsnda bilhassa bilim-teknik ve ekonomi alanlarnda- geri kalml ve yaad dnemde karlat yanl fikirler Akifi derinden etkilemitir. Toplumsal ahlakn yozlamas ve milliyetilik fikrinin Osmanl halklar arasnda yer edinmesi onun bu sorunlara kar duyarllk gstermesine ve bunlar iirlerinde ilemesine sebep olmutur. (Kl, 2008:78-80). Btn bunlarn yannda, sosyal alkantlar ierisindeki slam dnyasnn rpnlar baka bir deyile slam Birlii idealinin ortaya atlm olmas ve Akifin bununla ilgilenmesi Akifin bildiimiz dnce yapsn oluturmutur. Akifin fikri yapsnn temellenmesinde etkili nc unsur olarak ilim ve fikir adamlarn sayabiliriz. Onu etkileyen en nemli ahslarn banda Sadi gelir. Kendisi Zannediyorum ki okuduum ark ve Garp muhalledat iinde Sadinin eserleri kadar zerimde hi biri messir olmamtr. (Fergan, 1938:523) diyerek Sadinin zerindeki etkisine vurgu yapar. iirlerinde ve makalelerinde Sadiden alnt ve tercmelerde de bulunan Akif, fikir ve duygu ynnden Sadiden ok etkilenmitir. (Kl, 2008:80). Byk bir seyyah olan ve slam beldelerini byk bir oranda gezen, Japonyada da uzun yllar bulunan Abdrreid brahim slam leminin durumu ile ilgili verdii bilgilerle Akifi etkiledii sylenebilir. (Kl, 2008:80). lk iirlerinde Ziya Paay kendine rnek aldn syleyen Akif, ayrca Namk Kemal ve Abdlhak Hamidden de yararlandn ifade etmektedir. (Fergan, 1938:522). Akifin dnce dnyasna derin etkiler brakan kiilerden biri de Safahatta ismine bir n yaz ve mersiye yazd baytar miralay brahim Beydir. Yksek ilm ve ahlak zellikler tayan bu zatn Akife etkisi byktr. (Kl, 2008:81). Akifin ttihad- slam dncesinin oluumunda Cemalettin Efgani ile Muhammed Abduh da etkili olmutur. Fahri, Efgani ve Abduh hakknda; Efgan esasen slm halklarnn hrriyeti ve ilerlemesi iin iddetli bir din gayretle tutuan bir inklp idi Onun Panislamizm ve modernizme verdii fikr g, Onun
529
rencilerinin almalarnda, zellikle Muhammed Abduhda ifadesini buldu. (Fahri, 2008:382) diyerek slamclk dncesi ierisinde nem arz eden bu ahsiyetleri tantmaktadr. Akif, nklap taraftar Efganiden ziyade Abduh gibi maarif ve slahat yoluyla slm leminin kalkndrlmasn istemektedir. (Dzda, 2002:25). Akifin bu dnrlerden etkilendii ve onlar takdir ettii kesindir. Fakat Akifin bu dnrlerin etkisi altnda kaldn abartl bulan Karako, Bu slam mtefekkirlerinin tesiri, kendisinde slam fikrini dourmuyor, esasnda var olan bir lky gelitirmeye ve beslemeye yaryordu. Yani arada, bir tabilik yok, belki bir parelellik vardr. (Karako, 1996:20) grndedir. Karada; Akifin ve fikriyatnn slm modernizmi ile ilikisi gndeme geldiinde Efgani ve Abduh etkisine zel vurgular yapld bilinen bir husustur. Fakat Akifin metinleri esas alndnda -dneminin tek Abduh mtercimi olmasna ramen- bu vurgularn abartl hatta yersiz olduu sylenebilir (Kara, 1996:49) grndedir. Akifin Efgani ve Abduhdan abartl bir ekilde etkilendiini sylemek zordur ama o dnem slam leminin iinde bulunduu olumsuz tablo karsnda bir takviye kuvvet veya ona mevvik bir g olduunu syleyebiliriz. Sonu olarak Akifin dnce yapsnn oluumunda yukarda saym olduumuz faktrler etkili olmutur. Bunlar bir dnce ve aksiyon adamnn fikirlerinin ortaya kp gelimesinde birbirini tamamlar mahiyettedir. Kanaatimizce Akifin fikri kaynaklarn sadece din, toplumun iinde bulunduu hal ya da bir takm ilim ve fikir adamlarnn salt dncelerinden ilhamla oluturduunu sylemek eksik olacaktr. Bu faktrleri birbirini tamamlayan bir zincirin halkalar olarak grmek daha isabetli olacaktr. 2) Akifin ttihad- slam Dncesinin Oluumunda Devrinin Baz nemli Siyasi Hadiseleri 1912 ylnda balayan Balkan Savalar milletimizin gemiinde unutamayaca en byk felaketlerden birini netice vermitir. yle ki yaklak be yz yldan ziyade Balkanlar da mutavattn Mslman halk Bulgar ve Yunanl eteler tarafndan katledilmi ve buradaki halk Anadoluya ge zorlanmtr. Balkan Savalarnda alnan yenilginin sebebi ordudaki subaylarn rklk
530
ve particilik saikiyle birbirlerine dp hatal davranmalar olarak grlmtr. Akif 1913ten itibaren Rumeliden gelen gmenler ile duyduu, grd, hissettii aclar yazd manzum tefsirlerle dile getirmitir. O ele ald sosyal ve siyasal meselelerde sadece Osmanl Devletini ilgilendiren konulara deil tm slam leminin sorunlarn dert edinerek zm nerilerinde bulunur. Akif Sebilrreadda; Gerekten rk, dili, muhiti, adetleri, ksaca hereyi bir dierine zt olan bu kadar milleti Mslmanlk karde yapmt, milliyetilii (kavmiyet), rkl (cinsiyet) aradan kaldrmt. Fakat son zamanlarda biz Mslmanlar bu hakikattan gafil olduk. Aramza sonsuz tefrika girdi Pekal! Hepsinin arasndaki ba nedir? Diyanet ba! imdiye kadar bu ba sayesinde karde gibi yaadk (Kara, 1997:488).diyerek slam aleminin iinde bulunduu felaketin birok sebeplerinden en nemlisi olarak milliyetilik yznden meydan alan tefrikay dile getirir. Akif Balkan Harbi malubiyeti neticesinde ortaya kan elim tablo karsnda stanbulda vaazlar vererek halka hitap etmitir. Esasen bu vaazlar Sebilrread dergisinde yaynlanmtr. O bu vaazlarnda, slamiyetin insanlar karde yapan zellikleri, Mslmanlarn bana gelen felaketlerin sebepleri, dinde rklk olmad, milleti birbirine dren en byk fitnenin rklktan ileri geldii ve bunun yabanclar tarafndan iimize sokulduu; felaketimizin ikinci mhim sebebinin ise ahlk dkl olduu, slam leminin son midinin devletimiz olup, el birlii ile devleti ve orduyu kuvvetlendirmemiz gerektii (Dzda, 2002:43) gibi meseleler zerinde durmu, slam Birlii idealinin gereklemesi iin n ayak olmas ileri srlen Osmanl Devletinin urad bu zaaf yznden duyduu endieleri dile getirmitir. Dnya Sava sonunda Osmanl Devletinin ve slam leminin iinde bulunduu durum onu bedbinlie sevk etmitir. nk Osmanl savata yenik dm, Araplarn istiklal mcadeleleri boa km, slam lemi kmee yz tutmutur. Bu durumdan slamlar ancak elbirliiyle mcadeleleri kurtarabilecektir. Bu durum karsnda Akifin slam Birlii ideali artk sarslmtr. Fakat stiklal Harbi mitlerini besleyen bir kuvvet kayna olmutur. Bu mcadelede
531
Trkiye kuvvetlendii takdirde, dier slam memleketlerinin uyanmasna ve ttihad- slama n ayak olabilirdi. Bunun iin evvela Trkiyenin kendisini toparlamas mhimdi.(Tansel, 1945:94). Okay da bu dorultuda; Mehmet Akifin iki byk idealinden birisi; slam idealinin gereklemesiydi. Mehmet Akif slmn ayakta kalan son kalesi olarak Trkiyeyi biliyor, Trkiyenin kurtulmasyla da byk slam idealinin gerekleeceine inanyordu. (2008:14) demektedir. Bu sebeple Akif stiklal Sava boyunca Anadoluda halka ynelik vaaz ve nasihatlerine devam etmitir. lke topraklarnn igal altnda bulunmas sebebiyle halkn igalcileri kovabilmek iin maneviyatlarn glendirmek dncesiyle Kastamonu Nasrullah Camiinde ve civar kazalarda verdii vaazlarla halka mit ve gayret vermeyi hedeflemitir. Bu vaazlar Sebilrreadda yaynlanarak dier vilayetlere, hatta cephelere de gnderilmitir. stiklal Harbi, Akife vatan mefhumunun ifade ettii manay, btn heyecanyla duyurmutur. slam birlii mefkresinin tahakkuku iin, Trkiyenin istiklali urunda da mcadeleye girien Akif, evvelki yllardan farkl olarak, vatani duygularla imtiza etmitir. (Tansel, 1945:101). Akif ttihad- slam dncesinin toplumda olumas ve yaylmas iin Tekilat- Mahsusa Cemiyeti ierisinde grev almtr. 1914 yl sonunda, devlet tarafndan vazifeli olarak bir heyetle Almanyaya gnderilmitir. Almanlar, Mslmanlarn lideri olan Osmanllara, Mslman esirlere kar gzel davranlarn gstererek bir cemle yapmak; esirleri ise, Halifelerinin kendileriyle birlik olduunu gstererek kazanmak istiyorlard. Bu vesileyle Akif Almanyada Mslman esirlere hitaben konumalar yapyor ve Cihan Harbinde tilaf devletleri ordular iinde bulunan Mslman askerlere hitaben yazlan beyannameleri Arapa olarak kaleme alyordu. (Dzda, 2002:55). 1915 ylnda vazifeli olarak Tekilat- Mahsusann bakan Kuuba Eref Beyin idaresinde Arabistann Necid blgesine seyahate kt. Ama ngilizlerle anlaan ve isyan hazrl iinde olan erif Hseyine kar devlete sadk kalm olan Necid meliki bnrreid ile grlp muvafakatn salamakt. ttihad ve Terakki Hkmetinin dnce ve idare ekline muhalif olan Mehmed
532
Akifin resm vazife kabul ederek Berline ve Necide gitmesi, onun, hkmet ile devleti birbirinden ayr grebilen vatanseverliinin bir gerei idi. (Dzda, 2002:70). II. Blm Akife Gre slam Birliini Oluturmann Engelleri 1)Sosyo-Kltrel Sorunlar Akif, fikr mcadelesine yaad toplumu tahlil edip beenmedii ve kar kt dnceleri eletiren iirleriyle balar. Din, itima ve mill karakterdeki iirlerinde sistemleen dnceleri, basitten karmaa, dar evreden gittike genileyen bir evreye doru yaylan fikir halkalarndan mteekkildir. Basit cemiyet meselelerinden balayan bu fikir halkalar slam mmetinin ittihad noktasnda nihayet bulur. (Celkan, 1986:169). Akifin cemiyetimizde mahede ettii esas nokta, her sahada kendini gsteren geriliktir. Ticaret ve sanayinin olmamas, ziraatta gerilik, lkenin bakmsz halde bulunmas bunlara sebep ise uyank olmama ve cehalettir. Ahlk bozukluu ve atalet gibi dier amilleri de douran bunlardr. (Timurta, 1987:79). Yllarca, asrlarca sren uykudan artk, Silkin de: muhitindeki zulmetleri yak, yk! Bir baksana: gkler uyank, yer uyanktr; Dnya uyankken uyumak maskaralktr! (Ersoy, 2009:190). Zavall milletin idrki, trumr olal: Muhit-i ilme giren yok, diyr- fen kapal; Sanyiin ad batm, ticaret ylesine, Zirat olsa da dem nebi usul yine! Hlsa, hepsi almak, yorulmak isteyecek. Fakat almak iin nce art olan: stek. O yoksa, hangi vesileyle biz ilerleyelim? (Ersoy, 2009:238).
533
Akif toplumun kader ve tevekkl de yanl anladndan dem vurmaktadr. Halkn btn iini Allaha havale edip esbaba mracaat etmediini, buna bal olarak cehaletle birlikte mnteir ataleti ve mitsizlii de dile getirir. Neticede dinin yanl anlaldn ve hurafelerle dolduunu syler. Kadermi! yle mi? H, bu sz deil doru: Beln istedin, Allah da verdi Dorusu bu. Taleb naslsa, tab, netce yle kar, Meiyyetin sana zulmetmek ihtimlimi var? al dedike erat, almadn, durdun, Onun hesbna birok hurfe uydurdun! Sonunda bir de tevekkl sokuturup araya, Zavall dni evirdin onunla maskaraya! (Ersoy, 2009:229). Akif Safahatta alma, gayret, azim, umutvs gibi kelimeleri sklkla severek kullanrken; tembellik, gayretsizlik, hissizlik, lakaytlk, karamsarlk, bedbinlik, hurafecilik vs. gibi kavramlar da o an iin toplumda var olup bu olumsuzluklarn ortadan kalkmas iin ve bir durum tespiti iin nazar- dikkatlere sunar. Akif ilimsizlikten, cehaletten, halkn msbet ilimleri her fesadn ba zannetmesinden, tefrikadan zemmederek bahseder. Eyvah! Bu zilletlere sensin yine illet Ey derd-i cehalet, sana dmekle bu millet, Bir hale getirdin ki: ne din kald, ne namus!
(Ersoy, 2009:190).
Saysz medrese var geri Buharada bugn. Okunandan ne haber? On para etmez fenler, Ne bu dnyada soran var, ne de ukbada geer!
(Ersoy, 2009:151-152).
534
Nedir bu tefrika yahu! Utanmyor musunuz? Geen fecayia hl inanmyor musunuz? Gmlmek istemeyenler boyunca hsrana; Nifak gmmeli artk mezar- nisyana. (Ersoy, 2009:246). Burada Akif eit eit sri hastalklar gibi toplum bnyesinde intiar eden atlet ve ahlakszl iar edindiimizi, almay braktmz ve bu sebeple Avrupa karsnda terakki edemediimizi nazar- dikkate sunmaktadr. Ayn zamanda almann farz- ayn olduunu, aramza sokulan fitneleri, fesatlar, frkaclklar, komitecilikleri ve bunun gibi ayrlk ve gayrla sebep btn menfi eyleri bnyemizden atmay ve birlik, beraberlik ve btnlk ierisinde yaamay tavsiye etmektedir. Elbette ki bunu slam dininin bir emri olarak ayet ve hadislerle takviye ederek dillendirmektedir. Kabaklya gre; Akif ada millet grn iki stun stne kurmutur: Marifet ve fazilet: nk milletlerin ikbali iin evldm, Marifet bir de fazlet, iki kudret lzm. (1984:70). Akif Fatih Krssnde slm birliinin tahakkuku iin Batnn bilim ve teknii ile alkanln almamzn zorunluluundan bahseder. Asmda ise azim ve imann temsilcisi bir genlii idealize eder. Byle bir ruhla yetien neslin baars marifet ve fazilete dayanacaktr. Fazilet slmn ruhunda, marifet ise Batnn ilim ve tekniinde mevcuttur. Marifet fazilete dayand lde cemiyeti refaha gtrr. Fazilet de marifetle beslendii mddete tesirini daha iyi icra eder. Akif marifet ve fazilete dayal iki inklb hedef almtr; milletin ve dinin inklb. slm leminin birlii bu iki inklb baarmasna baldr. (Celkan, 1986:171). Kabakl Akifin toplumda olmasn istedii marifet ve fazilet anlayn u ekilde deerlendirmektedir: Akife gre marifet ilim, fen, metod, teknik ve hner mefhumlarn iine almaktadr. Bunlar halka refah ve saadet yolunu aacaktr. Fazilet ise Trkln z
535
benlii, dini, ahlak, cevheri demektir. Akife gre faziletle marifeti birletirmek gerekir. Bir millette fazilet olurda marifet olmazsa, o millet ykselemez. nk sinirlere, ilkel insanlara mahsus avarelik ker. Faydasz geri bir hayata alr giderler. Marifet olur da fazilet olmazsa, bu tekinden daha byk felkettir. nk, ahlaksz ilim, bizi hayvanlatrr. (1984:70-72). Sonu itibariyle Akif eserlerinde ttihad- slamn tahakkuku iin engel olabilecek sorunlar ilemekle kalmaz, bunlarn yerine nelerin toplumda vaz edilmesi gerektiini de ifade eder. 2) Menfi Milliyetilik Millet, en basit ekliyle, kendilerinin millet olduunu hisseden insanlarn topluluu olarak tarif edilmektedir. (Trkne, 1991:250). Calhoun ise milliyetilii u ekilde tarif eder; insanlarn ulus olarak algladklar topluluklarn karlarn, bir bileim ya da tarihsel gelime iinde, ya genellikle var olan bir devlete daha fazla katlarak ya da ulusal zerklik, bamszlk ve kendi kaderini tayin veya belirli toprak paralarn birletirme yoluyla ilerletmeye altklar, toplumsal hareketler ve devlet politikalar. (2007:8) Akif, znde slam olan bir milliyetilik fikrinin davacsdr. O slamclk ile milliyetilii mezcetmitir, hatta denilebilir ki milliyetilii slami ideolojinin altnda onun taht- emrine vermitir. Esasen Akif milli deerlere son derece dkn bir ahsiyettir. O rk ve kavmiyeti esas alan bir milliyetilie kardr. Zaten slamiyet kavmiyetilii telin etmitir. Unsuriyetperverliin Mslman milletlerin dalmasna, ttihad- slamn yok olmasna yol aacan dile getirmitir. Akif bu hususta Diyanet ba! imdiye kadar bu ba sayesinde karde gibi yaadk. Trk, Trklnn ne olduunu bilmiyordu, Arnavut milliyetinden dem vurmuyordu. Zaten Mslmanlkta milliyetilik yoktur. Hz. Peygamber buyuruyor ki: Milliyet gayreti gdenler bizden deildir, milliyet sebebiyle vuruan da bizden deildir, milliyet gderek lenler de bizden deildir imdiki felaketin sonsuz sebepleri var ki en birincisi milliyetilik yznden meydan alan tefrikadr. (Kara, 1997:52)
536
Akif Safahatta kavmiyetiliin ayrlk sebeplerinin en en nemlilerinden biri olduunu iirinde yle dile getirir: Mslmanlk sizi gayet sk, gayet salam, Balamak lzm iken, anlamadm, anlayamam, Ayrlk hissi nasl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti eytan m sokan zihninize? Birbirinden mteferrik bu kadar akvm, Ayn milliyetin altnda tutan slm, Temelinden ykacak zelzele kavmiyettir. Bunu bir lhza unutmak ebed haybettir. Arnavutlukla, Araplkla bu millet yrmez. Son siyset ise Trklk, o siyset yrmez. (2009:162). III. Blm Akife Gre slam Birlii in Yaplmas Gerekenler Akif hayat boyunca cemiyet meseleleriyle uram, toplumun iinde bulunduu durumu mkemmel bir ekilde tahlil ederek bunlara zm bulmay hayatnn gayesi bilmitir. O eserlerinde toplumdaki geriliin, kntnn, yozlamann sebepleri, amilleri zerinde durmu, kalknmamzn ve bu halden kurtulmann hal arelerini aram, tedbirlerini dnmtr. Bu areleri ve tedbirleri biz onun eserlerinde grmekteyiz. Evvela Mslmanlar saf bir inan sahibi klma gayretini kendinde bulur. Bu sebeple toplumun batl inanlardan ve hurafelerden uzaklaarak slamn esas kaynaklarna uygun bir ekilde yaanmasn gerekli grmektedir. Bu hususta Akif yle demektedir: Din iini taklit ile kaim bilmenin kt neticesidir ki, nesilden nesile birer ikier bidat, er beer hurafe miras olarak gele gele bugn inanlarmz, taat ve ibadetlerimiz, muamelelerimiz adeta hurafeler toplam, bidat yn haline gelmi! Dinin sahih eklini kolay kolay hatra bile getiremiyoruz!... Dini taklit, dnyas taklit, detleri taklit, kyafeti taklit, selm taklit, kelm taklit, hulasa hereyi taklit olan
537
bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki kabil deil ictiam bir heyet vcuda getiremez, binaenaleyh yaayamaz. (Kara, 1997:467) Akif cemiyetin hal aresi iin maarifin gelitirilmesi, ilmin deerinin takdir edilmesi, msbet ilimlerin tahsiline nem verilmesi, cehaletin ortadan kaldrlmas gibi konular eserlerinde iler. Maarif, Maarif!.. Bizim iin baka are yok; eer yaamak istersek her eyden evvel maarife sarlmalyz. Dnya da maarifle, din de maarifle, ahiret de maarifle hepsi, herey maarifle kaim. (Kara, 1997:481) O eserlerinde toplumda birlik kurma engellerinin kaldrlmasn ve slam dnyasnda yaygn olarak beliren ahlaki kn nlenmesi gerekliliini de hal areleri iinde sayar. Girmeden tefrika bir millete, dman giremez; Toplu vurduka yrekler onu top sindiremez.
(Ersoy, 2009:162)
Frkaclk, komitecilik Bunlar artk susmal. El birliiyle bugn vatan mdafaa etmeli. Asla meyus olmamal. Emin olmalyz ki canla bala alrsak, arkadaki esbab- tefrikay kaldracak olursak vatan- islm kurtarrz. (Timurta, 1987:122) Fakat ahlakn izmihlli en mthi bir izmihll; Ne millet kurtulur, zr, ne milliyyet, ne istikll. Oyuncak sanmayn! Ahlk-i mill rh-i milldir; Onun ifls en korkun lmdr: Mevt-i klldir.
(Ersoy, 2009:267)
Akif emperyalizmin slam lemini tahakkm altna aldn ve onu fakirletirdiini, aralarndaki manevi rabtalar ortadan kaldrdn belirtir. Onun Batnn smrgeci siyasetine kar deerlendirmelerindeki bir yntemi, eletirilerini aklc bir temele oturtmak, maddi ynne ilikin rnekler sunmaktr. Burada emperyalist glerin Mslmanlar arasna nifak ve fesat tohumlar ekip onlarn birlik ve beraberliini ortadan kaldrmay ve
538
mukavemetlerini engellemek istediklerini anlatr. Bu sebeple teavn ve tesante Mslmanlarn ihtiyac olduunu syler. Yetmi sene evvel bir yerli, gnde bizim para ile krk para kazanrken, bugn bu kazan onbe paraya inmitir. Bununla beraber zavall yerli, smrgeciden kat fazla vergi verir. Peki, bu vergiler ne olur, bilir misiniz? Smrgecilerin hazinelerine toplanp mstemlekt ahalisi arasnda nifak karmaya, fesat karmaya sarf edilir... Bunlar yerli sanayii mahvetmek iin hibir melanetten geri durmazlar. Seksen milyon Mslman yerli iin lise derecesi bir tek mektep var. Smrgeciler bu mektebe son derece dmandrlar. (Kara, 1997:515) Sonu Mehmet Akif, Osmanldan Cumhuriyete gei dneminde yaam, fikri dnmlere yazlar, konumalar, vaazlar ve iirleriyle damgasn vurmu, nihayet stiklal Marmz kaleme alm son derece nemli bir kiiliktir. Bu zellikleri dolaysyla onun etkisi sadece dnemiyle snrl kalmam, sonraki tarihlerde de fikirlerine, heyecanlarna katlan, bunlar kendi zamanlarnn ruhu iinde yeniden gndeme tayan ok geni toplumsal kesimler var olmutur. Onun, stiklal Marnn airi olmas kadar, kuvvetli iman, etkileyici kiilii, toplumsal sorunlar yrekten anlat ve bunlara zmler retmesi, her zaman toplumun ortak bir deeri olmasn salam olmakla birlikte, baz toplumsal ve politik evreler onun fikirlerini kendi kimliklerinin temel bir karakteristii olarak kabul etmitir. O dnemi iinde bir ideoloji olarak mtefekkirlerimiz arasnda kabul gren ttihad- slam (slamclk) ideolojisinin iinde yer alm ve bu dncenin nemli bir savunucusu olmutur. O davasn, hedef ve gayesini Mslmanlarn birlik ve beraberlii -ittihad- noktasnda, slamn asliyetine ve ruhuna uygun, hurafelerden arndrlm bir inanca sahip olmalarn ve bu sayede geliip terakki ederek ilim ve teknikte yksek bir seviyeye gelinmesi olarak belirlemitir. Akif slam dininin ilmi, terakkiyi, almay emrettiini savunmutur. nemli olan dinin ruhunu muhafaza ederek asrn icabna gre slam gelen nesillere aktarmaktr. Bunu ifade iin yle der;
539
Dorudan doruya Kurandan alp ilham Asrn idrakine syletmeliyiz slm (2009:378) tima hayatn birok alann ihata eden slam dini Akifin fikirlerinin ekillenmesinde nemli bir etkiye sahiptir. O btn felaketlerin cehaletten, ktlklere kar koymay brakmaktan ve tembellikten ileri geldiini ileri srerek mitsizlii, hissizlii brakp azimle almay tavsiye etmektedir. Ona gre slam dini toplumun uan iinde bulunduu olumsuz yapy dzeltecek bir etki ve gce sahiptir. Akif dinin bu fonksiyonunu icra edebilmesi iin mtefekkirlerle halk arasndaki uurumun giderilmesini, aralarnda iyi bir diyalog ve birlikteliin olmasn art komaktadr. Bu artlar mevcut olduktan sonra Mslmanlarn birlik olmamalar iin hibir sebep kalmayacaktr. lem-i slamn ittihad iin Mslmanlarn birlikte yaamay renmeleri gerektiini vurgulayan Akif, bu sebeple Osmanl Devletinin yklmamas gerektiini ve devletin bekas ve selametinin nemini eserlerinde dile getirmitir. Akifin genliinden beri baland ttihad- slam idealini ne Balkan Savalar, ne I. Dnya Sava ne de Araplarn milliyeti ayaklanmalar ykabilmitir. Bunlar Akifi ara sra mitsizlie sevk etmitir lakin onu btn btn bu idealinden geri brakmamtr. Hatta stikll mcadelesi onu istikbal iin mitlendirmi ve ona ilham ve kuvvet kayna olmutur. Ancak stikll Harbinden sonra laik esaslar zere kurulan Trkiye Cumhuriyeti onu yllardan beri baland ttihad- slam idealini sukut-u hayale uratmtr. O bunu Leyla isimli iirinde byk bir mitsizlik ierisinde dile getirir; Helal olsun o kurbanlar, o kanlar, tek sen ey Leyl, Grn bir kerrecik, yes etmeden Mecnunu istl. Niin hilkat zemininden henz pervzn? u topraklarda, yed, yoksa hi imkn- izzn, afaklar fer-i rhn, fecr-i sdklar erndr; Hillim gklerin kalbinde yer tutmu, otndr;
540
Ezanlar nevbetindir: nletir ebad hayetten; Cihzndr alemler, kubbeler, inmi meiyyetten; Cematler klendir, Kbeler haclen.. Gel ey Leyl, Gel ey candan yakn cnan ki, giblerdesin, hl! Bu nzn el verir, Leyl, in artk in ki bldan, Mebbet bir bahr insin u yanm yurda Mevldan (2009:432) Akif, bu ruh skntlar ierisinde lkeyi terk eder ve Msra yerleir. Vefatndan birka ay evveline kadar da lkeye gelmez.
KAYNAKA
CALHOUN, Craig. (2007). Milliyetilik. (ev. Bilgen Stolu). stanbul. stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar CELKAN, Hikmet. (1986). ttihad- slam ve Mehmet Akif. lmnn 50. Ylnda M. A. ERSOY, Marmara niversitesi Yaynlar, Edebiyat Fakltesi Basmevi. DZDA, Erturul. (2002). stikll iri Mehmet Akif Ersoy. stanbul. ski Yaynlar. ERSOY, Mehmet Akif. (2009). Safahat. (Nere Haz. Erturul Dzda). Ankara. Trkiye Diyanet Vakf Yaynclk. FAHR, MACT. (2008). slam Felsefesi Tarihi. (ev. Kasm Turhan). stanbul: ato Yaynlar. FERGAN, Eref Edip. (1938). Mehmed Akif Hayat, Eserleri ve 70 Muharririn Yazlar. stanbul. Asar lmiye Ktphanesi Neriyat. FULLER, Graham E. (2004) Siyasal slamn Gelecei. (ev. Mustafa Acar). stanbul: Tima Yaynlar. KABAKLI, Ahmet. (1984). Mehmet Akif. stanbul. Trk Edebiyat Vakf Edebi Eserler Dizisi:4. Emek Gazete ve Matbaaclk.
541
KARA, smail. (1996). slam Modernizmi ve Akife Dair Birka Not. Vefatnn 60. Ylnda M. Akif Sempozyumu Bildirileri. KARA, smail. (1997). Trkiyede slamclk Dncesi. stanbul. Kitabevi Yay. KARA, smail. (2002). Din le Modernleme Arasnda. stanbul. Dergh Yay. KARAKO, Sezai. (1979). Mehmed Akif. stanbul. Dirili Yaynlar. KILI, Ahmet Faruk. (2008). Milli Yrek Mehmet Akif Ersoyun Din ve Toplum Anlay. stanbul. Deiim Yaynlar. KUTLUER, lhan. (2001). slamclk. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. c.23 OKAY, Orhan. (2008). Mehmet Akifin Karakteri ve Sanat. Hece Dergisi. Mehmet Akif Ersoy zel Says. Said Halim Paa. (2009). Buhranlarmz ve Son Eserleri. (Haz. Erturul Dzda). stanbul. z Yay. TANSEL, Fevziye Abdullah. (1945). Mehmet Akif ve Eserleri. stanbul. Kanaat Kitabevi TMURTA, Faruk Kadri. (1987). Mehmet Akif ve Cemiyetimiz. Ankara. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (1962). slamclk Cereyan. stanbul. Baha Matbaas. TRKNE, Mmtazer. (1991). Siyasi deoloji Olarak slamcln Douu. stanbul. letiim Yay. TRKNE, Mmtazer. (2001). slamclk. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. c.23
542
MEHMET AKFTE VATAN DNCES
brahim Ethem ZKAN* zet Byk Trk milletinin yetitirdii deha karakterlerden biri olan, vatan ve millet airi diyebileceimiz stad Mehmet Akif Ersoyun eserlerinden hareketle onun vatan algs ve bu konudaki dnceleri zerinde durulacaktr. Abstract Mehmet Akif Ersoy, as a master poet, is one of the great genius of the Turkish nation and can be considered as the national poet of Turkey. In this study, with references to his works, his perception of homeland and his thoughts on this issue will be discussed. Byk milletlerin, yzyllar iinde idealletirdikleri fikirleri, hayalleri ve arzular vardr. Bir millette bu unsurlar olmad takdirde o millet, dalp paralanmaya mstahak grlr. Tarihin bize gsterdiine gre toplumlar, mill ve manev kltrlerinden ne zaman uzaklamlarsa tarih sahnesinden silinmeye yz tutmulardr. Milli ve manevi kltrn gemiten gelecee intikali, bir bakma kpr grevi yapan abidevi ahsiyetlerle olmaktadr. z
* Nevehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Yrd.Do.Dr. ,eozkan@nevsehir.edu.tr
543
mayasndan uzaklaan bir toplumun milli uur dinamiini faaliyete geiren bu abidevi karakterler, tarih tecrbe ve birikimlerin topland bir noktadan salan heyecan, dnce ve milli uuru sembolize ederek, yeni nesillere ve dolaysyla milletin geleceine hayat verecek her an taze bir g kaynadr. Milletler ou zaman kara gnlerinde veya kara gnler yaamamak iin bu ahsiyetlere snrlar. Birok milletin ise, kendisiyle vnebilecei bir milli ahsiyeti yahut kahraman yoktur. te Trk milleti, binlerce yllk tarihinin iinde o kadar ok vnebilecei adam yetitirmitir ki, bu ahsiyetlerin her hangi birinden sz etmekle, sanki dierini anlatm oluruz. Bilge Kaandan Atatrke kadar hangi devlet adammz ele alrsak alalm, hepsinde de milli birlik ve beraberlik, milli ahsiyet ve yce gelecek endiesi gibi ortak zellikler gze arpar; hangi lim ve dnce adammz ele alrsak alalm, bunlarda da ortak bir ruh, fikir ve his gze arpar. Trk Milletinin yetitirdii bu byk insanlarn n saflarnda olanlardan biri de stiklal Mar airimiz Mehmet Akif Ersoydur. air, Allah bu millete bir daha stiklal Mar yazdrtmasn niyaznda bulunurken, hr ve mstakil bir vatan fikrini, ruhunda taan milli bir heyecanla dile getirmektedir. Kurtulu savamz esnasnda Anadolunun uyan ve ahlannda M. Akifin ve halk aydnlatmak iin yapt konumalarn pay olduka byktr. M. Akif, Mustafa Kemal Atatrkn arzulad milli birlik ve beraberlik fikrinin birinci derecede destekisi olmu, ona inanm ve bu sebeple yce nderimizin takdirini kazanmtr. Vatanndan uzakta olduu zamanlarda bile onun gz, kula vatandan gelecek haberlerdedir. anakkale savalar esnasnda Tekilat- Mahsusa reisi Kuuba Eref Beyle Arabistanda bulunmaktadr. El Muazzam tren istasyonunda iken Eref Beye Enver Paadan u telgraf gelir. anakkale Savanda, Ordumuz muzaffer oldu. Dman kuvvetleri perian ve malup bir ekilde geri ekiliyorlar!... Bu mjde adeta bir bomba gibi istasyonda
544
MEHMET AKFTE VATAN DNCES / brahim Ethem ZKAN
patladnda orada bulunanlardan biri (yani Akif) Eref Beyin boynuna atlarak, bir ocuk gibi hkra hkra alar. Eref Bey o geceyi yle anlatr: Ay bedir halindeydi. l gecelerinin parlak yldzl semasn, zaferimizin erefine aydnlatan ayn bu efsanevi klar altnda, Mehmet Akif bu gnei unutturacak kadar parlak l gecesinde sabahlad. stasyon binasnn arkasndaki hurmaln iine ekildi. Sadece hkrklarn duyuyorduk. li derin hkrklar te o anakkaleye layk olan destan bu hkrklar iinde meydana geldi. Sabahleyin, vazifesini tamamlam fanilerin az kula nasip olan rahatlyla yzme derin derin bakt:- Artk lebilirim Eref! dedi. Gzlerim ak gitmez. Vatan kavram airimiz iin kutsal bir kavram olduundan iirinde krsden konuturduu vaize yle dedirtir. Vatan muhabbeti, millet yolunda bezl-i hayt: Hulsa, ile hissiyle cmle hissiyt; Mukaddest iin rpnan yrekte olur. Vatana bu derece gnlden bal olan airimiz 1913 ylnda Edirnenin igali ve orada yaayan milletimize yaplanlardan dolay zdrabndan yce Yaratcmza Yine hicran ile lgnlm stmde bugn Azm kurusun yok musun ey adli lahi. diyerek seslenir. Vatan onun iin bu derece kutsaldr. Drt yz yl adaletle hkmettiimiz Balkan devletleri kendi aralarnda birleerek devletimize sava aarlar. airimiz Issz Yurt adl iirinde bu savan zdrapl sonucunu bir bir anlatr. Vatann paralandn her yerinin mezar olduunu, ziyaretisiz kalan bu mezarlarn durumunu yle dile getirir. Geenler varsa slmn u inenmi diyrndan u yzbinlerce yurdun kanl, zairsiz mezrndan Bu elem verici tablo karsnda air gznde maziyi btn hametiyle canlandrr. Bu ssz inlar, bir zaman gayet muazzezdi. Bu damlar byle bayku seslerinden n n tmezdi.
545
Derinden gelen bu haykr gittike acnn gcn artrmaktadr. aresiz kalan air, olanlardan adeta ezilmektedir. Bu eksiklii yle anlatr. Vefsz yurt! z evladn iin olsun vef yok mu? Neden kalbin kabarm? Bir ocaktan bir ziya yok mu? lhi! Kimsesizlikten bunaldm, in yok mu? Vatansz, hnumnsz bir garibim, mltec yok mu? Btn yokluk mu her yer? Bari bir yok der sed yok mu? Osmanl Devleti bu ackl ve perian durumda gittike kerken; knty gren airimiz kendisinini tutamaz ve yle der. Gitme ey yolcu, beraber oturup alaalm. Elemin bir yrein kr deil, paylaalm! Bu aclar karsnda haykrlarn ge salan airimiz, gz o gzel ve mukaddes vatan topraklarndaki mthi grntler karsnda kendisini de sulayarak yle der. h! Karmda vatan nmna bir kabristan, Yatyor imdi Nasl yerlere gemez insan? 1919 yl, igal altndaki stanbulda yaayan btn Mslmanlar gibi, Mehmet Akif ve arkadalar iinde bir zdrap senesi oldu. Bat Anadolu ve vatann eitli paralar dman istilas ve zulm altna girince, Sebilrread, btn yazlar ile halka sabr, mit ve cesaret alamaya almtr. O dnemde yazd bir iirinde: Batmazd bu devlet, batacaktr demeyeydik Batmazd, hayr batmad, hem batmayacaktr: Tek sen uluyan yesi gebert azmi uyandr. Bir para kmldan, diyorum, mahvolacaksn! Ey yolcu, uyan! Yoksa karsn ki sabaha:
546
Bir kupkuru l var; ne k var ne de vaha! demektedir. Vatan kavram onun iin en nemli kavramlardandr. iirlerinde konu ile ilgili rneklerde her frsatta vatan ve yurt kavramlarn kullanmtr. Blbl iirinde de yle seslenir. Ein var, iyann var, baharn var, ki beklerdin; Kyametler koparmak neydi, ey blbl derdin? O zmrt tahta kondun, bir semvi saltanat kurdun. Cihnn yurdu inense, inenmez senin yurdun. airin gznde vatan, bir toprak paras olarak deil, btn mukaddes deerlerin temsilcisi, varlmzn, anl gemi ve geleceimizin semboldr. Ona gre vatann elden gitmesi demek her eyimizle yok olmamz demektir. air, vatan toprak paras olarak grenleri ve elinden karanlar sefil ve rezil olarak sulamaktadr. Enbiy yurdu bu toprak, hed burcu bu yer; Bir ykk trbesinin stne Mevl titrer! D batan baa bir nesl-i kermin yd; i boydan boya milyonla ehd ecsd. yle meb-i ehdet ki bu ksz toprak; Oh, bir sksa adam otlar, kan fkracak! Byle bir yurdu elinden karan nesl-i sefl, Yerin stnde muhakkar, yerin altnda rezl! Hem vatan gitti mi, yoktur size bir baka vatan; nk mirasyedi sil kovulur her kapdan! Balkesir hutbesinde vatan savunmasna dikkat ekmi ve milleti bu konuda uyandrmaya almtr. Konumasn - nallah vatanmzn haysiyeti, istiklali, saadeti, refah, mran dnyalar durduka masun ve mahfuz kalr. diyerek bitirmitir. Halk her frsatta vatana sahip kmaya ve uyandrmaya alan M. Akif Kastamonu vaaznda Sevr Antlamasnn Trk
547
milleti iin lmden baka bir ey olmadnn stnde durarak, btn milleti bu antlamay yrtmaya davet etmitir. Vatan igaline ses karmayanlara Fatih Krssnden iirinde stikll sava mcadelemize yle diyerek, btn varlyla katlr. Fakat sen yle deilsin: senin yanar cierin: Vatan! Deyip leceksin semda olsun yerin. Nasl tahamml eder hr olan esaretine? Kr olsun, alamayan, ey vatan felketine! Vatan ve memleket kavramlar M.Akifin vazgeemedii ve ne pahasna olursa olsun savunduu kavramlardr. Bunlara sahip klrken de birlik ve beraberlik iinde olunmasn istemektedir. Milli mcadele dneminde Anadolu hareketinin ttihatlk eseri olduu sylendiinde : Hayr, artk buna da ttihatlk denemez. Bu memleket meselesidir. Buna el birliiyle sarlmaldr. demektedir. Vatan mdafaas onun iin en nde gelen farzlardandr. iirinde birilerine ar bir sz sylerken yine vatan kavramn kullanmaktadr. Ey vatansz derbederler, ey deni kundaklar! demektedir. nk vatanszlk onun gznde en aalayc bir durum olarak grnmektedir. Dnyadaki btn Mslmanlarn hl dinlerini kaybetmeden yaamalarn da 6 ubat 1913 tarihinde Beyazt Camisinde verdii vaazda yine bu vatana balamaktadr. Vatana olan sevgi ve ballnn en byk gstergesi olan stiklal Marmzda Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda? uheda fkracak topra sksan, uheda! Can, canan, btn varm alsn da Hda Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda. diyerek sevgi ve balln herkese duyurmaktadr. Szlerimi, vatan ve millet airimiz Mehmet Akif Ersoyu rahmet ve minnetle anarak aadaki beyitinin hi unutulmamas temennisiyle bitiriyorum.
548
Sahipsiz olan memleketin batmas haktr, Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktr. KAYNAKA:
CNDOLU. Dcane.(2004). Bir Kuran airi. stanbul. Gelenek Yaynclk. ANTAY. Hasan Basri.(2008). kifnme. stanbul. Erguvan Yaynevi. DZDA. Erturul.(1996). T.C.Kltr Bakanl. Mehmet Akif Ersoy. Ankara.
ERGN. Muharrem. (1986). Atatrk ve kif.Mill Kltr. 55: 2-6. ERSOY. Mehmet Akif. (2008). stanbul. ar Yaynlar
549
550
MEHMED KF ERSOYUN AIKSZ GAZETESNDE YAYINLANAN RLERNN DNDRDKLER
Yrd. Do. Dr. Nazl Rn GREL * ZET Mill Mcahadenin nemli simalarndan biri nasl Mehmed kif Ersoy ise, bu mcadelenin nemli szclerinden biri de o zamanlar Kastamonuda yaymlanan AIKSZ gazetesidir diyebiliriz. Mehmed kif Ersoy, 19 Ekim 1920de irat iin Kastamonuya geldiinde Aksz gazetesi de ayn dava iin irat faaliyetinin bir paras olarak Mill Mcadeleye desteini srdrmekteydi. Kastamonu, stikll Yolu zerinde bir kavak noktas olmas bakmndan bu srete oldukca nemli bir merkezdir. kifin ve Aksz gazetesinin bu srete burada bulumalar, kifin irat konumalar ve baz iirlerini Aksz gazetesinde yaynlam olmas bir tesadf deildir. Konuma metinleri ve bu iirlerde anlatlanlar bunun delilidir.
(*) Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm nrgurel@yahoo.com
551
Mehmed kif Ersoyun Aksz gazetesinde 1920 ylnda bir dizi iiri yaynlanmtr: Kr Aasnn Ryas,Kse mamn Dertlerinden, Ey Mslman, Umar mydn?, Yeis Kfrdr, Mevlid-i Nebi Gecesi, Ey Cemaat Uyan, ve stikll Mar Biz bu tebliimizde Mehmed kif Ersoyun Mill Mcadele yllarnda Aksz gazetesinde yaynlanan iirlerini eski harfli basklarndan yeni harflere aktarrken Safahattaki yerlerine de iaret ettik. Safahatta yer almayanlar da ayrca belirttik. Sz konusu iirlerin, kifin Mill mcadelede Kastamonuda yapt konumalarla olan paralelliine de dikkatleri ekerken bu almalarnda ne kartt hususlar zerinde younlaarak verilmek istenen mesaj zellikle vurguladk. Anahtar Kelimeler: Kastamonu, Aksz Gazetesi, Mehmed kif, Mill Mcadele Anadolunun en eski kltr merkezlerinden biri olan Kastamonuda yz yl akn bir zamandr devam eden basn yayn hayat bulunmaktadr. Kastamonunun ve burada yaynlanan Aksz Gazetesinin Mill Mcadeledeki yerini tespit ederken Mehmed kifi burada doru konumlandrabilmemiz iin tarih srece ksaca bakmakta fayda vardr. Osmanlnn devlet adamlar iin bir srgn yeri olarak belirledii Kastamonuya o zaman iin Bolu, ankr, Sinop, Zonguldak illeri ile orum ve Ankarann baz ilelerinin de bal olduunu ilk bata belirtmeliyiz. Kastamonuda ilk matbaa 1868 ylnda kurulmutur. (Demirciolu, 1972:1) Kastamonuda ilk gazete ise 1872 ylnda vilayetin resm yayn organ olarak kmaya balayan Kastamonu Gazetesidir. Kastamonu gazetesini ilk karann kendisine Rumeli Beylerbeyi payesi verilerek Kastamonuya vali olarak srgne gnderilen brahim Edhem Pertev Paa olduunu da belirtmemizde fayda var. (Grel, 2004:) 1876 ylna gelindiinde koskoca Osmanl Devletinde stanbul hari yirmi dokuz (29) gazete kmaktayd. Bunlardan sadece on biri (11) bugnk Trkiye snrlar iinde yaynlanmaktayd. Kastamonu gazetesi ile birlikte dier gazetelerin isimleri ve kt iller unlardr: Ankarada
552
MEHMED KF ERSOYUN AIKSZ GAZETESNDE YAYINLANAN RLERNN DNDRDKLER Yrd. Do. Dr. Nazl Rn GREL
Ankara, Bursada Hdavendiger, Diyarbakrda Diyarbekir, Edirnede Edirne, Erzurumda Envar arkiye, zmirde Aydn ve gayr resm olarak ntibah ve Karasinan, Konyada Konya, Trabzonda Trabzon. Bu da gsteriyor ki, Kastamonu gazetesi ve daha sonra Kastamonuda yaynlanan dier gazeteler Anadolu basn ynnden byk bir nem tamaktadrlar. lin her kesinden gelen haberlere yer veren ve kltrleme faaliyetlerinde bulunan bu gazeteler, bugn her biri birer il olan eski sancak ve livalarn birer tarih vesika hazinesi deerini tamaktadrlar. 1908 ylnda iln edilen kinci Merutiyetle birlikte gelen basn hrriyeti sayesinde Kastamonuda da nce Krolu (1908) daha sonra da Serbaz (1909) ve Nazikter (1910) gazeteleri yayn hayatna girmilerdir. Bunlar srasyla ule (1910), Ilgaz (1911), Zafer (1911), Yeil Ilgaz (1918), Aksz (1919) Sabreden Zafere Eriir adl Zafer gazetesi, tam da Kastamonunun Mill Mcadeleye katldnn ertesi gn olan 17 Eyll 1919 tarihinde Artk kmayacan belirterek yaynna son verdii gnlerde; Mill Mcadelenin Anadoluda bayraktarln yapacak Aksz gazetesinin kma hazrlklar da oktan balamtr. lk says 15 Haziran 1919 tarihinde kan Aksz gazetesinin mesul mdr Hsn (Aksz), yllar sonra gazetenin k macerasn yle anlatmtr: Gazete karacaz. Fakat nasl ve ne ile be on paramz vard bunu byle sarf edebilirdik. Fakat bu para ancak ay yahut be ay gazeteyi yaatabilirdi. Sonra en mhim mesele gazetecilik nedir hi bilmiyorduk. Byle en nazik bir zamanda dmanlarn, sarayn divan harplerin btn milletin nsh hayatn kemirmek iin di biledikleri bir zamanda bu kadar madd noksanlklarla (Mill)ci bir gazete karmak ne demekti. Fikrimizi atmz byklerin ekserisi bize bu hususta nasihat etti. Fikrimizden feragat ettirmeye urat. Fakat gnlmzde ok kudretli bir ate yanyordu. (Mkulne ve mtedilne nasihatlar) bu ateler arasnda kavruluyor, azmimizi arttrmaktan baka bir ie yaramyordu.
553
Her gn toplanan, dertleen on be kadar arkadatk. Enini boyunu her trl ihtimali dnmtk. Benle Hamdi gazete karacaktk. Tahir Karaouz da ilk saylarda memleketine gitmeyecek bize yardm edecekti. Emin (Tatl), Baki (Tmtrk), Nmi, Cell vesair arkadalar burada, kazal arkadalar da kazalarda, gazetenin hem muhabirliini yapacaklar hem de abone ilerini takip edeceklerdi. lk sayy karabilmek iin icap eden hazrlklara giritik. lk i matbaa ile uyumakt. Matbaa o zaman haftalk bir gazete kmasna ramen bu gazeteyi ii ok olduu iin yetitiremeyeceini syledi. Kad Baha Molla beyin tavassutu ile muvafakat cevab aldk. O vakitki lise mdr Behcet Bey de bize her hususta yardm edeceini vaad etti. Ve ilk nshalarda hakikaten ok byk yardmlarn grdmz bu zat burada lisan kranla yd etmek bir vazifedir. Artk her trl hazrlmz bitmiti. Gazetenin neri iin icap eden resmi muamelenin de tamamlanmasndan sonra ie baladk. Bir dkkn idarehane olarak kiraya tuttuk. Hazirann onuna doru btn arkadalar faaliyete gemilerdi. Bir taraftan gazeteye abone teminine allyor, dier taraftan kacak gazetenin meslei hakknda tenviratta bulunuluyordu. Arkadalar tarafndan btn duvarlar gazetenin reklamlar ile doldurulmutu. Mlhakattaki arkadalarnda fiili mzaheretleri balamt. Nihayet 15 Haziran gn Kastamonunun btn sokaklarnda ilk defa olarak (Aksz) nidas iitildi. lk nshamzn sat bize ok mit verdi Hele abone hususunda gsterilen mzaheret midimizin ok fevkinde idi. Daha nc, drdnc nshamzda bask adedimiz 1200 gemi idi. (Aksz,1928) 16 Eyll 1919da Kastamonunun Kuvayi Millye katlmasyla Aksz Gazetesi etrafnda kenetlenmi olan genler mcadelenin daha yeni balamakta olduuna inanmlard. Bunun iin Aksz Anadoluda balayan mill mcahedenin kudretli krss haline getirmeye kararlydlar. Maddi her trl destekten mahrum bu genlerin bir gazeteyi yaatmalar da kolay olmuyordu. Bu zorluklar iinde yaynna devam eden Akszn 24 Austos 1919 tarihli 10. saysnda Hsn imzal ba makalede Mandadan Evvel istikll bal altnda yazlanlar aslnda her eyi izah etmekteydi:
554
stikllimize yan gzle bakan bir mzahiri, velev bizi hazinelere garketse ve u bir iki asrlk uzun sren terakki yolunu bize be on senede kattetiriverecek bile olsa istemeyiz. stikllimizden zerre kadar fedakrla raz deiliz. Buna rza gsterecek hibir Trk yoktur. Bu sert ktan da anlyoruz ki, Aksz, susturulmak istenmi, yazarlarna Mill Mcahedeye verdikleri destekten vazgemeleri halinde baz vaatlerde bulunulmutur. Pek ok skntlarna ramen inandklar davadan taviz vermeyen bu gen ve dinamik gurup, stanbulun igalini knarken millet her zamandan daha ziyade mttehit grnmeli ve ayn gayeyi istihdaf ile yekvcut bulunmaldr. Dedikten sonra devaml olarak mill birlii kuvvetlendirici ve Ankarada toplanan melisi tantc yazlar yaynlamaya balamlardr. stikll ve mill birlikle ilgili yazlarna devam eden Aksz, tenkit grevini daha tesirli yapabilmek ve mill mcadelenin aleyhinde yaplan kara propagandann etkilerini silebilmek amacyla nanmaynz balkl bir de ke amtr. Aksz, Bolu, Dzce ve Safranbolu isyanlarna kar da iddetli davranlmas gerektiini savunarak yle diyordu: Artk yeter, Trk milleti lmekten krlmaktan bkt. Fakat bu alaklara ezcmle vatan hainlerine hak ettikleri cezay verecek kudret ve dermana maliktir. slm arasna nifak sokup birbirini krdrmaya alan bu hainlerin hainane propagandalarna son vermek iin kararlarda olduu gibi sratli ve iddetli icraat hakkiyle bekliyoruz. Akszn, Mill Mcadelenin propagandasn yapmak iin parasz datlmak zere ilelere ve kylere gnderilmeye balad bir srete Mehmed kif de stikll Yolu zerinde nemli bir kavak noktas olan Kastamonuya gelir. Kastamonulu aslnda Mehmed kifi Seblrreadla zaten tanmt. Srat- Mstakim Mecmuas 14 Austos 1908 tarihinde yayn hayatna balamtr. Mecmuann bayazarln ise Mehmed kif stlenmitir. 1912 ylna kadar bu isimle yaynlanan mecmua, daha sonra Sebilr-read adyla yaynna devam etmitir. Bu durum 1925 ylna kadar srm, bu tarihten sonra mecmua uzun sre yaynna ara vermek zorunda kalmtr.
555
Sebilr-read Mecmuas bilhassa Kurtulu Sava srecinde ok byk hizmetler grmtr. Ayrca Trkiye ile slm lkeleri arasnda kpr vazifesi de yapmtr. D lkelerdeki muhabirleri vastasyla da dnyada olup bitenlerden okuyucularn haberdar klmtr. Yayn hayat boyunca mill, din, ictima, edeb, siyas konulara arlk veren mecmuann yaz ailesi iinde zamann en sekin kalemleri bulunmaktadr. Bunlardan biri de Mehmed kiftir. (Ceylan,1998:V) Sebilr-read, 16 Mart 1920de stanbulun igali zerine Kastamonuya tand. Sebilr-readn sahibi Eref Edip, yakn dostu Mehmed kifin istei dorultusunda Sebilr-readn klesini de yanna alarak bir gemi ile neboluya oradan da 15 Temmuz 1920de Kastamonuya gelmitir. Bu srete Mehmed kifde Ankaradan davet alm ve Mill Mcadelenin kalbi Ankaraya avdet etmitir. Mill Mcadele ile ilgili btn gelimeleri yakndan takip eden ve halka duyuran Aksz gazetesi de Mehmed kifN Ankaraya gidiini Kastamonululara u cmlelerle duyurmutur: Sebilr-read Mecmuayi slmiyesi Bamuharriri, byk slm airi Mehmed kif Beyefendinin ahiren Ankaraya vasl olduu, Ankara gazetelerinde okunmutur. Zulme, hakarete tahamml edemeyerek ailesini, refahn, stanbulda terk ile Anadoluya firar edebilen bu vicdanl airin Anadolumuzun ahvalini iirleriyle terennm etmesini temenni ederiz. (Aksz, 1920) Matbuat ve stihbarat Mdrlnn 4 Terin-i evvel 1336 tarihli yazsndan reniyoruz ki, Matbuat ve stihbarat genel mdr Galip Bahtiyar, propaganda iin kifin Kastamonuya gnderilmesini istemektedir. Bu arada Mehmed kif, Burdur milletvekili olarak Byk Millet Meclisine girmitir. Mehmed kifin bir buuk ay izinli saylmasn onaya balayan 7 Ekim 1920 tarihli Byk Millet Meclisi kararna sepep yaz aynen yledir: B. M. M. Riyaset-i Celilesine, Burdur Mebusu Mehmed kif Beyin ber-y irad Kastamonu
556
havalisine izam edilmesi mcih-i fevaid grlm, mumaileyh mfteh-i azimet bulunmu olduundan kendisine mezniyet itasiyle keyfiyetin heyet-i idareye teblii istirham olunur, efendim. 4 Terini evvel 1336, Matbuat ve stihbarat Mdir-i Ummsi Galip Bahtiyar (Akandere, 2002:18) 19 Ekim 1920 tarihinde Kastamonuya gelen kifi Mdafaa-i Hukuk ve Genler Mahfili yeleri karlamlardr. Bunlardan bir ksm Aksz gazetesinin yazar kadrosundan, tamam da bu gazetenin okuyucularndandrlar. Aksz, kifin Kastamonuya geliini u cmlelerle duyurmutur: Byk slm airi Edib-i Azam Mehmed kif Beyefendi iki gn evvel ehrimize gelmitir. Sebil-reeddaki yazlar ve birok asar- bergdesiyle slmlk leminin yegne airi tannan kif Beyefendiye gazetemiz namna beyan ho Amed eyleriz. (Aksz,21 Ekim 1920) Mehmed kif Bey, Aksz ziyaret ederek yazarlar ile tanp sohbet ediyor. Kastamonuda kald srece her gn Aksz yazhanesine giden stat, bu arada yaplan rica zerine baz iirlerini Aksze vererek yaynna msaade etmitir. (Demirciolu, 1972:71) Mehmed kifin Kastamonuda Aksz gazetesine ve onun alanlar kar zel bir muhabbetinin olduu muhakkak. Bu sevginin bir nianesi olarak Asz gazetesine ardardna yedi iirini vermitir. Mehmed kifin bu iirlerini yaynlama erefine ve ayrcalna sahip olan Aksz gazetesi stadn bu jestiyle halk nezdinde daha da glenmi ve populeritesi artmtr. Sz konusu iirler srasyla unlardr: Kr Aasnn Ryas, Kse mamn Dertlerinden, Ey Mslman, Umar mydn?, Yeis Kfrdr, Mevlid-i Nebi Gecesi ve Ey Cemaat Uyann balkl eserlerdir. KIR AASININ RYASI Oru scaklara gelmi, kr s bakm ki: Sabahlar akam olur ey deil, bu tiryki; Btn gn esnemeden, hiddet etmeden bkm;
557
Al atla badaarak ya sefer! demi km. Takm rahat, pala uygun, gaz mbrek ola: Tavuklu, hindili kylerde haftalarca mola. Refiki arpay bulmu keser ferh fahr; Bu drt n yiyip ister sonunda bir de sahr! Bedva sofraya dt m, ho geer Ramazan; Misfirim diye insan mukm olur bazan. Naslsa bir gece bir d grr bizim yolcu; Sabh bekleyemez, yok ya hinin orucu; Uyandrr ne kadar kyl varsa, der: abucak, Gidin bulun bana bir yle zorlu d yoracak. ark Emmiyi salk verir cemat de, Fakat sahurda yatar, kalkmaz bu satte. Biraz sabrl olun imdi isterim, gelecek: Ben yle bekleyemem, kalkamaz demek ne demek? ark Emmi gelen halk uratr kapdan. kinci defa gelirler: Ocna dtk, aman, Herif lf anlamyor, gel de sonra yat, haydi! Sabah sabah bu ne dtr be? Grmez olsayd! Henz yatma uzandm baknd aksilie Gebermediydi ya! Sen git de sz geir deliye! Ne sylersen kzyor Hak artmasn kulunu. Adamcaz kar evden, tutar kyn yolunu,
558
Ki uyku sersemi tak der zavallnn canna; Der gelince nihyet kr snn yanna. Aman be Emmi! Ne var? D yorar msn? Be adam, Biraz nefesleneyim, dur ki, yorgunum Duramam. Neden? Fenma gider beklemek de Vah! Vah! Vah! Bilir misin ki ne grdm Hayrdr inallh! Yemek yiyip yatverdim, tamam yaryd gece, Bir yle hayvana bindim ki, semedim iyice. Peki, o bindiin at myd, anlasak neydi? Bilir miyim? Yalnz drt ayakl bir eydi Katr m desem? Eek mi desem? kz m desem? nek mi desem? Al at m desem? di mi desem? Koyun mu desem? epi mi desem? Gzel! Biraz yrdk Getiin nasl yerdi? -- Nasl m yerdi?.. Unuttum, grr msn derdi? Yoku mu desen? ni mi desem?
559
Uzun mu desem? Geni mi desem? orak m desem? ayr m desem? Sulak m desem? Hayr m desem? Tamam! lerde ne grdn? lerde bir kocaman, Karart vard Peki, ismi yok mu? Bilmem aman! Aa m desem? Ktk m desem? Duvar m desem? Hyk m desem? Al m desem? Hamam m desem? Ykk m desem? Tamam m desem?.. Ya sonra? Karma, baktm dikildi Kim? Bir adam! Tantnz m? O, bilmem tanr m, ben tanmam Babam m desem? Kzm m desem? Hasm m desem? Hsm m desem? ft m desem? Gvur mu desem? udur mu desem? Budur mu desem? Uzatma, sen buluyorsun beln Allahtan Bu: Elde bir; yalnz pek seilmiyor ne zaman Uzak m desem? Yakn m desem? Bugn m desem? Yarn m desem?
560
Bahar m desem? Yazn m desem? Kn m desem? Gzn m desem? (*) Bu iir, Akszn 5 Kasm 1920 tarihli ve 92 numaral nshasnda birinci sayfada ve tam sayfa olarak yer almtr. Bu yaynn en nemli zellii udur: Asm adl eserin bir blm olan bu iir (Safahat, s. 472475) daha nce hibir yerde yaynlanmam olup ilk defa Kastamonuda kan Aksz gazetesi vastasyla okuyucuyla bulumaktadr. Bu da kifin Aksze verdii deerin bir gstergesi olarak alglanmaldr. Gazete bu nshasnda okurlarna iki de mjde vermektedir: Bunlardan birincisi, Gazetemiz hakknda hususi bir tevcihe perverde buyuran slmln medar- iftihar- airi Mehmed kif beyefendi atideki latif iirlerini lutfetikleri gibi bademade frsat dtke ltfu muavenetlerini diri etmeyeceklerini vaad buyurdular. Bugn slm leminde muhterem ve muazzam bir slm airi olarak tannan mmaileyhe gazetemiz arz teekkrat eder. Aziz karilerimize bundan sonra byk airimizin lyemut yazlarn okuyacaklarn tebir ederiz. (Aksz, 5 Kasm 1920) Aksz gazetesinin iiri yaynlarken dt nottan rendiimize gre Sebilr-readta ba taraf nerolunan Asmn henz baslmayan ksmndan bir paradr. Bu iir. Bu iirle birlikte gazete okuyucusuna hem kifi takdim etmi hem de ikinci bir mjde daha vermitir: Nasrullah Krssnde Yarn Cuma namazndan evvel Sebilr-read Bamuharriri Mehmed kif Beyefendi Nasrullah Camii erifinde bir meviza irad buyuracaktr. (Aksz, 1920)
(*) Bu ksm Safahatta: Bugn m desem? Yarn m desem? Uzak m desem? Yakn m desem? Yazn m desem? Gzn m desem? Gzn m desem? Yazn m desem? eklinde yazldr
561
Mehmed kif, Kastamonuya geldiinde bir mddet evreyi incelemi, halkla gzel mnasebetler kurmutur. ou zaman Aksz idarehanesine gelmi; ehrin aydnlaryla fikir al veriinde bulunmutur. Bu zel sohbetlerinin dnda halka/cemaate hitaben ilk konumasn ise Kastamonunun tarihi ve merkezi camilerinden biri olan Nasrullah Camiinde 6 Kasm 1920 Cuma gn Cuma namaz ncesinde yapmtr. Bu konuma, kifin daha nce Bayazid Krssnde, Fatih Camiinde, Sleymaniye Krssnde ve Zanos Paa Camiindeki hutbe ve mevizalarndan sonraki Mill Mcadeleyle ilgili olarak Kastamonudaki ilk mevzadr. Daha sonra Kastamonunun kazalarnda ve Kastamonu havalisinde Mill Mcadeleyle ilgili tane daha mevza sunacaktr. kifin Kastamonu konumalar drt ana balk altnda toplanm ve Sebilr-read dergisinde yaymlanmtr. Bu konumalarnda Kurandan setii ayetler ile baz hadisleri tefsir etmi ve bunlardan hareketle memleketin ve Mslmanlarn iine dt durumlarla ilgili yorumlarda bulunmutur. zetle sylemek gerekirse emperyalist glerin slm dnyasnda yapt ktlkleri, oynadklar oyunlar, vahetleri; zellikle de bl, parala ve ynet siyasetlerini btn plakl ile anlatarak Osmanl iinde Trklerin balatt Mill mcahedenin hakllna vurgu yapmtr. ine dtmz durumdan kurtulmak iinse birlik ve beraberlik iinde hareket edilmesi gerektiini zellikle vurgulamtr. ada dnyada tutunabilmek, emperyalizmle mcadele edebilmek iin slmn zn kavramaya ard Mslmanlara baarya ulamak iin ahlaki ve manevi deerlerin nemini bilerek almak ok almak, okumak, renmek, aratrmak modern bilimle uramak gerektiini srarla sylemitir. Onun bu mesajlar bugn iin de maalesef geerliliini korumaktadr Kastamonudaki almalarn tamamlayan Mehmed kif, 24 Aralk 1920 gn buradan ayrlm ve Ankaraya dnmtr. kifin Kastamonu konumalar, Akszde yaynlanan iirleriyle e zamanl olarak Sebilr-read dergisinin Kastamonuda kan saysnda (25 Kasm 1920, say:464; 3 Aralk 1920, Say: 465; 13 Aralk 1920, Say:466) yaymlanm, son konumas da derginin Ankarada kan 3 ubat 1921 tarihli 467. saysnda yaymlanmtr.
562
Onun iindir ki, bu iirlerle bu mevzalar birlikte okunarak ve Mill Mcadele gnlerinin artlar dnlerek tefekkr edilmelidir diyoruz. kifi doru okumann ve onun eserlerinden hakkyla nasiplenmenin yolu da buradan gemektedir Sebilr-readn, Kastamonuda say ktktan sonra 13 Ocak 1921 tarihinde Ankaraya gelerek neriyatn burada devam ettirdiini de burada belirtmeliyiz. Mehmed kifin Kastamonuda Akszde yaymlanan ve Kr Aasnn Ryas balkl bu iirini biz aslnda bir siyas rya olarak alglamalyz. Trk Edebiyatnda buna benzer pek ok siyas rya rnei bulunmaktadr. Mizah bir slpla kaleme alnm olan bu eser stikll Harbi gnleri artlar dnlerek okunduunda bu hibir tereddde mahal brakmakszn hal-i pr melalimizi anlatmak iin yazlm bir hikyedir diyebiliriz. Fefziye Abdullah Tanselin bu hikye ile ilgili olarak anlattklar da bizim kanaatimizi dorular niteliktedir: Kse mam, bu harbin (Birinci Cihan Sava) sonucu hakkndaki sezgilerini anlatmak iin, Kr Aasnn Ryas mevzlu bir hikye de anlatr. (kif bu hikyesini, eski Marif Nzrlarndan Emrullah Efendiden vaktiyle dinledii bir fkray genileterek yazmtr. Bu fkra ile kastedilen, Abdlhamit devridir. Ramazan bir sene scaklara rastlam Aa bakm, gnlerin bitecei yok, yolculua km Bir gece ryasnda bir hayvana bindiini grm, fakat bu hayvann ne olduunu seememi Getii yolun neresi olduunu hatrlayamam Bir karart grm, fakat ne idn fark edememi Bir adam grm, kim olduunu bir trl tanyamam Bu vakann getii zaman da pek tayin edemiyormu, Kr Aasnn, bu ryasn tabir ettirdii hoca demi ki: Sen o ryaya hakikat deyiver, tam bizim i. Herifin hlini grdn ya, bugn millet de, Ayn meslekte, o ftratta, o mhiyette. Tanmaz bindiini mahlku srer kr krne, Tanmaz gittii yer hangi taraf, grd ne?
563
kif vaktiyle Marif Nzr Emrullah Efendinin dinledii bu fkray, Asmda sahifelerce sren gzel bir hikye tarznda nazmetmitir. (Tansel, 1991:113) kifin Akszde yaymlanan ikinci iiri Kse mamn Dertlerinden baln tamaktadr. Bu iir de Asmdan bir blmdr (Safahat, s. 460462). 8 Kasm 1920 tarihli ve 93 numaral Akszde yer alan bu iir de gazetenin birinci sayfasnda okurlarla bulumutur. Kr Aasnn Ryasyla okuru slbuna sndran kif, bu iirinde birden bire Osmanlnn kurulu devrine aftta bulunarak yeni bir kurulua gebe Mill Mcadeleye dikkatleri ekmektedir. Adeta Bilge Kaann bengi talara kazdrarak gnmze ulatrd Yukarda mavi gk kmedike aada yaz yer delinmedike senin ilini ve treni kim boza bilir. Titre ve kendine dn ey Trk! hitabn grrz bu iirde. Sorularla okurun akln bana getirmeye Mill mcadeleye uyandrmaya alan bir mcahit hatiple karlayoruz bu iirde: KSE MAMIN DERTLERNDEN Bittim artk Bilmezsin ne kadar bittiimi; h grsen u cihanda yklp gittiimi! Ne gebermez, ne ktk bnye ki, hi kasamam! Bunu Rabbim, bana salk diye nerden yamam? Bana dnyda ne yer kald, emn ol, ne de yr; Arar m gmek iin baka zemin, baka diyr. Bunalan rhuma ister bir uzun boylu sefer Yaamaktan ne kar gnlerim olduka heder? Bir gler ehre sezip gld yoktur yzmn; Geceden farkn grm deilim gndzmn! Seneler var ki hrab olmadm gn bilmem.. Gezerim abdala km gibi sersem sersem! Dikilir karma hep grmediim bilmediim;
564
Sorarm kendime: Gurbette mi, hayrette miyim? Yoklarm talar, topraklar: zler kan izi; Yurdumun kan kusuyor mosmor uzanm denizleri! Tter baca kalm O da seyrek seyrek in bir yuva olsun seebilsem diyerek, Baknrken duyarm gzlerimin yandn: Sarar etrafm milyonlarca scak kl yn! (*) Ne o gmgk dereler var, ne o zmrt dalar; Ne o fkrm (**) ekinler, ne o okun balar. imdi kzgn gnn altnda pinekler, bekler, Sde yaln kayalar, sde pssz ller. Yurdu batanbaa vrneye dnm Trkn; Dnk en, tr ocaklar yatyor yerde bugn. Gndz insan sesi duymaz, gece grmez bir k Yolcu haykrsa da bayku gibi, lk lk. Bu diyrn hani shipleri? dersin; cinler, Hani shipleri?.. der, karki dadan bu sefer! Nerde Erturulu koynunda bytm obalar? Hani Osman gibi, Orhan gibi grbz babalar? Hani bir anl Sleyman Paa? Bir kanl Selim? h, bir Yldrm olsun gremezsin, ne elm! Hani, cndleri, hin gibi, ceyln kovalar, Kprr, dalgalanr, yemyeil engin ovalar? Hani trhi sorulduka, mefhir syler, Kahramanlar yetien topra zenin kyler? Hani orman gibi fk deen mzraklar?
565
Hani atlar gibi sahry een ksraklar? Hani ay paras kzlar ki, koup oynard? Hani da paras milyonla bahdr vard? Bugn artk biri yok Hepsi masal, hepsi yalan! Bir onulmaz yaradr, varsa yreklerde kalan. Mehmed kif, Akszde yaynlanan bu iiriyle hem Osmanlnn iine dt durumu anlatyor hem de kurtulu reetesine iaret ediyor. Aslnda yklmln mahzunluunda dirili kararllyla Tk milletini atalarnn yolundan giderek yeni bir ruh- milliye aryor. Bu iirin o zaman iin bir de hicvedici yan var. O da udur: Btn yurtta olduu gibi Kastamonuda da 1920 Eyll aynda sivil Halkn silah kullanma alkanlklarn arttrmak iin haftann Cuma gnleri talim yaplmas kararlatrlmt. (O tarihlerde hafta sonu tatili Mslmanlarn bayram gn kabul ettikleri Cuma gnleri idi) Bu iirin yaymland Aksz gazetesi de bu talimlere katlmay tevik iin yayn yapyor bu arada talimlere katlmayanlar tenkit ediyordu. 27 Eyll 1920 tarihli 81. saysnda bu tenkidi olduka sert bir ekilde okuyoruz: dne dolaa yine Mehmed aann, Ahmed aann bana geliyor. Blklerde st ba yeni, hali vakti yerinde hi kimseye tesadf edilmez oldu. Tekrar istirham ederiz. Memurlardan, eraftan, hocalardan katlan bir ey deil kabilinde. Bu vatan, bu memleket, yalnz Demirci Ahmedin, recber Mehmedin deil, onda eraf beylerin, mdr, memur, byk efendilerin daha byk hisse-i hayat var Zenginimiz bedel verir Askerimiz fakirdendir. Trksnn yakld gnlerden gelinmitir Mill mcadele zeminine, bunlar unutmamak, unutturmamak lazmdr.
(*)Safahatta bu msra Sarar fakm binlerce scak kl yn eklindedir. (**) Safahatta bu kelimenin yerine ldrm yazldr.
566
Mehmed Akif, Akszn 11 Kasm 1920 tarihli 94. saysnda yer alan Ey Mslman! balkl iirinde ise gelinen durumda Mslmanlarn olup bitenden, memleketin igalle kar karya kaldndan habersiz olmasndan, vurdumduymazlndan yaknmaktadr. Hlbuki Mslmann en nemli vasflarndan biri de uyank olmaktr Ne yazktr ki, gelinen durumda Mslmanlar olup bitenden habersiz olduklar gibi slm da doru anlayp yaamamaktadrlar. Bu iir Baknz o sancl gnlerde Mslmanlar nasl uyandrmaya alyor, birlikte rahmet vardr diye adeta feryat ediyor: EY MSLMAN Cihan alt st olurken seyre baktn, yle durdun da, Bugn bir serserisin, derbedersin kendi yurdunda! Hayat elbette hakkn Lkin, ettir haykrp ihhak; Sardr kubbeler, bir ses duyar: Dav-y istihkak. Bu milyarlarca davdan ki, inler dalar, enginler; Oturmu alayan vre bir msumu kim dinler? Emeklerken sab tavryla topraklarda sen hl; Beer dorulmu etmi, bir de baktn cevvi istl: Yanardalar uurmu gezdirir beyninde dnyann; Cehennemler uurmu gezdirir beyninde dnyann; Deer fk, bir eyler sezer esrr- kudretten; Eer mk, izler kefeder edvr- hilkatten. Zemin mahkmu olmutur, zaman mahkmu olmakta; O heyht, istiyor hkim kesilmek bud- mutlakta! Tabat bin elik bzya sahipken, clz bir kol, Ne khir saltanat srmektedir, bak bak da hayrn ol! Hayr, bir kol deil, binlerce milyonlarca kollardr, Yek-henk olmu iler, nk birlemekte muztardr:
567
Bugn ferd mesnin btn mahsl bir hsrn, Birer beyhude yatr damlayan efrdn alnndan! Cihan artk deimi, infiradn yoktur imkn, Gp mmrelerden boylasan, hatta beybn. Yaanmaz byle tek tek, devr-i hzr: Devr-i cemiyyet. Gebermek istemezsen, yoksa izmihll iin niyet, u vahdet trumr olsun deyip saldrma slma; Uzaklasam da mndan, cemaatten uzaklama. it, bir hkm-ikat var ki istnfa yok meydan: Cemaatten uzaklamak, uzaklamaktr Allahtan. Nedir iman kadar ykselterek alak bir ilhd? Pern eylemek zaten pern olmu hd, Nasl yekpre milletler var etrafnda bir seyret, Nasl tevhid-i henk eyliyor, bak da al ibret. Gebermek istiyorsan baka.. Lkin korkarm, yandn. Ya sen mahkm iken, salk, lm hak mdr sandn? Zimznn hangi ellerdeyse artk onlarnsn sen; Beh bir tahamml varlndan en byk hissen! Ezilmek, inlemek, yatmak, srnmek var ki dettir; lm dnyada mahkmne en son bir saadettir. Desen bir kere insanm! o kanmaz, hem niin kansn. Ya sen hrriyetin, hakkn msun oldukca insansn. Bu hrriyet, bu hak bizden bugn heng-i say ister; Deil be alndan, hep alnlardan boansn ter. Rusyann kuzeyinde yaayan Mslmanlarn lim liderlerinden Ataullah Bahaeddinin 3 Ekim 1918 tarihli Sebilrread dergisinin 372. saysnda bir yazs yaymlanr. Bu yazda
568
anlatlanlar Mehmed kifi ok etkilemi olmal ki, o yazdan bir blm de iirinin bana alarak u iiri kaleme alr. Umar mydn balkl bu iirinde kif, yok aslnda birbirimizden farkmz demeye getirerek uzaktaki kardelerine bir selm gnderirken Osmanl tebaas Mslmanlaradr asl sitemi ve seslenii. Perian halimize alamak yetmez. almak!.. Baka yol yok hem nasl? Canlarla balarla. /Alnlar terlesin, derhal iner mevd olan rahmet,/ Nasl hsir kalr tevfki hak ettim diyen millet? diyerek k yolunu gstermektedir. Ve btn samimiyetinle Allaha yalvarr: lh! Bir meyyed bir kerim el yok mu, tutsun da,/karsn ark zulmetten, gtrsn fecr-i maksda Akszn 15 Kasm 1920 tarihli 95. saysnda yaymlanan Umar mydn? balkl bu iir Safahatta yedinci kitap Glgelerde nc iir olarak yer almaktadr (Safahat, 2010:567-569). Bu iir ilk defa Sebilr-read dergisinin 375. saysnda 24 Ekim 1918 tarihinde yaymlanmtr: UMAR MIYDIN? Odama girdim; kapy kapadm; alamaya baladm: O gn akama kadar slmn garipli ine, Mslmanlarn inhittna aladm. Sebilr-read imal Mslmanlarndan Atullah Behaeddin
Grnmez ina bir ehre olsun reh-gzrnda; Ne gurbettir ken slma slmn diyarnda? Umar mydm ki: Mabetler, ibdetler yetim olsun? Ezanlar arkasndan alasn bir nesl-i meyusun? Umar mydn: Cemaat bekleyip durduka minberler, Dikilmi drt direk grsn, serilmi bir yn mermer? Umar mydn: Tavanlar yerde yatsn, rahneden tb?
569
Eiklerden yosun bitsin, rmcek balasn mihrb? Umar mydn: O, ta ta devrilen, Bnyan- merbsun, u vran kubbelerden byle son feryd dem tutsun? it: On drt asrlk bir cihnn inhidmndan, Kopan radn, ufuklar inliyor, hl devmndan! Civrn, manzarn, cevvin, muhtin, her yerin mtem: Kulak ver: arpyor bir mtemin kalbinde binlem! Ne hsrandr ki: Doldursun bugn tevhdin enkz, O, hkinden nebler fkran, iklm-i feyyz! Gezerken tavr- istil alp meydanda bin mnker, u milyonlarca man nehye kalksam demez, rker! mrlerdir bir alak zulme miskin inkydndan, Silinmi emr-i bil-marfun artk ismi ydndan. Hay syrlm, inmi: yle yzszlk ki her yerde Ne irkin yzler rtermi meer bir incecik perde! Vef yok ahde hrmet hi, emnet lfz- b-medll; Yalan ric, hynet mltezem her yerde, hak mehl. Yrekler merhemetsiz, duygular sfl, emeller hr; Nazarlardan taan man ibdullh istihkr. Beyinler rperir, y Rab, ne korkun inklp olmu! Mefhir kaynasn gitsin de, vicdanlar kesilsin ll
Bu izmihll-i ahlki yrrken, durmaz istikll! Sen ey bre dinda, sanki bizden hayr md ettin; Nihyet, yese dtn, aladn, alattn, inlettin. Samm yalarnda otu rhum, herc merc oldu;
570
Fakat, mtem hals etmez cehennemler saran yurdu. Cemat intibh ister, uyanmaz gizli yalarla? almak!... Baka yol yok hem nasl? Canlarla, balarla. Alnlar terlesin, derhal iner mevd olan rahmet, Nasl hsir kalr tevfki hak ettim diyen millet? lh! Bir meyyed bir kerim el yok mu, tutsun da, karsn ark zulmetten, gtrsn fecr-i maksda? O, bu iirinde Kuran- Kermin birok ayetinde bahsi geen Emr-i bil-marf nehy-i anil-mnker iyilie yneltme ve ktlkten sakndrma eklindeki bir greve de iaret ederek Mslmanlarn bana gelen belaln takva sahibi olmamaktan kaynaklandna da iaret etmekte, kurtuluu da battmz yerden Allahn ipine sarlmakla gerekleeceine dair inann vurulayarak mid var olunmas gerektiine iaret etmektedir. nk, Akszde yaymlanan bir sonraki iirinde Mslmanlara seslenirken Yeis Kfrdr demekte ve Hicr Sresinden u hatrlatmay yapmaktadr: Kuran- Kermin 15. suresi olan Hicr suresinin 56. ayetinde yle denilmektedir: (brahim) deki: Dallete dmlerden (sapknlardan) baka kim, Rabbinin rahmetinden midini keser. Yeis Kfrdr balkl iir daha nce 30 Ekim 1919 tarikhli Sebilr-read dergisinin 446. saysnda yaymlanm olup Safahatta yedinci kitap olan Glgelerde Yes Yok! balyla yer almtr (Safahat, 2010:574576). Bu iir Akszn 18 Kasm 1920 tarihli 96. saysnda birinci sayfasnda okurla bulumutur: YES KFRDR Dallete dmlerden baka kim, Allahn rahme tinden midini kesebilir? Hicr Suresi Lakin hani bir nefhas yok sende mdin? lm m dedin? Ah, onu ldrmeli midin!
571
Hakkn ezel fecri boulmazd, a zlim, Ferdalarn artk, greceksin ki, ne muzlim! Onsuz yrrm, dersen, emin ol ki yrnmez; Yllarca baknsan bir ufak lema grnmez. Beyninde uuldar durur emvc leylin; Girdba vurur alnn, kotukca haylin! Hsran sarar fakn yrtp gecemezsin. Arkanda m, karnda m sahil seemezsin. Ey, yolda kalan yolcusu yeld-y hayatn! Gklerde deil, yerde deil, sende nectn: lm dediin rhu alevlendiriver de, Bir para alsn u muhtindeki perde. Bir para alsn, diyorum, nk bunaldn;
Nevmd olarak mihr-i ezelden dona kaldn! Ey Hakka taparken aran kalb-i muvahhid Bir sne emelsiz yaar ancak, o da: Mlhid. Birlemesi kabil mi ya mn ile yesin? H! Bunun imkn yok, elbette bilirsin. yleyse neden boynunu bkm duruyorsun? Hi merhametin yok mudur evldna olsun! Doduk.. Yaamak yok size! derlerdi, beikten; Dnyay mezarlk bilerek inindik eikten! Telkn-i hayat etmedi asla bize bir ses Yurdun ezeli yass bayku gibi herkes, Yesin bulank ruhunu zerketmeye bakt
572
Melun a bir nesli uyuturdu brakt Devlet batacak l beyninde ter de, Millette beka hissi ezilmez mi ki? Nerde?.. Devlet batacak te bu ldrd ebb Git yokla da bak, var m kmldanmaya tb? fkna yklense de binlerce mehlik, Batmazd bu devlet, Batacaktr demeyeydik. Batmazd, hayr batmad, hem de batmayacaktr: Tek sen uluyan yesi gebert, azmi uyandr. Kf ona can vermeye bir nefha-i man; Davransn mdin, bu ne haybet, bu ne hrman! Mzdeki hicranlar susturmaya bala; Evldna salam bir emel myesi ala, Allaha dayan, saye sarl, hikmete rm ol Yol varsa budur, bilmiyorum baka kar yol! Allaha dayan, saye sarl, hikmete rm ol / Yol varsa budur, bilmiyorum baka kar yol! diyerek tek k yolunu gsteren kif, 22 Kasm 1920 tarihli Aksz gazetesinin 97. saysnda ilk sayfann sa st kesinde yaymlanan Mevlid-i Nebi Gecesi balkl iiriyle de Allahn Habibinden yardm istemektedir: Allah iin, ey Nebiyy-i masm, slm brakma byle bkes, slm brakma byle mazlm. Bu iir nce 20 ubat 1913 tarihli Sebilr-read dergisinde Peygamber Aleyhissaltu Vesselm Efendimizin Doduu Gece adyla yaymlanm olup Safahatta n kitat Hakkn Seslerinde Pek Hazin Bir Mevlid Gecesi adyla yer almtr (Safahat, 2010:286)
573
MEVLD- NEB GECES Yllar geiyor ki, y Muhammed, Aylar bize hep muharrem oldu! Akam ne gneli bir geceydi Eyvah, o da leyl-i mtem oldu! lem bugn yz elli milyon Mazlma yaman bir lem oldu! inendi harm-i pki serin; Nmsa yabanc mahrem oldu! Beyninde ten ann sesinden Binlerce minre ebkem oldu. Allah iin, ey Nebiyy-i masm, slm brakma byle bkes, slm brakma byle mazlm. Mehmed kifin Aksz gazetesinde yaymlanan son iiri Ey Cemaat Uyann! baln tamaktadr. Safahatta Sleymaniye Krssnde yer alan bu iirinde kif, Anadoluda Mslmanlar hep birlikte uyanarak kyama davet etmektedir. Yahya Kemalin Galip et bu son ordusudur slmn dedii Mslman Trk milletini kifde ayn ekilde grmekte ve cemaate adeta yalvarmaktadr: Etmeyin Memleketin hli fenalat Gelin! Gelin Allah iin olsun ki zaman buhranl; Perdenin arkas Mevl bilir amma-- kanl! Siz ki son lema-i midisiniz slmn Bu iirin n tarafnda kif, te Fas, ite Tunus, ite Cezayir, gitti! / te ran da taksim ediyorlar imdi. Diyerek Mslmanlarn arasndaki tefrikann, babozukluun nelere sebebiyet verdiini vurguladktan sonra ok nemli bir tespitte bulunmaktadr: Girmeden tefrika bir millete, dman giremez; Toplu vurduka yrekler onu top sindiremez.
574
EY CEMAAT UYANIN! Ey cemat, uyann! Yoksa hemen gn batacak. Uyann! Korkuyorum: Leyl-i nedmet atacak! Ne vapurlarla trenler sizi bdr etti! Sizi kim kaldracak, sru mu srfilin Etmeyin Memleketin hli fenalat Gelin! Gelin Allah iin olsun ki zaman buhranl; Perdenin arkas Mevl bilir amma-- kanl! Siz ki son lema-i midisiniz slmn Dayann gayzna artk meden akvmn! imdilik sulha sebep ordunuzun kuvvetidir Bir de vaziyyet-i mlkiyenizin kymetidir. Bu tezebzble o kuvvet de fakat sarslacak nk isyanlar bastrmaya memr ancak! Ordu mdm ki efradn milletten alr; Milletin kemikeinden nasl zde kalr yledir, memleketin hli dzelmezse eer, Klalar evlere, asker de ahlye dner! Durmasn sonra kazan kaldra dursun ordu, Dmann saflar iner bu mukaddes yurdu. Enbiy yurdu bu toprak; hed burcu bu yer; Bir ykk trbesinin stne Mevl titrer! D batanbaa bir nesl-i kermin yd; i boydan boya milyonla ehd ecsd, yle meb- ehdet ki bu ksz toprak; Oh, bir sksa adam otlar, kan fkracak!
575
Byle bir yurdu elinden karan nesl-i sefil, Yerin stnde muhakkar, yerin altnda rezil! Hem vatan gitti mi, yoktur size bir baka vatan; nk mrasyedi sil kovulur her kapdan! Gebeyken koca bir devlete kurmu bnyd; erge halinde mi grsn sizi kalkp ecdd erge halinde dedim Korkarm ondan da tebh: Yurdunuz bir kecek olsa, iyzen-billh: yle iren olacak kibetin manzaras! Azck bilmek iin kadrini istikllin, Baknz ehre-i memuna izmihl^lin: Yarlp sanki zemin urayverin yer yer, Bin sefil ordu ki efrd: Btn ileler. Hepsi a, bir paralar yok, kadn erkek plak; Sokan ortas ev, kaldrmn srt yatak! Geziyor ineyerek bunlar yzlerce kpek, Satlk cevher-i nms aryor. Kr edecek! Sen iin yoksa namaz klmak iin mescid ara Kimi cmilerin artk kocaman bir opera; Kiminin gsne ha, boynuna takmlar an, Kimi olmu balo vermek iin al meydan! Vuruyor bando u karmda duran minberde, O, sizin secdeye ba koyduunuz, mermerde, Dii, erkek bir alay murdar ayak dans ediyor; veler, kahkahalar kubbeyi gmbrdetiyor! Avlu batanbaa binlerce dilenciyle dolu
576
Eski shipleri mlkn kaplamlar da yolu, El ap yalvaryorlar yeni shiplerine! ... ... Bu sizin alamanz benzedi mi derine: Endls tc elinden alnan baht kara, Savuurken, o gzel mlk verip ayra, Trmanr bir kayann srtna, etrafa bakar. Brakp kt cennet gibi zmrt ovalar, Balar alatmaya bireyi hngr hngr! Kardan vlide sultan bunu pek hakl grr, Der ki: arpmadan erkek gibi dmanlarla; imdi, hi yoksa kadnlar gibi olsun ala! Mehmed kif, 19 Aralk 1920 tarihinde Kastamonudan ayrlarak Ankaraya dnmtr. Bu gidii Aksz gazetesi 27 Aralk 1920 tarihli 106 nolu nshasnda ikinci sayfadan okurlarna duyururken unlar yazar: Sebilr-read Ankaraya Gitti nshasn ehrimizde kardktan sonra Sebilr-read Ceridei slmiyesi Heyeti Tahririyesi Ankarada neriyatna devam etmek zere bu Cuma gn ehrimizden mfarekat eylemilerdir. stad fazilet Mehmed kif Beyefendinin sevimli ve zevk alud yazlarn alemi slmn her bucandan gelen mektuplarla ahvali slm olanca ryanlyla bize bildirecek olan bu muhterem risalenin Ankarada ibtidarla karilerini tenvir ve tenir hususundaki vazifesini ifaya balamasn sabrla intizar ve temenni eyleriz. kif, Ankaraya gelmitir ama akl ve kula stikll Yolunda bir kavak noktas olan Kastamonudadr. Kastamonunun ve Kastamonulunun Mill Mcadeleye olan katksn unutmamtr. Hele Aksz gazetesinin tavizsiz bir Kuvva-y milliye szcs
577
olmas onda derin izler brakm olmal ki, bu gazetenin 22 Kasm 1920 tarihli 97. saysnda drdnc sayfada kan ilann cevab olan stikll Marn yazdnda onu Anadolu kamuoyuna duyurma erefini de Aksz gazetesine verir. airlerimizin Nazar- dikkatine diye balayan o ilanda unlar yazmaktayd: Milletimizin dahili ve harici stikll uruna girimi olduu mcedelat ifade ve terennm iin bir stikll Mar, umur-u Maarif Vekaleti Celilesince msabakaya vaz edilmitir. bu msabaka, 23 Kanun-u evvel sene 36 tarihine kadar olup heyeti edebiye tarafndan, gnderilen eserlerden intihap olunacak ve kabul edilen eserin gftesi iin be yz lira mkfat verilecektir. Ve yine lakal be yz lira tahsis edilecek olan beste iin bilahere ayrca bir msabaka alacaktr. Btn mracaatlar Ankarada Byk Millet Meclisi Maarif Vekletine yaplacaktr. Mehmed kif, Ankarada Taceddin Derghnda kaleme ald ve Kahraman Ordumuza ithaf ettii stikll Mar balkl iiri Ankarada kan Sebilr-readda yaymlandktan sonra Anadoluda ilk kez Aksz gazetesinde yaymlanmtr. Bu eref kifin Kastamonu ve Kastamonuluya verdii deerin bir niandr elbette... Kastamonu Aksz gazetesi 21 ubat 1921 tarihli 123. saysnda, lk sayfasnda yaymlad stikll Marn u cmlelerle kamuoyuna duyurmutur: airi azam ve muhterem Mehmed kif Bey Efendi stadmz stikll Mar unvanl bir bedai Nefiselerinin ilk neri erefini gazetemize lutuf buyurdular. Her msranda Trk ve slm ruhunun ulvi ve mbarek hisleri titreyen bu abidei sanat kemali hrmet ve muhabatla der ederiz. stikll Mar balkl iir, Akszde yaymlandktan gnler sonra yarmann sonular belli olmu ve Byk Millet Meclisi tarafndan kifin iiri Mill Mar olarak kabul edilmitir. Bu sonu da byk bir coku ve memnuniyetle Aksz gazetesinin 21 Mart 1921 tarihli 138. saysnda ilk sayfada ilan edilmitir:
578
Mehmed kif Beyefendinin stikll Mar Kabul Edildi. Beste iin de be yz lira mkfat var. Ankara, (11) Maarif Vekletinden: Mehmed kif Bey tarafndan yazlp Byk Millet Meclisince kabul ve gazetelerde ilan edilen stikll Marnn bestesi Maarif Vekletince msabakaya konulmutur. Notann mays gayesine kadar gnderilmesi ve kabul edilecek beste iin be yz lira mkfat- nakdiye verilecei ilan olunur. Mslman Trk miletinin mill mutabakat metni olan stikll Mar Mehmed kifin Kastamonuda Aksz gazetesinde yaymlanan son iiri olmutur. Bu iirle ilgili olarak biz bu almamzda bir aklama yapmayacaz. nk bu konu bal bana bir almay gerekli klmaktadr. Sonu Yerine: Edebiyat nasl telakki ettiimizi, nasl bir meslek tutmak istediimizi imdiye kadar kan yazlarmz elbette gstermitir. iir iin, edebiyat iin ss, erez diyenler var. Karn tok, srt pek milletlere gre bu sz belki dorudur. Lkin bizim gibi a, plak milletlere ssten, erezden evvel giyecek, yiyecek lzm. Onun iin ne kadar ssl, ne kadar tatl olursa olsun, libas hizmetini, gda vazifesini grmeyen edebiyat bize hibir ey sylemez. Hele sanat sanat iindir. Sanatta gaye yine sanattr. Edebiyatta edebiyattan baka bir gaye aramak sanat takyd etmektir. Gibi yksek nazariyeler bizim idrakimizin pek fevkindedir. Zten bu trl nazariyeler ahlakszla felsefe ekli veren; edebiyat namna milletin namusuna, hayatna, mevcdiyetine yryen bir takm hazelenin eser diye ortaya koyduklar bhnmelere revac verilmek iin ileri srlyor. Bir de biz edebiyatn vatan olduuna iman edenlerdeniz. O sebepten hibir milletin edebiyatn memleketimize mal etmeyiz. () Yazlarmz en namuslu aileler arasnda okunabilmek zere yazlyor. Zaten bizim itihadmza gre edepsizlik balad noktada edebiyat biter. Elverili bulduumuz her mevzu yazacaz.
579
Hele itim dertlerimizi dkmekten, yaralarmz ap gstermekten hi ekinmeyeceiz. Bundan maksadmz bir takm zavalllarn zannettii gibi milleti ele, dmana maskara etmek deildir. Merammz kendimizi deil maskaralklarmz maskara etmektir. T ki lfet neticesi olarak, her gn yapmaktan sklmadmz hi azap duymadmz bir sr fenalklar yava yava brakalm da elbirlii ile insanla doru bir adm atalm, Grlyor ki biz edebiyattan ok eyler bekliyoruz. Evet, memleketin akl banda olan evlad bize yan bakamz da yardm edecek olursa neden Osmanllarn mill, hakik, insan bir edebiyat vcuda gelmesin? Diyen Mehmed kifin stikl^l Harbi yllarnda stikll yolu gzerghnda nemli bir kavak noktas olan Kastamonuda; Kuvvay Milliyenin szcs Aksz gazetesinde yaymlanan iirlerinde de bu anlay ve kabuln izlerinin yansmasndan daha tabii ne olabilir. Bu iirler ile e zamanl olarak camilerde cemaate hitap ederken anlattklar arasnda tamamen bir paralellik bulunmasn da baka bir ekilde izaha gerek yoktur diye dnyoruz. kif, Balkan Harbi yllarnda stanbulun Beyazid, Ftih ve Sleymaniye gibi camilerinde, Mill Mcadele yllarnda Balkesir Zanos Paa ve Kastamonu Nasrullah camilerinde halka vaaz eder; bu vaazlardan bazlar ile baz iirleri oaltlarak, harbeden askerlerin arasna stanbul Harbiye Nezreti ve Ankara hkmetinin Bakumandanlnca datlr. O, vaaz eden bir air-hoca, airmrit olarak dier airlerin girmedii bir meknn asl unsurlarndan olmu, camideki air olarak da Mslman Trk milleti onu barna basm, okumu ve okumaya da devam ediyor. Trk edebiyatnda onun kadar iinde yaad devri btn teferruatyla gren ve gsteren baka bir air yoktur. (Kaplan, 1969:154) kif, hemen hemen btn iirlerinde halkyla btnleebilen, hric lem ile rh balar, sade bir muhakeme iinde Trk-slm halknn bak ile ifdelendiren airdir.
580
slmiyet, kifin iirini yourur. kif, dindarln aka syleyen ve mdafaa eden yrekli bir yeni dindardr. Eski tip dindar umumiyetle Allah ve ahreti dnr, cemiyete ve dnyaya ehemmiyet vermezdi. kifin esas mevzuu dnya ve cemiyettir. Onun iin din, insanlar nizama sokan ve ykselten bir kuvvettir. kifin Kastamonu gnleri bu tespitler nda deerlendirilecek olursa doru karmlar yaplacaktr diye dnyoruz. KAYNAKLAR
DEMRCOLU, Aziz (1972) Yz Yllk Kastamonu Basn, Kastamonu GREL, Nazl Rn (2004) Bir Osmanl Aydn brahim Edhem Pertev Paa, Ankara (AIKSZ), Hsn (1928) Onuncu Yl, Aksz, 15 Haziran CEYHAN, Abdullah (1991) Srat- Mstakim ve Seblrread Mecmualar Fihristi, Ankara ERSOY, Mehmed kif (2010) Safaht, Yayna Hazrlayanlar: Dr. Kmil Akarsu-Mustafa Ycel, Ankara ESK, Yrd. Do. Dr. Mustafa (2008) Mill Mcadelede Mehmet Akif Kastamonuda, Ankara ABDLKADROLU, Do. Dr. Abdlkerim Nuran Abdlkadirolu (1991) Mehmed Akifin Kuran- Kerimi Tefsiri Mevza ve Hutbeleri, Ankara TURAL, Sadk (2003) Mehmed kifin Bir iirinin Edebiyat Sosyolojisi Asndan Tahlili Zamann Elinden Tutmak, 4. bask, Ankara Mehmed kif Ankarada, Aksz, 9 Mays 1920, Nu.:46 AKANDERE, Oaman (2002) Mill Mcadelede Mehmed Akif Beyin Faaliyetleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Kasm says. Mehmed kif (1920) Kr Aasnn Ryas, Aksz, 5 Kasm, Nu. 92, s.1 (1920) Nasrullah Krssnde, Aksz, 5 Kasm, Nu. 92, s.3
581
Mehmed kif (1920) Nasrullah Krssnde, Sebilr-read, 25 Kasm, Say:464 Mehmed kif (1920) Mslmanlarn Terakkileri Sarlmalarna Baldr, Sebilr-read, 3 Aralk, Say: 465 slma
Mehmed kif (1920) Tam Mslman Olmadka Felh Yoktur, Sebilr-read, 13 Aralk, Say: 466 Mehmed kif (1920) Yese Denler Mslman Deildir, Sebilr-read, 3 ubat, Say: 467 ZGL, Metin Kayahan (1986) Trk Edebiyatnda Siyasi Ryalar, Ankara. TANSEL, Fevziye Abdullah (1991) Eserleri, 3. bs., Ankara. Mehmed kif Hayat ve
(ERSOY, Mhmed kif), Edebiyat, Sebilr-read, 24 ubat 1327, Cilt:8, Nu. 183, s. 910 KAPLAN, Mehmet (1969) iir Tahlilleri. Tanzimattan Cumhuriyete Kadar, 4. bs., stanbul
582
GNMZ TRK GENLNN MEHMED KF ERSOYA YAZDII MEKTUPLAR VE BUNLARLA LGL TESBT VE YORUMLAR
Yrd. Do. Dr. Zeki Grel* Ol deyince oldurann Yeri g kaldrann Donatarak doldurann Doksan dokuz adyla Hepinizi sevgi ve sayglarmla selamlayarak szlerime balarken,
*Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm zekigurel@yahoo.com
583
Dorudan doruya Kurandan alarak ilham Asrn idrakine syletmeliyiz slm Diyen samimi, ada bir Mslman-Trk olan ve stiklal Mar adyla kaleme ald iiri bize mill mar olan Mehmed Akif Ersoyu da bu lm yldnmnde rahmet ve minnetle anyorum. Mslman-Trk milleti, binlerce yllk tarihinin iinde bugn nebilecei o kadar ok adam yetitirmitir ki, bugn bu ahsiyetlerden hangisini hatrlayp anlatsak, hep ayn zellik ve gzellikleri sayarz. nk hepsinde milli birlik ve beraberlik, milli ahsiyet ve ulvi hrriyet endiesi gibi ortak zellikler gze arpar. Bunlarn hepsinde ortak bir ruh, fikir ve his birliine ahit oluruz. te Trk milletinin yetitirdii bu lmsz ve rnek insanlarn n saflarnda bulunanlarndan biri de; bugn bizim milli mutabakat metnimiz olan stiklal Marmzn airi Mehmed Akif Ersoydur. stiklal Mar ve Akifle ilgili sylenebilecek ok ey var elbette. Bugn burada ben sizleri Trk genlerinin Akife yazdklar mektuplarla tantracam. Akifin lmnn 70. yldnmnde (2006), Abant zzet Baysal niversitesindeki (Bolu) rencilerime Akife mektuplar yazdrttm. Daha sonra bu mektuplar bir kitapta toplayp hi sansrsz yaynladm. (Zeki Grel, lmnn 70. Ylnda Akife Mektup Var, Ankara,2007, 303 s.,Ik Eitim Kltr Hizmetleri yayn) imdi burada vaktimiz el verdiince bu mektuplardan bazlarn okumak isterim. Mehmed Akifi anlamak, gemiimizi tanmak, dini, milli, ahlaki ve medeni vasflarmz renmek; Mslman-Trk milletini yeryznden kaldrmak isteyen dman ve dostlarmz (!) bilmek ve bundan daha da mhimi, neler yapmamz gerektiini, hr ve mstakil kalarak, insan haklarna ve hukuka saygl, ada medeni ve teknik seviyeye nasl kmamz gerektiini yeniden ve her an taze fikirlerle- anlamak demektir.
584
GNMZ TRK GENLNN MEHMED KF ERSOYA YAZDII MEKTUPLAR VE BUNLARLA LGL TESBT VE YORUMLAR / Yrd. Do. Dr. Zeki Grel
AKFE MEKTUP Selam sana stadm Kabrin geni olsun, cennet meknn Hoca dev vermi mektup yazlacak Nesir olur mu hi, nazm yakr ancak Aldm kalemi elime kelimeler tutsak Nerde o slup, o ahenk, o deha, o renk Sana yazmak iin dtm yollara Memleket perian rezil manzara Seni aradm btn sokaklarda Asmn nesli hani nerelerde? Aryorum stadm Asmn nesli hani Memlekete bir dn bak etraf Hans ve Coni A.B. diye tutturmular bir kutlu yol Canavar dediine sarlmlar omuz kol te Akifim memleketin safahat Kimi el etek per, kimi dnr rahat Kayna bilir oradan ierdin. Bir yudum su iin, derede eilmedin.
585
Vaiz krslerinde blbl gibi terdin stiklal iin lkeyi adm adm teperdin. Onurlu yaadn namerde boyun emedin Vatanndan uzakta gurbette a sefildin Bu ikayettir hem sitem hem de fikir Zaman sar dilsiz olmu basiretsiz ve de kr Nerede balad stadm bu kesik dans Hakk haykranlara konuma, sus ve hapis te budur ahval zamana dair Sen zlme dert etme Mevla daima kadir Heyhat stadm sen gp gittin lkeme sven bedbaht itibarl ve emin Senin bir msran yazamayanlar bugn El stnde tutulur, methedilir her zaman Yerinde rahat uyu dnya fani neylersin Maherde hesap gn Allah utandrmasn Basralnn gz yal sz yok Allah sana rahmet eylesin ok ok
586
Vatanmzn gney dousundan okumak iin niversiteye gelmi gencimiz duygu ve dncelerini iir eklinde yazd bu mektupla dile getirirken (Grel 2007:179180), Ahska Trk bir gen kzmz ise, mektubunda Asmn nesinden haber verirken baknz neler yazyor: Sayn Mehmet Akif Ersoy, () Bugn bilmem kanc kezdir, yazdm bir yazy makaslamak sakncal ksmlarn kartmak- zorunda kaldm. Bilemezsiniz; her keskin darbe, fikrime, yreime indi sanki Sonra yazy temize ekmek yerine o haliyle teslim ettim. Soranlara cevabm gayet basitti: Kesiklerin iimdeki izi gemedike kat zerindekiler nasl gesin!... Syleyin ne olur! Ka kere makasladnz fikirlerinizi? Ya da ka geceyi pencere banda, gzleriniz mehul bir ufukta Asmn Neslini bekleyerek geirdiniz? Aslnda mektubu yazma sebebim, dolaysyla anlatacaklarm bakayd. Fakat derviin fikir ve zikir mevzusu Mektubumda, kesiklerin at yaralar dnda bir de nevbahar mjdeleyen gller getirdim size. Asmn Neslinden haber getirdim. Hani demitiniz ya: Asmn Nesli dedim ya, nesilmi gerek te inetmedi vatann, inetmeyecek! Size o kutlu neslin anakkale cephelerinde kalmadn mjdeliyorum. te yllar sonra, Asmn Nesli yine davanz, sancanz ald. Fakat bir bilseniz imdi savatmz eyleri Bir bilseniz dmann ngilizden, Franszdan daha etin olduunu Hatrlarsanz anakkalede savaan yiitlerimizin ounun meslei baka baka idi. Fakat dman karsnda tek yrek olmu, tek meslek bilmilerdi: Askerlik
587
Ah bir bilseniz, ah! Kimi talebe, kimi esnaf, kimisi ev hanm, kimi retmen, mhendis, doktor, kimi bilmem ne meslekteler Ama ite hepsinin meslei bir imdi: Hepsi Asmn Nesli Ey stiklal Marnn airi! Istraptan yanan alnn nce souk duvarlara, sonra Msrn kzgn kumlarna, nihayetinde ebedi kucaa dayadnz. Kaldrn banz da bir lahza bakn: Grn, z yurdunda garip kalanlar, z yurdunda parya muamelesi grenleri ve buna ramen gl yetitirenleri Ne denir bilmem ki?.. Belki yine Necip Fazldan bir drtlkle veda edilir: Kurtulur, dil, tarih, ahlak ve iman Grrler, naslm neymi kahraman Yer ve gk su vermem dedii zaman Her tarlay sular arkmz bizim. Gznz arkada kalmasn Yiidim! Zira Sancak yerde, dava dilde kalmayacaktr. Allaha emanet olun (Grel 2007:137138) Bir baka gencimiz de mektubunda, gnmz insan iin milletinin istiklalinden ok kendi istikbal davasnn ne ktna vurgu yaparken Cem Ylmazn stikbal Mar balkl sosyal tenkit ierikli mizahi iirini mektubuna alm:
588
STKBAL MARI Bakma, dnmez afak vakti yurttan kaan o alak Dnmeyip Amerikada, arlanmakszn yaayacak. O benim milletimin hrszdr, yurdu soyacak, Hortumladklar benimdir, milletimindir ancak. alma kurban olaym hepsini, ey hrsl akal Gariban halkma da bir pul, brakacak kadar al Olmaz sana gtrdn paralar sonra helal Hakkn vermezsen buradaki ortaklarnn behemehal Ben ezelden beri a yaadm, a yaarm Hangi hkmet beni kurtaracakm? aarm Kurumu musluk gibiyim, ne akar ne taarm Yrtsam da bir tarafm, hi grlmez baarm. Mali Krizler, yoluna rmse elikten duvar, Benim caz, ceiz diyen bir hkmetim var Barsn korkma, nasl iimize burnunu sokar Avrupa Birlii denen tek dii kalm canavar. Arkada, Meclise namusuyla alanlar uratma sakn e aldracaklarn, olsun hep sana yakn Gelecektir, cezan verecei gnler Hakkn Kim bilir belki yarn, belki yarndan da yakn. Yaktn yerleri orman diyerek geme, tan alan iten at, doldur kadroya yatan Gzleri ak yatr seni kurtaran atan Satlmadk o kald, durma satver vatan.
589
Sermaye mutlu olsun, olsa da evre feda Semizletin Apoyu, mezarnda dnsn heda Uydurma kanunlarla Meclisten getirin seda On bin yllk tarihe, yurdum ederken veda. Cmlenizin bu yurdu yok etmek mi emeli? Yediiniz herzelere baka ne demeli? Oyuverin altn, iyice sallansn temeli Yurdumun ki, sonunda vatanda kkremeli.... O zaman durur belki gzmden akan yam O zaman dorulur belim, yukar kalkar bam O zaman boa gitmez yllar sren uram Hesabn verip gittiiniz gn arkadam Dalgalann sizde dolar gibi imdi ey sulular Olsun artk soyguncuya vurulacak bir yular Ebediyen, yle yok hesapsz bir iktidar Hakkdr Garip yasam vatandan da glmek Hakkdr ezilmi milletimin aydnlk bir stikbal... (Grel 2007:181184) Evet, ac ama gerek.z kltrmzn tarih olan ve tarih olan deerlerinden her gn biraz daha koparlarak; kreselleme uruna, kendisiyle, milletiyle, tarihiyle, devletiyle ve Yaratanyla kavgal hale getirilen insanmz sratle yalnzlatrlmaktadr.Sosyal btn birlikteliklerin daln hazrlayan d mihrakl ve destekli projelerle iyice yalnzlatrlan, milli ve dini, hatta insani hibir deer tanmaz hale getirilen insanlarmzn ; milli istiklal mi? Yoksa istikbal mi? kileminde nceliinin istikbal olmasndan daha tabi ne olabilir?..
590
Gn geirilmeden, bu sosyal anma milli bir felakete dnmeden bu gidie dur diyecek; ilham ve g kayna bizatihi milletimizin kendisinin olduu sosyal projeler hayata geirilmelidir. Milletimizin ahlaki karakterinin bir akl ve mantk dini olan slamiyet ile bir olacana,diri olacana ve iri olacana inanan, asrn idrakine gre yeniden yorumlanmas gereken Kuran- Kerim ile medeni bir seviyeye ulaabileceine inanan Mehmed Akif Ersoy, hurafesiz, bidatsz, daima ileriye bakan bir slam anlayyla slam airi kimlii kazanrken, milli ve medeni gayeleri ile de milli air unvann hak etmitir. Akif, btn insanln huzurunu arzulayan Trk-slam lksn gerekletirmeye alrken daha ziyade milli birlik ve beraberlik hususu zerinde srarla durmakta,tefrika/ayrmclk/blclk fikrini ise yerin dibine batrmaktadr. Onun iindir ki: Girmeden tefrika bir millete dman giremez, Toplu vurduka yrekler onu top sindiremez Diyen, byk dnce ve aksiyon adam, Milli Marmzn airi, fazilet ve ilim mcahidi Mehmed Akif Ersoyu ok daha yakndan tanmal, onu yetien yeni nesillerimize tantmalyz. Trkiye Cumhuriyetinin Milli Marnn airi Mehmed Akif ldnde onun iin bir devlet treni dzenlenmemi olmas da olduka manidardr. Hlbuki Mehmed Akif, stiklal Savamzn manevi komutanlarndan biriydi. Cephede arpan Mehmetiin, cephe gerisinde yaayan milletin, dmana bakaldrma gcn ayakta tutan, mitsizlii, korkuyu, ylgnl datan byk bir iman kaynayd. Milli Mcahededen zaferle ktktan sonra, yeni Trkiyenin kurucular arasnda Onu da gryoruz. O, mspet ilimler okuyan, Dou ve Bat dnyasn gezerek, yaayarak gren, Dou ve Bat edebiyatlarn ok iyi bilen bir mtefekkir airimizdi. Bu bakmdan ada bir Trkiye ideali, Onun yaayna ve
591
iirlerine yansyan bir sevdadr. Akifin cenazesinde yaananlar, o gnn canl tan Doktor Fethi Tevetolu rahmetliden, yine byle bir Mehmed Akif anma programnda dinlediimde henz bir niversite rencisiydim. 27 Aralk 1936 tarihinde, Mslman-Trk Genliinin omuzlarnda stanbulda Beyazttan taa Edirnekap Kabristanna kadar Ay-Yldzl Al Bayramza sarl tabutuyla omuzlarda tanan ve ok sevdii vatannn toprana Trk Bayrana sarl olarak emanet edilen Akifin ruhu rahat etsin istiyor musunuz? O halde sizleri, milli mutabakat metnimiz olan stiklal Marmz anlayarak bir daha ak ve evk ile okumaya ve ondaki ruhu yaamaya, her ne pahasna olursa olsun yaatmaya davet ediyorum Ali Ulvi Kurucunun Mehmed Akif iin yazd bir iirini okuyarak konumam tamamlamak istiyorum. Marn okunurken vatann her bir ucunda, Bin meale yanmakta, ilahi avucunda; Marnda bir umman kesilen devreye girdin, Mehmetiin imann hep vecde getirdin!.. Ykseldiin iklim, bulut ermez tepelerdir; Ruhundaki yldz, o gnelerden eserdir; Duyduka coar, vecde gelir, Marn her yer.. Gk kubbenin altnda, kefensiz yatan erler!..
592
STANBUL SABAHATTN ZAM NVERSTES 2011-2012 RETM YILININ AILII
Babakan Recep Tayyip ERDOAN Al Konumasn Yapyor
Babakan Recep Tayyip ERDOAN Murakka Hediye Takdim Edilirken
593
STANBUL SABAHATTN ZAM NVERSTES 2011-2012 RETM YILININ AILII
Prof. Dr. Ramazan EVREN

SZ Mtevveli Heyeti Bakan
Prof. Dr. Yusuf Ziya ZCAN

YK Bakan
Protokolden Genel Grnm
Protokolden Genel Grnm
594
SEMPOZYUM FOTORAFLARI
Adem ESEN
Erturul ORAL
Halil DELCE
Cevat AKKANAT
Cem DOAN
Elif KAYA
Erdoan ERBAY
Aydan ENER
Funda APAN
Cafer SEN
Hasan YREK
Ahmet MERCAN
595
brahim Ethem ZKAN
brahim ZTRK
Kadir KON
Mehmet KAYGANA
Mehmet SMER
Mehmet TRENEK
Nazl Rn GREL
Nazmi YILDIRIM
Necati DEMR
Nevzat UYAROLU
Nurettin TURGAY
Selim CERRAH
596
Prof. Dr. Hikmet Savc - Prof. Dr. Mmin Yamankaradeniz - Prof. Dr. Yahya Kemal Yourtu
Sempozyum Bildirileri lgiyle Dinlendi
Beykozda Sempozyum Yemei
597

ULUSLARARASI MEHMET AKİF ERSOY MİLLİ BİRLİK Ve BÜTÜNLÜK SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ SABAHATTİN ZAİM ÜNİVERSİTESİ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ULUSLARARASI MEHMET AKİF ERSOY MİLLİ BİRLİK Ve BÜTÜNLÜK SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ SABAHATTİN ZAİM ÜNİVERSİTESİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLDRLER

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

STANBUL SABAHATTN ZAM NVERSTES adna

stanbul Sabahattin Zaim niversitesi Yayn No:3

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL Editr

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

stanbul Sabahattin Zaim niversitesi rencilerinden Yamur KARANn Konumas

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

Yamur KARAN renci

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

Rektr Sayn Prof. Dr. Adem ESENin Konumalar

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

Prof. Dr. Adem ESEN Rektr

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

Mtevelli Heyet Bakan Sayn Prof. Dr. Ramazan EVRENin Konumalar

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

YK Bakan Sayn Prof. Dr. Yusuf Ziya ZCANn Konumalar

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

T.C. Babakan Sayn Recep Tayyip ERDOANn Konumalar

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

BALKAN SAVALARI / Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

BALKAN SAVALARI / Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

BALKAN SAVALARI / Yrd. Do. Dr. Erturul ORAL

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

MEHMET AKFN ETM ANLAYII VE GNMZE YANSIMALARI

ULUSLARARASI MEHMET AKF ERSOY MLL BRLK ve BTNLK SEMPOZYUMU

MEHMET AKFN ETM ANLAYII VE GNMZE YANSIMALARI / Ahmet MERCAN