IRAK KRTLER

Kerim Yldz

Belge Uluslararas Yaynclk

Bu kitap The Kurds in Iraq zgn adyla Pluto Press tarafndan 2004 tarihinde Byk Britanyada baslmtr. Btn haklar sakldr. Pluto Press 345 Archway Road, London N6 5AA United Kingdom ve 839 Greene Street, Ann Arbor, MI 48106 United States of America www.plutobooks.com

Teekkr
Bu kitabn basm iin yaptklar katk iin The Sigrid Rausing Vakfna ayrca teekkr ederiz.

Kerim Yldz Binglde dodu. ngilterede Uluslararas nsan Haklar Hukuku zerine Yksek Lisans eitimini tamamlayan Yldz 1992 ylnda Londrada kurulan Krt nsan Haklar Projesinin (KHRP) kurucu yesi ve direktr olarak, KHRPnin srdrd projelerin uygulanma sorumluluunu stlendi. Trkiye, Suriye, ran, Irak, Azerbaycan ve Ermenistanda yaayan Krtlerin haklar bata olmak zere insan haklar alannda ok sayda kitap, makale yazd. nsan haklar alannda yazlm pek ok kitap iin blmler hazrlad. Uluslararas nsan Haklar szlemelerin kapsam ve bu alanda ki mekanizmalarn kullanlmas konusunda Rusya, Arnavutluk, Kosova, Ukrayna, Azerbaycan, Ermenistan, Irak ve Gney Krdistanda aralarnda hakim, savc, retim grevlisi, hukuku ve insan haklar aktivistlerinin bulunduu topluluklara eitim seminereleri vermitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bireysel bavuru ve Birlemi Milletlerin nsan Haklar Mekanizmalarnn kullanlmas zerine el kitaplar da hazrlayan Yldzn kitaplar Trkenin yansra, Azerice, Ermenice ve Rusa olarakta yaymland. Kerim Yldzn daha nce yazarlk veya editrln yapt Trke yaynlanm kitaplar 1-nsan Haklar Hukuku Alannda Uluslararas Mekanizmalar (1999-Ege Yaynclk) - Orhan Kemal Cengiz ile ortak yazarlk 2-Azerbaycan-Ermenistan, nsan Haklar-Etnik Aznlklar ve Krtler (2000 Scala Yaynclk) Deborah Russo ile ortak yazarlk 3-Hasankeyf ve Ilsu Baraj (2001 Bumerang Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 4-Dicle-Frat ve Su Sorunu (2002 Senfoni Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 5-AB Yolunda Trkiye, deiim iin Frsat m: yoksa Yol Ayrm m? (2002 Bumerang Yaynlar) Koray Dzgren ile ortak yazarlk 6-Trkiyede Krte Hakk (2002 Senfoni Yaynlar) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 7-lke inde G Ettirilen nsanlar-KRT G (2002 Senfoni Yaynlar) - Koray Dzgren ile birlikte editrlk 8-Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Dava Gtrme Klavuzu (2003 Belge Yaynlar) Philip Leach ile ortak yazarlk 9-Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklar (2004 Belge Yaynlar) 10- nsan Haklar ikyetlerini BM Mekanizmalarna Gtrme Klavuzu (2004 Belge Yaynlar) Anke Julia Stock ile ortak yazarlk 11- Trkiyede Krt ocuklarnn nsani Haklar (2004 Belge Yaynlar)

IRAK KRTLER

Kerim Yldz

Redaksiyon Ahmet Kahraman

eviri A.H. Engin Urcan

2004

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK

indekiler Sunu Birinci Blm: Gemi 1Krtler a)Krtler ve Krdistan b)Dil c)Din d)Nfus e)Krdistann Topografyas 23Sevr Antlamas ve Irakn Kuruluu Barzani Ynetiminde Krtler a)Ayaklanmalar b)Bir Krt Liderin Douu c)1958 Devriminin Sonras d)Baas Rejimleri e)1970 Mart Manifestosu f)1974 zerklik Yasas g)ABD ve rann Krt-Irak likilerine Karmas 1970-75 h)1975 Cezayir Anlamas ve Sonras i)Krdistan Talan Ediliyor 4Enfal Harekatlar a)Savan Ganimetleri b)Ykmn Mant c)1988 lkbahar Saldrlar d)Halepeye Saldr e)Seyf Senana Saldr f)Dier Enfal Harekatlar g)Af h)Enfal Harekatlarna Uluslararas Tepkiler 5Birinci Krfez Sava: Ayaklanmadan Demokrasiye a)Arka Plan b)ntifada (Ayaklanma) c)Baaslarn Yant d)Irak Krdistanndan ka e)Trkiye, ran ve Irak Krtleri f)688 Sayl Karar g)Huzur Salama Harekat h)Gvenli Blge Harekat i)Saddam Hseyinle zerklik Grmeleri

6-

Irak Krdistannda Demokrasi a)Gkkua ittifak b)Uluslararas Kararszlk c)Krt Bak Asndan zerklik d)Seim lemleri e)Yeni Bir Siyasi Ortam? f)KDP ve KYB Arasndaki likiler

7-

Irak Krdistannda nsan Haklar a)Arka Plan b)Baas Rejiminin Sular c)Irak Hkmetinin Uluslararas Hukuku inemesi d)nsan Haklar Hukuku e)nsan Haklar rgtleri ve Krt Yetkililer f)Krdistanda Kadn Haklar

8-

Irak Krdistannda Zorla Yurdundan Edilmiler a)Yurdundan Edilmi Tarih b)Gvenli Blgenin Kurulmasndan Sonra Yurdundan Edilme

9-

Krdistanda Ekonomik ve nsani likiler a)Arka Plan b)Irakta Petrol:Ksa Bir Genel Bak c)Irak Krdistannda Petrol:Ksa Bir Genel Bak d)Boru Hatlar e)Yaptrmlar f)Gda in Petrol Programnn Eletirisi g)Ambargo h)Para Birimi i)stihdam j)Sivil Toplum Kurulular

10-

Krtlerin Dalardan Baka Dostu Yoktur a)Trkiye:Zor Bir Komu b)Iraktan tesi:Trkiye, ran ve Irak Krtleri

11-

Saddama Kar ABD D Siyaseti:11 Eyll ncesi

kinci Blm: Gnmz 12Savaa Giden Yol a) Ya Bizden Yanasn Yada Terrslerden b)Krtlerin Savaa Giden Yolu 13kinci Krfez Sava: Irakn zgrl Harekat a) Bombalar, Terlikler ve Kurunlarla Karlandlar b)Krtlerin Kuds c)Sava Bitti mi? d)Gnmzde Gvenlik Durumu e)Gvenlik Stratejisi 14Iraktaki Gncel Yrtme Yaps a)Saddama Irakl Muhalefet b)Siyasi Yeniden Yaplanma 15Gncel Yasal ve nsan Haklar Konular a)Koalisyon Geici Otoritesi b)Uluslararas nsancl Hukukun Ykmllkleri c)Uluslararas nsan haklar Hukukunun Ykmllkleri 1-Sreklilik 2-BM Yetkisi 3-Koalisyon Hkmetlerinin nsan Haklar Ykmllkleri Iraktaki askerlerine ve personeline uygulanabilirmi? 4-Koalisyona ye lkelerden birinin Asker yada Personelinin bir baka ey lkenin emirlerine uyduu durum 5-Bavurunun Yaplmas 6-lkeii zmlerin Tketilmesi 1617zerklik Sorunu Enfal Harekatlar: Sava Sular Mahkemesi a)Kalc Miras b)Irak zel Mahkemesi c)Sanklar d)dam Cezas e)Uluslararas Yarglar f)Sular 18lke inde Zorla Yerinden Edilenler: Bugnk Durum a)Genel Durum b)Takiye Kamp c)Surete Enfal Kamp d)Bazyanda BM-Habitat Kamp

e)Mayn Sorunu f) Araplatrma Programnn Geri evrilmesi 19Irak Krdistannda Gnmzn Ekonomik/nsani likileri a)Yaptrmlar ve Ambargolar b)Gda in Petrol Program c)Para Birimi d)Sivil Toplum Kurulular ve Uluslararas Kurulular e)Petrol nc Blm: Gelecek 20Kendi Kaderini Tayin Hakk ve zerklik a)Kendi Kaderini Tayin ddialar b)Krtlerin Kendi Kaderini Tayin ddialar c)zerklik d)Bir BM Mandas? e)Ekonomik Konular 21Mahkeme ve Kurbanlar a)Sunu b)Bir BM Mahkemesi c)Melez Bir Mahkeme d)Uluslararas Ceza Mahkemesi e)Gerek ve Uzlama Komisyonu f)Gelecein Yolu 22Toprak Sorunu a)Irak Mlk Uzlatrma Komisyonu b)Gelecein Yolu Ekler Ek1 Ek2 Ek3 1920 Sevr Antlamasnnn Krdistan ile lgili Maddeleri Krdistan Blgesel Hkmeti Iral Federal Cumhuriyeti Geici Anayasas Birlemi Milletlerin lke inde Zorla Yerinden Edilme zerine Klavuz lkeleri

Notlar

Sunu
Ksaca zetlemek gerekiyorsa eer, Krtler insanln ortak bahesi olan dnyann en eski, ayn zamanda en acl halklarndan biridir. Dnyada, uluslama srecinin balad Byk Fransa ihtilalinden beri, adeta kendi ocuklarnn kan nehirlerinin umut ile umutsuzluk arasnda gidip gelen dalgalar arasnda yzp, ar bedeller deyerek, bamszlk savalar vermektedirler. Fakat, bir ok kar izgisinin kesitii bir corafyann halk olmann talihsizlii, nlerinde balca engel oldu. Bamszlk yolunda attklar her adm, yerli smrgen ve igalcilerden ok, blgede kar olan, ama perde arkasnda duran bat dnyasnca engellendi. Nitekim, Birinci Dnya Savandan sonra yurtlar, dnemin egemen gc ngiltere ve Fransann istei dorultusunda paralanarak Trkiye Cumhuriyeti (TC), ran, Irak ve Suriye arasnda paylatrlarak, yurtsuzlatrlm bir halk yaratld. Krdistann Iraka balanan paras, o gnden beri, ayaklanmadan ayaklanmaya atlayarak var olma sava veriyordu. Krtler, kendi yurtlarnda esir mi, rehine mi belli deildi. Ama, zaman zaman her iki olgu, eski alarda, ilkel kral ve komutanlarn esir ile rehinelerine reva grdkleri btn muamelelerin kurban oluyorlard. Bir halk, kelimenin tam anlamyla rk hrs, fke ve kinin ayaklar altndayd. Arap polis ve askerleri iin Krtlere, her trl insanlk d davran mubaht. Evleri, ky ve kasabalar atee veriliyor, ykm makinalaryla dm dz ediliyor, mallar talan ediliyor, kendileri yurtlarndan sklp atlarak, kafileler halinde gneydeki llere srgn ediliyor, mlklerine Araplar yerletiriliyordu. Dnyann yumulmu, kr olmu gz nnde, bir halk soykrma uruyordu. Bu insanlk vicdann kan kayb bir trajediydi. Krtler, ykma kar tek banayd. Ama yenilgiyi kabullenmiyor, her defasnda, yerden dorularak, kaldklar yerden mcadeleye devam ediyorlard. Bu kitap, bir ynyle, bu mcadelenin sosyal tarihidir. Amac ise insan haklarnn ucuzun da tesinde, hi derecesinde deersiz olduu bir blgenin halk olan Krtlerin trajedilerine, kaba izgileriyle baktr. Bir halkn, aclarla karlm kaderini kaderini, nasl tersine evirip deitirdiini zetlemektir. Sondan balayarak zetleyecek olursak, Saddam Hseyin liderliindeki Irak BAAS rejimi, Arap milliyetilii temeli stnde kurulmu, rklkla yrmt. BAAS rejiminin 2003 ylnda, Amerika Birleik Devletleri nclndeki koalisyon gleri tarafndan devrilmesinden sonra Krdistanda, nemli gelimeler oldu.

Bu mcadelede, Krdistan koalisyonun bir yesiydi. Saddam rejimine kar, Krtede vatan iin cann fedaya hazr anlamna gelen 80 bin kiilik pemerge ordusuyla mttefiklerin yanndayd. Bir bakma kuzey cephesini onlar tuttular. Rejimin yklmasnda deerli katklar oldu. Krtler, kurtulutan sonra siyasal, sosyal ve ekonomik haklarn gvenceye alma konusunda kazanmlar elde ettiler. Elbette bu kazanmlar pahal, bedeli ard. O nedenle, Krtler asndan deeri, llemeyecek oranda bykt. Krdistan, kendi devrimini yaratrken, te yandan, onca ezilmeye, getii soykrm kprlerine ramen, dnyaya verdii mesajlarla da, insan haklar devrimini gerekletiriyordu. Onlar, onlarca yldan beri egemen Araplar ayaklar altnda rselenmi, itilmi, tekmelenmi, kan aktlm bir halkt. Yer yz, ezilenlerin galebe almas halinde, kin ve fkeyle misilleme yapacandan, intikam alacandan endie duyuyordu. Ama Krtler, bunun tersini yaparak, hmanizma kavramn hayata geiriyor, kanl rejimin fkesini, savunmasz halktan karmyor, cinayetlerin intikamn halktan almaya kalkmyordu. Oysa o halkn ocuklar olan polis ve askeri birlikler Krdistanda yryen canl, ta ta stnde brakmamt. Krtler, btn yaadklarna ramen, zalime olan fkelerini sivillere ynelerek karmyorlard. rnein Saddam rejiminin kuzeydeki kalelerinden Musul ve Kerkk bata olmak zere, ehirler Krt savalarca teslim alnd. ehre giren Krt askerlerin ilk ii kan dklmesini nlemek, intikam hrsyla hareket etmek isteyenleri nlemek oldu. Bu sayede, fkeler insaniyete dntrld. Krm ve kymlar yaanmad. Galip gelmi ezilenlerin tarihinde bu bir ilkti. Her eye ramen, Krtlerin kanlaryla ede ettikleri kazanmlar, belki de, Orta Douda insan haklar kltr yolunda, yeni ve nemli bir aama, baka bir deyile, devrim niteliindeydi. nk, blgenin yerleik yaama kltrnde, bir baka halkn insani haklar nemli deildi. Tannmas, hemen hemen imkanszd. Araplar, kurulduu 1948 ylndan beri, hala srail devletiyle sava halindeydi. Krtlerin kazanmlar, bu adan yerleik bakn yklmas anlamna geliyor ve nem tayordu. Krtler, insani hak taleplerinin kan davasna dntrlerek bastrld bu blge kltrnn balca kurbanlarndan biriydi. ki yz yl akn mcadelelerinde, dayanma iradesini aan zulmlerle karlatlar. Getiimiz yz yl ise Krtler, kan banyosu ile terbiye edilmeye alld. Kendi kanlarnda boularak... Bu yz yl, Krtler asndan, batan baa insan haklar ihlalidir. Krtlerin yurduna ynelik askeri seferler, hemen hemen hi durmad. Ky, kasaba ve ehirler inenerek yok edildi. Bireyin yiyecei, iecei suya bile BAAS rejimince ambargo uyguland.

BAAS rejiminin en acmasz diktatr olan Saddam Hseyin, ayn zamanda, iktidarda en uzun mrl olanyd. 2003 ylnda, Amerika Birleik Devletlerinin liderliindeki koalisyon gleri tarafndan devrildikten sonra, Krtler iin kazd toplu mezarlardan binlerce kiinin kemii topland. Halepe ehrini topluca zehirlemesi ise gaddarlnn te yzyd. Halepeye yaplan zehirli gaz saldrs soykrmd. Fakat bu sonuncusu deildi. Krtler, halk olarak, topyekn lm kmaznda sktrlmaya devam ettiler. Bunun zerine, 1991de yaama umudunu yakalamak zere ayaklandlar. Saddam rejimi an btn teknolojik sava aralarn kullanarak saldrd. Krtler iin tutunma imkan kalmad. ki milyonu akn insan, cann kurtarmak iin komu lkelere doru kamaya balad. Ama yollara den milyonlar, snr boylarnda insanln scak eli yerine, lmn ad olan namlularla karlandlar. nk, komular Trkiye Cumhuriyeti ve ran iin de onlar, potansiyel tehlike, hatta dmand. Birinci Dnya Savandan sonra galipler tarafndan paralanm Krdistann birer paras onlara verilmi (balanm)ti. Onun iin Iraktaki parann insani haklarna kavumasn kendileri iin sakncal gryor ve gizli deil, aktan aa Saddam rejimine destek veriyorlard. Fakat, bu olaylar karsnda, evrensel vicdan bir kere daha karn nde tuttu. AB ve ABD insanln beklentilerini boa karacak lde sessiz kald. Saddam rejiminin stne gidemedi. Ta ki Saddam yaylmac hrsla blgedeki (Kuveyt) petrol kuyularn ele geirmeye kalkana kadar... Yakn dnn zeti budur. Ancak, gnmz etkileyerek yaratan olgu uzak dnlerdir. Dnn tarihi, gnmz yaratan hartr. O nedenle gnmz anlamak iin dnn tarihine bakmak zorunluluktur. oulcu demokrasi ile insan haklarnn kanl servenini anlamak iin de gereklilik... Onun iin bu almann bir hikayesi de ABD ve rann 1975de Irak Krdistannna mdahalesi, TC elinin hi stnden kalkmamas, zellikle Saddam rejimiyle sk ittifaklar kurmasdr. Bu arada, Krtlerin tanmlanabilecei kesin budun (corafyalar) bilimsel (etnolojik) ya da dilbilimsel (linguistik) bir lt yoktur. Krtenin bir dizi lehesi vardr. Onlar bir arada tutan tek bir din yoktur. ok leheli dil konutuklar gibi ok dinlidirler. eitli bask, srgn, soykrm tehlikesi yznden glere uram ve ok sayda lkeye yerlemilerdir. yle ki, Benedict Andersonun deyiiyle kendisinin Krt olduuna inanan Krttr diyebiliriz.1 Ancak Krt kimlii tek paral (monolitik) deildir. Baz Krtler, tm Krtleri kapsayan bir ulusun varlna btn tutkular ile inanrken, dierlerinin arasndaki ba daha ok airet, ulus ya da din temelli kimlikler oluturmaktadr. nk, gl lkelerin buluma noktasnda yer alan Krtler, kendi istemleriyle ya da istemlerinin dnda skma yaadlar. Srekli olarak bu lkeler arasndaki ittifaklarn ve ekimelerin hzl deiimine baml kaldlar. zet bir deyile, onlarn akna kapldlar.

Onun iin bu kitap, Irak Krdistanndaki Krtlerin hangi yollarla srekli zorbalk ve bask altnda tutulduunu ele alacaktr. Ancak zorbalk, yalnz Irakta geerli deildir. randa, Suriyede ve eski Sovyetler Birliinde olduu gibi Trkiyede de Krtler, ky boaltma ve ykm, katliam, ikence, gz altnda rza tecavz, keyfi tutuklama, sansr ve dier insan haklar ihlallerinin kurban oldular. Bir ok kez hkmetler birbirlerine kar grlere sahip olsalar da Krtleri bastrmak iin abalarn birletirme yolunu izlediler. Krtleri kurban eden bu davran kalbnn ardnda, onlarn, kendi ulusal birliklerini kurup, el altnda tutan devletlerden ayrlaca korkusu yatmaktadr. Gerekte de Krtlerin bamsz Krdistan hayali vardr. Ancak, gelecee ertelenen bir hayaldir. Birlemi Milletlerin halklarn kendi kaderini belirleme anlamas Krtleri el altnda bulunduranlar ayrca endielendirmektedir. Fakat, biz bu kitap, arrlkl olarak, Saddam rejiminin yklmasndan sonra meydana gelen gelimeleri aktarmakla yetineceiz. Zaten, kitaba konu olan aratrmann byk blm, son gelimelerin nda Krtleri tanma amacyla, Londrada gerekletirilmitir. Krt nsan Haklar Projesi, 2003 Austosunda, Badattaki Birlemi Milletler (BM) binasnn bombalanmasndan ksa bir sre sonra, delil toplamak zere Irak Krdistanna ulat.2 O dnemde, bir ok uluslararas kurum grevlisi Irak terk etmi, ya da etmekteydi. Kalanlar, daha gvenli olan kuzeye gemekteydi. BMnin bombalanmas, kurtuluun ardndan gelen zafer hissini adeta bomutu. Saddamn Irakn, Krt Irakndan ayran yeil hattn kuzeyinde yaayan Krtler, on yl akn yaanan zorluklara ve snrllklara karn zgrd. Savan sona ermesi yeni ferahlamalar getirmiti. Pek ok Krt, Musul ve Kerkkte yaayan akrabalarn uzun yllardan sonra ilk kez ziyaret edebilmiti. Bir Erbilli, zgrlemeyi anlatrken, on iki yldr snrn te yakasndaki Saddamn silahlar zerimize dorultulmu olarak yayorduk; onlarn ekildiini bilmek bile biraz daha rahat nefes almamz salad diyordu.3 Saddam ynetiminin sona ermesi, ayn zamanda hayal krklklar da getirmiti. nk, bir ok aile, yllardr kayp olan annelerinin, baba, ocuk ve kardelerinin hapishanelerde yaadna, BAAS rejimi ykldktan sonra, onlara kavuacana inanyordu.4 Fakat, lkenin eitli yrelerinde birbiri ardndan bulunan toplu mezarlarla bu umutlar snd. nsanlar, ikinci kez yas tutulmaya balandlar. Iraktaki Krtler zerine yazlanlarn ilgin arka plann bu politik ortam ve savan dorularyla yanllarnn yaratt gerginlikler oluturmaktadr. Bu savan hakl olup olmad sorusu, beklenmedik mttefikler ve beklenmedik dmanlar yaratt. Destekleyen ya da kar kan savlarn, aka tanmlanabilen ideolojik hatlarla elitii grlmekte. Dnceler savanda alan yeni cephe, BMe ve ABD nclndeki ynetime den rolleri ilgilendirmektedir.

Tm bu konularda Irak Krtleri, Yal Avrupa ya da BM gvercinlerine deil, ABD ahinlerine yakn durdular. Onlarn bak as, sava ama kararn zorunlu olarak hakl kartmyor. Baasln sona ermesinin Irak zerindeki etkisini ancak zaman gsterebilir. Birok Krt uluslararas ibirliinden yana olmann getirdiklerinden hayal krkl duyduu iin kendini, sonu alc eyleme girimeye hazr olas mttefiklere yakn buluyor. Krtler dostlarn semeye ounlukla bu karar vermenin faydalarn tam olarak deerlendiremeden, koullar tarafndan zorlandklarn kabul etmektedir. Ancak Krtler belki de tarihlerinde ilk kez kazanacak ata oynadlar.

Blm I Gemi

1 Krtler
KRTLER VE KRDSTAN Krtler, kendi topraklarnn doal halkdr. Bir bakma beeri, insansal tarihleri, lkelerinin tarihiyle paraleldir. Bu nedenle Krtlerin tarihinin ve kkeninin belirli bir balangc yoktur.1 Modern an bir etnik grubu olan Krtler, binlerce yl boyunca, kendi lkelerinde, evrimleerek tarih sahnesinde yer almlardr. Batl tarihiler, Krtlerin 10 bin yllk tarihinden bahsetmektedirler. Guti, Kurti, Mede, Mard, Kardui, Gordiyen, Adianbene, Zila ve Haldi gibi Krt kabilelerin binlerce yllk evrimi2 tarihi gerekilii resimler. Bu halk gerei yaklak drt bin yl nce Hint-Avrupa kabilelerinin Zaros dalar blgesine gnn sonunda ortaya kmtr.3 Sekiz yz akn aireti ile Krdistan, dalk Kuzey skoyaya benzer bir tarihe sahiptir.4 Krt ad, Mezopotamya blgesinin, Milattan sonra (MS) yedinci yzylda Araplar tarafndan fethi ve sonrasnda, o blgede yaayan gebe, yerleik halk tanmlamak iin kullanlrd. Krtlerin lkesi anlamna gelen Krdistan terimi ilk kez, on ikinci yzylda Seluklu prensi Sencer tarafndan kullanld. Sencer, Krdistan adyla bir eyalet ynetimi kurdu. Bu vilayet, yaklak olarak ada randa bulunan Krdistan (Kordestan) ile akmaktadr. Ancak Krdistan szcnn gnlk kullanmda yalnz Sencerin yaratt vilayeti deildir. Osmanl mparatorluunda da Krdistan vardr. Genel olarak Krt Tmar sistemini anlatan Krdistan deyimi on altnc yzylda tam olarak hayata geti. Krdistan lkesinin kapsad topraklarn yaylm tarih boyunca dalgalanma gsterdi, ancak arlkla Irak, ran, Suriye ve Trkiyenin snrlarnn bulutuu dalk blgeyi kapsayan bir corafi alan olarak kald. Baka bir deyile, Krdistann omurgas, Toros ve Zaros sradalardr. Bu omurgay gneyde Mezopotamya dzlkleri, kuzeyde, kuzey douda Ermenistan ve eski Ermeni Anadoluya uzanan stepleri, platolar sarmalar. Bugnk Ermenistan ve Azerbaycann TC ve ran snrnn hemen iinde kalan ve az da olsa Krt nfus ieren blgeleri, yorumcuya bal olarak bazen Krdistann paras olarak saylr. Bu alanlar gemite Kzl Krdistan olarak bilinirdi. Krdistan deyimi, on altnc yzyldan beri baz haritalarda grnmektedir. Ancak, Krdistan szc, bu topraklarda yaayan insan kltrn de anlatt iin yalnz bir corafya terimi deildir.5 nk, Krdistann sabit snrlar yoktur ve onun kapsad topraklar zerindeki iddialar, rgt, grup ve kiilere gre farkllklar gstermektedir. Krdistann her yerinde farkl dil, etnik yapya rastlamak

mmkndr. Krtler, kendilerinden olmayanlara kar ho gr ile bir bakma blgesel hmanizmay olutura gelmektedirler. Krdistanda Hristiyanlar, Trkmenler, Asuriler ve Ermeniler bata olmak zere bir ok aznlk yaam ve yaamaktadr Osmanl mparatorluu boyunca Krdistan kendi adyla vard. Fakat, mparatorluun dalmas zerine Krdistann byk blmn de ieren topraklar stnde kurulan TC, balang dneminde sz vermesine ramen, daha sonra Krt varln ve Krdistan hibir zaman kabul etmedi. ran ve Irak benzer tutum taknd. Onlar, Krdistann Krtler tarafndan ne srld kadar geni olmadn iddia ede geliyorlar. Suriye ise Krdistann kendi topraklarna uzandn reddetmektedir. Onun iin tartmasz, bir Krdistan haritas izilemez.6 DL Krdistann tek bir ortak dili yoktur. Krtler blgesel olarak bir dizi farkl leheler kullanmaktadr. Konuan halkn sayca okluu nedeniyle en yaygn lehe Kurmancidir. Bu lehe TCde, Suriye ve eski Sovyetler Birliinde yaayan Krtler tarafndan kullanld gibi rann kuzey blgelerinden Irakta Byk Zap suyuna kadar uzanan geni alanlarda yaayan Krtler tarafnda da konuulur.7 Ana lehelerin dieri, Irakta Byk Zap suyunun gneyinde yaayan Krtlerin ve rann Krdistan vilayetinde yaayan Krtlerin konutuu Sorani (ya da Krdi) lehesidir. Ancak, bu lehelerden birini konuan, dier leheyi kullanan genellikle anlar. Bu iki ana lehenin yannda, Kirmanahi, Leki, Gorani ve Zazaca da vardr. Bu alt lehelerin bazlar dier Krtler tarafndan kolayca renilemez ya da anlalamaz. te yandan, rlanda dilinde ve baz teki aznlk dillerinin ounda olduu gibi, Krtlerin evresinde konuulan resmi diller Krtlerin modern lehelerini olumsuz ynde etkilemektedir.8 Bylece Krte, ilikide olduu dillerden ok sayda kelime iermeye balamtr. Irakta konuulan Krtenin zerinde Arapa szcklerden bir rt vardr.9 DN Krdistan, tek dinli bir yap deildir. Krtler, bu amala herhangi bir zorlamaya ba vurmamlardr. O nedenle Krtlerin hepsi ayn dinden deildir. Krtler, slamiyetle erken dnemde komuluk etmi, ancak benimsememilerdir. slamiyete kar, yaklak yz yl mcadele etmilerdir. Krt ounluu, on ikinci ile on altnc yzyllar arasnda Snni Mslmanl kabul etmitir. Osmanl mparatorluu ile olan i ie ilikiye ramen, onun mezhebi olan Hanefili benimsememilerdir. afi mezhebini izlemilerdir. Ancak Krtlerin arasnda baka dinlere bal olanlar da vardr

ve bunlarn arasnda Museviler, Hristiyanlar, iiliin ortodoks olmayan Aleviler, rann yerleik dini olan sna-aeri ii slam izleyenler; Krdistann gney ve gney dousunda bulunan kk bir tarikat olan Ehl-i Hak (Dorunun Halk) ve Yezidiler yer alr10 NFUS Yurtlar paralanp bllm Krtlerin nfusuna ilikin kesin istatistikti bilgi yoktur. nk, egemenlikleri altnda bulunduklar baz devletler tarafndan, (en bariz rnek TC) tarafndan, varlklar resmen kabul edilmemektedir. Suriye, Trkiye, Irak ve randa yaplan nfus saymlarnn etnik kimlii meru bir kayt kategorisi olarak kabul etmemektedir. Krtlerin yaad lkeler, Krt topluluklarnn saylar ile oynama ve olduundan az gsterme yolluyla, onlarn siyasi adan glenip aktif rol oynamalarn engellemeye abalamaktadrlar. Fakat varlklar ret ve inkar edilmesine ramen, dnyada devleti olmayan en byt etnik grup olduklar kabul edilmektedir. Tahmini rakamlara gre, en kalabalk Krt kitlesi TCde yaamaktadr. TCde, 15 milyonu akn bir kitle olarak (nfusun yzde 20si), en byk etnik yapdr. Irakta ise genel nfusa oranla en byk kitleyi oluturmaktadrlar. Irakta 4 milyon (nfusun yzde 25i), randa 7 milyon (nfusun yzde 15i), Suriyede bir milyonu akn (nfusun yzde 9u), Ermenistanda 75 bin (nfusun yzde 1,8i) ve Azerbaycanda 200 bin (nfusun yzde 2.8i) Krt olduuna inanlmaktadr. Bu tahminler asgari dzeydedir ancak, Krtlerin gnmzde Orta Doudaki drdnc byk etnik grup olduunu gstermektedir. KRDSTANIN TOPOGRAFYASI Krdistan, geni lde dalktr. Bol ya almaktadr. Bu nedenle sulaktr. Yalar, blgenin tarm asndan zenginliini tekil eder. Krt arasnda toprak tarm ve hayvancln geliip, nem kazanmas bu sayededir. Ticari tarm rnleri arasnda birinci sray ttn yer alr. Baz yrelerin tarmnda ise pamuk ve tahl retimi ndedir. Meyve ve sebze gibi dier rnler, 1970lerden sonra hane ii tketimden pazarlara ynelmeye balamtr. Bir zamanlar zengin ormanlarla kapl olan blge, egemen devletlerin gerilla barnyor gerekesiyle, hedefleri haline geldi. Yaygn ve kesimle Krdistan plaklatrld. Bu durum, kereste ktlna, ekolojik dengelerin bozulmasna yol at gibi Krdistan her bakmdan fakirletirdi. Krdistann bir baka zenginlii ise petroldr. Petrol karlmas zerine srekli uzlamazlklar varolmutur. Krtlerle blgeyi yneten

hkmetler arasndaki atmalarn balca nedenlerinden biri petrolden elde edilen gelir olmutur. Krdistann yer at zenginlii petrolden ibaret deildir. Krdistan bir madenler zenginliidir. Krom, bakr, demir ve linyit gibi deerli maden yataklarna sahiplik etmektedir. Irak, su yoksulu bir lkedir. Kuraklk balca sorun... Kuzey Krdistan dalarndan kaynayp lkeyi boydan boya geen Frat ve Dicle nehirleri ise Krdistann teki zenginliidir. Ancak Krtler, bu nehirlerin ak zerinde denetime sahip deildir. Blgedeki hkmetlerinin Krtleri sindirmede kullandklar en etkin silahlardan biri de ekonomidir. Ekonomik kanallar tkaldr. Sanayi yatrmlar, genelde, kastl yok derecesinde tutulmutur. O nedenle Krdistan sanayide yetersiz, eri kalmtr.

2 Sevr Antlamas ve Irakn Kuruluu

1

Tarihsel olarak Krtler, yaadklar toraklar zerinde denetim kurmak isteyen eitli blgesel glere ramen, byk lde yar-zerk olmular ve Mirlikler (Beylikler) halinde, kendi Mirlerinin egemenlikleri altnda yaaya gelmilerdir. Bu dnemde, airetsel ilikiler, ayn zamanda Mirliklerin belirleyiciliinde de etkin rol oynuyordu. Bunlarn iinde, imparatorluklara ba olan liderler de yetiti. 13. yz ylda, Kuzey Krdistanda yerleik Revandi aireti, komularyla anlamazlk ve savalar yznden gerek, Saddam Hseyinin de doum yeri olan bugnk Irakn Tikrit ehrine yerleti. Airetin nderlerinden erkox slamn naml bir komutan, kardei Eyup da vali oldu. Eyubun olu Yusuf Selahaddin amcas erkoxun komutasndaki slam ordularnda alt komutan olarak Msr ve Suriyede savalara katld. Amcasndan sonra, slam ordularnn bana geti. Fetihler yapt. Hal ordularn yenilgiye uratt. Eyubi devletini kurup, Sultan olarak ynetti. Fakat, Sultan Selahaddin ve ynetimdeki Krtlere ramen, Eyubi devleti, bir Krt devleti deildi. Dnemin koullar ve anlayna uygun olarak ulusal deil, mmeti (dinsel) bir devletti. Selahaddin, btn slam aleminin Sultanyd. O nedenle daha sonra ynetim Araplara geecekti. Safavi ve Osmanl mparatorluklar, snrlarn korumak iin, on altnc yzyldan balayarak Krtlere zerklik tandlar. zerk Krdistann Mirlikleri komularyla iyi ilikiler kurarak yaadlar. Byk Fransa ihtilalinden (1789) sonra dnyada balayan ulusalc akm elbette Krtleri de etkiledi. O arada Osmanl ynetimi, Krdistann i ilerine mdahale edip, egemen devlet politikas uygulamaya kalknda Krtler, baskya isyan baskya ba kaldrmaya baladlar. Bu Krtlerin, bamszlk yolundaki isyanlar sreciydi. lk isyan 1800 ylnda balad. Krtler, Krdistanda Osmanl ynetimine son verip kendi ynetimlerini kurdular. Dzenli ordularn ezicili ve komularnn da Osmaly desteklemesi sonucu, uzun mrl olamadlar. Fakat yenilgiyi kabullenmediler. Bundan sonra isyanlar birbirini izledi. Krtler zaman zaman kendi ynetimlerini, devletlerini kurup para bile bastlar. Bu srete Osmanl dolayl yoldan Rusya ve randan da destek alyordu. Gerek ran, gerekse Rusya Osmanlya kar dmanlk gdyor, ama Krdistann bamszl sz

konusu olunca, onu destekliyordu. 1800lerin ortalarnda Avrupann etkin gc lgiltere ve Fansa da Krdistann kurtuluu hareketlerine kar dorudan mdahil olmaya balad. ngiltere, randa smrge imparatorluu politikas gdyordu. Dolaysyla egemen olduu topraklarn paralanmasn karna aykr buluyordu. Rusya ve Fransa farkl kar hesaplar yrtyordu. O nedenle Krdistan bamsz hareketleri yalnz Osmanl ve ranla deil, bu blgede etkin g olan smrge imparatorluklaryla da dolayl olarak atmak zorunda kalyorlard. Bunlarn yannda, Krtler arasnda tam dayanma ver birliktelik salanamyor, baz airetleri, gnlk ya da dnemsel ka karlnda satn alnyor, kullanlyordu. Birleen devlet ve glerden ok, arkadan vuran kardelerin ihaneti, Krtlerin yenilgisinde etkin rol oynuyordu. Fakat buna ramen Krtler, bamszlk yolunda nemli ilerlemeler salyor, kazanmlar elde ediyor, sonuca yaklaan gelimeler elde ediyorlard. Birinci Dnya Sava sreci Krtler iin de yeni bir frsatt. Osmanl mparatorluu dalmt. Kalntlar zerinde 24 ayr yeni devlet kuruldu. Sava sonrasnda, aznlk gruplarn durumu yeni bir ilgili alan ve kaynayd. lgi bireylerin, giderek etnik gruplarn korunmas amacndan kaynaklanan bir dnce sistematii deildi. Stratejik siyasetin kar hesaplarna dayal bir ilgi idi. Amerika Birleik Devletleri (ABD) Bakan Wilson, bu dnemde, Dnya Bar iin On Drt Noktal Programn aklad. Programa gre, bask altndaki halklar zgrleiyordu. Programa, Osmanl mparatorluunun ats, kabuu altndaki halklar, tm mdahalelerden uzak, mutlak zerk gelime frsat salanmas ifadesini de eklemiti.2 Wilson program bask altndaki halklar tarafndan sevinle karland. Ayrca ngiltere, Fransa ve ABD gibi etkin devletlerin iinde de bu duyguyu yrekten destekleyen lider kadrolar vard. Ancak hesaba katlmas gereken stratejik sorunlar Krtlerin lehine deildi. Rusyada yaanan kanl bir ihtilal olmu arlk devrilmi,yerine Sovyetler Birlii kurulmutu. Bat dnyas Sovyetlere kukuyla bakyor ve tehdit olarak gryordu. Krm grm Katolik Ermenilerin durumu henz gvence altnda deildi. En nemlisi ngilterenin smrge topraklarnda ve onlarn evresinde istikrar koruma arzusu bata geliyordu. ngiltere, Krtlerin kendi kaderini tayin hakk kavramt. Bu hakk teslim ediyordu. Ama bu kavray yetersiz, temelsizdi. ncelikle Krtler, bu konuda inandrc b,r konumda deillerdi. Airetin karlarn Krt ulusunun amalar iin kurban edebilecek bir lider kadrosu yoktu. ngiltere, airet balarn ve o dnemde hala yaamakta olan dier ballklar aan bir Krt kimliinin ne kadar yaygn ve birletirici olduundan bile emin deildi.

Osmanl mirasn sahiplenen TCnin Kemalist kadrolar, Sovyet tehdidi ve ngilterenin korkularndan yararlanmasn bildi. 3 TC, batnn, zellikle de ngilterenin karlara tampon olmay taahht ederek Krtleri saf d brakt. Savan galibi Mttefik Devletler, Btn snrlayc, setleyici artlara ramen, Mttefik Devletler, Kemalist kadrolarn ortaya kp gvenceler vermesinden nce, Osmanl hkmeti arasnda 1920 ylnda bamsz bir Krt devletini ngren Sevr Antlamas imzaland. Antlamann 62. Maddesi, Fransa, talya ve ngilterenin yrrlk tarihinden balayarak alt ay iinde atayaca bir komisyonun, Fratn dousunda, Ermenistann gneyinde, Suriye ve Mezopotamyann kuzeyinde yer alan Krt blgeleri iin bu arazideki dier aznlklar gvenceye alan bir yerel zerklik plan tasla hazrlamasn ngryordu. 64. madde ise, antlamann uygulanmasndan bir yl sonra bu blgedeki Krt nfus bamszlk isterse, Milletler Cemiyeti Konseyinin tavsiyelerine baml olmak kouluyla, Trkiyenin bu blgedeki tm haklarndan vazgemeyi kabul etmesini ngryordu. 64. Maddenin son cmlesi, Musulda yaayan Krtlere gnderme yaparak, Musul Vilayetinin4 iinde bulunduu blgelerinde yaayan Krtler de yeni bamsz Krt devletinin vatandalar olmak isterlerse, ana Mttefik gler buna itiraz etmeyecektir ifadesini de ieriyordu. 64. Maddenin son blm, talihsiz Sevr Antlamasnn imzaland yl Milletler Cemiyetinin ngilizlere, (Musulu da kapsayan) Mezopotamyadaki Osmanl vilayetleri zerinde manda yetkisi tanm olmasna gnderme yapmaktadr. Balangta ngiliz siyaseti, Krt blgesini ayr ve zerk tutmu gibi grnd. Gelecein Irak Arap devletinin tartld 1921deki Kahire Konferansnda ngiliz hkmetinin Orta Dou Bakanlnca gnderilen bir muhtrada yle deniliyordu: Gl kanaatimiz, saf Krt blgelerinin Mezopotamya Arap devletine katlmamas gerektii ve Majesteleri Hkmetinin Krt birlii ve ulusu ilkelerini olanakl olduu kadar ileri lde savunmas gerektii ynndedir.5 O dnemde Smrgeler Bakanlnn banda olan Winston Churchill, Iraktaki Arap liderlerin, Krt duygularn gz nne almayaca ve Krt aznl ezecei6 grndeydi. O nedenle, Krdistann ngiliz Yksek Komiserine bal ayr bir ynetim altnda tutulmasna karar verildi.7 ngilizler gerekten de 1921 ylnda Musulda bir referandum yaptlar ancak, oy verme hakkn mlk sahiplii ile snrladlar. Sonra da son derece az sayda oy kullanlan bu oylamay, Iraka ilhakn gerekesi olarak kullandlar.
8

O dnemde, Britanya Yksek Komiseri olarak Irakta bulunan Sir Percy Cox, eskiden beri Krt blgelerinin kurulacak bir Arap devletine katlmas gerektiini savunuyordu. Ayn zamanda, Britanya tarafndan baa getirilen Irakn yeni Kral Emir Faysal destekliyordu. Coxun, Krdistann Iraka dahil edilmesi gerektiini vurgulamaya

devam etmesi ve TCnin hak iddialarn ortaya atmas, Churchillin kararnda etkili oldu. Churchilli Ekim 1921de Coxun grne teslim oldu. Yerel zerklik kouluna bal olarak Krdistann Iraka ilhakn ve Badattaki Ulusal Meclise katlmasn kabul etti. Irakn bamsz bir devlet olarak douuna ynelik gelime, bir yl sonra (1922) Britanya ile Irak arasnda imzalanan 1922 ttifak Anlamas ile temeline oturdu. Aralk 1922de Britanya ve Irak hkmetleri, Aralk 1922de Milletler Cemiyetine, Krtlerin Irak snrlar iinde bir hkmet kurma hakkn tanyan bir Ortak Aklama sunduklar zaman bile ngilizler Krt zerklii konusunda verdikleri sz tutuyormu gibi grnd. Bu dnemde, artk Sevr Antlamas da uygulamaya konmad. Taraflar grmelerle hak ve karlarn gvenceye almaya altlar. Grmelerin yapld yer ise TCnin kuruluunun gerekleip ilan edildii Lozand. Krt liderler, 1923 Lozan Antlamas grmeleri srasnda zerkliin tannmas iin Milletler Cemiyetine ve Britanyaya dilekeler verdiler. Ancak bu anlama yalnz dini aznlklarn haklarnn korunmasn tanyarak, Krtlerin her tr bamszlk iddialarn yok sayd ve Krdistan paralad. Sevr Antlamasna konu olan blge zerinde Trkiyenin egemenlii tannd. Geri kalan blgeler ran ve yeni Irak devleti arasnda bltrld.9 Ancak Milletler Cemiyeti, 1924 ylnda Krtlerin zerklik istemlerini glendirdi. Cemiyetin, TC ile Irak snrlarnn belirlenmesi kapsamnda kurduu Uluslararas Aratrma Komisyonu, 1925 ylnda Musula gitti. Komisyon, uzlamazlk konusu olan blgede nfusun sekizde beinin Krt olduunu saptad. Bu durumun etnik kken temelinde, bamsz bir devlete iaret ettiini belirtti. Ancak, Byk Zap suyunun kuzeyinde yaayan Krtlerin, TCde kalanlarla daha yakn olduu, Zapn gneyinde kalanlarn ise ran Krtleriyle daha fazla ortak zelliklere olduunu not etti. Komisyonun son tavsiyesi, uzlamazlk konusu olan Musul blgesinin Irak iinde kalmasn salad. Ancak Komisyon, Irakn istikrarl gelecei konusundaki ciddi endielerini de belirtiyordu. Komisyon raporuna gre, Irak devleti glenip gelimesini tamamlayana kadar Milletler Cemiyetinin himayesi altnda kalmal ve korunmalyd. Cemiyet, Komisyonun blnmeye kar kan tavsiyesini kabul etti. Musulun Iraka balanmasna da karar verdi. Ancak bunu, Musulun 25 yl sreyle Milletler Cemiyetinin mandas altnda kalmas kouluna baland. Bu sre iinde Krtenin resmi dil olmas konusuna, sorumluluklar ve adalet sisteminin devri iin Krt memurlarn eitimine zen gsterildi. Manda yetkilisi olan Britanya, Musulun ynetimi, Krtlerin haklarnn tannmas, Krdistann zerklik konularnda, Cemiyete rapor vermekle grevlendirildi. 1922 ttifak Anlamas buna uygun olarak deitirildi.

Fakat, Britanyann ykmllklerini yerine getirdii sylenemez. Cemiyetin kararnda belirlenen ykmllklerini yerine getirmesine ynelik tek somut adm, Erbil ve Sleymaniyede Krtlerin kendi dillerinde ilk retim grmeleri, kitap yaymlamaya izin veren 1926 Yerel Diller Yasasnn tesine geemedi. 1926 ve 1927 yllarnda kurulan eitli Krt kltr dernekleri giderek artan lde siyasi tutum almaya balaynca, Britanya, bunlar polis gcyle datt. Bu dnemde Irak Krdistan, srarla Arap ynetimini kabul etmeyi reddediyordu. Britanya ise Krt muhalefetini bastrmaya ynelik nlemler alyordu. te yanda, TC de Krdistan ele geme aba ve saldrgan giriimler iindeydi. Britanya, Trk igal giriimlerini caydrp geri pskrtecei umuduyla, Krt liderlerden eyh Mahmutu,10 1922 ylnda Sleymaniyede kurulan Krt ynetiminin bana getirilip Krdistan Kral ilan edildi. eyh Mahmud, kendini Krdistana adam, yolundan amayan bir Krt milliyetisiydi. lk i olarak, gvenilir kadrolardan oluan ynetimin ekirdeini kurdu. Krtleri rgtlemeye balad. Fakat, eyh Mahmut ksa zaman sonra Britanya ynetimiyle anlamazla dt. Onlara kar Trklere yanat. ngiltere, bunun zerine teslim olmasn istedi. Ret cevab zerine, 1923 ylnda kar bir saldr dzenlediler. eyh Mahmut, Sleymaniyeden kmak zorunda kald. Ama mcadeleyi brakmad. Krt gleri, Britanya hava kuvvetlerince bombaland. ngiltere, Sleymaniyeyi yeniden igal etti. Bir yl sonra, (1924) yaplan seimlerin ardndan, Krtler Musulda ba kaldrd. Bu isyan da bombardman ile bastrld. Britanya ve Irak arasnda, 1930 ylnda yeni bir anlama daha imzaland. Bu, Britanya mandasnn (himaye) sona erdirilmesini ve ilikilerin geleceini garantiye alan bir ittifak Anlamasyd. Badatla yaplan bu anlama, Krdistann zerklii ve temel haklarnn gvenceye alnmas bir yana, Krtlerden hi sz etmemekteydi. Bunun zerine, Sleymaniyedeki Krt liderler, Milletler Cemiyetine dilekeler yollayarak, Krdistann zerkliini garantileyen 1925 kararlarn hatrlattlar. Ancak bu giriimleri dikkate alnmad. Huzursuzluk yeniden trmand. Eyll 1930da askerler Sleymaniyede gsteri yapan bir kalabala ate at ve onlarca kiiyi ldrd. eyh Mahmut, bir kere daha isyanclarn bandayd. Fakat, ar bir yenilgiye urad ve Badat hkmetine teslim olmak zorunda kald. Yarglanp ev hapsinde tutulma cezasna arptrld. 1956da lnceye kadar 20 yl akn bir sre ev hapsinde tutuldu.11 Irak 1932 ylnda ngiltereden bamszln kazand. Fakat, Milletler Cemiyeti yeliine alnmad. yelik, Krtlerin, Irak tarafndan aznlk grup olarak kabul, aznlk haklarnn korunmasna ynelik uluslararas ykmllkleri tanmas, vatandalk, siyasi haklarnn yasalarn gvencesine kavuturulmas artlarna baland. Bu koullar, Irakn daha sonra karaca yasa, tzk ya da resmi kararlarla bozulamayacak temel

yasa ve ykmllkleri zerinde uluslararas gzetim kurulmas olarak belirtildi. Ama pratikte Kral Faysal ynetimindeki Haimi monarisi, uygulamada ngilterenin Krtler iin salad korumalar andrmaktan geri durmad. Dil haklarn gvenceye almak iin hazrlanm olan kilit mevzuat ya gnlszce uyguland ya da hi uygulanmad. Faysal,1933 ylnda ld. lm, Krtler tarafndan kurtulu ans olarak deerlendirildi. Fakat, gelen gideni aratan nitelikteydi. Verilen szler boa kyor, ihanetler yaanyor, tuzaklar kuruluyor, atmalarn n, ard kesilmiyordu. Daha sonra balayan zincirleme darbe dnemleri de hem Krtlerin, hem de Arap halknn kaderinde ar ve acmasz yaralar at.

3 Barzani Ynetiminde Krtler

AYAKLANMALAR Kral Faysaln lmnn sonra Badatta, entrikal iktidar kavgalar, blnmeler balad. Sonunda, Kral Gazi rakiplerini etkisiz klp baa gemeyi baard. Fakat muhalifleri biat etmediler. Yeni ayaklanmalar ortaya kt. Bu dnemde, Krt liderler hak ve zgrlklerini gvence altna alma ura veriyorlard. Airet liderleri, 1935 ylnda, bir deklerasyonla, Badat ynetiminden, Krdistana ilikin sz ve taahhtlerini yerine getirmesini, Krdistanda Krtenin resmi dil olmasn, parlamentoda temsil ve gelir kaynaklarndan adil bir pay verilmesini istediler. Badatn yeni ynetimi, Krt istemlerini geri evirdi. Gerginlik bymeye balad. te yandan, Kral Gaziye kar Arap muhalefeti de yaylyordu. General Bakr Stk, muhalefetten yararlanarak, Ekim 1936da, Ahali grubuyla ibirliine gitti. Badat ynetimini askeri darbe dzenledi. Kral Gazi, darbeci generale boyun edi. Yerini koruma artyla onu hkmetin bana getirdi. General, Krt kkenli bir Krt kartyd. Gnmzn deyimiyle paray verene hizmet eden bir paral asker kiilikliydi. Uzun yllar, Krdistanda isyanclara kar savaan ordulara komuta etmiti. Ancak, ancak generalin de gl muhalifleri vard. Stk, Austos 1937de bir suikastla ldrlerek saf d brakld. Irak ordusunun Musul komutanl, bir darbeyle General Stk hkmetini devirdi. Kadrolarn ayklad. Badatta artk askeri darbeler sreci balamt. -be yanda bulan general darbe yapyor, hkmetin bana geiyor, Kral Gazi aresizlik iinde, her gelene onay veriyor, tanyordu. 1937 darbesini, 1938 ve sonraki darbeler izledi. Gazi ise hala Krald. Ama, Kral Gazi 1939 ylnda, bir otomobil kazasnda ld. Yerine, drt yandaki olu II. Faysal Kral ilan edildi. Badat, rejimi darbelere ramen Britanya sayesinde ayakta ve Krtleri yadsyordu. 1939 yl sonlarnda, kinci Dnya Sava diye adlandrlan byk sava balad. ngiltere, sava balatan Almanya ile savaa girdi. Badat rejimi, 1940 ylnda artc bir hamle ile koruyucusu Britanyaya kar dmanlarna yanat. Irak rejimi, Britanyaya kar savaan Almanya ve talya ile diplomatik ilikiler kurdu.

ngiltere, Almanyaya kar Rus cephesini amak iin Iraktaki sleri kullanmak istedi. Britanya birlikleri, bu amala Basraya vardklarnda Mihver devletleri (Almanya, talya) yanls Irak hkmeti, Kraliyet Hava Kuvvetlerine tm uularn durdurmasn emretti. Britanya, olay ihanet olarak kabul eti. Cevab sert oldu. ngiliz uaklar, Irak hedeflerine saldrd. Direnen Irak ordusunu kolayca yenilgiye uratt. BR KRT LDERN DOUU Irakn bamszl ile 1958de gerekleen Badat darbesine kadar geen dnemde, Krtler asndan en nemli olay, halknn ona, onun halkna olan inanl ballkla gl, direngen kiilii ve karizmatik yapsyla etkileyici efsanevi lider Melle Mustafa Barzaninin ortaya kyd. Mustafa Barzaninin ailesi, iki kuaktan beri Krdistan davasnn nclerindendi. Dedesi ve babasndan sonra kendisi, savaan nc kua temsil ediyordu. Onun kiilik, inan ve halkna ballk hrs, kan, ate sahnelerinde oluup pekleti. Bir ynyle kendi yaam, ailesinin aclar, kendi halknn dramatik serveniydi. Osmanl ynetimi, Krdistan elde tutmak iin Krd, Krde kar kullanlyor, kardeleri birbirine krdrarak aralarnda kan davalar yaratyor, bu sayede rahat etmeye bakyordu. Melle Mustafa Barzani ailesinin de kurban seildii bu laylardan birini yle anlatyordu: Ben dokuz aylktm. Yl, herhalde 1903-1904 olsa gerek. ou Krtlerden meydana gelme Hamidiye Alaylarndan bir grup bizim ky basm. Basknda ailenin bir ok erkei ldrlm, kadnlar snglenmi, yzlerce ocuk yetim braklm, mallar yama edilmi,, ky bir yangn yeri haline getirilmi,, eri kalanlar ise da bayr demeden, atl askerler tarafndan ta Amede (Diyarbakr) kadar srlm. Btn ailemizle birlikte bizi, Diyarbakr hapishanesine atmlar. Ben iki yama kadar Diyarbakr hapishanesinde bydm. Elbete ki o gnleri, hi bir ekilde hatrlamyorum. Yalnz, hapishane hayat annem iin, babam iin, kardelerim iin olduka ackl gnlerle gemi. A, susuz , perian halde, btn ailemiz en zor gnlerini orada yaam. Barzani, Osmanlnn Musul Valisi Sleyman Nazif tarafndan lm cezasna arptrlan aabeyi Abdsselamn, 1915de idamn yle anlatyor: O gn gayet iyi hatrlyorum. Olduka yakc bir scak vard. Musul adeta alev alev yanyordu. Byk bir kalabalk, aabeyimle birlikte aslanlarn bulunduu yere doru akn ediyordu. Biz kamtk. Daa, bayra doru kamtk. Ancak, o gn bir ka arkadamla birlikte gizlice

kalabala kartm ve aabeyimin asl cesedini grmeye gittik. O tarihte henz, 10-12 yamdaydm. zgrln, adaletsizliin anlamn kavramamtm. Byk aabeyimin sallanan cesedini, Musul kapsnda seyrettim. te benim yaadm ortam buydu. Bu ortamda gzlerimi atm. Bu ortamda, annemin sdn hapishanede emdim. Ben bir katrn srtnda, hep aabeyimi dnyordum. Onun asl cesedi gzlerimin nnden gitmiyordu. O kk aklmda, insan haksz yere aslmaktansa, dalarda, ormanlarda, kurtlar tarafndan paralansn daha iyi diyordum. Bir daha hapishaneye girmemeye yemin ettim. Hayata bu felsefe ile baladm. lm var, fakat teslim olmak yok! lm var, fakat hapishaneye girmek yok! Bunun da bir tek aresi vard: Dalarda kalmak. syanc lider Mustafa Barzani, ata yurdu olan Barzanda yerel ayaklanmalar rgtleyerek, siyasi eylemlere balad. Bir sre Barzandan Sleymaniyeye srgn edildi. 1943 ylnda kancaya kadar orada ev hapsinde tutuldu. 1943 ylnda, Sleymaniyeden katnda artk ad drt bir yanda sylenen isyanc bir liderdi. Airetler arasnda bir trl eksilmeyen anlamazlklar giderip dayanma salamaya arlk verdi. Bunu bir lde baararak Krdistann, saygnl tartlmasz lideri haline geldi. Ayn yl, yeni bir ayaklanma balatp bana geti. Badat ordularn yer yer yenilgiye uratt. Badat, rejimi 1945 ylnda, btn gcyle, Krdistann stne yrd. Irak ordusunun getii gzergahlarda ta ta stnde kalmad. Barzaninin gerilla gleri de nemli kayplara urad. Barzani, dalar terk edip rana gemek zorunda kald. Ama orada bo durmad. randaki Krtlerin rgtlenmesinde nemli katklarda bulundu. 1946 ylnda, Mahabadda Krt Cumhuriyetinin kurulmas almalarna katld. Roller stlendi. Mahabad Cumhuriyeti, Krdistan ulusalclnda gelime, nemli bir adm, ve ulalan nokta asndan kilometre tayd. ok ksa bir hayat srmesine ramen, Mahabad Cumhuriyeti Krdistana nemli kazanmlar brakt. Ulusal dayanma ruhunun yannda, Krt Demokrat Partisi (KDP) 1945 ylnda orada kuruldu. Yine orada nin yan sra Barzaninin liderliindeki Irak Krdistan Demokrat Partinin (KDP) tohumlar orada atld. Krdistan artk airetsel kabuu kryor, btn katmanlarn katlmyla ulusalcla yelken ayordu. Fakat, Mahaad Cumhuriyetinin ilan, zaman bakmndan talihsiz bir srece rastlamt. Dnya savann bittii, stratejik karlarn yeniden

yapland dnemdi. Batnn randaki karlarna iyi bekilik eden ahlk rejimi gzdeydi. Bat, onu kaybetmek istemedii iin Mahabad Krt Cumhuriyetine cephe ald. Ayn bat, greceli de olsa Krtlere destek veren Sovyetlerin kuzey randan ekilmesini istiyordu. Moskova bu istee direnmeden ekildi. ran ordular, bundan sonra Mahabad stne yrd. Krtler yenildiler. Mahabadn ilk Cumhurbakan Gazi Muhammed yakalanp idam edildi. Sonuna kadar direnenkomutan Barzani ve gerilla kollar 52 gnlk bir yryten sonra 16 Haziran 1947 tarihinde soveyler birliine ulatlar. Barzani, Sovyetler Birliinde askeri strateji ve teknikler konusunda younlap alarak zamann geirdi. Bu arada askeri akademiye devam edip, buradan General rtbesiyle mezun oldu. Gerilla liderleri, burada eitimden geirildi. Bir yandan da, ana yurdundaki rgtlenme almalarn uzaktan denetledi. Barzani, Iraktaki Haimi monarisinin 1958 ylnda General Abdlkerim Kasm tarafndan devrilmesine kadar orada kald. 1958 DEVRMNN SONRASI Hi bir kesim, Haimi Krallndan memnun deildi. Onun iin Trkler dahil, Irak toplumunun tm kesimleri, deiimin gerekleecei umuduyla, 1958 darbesini sevinle karlad. Krtler, umutluydu. Krt-Arap uzlamasnn kurulaca yeni bir a baladna inanyorlard. Balangta, bu umudun iaretleri de vard. General Kasm, srgnde bulunan Barzaniye bir heyet gndererek lkesine geri ard. Krt lider arya uydu. Geri dn muhteemdi. Krtler, yollara dklerek, onu sevin enlikleri ve ulusal kurtulu lideri olarak karlad. Irak genelinde ise rzgar Krtlere doru esiyordu. General Kasm, Irak Cumhuriyetinin Krt ve Araplarn ortak devleti olduuna ilikin bir yasay yrrle koydu. Barzaninin liderliindeki KDPye meruluk tand. Krte yaynlara izin verildi. Ayrca kiilik, Irak Ynetim Konseyine bir Krt atand. Atanan ilk Krt Halit Nakibendi idi. Ancak, bahar rzgarlar ve iyi ilikiler ksa srd. Barzaninin dnnden ve Krt haklarnn gvenceye alnmasndan memnun olmayan Araplar vard. Bunlar zamanla darbeci subaylar da etkilemeye baladlar. Dahas komu ran ah Muhammed Rza Pehlevi ve TC ynetimi tedirgindi. ki komu, Krtlerin kazanmlarn endie ile izliyordu. Irak Krdistanndaki gelime dalgalarnn, kendi Krtlerine yansyacandan korkuyorlard. Gariptir, bu korku blgesel bir hastalk olarak, hep kalc oldu. Saddam Hseyin diktatrlnn yklmasndan sonra, korku bir kez daha depreti. 1958de en ok korkan ran ah Pehleviydi. Bu kez korkunun ban TC ekiyordu.

TC, elinin altnda Krt bulunan komu ran ve Suriye arasnda, mekik dokumaya balad. Dileri Bakan Abdullah Glden sonra Babakan Recep Tayip Erdoan, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Krtlere kar ortak tavr taknmak zere bakentlere geziler yapt. TC Krdistandaki her trl insani gelime ve elde edilecek haklara kar krmz izgilerini aklad. Krdistann Federasyon olmasn sava ve igal nedeni olarak aklad. Ama, ortak korkular tayan komularyla mutabakatlara ramen, etkili olamad. Bu kez Amerika faktr vard ve caydrcyd. Trk subaylar, Kerkkte yeralt eylemlerine hazrlandklar gerekesiyle yakalanp kelepelenerek, balarna uval geirildikten sonra sorgulandlar. 1958de, komularn korkusu bir yana, uzun zaman Moskovada kalm, orada eitim grm, Krtleri eitimden geirmi Barzaniden bat dnyasnn da ekinceleri vard. Souk Savan en kzgn gnleriydi. Barzaninin Moskovann adam olabileceinden endie ediyor ve kar tavr alyorlard. Btn bu olumsuz sebepler bir araya gelince, Badat ynetimi kar cephe almaya balad. General Kasm ynetimi, bir sre sonra Krdistann zerkliini askya ald. Krdistan kamu oyunda da tartmalar balad. Badat rejimini destekleyen, verilen haklarla yetinilmesini isteyenler vard. t kamuoyunda da Barzani ise tam zerklikte srarlyd. Badat rejimi stne gelmeye balaynca sava kt. Barzaninin liderliindeki Krt gerilla gleri (pemergeler),1 Zahodan ran snrna kadar Irakn kuzeyini igal etti. Hkmet bunu uzun sren ama sonu vermeyen bir bombardman kampanyas ile yantlad ve bombardman 1975 ylna dek u ya da bu biimde srd. BAAS REJMLER General Kasm rejimi, subaylarn g olma atmalar yznden kan kaybediyor, zayflyordu. General Abdsslam Arif liderliindeki subaylar, bundan yararlanarak Kasm 1963te iktidara el koydular. 3 Arif, Barzani ile grerek birka ay iinde bir bar anlamas yapt ve atmalarda bir duraksama yaand. Darbenin lideri General Arifti. Fakat perde gerisindeki g, Nasyonal Sosyalist olan, baka bir deyile yeni Arap milliyetilii ideolojisini savunan, BAAS partisiydi. Baaslarn, farkllklara tahamml yoktu. Rejimin felsefesine aykr gr belirtmek bile sutu. O nedenle, disiplinsiz ve yeterince vatansever bulmad eskinin btn kalntlarn silmek istiyordu. Baaslar, ayrca sabrsz ve gzleri kanlyd. ktidar ele geirdikten hemen sonra, i dmana kar taarruza getiler. Bir ka hafta

iinde binlerce Irakl ldrld. Tutuklananlar ikenceden geirildi. Irak hapishaneleri Baaslarn dman saydklar insanlarla doldu. Bu srete Krtler beklenti iine girdiler. Hatta, Baaslarn Krt sorununa soukkanlca bakacan umdular. Melle Mustafa Barzani liderliindeki KDP, darbeden sonra soruna eilmelerini salamak iin iyi niyetin belirtisi olarak ate kes ilan etti. Baaslar, Krlerin yaklamn yadsyp cevapsz brakmadlar. Krdistann zerklii zerine grmeler balad. Ancak Krtler, Kerkk ve Musulun da Krdistana dahil olduunda srar edince, zaten zerklie pek scak bakmayan Baaslar grmeleri kestiler. Baas rejimi Krtleri askeri gle ezme siyasetini balatt. Silahlarn dili konumaya balad. Baas rejimi, bir yandan da 2003 ylnda sona erinceye kadar srecek olan asimilasyon (Araplatrma)2 srecini uygulamaya koydu. Ariften in sonra yerine El Bezzaz geti. Haziran 1966ta El Bezzaz bir Deklarasyon yaynlayarak Irak devletinin iki uluslu (Krt-Arab) karakterini aka tand ve Irakn birliini tehlikeye drmedii srece blgesel zerklii kabul ettiini aklad. Bu, Barzani ve Krtler asndan nemli bir kazant. Ancak gerekte El Bezzazn subaylar arasnda yeterli destei yoktu. Anlamay imzaladktan ksa bir sre sonra darbeyle iktidardan dt. Bunun ardndan askeri adan bir duraganlk yaanmaya baland. Barzani bu durumdan yararlanarak glerini takviye etti. Tabann gelitirdi. Eksikliklerini giderdi. 1968 Temmuzunda, Baaslar yeniden iktidara el koydular. Yeni darbenin lideri General Hasan el Bekr olarak grnyordu. Fakat perde gerisindeki g, bir yer alt rgt olarak, terrist faaliyet srdre gelmi BAAS partisi ve onun gen liderlerinden Saddam Hseyindi. Saddam Hseyin, Cumhurbakan General Bekrin yardmcs, ama perde gerisinde btn ipleri elinde tutan muktedir gt. 1970de Krtlerle zerklik pazarlklar balad. Anlamalarnn pazarln yapan ve uygulamaya koyan Saddam Hseyindi. 1970 MART MANFESTOSU Krtlerin etnik haklar, yani dil ve kltrel zgrlkleri Irakn kuruluu srasnda tannmt. Tanma, 1958 Anayasas ile yeniden teyit edildi. O nedenle, Irakn siyasi ve anayasal denkleminin bir paras olan Krdistann zerklii, en azndan 1970 ylnda kan Mart Manifestosu kadar eskidir. zerklik, Mart deklarasyonuna kadar kat zerinde kalsa bile defalarca onaylanmtr. Eer, daha nce varlan anlamalar uygulamaya konsayd, byk bir ihtimalle, atmalar olmayacak, kan dklmeyecekti. Ama Krtlerin srarna ramen, Badatn gelip geen rejimleri, rk hrslarna yeniliyor, kalc bara yanamyorlard.

1970 Martnda yaymlanan bildiri, Irak federal terimlerle tanmlam olmasa bile hkmleri kalcln koruyor. O nedenle, Saddam rejiminin yklmasndan sonra, yeni bir anayasal erevenin tasla olarak ortaya getirildi. Mart Manifestosunun tasla, Baasn, 1968 ylnda iktidar ele geirmesinden sonra, lkenin sivil, siyasi ve askeri glerine egemen olma, kendini tahkim etmenin bir paras olarak hazrlanmt. Krtlerin sorun karmamasn, onlar kazanamazsa ile yattrmak, hareketsiz istiyordu. nk, yeni Baas rejimi, hem ierde, hem de darda sorunlarla kar karya idi. erde, Komnist Parti (IKP) bata olmak zere, parti ve muhalif kurumlar kapatlm, yaa d ilan edilmiti. Onlarn di bilemeleri devam ediyordu. Geleneksel Arap tutumunun sonucu olarak sraille sava halindeydi. Rejim, Basra bataklklar zerinde hak iddia etmesi nedeniyle ranla anlamazlk iindeydi. rana bak ve Sovyetler Birlii ile gelitirdii siyasal, sosyal ve ekonomik ilikiler nedeniyle Amerika Birleik Devletleri tarafndan dosta karlanmyordu. Baaslar, btn bu sorunlar yznden, kuzeydeki basnc azaltmak iin Krt sorununa bir bar zmde istekli grnyordu. nk, savan Krdistan dalarnda kilitlenmesinin, Krtlere byk zarar verdiini renen Barzani, atei Arap topraklarnda yakmaya, ekonomik hedeflere saldrmaya balamt. Nitekim, Krt gerillalar, Mart 1969da, Kerkkteki Petrol tesislerine gz pek bir saldr dzenlemi, byk zarar vermiti. Bu saldr ayn zamanda, Badat rejimine yapt ve petrol yataklarnn saldrya ak, Krt gerillalarn da savata yetkin olduunun mesajyd.4 Ayrca Krtler, ksa dnemli de olsa ilan edilen ate kes srecinde yeni silahlar edinmi, gerilla eitimden geirilmiti. Baas partisi, teki i ve d faktrleri de gz nnde bulundurarak, uzlamaya yanamak zorunda kald. Uzlama grmelerine, Badat rejimi adna Saddam Hseyin, Krdistan temsilen de Mahmut Osman bakanlndaki heyetler katld. Uzun grmelerden sonra, niahi bildiri (Manifesto) zerinde anlamaya varld ve 11 Mart 1970 tarihinde yaynland. Baas rejimi, Krdistan tarafnn btn istemlerini kabul etmiti. 11 Mart 1970 tarihinde aklanan anlamaya gre, Krt nfusun ounlukta olduu blgelerde Arapann yan sra Krte resmi dil olacakt. Krte eitim ve kltr glendirilecek, Krte Irakn btnnde ikinci retim dili olacakt. Krte edebiyat, sanat ve kltrel giriimlerin balatlmas ve desteklenmesi, Krte basn ve televizyon istasyonu kurulmas gerekletirilecekti. Rejime kar savam Krtler iin genel af ilan edilecekti. Irakn bakan yardmclarndan biri Krt olacak, Krtler hkmete tam olarak katlacak, kabine ve orduda nemli grevler alacaklard. Krdistandaki tm memurlar Krt olacak ya da Krte konuacakt. Krtler zgrce renci, genlik, kadn ve retmen rgtleri kurabileceklerdi. Krdistann kalknmas iin fonlar ayrlacak savata

hayatn kaybetmi pemergelerin (gerilla) ailelerine dul ve yetim maa balanacakt. Tarm arazilerinin mlkiyeti ile ilgili olarak tarm reformu uygulanacakt. Krtlerin ounlukta olduklar alanlar z ynetimli tek bir birim olarak bir araya getirilecekti. Yine anlamaya gre, Krdistandaki devlet grevlileri ve polis ile gvenlik efleri de iinde olmak zere vali dzeyine kadar tm st memurlar Krt ya da Krte konuur olacaklard. Krdistann azgelimiliini gidermeye ynelik olarak yatrmlar yaplacak, yoksullara yardm edilecek, isizlere alma imkan salanacakt. Badat, ekonomik kalknma plan erevesinde Krdistana ek yatrm denekleri ayracakt Bundan sonra, anlamann hayata geirilmesi iin drt Krt, drt de Araptan oluan bir alma grubu kuruldu. Drt Krt ve drt Araptan oluan bir alma grubu kuruldu ve bu grup manifestonun nasl hayata geirileceini belirlemekle grevlendirildi. Sleymaniye, Erbil ve Dehuk (bu sonuncusu Krtleri yattrmak zere kurulan yeni bir Krt vilayeti idi) valiliklerine Krtler atand. Geici Anayasa deitirilerek Irak halk iki ulustan oluur: Arap Ulusu ve Krt Ulusu ibaresi eklendi.5 Kyler yeniden ina edildi ve pemergelere snr korucusu olma kouluyla maa bile dendi. Krtler, Araplara gvenmiyorlard. Bir anlama imzalanm, ama uygulamadan emin deillerdi. Anlamann oyalama amal hile olduuna inanyorlard. Aradan daha yl gemeden, Krt liderlerin hakll ortaya kmaya balad. Anlamann uygulanmas savsaklanyor, Krtlere yeni tuzaklar kuruluyordu. Krdistann lideri Barzaniye kar, hkmet tarafndan dzenlenmesi olasl byk bir dizi sonusuz suikast giriimi yapld. Krtlerin bakan yardmcl iin setikleri aday olan Habip Kerim, Badat tarafndan reddedildi. Ancak ana sorun, Kerkkn meselesiydi. Kerkk ehri ve evresindeki petrol yataklarnn Krdistana dahil edilmesi, anlama metninde de mulak braklmt. Anlamada, bu konuda ounluun olduu blgelerin z ynetim birimi olarak birletirilmesi ifadesine yer verilmitir. 6 Yine anlamaya gre Badat rejimi iki blge arasndaki snr nfusa gre belirlemeyi kabul etmitir: Krt nfusun ounlukta olduu yerler zerk blgeye katlacakt. Bu durum, bir nfus saym ile belirlenecekti.7 Anlamann eksiksiz uygulanmas beklenirken Saddam, nfus oranlarn deitirmeye hz verdi. Barzani, onu lkenin kuzey ve gneyinden gmenler getirterek, blgenin nfus yapsn deitirme giriiminde bulunmakla sulamaya balad. 1973 ylnda, iki taraf arasnda grmeler srerken, atmalar yeniden balad. Saddam Hseyin, drt yl sonra 11 Mart 1970 anlamasn geersiz ilan ederek, kendi zerklik Yasasn dayatt.

Krtler iin yeniden silaha sarlma zaman geldi. 1974 ZERKLK YASASI8 Saddam Hseyin, ierde muhaliflerini ldrerek, tutuklatarak, korkutup bastrarak sindirdikten sonra, artk kendini gl hissediyordu. Badatn tek egemeniydi. Sra Krtleri sindirmeye, Krdistann fethine gelmiti. 1974 ylnda, Krdistana isteklerini ltimatom bir yasayla bildirdi. Ad da zerklik Yasasyd. Krdistann lideri Melle Mustafa Barzaniye kabuln bildirmesi iin iki hafta sre tand. zerklik yasas, blge diktatrlklerinin entrikal reform gsterilerinden biriydi. Bu da Saddam tarz Krdistan zerkliiydi. Saddam, yasann bir maddesiyle verdiklerini, ancak diye balayan bir sonraki maddeyle geri alyordu. Baka bir deyile, zerklik tannm gibi yaplarak, Krdistan Badata balanyordu. Aslnda bu tutum planlyd. Krtlerin kabul etmeyecei bilinerek hazrlanmt, yasa. Ama, resmen ret cevab ile Krdistana sefer gerekesi yaratmakt. Nitekim yle oldu. Barzani yasay reddetti. Hazrlklarn tamamlam Badat ynetimi uak ve tanklaryla Krdistan seferine kt. Zorlu bir sava balad. Savaa neden olan 1974 yasas, 1970 Martndaki anlamann stne izgi eken hkmleriyle ilginti. Yeni kanun, Krdistan kendi toplumsal ve ekonomik ilerinde nemli lde sz sahibi klyor gibi grnyor, zerk ynetimi yetkili gsteriyordu. Blgenin idari ve yasama yaplarn ayrntlaryla belirliyordu. Ama gncel bir saym olmad iin, 1970 anlamasnca ngrlen Krdistann snrlarn, 1957 nfus kaytlarna gre belirliyordu. Badat rejimi yeni yasayla, Kerkkten vazgemedii gibi, daha da ileriye giderek, Krdistan zerindeki denetimini, Mart mutabakatnn snrlarn aan genilikte sklatryordu. Yasa zerk blgeyi, bakenti Erbil olan; Irak Cumhuriyeti iinde tzel kiiliine ve zerkliine sahip, btnn parasn oluturan bir idari birim olarak tanmlyordu. Resmi ve retim dilleri Krte ve Arapa olacakt. Blgenin kendi btesi ve yerel vergilerden oluan mali kaynaklar olacakt. Seimle gelen bir yasama organ olmas ngrlen bir Yasama Meclisi ve atamayla oluan bir ynetim yaps, Yrtme Konseyi kurulacakt. Yrtme Konseyi yeleri bakan rtbesinde olacak ve direkt olarak Bakanlar Konseyine hesap verecekti. zerklik Yasasna gre Yasama Konseyi, blgenin kalknmas ve yerel, toplumsal, kltrel, ekonomik alanlarda gelitirilmesi ile ilgili kararlar almakla yetkilendirilmiti. Ayrca kltrn, ulusal zelliklerin ve geleneklerin gelitirilmesi, yerel bakanlklarn, kurumlarn ve idari yaplarn ilemesi de Yasama Konseyinin yetkisi altnda olacakt. Yasama Konseyi,

Yrtme Konseyinin ekonomik ve toplumsal alanda, kalknma, eitim ve salk konularnda plan ve programlarnn onaylanmas ile de grevlendirilmiti. Ayrca mali konularda gzetim ve denetimi de bu konsey gerekletirecekti. Aralarlnda eitim ve yksek retim, imar ve iskan, tarm ve tarm reformu, iileri, ulatrma ve iletiim, kltr ve genlik, belediyeler ve tatil beldeleri, toplumsal olaylar ve devlet mlkleri de iinde olmak zere, hkmetin ana ynetim ilevlerinin ou Yrtme Konseyinin denetimine braklmt. Ancak Konseyin sorumluluu dier konularda daha snrlyd ve bunlarn arasnda adalet, gvenlik ve kamu dzeni idaresi ile zerk Blgenin Krt ya da Krte konuan memurlarnn atanmas yer alyordu. Yasann 1. maddesi, Krdistann Irak erevesi iinde btnn bir paras olarak zerklikten yararlanacan hkme balyordu. Krdistan, Barzaninin hibir zaman geerli saymad 1957 nfus saymna gre belirlenen ounluun varlna gre tanmlanacakt. Erbil bakent olarak belirlenmiti. 13. Madde yle diyordu: Cumhurbakan Yasama Konseyinin bir yesini Yrtme Konseyini oluturmak zere grevlendirir. Cumhurbakan, Yrtme Konseyinin Bakann istedii zaman (!) grevden alabilir ve bu durumda Yrtme Konseyi feshedilmi olur. 17. Madde, devlet organlarnn blgede sk kontroln gvence altna alyordu: Blgedeki polis, gvenlik ve ulusal birlikler, ileri Bakanl bnyesindeki kendi genel mdrlklerine bal olacaklardr ve onlarn personeli Irak Cumhuriyetinde geerli yasa ve talimatlara tabi olacaktr. 19 madde unu eklemekteydi: zerk yaplarn ald kararlarnn yasalara uygunluu, Irak Yksek tiraz Mahkemesi tarafndan denetlenir. zerk blge (mntkat-l hkm-l tahti) Irak Krdistannn toplam alannn yarsndan daha azn kapsayacakt. Yasal snrlamalar zerklii nemli lde daraltyordu; merkezi ynetim, yerel ynetime genel olarak yol gsterme yetkisi ile donatlrken, bir devlet bakanna da szde zerk yaplarn tm toplantlarna katlma yetkisi verilmiti. Adalet Bakan, zerk yetkililerin herhangi bir kararnn geerliliine itiraz edebiliyordu ve itiraz durumunda Irak Temyiz Mahkemesinin bir komitesinin karar ile bu kararn yrtmesi durdurulabiliyordu. Bunlar ilk bakta ar yetkiler olarak grnmese de etkili bir itiraz olanann ya da yrtme zerinde herhangi bir denetimin olmad koullarda, en sonunda bakannn iradesi her kararn yerine geecekti. Yasada daha sonra yaplan deiiklikler, Yasama Konseyi seimlerinde kimin aday olabilecei zerinde snrlamalar getirerek zerklii daha da azaltyordu. 1986 ylnda karlan bir yasaya gre tm adaylar mutlaka, Arap Baas Sosyalist Partisinin nc rolne, 17-30 Temmuz 1968 devriminin ilke ve amalarna inanmal ve bu ilke ve amalarn hayata geirilmesinde kayda deer bir rol oynam olmaldr. Aday listelerinin merkezi hkmet tarafndan onaylanmas gerekiyordu; bylece seilecek konseyin yelerinin Saddam Hseyin ve Baas partisine sempati duyanlar olmas gvence altna alnyordu. 1980li yllar boyunca Yasama Konseyi seimleri yapld. Yine de hkmetin 1992de kuzeyden

ekilmesine kadar, Yasama ve Yrtme konseylerinin hibir ilevi olmad grlmektedir. ABD VE RANIN KRT-IRAK LKLERNE KARIMASI: 197075 1972 ylnda Moskova ile Badat arasnda bir dostluk antlamas imzalanncaya kadar Barzani Sovyetler Birliinin desteini almaya devam etti. Barzani, bu tarihten sonra Ruslara gvenini yitirdi. Dier ideolojik kutba ynelmeye balad. Barzaninin 1970li yllardaki eylemleri, blgeyi derinden etkiliyordu. Krtler, etkinlikleriyle Irakla dost olmayan evrelerden, zellikle randan da zaman zaman destek alyordu. rann yan sra ABDnin de Krtlere sempatiyle bakt izlenimi douyordu. Gerekte, ABD ve ran Krtlere sempati beslemekten ok kendi karlarnn peindeydi. Barzani, bu iki gce gvenmese bile desteklerine muhtat. nk, Irak karsnda zor durumdayd. ABD ve rann dostluk ilikilerini ktye kullanp Krtleri yz st brakabilecei ihtimaline ramen, son ana kadar gveniyormu gibi grnmek, kanlmazd.9 ran ile Irak arasnda toprak anlamazl vard. Irak Basra Krfezi ve Kuzistanda hak iddia ediyor, bu yzden iki lke zaman zaman savan eiine geliyordu. rann Basra Krfezindeki liman Abadan ile Irakn liman Basrann kulland attl Arap su yolu Irakn denetimindeydi. 1937 ylndan beri, geilere koyduu snrlamalar nedeniyle, ran kendini aalanm hissediyordu. Dahas, ran ah Muhammed Rza Pehlevi, Baas rejiminin lideri Saddam Hseyinin, lkesinin i ilerine kartna, ajan szntlaryla, karklklar karp rejimi devirmeye altndan pheleniyordu. Btn bu nedenlerle, iki lke arasnda grnmeyen bir sava sryordu. O yzden ah, Irakn tehditkar tutumunu Krtlerle setlemeye alyor, onlara el altndan destek veriyordu. te yandan, 1970 anlamasnn zerinden daha iki yl gemeden, pratik sonular ortadan kalkmt. Badat, anlamay adeta hasr altna atm, uygulamalar unutmu,1972den itibaren dk younluklu da olsa sava yeniden balamt. Bir yandan da Kerkk meselesi, nfus saym ve zlmeyi bekleyen dier konularda grmeler yaplyordu. Badat rejimi, 1972 ylnda Sovyetler Birlii ile dostluk antlamasn imzaladktan sonra, ABD, Irakn sorunlaryla giderek artan lde ilgilenmeye balad. Saddam rejimi, adeta Amerikann ilgisine misilleme yaparcasna, Haziran 1972de petrol devletletirdi. Komu ran iin bu, tehlikeli bir gelimeydi. nk, kendi lkesinde, petroln devlet tekeline alnmasn isteyen evrelerin gc az deildi. ran ahn, bundan sonra Krtlere daha fazla askeri ve mali yardm yapmaya balad. Amerika Birleik Devletleri de, Sovyetlere iyice yanaan, ibirlii anlamalar imzalayan Badat rejimine kar, Krtlere destek veriyordu. Amerikan Dileri Bakan Henry Kissinger de el altndan srdryor, destek, Krtlerin kendine gvenini arttryordu.

Oysa Amerika, daha nceleri Irakn toprak btnl ve Krtlerin yaad tm lkelerin snrlarna saygl olduunu aklad iin Krtleri herhangi bir biimde tanmaktan ya da desteklemekten uzak duruyordu. Ancak, ahn kendilerine olan ballna karlk vermemek de karlarna aykryd. ran ah, yalnz Orta Dou asndan deil, ayn zamanda Gney Dou Asyadaki ABD siyaseti asndan da nemliydi. O nedenle, ah koruma arzusuyla, 1972 ylnda, Badat rejimine kar Krtlere yardm etmeye vard. Fakat gerek rann, gerekse Amerikann Krdistana destei, dorudan deil dolaylyd. Barzani, rana tam olarak gvenmese bile, sper g olmas nedeniyle Amerikaya inanmak istiyordu. Nitekim 1973 ylnda, kendisiyle yaplan bir rportajnda yle diyordu: Biz aha gvenmeyiz Ben Amerikaya gveniyorum. Amerika Krtlere ihanet etmeyecek kadar byk bir gtr 10 1974 ylnda, taraflar yeniden savamaya baladklarnda, Krtler artk glyd. O gne kadar eski tfeklerle savaan Krtlerin elinde, topu ve tanksavar fzeleri vard. Krdistan ordusu, iyi eitim grm 60 bin pemerge ile ayn saydaki dzensiz birliklerden meydana geliyordu. Irak kuvvetleri 90 bin asker, 1,200 tank ve zrhl ara ve 200 uaktan oluuyordu.11 Irak sava uaklar kyleri, byk yerleim merkezlerini hedef almaya, cephe gerisindeki savunmasz sivilleri vurmaya balad.Yz bini akn insan kaarak snr geti ve randaki kamplara snd. Fakat Barzani, bu aamada Tahrandan bekledii askeri destei alamad. Tedirgin olmaya alad. nk, bamllk zm olmadnn farkndayd. ran ile Irak arasnda varlacak bir anlamadan korkuyordu. Bu Krtler iin felaket demekti. Washington iin de ayn endieleri tayordu. Barzani, yz st braklmamalar ve yardm edilmesi iin Washingtonda almalar yapt. Ancak, olumlu yant alamad. Bu gelecei belirleyen iaretti. 1975 CEZAYR ANLAMASI VE SONRASI Amerika, ran ile Irak arasnda kacak bir sava, blgesel karlar asndan sakncal buluyor, bunu nlemek iin snr ve su haklar konusundaki anlamazlklar grmeler yoluyla zmeye alyordu. Ancak grmeler iin iki taraf liderinin bir araya gelmesi gerekiyordu. Bunun iin taraflar ikna edemiyordu. 1975 ylnn balarnda Cezayirde yaplan Petrol hra Eden lkeler (OPEC) toplants, Amerika iin aranan frsat oldu. ran ah Muhammed Rza Pehlevi de, Irak diktatr Saddam Hseyin de Cezayire gelmiti. Amerika iki lideri buluturmak iin Cezayir Devlet Bakan Bumedyeni arac olarak kulland ve onlar bir araya getirmeyi baard. Bumedyenin bakanlk ettii toplantlarda ah ile Saddam uzlap bar anlamas imzalad.

ran, Krtlere verdii destei kesme karlnda atl Arapdaki su yolunun yarsnn egemenlik hakkn kazand. Irak, ayrca rann petrol asndan zengin bir blgesi olan Kuzistan zerindeki hak iddialarndan vazgeti. Buna karlk ah, Krtlere verdii askeri destei, 48 saat iinde geri ekti. Krtler, karlara kurban edilmiti. O arada, Badat rejimi ilan ettii iki haftalk atekese uymad. Irak, karadan ve havadan btn gcyle saldrya geti. Sivil, savunmasz Krtler, kitleler halinde snrlara yld. Baz komularnn snr kapatmas Saddam rejiminin iine yarad. Irak ordusu, iddetli bir misillemeye giriti. Sivil, Pemerge binlerce kiiyi katletti. Melle Mustafa Barzani hem askeri, hem de duygusal olarak yenilmiti. Liderlik sorumluluunu, olu Mesut Barzaniye brakt. O arada Irak ordusu, ykm ve kymlarn srdryordu. Trkiye Cumhuriyeti, Suriye ve ran snrlarn kuatarak Krdistan ablukaya ald. Bin kilometre uzunluundaki snrlar boyunca bir gvenlik blgesi kurdu. Tahmini olarak bin be yz ky yakp ykt. Katlettikleri insan says ise on binlerle ifade edildi. Gerek rakam hi bir zaman anlalamad. KRDSTAN TALAN EDLYOR Maddi, manevi, insani ve doasyla Krdistann ykm yaanyordu. Krt savalar, silahl atmay srdrme yeteneklerini kaybetmilerdi. Badatn ordular, silahl gleri darmadan olmu, halk akn, perian ortada kalakalm, her trl saldrya ak, destekten, savunmadan yoksun dm Krdistanda, vahi imeklerle ilerliyor, nne kan her canly ldryor, gtrebildiklerini talan ediyor, gtremedikleri doay, balar, baheleri, ky ve kasabalar atee veriyordu. Sa kalanlar yeni felaketler bekliyordu: Bunun ad srgnd. Resmi rakamlara gre yaklak yz bin Krt, yerlerinden, yurtlarndan koparlarak, uzaktaki Arap illerine, gneyin scaklarna, lere srld. Araplar, yklm Krt kylerini igal ettiler. Krdistann nfus yapsn deitirmek ve Araplatrmak iin ehirlere Araplar yerletirildi. O arada Krtler arasnda da gruplamalar, hararetli tartma sreci balad. Krdistan mcadelesinin diplomasisini yrten Celal Talabani ve arkadalar KDPden ayrld. Talabani, Haziran 1975te amda Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) adnda yeni bir partinin kurulduunu aklad. Saddam Hseyin, Krdistandaki tm kurumlar ayklayp, liderleri saf d braktktan sonra, yeniden herhangi silahl ayaklanmann meydana gelmemesi nlemler almaya balad. Krdistandaki istihbarat alarn, neredeyse kii bana bir polis decek dzeyde yayd. Halk elde etmek iin de ekonomik olanaklar kulland.

Saddam, Krdistan, kendi adamlar araclyla, diledii ynetmeye balad. 1987 ylnda, rann Krtlerle ibirliinin yaratt tehditleri tmyle ortadan kaldrmaya karar verdi.12

4 Enfl Harekatlar
SAVAIN GANMETLER Enfl deyimi, Kurann Surelerinin birinde geer. Kutsal savan ganimetleri anlamna gelmektedir.1 Baas silahl kuvvetleri, 1988 ylnn ilkbahar ve yaz aylarnda, zincirleme olarak Krdistannda yrtt sekiz askeri saldrya, bu ad vermiti. Badat rejiminin Krdistanda yrtt kuralsz savalar, o zamana kadar dnyada pek yank bulmuyordu. Ama Enfal harekat, Saddam rejimine en kt nn kazandrd. Bunun nedeni ise Baas rejiminin, hem askeri, hem de sivil hedeflere kar, sistematik olarak kimyasal silahlar kullanmasyd. Enfl harekatlarnn yaratt ykm, tarihte sivil insanlara kar ilenmi, en ar insanlk sularndan biri olarak deerlendiriliyor. Saldrlar sona erdiinde, tahminen bin ky yerinde yoktu. Tm tahrip edilmi, kullanlamaz hale getirilmiti. Kesin say belirlenememekle birlikte, Enfl harekatlarnda, yz seksen bin kiinin ldrld sanlmaktadr. Nitekim, Saddam rejiminin yklmasnn stnden iki sene getii halde, 2004 ylnda, hala kitlesel krm kurbanlarnn gmld toplu mezarlar kefedilmekte, ortaya karlmaktayd. Yine Enfal Harekat srasnda, yaklak 1,5 milyon insann yerinden, yurdundan koparlarak gmenletirildi. YIKIMIN MANTII Enfl harekatnn gerekesi, ran-Irak Savanda (1983-88) yatmaktadr. 1987ye gelindiinde Irak, kt durumdayd. Irakn askeri personelinin nemli bir blmn saf d olmu, ekonomisi zora dmt. 1986 ylnda, rann aracl ile Krdistann kurtuluu iin mcadele eden, ama birbiriyle de geinemeyen iki g olan Mesut Barzani liderliindeki Krdistan Demokrat Parti (KDP) ile banda Celal Talabaninin bulunduu Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) arasnda atekes anlamas saland.2 Ortak g oluturuldu. Saddam Hseyin, bu durum karsnda korkuya kapld. Korkusu Krdistan ortak gcnn ran ile ittifak kurmasndan kaynaklanyordu.

Sava boyunca, savunmada kalm ran, Krtlerle ittifak kurmas halinde saldr ile kesin stnl ele geirebilirdi. Saddam, korkularn yenmek iin, btn gcn Krtler zerinde denemeye ve onlar sindirmeye karar veriyordu. Saddam Hseyin, 29 Mays 1987de Devrimci Komuta Konseyinin 160 Sayl Kararnamesini yaynlayarak, kuzeni Ali Hasan el-Meciti Baasn Kuzey Blgesi komutanlna atadn aklyordu. 3 Kararname, el-Mecite, neredeyse Krdistanda snrsz iktidar yetkisi tanyordu. Onun karar ve talimatlarna, askeri istihbarat dahil, tm istihbarat kurumlar ile Halk Ordusu Komutanl (Kydet-l ey- abi) ve kuzey blgesi askeri komutanlar soru sormakszn uyacaklard.4 nk, Ali Hasan el Mecit, Enfln her adan en yksek komutan, sancaktaryd.5 Krtlere kar yer yer zehirli gazlar kullandktan sonra, Halepe ehrini, insanlar, kedi, kpek, tavuk ve keileriyle btn canllardan arndrmak zere, kitle krm bombalarna tutunca, Kimyasal Ali olarak nlenen El Mecitin atanmasndan nce, Erbil ve Kerkkte slenmi olan Birinci ve Beinci Kolordular Krlere kar savayordu. Enfl Harekatyla birlikte Krtlere kar savan sorumluluunu Baas partisi stlendi. Ama, Krt silahl glerine destek veren kyleri yerle bir etmekti. Yakp ykma, topluca ya da tek tek insan ldrme dahil, her trl yetkiyle donatlan Kimyasal Ali, yakp kalntlarn makinelerle dzelterek kyleri insanszlatrmaya balad. Yer yznden silinen kylerin sakinlerini mucemmatlere ya da toplama kamplarna yerletirdi. Baaslar, ilk kez bu dnemde, direnen Balisan vadisindeki Balisan ve eyp Vasan kylerinde Krtlere kar ilk kez kimyasal silah kulland. Bu, birka yl iinde her yerde kullanlmaya balanan kitle imha silahlarnn ilk nclleriydi. Irak hava kuvvetlerinin uaklarndan ve helikopterlerinden atlan kimyasal silahlar, Krt kurbanlarnda yanklara, krle, kusma krizlerine ve lme yol ayordu. Kimyasal taarruzdan sonra sa kalanlar, nereye olduunu bilemeden kayordu. Uak ve helikopter sesini duyanlar dalarn kuytuluklarna snyordu. Kyller, snacak bir yer ve yardm bulmak iin kanca, bo kalan kyler yamalanyor, sonra askerler ve para militer, Krtlerin ah 6 dedikleri parayla tutulmu Krtler tarafndan yklyordu. Toplu imha silahlarnn ilk saldrlarna hedef olan ve Erbildeki hastanede derman arayan kyller yaa ve cinsiyete gre gruplara ayrldktan sonra, Emn (Emniyet Genel Mdrl) tutukevlerinde gzaltna toplandlar. Sonra, erkekler toplanp aralara doldurularak gtrld. Bunlardan, bir daha haber alnamad. Yaayan kadnlar ve ocuklar, nehrin yamalarndaki ak bir arazide, kendi kaderleriyle ba baa brakldlar.7 Bu, sadece bir balangt. Sonrasnda, yl boyunca, uygulama tekrarland. Bebek, ihtiyar her ya ve cinsiyetten ka kiinin bu yntemde yok edildii, hi bir zaman kesin olarak renilemedi.

Kimyasal Alinin komutasndaki lm birlikleri,1987 yl boyunca, bu yntemle 703 ky imha etti. Kurtulabilen kyller, Krt glerinin (pemerge) denetimindeki blgelere katlar. Baka ky, kasaba ve ehirlerde yaknlar bulunanlar, onlarn yanna sndlar. Gidecek hi bir yeri bulunmayanlar ise toplama kamplarnda esir hayata boyun ediler. 1988 LKBAHAR SALDIRILARI Enfl szc ilk kez Baas Partisi ve Irak ordusu, Enfl deyimini, lm tabur ve mangalarn evklendirmek iin Kuranda aram bulmu, ilk kez ubat 1988de kullanmaya balamt. Kimyasal Alinin komutasndaki lm birliklerinin bireyleri, daha ok l soyup, ganimet toplamak iin doymaz bir hrsla insan ldryor, nlerine kan engeli ykyorlard. Bylesine vahi ve ganimet toplana hrsyla insann insanlktan karld bir baka kym yoktu, amzda. Bu icadn varsa erefi Baaslara aitti. Bebekleri de ldrp kundaklarn soyanlar, propagandalarda, radyo televizyon yaynlarnda, kendilerini insanla adanm masumlar, te yanda direnen Krt glerini (pemerge), sabotajc; KYBnin lideri Celal Talabaniy de, ran ajan olarak ilan ediyordu. 8 1988 ilk baharndaki birinci Enfl harekat, Krdistannn gney doundaki dalk alanda bulunan Celafi vadisinde balad. Vadideki Bergalo ve Sergalo kyleri hedef alnd. Bu kyler ayn zamanda, KYBnin nemli bir askeri hedefi olan Dukan Baraj ve hidroelektrik santralna da yaknd. Baraj ve santral Araplar iin hayati nem tad iin KYBnin nemli bir askeri hedeflerinden biriydi. Irak hkmeti, tesisleri korumak amacyla, daha nce yreyi yasak blge ilan etmiti. O nedenle blgede yaayanlar, Irak askerleri ve topusunun dzenli bombardmanlarna alknd. Celafi vadisi 1987de de kimyasal saldrya maruz kalm, ama ar bir can kayb olmamt. Enfal birlikleri, ubat 1988de Celafi vadisini kuatma altna aldlar. Kuatma bir ay srd. lk kimyasal patlamalar bu srete duyuldu. Buna ramen, KYB gleri haftalar boyu direndiler. Ancak, direniilerin says umutsuz derecede azd. Kyleri kuatm Irak piyade birlikleri, hava kuvvetleri, Cumhuriyet Muhafzlar kimyasal silah kullanyordu. Bu yzden diren kesildi. Irak askerleri, kyleri ele geirdiler. Kyler, buldozerlerle yerle bir edildi, Kap kurtulabilen kyller, Sleymaniye ehri ve rana snmak zorunda kaldlar. Krtler asndan, artlar her bakmdan zordu. rana gemek isteyen pemerge ve her yatan sivil, dalarda Irak uaklarnn saldrsna urad. Kurtulabilenler daha sonra karla, don ve souklarla mcadele etmek

zorunda kald. ou yenildi, yzlercesi ld. Irak askerleri tarafndan canl olarak yakalanan erkekler ve delikanllar tek szle kayboldu. HALEPEYE SALDIRI Halepe soykrmna kadar, dnyann vicdan Krdistann trajedisi karsnda kr, sar ve dilsizdi. Alaskada buzlar arasnda skp kalm bir balinann kurtarlmas, iyi yrekli medeniyetin gz ya oluyordu. Televizyonlar, basn skm balinann hallerini an anna bize duyuruyordu. Ama dnyann bu kesinde, bir halkn soykrma uramasndan kimsenin haberi yoktu. nk, soykrmc petrol kuyularnn stnde oturuyordu. Medeni dnyaya enerji salyordu. karlar gerei vicdanlar, tatildeydi. Ancak, Halepe kasabas, Saddam rejiminin kimyasal taarruzuna uradktan sonra evrenin vicdan, birazck da olsa kprdayp hayat belirtisi gsterdi. Medya olaya yer verdi. O kadar. Evrenin gc olan lkeler, Saddam rejimine kar herhangi bir yaptrmda bulunmad. Tersine, petrol karlnda maddi, manevi destek sunmaya devam etti. Her neyse, Halepe kasabas, ran snrndadr. Stratejik nemi byk lde Badatn su kayna Derbend-i Han Glne yakn olmas nedeniyle, Stratejik nemi bykt. Ayrca kasaba, KYB pemergelerinin slerinden biriydi. Halepe, 1987de de Irak askerleri tarafndan hedef alnm ve kasabann baz blgeleri buldozerlerle yklmt. ran-Irak sava srasnda, ran bu stratejik alan ele geirmek iin olaanst bir aba gsterdi. ran ordusu, Mart 1988de youn bir yarma harekatna giriti. Kasabay, 13 Martta ar topu ateine tuttular. ki gn sonra da ele geirmeyi baardlar. Irak, kasabay geri alabilmek iin kuatma balatt. Irak kara ordusu, 16 Mart 1988 gn, topu atei ve hava destei ile saldrya geti. Hava kuvvetleri, arka arkaya gelen dalgalar halinde napalm ve fosfor bombalaryla ehri ate altnda tuttu. Gnn ilerleyen saatlerinde kimyasal silahlar kullanld. ehir lm bulutlarnn arasnda kald. Grg tanklar, toplu imha bombalarndan sonraki manzaray yle anlatyorlard: Sokaklar, kap aralar, birbirini kucaklam, bazlar arabalarnn direksiyonunun zerine eilip kalm insan ve hayvan cesetleri ile kaplyd. Sa kalanlar, yere kmeden nce isterik kahkahalar atarak sokaklarda sendeliyorlard. ran askerleri, koruyucu kyafetlerin iinde ve yzleri gaz maskeleri ile rtl olarak karanlk sokaklarda rpnmaktaydlar. Kaabilenler zorlukla grebiliyorlard ve gzlerine ineler saplanyormu gibi hissediyorlard. drarlar kanla kzllamt.9 Sa kalanlar rana doru katlar. Orada, saldrda kullanlan toksinlere kar tek kullanlabilir panzehir olan atropin ineleri ile tedavi edildiler. Basra Krfezine yakn Sangurda ve Krt kenti Kirmanaha yakn

Kamiranda bulunan snma kamplarnda barndrldlar. Halepe fiilen ranllarn denetimi altnda kald. En sonunda Irakllar tarafndan yeniden alnd zaman tmyle yerle bir edildi. Kesin l says henz belirlenemedi. nsan Haklar zleme Komitesi (HRW-Human Rights Watch) adl kurulu, 3.200 kurbann ismini belirlemi ancak, l saysnn drt ile yedi bin arasnda olduunu tahmin ediyor.10 nsan Haklar zleme Komitesi, Halepeye yaplan saldrnn, Enfl harekatlar dnemindeki tek bana en lmcl kimyasal saldr olmasna karn, aslnda Enflin bir paras olmadn kabul ediyor.11 Halepe bir kentti; Enfl harekatlar ise krsal Krt nfus arasnda direniin belini krmak iin tasarlanmt. Kylere yaplan Enfl saldrlarnda olduu gibi sivil halkn toplanp gzaltna alnmas ya da infaz sz konusu olmamt. Ancak Halepe saldrs, Sergalo ve Bergalodaki KYB savalarnn moralini bozmutu. Bu kyler, Araplar tarafndan hzla alnd ve 27 Irak tmeninin katld birinci Enfl harekat sona ermi oldu. SFYF SENANA SALDIRI kinci Enfl harekat 22 Mart 1988de, Krtlerin ylba gnnn ardndan Seyf Senan kyne kimyasal topu saldrs ile balad. Senan byk ve merkezi bir kyd. Ordu piyade birlikleri, ertesi gn saldrya getiler. Ard ardna gelen saldrlarla, bir hafta sonra ky Araplar tarafndan ele geirildi. Manzara, kelimenin tam anlamyla korkuntu. Kyn ii insan ve hayvan lleriyle kaplyd. Evler yanyordu. Sa kalabilmi baz kyller, toplama kamplarna yerletirildi. Bazlar alnp gtrld. Bunlardan bir daha haber alnamad. Birinci Enfl harekat srasnda, ergin erkekler, delikanllar, bir daha bulunmamak zere kaybolmutu. Bu kez ayrm yoktu. gney Germiyann komu blgesi olan Karadaa doru kaan yzlerce kadn ve ocuk yakalanarak yok edildi. Bir baka kyde, Irak kuvvetlerine teslim olan yzlerce erkek, kadn ve ocuktan bir daha haber alnamad.12 DER ENFL HAREKATLARI nc Enfl harekat, youn hava ve kara saldrlaryla, bir ok adan, nceki iki taarruza benziyordu. Kylerin ykm ve binlerce Krdn yerinden yurdundan edilmesi. kadn, erkek ve ocuklar kaybolmas... Ancak Enflin nc perdesinde, sivil Krtlerin sistematik yok edilmesinde gzle grnr bir art oldu (yine de brokratik mekanizmann bir btn olarak mkemmelletirilmesi daha sonra oldu). KYBnin ald destei ortadan kaldrmak iin, Germiyan dzlndeki btn kyler hedefti.

O arada entrika, ikinci tuzak olarak kullanld. Siviller ve pemergeler sahte af vaatleriyle kandrlarak Irak kuvvetlerine teslim olma tuzana drld. Kendiliinden teslim alnanlar, kuzeydeki Leylan, Aliava, Kader, Kerem, amamal ile daha gneyde bulunun Tur Hurmatu ile Koratudaki ilk toplanma noktalarna gtrldler.13 nsanlar, bu toplama kamplarnda, yaa ve cinsiyetlerine gre ayrld. ou, farkl toplama kamplarndan tekine nakledilerek dolatrld. Toplama kamplarnn artlar dayanlr gibi deildi. Yiyecek yok denecek kadar azd. Temizlik iin hibir olanak yok ya da ok snrlyd. Kamplara doldurulanlar, gvencelerle oyalanyorlard, yaayacaklarna dair umut veriliyordu. Bir sre sonra hkmetin tesbit ettii yerleim alanlarnda, yeniden iskan edilecekleri gvencesi verildi. ou, bu gvenceyle, kamyonlara doldurularak gtrld. Onlardan bir daha haber alnamad. Bu Enfal harekat srasnda, yalnz gney Germiyandan on binden fazla insann kaybolduu sanlyor.14 Daha sonraki Enfl harekatlar ayn biimde devam etti. Saldrlarn ounluu KYBnin denetimindeki alanlara ynelikti. Son Enfl harekat Barzani liderliindeki KDPnin egemenlik alanlarn hedef ald. Bu dnemde Tikrit, Topzava, Dibs (kadnlar kamp) ve (yallarn tutulduu) Nugra Selman gibi baz kamplarn ad, Krtler arasnda, terr dehetinin kendisi olarak anlmaya baland. Bu isimler, silinmemek zere Krtlerin beynine kaznd. Kamplarda, Nazilerin frnlarda insan yakma yntemi hari btn uygulamalar yrrlkteydi. Arap askerler, dilediini ldrme yetkisine sahipti. Her iki cinsten ve her yatan tutsaklar dzenli olarak dvlyordu. Verilen ekmek, o kadar azd ki, zellikle ocuklar ve yallar alktan lyordu. Yine Hitler rejiminin yapt gibi ocuklar, annelerinden ayrlyordu. Gzleri balanp elleri kelepelenerek gtrlen insanlardan bir daha haber alnamad.15 Enfal Harekat srasnda yaklak yz bin Krt kayboldu. Krt direniini krmak iin kadnlar, erkek ve ocuklar topluca katledildiler. Bu konuda ok miktarda kant vardr. Esirler, elleri kelepeli ve gzleri bal olarak kamplardan otobs ya da dier aralara doldurulup konvoylar dzenleniyor, I gzden uzak blgelere gtrlyordu. Gda ve su yokluundan zayf dm insanlar, orada kavuran, yakan gnein altndaki boucu havada, aralarn iinde tutularak ikence ediliyordu. nsanlar, kapatldklar aralarn iinde rpnarak can veriyor, sa kalabilenler, darya karlyor ve yeni kazlm toplu mezarlarn kenarnda makineli tfeklerle taranarak topluca ldrlyordu. Bir konvoyun, her defasnda yaklak bin kiiyi tad ve tmnn havaszlk ile scaklk ikencesinden sonra ldrld saptanmtr. Yalnz bir yrede, on iki bin kiinin ldrld sanlmaktadr. Bu mezarlar, ancak Baas rejimi sona erdikten sonra ortaya kmaya balad.

Sonuncu Enfl harekat, 25 Austos 1988de, Irak Krdistannn yalnz KDP denetimindeki Badinan kyne yapld. Bu saldrda da zehirli gaz kullanld. Daha nceki rneklerde olduu gibi siviller toplu halde kuruna dizildi. Irakn kendi askeri kaynaklar gzaltnda, 13 bini akn sivilin ldn kayda geirmitir. AF Kimyasal toplu imha bombalar ve toplu krmdan kaanlar, kar, tipi altnda len yaknlarn dalara gme gme, adeta kendilerini denizlere atarcasna, komu snrlara ylm, namlulardan oluan barikatlar yarp teye gemilerdi. Arlkl olarak ran tarafna kaanlarn yan sra, binlerce yakn snr Trkiye Cumhuriyetine akmt. Bunlar, uzun grmelerden sonra altm bin insanin snmasna izin verildi. Trk devleti, gelenlerin kendi Krtleriyle kaynamasndan ekiniyordu. Bir yandan da, dnya kamu oyu dikkatlerinin, kendi Krt nfusunun kt durumu zerinde toplanmas olasln nlemeye abalyordu. O nedenle gnlsz bir ev sahibi oldu. Snrn geenlere snmac stats tanmay reddetti. Trk kurumlar dnda, Krt kurum ve kiilerin kamplarda barnanlara yardm yapmasna izin vermedi. Krtlerin yardm malzemelerine el konuldu. Daha byk sayda snmac, tahminen yz bin kii, rana snd. ran, Trk devletine oranla Krtleri daha scak karlad. Yardm eli uzatt. Trk devleti, lmden kaanlar, kendi Krtlerinden tecrit etmi, tel rglerine ardnda adeta hapsetmiti. On binlerce kii kt koullar iinde yayordu. Ama Trk devleti de kendi Krtlerinin onlardan etkilenmesinden korkuyor, temas olmasn diye polis, asker kuatmas altnda tutuluyor, bir yandan da, dost olduu Saddamdan, geri dne izin vermesini istiyordu. Saddam rejimi, 6 Eyll 1988 tarihinde, genel ve kapsaml bir af karld duyurarak16, kamplarda tutulan Krtlerin serbest braklacan, o arada TCdeki snmaclarn da geri dnebileceini aklad. TCde tel rglerin ardnda, byk blm adrlarda, tecrit hayat yaayan Krtler, kendi yurtlarna dnmeye baladlar. Geri dnte, onlar bekleyen konut, salam barnak yoktu. Tel rgler, nbeti kuleleriyle sarlm yeni kylere (toplama kamplar) yerletirildiler. 17 Kt koullara ramen iyimserdiler. Onlara hibir malzeme verilmeden, yeni kylerde kendilerine barnak ina etmeleri istendi. Eski kylerine geri dnmeleri olanakszd nk o kyler yerle bir edilmiti, ayrca geri dn yasaklanmt. Af kararnamesiyle18 yeni yerleim yerini terk etme cezasnn lm olduunu aklamt. Kararnamede n grlen artlar ard. Onlara, esir yerine yurtta deniyor, ama dayatlan aalayc artlar, esir muamelesinin de tesindeydi. Kararnamede yle deniliyordu: ....kararnamesinden yararlananlar iyi niyetlerini, hayatn iinde, tutarl davranlar gstermezlerse ve sabotajclarla her trl ibirliine son

verdiklerini kantlayamazlarsa, Iraka, akranlarndan daha sadk olduklarn gstermezlerse, af kararnamesi gereince, haklar ve devler asndan dier Irakllarla eit davran grmeyeceklerdir 19 Kararnamede bir madde daha vard: Krtler iki yllk sre dolmadan devlet topra satn alamayacak ve memur olamayacaklard. Geri dnenler, ember altnda esirce yayorlard. Krdistan genelinde ise 1988 sonbahar ve k aylarnda da toplu insan krmlar srmeye devam etti. Toplu cinayetler uluslararas kurumlarn raporlarnda da yer ald. te yandan, Saddam rejimi, 1989 yazna kadar Krt kyleri ve kasabalarn yerle bir etmeye ve insanlar kitle halinde yurtlarndan srmeye devam etti. Enfal Harekatlarnn bitmesinden iki yl sonra, Krdistannn te ikisi tmyle insanszlatrlm, yz binlerce insan yerinden edilmiti. ENFL HAREKATLARINA ULUSLARARASI TEPKLER D dnya, Krt feryadna sessiz tepkisiz kald. nsanlk vicdannn suskunluuna gereke olarak, ge haber alma mazereti gsterenler oldu. Ama bu gerei ifade etmiyordu. Evet, Saddam diktatrl, Krt soykrm yaparken, d dnyaya kar, k szdrmayacak biimde, koyu karanlk bir sansr uyguluyordu. te yanda ran, Irak sava yznden dnya, blgeyi kontrol atnda tutuyor, gelimelerden an anna haberdar oluyordu. te yandan soykrmdan kurtulanlar komu lkelere snyor, olanaklar kstl da olsa Krt liderler trajedik olaylar hakknda aklamalar yapyor, Krt medyasnca ileniyordu. Buna ramen bat kamu oyunun suskunluu anlamlyd. Amerika, uzun bir suskunluktan sonra 8 Eyll 1988 tarihinde ses verebildi. Dileri Bakan George Shultz, Irakn Krtlere kar kimyasal silahlar kullanmasn haksz ve nefret uyandrc olduunu, medeni dnya tarafndan kabul edilmeyeceini syledi.20 Bu da bir gelimeydi. Olaylarn bir baka ilgin yan, Trk devletinin Saddam Hseyinnin yannda yer almas, stne kol, kanat germesiydi. Birlemi Milletlere (BM) ye on lke, kimyasal silahlarn kullanmnn aratrlmas iin giriimde bulundu. BM iddialarn aratrlmasn istedi ancak, giriim Irak ve Trk devletleri tarafnda boa karld. Trkiye ve Irak, BM kararna uymayacaklarn belirterek, aratrmann balamasn engelledi.21 O arada insan haklar alannda alan kurumlar, kendi imkanlaryla harekete getiler. nsan Haklar iin Hekimler (PHR-Physicians for Human Rights) rgtnn doktordan oluan bir ekibi, bir dizi snmac kampn ziyaret ederek, Krtlere kar kimyasal silah kullanldn kantlayan bulgulara ulat. Doktorlar ekibi, 25 Austos 1988 tarihinde sivillere kar zehirli gaz kullanlan zehirli gaz olayn takip ederek, Irak uaklarnn

kylere ldrc zehirli gaz ieren bombalarla saldrdn, ok kiiyi ldrdn, sa kalan hayvan ve insanlarn ar ac ektiini tesbit etti.22 PHR, bu konuda bir rapor da hazrlad. Rapora gre, kimyasal bombalarn patlad yerlerde, sarmtrak renkte bulutlar olutu. Patlamann meydana geldii yerlerin yakndaki kular ve kmes hayvanlar, iki ila be dakika sre iinde ld. Onlardan ksa bir sre sonra da koyun, kei, sr, at ve katrlar ld. nsanlar da bundan ksa bir sre sonra lmeye balad. nsanlarn ciltleri karard, az ve burunlarndan kanl, sar renkli bir sv akt, sonra lm balad.23 Tp adamlar, hardal gaz kullanldn ortaya koydu. Ancak silahlarn tam bileimi kesin olarak belirlenemedi. Saldrlara tank olanlarn belirttiine gre, gaza maruz kaldktan sonra, birka dakika iinde lm gerekleiyordu. Bu da, en azndan bir baka kimyasal katk maddesinin daha silah kullanldn gsteriyordu.24 Britanyadaki Liverpool niversitesi Tbbi Genetik Profesr Dr. Christine Gosden Halepede kullanlan kimyasal silahlar konusunda bir aratrma yapt. Gosden, Halepede Hardal Gaz ile aralarnda SARN, TABUN ve VX adl sinir gaz maddelerinin de bulunduu birka kimyasal maddenin birlikte kullanld sonucuna vard. Gosden, Nisan 1998de ABD Senatosunun Adalet Alt Komitesine bilgi verirken yle diyordu: Saddam Hseyin aka, Halepe kurbanlarnn tedavi edilmesini zorlatrmay amalamtr. En azndan o Halepeyi Irak [kimyasal silahlar] deney programnn bir paras olarak kullanmtr. Iraktaki askeri doktorlar iin hazrlanan el kitaplar, kimyasal silahlarn etkileri zerinde kapsaml tbb bilgi sahibi olduklarn gstermektedir.25 Kimyasal silahlar kullananlarn da belki bilmedikleri bir kalacak olan tehlikeli mirast. Gosden, dorudan saldrya urayanlarn yannda, bunlarn on yl sonra doacak ocuklarnda da yakc etkilerin ortaya kacan saptad. Profesr Gosden, on yl sonra da ortaya kacak etkileri solunum yolu, gz, deri, ruh ve sinir hastalklar, kanserler, doutan anormallikler, ksrlk, dkler, l doumlar, doum sonras ve bebek ada lmler diye sralyordu.26 2003 ylnn balarnda ABD ve Birleik Krallk hkmetleri, 2003 ylnn balarnda Saddam Hseyin rejiminin Krtlere kar kimyasal silahlar kullanmasn, kitle imha silahlarna sahip olduunun ve bu silahlar kullanamaya hazr olduunun kant olarak gsteriyordu. Ancak, 2003 ylnda Irak sulayan ABD ve Birleik Krallk Hkmetleri, Enfl ve Halepe saldrlarnda bu silahlarn kullanlmas srasnda, tepki asndan belirgin lde snrlyd. ABD hizmet ii belgeleri incelendiinde, Irakn gerekten kimyasal silah kullandna inanmaya isteksiz olduunu gstermektedir. 27 Birleik Krallk parlamentosunda, Iraka silah salanmasnn durdurulmas ve Halepede yaplanlarn knanmas iin 1986 ve 1991 yllar arasnda on iki Sabah nergesi (Early Day Motion)28 verildi. Bunlarn hi

biri Tony Blair, Jack Straw, Robin Cook , Geoff Hoon ya da John Prescott gibi nde gelen etkili, yetkili isimler tarafndan imzalanmad. Tarihi Peter Sluglett, bu tutumu eletirirken, bunlar Irakn Batl patronlar arasnda bir rahatszlk duygusu, hani dik bal ve inat bir ocuun haylazlkta ar gittiinde duyulan rahatszlk gibi bir duygu yaratmaktan teye gitmedi demektedir.29 Ayrca, geen zaman iinde, ABD ve Britanya istihbarat servislerinin, Irakn kulland kimyasal silahlar konusunda net bilgiye sahibi olduu gerei ortaya kyordu. Ancak, hkmetlerin, kamuoyu nnde ak bir tavr taknmasnn karlarna olmayacan kavradklar iin sessiz kalmay tercih ettikleri belirtiliyordu.30 Krdistan Demokrat Parti (KDP) lideri Mesut Barzani, Saddam Hseyin rejiminin Krdistanda kar kimyasal silah kullanma suu ilemesi zerine Birlemi Milletlerden harekete gemesini istedi. Barzani, Irakn cezalandrlmasn ve yeniden kullanlmasnn nlenmesi ars yapt. Cevap, BM Gvenlik Konseyiden geldi. Konsey, 26 Austos 1988 tarihinde ald 620 Sayl kararla, Irakn kimyasal silah kullanlmasn knad.31 Fakat, karar sembolik kald. Irak, Krtlere kar gaz kullanm sonbahara kadar srdrd..

5 Birinci Krfez Sava: Ayaklanmadan Demokrasiye

ARKA PLAN

Krdistann kurtuluu iin savaan gler dankt. Baas rejiminin soykrma girimesi, aralarnda gr ayrl olan Krt rgtlerini birbirine yaklatrd. 1988 ylnda, dnce ve yntem farkllklarn bir yana brakarak ortak dmana kar, glerini birletirdiler. Krt siyasi partileri, Krdistan Ulusal Cephesini kurdular.1 Aradan daha iki yl gemeden, Saddam Hseyin, sahip olduu silah ve emri altndaki kalabalk orduyla kendini, blgenin egemen gc sanp, snrlarn geniletmek zere, 1990da ordularna taarruz emri vererek, bir gecede Kuveyti igal etti. Bu olay, hayatnn hatas ve sonunu hazrlayan hamleydi. Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa, ran savanda, onu el altnda desteklemi, kitle imha silahlaryla Krtlere saldrmasn grmezlikten gelmiti. Saddam, bir kez daha yle olacan, en azndan, kendisine sava ilan edilecek bir kar tutumun olmayacan sanyordu. Oysa, bu kez kazn aya yle deildi. Kuveyt Petrollerinden Amerika ve Avrupa yararlanyordu. Bu kaynan, ne yaptn bilmeyen bir g sarhou, kendini beeni bir paranoyakn eline gemesine, Amerikann gz yummas imkanszd. te yandan, Saddam Kuveyti igal etmekle, amerikann karlar asndan blgesel dengeleri alt st etmiti. Saddam Kuveyti igal edip talana balaynca, Amerikannb oradan k diye homurdanmas sonun balangc oldu... NTFADA (AYAKLANMA) Saddamn, ranla sava boyunca, yi gibi grnen Amerikan ilikileri, Kuveyt igali zerine tersine dnd. Karlkl restlemelerle sava havasna brnd. Ve sonunda da silahlar patlad... Amerikann nclndeki NATO gleri 1990da kara, deniz ve havadan Iraka saldrd. Saddamn ok gvendii, hatta yenilmez ilan ettii ordular darmadan oldu. Saddam, ate kes istemek zorunda kald. nne uzatlan artlara boyun edi. Bu artlardan biri de, Irak hava gcnn tasfiyesiydi... Yeniden toparlan ve aralarnda birlik kurmu Krtler, 1991de rejime kar ayakland. Ardndan Irakn gneyinde ii isyan balad. Saddam Hseyin, isyanclara kar ok sert davrand. Eskisi gibi krp geirerek, yakp ykarak isyanclarn stnden geti. Rejim, bir kere daha, masum siviller dahil, saysz insann kanna, elini bulad. Blgede, yeniden bir snmac krizi dodu. Kimi evreler, isyanclarn ar kayplarndan, Amerika ve mttefiklerini sorumlu tutuyordu. Bu gre gre ABD ve mttefikleri 1991

ayaklanmasn tevik etmi, ama silah destei vermemi, Saddama kar kaderleriyle ba baa braklmlard. Kimi evreler ise srgnde bulunan Saddam muhalifi Arap liderleri sulamakta, bunlarn doan frsat deerlendirip rejimi devirecek admlar atmamaktan tr eletirmekteydi.2 ABD asndan, Krt ve ii Arap muhalifleri isyana zendiren en ok konuulan rnei, Bakan George Bushun szleriydi. ABD Bakan bir demecinde, savan durmasnn bir yolu daha vardr ve o da Irak ordusunun sorumluluu stlenerek, diktatr Saddam Hseyini ekilmeye zorlamasdr diyordu.3 Irakllara seslenen Amerikann Sesi Radyosu da, bu ve benzer demeleri ska yaynlyordu. Radyo 15 ubat 1994 gnk yaynda da bu temay vurguluyordu..4 Ama ne olursa olsun, Krtler ve iilere ayaklanmann ardndan gelen krmn insani maliyeti ok yksekti. Krdistana yeniden Enfl harekatlar balad. Taarruzlar ykc sonular brakt. Ancak, 36. paralelin kuzeyi uua yasak bir blge ilan edildii iin Krtler, bir adan, Badat rejiminden korunmu oldular. Ayaklanma Saddamn kara savanda yenildii 1991 ubatnn sonunda ve yenilgiyi kabullenerek, Irakn teslimiyet artlarn konumaya balad Mart bandan gnlerce nce balad. Gneyde ayaklanma Basra, Sukk yuh, Nasriye, Necef ve Kerbela kentlerinde ortaya kt.5 Krtlerin ba kaldrs ile kuzeyde Raniye, evar Kurna, Ky Sancak, Sleymaniye, Halepe, Arabat, Erbil ve en sonunda 20 Mays 1991de Kerkk Saddam rejiminden kurtarld. Irakl yazar Faleh Abdlcabbar, birbirine benzeyen isyanlar yle anlatyor: Ynlar sokakta toplanp Saddam Hseyini ve Baas ynetimini lanetlerler, sonra yrye geerler ve belediye bakannn brosuna, Baas Partisi merkezine, gizli polis binasna, hapishaneye ve (varsa) kentin garnizonuna el koyarlar. Yrrken halk diktatrn afilerine ya da duvardaki rlyeflerine ate eder. Kentler isyanclarn eline getike, ayaklanmaclar Baaslar ve Muheberat temizlerler. Ayaklanmann blgesel egdm ya yoktur ya da ok snrldr. ounlukla bir kasabann dierinde olanlardan, hatta bir kentin bir mahallesinde olanlarn, baka bir mahallesinde olanlardan haberi yoktur 6 Son yarm yz yl boyunca, kesintisiz ezilmi, onuru krlm Krdistan, ayaklanmak iin zaten frsat bekliyordu. Onun iin, bir anda balayan isyan, hzla yayld. Saddam, baz Krt kesimlerine lmle hayat arasndaki izgiyi dayatm, tehditle yanna alm, kendi halkna kar silahlandrp beki, rejim koruyucusu yapmt. Bunlar, her gn ve her vesileyle aalanyorlard. Byk ounluu kendi halkna, hatta yakn akrabalarna yaplanlar gryor, zlyor, vicdani rahatszlk yayor, baz yer ve zamanlarda cellat, kyleri yakan yangnc, ikenceci olarak kullanlyor, ama

lm korkusu, yaknlarnn hayat endiesinden seslerini karamyor, emirlere boyun eiyorlard. Krdistann kurtuluu iin savaan kesimler, dmanlarnn hizmetine girmeleri nedeniyle bunlar aalayp dlyor, eek spas anlamnda, cah diyorlard. Oysa onlarn cah dedikleri insanlar da esirdi. Ezilen esirin kin ve nefretiyle doluydular, rejime kar. Saddam Hseyinin koalisyon glerine yenildiini grdklerinde, en nce onlar ayaa kalktlar. Saddam verdii silahlar ona dorulttular. Krdistan mcadelesini vere gelen gerilla gleri (pemerg) onlarn ayaklanmas zerine moral buldular. Kendilerine olan gvenleri katlanarak artt. Birlerip btnleen Krtler, ksa zamanda nemli kazanmlar elde ettiler. Krt glerinin ilerlemesi karsnda, Irak silahl kuvvetlerinden elli bini akn asker, silah brakp kat. atmalarn en etini, Saddamn kale olarak takviye ettii ve ok nemedii Krt ehri Sleymaniyede meydana geldi. Irak gleri, zellikle Irak gizli istihbarat elemanlar olan Muhabera diren gsterdi. Baz rakamlara gre, bir gnde dokuz yz muhaberat yesi ldrld. Tahmin edilecei gibi intikam saldrlar da yapld. Ama bu saldrlar sradan asker ve polise deil, belirlenmi Baas yneticileri, polis efleri, istihbarat ve subaylara ynelikti. Gazeteci ve film yapmcs eri Layzer, ayaklanma srasnda bir pemerge askeri kampna yapt ziyareti anlatr.7 Onun anlatmna gre, Krtler sradan askerlere iyi davranyordu. Fakat, tannm Baaslar, ikenceciler ve gizli servis ajanlar havasz ve susuz, boucu koullarda hapse atlmt.8 Hem Krdistanda, hem de zellikle lkenin ii gneyinde intikam cinayetlerinin ilendii neredeyse kesindir.9 Daha sonra alan ynsal mezarlar, bazlarnda isyanclar tarafndan ldrlen Baaslarn cesetlerinin bulunmas olasln gstermitir. BAASILARIN YANITI Amerika Birleik Devletleri, ran tarz bir ii yaplanmaya kar duyduu endie, Irakn toprak btnln koruma istei ve deiik kar hesaplar yznden ayaklanmalara destek vermedi.10 Onun iin Saddam Hseyin, geni ve yaygnlna ramen ayaklanmalar ezmekte ok zorlanmad. Acmaszlyla nl Cumhuriyet Muhafzlar, vahet uygulayarak iileri ezdi, Basra, Necef ve Kerbelay hzla geri ald. Muhafzlar, yz bin iiyi ldrd. Saddam rejimi, Mart aynn sonunda, helikopterlerin desteindeki Kuzeyde Irak ordusuyla Krtlere saldrd. Kerkk gnlerce bombaland. ehir, 28 Mart gn, Badat rejiminin eline geti. Krtler, stn, ayn zamanda, sivilleri acmaszca ezen g karsnda gerilediler. Saddam rejimi, 3 Nisan 1991 tarihinde Sleymaniyeyi, ardndan Dehuk, Zaho ve Erbil ehirlerini geri alnd.11

IRAK KRDSTANINDAN KAI Bu sava srasnda, yz bini akn Krt esir alnd. Enfl harekatlar srasnda olduu gibi erkekler, dzenli topland. Onlardan bir daha haber alnamad. Saddam rejimi, Amerika ve mttefiklerine yenilmenin de hrsyla, daha da vahilemiti. Krdistanda, en az yirmi bin kiinin ld tahmin edilmektedir. ddialara gre, baz kasabalarnda hastanede yatan hastalarn boazlar kesilip, pencerelerden atld. Vahet, panik yaratmt. Krtler, yeniden kayorlard.Yaklak yarm milyon insan Trk devletine, bir buuk milyon insan da rana snd. Dalar ama imkan ve hava koullar zordu. Kar, yamur yann dnda, geceleri yksek dalara dondurucu souklar kyordu. Binlerce kii, ka yollarnda souktan, alktan ld. Irak gleri ise kaan sivilleri kovalyor, topu ateine tutuyor, helikopterlerden fosfor bombalar yadryordu. Bu saldrlarla saysz insan ldrld.12 Birlemi Milletler, Mttefiklerin Iraka saldrsndan nce, muhtemel insan akmna kar n nlemi olarak, komu drt lkeye malzeme ve tesis konumlandrmt. Koalisyon glerinin bombardman srasnda yalnz 65 bin kii kat. Malzemenin bir ksm bunlar iin kullanld. Fakat, ayaklanmalar srecinde balayan kata, bu malzemeler yetersiz kald. BM Mlteciler Yksek Komiserlii (UNHCR), bu olay, krk yllk tarihinde karlat en yksek ka oran13 olarak tanmlyordu. Yurtlarndan kaan insanlar, g koullar iinde hayatta kalma mcadelesi veriyorlard. Trk devletinin snrlarna ulamaya alan yarm milyon Krtn nemli bir blm barnak, su ya da rtnme olanandan yoksun ve eriilemez da geitlerinde kald. TRKYE, RAN VE IRAK KRTLER Trk devleti, yurdunu terk etmek zorunda kalan Krtlere insani yardmda bulunmakla vnecekti, daha sonra. Oysa gerekler tersineydi. nsani adan yaplanlar ve yurtsuzlar himaye yetersizdi. nk, Ankara kendi Krtleri yznden ekingen, tedirgin, amaz iindeydi. Kendi Krt sorununu alevlendirecek ya da bu sorunu herhangi bir anlamda gzler nne serecek olay ve durumlardan korkuyordu. Enfl harekatlar srasnda snr ap gelmi, 30 binden fazla Krte yenilerinin eklenmesini istemiyordu. Dalarn arasna skp kalm, umutla, umutsuzluk arasnda kaplarn almasn bekleyen yz binlerce Krt, a ve akta haftalarca bekletildi. Dalardan inerek, snrn Trkiye tarafndaki daha uygun araziye gemelerine izin verilmedi.14 Basn, kar ve souk altnda, yeni doum yapm annelerle bebeklerin, ocuk ve ihtiyarlarn Trk askerleri tarafndan tfek dipikleriyle dvlerek geri evrildiini yazd.15

Trk devleti, Krtlerin snr gemesine ar direniyor, snma kamplarnn Irak iinde kurulmas ars yapyordu. Bu, yz binlerin, Saddam saldrlarna hedef yaplmas demekti. Trkiye Cumhurbakan zal, yaklak yarm milyon Krt, hafta boyunca a, susuz, akta bekledikten sonra 16 Nisan 1991 tarihinde, Krtlerin snr gemesine izin verdi.16 Bu da Birlemi Milletlerin uzun ura ve pazarlklar sonucu gereklemiti. Oysa, Birlemi Milletlerin 1951 ylnda, Cenevrede kabul ettii evrensel anlama, savatan kaanlarn tartmasz, mzakeresiz kabuln n gryordu. Snmaclarn Durumu zerine Anlamay Trk devleti de imzalamt. mzalamt, ama imdi uygulamyor, snma bavurusunda bulunanlar Avrupal olmad iin, onlar snmac olarak tanmyordu ve hala da tanmamaktadr.17 Evet, aynen byle. TC, Saddamn Fosfor bombalarndan kaan Krtleri, Avrupal olmadklar iin snmac saylmaz gerekesiyle geri eviriyordu. Trk devletinin tutumuna karlk ran daha insancl davrand. ran bir milyona yakn snmacy kabul edip iyi davrand. Onlar iin, ou ranIrak sava srasnda yklm kasabalarda olmak zere doksan drt kamp ve kabul alan dzenlendi18 688 SAYILI KARAR19 Trk devleti, Sadam Hseyin rejimini himaye ediyor, gzetiyor, Krtlere uygulad basklar, bu dostane ilikiler erevesinde gryordu. Fakat, sava srecinde, Turgut zal liderliindeki TCnin, Amerika yanls bir dorultu izlemesi zerine, Saddam Hseyin fkeleniyor, dorudan eletirmeye balyordu. Eski Babakanlardan, yakn dostu Blent Ecevitin gazeteci kimliiyle Badata gidip ziyaret etmesi, demelerinde onu sayn diye nitelemesi de fkesini indirmiyordu. Saddam, Amerika nclndeki mttefik saldrsndan sonra, aldatlp ihanet uram gibi bir tavr taknyor, tavr demelerine de yansyordu. Bu tutum TCyi fazla ilgilendirmiyordu. nk sonu belli olmutu. Saddam, yle ya da byle iktidardan drlecek, Baas rejimi yklacakt. Bu kesin, btn dnya ayn kandayd. Onun iin, kinci Dnya Sava boyunca Hitler rejimiyle iyi ilikiler iinde olmu, verimli ticaret yam, fakat Almanyann yenildii an ona sava etmi TCnin artk Saddamn dostluuna ihtiyac yoktu. Hatta, ona vurma zamanyd. Hatta Trk devleti, Saddam rejiminin insan haklarn inedii gerekesiyle kar ataa bile geti. Fransa ve on yl boyunca, Iraka savam ranla birlikte Birlemi Milletlere ba vurdu. Saddam rejiminin kendi yurttalarna uygulad basklarn cezalandrlmasn istedi. BM Gvenlik Konseyi, bu istek zerine, 15 Nisan 1991 tarihinde topland. Irak knayan 688 Sayl karar benimsedi. Karar tasarsna Kba,

Yemen ve Zimbabwe kar oy kullandlar. in ve Hindistan ise ekimser kaldlar. Irak resmi bir protestoda bulundu.20 Baz gzlemciler, bu kararn iki gn nce benimsenen ve Irakla atekesin kurallarn belirleyen 687 Sayl Karar ile balanmam olmasnn tatmin edici olmad kaydettiler.21 688 Sayl kararda yle deniliyordu: 1. Krt nfuslu blgeler de iinde olmak zere, Irakn eitli yrelerinde sivil halka uygulanan ve sonular blgedeki uluslararas bar ve gvenlii tehdit eden basklar knar. 2. Blgedeki uluslararas bar ve gvenlie ynelen tehditlerin ortadan kaldrlmasna bir katk olarak, Irakn bu basklar derhal durdurmasn talep eder ve ayn erevede tm Irak vatandalarnn insan haklarnn ve siyasi haklarnn gvence altna alnmas iin ak bir diyalogun balamas umudunu dile getirir. 3. Irakn uluslararas insani yardm kurulularnn, Irakn her yresinde yardm gereksinimi duyan tm insanlara derhal eriimine izin vermesinde ve onlarn gerekli tm tesisleri kullanmlarna amasnda srar eder. Bu karar, BM Afet Yardm Brosunun (UNDRO-UN Disaster Relief Office) Krt snmaclarn gereksinimlerini karlayabilmek iin yapt ar ile akmt. BM Genel Sekreteri, be gn sonra Irak ve Kuveyt ile Irak/ran ve Irak/Trkiye snr blgelerindeki snmaclara yardmlar koordine etmek zere, yetkili temsilcisi olarak Prens Sadreddin Aa Han atad. Aa Hann grevi, insani yardmlarn koordine etmenin yannda, Irak hkmetiyle BM adna grmeleri yrtmek de vard. 18 Nisan 1991 tarihinde BM ile Irak hkmeti, 18 Nisan 1991 tarihinde, yurtlarn terk etmi Krtlere insani yardm salanma zerinde anlamaya vardlar. Irak, yardm malzemesinin kendi blgesinden geiini ve lojistik destek olanaklar salamay kabul etti.22 Ancak, 688 sayl karar, uluslararas hukukta bir dizi nemli sorunu gndeme getirdi. basklar yznden, snrlara doru ka ve snrlar aan akn olduu zaman, olayn uluslararas bar, gvenlik kapsamna alnmas sonucu ortaya kt. Irak hkmetinin kendi lkesi iinde uygulad basklar, bu kapsama alnd. Bylece, lkenin i sorunlarna karma anlamna gelse bile, Gvenlik Konseyine, eyleme geme yetkisi tannd. Bu grnte, bir devletin lkenin i sorunlar kapsamnda olan olaylara karmay engelleyen BM Antlamasnn 2(7). maddesi23 ile elimekteydi. Buna ramen, kararn benimsenmesi, bu tr i basklarn, Gvenlik Konseyini ilgilendirdii, ilgilenme yetkisi iinde olduu anlayn yerletirdi. Fakat, bir sorun ve engel bir araya gelince, yurtlarn terk etmek zorunda kalm Krtlerin durumu, daha da ktletiriyordu. Trk devletinin kard engeller, ktletirici unsurlardan biriydi.

nceki blmlerde deinildii zere Trk hkmeti, Krtlere tedirgindi. Onun iin balangta, uzun zaman snr gemelerine izin verilmedi. Trk hkmeti, olumsuz tutumunu daha sonra da srdrd. BM yardmlarna kar kt. Bu engel, BMnin koruma ilevlerini yerine getirmesini soktu.24 rana geen Krtler, Trk tarafna akn edenlere oranla daha anslyd. ran, her hangi bir kar giriimde bulunmad. Hatta, baz durumlarda byk bir yardm severlik gsterdi. rnein 25 bin nfuslu bir kent, kaan 75 bin Irakl Krde ev sahiplii yapt.25 Fakat, ran rejiminin korkularndan kaynaklanan zorluklar da yaand. Onlarn da Krt tedirginlii vard. Bu yzden, batyla gerginlikler ortaya kt..26 Belirli koullarda yeterli malzeme bulunmasna karn randaki kamplar, ssz blgelerde ve sk koruma altndayd. Avukatlarn nsan Haklar Komitesi (Lawyers Committee for Human Rights) bulgularna gre, snmaclar tatsz bir seimle kar karya getirildi: Irak Krdistannn belirsiz koullarna geri dnmek ya da ranin ssz blgelerinde, sk koruma altnda ama yeterli malzeme bulunan kamplarnda kalmak27 Uluslararas insan yardm kurulularnn salad iyi kaliteli yardm malzemelerinin, baz kamplarda ranl memurlar tarafndan ikinci kalite mallarla deitirildii iddialar ortaya atld. HUZUR SALAMA HAREKATI Amerika Birleik Devletleri, ordu gcyle Irakta olduu halde, Krtlere herhangi bir yardmda bulunmam, onlar Saddam rejiminin yok edici darbelerine terk etmiti. Fakat, byk gten gnlerce sonra da olsa, insani yardm elini uzatmaya balad. BM, henz snmaclarn ihtiyalarn karlayacak dzeyde organize olamamt. ABD, 13 Nisan 1991de Trk hkmetinin de onayyla bir yardm harekat balatt. Huzur Salama Operasyonu ad altnda, 13 lkeden 20 bin personelin katlmyla karadan ve havadan 15 bin 500 ton yardm malzemesini datld.28 Ancak bu yardm snmaclarn ihtiyacn karlayacak dzeyde deildi. Yeterli yardm alabilmeleri iin onlarn yurtlarna geri dnmesi gerektii aka ortaya kt. Kerler, ancak kendi topraklarnda gven iinde olabilir ve uluslararas yardmlardan yararlanabilirdi. GVENL BLGE HAREKATI Trk devleti, Krtlere adeta dman gzyle bakyor, insani haklar konusundaki kazanmlar bir yana, varlklarn bile kendisi iin tehlike olarak gryordu. nk, onlarn varl, en azndan Krt kelimesinin gndelik hayata girmesi demekti. Ankara rejimi ise Krt yok inadnda direniyor,

kendi tezini kantlamak iin Krtlere trl, eitli klflar, kimlikler icat ediyordu. Genel olarak da, onlar Trktr deniyordu. Nitekim, 12 Eyll 1980 darbesinin generalleri, son bir icatla Krtler, Trktr. Kar stnde yrrken, ayaklarndan kan kart, kurt sesleri seslerini dinleyerek kendilerine Krt demilerdir teorisini icat etmiti. Gneyden gelen Krtlere Trk demek zor, imkanszd. Tehlikeli Krt deyimini kullanmamak iin zorlanyor, airet sz bir trl tutmuyordu. te yanda snrn beri tarafnda yaan ve Ankara rejimin, srarla Trk diye adlandrd Krtlerle ayn dili konuuyor, ortak kltr paylayor, kaynayorlard. Bu da tehlikeli bir giditi. Generallerin ounlukta bulunduu Milli Gvenlik Kurulu toplanp soruna are ararken, Trk devletinin geleceinin gvencesi iin snr tesinde tutulmalar kararlatrlyor, Babakan Turgut zal, karar mttefiklere bildiriyordu. Ankara rejimi bylece, ktlk edeyim derken Krtlere yardm ediyor, devletlemelerini salayan ilk adma gereke hazrlyordu. Mttefikler, Trk devletinin snrlar iinde istemedikleri Krtleri, kendi yurtlarnda barndrmak iin Saddam rejimine kar gvenli alanlar aratma abasna giriyordu. Krtler iin, kendi yurtlarnda gvenli alan yaratma giriimleri, 1991 Nisannn ilk iki haftasnda hz kazand. TC, bir ance tedirginlikten kurtulmak, rahatlamak istiyordu. Krdistanda, BMnin korumas altnda gvenli alan yaratlmas dncesi, Trk Babakan zal tarafndan Birleik Krallk Babakan John Majora teklif edilmiti. O da, 8 Nisan 1991de yaplan Avrupa Topluluu zirvesinde bir ar yapt. Bakan George Bush, 16 Nisan 1991 tarihinde ABD silahl kuvvetlerinin Krdistanna gireceini ve orada snr blgelerine ylm snmaclarn barnp beslenebilecei kamplar kuracan aklayarak, yle dedi: Yaklammz ok basittir: Trkiye-Irak snrndaki dalarda yaayan Krtlere yeterli gda, ila, giyim eyas ve barnak salayamyorsak, Krtleri corafyann byle byk lekli yardm abasn zorlatrmad, aksine kolaylatrd kuzey Iraktaki blgelere gemeye tevik etmeliyiz. ABD ordusuna, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin 688 Sayl Kararna paralel olarak, Birlemi Milletler, dier uluslararas kurulular ve Avrupal ortaklarmzla yakn ibirlii iinde alarak, snmaclara Kuzey Irakta daha byk miktarda yardm malzeme salanacak malzemelerin bir dizi kamp kurmaya derhal balamas emrini verdim. Yine BMGKnin 688 Sayl Karar ile tutarl olarak bu alanlarn gvenlii ABD, ngiliz ve Fransz hava ve kara kuvvetleri tarafndan salanacaktr. Kararmz btnyle insani endielerden kaynaklanmaktadr.29

lk kamp, Avrupa Topluluu ve Hollanda hkmeti tarafndan, snr kasabas olan Zahoda kuruldu. Mttefiklerin srar ile Irak askerleri ve polisleri geri ekildike gvenli blgenin alan geniledi ve douda madiye, gneyde Dehuka kadar olan blgeyi kapsad. Saddam rejimi tedirgin olmas srpriz olmad. Badat hkmeti BM Genel Sekreterine, Gvenli Blge Harekatnn Irakn egemenliine ve toprak btnlne ciddi, haksz ve gerekesiz bir saldr oluturduunu belirten bir protesto mektubu sundu.30 Saddamn k mttefiklerden sert karlk buldu. ABD ve Birleik Krallk hkmetleri bir misilleme ile Irak uaklarnn 36. paralelin kuzeyinde umasnn ve silahl kuvvetlerinin orada yaayan Krtlerin gvenlii iin kurulan, derinlii 60, uzunluu 110 kilometre olan alana girmesinin yasaklandn duyurdu. Ancak, mttefik kuvvetlerin gleriyle BM arasnda gerginlikler ortaya kmaya balad. BM Genel Sekreteri, mttefik birliklere, BM bar gc stats tanmak istemiyordu. Bunun zerine Zaho kampnn ynetimi 13 Maysta BM yetkililerine devredildi. Saddam rejimi ise harekat nleme abalarn srdryor, bu amala BM nezdinde giriimlerde bulunmaya devam ediyordu. Iraktaki BM temsilcisi, 23 Mays 1991de, yalnz tabanca tayan 500 BM gvenlik muhafznn drt Krt vilayetine yerletirilmesi konusunda anlamaya varldn duyurdu. Grevler, gney ve kuzey Irakta bulunan BM yardm merkezlerinde devriye gezerek gvenlii salamakt.31 Krtler, Saddam rejimine kar, greceli olarak korumaya alnm, gvenlikleri salanmt. Snrlar aarak kaanlarn geri dnmemesi iin sebep kalmamt. 7 Haziran 1991de insani yardm almasnn tm UNHCR tarafndan devralnd. Eyll ayna gelindiinde neredeyse tm Irakl Krt snmaclar geriye dnmeye ikna edilmiti. Trk hkmetinin rol, bu konuda etkili olmutu. Trkler, Krtleri barndrmaktan rahatszd. Rahatszln Amerika ve teki mttefiklere aka bildiriyordu. O nedenle, BM kararlar gereince Krtlere snma hakk tanmay reddediyordu. Bu durum, zm araylarna neden oldu ve Krdistanda gvenli alanlar yaratld. randaki sorunlar daha farklyd. Kamplara szan Irak ajanlar, gdalara zehir kartrarak , imha harekatna giritiler. Bu ve benzeri olaylar, rana snanlarn byk gruplar halinde, geri dnmelerine neden oldu. Geri dnler gvenlik ve huzur iinde geliti. Dn yollar harita zerinde belirlenmiti. Yol boyunca yardm malzemesi ve tbbi bakm salanmt. Krt liderler, nceden yol kefi yapp, koullarn iin uygun olduunu tesbit etmilerdi. Bu da dn kolaylatrp zendirmiti. Fakat, korku ve tedirginlikten doan zorluklar da vard: rnein, 36. paralelin gneyinde kalan blgelerde yaayanlar, Saddam rejiminin korkusundan, evlerine kylerine dnmeyi reddediyorlard. nk, Irak frsat bulduka saldryordu. Nitekim Irak ordusunun saldrlar yznden, 1991 Ekiminde Sleymaniyede ve Aralkta Erbilde

iki yz bin kii yeniden kamak zorunda kald. Ayn saldr Mart aynda yine Erbilde tazelendi. Bu saldrda da krk bin kiinin daha yurdundan ayrld. 32 Bylece yaklak yarm milyon insan yurdundan ayrlmak zorunda kalmt. BM ve mttefikler, gvenlik nlemlerini taahht ettikten sonra geri dnler balad. Gvenliin salanmas, BM/mttefikler asndan yalnz ahlaki bir ykmllk deildi, ayn zamanda grevdi. nk, snmaclarn takibata maruz kalacaklar bir lkeye geri gnderilmesi, uluslararas hukukun yerleik ilkelerine (non-refoulement) aykr ve yasakt.33 Uluslararas topluluun nnde duran zorlu grev, byk bir askeri varlk bulundurmadan dnen snmaclarn gvenliini salamak zere uzun erimli bir yntem bulmakt. Birleik Krallk Dileri Bakan Douglas Hurd, 17 Haziran 1991de yle dedi: Kuzey Iraka hayat kurtarmak zere, Krtleri dadan inmeye ikna etmek iin girdik . Harekatn, ayn sorunu bir kez daha yaratacak biimde sona ermesini istemiyoruz. 34 Bu amala alnan nlemler arasnda hava kuvvetleri ile desteklenmi be bin kiilik bir hzl mdahale kuvveti Trkiyede konulandrlmas da vard. Bu yazn tm boyunca bile srmedi ve Eyll 1991de tmyle ekildi. Bylece Irak Krdistannda tek gvenlik kuvveti olarak, ounlukla ancak yz kadar grevde bulunan, hafif silahlara sahip en fazla be yz kiilik BM muhaf kald.35 SADDAM HSEYNLE ZERKLK GRMELER Yeniden gvensizlik ortamyla kar karya kalan Krt liderler, Saddam Hseyin ile bir zerklik anlamas iin grme gereini duydular. Bu fikir, koalisyonun iinde yer alan, Birleik Krallk ve Avrupa Topluluu tarafndan da desteklendi. 29 Temmuzda bu konuda yaynlanan deklarasyonda, uluslararas topluluun, Gvenlik Konseyinin 688 Sayl Karar temelinde bir zerklik anlamasn desteklemesi uygundur denildi.36 Ardndan balayan grmelerde Krt liderler Musut Barzani ile Celal Talabani Badatta birbirine paralel pazarlklar yrtt. Krt liderlerin ortak amac, Badatta demokrasi, oulculuk ve anayasal ynetim salamay ngren federal bir yap iinde geniletilmi zerklikti.37 Grmeler baladktan ksa bir sre sonra Talabani, Saddam Hseyinden Devrimci Komuta Konseyini (Baas partisinin en tepe kurumunu) datma ve zgr seimler yapmay ieren bir anlama kopardn, Mays 1991de de Mesut Barzani Kerkkn zerk Krdistann bakenti olmasnn Badat tarafndan kabul edildiini ilan etti. Ancak, Saddamn verdii szler konusunda hpeler vard. Aradan geen zaman, phecilerin, endielerinde hakl, Saddam szne gvenilmez olduunu kantlad. Saddamn szleri arasnda, Krtlerin Badattaki Baas hkmetine katlmas da vard. Irak hkmeti, kalelerin yerini birka kez deitirip, Krt liderlerin kabul edemeyecekleri koullar ne srnce, 1991 Hazirannda grmeler kesildi.

Sonbahar geldiinde, Irak askerleri ile Krtler arasnda, yeniden atmalar balad. Irak, Krtleri cezalandrp ba bo brakarak kaoslar yaratmak istercesine 20 Ekim 1991de kuzeydeki vilayetlerden (Erbil, Duhok ve Sleymaniye) ekildi. Irak, Krdistan ekonomik abluka altna alnd. Krt memurlara maa demesi durduruldu. zerk kuzey ile lkenin gerisini ayran snrdan gda malzemeleri ve yakt geiini engelleyen (Iraka kar srdrlen BM ambargosundan ayrt etmek iin ounlukla i tedarik snrlamalar olarak adlandrlan)38 ambargo uygulanmaya baland. Bu durum, Krt ekonomisini kertti. Krdistan Cephesini oluturan siyasi partileri alamaz oldu. Irakn Kifri, Kalar, Meydan gibi kasabalar top ateine tutmas, Kerkk ve evresindeki blgedeki Krtleri yurtlarn terk etmeye zorlamas ve Araplatrma srecinin yeniden hzlandrlmas, uluslararas topluluun Krt blgesindeki gvenlik nlemlerinin ne kadar snrli yetersiz ve gvenilmez olduunu gsterdi.

6 Irak Krdistannda Demokrasi

GKKUAI TTFAKI Krdistan Hkmetinin (KBH) kkleri, 1989 Enfl harekatlarnn ardndan Krt partilerinin kurduu gkkua ittifakolan Krdistan Cephesinde yatmaktadr. Bu cephede, KDP, KYB, Krdistan Demokratik Halk Partisi (KDHP), Krdistan Sosyalist Partisi (PASOK), Irak Komnist Partisinin Krdistan ubesi, Sryani Demokratik Hareketi ve Krdistan Emekilerinin Partisi yer almaktayd.1 Ekim 1991de Irak hkmet idaresinin blgeden ekilmesiyle, ad konmasa da gerek bir hkmet oluturmas frsat dodu. KBHnin resmi bir yapsnn olmamas, Mays 1992de seim yaplmasn zorunlu kld. ULUSLARARASI KARARSIZLIK Krdistan Hkmeti (KBH), daha kuruluunda d dnyann kararszl ile karlat. ABD, Irakn toprak btnl konusunda tekrarlad grler nedeniyle, seimleri bile rkek biimde benimsedi. Bu da kukulu, ekingen bir benimsemeydi. ABD hkmeti 15 Mays 1992 tarihinde, yapt aklamada seimler iin yle diyordu: (Seimler) Kuzey Irakn tm halkna daha iyi bir yaam getirmeye yardmc olabilir Irak Krt liderliinin kamuya ak olarak ve zel grmelerde verdii seimlerin yalnz yerel idari konular kararlatraca ve ayrlkla ynelen bir adm olmayaca gvencesini memnuniyetle karlyoruz. 2 Birleik Krallk hkmeti de benzer bir aklamayla, seimlerin Krdistan kurmaya ynelik bir adm olmad srece gelimelerden memnunluk duyacaklarn belirtiyordu.3 te yandan Avrupa Parlamentosu seimleri onaylayan ve zerklik yolunun izlenmesini tevik eden bir karar ald.4 Uluslararas topluluun kafas, ayaklanmann ardndan gelen snma krizine getirdii yantla, Irakn egemenlii ve toprak btnl konusundaki siyasetinde tr karkt. Kafa karkl hala sryordu.

KRT BAKI AISINDAN ZERKLK Krdistann zerklii yeni bir kavram deildi. Konu, gemite Krtler ile merkezi hkmet arasnda defalarca grlm, zde anlamaya varlmt. zerkliin egemenlik alan bu blgenin belirlenmesinde kullanlacak aralar konusundaki gr ayrlklarnn yan sra, Baas partisinin tutmayaca szleri vermesi nedeniyle sonusuz kalmtr. Ancak, 1970 Mart anlamas, Krtler tarafndan benimsendi. nemi korundu. Deerli yasa olarak nemini korumaya devam ediyor. 1970 anlamasnda, Krtlerin ounlukta olduu tm blgelerde Arapann yan sra Krte eitim, Krtlerin hkmete (kabineye ve silahl kuvvetler) tam katlm ve Anayasann, Irak halk iki ulustan, Arap ulusu ile Krt ulusundan oluur biiminde deitirilmesi ilkeleri yer almt. SEM LEMLER Krtlerin meruluk kazanma abalarna ramen, BM yardm etmeyi ve onlar tanmay reddetti. Yine de sann Bar (Pax Christi)5, Uluslararas nsan Haklar Hukuku Grubu (International Human Rights Law Group) ve benzer dier kurulularn katlmyla, Krtler zerinde uluslararas gzetim gerekleti. Ayrca, Krdistan Cephesi, en yksek drstlk ve hakkaniyet standartlarn salamak zere elinden geldiini yaptn kantlayan bir yasal ereveyi benimsedi. Buna gre: ki seim yaplacakt. Birincisi, 105 kiilik Ulusal Meclisin yelerini belirleyecekti. kincisi, bir bakanlk seimi olacakt ve Krdistan Kurtulu Hareketinin Lideri konumuna gelecek kiiyi belirleyecekti. Her iki seim, oylarn yzde yedisini alan her partinin mecliste temsil edilmesini salayan, nispi temsile dayal bir seim sistemi kullanlarak, 17 Mays 1992 tarihinde yapld.6 Sonuta iki ana parti, KDP ve KYP, neredeyse eit arlk kazand. Dier partiler yzde yedilik baraj aamadlar ve aldklar oylar, KDP ve KYB arasnda paylatrld. Oylarn dalm, mecliste her iki partinin 50er koltuk kazanmas ile sonulanrken, be koltuk da aznlk gruplara (drt koltuk Sryani Demokratik Hareketine, bir koltuk da Krt Hristiyan Birlik Partisine) ayrld. Liderlik seimine katlan drt adaydan (KDPden Mesut Barzani, KYBden Celal Talabani, slami Hareketten Osman Abdlaziz Muhammed, PASOKtan Mahmut Ali Osman) hi biri mutlak ounluu kazanamad ve yenilenmesi gereken seim daha sonra tmyle ertelendi. Krdistan Hkmeti, Temmuz 1992de kuruldu. Bakanlar kurulu iki ana parti arasnda bltrlmt ve her bakana dier partiden bir yardmc verilmiti. KYBli Babakan Dr. Fuat Masumun yardmcs KDPli Ro evayiz; KDPli Sanayi ve Elektrik Bakan Emin Mevludun yardmcs KYBli Emin Abdurrahman oldu ve dierleri de benzer ekilde grevlendi.7

Talabani ve Barzani meclis seimlerine katlmadlar ve bazlarna gre byle yaparak meclisin saygnln azalttlar. Babakan Dr. Fuat Masum, parlamentoda yapt konumada yle diyordu: Krt parlamentosu seimleri halkmz iin byk bir zaferdir. Dmanlarmz bizim bir kan denizinde boulacamz umuyorlard. Irak rejimi, halkn kendisinden yana duracan, bylece Saddam Hseyinin yenilgisini rtecek bir zafer kazanacan umuyordu. Ama bizim umduumuz gibi halk, geleneklerine ve ulusal kurtulu hareketine sadk kald ve durumun gereini yerine getirdi.8 Sonular Krt demokrasisi iin bir zafer olarak deerlendirildi ama, iki ana parti arasnda eitlik zor gnlerin habercisiydi. Balangtaki zorluk atma olmasa da her iki partinin, ibirlii yapmak yerine birbirine paralel almas sonucu ortaya kan fel oldu. YEN BR SYAS ORTAM? Krdistan n geleceini ilan ettii 1992 seimlerinden sonra, onu bir siyasi kiilik olarak tanmlamak da giderek zorlat. Irakn, 1992de varln geri ekmesiyle doan boluun doldurulmas amacyla seimler yaplmt. Badat, rejimi bundan sonra Krdistan Cephesini (KBH) yasa d ilan eti. Ama yerine hibir ey nermedi. Ulusun Merkezi hkmetin rzas olmadan, bir halkn seim yapmas, toprak btnl asndan sorular gndeme getirdi. Bu sorular bir dizi adan yantsz kald. Daha nceki blmde deindiimiz gibi, uluslararas toplum Krdistan Cephesinin (KBH) ynetimine kar kararsz bir tutum almt. Onlarn, bir despotun yan banda demokrasiyi kurma giriimini alklyor, ama Irakn btnl kaygsyla heyecanlarn snrlyorlard. Birlemi Millet Gvenlik Konseyinin 1991 ylnda ald 688 sayl karar da, ye lkelerin, Irakn ve blgedeki tm devletlerin egemenliini, toprak btnln ve siyasi bamszln koruma kararln tekrar vurguluyordu. Krt Cephesi, seimlerin hibir biimde ayrlkla ynelen bir adm olmad gvencesini verdi. Daha batan Cephe, bir gereksinimi karlamaktan baka bir ey yapmadn aklarken, Nisan 1992 seim yasas u tesbiti yapyordu: Irak hkmeti, daha nce benzeri grlmemi bir uygulamay, ksa sre nce balatt. Tm idari birimlerini ve personelini Krdistandan ekti Bylece idare ve yasama alarndan esiz bir boluk domasna neden oldu. Merkezi hkmetle grmeleri yrtmekte olan Krdistan Cephesi bu nedenle ok karmak ve zorlu bir durumla kar karya brakld . Cephe, bu meydan okumaya yant vermeye kararldr. Bu, Medeni dnya trenini yakalamak iin ilk admdr. Demokrasi, insan haklarna sayg ve uluslararas

norm ve anlamalara uyma temelinde Krt toplumunu yeniden yaplandrmay amalamaktadr.9 Cephe, daha ilerde, pratikte dnyaya Irak Krdistan halknn zynetimi gerekletirme yeteneinde olduunu gsterecek edimli iktidar gc olarak tanmlamaktayd.10 Ancak, Krdistann Irakla ilikisini belirleyen tutum ksa srede aklk kazanmad. Krdistan parlamentosu, daha sonra zel bir duyuru ile Irakn geri kalan blmyle federal birlik oluturduunu aklad. Bu duyuru, Krtlerin amacnn devlet biimi de iinde olmak zere, kendi kaderini tayin hakk szn veren 1919 Sevr Antlamasn da aarak, bir devlet kurmak olduunu belirtiyordu. Dnya kamu oyuna yaplan aklamada yle deniliyordu: Uluslararas ykmllkler ve anlamalar uyarnca Krdistann kaderini belirleme hakkn ve grevini kullanan parlamento, Irak merkezi hkmetiyle olan yasal ilikisinin, ok partili sisteme ve insan haklarna saygya dayal, parlamenter, demokratik Irak iinde federal birlik olduunu oybirlii ile belirler.11 Krtlerin elde ettii, kazanmlar ve kendilerini ynetmede gsterdikleri baarlar, dnyada pek ok yoruma neden ldu. Baz yorumlara gre, mttefik kuvvetler gvenli blge kurmasayd, bir Krt devleti ortaya kmayacakt. 12 Krdistan, devlet olarak tanmayan baz hkmetlerin kurumlar bile, ona bir devletmi gibi davranmaktadr. rnein, Birleik Krallk gmenlik yetkilileri, Irakn geri kalan blmnde Baas emniyet kuvvetlerinin basksna uradn kantlayp, snma talebinde bulunanlar geri evirerek, Krdistanna gndermeye almtr. KDP VE KYB ARASINDAK LKLER Fakat, seimlerden sonra ifte ambargo uygulanmas Krdistanda da ekonomik sorunlar yaanmaya baland. Krdistan, Saddam Hseyin rejiminin ekonomik kuatmas altndayd. br yanda, BMin Iraka uygulad yaptrm kstlamalar, gzle grlr lde sknt yaratmt. Bu durum, iki ana Krt partisinin arasn da at. Taraflar, birbirini blgenin dier gleri Irak, ran ve Trkiye tarafndan kullanlmakla sulad. Krdistan iin abalaryla tannan Fransann eski Cumhurbakan Mitterrandn ei Danielle Mitterrand1994 ylnda Chatham House Enstitsnde yapt bir konumada yle diyordu: ran ve Trk komular tarafndan bombalanmaya ve Irak ordusunun tm zorbalyla ykc saldrlarna ak braklm, geerli paras dolamdan ekilmi,13 elektrik kesintileri olan Krdistann korumasz blgelerinde yaayan nfusun zorla ge zorland, Irak hkmetinin ifte ambargo uygulad, hibir enerji kayna olmayan, tarm rnleri yaklan ve her gn anti-personel mayn trajedisi yaanan bir lkede, insan, demokrasinin nasl geliebileceine merak ediyor.14

Hemen ilave etmek gerekiyorsa eer, Krtler bir dizi i anlamazlktan sonra zorluklar yeniyor ve demokrasiyi kuruyordu. ki parti arasndaki uyumazlk, byk lde Krt siyasetinin tarihinde ve Celal Talabaninin 1975te KYByi kurmasyla balamt. KYP, 1975 yenilgisinden sonra, KDPden ayrlanlar tarafndan kurulmutu. Ama Mays 1994te Sleymaniyenin kuzey dousundaki bir toprak uzlamazl ile birlikte olaylar kartopu gibi bymeye balad. Kalc bir anlama douncaya kadar ran, Trkiye, rlanda, Fransa, ABD ve hatta Irak arabuluculuk grmelerine ev sahiplii yapt ya da yapmay nerdi.15 21 Mays 1994 tarihinde normale dn denetim altnda tutmak iin bir harekat odas oluturuldu. Bu byk lde, Ahmet elebi ve Irak Ulusal Kongresinin (IUK) dier yeleri tarafndan ynetildi.16 Taraflar, 16 ve 22 Temmuz 1994 tarihleri arasnda Pariste bulutu. Fransz hkmeti ile Birleik Krallk ve ABD eliliklerinden gelen gzlemcilerin yardm ile KBH iin yeni bir anayasa tasla hazrland. Trk hkmeti, Krt ulusunun oluumuna ynelik dolayl bir yol haritas olduu gerekesiyle endielendi. Paris mutabakatna sinirlice tepki gsterdi. ki Krt lider Mesut Barzani ve Celal Talabani Fransa Cumhurbakan Franois Mitterandn huzurunda, anlamay imzalamak iin gemek isterken Trk devleti, onlara gei vizesi vermedi. Bylece Paris Anlamas sonu vermedi. 21 Kasm 1994te imzalanan yeni stratejik anlama da kalc olamad. Taraflar gmrk vergilerinin toplanmasn grmek iin bir kez de Krdistan Cephesinin bakenti olan Erbilde toplandlar. Ama uzlama salanamad.17 KDP ve KYB temsilcileri, aralarndaki sorunlar zmek iin 1995 ylnda, bu kez rlandann Drogheda ehrinde bir araya geldiler. Uzun pazarlklardan sonra sonra Erbilin askerden arndrlmas, gmrk gelirlerinin ortak hesapta toplanmas Krdistan Cephesinin yeniden faaliyete balamas ve Trk devletiyle ilikiler dahil d politikada izlenecek yntemler konusunda anlamaya vardlar. Krdistanla ilgili btn taraflar, Drogheda anlamasnn kalc olacan umuyordu. 18 Ancak, KDP 1996 Austosunda, nce Erbili, sonra Sleymaniyeyi almak iin Badat ile bir ittifak kurunca, aradaki uurum yeniden ortaya kt. Barzaninin bu hi de kutsal olmayan ittifak iin gerekesi, szde KYB ile ran ortak kuvvetlerinin Irakn toprak btnl iin tehdit oluturmasyd.19 Taraflar arasnda sava balad. Balangta bozguna uram grnse de KYB, Sleymaniyede iinde olmak zere kaybettie topraklarn ounu ran askerlerinin destei ile geri ald. Bu arada, ran ile Irak arasnda savan yeniden balamas ihtimali belirdi. En bata Ankara bundan tedirgin oldu. Sava durdurtmak iin harekete geti. Ekim 1996da Ankarada ABD gzetiminde grmeler yapld. Bir sonraki yl boyunca dzensiz aralklarla grmeler devam etti. Ekim 1997ye kadar ilerleme saland dnlrken, KDP ile KYB arasnda toprak sahiplii konusundaki uzlamazlklar yeniden ortaya kt.

Celal Talabaninin yapt atakla taraflar arsnda yeniden diyalog kuruldu. Uzun erimli bar kurmaya karar verdiler. ABD Bakan Bill Clinton Temmuz 1998te, varlan sonu konusunda umutlarn aklarken yle diyordu: Her iki lider de siyasi uzlama konusunda olumlu ve ileri grl konutular. Kuzey Irak halknn haklar olana kalc, istikrarl bir zme ulamas, Badat ve Tahrann atmaya karma ve blgedeki Irak vatandalarn tehdit etme olanaklarnn en aza indirilmesi iin arabuluculuk yoluyla kalc bir yaknlama salanmas abalarmza devam edeceiz.20 KDP lideri Mesut Barzani ile KYB lideri Celal Talabani 1998 Eyllnde, Clintonun arabuluculuuyla Washingtonda bulutular. Pazarlklar balad. Sonunda anlamaya varld. Liderler Toplantsnn Sonu Bildirgesi ad verilen belgeyle, nemli konularda bir dizi anlamaya vardklarn ilan ettiler. atmalar knadlar; uzlamazlklarn zm amacyla zor kullanmaktan ya da birbirlerine kar d karmalar aramaktan kanmaya sz verdiler. Liderler, ayn anlama ile 688 sayl BM Gvenlik Konseyi kararnn insan haklar hkmlerine uymay, vatandalarn serbest dolamn kolaylatrmay kabul ettiler ve birbirlerine kar olumsuz basn aklamalar yapmaktan kanmaya sz verdiler. Gelirlerin blm, kilit kentler Erbil, Duhok ve Sleymaniyenin stats ve serbest seimlerin rgtlenmesi gibi konularda da anlamayla sonuland. Bara giden yolda dnm noktalarn gsteren bir zaman izelgesi hazrland. Bylece, iki Krt partisi arasnda birliin geleceine duyulan gvensizliklerin temelsiz olduu ortaya kt. 1990larn balarnda bir trl kurulamayan bar, salam temele oturdu.

7 Irak Krdistannda nsan Haklar

ARKA PLAN Krdistann tarihine yzeysel bir bak bile, bu halkn insan haklarnn ne kadar uzun bir sreden beri, sistematik olarak dayanlmaz biimde inendiini ve uluslararas topluluun on yllar boyunca, insani deerlerin inenmesine seyirci kaldn, nlem alp engellemediini gsteriyor. Krdistanda insan haklarnn yok saylmas, 1979da Saddam Hseyin iktidara el koymas ya da Baas rejiminin kurulmasyla balamad. Irak adnda bir devletin yaratlmasyla balad, bu trajedi. nsan haklarnn yok edilmesi sistematie dnt. O tarihten itibaren, Krtlerle Badat hkmeti arasndaki ilikilerin deimeyen zellii oldu. nsan haklar, sivil, savunmasz insanlarn ge zorlanmas, insanlarn evlerinden alnarak kaybedilmesi, mlklerin ykm biiminde sreklilik kazand. Badat rejimi rkyd. Irklk gzyle dnyaya bakyordu. Onun iin rejimin tek kurban Krtler deildir. Bataklk Araplar, iilerin yan sra Keldaniler, Sryaniler de ayn ileleri ektiler. Hatta her dnemde Badat rejiminin yannda yer alan, rejime memurluk, polislik yapan Trkmenlerin bir kesimi de rk basklardan pay aldlar. Ancak Irak, blgede rk bakla Krtlere bakan tek devlet deildi. ran ve Trk devleti de, adeta planl ve koordineli olarak Krtlere ayn gaddarl gstermilerdir. Bir bakma bir paradaki bask, tekinin uzants oluyordu. Dahas, bu devletler zaman zaman erekeler yaratarak, eleri altnda bulunmayan Krtlerin hayatna da mdahale ediyorlard. Trk devleti, 1990l yllar boyunca, Krdistan i Partisinin (PKK) etkinliklerine kar harekat gerekesiyle, Irak Krdistanna defalarca askeri mdahaleler yapm, bu askeri harekatlar mlklerin tahrip edilmesi ve nemli sayda sivilin lmesiyle sonulanmtr. O nedenle Krtlerin, 1990larda yar devlet kurmas, onlara bir lde koruma salad. Krtlerin yar devletlemeye verdikleri hayati nem, ak derecesinde ballk, gemiteki aclardan kaynaklanmaktadr. BAAS REJMNN SULARI Ho grnze snarak, tekrar olma pahasna, Krdistann trajedisine gz atmakta yarar var. Irak devletinin Krtlere duyduu nefret, Krtlerin zgrleme tutkusundan kaynaklanyordu. Saddam Hseyin 1970 ylnda Molla Mustafa

Barzani ile grrken bile onun arkasna ald halknn desteini ypratmak, zayflatmak iin manevralar yapyor, bu yntemle Krdistan Badat rejimine balamak istiyordu. Ancak, lideri kendi halkndan soyutlayamaynca, terr taktiklerine ba vuruyordu. Krdistann sivil alan kyler, kasabalar, 1970li yllar boyunca Irak ordusunun deimez hedefi oldu. Krtler, bu saldrlarla hayatlarn, sa kalanlar ise barnak ve geim kaynaklarn kaybettiler. Uluslararas Af rgt, 1976 ylnda, KDP ile balar bulunduu gerekesiyle, 60 bin erkein tutuklandn kayda geirdi.1 1975 ylnda ranla yaplan Cezayir Anlamas ile ran ve Trk snrlar boyunca derinlii be ile otuz kilometre arasnda deien bir gvenlik kua oluturuldu. Bunun sonucu olarak, bin drt yz ky imha edilerek boaltld. Alt yz bin kii yersizletirildi. Bunlar toplu yerleim kamplarna yerletirildiler, daha sonra yurtlarndan uzak yerlere srldler. 2 Irak hkmeti, ayn zamanda petrol asndan zengin Krt blgelerinin demografik yapsn da deitirdi. Irakn idari haritasn yeniden izdi. Bylece, kilit petrol vilayetlerinde Araplarn ounluk olmasn gvenceye ald. Kerkk, Hanekin, Mendeli, eyhan, Sincar ve Zaho blgelerinin on binlerce Krt, baka alanlara srld. Bunlarn ou gneydeki l blgelerine ve geri kalan ise askeri denetim altndaki kamplara yerletirildi. Krt blgelerine getirilen Arap aileler, para ve toprak mlkiyeti ile dllendirilerek tevik edildi. D dnya, 1980li yllar Krtlere kar uygulanan gaddarla sessiz kald. Yakn Krt tarihinin en byk trajedilerinden biri 1983 ylnda yaand. Mesut Barzaninin ranla ittifak kurduu gerekesiyle Barzani airetinden 8 bin erkek seilip yok edildi. Uluslararas Af rgtnn raporlarna gre, Irak kuvvetleri 3 zanly yakalamann zor olduu durumlarda onun yerine akrabalarn, genleri, ocuklar ve hamile kadnlar tutukluyordu. Uluslararas Af rgtnn bir baka raporuna gre 1985 ylnda Irak kuvvetleri, pemerge eylemlerine yant olarak Sleymaniyede 300 ocuu ve genci tutuklam, ikenceden geirmi ve 29unu mahkemeye karlmadan idam etmitir. Raporda, ayn yl iinde kuruna dizme ve diri diri gmme yoluyla ilenen cinayetlere deinmektedir. ou Krtler ldrlrken gstermelik bir yarglama bile olmuyordu. Bu yargsz lm karar infazlar dzeni, 1987de devam etti ve o yln iki aynda, aralarnda 14 ve 17 yanda genlerin de bulunduu 360 kii idam edildi. ran-Irak Sava, Krtler iin ayr bir ykm oldu. Snrn iki tarafndaki konumu, onlar hem askeri hem de siyasi adan hedef haline getirdi. BM Snmaclar Yksek Komiserliini, 1991 ylnda yaynlad rapora gre, Krdistan dnyann en youn mayn denmi blgelerinden biri olarak anld. 1980lerde byk ounluu ran-Irak sava srasnda, dierleri pemerge ayaklanmalarna kar olmak zere yaklak 20 milyon mayn dendii sanlmaktadr.4 1990l yllarn balarnda her yl maynlarn iki bin lm ya da yaralanma olay yaanmaktayd.5 Hafif plastik patlayclar da iinde olmak

zere deiik mayn tiplerinin kullanlmas, maynlarn dikkatsiz ve haritasz olarak sivil yaam ve tarm arazilerine denmesi sonucu, bunlar bulmak gt. O nedenle lm ve yaralamaya yol ama riski ok yksekti. D dnya, Irakn Krtlere kar uygulad gaddarl, 1988 ylnda balayan Enfl harekatlar ile kavramaya balad. (Enfl harekatlarnn gerekletikten ancak bir sr sonra gereken ilgiyi toplad da sylenebilir). Bu harekatlarn mant Krtlerin ran gleriyle ibirliini ortadan kaldrmakt. Ancak, uygulama soykrm niteliindeydi. Enfl, Halepede kullanlan kimyasal silahlar soykrmla eanlaml hale geldi. Ancak, bundan sonra Saddam rejiminin Enfal Harekatyla, en kitlesel yok etmeler, pemerge sivil ayrm yaplmayan krmlar dikkat ekmeye balad. gzetilmeden ldrlmesinden kaynakland. Saddam rejiminin, Krtleri ayaklar altnda inemesinin bir sonraki aamas, Mart 1991de balayan Birinci Krfez Savann bitiminin ardndan gelen ayaklanma aamasnda geldi. Rejim, yaklak iki milyon insan, yurtlarndan kamaya zorlad. Badat hkmeti, sonra kaanlara vahice saldrd. Saddam ynetimi, kaan sivillere kar tank ve dier ar silahlarla saldr helikopterlerini ve iddia edildii gibi fosforlu bombalar kulland. Bu saldrlar, daha sonra BM Gvenlik Konseyinin 688 sayl kararna ve gvenli blge oluturulmasna neden oldu. Ancak, gvenli blgelerin kurulmas Krtleri, hibir zaman tmyle koruyamad. nk, ok saydaki Krt, Irak askerlerinin denetimindeki blge ile Krt denetimindeki blgeyi ayran yeil hattn gneyinde yayordu. Kerkkn iinde ve evresinde hkmet Araplatrma programn hzlandrarak, 1991 ile 2001 yllar arasnda yaklak 120 bin Krd ve Arap olmayan dier etnik grup yelerini ge zorlad.6 IRAK HKMETNN ULUSLARARASI HUKUKU NEMES7 Krtler ve Iraktaki dier etnik gruplar uluslararas hukuk kurallarnn inenmesi kurbanlardr. Irak, BM yesiydi. BM Evrensel Anlamasn imzalayan lkelerden biriydi. Antlamann 55. ve 56. maddeleri rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm yaplmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine evrensel olarak sayg gsterilmesini ve gzetilmesini emrediyordu. Ama anlamay imzalayan Badat, pratikte, pek ok benzeri rejim gibi onu almamak zere rafa koymutu. Anlamada n grlen ykmllkler sistematik larak ineniyordu. Irak, belli bal dier uluslararas antlamalar da gnll olarak kabul etmiti. nsan haklarna saygl grnme adna imzalanan bu anlamalar da hie sayyordu.8

Irak, 1975 ylnda BMnin, Tm nsanlarn kenceden ve Dier Zalim, nsanlk D ve Aalayc Davran ve Cezalandrmalardan Korunmas zerine Deklarasyon una uyacan ve onun hkmlerini yerine getireceini de ilan etmiti. Irak, imzalad anlamalara ramen, Krtlere kar MBnin Soykrm Suunun nlemesi ve Cezalandrlmas Anlamasn ihlal ediyor, Enfal Harekatlaryla, bu sular iliyordu. BM anlamasnn 1. maddesi soykrmnn uluslararas hukuk asndan su olduunu aka ifade ediyordu. 3. madde ise soykrm amacyla kurulu oluturmann, dolayl ya da dolaysz tahrikte bulunmann, soykrm gerekletirmeye almann, soykrmna yardm etmenin cezalandrlabilir sular olduunu belirtiyordu. Soykrm suunun en nemli unsur ve kant, ve varln, bir grubun tmn ya da bir blmn yok etme niyetidir. BM Irak zel Raportr, hazrlad belgede, bu siyasetlerin, zellikle Enfl harekatlarnn, soykrm benzeri bir tasarmn izlerini tad makul bir kukuya yer brakmakszn grlmektedir demekte ve ardndan, nfusun bir blmn tmyle yok edilmesi ile sonuland iin ve bir btn olarak bu halkn yaamna etki yapmay srdrecei iin Enfl Harekatlar soykrm tr eylemlerdir diye eklemektedir.9 Oysa Irak, BMin deklarasyon, ilke ve uygulama klavuzu biiminde ortaya koyduu ok saydaki baka ilkeleri de benimsemiti.10 Bunlarn inenmesi bile Irakn insanlk suu ilediini, tek bana kantlamaktadr. NSAN HAKLARI HUKUKU Irak, 1949da Cenevrede hazrlanan ve sava hukukunu dzenleyen evrensel szlemeyi de kabul ve hkmlerini yerine getireceini taahht etmi, 11 ancak Cenevre Szlemelerinin uluslararas ve uluslararas olmayan silahl atmalarn kurbanlarnn korunmas ile ilgili iki Ek Protokoln onaylamamtr. Cenevre szlemeleri, esas olarak devletler arasndaki atmalar iin geerlidir. Krma urayan Krtlerin ise devlet stats yoktu. Szlemelerin drd de, ortak 3. maddeye atfta bulunmaktadr. 3. madde, bir lkenin topraklarnda meydana gelen ve uluslararas zellik tamayan silahl atma durumunda bile asgari insani standartlara sayg gsterilmesini n gryor. Szlemelere gre bir devlet, siviller ve herhangi bir nedenle sava d kalm silahl kuvvetler (hors de combat) yelerine, atmalarda etkin yer almayan kiilere, ayrmsz insanca davranmak zorundadr. Yaral ve hasta olanlar tedavi edilmesini gvence altna almakla ykmldr.12 Yine, ortak 3. madde, taraflarn atmalarda Cenevre szlemelerinin hkmlerini btn ya da bir blmn zel anlamalarla uygulamaya koymaya almas gerektiini belirtir.

Sava kurallarn dzenleyen ortak 3. madde ile yasaklanm eylemler, uluslararas insan haklar hukukunun inenmesi anlamna gelmektedir. Taraf devletler, bu ilkelere uymadklar takdirde, Cenevre Szlemelerine sayg gstermeyi ve her koulda uygulanmasn salamay stlenir diyen drt szlemenin ortak 1. maddesini aka ihlal etmi saylrlar. 1. maddeye uymayanlar, drt szlemede ortak olan ve devletleri, Cenevre szlemelerine aykr tm eylemlere kar gerekli nlemleri almaya zorlayan genel uygulama hkmlerinin de inenmesi anlam gelir. Ancak ortak 3. maddendin inenmesi, Cenevre szlemeleri hkmleri uyarnca ar ihlal olarak kabul edilmez ve bu nedenle ar ihlal durumlarnda uygulanan zel yaptrm kurallar kapsamna girmez. Ayrca, bir atmann ortak 3. madde kapsamna girmesi iin belirli bir younluk dzeyine ulam olmas zorunludur. Ayaklanmalar ve dier toplumsal olaylar, lmcl kuvvet kullanlarak bastrlsalar bile, genel olarak bu maddenin kapsamna girmez. Fakat, Irak hkmeti ile Krtler arasndaki atmann byk blmnn ortak 3. maddenin inenmesi demek olduu kuku gtrmez derecede aktr. Daha kk lekli atmalar bastrmak iin ar ve yasad kuvvet kullanm bile, bir olaanst durumda ya da baka bir atmada uygulanan uluslararas insan haklar hukukunun hkmleri kapsamna girer. Irak, Cenevre szlemelerinin, silahl atma kurbanlarn korunmas ile ilgili iki ek protokol de imzalamtr. Ancak, bunlar da uygulamamtr. Oysa, sivillere saldrmak, silahl atmann geleneksel yasalar tarafndan bile yaygn biimde knanr ve yasaklanr. BM genel kurulunun 2444 sayl karar (1968), bir silahl atmada taraflarn uymas gereken kurallar belirler. Buna gre, sivil halka saldrmann yasak ve sutur. Karar, siviller ile atmalara katlan kiileri birbirinden ayrma zorunlululuu gibi ilkeleri saptar.13 Benzer olarak, BMnin 1974 ylnda kabul ettii, Acil Durumlarda ve Silahl atmalarda Kadnlarn ve ocuklarn Korunmasna ilikin deklarasyon, sivil halka ynelik saldr ve bombardmanlar, ok sayda insana ac ektirmeyi yasaklar ve knar.14 Irakn, Krtlere kar balatp srdrd Enfl Harekatlar, aka bu uluslararas hukuk ilkelerini inemektedir. nsan haklar ve insan haklar hukuku ar biimde ihlal edilmitir. Nitekim, BM zel raportr, ar olduu aka grlen gcn, kastl ve sistematik olarak kullanm hayata geirilmitir demektedir. Irakn ran savanda kimyasal silahlarn kullanlmas da sava suudur. 1925 ylnda, Cenevrede imzalanan protokol savata boucu, zehirli ve dier gazlarn ve bakteriyolojik maddelerin kullanmn yasaklamaktadr. Irak, savata bu protokol inemitir. Cenevre szlemelerinin hkmleri gereince, sava yntem ve silahlarn seme hakk snrsz deildir. Sivillerde, hatta atmalara katlanlarda gereksiz ac ve ar yaralanma yaratacak yntemlerle silahlar yasaklanmtr. Savaa katlmayanlar her zaman korunmal ve zellikle sivillerin ayrm gzetmeksizin hedef alnmas yasa ddr.

Uluslararas dzenlemelerin bak asndan, bir i atma da olsa sivil blgelerde kimyasal silahlarn kullanmaya kalkmak, sava hukukun ve adetlerinin ciddi ihlali anlamna gelir. rnein, ski Yugoslavya iin kurulan Uluslararas Mahkeme tz, zehirli silahlarn ve gereksiz ac vermek zere yaplm silahlarn kullanlmasn sava hukukunun ve adetlerinin ihlali olarak aka belirtmitir.15 Bu tr silahlarn atmaya katlmayanlara kar kullanlmas ise aka Cenevre szlemelerinin ortak 3. maddesinin genel olarak yasaklad iddet, cinayet ve gaddar davran kapsamna girer. Acil durumlarda ve silahl atmalarda kadnlarla ocuklarn korunmasna dair uluslararas deklarasyon ayn zamanda kimyasal, bakteriyolojik silahlarn kullanlmasn, Cenevre szlemeleri ve insan haklar yasas ilkelerinin en ar ihlallerinden biri olarak iddetle knar. Oysa Baas rejimi, Krtlere kar bu ilkeleri bandan itibaren inemitir. Dahas, ran-Irak Sava ve Krtlere kar yrtt sava srasnda dedii maynlarn yerini BM Proje Hizmetleri Brosuna (UNOPS-UN Office of Project Services) bildirmeyi reddetmitir. Uluslararas dzenlemelerin bak asndan sivil blgelere ayrm gzetmeksizin mayn demek, bir i atma olsa bile sava hukuku ve adetlerinin ciddi ihlali anlamna gelir NSAN HAKLARI RGTLER VE KRT YETKLLER Krdistan Cephesi (KBH), daha sonra Baas rejiminin insan haklar ihlallerini aratrmak ve tekrarn nlemek amacyla nlemler ald. Saddam rejimi kurbanlar iin denek ayrd. Bu arada Krt nsan Haklar Projesi, 2003 ylnda, insanlk sularna ilikin deliller toplamak zere, bir aratrma heyeti oluturup, Krdistana gnderdi. Komite, Sleymaniyede nsan Haklar Kurumunu, Yurdundan Edilmi nsanlar ve Enfl Olaylar Brosunu ve Erbilde nsan Haklar Bakanln ziyaret etti.16 Kurumlarn her biri, ayr ayr insan haklar konularn, hapishane koullarn, adil olmayan yargsz tutuklamalar incelemekle grevlendirilmiti. Ancak, ne Erbilne de Sleymaniyedeki kurululer, Baas rejiminden hesap sorma yetkisine sahip deildi. KRDSTANDA KADIN HAKLARI Baas partinin benimsedii Irak mevzuat, kadn haklar (ya da bu haklarn yokluu) konusunda byk lde eriatn yasal ilkelerini izliyordu. Gvenli blgenin kurulmas, Krdistan da, yeni domakta olan kadn haklar mevzuatnn deitirilmesini gerektirdi. Kadn haklarn koruyan ve daha geni evrende cinsiyet bilincini gelitiren yeni eitim aralarnn temel talarnn denmesi iin baaryla lobi yapmasn saland. Ancak Krt toplumumun baz ynleri arlkla ataerkil kald ve aile namusuna olan gl inan korudu. Namusa verilen nem, Krtlerin

toplumsal yapsnda ok kkl olarak yerleiktir ve hala namus cinayetlerinin ilendii bilinmektedir. Krdistanda kadnlar zellikle etkileyen bir sorun, yurdundan edilmi insanlar arasnda kadnlarn reisi olduu ailelerin byk oran tekil etmesiydi. Enfl ve benzer harekatlarn dolaysz bir sonucu olan bu durum, anaerkil hanelerin bilinmedii bir toplumda ok ar zorluklar dourdu. Bunun, toplumsal doku tarafndan yeniden benimsenmesi kolay olmad. Ancak, her eye ramen, gvenli blgenin yaratlmasndan sonra, Krt kadnnn (yeil hattn gneyinde yaayanlar hari) durumu, Irakn geri kalan blmlerinde yaayan kadnlara gre nemli lde iyileti. Saddam rejiminde her ey gibi kadn haklar ve laiklik de bir dzmece, gz boyama oyunuydu. Belki aka gibi gelecek ama, Saddam rejimi, bir ok alanda, abartl ekilde dnyaya ilerici olarak propaganda edildi. Bu propaganda yer yer tuttu. Propagandann etkisiyle diktatrlk, bir zamanlar bat tarafndan kadn haklar asndan Orta Douda ilericiliin yol gsteren olarak deerlendirildi. 1993 ylnda yaymlanan BM ocuklar Fonunun (UNICEF) bir raporunda yle deniliyordu: Arap dnyasnda kadnlar baka hibir yerde Irakta olduu kadar g ve destek bulamyorlar. Irakta kadnlar tm vatandalk haklarna sahip ve onlardan lkenin inasnda katlmalar bekleniyor Kadnlar yksek siyasi pozisyonlara gelebiliyorlar alma ve toplumsal hizmet alanlarnda mesleklerin icra edebiliyorlar 1970 Anayasas tm vatandalarn yasalar nnde eitliini teyit etti ve cinsiyet ayrmcl yapmadan frsat eitliini gvence altna ald 1980de kadnlara oy verme ve seilme hakk tannd. 1974te tm dzeylerde eitim bedelsiz hale getirildi ve 1979/1980 ylnda on iki yana kadar tm kz ve erkek ocuklar eitim iin zorunlu hale getirildi Bu yasal temel, kadn haklarnn gelitirilmesi ve onlarn toplumsal rolnn arttrlmas iin salam bir ereve oluturuyor. Bunlar, kadnlarn eitimi, sal, istihdam ve toplumsal gvenlii asnda dolaysz nem tayor.17 Baas rejiminin laiklii, Orta Doudaki dier lkelerden farkl olduu ve Baasn siyasetinin bir paras olarak kadnlarn meslek sahibi olmasnn tevik edildii dorudur. Ancak, UNICEF raporunun tarif ettii cins eitlii topyas hi bir zaman gereklemedi. nk, Saddam Hseyin rejimi, vahi bir diktatrlkt. Kadnlar de ocuklar onun zorba yasalarndan ve bu yasalarn vahice uygulanmasndan asla kurtulamadlar. Vahi uygulamalar iinde, aile yaamna ok byk zararlar veren durumlar vard. rnein, vatandalar dzeni devirmeye ynelik davranlar yetkililere bildirmek zorunda brakan kararnameler yrrlkteydi. Bu durumda, herkes tekine muhbir gzyle bakyordu. Aile iinde bile bireylerin birbirine gveni yoktu. Sistem kartn ihbar etmemek de sutu, nk...

Daha sonralar Saddamn yetkisini glendirebilmek iin slamdan yararlanmaya almas, laik gndemiyle elimitir. Diktatrln laiklii de kendinceydi. Dini rejim emrine veriyordu. Devrim Komuta Konseyi (DKK) kadnlarn yaam zerinde devlet denetimini artran ve gemie ait tutumlar gnmze tayan kararnameleri pepee kard. Laik olduunu iddia eden bir devlet iin, annesini, kzlarn, kz kardelerini, halalarn, erkek kardeinin kzlarn ve amca kzlarn ldren bir erkek, namus cinayeti iledii dnlrse yasal soruturmadan ve cezalandrmadan muaf tutulmutur diyen DKKnin 110 sayl karar bir aka deildir.18 Belki de en az bunun kadar hayret uyandrc olan, Saddamn ranIrak Sava srasnda Irak doum oranlarn arttrmak iin Nazi benzeri giriimleridir. Devlet tarafndan uygulanan stratejiler arasnda, erkeklerin sava dullaryla evlenmesine mali tevik salanyordu. Bu konuda yaymlanan kararnamede yle deniliyordu: Erkee evlenecei kadn orta okul mezunu ise 200 Dinar, yksek okul mezunu ise 300 Dinar ve niversite mezunu ise 500 Dinar karlksz yardm yaplr. 19 Doum kontrol ve krtaj yasa d ilan edildi. Yasak, kt koullarda gizli ocuk aldrmann yaygnlamasna neden oldu. Saddam, propanga aralaryla medeni bir profil iziyor, yine propaganda sylem ile afilerinde, kendi blgesinde kadnn koruycusu olarak grnyordu. Oysa bu, iki yzl kltrn, kara yzyd. nk gerekler tam tersineydi. Krt kadnlar, zerlerinde her trl aalayc basknn denendii esirlerdi. Cinsiyetlerinin ve etnik kkenleri, onlar iin adeta ifte talihsizlikti. Saddam rejimi, kk ve kken olarak dman bildii Krt halknn kadnlaryla, ocuklar Enfl harekatlar srasnda, nceden tayin edilmi cezalarn infazndan paylarn fazlasyla aldlar. Hem de insanl titreten rneklerle... Onbinlerce kadn olunu, eini, teki yaknlarn kaybetmenin yannda, dorudan darbelerin kurban oldu. Sa kalanlarn mallarna, mlkleri, zenginliklerine el konuldu. Yoksullaan bu insanlar, Araplar arasnda kenara itildiler. BM nsan Yerleimleri Program (HABITAT) 2002 yle diyordu: Yurdundan edilen insanlar arasnda kadnlarn ve ocuklarn ounlukta olduu gzlemlenmektedir: Onlarn ou imdi Erbil ve Derbend-i Han civarndaki kasabalarda, Dehuk ve Sleymaniye kent merkezlerinde ve Sleymaniyenin krsal blgelerinde yaamaktadr. Bu gruplar stnkr barnaklarda yaamaktadr ve yaamlarn nasl srdreceklerini bilmemektedirler. 20 Raporda ayrca, yetersiz yaama alan, ocuklarn yalnz yarsnn eitim olana bulmas, okur-yazar olmayanlarn orann ykseklii, salk bakmnn yetersizlii ve dzenli i olanaklarnn yokluu, ar sonular verecek etmenlerdir denilmektedir.21

Krdistan, 1992 seimleriyle gelen coku dneminde, Baas aile yasasnn en baskc ynlerini budamak iin cesur bir giriimde bulundu. Aralarnda Krdistan Cephesinin kadn parlamenterlerinin de bulunduu komite kuruldu. Komite, slami kurallara gren Arap sistemine kar, Avrupa hayat tarzna yakn yenilikleri gerekletirmek zere ilk aamada evlenme, boanma ve miras hakk gibi kilit konu zerinde almaya balad. Komite, aile ve kadn hayatn Saddam rejiminin baskc yasalarndan temizlemek, insan eitliini salayarak, ksmen de olsa kadna onurunu iade etmek istiyordu. Bu amala, bir erkein alabilecei kadn saysn drtten ikiye indirmeyi, bir erkein, kez bo ol demesiyle karsn boayabildii talak sistemini kaldrmak istedi. Zina davalarnda kadn ile erkee eit davranlmasn salayan deiiklikler n grd. Komite, kamu oyunun destei iin bir dileke hazrlad. Hastane ve okullar dolap 30 bin imza toplad. Ancak, halkn desteine ramen parlamentodaki tutucu gruplar aamad. Ama reform abalar durmad. Daha sonra, aamal olarak sonular alnmaya baland. Krdistan parlamentosu, 2002 ylnda aile hukukunu eriatn kurallarndan arndrd. Namus cinayetini yasal klan boluklar giderildi. 1998den itibaren sivil toplum rgtleri g kazanmaya balad. Erbilde kurulan ve kadn konusunda ilk yerel ve siyasi balantsz sivil toplum kuruluu olan Toplumsal Eylem iin Hatuzin Merkezi, gn getike glendi. Kadn sal, hijyen ve okuma, yazma ile ocuk bakm konularnda nemli almalar yapt. Bu rgt, ayn zamanda medeni kanunun deimesi konusunda youn aba gsterdi. Aile hukukundan eriat kurallarnn btnyle karlmas iin Krdistan Cephesine bask yapt. Sonuta, nemli baarlar elde etti. Boanma, velayet ve miras kanunlar deiti. Namus cinayeti ileyenlere verilen ceza arttrlarak 25 yl hapis ya da idama evrildi. Krdistan parlamentosu, an gereklerine uygun deiiklikler yapyor, ama toplumunun baz paralarnda yerleik tutumlar mevzilerini koruyordu. Krdistannn baz blgelerinde, kz ve erkek ocuk doarken, aileleri byynce birbiriyle evlenmesi iin (beik nian) sz kesiyor, anlayordu. Bu da,byyen ocuklar eilimleri deiince sorunlara neden oluyordu. Krtler arasnda, berdeli denilen, bir aileden kz alp, karlnda kz verme (berdel) gelenei yaygnd. Nitekim, ilura Hardi Erbilde KHPne, blgenin ssz vadilerini ziyaret ettiini ve buralarda her evliliin yakn akraba evlii olduunu grdn anlatyordu. 22 Hardiye gre, berdel ve beik nian bir ok kadn iin psikolojik sorun yayor, ar depresyonlar geiriyor ve giderek artan intihar olaylarna rastlanyordu.

8 Irak Krdistannda Yurdundan Edilmiler

YURDUNDAN EDLM TARH

Krtleri srgn edip yurtsuzlatrma, Baas iktidarn sistematik uygulamalarndan biriydi. Baas iktidar, daha ilk ylnda, (1963) sonraki uygulamalarnn balangcn yapt. Melle Mustafa Barzani, Kerkk petrol yataklarnn Krt zerk blgesine dahil edilmesinde srar edince, misilleme olarak bu blgedeki Krt kylerini yok etti. Balangc sonrakiler izledi. Krtler kyllerinden, kasaba ve ehirlerdeki evlerinden, ilerinden ayrlmaya zorland. Onlarn yerine gney ve merkezi Iraktan Araplar getirilip yerletirildi. Ancak yurtlarndan srlen Krtler, bulunduklar yerlerde de rahat yz gremiyor, eitli biimde bask gryorlard. Yine daha nceki blmlerin tekrar olacak, ama1974 ylnda zerklik yasas dayatlnca, rk bask daha da artt. Asimilasyon sreci hzlandrld. Krt nfusun eritilmesi amacyla, Arap erkeklerin Krt kadnlarla evlendirilmesi, mkafatlanma eklinde prgramlandrlarak zendirildi. Krt bir kadnla evlenen Arpa mlkiyet hakk ve parasal olarak dllendirildi. Krtlerin mlk edinmeleri ve tapulamalar engellendi. Krtler, programl ve sistematik olarak iten karlarak, altrlmayarak kitlesel halde sefalete srklendi. Devlet memuru olarak alanlar tasfiye edildi. Atlmayan Krt memurlar, Krdistann dna srlerek yerlerine Baas militan Araplar atand. Corafik isimler deitirilerek Araplatrld. Krtlerin yldrlp teslim alnmas iin keyfi tutuklama, yarglamadan uzun sre hapishanelerde tutma program uyguland. kence ve cinayetler Baas rejimi adaletinin teki yz olarak artrld.1 Badat rejimi, 1975 ylnda, ranla sorunlar konusunda anlamaya varma srecinde, Krdistann demografik dengesini deitirmeyi snr tanmaz hale getirdi.

Krdistandada Arap nfusu artrmaya hz verdi. Sryani ve Keldanileri de yerlerinden etti. Saddam rejimi, ky ykma kampanyalar at. Ksa zamanda yaklak alt yz bin rejim kurban gmen haline geldi. Bunlarn ou, esir muamelesi grdler. Kolayca izlenebilecei ve denetim altna alnabilecei biimde, byk kentlerin yaknlarnda kurulan kamplara yerletirildiler. zellikle Krdistan ile Badat rejimi arasnda anlamazlk konusu olan ya da petrol yataklarna yakn blgelerdeki (zellikle Kerkk, Hanekin, Mendeli, eyhan, Sincar ve Zaho) insanlar, dayanlmaz bask altna alnarak, evlerini boaltmaya zorlandlar. ok sayda Krt, yurdundan kovularak gneyin bo l blgelerine yolland. Btn bunlara, Irakn idari haritasnn byk lekli keyfi deiikliklerle yeniden izilmesi elik etti. Sonraki on ylda, Irak hkmeti nce kendisi ile Krt kuvvetlerinin denetimindeki blge arasnda bir tampon blge yaratrken, daha sonra da hkmetin denetimindeki blgede srdrlen bir ykm kampanyas ile tahmini olarak 4 bin 500 ky yok edildi. Enfl harekatlar ykmlar hzlandrd. Yz binlerce insan yurdundan etti. Enfl kurbanlarnn ou psikolojik olarak yaral kald. Surete yaayan 73 yandaki Celal Muhammet anlatyor: 10 Nisan 1988de ordu blgemizin etrafn sard. Helikopterleri, tanklar, zrhl aralar, piyadeleri, her eyleri vard. ki gn sonra, kymzde oturan herkes srld. Tm gen erkekler alnp gtrld. Benim oullarm, Abdullah, mer, Samet, Muhammet ve Celav da aldlar. Onlar bir daha gremedim. Buraya geldiimizde hibir ey yoktu. Her birimize yeni bir ev yapmamz iin drt bin Dinar verdiler. Irak ordusu, kymzn olduu yere bir hapishane ina etti. Daha sonra onu yktlar.2 GVENL BLGENN KURULMASINDAN SONRA YURDUNDAN EDLME 1991 ylnda, yeni bir yurdundan etme dalgas balatld. Saddam Hseyinin Krt ayaklanmasna verdii cevapt, bu. Milyonlarca kii ran, Trk devletine uzanan snmac oldu.3 nsan Haklar zleme Komitesi, on iki ylda, yaklak 120 bin Krt ve Sryaninin Krdistandan srldn tahmin etmektedir.4 Srgnler sistematik ve brokratik olarak, ounlukla resmi belgelerin teblii ile yrtlmekteydi. Takiye ve Baziyan kamplarnda kalan her ailenin hikayesi, Baas partisinin Irak Krdistanndaki demografiyi deitirme abalarnda kulland vahi basklar belgelemektedir. Beziyandaki BM-HABITAT kampnda kalan Hasibe adndaki kadnn trajedisi yle:5 Hasibe, kocas ve be ocuu 1991 ayaklanmas dneminde randa yaamaktadr. Ayaklanmadan sonra Kerkke dnerler ve evlerinin Irak ordusu tarafndan yamalanp harap edildiini grrler. Evlerine tandktan ksa bir sre sonra polis ve askerden tehditler almaya balarlar.

Hasibe, Baas partisine katlmamz istiyorlard. Biz bunu reddettik. Kocam Baas partisi yesi olmad iin herhangi bir i bulmas olanakszd diye anlatyordu. 6 Ailenin dostu ve akrabas baz erkekler daha nceden tutuklanm ve hapsedilmiti. Hasibenin kocas, ksa bir sre sonra srann kendisine geldiini anlyor. Kerkkten kap Erbile gidiyor. Hasibe onun kandan sonrasn yle anlatyor: Polis, her gn eve geldi. Beni kocam konusunda sorguya ekti. Zrh aralarla geliyor, evi kuatyorlard. O kadar korkuyordum ki geceleri uyuyamyordum. Hasibe, Erbilde bulunan kocasnn yanna gitmek iin yzn arafla (burka) gizleyerek Kerkkten ayrlyor. Aile 1996 ylna kadar Erbilde kalyor. Sonra Sleymaniyeye geiyor. Sonunda 2002 ylnda kendilerine UN-HABITAT sitesinde konut buluyorlar. Hasibenin komusu Leylann benzer bir hikayesi var. Leyla, 1991 ayaklanmas srecini yle anlatyordu: Bizi, aralksz korkutuyorlard. Ailemiz yeleri ve dostlarmzn ou tutuklanm, hapse atlm ve ikence yaplmt. Kaynbiraderim idam edilmiti. 7 Leyla ve kocas ok kere Emn merkezine gtrlm ve sorguya ekilmiti. Kocas, ayaklanmadan sonra madiyede hapsedildi. Be ay sonra serbest brakld. Aile bundan sonra yurdundan ayrlmaya karar verdi. Leyla anlatyor: rana gidip hayatmz kurtarmak iin ayrldk. Snrdaki bir kampta yaadk. Oras eski bir okul binasyd. ok ktyd. nsani yardmlarla yayorduk. ay sonra, Iraka geri dnmeye karar verdik, nce eklevaya, sonra Erbile gittik. Erbilde bizi KYB destekledi. 1996da Irak ordusu, 1996da Erbile girince, oradan da kap Sleymaniyeye gittik.8 Krtleri kendi aile bireyleri hakknda casusluk yapmaya zorlamak, Saddam rejinin bir baka uygulamasyd. Ali, otuz be yandayd. Saddam rejimin Baziyandaki Tekiye kampna kapatlanlardan biriydi. Ali yaadklarn yle anlatyordu: Bir Krtseniz, Baaslar katlmaya ve doum belgenizi resmen deitirerek Araplamaya zorlanrsnz. Ayrca, elerinde yaamak istiyorsanz, ya kendi halknz hakknda casusluk yaparsnz ya da sizi tutuklayp ge zorlarlar. Erkek kardeim buna dayanamad. Kuzeye gitmek iin buradan ayrld. Bundan sonra Baaslar bana ya kardeimi getirmeme ya da kuzeyde olup bitenler hakknda bilgi vermemi emrettiler. Ben reddettim. Bunun zerine beni hapse attlar. Serbest braklmam iin be yz bin Dinar dedim. Ama beni brakmadlar. Hcremin eni de boyu da birer metreydi. Ben orada yemek, iemek ve uyumak zorundaydm. Yatacak kadar bile yer yoktu. Bu hcrede bazen kii oluyorduk.9 Ali, sonunda zoru baaryor ve bir Arap gardiyana rvet vererek hapisten kayor, 2001de Kerkk terk ediyor, Krtlerin denetimindeki topraklara ulamay baaryordu.

Ali, eim ve ocuklarm alp gtrmler ve bir denetim noktasnda brakmlar. Tm mallarmza el konmu. Bunu kabullenmekten baka are yoktu. diye anlatyordu. 10 nsanlarn Krt kimliini deitirip Araplatrlarak, ok ynl temel kltrel haklarn reddetmeye zorlama bu srecin uygulamalarndan biriydi. nsan Haklar zleme Komitesinin Mart 2003te yaymlanan bir raporunda, basknn daha sonra tarihi yreler, kent ya da kasaba ile okul, hastane gibi kamu binalar ve lokanta, dkkan ile dier zel iyerleri isimlerinin Arapalatrlmas olarak gelitiini belirtiyordu. 11

9 Krdistanda Ekonomik ve nsani ler

ARKA PLAN Irak, gda ihtiyalarn, byk ithalatla karlyordu. Krdistan, bu adan da farkllk gsteriyor, tahl dahil, tarmsal gdalar konusunda, kendi kendine yeterli, hatta fazlalklar Arap blgelerine satyordu. Fakat sava srecinde Krdistan byk zorluklar yaamaya balad. nk, Sadam rejiminin balca hedeflerinden biri de tarm alanlaryd. Hayvan srlerine el konular, balar, baheler kesiliyor, ekin tarlalar yaklyordu. 1988 ylnda balayan Enfl taarruzlar srasnda, zellikle kr topluluklarna ar hasar verildi: Blgenin 3,7 milyon olan nfusunun yzde yirmi bei yurdundan srld. Bu kurbanlar tarmsal retimden de koparlyor, ala mahkum ediliyordu. Bu durum tarm ekonomisini kertti ve krda yaayanlarn ounu Krt zerk blgesindeki kasabalara ya da Saddam rejiminin Krt blgesi dndaki alanlara kurduu yerleim kamplarna gmeye zorlad. Bunun zerine bitiikteki Krtlerle al-verie girdiler. Trk, Suriye ve ran gayr resmi, hatta nemli lekte illegal ticaret ve mal almn salad. Daha sonra Krdistan gvenlik eridi iine alnanca, gmrk kaplar ayr gelir kayna oldu. KDP ve KYB arasndaki ilikiler 1998de iyilemeye balaynca Krt ekonomisi dzelme gsterdi. Ailelerin nemli bir blm, Krt devleti ve uluslararas kaynaklarn salad yardmlara bamlyd. Buna ramen piyasada fiyatlar istikrar kazand. IRAKTA PETROL: KISA BR GENEL BAKI Irakn gcn ve kaderini belirleyen olgu petrold. Irakn tahmini olarak 112 milyar varil olan rezervleri, dnyada bilinen kantlanm ikinci byk rezervdi. Bu adan, Suudi Arabistandan sonra dnya ikincisiydi. 1 Jeologlar, henz bulunmam 100 milyar varile edeer rezervden sz ediyorlard. Irakn Kuveyti igal ve 1991 savandan nce, blgedeki petrol retimi gnde 3,5 milyon varildi. Hemen sonra retim, gnde 300 bin varile dt. Daha sonra retim yeniden ykselie geti. 2002de blgenin aylk retimi gnde 2 milyon varil civarndayd. Temmuz 2002de Irak Petrol Bakan Emir Rait, Irakn 2003 yl sonunda gnde 3,5 milyon varil retebileceini ne sryordu. Bu kukusuz

ar iyimser bir tahmindi: Petrol sanayisindeki uzmanlar srdrlebilir retim kapasitesinin gnde 2,8 milyon varil civarnda olduunu sanyorlard. Irak petrol tesislerinin bakm ve onarm ok yetersiz kalmt. Eski saylan teknolojinin yenilenmemesi, aksaklklar (ar pompalama ve suyla doldurma) yznden tesisler verimden dt. Bir hesaba gre, Irakn petrol tesislerini iyiletirilmesi iin 30-40 milyar ABD dolarlk bir yatrm gerekiyordu.2 BM Gvenlik Konseyinin darya satlacak petrol hacmi zerindeki snrlamalar kaldrmas zerine retim artt. Buna karlk, ihracat Gvenlik Konseyinin onaylad yollardan yaplmas zorunluluu getirildi. Buna uymayan ihracat, kaaklk olarak deerlendirilecekti. BM 986 sayl kararyla, ihra edilecek petroln en az yarsnn Trkiye zerinden yaplmasn, bunun iin Trk-Irak petrol boru hattnn kullanlmasn kararlatrd.3 Ayn zamanda, Krfezdeki Mina el Bakr limanndan da ihracat yaplacakt. Ceyhan Avrupa piyasalarna, Mina el Bakr ise douya hizmet verecekti. Irak petrollerin yzde 60 ile 70i in, Sudan, Pakistan, Vietnam, Msr ve talya gibi lkelerdeki irketler tarafndan satn alnmaktayd.4 Petroln geri kalan ksm Tatneft, Slavneft, Sidanco, Rosnefteimpex, Soyuzneftegaz ve Zarubhezneft gibi Rus firmalarna satlmaktayd.5 ABD Irak petrolnn nemli son kullanclarndan biriydi. Ocak 2003de Irak petrollerinin Avrupaya ihracat gnde 430 bin varil ve Asyaya ihracat ise gnde 140 bin varilken, Amerikann ald petrol yaklak gnde 1,2 milyon varildi.6 Resmi kanallardan yaplan sata ek olarak Irakn yasad yollardan Trkiye, Suriye, rdn ve rana ihracat yapt iddia edilmektedir.7 IRAK KRDSTANINDA PETROL: KISA BR GENEL BAKI Krdistann Kerkk ehri civarndaki petrol, ilk kez yirminci yzyln balarnda kefedildi. 1925 ylnda, ilk iletme imtiyaz, British Petroleumun, Royal Dutch/Shell ve TotalFina Elfin ncl Fransz firmas ile birlikte ortak olduklar, Trk Petrol Kumpanyasna verildi. Kerkk bundan sonra Krtler ile Badat rejimi arasndaki ilikilerde dm noktas oldu. Badat rejimi, daha 1920lerde Krtler ve Sryanileri blgeden kovarak, yerlerine Araplar getirmek yoluyla, blgenin demografisini deitirme giriimleri yapld ne srlmt.8 Melle Mustafa Barzani, 1963te Baas rejimiyle zerklik konusunda grrken, onun Kerkk ve Musulun kuzey batsndaki petrol yataklarn da Krdistana katma srar, grmelerin sonusuz kalmasna neden oldu. Baas rejimi, 1947 nfus saym sonularna dayanarak, Krtlerin Kerkk nfusunun yzde yirmi beinden azn ve vilayetin nfusunun yzde elli n oluturduunu gsterdiini ne sryordu.9 Krdistan, Kerkkn dnda da nemli petrol kaynaklarna sahipti. Bay Hasan, Cambur, Habbaz, Saddam ve Ayn Zala Butmaya Sufaya

bunlardan bir kayd. Saddam Hseyin rejiminde, Krt petrol retimi, Kuzey Petrol irketi (NOC-Northern Oil Company) tarafndan yaplmaktayd. Bu irketin tesislerini yzde altm Birinci Krfez Sava srasnda hasar grd. BORU HATLARI Irakn ihracat kaplarndan en by, 1100 kilometre uzunluunda, bir metre apndaki Kerkk-Ceyhan boru hattdr. Bu hattn en yksek kapasitesi gnde 1,1 milyon varildir. kinci paralel boru hattnn en yksek kapasitesi gnde be yz bin varildir ve dsatm yaplan normal petrol Basraya tamak zere tasarlanmtr. Birinci Krfez Sava srasnda pompalama istasyonlarnn ve petrol terminallerinin grd hasar nedeniyle boru hatlar uzun zaman tam kapasite ile iletilemedi. Irak hkmeti, 1975te iki yne de taama yapabilen kuzey-gney stratejik boru hattn ina etti. Bylece Kerkk petrollerinin Krfez limanlarndan yklenmesini ve gneydeki yataklarndan karlan petroln Kerkk zerinden hattyla aktarlmasn salad. Austos 1998de Irak ve Suriye, Kerkkteki elli yllk boru hattnn yeniden almas konusunda anlatlar. 2000 ylnda BM yaptrmlar inenerek, hatn yeniden iletmeye ald ne srld.10 YAPTIRIMLAR Saddam rejimi, 1Austos 1990 tarihinde, Kuveyti igal edince BM Gvenlik Konseyi ertesi gn toplanp 660 sayl kararla, Irak kuvvetlerinin derhal ve koulsuz olarak ekilmesini istedi.11 Saddam geri adm atmayca, drt gn sonra yeni bir kararla yaptrmlar balatt. Karar, devletlerin, Irak ve Kuveytten ithalat ve bu lkelerden kl mallarn kullanmn yasaklyor, Irak ile Kuveyt kl mallarn ve rnlerin dsatm tevik iin ... herhangi bir etkinlik yapmasn nlyordu.12 Amerika ve mttefiklerin mdahalesinden sonra 1991 ubat atekes ilan edilince karar deitirildi. 687 sayl karar ile, Kuveytin egemenlik, bamszlk ve toprak btnlnn yeniden tesisinden, meru hkmetinin geri dnnden duyulan memnuniyet belirtiliyordu. Ayn kararda Irakn petrol satna konan yasak korunuyor, gda ile temel sivil gereksinimleri karlamak iin gereken malzemelerin satlmas zerindeki yasa ise kaldryordu. Irak bu kararn ana koullarna uyduu zaman geri kalan tm yaptrmlar kaldrlacakt. Kararn ana artlar, Irakn tm kitle imha silahlarn imha etmesini, Kuveytin egemenliini tanmasn; Kuveytli ve dier uluslardan tutsaklar serbest brakmasn ve sava tazminatlarn petrol gelirlerinden denmesini n gryordu. BMnin yaptrmlar, Irakta hayat zorlatrmt. Deiik kurulularn temsilcilerinden oluan bir heyet Irakta inceleme yaptktan sonra Mart 1991te yaynlad raporunda, ihtiyalar hzla karlanmazsa,

Irak halk ok ksa bir sre iinde, salgn hastalk ve alktan lmler ieren bir felaketle kar karya kalabilir deniyordu.13 Oysa, Irak rejimi, Gvenlik Konseyinin daha sonra ald 70614 ve 712 sayl kararlar15 bata olmak zere teki kararlarna uysayd, halkn temel ihtiyalarn karlayacak miktarda petrol satna izin verilebilirdi. Irak, BMnin yerinde kitle imha silahlar aratrmas yapmasn nlemek iin konsey ararlarn reddetmiti. BM, Saddam Hseyinin elinde hala nemli miktarda kitle imha silah olduu inancyla (bu inan, Iraktan kaan yksek rtbeli memurlarn aklamalar ile beslenmekteydi) Saddamla uzlaamyordu.16 Daha sonraki srele, Irakla BM arasnda ok sayda grmeler yapld. Gvenlik Konseyi ile Badat arasnda Mays 1996de bir uzlama Belgesi imzaland. IrakA kontroll petrol ihra imkan saland. Karlnda, ilk parti gda maddesi partisi Mart 1997deIraka ulat. Iraka alt ayda bir iki milyar ABD dolarlk petrol satma izni veriyordu. 1998de, bu miktar 5 milyar 26 milyon dolara ykseltildi.17 Petrolden salanan gelirin yzde yirmi bei sava tazminat olarak denecekti. yzde 2.2si BM Iraktaki operasyon masraflarn karlyordu. Binde 8i silah denetimleri programna ayrlmt. Geri kalan gelirin yzde 72si insani yardmlar iin kullanlacakt. Bunun da yzde 13 Krdistann vilayet iin ayrlmt. Gelir blmn, BMnin 10 kuruluu tarafndan ynetilecekti. Bu kurulular arasnda BM Irak nsani Yardm Koordinatrl (UNOHCIUN Office of the Humanitarian Coordinator in Iraq), Gda ve Tarm rgt (FAO-Food and Agricultural Organisation), BM nsan Yerleimleri Program (UN-HABITAT-UN Human Settlements Programme), Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (ITU-International Telecommunication Union), BM Kalknma Program (UNDP-UN Development Programme), BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO-UN Educational, Scientific and Cultural Organisation), BM Uluslararas ocuklara Yardm Fonu (UNICEF-UN International Childrens Emergency Fund), BM Proje Hizmetleri Brosu (UNOPS-UN Office of Project Services), Dnya Gda Program (WFPWorld Food Programme) ve Dnya Salk rgt (WHO-World Health Organisation) yer almaktayd. GIDA N PETROL PROGRAMININ ELETRS Gda iin Petrol Program, lkenin her yerinde saysz insan iin olduu gibi Krt blgesinde oturanlar iin de bir kurtulu olana oldu.18 Yine de bu programa, Krt toplumundan, blgede alan hkmetler d kurululardan ve ilgintir dier BM kurulularndan bir dizi eletiri geldi. Yardm kurumu, Irak hkmetiyle ilikilerini tehlikeye atmamak iin Krt devletinin adn asla azna bile almad. Programn kuzeyde Krdistan ynetimi, aktif almasna ramen, uzlama belgesine taraf olanlar, yalnz BM ve Irak hkmetiydi. BM kuruluu UNICEFin 2002 raporu, ilgili tm taraflar OFFPnin karmak yasal ve siyasi erevesinden

etkilenmekte ve sk sk bunalmlarla karlamaktadr diyerek bunu itiraf ediyordu.19 Krdistannn iki ana siyasi partisi, BMin programn dzgn ynetilmesinden ok, dikkatini Irak hkmeti ile atmaktan kanmaya ayrdndan ikayet ediyorlard.20 Krdistan ynetiminin yaknmas, UNICEFin raporu ile de byk lde akmaktayd. Raporda yle deniliyordu: Iraq hkmeti, nemli bir siyaset deiikliini kuzey vilayeti kopartma giriimi olarak alglayabilir. Kuzey Iraktaki nemli siyasi ve idari konularn tartlmasnn nndeki engeller, programn etkisini ciddi lde etkileyecektir.21 Rapor ayrca, OFFPnin balangcndan beri programlarn ou iin planlama, kaynak ayrma ve uygulamayla ilgili uzun vadeli ve kapsaml bir siyasi ereve var olmamtr gzlemini yapmakta, programlarn planlama ve uygulamasnda gn birlik yaklamn ar bastn belirtmekteydi.22 te yandan, harcamalar gecikerek yaplyordu. rnein, 2002 Austosu itibariyle tm program dneminde ila iin ayrlm fonlarn yalnz yzde 29u harcanmt. Aralarnda tarm, maynlarn temizlenmesi, elektrik ve eitimin olduu pek ok sektrde, BM kaynaklarndan doru veri elde etme olana, tek kelimeyle, yoktu. Konut program ise son derece yava yryordu.23 Badatn yardm almalarna fazla kart24 bunun da BMin Irak hkmeti ile yapt anlamadan kaynakland vurgulanyordu. Badat ise Krdistana giden yardmn yollarn kesiyordu. Bir Krt Bakan yle diyordu: Saddamn dmanca tutumu ve BM brokrasisi, parann Krdistan g iin harcanmasn nlyor. Pek ok projemiz, Saddam tarafndan beenilmedii iin engellendi. Mesela, elektrik retimi iin hidroelektrik projeleri sunduk. Ama bunlar, Irak hkmeti tarafndan engellendi. Ayns Sleymaniyede byk bir hastane iin de oldu sonu olarak BM burada olumlu bir etki brakmad.25 Yalnz Saddam ynetimi deil, komu baz lkeler de petrolden elde edilen gelirlerin Krtlere gitmesini engellemeye alyordu. Ayn bakan, Trk devletinin BM Gvenlik Konseyine bir ikayette bulunarak Krdistan bir bank ama programn bozduunu sylyordu. Trk devleti, Krtlere giden yardmlar yakndan izliyor, frsat bulduka engeller karyordu. BM kurulular, Badat ile atmaktan kanmak iin Krdistann bakanlklarn resmi olarak tanmad. te yandan, bu bir elikiydi. nk, resmen tanmadklar Bakanlarla, her gn resmi ortak resmi alma yapyorlard. Ortak projelerin tamamlanp tamamlanmadn Krdistan Bakanlklar karar veriyordu. BM kurulularnn, Badatn abalar ile akarak Krt zerk blgesinin ekonomik gelimesini engellediini ne sren ok sayda sulama yapld. Tarm sektrnn kme aamasna gelmesi buna balanyordu. BM Kalknma Programnn (UNDP) Krdistan iin yapt bir dizi tavsiyeden

yalnz bir ka uygulanabildi. Bazlar ve zellikle Krt ynetimi buna ek olarak, BM kurulularnn gda ve yakt gereksinimlerini az tahmin ederek yanlmasn ve krsal ekonominin canlandrlmas gerektiini kavramayarak nlem almamasn, BMin eitli organlarn blgede bir arada bulunmasnn yaratt eksiklikler olarak grdler. AMBARGO Saddam Hseyin, 1991 Ekiminden itibaren Krdistan ekonomik kuatma altna ald.26 Badat, yakt ve gda mallarnn Krdistana gtrlmesini engelledi. Saddam Hseyin, Temmuz 1992de aka gda ve yakt yasaklad. Bu durum, ktlk yaratt. Elektriksiz olan Krdistanda, aydnlatma arac olarak kullanlan gazyann fiyat iki yz kat, pirincin fiyat seksen kat arttrd. Dier temel mallarn fiyatlar da ayn astronomik llerde artt.27 Badat, Krdistan ekonomik kuatma altnda ezerek teslim almak iin akla gelen tm taktikleri kullanyordu. Saddam, Krdistan a brakmak iin retilenleri de yksek fiyatla satn alyordu. boucu kskac ancak ksa sreler iin gevetebildi. Kaakl zendirdi. Krdistan buday lkesiydi. Ama ktlk ekiyordu. nk Sadam tarlada yakamad buday yksek bedelle satn alyordu. Irak hkmetinin elemanlar, ayrca BM ve dier yardm kurulularnn alanlarna saldr ve tacizlerle Krdistana insani yardm ulamasn sabote ediyordu. Yaptklar arasnda, bombalama, kurunlama, tehdit, arama, zorla para szdrma, aralarnda aralarn da olduu mlklere saldr ve zoralm, fiziki saldr, el bombas ve hatta roket atarlarla saldrlar vard.28 Krtler, bu konuda uluslararas kurululara yaptklar ba vurularda sonu alamadlar. Saddam Hseyinin koyduu ifte ambargoyu delemediler. PARA BRM Krdistan, Birinci Krfez Savandan sonra vilayet pratikte kendi para birimini kulland. Bu, svirede baslm ve eski Irak Dinar diye bilinen parayd. Irak, 1992 ylnda misilleme ile bu paray btedavlden kalkt. Ama Irakn karar Krdistan etkilemedi. Bir lde svirede baslm Dinarlar snrl sayda olduu iin ABD dolarna kar deerini korudu. Bir dolar, on ile on iki dinar arasnda deien deere sahip oldu. Bu Irak ynetiminde kullanlan para birimine daha yksek bir deerdi. STHDAM Krdistanda istihdama ilikin gvenilir istatistikler bulunmamakla birlikte, UNOHCI tarafndan 2000 ylnda yaplan bir aratrma isizlik

orannn yzde 5 ile 12 arasnda deitiini gsteriyordu. En nemli iveren ise devlet grnyordu. Yetikin nfusun yzde 30u devlet hizmetlerinde, yzde 22si tarmda, yzde 24 ulatrma, yzde 18i hizmet sektrnde ve yalnz yzde 5i imalat/sanayi sektrnde alyordu. Krdistanda, ok insan birden fazla i yapyor, kalc ilerinin yan sra, geici alma olanaklar aryordu. ok kiinin yurdundan edilmesi, kentleme ve atma yznden eski tarm emekilerinin kentlerde ve kasabalarda gnlk geici i aramaya balamasyla bir lke ii emek pazar oluuyordu. Krdistann eitli bakanlklar, kendi haline terkedilmi tarm ekonomisini yeniden canlandrmak zere, krsal blgelerden gelen gn ynn geri evirmeye ynelik aratrma programlar yrtyordu. SVL TOPLUM KURULULARI BM kurulular yan sra, ok sayda sivil toplum rgt de 1992 ylnda Krdistanda alt. lk sivil toplum kurulularnn (STK) ou BMnin arsna uyarak, 1991 sava ve ardndan gelen ayaklanmann sonrasnda, yardm abalarna destek vermek zere geldi. Badatta brosu olan STKlarnn etkinlikleri, Badat rejimi tarafndan en dk dzeye drlp, ilev gremez hale getirilmeye alld. Sonuta, ou almalarnn byk bir blmn ya da tmn Krdistana tamak zorunda kald. Bu kurulular iin gereken mali kaynak, balangta Birleik Krallk Uluslararas Kalknma Bakanl (DFID-Department for International Development), Avrupa Birlii ve ABD Uluslararas Kalknma Kurumu (USAID-US Agency for International Development) tarafndan salanmaktayd. 1996 ylnda KDPnin Saddam Hseyinle ortaklaa Erbile saldrsnn ardndan, bir ok STK durumunu deerlendirdi ve aralarnda Oxfam ve Snr Tanmayan Doktorlar (Mdicins Sans Frontires) da olmak zere bazlar blgeden ayrlmaya karar verdi.29 Kimilerine gre, STKlarn alma koullar,rnek olacak dzeyde iyi idi. Ancak, baz raporlarda gre, KYB ve KDP onlarn almalarna baz snrlar koyuyordu. rnein, iverenlerden deil, balangta kiisel dzeyde vergi alnyor, STKlar izlemeye alnyordu. Bu gibi giriimler, almalar olumsuz etkiliyordu. Krdistannda en nde grnen STKlar arasnda, ocuklar Kurtaralm Fonu (Save the Children Fund), Yallara Yardm (Help the Aged), Mayn Danma Grubu (Mines Advisory Group) ve bir Japon kurulu olan Bar Rzgarlar (Winds of Peace) bulunmaktayd. Tm bu kurulular, Krdistann anayasal belirsizliklerinden kaynaklanan zorluklarla karlatlar. Daha balangcndan, Badat Krt Ynetiminin meruluunu tanmay reddettii iin STKlarn ou yasad alyorlard. Krdistanna snr olan lkelere bamlydlar. Irak hkmeti STKlar ile BM arasna kama sokmakta da baarlyd. BM kurulularn, STKlaryla ban kesmeye ve onlara kaynak salamalarn durdurmaya zorlamak iin BM personelini veto etme yetkisini

kullanyordu. STK yetkilileri, bu yzden BM personeli tarafndan yok sayldklarn ve toplant tutanaklarna alnmadklarn ya da onlarla ancak alma saatleri dnda, gayr resmi grme yapabildiklerini belirtiyorlard.30 Badatn veto yetkisini kullanarak, nc Dnya ya da Arap lkelerinden olmayan BM iilerinin lkeye girmesini engelledii ynnde de iddialar vard. Saddam, BM personelinin sivil toplum kurumlaryla ilikilerini engellemeye, ynlendirmeye alt. Birok STKlar, lkenin ya gneyi ya da kuzeyinde almay semeye zorlad. Merkezi Birleik Krallkta olan Mayn Danma Grubu (MDG) az sayda yabanc, ama 700 yerel personelle altryordu.31 ran-Irak Sava ve 1980lerin sonunda Krtlere kar harekatlar srasnda denmi maynlar temizlemek amacyla 1992de Krdistanda bir alma balatt. MDG, 1992 ylndan beri yarm milyon mayn ve patlamam patlaycy imha ettiini, milyonlarca dnm topra temizleyerek bahe ve tarm kullanmna kazandrdn ne srmektedir.32 MDGnin dier programlar arasnda, mayn tarlalarn gvenli blgelerden ayran iaretleri koymak, maynlarn hareket etmesini engelleyen itler oluturmakt. Krdistanda ayrca maynlarla patlamam mhimmat temizleyen ve imha eden yerel ynetimler, BM kurulular da vardr . ocuklar Kurtaralm Fonu Iraktaki almalarn Birinci Krfez Savandan sonra, ran ve Trkiyedeki snrlar geen Krt snmaclara yardm ederek balamtr. Irak merkezi hkmetinin dmanca tavr bu rgtn Krt blgesi dndaki almalar durdurmasna ve Irak Krdistanndaki almalarna Irak hkmetinin rzas olmadan, blgeye Suriye ve rdn zerinden ulaarak devam etmesine neden oldu. ocuklar Kurtaralm kurumunun ilk resmi grevi yurdundan edilmi insanlara barnak malzemeleri ve gda gibi acil yardm salamakt. Ancak 1990lar boyunca, kylerin yeniden kurulmas ve yollarn yaplmas programlarna, eitim tesislerinin onarlmasna, tarmsal yardm alanlarndaki almalara da katld. 1999dan sonra ocuklar Kurtaralm, toplumsal kalknma, toplumsal seferberlik ve yerel ynetimlerin ve STKlar iin kapasite inas konularna odaklanan uzun erimli bir program gelitirdi.33

10 Krtlerin Dalardan Baka Dostu Yoktur

TRKYE: ZOR BR KOMU Trk devleti, 1990l yllar boyunca, adeta Saddam Hseyin rejiminin brakt boluu doldurmak isteyen bir abayla Irak Krdistannda varln gstermeye yneldi. Trk devleti, kendi Krtlerine kar uzlamaz bir tutumla katyd. Krtlerin snrl da z ynetimi, dil haklar, siyasi fikirlerini belirtme haklar yoktu. Onlarn etnik kimliklerinin aralarn bile reddediyordu. Kendi Krtlerini bastrma abasndayken, gneydeki gelimeler Ankaray endielendiriyordu. Ankara, gney Krtlerinin izledii ayrlk hareketin kendi Krtlerine srayacandan korkuyordu. Dahas, Trk devleti, NATO iinde, ABDden sonra ikinci byk orduya sahip olmasna ramen, son yirmi ylda, gerilla sava veren PKKya kar zorlanmt.1 Trkler, zorlanmadan kaynaklanan insan haklar ihlalleri yznden, batdan hem knayc hem de yattrc szler duyuyordu. Trkler, korkular yznden, kendisinin Krt sorunu olarak tanmlad durumu daha da ktletirmemek iin Saddamn basklardan kaan yz binlerce Krde, kaplarn amam, snma hakk tanmamt. Snmaclar reddeden ilk karar, uluslararas kamu oyunca knand. Ancak, koalisyon glerine hava sleri verince tepki azald. Belki aka gibi gelecek ama, gzlemciler, Krtler iin gvenli blgenin kurulmasnda, ABD Bakan George Bushun Trkiyenin Irak Krtlerinden duyduu korkuyu giderme etkin rol oynadn ne sryorlard. 2 Uluslararas koalisyonun Krtler iin gvenli alan kurmas,Trkleri Krtlere yardm etme ykmllnden kurtard. Fakat, ardndan zerk blgeden duyduu korkular gndeme geldi. Trk hkmeti snrda olduu Suriye ve ran gibi Krt Federal Devletinin kurulmasna karyd. Ancak 1992 ylnda, Celal Talabani, iddia ettiine gre, 1992 ylnda, Babakan Sleyman Demirele Krdistan ilhak edebileceklerini syleyerek, ilikileri glendirdi.3 Krdistan cephesi, Ankaray kzdrmamaya alyordu. Bu amala Trk ordusuna PKKye kar taarruzlarna bile yardm etti. Trk kuvvetleri, 1995 ylnda, PKKye kar daha geni lekli bir saldrya giriti. Krdistannda bulunduundan phelenilen 2,500 PKK gerillasn yok etmek etmek iin 35 bin askerini blgeye soktu.4 Trkiyenin igaline KDPnin destekledii algs, PKKnn KDPye kar (iddiaya gre hem KYBnin, hem de ran hkmetinin de destekledii) bir saldrya girimesine neden oldu. ABD ile ilikileri ve NATO yesi olan

Trkiyenin snrlarna bu kadar yakn bir blgede konumlanmas ran telalandrd. Trk devleti, PKK gerekesiyle, 1995de slendii Krdistanda, kalc olmaya alt. Bu gerekte Krdistana kar bir tehditti. Trk devletinin giritii saldrlarda, fazla sivil can kayb olmad. Ama, UNHCR binlerce Krd atma alanndan kartt. nsan haklar gruplar, igal kuvvetlerinin ikence, cinayet ve yaklak 70 kyn yklmas da iinde olmak zere ok sayda insan hakkn ve insan haklar hukukunu inediini belgelediler.5 1995 ylnda snr tesi harekat srasnda Trk askerlerinin Irak Krdistannda yedi Krt oban ldrmesi ve yaralamas ile ilgi olarak Krt nsan Haklar Projesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde dava at. 6 Trk devletinin Krdistanda dzenledii harekatn ap batl liderleri telalandrd, zellikle Fransa ve Almanya igali knadlar ve orantsz bir yant olarak tanmladlar. Almanya daha da ileri giderek, Trk deniz kuvvetlerine iki firkateyn inasnn finansman iin ayrlm olan 106 milyon ABD dolar tutarndaki sbvansiyonu geici olarak dondurdu.7 ABD Bakan Clinton ynetiminin tutumu kararszlk sergiledi. Bakan nce terristlere kar snr tesinde nlem almann gerektiini anladn belirtti, ama sonra Ankaray harekatn sresi ve yaylmnn snrl olmas konusunda uyard.ABD Kongresinin bir dizi yesi, Trk devletine sert eletiriler ynelttiler. Bu arada igalde kullanlan ve aralarnda F-16 avc uaklar, helikopterleriyle ve M-60 tanklarn satt iin ABDnin rolne dikkat ektiler. 8 Fakat, dnyann tepkisine ramen, bu ilk igal denemesi olmad. 14 Mart 1997 tarihinde, yeni bir istila dalgas gelitirildi. Trk ordusu, yine KDPnin onay ve desteini aldn ne srerek, tahminen 50 bin askerle Krdistana girdi. Trk tarafnn iddiasna gre, ama yine PKKyi etkisizletirmekti. Ancak, slam yanls hkmet olaydan haberdar edilmedi. Ordu, iharekat baladktan on iki saat sonra ilk kez bilgi verdi. Generaller, daha sonra hkmeti, bu giriimi baarsz klmak iin yeterli para salamamakla suladlar. Trk devletinin tutumu tutarl deildi. Bir yandan da girmek istedii Avrupa Birlii, NATO iindeki yeri ve rol, Kbrs sorunu nedeniyle durumu giderek karmaklayor, tutarsz klyordu. te yandan, zlmemi Krt sorunu da nnde duruyordu.. 1PKK Abdullah calann 1999 ylnda Amerika tarafndan karlmas, tutuklanmas ve yarglanmasna9 ve calann daha sonra bir atekes ars yapmasna karn eski PKK gerillalar, hem Trkiyede hem de Irak Krdistannda etkin olmaya devam ettiler. Trkiye ordusu, gney Krdistannda oluturduu 15 kilometrelik bir gvenlik blgesi iinde yaklak 5 bin kiilik bir askeri varlk tutmaya devam etti. Trkler asndan bu say, Irak Krdistanna askeri ve siyasi karmay srdrmek iin yeterli gereke saylyor. IRAKTAN TES: TRKYE, RAN VE IRAK KRTLER

Daha nce deindiimiz gibi, Krt halk benzer byklkteki dier halklar kadar homojen olmamakla birlikte, dnyada devleti olmayan en byk ulus olarak tanmlanmaktadr. Ancak uluslar ortak izgilerin yan sra dini, kltrel ve siyasi kimlik asndan ok byk farklar ierirler ve temsil ederler. Krtlerin, iinde yaadklar devletlerden grdkleri uygulamalar byk benzerlikler gstermektedir. Tm Krt blgeleri boyunca hkmetler halk denetim altna alma, boyun edirme, zerklik ve kltrel haklar reddetme, ekonomik adan kenara itme salamak asndan ayn taktikleri benimsemilerdir. Baz durumlarda devletler, Krt sorunu ile baa kabilmek iin birbirleriyle ibirlii yaparak ortak stratejiler gelitirmi ya da Krtlerin sempatilerinden yararlanarak, aralarndaki siyasi, kltrel ayrlklar ktye kullanarak Krd Krdle kar karya getirmilerdir. Tek bir Krt kimlii yoktur ancak, snrlar reddeden ya da snrlar aan Krt kimlikleri vardr. O yzden, Krtler arasnda tm blgeyi kapsayan ilikiler her zaman karmak ve derin olmutur. Snrlar belirleyen sradalar, dil, kltr ve aile srekliliini ortadan kaldrmazlar. Krtlere kar yrtlen Irak harekatlarnn zelliklerinin ou -kylerin yklmas, kyllerin yerlerinden edilmesi, tehdit, keyfi tutuklama, insanlarn aklanamayan biimde kayboluu ve sivil halka kar askeri harekatblgenin dier gleri tarafndan da uygulanmtr. Krtler blgenin her yerinde farkl zamanlarda ve farkl derecelerde olmak zere, kendi dillerini kullanma konusunda snrlamalar, yasaklarla karlamlardr. Egemen devler bile kendi snrlarna fazlaca sayg duymamlardr. Trkiye, Irak, ran ve Suriye arasnda ok uzun sreden beri varolan bir anlama, kendi terristlerine, dierinin topraklarnda saldrma hakk tanmaktadr. Son on ylda ok kez Trkiye, blgede yerleik Krtlerin durumunu hie sayarak, on binlerce askerini Trkiye-Irak snrnn tesine gndermitir. Bunlar, sivillerin lm ve kylerin yklmas ile sonulanmtr. Krtler, Birinci dnya Savandan sonra kendilerine dayatlan yapma ulusal farllklara (Irak Krd, Trkiye Krd, Suriye Krd, vb.) katlanmak zorundayken, ounlukla ektikleri ilenin ayn olmasyla birleirler. Son yirmi yldr, Trkiye, ran ve Irakn hkmetlerinin ve askeri kurumlarnn uygulad aralar, en azndan belirli dnemlerde birbiriyle ayn olmutur. Irak Krtlerinin yaad ky ykmlarnn benzerinin, belki de blgedeki bakalarna gre en arpc biimde yaand yer Trkiyedir. KHP, Trk devletinin, 1985den sonra byk lekli altyap projeleri (zellikle baraj inaatlar) nedeni dahil, askeri adan sakncal bulduu iin ykt ya da boalttrd yaklak 4 bin kyden, 3 milyon Krdn yurdundan edildiini tahmin etmektedir. Buna ramen Trkler, Saddam Hseyinin despot rejiminin uluslar topluluu nnde tuttuu yere gre ok farkl deerlendirilmektedir.Ancak uygulamada snrn te tarafyla ok belirgin paralellikler gsterir. Trk Cumhuriyeti (TC) 1923de kurulurken, onun lideri General Atatrk, Krtlere belir bir derecede zerklik ve kltrel haklar tannaca

garantisini vermiti.10 TCnin varl tanndktan sonra, bu garanti unutulup silinmi, tek dil ve tek halka dayal bir devleti n gren radikal bir program uygulamaya koymu, Krlerin varl da yok saylmt. Buna Kemalist program deniyor, Krtlerin asimilasyonunu n gryordu..11 Krtler, buna karlk, 1925 ylnda aydnlarnn nclnde ayaklandlar. Trkler, ayaklanmay bastrmak adyla ok sert davrandlar. Says bilinmeyen, ama ok miktarda insan ldrlerek Krtlere gz da verildi. Binlerce ky yaklp ykld. Ynsal srgn yapt. Srgn kampanyas yaklak 20 yl srd. 1934de blgeyi alana ayran bir iskan plan hazrlayp uygulamaya koydu. Krtler, kendi yurtlarndan koparlarak kitleler halinde, Trklerin ounlukta olduu blgelere srldler. Krtler arasna da, Kafkas, Bulgaristan ve Yunanistan gmenleri yerletirildi.12 Krtleri yurdundan etme kampanyas 1946da sone erdi. 1950ler boyunca Trk hkmeti Krtlerin kendi topraklarna dnme izni vermeye balad. Ancak bu nefes alma sresi ksa srd. Krtler arasnda balayan kaynamalardan sonra, 1978 ylnda, liderliini Abdullah calann yapt Partiya Karkeran KurdistanKrdistan i Partisi (PKK) kuruldu. General Kenan Evren ve kuvvet komutanlar 1980 ylnda, askeri darbeyle Trk hkmetini devirince, Krt kimlii yeni bir bask emberine alnd. Hatta, zel konumalarnda kendi dillerini kullanlmalar bile yasakland. PKK 1984 ylnda, Trk devletine ba kaldrp silahl atmaya balaynca, bu zorbalk ve terkedilmi iskan stratejisinin geri dnmesine neden oldu. PKKy destekleyen genler, katlm iin ayrlp Lbnan, Suriye ve Iraka gemeye baladlar. Katlmlar oald. Krtlerin ylba olan Newrozda Trk askeri kuvvetleri, daha sonra Trk devletinin maa verip silahlandrd para militer birlikler Ky korucularna kar gerilla harekatlar yayld.13 Trk devleti, sivil Krtlere kar Saddam rejiminin uygulad Enfl harekat benzeri eylemlere giriti. Krt halkndan nemli destek alan Krt gerilla gleri, lmcl bir atmaya girdi. Bu arada, Trk devletinin ky ykmlarna neden bu kadar evkle sarldnn nedenleri konusunda, daha sonra farkl gerekeler ne srld. 14 Belli ki, Kemalist kltrel asimilasyon ilkesi, bu konuda da nemli bir rol oynad. Cumhurbakan Turgut zal, (kendisi de yar Krt olduunu sylyordu) Krt blgesinde, Krtlerin ounluk olarak aznln bulunmasnn devletin dokusuna bir tehdit oluturduunu sylyordu.15 Trk devleti, Cumhurbakan zaln iaret ettii tehlikeyi ortadan kaldrmak zere, Krtleri yurtlarndan srmeye balad. TC, 1990l yllar boyunca bu siyaseti srdrd. st dzey askeri kurmaylar 1994te ky boaltmalarn PKKyi yenme stratejisinin bir paras olduunu kabul ediyordu.16 Ky ykmlar, orada oturanlarn PKK savalarna lojistik destek verdiklerine misilleme olarak da uygulanyordu. Kyler, (Irak Kurdistanndaki Cah sistemine benzer) ky koruyuculuu sistemine katlma zorlamayla balyordu. Korucu olmay reddeden kyler yaklp yklyor, kyller ge zorlanyor, blge insanszlatrlyordu. Yakma ve ykmdan nce, ou zaman

kyllerin kimlii tespit ediliyor, fotoraf ekiliyor ve bir numara veriliyordu. 1990larn bandan balayarak, zellikle 1991de Irak Krtlerinin byk gyle birlikte, ky ykmlarnn itici nedeni, oradaki zerk blgenin uzantsn nlemekti. Ky boaltma siyaseti ve Trk gvenlik kuvvetlerinin insan haklar hukukunu ineyen davranlar, uluslararas insan haklar rgtlerinin (zellikle Krt nsan Haklar Projesi ve nsan Haklarn zleme Komitesinin) ve baka kurulularn yaygn knamalarna neden oldu. Trk devleti, bu sici yznden, Avrupa Konseyi ve ye olmak istedii Avrupa Birlii ile Strasbourgdaki Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan yakn takibe alnd. 1998 ylnda Avrupa Konseyi G Komitesinin 1998deki raporunda yle deniliyordu. Ky koruculuu sistemine katlmay reddeden kylerin boaltlmas ordu tarafnda ar g kullanlarak ve sivil gzetim olmaksnz gerekletirildi. Bu uygulamaya ounlukla mlklerin imha edilmesi ve cinsi taciz ve aalama, dayak ve yargsz ldrmler gibi dier insan haklarnn inenmesi de elik etti. 17 Ky boaltmalar, ikence ve insan haklarnn dier ar ihlalleri 1999 ylnda Abdullah calann tutuklanmasndan sonra da srd. nsan haklar konusundaki iyiletirmeler kat zerinde kalan reformlar oldu. Trk hkmetinin Krtlere kar siyaseti hala ciddi endieler uyandrmaktadr.18 ran Krtlerinin ektii zorluklar, baz alardan Trkiyedekinden farklyd. ran, Trk devlerine gre, Krt siyaseti, dil haklar, mzik, folklor gibi kltrel anlatm konularnda daha hogrldr. Ancak, kendini siyasi, ekonomik ve dini konularda slam Cumhuriyetinin teokratik hkmleri nedeniyle Krtler, kendilerini keye itilmi hissediyorlar. O nedenle, ran hkmetinden memnuniyetsizlik gl bir dip aknts olarak srmektedir. Bir ok Krt siyaseti randa domutur. kinci Dnya Savandan sonra ilk Krt devleti (Mahabad Cumhuiyeti) randa, Ocak-Aralk 1946 arasnda kendini ilan etmiti. randa lkenin toplam nfusunun yaklak yzde 12sini oluturan 9 milyon Krdn yaad tahmin edilmektedir. ounluu, lkenin dou Irak, gney Trkiye ve Azerbaycan snrlarna yakn kuzey bat blgelerinde bulunan Kirmanah, Krdistan ve Azerbaycan vilayetlerinde yaamaktadr. ahn devrilmesinden nce ran devleti ile Krtler arasndaki ilikiler daha ok gergindi. 1979da ahn devrilmesi ve ii slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra gerginlik, iddetli atmalara dnt. slam Cumhuriyetinin Krtlerin zerkliine izin vermeyi reddetmesi, atmann kmasn ateleyen fitil oldu. ki siyasi parti ya da hizip, KDP (ran Krt Demokrat Partisi) ve Komala, randaki Krt duygularnn akt odaklard. Farkl ideolojiler onlar da karde kavgasna itti. ran, iki Krt rgtnn atmasndan yarar karmaya alt. Krtlerin, rana kar silahl eylemleri, her eye ramen 1990larn balarna kadar srd. Bu atmalarda, Krtler byk can kaybna urad. Krt siyasi yaplar iinde ne km iki kiiye yaplan suikastlar, KDPyi ok gizli almadan baka ilev gremez hale getirdi.19 (KDP Genel

Sekreteri Abdrrahman Kasmlu Haziran 1989da Viyanada apartmannda bir suikasta kurban gitti. Onun yerine parti liderliini stelen Dr Sadk erefkindi 1992 Eyllnde Berlinde vuruldu.) Ancak 1977 bakanlk seiminde din adam Muhammed Hatemi Krt vilayetlerinde oylarn yzde 76sn ald ve bylece slamc reformistler ile Krtler arasnda bir balay dneminin balad. Ama KDP ve Komala, idam gibi ar cezaya ramen yer altnda faaliyetlerini srdryordu. Bu partilerin, zellikle Fransa, Kanada, Avustralyada iyi rgtlenmi srgn gruplar vard. ran, Krtlerin parlamentoda temsilci bulundurmasna izin veiyor, ama Krt siyasi partisi kurmalarn yasaklyordu. nsan Haklar Komisyonu zel Temsilcisi, Maurice Danby Copithorneun 2001 ylnda randaki insan haklar zerine hazrlad raporda20 ran Hkmeti Snnileri, zellikle ayn zamanda etnik aznlk oluturduklar yrelerde, belirli bir aznlk olarak tanmakta isteksizdir demektedir. rnein, yllardr Snni Krtler cami ina ya da tamir etme izni vermediinden ikayet etmektedirler. Copihthorne ayrca, Nisan 2001de otuz ranl parlamenterden oluan bir grubun, Snnilere istihdam olana salamakta yetersiz kalmas nedeniyle Eitim ve D leri Bakanlarndan duyduklar memnuniyetsizlii kayda geirmi olduklarn yazmaktadr. randaki Krt blgeleri ekonomik adan da zor durumdadr. Snr kasabalarnda oturan ailelerin byk ounluu kaaklkla geindii iin gvenlik kuvvetlerinin blgedeki varl byktr. sizlik, uyuturucu kullanm ve bunlardan kaynaklanan toplumsal sorunlar youndur. Krtler ran genelinde, kenara itilmilik hissinden yaknmaktadrlar. Rapor ve genel saptamalardan grld gibi Trk, ran, Suriye ve Irak Krtlerinin ileleri ortaktr. Bir devletin yaptklarn, adeta teki tarafndan rnek alnarak, Krtler zerinde bask kurulmaktadr. Suriyede yaayan Krt says 1.1 ve 1.5 milyon arasnda tahmin edilmektedir. Krt nfusu21 Irak, Trkiye ve rana kyasla olduka kktr. Yine de Krt-Arap ilikileri Suriye tarihinde nemli bir rol oynamtr. Ayrca, Suriye de Krtlerin tarihinde nemli bir rol oynamtr. Suriyenin 1946da bamszln kazanmasndan sonra, Suriye Krtleri eitli biim ve derecelerde etnik ayrmcla maruz kalmtr. Bunlarn arasnda, 1962 ylnda yaplan olaanst nfus saymnn ardndan, elHasakap vilayetindeki iki yz bin Krde vatandalk hakknn verilmesi yasaklanmtr. Trkiye ve Irak ile olan snr boyunca, Krt topraklarnn kamulatrlarak, bir Arap Kua (Hizam-l Arabi) yaratlmas istenmitir. Krt kltrnn kendini ortaya koymas ve Krte dilinin kullanmna getirilen kstlamalar artrlmtr. Krte resmi bir dil olarak tannmamaktadr. Birbiri ardna karlan yasalar ve mevzuat, Krtenin kamuda kullanmn ortadan kaldrmay amalamtr: 1986da Krtenin iyerlerinde kullanm yasaklanmtr. Krtler kendi dillerini retemez, bu dilde yazamaz, aratrma ve yayn yapamaz. Dzenli aralklarla en yksek dzeydeki Krtler bile askeriyeden, hkmetten ve dier kurululardan uzaklatrlmaktadr.Yine de Suriyede

etkin bir Krt siyasi sahnesi vardr ve gnmzde kkenleri 1957de kurulmu olan Suriye Krdistan Demokratik Partisine kadar uzanan on iki Suriyeli Krt siyasi partisi vardr. Suriye kendi Krtlerine kar ayrmclk yapmasna ramen, a Abdullah calan ve PKKya yardm, barnak ve eitim sunmas belki bir aka gibi grnebilir. Ancak gerekten byle olmutur. Suriyenin calana verdii destein mant, misillemedir. Nedeni ise Suriye ile Trkiye arasnda Frat nehrinin kullanm anlamazl Hatay ilinin Trkler tarafndan ilhak ve Trkiyenin srail ittifak ile aklanabilir. 22 Suriyenin Krt gerillalara verdii destek bir dizi gerginlik yaratmtr. Yaratt dier zorluklar, PKKnin Suriye Krt nfusundan vergi ald iddias yer almaktadr.23 Ne olursa olsun Suriyenin bu tutumu, blgedeki devletlerin, Krtleri kendi jeopolitik karlar iin kullanmasnn en gzel rneklerinden biridir. Suriyenin destei Ekim 1998de, Trkiye ordusunun Trk-Suriye snrna birlik yna yapp, PKK eitim kamplarn kapatmazsa, askeri mdahale yapaca tehdidini ortaya koymasyla sona ermitir. Tm Orta Dou boyunca Krtler arasndaki ilikiler olduka karmaktr. Blge devletlerinin bask ve entrikalar, Krtlerin birbiriyle diyalounu zorlamtr. Buna ramen, blge tarihini etkileyen Sevr ve Lozan Antlamalar, Mahabad Cumhuriyeti, KDP, KDP , KYB ve PKKnin kurulu ile faaliyetleri Enfl harekatlar, Trk devletinin gneyi igal hamleleri, insan haklar ihlalleri, calann tutuklanmas gibi olaylar, blgedeki tm Krtlerin ortak etkileimi oldu. Bazen Krtler arasnda snrlar aan bir birlik ya da buna yakn bir durum olduu grld. Siyasi olarak, aralarnda ekiseler bile ana Krt grup ve partileri arasnda yakn tarihsel balar vardr. Karlkl olarak, snrlara hi nem vermeden, birbirinin gelimesinde belirleyici rol oynamtr. 1946da kurulan Mahabad Cumhuriyeti ok ksa yaamasna karn bu cesur bamszlk giriimi ran ve Irak Krtlerinin tek bir ynetim altnda bir araya getirilmesine tank oldu. Iraktaki balca siyasi hareketlerin, KDP ve KYBnin kkleri 1945te randa kurulan KDPdedir. Buna karn Irak KDPsi de 1957de Suriye KDPsinin kuruluuna yardm etti.24 1990larn banda yeraltna itilen KDP gnmzde de randa yasaddr. Bunun brakt boluk ran Krtlerinin ulusal duygularnn byk lde iki rakip Irakl gruba ynelmesine yol amtr.Bir olayn tm Krtler tarafndan tek ve ortak bir tepkiyle karland defalarca grlmtr. Kimyasal silah ve gaz saldrlar, ynsal infazlar ve Nazilerin yapt Yahudi katliam benzeri toplama kamplarnn (dnyann gerisi tarafndan pek farkna varlmasa da) kurulduu Enfal Harekatlar, yakn Krt tarihinin dier trajedileri gibi, Krt kamuoyunu bir btn olarak seferber etti. Benzer olarak, PKKnn bakan Abdullah calann 1999da karlmas ve tutuklanmas da dnyaya dalm Krtler ve daha geni evreler tarafndan tek bir yrek olarak knand.

Ancak Krt dnyasnn karmak gereki siyaseti birliin ancak bu kadar ilerlemesine izin verdi: Bugn Iraktaki Krt blgesinin KDP denetimindeki alanlarnda calan yanls gsteriler yasaktr.25

11 Saddama Kar ABD D Siyaseti: 11 Eyll ncesi

Birinci Krfez Savann ardndan ABDnin Irak siyaseti ilk bata kuatmayd. Bu siyaset, kuzeyde ve gneyde uua yasak blgelerin oluturulmas ile Saddamn kimyasal ve nkleer silahlar gelitirmesini ve baka yeni saldrlara girimesini nlemeyi amalayan yaptrmlarn uygulanmasna dayanyordu. Ancak, bu siyaseti desteklemeyenler de vard. Savunma Bakan, daha sonra G. W. Bush dneminde Bakan Yardmcs Dick Cheney, Savunma Bakanl Mstear sonra Savunma Bakan Yardmcs olan Paul Wolfowitz ikilisi, Souk Sava sonrasnda ABD d siyasetine yeni bir vizyon gerektii kansndayd.1 Cheney ve Wolfowitz, Pentagonun 1994-99 yllar Savunma Planlama Klavuzu iin bir taslak sundular. Bu alma, Amerikann ne dostlar, ne de dmanlar arasnda gl bir rakibi olmamas gerektiini ne sryordu.2 Yeni dnya dzeni iin gerekirse g kullanlmasn neriyordu.3 Bu alma ayrca kimyasal ve biyolojik silahlardan kaynaklanan her tehdide kar ilk darbeyi vurma hakk ve yeteneine sahip olunmasn ieren nleyici vuru doktrinini savunuyordu.4 Bu belge siyasi olarak o kadar tartmalyd ki, kamuya ak forumlarda ilk kez ortaya ktnda, dk dzeyli bir grevlinin almas olarak kmsendi.5 Ancak bu belgenin ierii, en sonunda 2003 ylnda ABD d siyaseti olarak ortaya kacakt. Bakan Clintonun seilmesinin ardndan, Beyaz Saraydaki son saatlerinde Cheney ve Wolfowitz raporun son biimini yaynladlar. Bu siyasi formlasyonun kendilerine ait olduunu kabullendiler. Clinton yllarnda, Saddam rejimine kar kuatma ve snrlama siyaseti izlendi. Clinton ylnda 1998 yle diyordu: Uua yasakl blgeler bizim kuatma politikamzn nemli bir parasdr Irakn gklerinin byk blmn fiilen biz denetlediimiz iin Saddam ne kendi halkn ezmek, ne de bir kez daha komularna saldrmak iin hava gcn kullanamaz.6 Buna yant olarak Cheney ve dierleri 1997de Yeni Amerikan Yzyl Projesini (PNAC-Project for the New American Century) kurdular. Bir sonraki yl bu ahinler yaynladklar ak mektuplarla Clinton ynetimini muhalefetteki Irak Ulusal Kongresinin (INC-Iraqi National Congress) banda olduu Irakn geici hkmetini tanmas ve Saddam iktidardan drmesi iin uyardlar. Onlar ayrca ABD, denetim rejimini

srdrmek iin Krfez Sava srasndaki ortaklarmza artk gvenemez gerekesiyle Iraka kar tek tarafl bir harekat savunuyorlard.7 Grubun iinde daha sonra gen Busha bakanlk seimi kampanyasnda danmanlk yapacak ya da Bush ynetiminde grev alacak en azndan on ye vard. Bu dnem boyunca ABD askeri kuvvetleri Irakta atmalarda yer aldlar. Her hafta tekrarlanan bu atmalarda ittifak uaklar, uua yasakl blge asndan bir tehdit oluturduunu dndkleri Irak hava savunma tesislerine fzeler atyordu. ABDnin atmalar baz durumlarda younlayordu. 1993te ABD, birinci Bakan Bushu grevden ayrldktan sonra ldrmeyi planlayan ama baarsz kalan bir giriimin ardndan Irak istihbarat kuruluuna kar fze saldrs yapt.8 1996da Irak gleri Irak Krdistanndaki bir denetim hattndan gvenli blgeye doru harekete geti. ABD kuvvetleri buna bir dizi ar hava saldrs ile yant verdi.9 1998da BM silah denetilerinin Iraktan uzaklatrlmalar zerine ABD, l Tilkisi Harekat ile saldrya geti ve lkenin her yerindeki kukulu silah tesislerini ve dier hedefleri drt gn sreyle vurdu.10 1998 krizinin ardndan ABD ile Irak arasnda bir zmsz dnem yaanmaya balad. Bakan kinci Bush, 2000 ylnda Beyaz Saraya yerletiinde, Saddam Hseyine kar sonu alc bir harekata girimeye kararlyd. Seim kampanyas srasnda, Saddamn kitle imha silahlar rettiini kefederse, onu devre d brakacan sylemiti. 11 16 ubat 2001 tarihinde ABDnin F-16 saldr uaklar ve ngilizlerin Tornado GR1 bombardman uaklar uua yasak blge dnda kalan Badata yakn hedefleri vurdular. Bush, bu saldrlarn amacnn, Saddama bir uyar gndermek olduunu ve uua yasak blgede devriye gezen pilotlar tehdit etme yeteneinin krlmas olduunu ima etti.12 Bush, daha ynetiminin banda Saddam ile kapmaya niyetli olduunu gsterdi ancak tm gcyle eyleme geebilecei uygun bir zaman beklemek zorundayd.

Blm II

Gnmz

12 Savaa Giden Yol1

YA BZDEN YANASIN YA DA TERRSTLERDEN2

Amerika Birleik Devletleri, 1990larda dnyann tek sper gc haline geldi. Sper g iin 11 Eyll saldrlar bir dnm noktas oldu. slami terr gleri tarafndan karlan yolcu uaklaryla kiz Kuleler ve Savunma Bakanlna intihar dallar yaplnca, Amerika yeni bir rota izdi. Siyasi, askeri ve ekonomik gc asndan rakibi olmayan bir devlet, zaafyla yzlemiti ve bunun bir daha olmasna asla izin vermeyecekti. Amerika, ne olduu, kimler tarafndan ynetildii kesin olarak bilinmeyen bir tehditle yz yzeydi. Kamu oyu ok iindeydi. Washington, nlem olarak, dnya arenasnda mttefiklerini belirlemek iin bu basit ama sert bir lt kullanmaya balad. Bakan Bush, 29 Ocak 2002 tarihinde, tehdide kar nleyici vuru doktrinine geildiinin ilk iaretini verdi. Bakan, Bush, konumasnda er ekseni terre kar savan daha yeni baladn sylyor, Irak, ran ve Kuzey Korenin bir er ekseni oluturduunuaklyordu.3 Daha Irak diktatr Saddam Hseyinin konumu tartlmaya balandnda, bu siyaset, eski Yugoslavya (Kosova) atmas srasnda domu bir baka doktrin olan insani nedenlerle mdahale ilkesine balanyordu. Bakan Clinton, Kosova olaylarnda, insan haklar ihlallerini nlemek iin mdahale ettii zaman geleneksel uluslararas hukuka uygun hareket ettiini ne srerek, BM Gvenlik Konseyini devre d brakmt.4 2003 ylnda Irak savana yol aacak bu hzlandrlm giriim stratejisi, Amerikan kamuoyunda da kabul grd. nk, 11 Eyll sonra, kamu oyu duyarll artm, vatanseverlik yeniden canlanm, Bakan Busha olan gven ykselmiti. Afganistandaki Taliban rejiminin ok az kaypla hzla tasfiyesi, bu siyasete daha fazla destek salyordu. Bakan Bushun Birliin Durumu adndaki konumas, Saddam rejimine savan ilan olarak tm dnya basnnda geni yer buldu. Ayn zamanda tepkiler de grlmeye baland. Avrupal liderler, bu siyaseti desteklemedikleri ve nleyici vuruun uluslararas hukukla badamadn sylediler. Bu bir atlamayd. Atlantikin iki yakas arasnda bir gerilim meydana geldi. Dahas, ABDnin Afganistandaki askeri harekatn desteklemi olan BM Gvenlik Konseyinin daimi yesi in, bu konumay knad. Bu

tutumun, sorunlara zm arama atmosferine zarar verdiini, dnya ve blge bar ile istikrarna yardmc olmayacan bildirdi.5 Saddam Hseyin, Bakan Busha resmen yant vermedi. Ancak, Irak Devlet Bakan Yardmcs Taha Yasin Ramazan, er ekseni szlerini aptalca diye niteleyerek, ABD ile srailin, dnyadaki er ve saldrganln kayna olduunu syledi.6 Birka ay iinde, sz dellolar, karlkl sulamalarla tansiyon giderek ykselirken, ABD ile Birleik Kralln tutumu yaknlamaya balad. ABD-Irak ilikileri hzla bozuldu. ngiltere Babakan Tony Blairin BM silah denetilerinin Iraka dnmesine izin verilmesi, aksi halde askeri harekat riskini stelenmek zorunda kalaca tehdidi, Irak tarafndan reddedildi. Alman haber dergisi Focusa deme veren Irak Babakan Yardmcs Tark Aziz, meydan okurcasna, ABD ve Birleik Kralln istemlerini dikkate almamann sonularna hazrladklarn syledi.7 Bu dnemde, Irakn sahip olduu silahlar konusunda basna bir dizi hikaye szdrld. Bunlarn bir araya gelmesiyle ABD ve Birleik Krallk kamuoyu Irakla sava zorunluluuna hazrlanyordu. rnein Iraktan kaan birinin,Vanity Fair adl dergide yaynlanan bir makalesinde, Badat rejiminin uzun menzilli balistik fze sistemi gelitirdiini ne sryordu. Buna benzer rportajlar sk sk basnda grlmeye baland.8 Ardndan savaa ilikin belirtiler ortaya kmaya balad. ABD uaklar, Irakllarn devriye gezen Amerikan ve ngiliz uaklarna saldrlarn yantlamak gerekesiyle eitli hedefleri vurdu. ABD, New Yorkta BM merkezinde grevli bir Irakl diplomat, diplomatik grevi ile uyumayan eylemlerde bulunmakla sulayarak snr d etti. Fransa ve Almanya ise BMden yetki almadan Irakla savan kabul edilemez olduu inatla tekrarlyordu.9 te yanda ngiltere ve ABD da farkl bir yaklam benimsemiti. BM Gvenlik Konseyi kararnn gerekli olup olmad sorulduu zaman Tony Blair, belirsiz konuuyor, bunun tu gerekli olmadn ima ediyor, Irakn zaten 23 BM kararn inediini, yine de saldr olursa bunun, uluslararas hukuk erevesinde gerekleeceini sylyordu.10 Bakan Bush aka, Iraka saldr iin yeni bir BM karar gerekmediini sylyordu.11 BM, gerilen ortamda arabuluculuk roln benimsedi. Aralk 1998den sonra ilk kez 2002 Maysnn banda, BM izleme, dorulama ve Denetleme Komisyonu (UNMOVIC-UN Monitoring, Verification and Inspection Commission) ve Irakl grevliler, silahszlanma konusunda teknik grmelere baladlar. Ancak, Saddam rejimi bir sre sonra casusluk yaptklar gerekesiyle BM grevlilerini lkeden kard. Viyanada devam eden grmeler bir anlamaya varamadan, Temmuz aynda sona erdi. Badat, Austosta geri adm atarak, BM Genel Sekreterine yazd mektupla silahszlanma grmeleri iin BM ba denetisi Hans Blixi Iraka davet etti. Blix, Saddam Hseyin silah denetilerinin dnmesine izin vermedike gitmemekte kararl olduunu belirterek, neriyi reddetti.12

ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney BM silah denetilerinin Irakta aratrma yapmas konusunda srarl lduklarn belirterek yle diyordu: oumuz Saddam Hseyinin ok ksa bir sre iinde nkleer silahlara sahip olacandan eminiz. Silah denetilerinin dnmesi, onun BM kararlarna uymas asndan hibir gvence salamaz. Tam tersine, Saddamn yeniden inine girdii gibi temelsiz bir rehavet duymasna neden olur ki, bu da byk bir tehlikedir. Bu arada o da entrikalarn evirmeye devam eder.13 ngiltere Babakan Tony Blair, bir sre sonra, kendi kamuoyundan ykselen basn karsnda, Bakan Bush ile grmeler yaparak, tek yanl bir askeri hareketa girimektense, BM yetkisi alma konusunu ele ald.14 Ancak 8 Eyll 20002de Observer gazetesi, 8 Eyll 20002 gnk saysnda, ABDnin Iraka kar askeri ynak yapmaya baladn, on binlerce asker ve tonlarca malzemenin Krfez blgesine yollanmas emri verildiini yazd.15 Bakan Bush 2002 Eyllnn ortalarnda yapt konumada, Iraktan kaynaklanan ar ve younlaan tehlike karsnda koalisyon gleri harekata giritiinde, BMyi kenara ekilmeye ard.16 BM, hemen ardndan, Irakn silah denetilerini koulsuz olarak dnmesini kabul ettiini duyurdu.17 Ancak, koulsuz sz erek kmad. Amerika Saddamn btn saraylarnn aranmasn istiyordu. Badat ise cevabnda, Saddam Hseyine ait saylardan sekizinin denetimini kabul etmeyeceiniaklad.18 Bu ABD ve Birleik Krallk asndan kabul edilebilir deildi.19 Tony Blair, ABD ile kurduu gl ittifaka, ieride destek toplamaya abalarken, Birleik Krallk istihbarat servislerinin hazrlad bir dosyay parlamentoya sundu. Bu dosya, Irakn biyolojik ve kimyasal silahlarn sahip ve bunlardan bazlarnn 45 dakikada kullanlabilir hale gelecek nitelikte olduunu ne sryordu. Bu sav, daha sonra Tony Blair ve Bakan Bushu bir kabus gibi kuatacakt.20 ABD Kongresinin10 Ekim 2002 tarihinde, Iraka karar ald..21 Irak, Alt gn sonra BM silah denetilerini bir kere daha davet etti. Bu srada, Irakta seim yapld. Saddam Hseyinin oylarn yzde yzn alarak, yedi yllna daha Bakan seildi..22 8 Kasm 2002de BM Gvenlik Konseyi, Irakn silahszlanmas iin kurulacak ve Uluslararas Atomik Enerji Ajans(IAEA-International Atomic Energy Agency) tarafndan ynetilecek bir denetimin ana hatlarn izen 1441 sayl karar oybirlii ile benimsedi.23 Irak parlamentosu, BM kararn knad. Irak d ilikiler komitesinin bakan, meclis yelerini Irak liderliini izlemeye ve ABD gdmnde hazrlanan belgeyi reddetmeye ard.24 ABD cevap olarak, Irak silah denetimlerine uymay reddederse, BM Gvenlik Konseyinin Iraka yaplacak bir saldry onaylamasn beklemeyeceini aklad.25 Irakn BMdeki bykelisi bir gn sonra, 1441 sayl karar kabul ettiklerini BM Gvenlik Konseyine bildirdi.

Gelimeler hz kazanmt. BM silah denetileri, drt yl aradan sonra, yeniden laboratuar, fabrika ve binalarda kitle imha silah aramak zere 18 Kasm 2002de, Iraka gitti.26 Bir sredir Irak ile BM arasnda ekime konusu olan bir sorun zlm ve ilk kez denetilerin bir bakanlk sarayna girmesine izin verilmiti. Denetiler, Aralk aynda Irakn silah retmek amacyla alminyum boru ithalat yapmaya altn itiraf ettiini akladlar. Irak bunun konvansiyonel silahlar gelitirmek iin yapldn, Birleik Krallk ve ABDnin ne srd gibi nkleer silahlar iin dnlmediini ne srd.27 te yandan Kasm aynn sonundan balayarak tm Aralk ay boyunca ngiliz ve Amerikan uaklar Irak hava savunma sistemlerine ate atlar. ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeld, bunlar 1441 sayl karar ineyen Irak saldrlarna yant olarak nitelendirdi.28 Irak atlan fzelerin, Basrada Gney Petrol tesislerine yerlemi olan ve BMnin de destekledii Gda in Petrol Program koordinatrl brosuna isabet ettiini ne srd. Aklamaya gre, on kii yaraland ve drt kii ld.29 ngiltere Babakan Tony Blair, Dileri Bakanlnn yaynlad bir rapora dayanarak, kitle imha silahlarnn yannda insan hakk ihlallerinin de sava gerekesi olduunu aklad. Britanya Dileri Bakanlnn raporu, Saddam Hseyin rejiminin muhaliflere kar sistematik ikence uyguladn belirtiyor ve dier ar insan hakk ihlallerini zetliyordu.30 8 Aralk 2002de Irak 12 bin sayfalk bir bildirim yaparak, Irakn kimyasal, biyolojik ve nkleer silah programlarn BM silah denetilerine sundu. Irakn bildirimi, Irak iinde hibir kitle imha silah bulunmadn belirttiyordu.31 Buna ek olarak Saddam Hseyin, 1990 ylnda lkelerini igal ettii iin Kuveyt halkndan zr diledi ama, ayn konumada Kuveyt yneticilerini Amerikann Irak igal etmesi iin entrika evirmekle sulad.32 Bu arada BM silah aratrma komisyonunun bakan Hans Blix, Irakn silahlar konusunda verdii bilgilerin tatmin edici olmadn, Irakn 1977 ylnda UNSCOMa verdii bilgilerin yalnz yeniden dzenlenmi biimi olduunu Gvenlik Konseyine bildirdi.33 ABD Irakn kimyasal ve biyolojik maddeler hakknda bilgi vermediini ve bu nedenle, Gvenlik Konseyinin 1441 sayl kararn inediini bildirdi.34 Uluslararas Atomik Enerji Ajansnn bakan ise Irakn silahlar hakknda bir sonuca varmak iin birka ay beklenmesi gerektiini syledi. Bakan Bush bu ricay dikkate almaz grnd. Sava hazrlklar devam etti. Amerika, Krfez blgesine 50 bin askerin daha konulandrlmasn kararlatrd.35 Ksa bir sre sonra ABD askeri yetkililer Irak, gney zerinde uan bir pilotsuz gzetleme uan vurup drmekle sulad.36 Savan ksa bir sre iinde balayacann en salam kant, ABDnin olas bir Irak fze saldrsna kar savunmasn glendirmek zere sraile kuvvet gndermesi oldu. Ayrca ABD, Suudi Arabistan hkmetinin Amerikan uaklarnn bu lkenin slerini kullanmasna izin vermeyi kabul ettiini duyurdu.37

Yeni yl, ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeldin Basra Krfezine binlerce ek asker konulandrlmas yetkisini imzalamasyla birlikte geldi. 7 Ocak 2003 gn, ngiltere de bin 500 yedei silah altna ardn, 3 bin Kraliyet Deniz Piyadesi ve 2 bin Kraliyet Donanmas personelinden oluan bir deniz grev gcn Krfeze yollayacan aklayarak askeri hazrlklara katld.38 Irakta ise Saddam Hseyin nceden kaydedilmi bir mesajla, Irak Ordusunun kuruluunun 82. yldnmn kutlarken, BM silah denetilerini casusluk yapmakla sulad. Dmanlarn. eytann arkadalar ve yardmclar olarak adlandrarak39 , Irakn savaa hazr olduunu duyurdu.40 ABD blgeye yeni askerler konulandrrken, 13 Ocak 2003 son bir yl iinde gneydeki uua yasakl blgede en ar bombardmann yaand gn oldu. Irak, bu saldrlarn sivilleri hedef aldn ne srd. Bu arada, dnya gleri arasnda hareketlenme balad. Fransa Cumhurbakan, ABD, Birleik Kralln artan askeri manevralarna bir yant olarak, Fransz kuvvetlerini alarma geirdi. Rusya sava gemisine, petrolle ilgili ulusal karlarn korumak zere Basra Krfezine yola kmaya hazr olmasn emretti.41 Silah denetileri Hans Blix ile Muhammed Baradey 9 Ocak 2003 gn Gvenlik Konseyine geici n raporlarn sundular. Hans Blix yle diyordu: Neredeyse iki aydr oradayz ve lkeyi giderek artan genilikte taryoruz ve duman tten bir silah bulmadk. 42 Washington Post gazetesi, bir hafta sonra BM silah denekilerinin Irakn son bildiriminde listeye alnmam on bir adet bo kimyasal sava bal bulduklarn yazd.43 Daha sonra bunlarn iinde hibir kimyasal madde izi olmad belirlendi. Irak silah denetim mdrlnn ba bu silahlarn, 122 mm apndaki konvansiyonel roketlerle ayn kutularda sakland iin gzden katn ne srd. Yine de bu keif ABDnin NATOya, bir Irak sava kmas durumunda askeri destek verilmesi arsnda bulunmasna yetti. Ancak NATO Iraka kar harekatta hibir rol oynamad.44 Sava kart gstericiler, 18 Ocak gn ABD ve Britanya ynaklarn protesto etmek iin dnyann her yanndaki kentlerde sokaklara dkld. Giderek artan savaa kar gsterileri srerken, ABD Saddam Hseyine, Irak terk ederse, her trl soruturmadan kurulacan nerdi. Ancak Saddam buna yanamad. Durum hzla ktleirken, BM silah denetisi Hans Blix Irak ynetimi ile yksek dzeyde grmeler balatt. On noktada odaklanan grmeler, anlama ile sonuland. 45 Irak, anlamaya gre, denetilerin, bilim adamlar ve memurlar diledikleri gibi sorgulamasna izin verdi. Bu, silah denetilerinin en bata ikayet ettii noktalardan biriydi. Ancak, ABD ve Birleik Kralln blgeye daha fazla asker yollamasyla, sonuca etkisi olmad. Ocak aynn sonunda dnyann her yerinde savaa kar siyasi manevralar grlyordu: Almanya Iraka sava almas yetkisini veren bir

BM kararn desteklemeyeceini duyurdu. Msr, rdn, Suudi Arabistan, Suriye, ran ve Trkiye temsilcileri stanbulda toplanarak, sava gerekelerinin ortadan kalkmas iin Irak silah programlar konusunda daha fazla bilgi vermeye ard. in ve Rusya, ABD ve Birleik Krall BMle birlikte davranmaya aran Fransa ve Almanya ile ibirlii yapt. rann Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi, bir askeri mdahalenin haksz olacan ne srd. Hans Blix, 28 Ocak gn BM Gvenlik Konseyine silah denetimleri hakknda daha ayrntl bir rapor verdi. Bu rapor, Irakn daha iyi ibirlii yapmasna karn, tam saydamlk salanamadn ve baz belgelerin kastl olarak gizlendiini belirtti.46 Daha nemlisi raporda, Irakn 1990l yllarda arbon virs rettiini ve virsn hala retiliyor olabilecei yer alyordu. Rapor ayrca Irakn rettii VX sinir gaznn miktar konusunda yalan sylemi olabilecei ve 6 binden fazla kimyasal bombann hesabn vermediini kaydediyordu.47 Bu rapora kar ilk tepkiler farkl oldu. Irak sulamalar reddetti ve tm ykmllklerini yerine getirdiklerinde srar etti. Uluslararas Atomik Enerji Ajansnn bakan, denetimlerini tamamlamak iin daha fazla sre istemini tekrarlad ve Irakn, nkleer silah programnn 1990larda kapatlmasndan sonra, bu program yeniden canlandrdna dair hibir kant bulunmadn belirtti.48 BM Genel Sekreteri de denetilere daha fazla sre verilmesini tavsiye etti. Ancak ABD ynetimi, daha fazla sre verirsek, bu sreyi bizi oyalamak iin kullanrlar gerekesiyle bu arlarn tmn reddetti.49 Benzer olarak Avustralya Babakan Gvenlik Konseyini harekete gemeye ard ve artk BMin szlerini eylemle destekleme zamann geldiini belirtti.50 Bakan Bush, birincisinden bir yl sonra ikinci Birliin Durumu konumasn yaparken, BMe Saddamn illegal silahlar ile ilgili yeni kantlar sunacan belirtti.51 Bush yle diyordu: Saddam Hseyin tmyle silahszlanmazsa, halkmzn gvenlii ve dnya bar iin onu silahszlandracak bir koalisyonun banda biz olacaz.52 Bakan Bushun yapt gnn sabah ngiltere, spanya, talya, Portekiz, Macaristan, Polonya, Danimarka ve ek Cumhuriyeti, dnya apnda gazetelerde yaynlanan bir ortak mektupla Avrupay Irak silahszlandrmak iin ABD ile omuz omuza durmaya ard.53 6 ubat 2003te ABD Dileri Bakan Colin Powell, Saddam Hseyinin kitle imha silahlarn sakladnn ret ve inkar edilemez kantlar olduunu ne srd teyp kaytlar, uydu fotoraflar ve muhbir ifadelerini BMe sundu.54 Sonraki gnn gazeteleri Fransa, in ve Rusyann Colin Powelln Iraka kar derhal eyleme geilmesi gerektii iddialarn kabul etmediklerini ve BM Gvenlik Konseyinde yapt konumayla savan zorunluluu iddialarnn glenmediini yazd.55 Fransa, Almanya ve Belika, NATOnun Trkiyenin savunmasn iyiletirme plann engelledi. Trkiye, bunun zerine karlkl savunma anlamasnn 4. maddesinin yrrle konmasn istedi. 4. madde bir ye lke toprak btnlne, siyasi bamszlna ya da gvenliine bir tehdit

alglarsa, dier mttefiklerin bunu grmesini zorunlu klmay ieriyordu. TC, NATO tarihinde, bu maddenin yrrle girmesini isteyen ilk lke oldu.56 Bunun ardndan NATO, ABDnin Trkiyeye keif uaklar ve fze bataryalar gndermenin zorunlu olarak sava anlamna gelmedii gvencesi temelinde, Irakla sava durumunda Trkiyenin savunmasnn glendirilmesine kar itirazlarn geri ekti. Irak ise silah denetilerinin kimyasal ve biyolojik silahlarla ilgili sorularna aklk getirmeye abalamaktayd. Ayrca, denetilerin kendi topraklar zerinde gzetleme uaklar kullanmasna kabul etti. Hans Blix, 14 ubat 2003 tarihinde, BM Gvenlik Konseyine Irakn ykmllklerini tam olarak yerine getirmediini ancak, herhangi bir kitle imha silahnn da ele geirilmediini bildirdi.57 Bu rapor Fransa, Almanya, Rusya ve inin askeri harekata kar duruunu deitirmedi. Saddam Hseyin ise kitle imha silahlarn ve kitle imha silahlar yaratmak iin kullanlan tm malzemeleri yasaklayan bir bakanlk kararnamesi yaynlad. 24 ubat 2003te ABD, ngiltere ve spanya, 24 ubat 2003 tarihinde, Irakn kitle imha silahlarndan arnmak iin son frsat da kullanmadn belirterek, yeni bir BM karar alnmasn nerdi.58 Benzer bir karar taslann sunulmas planlar, daha nce Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac askeri harekat onaylayan ikinci karar veto edeceklerini belirttii zaman rafa kaldrlmt. Avustralya Babakan, kararlar uygulanmazsa, BM Gvenlik Konseyi gvenilirliinin sarslacan aklad. Buna yant olarak Almanya, Fransa ve Rusya, askeri harekat en son kullanlacak seenek olmaldr diyen kart bir giriim balatt.59 Britanya Babakan Tony Blair, bir gn sonra Avam Kamarasnda yapt konumada, Iraka silahszlanmas iin son bir frsat vermek zere nerilen BM Gvenlik Konseyi kararnn grlmesinin erteleneceini duyurdu. Saddam Hseyin, 26 ubat 2003 gn, CBS televizyonunda yaymlanan rportajnda kendisine yaplan Irak terk edip baka bir lkeye snma nerisini ve El Kaide ile ilikisi olduu iddialarn reddetti.60 Ama ayn konumada, ABD ve Birleik Kralln yasad olduunu ne srd El Samut 261 fzelerini imha etmeyi de reddetti. ki gn sonra, tutumunu deitirdi. Irakn El Samut 2 fzeleri ve benzeri silahlar imha etmeyi kabul ettii aklad.62 Bunun zerine silah denetileri drt fzeyi imha ettiler. ABD ve ngiltere, 8 ubat 2003 tarihinde, in, Fransa, Almanya ve Rusya, BM Gvenlik Konseyinin, sava yetkisi veren ikinci karara kar muhalefetine ramen, Irakn silahszlanmasn istedi, aksi halde savala yz yze gelmesi iin son gn olarak 17 Mart nerdi. BM Genel Sekreteri, Iraka Gvenlik Konseyinin onay olmadan saldrrsa ABDnin BM anlamasn inemi saylaca uyarsnda bulundu. Hans Blix ise Gvenlik konseyine verdii yeni raporda, Irakn yeni fzeler retmeye altndan kukulandn ve Irakn silahszlandrlmasnn aylar sreceini belirtti.63 Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn ba buna kar kt ve Irakta nkleer silahlar gelitirilmesine ynelik hibir kant olmadn belirtti.

Saddam Hseyin, meydan okuyan bir havaya girdi. Kendi yandalarna, saldrlar durdurtmaya muktedirim propagandas yaparcasna, Krt soykrmnda kulland iin ve ok gvendii, sekin birlikler diye niteledii kuzey ordular dahil, askeri gcn, savunma amal olarak yeniden mevzilendirmeye balad. Sekin birlikleri ve Irak Cumhuriyet Muhafz denilen zel birlikleri gneye, Musuldan Tikrite kaydrd. Badatn evresini tahkim etti. konut blgelerine yerletirildi. te yanda ABD ve Birleik Krallk sava uaklar eitli hedeflere saldrmaya devam etti. Alt Arap lkesinin ye olduu Krfez birlii Konseyine bal askeri birlikleri, Saddama kar Kuveyti savunmak zere mevzilendirdi. ngiltere hkmeti, sava nlemek zere Saddam Hseyini son kez uyard.64 Birleik Krallk Hkmeti, Saddamn televizyon aklamas ile kitle imha silahlarndan vazgetiini duyurmasn, Irakl bilim adamlarnn lke dnda sorgulanmasna izin vermesini, elindeki btn El Samut 2 fzelerini imha etmesini istiyordu. BM Gvenlik Konseyi, Britanyann nerilerini tartmak iin topland. Ancak Fransa, bu fikirlerin, krize barl bir zm aramaya ynelik olmadn belirterek, tartma istemini reddetti. ngiltere Dileri Bakan Jack Straw, Mart aynn ortalarnda BBC radyosuna, askeri harekat olasl imdi daha artm durumda ve ben buna ok zlyorum; ancak sava kanlmaz deildir dedi.65 Amerikan Bakan Geoge Bush, ngiltere Babakan Tony Blair ve spanya Babakan Jose Maria Aznar Ertesi gn bir acil durum toplants yaptlar. Saddam Hseyinin derhal ve koulsuz silahszlandrlmas kararnn hayata geirilmesi iin BMe 24 saat sre verdiler.66 Buna kar Fransa, Rusya ve Almanya ortak bir aklama yaparak, sava iin hibir gereke bulunmadn ve denetilerin almakta olduunu belirttiler.67 Belika, BMden yetki almadan savaa giriilirse, ABD kuvvetlerine lkesinden gei hakk vermeyeceini aklad.68 Papa bir aklama yaparak Saddamdan batya saldrma frsat vermekten kanmasn istedi ve atmann terrizmin hzla bymesine yol aaca uyars yapt. te yandan Irak, ksa bir sre iinde beklenen savaa kar taktik bir manevra olarak, lkeyi drt askeri blgeye ayran bir kararname yaynlad Bunun zerine ABD Dileri Bakan Colin Powell, askeri harekat olasl nedeniyle, denetileri ve gazetecileri Iraktan ayrlmalar iin uyard.69 Bunun sonucunda, BM Genel Sekreteri Kofi Annan savan kanlmazlna teslim oldu ve tm silah denetilerine, onlarn destek personeline ve insani yardm alanlarna lkeyi boaltmalarn emretti. BM Gvenlik Konseyinin askeri harekata onay vermesini isteyen karar tasarsnn asla kabul edilmeyeceini en sonunda kavrayan ABD, Birleik Krallk ve spanya, 18 Mart 2003 tarihinde tasary geri ekti. Bu tutum deiikliinin ardndan Bakan Bush televizyonda yaynlanan bir konuma yapt. Bush yle diyordu:

Saddam Hseyin ve oullar Irak 48 saat iinde terk etmelidir. Buna uymay reddetmeleri durumunda askeri atma bizim seeceimiz bir zamanda balayacaktr. 70 Saddamn byk olu Uday Irak adna, bu ltimatomu reddetti ve Irak igal ederlerse ABD kuvvetlerinin kanl bir savala karlanacaklar uyarsnda bulundu. Bakan Bushun konumas snrl saydaki mttefiklerinden, zellikle Birleik Krallk, spanya, Avustralya ve Polonyadan destek alrken, dnyann pek ok yerinden tepki ald. Fransa Cumhurbakan tek bana hareket kararnn, BM Gvenlik Konseyinin ve uluslararas topluluun istemine kar alndn syledi. Rusya Devlet Bakan, Amerikan kararnn hata olduunu bildirdi. Alman Babakan Irakla savan hibir gerekesi olmadn dile getirdi. in Babakan, savatan kanmak iin her abann harcanmas gerektiini syledi.Yeni Zelanda Babakan tek ynl kararla savaa girmenin ok tehlikeli bir emsal oluturacan, Malezya geici Babakan, tek bana harekata girimenin, yasa d bir saldr olacan bildirdi. Savan balamasndan bir gn nce Saddam Hseyin Irak ulusal televizyonuna kt ve lkeyi terk etmesi iin ABDnin verdii ltimatomu reddetti. ayn ret Irak parlamentosundan da geldi. BM adna nkleer silahlar aratrmakla grevli Hans Blix, silahlarn yokluu konusunda yeterli gvence salamam olmasndan duyduu znty belirtti. Savan baladn belirten hava saldrs sirenleri Badatta ilk kez 20 Mart 2003 tarihinde ald. Uzun sren beklemeden sonra ABD nclndeki koalisyon kuvvetleri Iraka sava amt. Sava balatmada iki gereke ar basyordu: Kitle imha silahlarnn bir tehdit oluturduu kans ve Irak halkn, Saddam Hseyinin ar insan hakk ihlallerinden korumak. KRTLERN SAVAA GDEN YOLU ABDnin sava hazrlnda Krdistan, iki nemli rol oynad: Birincisi askeriydi. Krtler kullanma hazr byk bir pemerge (ordu) gcne sahipti. Krdistan, ayrca slami terre kar mcadelede ABDye yardm etti. Krdistanda El Kaide hcreleri olduuna inanlyordu. Amerika, daha savaa giden yolun banda Krsdistann iyi eitim grm 80 bin pemerge (asker) seferber edebileceini biliyordu. Ancak Krdistan, gemiteki kt deneyimlerinin nda, ABD ile ittifakta acele etmedi. Krdistann iki byk partisi ve ana gc KDP ile KYP liderleri, Saddam sonrasnda nasl bir ynetim kurulacan nceden bilmek istiyorlard. Saddam sonras Irakta Krtlerin stats zerine garantiler almadan yardm etmemeye kararlydlar. Amerika ile yaplan grmelerde baz gvenceler saland. Krtler bundan sonra cephede yerini ald. Saddam yanls gruplar, deiik grnt ve isimlerle Terre kar Krdistana da girmiti. Afganistandaki El Kaide ile ilikisi olduu ne

srlen Ensar-l slam, dou Krdistann ran snrnda, ssz dalk blgedeki birka ky denetimi altna almt. Krt yetkililer bu grubun, Afganistandan kam yz akn El Kaide militanna barnak ve eitim verdiini ne sryordu.71 Ayrca bu grubun, siyanr gaz ve ricin gibi zehirli maddelerle iftlik hayvanlar zerinde deneyler yapt konusunda raporlar da vard.72 Enser-l slamn Krt kartl da biliniyordu. Btn bu nedenler, ABD ile Krtler arasndaki balar glendirdi ve Irak konusunda ortak bir tutum benimsendi.73 Ancak bu srete, Trk devleti de devredeydi. Amerika nezdinde, Krtleri yok sayan, devre d brakan bir rota iziyordu. Trk devleti, souk sava yllarnda, stlendii rol nedeniyle Amerika iin kendini, vazgeilmez sanyor, bunu avantaj olarak kullanp, yeni Iraktan karlar elde etmeye, oradaki Krtleri de bastrmaya alyordu. Ankara, souk sava sonrasnn yeni durumunda da avantajl durumunun devam ettiini sanyordu. rnein, NATOnun en ok asker besleyen ikinci lkesi ve ABDnin tehdit olarak alglad ran ve Irakla komuydu. ABD siyasetinin hayata geirilmesinde temel ilev grdn sanyordu. Birinci Krfez aamasnda Amerika ve Birleik Kralln kendi hava slerini kullanmasna izin vermi, Saddam rejiminden korumak amacyla, Krdistan uua yasak blge ilan edilince, devriye kontrol uular iin Trk askeri tesisleri kullanlmt. Ankara, nerede uluslararas gce ihtiya duyulsa, Amerikaya kouyor, adeta yaknln ispatlamak, ben de gcm demek istercesine beni de dahil et siyasetini ortaya atyor, Bosna, Kosova ve Afganistan atmalarnda yer alyordu. Amerika, bu yaklamn bildii iin 2003 sava planlarken Trk hava ve deniz sleri konusunda ibirlii yapacana gveniyordu. Kuzeyden Saddam rejimine etkin bir kara saldrs balatabilmek iin 60 binden fazla askerinin de gei yapmas gerekiyordu. Mttefik gleri, bu gvenle kuzeyden gneye ynelen bir saldr planlamlard. Amerika, bu amala Trk snrndan askerlerini geirmek iin de izin istediinde, ar bir faturayla karlat. Trkler, vazgeilmezliklerinin karln istiyorlard. Amerika Trk istemlerini karlamak zere 2002 ylnda grmelere balad. Fakat, istemler deiiyor, her defasnda denmek istenen fatura byyordu. Amerikan Bakan Bushun deyimiyle, frsat yakalamken pazarda at satan satc pazarl yapyorlard. Trkler, Amerikadan borlarnn nemli bir blmn silinmesini, ek karlksz para denmesini, Irakla ticari ilikilerinin kesilmesi sonucu doacak zararlarn karlanmasn istiyordu. Ankarann siyasi istemleri de vard. Dalan Iraktan hak iddia ediyor, petrol blgesi Kerkk dolayl yoldan, Saddam rejiminden doan boluu doldurmak zere Krdistann denetimini dorudan istiyordu. Ankara iyi bir mali tazminat elde etmek ve Krdistan denetiminin altna almak iin pazarlk yapyor, elden geldiince de pazarl uzatyordu.

Trkler, Krtlerin kendilerine teslim edilmesini isterken, Saddamla bir savan bamsz bir Irak Krdistannn domasna yol aaca, bunun da Trkiyenin iileri asndan ykc bir etki yapacan sylyordu. Trkiyenin 15 milyon olduu tahmin edilen kendi Krt nfusunu, ayrlk hareketleri yeniden canlandrmaya tevik edeceinden endieliydiler. Ayn zamanda, Krtlerin petrol zengini Kerkk ve Musul kentleri denetimini ele geirmesinin nlenmesini talep ediyorlard. nk, bu halde, Krtlerin siyasi gc artacakt. Amerika Saddam diktatrln devirme, Trkler ise bundan yararlanp genileme, karlar elde etme hesabndayd. Bu tutumuyla, adeta Amerika ve Britanya kralln, karlar iin alan yap olarak gryor ve kullanmaya alyordu. Oysa, Ankarann Londra ve Washingtona kabul ettirmek istedii artlar komiin tesinde, iki gc uak niyetine kullanma samalyd. Trkler, sava balaynca kendi ordusunu harekete geirecek, Krt devleti kurulmasn nlemek iin Krdistan igal edecek, Trkmenleri kullanarak Kerkk ve Musul zerinde denetim kuracakt. Trkler, bu yoldan kendi yhkmetlerini kurma izni istiyordu. Ankarann bu niyeti, nceleri sylenti olarak algland. Fakat, Trk derin devletinin grnen szclerinden, emekli general Arman Kulolu ile yaplan bir rportaj, 1 Austos 2002 tarihinde Guardian gazetesinde yaymlannca gerekler anlald. General Arman Kulolu sava durumunda Trkiyenin Krdistan igal edeceini, nk Kerkk ve Musul kentlerinin Krtlerin eline gemesini istemediini sylyordu.74 ABD Savunma Bakan Yardmcs Paul Wolfowitz, Temmuz 2002de Ankarada sava konusunda bir anlama grmelerini srdrd. Amerikan taraf, Amerikan kara birliklerinin Trkiyede konumlanmas ve hava slerinin kullanlmasn istiyordu. Trkler ise bamsz Krt devleti kurulmasnn nlenmesi konusunda gvence peindeydi. Bu dnende Krt partileri ABD ve Birleik Krallk grevlileriyle toplantlara devam ediyordu. Bu toplantlarn amac, sava sonrasnda Irakn nasl ynetilecei konusunu sonulandrmakt. balamakt. Bu konuda KDP, KDP, Temmuz 2002de Saddamn devrilmesinden sonra Irakta federal bir sistem kurulmasn ngren bir anayasa tasla hazrlad.75 Muhalefet gruplar da savan balamasnn hemen ardndan bir geici hkmet kurulmasna ilikin plan duyurdular. ABD ve Birleik Krallk andan bu toplantlar iki amaca hizmet ediyordu: Saddama kar savata Krtlerin desteini almak ve bir birlik gsterisi yaparak, Saddam srgne gitmeye ikna etmekti. Aylar sren grmelerden sonra, KYB lideri Celal Talabani, 15 Austos 2002de yaynlad bildiriyle ABD ve Birleik Krall, Irak KYB blgesinden igal etmeye davet etti. CNN televizyonu ile yaplan rportajda Celal Talabani, yle diyordu: ABD grevlilerine burada iinde Krtlerin de yer ald Irak muhalefetinin on binlerce silahl insan olduunu anlattm. Bu kuvvetler ABDnin destei ile, Amerikan kuvvetlerinin ibirlii ve egdmyle Irak zgrlne kavuturabilirler. 76

Krtlerin, koalisyon glerine destek vermesi zerine, Ankarann kazan hesaplar bir anda darmadan olmu, saf dna itilmi, zor durumda kalmt. Oysa, pazarlk yapmasna ramen ABD ile olan ittifaka ok deer veriyordu. Bir ekonomik krizden daha yeni kmaktayd. Zor durumdaki Amerikann, en azndan parasal isteklerini kabul edeceine inanyordu. imdi, beklenmedik biimde saf dna itilmiti. Daha nemlisi ABDnin Krtlerle Trkiyeyi zor durumda brakacak gizli anlamalar yapm olduundan endieliydi. Ankara, Bakan Bushun, bunlar bizimle at pazarl yapyor diyerek, pazarlktan ekilmesinden sonra telaland. Krtlerin salad askeri destekten daha fazlasn verebileceini anlatmaya alt. Bununla, savan iinde yer almaya abalad. Hatta daha da ileriye giderek, Trklerin deeri, konumu byk, vazgeilmez bir g olduunu anlatma yoluna gitti. Babakan, Ekim 2002de ular sylyordu: ABDnin biz olmadan bu harekat gerekletiremeyeceini biliyoruz.77 Babakann, Kasm ayndaki seim kampanyas srasnda sava durumunda petrol zengini Kerkk ve Musul kentlerine el kayma tehdidinde bulunmas, Krtlerle Trklerin aras at. Taraflar ilk defa aktan aa kar karya geldiler. Krtler bu szleri, byle bir igalin Kbrs tr bir krize dneceini ve bunu asla kabul etmeyecekleri uyarsyla karladlar. Amerika, her eye ramen Trk devletini yanna almaya alyor, bu yoldaki abalarn srdryordu. Aralk aynn banda, bu amala hzl bir diplomatik younluk yaand. ABD Savunma Bakanl Mstear Paul Wolfowitzin 3 Aralk 2002de ynettii toplantlarda ABD ve Birleik Krallk diplomatlar Trkiyenin siyasi ve askeri liderleri ile bulutu. Bunlarn ardnda Trkiye, askeri harekat yetkisi veren ikinci bir BM karar alnmas kouluyla, Irakla sava durumunda ABD ve Birleik Kralla hava slerine ve hava sahasn kullanma izni vereceini duyurdu.78 Bu duyuruda Irak Krdistan konusundaki istemlere deinilmedi. Grne gre bir anlamaya varlmt ancak, Wolfowitz bu konudaki tm sorular yantsz brakt. ubat 2003te Trk ve ABD yetkilileri sava konusundaki anlamaya son eklini vermek iin Ankarada buluuncaya kadar durum deimeden kald. O gnlerde BM karar aranmas koulunun nemini yitirdii grld. Ankara, bu dnemde bir zikzak daha izdi. Trk birliklerinin Krdistana girmesine izin verilecekti ya da Trk devleti, ABDye hayr diyecekti. Grmeler yeniden balad. Amerika, Krt glerinin Kerkk ve Musula girmeyeceine dair sz verdi.79 Buna karlk Trk gleri de, Krdistann btn kasaba ve ehirlerinden uzak tutacakt. Krt gleri girmezse Musul ve Kerkke girmeyecekti. Trk Dilerinin bu konudaki aklamas yleydi:

Trk ordusu, toplu bir g nlemek iin, Krtlerin zgr Krdistan kurmasn nlemek iin, onlarn Kerkk ve Musula girmelerini nlemek iin ve Trkmenleri korumak iin blgeye girecektir. Trkiye ile Krtler arasnda bir atma istemiyoruz ve bu nedenle blgeye uyarmaya yetecek sayda kuvvet yollayacaz.80 ABD grevlileri Krtlere, Trk birliklerinin konulandrlmasnn snrl ve insani yardm amal olaca ve ABD ynetimindeki koalisyonun denetimi altnda tutulaca konularnda gvence verdi. Ancak Krtler byle bir anlamay kesinlikle reddetti. Onlar, Trk birlikleri snr geerse, Ankarann kendi gndemine gre hareket edeceini ve Kerkk ve Musul zerindeki tarihi iddialar gz nnde tutulursa, asla Irak Krdistannda kmayacan dnyorlard. Dahas Trk ordusu, Krdistann yalnz baz alanlarn denetim altna alsa bile, bu durum Krtlerin, ran ve Suriye ile de kara balantsn kesecekti. Krdistan cephesi, Trk Dileri Bakanlnn aklamasna cevap olarak, kendi gleriyle amalar olanaksz bir gvenlik sorunu doarsa ya da ynsal bir g yaanrsa, bu durumda yardm isteyeceklerini, o nedenle Trk askeri glerinin topraklarna girmesini istemediklerini, buna izin vermeyeceklerini hem Trk tarafna, hem de ABDye bildirdiler. Trk ordusunun Krdistana girii mantksal olarak reddedilmiti. Washington bu amaza bir zm ararken, her iki taraf da ABDnin dierine daha fazla nem verdiini dnyordu. Sonunda Trkiye onlar iin karar verdi. Ankaradaki bulumadan nce, Iraka kar kuzey cephesinden saldrya hazrlanan Amerikallara destek vermek amacyla ngiliz birliklerinin Trkiyede konulandrlmasna izin verilmesini isteyen resmi bir istek mektubu verilmiti. Trkiye bu istei yantlamay, ngilizlerin Krtleri Trkiyeye gvenmemeleri ynnde etkilemesinden duyduu akl d korku yznden geciktirdi Dahas ABD, Ankara toplantlar srasnda Trk birliklerinin konulandrlmasnn ABD nclndeki koalisyonun denetimi altna olacana inanyordu. Trkiye bu koulu kesin olarak reddetti ve her ne pahasna olursa olsun Saddamdan kurtulmak istedii iin ABDnin geri adm atacana inand. 27 ubat gn Trkiye parlamentosu ABD ile yaplacak anlama konusundaki grmeyi ertelemeyi oylayarak kabul etti.81 lkenin slamc kkleri olan yeni hkmeti, savaa herhangi bir nedenle katlmaya byk ounlukla kar olan tabannn tutumunu hesaba katarak duraksama gsterdi. Bu konulara kout olarak Trkiye ayn zamanda yllardr Avrupa Birliine girmeye abalyordu. Fransa ve Almanyann kesinlikle kar kt Iraka saldry desteklemenin, AB yelii bavurularna ters etki yapmasndan da endieliydiler. 1 Mart 2003te Trkiye parlamentosu, Iraka kar sava harekat iin Trk topraklarnda 62 bin ABD askerinin slenmesine izin verilmesini isteyen hkmet tezkeresini az farkla reddetti. Kuzey cephesinin kaybedilmesi Washingtonu sarst. Bush ynetiminde hi kimse Trkiyenin ABD istemini reddetmesini beklemiyordu. Bunun balca nedeni,

Trkiyenin en gl mttefikini asla yalnz brakmayaca, bunu yapmazsa uzun erimde kaybeden taraf olaca anlayyd. Trkiye gvenilir olmadn kantlad, ABD Trkiyeyi yattrmakla uramaktan vazgeti ve bunun yerine Krtlerle pazarla odakland. Krtler iin en nemli atma daha sava balamadan kazanlmt.

13 kinci Krfez Sava: Irakn zgrl Harekat

BOMBALAR, TERLKLER VE KURUNLARLA KARILANDILAR1

Bakan Bush, 20 Mart 2003 tarihinde, Greenwich saatiyle 03:15de televizyonda, ABD halkna seslendi. Bakan, Amerikan ve koalisyon kuvvetleri, bu saatte Irak silahszlandrmak, halkn zgrle kavuturmak ve dnyay byk bir tehlikeye kar savunmak zere balatlan askeri harekatn ilk aamalarn gerekletiriyorlar diyordu.2 Koalisyon kuvvetleri, savan birinci gn, Badata snrl hava saldrs yapt. Saddam Hseyin, bir televizyon konumasyla, Busha cevap verdi. Saddam, saldry canice diye niteliyor, halk karsnda, sava kazanmaya yemin ediyordu.3 Bu arada, Trk parlamentosu, ilgin bir kararla, hava sahasn koalisyon uaklarna ayor, ama, kara glerinin gemesinin bedeli olarak, kendi ordusunun Ikrdistana girmesinde srar ediyordu.4 Iraka taarruza dorudan tepki de vard. BM Gvenlik Konseyinin daimi yeleri olan in, Fransa ve Rusya harekat knadlar.5 Trk topraklarndan yararlanarak bir kuzey cephesi ama olana bulamayan askeri kumandanlar taktiklerini gzden geirmek zorunda kaldlar. Amerika, szlerine gvenerek Trk limanlarna asker ve malzeme ymt. Bu karardan sonra onlarn geii de imkanszlam, bu yzden savan seyri yavalamt. Amerika Mersin ve skenderun limanlarna yapt yna yeniden yklemek zorunda kald. Bu olay, ilk andaki yavalama hari savan seyrini deitirmedi, ama Trk-Amerikan ilikilerinde dnm noktas oldu. Sava alannda ise ilk andan beri gelimeler oluyordu. Amerika ve Britanya birlikleri ilerliyor, Irak askerlerine, havadan nasl teslim olacaklarn anlatan Arapa bildiriler atlyordu.6 Irak, nemli bir direni gsteremiyordu. Kuveyte birka fze att ve ama bunlar, nemli bir askeri etki yapmad.7 Ama fzeler, Saddamn silah program gelitirmedii iddialarnn doru olmadn gsterdi. Bu durum, Iraka kar yrtlen askeri atma iin ek bir gereke oldu. Tm dnya, ABDnin sz verdii ok ve dehet taktiklerini beklemekteydi.8 Bu taktikler, birinci haftann sonuna kadar kullanlmad. Daha sonra ba vurulduunda ise yumuatlmt. Amerika ve ngilterenin yapt bombardman Irakn emir ve komuta tesislerini hedef alyordu ve Irak ordusunu paralayarak, kimsenin kimin ynetimde olduunu bilemedii bir durum yaratmay amalyordu.

Balangta lkenin gneyine younlaan koalisyon gleri, Badata ilerlemeden nce Umm Kasra ilerlediler. Yolda gl bir direnile karlamadlar ancak kum frtnalar ilerini zorlatrd. Irakn gneyinde Saddam rejiminin yklmas, ounlukla etin savamla geen 21 gn srd. Kuatlm direni noktalarnn bastrlmas iin hala ok sayda arpma gerekiyordu ancak Saddam genel komutay yitirmiti. KRTLERN KUDS9 Ancak, Trk devleti, savan klleri iinde, karlar elde etmek amacyla hareketlilik iindeydi. 21-22 2003 tarihinde, karar birliklerinin Krdistana girdiini aklad. Koalisyon gleri asndan bu, kuzey cephesinde yeni bir krizdi.10 ABD Krtler ile Trkler arasnda sava iinde savandan korktu. Krtlerin Trklerle savaa girmesi, koalisyon asndan g kaybetmeydi. br yanyla, Saddam rejiminin yannda Trklere kar mevzilenme... Ancak, Amerikann sert tepkisi zerine Trk taraf aklamasn geri ekti.11 Amerika rahat bir nefes almt, ama Trk ordusu Krdistan snrna binlerce asker ymt. Krdistana girme tehditleri sryordu. Amerika, savan kzgn anlarnda, bir yandan da, Krdistana girmek iin hazrlk yapan Trk tarafn yattrmaya alyordu. Krtler devlet olacak, nlerini keseceiz srar, Amerika iin beklenmedik bir zorluktu. Son grme turunda ABD Trkiye ile bir anlamaya varamadn aklad. Amerika iin saflar netlemiti. Trk tarafn uyardktan sonra ciddi olarak Krdistan ittifakna yneldi. 12 Krtlerin gcne dayanarak, kuzey cephesini at. Krdistan, 80 bin pemerge ile koalisyon iinde en byk g olmada ikincilie yerleti. 26 Mart gecesi ABDnin 173. Hava ndirme Tugayndan bin kii, Harirdeki Krt hava alanna yaplan ve basnda yaygn yer bulan bir parat indirmesiyle Iraka vard. Kuzeydeki ilk kara savalar Irak askerlerine kar deil, Krt ve ABD glerinin gerisini tuttuu iin stratejik olarak daha tehlikeli bir dman olarak grlen Ensar-l slama kar verildi. Pemergeler ve ABD zel Kuvvetleri Ensar-l slamn elindeki dalk blgeye ilerlediler, hedefleri belirlediler. ABD jetlerinin saldrlarn ynlendirdiler. Bu taktiklerin askeri etkinlii birka gn iinde kendini gsterdi. Ensr-l slamn ran iine geri ekildii ne srld.13 On gnlk savatan sonra, kuzeyde youn bir ABD askeri yna yaplamamt. Kerkk, Irak hkmetinin denetiminde kald. Cephe hattnda baz yerler bombalansa da, kendi gerilerindeki savaa younlaan Krt birlikleri (pemergeler) onlara tek bir kurun bile atmad. Krtler en sonunda dikkatlerini cephe hattna evirdiklerinde, Ensar-l slama kar kullandklar taktikleri izlediler, jetleri Irak hatlarnn gerisindeki hedefleri bombalamas iin ynlendirdiler. Irak askerleriyle amamal evresinde baz kk atmalar yaand, ama askerler abucak

geri ekildi. Krt birlikleri, Kerkkn kuzeyindeki Irak hkmeti topraklarna girmeye balad. Badatn 9 Nisan gn dmesi kuzeydeki Irak direniini de etkiledi. Hkmet kuvvetleri kat ve pemergelerin ertesi gn hi bir direnile karlamadan Kerkke girdiler.14 Onlar kahramanlar olarak karlandlar. Kerkkn byle kolay dtn gren Musuldaki Irak kuvvetleri kenti teslim etmeye karar verdi. Krdistan Demokrat Parti (KDP) teslim ilemlerine araclk yapt. ABDnin Musulu bombalamay durdurmasn grt.15 9 Nisan gn Irak kuvvetleri silahlarn brakt ve kent ABD kuvvetlerinin gelmesini bekledi. Ama onlar gelmediler. Kerkk ve Musuldaki heyecanl kutlama sahneleri tm dnyaya yaynlanrken, olaylar denetimden kt ve yamalama balad. ABD Saddamn kuvvetlerinin kuzeyde bu kadar abuk teslim olmas olaslna hazrlkl deildi. Bunun sonucu olarak blgede dzeni salamaya yetecek kadar koalisyon birlii bulunmuyordu. Garip ama ABD, Kerkk ve Musulu bu kadar abuk aldklar iin KYB ve KDPyi bile sulamaya alt. Onlar da ABDyi suladlar. nsan Haklar zleme Komitesinin Orta Dou ve Kuzey Afrika blmnn Londradaki yneticisi, bu tr konular iin uzun bir planlama zaman vard ancak yle grnyor ki, hi bir ey yaplmam dedi.16 Blgede ABD kuvvetinin bulunmamas nedeniyle dzeni salamak ve baka yamalama olaylarn nlemek sorumluluu Krt gvenlik glerine dt. KYB ve KBD liderleri, bu amala Kerkkteki Baas partisi merkezinde bir toplant yaptlar. Toplantda, yerel halk ok kzgn. Onlara o kadar ok bask ve ikence yaplm ki durumu denetim altna almak birka gn srecek dediler.17 Balangta KYB, Kerkkte gvenlii salamak ve temel hizmetleri yeniden iletmek iin polis ve teknisyenler gnderdi ve yamalanan mallar sahiplerine geri vermek zere komiteler kurdu. Ancak yamalamann dnda, ounlukla toprakla bal baka olumsuz sorunlar da vard. Arap kyller, Krtlerin Saddamn Araplatrma adl etnik temizlik srecini tersine evirdiklerini ve kendilerini, eskiden Krtlere ait olan topraklardan kovduklarndan ikayet etmeye balad. Bu etnik gruplar aras atmalarda yzlerce kii ld ve misilleme korkusuyla binlerce Arap bu blgelerden kat. Araplatrma sreci Irakta derin yaralar brakmt. KDP lideri Mesud Barzani bir aklamayla yamalama ve Araplara yaplan saldrlar knayarak, hibir Krdn herhangi bir ky, mahalle ya da kent merkezinde, herhangi bir Arap vatandan malna, canna ya da namusuna saldrmasna izin verilemez dedi.18 Ayrca, byle bir olayda Araplarn kendini savunma hakkna sahip olduunu belirtti.19 KYB grevlileri de, raporlarn aksine, insanlar kovmann kendi resmi siyasetlerini temsil etmediini belirtti ama, baz Krtlerin su etkinlikleri iin kendilerini KYB grevlisi gibi gstermi olabileceini kabul etti.20

Ancak koruma altna alnan Araplarn Krtleri ldrmesi olaylarna da rastland. Byle bir olayda Arap kyller, boaltlm bir ordu denetim noktasn igal etti ve bir dizi Krt otomobiline keyfi olarak ate at. Krt yamaclarn kendi benzin istasyonlarna zorla el koymak istediini ve yaptklarnn bir savunma stratejisi olduunu iddia ettiler.21 te yandan Krtlerle, Trklerin destek verdikleri Trkmenler arasnda baka gerginlikler yaand. O gnlerde Trkiyenin tahriki kt sonular dourdu. Trkiye, pemergelerin Kerkk ve Musul kentlerini ele geirmesinden sonra, snr boyunca ylm 70 binden fazla askeri olduunu, bunlarn ieriye girmeyi beklediini duyurdu.22 Gerekeleri ise Trkmenleri korumakt. lar gerektiiydi. ABD Krtlerin Trk igalini kabul etmeyeceini biliyordu. Yeni bir sava nlemek iin Trk tarafnda, Krtlerin kendi denetimleri altnda olduu gvencesini vermeye alt. Krtler, bu amala yeterli Amerikan birlii geldii takdirde, Kerkk ve Musulu terk edeceklerini aka belirttiler.23 ABD, buna karlk taviz olarak, Trk askeri gzlemcilerinin Krdistanda durumu yerinde deerlendirme izni verdi24 Ayrca, Trkiyenin sorunlu ekonomisini glendirmek iin 1 milyar ABD Dolar yardm yapmaya sz verdi.25 Btn bunlarn karlnda, Trk Genelkurmay Bakan General Hilmi zkk, ABDye danmadan Irak Krdistanna girmeyeceine sz verdi. Ancak Trkiye birliklerinin Irak Krdistan kylerine top atei at sulamalar ile gerginlik birden artt.26 27 Nisanda ABD kuvvetleri, Trk askeri istihbaratnn Kerkkteki Trkmenlere yollanan yardm sandklar iinde silah karma giriiminde bulunduunu tespit ettiklerini ve bunu durdurduklarn aklad.27 Bu taktik, Krtlere ok artc gelmedi. nk Trkiye yllardr snrdan gizlice geerek mdahalelerde bulunmutu. Tm bu sorunlara karn KYB denetimi altnda Kerkkte yaam ksa bir sre iinde normale dnd. yerleri alld gibi alyordu ve kentin dmesinden birka gn sonra pler toplanmaya bile balamt. Ancak Musulda baz blgeler Baas yandalarnn ve fedayin milislerinin denetiminde kald ve bir dizi intikam cinayetleri ilendi. Krdistanda durum, ok daha kk ABD askeri varlna karn gneydeki kadar kt deildi. Irakn geri kalanndaki gelimelere baklrsa, KYB ve KDP zor bir durumu olduka iyi ynetme baarsn gsterdi. Trkmenlerin ynsal ka ya da katliam olmad. Dahas Krtler, Trk provokasyonlarna gelmediler. ABD ynetimindeki koalisyonun Kerkk ve Musulu kendi denetimine almasna izin verdiler. Krtler ABDye sz vermilerdi ve verdikleri szde durmalarn gvenilir olduklarnn kantyd.

SAVA BTT M? Yorumcular Iraktaki savan bittii gnle ilgili farkl tarihler veriyor. Bazlar Nisan aynn ortasndaki tarihlere, dierleri 1 Mays 2003e gnderme yapyor. KHPnin , ABD Merkez Komutanl ile yapt grmelerde, bu olay zerinde de duruldu. Merkez komutanl, savan resmi biti tarihini Bakan Bushun konumasyla aklyordu. ABD Bakan Bush, USS Abraham Lincoln uak gemisinin gvertesinde yapt konumada, balca sava harekatlarnn 1 Mays 2003 tarihinde bittiini belirtiyordu.28 Ancak, bunun savan o tarihte bittii anlamna gelip gelmedii sorulduunda, ABD Merkez Komutanl, soruyu direkt olarak yantlamad. Kapsaml sava harekatlarnn 1 Maysta sona erdiini tekrarlad. KHP bundan sonra Koalisyon Basn Haber Brosuyla (CPICCoalition Press Information Centre) iliki kurdu. Buradan e-postayla gnderilen cevap yleydi: Bakan Bush, balca Sava Harekat 01 MAYIS 03te bitti dedi. Ancak kafanz karmasn, biz hala savatayz. 29 GNMZDE GVENLK DURUMU Balca sava harekatlarnn 1 Mays 2003 tarihinde bittii ilan edilmesine ramen, sonraki sre zorlu geldi. Irakl eitli gruplar, yer altndan ban kaldrp, kendini gstermeye balad. Askeri ve sivil hedeflere saldrmaya balad. Saldrlarn yalnz Irakllar tarafndan deil, savaa destek vermek zere Iraka doluan yabanclar tarafndan da yapldna inanlmaktayd.30 Bu nedenle, Iraka gelmeleri iin hakl bir gerekesi bulunmayan 18 ile 45 yalar arasndaki Irakl olmayan erkeklerin lkeye girmesine snr getirildi. Bu kitabn yazld 2004 ylnda, Irakta savan bandan beri len ABD askerlerinin says 400 amt. Irak tarafnda ise, lenlerin toplam says hakknda kesin bilgi yoktu. Her gn olmasa bile, sk aralklarla 27 Ekim 2003 tarihinde Badatta Uluslararas Kzl Ha rgtnn merkezine yaplan ve on iki kiinin lmne yol aan bombalama gibi olaylar devam etmekteydi. Buna ek olarak 19 Austos 2003te Badattaki BM merkezine byk bir kamyon bombas arpm ve BM Genel Sekreterinin Iraktaki zel Temsilcisi, Sergio Vieira de Mellonun da aralarnda olduu yirmiden fazla insann lmne yol amtr. S.V. de Mello ayn zamanda BM nsan Haklar Yksek Komiseriydi. Bu tr saldrlar Kasm-Aralk 2003 boyunca srd ve aralarnda Irakta bulunan imar grevlileri, diplomatlar ve istihbarat grevlilerinin yer ald bir dizi yabanc lke vatandann lmne neden oldu. Badat Uluslararas Hava Alann kullanan uaklar bile fze saldrlarna hedef oldu. DHL kargo ua isabet ald.31 rnein, Nasriyedeki talyan polis

merkezinin nnde bir bomba patlad ve aralarnda Irakllarn da bulunduu 27 kii ld, 79 kii yaraland. Saddam Hseyinin yakalandnn duyurulmasnn ertesi gn bat Badatta ve Snni blgesinde ve dier kentlerde sokak atmalar ve koalisyona kar gsteriler yer ald. Saddamn yakalanmasndan sonra bir dizi intihar bombas eylemi, patlamalar, arabayla geerken ate ama olaylar ayaklanmay yeni bir younlua ulatrd.32 Saldrlarn arl koalisyon kuvvetlerinden, koalisyonla birlikte alan Irakl yerel polise evrildi. Tony Blair, terristler ve Saddamn sempatizanlar, saylar ve destekleri az da olsa, bizim uyank, adanm ve kararl olmamz gerektiren terrist taktiklerini kullanmaya devam edecektir diyordu.33 Ancak ABD, Saddamn yakalanmasyla, yannda bulunan dosya antasndaki belgelerden sava srdren yer alt hcreleri hakknda baz bilgiler salandn ne srd.34 ngiltere Savunma Bakan Geoff Hoon, Irakta Kasm aynda zirveye kan gvenlik olaylarnda yakn zamanda bir azalma grlse de, gvenlik durumu hala zordur dedi.35 Krdistan ise sakin kald. Erbilde 14 Kasm 2003 tarihinde yaynlanan bir makalede belirtildii gibi, ne otelin nnde beton engeller vard, ne de silahlarn dorultu ABD askerleri. Silahl yerel bir korucu bile grlmyordu. 36 Bunun nedeni, Krdistanda olumu bulunan gl Krt yaps ve son on iki ylda izlenmi olan sivil toplumu gelitirme abalaryd. En ar saldr, Kasm 2003te KYBnin Kerkkteki brosuna yapld. En azndan drt kiinin lmesi ile krk kiinin yaralanmasna neden olan intihar bombas eylemiydi. Bu tr saldrlarn kuzeyde ender grlmesine karn, randan Krdistana geri dnen Ensar-l slamn Saddam rejiminin yeleriyle glerini birletirmesiyle, yol kenarnda pusu ve cinayet giriimlerinde bir art oldu.37 El Kaidenin lideri Osama bin Ladenden geldii ne srlen bir aklama, terrist etkinlii arttrma tehdidi idi. Ayn aklamada, kla tehdit Krtler meru hedef olarak grlyordu. Laden, Ensar-l slam almalarndan dolay tebrik ediyordu.38 Saddamn yakalanmasnn ardndan, Musulda Irakn gneyindeki kadar yaygn olmasa da Irakl polislerin ldrld bir dizi olay oldu. GVENLK STRATEJS Bakan Bush yle diyordu: Saddamn yaknlar ve yabanc terristlerin uzun erimli amalar farkl olabilir ancak, ksa vadeli stratejileri ortaktr: Terrle Irakllar korkudan adm adamaz hale getirmek etmek ve Amerika ve mttefiklerimizi caydrmak. Son birka ayda dmanmzn bileimi ve yntemleri deimitir ve koalisyonumuz da kendini bu duruma uyduracaktr.39

Koalisyonun gncel gvenlik durumla ilgili olarak yeni bir strateji uygulamaya koydu. Aralarnda KDP ve KYBnin de bulunduu be deiik siyasi partiden toplanan 850 kiiden oluan, ayaklanma kart yerel bir g oluturulaca duyuruldu.40 Bu g, Badatn iinde ve evresinde konulanacak ve ABD zel Kuvvetlerinin denetiminde alacakt. Gvenliin Irakllara devredilmesine ynelik ilk admd, bu. Giriim, Birleik Kralln, Irak polislerini eitmek zere 500 kiilik yeni bir birlik yollayaca duyurusu ile birlikte anlam kazand. Direniin byk blm Snni nfustan kaynakland iin gvenlik birimleri elemanlarnn ounluu Krtler ve iilerden olumaktayd. Ancak, bu giriime bamsz Ynetim Konseyi yelerinden eletiri de gelmektedir: Bu byk bir hatadr ... biz milisleri ortadan kaldrmaya ynelmeliyiz, onlar meru klmann yollarn bulmakla uramamalyz. Bu Irak halkna yanl bir mesaj verir. 41 Krt pemergeler Musul ve Kerkkte alnan yerel gvenlik nlemlerinde ABD kuvvetlerine yardmc olmaktadr. Ancak bu yeni plan, Krtleri ayr milisleri olan blgesel ve etnik birimlerden, ulusal apta siyasi birimlere dntrecektir ve onlarn itibar ve gvenilirliini ulusal apta artracaktr.

14 Iraktaki Gncel Yrtme Yaps

SADDAMA IRAKLI MUHALEFET Birinci Krfez Savann ardndan, Saddam rejimine kar olan muhalefet gruplarnn bir araya gelmesiyle, Irak Ulusal Kongresi (IUK) kurulmutu. Krdistan partileri KYB ve KDP Haziran 1992de Viyanada dzinelenen toplantda yer ald. Ayn yln Ekim aynda IUK, Irak Krdistannda topland zaman, balca ii slami gruplar da koalisyona katld. Krtler, Irak topraklarnda silahl gce ve varla sahip tek ye grup olduu iin UK iinde deerli bir rol oynadlar. Dahas, IUKnin ilk yrtme komitesi yeleri arasnda KDP lideri Mesud Barzani de yer ald. Krt siyasetine bak asndan, IUK daha batan, Krtlere Irak iinde zerklik konusunda gvence veriyordu.1 1995 ylnda IUK, 1995 ylnda Saddam rejimine kar bir saldr balatmaya abalad. Ancak Amerikann desteine karn bu giriim baarszlkla sonuland. Irak ordusu, bir yl sonra IUKnn Krdistann Erbil ehrinde bulunan ssn imha etti2 IUK, bundan sonra 2003 savann hazrlna kadar sessiz kald. ABD, 2002 ylnda IUKnin yaylmn geniletti ve manevra yeteneklerini glendirdi. Bu amala 2002 ylnda Dileri ve Savunma Bakanlnn st dzey yetkilileri ile grmek zere Washingtona arlan alt byk muhalefet grubunun ikisi KDP ve KYB oldu. Askeri harekat yaklanca Bakan Bush, 92 milyon ABD Dolarnn eitim ve etkinliklerine yardmc olmas amacyla, aralarnda KYB ve KDP bulunan bu farkl gruplar arasnda paylatrlmasna onay verdi.3 IUK, sava sonrasndaki rollerini planlamaya balamak iin Aralk 2003te Londrada btn belli bal muhalefet gruplarnn katld bir konferans dzenledi. Bu toplantda, 65 yeli bir izleme komitesi kuruldu. Komite ubat aynda Irak Krdistannda topland. Bu komite de, gei rejimini hazrlamak zere, KYB ve KDP liderlerinin de bulunduu alt kiilik bir komite oluturdu. ABD, Saddam sonras dzeni kurma srecini balatmak zere,15 Nisan 2003te Nasriyede farkl gruplardan yaklak yz liderin katld bir konferans dzenledi. Ancak bir ok ii din adam bu toplantlar boykot edip, slami bir devlet kurulmas arsnda bulundu. 26 Nisanda Badatta bir baka toplant yapld. Bu toplant, bir ay iinde geici Irak ynetimini belirleyecek daha geni bir toplant dzenleme kararyla sonuland.

SYAS YENDEN YAPILANMA ABD, Nisan 2003te bir general, diplomatlar ve dier personelden oluan bir heyeti sivil hayat yeniden yaplandrmakla grevlendirdi. General, mar ve nsani Yardm Brosunun (OHRA-Office of Reconstruction and Humanitarian Assistance) bana geti. 6 Mays 2003te onun yerine getirilen eski ABD bykelisi Paul Bremerin grevine siyasi yeniden yaplandrma da eklendi. O da OHRAnn yerini alan Koalisyon Geici Otoritesini (CPA-Coalition Provisional Authority) kurdu. Saddam Hseyinin devrilmesinden sonra ABD ve Birleik Krallk, Iraktaki ynetim abalarna BMin desteini almaya abalad. ABD ve Birleik Kralln BM daimi delegeleri, 8 Mays 2003te, Gvenlik Konseyi Bakanna bir mektup yazarak, Irakta yrtmeyle ilgili tm konularla ilgilenmek zere koalisyon geici otoritesi kurulduunu bildirdiler.4 BM Gvenlik Konseyi, bundan sonra, 1483 sayl kararla Saddam sonras dnemdeki almalar iin koalisyon geici otoritesine yetki verdi.5 Gvenlik Konseyinin ayn karar, Irak Ynetim Konseyinin kurulacan, ancak uluslararas apta tannan bir hkmet kuruluncaya kadar Koalisyon Geici Otoritesinin sorumluluklarn stlenmeyeceini de ieriyordu. ABD, muhalefet gruplaryla konferanslar dzenlemenin hkmet yaratma asndan faydal olmayaca kansndayd. O nedenle Badattaki aralarnda KDP ve KYBnin de bulunduu nde gelen be grupla toplant dzenledi. Bu grup daha sonra yedi rgt kapsayacak ekilde geniletildi. Temmuz 2003te, 900 Irakn tannm 900 ahsiyetinin katld bir konferans dzenlendi. Toplantda, gvenlik konularyla baa kabilecek bir hkmetin hzla kurulmasn istedi. Gruba, anayasa hazrlanncaya kadar alt aylk sreyle yetkili klnd. Ancak ABD 13 Temmuz 2003 tarihinde Koalisyon Geici Otoritesinin 6 Sayl Ynetmelii ile yedi partiden oluan grubu temsil eden geici ynetiminin ana yaps olarak Irak Ynetim Konseyi kuruldu.6 Ynetim Konseyinin 25 yesi vardr ve bunlardan bei Krtt. Koalisyon Geici Otoritesi, imar abalarnn yaval nedeniyle eletirilmiti. O nedenle, Ynetim Konseyine ilk bata dnlenden daha fazla yetki verilmesi kararlatrld. Ynetim Konseyine bteyi onaylama, bakanlar seme ve grevden alma, diplomatlar atama ve yeni Anayasann nasl hazrlanmas gerektiini belirlemek zere bir hazrlk komisyonu kurma yetkileri verildi. Ynetim Konseyi, Irakllarn onayn ve yaygn desteini kazanamad. Baz yelerle Koalisyon Geici Otoritesinin arasnda anlamazlklar ba gsterdi. nk, Ynetim Konseyi karar verme yetkisine sahip olsa bile, bunlar uygulatacak gce sahip deildi. Ynetim Konseyi Bakannn kim olaca bile sorun oldu. Alt hafta bu konu tartld. Sonunda, dokuz konsey yesinin srayla bakanlk yapmasna karar verildi. Ancak Ynetim Konseyi ile Koalisyon Geici Otoritesi arasnda anlamazlklar devam etti. Baz konsey yeleri, zellikli dini nemi olan yerlerde, yerel kltr bilen ve dili konuan kiilere devretmesi iin ABDye

bask yaptlar. ABD, karlk olarak askeri ve sivil grevliler ile konsey yesinden oluan bir gvenlik komitesi kurdu. Ynetim Konseyinin haftalar sren grmelerinden sonra, hkmet kuruldu. KDP yesi Hoyar Zebari Dileri Bakan olmutu. Bir Krdn Dileri Bakan olmas, Krtlerin siyasi arln gsteiyordu. Krtlerin glenmesini, bamsz Krdistana varacandan korkan Trkler asndan arpcyd. Dahas tek kadn bakan da bir Krtt. Kamu letmeleri Bakanlna Bayan Berwari getirilmiti. Bakanlara, grevlerinde yardmc olmas iin uluslararas koalisyondan zel danmanlar verildi. Irakn yeni Dileri Bakan Zebari, birka gn sonra, Trkler asndan ho olmayan szleriyle gndeme geldi. Dileri Bakan, Trk askerlerinin gelmesinin hibir koulda ho karlanmayacan, byle bir admn Irak gvenliine yardm etmek yerine daha da ktlemesine yol aacan ok net biimde belirtti. Trkiye Babakan Recep Tayip Erdoan, Zebariye cevap verirken, meydan okurcasna bir slupla mdahale kararnn yalnz Trkiyenin vereceini syledi. Ardndan Trk parlamentosu, bir yl sreyle yrrlkte kalmak zere, gerektiinde Iraka asker gnderme plann onaylad. Irak Ynetim Konseyi, Trklerin plann tepkiyle karlad. Bunun igal anlamna geldiini, igalinse ho karlanamayacan belirtti. Sonuta, Trk planlar, yalnz Krdistanda deil, bir btn olarak Irakta dmanca tutum olarak algland. Ankara, bir daha szn etmemek zere projeyi rafa kaldrd. Ynetim Konseyi, yeni anayasay hazrlayacak, seim programn yapacakt..7 Ancak, Ynetim Konseyi, 15 Kasm 2003te egemenliin geici bir hkmete daha hzl aktarlmasn ieren bir neri sundu.8 Koalisyon Geici Otoritesinin de onaylad bu yeni neri temel yasann 28 ubat 2004 tarihine kadar hazrlanmas iin bir zaman izelgesi belirliyordu. Vilayet Seim Topluluu9 tarafndan seilecek Geici Ulusal Meclis, 31 Mays 2004 tarihinden nce kurulacakt. Seilen Geici Meclis, bir yrtme ubesi semek ve bakanlar atamak zere toplanacakt. 30 Haziran 2004 tarihine kadar yeni geici ynetim koalisyon tarafndan tannacak ve Koalisyon Geici Otoritesi ile Ynetim Konseyi ortadan kalkacakt. Maliyeden gvenlie kadar tm konularda egemenlik Geici Ulusal Mecliste olacakt. Bundan sonra koalisyon kuvvetlerinin yasal tanm igal kuvvetleri olmaktan kacak ve bir askeri varlk olacakt. Geici Meclisin denetimi altnda bir anayasa ile temel haklar kanunu hazrlanacak ve 31 Aralk 2005e kadar ulusal seimler dzenlenecekti. Anlama temel yasann, Irakn, vilayetleri; merkezi ve yerel birimlerin kullanaca yetkilerin ayrlmasn ieren federal bir yaps olacan belirtiyordu. Bu federal yapnn tam olarak ne olaca ise ak deildi. Dahas, bu yap bir kez kurulduktan sonra kalc anayasa

hazrlanrken deiiklie uramas olanakl olacak myd? Irak Krtleri, bu sorunlarn bekletilmesini deil, bugnden zlmesini istiyorlar, nk, anayasann hazrlanaca zaman kadar beklenirse, temel yasada belirlenen federal yapnn ar basacan dnyorlar. Bu karar, ABDnin sava sonras Irak siyasetinin tmyle tersine dnmesini temsil ediyor. Bunun nedeni, Ynetim Konseyinin anayasay hazrlayacak bir komite seeme yeteneinden yoksun olmas ve ok sayda koalisyon askerinin kaybna yol aan, giderek ktleen gvenlik ortamyd. Ynetim Konseyi, BM Gvenlik Konseyine bir mektup yazarak, z ynetime dn zaman izelgesini zetledi ve Haziran aynda igali ortadan kaldran yeni bir karar alnmasn istedi. lk bata, ABDnin Ynetim Konseyi ile vard anlamann yeni bir karar ile tannmasn isteyecei haberleri kt. Ancak, ABD Dileri Bakan Colin Powell, BMin 1511 Sayl son kararndaki yetkilerin, yaptklarmz iin gnmzde bize yeterli olduuna inanyoruz dedi.10 BM Gvenlik Konseyindeki bir tartmada Rusya bykelisi, Koalisyon Geici Otoritesinin 15 Kasm anlamasnn neden Konseye sunmadn ve neden bu belgede BMden hi bahsedilmediini sordu. Yeni nerilere kar en sert tepki, Geici Meclis modeli yerine genel seimlerin yaplmasn isteyen, en kdemli ii din adam Byk Ayetullah Ali Sistaniden geldi. Irakl nfus saym grevlilerinin, 2004 yaznda tm nfusu kapsayacak bir nfus saym yaplmas iin ayrntl bir plan sunmasna karn, ABD bu yolu izlemeyi reddetti.11 ABD, adaylarn hedef alnaca ve semenlerin baskyla kar karya kalaca korkusuyla, lkenin ulusal seimlere hazr olmadn ne srd. Dahas, ABDnin iilerin ulusal seimlerden avantajl kmasndan ve Irak komular ran gibi bir slam devletine dntrmesinden endie duyduu anlald. Ynetme Konseyi, nfus saym plann hi grmediini ve ABDnin blgesel seim topluluklar yoluyla geici hkmet oluturma plann desteklediini aklad.12 Yine de Geici Meclisin seim ilemlerini gzden geirmek iin Yrtme Konseyi bir komite oluturdu ama, Koalisyon Geici Otoritesi bu konuda yalnz kk deiiklik nerilerini dikkate alacan belirtti. Ksa bir sre iinde Irak halkn yeni plann en uygun seenek olduuna ikna etmeye ynelik bir bilgilendirme kampanyas balayacak. Bu arada Ynetim Konseyi, anlamada belirtilen sre iinde tamamlama umuduyla temel yasa hazrln srdrmektedir. Yerel dzeyde Irak, Krt vilayeti olmak zere 18 vilayete blnmtr. Krt blgelerinde yerel konsey yelerinin, yerel seimlerle seilmesi devam edecektir. Ancak, Irakn dier blgelerinde yerel konsey yeleri, says o vilayetin nfusuna bal olarak deien, yzlerce tannm kiiden oluan seilebilir adaylar havuzu iinden seilmektedir.

15 Gncel Yasal ve nsan Haklar Konular

KOALSYON GEC OTORTES Koalisyon Geici Otoritesi (KGO) hkmet yetkilerini geici olarak kullanmaktayd. KGOnun 1 numaral ynetmeliine gre, yetkileri amalarn gerekletirmek iin gereken tm yrtme, yasama ve yarg yetkileriyle donatlmtr ve bu yetkileri, 1483 sayl karar (2003) de iinde olmak zere ilgili BM Gvenlik Konseyi kararlar ile sava yasalar ve uygulamalar erevesinde kullanr eklindeydi. 1 Ynetmelikte yasal tutarszlk da vard.Ynetmelik, 16 Mays 2003 tarihinde yrrle girmiti. Ancak, BM Gvenlik Konseyi 1483 sayl kararn 22 Mays 2003 gn almt. Bu nedenle KGOnun 16 Mays ile 22 Mays arasndaki dnemde, 1483 sayl karara uygun olarak yetkilerini kullanmas mmkn deildi. nk henz bu erevede kurulmamt. 1 sayl ynetmelik tanmlad biimiyle, yeni yasalar karlp dzen kurulana kadar geerliydi. 2 ULUSLARARASI NSANCIL HUKUKUN YKMLLKLER Irakn koalisyon kuvvetlerinin igali altnda tutulmas, hukuki adan tartma konusuydu. Ancak Krt nsan Haklar Projesi bu aprak konuyu tartmak istememektedir. Silahl gce ilk bavurmann yasallna baklmakszn, belirli koullar ortaya kt zaman Cenevre Szlemelerinin geerli olduunu belirtmeyi, bu kitabn amalar asndan yeterlidir. gal topraklar asndan, Drdnc Cenevre Szlemesinin hkmleri, askeri harekatn sona ermesinden sonra da uygulanmaya devam eder. Genel yasal gr birlii, Birleik Krallk ve ABDnin igal yetkililerini Koalisyon Geici Otoritesi araclyla kullanmakta olduu yolundayd.3 Nitekim, BM Gvenlik Konseyinin 1483 sayl karar, Gvenlik Konseyindeki ABD-BK temsilcilerinin 8 Mays 2003 tarihli mektubunu dikkate aldn, bu uluslarn, birleik komuta altndaki igal kuvvetleri (Otorite) olarak, uluslararas hukuk erevesindeki zgl yetki, sorumluluk ve ykmllklerini tandn belirtmiti.4 Giri blm, ABD-BK igal ile ilgili uluslararas hukukla ykml devletler olarak tanmaktadr. Ancak onlar, KGO araclyla alan deil, KGOnin komutas altnda alan devletler olarak

grmektedir. Cenevre Szlemelerinin, ABD-BK devlet olarak davranrlarken onlara uygulanabilir olduu son derece aktr, ancak bu Szlemeler KGOnin kararlarna uygulanabilir mi? Bu ok nemli bir sorudur. Uluslararas Af rgt gibi kurulular, igal kuvvetlerinin yetkisi dnda yasalar kard iin KGOni eletirmilerdir.5 Ancak, 1483 sayl karar tanmlar erevesinde tartmal olduu gibi KGO bir igal kuvveti deilse, bu eletirilerin yasal temeli yoktur. Bu sav daha da karmaklatran, 1483 sayl kararn giri blmnn, ABD-BK igal kuvvetleri olarak tanmakta, dier koalisyon kuvvetlerini zgl olarak igal kuvveti olarak nitelemektedir. Hatta, igal kuvveti olmayan dier devletler, Otorite altnda almaktadr ya da gelecekte alabilir diye kayt dmektedir.6 Bu durum, KGOnin igal hukukuna uymakla ykml olmad savn glendirmektedir. Uluslararas hukukta ise KGOnin almak yasal temellerinin ne olduu ak deildir. Yakn dnemde uluslararas hukuk, bir blgeyi yneten ve hala ynetmeye devam eden Birlemi Milletler Kosova Temsilcilii (UNMIK-UN Mission in Kosovo) gibi yaplar tanmay kapsayacak ekilde genilemitir. Birlemi Milletler tarafndan kurulmu bir ynetim olmasa da KGOnin uluslararas hukuk erevesinde almas bir anlamda buna benzemektedir. 1483 sayl kararn, igal kuvveti saymad dier lkelerin KGO altnda almasn kabul etmesi, bunlarn hangi lkeler olduu ve igal statsn belirlemek iin hangi ltlerin kullanld sorusunu gndeme getirmektedir. rnein, talya zgl bir igal kuvveti olarak tannmad ve gerek sava srasnda atmalara katlmad halde, Cenevre Szlemeleri Iraktaki talyan kuvvetleri iin de geerlidir. Yukarda deinildii gibi Cenevre Szlemeleri igalin ya da atmann balamasyla birlikte uygulanr. Cenevre Szlemelerine gre iki tr igal vardr: Birincisi igalin, bir silah brakma, teslim, vb., atmalar bitiren bir belgenin hkmleri uyarnca uyguland durumdur.7 Kzl Ha Uluslararas Komitesinin yorumu, szleme bu durumlarda atmalarn balad ya da sava ilan edildii andan balayarak geerlidir demektedir.8 Bu durumda Cenevre Szlemesi askeri harekatn sona ermesinden sonra bir yl uygulamada kalr. Ancak, igal kuvveti hkmet ilevlerini yerine getirdii srece, szlemenin belirli hkmleri, bu bir yllk sre bittikten sonra da uygulamada kalr. Cenevre Szlemesinin I. protokoln onaylam lkeler iin szlemenin ve protokoln hkmleri igal sresince uygulamada kalr. kincisi, igalin, sava ilan ya da atma olmadan uyguland ve bu zel koullarda Szlemenin uygulamasn gerektiren durumdur.9 Bu durumda Szleme btnyle, igal sresi boyunca uygulamada kalr. Irakla ilgili olarak, Koalisyon Basn Haber Brosuna gre ABD hala savata olduu iin Szleme asndan igalin ne zaman balad henz belirlenmemitir.10

Ek olarak Cenevre Szlemelerinin pemergelere uygulanabilir olup olmad sorusu da vardr. Irak, Szlemlerin, Uluslararas Olmayan Silahl atmalarn Kurbanlarnn Korunmas ile ilgili Ek Protokoln onaylamamtr. Sava Srasnda Sivil Kiilerin Korunmas ile ilgili Cenevre Anlamas, igal asndan yalnz taraf olan devletler iin geerlidir ve bu anlamda pemergeler igalci saylamaz. Ancak pemergeler, uluslararas olmayan atmalarda taraflarn yasaklanm eylemleri ile ilgili hukuk maddelerini tanmlayan Ortak 3. Maddeye uymak zorundadr ve zellikle savan henz bitmedii, i tehdit oluturan Ensar-l slam ve eski Saddam yanllar ile atmalarn srd srece bu hkmlere uymak zorundadr. ULUSLARARASI NSAN HAKLARI HUKUKUNUN YKMLLKLER lginin Baas rejiminin sularna younlamasnn bir tehlikesi, dikkatleri koalisyonun deer verdiini ve uyguladn iddia ettii insan haklar standartlarna uyma ykmllnden uzaklatrd. Uluslararas insan haklar hukukun Irakta uygulanabilir insan haklar erevesi vardr. Birinci olarak, Irak baz uluslararas insan haklar belgelerini benimsemi olduu iin devletin devamll hukuku ile ilgili konular incelenmelidir. kinci olarak, 1483 sayl karar ve BM Anlamas uyarnca insan haklar hukuku KGOnin yetkileri arasna girmitir. Son olarak, koalisyon devletlerinin insan haklar ykmllkleri, onlarn askerlerinin ve personelinin Iraktaki davranna direkt olarak uygulanabilir. Sreklilik Irak, belli bal insan haklar szlemelerini onaylamtr. Bu nedenle, ynetim 2003 sava ncesinde var olan tm insan hakk ykmllklerine uymak zorundad. Bunun nedeni, insan haklar ykmllklerinin srekliliini otomatik olarak salayan, devletin sreklilii ilkesidir. nsan haklar ykmllkleri, topraklarn denetimi ile birlikte geer ve daha nce bu haklara sahip olanlarn haklarnn sonra da korunmas gerekir. Bu hukuk ilkesi, nsan Haklar Komitesi tarafndan aadaki biimde akla kavuturulmutur: Halka bir kez haklarnn szleme uyarnca korunaca belirtildikten sonra, bu koruma toprakla beraber geer ve halkn birden fazla devlete ayrlmas; devletin yerini bakasnn almas; Szleme ile gvenceye alnm haklarn onlardan geri alnmasna ynelik olarak taraf devletin daha sonraki herhangi bir eylemi de iinde olmak zere taraf devletin hkmetindeki bir deiikliine baklmakszn onlara ait olmaya devam eder.11 Dahas, Irakn BMe ye olmas da KGOnin BM Anlamasnn kapsad insan haklar ykmllklerine uymasn zorunlu klar. BM Anlamasnn 55. ve 56. Maddeleri uyarnca KGO, rk, cinsiyet, dil ya da

din ayrm yaplmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine evrensel olarak sayg gsterilmesini ve gzetilmesini salamakla ykmldr demektedir. BM yetkisi BM Gvenlik Konseyi, 1483 sayl kararnda KGOnin kuruluunu tanm ve KGOyi aka Irak halkna insan haklarn gelitirme ve koruma konularnda yardmc olmakla grevlendirmitir. KGO, 1483 Sayl Karar uyarnca insan haklarn korumak ve gelitirmekten sorumlu olduu iin bu amac gerekletirilmesinin tek yolu, uluslararas insan haklar standartlarna uymaktr. Dahas Gvenlik Konseyi, BM Anlamasnn VII. Blm uyarnca KGOne u grevleri vermitir: BM Anlamas ve dier uluslararas yasalar ile tutarl olarak, zellikle gvenlik ve istikrar ortamnn yeniden tesisini salamak ve Irak halknn kendi siyasi geleceini zgrce belirleyecei koullar yaratmak iin alarak Irak halknn refahn, onlarn topraklarnn etkin ynetimi yoluyla salamak. Bylece KGO uluslararas insan haklar standartlarna uymakla ykml klnmtr. Koalisyon hkmetlerinin insan haklar ykmllkleri onlarn Iraktaki askerlerine ve personeline uygulanabilir mi? Iraktaki hukuki durum dnyasnda benzersizdi. nk, Kosovada olduu gibi uluslararas topluluk tarafndan ynetilmemektedir ve KGO, koalisyon devletleri tarafndan kurulmutur. Kosovada, emirler UNMIK ya da Kosova Kuvveti (KFOR-Kosovo Force) tarafndan verildii iin devletler ile kendi askerleri ve personeli arasnda direkt bir ba kurmak ok zordu. Buna karn Irakta koalisyon devletleri, zellikle ABD ve BK kararlar kendileri vermekte ve kendi personel ile askerlerine emirleri direkt olarak vermektedir. Bu konu, Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) sistemi uyarnca Birleik Kralln ykmllklerini bir rnek olarak ele alarak incelenebilir. AHSin dava hukukuna gre, taraf devletlerden biri kendi ulusal topraklar dnda etkin denetim uygularsa, bu topraklarda kendi yetkililerinin eylemlerinden sorumlu tutulabilir. Bu eylemlerden etkilenen kiilerin, o devletin hkmleri altnda olduu kabul edilir ve bu nedenle o devlet onlarn szlemeden doan haklarn gvence altna almakla ykmldr. Bu nedenle, o devletin etkin denetimi altndaki topraklarda Szlemesinin herhangi bir ihlalinin kurban, o devlete kar Strasbourgda dava aabilir.12 Bu nedenle, BK ordular sorumlu olduklar bir blgede etkin denetim kurmuken bir AHS ihlali olursa, Szlemeye gre ilk bakta kabul edilebilir bir dava vardr.

Koalisyona ye lkelerinden birinin asker ya da personelinin bir baka ye lkenin emirlerine uyduu durum Irakta, bir devletin askerleri, dierinin komutas altna verildii ya da bir bakasnn emirlerine uymas istendii durum gibi karmaklk arzediyordu. Byle bir durum insan haklarnn ihlaline yol aarsa, hangi devlete kar takibat alaca sorusu doar. Mantkl grnen davann, emirler bir baka lkenin askerleri tarafndan uygulansa bile emri veren devlete kar almasdr. Ancak, emirlere uyan askerler, kendi devletlerinin ykmllkleri uyarnca insan haklarna aykr saylan eylemleri yapmamakla ykmldr. Bu nedenle, dava ilgili her iki lkeye kar da alabilir. Bavurunun yaplmas AHSnin 1. maddesi uyarnca szlemeye taraf olan devletler, kendi hkmleri altndaki herkesin Szlemeyle tanmlanm hak ve zgrlklerini korumaldr. Bu basit kural tm dier insan haklara mekanizmalar iin de geerlidir. Bu nedenle, insan haklar mekanizmalar erevesinde KGOnun kendisine kar bir bavuru yaplamaz. Byle bir bavuru mahkemeler tarafndan, mekanizma hkmleri erevesinde var olan tam dokunulmazlk (rationae personae) ile elitii (yani, bunun ilgili yapnn hkm altnda saylmad) gerekesiyle kabul edilmez. Bu nedenle bir kurban, ilgili devlete ya da devletlere kadar uzanan direkt emir-komuta zincirini; onlarn hangi insan haklar belgelerini onaylam olduklarn ve bu olayda hangisini ihlal etmi olduklarn belirlemek ve ondan sonra davasn ilgili yarg makamnda amak zorundadr. lke ii zmlerin tketilmesi Herhangi bir insan haklar mekanizmas altnda bir bavuru yapmadan nce, ilke olarak bavurucunun ihlali yapan devletin, i yasal sisteminde varolan tm ilemleri tamamlam olmaldr.13 Bu, hem mahkemelerde ilgili olan hem de olmayan ilemler iin geerlidir. Irak erevesinde bu, bavuruyu yapacak kiinin davasn nce ilgili devletin i mahkemelerine sunmas gerektii anlamna gelir. Bunun, rnein AHS erevesinde lke ii zmleri tketme ilkesinin ana nedeni, mahkemenin yetkisinin ikincil dzeyde olmasdr: Strasbourg Mahkemesi mdahale etmeden nce, yetkilileri Szlemeyi ihlal etmi olan devlete bunun sonularn gidermesi iin olanak tannmaldr. Ancak Iraktaki i mahkemeler KGOnin yetkisi altnda olmalarna karn, direkt olarak bir ye lkenin altnda olmadklar iin lke ii zmlerin giderilmesinde kullanlamaz. kinci olarak, KGO grevlilerinin her grev ve yetki erevesinde yerel takibat dokunulmazl olduu iin Irak iinde normal olarak kullanlabilir zmlerin sonu alc olamayaca da ne srlebilir. Irakl bir bavurucu, ilgili ye lkenin i mahkemelerine bavuru yapmaktan 2000 ylndaki Issa dosyasnn gerekesi temelinde muaf

tutulabilir. Orada, kurbanlarn Trkiyeye kar bir dava amas ok pahal olaca nedeniyle onlarn lke iindeki zmleri tketmesinin beklenemeyecei belirlenmitir. ne srlen sav lke ii zmler sonu alc olmad ve kurbann bu nedenle bu zmleri tketmekten muaf tutulmas olursa, Strasbourga bavuru, bavurucunun ikayet ettii olaylarn olduu tarihten sonraki alt ay iinde yaplmaldr. Ayrca, soruturmann bouna ya da sonusuz kalmasna neden olacak bir idari uygulamann (yani, insan haklar mekanizmalar ile aka uyumlu olmayan davranlarn tekrar ve yetkililerin buna resmen tolerans gstermeleri) varolduu belirlenirse, lke ii zmleri tketmek gerekmeyebilir.14

16 zerklik Sorunu
Irakn temel yasas ve anayasann son biimi zerine belirsizlikler srerken, Krdistann, hem anayasa, hem de uluslararas topluluk tarafndan tannan Krdistann, daha nce grlmemi lde zerk olaca varsaylmaktayd.Ancak yeni siyasi ereve iinde zerk yetkilerini nasl en iyi ekilde korunaca tartlmaktayd. Krt partileri, Aralk 2003te Krdistann gnll federasyonu hakknda,Ynetim Konseyine bir taslak sundular. Taslak, Birinci Dnya Sava sonrasnda Musul zorla Iraka ilhak edildii zaman, Krdistana ait olan tm topraklarn Krdistann paras haline getirildiini ayrntlaryla aklyordu. Taslakta, 1957 ylndaki nfus saymna gre Krt ounlua sahip olan tm kentlerin de bu gnll federasyonun paras olmas gerektii belirtiliyordu. Koalisyon ve Arap gruplar ise, federal sistemi kabul ediyor, ancak bunun vilayetler temelinde olmasn nermekteydiler. Krtler iin bunun anlam, kendilerine hibir gvence verilmeden, Krdistann, merkez d ynetim temelinde varlk olarak ortadan kalkmasyd. Koalisyon ve Arap partilerinin bu nerisinin hangi sonuca varaca ileride grlecek, Krdistann kendi kaderini tayin hakk ve zerklik sorunu III. Blmde ele alnacaktr.

17 Enfl Harekatlar: Sava Sular Mahkemesi

KALICI MRAS Enfl harekatlar, Krt halknn ortak hafzasnda, dehetin izlerini brakmakla kalmad, ayn zamanda dolaysz kurbanlarn btn hayatn da alt st edercesine etkiledi. Enfal, ruhsal kntnn dnda, kurtulabilenler iin g maddi artlar da dayatmt. Enfli, dolaysz olarak yaam yaklak 7 bin aile, hkmetin salayabildii yardmlarla, ya da kendilerine, ocuklarna salayabildii ksa sreli alma olanaklarna baml olarak yaamn srdryordu. Sleymaniyede, nsan Haklar Bakanlnn nnde toplanm yal erkek ve kadnlar hala yaknlar hakknda bilgi bekliyorlar ya da iinde Krt toplumunun geri kalan blmnden tecrit edilmi ve topluma uygun biimde kaynama umudu olmayanlarn oturduu, kuzey dou Irakn tozlu dzlklerinde fark edilmeden karnza kan eski iskan tesisleri dnda bir yerde verilecek konutlar bekliyorlard. Gnmzn haberlerle yorulmu geni dnyasna gre, bir bireyin yaamnda on be yl herhalde ksa bir sre. Sa kalanlarn belleklerinde ise olaylar 15 yl sonra bile hala taze. Kemal Celal, bunlardan biriydi. Enfal soykrmn 14 yanda yaamt. O gnleri hala yayordu. Celal, 5 Mays 1988 gn, Cumhuriyet Muhafzlar ve Cahlarn 5 Mays 1988 gn, Ky kasabasna yakn kylerine nasl geldiini, ky yakmadan nce babasn, annesi, kz, alts erkek kardelerini nasl alp gtrdn anlatyor. 14 yandayken Saddam rejimine kar savamak zere Pemerge (vatan fedaisi) olan Kemal Cemal yle diyordu: Enfli yaam tm delikanllar ayaklanmaya katld. Ben Harica kasabasna gittim ve bana ailem hakknda bilgi verecek bir memuru buldum. Ona, Bana kz kardelerime, erkek kardelerime ve anneme neler oldu, anlat yoksa seni ldrrm dedim. O da bana, Onlarn hepsi ld Onlar Nugran Selmanda [tutuklama kampnda] ldler. nfaz edilmedilerse, alktan ldler dedi. Artk geri dnecekleri umudum kalmad. Saysz insan, Saddam Hseyinin sonu geldikten sonra, nafile yere yaknlarnn ortaya kacan umuyordu.1 Krdistan ynetimi,2 yaplan yardmlarn, en azndan hayatta kalanlara deerli katk olduunu belirtiyor. Bakanlklar, salk bakm, aile bana yaklak 40 ABD dolar maa, Enflak aileleri ocuklarnn

niversiteye gitme ansn artrmak zere olumlu ayrmclk uygulanmas da iinde olmak zere eitim yardmlar salyordu. Krt ynetiminin 1999 ylnda Sleymaniyede kurduu nsan Haklar Yurdundan Edilmi nsanlar ve Enfl Bakanlnn bir yetkilsine gre, bundan nce Enfl harekatlarndan dolaysz etkilenmi 7 bine yakn ailenin sorunlaryla sistematik olarak ilgilenen bir kurulu yoktu.3 Bakanlk, imdi toplumsal hizmetleri, maynlarn temizlenmesini ve imha edilen kylere geri dnlmesini ve yardmlarn koordinasyonu salamaktayd. Ama, hkmetin yardmlar ve dnya apnda gsterilen ilgiye ramen Enfl kurbanlar arasnda depresyon, kendi bedenini yaralama ve intihar giriimleri yaygnd. nsanlar, kabustan kurtulamyorlard. Bir ok insann, Saddam rejiminin sona ermesiyle yaknlarnn geri gelecei umudunu kaybedince bolua dt. Erbilde, yerel kadn STKlarn yneticisi, Enfl dullarnn olaylar unutmadn, hala kara giydiklerini ve olaylar unutmaya ikna edilemediini anlatyordu4 Rejimin devrilmesinden sonra bulunan toplu mezarlar, kayplarn ac kaderi konusunu aydnlatmaya balad. Irakn eitli yerlerindeki 263 toplu mezarda 300 bin kurbann gml olduuna inanlmaktadr.5 En byk toplu mezarda, yaklak 2 bin kiinin cesedi vard.6 IRAK ZEL MAHKEMES nsan haklar savunucular ve Saddam rejiminin muhalifleri arasnda, insanla kar su ileyenleri adaletle yz yze getirecek bir mahkeme plan yllardr konuulmutu. Baas rejiminin sona ermesi doal olarak, ister Krt, ister Snni yada ii olan Irakllar, kurbanlar adna adalet aramaya baladlar. Saddam rejiminin yelerini soykrm, sava sular ve insanla kar ilenmi sulardan yarglayacak olan Irak zel Mahkemesinin tz, 10 Aralk 2003 tarihinde, yasa haline geldi.7 Mahkeme 17 Temmuz 1968 ile 1 Mays 2003 tarihleri arasnda bu sular iledii iddia edilen herhangi bir Irak vatandan ya da orada oturan herhangi bir kiiyi yarglayabilecekti.8 Mahkeme, aralarnda Krtler, Araplar, Trkmenler, Sryaniler, iiler ve Snniler olmak zere Irak halkna kar, silahl atmalar srasndan ya da bunun dnda ilenen sular ele alabilecekti.9 Dahas, Irak dnda, rnein ran slam Cumhuriyeti ya da Kuveyt Devleti ile olan savalar srasnda ilenen sular da yetki kapsam iindedi.10 Sanklar, gyaplarnda da yarglanabilecekti. Nitekim, Ynetim Konseyi yelerinden Ahmet elebi, Saddam yakalanmadan nceki bir konumasnda, Saddam, insanla kar, ve Irak halkna kar ar sular ilemekle sulanacak ve kesin olarak bu mahkemede, gyaben yarglanacaktr diyordu.11

Saddam 13 Aralk 2003 tarihinde yakaland. Gyaben yarglanmaktan kurtuldu. uygulanmayacak. Ancak, rejimin yakalanamam dier yeleri gyaben yarglanacakt. Mahkemenin almaya balamas iin net bir tarih belirlenmemiti. Davalarn balamas aylar alacakt. 12 Savclar, ABD kuvvetlerinin el koyduu eski rejimin belgelerinden yararlanacakt. Irakta bulunan 270 toplu mezarda yaplacak kazlardan toplanan kantlar da ele alnacakt. Btn bunlar iin mahkemenin 70 milyon Sterline mal olmas bekleniyordu. 13 Bu kaynak Irak btesinden karlanacakt. Yasaya gre durumalar kamuya, insan haklar gruplar ve basna ak olarak yaplacak, televizyondan yaynlanma imkan verilecekti. Sanklarn avukat tutma ve temyiz haklar olacaktr. Saddamn ekledii baz hkmler dnda kalmak zere Irak ceza yasas uygulanacaktr. SANIKLAR Mahkeme tznde insanlk suundan sank tanmna giren Baas rejimi yneticilerinden ou, Saddam Hseyin ve Kimyasal Ali bata olmak zere, koalisyon glerinin elinde tutukluydu. Bunlarn arasnda, ABDnin dzenledii listede en ok arananlar olarak yer alan 55 st dzey ynetici de bulunuyordu. Bunlarn yannda, ABD glerinin elinde 5 bin 500 akn tutuklu vard. Ancak, 2005 ylnda, rejimin yeniden kurulmas iin seimler yaplrken, bunlarn ne kadar ve kimlerin sava sularndan zanl olduu hala belli deildi. Fakat, Enfal soykrm harekatnn yneticisi General Ali Macitin (Kimyasal Ali) yarglanaca yer belliydi. Yaplan aklamaya gre Kimyasal Ali, btn canllarn topluca ve bir darbede krmak iin kimyasal silahlarla bombalad Krdistann Halepe ehrinde yarglanacakt. kinci Dnya Savandan sonra Nremberg mahkemesinde yalnz 23 dava grlmt. Eski Yugoslavya iin Sava Sular Mahkemesi geen sekiz yl iinde yzden az sayda kiiye iddianame hazrlamt. Irakta ise yeni ynetimin ABD listesinde bulunan 55 kiiden daha fazlasn mahkemeye karmak isteyip, istemedii de belirsizdi. Daha ok kiiyi mahkemeye karmak isterlerse, mahkemenin i yk ar artar ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde olduu gibi, etkin biimde alamaz hale gelme tehlikesi doabilirdi. DAM CEZASI Baas rejimi yneticilerinin yarglanmasndan sonra cezalarn infaz da tartma konusuydu. Irakn yeni grevlileri, mahkemeye idam cezas yetkisinin verilmesi ve kararlarn infaznda srarlyd. dam cezas, KGO tarafndan askya alnm olsa da Irak yasalarndaki yerini korumaktayd. ABDde de uygulanyordu.

dam cezas konusunda karar, egemenlii devralacak kurullar tarafndan kararlatraca anlalyordu. 14 Ancak, kurulmasna karar veren mahkemenin idam karar alma yetkisi vard. Daha mahkeme almaya balamadan idam cezas tartma konusuydu. dama kar olan evreler, byle bir cezann yalnz insan haklar konusunda sorunlar dourmakla kalmayacan, ayn zamanda Avrupa nsan Haklar Szlemesine aykr bir durum yaratacan savunuyorlard. Ayrca, koalisyonun Avrupal yeleri ngiltere, talya, Polonya ve spanya idam cezasn yasalarndan karmlard. Bu cezann Irakta uygulanmas halinde, farkl sorunlar kacakt. ULUSLARARASI YARGILAR Baas yneticilerini yarglayacak mahkeme tznn gndeme getirdii bir baka aprak konu, mahkeme heyetinde yer alacak uluslararas yarglarn ve savclarn rolyd. Tzn 4. maddesi, mahkeme, bu tzn kapsamndaki sular konusunda deneyimli Irakl olmayan yarglar atayabilir denmekteydi. te yandan 28. madde, yarglar Irak vatanda olacaktr hkmn ngrmekteydi. Ama davalarda savunmay Irakl avukatlar yapacak ve onlara, ayn zamanda ilemleri izleyecek olan uluslararas danmanlar yardmc olacakt. Tzk, yarglarn ve savclarn karmak ceza davalarnda ve ar insan haklar sularnn sz konusu olduu durumlarda grev alma deneyimine sahip olmasn gerekli grmemitir. Ayrca yasa, ar insan haklar sularn soruturmak iin Irakl olmayan savclar ya da sorgu yarglarnn atanmasna izin vermemektedir. Yugoslavya ve Ruvanda mahkemelerinde, uluslararas uzmanlar davalarn iddia makamnda yer alm ve uluslararas yarglar davalar karara balamt. Iraktaki yap bir dizi nedenle zorluklarla kar karya kalacaktr. Oysa, Irakl yarglarn bu tr davalarda hi deneyimi yoktu. Davalarn karmakl da gz nnde tutulursa, mahkemelerin usulne uygun ve dikkatli yrtlmemesi endiesi domaktayd. Halbuki, Saddamn Baas partisi ile ilikisi olan tm adalet grevlilerine iten el ektirmek zere bir komite kurulmutu. nk, Saddam rejimi boyunca tm kdemli yarglar Baas partisi yesiydi. Adalet grevlilerinin ou, en azndan partinin biimsel yeleriydi. Onun iin komite, her yarg ve savcy Baas partisi yelii, insan haklarn ihlale karp karmad, yaygn olan rvete alp almad konularnda incelemekte, aratrmaktayd. Komite, bu gibi olaylara karanlar grevden alma yetkisine sahipti. Koalisyon gleri adna Irak ynetmekle grevli Amerikal diplomat Paul Bremner bu giriimin amacnn bamsz ve saydam bir adalet sistemini yeniden kurmak olduunu sylemiti.. Bu nedenle, Baas partisi ile kantlanm ilikisi olmayan deneyimli Irakl hukukular bulmak ok zor olacakt.

Ayrca, mahkemede yalnz Irak adalet sisteminin yelerinin grev almasnn baka zorluklar da vardr, Irak halknn, saysz kez Saddam Hseyinin hkmeti ile ilgili davalar korusunda karar vermesi ama, Saddam Hseyinin bakanlk dneminde yasal sisteminin paras olan bireyleri, gereken tarafszla sahip kabul edip etmeyecei belli deildir.15 Pratik adan, bu ayklama sreci mahkemenin iini geciktirebilir; tm kantlar toplanm ve dosya yarglanmaya hazr hale gelmiken, mahkeme davaya balamadan nce hukuku ve yarglarn soruturmasnn bitmesini beklemek zorunda kalabilir. Buna karn sanklarn, esas avukatnn Irakl olmas kouluyla, Irakl olmayan avukatlara sahip olma hakk vardr. Sank, ar sularla sulanacaktr ve bu nedenle, kendisini temsil edecek en iyi kiiyi, o kiinin vatandalna bakmadan seme hakk olmaldr. Dahas, bunun hkmn arl zerinde de etkisi vardr; yoksa bir sann mahkum olmasnn nedeninin, vatandalk snrlamas nedeniyle savunma iin en iyi avukat tutamamas olduu ne srlebilir. Kurbanlarn, kendilerine bask yapan kiileri yarglamasna izin vermenin yanll ile birlikte bu sorunlar,ulusal ve uluslararas apta mahkemenin gvenilirliini azaltacaktr. Mahkemenin koalisyonun elinde galiplerin adaletini uygulayan bir ara olduu eletirisini gidermek iin uluslararas destek can alc nemdedir. SULAR Baas rejiminin sulularn yarglamak iin kurulan mahkemelerin tz, soykrm. Irak tarafndan da onaylanm BMnin Soykrm Suunun nlemesi ve Cezalandrlmas Szlemesine uygun olarak tanmlanyordu. Daha nceki blmlerde anlatl gibi Enfl harekatlarna kar en azndan, Soykrm Suunun nlemesi ve Cezalandrlmas Szlemesinin 1. maddesi ile belirtilen erevede, soykrm davas alabilir.16 nk, Enfal harekatlaryla belli bir grup ortadan kaldrlmak istenmi, toplu krm yaplmt. Nitekim, zel raportr de, Enfal harekatlarnn BM szlemesiyle belirlenmi soykrm tanmna eit olduunu belirtiyordu. Bu konudaki raporda yle deniliyordu: Nfusun bir blmn tmyle yok edilmesi ile sonuland iin ve bir btn olarak bu halkn yaamna etki yapmay srdrecei iin Enfl Harekatlar soykrm tr eylemlerdir. 17 BM szlemesinin 4. maddesi byle eylemlerin, yerel mahkeme ya da yetkisi olan bir uluslararas ceza mahkemesi tarafndan yarglanacan belirtiyordu. Ayrca, szlemenin yorumlanmas, uygulanmas ve yerine getirilmesi konularnda kan herhangi bir anlamazlk, Uluslararas Adalet Divanna gtrme, tazminat davalar ama imkan vard. Ancak, tazminat bavurusunun amac, hukuk d davrann tm sonularn ortadan kaldrlmas ve ilenen sutan nceki durumun yeniden kurulmas ile snrl kalyordu.

Bu durumda Krtler, imha edilmi ve zorla alnm mallar iin tazminat bavurusu yaplabilirdi.18 te yandan mahkeme, hukuk d davrann durdurulmas, kurbanlar iin tazminat ya da zararn dier yollarla karlanmas, hatta daha ileri ihlallerin durdurulmas iin mevzuatn ya da uygulamann deitirilmesi taahhd iin de kararlar alabilir. Fakat, Uluslararas Adalet Divannn Szleme ile yasaklanm davranlarda devletlerin sorumluunu belirme olana varsa da, bu konuda cezai yetkisi yoktur. Dahas, kararn uygulattrmas olanakszdr. Irakta mahkemenin kurulmas 4. maddenin gereklerini yerine getirebilir ve bir dava kantlanabilirse soykrmn Krt kurbanlarna bir biimde adalet salanmasna yol aabilir. Ama, bir sann 4. madde uyarnca, bu mahkemenin yetkisiz olduunu ne srebilir. Dahas, mahkeme yetkileri ve bamszl konusunda kukularla glgelenmise, bir btn olarak adalet zerine ve Krtlere kar ilenen soykrm suunun tannmas asndan olumsuz etkiler yapacaktr. Tzn 12. maddesinde insanla kar sular tanmlanmaktadr. Bu balamda, her hangi bir sivil halka kar yaygn ya da sistematik saldrnn paras olarak ve saldry bilerek ilendii zaman byle saylan bir dizi davrann listesi yer almaktadr. lgin olan, soykrm ve sava sular asndan uluslararas hukuk belgeleri aka belirtilirken, insanla kar sular tanmlarken zgl bir uluslararas belgeye gnderme yaplmamasdr. Ancak, 12. madde, uluslararas hukukun temel normlarna deinmektedir. Tzk sava sularn tanmlarken, Cenevre Szlemelerine, allm uluslararas hukuka ve BM Anlamas uyarnca bar gc grevini yerine getirmekte olan personel, tesis, malzeme, birlik ya da aralara yaplan saldrlara gnderme yapmaktadr. Mahkeme ayrca Irak hukukuna gre su ilemi kiileri de yarglama yetkisine sahiptir. Dahas bu tr sularda zaman am sz konusu deildir. eitli sularla ilgili maddeleri yorumlarken, yarg ve itiraz mercileri kararlar iin ikna edici yetke olarak uluslararas mahkemelerin ilgili kararlarna bavuruda bulunabilir. Bu da, mahkeme ile ilgili bir baka endieyi n plana kartmaktadr: Bylesine ar sular, yerleik yasal gemii olmayan bir mahkeme tarafndan yarglanacaktr. Tzk ile ilgili bir dizi baka eletiri daha vardr: rnein, bu mahkemede kantlarn, makul kuku uyandrmayacak standartta olmas gerekmemektedir. Ayrca, tanklarn, kurbanlarn korunmas ya da mahkemenin ve alanlarnn gvenlii dnlmemitir. Bunlar, Yugoslav Sava Sular Mahkemesinde byk sorun olmutu.19 Yerine getirildii zaman adaletin tarafsz, zenli ve en yksek vicdan standartlarna uygun olmas can alc neme sahiptir. abuk uygulanabilir galiplerin adaleti ya da sonucu nceden belli siyasi gsteri davalar, yalnz sanklara deil, kurbanlara ve onlarn ailelerine de adaletsizlik olur.

18 lke inde Yerlerinden Edilenler: Gnmzdeki Durum

GENEL DURUM Baas rejiminin Krtlere ynelik uygulamalarnn kalc en ar miras, ounun yurdundan edilmesiydi. 2003 sonbaharnda Hrdistan, yakc haldeydi. KHPnin Eyll 2003te Krdistana gnderdii delil toplama grubu Sleymaniye evresindeki bir dizi kamp ziyaret etti. lke iinde yerinden edilmi kiilerin yaad ar koullara tank oldu. Tm kamplarda durum ayn deildi. Grnd kadaryla, en son gelenler en kt koullara raz olmak zorunda kalyordu. Ancak, aradan 16 yl getii halde, Saddam rejimin hayatta kalabilmi kurbanlarnn ou hala Baaslarn salad kamplarda barnyordu. Durumlar, tek kelimeyle kt idi. TAKIYE KAMPI KHP aratrma grubunun ziyaret ettii Takye kamp, Sleymaniye ehrinin susuz dzlklerine yaylmt. Saddam rejiminden kalmayd.Bu kamp, zellikleri ve yaama artlaryla tekiler iin rnek tekil edecek haldeydi. teki deyimle, dierleri bunun bir benzeriydi. Takye kampnda kalanlarn ou ksa sre nce (son iki yl iinde) Kerkk blgesindeki evlerinden, ky, toprak, zetle hayatlarndan koparlmt. Daha nce rana snm, orada kendilerine snmac stats tannm, sonra Sadamn vaatlerine kanarak geri dnm insanlard. Kampta, toplam 400 aile barnyordu. Yetersiz barnaklarn ou, daha nce defalarca kullanlm olduu aka grnen, Barnaklar, BMin acil yardm iin datt standart adrlardan oluuyordu. ou, daha nce defalarla kullanlmt. O yzden eskimi, ypranm, ou yrtlm ve yamanmt. Baz barnaklar, malzemeleri kendileri tarafndan karlanarak ina edilmiti. Gnlk tketilen su tankerlerle getiriliyordu. Su, l scanda alminyum bidonlar ve benzeri depolarda saklanyordu. Bu nedenle kaynar derecede snyor, iilemiyordu. Takyede oturanlar, suyu iebilmek iin satn aldklar buz bloklarn soutucu olarak kullanyorlard.

Yemekler, ortaklaa kullanlan, amurdan yapma frnlarda piiriliyordu. Herhangi bir yakt yoktu. Kampta oturanlar neredeyse tmyle plak olan evrede, yakacak birka dal paras toplamak iin dolayorlard. alp hayatn kazanmak isteyenler iin bu imkan yoktu. alma olana bulunan en yakn merkez olan Sleymaniyeye gidi-geli gnde on Dinara mal oluyordu. Sleymanide geici ii olarak i bulabilenler, gnde 20 Dinardan (yaklak 2 ABD Dolar) fazla para kazanamyordu.1 Kampta, Hayatn dzeltilip iyiletirileeceine dar, defalarca sz verildii halde, szler tutulmamt. Onun iin kamp sakinleri arasnda, BM ve dier kurululara, kar byk memnuniyetsizlik vard. Bir kamp sakini, KHP grevlilerine, tm kurumlarn onlar gerekte dikkate bile almadn sylerken, dier kamp sakinleri de yksek sesle bu gr onaylyorlard. Ayn kii bize, kendisi, ailesi ve dierleri iin en byk hayalin, kovulduu kent olan Kerkke geri dnmek olduunu syledi. Bu kii bunalmlar geiriyordu. Bunalm, Kerkke geri dnmesi iin kendisine yardn edilmemesi, te yandan geici de olsa kamptaki koullarn iyiletirilmemesinden kaynaklanyordu. Kamp sakini yle diyordu: Geri gidebiliriz, ancak sahibi olduumuz mlklerle ilgili hibir belgemiz yok. Hibir ey yapamyorum. Tek umudumuz, uluslararas rgtlerin bize yardm etmesidir. Ancak, hi bir ey yapmyorlar. Burada kalmann ocuklar iin ne anlama geldiini dnn. Ne eitimleri, ne de gelecekleri var, hibir eyleri yok. Ve burada kn nasl olduunu dnn. Burada kar bir metre kalnla ulayor. Her gn ocuklar hastalanp lyor. Sleymaniyenin merkezine ok uzak olduumuz iin burada hibir i yok. Bazen uluslararas rgtler buraya geliyor. Fotraf ekiyor, raporlar yazyorlar. Onlar bir daha grmyoruz. Kzl Ha, bir kere geldi ve bir daha buraya admn atmad. Bir keresinde baz Amerikallar geldi. lerinden biri ii yz dolarlarla dolu bir el antasn aarak, bu paray gryor musun? Hepsi sana ve ailene yardm etmek iin dedi. Sonra ciplerine atladlar, srp gittiler. Bu yaklak bir yl nceydi. Yardm kurulular, yeniden bo szler vermeye gelirse, onlar tekmeyle kovarz. Biz unutulmuuz ve dikkate bile alnmyoruz. 2 lke iinde yurdundan edilmi kiilerin Takye gibi kaplarda yaad koullar veri kabul edersek, bunlar anlalabilir ikayetlerdi. Ancak genel sorunlar ok boyutluydu. SURETE ENFL KAMPI amamal yaknndaki Sure ky, 1998 Enfl harekatlarndan beri toplama kamp olarak kullanlyordu. Kylerinin yklmasndan sonra tutuklama kamplarna atlmayan ya da rana doru kaan kyller, bu kampta toplanmlard. Kamp,

herhangi bir binann bulunmad plak arazideydi. Burarda toplananlar, kendi kylerinden onlarca kilometre uzaktaydlar. Sure kamp, KerkkSleymaniye yoluna yaknd. Kamp sakinlerinin ou aslnda 80 kilometre kadar gneydeki Kader Kerem evresindeki kylerde yaayanlard. Onlar, 7 ile 20 Nisan 1988 arasnda Germiyanda yrtlen nc Enfl harekatnn hayatta kalabilmi kurbanlaryd. Kamp, ou briketle ina edilmi, tek katl, birka yz binadan olumaktayd. Bu binalar, Yeni Kader Kerem adn takm olan kamp sakinleri tarafndan ina edilmiti. Takyede olduu gibi Surede de su tankerle tanyordu. Onun iin ktt. Krdistan ynetimi, her aileye ayda 400 Dinar (yaklak 40 ABD dolar) yardm yapyordu. Kamp, ehirlerden uzak olduu iin insanlarn i bulma ve alma imkan yoktu. BAZIYANDA BM-HABITAT KAMPI Bazyanda BM-HABITATn ina ettii 450 konutluk yerleim birimi, kaynaklarn uyum iinde kullanlmas durumunda, nelerin baarlacan gsteren olumlu bir rnekti. Kamp en yakn ehir olan Sleymaniyeden de uzakt. Ama yola yakn ve kendi arac olanlar iin ehre ulamak kolay. Evler tek katl ve dzgn ina edilmiti. Bahe ve araba park yerleri Evlerin ounda, uydu televizyon anteni grlyordu. Bazyanda yaayanlarn ana sorunu, tesis ve hizmet yokluuydu. Bazyanllardan biri yle diyordu: Yaknda kk bir hastane var. Ancak bu yeterli deil. Burada elektrik sknts ekiyoruz. Gnde yalnz sekiz saat elektrik veriliyor. Kullandmz suyu, tankerle kendi imkanlarmzla getirtiyoruz. Okulumuz yok. ocuklarn gittii okul Sleymaniyede.3 Eksikliklerine ramen, BM-HABITAT iskan alan yksek standartlarla ina edilmiti. Bu haliyle gelecekte yaplacak inaatlar iin model oluturuyordu. Ancak bu kamp, blgede bulunan yurdundan edilmi insanlarn yalnz kk bir blmnn gereksinimlerini karlayabiliyordu. Yurdundan kovulmu insanlarn yzde altm kasabalarda yayordu. Onlar yeni bir hayat kurmulard. evreyle toplumsal-ekonomik uyum kurmulard. MAYIN SORUNU Yurdundan kovulmu, kamplarda skp kalmalarnn, geriye dnememenin, eitli geerli nedenleri vard.

Hemen hemen tmnn ky ve kasabalar, oradaki evleri yaklp yklmt. Oralarda yaamann toplumsal ve maddi altyaps kmt. Ama onlar yurtlarna geri dnmekten alkoyan en nemli unsurlardan biri de Saddam rejinin yaratt mayn tarlalaryd. Badat rejimi, zaten yeniden dn imkanszlatrmak iinyaama alanlarn, yol ve arazileri maynlamt. MDG (Mayn Danma Grubu) gibi maynlar konusunda alan kurulularn yan sra, BMye bal UNOPS 1996 ylndan beri mayn temizleme programlar yrtmekteydi. UNOPS, alyor ama denen mayn saysn bilmiyordu. Elde, mayn tarlalarnn emas bulunmad iin, temizleme zorlayordu. Ama UNOPS raporlarnda, yeniden ina, iskan, tarm, su ve elektrik gibi temel hizmetleri iyiletirilmek istenen bin 100 yerleim birimini kapsayan 900 kilometrekarelik alanda, 3 bin 400 mayn tarlas belirlediini bildiriyordu.4 1BM Genel Sekreteri, 1998 ylnda maynlarn temizlenmesinin byk sorun olduunu, bunlarn ancak 35 ile 75 yllk sre iinde ayklanabileceini sylyordu.5 ARAPLATIRMA PROGRAMININ GER EVRLMES Saddam rejiminin yklmasndan sonra, yurtlarndan srlm insanlara konut bulmada (ve olanakl olduu yerde eski evlerine dnmelerini salamada) nemli admlar atlm olsa da, yeni sorular ba gsteriyordu. Krtler, zerk blgeden, eskiden Saddamn Irak diye bilinen blgedeki kyleri, evlerine gemeye balaynca, yeni atmalarn doma tehlikesi belirdi. Yurdundan edilmi Krtlerin yerine Araplar yerletirilmiti. Mlkiyet uzlamazlklarn zmeye yardmc olacak en temel araclk ya da uzlamazlk giderme mekanizmalarn oluturma konusunda uluslararas topluluun aka grlen gnlszl ya da yeteneksizlii, sava harekatlarnn bitmesinden sonra, herkes iin her ey serbesttir anlayn krkledi. Her iki ana Krt partisi, KDP ve KYB, mlkler zerindeki iddialar konusunu zmleyecek uygun yasal mekanizmalarn kurulmas konusunda kararl olduunu aklad.6 Buna karn, yurt dnda yaayan en liberal Krtler, hukukun stnlnden yana ve ok etniklilikten yana olanlar arasnda bile, ne kadar kaba olursa olsun, mlklerine geri dn adaletin yerine geldii biiminde alglanyordu.7 Saddam Hseyin rejimi tarafndan Krt blgesine getirilenlerin Tikritli Araplarn faist, Saddam yanls, rejimin candan savunucusu ve tanma karlnda para, mlk ve dier karlar salam olduuna yaygn olarak inanlmaktaydlar. Ayrca Krtler, 1991 ayaklanmalar sonrasnda bir ok Arabn bu frsat kullanarak blgeden ayrldna ve geleneksel

yurtlarna geri dndklerine dikkat ekmekteydi. Krtlerin sav, Araplarn bir kez daha kendi rzalaryla ayrlacaklar yolundayd. Kerkkte, ABD askerlerinin denetimi altn yaplan, 30 yeli yeni belediye konseyi seimleri, gruplar arasnda alttan alta kaynamakta olan gerginlikleri bir lde azatlam grnse de, yeniden iskan, mlklerin sahiplerine geri iadesi ve Krtler, Araplar ile Trkmenler arasndaki etnik gerilim gze arpmaktayd. O nedenle, uluslararas topluluun yakndan izlemesi gereken gncel sorunlardan bir bakasyd, bu konu.

19 Irak Krdistannda Gnmzn Ekonomik/nsani leri

YAPTIRIMLAR VE AMBARGOLAR BM, Saddam rejiminin dmesinden sonra, 1990 ylndan beri Iraka uygulad ekonomik yaptrmlarn tmn kaldrd. Yalnz, silah ambargosu, Irakn alnan kltrel varlklarnn ticaretine konan yasa yrrlkte kald. Bu arada, Saddam Hseyin ile rejimin st dzey yneticilerinin mal ve para varl ile onlarn denetimindeki kurululara ait deerlerin Irak Kalknma Fonuna devredilmesi zorunluluu getirildi. GIDA N PETROL PROGRAMI BM tarafndan ynetilen Gda in Petrol Program 21 Kasm 2003 tarihinde sona erdi. Bu konudaki yetkiler, Koalisyon Gleri Ototritesine (KGO) devredildi. KGO bu programn sorumluluunu 1511 sayl karar ile Irak Ynetim Konseyine devretti. Program, Geici Ulusal Meclisin almaya balayaca 2004 Haziran aynn sonuna kadar almaya devam etti. Ynetim Konseyi, Krdistannn vilayeti Duhok, Erbil ve Sleymaniyede tamamlanmam projelerin sorumluluunu merkezi Erbilde olan KBHnin Proje Koordinasyon Brosuna devretti. KGO, Proje Egdm Brosuna, kendi konularnda danmanlk yapacak olan satn alma ve uluslararas szleme batlama uzmanlar salayarak desteini srdrmeyi kabul etti. Gda iin Petrol Programnn Irakta elde ettii 8 milyar ABD dolar gelirin en azndan yars harcanmadan kald. 1483 Sayl Karar uyarnca, harcanmam parann, milyar dolar, Irakn kalknmas iin alan merkezi fona aktarld. Geri kalan blm program kapanrken aktarlacakt. 2003 yaz boyunca Irakl bakanlar ve KGO, GPP erevesinde yaplan szlemeleri yeniden deerlendirdi. Eski rejiminin dolandrc mdahalelerinin sonular ortadan kaldrlarak nemli tasarruf saland. Programn ynetim yetkisi devredilmi olsa da, gda datm ilevi erevesinde denetim grevi, 2003 Haziran ayna kadar Dnya Gda Programnda kalmasna karar verilmiti. Dnya Gda Program, bu grevin de ulusal grevlilere devredilecei beklentisiyle bir yandan gda yardm akn srdrmek iin szleme izleme ve yeniden batlama ilevlerini

yerine getirirken, dier yandan Irakllar ulatrma, depo ve veri taban ynetimi konularnda eitmekteydi. Nisan 2003ten sonra Dnya Gda Program Irak nfusuna 2,1 milyon ton gda datmt. PARA BRM zerinde Saddam Hseyinin resmi bulunan Irak dinar, 15 Ekim 2003 tarihinde, daha gelimi gvenlik zellikleri ierin yeni banknotlarla deitirildi. Eski dinar bire bir, Krdistanda yrrlkte olan svire dinarlar ise 150ye bir deerindeydi. Krdistan, uzun yllardan beri ilk kez Irakta dolamda olan para birimine dnyordu. Krdistanda, savan hemen ardndan, dinarn deeri hzla artmt. Sava ncesi aylarda, Krt kent ve kasabalarndaki para pazarlarnda, ABD mdahalesinden sonra para biriminin deerinin 1991 ncesindeki dzeye gelecei ve bir eski dinarn 3 ABD Dolar deerine kaca konusundan yaygn sylentiler kmt. Bu beklentiyle tasarruflarn dolar olarak tutanlar, dinara hcum ettiler. Ayrca ABD askerlerinin varl ve ekonomiye dolar ak nedeniyle ellerinde Amerikan paras bulunan Krtler, deeri ykselecek beklentisiyle dinar satn almaya devam etti. Bunun sonucu olarak dolarn deeri dt. Krdistann hkmet grevlileri ve yaklak olarak 300 bin aile maalarn dolar olarak alyordu. Dolardaki dme, bu ailelerin satn alma gc nemli lde dt. retmen maalar 250-400 ABD dolar arasnda deiirken, 2003 Haziran ortalarnda 80 dolar dolayna dt. yken, Maa istemlerini basitletirmeye alan ABD ynetimi, on kademeli, statye bal bir deme cetveli hazrlad. SVL TOPLUM KURULULARI VE ULUSLARARASI KURULULAR BM Genel Sekreteri Kofi Annan Badattaki merkezin bombalanmasndan sonra, grevlileri, gvenlik gerekesiyle komu lkelere aktard. Iraktaki BM almalar neredeyse durma noktasna geldi. Krdistandaki yardm grevlileri de baz saldrlardan ve Austos aynda Erbildeki kamyonla bombalamadan etkilendi. BM baz alanlarn ekti. Dnya Gda Program brolarn kapatt ancak gda datmn ABDye devretti. Kzl Ha Uluslararas Komitesi gneydeki brolarn kapatt halde, Krdistanda varln azaltmakla yetindi. Maynlarn Krdistandaki tehdidinin, bombalarn yaratt tehditten daha byk olduuna inanan Mayn Danma Grubu blgeden ekilmedi. Japonya, 27 Kasm 2003 tarihinde, Krdistan kylerinin yeniden yaplmas iin 1 milyar 9 milyon dolarlk yardm yapacan aklad. Bu para, okullarn yeniden inas, Musul kanalizasyon sisteminin yenilenmesi iin kaynak olacak, ambulans satn alnmas ve Ninovann su sisteminin iyiletirilmesi iin harcanacakt.

ABD ordusu, Irakta 13 bin insani yardm projesine ve altyap iyiletirme giriimlerine 100 milyon dolar harcad. Bu para Saddam rejiminin el konulan mallarndan saland. varlklar oldu. Parann ne kadarnn Krdistana harcand belirsizdi Bu arada uluslararas sivil toplum kurulular (STK) Iraka yaptklar yardm miktarn artrdlar. zellikle kaynaklar USAID ve DFID (Uluslararas Kalknma Bakanl) tarafndan salanan gruplar, n imar projelerinin finansmanyla bydler. Bir USAID szcs, Bizim STKlarmz iyi alyor. Biz onlarn adlarn vermek istemiyoruz Onlar bymeye devam edecekler diyordu. 1 Yine, USAIDden mali kaynak alan STKlarn ne kadarnn Irak Krdistannda yerletii belli deildi. Sivil toplum kurulular (STK) yeni yelerinin ou, Irakn topografyasn, kltrn ve dillerini bilen Irak vatandalar olduu iin uluslararas personele gre kendilerini daha gvende hissediyorlar. Koalisyon gc, 27 Kasm 2003 tarihinde yaynlad bir bildiriyle, gvenlik iin Sivil Toplum Kurulularnn Irak'ta tescil olmalarn zorunlu kld. Tescil olmayanlarn Irakta programlarn srdremeyeceini belirtti. Uluslararas kurulular ise D leri Bakanlna bildirim yapmakla ykml ancak, onlarn tescil olmas gerekmiyordu. Irakta grev yapmak isteyen STKlara baka ykmllkler de getirildi: Daha nceki etkinlikleri ve ziyaretleriyle ilgili olarak kapsaml bilgi vermek, son yllk gelir, gider, mal varl ve borlar listelerini ve gelecek iki yl iin tahmini btelerini bildirmekle ykml klnd PETROL Savan bitiminden sonra, uzmanlar petrol yataklarna su szmas nedeniyle sorunlarn kacandan endieleniyorlard. Yllardr sren kt ynetimin, petrol yataklarna zarar verdii, bu yzden verimin debilecei grndeydiler. Koalisyon gc grevlileri, Irakn yeniden imarn karlamak zorunda olduklarn belirterek, petrol retimini artrdlar. Bu amala, 1,7 milyar dolar harcanarak boru hatlar, pompalama tesisleri ve aktarma istasyonlar onarld. 2004 ylnda petrol altyapsnn tamiri iin yaklak 2 milyar dolar harcanmas onayland. Rezervlerin incelenmesi iin 40 milyon dolarlk denek ayrld. Irakn petrol rezervleri gneyde Rumeyle ve kuzeyde de Kerkkteydi. Ancak, Kerkk petrollerinin verimli olarak iletilmesi iin yksek teknoloji kullanmay gerektiriyordu. Amerikal bir petrol irketi yneticisi, yksek teknolojiler kullanlmad takdirde Kerkk kuyular veriminin yzde 9 oranna debilecei endiesini aktaryordu. Irakn petrol sanayisini modernletirmenin bedeli belli deildi. Ancak byk tutara ulaaca hesaplanyordu.

Petrol yataklar, Saddam sonras dnemde sabotajlara da urad. rnein bir gnde, er dakika arayla Kerkkte ayr patlama meydana geldi. Kilometrelerce uzunluktaki boru hatlar ve pompalama istasyonlarnn korunmas son derece zordu. Bu yzden sk sk saldrya uruyordu. Sabotajlar, Kerkkten Trkiye zerinden ihracat zaman zaman durma noktasna getiriyordu. Bu durum, petrol retiminin 2004 ylnn sonunda, sava ncesindeki gnlk 3 milyon varil olan kapasitesine ulaaca hesaplarn boa karyordu. Saddam Hseyin rejimi, Krdistan srasnda, kendi blgesindeki petroln iletmecilii konusunda yabanc yatrmclarla anlamalar imzalamt. Krt liderler, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra, srarla bu szlemelere uymayacaklarn sylyorlard..2 zellikle Ruslarn kuzey petrol yataklarnda nemli karlar vard. Tatneft ve Zarubhezneft, Bay Hasan, Saddam ve Kerkk petrol sahalarnda (BMin onaylad) szlemeler imzalamt. Tatneft 33 yeni kuyu kazacak, Zarubhezneft Kerkkte bir dizi kuyu aacakt. 2002 sonunda Deutsche Bank, Irakn Rusya, Fransa (TotalFina Elf), spanya (Repsol-YPF), talya (ENI), Hindistan (ONGC) ve in (CNPC) irketleri ile toplam 38 milyar dolara ulaan szlemeler yaptn ve bunlarn bir blmnn Kerkk ve evresinde verilen ayrcalklar olduunu belirtmiti.

Blm III Gelecek

20 Kendi Kaderini Tayin Hakk ve zerklik1

KEND KADERN TAYN HAKKI NEDR?

Uluslarn (millet, halk) evre, dnya iinde ve yan yana, ya da i ie yaadklar halklarla ynetsel ilikilerinde, siyasi statlerini belirleme, ekonomik, toplumsal ve kltrel geliimlerini izleme, genel anlamyla kendi kaderlerini (geleceklerini) zgrce tayin etme, seme hakk, uluslararas hukuk yerine geen Birlemi Milletler (BM) anlamasyla gvence altna alnmtr. BMnin bu anlamas, ayn zamanda baskc, diktatoryal rejimler karsnda zerklik, korunma ve zgrlk isteyen gruplarn (halklar) ou iin ekici bir hukuki kavramdr. Ancak kendi kaderini belirleme hakknn net erevesi ok belirsizdir; bu konuda ne bir tanm yoktur. Kendi varln zgrce srdrme istemiyle ayaa kalkan halklarn ou, bu szlemenin net olmayan ierii, verdii hukuki haklarn karmakl ve uygulanabilirliinin zorluklaryla karlamaktadrlar. Yine de, ok eitli durumlara ve beklentilere uydurulabilecek esnek bir ilke olmas nedeniyle ekicidir. Yukarda da belirttiimiz gibi halklarn kendi kaderini tayin hakknn kesin tanm, pratik uygulamada rneinin bulunmamas, kendi kaderini belirlemeyi tartmal hale getiriyor. Bu hukuk ilkesi, yine yukarda vurguladmz zere siyasilemi ve karmak bir kavram olmutur. Btn bu karmaaya ek olarak, devlet olmayan grup ve halklarn kendi kaderini belirlemede, insan haklarnn korunmas, savunulmas temel alnmaktadr. Gnmzde, halklarn kendi kaderlerini belirle hakknn kesin erevesi belirsiz de olsa, genel olarak bu hak, halklara sunulmu uluslararas yasa ilkesidir. BM Anlamasnn 1. maddesinin ikinci bendi, halklarn eitlii ve kendi kaderini belirlemesi ilkesine sayg gsterilmesi temelinde uluslar arasnda dosta ilikiler gelitirmeyi, ana amalarndan biri sayar. Ayn deyim, halklarn eitlii ve kendi kaderini belirlemesi ilkesine sayg gsterilmesi temelinde uluslar arasnda bar dosta ilikiler gelitirmek iin gerekli koullarn yaratlmas iin insan haklarnn korunmas, ekonomik ve toplumsal ibirliinin gelitirilmesi arsnda bulunan 55. maddede de yer alr. Bask altndaki halklarn endi kaderini belirleme hakk ve tm devletlerin buna yardmc olmas grevi, BMnin baka szlemelerinde de vurgulanmaktadr. BM Sivil ve Siyasi haklar zerine Uluslararas Szleme ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar zerine Uluslararas Szlemenin her ikisinin ortak 1. maddesi bunlar arasndadr. Birlemi Milletler szlemesinin halklarn kendi kaderini kendi eli, irade ve isteiyle belirle hakkna ilikin evrensel ilkesinin gerekletirilmesi istei en ok smrge topraklarndan gelmitir. Bu ilkenin kaytsz koulsuz gerekletirlmesiyle ilgili olarak ok sayda

bavuru olmutur,. BM Szlemesi ile iki tr toprak zel bir rejime tabi tutulmutu: trst ve z ynetimi olmayan topraklar. Birlemi Milletler genel kurulunca, 1960 ylnda kabul edilen 1514(XV) sayl kararn kapsamnda yer alan smrge lkelere bamszlk verilmesi hakkndaki deklarasyon, smrgeciliin btn biimleriyle hzl ve koulsuz olarak sona erdirilmesini ngryordu. Bu, evrensel bir aryd. ar kapsamnda halklarn kendi kaderini belirleme ilkesi teyit ve teslim ediliyordu. 2 Bu belge, ayn zamanda Birlemi Milletlere emanet topraklar ve kendini ynetmeyen topraklardaki bamszlk hareketlerine yardmc olmas gerektiine ilikin roln hatrlatyordu. Uluslararas Adalet Divan da, ayn dnemde, halklarn kendi kaderlerini belirleme ilkesinin tm smrgeler iin geerli olduuna karar veriyordu.3 Emanet topraklar ve kendini ynetmeyen topraklar BMin kendi gelitirdii terimlerdir. Bu topraklarn kapsaml ve hukuki bir tanm yoktur. BM anlamasnn XII. blm ile kurulan emanet sistemi aslnda Milletler Cemiyetinin Manda Topraklar sisteminin yerine gemitir. Anlama, emanet sistemini, hala manda altnda bulunan topraklar iin kullanmtr. Bu deyim, kinci Dnya Sava sonunda, dman lkelerden ayrlan topraklar iin de geerlidir. Ayn anlama emanet topraklar deyiminin, ynetimden sorumlu olan lkeler tarafndan, gnll olarak teslim edilen topraklar iin geerli olduunu belirtir. Emanet sisteminin amac drt ynldr. Anlama farkl eler arasndaki balantlar, drt ana ilkeyle yle vurgular: Uluslararas bar ve gvenliin gelitirilmesi; halklarn zgrce belirtilmi istemleriyle uyarl olarak topraklarn z ynetim ya da bamszla hazrlamas; insan haklarna sayg ve kresel karlkl bamlln tanmasnn teviki; ve BM yesi devletlere ve onlarn vatandalarna eit davranlmas. Balangta, hangi topraklarn kendini ynetmeyen olduunun belirlenmesi devletlere braklmt. Bu nedenle Anlamann blm VI. blm hkmlerine balyd. BM genel kurulu, 1959 ylnda bu ltleri incelemek zere bir zel komite kurdu. Genel kurul, komitenin almalarndan sonra,1960 ylnda, bu tanma hangi topraklarn girecei zerine daha snrlayc ana izgiler belirleyen 1514(XV) sayl karar benimsedi. Buna gre temel zellik, topraklarn onu yneten lkeden corafi olarak ayr ve etnik olarak farkl olmasyd. Bu koullar varsa, topraklar keyfi olarak baml konuma sokan tarihi, siyasi, ekonomik ve dier etmenler nem kazanyordu. Genel Kurul, birka durumda, yneten devletin onay ile ya da onay olmadan belirli topraklarn kendi ynetmeyen topraklar olduuna karar verdi. Ancak bir lkenin snrlar iinde zerklik iin savam veren bir ok grubu kavram d brakan, corafi ayrlk ltn kulland. Byle topraklardan sorumlu devletlerden, orann halkn tacizlere kar korumas, siyasi ve toplumsal gelimelerini salamas, onlarn siyasi zlemlerini dikkate alarak z ynetimlerini, zgr siyasi kurumlarn gelitirmesi beklenir. BM alamasna gre, bu ilkeleri gerekletirmek, yneten devletlerin grevidir. Btn halklarn kendi kaderini belirleme hakkn teyit eden 1960 smrgeler deklarasyonu, ayrca kendi kaderini belirleme hakknn yalnz smrge topraklaryla snrl olmadn, kendi kaderini tayin hakknn

daha geni bir uygulama alan olduunu vurguluyordu. Bu anlamadan on sene sonra, 1970 ylnda kabul olan 2625(XXV) sayl karara eklenen BM ilkesi, devletler arasnda dosta ilikiler ve ibirliini ilgilendiren uluslararas hukuk ilkeleri hakkndaki deklarasyon, devletler arasnda dosta ilikileri gelitirmek ve smrgecilie hzla son vermek iin her devletin, kendi kaderini belirlemek isteyen halka yardm ykmll olduunu kapsyor.4 Hangi kategori topraklar ya da halklar iin bu hakkn aka uygulanabilir olduu kesin izgileriyle belirtilmi olmasa da, uluslararas belgelerde, kendi kaderini belirlemeye yaplan gndermeler ve daha sonra gerekleen tutarl devlet uygulamalar bu hakkn yalnz smrgeler iin geerli olmadn gstermektedir.5 te yanda, bir mulaklk da halk tanm konusunda ortaya kmaktadr. Kendi kaderini belirleme asndan halkn, zerinde anlamaya varlm genel bir tanm yoktur. Halk tanm iin etnik kken, dil, din, toprak ba, ortak tarihi gelenek ve kendini ayr bir grup olarak grmek gibi ortak zelliklerin hepsi geerli olsa bile, her aznln ya da yerli grubun otomatik olarak kendi kaderini belirleme konusunda meru bir iddias olduu kesinlikle kabul edilmemektedir. Toprak temelinde yaklam, bu ilkenin farkl gruplardan bir karm barndran toprak birimlerine uygulanmasn getirmitir. Bu ayn zamanda, btnyle devletin, kendi siyasi, ekonomik ve toplumsal sistemini d mdahale olmakszn belirlemesi hakknn savunulmasn da gndeme getirmitir. BMnin kendi kaderini belirleme konusundaki gndermelerine, neredeyse her devletin toprak btnln savunan aklamalarnn elik etmesi, sorunu daha da karmak hale getirmektedir. Smrgeler Deklarasyonu, kendi kaderini kendi eliyle tayin ederek kurtulmak isteyen halklar asndan, adeta umut kaplarn kapatmaktadr. nk deklerasyonda, bir lkenin ulusal birliini ve toprak btnlnn ksmen ya ta btnyle paralanmasna ynelik herhangi bir giriim, BM anlamasnn amac ve ilkeleriyle eliiribaresi yer almaktadr. Benzer bir gnderme 1970 dosta ilikiler zerine deklarasyonda da grlmektedir. Ancak burada, eit haklar ve halklarn kendi kaderini belirlemesi ilkesine uygun olarak davranan ve bylece rk, inan ve renk ayrm yaplmakszn topraklar zerindeki tm halk temsil eden bir hkmete sahip devletler ibaresi yine de dikkat ekicidir. Uluslararas hukuk, bu ynyle kendi kaderini belirle hakk konusunda farkl bir tarafszlk rol oynamaktadr. Bir halkn, baskcdan ayrlmasn, hak olarak gryor. Ayrlma hakkn kabul ediyor. Zorunlu olarak yasaklanm deildir. te yandan kabul edilmi bir ayrlma hakk da yoktur. Ama bu da zorunlu olarak yasaklanmamtr. Ayrca, ayrlma pratikte gerekleti mi, bunun hukuki sonular olacaktr. Varolan bir devletten kopma giriiminde, askeri olarak baarl bir olan ve devlet olmann temel kriterlerini yerine getiren6 bir ayrlk grup, Birlemi Milletlere gre, bamsz bir devlet olarak almaya balayabiliyor. Ayrlmann hangi siyasi erevede gerekletiine bal olarak, daha sonra uluslararas topululuun baz ya da tm yeleri tarafndan tannabiliniyor. Smrge topraklarna ve varolan devletlere ek olarak kendi kaderini belirleyebilecek birim olarak bir baka kategorinin olduu da ne srlmtr: Kentsel bir devletin paras olan ancak ynetim biimi nedeniyle pratikte kendini ynetemez topraklar durumuna girmi olan birimler.7 Milletler Cemiye tarafndan Aaland Adalar zerine olan uzlamazln eitli ynlerini soruturmak iin atanm Raportrler Komitesi, bir aznln, paras olduu devletten ayrlmas ancak, o devlet adil ve etkin gvenceleri yasalatrma ve uyguluma

istei ya da gcndn yoksunsa, son are olarak bavurulan zel bir durum olarak deerlendirilebilir demektedir. Ancak ok tartmal saylan bu olas nc kategoride, kendi kaderini belirleme hakknn nasl uygulanacan gsteren hukuk ilkeleri ya da devlet uygulamalar topluluu yoktur. KRTLERN KEND KADERN TAYN DDALARI Krtler, BM szlemesinin ruhuna uygun olarak, Irakta yarm yz yl akn zamandan beri verdikleri mcadele ile haklarn gvence altna almak baka bir deyile, kendi kaderlerini belirlemek istiyorlard. Ancak, kendi kaderlerini tayin hakkn kulanrken, Iraktan ayrlma anlamna geldii iin tartma yaratmt. Krtler ise balangta kendi siyasi zlemlerinin, Irakta yaanan gvenlik, etnik ve siyasi sorunlarn glgesine, geri plana itileceinden endieliydi.8 Gerekte Krtler yeni bir durum ve hak istemiyorlard. 1970 Martnda imzalanm zerklik anlamasnn kalc ilkelerle yrrle girmesini istiyorlard. Gemite Saddamla imzalanm bu ve benzer anlamalar Krt kart devletler, zellikle de Trk devleti tarafndan abartlarak sunuluyordu. Trk devleti, Krtler devlet oluyor sylemleriyle, ierde Krt kart bir hava yaratmakla kalmyor, komu lkeleri de Krtlere kar rgtlemeye alyor, Dileri Bakan Abdullah Gl, bu amala am ile Tahran arasnda mekik diplomasisi yrtyordu. Ankar Suriye ve ranla Krt kart, bir uzlama salamaya alrken, te yandan Krdistan igal etmekle tehdit ediyordu. Trk devlet, yanna ran ve Suriyeyi de yanna alarak, kendi Krtlerini etkiler ve onlar iin kt rnek olur endiesiyle zgr Krdistan fikrine kar kyor, bunu sava nedeni yapyordu. Hatta Ankara daha da ileriye gidiyor, Saddam rejiminin imzalad zerklik anlamasnn hayata geirilmesini bile iine sindiremiyor, byle bir olayn kendi krmz izgilerini aacan sylyor, bu nedenle igal tehditlerini tazeliyordu. Nitekim Trk Babakan Recep Tayip Erdoan, 2004 ylnda verdii demelerinden birinde, Krt devleti Arjantinde de kurulsa ar karz diyordu. Saddam rejimini deviren Amerika Birleik Devletleri ise, zerkliin hayata geirilmesi konusunda kar tavr almamakla birlikte, balangta kararsz, ekingen tavryla da dikkat ekiyordu. Amerika zgr Krdistan bahane eden Snni ve iilein de benzer bir yaplanmaya gideceinden endie ediyordu. O nedenle, baz uluslararas topluluklarn sesine katlarak Irakn toprak btnln savunuyor, bamsz bir Krdistan desteklemeyeceklerini vurguluyordu. Oysa, kendi kaderini belirleme ilkesi, BM anlamasnn da vurgulad gibi her zaman ve yerde, yalnz tam bamszlk deildi. Kaderi (gelecei) belirleme teriminin anlamlarndan biri, mevcut devletin egemen eitlii ve zel olarak devletin iinde kendi ynetim biimini dardan bir mdahale olmadan seme hakkyd. Yine Bm anlamasnda vurguland zere, belirli bir topran (halkn), bu topraklarn paras olduu devletin geri kalan blmnn isteklerinden bamsz olarak kendi ynetim biimini semesi... Birlemi Milletlerin 1514(XV) sayl karar, kendi kaderini belirleme, bir halkn zgrce birleme ya da bamsz bir devletle btnleme seenekleri yoluyla uygulanmasn ngrmtr. BM karar zellikle demokratik bir sre iinde zgrce ve gnll kavramlarna atfta bulunmktadr. Btnleme, zgr siyasi kurumlarn korunduu kendi kaderini belirlemenin ileri bir aamasna bamldr. Ayrca bilgilenmeye dayal ve tarafsz demokratik bir srele seilmi olmaldr.

Birlemi Milletlerin 1970 ylndaki dosta ilikiler hakkndaki deklarasyonu bunun dnda, kaderin zgrce seimi kavramna, bir baka anlam daha ykleyerek, halkn, zgrce semesiyle, bir baka siyasi statnn domas hkmn eklemitir. BMnin karar ve anlamalarnda, grld gibi birliktelik her halu karda gnllle dayanmaktadr. Bu, kendi kaderini belirleme ilkesinin yalnz bir da dnk zellikleri (rnein, bamsz bir devlet olarak dou) deildir. Ayn zamanda halkn kendi ynetim ve siyaset biimini belirleme, topraklarnda kendi gelime yolunu izleme hakkn teit edip gvence altna almaktadr. Eitlik temelinde zgr ve katlmc seim, kendi kaderini belirlemenin ie dnk yznn uygulanmasnn kouludur. Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi, tm uluslarn vatandalarna uygulanabilir demokratik aralarla kendi kaderini belirleme hakkna siyasi stat kazandrmaya almtr. O nedenle szleme yrrle girdii zaman, kendi kaderini belirleme yalnz belirli alanlara uygulanabilir olmaktan km ve evrensel bir hak haline gelmitir. Ayn zamanda dlamann (ayrlma) yerine katlmcln ilkesi -katlma hakk- haline gelmitir. Artk bu hak, tm devletlerin halklarnn, her devlet tarafndan zgrce seilmi demokratik ynetim srecine zgr, adil ve ak katlmna izin vermektedir. Kendi kaderini belirleme ile temsili hkmetin ve insan haklarnn korunmasnn varl arasnda sk balar vardr. BM insan haklar komitesi, sivil ve siyasi haklar hakkndaki uluslararas zlemenin 1. maddesine ilikin genel yorumda, kendi kaderini belirleme hakknn gereklemesi iin, bireysel insan haklar uyulmasnn ve gvence altna alnmasnn gerekli koulu olduunu belirtmektedir. Saddam rejimi ise farklyd. Irakta hi bir zaman zgrce seilmemi bir hkmet yoktu. Dahas, gelecekte de zgr seimle i bana gelecek bir parlamento sz konusu deildi. Dolaysyla, Krtlerin kendi kaderin belirleme hakkn gvence altna alma ykmlln uygulayacak konuda deildi. Bu, en temel insan haklarnn srekli inenmesi demekti. Kendi kaderini belirleme hakk, zorbalk ve basklardan korunmann tesin geerek, zgrce belirlenmi bir siyasi staty, bu staty yanstan, savunan ak, katlmc kurumlar, dahas ayn halka kendi ekonomik, toplumsal, ve kltrel geliimi izleme frsat vermeyi ifade etmektedir. te yandan, bir halkn lke iinde kendi kaderini belirleme hakkna ilikin kavram, bu kavramn kapsamyla hukuki ilkelerinin geliimi, henz yenidir. Kimi evrelerce tam olarak anlalamamtr. Bu kavram akla kavuturmak gerekiyorsa eer, lke iinde kendi kaderini belirleme ilkesi, bir devlet nfusunun btnn kapsamyor. Bu hak, bir devletin snrlar iinde ezilen gruplara aittir. nsan haklar kstas ve standartlarnn yerli yerine oturmas iin, kendi kaderini belirleme hakknn iinde rakip hak ve karlar dengelemek sz konusudur. Bu amala hukuki kurallar erevesi oluturulmaktadr. Kendi kaderini belirleme ilkesinin temeli ise onun, birey haklarnn basit bir toplam deil, bir halkn toplu hakk olmasdr. Ksacas, tm devletlerin uygulamasna yardmc olma ykmlln paylat genel hak olma zelliidir. Bunun zorluu henz, btnyle anlalamam olmasdr. Kolayca tannan siyasi erevelerde uygulanabilir haklar aka tanmlayan salam bir hukuki temele oturmamasdr. Bu yzden, uygulanmasnn ayrlmalara ve devletlerin paralanmasna yol aaca korkusunu beraberinde getirmektedir. Krtlerin sorununu bu adan ele alacak olursak, uluslararas oplumlar Krtler bakmndan kendi kaderini belirleme ilkesinin gereksiz bulmamaktadr. Fakat, bu kavram onun henz uluslararas sorumluluun zerinde oturaca salam bir zemine oturmad iin kukuyla baklmaktadr.

ZERKLK Gelecein Irak iindeki konumlar onlarn zorla kazanlm zerkliklerini glendireceine inanmazlarsa, pragmatik yneticileri ne derse desin, ounluun gnmz snrlar iinde kalmay seecei kesin deildir. 9 Gen Krt kuann bir Arapa bilmemektedir. Genler, bamsz bir devlet varken, lkenin geri kalannn bir paras olmann ne yarar salayacan kendilerine sormaktadr.10 Uluslararas hukukta zerklik kavramnn kabul gren bir tanm yoktur. zerk blgeler, ounlukla bir devletin kltrel ya da etnik farkllklar olan blgeleridir. Bu blgelere, paras olduklar devletten ayrlmadan, i ynetiminde ayr stat ve yetki verilmitir. Ancak, byle blgeler birer devlet olarak tannmazlar. zerklik stats iin uluslararas apta tannm bir hak yoktur. Ancak, aznlk haklar korumasnn geleneksel alanlar olan dil, kltr ve dinden teye geip, aznlklarn kimliklerini koruma, gelitirme hakk, beraberinde zerklii dourmutur. Kimlik ve kltrel haklara ek olarak, onlarn karar verme srelerine ve kamu hayatna katlmasn gvence altna almay kapsamaya balamasyla birlikte, aznlklara daha yaygn siyasi, ekonomik haklar tannmasn ngrlmektedir. Bu haklarn baz durumlarda kullanlmas, zerk statnn belirli bir biimini gerektirebilir. 1990 ylnda yaynlanm bir BM raporunda zerklik iin, aznlk haklarnn mmkn olan en yksek dzeyini temsil ettii ifadesine ver verilmitir. zerklik kavram, 1990lardan itibaren aznlk haklarn zmede, en yararl kavram ve ara olarak kabul grmeye balad. Ancak, devletlerin bak ve uygulamalar eitlilik gsteriyordu. eitlilik, ok siyasi ierik, aznlklar koruma ile dier uluslararas hak ve ykmllklerin gerekletirilmesine ilikindi. Btn bunlar, farkl zerlik ve lke ii z ynetim dzenlemeleri hazinesnii ortaya koyuyordu. Yerel zerklik kavram, uluslararas hukuk erevesinde blgelere snrl stat tanyordu. Fakat, zerklik istemlerinin giderek artmas zerine, ve bu isteklerin uluslararas hukuki dzen zerindeki etkisi gz nne alnarak yeni araylara girildi. zerklik kavram kkten bir gzden geirilerek olgunlatrld. Bir devlet iinde bir gruba ya da topraklarn bir blmne zerklik, o devletin anayasal ya da baka zel korumalarla gvenceye alnm olan lkenin i dzenlemelerinin sonucudur. Bu haliyle zerklik, genel olarak o blge ya da gruba uluslararas tanna getirip stat salamaz. rnein devlet olmannn kstaslarndan balcas olan savunma ve dileri gibi yetkeleri, vermez. zerk bir blgenin uluslararas anlama yapma yetkisi, kendisine tannm kltrel ve ekonomik konularla snrldr. Ama zerk blgeler kendi yerel hkmeti, parlamento ve adliyesine sahiptir. Eitim, salk, kltr, din, hizmetlerini yrtme, toplumsal refah salama, kaynaklar harekete geirme, ve yerel gvenlik gibi yaygn yetkileri vardr. Vergi toplama ve baka yollarla kendini finanse etmeye ynelik aralara sahiptir. Irak, Krdistann zerklii yeni bir kavram, 1990larda ortaya km bir durumdeildir. Saddam Hseyin rejimi Mart 1970 tarihinde imzalad bir anlamayla Krdistann zerk statsn kabul etmiti. erii, uygulamalar yetersiz, ama zerkliin kurumsal yaplar zaten vard. Tabii olarak, Krtler iin geerli, kalc bir zerklik dzenlemesi, ancak onlarn kabul ettikleri sistemdir. Kimliklerini koruma ve gelitirmelerine izin veren, ynetimin katlmc kurumlarn gelitirmesine yardmc olan bir dzenlemedir. 1970 ylnda imzalanan anlama ise Saddam rejimi tarafndan, ksa sre sonra savsakland. Sonra giderek unutulmaya brakld. Ad olan ama uygulanmas olmayan bir zerklik larak kald. Oysa, gerek bir zerklikten sz edilecekse eer, Krtlerin, anlamalarla gvenceye alnm tm haklar korunmal, anlama eksiksiz uygulanmalyd. Gnmzde ise Birlemi Milletlerin 1992 deklarasyonunca belirlenmi ilke ve standartlarn eksiksiz uygulanmas, zerkliin temel kouludur. En nemlisi, Krt halknn iradesini yanstmaldr. Baka bir deyile onlarn tam ve eit katlmn salayan bir sre gelitirilmi olmaldr.

BR BM MANDASI? Savatan hemen sonra ABD nclndeki koalisyon gleri Irak ynetimini stlendi. Buna paralel olarak ynetimin Birlemi Milletlere devredilmesini isteyen grler ortaya kmaya balad. Elbette bu istemler, yeni gr ve neri deildi. BMin tarihinde, yerlisi oluuncaya kadar koruma harekatlar vardr. Kamboya rnei bunlardan biridir. BM, sKamboyada seime kadar sren geici bir otorite oluturdu. 1989 Paris bir konferans dzenledi. BMnin organize ettii konferansta Kamboyann gelecei konuuldu. Toplantya ynetimi devr almaya aday Kambo siyasi partileriyle 18 lke katld. Bu lkeler arasnda BM Gvenlik Konseyinin be daimi yesi ve blgenin kilit gleri de vard. Ekim 1991de imzalanan Kamboyada Kapsaml Siyasi zm hakkndaki anlamalar, Gvenlik Konseyi tarafndan da desteklendi. BM Kamboya Geici Otoritesi (UNTAC-UN Transitional Authority in Cambodia) askeri ve sivil blmlerin bir araya getirilmesinden oluuyordu. Kamboyann d ileri, savunma, kamu gvenlii ve enformasyon konularndaki idari yaplar UNTACn dolaysz denetimi altndayd. UNTAC, seimleri etkileyecek olay ve durumlar denetleme balamnda, bir hkmet alann baka greve atama ya da grevden el ektirme yetkisi vard. Geici ulusal otorite, Yksek Ulusal Konsey, tm yetkilerini Birlemi devretmiti. zgr seimler yaplp, yeni bir hkmet kuruluncaya kadar UNTAC grevde kald. 1999 atmasndan sonra Kosovada BM, yap ve yaylm asndan daha nce ei grlmemi bir geici ynetim olan UNMIKi kurdu.11 UNMIK, Avrupa Birlii ile Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (OSCE-Organization for Security and Co-operation in Europe) gibi dier ok yanl kurulularn BM ynetimi altnda almasyla olutu. Her ikisi de kendi bana birer devlet olmasa da, Kosova ile Irak Krdistan arasnda baz benzerlikler vardr. Ancak Kosovada UNMIK, Kosovaya z ynetimi adm adm yerletirmek grevinin bir paras olarak sorumluluklar yerel kurumlara devretmitir.12 Dahas, 12 Aralk 2003 tarihinde BM Gvenlik Konseyi, Kosova standartlarn destekleyen bir bakanlk aklamas yaynlad.13 Bu standartlar, demokratik kurumlarn ileyiini, hukuku geerli klmay, insan dolamn ve yurdundan edilmilerin geri dnn dzenliyordu. Ayrca ekonomiye ilerlik kazandrmakla ve mlkiyet haklarn gvence altna almakla grevliydi. Kosovann stats en sonunda, kurumlarnn bu standartlara uyma yetenei ile belirlenecekti.14 Ayrca Irak iin unu sylemek mmkndr: Kbrsta grld ve yaand zere hkmet, egemenliini yitirmeden, BM yllar sren bir dnem boyunca, bar gcn lkede tutabilir.15 EKONOMK KONULAR Gda iin petrol rogram, nemli eksikliklerine ramen Krdistan ekonomisinin ana direi ve gvenli gelir kaynaklarndan biriydi. nk, Krdistan bir ok zorluu bir arada yayordu. Deniz yoluna ulam yoktu. Ekonomi genel olarak tarma dayanyordu. Yarm yz yl aan atma ve gvensiz ortamnda tarm da byk lde zarar zarar grmt. Sava alt yapy yok etmiti. Dolaysyla Krdistann yeniden yaplanmas, imar gerekiyordu. Krdistan, savatan sonra, kendiliinden uluslararas tannmas olmayan devlet haline geldi. Gmrk gelirler, onun yan sra vgda iin petrol gelirleri ve uluslararas yardmlar yukarda saylan ihtiyalarn karlamada nemli kaynak haline geldi. Gvenli blgenin yaratlmasndan beri Irak Krdistan istikrarl bir ekonomiye doru nemli admlar att ancak blgenin gerekten canlanmas iin ok kaynakl yardmlar ve dier kaynaklardan d yardmlarn byk hacimlerde devam etmesi gerekecektir.

21 Mahkeme ve Kurbanlar
SUNU

Savatan sonra, Irakta ortaya kan sorunardan biri de soykrm yapm, eitli sava sular ilemi Baas rejimi eflerinin yarglanmasyd. Bu konuda deiik kayyglar, grler ortaya kt. ncelikle, soykrmc ve sava sulularn yarglayacak mahkeme tarafsz ve adil olmalyd. Uluslararas hukuk erevesinde bamsz ve usulne uygun yarglamaya sayg gstermeliydi.1 Uluslararas insan haklar hukukunu tanmlayan belgelerde belirtilmi olan sank haklarn kapsamal, korumalyd. 2 Ek olarak, birden fazla mahkeme alacaksa, her mahkeme bamsz olmal, bu hali, pratikte de grlmeliydi. Ancak KHP, yaps ve byk olaslkla idam cezas verme yetkisine sahip olmas nedeniyle, mahkeme hakknda endielere sahipti.3 BR BM MAHKEMES Baas yneticilerini yarglayan mahkeme, yeni deildi. Nazi sava sulular dahil, daha nceki mahkemelerin zengin ve kkl deneyiminden yararlanacakt. Onun uluslararas dnyann gznde daha byk merulua sahipti. Hukuk sistemlerinin tmnden kesitler kapsayan hukuk bilgisi ve deneyimin birlemesini temsil eden uluslararas yarglar ekibi, gereken tarafszlk etkisini yaratacakt. Ancak ABD ynetimi, mahkeme masraflarn ve sreyi gz nne alarak, yakn tarihte ilev stlenmi Ruanda ve Yugoslavya modellerini kullanmaya kar muhalefet ediyordu. nk, bu mahkemelerin her biri, ylda 80-100 milyon dolara mal olmaktayd. Ayrca, durumalarn ne kadar srecei de belli deildi. te yandan Raunda ve Yugoslavya modellerinde, ABD ve Irakn zellikle korumak istedii idam cezas uygulamasna yer vermemekteydi.4 te yandan, Baaslarn iledii sularn devasa lee sahipti. Baas kurbanlarnn (madur) says umulandan daha kabark, bykt. Krtlerin yan sra, ii Araplar, Bataklk Araplar, ve Sryaniler rejimin bilinen kurbanlary. Bu durum gz nnde tutulduu zaman, durumalarn uzun sre alaca, dolaysyla masraflarn katlanarak byyecei kesindi. Yine de BMin kurduu bir mahkemelerin ileyiiyle ilgili sre yoktur. Irak mahkemeleri iin yaplan tzk de byle bir snr ngrmemekteydi. Ruanda ve Yugoslavya davalar evrensel olarak tarafsz, adil ve bamsz olarak algland halde, yine de eski Yugoslavyann kimi kesimlerinde uluslararas ceza mahkemesi galiplerin adaleti olarak sulanmt. O nedenle Irak modeli, daha banda, bu gibi yorumlarn nn kesmeliydi. dam cezasnn ahlaki yn bir yana braklrsa, nsan Haklar zleme Komitesinin Londra Yneticinin dedii gibi, Romanyal diktatr Nicalae Ceausescu rnei (Ceausescu 1989da ksa bir yarglamann ardndan kuruna dizilmiti) ilerin nasl yaplmamas gerektiini bize hatrlatyor. O infaz Romanyada uzun vadeli adaleti engellemitir. 5

Ayrca, bir BM mahkemesi BM Anlamasnn VII. Blm uyarnca yetki sahibidir. Onun iin BM yesi btn lkelerin, sanklar iin karlacak iddianame ve tutuklama kararlar da iinde olmak zere mahkemenin tm kararlarna uymas gerekir. Hem Yugoslavya, hem de Ruanda mahkemelerinin yetkileri Blm VII uyarnca verilmiti. Bu nedenle, BM denetimi altnda ilev gren zel grevli bir mahkeme, Irak halkna uluslararas meruiyet ve pratik hukuki deneyim salayacaktr.6 Ek olarak, ABD, Birlemi Milletlerin mkemmel yapt ve uygulamada kantlad bir grevi stlenerek, bizim yllarca umusuzca istediimiz ve bir trl kazanamadmz bir eyi en sonunda kazanacaktr: Yaygn uluslararas destek...7 MELEZ BR MAHKEME Irakdaki BM mahkemesinde, yerli yarg ve savclarn katlmas katk olacaktr. Buna, melez mahkemeler denilmektedir. Melez mahkemelerin yakn gemite rnekleri de vardr. 2000 ylnda alnan bir BM kararyla, Sierra Leone zel Mahkemesi kuruldu. Ruanda ve eski Yugoslavya mahkemelerinden farkl olarak bu mahkeme, sularn ilendii yerde grev yapmaktadr. Bu tr bir mahkeme ile Yugoslavya ya da Ruanda mahkemeleri arasndaki temel farklardan biri hangi yetki ile yaratldklarndadr. Yugoslavya ve Ruanda mahkemeleri Gvenlik Konseyi tarafndan BM Anlamasnn VII. Blm uyarnca kurulmutur. Bu nedenle bu mahkemeler ilgili yerel hkmetlerin deil BM hkm alannda almaktadr. Sierra Leone zel Mahkemesi ise BM ile Sierra Leone hkmeti arasndaki bir anlama ile kurulmutur ve bu nedenle Sierra Leone ile BM ortak hkm alannda grev yapmaktadr. Sierra Leone mahkemesinin personeli hem yerel, hem de uluslararas yarglardan olumaktadr. Ba savc BM tarafndan, yardmcs ise Sierra Leone hkmeti tarafndan atanmaktadr ve balayc kararlarda ba savc yetkilidir. Bu model Irak iin bir dizi nedenle uygun grlmektedir: Yugoslavya mahkemesi durumalarnn Laheyde, Ruanda mahkemesi durumalarnn ise Aruada yaplmas, su yerine uzaklklar nedeniyle, madur ve sradan insanlarn davalar izlemesini pratik imkanszlatrmaktadr. Ayrca, uluslararas mahkemenin ilgili lkede kurulmas, yerel adalet alanlarnn bu bilgiden yararlanarak adalet sistemini yeniden inasna katk olacaktr. Sierra Leonede olduu gibi dier devletler zerinde stnlk salayamama zorluu, Irakta melez mahkemeyi Anlamann VII. Blm uyarnca yetkilendirerek alabilir. Bunun yaplamamas iin hibir hukuki neden yoktur. Maliyetler asndan melez modelin Ruanda ve Yugoslavya mahkemelerinden daha ucuz ve verimli olduuna inanlmaktadr. Bu tr bir mahkeme daha nce Sierra Leonede kurulmu olduu iin Irak ve ABD onun hatalarndan ders karabilir ve kendinden nce bir rnein olmasndan yararlanabilecek melez bir mahkemenin Irak sava sularn yarglamasn salayabilir. ULUSLARARASI CEZA MAHKEMES Uluslararas Ceza Mahkemesinin (ICC-International Criminal Court) kurulu anlamasn Irak ve Amerika imzalamamtr. Bunun yan sra, yeni kurulan bu mahkemenin grev ve yetkileri geriye doru ilemez. Yalnz kurulduu tarih olan Temmuz 2002den sonra ilenen sular yarglayabilir. Ayrca UCM, yalnz lke iindeki mahkemelerin yarglamak istemedii ya da yarglayamad davalar ele alabilir. Saddam ve grevlileri ise Temmuz 2002 tarihinden sonra da su ilemeye devam etmilerdir. Irak, Uluslararas Sava Sular Mahkemesi tzn onaylasa bile Baas sanklarnn iledikleri sularn byk blm, kurulu tarihi nedeniyle kapsam d kalacaktr. KHP, bu nedenle sava suu yolunun izlenmesini nermiyor, bunu hukuksal olarak sakncal buluyor. nk bu usul, Saddam

kurbanlarnn tmne adalet salamaktan uzaktr. zellikle Enfl harekatlar srasnda Krtlere kar ilenen en ar sular ve soykrm kapsam dnda kalma tehlikesine maruzdur. GEREK VE UZLAMA KOMSYONU Uluslararas bir ok kurulu, Baas rejiminin gemi 25 yl boyunca giritii insan haklar ihlalleri resminin izilmesini istiyor. Bu amala bir komisyonu kurulmasn neriyor. Rejim kurbanlarnn seslerini duyurmas ve daha sonra benzer ihlallerin nlenmesi iin byle bir komisyon kanlmaz grlyor. Komisyonun bir yarar da, etnik gruplar arasnda uzlama ve uyumu gelitirmeye katk salamas olacaktr. Ayn zamanda Saddamn ynetimini desteklemekte ve srdrmekte nemli rol oynayan dier lkelerin rollerini de inceleyebilir. Onlarn tesbit ve tehiri, en azndan, dnyada baskc ynetimleri desteklemenin arpc bir sonucu lur. Bu da uluslararas topluluun vicdanna hizmet eder. Sierra Leoneli ulusal ve siyasi zmleyici olan Edie Vandy, Sierra Leonedeki Gerek ve Uzlama Komisyonunun duruma aamas zerine unlar sylemiti: Kurbanlar iin komisyon konuaca ve sesini duyuraca bir forum salad gnn sonunda salanacak herhangi bir maddi ya da fiziksel tazminattn nemi yoktur, konumann kendisi, kendi bana iyiletirici bir gtr. 8 Vandy unlar da eklemiti: Sava getiren en nemli elerden biri ve durumalardan tekrar tekrar yansyan ey, adaletin salanmam ya da bazlarna adil davranlmam olmasdr. 9 GELECEN YOLU KHP, BM denetimi altnda ve bu konuda alan kurulularla danma iinde bir melez mahkeme kurulmasn savunmaktadr. nk, Ynetim Konseyi, mahkemenin tzn kendi dndaki herhangi bir kurulua danmadan ve kamuya ak tartmaya izin vermeden hazrlamtr. KHP, mahkemenin ilemesinin uygun yollar, zellikle hesap verme mekanizmalar, kantlar ve yarglarla savclarn seimi konular zerinde nerilerde bulunmak zere bir uzmanlar grubu kurulmasn neren nsan Haklar zleme Komitesiyle gr birlii iindedir.10 Irak, lke izi mahkeme yolunu izlemekte srar etse bile byle bir grubu toplamak ve tz uygun biimde deitirmek hala olanakldr. KHP, on yl akn sredir insan haklar ihlallerinin Krt kurbanlar ile almakta uzmanlamtr. Yzlerce kurban Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde temsil etmitir. KHP ayrca, Krdistanda kant toplama grevini de stlenmitir. Hukuk kurumlar konusunda, KHP dier STKlar ile birlikte Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Reformu nerilerine Ortak Cevabn hazrlanmasna katlmtr. Bu nedenle dier kurulularla ibirlii iinde KHP, kurbanlarn gereksinimlerinin nasl karlanaca ve yksek hukuki kabul gren bir mahkemenin nasl kurulaca konularnda tavsiyede bulunmaya yetkindir. Yarg Murply, Yamaita davasn sonulandrken yle diyordu: Bir gn insanlk onurunun korunmas temelinde dzenli bir uluslararas topluluk kuracaksak, mezalimden sulu bulunanlarn zorunlu cezasnn, irkin intikam ve kin lekesinden alabildiince uzak tutulmas en yksek derecede nem tar. 11 KHP, Irakta bu gnk yol izlenmeye devam edilirse, sonucun bu anlayla badamamasndan endielenmektedir.

22 Toprak Sorunu
Krtlerin, Saddam rejiminin yaptklarnn intikamn, Araplardan alacan dnyordum. Gerekte onlarn ou Araplar deil, Baaslar suluyor ve buradaki her Krt bizi iyi karlad1 Bir kiinin mlk zerindeki hakkndan yoksun braklmas, Birlemi Milletler Evrensel Bildirisinde n grlen temel bir insan haklarndan birinin ihlalidir. Baas rejimi, bu insani hakk da ineyerek insanlk suu ilemekle kalmad. Krtlerin kiiliinde, yerli br halkl yerinden ederek, yurtlarn Araplatrma politikas, toplumda kin, fke ve danlklara sebep olan atmalar krkledi; derin yaralar at. Krtlern arlkta olduu Kerkk ile Musul, Araplatrma politikasnda, en ok saldrya urayan balca iki dzlemdi. Bu iki ehirde, kurtulutan sonra gerginlikler yaand. Mlkleri elerinden alnarak zorla kovulup srlm Krtler, atalarnn miras yerlerine geri geliyordu. Bunlar, intikam hrsyla gerginlikler, kanl laylar yaratabileceinden endie ediliyordu. Fakat, Krtler artc bir soukkanllk gsterdi. Topraklarna yerletirilmi Araplara kar sert davranmadlar. Tam tersi yaand, geri gelenler Araplarn kendilerine drultulmu namlularyla karlatlar. ehirlerin kontroln ele geirmi olan Krt birlikleri, atmalar nlemekte baarl oldu. Ancak, rejimin yaratt sorun, kanayan bir yarayd. Orta yerde duruyor, sarlmay, kesin tedaviyi bekliyordu. nk, toprak sahiplii sorununa adilane bir zm bulunup, adaletin teslim edilmesi, ayn zamanda, bir insan haklarnn gerei, ilenmi bir suun tamiri, ayrca, i bar, gvenlii salayan ihtiyat. Savatan sonra, yeniden imar koordine etmekle grevlendirilen emekli General Jay Garner, Saddam Hseyin rejimi dneminde Krdistannda yurdundan edilmi Krtlerle yerlerine yerletirilenler arasndaki sorunlar zmek iin Bosna rneine benzer bir komisyon kurulacana Nisan aynda sz vermiti.2 Ancak, bu sz gereklemedi. IRAK MLK UZLATIRMA KURUMU Koalisyon Gleri ynetimi, Araplatrma srecinden doan sorunlar zmek iin Mlk Uzlatrma Kurumunu kurdu.3 Bu kurum, mlk ikayetleri toplamak ve sorunlar, gnll anlama temelinde, adil ve mantkl yoldan zmek ile grevlendirildi. Fakat kurumun olumas, adaletli ileyie ilikin baz ikayetleri de beraberinde getirdi. nk, mlkiyet haklar konusunda uluslararas hukuk mu, Irak hukuku mu uygulanaca konusu belirsizdi. Mahkemelerle arasndaki ilikinin ne olaca ve kendisine yansyan davalar iigilenip ilgilenmeyecei de net deildi. Rejim kurbanlarna tazminat verilip verilmeyecei ya da fonun yalnz iletme amalaryla kullanlp kullanlmayaca da ynetmelikte belirtilmemitir. Kararlarn uygulattrlmas mekanizmalarnn ana hatlar izilmemiti. IMUKun baz kilit ilevlerini uygulama ii szlemeyle Uluslararas G rgtne (IOM-International Organisation for Migration) devredilmitir. Bu kurulu, kant toplama ve bilgilendirme kampanyasn yrtme; standartlatrlm bavuru formas gelitirme; bir dizi bavuru kabul brolar kurma; ve gnll uzlama yoluyla mlk uzlamazlklarnn zlecei tesisler kurma alannda grevlendirilmitir.4

UGO byle uzlamazlklarla ilgilenmek zere uzun erimli bir strateji gelitirmeyi kabul etmitir. Ancak gvenlik endieleri nedeniyle UGO bu program uygulayamam ve personelini geri ekmitir.5 UGO ayrca, projeyi uygulamaya koymada baarsz olmasnn nedenin uzmanlk yetersizlii ve personel azl olduunu belirtmitir.6 Dahas, srecin mlk iddialarnn insan haklar boyutunu yanstmasn gvence altna almak zere, deneyimli insani yardm ve insan haklar kurulular ile ibirliine girmekte UGOnn gsterdii gnlszlk endie dourmutur.7 Buna yant olarak, UGO insan yardm ve insan haklar gruplar ile dzenli toplantlar yapmadn ve byle gruplara ender olarak dantn itiraf etmitir.8 Bu tr gruplara danmamas; UGOnn bamsz bir insani yardm kuruluu deil de igal ynetiminin bir mteahhidi olmas; ve UGOnn uzmanlk ve kapasite eksiklerinin dourduu endie hkmetler aras kurulularn ve sivil toplum kurulularnn kendilerin IMUK srecinden uzak tutmalarna neden olmutur. Srecin gelecei belirsizdir.9

GELECEN YOLU
Mlkiyet zerinde, yeniden etkin bir uzlamamekanizmas kurulmas ok nemliydi. Bu da uzmanlk iiydi. Dengeli bir mekanizma ancak, hukuku ve Kosova gibi dier lkelerdeki uygulamalar bilen kurumlarn ibirlii ile mmknd. Ad vermek gerekiyorsa eer bu, daha da nemlisi, kurbanlarn kayplarn, dolaysyla ihtiyalarn, toprak kaybnn yol at travma derecesindeki sarsntnn dourduu olaylar bilen KHP gibi kurumlarn danmanl bir gereklilikti. KHP, zorla yurdundan edilen kurbanlarn eski mlklerini geri alma hakkn anlamaktadr. Ancak, bu hak sahiplerine teslim edilirken, on yldan fazla sre,o mlkte oturmu olanlarn haklaryla ve insani ihtiyalarnn dengelenmesi de bir insani hak olarak grlmelidir. Bosna ve Kosovada yrrle konan mlk mekanizmalar, sre ve lkelerin zel durumu farkl da olsa dersler karlabilir lk bata, bir iddiann ele alnabilmesi iin, ne kadar geriye gidileceini belirleyen bir tarih snr olmaldr. Mlkiyet hakkn yeniden dzenlemeyi ve adaletli bir yol bulmay amalayan ynetmelikte ise bu tarih yoktur. O nedenle, yllardr Irakla ilgilenen rgt ve gruplarn kaynaklarndan yararlanarak kabul edilebilir bir tarih nermeli, Kurumun verdie kararlarn uygulanmas ile ilgili hkmler de ynetmelikte yer almalyd. Ayrca, IMUKun ileride fon yetmezlii nedeniyle ileyemez hale gelmesini nlemek iin gereken fonun miktar ve fonun gelecekteki kaynaklar konularnda karar verilmeliydi. IMUKun kararlar sonucunda yurdundan olacaklara nceden yardm yaplmalyd. Yeni yurtsua, topraksz kitlelerin olumamas iin, Saddam rejimince igalci konuma drlen insanlar, kendi haline braklmamal, topraklandrlmaldrlar. Devletin elinde, bu amala kullanlabilecek yeterince toprak vardr. nsan haklar gzetilerekl hareket edilirken, hangi iddialarn ilk bata ele alnaca konusunda nesnel ltler belirlenmelidir. Ya en eski iddialar nce, ya da en son iddialar nce ele alnmaldr. Yurt dnda yaamak zorunda braklm Irakllarn da gelimelerden yararlanabilmesi iin, bilgilerin dnya apnda duyurulmas gerekir. Bunlara ek olarak, ynetmelik yeterli sayda brokratik ilemler asndan yetersiz kalmaktaydi. Krsal blgelerde yaayan insanlara hizmet salayacak gezici ekipler oluturulmamt. Ynetmelik uluslararas grevlilerinde brolarda alacan sylemekte ama, onlarn hangi rolleri stleneceini netletirmemekteydi. Drdnc Cenevre Szlemesi zel olarak bir mlk komisyonundan sz etmemektedir. IMUKun meruluk temelinde Irakta var olan durumda, kamu gvenliini salamak olduu ne srlebilir. KGO ynetmelikleri, gnmzde Irak hukukundan stn olsa da, gelecekte IMUK lke ii hukuka aykr

alamaz. Bu nedenle IMUKun lke ii hukuka uygun alabilmesi iin Irak yasalarnn baz hkmlerinin askyla alnmas gerekip, gerekmediini belirlemek zere bir deerlendirme (eer KGO tarafndan daha nce yaplmamsa) yaplmas gerekir. Dahas BM mutlaka IMUKa yetki veren bir karar almaldr. IMUKun meruluu zerine gelecekte bir kuku olumasna frsat verilmemelidir. Bir alma mekanizmasnn kurulmas yalnz adalet asndan acil deildir; ayn zamanda geri dnenlerin toplumla btnlemesini salamak ve geri dnn bir iddet dalgas dourmasnn engellenmek asndan da mlklerin eski sahiplerine iadesi srecinin belirlenmesi acildir. Dahas, yurdundan edilmilerin ar fakirlii gz nnde tutulursa, onlar destekleyecek bir sistemin kurulmas, onlarn yaamak iin sua ya da benzer etkinliklere ynelmesini engellemek asndan da nemlidir. Laheydeki Kalc Uzlatrma Mahkemesinden, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (OSCE), Uluslararas G rgt (IOM), Birlemi Milletler ve sivil toplum kurulularndan uluslararas yardm alnmaldr.

Ekleme Bu kitabn yazlmasndan sonra KGOnin Irakn Baaslktan Arndrlmas Konseyinin Kurulmas zerine 5 Sayl Emri yrrlkten kaldrld. KHP, 23 Aralk 2003 tarihinde Koalisyon Basn Haber Brosuna (CPIC) telefon ederek bu ynetmeliin neden yrrlkten kaldrldn sordu. Ancak bugne dek bir yant alamad. KGOnin Irak Toplumunu Baaslktan Arndrma zerine 1 Sayl Emri hala yrrlktedir. 5 Sayl Emrin yrrlkten kaldrlmasnn, yarg ve hukukularn seilmesi asndan Irak zel Mahkemesinin almalarna nasl bir etki yapaca daha ileride grlecektir.

Ek 1 1920 Sevr Anlamasnn Krdistanla ilgili Maddeleri

BLM III KRDSTAN Madde 62 stanbulda toplanan ve ngiliz, Fransz ve talyan hkmetlerinden her birinin atad yeden oluan bir komisyon, bu antlamann yrrle girmesinden balayarak alt ay iinde, Fratn dousunda, ileride saptanacak Ermenistann gney snrnn gneyinde ve 27. maddenin II. bendinin (2.) ve (3.) fkralarnca tanmlanm olan Trkiyenin Suriye ve Mezopotamya ile snrnn kuzeyinde yer alan, Krtlerin sayca stn bulunduu blgeler iin yerel zerklik emasn hazrlayacaktr. Herhangi bir sorun zerinde oybirlii olumazsa, bu sorun, komisyon yelerince, bal olduklar hkmetlerine gtrlecektir. Bu ema, Sryani-Keldaniler ve bu blgelerdeki dier rksal ya da dinsel aznlklarn korunmas iin kapsaml gvenceler ierecektir; ve bu amala ngiliz, Fransz, talyan, ranl ve Krt temsilcilerden oluan bir komisyon incelemelerde bulunmak ve snrnn bu antlama uyarnca ran snr ile akt yerlerde, Trk snrnda dzeltme yaplmas gerekirse, hangi dzeltmelerin yaplmas gerektiine karar vermek zere bu yerleri ziyaret edecektir Madde 63 Trk hkmeti, 62. maddede ngrlen komisyonlardan her birinin kararlarn, kendisine bildirilmesinden balayarak ay ierisinde kabul etmeyi ve uygulamay kabul eder. Madde 64 Bu antlamann yrrle girmesinden balaarak bir yl iinde, 62. maddede tanmlanan blgelerdeki Krtler, bu blgelerdeki nfusun ounluunun Trkiyeden bamsz olmak istediini gsterecek ekilde Milletler Cemiyeti Konseyine bavururlarsa ve Konsey de bu nfusun byle bamszla yetenekli olduu kansna varrsa ve tannmasn tavsiye ederse. Trkiye, bu tavsiyeye uygulamaya koymay ve bu blgeler zerindeki btn hak ve sfatlarndan vazgemeyi kabul eder. Bu vazgemenin ayrntl hkmleri, Esas Mttefik Devletler ile Trkiye arasnda ayr bir anlamasnn konusu olacaktr. Byle bir vazgeme gerekleirse, o zaman Esas Mttefik Devletler, daha nce Krdistann Musul vilayeti iinde kalan kesiminde oturan Krtlerin gnll olarak bu bamsz Krt devletine katlmasna hibir itirazda bulunmayacaktr.

Ek II Krdistan Blgesel Hkmeti Irak Federal Cumhuriyetinin Geici Anayasas

BLM I FEDERAL DEVLETN KURULUU Madde 1

Irak, ad Irak Federal Cumhuriyeti olan, demokratik, parlamenter, oulcu, cumhuriyeti sisteme sahip bir federal devlettir. Madde 2 Irak Federal Cumhuriyeti iki blgeden oluur. i) Arap Blgesi, Irakn orta ve dou blgeleri ile bir sonraki fkrada belirtilen Krt ounlua sahip blge ve alt blgeler dnda kalmaz zere kuzeydeki Nineve Vilayetinden oluur. ii) Krt Blgesi, 1970 ncesi idari snrlaryla Kerkk, Sleymaniye ve Erbil vilayetlerini ve Dehuk vilayeti ile Nineve vilayetindeki Akra, eyhan, Sincar blgelerini ve Zimar alt blgesini, Diyala eyaletindeki Hanekin ve Mendeli blgelerini ve Vasit vilayetindeki Bedre blgesini kapsar. Madde 3 Egemenlik, onun meruluunun kayna olan halkndr. Madde 4 Irak halk, balca iki ulustan, Arap ve Krt ulusundan oluur ve bu Anayasa Krt halknn ulusal haklarn ve onlarn bu haklarn federalizm temelinde Krdistan Blgesi iinde kullanmasn kabul eder; ayrca Irak Federal Cumhuriyeti erevesi iindeki aznlklarn meru haklarn kabul ve teyit eder. Madde 5 Irak Federal Cumhuriyetinin bakenti Badattr. Madde 6 Irak Federal Cumhuriyetinin bayrak, amblem ve ulusal mar Krt ve Araplar arasndaki birlii yanstr ve bunlar yasa ile dzenlenir. Madde 7 Devletin dini slamdr. Madde 8 Federal devletin ve Arap blgesinin resmi dili Arapadr Krt blgesinin resmi dili Krtedir. BLM II TEMEL HAK VE SORUMLULUKLAR Madde 9 i) Vatandalar, cinsiyet, rk, renk, dil, din ya da etnik kken ayrm yaplmakszn yasa nnde eittir.ii) Herkesin frsat eitlii hukuk erevesinde gvence altna alnmtr Madde 10 Aile birimi, topluluun temelidir ve onun korunmas ve desteklenmesi devletin gvencesi altndadr. Anneler ve ocuklar da hukukun korumas altndadr. Hukuk, vatandalar arasnda topluluun temel moral ve ahlaki deerlerini korur. Madde 11 Sulanan bir kii, bir hukuk mahkemesinde sulu olduu kantlanncaya kadar susuz saylr. ii) Yasal savunma hakk soruturmann ve davann her aamasnda hukuka uygun olarak gvence altndadr. iii) Mahkeme tarafndan kapal olmasna karar verilmedike durumalar halka aktr. iv) Ceza kiiseldir. Yasa ile tanmlanmam hibir ey su olarak kabul edilemez, ceza olarak emredilemez ve uygulamaz. lendii zaman su

olarak kabul edilmeyen hibir davran cezalandrlamaz. Hibir ceza yasada yazl olandan daha fazla uygulanamaz. Madde 12 i) Kiinin haysiyeti korunur ve fiziki ya da psikolojik her tr ikence yasaktr. ii) Yasada belirtilen koullarn dnda kimse yakalanamaz. Tutuklanamaz, hapsedilemez ya da aranamaz. iii) Hane dokunulmazl korunur ve yasada belirtilmi ilemler dnda haneye girilemez ve hanede arama yaplamaz. Madde 13 Posta, telgraf ve telefon iletiiminin zellii gvence altndadr ve yasada belirtilmi lt ve ilemler uyarnca adalete ve gvenlii hizmet edeceine karar verilmedike aklanamaz. Madde 14 Bir vatanda yurtdna kmaktan ya da seyahat etmekten; ya da lkeye geri dnmekten alkonulmaz. lke iinde seyahat, yasa tarafndan belirtilmedike kstlanamaz. Madde 15 Din, inan ve dini vecibelerin yerine getirilmesi zgrl, Anayasa ve Blgesel Anayasalar ya da federal yasalarla elimedii ve genel moral ve ahlak standartlarna ters olmad srece gvence altndadr. Madde 16 lk retim zorunludur. Federal ve blgesel hkmetler cahillie kar mcadele ederler; vatandalarnn ilk, orta ve niversite eitiminin tm aamalarnda bedava eitim hakkn gvence altna alrlar ve teknik ve meslek retiminin gelitirilmesini gvence altna alrlar. Madde 17 Akademik aratrma hakk gvence altndadr. stn baar, yaratclk ve yenilikilik zendirilir ve dllendirilir. Madde 18 Grlerini aklama, yaym, basm, basn, toplanma, gsteri ve siyasi parti, sendika ve dernek kurma yasa gvencesi altndadr. Madde 19 Siyasi grleri nedeniyle takibata urayanlara siyasi snma hakk gvence altndadr. Siyasi snmaclar geriye gnderilemez. Madde 20 i) alma her vatandan hakk ve grevidir ve federal ve blgesel hkmetler gc yeten her vatandaa i frsat yaratmaya abalar. ii) Devlet, tm alanlar iin iyi alma koullar salanmasn gvence altna alr ve yaam standartlarnn ykselmesi ile alanlarn beceri ve bilgilerini artrmak iin alr. Devlet, hastalk, sakatlk, isizlik ve yallk durumlarnda toplumsal gvenlik yardmlar salar. iii) Hibir birey, yasa ile belirlenmi bir kamu grevinin yaplmas ya da olaan st durum ya da felaket durumlar dnda bir ii yapmaya zorlanamaz. Madde 21 Devlet ve blgesel hkmetler mlk hakkn gvence altna alr ve bu yasayla dzenlenir. Madde 22

Devlet. Koruma, tedavi ve ila alanlarnda tbbi hizmet salamak zere tutarl abalaryla kamu saln gvence altna alr. Madde 23 Vergi demek her vatandan grevidir ve vergiler yalnz yasa ile belirlenir, toplanr ve deitirilir. Madde 24 Vatandalarn uygun yetkililere ikayette bulunma ve dileke verme hakk gvence altndadr ve yetkililer bunlar makul bir zaman sresi iinde deerlendirmelidir. Madde 25 Bu blmde belirtilen haklarn korunmasnn kayna adalettir. lgili taraflara verilecek ceza ve/veya para cezasna mahkemeler karar verir. BLM III - FEDERAL HKMETN YETKLER KISIM 1 FEDERAL YASAMA YETKS Madde 26 Federal yasama yetkisi, federal parlamento iki kamaradan oluur Ulusal Meclis (Temsilciler Kamaras) ve Blgeler Meclisi. Alt Blm 1 Ulusal Meclis Madde 27 i) Ulusal Meclis her iki blgedeki halkn, yasa uyarnca direkt, gizli ve genel oyuyla seilmi temsilcilerden oluur. ii) Akli yetenekleri salam ve toplum iinde iyi tannan 18 yandaki ve byk her vatandan oy verme hakk vardr. iii) Akli yetenekleri salam ve toplum iinde iyi tannan 25 yandaki ve byk her vatandan Ulusal Meclis iin aday olma hakk vardr. Madde 28 Federal Parlamento, ilk toplantsn yaptktan sonra be yl grev yapar. Madde 29 Seim sreci ve ilemleri yasayla dzenlenir. Madde 30 i) Hibir kii ayn zamanda Ulusla Mecliste, Blgeler Meclisinde ve Blge Parlamentosunda ya da yerel idare ve belediye konseylerinde yer alamaz. ii) Ulusal Meclisin bir yesi ayn zamanda bir baka kamu grevi yapamaz ya da byle bir konumda olamaz. iii) Ulusal Meclisin bir yesi yemin ettii gn, kamu grevinden ya da konumdan istifa etmi saylr. Madde 31 Ulusal Meclisin ilk toplantsnda bakanln en yal yesi yapar. yeleri arasndan gizli oylama ile bir bakan, bakan yardmcs ve sekreter seilir. Madde 32 Ulusal Meclis yelerinin hazr bulunan ounluuyla toplanr. Oylamalar ounluk temelinde yaplr.

Alt Blm 2 Blgeler Meclisi Madde 33 Blgeler Meclisi, Arap ve Krdistan blgelerinden eit temsil temelinde gelen temsilcilerle oluur. Madde 34 Her blge, Blge Anayasasnda ve/veya yasalar ile belirlenmi yntemler uyarnca kendi temsilcilerini performans asndan deerlendirir ve grevden alabilir. Madde 35 Blgeler Meclisi, federal yasama yetkisinin uygulanmasna Ulusal Meclisle eit olarak katlr. KISIM 2 - FEDERAL PARLAMENTONUN YETKLER Madde 36 Federal Parlamentonun yetkileri aadakilerdir: i) te iki ounlukla sava ilan etmek ve bar yapmak; ii) Federal Anayasay deitirmek; iii) te iki ounlukla uluslararas anlamalar onaylamak; iv) Federal yasalar karmak; v) Federal kabineye ve yelerine gven oyu vermek ve bu gveni geri almak; vi) Federal bteyi onaylamak; vii) Vergi ve resimleri belirlemek, dzenlemek ve kaldrmak; viii) Federal yrtme yetkisinin almalarn denetlemek; ix) Personel ve grevlilerin i tzn ve usuln belirlemek; personel atamak; maalar belirlemek ve Federal Parlamentonun btesini onaylamak; x) Ulusal Meclis yeliini ve komitelerin kurulmasn incelemek ve dorulamak. KISIM 3 - FEDERAL YRTME YETKS

Alt Blm 1 - Irak Federal Cumhurbakan Madde 37 Irak Federal Cumhurbakan devletin badr ve silahl kuvvetlerin ba komutandr. Madde 38 Cumhurbakan dolaysz, genel ve gizli oyla be yllk sre iin seilir ve en ok iki kez seilebilir. Madde 39 Cumhurbakan adaylar: i) Ebeveynleri mutlaka Irakta domu olan bir Irak vatanda; ii) En az krk yanda; iii) sivil ve siyasi haklar asndan iyi hretle bir vatanda olmaldr Madde 40 Irak Federal Cumhurbakan Federal Parlamentonun ortak bir toplantsnn huzurunda aadaki and ier: Irak Federal Cumhuriyeti Anayasasna sayg gstereceime, lkenin bamszln ve egemenliini koruyacama ve tm halkn karlarn, zgrln ve erefini korumak iin var gcmle alacama Allah huzurunda yemin ederim.

Madde 41 stifa, lm ya da Irak Cumhurbakanl grevlerini yerine getirme yeteneini yitirme durumunda, geri kalan grev sresi boyunca yardmcs onun grevlerini stlenir. Madde 42 Irak Federal Cumhurbakan yurtdnda devleti temsil eder, onun adna anlamalar imzalar, yabanc diplomatlar ve misyonlar tanr ve kabul eder. Madde 43 Irak Federal Cumhurbakan aadaki grev ve sorumluluklar stlenir: i) Federal Irak Cumhuriyetinin bamszln ve toprak btnln korumak; ii) Blgeler Meclisinin aday gsterecei Irak Cumhurbakannn Yardmcsn atamak; iii) Ulusal Meclisin gvenoyunu aldktan sonra federal kabineyi aklamak: iv) Ulusal Meclis iin genel seim ars yapmak; v) Federal yasalar imzalamak; vi) Arap lkelerine ve dier lkelere, uluslararas kurum ve konferanslara gnderilecek Irakl diplomat ve temsilcileri atamak; vii) Ulusal karlar uyarnca silahl kuvvetleri ve i gvenlii ynetmek; viii) Yasa ile dzenlenen olaanst durumlar ilan etmek; ix) Silahl kuvvetler ve i gvenlik yelerine askeri rtbe vermek ve bu hizmetlerin yelerini grevden karmak ya da emekli etmek; x) Madalyalar ve dller vermek; xi) Basavc, federal devletin genel savcs ve yardmclar gibi adaletin zel grevlilerini atamak. Madde 44 Irak Cumhurbakan Federal Parlamento tarafndan te iki ounlukla seilir ve Yksk Mahkeme ile Blgeler Meclisinin Yksek Mahkeme Bakannn bakanlnda yapt ortak toplantda yarglanabilir ve herhangi bir ceza te iki ounlukla karara balanabilir. Madde 45 Irak Cumhurbakan, hakknda bir iddianame karlmas ve yarglanmas srasnda grevde kalr ve ilevlerini yerine getirmeye devam eder. Alt Blm 2 Bakanlar Konseyi (Kabine) Madde 46 Bakanlar Konseyi Irak Federal Cumhuriyetinin en yksek yrtme yetkilisidir ve sorumluluklarn Irak Cumhurbakannn gzetimi ve ynlendirmesi altnda yerine getirir. Madde 47 Bakanlar Konseyi, blgelerin nfus oranna gre iki blgeyi de temsil eden babakan, yardmclar ve bakanlardan oluur. Madde 48 Irak Cumhurbakannn bir blgeden seilmesinden sonra, babakan dier blgeden atanr. Madde 49 i) Grev verilen babakan kabinesinin yelerinin isimlerini onay iin Irak Cumhurbakanna sunar; ii) Cumhurbakannn onaylamasndan sonra grev verilmi babakan kabinesini gvenoyu iin Ulusal Meclise ve Blgeler Meclisine sunar; gvenoyunun ardndan Cumhurbakan kabinenin kurulmas ile ilgili kararnameyi yaynlar. Madde 50 Bakanlar Konseyi aadaki grev ve sorumluluklar stlenir:

i) Federal yasalar uygulamak; ii) lkenin gvenliini ve emniyetini korumak; iii) Federal yasa taslaklar hazrlamak ve onlar Federal Parlamentoya sunmak; iv) Federal bteyi hazrlamak; v) Federal bakanlklar, kurumlar ve kamu ajanslarn denetlemek; vi) Federal emir ve ynetmelikleri kartmak; vii) Bor ve karlksz yardmlar almak ve mali konular denetlemek; viii) Federal memurlar atamak, terfi ettirmek ve emekli etmek. Madde 51 Irak Cumhurbakan Bakanlar Konseyi toplantlarna bakanlk edebilir ve Konsey ile bakanlklardan zel performans raporlar isteyebilir. Madde 52 i) Federal Parlamento aadakilere gvensizlik oyu verebilir: 1a) Kabineye; bu durumda kabine gvensizlik oyu verilmesinden balayarak grevden ayrlm saylr. 2a) Bir bakana; bu durumda bakan gvensizlik oyu verilmesinden balayarak grevden ayrlm saylr. 3ii) Kabine, yeni bir kabine kuruluncaya kadar grevde kalr. KISIM 4 YKSEK MAHKEME (ANAYASA MAHKEMES) Madde 53 Yksek Mahkeme en az 20 yllk pratii olan adalet yelerinde ve niversitelerde ders veren hukuk profesrleri arasndan seilen, stn namus, yetkinlik ve deneyimli yelerden oluur ve her blge mahkemenin yelerinin yarsn belirler. Madde 54 Yksek Mahkemenin bakan dnml olarak deiir. Her ye bakanl birer yllk sreler iin stlenir. Madde 55 Yksek Mahkeme yeleri, haklarnda namussuzluk nedeniyle bir iddianame hazrlanmas durumu dnda grevden alnamaz. Onlara iddianame hazrlanmas, yarglanmalar ve cezalar Blgeler Meclisi tarafndan yaplr. Madde 56 Yksek Mahkeme yeleri, kiisel olarak istekte bulunmazlarsa emekli edilemez. Madde 57 Yksek Mahkeme aadaki konular inceler ve karara balar: i) Federal kurumlarn haklar ve grevleri zerine elikiler ya da farkl yetkeler arasndaki elikilerle ilgili olarak Anayasann yorumlanmas; ii) Anayasann federal ve blgesel dzeyde uygulanmasndan doan elikiler; iii) Anayasann uygulanmasndan ya da blgeler arasnda kan elikiler. Madde 58 Yksek Mahkeme basit ounluk temelinde karar alr ve eitlik durumunda Yksek Mahkeme Bakannn karar balaycdr. KISIM 5 - FEDERAL HKMETN SORUMLULUKLARI Madde 59 Federal hkmet aadaki sorumluluklar stlenir:

i) Sava ilan ve bar yaplmas; ii) D siyasetin, diplomatik ve konsolosluk temsilcilerinin belirlenmesi; iii) Uluslararas antlamalar ve szlemeleri balamak: iv) Silahl Kuvvetlerin tm ubelerini kullanarak lkeyi savunmak; v) Para birimini piyasaya srmek, para ve banka siyasetini planlamak; vi) Arlk ve l birimleri standartlarn tanmlamak ve maa siyasetini belirlemek; vii) Blgelerin sanayi, ticaret ve tarm alarndan kalknmasn amalayan genel ekonomik planlamay hazrlamak; viii) Federal genel hesap denetimi emrini vermek; ix) Federal gvenlik konularn denetlemek; x) Vatandalk, oturma izni ve yabanclarn sorunlar; xi) Petrol kaynaklar; xii) Nkleer enerji. BLM IV BLGESEL ANAYASAL YAPI Madde 60 Her blge aadakileri gzeterek kendi anayasasn hazrlar: i) Cumhuriyet sistemini benimsemek; ii) Anayasa hkmleri ile elimemek. Madde 61 Her blgenin vatandalar Blge Meclisine, Blgesel Parlamentoya kendi temsilcilerini dolaysz, genel ve gizli oyla seer; ve seim ilemleri ile temsil oran yasayla dzenlenir. Madde 62 Blge Meclisinin sorumluluklar ve dier yetkelerle ilikisi Blge Anayasasnda belirlenir. Madde 63 Blgesel yrtme yetkesi aadakilerden oluur: i) Blge Bakan ii) Blge Bakanlar Konseyi Madde 64 Blge vatandalar, Blge Bakan olarak adlandrlacak bir Bakan seer ve o yrtmenin badr ve o blge iinde resmi devlet trenlerinde Irak Cumhurbakann temsil eder. Madde 65 Blge Bakannn seiminin kurallar ve ilemleri; onun grev sresi, sorumluluklar, Blge Bakanlar Konseyi ve blgedeki dier kamu yetkeleri ile ilikisi, Blgesel Anayasada belirtilir. Madde 66 Blge Bakanlar Konseyi babakan, yardmclar ve bakanlardan oluur ve Konsey Blge Bakannn gzetim ve yol gstermesi altnda blgesel yrtme sorumluluklarn yerine getirir. Madde 67 Kabinen kurulmasnn kural ve ilemleri; onun Blge Bakan ile ilikisi Blge Anayasasnda belirlenir. Madde 68 Blgenin bamsz adalet gleri, hukuk, ceza ve dier tr davalara bakacak olan Blge tiraz Mahkemesi de iinde olmak zere her dzeyde mahkemelerden oluur ve bu blgesel yasa ile dzenlenir. Madde 69

Blge, bu Anayasa ve zellikle Blm III, Ksm 4 uyarnca federal hkmete braklm olanlar dndaki eitli sorumluluklar stlenir. Madde 70 Bu Anayasa ile verilmi sorumluluklar asndan federal ve blge yetkeleri ile blge yetkelerinin arasnda doabilecek elikiler sonuca balanmak iin Yksek Mahkemeye (Anayasa Mahkemesine) gnderilir. BLM V MAL SORUMLULUKLAR Madde 71 Vergiler yalnz federal ya da blgesel yasa ile belirlenir, toplanr ve deitirilir. Madde 72 hracat ve ithalat gmrk rsumlarn yalnz federal yetkililer belirleyebilir ve toplayabilir. Madde 73 Blgesel yetkililer aadaki vergileri uygulayabilir: i) Gelir; ii) Miras; iii) Tarm arazisi ve gayrimenkul vergiler; iv) Mlk kayt harlar; v) Mahkeme harlar; vi) Ruhsat harlar; vii) Su ve elektrik bedelleri. Madde 74 Her blge, o blgenin nfusunun, lke nfusuna oranyla orantl olarak, petrol zenginliinden kaynaklanan gelirlerden, karlksz yardmlardan ve d yardm ve kredilerden payn alr. BLM VI ETL HKMLER Madde 75 Her iki blgenin snrnda, ilgili blgenin Meclisinin onay olmadan bir deiiklik yaplamaz. Madde 76 i) Krdistan blgesinin vatandalar, blge nfusunun Federal Irak Cumhuriyetinin toplam nfusuna oranyla orantl olarak, federal bakanlklarda eitli grevlere; lke iinde ve lke dndaki kurumlara, zellikle bakan yardmcs, genel mdr ya da dier yksek dzeyli grevlere. ii) Yukarda anlan ilke aadakilere uygulanr: 1a. Bykeliler, diplomatik ve konsolosluk grevlileri ile uluslararas ve blgesel kurululara ve yaplara federal temsilciler; 2b. Silahl Kuvvetler ve Federal Gvenlik atamalar; 3c. Resmi Irak delegasyonlarna katlm ve uluslararas anlamalarn hazrlanmas ile ilgili grmeler; 4d. rencilerin retim yelii ve burs almas akseptanslar ile yurt dnda rencilik; 5e. rencilerin akademilere, askeri ve polis kolejlerine ve yurt ii ve dndaki eitim programlarna alnmas. Madde 77 Pemerge kuvvetleri ve onlarn eitli tmenleri Federal Irak Cumhuriyetinin Silahl Kuvvetlerinin bir parasn oluturur. Madde 78

Krdistann baz blgelerinde uygulanan Araplatrma ve srgnlerin etkilerini giderilir. Kerkk vilayetinden, Hahmur, Sincar, eyhan, Hanekin, Mendele ve dier blgelerden srlen Krtler o blgelerdeki eski yurtlarn dnebilir. Ayn ekilde, 1957 ylndan sonra herhangi bir zamanda yetkililerin bu blgelere getirdii Arap vatandalar da kendi yurtlarna dnebilir. Madde 79 Bu Anayasa lkenin en yksek yasasdr ve ona aykr olarak karlm tm dier yasalar geersiz saylr. Madde 80 Bu Anayasann hkmleri Federal ve Blgesel Meclislerin yelerinin te iki ounluu olmakszn deitirilemez. Madde 81 Irak Federal Cumhuriyeti, bu Anayasada ve Blgesel Anayasalarda belirtilen iki blgenin haklar, snrlar ve glerini gvence altna almak konusunda Birlemi Milletler rgtne hesap verir. Madde 82 Irak Federal Cumhuriyetinin yapc ve bu Anayasada belirlenen siyasi sistemi, Federal ve Blgesel dzeylerdeki yasama yetkisinin karar olmadan deitirilemez. Buna kar bir eylem, Krdistan Blgesinin halkna kendi kaderini belirleme hakkn tanr.

Ek III Birlemi Milletlerin lke inde Yurdundan Edilme zerine Klavuz lkeleri
SUNU KAPSAM VE AMA 1. Bu Klavuz lkeler, dnya apnda lke iinde yurdundan edilmi insanlarn zgl gereksinimlerine gidermeye yneliktir. Bu belgeler, insanlarn zorla yurdundan edilmeden korunmasyla; ve yurdundan edilme olduu kadar geri dn ve yeniden iskan ve evreyle uyum salama srasnda yardm ve koruma salamayla ilgili hak ve garantileri belirler. 2. Bu ilkelerin amac erevesinde lke iinde yurdundan edilmi insanlar ya da insan gruplar, zellikle silahl atma, genel iddet durumlar, insan haklar ihlalleri, doal ya da insan yaps felaketlerin sonucunda ya da bunlarn etkilerinden kanmak zere, evlerini ya da allm oturma yerlerini terk etmeye ya da buralardan kamaya zorlanm ya da zorunda kalm ancak. uluslararas tanmm bir devlet snrn gememi olan insanlardr. 3. Bu ilkeler, uluslararas insan haklar hukuku ve uluslararas insani hukuk ile tutarldr ve onlar yanstr. Bu ilkelere aadakilere klavuzluk yapar: (a) Grevini yaparken Genel Sekreterin lke iinde yurdundan edilmi insanlar konusundaki temsilcisine; (b) lke iinde yurdundan edilme olgusu ile karlat zaman devletlere; (c) lke iinde yurdundan edilmi insanlarla ilgilenen tm dier yetkililer, gruplar v kiilere; ve (d) lke ii yurdundan edilme sorunu ile ilgilenen hkmetler aras rgtlere ya da sivil toplum kurulularna. 4. Bu Klavuz lkeler olanakl olduunca geni olarak duyurulmal ve uygulanmaldr. BLM I GENEL LKELER lke 1 1. lke iinde yurdundan edilmi insanlar, kendi lkelerinin dier insanlar gibi, uluslararas ve ulusal hukuk erevesinde tam eitlikli ayn hak ve zgrlklerden yararlanr. lke iinde yurdundan edilmi olmalar nedeniyle herhangi bir haktan ya da zgrlkten yararlanmalarna kar bir ayrmclk uygulanamaz. 2. Bu ilkeler, kiilerin uluslararas hukuk erevesinde, zellikle soykrm, insanla kar ilenen sular ve sava sular asndan, kiisel cezai sorumluluklarn ortadan kaldrmaz lke 2 1. Bu ilkeler, yasal statlerine baklmakszn ve hibir ayrm yaplmakszn tm yetkililer, gruplar ve kiiler tarafndan uygulanmaldr. Bu ilkelere uyulmas, herhangi bir yetkili, grup ve kiinin yasal statsn etkilemelidir. 2. Bu ilkeler, herhangi bir uluslararas insan hakkn ya da uluslararas insani hukukun hkmlerinin ya da insanlara lke hukukunun verdii haklarn snrlanmas, deitirilmesi ya da ilemez klnmas olarak yorumlanamaz. zellikle bu ilkeler, kiilerin baka lkelerde snma bavurusu yapmasn ve snma hakkndan yararlanmasna etkilemez. lke 3 1. Kendi yetki alanlarnda bulunan lke iinde yurdundan edilmi insanlar

korumak ve onlara insani yardm salamak konusunda birincil grev ve sorumluluk ulusal yetkililerdedir. 2. lke iinde yurdundan edilmi kiiler, bu yetkililere bavurarak koruma ve insani yardm isteme ve alma hakkna sahiptir. Byle bir bavuru yaptklar iin takibata uratlamazlar ve cezalandrlamazlar. lke 4 1. Bu ilkeler, rk, renk, cinsiyet, dil, din ya da inan, siyasi ya da bir baka konuda fikir, ulusal etnik ve toplumsal kken, yasal ya da toplumsal stat, ya, engellilik, mlk sahiplii, doum ya da benzer ltlerle herhangi bir ayrm yaplmakszn uygulanr. 2. ocuklar, zellikle bakacak yetikin kii olmayan kkler, hamileler, kk ocuklu anneler, hane halknn reisi olan kadnlar, engelli ve yal kiiler gibi lke iinde yurdundan edilmi belirli insanlar, koullarnn gerektirdii koruma, yardm ve onlarn zel gereksinimlerine uygun bakm alma hakkna sahiptir. BLM II - YURDUNDAN EDLMEKTEN KORUMA LE LGL LKELER lke 5 Tm yetkililer ve uluslararas oyuncular, insanlarn yurdundan edilmesine yol aacak koullar nlemek ve bunlardan kanmak zere, aralarnda insan haklar ve insani hukuk olmak zere uluslararas hukuk erevesindeki ykmllklerine her koulda uyacak ve uyulmasn salayacaktr. lke 6 1. Her insan, kendi evinden ya da oturmaya alk olduu yerden keyfi olarak uzaklatrlmaya kar korunma hakkna sahiptir. 2. Keyfi olarak yurdundan edilmeden korunma aadaki koullarda yurdundan edilmeyi kapsar: (a) Etkilenen nfusun etnik, dini ya da rk bileimini deitirme amacn tayan ve/veya bu sonucu veren rk ayrm, etnik temizlik ya da benzer uygulama siyasetine dayalysa; (b) lgili sivillerin gvenlii ya da ok nemli askeri nedenle gerekmedii srece silahl atma koullarnda; (c) Ar basan ve zorlayc kamu yarar ile hakl gsterilmedike byk lekli kalknma projelerinde; (d) Etkilenenlerin gvenlii ve sal o yrenin boaltlmasn gerektirmedii srece, afetlerde; ve (e) Toplu bir cezalandrma olarak kullanld zaman. 3. Yurdundan edilme, koullarn gerektirdiinden daha uzun srmemelidir. lke 7 1. nsanlarn yurdundan edilmesini gerektiren herhangi bir karar alnmadan nce, ilgili yetkililer, insanlar yurdundan etmekten kanmak zere tm olas almaklarn gzden geirildiinden emin olmaldr. Hibir almak yoksa, yurdundan edilmeyi ve onun zararl etkilerini en aza indirecek tm nlemler alnmaldr. 2. Byle bir yurdundan etmeyi gerekletiren yetkililer yurdundan edilmi kiiler iin uygun barnak salanmasna; yurdundan etmenin, yeterli emniyet, beslenme, salk ve hijyen koullarnda gerekletirilmesine; aile bireylerinin birbirinden ayrlmamasna olanakl olan en yksek dzeyde aba gstermelidir. 3. Yurdundan edilme, silahl atmalarn ya da afetlerin olaanst durum aamalar dnda olursa aadaki garantilere uyulmaldr: (a) Bu konuda zgl karar, yasa ile byle nlemler alma yetkisi verilmi bir devlet

kurumu almaldr; (b) Yurdundan edileceklere, yurtlarndan edilmelerinin nedenleri ve ilgili ilemler zerine; ve geerli olduu durumlarda tazminat ve yeniden iskan zerine, kapsaml bilgi verilmesi iin yeterli nlemlerin alnmaldr; (c) Yurdundan edileceklerin bilgilendirilmi seimi dikkate alnmaldr; (d) lgili yetkili kurum, yeniden iskan ile ilgili planlama ve uygulamaya etkilenenlerin ve zellikle kadnlarn katlmn salamaya abalamalardr; (e) Gerektii yerde yasal yaptrm nlemleri yetkin yasal yetkililer tarafndan alnmaldr; ve (f) Bu tr kararlarn uygun adalet yetkilileri tarafndan gzden geirilmesi de iinde olmak zere etkin dzeltme hakkna sayg gsterilmelidir. lke 8 Yurdundan etme, ondan etkilenenlerin yaam, onur, zgrlk ve gvenlik haklarn ihlal etmeyecek bir ekilde gerekletirilmelidir. lke 9 Devletler, yerli halklar, aznlklar, kk kylleri, gerleri ve kendi topraklarna zgl bamllklar ya da ballklar olan dier gruplar yurdundan edilmekten korumakla zel olarak ykmldr. BLM III - YURDUNDAN EDLME SIRASINDA KORUMA LE LGL LKELER lke 10 1. Her insann, yasalarla korunmas gereken doutan yaama hakk vardr. Hi kimsenin keyfi olarak yaama hakkndan yoksun braklmaz. lke iinde yurdundan edilmi kiiler zellikle aadakiler kar korunmaldr: (a) Soykrm; (b) Cinayet; (c) Yargsz ya da keyfi infaz; ve (d) lmle tehdit ieren ya da lmle sonulanan karma ya da aklama yapmadan gzaltna alma da iinde olmaz zere, zorla kayp ettirme. Yukarda saylan eylemleri yapmakla tehdit ya da bu eylemleri yapmaya tevik yasaklanmaldr. 2. atmalara karmam ya da artk karmayan lke iinde yurdundan edilmi kiilere kar saldrlar ya da dier zor eylemleri her koulda yasaktr. lke iinde yurdundan edilmi kiiler zellikle aadakiler kar korunmaldr: (a) Sivillere saldrlmasna izin verilen blgeler yaratlmas da iinde olmak zere dolaysz ya da ayrm gzetmeksin saldr ya da dier iddet eylemleri; (b) Bir sava yntemi olarak a brakmak; (c) Onlarn, askeri hedefleri saldrdan korumak zere kalkan olarak ya da askeri harekatlar korumak, kolaylatrmak ya da engellemek zere kullanlmas; (d) Onlarn kamplarna ya da yerleim birimlerine kar saldr; ve (e) Anti-personel maynlarnn kullanlmas. lke 11 1. Her insann, erefini ve fiziki, akli ve moral btnln koruma hakk vardr. 2. lke iinde yurdundan edilmi kiiler, zgrlkleri kstlanm olsa yada olmasa, zellikle aadakiler kar korunmaldr: (a) Irza geme, yaralama, ikence, zulm ya da insanlk d yada aalayc uygulama ya da cezalandrma ile cinsiyete baml zor kullanlmas, fuha zorlanma ve cinsi tacizin herhangi bir biimi gibi insan erefine kar dier tecavzler; (b) Klelik ya da evlenmek iin satlmak, cinsi smr ya da ocuklarn zorunlu emei gibi kleliin herhangi bir ada biimi; ve

lke iinde yurdundan edilmi kiiler arasnda korkunun yaylmasn amalayan iddet eylemleri. Yukarda saylan eylemleri yapmakla tehdit ya da bu eylemleri yapmaya tevik yasaklanmaldr. lke 12 1. Her insann, zgrlk ve kiisel gvenlik hakk vardr. Hi kimse keyfi tutuklama ya da gzaltnda tutulmaya maruz braklmamaldr. 2. lke iinde yurdundan edilmi insanlarn bu hakkna gerekletirmek iin onlar bir kampa kapatlamaz ya da buradan ayrlmamaya zorlanamaz. Olaanst koullarda byle bir kapatma ya da ayrlmamaya zorlama mutlaka zorunluysa, bu durum koullarn gerektirdiinden daha fazla srmemelidir. 3. lke iinde yurdundan edilmi kiiler, yurdundan edilmelerinin sonucu olarak ayrmc tutuklanma ve gzaltna alnmaya kar korunmaldr: 4. lke iinde yurdundan edilmi kiiler hibir koulda rehine olarak alnamaz. lke 13 1. Hibir koulda yurdundan edilmi ocuklarn atmalara katlmak zere askere alnamaz; buna zorlanmaz ya da izin verilemez. 2. lke iinde yurdundan edilmi kiiler, yurdundan edilmelerinin sonucu olarak silahl kuvvetlere ya da gruplara katlmak iin askere alnma konusunda ayrmc uygulamalara kar korunmaldr: zellikle askere almay uymay zorlamaya ya da uymamay cezalandrmaya ynelik herhangi bir zalim, insanlk d ve aalayc uygulama her koulda yasaktr. lke 14 1. lke iinde yurdundan edilmi her insann, hareket zgrl ve kendi oturaca yeri seme zgrl vardr. 2. zellikle, lke iinde yurdundan edilmi kiiler, kamplar ve dier yerleim birimlerine zgrce girmek ve kmak hakkna sahiptir. lke 15 (a) (b) (c) (d) lke 16 1. lke iinde yurdundan edilmi tm kiiler, kayp yaknlarnn kaderini ve nerede olduklarn bilme hakkna sahiptir. 2. lgili yetkililer, kayp olduu bildirilen lke iinde yurdundan edilmi kiilerin kaderini ve nerede olduunu belirlemek iin abalamal ve bu grevi stlenmi ilgili uluslararas kurulularla ibirlii yapmaldr. Yakn akrabalarna soruturmalarnn geliimini hakknda bilgi verilmeli ve herhangi bir sonu alndnda onlara bu bildirilmelidir. 3. lgili yetkililer len kiilerin cesetlerini toplama ve kimliini belirme iin abalamal; cesetlerin soyulmasna ya da zarar verilmesini nlemeli; cesetlerden arta kalanlarn akrabalarna verilmesini salamal ya da onlar sayg gstererek gmmelidir; 4. lke iinde yurdundan edilmi kiilerin mezarlklar her koulda korunmal ve sayg grmelidir. lke iinde yurdundan edilmi kiiler, lm yaknlarnn mezarlarnn bulunduu siteleri ziyaret hakk olmaldr. lke 17 1. Her insann, aile yaamna sayg gsterilmesi hakk vardr. 2. lke iinde yurdundan edilmi insanlarn bu hakkna gerekletirmek iin bir lke iinde yurdundan edilmi kiiler aadakilere sahiptir: Gvenliini lkenin bir baka blmnde arama hakk; lkeden ayrlma hakk; Bir baka lkeye snma hakk; ve Zorla geri gnderilmeye ya da yaam, gvenlii, zgrl ve/veya sal rizikoya atan herhangi bir yerde yerlemeye zorlanmaya kar korunma hakk.

(c)

arada kalmak isteyen aile bireylerinin bunu yapmasna izin verilmelidir. 3. Yurdundan edilme srasnda ayrlan aileler, olanakl olduu kadar hzla yeniden bir araya getirilmelidir. Byle ailelerin, zellikle ocuklar da varsa, yeniden bir araya getirilmesini hzlandrmak iin tm uygun admlar atlmaldr. Sorumlu yetkililer, aile yelerinin yapt soruturmalar kolaylatrmal ve aile birletirme grevine stlenmi insan haklar kurulularnn almasn tevik etmeli ve onlarla ibirlii yapacaktr. 4. Kamplarla kapatlarak ve ayrlmas yasaklanarak kiisel zgrlkleri kstlanm lke iinde yurdundan edilmi ailelerin yelerinin bir arada kalma hakk vardr. lke 18 1. lke iinde yurdundan edilmi tm kiiler, yeterli yaam standard hakkna sahiptir. 2. En azndan koullara bal olmakszn ve ayrmclk yapmadan yetkin yetkililer lke iinde yurdundan edilmi kiilere aadakilere gvenli eriim salamaldr: (a) Temel gdalara ve iecek suya; (b) Temel barnak ve konuta; (c) Uygun giysilere; ve (d) Temel tbb hizmetler ve temizlik. Bu temel gereksinimlerin planlanmasnda ve datmnda kadnlarn tam katlmn salamak iin zel aba sarf edilmelidir. lke 19 1. lke iinde yurdundan edilmi insanlar arasndaki tm yaral ve hastalar ile engelliler gereken tbb bakm ve ilgiyi, tbb nedenler dnda ayrm yaplmadan, olanakl olduu kadar tam boyutta ve olanakl en ksa gecikmeyle almaldr. Gerektii zaman lke iinde yurdundan edilmi insanlar psikolojik ve toplumsal hizmetlere eriebilmelidir. 2. Aralarnda, reme sistemi salk bakm gibi kadn sal hizmeti ve bakm iye cinsel ve dier tacizlerin kurbanlarna uygun danmalk da bulunmak zere kadnlarn salk gereksinimlerine zel ilgi gsterilmelidir. 3. lke iinde yurdundan edilmi kiiler arasnda AIDSde iinde olmak zere bulac ve enfeksiyonlu hastalklarn nlemesine zel ilgi gsterilmelidir. lke 20 1. Her insann, her yerde yasalar nnde bir kii olarak tannma hakk vardr. 2. lgili yetkililer, lke iinde yurdundan edilmi insanlarn bu hakkna gerekletirmek zere onlara, pasaport, kiisel kimlik belgesi, doum belgesi ve evlilik czdan gibi yasal haklarn korumalar ve kullanmalar iin gereken tm belgeleri vermelidir. zellikle yetkililer, yeni belge verilmesi ya da yurdundan edilme srasnda kaybolan belgeleri yenilenmesini kolaylatrmak zere, bu belgeleri ya da dier gereken belgeleri elde etmek iin o kiinin allm oturma blgesine geri dnmesini istemek gibi makul olmayan koullar dayatmamaldr. 3. Kadnlar ve erkekler byle zorunlu belgeleri almakta eit hakka sahiptir ve bu belgelerin kendi adna verilmesi hakkna sahiptir. lke 21 1. Hi kimsenin menkul ve gayrimenkul mlkleri keyfi olarak elinden alnamaz. 2. lke iinde yurdundan edinilmi kiilerin menkul ve gayrimenkul mlkleri her koulda zellikle aadaki eylemlerden korunmaldr: (a) Yama; (b) Dolaysz ve ayrm gzetmeyen saldr ya da iddet eylemleri; (c) Askeri harekatlarn ya da hedeflerin korunmas iin kullanlmak; (d) Misillemelerin hedefi olarak seilmek; ve (e) Toplu cezalandrmann bir formu olarak yklmak ya da zor alma uramak. 3. lke iinde yurdundan edilmi kiilerin geride braktklar menkul ve gayrimenkul mlkleri ykmdan, keyfi ve yasad zoralmdan, igalden ve kullanmdan korunmaldr.

lke 22 1. lke iinde yurdundan edilmi insanlar, kamplarda otursalar ya da oturmasalar, aadaki haklarn yararlanrken yurdundan edilmi olmak nedeniyle ayrmc uygulamalara maruz kalmamaldr: (a) Dnce, vicdan, din ya da inan, fikir ve ifade haklar; (b) zgrce istihdam olanaklar arama ve ekonomik etkinliklere katlma hakk; (c) zgrce rgtlenme ve topluluk ilerine eit katlma hakk; (d) Oy verme ve bu haklar kullanmak iin gerekli aralara eriim hakk da iinde olmak zere hkmet ve kamu ilerine katlma hakk; ve (e) Kendi anladklar bir dilde iletiim kurma hakk. lke 23 1. Her insann, eitim hakk vardr. 2. lgili yetkililer, lke iinde yurdundan edilmi insanlarn bu hakkn gerekletirmek iin byle insanlarn zellik yurdundan edilmi ocuklarn ilkokul dzeyinde bedava ve zorunlu eitim almasn salamaldr. Eitim, onlarn kltrel kimlik, dil ve dinlerine sayg gstermelidir. 3. Eitim programlarna kadnlarn ve gen kzlarn tam ve eit katlmn salamak iin zel aba sarf edilmelidir. 4. Kamplarda otursun ya da oturmasn, lke iinde yurdundan edilmi insanlara, zellikle genlere ve kadnlara, koullar olanak salar salamaz eitim ve retim tesisleri sunulmaldr. BLM IV NSAN YARDIMA LKN LKELER lke 24 1. Tm insani yardmlar, insaniyet ve tarafszlk ilkelerine uyularak ve ayrm yaplmadan gerekletirilmelidir. 2. lke iinde yurdundan edilmi kiilere yaplan insani yardmlar, zellikle siyasi ve askeri gerekelerle baka yne ynlendirilmemelidir. lke 25 1. lke iinde yurdundan edilmi insanlara insani yardm salamak konusunda birincil grev ve sorumluluk ulusal yetkililerdedir. 2. Uluslararas insani yardm kurulular ve dier uygun aktrler lke iinde yurdundan edilmi kiileri desteklemek iin kendi hizmetlerini sunma hakkna sahiptir. Byle bir neri, dostane olmayan bir davran ya da bir devletin i ilerine karma olarak kabul edilmemelidir ve iyi niyetle deerlendirilmelidir. zellikle ilgili yetkililer gereken insani yardmlar salama yeteneinden ya da niyetinden yoksunsa, bu yardmlar iin keyfi olarak rza gstermekten kanlmamaldr. 3. Tm ilgili yetkililer, insani yardmlara serbest gei tanmal ve bu yardm salamakla grevli insanlarn lke iinde yurdundan edilmi kiilere hzl ve engellenmemi eriim salamaldr. lke 26 nsani yardmlarda grev alan insanlara, onlarn ulam ve tedariklerine sayg gsterilmeli ve korunmaldr. Onlar saldr ya da iddet eylemlerinin hedefi seilmemelidir. lke 27 1. Uluslararas insani yardm kurulular ve dier uygun aktrler insani yardm salarken lke iinde yurdundan edilmi kiilerin gereksinimlerine ve insan haklarna gereken saygy gstermeli ve bu konuda ilgili nlemleri almaldr. Bunu yaparken bu kurulular ve aktrler ilgili uluslararas standartlara ve davran kurallarna uymaldr.

2. Bir nceki paragraf, hizmetleri devletler tarafndan nerilen ya da istenen bu amala grevlendirilmi uluslararas kurulularn koruma ykmllklerini ortadan kaldrmaz. BLM V GER DN, YENDEN SKAN VE YENDEN TOPLUMLA BTNLEMEYE LKN LKELER lke 28 1. Yetkin yetkililerin balca grev ve sorumluluu lke iinde yurdundan edilmi insanlarn gnll olarak, gven iinde ve erefle evlerine ya da oturmaya alk olduklar yerlere geri dnmelerine ya da lkenin bir baka blmnde gnll olarak iskan iin koullar oluturmak ve gereken aralar salamaktr. Byle yetkililer, geri dnen ya da yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi kiilerin yeniden toplumla btnlemesini kolaylatrmaya abalamaldr. 2. Geri dnn ya da yeniden iskann ve toplumla yeniden btnlemenin planlanmasnda ve ynetiminde lke iinde yurdundan edilmi kiilerin tam katlmn salamak iin zel aba sarf edilmelidir. lke 29 1. Evlerin ya da oturmaya alm olduklar yerlere geri dnen ya da lkenin bir baka blgesinde yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi insanlar, yurdundan edilmi olmak nedeniyle ayrmc uygulamalara maruz kalmamaldr: Onlarn, kamu ilerine her dzeyde tam ve eit olarak katlma hakk vardr ve kamu hizmetlerine eit eriime sahip olmaldr. 2. Yetkin yetkililerin grev ve sorumluluu, geri dnen ya da yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi insanlarn geride braktklar ya da yurtlarndan edildikten sonra elden karlan menkul ve gayrimenkul mlklerini geri almalarna olanakl olduu lde yardm etmektir. Byle menkul ve gayrimenkul mlklerin geri alnmas olanakszsa, yetkin yetkililer bu insanlarn uygun tazminat ya da baka tazmin biimleri almalarn salamal ya da yardmc olmaldr. lke 30 Tm ilgili yetkililer, uluslararas insani yardm kurulularna ve dier uygun aktrlere kendi yetkilerine uygun olarak geri dnme ya da yerinden iskan ve yeniden toplumla btnleme konularnda yardmc olmak zere lke iinde yurdundan edilmi kiilere hzl ve engellenmemi eriim salamaldr.

Notlar nternet sitelerinin adresleri, belirli bir sre boyunca kalc olaca inanlan durumlarda verilmitir. Gazete makalelerinin ou gazetelerin evrimii srmlerinden alnmtr ve kendi internet adresleri (URL) kullanlarak (yazm tarihinde) bedelsiz olarak bulunabilir. SUNU

1. Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of

Nationalism (Hayal Edilen Topluluklar: Ulusalcln Kkeni ve Yaylm zerine Dnceler) (Londra: Verso, 1991).

2. KHRP, After the War: The Report of the KHRP Fact-Finding Mission to Iraqi
3. Kurdistan (KHP, Savatan Sonra: Irak Krdistanna KHP Kant Toplama Misyonunun Raporu) (Londra: KHRP, 2003). KHRP, FFM (fact-finding mission) interviews, Taxi driver: Kawa, Erbil, 30 August 2003. (KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: Taksi ofr: Kava, Erbil, 30 Austos 2003) KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: Enflden sa kanlar: Sleymaniye yaknlar, 31 Austos 2003.

4.

1. KRTLER 1. Mehrdad A. Izady, History: Origins, The Encyclopaedia of Kurdistan (Tarih: Kken, Krdistan Ansiklopedisi) <www. kurdistanica.com/english/history/histroy-frame.html>. 2. Agy. 3. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995), s.6. 4. Dr Vera Saeedpour, Meet the Kurds (Krtlerle Tann) (Londra: Cobblestone Publishing, 1999) <www.cobblestonepub.com/pages/Kurds.htm>. 5. David McDowall, The Land of the Kurds, The Encyclopaedia of Kurdistan (Krtlerin lkesi, Krdistan Ansiklopedisi) <www.kurdistanica.com/english/geography/geography-frame.html>. 6. Agy. 7. Joyce Blau, The Kurdish Language and Literature, (Krte Dil ve Edebiyat) InstituteKurde.org <www.institutkurde.org/ikpweba/kurdora/llitt.htm>. 8. Culturalorientation.net, Language Issues, Iraqi Kurds: Their History and Culture, Refugee Fact Sheet No. 13, (Dil konular, Irakl Krtler: Tarihleri ve Kltrleri. Snmac Bilgi Sayfas No. 13), <www.culturalorientation.net/kurds/ klang.html>. 9. Agy. 10. KHRP, Safe Haven, (Gvenli Blge) s.6. 2 SEVR ANTLAMASI VE IRAKIN KURULUU

1. Gncelletirilmi alntlar: KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta
Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995).

2.

Woodrow Wilsons Fourteen Points, delivered 8 January 1918 (Woodrow Wilsonun On Drt Noktas, 8 Ocak 1918de yaplan konuma), bkz.: <www.historyguide.org/europe/14points.html>. I.B. Tauris, 2001) s.132. Musul, Osmanl mparatorluunun eski bir vilayetiydi; daha sonra Basra ve Badat vilayetleri ile birlikte ngilizler tarafndan igal edildi. Kurdish Affairs, (Krtleri Iraka Yerletiren Adamlar: Percy Cox ve Arnold T. Wilson, Krt Konular) Cilt 1, No. 2 (Eyll 1994).

3. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra:
4.

5. Kom, The Men Who Put the Kurds Into Iraq: Percy Cox and Arnold T. Wilson, 6. Barham Salih, A Kurdish Model for Iraq, The Iraq Foundation (Irak iin Bir Krt
7. 8. Modeli, Irak Vakf) (10 Aralk 2002) <www.iraqfoundation.org/studies/2002/dec/10_model. html>. Kom, The Men Who Put the Kurds Into Iraq (Krtleri Iraka Yerletiren Adamlar). Sonuta, Sevr Anlamasnn kmesiyle Musulda oturanlarn gnll olarak Bamsz Krt devletine katlmas sorusu unutuldu.

9. Tarihi kaynaklar arasnda: McDowall, Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern
Tarihi); KHRP, Safe Haven (Gvenli Blge); Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001). 10. 1918de eyh Mahmut, 40 airet bann imzalad, Krt halkna belirli haklarn verilmesini isteyen bir belgeyi Sir Arnold Wilsona verdi. Sonra 1919da Sleymaniyede ngiliz ynetimine kar ayakland ve yakaland.

11.Gerard Chaliand, The Kurdish Tragedy (Krt Trajedisi) (Londra: Palgrave Macmillan,
1994), s.534. 3 BARZAN YNETMNDE KRTLER 1. 2. Terimin Krte anlam lmle yzleen kii demektir. Etnik dengeyi Krtlerin arlndan Araplara deitirmek iin tasarlanm bir sre. Dictatorship (1958den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001). Agy., s.129. Iraknn Krte Dil Siyaseti, bkz.:) <www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/KURDICA/1999/FEB/Iraq-policy3.html>.

3. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to
4.

5. Kurdish Language Policy of Monarchy and Republican Iraq (Monari ve Cumhuriyet 6. Human Rights Watch, Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities, (nsan Haklar
7. zleme Komitesi, Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi) Cilt 15, No. 3(E), Mart 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. Agy. Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001).

8. 1974 zerklik yasasnn tarihi ve zmlemesi iin bkz.: Farouk-Sluglett and Sluglett, 9. Jonathan C. Randal, After Such Knowledge, What Forgiveness? My Encounters with
Kurdistan (Bu Bilgilerden Sonra Balamak m? Krdistanda Karlatklarm) (Londra: Westview Press, 1999). 10. Agy, s.156.

11.McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.337. 12.Middle East Watch Report, (Orta Dou zleme Komitesi Raporu) Genocide in Iraq:
The Anfal Campaign Against the Kurds (Irakta Soykrm: Krtlere Kar Enfl Kampanyalar) (Human Rights Watch, 1993) bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/>. 4 ENFL HAREKATLARI 1. 2. bkz.: <www.road-to-heaven.com/quran/english/8.htm>. KDP ve KYB arasndaki ilikiler zerine daha fazla bilgi iin bu kitabn 6. Blmne bakn. The Anfal campaign against the Kurds (Irakta Soykrm: Krtlere Kar Enfl Kampanyalar), (Human Rights Watch, 1993) Ek B, The Perpetrators of Anfal: A Road-Map to the Principal Agencies and Individuals (Enflin Sulular: Balca Kurum ve Kiiler iin Yol Haritas), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/APPENDIXB.htm>. Agy. Agy. ynetilir. Ceyin kelime anlam eektir ve btn harekatlar boyunca Irak ordusu tarafndan kyleri boaltmak ve esirleri dzenli birlikleri devretmek iin kullanlmtr. KHRP, FFM interviews, Northern Iraq, August 2003.(KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj, Kuzey Irak, Austos 2003) Introduction, (Irakta Soykrm, Sunu) bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFALINT.htm>.

3. A Middle East Watch Report, (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq:

4. 5.

6. Baas partisine sadk ve ondan maa alan Krt kylleri; onlar bir mstear tarafndan
7.

8. Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq, 9. Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
First Anfal: The Siege of Sergalou and Bergalou, February 23March 19 1988 (Irakta Soykrm: Birinci Enfl: Sergalu ve Bergalu Kuatmas, ubat 23-Mart 19 1988), bkz.: <www. hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL3.htm>. 10. Agy. 11. Agy.

12.Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
Second Anfal: Qara Dagh, March 22April 1 1988 (Irakta Soykrm, kinci Enfl: Kara Da, Mart 22 Nisan 1 1988), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/ iraqanfal/ANFAL4.htm>.

13.Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
Third Anfal: Germian, April 720 1988 (Irakta Soykrm, nc Enfl: Germiyan , Nisan 7- 20 1988), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL5. htm>. 14. Agy.

15.Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
The Camps (Irakta Soykrm, Kamplar), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL8.htm>.

16.Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
The Amnesty and its Exclusions (Irakta Soykrm, Af ve Dnda Kalanlar), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL11. htm>. 17. Agy.

18. Enflak, Enfl harekatlarndan etkilenenleri anlatmak iin benimsen bir terimdir.

19.Middle East Watch Report (Orta Dou zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,
The Amnesty and its Exclusions (Irakta Soykrm, Af ve Dnda Kalanlar).

20.The True History of the Gulf War: An Exchange (Krfez Savann Gerek Tarihi: Bir
Al Veri, The New York Review of Books, Cilt 39, No. 6, 26 Mart 1992, bkz.: <www.nybooks. com/articles/2978>.

21.Report of a Medical Mission to Turkish Kurdistan by Physicians for Human Rights

(nsan Haklar iin Doktorlarn Trkiye Krdistanna Yollad Tbb Misyonun Raporu), Winds of Death: Iraqs Use of Poison Gas Against its Kurdish Population (lm Rzgarlar: Krt Nfusa Kar Irakn Zehirli Gaz Kullanm), 1989, bkz.: <www.phrusa.org/research/iraq/winds. html>. Agy. Agy. Agy. Dr Christine M. Gosdenin Teknoloji, Terrizm ve Hkmet zerine Senato Adalet Alt Komitesi ile Senato Seilmi stihbarat Komitesi nnde verdii ifade, 22 Nisan 1998, bkz.: <www.senate.gov/~judiciary/oldsite/gosden.htm>. Agy.

22. 23. 24. 25.

26.

27.Raju Thomas, Report Suppressed: Iran Gassed Kurds, Not Iraq, (Saklanan Rapor:
ran Krtlere Zehirli Gaz Kulland) Times of India, 16 Eyll 2002 <www.the7thfire.com/Politics%20and%20History/GaseousLies.htm>. 28. Parlamenterlerin imzalayp destek verdii siyasi aklamalar.

29.Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to
Dictatorship (1958den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 1990), s.270. 30. Agy. 31. 1998 ylnda alnan 620 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. 5 BRNC KRFEZ SAVAI AYAKLANMADAN DEMOKRASYE

1. Falaq al-Din Kakai, The Kurdish Parliament, Iraq Since the Gulf War: Prospects for
2. 3. Democracy (Krt Parlamentosu, Krfez Sava Sonrasnda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.119. Agy., s.97. Agy. Propaganda Savaa 1991: Krfezin Sesi), Clandestine Radio.com <www.clandestineradio.com/dossier/iraq/gulf.htm>. Kakai, The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu). Democracy (Neden ntifada Baarsz Oldu, Krfez Sava Sonrasnda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.106.

4. War of Propaganda US v Iraq 1991: Voice of the Gulf, (ABDnin Iraka kar
5.

6. Faleh Abd al-Jabbar, Why the Intifada Failed, Iraq Since the Gulf War: Prospects for

7. Sheri Laizer, Martyrs, Traitors and Patriots (ehitler, Hainler ve Yurtseverler) (Londra:
8. 9. Zed Books, 1996). Agy. Agy.

10.Even After the Gulf War, the US Helped Saddam Hussein Stay in Power, (Krfez
Savandan Sonra Bile ABD Saddam Hseyinin ktidarda Kalmasna Yardm etti) Representative Press <www.representativepress.org/evenafter.html>. 11. Al-Jabbar, Why the Intifada Failed, (Neden ntifada Baarsz Oldu), s.106.

12.Lawyers Committee for Human Rights (nsan Haklar iin Avukatlarn Komitesi),
Asylum Under Attack: A Report on the Protection of Iraqi Refugees and Displaced Persons One Year After the Humanitarian Emergency in Iraq, (Saldr Altndaki Snma Hakk: Irakl Snmaclarn ve Yurdundan Edilmi nsanlarn nsani Olaanst Halden Bir Yl Sonra Korunmas zerine Rapor), Nisan 1992. 13. Agy.

14.Physicians for Human Rights (nsan Haklar iin Doktorlar), Iraqi Kurdistan: Medical
Assessment of Kurdish Refugees on the TurkeyIraq Border (Irak Krdistan: TrkiyeIrak Snrndaki Krt Mltecilerin Tbb Deerlendirmesi), Austos 1991, bkz.: <www.phrusa.org/research/health_effects/humiraqkurd.html>.

15.Independent, 11 Nisan 1991. 16.David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra:
I.B. Tauris, 2001) s.375.

17.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra:
KHRP, 1995), s.39. 18. Agy. 19. 688 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>.

20.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.36.
21. 1991 ylnda alnan 687 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/23/IMG/NR059623.pdf?OpenElement>. 22. CRS Brief for Congress (Kongre iin Konu zeti), 20 Eyll 1991. 23. BM Anlamasnn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>.

24.Lawyers Committee for Human Rights (nsan Haklar iin Avukatlarn Komitesi),
Asylum under Attack (Saldr Altndaki Snma Hakk), s.30.

25.McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.375.

26. rann BM Mlteciler Yksek Komiserlii ile resmi ilikisi yoktur.

27.Lawyers Committee for Human Rights (nsan Haklar iin Avukatlarn Komitesi),
Asylum under Attack (Saldr Altndaki Snma Hakk), s.57.

28.Albert B. Prados, The Kurds in Iraq, Status, Protection and Prospects (Irakta Krtler:
Stat, Koruma ve Gelecek), Congressional Research Service Report (Kongre Aratrma Hizmetleri Raporu), 12 Mays 1994, s.4.

29.Basn Konferans, 16 Nisan 1991, Aktaran: Lawrence Freedman and David Boren,
Safe Havens for Kurds in Post-War Iraq, To Loose the Bands of Wickedness (Sava Sonras Irakta Krtlere Gvenli Blge, Ktlk etelerinin Kayb) (ed. Nigel Rodley) (Londra and New York: Brasseys, 1992). 30. BM Genel Sekreterine Mektup, UN Doc S/22513.

31.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.42. 32.UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991 May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor
Nisan 1991-Mays 1992), 1992.

33.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.149.

34. Freedman and Boren, Safe Havens for Kurds in Post-War Iraq (Sava Sonras Irakta Krtlere Gvenli Blge), s.71.

35.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.46.
36. Iraktaki Durum zerine Avrupa Konseyi Deklarasyonu, Lksemburg, 2829 Haziran 1991.

37.Saleh Barham, Observer, 21 Nisan 1991, Aktaran: McDowall, A Modern History of the
Kurds, (Krtlerin Modern Tarihi), s.376.

38.UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991 May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor
Nisan 1991 Mays 1992), 1992, paragraf 1.17. 6 IRAK KRDSTANINDA DEMOKRAS

1. Falaq al-Din Kakai, The Kurdish Parliament, Iraq Since the Gulf War: Prospects for
2. Democracy (Krt Parlamentosu, Krfez Sava Sonrasnda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.118. ABD Dileri Bakanl Szcs Margaret Tutwilerin ifadesi, 15 Mays 1992. Hukuku Grubu) , Ballots Without Borders (Snrlar Olmayan Oylar), 1992, s.21, Aktaran KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), (Londra: KHRP, 1995), s.79. Agy. Krdistannda Seimler Bir Demokrasi Deneyi), Austos 1992. Kakai, The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu), s.119.

3. International Human Rights Law Group (Uluslararas nsan Haklar

4.

5. Pax Christi, Elections in Iraqi Kurdistan an Experiment in Democracy (Irak

6.

7. Agy., s.123, ve Pax Christi, Elections in Iraqi Kurdistan an Experiment in Democracy

(Irak Krdistannda Seimler Bir Demokrasi Deneyi), s.32. 8. Kakai, The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu), s.125. 9. Agy., s.120. 10. Agy. 11. Agy., aktaran: s.130.

12.Natasha Carver, Is Iraq/Kurdistan a State Such That it Can be Said to Operate State
Systems and Thereby Offer Protection to its Citizens? (Irak/Krdistan Devlet Sistemlerini altrd Sylenebilecek ve Bu Nedenle Vatandalarna Koruma Salayabilecek Bir Devlet midir?), International Journal of Refugee Law, Cilt 14, s.61. 13. Irak 25 Dinar deerindeki banknotu dolamdan ekti, Krt ynetimindeki kuzeyde oturanlarn bunu deitirmesini yasaklad; bir darbede nfusun tasarruflarnn yarsn yok etti.

14.bkz.: Kurdistan Review, Nisan 1994, s.10. 15.Michael Gunter, The Kurdish Predicament in Iraq A Political Analysis (Krtlerin
Iraktaki Amaz Bir Siyasi zmleme) (Londra: Macmillan, 1999), s.77. 16. IUK hakknda daha fazla bilgi iin bu kitabn 14. Blmne baknz.

17.Gunter, The Kurdish Predicament (Krtlerin Amaz), s.80. 18.Albert B. Prados, The Kurds: Stalemate in Iraq, (Krtler: Irakta Amaz),
Congressional Research Service Report (Kongre Aratrma Hizmetleri Raporu), 16 Kasm 1995, s.4.

19.Gunter, The Kurdish Predicament (Krtlerin Amaz), s.85.

20. Agy., s.100. 7 IRAK KRDSTANINDA NSAN HAKLARI 1. Uluslararas Af rgt Raporu, 1977. I.B. Tauris, 2001) s.339. Uluslararas Af rgt Raporlar, 1978 ve 1986. Nisan 1991-Mays 1992), 1992, Ek V-1. Mine Action Group (Mayn Danma Grubu), Introduction, Programmes, Northern Iraq (Sunu, Programlar, Kuzey Irak), <www. mag.org.uk/magtest/magwproj/projirq.htm>. Ethnic Minorities (Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi) Cilt 15, No. 3(E), March 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>.

2. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra:
3.

4. UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991 May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor
5.

6. Human Rights Watch (nsan Haklar zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of 7. bkz.: Blm 8, Irakta Ar nsan Hakk hlalleri), KHRP, The Safe Haven in Northern
8. 1. 2. 3. Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995). Aadakiler Irakn taraf olduu antlamalardr: Soykrm Suunun nlemesi ve Cezalandrlmas Szlemesi (onay tarihi: 20 Ocak 1959). Irk Ayrm Suunun Bastrlmas ve Cezalandrlmas Uluslararas Szlemesi (onay tarihi 9 Temmuz 1975). Uluslararas Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi, (onay tarihi 23 Mart 1976). Irak, devletler aras ikayetleri incelemede nsan Haklar Komitesinin yetkisin tanmak zere bu Szlemenin 41. maddesi uyarnca deklarasyon yapmad Ayrca, Komitenin bireyler tarafndan yaplan ihlal ikayetlerini incelemede yetkisini tanmak zere Szlemenin 1 Sayl Semeli Protokoln ve idam cezasnn kaldrlmasn hedefleyen 2 Sayl Semeli Protokol imzalamad. Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar zerine Uluslararas Szlemenin (onay tarihi: 3 Ocak 1976) Irk Ayrmclnn Tm Biimlerinin Ortadan Kaldrlmas zerine Uluslararas Szleme, (onay tarihi 13 ubat 1970). Irak, kiiler tarafndan yaplan ihlal ikayetlerini incelemede Irk Ayrmcln Ortadan Kaldrma Komitesinin yetkisini tanmak zere bu Szlemenin 14. maddesi uyarnca deklarasyon yapmad. Ayrca, 12. maddeye, Szlemenin yorumlanmas ve uygulanmas zerine taraf devletler arasndaki uzlamazlklar zerinde Uluslararas Adalet Divannn yetkisini kabul etmediini gsteren bir ekince koydu. Kadnlara Kar Ayrmcln Her Biiminin Ortadan Kaldrlmas Szlemesi (onay tarihi: 12 Eyll 1986). Irak, 2 (f) ve (g); 9(1) ve (2); ve 16. maddelere ekinceler koydu. Ayrca, 29(1). maddeye, Szlemenin yorumlanmas ve uygulanmas zerine taraf devletler arasndaki uzlamazlklar zerinde Uluslararas Adalet Divannn yetkisini kabul etmediini gsteren bir ekince koydu. Bireylerin Komiteye bavuruda bulunmasna olanak veren Semeli Protokol de onaylamad. ocuk Haklar Szlemesi (onay tarihi 15 Temmuz 1994). Ayrca, bu szlemenin 14(1). maddesine, ocuun din zgrl zerine bir ekince koydu. BM Belgesi. E/CN.4/1992/31 paragraf 103 ve 153. Bunlar arasnda aadakiler vardr: Tm nsanlar Tutuklama ve Hapsetmenin Btn Biimleri Altnda Korunmasnn lkeler Btn, 198; Tm nsanlar Zorla Kayp Edilmekten Koruma zerine Deklarasyon, 1992: Hukuk D, Keyfi ve Yargsz nfazlarn nlenmesi ve Soruturulmas zerine lkeler, 1989; dam Cezasyla Kar

4. 5.

6.

7. 8. 9.

10.

11. 12.

13. 14. 15.

Karya Olanlarn Korunmasn Gvence Altna Alan nlemler 1984; Yasalarn Uygulanmas Grevlilerinin Davran Kurallar, 1979; Yasalarn Uygulanmas Grevlilerinin G ve Ateli Silahlar Kullanmas zerine Temel lkeler, 1990. Bunlar arasnda aadakiler vardr: Sava Alannda Silahl Kuvvetlerin Yaral ve Hastalarnn Koullarn yiletirme iin Cenevre Szlemesi, Denizde Silahl Kuvvetlerin Yaral, Hasta ve Gemisi Batm yelerinin Koullarnn yiletirilmesi iin Cenevre Szlemesi, Sava Tutsaklarna Davrana ilikin Cenevre Szlemesi, Sava Srasnda Sivil Kiilerin Korunmas ile ilgili Cenevre Szlemesi. Aadaki eylemler mutlak olarak yasaklanmtr: (i) Cinayet, yaralama, zalim davran ve ikencenin her tr iinde olmak zere yaama ve bedene kar iddet; (ii) Rehine olarak tutmak; (iii) zellikle aalayc ve haysiyet krc davran iinde olmak zere kiisel onuru inemek; (iv) Usulne uygun kurulmu ve tm uygar halklar tarafndan vazgeilmez saylan adli gvenceleri gzeten bir mahkemenin nceden ald bir karar olmadan ceza vermek ve infaz etmek. 1968 ylnda alnan 2444 (XXIII) Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. Deklarasyonun tam metni iin bkz.: <www.unhchr.ch/html/menu3/ b/24.htm>. Tzkn tam metni iin bkz.: <www.un.org/icty/legaldoc/index. htm>. Kurdistan (Savatan Sonra: Irak Krdistanna KHP Kant Toplama Gezisinin Raporu) (Londra: KHRP, 2003).

16.KHRP, After the War: The Report of the KHRP Fact-Finding Mission to Iraqi 17.UNICEF, Iraq report, Children and Women in Iraq (Irak Raporu, Irakta Kadnlar ve
ocuklar), 1993.

18.Suha Omar, Women: Honour, Shame and Dictatorship, Iraq Since the Gulf War:
Prospects for Democracy (Kadnlar: Namus, Utan ve Diktatrlk, Krfez Sava Sonrasnda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra ve New Jersey: Zed Books, 1994), s.119. 19. Agy.

20.UN-HABITAT, Three-Year Plan: Settlement Rehabilitation Sector in Northern Iraq

20032005, ( Yllk Plan: Kuzey Irakta Yerleim yiletirme Sektr 2003-2005), Aralk 2002. 21. Agy. 22. KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, Toplumsal Eylem Yneticisi: ilura Hardi, Erbil, 1 Eyll 2003. 8 IRAK KRDSTANINDA YURDUNDAN EDLMLER

1. Human Rights Watch (nsan Haklar zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of
2. Ethnic Minorities (Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi), Cilt 15, No. 3(E), March 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, Celal Muhammed, Sure, 1 Eyll 2003. inde Yurdundan Edilmi rsanlar), The Brookings Institution-SAIS Project on International Displacement, bkz.: <www.reliefweb.int/library/documents/2002/brookirq-31oct. pdf>.

3. John Fawcett and Victor Tanner, The Internally Displaced People of Iraq (Irakta lke

4. Human Rights Watch (nsan Haklar zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of
5. Ethnic Minorities (Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi). KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, Hasibe, Baziyanta HABITAT yerleimi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003.

6. 7.

Agy. KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, Leyla, Baziyanta HABITAT yerleimi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003. 8. Agy. 9. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: yurdundan edilmi insan, Ali, Takiye kamp, Sleymaniye evresi, Kuzey Irak, 30 Austos 2003. 10. Agy.

11.Human Rights Watch (nsan Haklar zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of
Ethnic Minorities (Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi). 9 IRAK KRDSTANINDA EKONOMK/NSAN LER

1. Alexanders Oil & Gas Connections, Iraq Report (Irak Raporu), 2003. 2. Baker Institute, Report on Iraq (Irak zerine Rapor), 2002.
3. 1995 ylnda alnan 986 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/109/88/PDF/N9510988.pdf?OpenElement>. Agy. Agy.

4. Alexanders Oil & Gas Connections, Iraq Report (Irak Raporu).

5. 6.

7. Baker Institute, Report on Iraq (Irak zerine Rapor). 8. Human Rights Watch (nsan Haklar zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of
Ethnic Minorities (Irak: Etnik Aznlklarn Zorla G Ettirilmesi), Cilt 15, No. 3(E), Mart 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>.

9. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra:
I.B. Tauris, 2001) s.314.

10.Arabic News, 16 Ocak 2001.

11. 1990 ylnda alnan 660 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/10/IMG/NR057510.pdf?OpenElement>. 12. 1990 ylnda alnan 661 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/11/IMG/NR057511.pdf?OpenElement>.

13.Paul Lewis, After The War; U.N. Survey Calls Iraqs War Damage Near-Apocalyptic
(Savatan Sonra: BM Aratrmas Iraktaki Sava Hasarn Kyamete Yakn Olarak Adlandryor), New York Times, 22 Mart 1991, bkz.: <www.scn. org/ccpi/NYTimesAhtisaari21Mar91.html>. 1991 ylnda alnan 706 Sayl Kararn tam metni iin Bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/42/IMG/NR059642.pdf?OpenElement>. 1991 ylnda alnan 712 Sayl Kararn tam metni iin Bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/48/IMG/NR059648.pdf?OpenElement>. Lewis, After The War (Savatan Sonra). Eletirel olmasa da Gda iin Petrol Program ve bu kurulular zerine daha fazla bilgi iin bkz.: <www.un.org/depts/oip/background/index. html>. Kuzey Irakta koullar iyileti. Daha fazla ara, Yedek para ve malzeme dalm sayesinde eitim, salk ve su ile temizlik tesisleri yeniden ina ediliyor ve hizmet datm iyileiyor. Kumanya, nfusun temel gereksinimlerini karlyor. BM rgtleri ve dier uluslararas ba kurulular yaygn ve etkin bir alama ve hastalk nleme kampanyalar dzenledi ve temiz su ebekesi onarld. Bu, nfusun salk statsn

14. 15. 16. 17.

18.1997den ve GPPnin balamasndan sonra, her yrede ayn olamamasna karn

nemli lde iyiletirdi. UNICEF, The Situation of Children in Iraq (Irakta ocuklarn Durumu), 2003, bkz.: <www.unicef.org/publications/pub_children_of_iraq_en.pdf>. 19. Agy. 20. KHPnin KDP ve KYB grevlileriyle Londrada yapt rportajlar, Haziran ve Temmuz 2003.

21.UNICEF, The Situation of Children in Iraq (Irakta ocuklarn Durumu).

22. Agy. 23. Agy. 24. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj, nsan Haklar Bakan, Salih Rait, Sleymaniye, Eyll 2003. 25. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj, Bakan Yardmcs, nsani Yardm birlii Bakanl, Huyar Silyari, Eyll 2003.

26.McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.378.

27. Agy.

28.KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra:
29. 30. 31. 32. 33. KHRP, 1995), s.65. KHPrportaj; Orta Dou Koordinatr, ocuklar Kurtar BK, Chris SAunders, Londra, Temmuz 2003. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj, Irak, 2003) KHRP telefon rportaj, David Greenhalgh, Mayn Danma Grubu. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.mag.org.uk/magtest/magwproj/ htm>. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.savethechildren.org.uk/scuk/ jsp/wherewework/country.jsp?section=middleeastnthafrica&subsection= iraq>.

10 KRTLERN DALARDAN BAKA DOSTU YOKTUR 1. 2001 ylnda PKK kendini feshetti ve yerini Krdistan zgrlk ve Demokrasi Kongresi (KADEK) ald. Kasm 2003de KADEKde kendini feshetti.

2. Katherine A. Wilkens, Washington Post, 15 Eyll 1996. 3. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra:
I.B. Tauris, 2001) s.384.

4. Turkeys Military Offensive in Northern Iraq (Trkiyenin Kuzey Iraktaki Askeri

5. Saldrs, CRS Report, 13 April 1995. rnek iin bkz.: Human Rights Watch World Report (nsan Haklar zleme Komitesi Raporu), 1999, <www.hrw. org/worldreport99/mideast/iraq.html>. Reuters, 29 Mart 1995. Turkeys Military Offensive in Northern Iraq (Trkiyenin Kuzey Iraktaki Askeri Saldrs. PKKnin yneticisi. Democratic Future for the Kurds of Turkey (Trkiye Devletinin Yaratlndan sonra Direni ve Bask Trkiyenin Krtleri iin Demokratik Bir Gelecek), (Londra: KHRP, 1995).

6. Issa v. Turkey (Issann Trkiyeye kar at dava) ,(31821/96).

7. 8. 9.

10.Vedat Turkali, Resistance and Repression after the Creation of the State of Turkey, A

11.KHRP, Internally Displaced Persons: The Kurds in Turkey (lke iinde Yurdundan
Edilmi Kiiler: Trkiyede Krtler), (Londra: KHRP, June 2002).

12.Martin Van Bruinessen, Genocide in Kurdistan? The Suppression of

the Dersim Rebellion in Turkey (193738) and the Chemical War against the Iraqi Kurds, Conceptual and Historical Dimensions of Genocide (Krdistanta Soykrm? Trkiyede Dersim Ayaklanmasnn (1937-38) Bastrlmas ve Irakl Krtlere kar Kimyasal Sava), (ed. George J. Andreopoulos) (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1994), s.14170.

13.Erik J. Zurcher, Turkey, A Modern History (Trkiye, Bir ada Tarih), (Londra: I.B.
Tauris, 1993), s.325.

14.KHRP, Internally Displaced Persons (lke iinde Yurdundan Edilmi Kiiler).

15. Agy. 16. Turkish Forces Change Tactics Against Rebel Kurds (Trk Kuvvetler Asi Krtlere Kar Taktik Deitiriyor), Reuters, 30 Temmuz 1994.

17.Avrupa Konseyinin G, Snmaclar ve Demografi Komitesi, Gney Dou Trkiye

ve Kuzey Iraktaki Krt Snmaclarn ve Yurdundan Edilmi nsanlarn nsani Durumu zerine Rapor, Doc. 8131, Haziran 1998, para.14.

18.KHRP, In the Wake of the Lifting of State of Emergency Legislation: Report of the
Fact-Finding Mission to Southeast Turkey (Olaanst Durumun Kaldrlmasnn Ardndan: Gneydou Trkiyeye Kant Toplama Misyonu), 2002.

19.McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi).

20. BM Belgesi A/56/278.

21.McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.446.

22. Agy. 23. Agy.

24.mer ehmuzun Bildirisi, Irak Krdistan Stat ve Gelecek konulu uluslararas

konferansa sunuldu, dzenleyen Awadani e.v., Berlinde Haus der Kulturen der Weltde yapld , 910 Nisan 1999. 25. Agy. 11 SADDAMA KARI ABD DI SYASET 11 EYLL NCES

1. Deep Roots of Bushs Hatred for Saddam (Bushun Saddama Nefretinin Derin
2. 3. 4. 5. Kkleri), Observer, 16 Mart 2003, <http://observer.guardian.co.uk/iraq/story/0,12239,914925,00.html>. Agy. Agy. Agy. Agy. Saldr Kendini Savunmayd, diyor Clinton), Irish Examiner, 29 Aralk 1998, <http://archives.tcm.ie/irishexaminer/1998/12/29/ fhead.htm>. The Plan: Were Neo-Conservatives 1998 Memos a Blueprint for Iraq War? (Plan: Yeni Muhafazakarlarn 1998 Muhtras Irak Savann emas myd?), ABCnews.com, 10 Mart 2003, bkz.: <www.aaiusa.org/ news/must_read03_10_03abc.htm>. Bakann Ulusa Seslenii zerine Yorumlar, Beyaz Saray, 26 Haziran 1993, Bkz. <www.fas.org/irp/news/1993/930626i.htm>.

6. Attack on Iraqi Anti-Aircraft Site Self-Defence, says Clinton (Irak Uaksavar Sitesine
7.

8.

9.

Bradley Graham, US Launches More Cruise Missiles Against Iraq (ABD Iraka Kar Yine Cruise Fzesi Att), WashingtonPost.com, 4 Eyll 1996, <www.washingtonpost.com/ wp-srv/inatl/longterm/iraq/timeline/090496.htm>. 10. Pentagon Unveils Details of Operation Desert Fox (Pentagon l Tilkisi Harekatnn Ayrntlarn Aklad), CNN.com, 16 Aralk 1998, <www.cnn.com/WORLD/meast/9812/16/pentagon.02/>. 11. Jason Leopold, When Bush First Vowed to Take Out Saddam December 1999 (Bush lk Kez Saddam Temizlemeye Yemin Ettii Zaman Aralk 1999), Counter Punch, 17 Ocak 2003, <www.counterpunch. org/leopold01172003.html>.

12.Johanna McGeary, Bush vs. Saddam the Sequel, Inside Politics (Saddama Kar
Bush, Devam Siyasetin inden), CNN. com, 19 ubat 2001, <http://edition.cnn.com/ALLPOLITICS/ time/2001/02/26/sequal.html>. 12 SAVAA GDEN YOL 1. II. Blmde tarihlerin, kullanlan kaynaklara gre farkllk gsterebileceine ltfen dikkat ediniz. rnein, Bakan Bushun Iraka sava ilan ettii tarih Badatta 20 Mart 2003 ama ABDde 19 Mart 2003tr. ABD Bakan George Bush, Kongrenin Ortak Toplantsna ve Amerikan Halkna Konuma, 20 Eyll 2001, <www.whitehouse.gov/news/ releases/2001/09/200109208.html>. Birliin Durumu Konumas,, 29 Ocak 2002, <www.whitehouse.gov/ news/releases/2002/01/20020129-11.html>. Daha fazla bilgi iin bkz.: Clinton Doctrine of Humanitarian Interventions (Clinton Doktrini - nsani Nedenlerle Mdahale), <www.globalissues.org/Geopolitics/Empire/Clinton. asp>. China Berates Axis of Evil Remarks (in er Ekseni Yorumunu Knyor, CNN.com, 31 Ocak 2002, <http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/east/01/31/china.bush/>. Konumasn Knyor), Guardian, 31 Ocak 2002, <www.guardian.co.uk/bush/story/0,7369,642524,00.html>.

2.

3. 4.

5.

6. Sarah Left, Terror Targets Condemn Bushs Speech (Terr Hedefleri Bushun

7. Michael White and Nicholas Watt, Tension Grows as Iraq Dismisses Blair Demands
(Irak Blairin stemlerini Reddeti, Gerilim Artyor), Guardian, 8 Nisan 2002, <www.guardian.co.uk/Distribution/ Redirect_Artifact/0,4678,0-680622,00.html>.

8. Chris Alden, Defector Reveals Extent of Iraqi Weapons Programme (Kaak Irak Silah
Programlarnn Boyutunu Aklyor), Guardian, 4 Nisan 2002, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,678610,00. html>.

9. Toby Helm and George Jones, Germany Leads Revolt Against Iraq Attack, Telegraph
(Irak Saldrlarna Kar Bakaldrmann Ban Almanya ekiyor), 16 Mart 2002, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2002/03/16/wsum116.xml>.

10.John Hooper and Richard Norton-Taylor, UN Must Sanction Iraq Strike (BM Iraka
Saldry Onaylamal), Guardian, 31 Temmuz 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,765887,00.html>. 11. Agy.

12. UN Rejects Iraqi Proposal on Weapons Talks (BM Irakn Silah Grmelerin nerisini Reddeti), 6 Austos 2002, <http:// usinfo.state.gov/topical/pol/arms/02080602.htm> 13. Vice President Speaks at VFW 103rd National Convention (Bakan Yardmcsnn Konumas), 26 Austos 2002, <www.whitehouse.gov/news/releases/2002/08/20020826.html>.

14.Patrick Wintour and Julian Borger, Bush Gives UN Last Chance (Bush BM Son Bir
ans Verdi), Guardian, 9 Eyll 2002, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,788595,00. html>.

15.Dan Plesch, Peter Beaumont and Paul Beaver, US Pours Arms into Gulf Region
(ABD Krfez Blgesine Silah Yyor), Observer, 8 Eyll 2002, <http://observer.guardian.co.uk/ international/story/0,6903,788172,00.html>. 16. Bakan Bushun aklamas, Birlemi Milletler Genel Kurulu, 12 Eyll 2002, <www.un.org/webcast/ga/57/statements/020912usaE. htm>. 17. Iraq Agrees to Unconditional Return of Weapons Inspectors (Irak Silah Denetilerinin Koulsuz Dnn Kabul Etti), 16 Eyll 2002, <www.un.org/av/photo/sc/sept1602.htm>. 18. Iraqs Weapons Deal May Not Satisfy UK and US (Irak Silah Anlamas ABD ve BK Tatmin Etmeyebilir), TCM Archives, 1 Ekim 2002, <http://archives.tcm.ie/breakingnews/2002/10/01/ story70712.asp>. 19. Agy.

20.Daha fazla bilgi iin evrimii gazetelere bkz.: Guardian, <www.guardian.co.uk> ya da

evrimii haberlere bkz. CNN at<www.cnn. com>. 21. Kongrenin Iraka Kar G Kullanlmasna Yetki Veren Ortak Karar, 10 Ekim 2002, <www.usinfo.state.gov/regional/nea/iraq/text/1010res.htm>. 22. Saddam wins 100% of vote (Saddam %100 oyla kazand), BBC news online, 16 Ekim 2002, <http:// news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2331951.stm>. 23. 2002 ylnda alnan 1441 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/682/26/PDF/N0268226.pdf?OpenElement>. 24. In Quotes: Iraq MPs Condemn UN (Alntlar: Irak Milletvekilleri BMi Knyor) , BBC news online, 12 Kasm 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2446197.stm>. 25. US Passes Iraq Resolution on Weapons Inspections (ABD Silah Denetimleri zerine Irak Kararn Geirdi), CNN.com/US, 8 Kasm 2002, <http://edition.cnn.com/2002/US/11/08/iraq. resolution/>. 26. Iraq: Our Region Reacts (Irak: Blgemizin Tepkisi), Chronology, Go Asia Pacific, <www.abc.net.au/asiapacific/specials/iraq/chronology/default9.htm>. 27. Agy.

28.Oliver Burkeman, Tension Over Claim of Iraqi Violation (Irak hlalleri ddias zerine
Gerilim Artyor), Guardian, 19 Kasm 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,842960,00.html>.

29.Bill Vann, US, British Air Strikes Kill Iraqi Oil Workers (ABD-ngiliz Hava
Saldrlar Irakl Petrol ilerini ldrd), World Socialist Website, 3 Aralk 2002, <www.wsws.org/articles/2002/dec2002/iraq-d03.shtml>.

30.Foreign & Commonwealth Office (Dileri ve Milletler Topluluu Bakanl, Saddam

Hussein: Crimes and Human Rights Abuses: A Report on the Human Costs of Saddams Policies by the Foreign & Commonwealth Office (Saddam Hseyin: Sular ve nsan Haklar Tacizleri: Dileri ve Milletler Topluluu Bakanlnn Saddamn Siyasetlerinin nsani Maliyeti zerine Raporu), Kasm 2002. 31. Iraq Sticks to Story (Irak Hikayesinde Israrl), CBSnews.com, 7 Aralk 2002, <www.cbsnews.com/stories/2002/12/08/attack/main532185.shtml>. 32. Agy. 33. US Says Iraqi Declaration Constitutes Material Breach (ABD, Irak Bildirimi Maddi hlal Anlamna Gelir Diyor), 19 Aralk 2002, <http://usinfo.state.gov/topical/pol/arms/02121900.htm> 34. Agy.

35.Jack Fairweather, 50,000 Troops Sent to Gulf (Krfeze 50 bin Asker Yolland), The
Sun-Herald, 22 Aralk 2002, bkz.: <www.smh.com.au/articles/2002/12/21/1 040174438047.html>. 36. Iraq Shoots Down US Unmanned Drone (Irak ABD Pilotsuz Uan Drd), Fox news.com, 23 Aralk 2002, <www.foxnews.com/story/0,2933,73735,00.html>. 37. Saudis to Let US Use Bases (Suudiler ABDye sleri Kullanma zni Verdi) , BBC haberler, 29 Aralk 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/low/middle_east/2612455.stm>. 38. Britain, France get Ready for Iraq (ngiltere, Fransa Irak iin Hazrlanyor), CBSnews.com, 7 Ocak 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/01/08/world/main535639.shtml>.

39.Full Text: Saddams Speech (Tam Metin: Saddamn Konumas), Guardian, 6 Ocak
2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,869642,00.html>. 40. Agy.

41.Nick Paton Walsh, Russian Warships on Standby to Sail to Gulf (Rus Sava Gemileri
Krfeze Yola kmaya Hazr), Guardian, 10 Ocak 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,871983,00.html>. 42. No Smoking Guns in Iraq Arm Search (Silah Aramalarnda Duman Tten Silah Yok), BBC News.com, 9 Ocak 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2641973.stm>. 43. Vernon Loeb, IntelligenCIA (EntelejenSYA), 30 Ocak 2003, <www.washingtonpost. com/wp-dyn/nation/columns/intelligencia/>. 44. Nato Issues (Nato Konular), 24 Temmuz 2003, <www.nato.int/issues/faq/index.htm#A4>. 45. David Cortright, Alistair Millar, George A. Lopez and Linda Gerber, UN Weapons Inspections in Iraq: a Progress Report (Irakta BM Silah Denetimleri: Gelime Raporu), Sanctions and Security Project of the Fourth Freedom Forum ile Joan B. Kroc Institute for International Peace Studies at the University of Notre Damen birlikte hazrlad rapor, 23 Ocak 2003, <www.nd.edu/~krocinst/research/inspections_report. pdf>. 46. Security Council Briefed by Chief UN Weapons Experts on First 60 Days of Inspections in Iraq (BM Silah Uzmanlarnn Ba, Iraktaki Denetimlerin lk 60 Gn zerine Gvenlik Konseyine Bilgi Verdi), Basn Aklamas, United Nations Economic and Social Commission for

Western Asia, 27 Ocak 2003, <www.escwa.org.lb/information/press/un/2003/jan/27_3.html>. 47. Agy. 48. Hans Blix Delivers Report on Iraqi Inspections (Hans Blix Irak Denetimleri zerine Raporun Verdi), ABC online home, 28 Ocak 2003, <www.abc.net.au/am/s771061.htm>. 49. Wendy Ross, U.S. Says January 27 Reports Show Iraq Not Complying with UN (ABD, 27 Ocak Raporu Irakn BMe Uymadn Gsterdi Diyor), 27 Ocak 2003, <http://usinfo.state.gov/topical/pol/ arms/03012714.htm>. 50. Terry Cook, Australian Prime Minister Assists US Push for War (Avustralya Babakan ABDye Sava Yolunda Yardm Ediyor), World Socialist Website, 30 Ocak 2003, <www.wsws.org/articles/2003/ jan2003/aust-j30.shtml>. 51. President Delivers State of the Union(Bakan Birliin Durumu Konumasn Yapt), 28 Ocak 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/01/20030128-19.html>. 52. Agy. 53. Letter Widens Europe Rift on Iraq (Mektup Avrupann atlaklarn Genileti), CNN.com/World, 30 Ocak 2003, <www.cnn.com/2003/WORLD/europe/01/30/sprj.irq.europe.eight. reaction/>. 54. Transcript of Powells UN Presentation (Powellin BM Konumasnn Transkripsiyonu), CNN.com/US, 6 ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/US/02/05/sprj.irq.powell.transcript/>. 55. UN Must Get Tough With Iraq: Powell (Powell: BM Iraka Sert kmal), CBC haberleri, 14 ubat 2003, <www.cbc.ca/stories/2003/02/14/us_reax1030214>. 56. Kuzey Atlantik Anlamasnn tam metni iin bkz.: <www.nato.int/docu/basictxt/treaty.htm>. 57. 14 ubat 2003, transkripsiyon iin bkz. <www.un.org/Depts/unmovic/blix14Febasdel.htm>. 58. Andrea Koppel and Elise Labbot, Text: Iraq Failed to Take Final Opportunity (Metin: Irak Son ansn Kullanmad), CNN.com/US, 24 ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/US/02/24/sprj.irq.new.resolution/>. 59. Europeans Make Counter Proposal (Avrupallar Kar neri Yapt), CNN.com/World, 25 ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/02/24/sprj.irq.iraq.germany.france/>. 60. CBS haberleri transkripsiyonu: Saddam Hseyinin rportaj bkz.: <www. cbsnews.com/stories/2003/02/26/60II/main542151.shtml>. 61. El-Samud fzeleri ziren bilgi iin bkz.: <www.globalsecurity.org/ wmd/world/iraq/samoud.htm>. 62. Resmi olmayan eviri iir bkz.: <www.cnn.com/2003/WORLD/ meast/02/28/sprj.irq.letter/>. 63. 7Mart 2003, transkripson iin bkz.: <www.un.org/Depts/unmovic/ SC7asdelivered.htm>.

64.Brian Whittaker, UK Proposes Six Weapons Tests for Saddam (ngiltere Saddam in
Alt Silah Snav neriyor) , Guardian, 13 Mart 2003, <http://politics.guardian.co.uk/foreignaffairs/ story/0,11538,913135,00.html>.

65. Foreign Secretary: UK Ready for War (Dileri Bakan: Birleik Krallk Savaa Hazr), FoxNews.com, 15 Mart 2003, <www.foxnews.com/story/0,2933,81171,00.html>. 66. President Bush: Monday Moment of Truth for World on Iraq (Bakan Bush: Pazartesi Irak iin Dnyan Gerek Andr), 16 Mart 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030316-3.html>. 67. Bush Counts Down to War (Bush Savaa Geri Sayyor), BBC news, 15 Mart 2003, <http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2853295.stm>. 68. Belgium to Refuse Transit to US Forces if Iraq War Declared Without UN Backing (Belika, ABD Iraka BMin Desteklemedii Bir Sava Aarsa, Transit Gei Hakk Vermeyecek), ABCnews online, 16 Mart 2003, <http://abc.net.au/news/ newsitems/s808074.htm>. 69. Secretary Powell Urges Foreigners to Leave Iraq (Bakan Powel Yabanclar Iraktan Ayrlmalar iin Uyard), Iraq Crisis Bulletin, 17 Mart 2003, <www.iraqcrisisbulletin.com/archives/031703/html/secretary__powell_urges_foreig.ht ml>. 70. President Says Saddam Hussein Must Leave Iraq Within 48 Hours (Bakan, Saddam Hseyin Irak 48 Saat inde Terk Etmeli Dedi), 17 Mart 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030317-7. html>.

71.Michael Howard, Militant Kurds Training al-Qaida Fighters (Militan Krtler El Kaide
Savalarn Eitiyor), Guardian, 23 Austos 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,779223,00.html>. 72. Agy.

73.Michael Howard, Kurdish Leader Shuns US Move to Oust Saddam (Ktr Liderle
ABDnin Saddam Kovalama Giriimini Knad), Guardian, 19 Haziran 2003, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,739786,00.html>.

74.Jonny Dymond, Turkey Deals a Blow to Action Against Saddam (Trkiye Saddama
Kar Harekata Darbe Vurdu), Guardian, 1 Austos 2002, <www.guardian.co.uk/international/story/ 0,3604,767002,00.html>. 75. Bkz.: Ek II. 76. Truck, Missile Movement Reported in Iraq (Irakta Kamyon Fze Hareketleri Bildirildi), Cnn.com/World, 16 Austos 2002, <http://edition.cnn.com/2002/WORLD/meast/08/15/iraq.us/>.

77.Ian Fisher, Turkey Grows More Worried Every Day About a US Attack on Iraq
(Trkiye ABDnin Iraka Saldrs Konusunda Her Gn Biraz Daha Endieleniyor), New York Times, 28 Ekim 2002, bkz.: <www.geocities.com/tom_slouck/iraq/turkey_chills_to_war.html>. 78. Turkey Qualifies Role in UN Crisis (Trkiye BM Krizindeki Roln Aklyor), BBC haberler, 3 Aralk 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2541025.stm>. 79. Turkey Ups Stakes on US Troops (Trkiye ABD Askerleri Konusunda Kav Ykseltti), BBC haberler, 19 ubat 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2773877.stm>.

80.BBC news correspondent, The Battle for Iraq (Irak in Sava) (Londra: BBC
Consumer Publishing, 2003), s.163.

81.Turkey Delays Vote on US Troops (Trkiye ABD Askerleri zerine Oylamay

Erteledi), Guardian, 27 ubat 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,904067,00.html>.

13 KNC KRFEZ SAVAI: IRAKIN ZGRL HAREKATI 1. 2. 3. Irak Enformasyon Bakan, Muhamet Sait-s Sahef, Al-Jazeera TV, 25 Mart 2003. President Bush Addresses the Nation (Bakan Bush Ulusa Sesleniyor), <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030319-17.html>. US Launches Cruise Missiles at Saddam (ABD Saddama Cruise Fzesi Att), CNN.com, 20 Mart 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/03/19/sprj.irq.main/>. Sahasn Kullanma zni Verdi), Telegraph, 22 Mart 2003, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml;$sessionid$CIJX3IXKVNYCHQFQMGCFF4 AVCBQUIV0?xml=/news/2003/03/21/wstrat21. xml>. Russia, China, France Blast Opening of Iraq War (Rusya, in, Fransa Irak Savann Balamasn iddetli Eletiri Yapt), PBS news, 20 Mart 2003, <www.pbs.org/newshour/updates/worldreaction_3-20.html>. Stephanie Ho, US Says Number of Dropped Leaflets Reaches 28 Million (ABD Atlan Brorlerin Saysnn 28 Milyona Ulatn Sylyor), Iraq Crisis bulletin, 25 Mart 2003, <www.iraqcrisisbulletin.com/archives/032503/html/u_s__says_number_of_dropped_le. html>. Saddam Fired Banned Missiles? (Saddam Yasak Fze mi Att?), CBS News.com, 20 Mart 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/03/20/iraq/main544972.shtml>. Iraq Faces Massive US Military Barrage (Irak ABDnn Youn Askeri Baraj ile Kar Karya), CBS Akam Haberleri, 24 Ocak 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/01/24/eveningnews/main537928.shtml>.

4. Amberin Zaman, Turkey Allows US to Use its Airspace (Trkiye ABDye Hava

5.

6.

7. 8.

9. Dietz Smith, The Mad Dash for Oil (Petrol iin lgn Yar), The Rant, 31 Ocak
2003, <www. therant.info/archive/000388.html>. 10. Abbas Diavadi, Turkish Troops in Northern Iraq? Yes, No, Perhaps (Kuzey Irak iin Trk Askerleri mi? Evet, Hayr, Belki), Eurasianet.org, 24 Mart 2003, <www.eurasianet.org/departments/ insight/articles/pp032403_pr.shtml>. 11. Agy.

12.BBC news correspondent, The Battle for Iraq (Irak in Sava) (Londra: BBC
Consumer Publishing, 2003), s.164. 13. Kurdish Victory as Terrorists Routed in North (Kuzeyde Terristler Kaarken Krtlerin Zaferi), Smh.com.au, 2 Nisan 2003, <www.smh.com.au/articles/2003/04/01/1048962762243.html>.

14.Julius Strauss, Kurds Sweep into Kirkuk (Krtler Kerkke Dald), Telegraph, 11
Nisan 2003, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2003/04/11/war11. xml>.

15.Daniel Williams, Iraqi Forces Surrender in Mosul (Musuldaki Irak Kuvvetleri Teslim
Oldu), Washington Post, 11 Nisan 2003, <www.mre.gov.br/acs/interclip2/DiarioWL/Abril-03/ Materias/wpost11c.htm>.

16.Michael Howard, Arabs Face Evictions as Kurds Take Revenge (Krtler ntikam
Alrken Araplar Evlerinden Atlmakla Yz Yze), Guardian, 18 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/0,2763,939140,00. html>.

17.Luke Harding, Kurdish Fighters Take Kirkuk (Krt Savalar Kerkk Ald),
Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/print/0,3858,4645830103624,00.html>. 18. Agy. 19. Agy. 20. Agy.

21.Luke Harding, Pro-Saddam Gangs Challenge Marines Control of Tikrit (Saddam

Yanls eteler Deniz Piyadelerinin Tikrit zerindeki Denetimine Meydan Okudu), Guardian, 16 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/ Story/0,2763,937633,00.html>.

22.Helena Smith, Peshmerga Pledge May Ease Turkish Fears (Pemergelerin Verdii Sz
Trk Korkularn Yattrabilir), Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/0,2763,934506,00. html>. 23. Agy.

24.Turkey Sends Observers to Northern Iraq (Trkiye Kuzey Irak Gzlemci

Gnderiyor), The Straits Times Interactive, <straitstimes.asia1.com.sg/iraqwar/story/0,4395,182590,00.html>. 25. Nicholas Christian, US Risks Provoking Kurds with Turkish Peacekeeping Request (ABD Trklerden Bar Gc steyerek Krtleri Tahrik Etme Rizikosu Alyor), 20 Nisan 2003, <http://209.157.64.200/focus/f-news/896692/ posts>.

26.Helena Smith, Turkey Told US Will Remove Kurd Forces from City (Trkiyeye
ABDnin Krtleri Kentten kartaca Sylendi), Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/ 0,2763,934330,00.html>.

27.David Rohe, US Says Turks are Smuggling Arms into Northern Iraq City ABD
Trklerin Kuzey Irak Kentine Silah Kardn Sylyor), Kurdistan Observer, 27 Nisan 2003, <http://home.cogeco.ca/~kobserver/26-4-03-tky-smuggling-arms-tokirkuk.html>. 28. Bush Calls End to Major Combat (Bush Balca Sava Bitti Dedi), CNN.com/World, 2 Mays 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/05/01/sprj.irq.main/>. 29. CPIC Basn Masasndan KHPne e-posta, 8 Aralk 2003.

30.Al-Qaida Fighters Arrested in Iraq (Irakta El Kaide Savalar Yakaland), Guardian,

11 Kasn 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,1082675,00.html>.

31.DHL Plane Hit by Missile in Iraq (DHL Uana Fze arpt), Airwise, 22 Kasm
2003, <http://news.airwise.com/stories/2003/11/1069497490.html>.

32.Rory McCarthy, Saddams Arrest Fuels Insurgency (Saddamn Yakalanmas

33. Ayarklanmay Ateledi), Guardian, 18 Aralk 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,1109175,00. html>. Great Deal of Progress made at EU Enlargement Talks AB Genileme Grlerinde nemli Gelime Saland), 15 Aralk 2003, <www.number-10.gov.uk/output/Page5047.asp>. ABC haberi, <http://abcnews.go.com/sections/wnt/World/Iraq_infiltrators_ 031218.html>. Oral Answers to Questions: Defence (Sorulara Szl Yantlar: Savunma), Avam Kamaras, 15 Aralk 2003, <www.parliament.the-stationery-office.co.uk/pa/cm200304/cmhansrd/cm031215/debte xt/31215-01.htm>. Maggy Zanger, Kurds Keep Iraq at Arms Length (Krtler Iraka Uzak Duruyor), 14 Kasm 2003, bkz.: <www.reliefweb.int/w/rwb.nsf/0/b86ba72a3b6e611549256 de1000a7293?OpenDocument>.

34. 35.

36.

37. Ansar Al-Islam Key Threat to US in Iraq (Irakta ABDye Ana Tehdit Ensar-l slam), FoxNews.com, 23 Ekim 2003, <www.foxnews.com/story/0,2933,101054,00.html>.

38.Michael Howard, Al-Qaida Linked to Bombing of Kurds (El Kaide Krtlerin

Bombalanmasyla likili), Guardian, 21 Kasm 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604, 1089802,00.html>.

39.Joseph Curl, Bush Cites US Moves to Counter Iraq Attacks (Bush, Irak Saldrlarna
Kar ABD Hareketlerini Sayyor), Washington Times, 12 Kasm 2003, <www.washtimes.com/national/20031111-105250-7570r.htm>.

40.Rajiv Chandrasekaran, US to Form Iraqi Paramilitary Force (UBD Irakta Yar Askeri
Bir G Kuracak), Washington Post, 3 Aralk 2003, <www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn?pagename=article&node=&contentId=A2975 3-2003Dec2&notFound=true>. 41. Agy. 14 IRAKTAK GNCEL YRTME YAPISI 1. 2. 3. The Vision for Iraq (Irak iin Vizyon), Irak Ulusal Kongresi, Londra, 1999, bkz.: Iraq Watch, <www.iraqwatch.org/perspectives/INC-Vision%20for%20Iraq. htm>. Whos Who in Iraqi Opposition (Irak Muhaletefetinde Kim Kimdir), BBC News World Edition, 17 ubat 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1881381.stm>. Defence Department to Expand Training of Iraqi Opposition (Savunma Bakanla Irak Muhalefetinin Eitimini Artracak), 11 Aralk 2003, <http://usinfo.state.gov/regional/nea/iraq/text/1211rkr1. htm>.

4. Birleik Krallk ve ABDnin BM Daimi Delegelerinin Gvenlik Konseyi

Bakanna yollad Mektup, 8 Mays 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/security/issues/iraq/document/2003/0608usukl etter.htm>. 5. 2003 ylnda alnan 1483 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/368/53/PDF/N0336853.pdf?OpenElement>. 6. CPA/REG/13 July 2003/06, Tam metin iin bkz.: <www.cpairaq.org/regulations/REG6.pdf>. 7. 2003 ylnda alnan 1511 Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/563/91/PDF/N0356391.pdf?OpenElement>. 8. Agreement on Political Process (Siyasi Sre zerinde Anlama), 15 Kasm 2003, available at <www.cpa-iraq.org/government/Nov-15-GC-CPA-Final_Agreement-post. htm>. 9. Vilayet Seim Grubu yerel sekinler, airet liderleri, sendikaclar, dini liderler, akademisyenler ve i dnyasnn liderlerinden oluur. bkz.: <www.occupationwatch.org/article.php?id=1834>. 10. US Wont Seek Iraq Resolution (ABD Irak Karar Alnmasn stemeyecek), News.com.au, 8 Aralk 2003, <www.news.com.au/common/story_page/0,4057,8002233%255E1702,00. html>.

11.Joel Brinkley, US Rejects Iraqi Plan to Hold Census by Summer (ABD Yaza Kadar
Nfus Saym iin Irakllarn Plann Reddetti), New York Times, 4 Aralk 2003, available at <http://occupationwatch.org/ article.php?id=2070>. 12. Agy. 15 GNCEL YASAL VE NSAN HAKLARI KONULARI

1.

CPA/REG/16 May 2003/01, Blm 1 para. 3, Tam metin iin bkz.: <www.Cpa-iraq.org/regulations/REG1.pdf>. 2. CPA/REG/16 May 2003/01, Blm 2. 3. Iraq Memorandum on Concerns Relating to Law and Order (Dzen ve Asayi Konularndaki Endieler zerine Irak Muhtras), Uluslararas Af rgt, 23 Temmuz 2003, Bkz; <http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE141572003>. 4. S/RES/1483 (2003). 5. Uluslararas Af rgt KGOnin Irakta kard yasalarla igalcilerin snrl glerini geniletip, geniletmedii konusunda geni raporlar hazrlad. KHP bu almay bir kez daha aktarmaktansa sizi Uluslararas Af rgtnn sitesinde hazr bulunan belgeleri incelemeye ynlendirmeyi tercih eder:org>. 6. S/RES/1483 (2003). 7. Kzl Ha Uluslararas Komitesi Yorumu, not: 64, 63 iinde. 8. Agy., 21. 9. Agy. 10. CPIC Basn Masasndan KHPe yollanan e-posta, 8 Aralk 2003, Bk. Bush Balca Sava Harekat 01 MAYIS 2003te bitti dedi. Ancak kafanz karmasn, biz hala savatayz. 11. Genel Yorum Say. 26, Issues Relating to the Continuity of Obligations to the International Covenant on Civil and Political Rights (Sivil ve Siyasi Haklar zerine Uluslararas Szlemenin Ykmllklerinin Devamll ile lgili Konular), 8 Aralk 1997.

12.Dava dosyas kararlarna bkz.: Loizou v. Turkey, 18 Aralk 1996, Reports of Judgments
and decisions (Hkm ve Karar Raporlar) 1996-VI, s.22346, s 52; ve Cyprus v. Turkey, 10 Mays 2001, bavuru says. 25781/94, s 75. 13. Avrupa nsan Haklar Szlemesi 35. madde 1. blm.

14.Dierleri yan sra dava kararna bkz.: Cyprus v. Turkey, 10 Mays 2001, s 99.
17 ENFL HAREKATLARI SAVA SULARI MAHKEMES 1. KHP, Kant Toplama Misyonu kayp be olunun sa olarak dneceini uman 73 yanda bir erkekle karlat. Rportaj, Abdullah, Sure kamp, Sleymaniye, Kuzey Irak, 31 Austos 2003. 2. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: Genel Mdr, Enfl Olaylar, Kak Mansur, Sleymaniye, Kuzey Irak, 31 Austos 2003. 3. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: Genel Mdr, lke inde Yurdundan Edilmi nsanlar Bakanl, Mansur Karyami, Sleymaniye, kuzey Irak, 31 Austos 2003. 4. KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, ilura Hardi, Erbil, 1 Eyll 2003. 1. 5.B. Mroue and N. Price, Some 300,000 Saddam Opponents Believed Buried in 263 Mass Graves (263 Kitlesel Mezarda 300 bin Kadar Saddam Muhalifinin Gml Olduuna nanlyor), Associated Press Writers, 9 Kasm 2003. 5. BBC haberler, 14 Mays 2003. 6. Irak zel Mahkemesi Tz, Madde 38, bkz.: <www.cpairaq.org/audio/20031210_Dec10_Special_Tribunal.htm>. 7. Irak zel Mahkemesi Tz, Madde 1(B). 8. Agy. 9. Agy. 10. Hamza Hendawi, Iraq Tribunal May Try Saddam in Absentia (Irak Mahkemesi Saddam Gyabnda Yarglayabilir), Newsday. com, 10 Aralk 2003,

<www.newsday.com/news/nationworld/ wire/sns-ap-iraq-warcrimes,0,4252241.story?coll=sns-ap-nationworld-headlines>.

11.James Hider and Stephen Farrell, Saddam and His Henchmen to Face War Crime
12. 13. 14. 15. 2. Death Penalty (Saddam ve Hempalar Sava Suundan dam Cezasyla Yz Yze), The Times, 11 Aralk 2003, <www.timesonline.co.uk/article/0,,7374-927012,00.html>. Agy. Agy. Human Rights Watch, (nsan Haklar zleme Komitesi)Justice for Iraq (Irak iin Adalet), Aralk 2003, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/mena/iraq1217bg.htm>. Madde 2 erevesinde soykrm aadaki gibi tanmlanr: bir ulusal, etnik, rksal ya da dini grubu btnyle ya da ksmen yok etmek niyeti ile yaplan aadaki eylemlerden herhangi biri: a) Grubun yelerinin ldrlmesi; b) Grubun yelerine bedeni ya da akli ciddi zarar verme; c) Gruba, bir btn ya da ksmi olarak yok edilmesine neden olmak zere dnlm yaam koullarn kastl olarak uygulamak; d) Grup iinde doumlar nlemeye ynelik nlemleri dayatmak; e) Grubun ocuklarn zorla bir baka gruba aktarmak. BM Belgesi. E/CN.4/1992/31. 18. Chorzow Fabrikas Davas (1928) PCIJ Ser.A, No. 17: 47. 19. Serbia and Montenegro: Protection Needed for War Crimes Witness (Srbistan ve Karada: Sava Sular Tannn Korunma Gereksinimi), Human Rights Watch, 11 Aralak 2003, <www.hrw.org/press/2003/12/ serbia121103.htm>.

3. 4. 5.

18 LKE NDE YERLERNDEN EDLENLER: GNMZDEK DURUMU 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. KHP Kuzey Iraka Kant Toplama Misyonu. 28 Austos-4 Eyll 2003. KHP, Kant Toplama Gezisi Rportaj: Yurdundan Edilmi nsan, Ali, Takiye kamp, Sleymaniye evresi, Kuzey Irak, 30 Austos 2003. KHP, Kant Toplam Misyonu Rportaj, Leyla, Baziyanta HABITAT yerleimi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003. Maynlarla ilgili Projelerin BM Portfy, Nisan 2001, s.144. Agy. KHPnin KDP ve KYB grevlileriyle Londrada yapt rportajlar, Haziran ve Temmuz 2003. KHRP rportaj, (siyasi ba olmayan) Londrada yaayan bir Irakl Krt.

19 IRAK KRDSTANINDA GNMZDEK EKONOMK/NSAN LER 1. Iraq: NGOs expand despite the security situation (Irak: Gvenlik Durumuna Karn STKlar Yaylyor), OHRA, 8 Aralk 2003, <www.cidi.org/humanitarian/hsr/iraq/ixl98.html> Martin Walker, United Press International, 14 Mart 2003.

2.

20 KEND KADERN TAYN VE ZERKLK

1. Daha fazla bilgi iin bkz.: KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta
2. Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995). 1960 ylnda alnan 1514 (XV) Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/152/88/IMG/NR015288. pdf?OpenElement>.

3. 4.

The Namibia Case (Namibya Dosyas), ICJ Reports 1971, 16. 1970 ylnda alnan 2625 (XXV) Sayl Kararn tam metni iin bkz.: <http://ods-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/348/90/IMG/NR034890.pdf?OpenElement>. Hukukta Devletlerin Yaratl,) (1979), ve Robert McCorquodale, Self-Determination: A Human Rights Approach (Kendi Kaderini Belirleme: nsan Haklar Yanam), International and Comparative Law Quarterly, Cilt 43, Ekim 1994, 857. 1993 Montevideo Szlemesinin 1. Maddesi, Devletlerin Haklar ve Grevleri baln tar ve devlet olmann drt ltn belirler: (i) Kalc bir nfus; (ii) Belirli bir toprak; (iii) Hkmet; ve (iv) Dier devletlerle iliki kurma yetenei. Crawford, The Creation of States (Devletlerin Yaratl). nanlar Hzla Yitiyor), Guardian, 21 Ekim 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,1067275,00. html>. Agy. Agy. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.unmikonline.org/intro.htm htm>. UN Transfers Final Government Responsibilities to Kosovo Institutions (BM Hkmet Sorumluluklarnn Sonuncularn Kosova Kurularna Devrediyor), News coverage, UNMIK online, 30 Aralk 2003, <www.unmikonline. org/news.htm>. Security Council, in Presidential Statement, Expresses Support for Standards for Kosovo, Welcomes Launch of Review Mechanism (Bakann aklamasyla Gvenlik Konseyi Kosova Standartlarn Destekliyor ve Gzden Geirme Mekanizmasnn Balamasna Selamlyor), Basn Aklamas SC/7951, <www.un.org/News/Press/docs/2003/sc7951.doc. htm>. Security Council Backs Set of Written Standards for Kosovo (Gvenlik Konseyi, Kosova iin Yazl Standartlar Takmn Destekliyor), Haberler, UNMIK online, 12 Aralk 2003, <www.unmikonline.org/ news.htm>. Gvenlik ve Egemenlii Yalnz BM Verebilir), Guardian, 5 Austos 2003, <www.guardian.co.uk/comment/story/ 0,3604,1012360,00.html>.

5. bkz.: James Crawford, The Creation of States in International Law (Uluslararas

6.

7.

8. Michael Howard, Kurds Faith in New Iraq Fading Fast (Krtlerin Yeni Iraka
9. 10. 11. 12.

13.

14.

15.Jonathan Steele, Only the UN Can Give Iraq Security and Sovereignty (Iraka

21 MAHKEME VE KURBANLAR 1. Justice for Iraq: A Human Rights Watch Policy Paper, (Irak iin Adalet: nsan Haklar zleme Komitesi Siyaset Bildirisi) 2002, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/mena/iraq1217bg.htm>. rnein, masum varsaym, adil ve kamuya ak yarglanma hakk, zanlnn anlad bir dilden hzla bilgilendirilmesi hakk, sulamann doas ve nedenleri, zanlnn kendini savunma ya da kendi setii bir avukat atamas, tank gsterme hakk ve itiraz hakk. Mahkemenin yaps zerine daha fazla bilgi iin 17. Blme baknz. Special Courts for Iraqi Leaders (Irakn Yneticileri iin zel Mahkemeler), BBC haberler, 8 Mays 2003, <http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/3010793.stm>. Cited at Lawrence Smallman, Impartial Judgement for Saddam? (Saddam iin Bamsz Hkm?), Al-Jazeera, 15 Aralk 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/ intljustice/tribunals/2003/1215impartial.htm>. Edgar Chen and David Marcus, War Crimes Tribunal is Called For (Sava Sular Mahkemesi stendi), seattlepi.com, 8 Nisan 2003, <http://seattlepi.nwsource.com/opinion/ 116291_iraqwarcrimes08.shtml>. Agy.

2.

3. 4. 5.

6.

7.

8.

Janet Adongo, Taking Stock of Sierra Leones Truth Commission (Sierra Leonenin Gerek Komisyonunun Deerlendirilmesi), 15 Aralk 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/intljustice/tribunals/sierra/2003/1215stock.htm. 9. Agy. 10. Iraq Law Creating War Crimes Tribunal Flawed (Sava Sular Mahkemesi Kuran Irak Yasasnda Hatal), Human Rights Watch, 11 Aralk 2003, bkz.: <www.hrw.org/press/2003/12/iraq121103. htm>. 11. Edgar Chen and David Marcus, War Crimes Tribunal is Called For (Sava Sular Mahkemesi stendi). 22 TOPRAK SORUNU

1. Michael Howard, Kurds Faith in New Iraq Fading Fast (Krtlerin Yeni Iraka
nanlar Hzla Yitiyor) , Guardian, 21 Ekim 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,1067275,00. html>.

2. Michael Howard, US Advances Bosnian Solution to Ethnic Cleansing in Iraq (ABD

3. Irakta Etnik Temizlie Bosna zmn neriyor), Guardian, 24 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,942302,00.html>. CPA/REG/25 June 2003/05, tam metin iin bkz.: <www.cpa-iraq.org/ regulations/REG4.pdf>. nsan Haklar Korumas: Gncel Endieler), IOM Governing Council Meeting 86th Session (UGO Ynetim Konseyi Toplants 86. Oturum), sunan: Human Rights Watch, 1823 Kasm 2003, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/migrants/iom-submission1103.pdf>. Agy. Agy. Agy. Agy.

4. 4.IOM and Human Rights Protection in the Field: Current Concerns (UGO ve Sahada

5. 6. 7. 8.

9. Agy.