ATIKSU ARITIMININ

ESASLARI

Evsel, Endstriyel Atksu Artm ve
Artma amurlarnn Kontrol










Prof. Dr. zzet ZTRK
Dr. Hacer TMUR
Dr. Ufuk KOKAN





1. ATIKSU MKTAR VE ZELLKLER...................................................................... 1
1.1. Atksu Akmnn Karakteristikleri.............................................................................. 1
1.1.1. Birim Su Sarfiyatlar ........................................................................................... 1
1.1.2. Atksu Akmnn Zamanla Deiimi ................................................................... 5
1.1.3. Yzeysel Ak ve Szma...................................................................................... 7
1.1.4. Atksu Miktar ve Debilerinin Hesab .................................................................. 7
1.1.4.1. Atksu Debilerinin Hesab ............................................................................ 8
1.1.4.2. Sanayi Debilerinin Bulunmas ..................................................................... 9
1.1.4.3. Szma Debisi Tahmini ................................................................................ 10
1.2. Atksu zellikleri ..................................................................................................... 10
1.2.1. Atksu Karakterizasyonunda Balca Parametreler ........................................... 11
1.2.1.1. Biyolojik Oksijen htiyac (BO)................................................................ 11
1.2.1.2. Kimyasal Oksijen htiyac (KO) ............................................................... 11
1.2.1.3. Toplam Organik Karbon (TOK) ................................................................ 16
1.2.1.4. Teorik Oksijen htiyac (TeO) .................................................................. 16
1.2.1.5. Toplam Oksijen htiyac (TO) .................................................................. 17
1.2.1.6. Azot-Fosfor ................................................................................................ 17
1.2.2. Evsel Atksularn Tipik zellikleri ................................................................... 18
1.2.3. Endstriyel Atksular......................................................................................... 20
1.2.3.1. Kirleticilerin yaplar ve tipik deerleri...................................................... 21
2. ATIKSU DEBLERNN LM .......................................................................... 26
2.1. Debi lmleri ......................................................................................................... 26
2.1.1. Debi lm Cihazlarnn Yerletirilmesi.......................................................... 26
2.1.2. Debi lm Yntemi ve lme Cihazlar ........................................................ 28
2.1.2.1. Basnl Borularda Debi lm Cihazlar ................................................. 29
2.1.2.2. Ak Kanallarda Debi lm................................................................... 36
2.1.2.3. z Madde Enjeksiyonu Yntemi ile Debi lm..................................... 49
2.1.2.4. Yzgelerle Debi lm.......................................................................... 50
3. BORULAMA VE HiDROLK HESAPLAR.............................................................. 52
3.1. Tanmlar ................................................................................................................... 52
3.2. Borulama .................................................................................................................. 53
3.2.1. Hidrolik Profil ................................................................................................... 53
3.3. Yk Kayplarnn Hesaplanmas .............................................................................. 55
3.3.1. Dairesel Kesitli Hatlarda Yersel Yk Kayplarnn Hesaplanmas ................... 56
3.3.2. Tam Dolu Borularda Yk Kayplar.................................................................. 63
4. FZKSEL ARITMA.................................................................................................... 70
4.1. n Artma................................................................................................................. 70
4.1.1. Eleme................................................................................................................. 70
4.1.2. Kum Tutucular .................................................................................................. 74
4.1.3. Dengeleme......................................................................................................... 78
4.1.3.1. Dengeleme nitesinin Yeri ........................................................................ 79
4.1.3.2. Hat st veya Hat D Dengeleme ........................................................... 79
4.1.3.3. Gerekli Dengeleme Havuzu Hacmi............................................................ 79
4.1.3.4. Dengeleme Havuzu nas .......................................................................... 80
4.1.3.5. Kartrma ve Hava Gereksinimi................................................................ 81
4.1.3.6. Pompa ve Pompa Kontrol ........................................................................ 81
4.1.4. n ktrme..................................................................................................... 82
4.2. Atksu Pompalar ve Pompa stasyonlar ................................................................. 86
4.3. Kartrma................................................................................................................. 90
4.3.1. Kartrmada Enerji Dalm ............................................................................ 90
4.3.2. Kartrmada Enerji Gereksinimi ...................................................................... 91
4.4. Yzdrme................................................................................................................. 94
4.5. Havalandrma ........................................................................................................... 94
4.5.1. Difzrler .......................................................................................................... 95
4.5.2. fleyiciler (Blower) ........................................................................................ 100
4.5.3. Mekanik Havalandrclar................................................................................ 101
4.5.3.1. Dey Milli Yzey Havalandrclar ........................................................ 101
4.5.3.2. Dey Milli Batm Havalandrclar ....................................................... 102
4.5.3.3. Yatay Milli Dner Mekanik Havalandrclar .......................................... 102
4.5.3.4. Havalandrc Performans........................................................................ 102
4.5.4. Kartrma in Enerji htiyac......................................................................... 103
5. BYOLOJK ARITMA............................................................................................... 106
5.1. Biyolojik Artma Sistemleri ................................................................................... 106
5.1.1. Biyolojik Artmann Amac............................................................................. 106
5.1.2. Biyolojik Artmada Mikroorganizmalarn Rol.............................................. 106
5.2. Mikrobiyolojik Metabolizmann Tanm................................................................ 107
5.2.1. Mikroorganizma oalmasnda Besi Maddesi htiyac .................................. 107
5.2.2. Karbon ve Enerji Kaynaklar........................................................................... 107
5.2.3. Ntrient ve z Element htiyac ....................................................................... 108
5.3. Biyolojik Artmada nemli Mikroorganizmalar.................................................... 108
5.3.1. Bakteri ............................................................................................................. 109
5.3.2. Bakterilerin Hcre Kompozisyonu.................................................................. 109
5.4. Bakteri Bymesi ................................................................................................... 109
5.5. Biyolojik Byme Kinetii .................................................................................... 110
5.5.1. Hcre Bymesi .............................................................................................. 110
5.5.2. Substrat Limitli (kstl) Byme .................................................................... 111
5.5.3. Hcre Bymesi ve Substrat Kullanm.......................................................... 111
5.5.4. sel Solunum Metabolizmasnn Etkileri ....................................................... 113
5.5.5. evre Koullarnn Biyolojik Reaksiyona Etkisi ............................................ 114
5.5.5.1. Scakln etkisi ........................................................................................ 114
5.5.5.2. pH............................................................................................................. 115
5.5.5.3. znm Oksijen ................................................................................... 115
5.5.5.4. znm Karbondioksit ......................................................................... 116
5.5.5.5. yon Konsantrasyonu................................................................................ 116
5.5.6. Byme ve Substrat Giderim Kinetiklerinin Biyolojik Artma Uygulanmas116
5.5.7. Mikroorganizma ve Substrat Ktle Dengesi ................................................... 116
5.5.8. Artlm Atksuda Mikroorganizma ve Substrat Konsantrasyonlar .............. 118
5.6. Biyolojik Artma Prosesleri.................................................................................... 119
5.6.1. Baz Tanmlar .................................................................................................. 119
5.6.2. Biyolojik Artma Prosesleri............................................................................. 119
5.6.3. Biyolojik Artma Proseslerinin Uygulamalar................................................. 121
5.7. Biyolojik Artma Sistemlerinin Tasarm ............................................................... 121
5.7.1. Aktif amur Prosesleri.................................................................................... 122
5.7.1.1. Proses tasarm Yaklamlar .................................................................... 122
5.7.1.2. Proses Kontrol........................................................................................ 129
5.8. Askda Byyen Haval Artma Sistemleri ............................................................ 133
5.8.1. Aktif amur Prosesi ........................................................................................ 133
5.8.2. Uzun Havalandrmal Aktif amur Prosesi .................................................... 142
5.8.3. Oksidasyon Hendei ....................................................................................... 143
5.9. Yzeyde Byyen (Biyofilmli) Haval Sistemler .................................................. 145
5.9.1. Damlatmal Filtreler ........................................................................................ 145
5.9.1.1. Krma Tatan Dolgulu Biyolojik Filtreler................................................ 146
5.9.1.2. Sentetik Dolgulu Damlatmal Filtreler (Biyolojik Kuleler) ..................... 148
5.9.2. Biyodisk .......................................................................................................... 150
5.9.3. Akkan Yatakl Reaktr ................................................................................. 153
5.10. Havalandrmal Lagnler...................................................................................... 153
5.10.1. Fakltatif Havalandrmal Lagnler .............................................................. 156
5.10.2. Srekli Akl Haval Lagnler ..................................................................... 156
5.10.3. amur Geri Devirli Haval Lagnler ............................................................ 157
5.11. Stabilizasyon Havuzlar........................................................................................ 157
5.11.1. Havuz Tipleri................................................................................................. 157
5.11.2. Havuz Ekosistemini Etkileyen Faktrler....................................................... 159
5.12. Haval Atksu Artma Sistemleri zelliklerinin zeti ......................................... 160
5.13. KK ATIKSU ARITMA SSTEMLER ....................................................... 163
5.13.1. Genel zellikler ............................................................................................ 163
5.13.2. Kk Atksu Artma Sistemi Tipleri ........................................................... 165
5.13.3. Kanalizayonun Olmad Blgelerde zel Konut ve Dier Yerleimler iin
Arazide Artma Sistemleri......................................................................................... 167
6. LER ATIKSU ARITIMI ......................................................................................... 181
6.1. leri Atksu Artma htiyac .................................................................................... 181
6.1.1. Artlm Atksudaki Artk Maddeler .............................................................. 181
6.1.2. Artklarn Etkileri ............................................................................................ 181
6.2. leri Atksu Artm iin Kullanlan Artma Teknolojileri...................................... 183
6.2.1. Teknolojilerin Snflandrlmas ...................................................................... 183
6.2.2. Proseslerin Artma Seviyeleri.......................................................................... 184
6.3. Granler Filtrasyon ile AKM Giderimi.................................................................. 185
6.3.1. Granler Filtrasyonun Uygulanmas ............................................................... 186
6.3.2. Filtre letme Problemleri................................................................................ 186
6.3.3. Kimyasal laveli ile k Suyu Filtrasyonu ................................................... 186
6.4. Mikro-elek ile Artk AKM Giderimi...................................................................... 187
6.5. Besin Maddelerinin Kontrol................................................................................. 187
6.5.1. Besi Maddeleri Kontrol Stratejisi.................................................................... 187
6.5.2. Azot Giderimi ve Kontrol ............................................................................. 188
6.5.3. Fosfor Giderimi ............................................................................................... 188
6.6. Biyolojik Nitrifikasyon ile Amonyak Dnm .................................................. 188
6.6.1. Nitrifikasyon Prosesinin Tanm ..................................................................... 189
6.6.2. Nitrifikasyon Proseslerinin Snflandrlmas.................................................. 190
6.6.3. Birleik (Tek amurlu) Sistemler ................................................................... 191
6.6.4. Ayrk Nitrifikasyon Sistemleri ........................................................................ 196
6.6.5. letme artlar ................................................................................................ 197
6.7. Azotun Biyolojik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon ile Giderimi............................... 198
6.7.1. Birleik Karbon Oksidasyonu, Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Prosesi....... 199
6.7.2. Ayrk Denitrifikasyon Sistemleri .................................................................... 202
6.7.3. Denitrifikasyon Proseslerinin Kyaslanmas ................................................... 207
6.8. Biyolojik Metotlarla Fosfor Giderimi .................................................................... 208
6.8.1. A/O prosesi...................................................................................................... 209
6.8.2. PhoStrip Prosesi .............................................................................................. 209
6.8.3. Ardk Kesikli Reaktr................................................................................... 210
6.8.4. Biyolojik Fosfor Giderim Proseslerinin Kyaslanmas. .................................. 212
6.9. Azot ve Fosforun Birlikte Biyolojik Giderimi ....................................................... 212
6.9.1. A
2
/O Prosesi .................................................................................................... 213
6.9.2. Bardenpho Prosesi (Be basamakl)................................................................ 213
6.9.3. UCT Prosesi .................................................................................................... 213
6.9.4. VIP Prosesi ...................................................................................................... 213
6.9.5. Proses Seimi .................................................................................................. 216
6.10. Kimyasal Yntemlerle Fosfor Giderimi............................................................... 217
6.10.1. Metal Tuzlar ve Polimer Kullanlarak Fosfor Giderilmesi .......................... 219
6.10.2. Kire Kullanarak Fosfor Giderimi ................................................................ 220
6.11. Yapay Sulak Alanlar (Kam Yataklar) .............................................................. 220
6.12. Dier leri Artma Yntemleri.............................................................................. 223
6.12.1. Membran Sistemler ....................................................................................... 223
6.12.1.1. Belli Bal Membran Prosesi Uygulama Alanlar .................................. 225
6.12.1.2. Membran eitleri.................................................................................. 226
6.12.1.3. Membran Performans............................................................................ 226
6.12.2. Kimyasal Oksidasyon.................................................................................... 227
6.12.2.1. Ozonlama ............................................................................................... 227
6.12.2.2. Hidrojen Peroksitle Oksidasyon ........................................................... 228
6.12.3. Adsorpsiyon .................................................................................................. 229
6.12.3.1. Adsorpsiyon Formlasyonu ................................................................... 230
6.12.3.2. Karmn Adsorpsiyonu ........................................................................ 230
6.12.3.3. Aktif Karbonun zellikleri .................................................................... 231
6.12.3.4. Srekli Akl Karbon Filtreler............................................................... 231
6.12.3.5. Karbon Rejenerasyonu ........................................................................... 231
6.12.4. yon Deitirme............................................................................................. 232
6.12.5. Elektro-koaglasyon...................................................................................... 233
7. HAVASIZ ARITMA SSTEMLER ......................................................................... 243
7.1. Havasz Artmaya Genel Bak .............................................................................. 243
7.1.1. Havasz Artma Sistemlerinin stnlkleri .................................................... 243
7.1.2. Havasz Artma Sistemlerinin Kstlar ........................................................... 245
7.2. Havasz Artmann Esaslar .................................................................................... 246
7.2.1. Mikrobiyolojik Prosesler................................................................................. 246
7.2.2. Mikrobiyolojik Yap........................................................................................ 247
7.2.3. Biyoreaksiyonlar ............................................................................................. 248
7.2.4. Mikroorganizmalar Arasndaki Karlkl likiler.......................................... 250
7.2.5. Metanojen Populasyonun pH ile Deiimi...................................................... 251
7.2.6. Biyogaz retimi .............................................................................................. 252
7.2.7. Havasz Artmda Alkalinite htiyac .............................................................. 252
7.2.8. Slfatn Havasz Artmaya Etkisi .................................................................... 253
7.3. Havasz Artma Teknolojileri................................................................................. 254
7.3.1. Havasz Reaktr Tipleri .................................................................................. 254
7.3.1.1. Askda oalan Sistemler ........................................................................ 254
7.3.1.2. Biyofilm Sistemleri .................................................................................. 256
7.3.1.3. Dier Sistemler......................................................................................... 257
7.3.2. Havasz Reaktrlerin Karlatrlmas............................................................ 258
7.4. letmeye Alma ve Proses Kontrol....................................................................... 259
7.4.1. evre artlar................................................................................................... 259
7.4.1.1. letmeye Alma ........................................................................................ 259
7.4.1.2. Optimum evre artlar ........................................................................... 261
7.4.2. Havasz Srelerin zlenmesi ve Kontrol...................................................... 265
7.4.2.1. Proses Kontrol........................................................................................ 265
7.4.2.2. Prosesteki Kararszlklar .......................................................................... 265
7.5. Temel Proses Kinetii ............................................................................................ 267
7.5.1. Mikrobiyal Reaksiyon Kinetii ................................................................... 267
7.5.2. Mikrorganizma oalma Teknii ............................................................... 268
7.5.3. Kinetik ve Stokiyometrik Sabitler............................................................... 269
7.6. Evsel Atksularn Havasz Artm ......................................................................... 270
8. AMUR ARITIMI VE UZAKLATIRILMASI ..................................................... 275
8.1. amur kaynaklar, zellikleri ve Miktarlar ......................................................... 275
8.1.1. amur Kaynaklar ........................................................................................... 276
8.1.2. amur zellikleri ............................................................................................ 278
8.1.3. amur Miktar ................................................................................................. 282
8.2. amur Artm Sistemleri Ak emas ................................................................... 286
8.3. amur ve Kpk letimi......................................................................................... 288
8.3.1. Pompa Tipleri .................................................................................................. 288
8.3.2. amur Tipine gre Pompa Seimi .................................................................. 292
8.3.3. Yk Kaybnn Hesab ...................................................................................... 294
8.3.4. amurun Borularla letimi .............................................................................. 299
8.4. n lemler ............................................................................................................. 300
8.4.1. amur tme ................................................................................................ 300
8.4.2. Kum Ayrc..................................................................................................... 301
8.4.3. amur Kartrma............................................................................................ 301
8.4.4. amur Depolama............................................................................................. 302
8.5. Younlatrma ........................................................................................................ 302
8.5.1. Uygulama Alanlar .......................................................................................... 305
8.6. Stabilizasyon .......................................................................................................... 305
8.6.1. Kire Stabilizasyonu ....................................................................................... 306
8.6.2. Isl Artm........................................................................................................ 307
8.7. Havasz (ANAEROBK) amur rtme............................................................. 308
8.7.1. rm amur Suyu zellikleri ................................................................... 312
8.7.2. nhibitr ve Zehirli Maddeler.......................................................................... 312
8.8. Haval (AEROBK) amur rtme..................................................................... 313
8.8.1. Haval rtme Mekanizmas......................................................................... 314
8.9. Kompostlatrma .................................................................................................... 315
8.9.1. Haval Kompostlatrma.................................................................................. 315
8.9.1.1. Kompostlatrma mekanizmas ................................................................ 318
8.9.1.2. Kompostlatrma mekanizmasn etkileyen parametreler ........................ 320
8.9.1.3. Kompostlatrma uygulamalar ................................................................ 323
8.9.2. Havasz Kompostlatrma ............................................................................... 325
8.10. artlandrma ......................................................................................................... 326
8.10.1. Kimyasal artlandrma.................................................................................. 326
8.10.2. Isl Artm...................................................................................................... 328
8.10.3. Dier Prosesler .............................................................................................. 328
8.11. Dezenfeksiyon...................................................................................................... 329
8.11.1. Pastrizasyon................................................................................................. 329
8.11.2. Uzun sreli depolama.................................................................................... 329
8.12. amur Kurutma.................................................................................................... 330
8.12.1. amur Kurutmann nemi............................................................................ 330
8.12.2. Balca amur Kurutma Teknikleri .............................................................. 332
8.12.3. amur Lagnleri ........................................................................................... 337

9. DENIZ DESARJI UYGULAMALARI ..................................................................... 344
9.1. Dearj ncesi Atksu Artm ................................................................................. 344
9.2. Deniz Dearj ncesi Artma Yntemleri .............................................................. 345
9.3. Dearj artlar......................................................................................................... 347
9.4. Su Kalitesi Standartlar........................................................................................... 347
9.5. Dearj Edilen Atksularn Seyrelmesi .................................................................... 349
9.6. Seyrelme Hesaplar ................................................................................................ 350
9.6.1. lk Seyrelme Hesab ........................................................................................ 351
9.6.1.1. Durgun ve niform Younluklu Ortamda Yatay Dairesel Jet Dearjnda lk
Seyrelme Hesab.................................................................................................... 352
9.6.2. kinci Seyrelme (S
2
) Hesab ............................................................................ 360
9.6.3. nc Seyrelme (S
3
) Hesab ......................................................................... 366
10. ARITMA SSTEMLERNDE VERM, ENERJ, BAKIM VE LETME......... 374
10.1. Maliyet Analizin Esaslar ..................................................................................... 376
10.2. Farkl artma metotlarnn yaklak maliyetleri .................................................... 377
10.3. Artma maliyetlerinin karlatrlmas................................................................. 377
10.4. leri Biyolojik Artma Sistemlerinde letme ve Yatrm Maliyeti ...................... 378
10.5. eitli Sistemlerin letme Maliyetleri................................................................. 380
10.6. Trkiyeden rnekler............................................................................................ 385
11. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE L VE KONTROL......................... 396
11.1. Kontrol Deikenleri ............................................................................................ 396
11.1.1. Birleik Kontrol............................................................................................. 396
11.1.2. lme Blm veya Alglayc Cihazlar ...................................................... 397
11.1.3. Sinyal letim Cihazlar (Transmiter) ............................................................. 397
11.1.4. Mekanik Sinyal letimi.................................................................................. 397
11.1.5. Pnmatik Sinyal letimi................................................................................. 397
11.1.6. Elektrik Akm ile Sinyal letimi ................................................................... 397
11.2. Artma Sisteminde Otomatik Kontrolle lgili Deiik Uygulamalar: .................. 398
11.2.1. 1Diferansiyel Basn lm ile Debi Kontrol.......................................... 398
11.2.2. Havalandrma Sistemi ................................................................................... 399
11.2.3. Kpk Pompas ve Seviye Kontrol............................................................. 400
11.2.4. amur Pompas ............................................................................................. 401
11.2.5. Aktif amur Kontrol................................................................................... 401
11.2.6. Klorlama Tesisi ............................................................................................. 402
11.3. Atksularn Artmnda Kontrol Stratejilerinin nemi ......................................... 402
12. ACL EYLEM PLANI.............................................................................................. 408
12.1. Amac ................................................................................................................... 408
12.2. Hedefler................................................................................................................ 408
12.3. Acil Durumun Sebebi........................................................................................... 409
12.3.1. Doal Afetler................................................................................................. 409
12.3.2. Personel Devamszl................................................................................... 410
12.3.3. Yollarn Kapanmas....................................................................................... 411
12.3.4. rtibat Kayb .................................................................................................. 411
12.3.5. Kusurlu Bakm .............................................................................................. 411
12.3.6. Kaytsz letme Anlay .............................................................................. 411
12.3.7. Kazalar .......................................................................................................... 411
12.3.8. Proses Arzalar ............................................................................................. 411
12.4. Acil Eylem Plan .................................................................................................. 412
12.4.1. Personel Sorumluluu ................................................................................... 412
12.4.2. Acil Eylem Merkezi ...................................................................................... 412
12.4.3. Acil Ekipman Envanteri ................................................................................ 413
12.4.4. Kaytlarn Yedeklenmesi............................................................................... 413
12.5. Acil Eylem Prosedr .......................................................................................... 414
12.5.1. Endstriyel Kazalar ve Toksik Zehirlenme................................................... 414
12.6. Mahalli Polis ve tfaiyenin Koordinasyonu ......................................................... 415
12.6.1. Polis Merkezi................................................................................................. 415
12.6.2. tfaiye Merkezi .............................................................................................. 415
12.7. Yaralanmalar ........................................................................................................ 416
13. ARITMA TESSLERNN TASARIMI VE LETLMES................................ 418
13.1. Tesis Yerleimi ve Hidrolik Profil ....................................................................... 418
13.2. Pompa stasyonlar ............................................................................................... 418
13.3. Izgaralar................................................................................................................ 419
13.4. Kum Tutucu.......................................................................................................... 419
13.5. Ya ve Gres.......................................................................................................... 419
13.6. Yzdrme niteleri.............................................................................................. 419
13.7. Dengeleme Tanklar ............................................................................................. 420
13.8. n ktrme........................................................................................................ 420
13.9. kinci Kademe veya Son ktrme Havuzlar..................................................... 420
13.10. Biyolojik Artma ................................................................................................ 420
13.11. amurun Susuzlatrlmas ve Bertaraf............................................................. 420
13.12. Artma Tesislerinde letme iin Gereken G htiyac..................................... 421
13.13. Personel .............................................................................................................. 421
13.14. Baz naat Esaslar ............................................................................................ 421
13.15. Baz Mekanik/Elektriksel Hususlar.................................................................... 422
13.16. Yeni Bir Artma Tesisinin letmeye Alnmas.................................................. 423
13.17. Tesislerin Rutin letme Esaslar........................................................................ 423
13.18. (Ortak) Atksu Artma Tesisleri ......................................................................... 424
13.19. Sorunsuz letme Prensipleri .............................................................................. 424
14. ENDSTRYEL KRLENME KONTROL ........................................................ 427
14.1. Endstriyel Atksu Kaynak ve zellikleri ........................................................... 427
14.1.1. stenmeyen Atk zellikleri .......................................................................... 427
14.1.2. Atksu Kaynak ve zellikleri ........................................................................ 429
14.1.3. Su Tekrar Kullanm ve Kaynakta Atk Kontrolu......................................... 432
14.2. Atksu Artma Prosesleri ...................................................................................... 434
14.3. n ve Birinci Kademe Artm.............................................................................. 440
14.3.1. Dengeleme..................................................................................................... 440
14.3.2. Ntralizasyon ................................................................................................ 442
14.3.2.1. Proses Tipleri.......................................................................................... 442
14.3.3. Sistem............................................................................................................ 443
14.3.4. Proses Kontrol............................................................................................. 443
14.3.5. Ya Tutma..................................................................................................... 445
14.4. Endstriyel Atksu Artm ................................................................................... 446
14.4.1. Koaglasyon.................................................................................................. 446
14.4.1.1. Koaglan zellikleri .............................................................................. 447
14.4.1.2. Koaglant Yardmclar.......................................................................... 449
14.4.1.3. Endstriyel Uygulamalar......................................................................................450

1
1. ATIKSU MKTAR VE ZELLKLER

1.1 Atksu Akmnn Karakteristikleri

Atksu karakteristikleri, debi ve atksu zellikleri ile ilgilidir. Bu karakteristikler, meskn
blgede kullanlan su miktar ile sna ve ticari faaliyetlere sk skya baldr. Yal
havalarda nemli miktarda drenaj ve sznt sular kanallara girer. Bu durum atk suyun
zelliklerini nemli lde deitirir. Drenaj ve sznt sular, kanal ann durumuna, atlak
ve arzal boru ksmlar, tamiri gereken boru balantlar, ykk baca duvarlar, kaak yamur
suyu balantlar vs bulunmasna ve yeralt su yzeyinin seviyesine baldr.

Mevcut bir artma tesisi varsa, karakteristik deerler, akm lmleri ve laboratuar deneyleri
yardmyla bulunur. Aksi halde su sarfiyat, nfus says ve endstri ile ilgili istatistik
bilgilere dayanarak hesaplama yaplr.

1.1.1 Birim Su Sarfiyatlar

Su sarfiyatlar ile kanallarda akan debiler arasnda bir iliki vardr. nk netice olarak
kullanlan su atksu haline dnmektedir.

Birim su sarfiyatlar genel olarak hayat standardnn bir fonksiyonudur. Bu sebeple gelimi
lkelerde daha fazla su tketilir. (rnein ABDde insan bana gnde tketilen su miktar
628 litredir). lkemiz bu bakmdan Avrupa lkelerine daha yakndr. Tablo 1.1de, eitli su
sarfiyatlarnn maksimum ve ortalama deerleri verilmitir. Bu deerler, geerli olduklar
blgedeki insan says ile arplacandan, Tablo 1.2de, meskn blgelerdeki nfus
younluklarnn ortalama deerleri de verilmitir.
























2
Tablo 1.1 Birim su sarfiyatlar (1), (2)











3
Tablo 1.1in devam

















































4
Tablo 1.1in devam

















































5
Tablo 1.2 Meskn blgelerde nfus younluklar (1)

Snf skn ekli Younluk (N/ha)
1 ok youn iskn (yerleim) 500700
2 Youn iskn 400600
3 Byk avlu ve baheleri
bulunan orta younlukta ve
kapal iskn
300400
4 ok dank evleri bulunan
blgeler ve kapal alanlar
150200
5 Baheli d mahalleler 60150
6 ehrin kenar ve kooperatif
evleri
1) Kk parseller
2) Byk parseller
Endstri blgeleri


3080
1040
1040


Su sarfiyatlarnda, saatlik, gnlk ve mevsimsel deiimler meydana gelebilir. Maksimum
sarfiyatn gerekletii gnler genellikle temmuz ve austos aylar iinde yer alr. Bu aylarda
en byk gnlk sarfiyatlar gzlenir. alma gnlerinde de tatil gnlerine nazaran daha fazla
su sarf edilir. Bununla beraber, gn iinde de saatlik sarfiyat deiimleri meydana gelebilir.
Bir gn iinde iki pik debi vardr. Birincisi gnlk hayatn balad sabah saatlerinde,
ikincisi, eve dn (akam) saatlerinde olur. Gn iinde minimum sarfiyatlar ise genellikle
gece 4 civarlarnda oluur. Mevsimlik retim yapan endstriler de mevsimsel sarfiyat
deiiklikleri meydana getirebilirler. (rnein zeytin, eker pancar retimi).

Atksu sarfiyat genelde ime ve kullanma suyu sarfiyatnn %60 ile % 130u arasnda
deimekle birlikte, projelerde genellikle, ikisi birbirine eit alnr. Ticari ve sna faaliyet
srasnda kullanlan su miktar genellikle sabit olduundan, bunlar, akmn pik deerlerini
azaltma eilimi gsterirler.

Btn bu faktrlerden baka, birim su sarfiyatnn, proje sresi iinde de nfus artna paralel
olarak deiiklik gsterecei aktr. Endstri sarfiyatlar dnda kalan birim su
sarfiyatlarnn, nfus art yzdesinin yaklak onda biri kadar artt kabul edilebilir.

1.1.2 Atksu Akmnn Zamanla Deiimi

Bir gnn eitli saatlerinde atksu debisinin o gnn ortalama debisine oran zamanla deiir.
Akm lmlerinin mevcut olmamas halinde Blm 1.2de verilen deerlerle birlikte
kullanlacak byklkler aada verilmitir.

1) ller Bankas Kanalizasyon Projeleri Ynetmeliine gre, gnn en fazla su sarf edilen bir
saatinde debi, o gnn ortalama debisinin 2 katdr. Senenin en ok su sarf edilen gnnn
ortalama debisi Q
24
ile gsterilirse, max Q
st
= 2.Q
24
ve gndz saatlerine mahsus ortalama debi
1,5.Q
24
olarak hesaplanabilir.



6
2) Alman literatrnde sabah 8den akam 20ye kadarki gndz saatleri ortalamas Q
18
ile 24
saatin maksimum debisi max Q
24
= Q
14
ile gsterildiine gre,

24
Q
18
= .Q
24
= 1,33.Q
24

18

24
Q
14
= . Q
24
=1,72.Q
24

14

eklinde hesaplanr. Gece saatlerine mahsus ortalama minimum debi ise;

24
Q
37
= .Q
24
= 0,65.Q
24

37

kabul edilir.

3) Minimum debi, pompa istasyonlarnn hesabnda ve kanallarda hz kontrol iin
gerekmektedir. ABD de minimum debi, kk yerlerde ortalamann % 33 orta
byklkteki yerlerde ise ortalamann % 50 si kabul edilir.

Minimum debi ve pik debi, ksa bir sre (2 saatten az) devam eden akm gsterir. Daha uzun
sren ekstrem akmlara ise srekli ve kararl akmlar ad verilmektedir. Mesela ar kurak ve
scak gnlerde kararl minimum akmlar grlebilir. Yine bir ehirde fuar gibi zel
programlarn dzenlendii zamanlarda pik debiler oluabilir.

ABDde bir gn devam eden pik deerin ortalamaya oran 2,9 kabul edilmektedir. Bir gn
devam eden minimum iin bu deer 0,4e eittir. Dier sreler iin bu deerler ekil 1.1den
alnabilir. ekil 1.1, ABDde 46 atksu tasfiye tesisine ait akm kaytlarndan karlmtr.
ncelenen akm kaytlar, 18 sene arasnda deien sreleri kapsamaktadr. Byle erileri
bulurken mmkn olan en uzun kaytlar hesaba katmak gerekir.

















7

ABDde ve SK Ynetmeliinde, maksimum saatlik debinin, maksimum q
g
debisine oran
M pik faktr ile gsterilir ve aadaki bantlardan hesaplanr:

14 18 +P
M =1 + =
4 + P 4 + P
veya
5
M =
P
0,167


Burada P, bin olarak nfus saysn gsterir (rnein 100,000 kiilik nfus iin <100
alnmaldr).

1.1.3 Yzeysel Ak ve Szma

Yzeysel ak, binalarn kaak olarak kanallara balanm yamur suyu borularndan ve
caddelerdeki baca kapaklar gibi yerlerden ebekeye girer. Ek yerlerinden, borularn
atlaklarndan ve arzal balantlardan kanallara giren yeralt suyu akmna da yzey alt ak
(szma) denir. Her ikisi de kanallarn ya, durumu ve uzunluu ile alakaldr. ABDde EPA
ya (evre Koruma Ajans) gre, bu deerlerin msaade edilebilir miktarlar 1394
l/gn/km/cm olup, bu miktar geilirse, kanallarn yenilenmesi ngrlmektedir. Yani bu
durumda, kanallar yenilemek, sznt suyunu uzaklatrmak ve artmaktan daha ekonomiktir.

1.1.4 Atksu Miktar ve Debilerinin Hesab

Atksu miktarlar ehir ve kasabalarn durumuna ve ime suyu kaynaklarna bal olarak
deimektedir. Kii bana su ihtiyalar 100300 t/N.gn arasnda seilmektedir.

Bir artma sisteminin boyutlandrlmas iin debilerin bilinmesi gerekir. Bir kasaba veya
ehrin atksu tasfiye tesisine gelen debi, evsel, sanayii ve szma debilerinin toplam olarak
bulunabilir.

Evsel debi hesab iin yerleme merkezinin gelecekteki nfusu bilinmelidir. Bir blgenin
gelecekteki nfusunu tahmin etmek iin kullanlan hesap yntemleri;

Aritmetik Art,
Geometrik Art,
ller Bankas,
Benzer ehir,
Lojistik Eri,
Azalan Hzl Geometrik Art

yntemleri olarak saylabilir.

lkemizde gelecekteki nfus tahmininde ller Bankas Ynetmelii kullanlmaktadr. Bu
metotta gelecekteki nfus N
g
;

N
g
=N
s
.(1+p/100)
(30 + t)

8

ifadesiyle bulunabilir. Burada;

t: Son nfus yl ile projenin yapld yl arasndaki sene farkdr.

p: Nfus art hz


p = (
a
N
5
/N
t
1).100

ifadesiyle hesaplanabilir. Bu ifadelerde;

Ns: Son nfus saym neticesi

Ni: lk nfus saym neticesi

a: ki saym arasndaki senelerin farkdr.

Hesap sonucuna gre;

p 3 ise p= 3;

p < 1 ise p= 1;

1 p 3 ise p aynen alnr.
Dolaysyla ller Bankas yntemi snrl hzl Geometrik Art Yntemidir.

1.1.4.1 Atksu Debilerinin Hesab

Atksu tasfiye tesislerine gelen atksu debilerinin hesabnda evsel (Q
ev
), sanayisi (Q
sanayi
) ve
szma (Q
szma
) debileri toplam dikkate alnmaldr. Yani gnlk toplam debi;

Q= Q
ev
+ Q
sanayii
+ Q
szma


olarak hesaplanmaktadr.

Evsel debi, kii bana gnlk su sarfiyat nfusla arplarak bulunabilir. Yllk ortalama kii
bana gnlk su ihtiyac q
ort
ile gsterilirse yaz aylarndaki su ihtiyacn temsil eden deer
(q
max
), ortalama deerin 1,5 kat olarak kabul edilmektedir.

Su ihtiyacnn %7090 arasndaki belirli bir oran kanallara intikal etmektedir. Bu yzden
evsel debi;

Qev
max
= .q
max
. N

ifadesiyle bulunabilir. Burada;

Qev
max
: Yazlk evsel su sarfiyat, m
3
/gn

: Kanala intikal yzdesi

9
q
max
: Kii bana yazlk su ihtiyac, m
3
/N/gn

N: Kasabann gelecekteki nfusu

Buna gre debiler;


Q
h
= Qev
max
/n
1
+ Q
sanayi
/n
2
+ Q
szma
/24

Q
24
= (Qev
max
+ Q
sanayi
+ Q
szma
)/24

Q
min
= Qev
ort
/n
3
+ Q
sanayi
/n
4
+ Q
szma
/24


bantlar ile bulunabilir. Burada;

Q
h
: Hesap debisi, m
3
/saat

Q
24
: Ortalama debi, m
3
/saat

Q
min
: Minimum debi, m
3
/saat

n
1
, n
2
, n
3
ve n
4
: Sabitler

n
1
: Gn iindeki salnmlar temsil eder ve nfusa bal olarak deimektedir. n
1
sabitinin
deerleri nfusa bal olarak Tablo 1.3de gsterilmektedir.

Tablo 1.3 Nfusa bal olarak n
1
deerleri (3)

Nfus <1000 100010000 10000100000 1000001000000 >1.000.000
n
1
10 12 14 16 1820

Grld zere n
1
sabiti 1020 arasnda bir deerdir. n
1
deerini gstermek zere, mesela
n
1
= 14 iin hesap debisi Q
14
iaretiyle gsterilmektedir.

n
2
: Sanayi kuruluunun vardiya says ile alakaldr. Tek vardiya alan tesislerde bu deer
56 arasnda alnabilir.

n
3
: 3740 arasnda bir deerdir. Bu da mesela n
3
= 40 iin Q
40
olarak gsterilmektedir.

n
4
: vardiya alan tesislerde n
4
= 24 alnabilir. Bir veya iki vardiya alan tesislerde
minimum debi hesabnda sanayisi debisi dikkate alnmaz.

1.1.4.2 Sanayi Debilerinin Bulunmas

Sanayiden gelen debinin bulunmas iin eitli usuller vardr:

a) Edeer nfus hesaplanp, sanayi debisi evlerden gelen atksu iinde dnlebilir.
b) Debinin zamanla deiiminin llmesi suretiyle elde edilebilir.
10
c) Sanayi blgelerinde hektar bana debi alnmak suretiyle hesaplanabilir. (rnein 0,5-
1 l/sn.ha gibi).

1.1.4.3 Szma Debisi Tahmini

Szma debisinin bulunmas iin de eitli yntemler vardr:

a) Evlerden gelen debinin belli bir yzdesi olarak kabul edilir. rnein ortalama gnlk
debinin %50-100 gibi.
b) Kanallarn hizmet ettii alana bal olarak bulunabilir. Yani su toplama havzasnn
alanndan hesaplanabilir. (0,1-0,2 l/sn.ha gibi).
c) Kanal uzunluuna gre bulunabilir. (0,80 l/sn.km gibi).
d) Kanal uzunluuna ve apna bal olarak tahmin edilebilir. (0,5-5 m
3
/gn.km.cm gibi.
Ortalama bir deer olarak 2,5 alnabilir).

Ayrca muayene bacalarndan atksu kanallarna giren debi de bu miktara ilave edilmelidir.
(rnein 0,4 m
3
/gn/baca says alnabilir).

Bununla beraber yukarda verilen deerlerin atksu kanallarnn ina kalitesi, zemin durumu
gibi pek ok faktre bal olduu dikkate alnmaldr.

1.2 Atksu zellikleri

Atksularda bulunan balca organik bileikler proteinler, karbonhidratlar, yalar, petrol
artklar ve redir. Bunlarn yannda deterjanlar (sr faktanlar), fenoller ve zirai ilalar (pesti
sitler) gibi eitli sentetik organik maddeler de atksularn bnyesinde yer almaktadr. Orta
kirlilikte bir atksuda, askda kat maddelerin yaklak %75i ve filtre edilebilen kat
maddelerin yaklak %40 organik karakterdedir. (ekil 1.2)


ekil 1.2 Atksularda mevcut kat maddelerin snflandrlmas







Toplam Kat
Madde
Askda Kat Madde Filtre Edilebilen Kat
Madde
kebilen kemeyen Kolloidal znm
11
1.2.1 Atksu Karakterizasyonunda Balca Parametreler

1.2.1.1 Biyolojik Oksijen htiyac (BO)

Atksular organik maddeler ierdiinden, bunlarn konsantrasyonlar, yani 1 l sudaki
miktarlar, kirlilik derecesinin ls olarak kabul edilir. Fakat atksularn bileimleri ok
deiiktir ve iindeki maddeleri bir formlle ifade etmek mmkn deildir. Ayrca bu
maddeler tasfiye tesisinde bozunmaya uradklarndan, bu etkinin de dikkate alnmas gerekir.
Bu yzden bu maddeleri konsantrasyonlar ile ifade etme yoluna gidilmitir.

Organik maddenin ls olarak, biyokimyasal oksidasyon (karbonlu maddelerin
oksitlenmesi) srasnda harcanan oksijen miktar esas alnabilir ve bu deer de BO olarak
adlandrlr.

Biyokimyasal oksidasyon, su iinde bir yanma olay olup, bu yanma esnasnda suda
znm (erimi) oksijen kullanlr. Ne kadar fazla oksijen sarf edilirse, sudaki organik
madde miktar da o kadar fazla demektir.

Organik madde ihtiva eden sularda sularn oksijen ihtiyac BO
5
, karbonlu maddelerin,
tamamen CO
2
ye dnmesine kadar artar. Teorik olarak sonsuz, pratik olarak yaklak olarak
10 gn kadar bir mddet sonunda, btn karbonlu maddeler ayrr. Bu esnada sarf edilen
oksijene, birinci kademe nihai biyokimyasal oksijen ihtiyac denir ve BO
u
ile gsterilir. Evsel
atksular iin BO
5
ile BO
u
arasnda

BO
5
/BO
u
0,68

bants vardr.

1.2.1.2 Kimyasal Oksijen htiyac (KO)

Kimyasal olarak oksitlenebilen organik maddelerin oksijen ihtiyac KO ile ifade edilir. KO
asit ortamda kuvvetli bir kimyasal oksitleyici (potasyum dikromat gibi) vastasyla llr.
Kimyasal olarak oksitlenebilecek bileikler, biyolojik olarak oksitlenebileceklerden daha fazla
olduundan, kimyasal oksijen ihtiyac, biyolojik oksijen ihtiyacndan daha byktr. Tasfiye
edilmemi atksular iin BO
5
/KO = 0,4-0,8 (ortalama 0,65) alnabilir.

1.2.1.2.1 KO Bileenleri

Yaplan almalar sonucunda, biyolojik artma sistemlerinde substratn biyolojik ayrmas
sonucunda, zor ayran (inert) rnlerin olutuu saptanm ve biyolojik artma tesislerinde,
atksudaki organik maddenin biyolojik ayrmasnn farkl mekanizma ve hzlarda meydana
geldii deneysel olarak tespit edilmitir.

Evsel atksulardan biyolojik ntrient gideriminde, atksudaki organik karbon-azot-fosfor
arasndaki denge ok nemlidir. Biyolojik azot- fosfor gideriminde, artlm atksudaki kalan
biyolojik olarak organik madde miktar nemlidir.

Kuvvetli atksularn artmnda gerek ham atksuda bulunan gerekse biyolojik artm srasnda
oluan ve konvansiyonel artma yntemleri ile artm mmkn olmayan inert organik
maddeler dearj standartlarna ulalmasn engelleyebilmektedir. Dolays ile biyolojik artma
12
tesislerinin deerlendirilmesinde KOnin bileenlerinin belirlenmesi yararldr. KOnin
bileenlerine ayrlmas inert ve biyolojik olarak paralanabilen KOnin belirlenmesidir.
Biyolojik olarak paralanan KOnin de kolay paralanan ve zor paralanan olmak zere
bileenleri belirlenmelidir. nert KOde tekrar znm inert ve partikl inert olmak zere
bileenlere ayrlr.

Giri Akmnn KO Bileenleri

Giri akmndaki znm inert KO, S
iO
, reaktrde biyolojik ayrmay etkilemeden aynen
kar. Hlbuki partikl haldeki inert KO, X
iO
, sistemde tutularak biyolojik amurda birikir ve
amurla birlikte sistemden atlr. Giri akmndaki KOnin bileenleri ekil 1.3de verilmitir.





ekil 1.3 Giri akm KO bileenleri



Evsel ve baz endstriyel atksular iin znm ve partikl inert KOI deerleri(Tablo
1.4)de verilmitir.

Giri akmnda toplam atksuda llen organik madde miktar, znm (kolay ayran, S
SO

+yava ayran, S
HO
+ znm inert, S
IO
) ve partikller (yava ayran, X
SO
+ partikl inert,
X
IO
) bileenlerinin tamamn yanstmaktadr.

C
TO
= (S
SO
+ S
HO
+ S
IO
) + (X
SO
+ X
IO
)
Szlm atksuda ise sadece znm bileenler dikkate alnmaldr.

S
TO
= S
SO
+ S
HO
+ S
O





Giri KO
(C
TO
)
Biyolojik Ayrabilen KO
(C
SO
)
nert KO
(C
i
)
Kolay
Ayran
(S
SO
)
Hzl Hidroliz
Olabilen
(S
HO
)
znm
nert
(S
IO
)
Partikl
nert
(X
IO
)
Zor Ayran
(X
SO
)
13
Tablo 1.4 znm inert KO literatr deerleri (4)

Atksu S
TO
(mgKO/l) S
O
(mgKO/l)
Evsel 150
164
250

8
13
15
Belediye (Evsel-Deri) 190

15
Deri 1500
1075
1870

323
262
464
Dokunmu kuma 1176 90
rg fabrikas 800 88
rg fabrikas 535 117
Pamuklu ve sentetik 1000 190
rg fabrikas (son ilem) 686

150
St entegre 480 -
Yourt ve tereya 1190

-
Kt 3340
560

137
160
Et 1990

110
Antibiyotik 9330

2520
Peynir alt atksuyu
Havasz giri
Haval giri

60000
1020


-
256
Sitrik asit retimi atksuyu
Havasz giri
Haval giri
Havasz giri
Haval giri

29300
2025
28100
4055

1870
804
1600
1900











14
k Akmnn KO Bileenleri

Havalandrma havuzlarndaki aktif amur svsnda ve dolaysyla artma tesisi k suyunda
toplam ve znm KO bileenleri ekil 1.4te verilmitir.



ekil 1.4 Aktif amur tesisi knda KO bileenleri

ekil 1.4te de grld gibi artlm su knda atksudan gelen ve biyolojik olarak
ayramayan partikl inert KO ,X
IO
, znm inert KO, S
IO
, ve zor ayran KO, X
SO
n
paralanmayan blm olmak zere farkl yapda ve biyolojik olarak ayramayan inert
KO bulunur. Bunlarn yan sra biyolojik olarak ayrabilen organik maddeler artm srasnda
inert yapda rnlere dnebilir. Bunun sonucunda artlm su k, artlmam sudan daha
fazla znm inert KO ierebilir.

Buradaki mikrobiyal inert KO (S
P
) bileeni balca atksu tipi, toplam znm KO (S
O
) ve
amur yann bir fonksiyonu olup (ekil 1.5).

KO

S
T




S
P




S
IO

(c)
opt
c (amur ya)

ekil 1.5. Toplam znm inert KO (S
R
)nin amur ya ile deiimi (ematik).
Toplam
znm KOI
(S
T
)
znm
ayrabilir KOI
(S
S
+S
H
)
Giriteki inert KOI
(S

)
znm inert
mikrobial rn
(S
P
)
Toplam partikler
KOI
(X
T
)
Aktif heterotrofik
bioktle
(X
H
)
Partikler
ayrabilir KOI
(X
S
)
Partikler inert
(X
i
)
Partikler inert
mikrobial rnler
(X
P
)
15

Zor ayran organik maddenin hidroliz kademesinden geerek kolay ayran substrata
dnmesi ve bu formunun oalmada kullanlmas aktif amur modellerinde benimsenen bir
yaklamdr. znm ya da partikl formda olan baz yksek molekl arlkl organik
maddeler yava ayran madde kapsamnda ele alnabilir. Bu tanmdan hareketle yava
ayran (X
SO
), znm S
HO
ve partikller X
SO
olarak gsterilebilir.

znm mikrobiyal rnler (SMP);

Mikroorganizmalarn evreye uyum salarken ortama saldklar enzim tr baz organik
maddeler,

Substratn ayrmas ve mikroorganizmalarn metabolik sreleri srasnda meydana gelen
organik maddeler,

sel solunum sonucunda (hcre znmesi ve lm) oluan organik maddeler, olarak
sistemde bulunurlar.

Biyolojik artma sistemlerinde oluan SMPnin belirlenmesi iin glikoz ile haval ve havasz
biyolojik artma tesislerinde yrtlen deneysel almalarn sonular Tablo 1.5de
verilmitir.

Tablo 1.5te grld gibi fermantasyon endstrisi atklaryla glikoz ile karlatrmal
olarak yaplan almalarda, haval proseste havasz prosese kyasla 2-3 kat fazla SMP
olumutur. Ayrca atksu giri konsantrasyonu, S
o
, arttka her iki proseste de SMP/S
o
oran
azalmtr.

Tablo 1.5 Haval ve havasz artm artlarnda glikoz ile yaplan almalar

Proses S
o
(mgKOI/l) SMP (mgKOI/l) SMP/S
o

Aerobik 405
1470
2560
3130
3625
3850
4560
31
65
118
132
148
157
186
0.077
0.044
0.046
0.042
0.041
0.041
0.041

Anaerobik 2135
2600
3250
4105
5640
34
42
48
59
80
0.016
0.016
0.015
0.015
0.013






16
Biyolojik Olarak Giderilebilen (Ayrabilir) KO Hesab

Ham veya artlm atksulardaki biyolojik olarak giderilebilen KO iki farkl yolla
belirlenebilir:

(a) nert KOden Hareketle Hesap

Bu yntem, inert KOnin nceden deneysel olarak tayin edildii durumlar iin uygulanr. Bu
ynteme gre, biyolojik olarak giderilebilen KO (KO
bp
), toplam KO ile inert KO farkna
eittir.

KO
bp
= KO
top
- KO
inert


(b) BO
5
ten Hareketle Hesap

kinci yntemle, biyolojik olarak giderilebilen KO, BO
5
in bir fonksiyonu olarak aadaki
ifade yardmyla hesaplanr (Metcalf & Eddy, 2004):

KO
bp
= [(BO
U
/BO
5
) / (1,0 1,42 f
d
Y
H
)] * BO
5

= k * BO
5


Bu ifadede:

BO
U
/BO
5
: Atk suyun nihai BO
U
/BO
5
oran (genelde ~1,5)
f
d
: l hcre kalnts (g/g)
Y
H
: bioktleye dnm oran (g
UKM
/g KO
gid
)

dr. Pratikte f
d
= 0,10 0,20 ve Y
H
= 0,30 0,40 aralnda deitii iin k faktr 1,6 1,7
(ort. 1,65) alnabilir. Dolaysyla biyolojik olarak giderilebilen KO,

KO
bp
= 1,65 * BO
5
= 1,1 * BO
U


olarak bulunur.

1.2.1.3 Toplam Organik Karbon (TOK)

zellikle ok kk organik madde konsantrasyonlar iin uygun bir parametredir. Bu
parametre, bilinen konsantrasyonlarda bir numuneyi yksek scaklkta bir frna enjekte
ederek saptanmaktadr. BO
5
/TOK= 1-1,6 alnabilir.

1.2.1.4 Teorik Oksijen htiyac (TeO)

Atksularda bulunan karbonhidratlar, yalar, proteinler ve bunlarn ayrma rnleri genel
olarak karbon, hidrojen, oksijen ve azottan meydana gelir. Numunenin kimyasal forml
biliniyorsa, iindeki karbonun oksitlenmesi iin gerekli oksijen miktar bulunabilir. Bu deer
KO ve BOden daha byktr. nk KOde bile, kimyasal olarak oksitlenmeyen bir
miktar karbonlu madde daima bulunur.

ekil 1.6de organik madde konsantrasyonunu gsteren parametrelerin birbirleriyle
karlatrlmas verilmitir.
17
1.2.1.5 Toplam Oksijen htiyac (TO)

TO parametresi ise dier parametrelerin bulunmasndan daha sonraki yllarda gelitirilmitir.
TO deneyi, numuneyi platinle katalizlenen bir yanma odasnda kararl son rnlere
evirmeyi ve bu esnada sarf edilen oksijen miktarn bulmay hedef alr.



TeO TO KO BO
5
TeOK TOK

|Organik maddenin | |Organik maddenin |
btnn temsil karbonlu ksmn
eder. temsil eder.

ekil 1.6 Organik madde konsantrasyonunu gsteren parametrelerin birbirleriyle
karlatrlmas.

1.2.1.6 Azot-Fosfor

Azot ve fosfor elementleri, mikroorganizmalarn bymesi iin ok gereklidir. Bunlara besi
elementleri (ntrient) denir. Azot, proteinlerin sentezi iin temel yap ta olduundan,
atksularn biyolojik yollarla tasfiyesinde azot konsantrasyonunu bilmeye ihtiya vardr.
Suyun azot miktar az ise, tasfiye iin dardan azot ilavesi gerekebilir. Aksine, eer,
yzeysel sulara verilen atksu dearjlar sebebiyle oluan alg ve yosunlarnn kontrol
istenirse, alc ortamlara verilmeden nce, azotun uzaklatrlmasna veya miktarnn
azaltlmasna ihtiya vardr.

Genellikle atksularda azot, esas itibariyle proteinli maddelere ve reye bal olarak bulunur.
Bu maddelerin ayrmas ile azot, amonyaa dnr. Atk suyun tazelik derecesi, amonyak
miktar ile llr.

Atksularda azot pHa gre, ya amonyum iyonu (NH
4
+
) ya da amonyak (NH
3
) eklinde
bulunur:

NH
3
+ H
2
O NH
4
+
+ OH
-


pH 7 ise denge sola doru bozulur, pH 7 ise amonyum iyonlar ortama hkim olur.

Aerobik ortamda bakteri faaliyeti sonucu amonyak oksitlenerek nitrit ve nitrat haline gelir.
Atksularda nitrit azotu nemsizdir. Zira nitrit kararsz olup kolaylkla nitrata dnr.
18
Konsantrasyonu, atksularda 1 mg/lyi nadiren geer. Nitratlar ise azotun en ileri derecede
oksitlenmi halleridir. Atksularda 0-20 mg N/l konsantrasyonlarnda bulunabilir.

Alg ve dier mikroorganizmalarn oalmas bakmndan fosfor da nemlidir. Sularda fosfor
fosfat olarak bulunur. Evsel atksular genellikle fosfor bileiklerince zengindir. Son yllarda
deterjan yapmnda, katk maddesi olarak fosfat ve polifosfat bileikleri, byk miktarlarda
kullanlmaktadr. Bu Maddelerin yaklak %12-13nn fosfor ve %den fazlasnn polifosfat
olduu dnlrse, sentetik deterjan tketiminin art ile birlikte yzeysel sulara fosfor
dearj da art gstermitir. Genellikle evsel atksularda 4-15 mg/l civarnda fosfor bulunur.

1.2.2 Evsel Atksularn Tipik zellikleri

Evsel atksular askda, koloidal ve znm halde organik ve inorganik maddeler ierir.
klimsel artlar, insanlarn yaam standartlar ve kltrel alkanlklar atksu zelliini nemli
lde etkiler. ehir kanalizasyon ebekesine endstriyel atksularn kabul, mevcut evsel
atksu zelliklerini byk oranda deitirir. Konsantrasyonlar kii bana gnlk su kullanm
deerlerine bal olarak da deiir. Her ne kadar suya dearj edilen atk miktar toplumlarn
zelliklerine gre farkllklar gsterse de, bu fark ok yksek deildir. Dolaysyla atksu
zellikleri sadece ehirden ehre deil, ele alnan her bir yerleim birimi iin mevsimsel hatta
saatlik deikenlik gsterir.

Tablo 1.6da ham, yani hi artlmam ve bir ileme tabi tutulmam tipik evsel atksu
zellikleri verilmektedir. Tablodan da grlecei gibi, atklar ok byk oranda karbon, azot,
fosfor gibi organik besinlerden ve yksek konsantrasyonda mikroorganizmalardan
olumaktadr. Bunlar hemen bozunmaya yatkn olup, kanallardan akarken bile biyolojik
bozunmalar devam eder. Bylece zaman iinde atk suyun baz zellikleri de deimektedir.
Tablodaki btn deerler, projelendirmede kolay kullanlmalar ve farkl toplumlar iin kolay
kyaslanmalar bakmndan g/kii-gn biriminde verilmitir. Toplumlar arasnda, zellikle de
gelimekte olan ve gelimi toplumlar arasnda su tketimi ok farkl olabildiinden, mg/l
olarak verilen deerler bazen yanl alglanma durumlarna yol aabilir.

Atksudaki kirleticilerin konsantrasyonlarna bal olarak atksuyu, zayf, orta ve kuvvetli
olarak snflandrmak mmkndr (Tablo 1.7). Kirleticiler ve konsantrasyonlar, gnn
saatine, haftann gnne, yln ayna ve dier yerel artlara bal olarak deiim
gsterdiinden tablodaki veriler yalnzca yol gsterici deerler olup tasarmda o yere ait
gerek veriler esas alnmaldr.

Kanalizasyon sisteminin etkili almas durumunda, BO deeri genellikle ortalama 54
g/kii-gn civarndadr. Gelimekte olan baz blgelerde retilen atk suyun tamam
kanalizasyon sistemine dhil edilmediinden, BO deeri 30-40 g/kii-gn seviyesinde
olabilir. Eer kanalizasyonda birleik sistem kullanlyor ise, BO deeri %40 daha yksek,
yani 77 g/kii-gn mertebesinde olur. Ofislerde, okullarda ve dier yar zamanl kullanlan
meknlarda BO deeri 54 g/kii-gn olan normal deerin yars, hatta daha da az olabilir.
Restoranlarda ve kafeteryalarda ise yaplan her yemek servisinin BO ye etkisi 54 g/kii-gn
deerinin drtte biri olarak kabul edilir. Gelimi lkelerde ort. BOI
5
yk ve ~ 60 gr/N-gn
alnmaktadr.




19
Tablo 1.6 Evsel atksu zellikleri (5)

Madde Atklarda bulunan deeri
(g/kii-gn)
BOI
5

KOI
Toplam organik karbon
Toplam kat maddeler
Askda kat maddeler
Kum (inorganik, 0.2mm ve yukars)
Madeni ya
Alkalinite (kalsiyum karbonat olarak,
CaCO
3)
Klorr
Toplam azot
Organik azot
Serbest amonyak
Nitrit azotu
Nitrat azotu
Toplam fosfor
Organik fosfor
norganik (ortho-polifosfatlar)
Potasyum (K
2
O olarak)

Askda bulunan mikroorganizmalar
(100 ml atksu iinde)

Toplam bakteri
Koliform
Faecal Streptococci
Salmonella typhosa
Protozoa kistleri
Helminth yumurtalar
Virsler (plak oluturan birimler)
45-54
1.6-1.9xBOI
5

0.6-1.0xBOI
5

170-220
70-145
5-15
10-30
20-30

4-8
6-12
0.4xtoplam N
0.6xtoplam N
-
0.0-0.5xtoplam N
0.6-4.5
0.3 x toplam P
0.7 x toplam P
2.0-6.0




10
9
- 10
10

10
9
- 10
10

10
5
-10
6

10
1
-10
4

10
3
miktarna kadar
10
3
miktarna kadar
10
2
- 10
4
















20
Tablo 1.7 Ham evsel atk suyun tipik zellikleri (2)

Konsantrasyon Kirleticiler Birim
Zayf Orta Kuvvetli
Toplam kat (TS)
Toplam znm Kat(TDS)
Sabit
Uucu
Askda Kat (SS)
Sabit
Uucu
kebilen Katlar
BOI
5
(20
o
C)
Toplam Organik Karbon (TOK)
KOI
Azot (Toplam N olarak)
Organik azot
Serbest amonyum azotu
Nitrit azotu
Nitrat azotu
Fosfor (Toplam Fosfor olarak)
Organik
norganik
Klorrler
Slfat
Alkalinite (CaCO
3
olarak)
Ya-Gres
Toplam Koliform
Uucu Organik Bileikler
(VOCs)
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mL/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
no/100ml
g/l
350
250
145
105
100
20
80
5
110
80
250
20
8
12
0
0
4
1
3
30
20
50
50
10
6
-10
7

<100
720
500
300
200
220
55
165
10
220
160
500
40
15
25
0
0
8
3
5
50
30
100
100
10
7
-10
8

100-400
1200
850
525
325
350
75
275
20
400
290
1000
85
35
50
0
0
15
5
10
100
50
200
150
10
7
-10
9

>400


1.2.3 Endstriyel Atksular

Endstriyel atksularn zellikleri, endstriden endstriye olduka farkllklar gstermektedir.
Ayn daldaki endstrilerde bile, kullanlan hammaddeler ve uygulanan proseslerin fakll,
dier birok faktrle birlikte kan atk suyun yapsnda fakllklar oluturmaktadr. Tablo
1.8de bir takm tipik deerler verilmi olsa da, bu konuda genelleme yapmak zordur.
Endstriyel atksularla ilgili olarak burada belirtilmesi gereken en nemli zellik, hem debide
hem de ieriinde geni apta dalgalanmalarn olduudur. Bu sebeple, bu durumlar tarif
etmek ve belli deerler ulamak iin en iyi yol deneysel verilerin istatiksel analizi yoluyla
elde edilen verilerden faydalanmaktr.
rnein, atksu iindeki herhangi bir bileenin konsantrasyonu (fenol, BOI vs.) veya atk
suyun debisi, ilgili deneysel verilerin eklenik frekans (ihtimal) dalm analizi yoluyla,
ortalama, medyan, %90 ~ 95lik deerler itibariyle kolayca belirlenebilir.
21
1.2.3.1 Kirleticilerin yaplar ve tipik deerleri

Yiyecek endstrisi, indirgendikleri zaman nehirlerdeki znm oksijen miktarn dren
organikleri daha ok ierir ve bu da balklar ve sudaki hayat olumsuz etkiler. Koku ve
anaerobik ortam oluabilir. Baz besin endstrileri sadece mevsimsel olarak alr ve
genellikle kat atklar retirler.

ecek endstrisi atklar, yiyecek endstrisi ve evsel atklara benzemekle birlikte ok yksek
BO deerleri ierebilir. Yemek ve iecek endstrisi atklar bitkileri sulama suyu amacyla
kontroll olarak kullanlabilir. Atksuda kat madde miktar ve renk problem olabilir.
Biyolojik artma srasnda besi maddesi ilavesi gerekebilir.

Tekstil endstrisindeki ana problemler boya blmnden renk, ileme esnasnda NaOHdan
kaynaklanan yksek pH ve ani oynamalar grlmektedir. Makine yalar, yksek BO,
slfitler ve Zn sektr eidine gre dier kirletici parametrelerdir.

Kimya endstrisi atksularda ise ya emisyonlar, slfit ve fenoller, makine yalar, katlar,
yksek pH, fosfatlar ve indirgenemeyen organikler ierebilirler. Tipik etkileri ise tat ve koku
problemleri, zehirlenme olabilmektedir. Ayrca termal kirlenmeye yol aabilir. Metal
retiminden kaynaklanan atksuda Cr, Cd, CN
-
, Zn metal kirlilikleri grlebilir. Baz metaller
besi zincirinde kalrlar.

Tabakhanelerden kaynaklanan atksularn tipik yaplar kl, kat madde, amur, BO, azot, Cr,
Slfit kirlilii, yksek pH ve kokudur.


















22
Tablo 1.8 Endstrilerde su ihtiyac ve atksu karakteristikleri (5)
Endstri Su ihtiyac Atksu karakteristikleri
Miktar BOI Dier

YYECEK
eker Pancar





eker Kam

Mezbahalar

Et kesimi ve
konserveleme


Meyve/sebze
konserveleme

ECEK

Bira

St

Viski
Merubatlar

KIT

Kt hamuru
(retim)
Kt hamuru
(beyazlatma)
Kt retimi
Entegre retim

TEKSTL
Pamuk

Yn

Suni ipek



27 m
3
/ton
(yeniden kullanm yok)


3 m
3
/ton
(yeniden kullanm var)

-

5 m
3
/1000 kg canl hayvan

30 m
3
/1000 kg canl hayvan



8-80 m
3
/ton




-

-

-




-

-

-
-

120-750 l/kg rn

-

-

Kullanlan suyun
%89,5i



500 l/ton

-

Kullanlan suyun
%96,8i


Kullanlan suyun
%67si





10-15 l/l bira

2-10 l/l st

20 l/l viski
2-5l/l mer.



40-200 m
3
/ton

80-200 m
3
/ton

40-120 m
3
/ton
190-230 m
3
/ton


Kullanlan suyun
%93
500-600 l
/kg rn



1 kg/ton pancar




0.6 kg/ton

-

15-20
kg /1000 kg
konserve et


-





8 g/l bira

0.1-0.2 kg
/100 kg st
-
600-2000mg/l



-

-

-
60-165 kg/ton


150 kg/1000
kg rn
300 kg
/ton rn

-




-

-

3-9 kgN/
1000 kg
canl
hayvan

-





0.1-0.5 g N
/l bira
-

-
-



-

-

-
-


7-15kg N
/ ton rn
-




23
Tablo 1.8in devam.

Endstri Su ihtiyac Atksu karakteristikleri
Miktar BOI Dier
Naylon

Polyester

KMYA

Rafineriler

Sabun retimi

Deterjanlar

Gbre








Metal kaplama






DERLER
Tabakhaneler

-

-



200-400 l
(varil bana)
-



-








-







-
100-150 l
/kg rn
67-133 l
/kg rn


-

200 m
3
/ton

13 m
3
/ton

karbon bulamac:
2500 l/ton NH
3


NH
3
tesisi:
2000-7000 l/ton

re tesisi:
3000-5000 l/ton
NH
3


1-25 l / l kaplama
solsyonu





2-8 m
3
/kg deri
-

200 kg/ton
rn


45 g/varil

-

-


-


-


-









9 kg/ 100kg
deri
-

-



4 g/varil

-



10-25 kg NH
3

/ton retilen
NH
3



6-22.5 kg
re/ton NH
3


1-15 mg CN
/l

3-100 mg Cr /l

0-25 mg Ni/l


Askda kat:
22-30kg
/100kg
Toplam kat:
35-40 kg
/100kg











24
Tablo 1.9 Deiik atksulardaki KO, BO
5
ve BO
5
/KO oranlar (5)

Atksu cinsi KOI(mg/l) BOI (mg/l) BOI
5
/KOI
Mezbahana 3500 2000 0.57
ki endstrisi 60 000 30 000 0.5
St endstrisi 1800 900 0.5
Lastik endstrisi 5000 3300 0.66
Deri endstrisi 13 000 1270 0.1
Tekstil endstrisi
Artlmam
Biyolojik artlm

1360
116

660
5

0.48
0.04
Un endstrisi
Artlmam
Biyolojik artlm

620
250

226
30

0.36
0.12


eitli insan faaliyetleri sonucunda deiik karakterlerde atksu olumaktadr. Evsel nitelikli
atksular dnda retim faaliyetlerinden dolay da deiik karakterli atksular olumaktadr.
Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliine gre yaplan atksu snflandrmas ematik ve ana
balklar halinde Tablo 1.10da zetlenmitir.


Tablo 1.10 Su Kirlilii Ynetmeliine (SKKY) gre atksu snflandrmas.

Evsel nitelikli atksular Endstriyel nitelikli
atksular
Endstriyel nitelikli dier
atksular
Nfus< 1000 kii
Nfus = 1000-10 000
Nfus>10 000
-Gda Sanayii Atksuyu
-ki Sanayii Atksuyu
-Maden Sanayii Atksuyu
-Cam Sanayii Atksuyu
-Kmr hazrlama, ileme ve
enerji retme tesisleri
atksular
-Tekstil Sanayii Atksuyu
-Petrol Sanayii Atksuyu
-Deri Sanayii Atksuyu
-Selloz, kt, karton vb.
Sanayii Atksuyu
-Kimya Sanayii Atksuyu
Metal Sanayii Atksuyu
-Aa mamulleri ve mobilya
Sanayii Atksuyu
-Makine ve Yedek Para
Sanayii Atksuyu
-Tat fabrikalar ve
tamirhaneler Atksular
-Endstriyel soutma sular
-Sulu baca filtrelerinin k
sular
-Benzin istasyonlar atksular
-Tutkal ve zamk retimi
atksular
-me suyu filtreleri geri
ykama sular
-kat atk bertaraf tesisleri
atksular
-Rejenerasyon tesisleri
atksular




25
KAYNAKLAR

(1) Y. Muslu. (1996). Atksularn Artlmas, Cilt I ve II, T Yayn.

(2) Metcalf & Eddy. (2000 ve 2004). Wastewater Treatment, Disposal and Reuse, Mc Graw
Hill Publishing.

(3) V. Erolu. (2002). Atksularn Tasfiyesi, Su Vakf Yaynlar.

(4) . ztrk. (1999). Anaerobik Biyoteknoloji ve Atksu Artmndaki Uygulamalar, Su
Vakf Yaynlar.

(5) S. J. Arceivala. (2002). evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm. (eviren: V. Balman).
Tata Mc Graw Hill.




































26
2. ATIKSU DEBLERNN LM

Atksu dearj, toplama ve artma sistemlerinin tasarmnda temel adm atksu debisinin
belirlenmesidir. Bu sistemlerin dzgn alabilmesi, yatrm maliyetlerinin minimize
edilebilmesi ve sistemlerin birden fazla gurup tarafndan paylalmas halinde katlm
paylarnn belirlenebilmesi iin mevcut debi ve tahmin edilen debi hakknda fiili lmlere
gvenilir bilginin elde edilmi olmas gerekir. Atksu debisinin belirlenemedii durumlarda
debi, su sarfiyat, nfus ve endstri ile ilgili istatistik bilgilere dayanlarak hesaplanr.

2.1. Debi lmleri

Atksu artma tesislerinde atksu debisinin rutin lm, tesisin tasarm ve iletme
kontrolnn salkl yaplabilmesi iin esastr. Ortalama ve gnlk debi deiimlerinin
bilinmesinin salad faydalar u ekilde zetlenebilir:

Sisteme ilave edilecek gnlk kimyasal madde miktarnn belirlenmesi.
Sisteme verilecek hava miktarnn belirlenmesi.
amur geri devir orannn tespiti.
Tesisin bytlmesi sz konusu olduunda mevcut debi kaytlarnn oluturulmas.
Gnlk kurak hava artlarnda belirlenen nemli debi artlar; infiltrasyon veya
kanalizasyon sistemine endstriyel atksu dearj ve nfus art hakknda bilgi
edinilmesi.
Yal hava artlarnda ortaya kan nemli debi artndan hareketle yamur suyu
katksnn tahmini.

2.1.1. Debi lm Cihazlarnn Yerletirilmesi

Atksu artma tesislerinde uygun bir debi lm cihaznn konulabilecei yerler aada
sralanmtr (1):

kanal st ve kontrol bacas,
artma tesisinin girii,
ubuk zgarann, kum tutucunun veya n ktrmenin k,
pompa istasyonunun ana terfi hatt,
alc ortama dearj ncesi.

Bu hususlardan her birinin fayda ve mahzurlar vardr. Bu yzden, baz zel artlar gz
nne alnarak lm cihaznn yerletirebilecei konuma karar verilir. Genellikle farkl
yerlere birden fazla debi lm cihaz yerletirilir. Tablo 2.1de akm lm cihazlarnn
artma tesisindeki konumlarna gre iletme zellikleri karlatrlmtr.







27



Tablo 2.1 Debi lm cihazlarnn uygulama yerine gre iletme zelliklerinin kyaslamas (2)
Debi lm cihaznn
Konumu
lm, akmdaki
dalgalanmalardan
etkileniyor mu?
lm, artlan
ortalama debi
miktarn temsil
ediyor mu?
lm, kat
paracklardan
etkileniyor mu?
lm, kum ve
dier kelebilen
katlardan
etkileniyor mu?
lm, tesis
iletmesinde
yararl m?
lm, dearjn
yaplaca alc
ortam iin yararl
m?
Kanallarn kesime noktas
veya kontrol bacas
Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Artma tesisinin girii

Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Kaba zgara mansab

Evet Hayr Hayr Evet Evet Hayr
Kum tutucu veya ktrme
k
Hayr Hayr Hayr Hayr Evet Hayr
Dearj ncesi

Hayr Evet Hayr Hayr Hayr Evet




28
2.1.2. Debi lm Yntemi ve lme Cihazlar

Atksu dearj debisinin lmnde kullanlan yntemler iki ana balkta toplanr:

Basnl borularda
Ak kanallarda

Tablo 2.2de akkann hz lmnde kullanlan farkl yntemler ve lme cihazlar
snflandrlmtr.

Tablo 2.2 Su ve atksu debisi lmnde kullanlan cihazlar
Debi lm cihaz lm prensibi

1. Basnl borularda
a. Venturi metre Basn deiimi llr.
b. lm az (nozzle) Basn deiimi llr.
c. Orifis metre Basn deiimi llr.
d. Elektromanyetik metre Manyetik alan oluturulur voltaj llr.
e. Trbin metre Trbin kullanlr.
f. Akustik esasl debimetre Hz ve akkan seviyesini lmede ses
dalgas kullanlr.

2. Ak kanallarda
a. Kanal Kanalda kritik derinlik llr.
b. Savak Savak arkasndaki su ykseklii llr.
c. Derinlik lm Akmn derinliini lmede yzge kullanlr.
g. Akustik esasl debimetre Hz ve sv seviyesini lmede ses dalgas
kullanlr.

3. Ak akl enjektr (Kennison
enjektr veya Kaliforniya boru yntemi)
Serbest dme ucundaki ak derinlii
llr.

Debi lm ynteminin belirlenmesinde dikkate alnmas gereken hususlar u ekilde
zetlenebilir:

Akm hz aral,
Akm artlar (srekli veya kesikli),
Maksimum iletme basnc ve basn dmesi,
Atk suyun yaps (kat, ya, andrc madde vb. ierii),
Bakm yntemleri ve skl,
lme ynteminin kolay llebilir tek bir parametreye bal olmasdr.

lmde kullanlan cihazn zelliklerine bal olarak debi hesab yaplr. Aada, basnl
boru ve ak kanal akmnda debi lmnde kullanlan baz cihazlarn hesap esaslar
hakknda ksaca bilgi verilmitir.



29
2.1.2.1. Basnl Borularda Debi lm Cihazlar

Venturi debi ler: Basn fark lme prensibine dayanr. (ekil 2.1.a). ki musluklu
basn lme birimini birletiren daralm bir borudan oluur. Boaza giri ve boaz
ksmndaki basn fark ak katsays ile orantldr.

Venturi kanal boyunca srekli basn dnn, llen farkn sadece %10u olmas
Venturi debi lerinin kullanlmasnn temel nedenidir.

Venturi metreler iin ASME (3) tarafndan nerilen oranlar:

giri konik ksm iin
1
= 212
o
,
k konik ksm iin
2
= 5-15
o
,
boaz uzunluu = bir boaz ap,
boaz ncesi basn lme noktas = giri konisinin 0.25-0.5 boru ap ncesidir.



ekil 2.1. Basnl borular iin debi lme cihazlar (a)Venturi (b) lm az.


ASME Aratrma Komitesinin akkan hz lm iin uygulad pratik bant aada
verilmitir (4):


1 1 2 1 m
) ( 2 Q p p g KYA Q
c
= = (2.1)

30
Burada;
A : boaz ksmnn kesit alan, (uzunluk
2
)

g
c
: boyutsuz sabit
K : ak katsays, C

/
4
1
C : dearj katsays, boyutsuz
p
1
, p
2
: boaz ncesi ve sonrasnda llen statik basnlar, (kuvvet/uzunluk
2
)
Q

: boaz ncesi basn ve scaklktaki hacimsel debi, (hacim/zaman)
Q
m
: ktlesel debi, (ktle/zaman)
Y : genileme faktr, boyutsuz (svlarda 1 alnr)
: boaz apnn boru apna oran d/D, boyutsuz
d : boaz ksmnn ap, (uzunluk)
D : boru ap, (uzunluk)

1
: boaz ncesi basn ve scaklktaki younluk, (ktle/uzunluk
3
)

Dearj katsays C, Herschel tipi Venturi metrede Reynolds saysna ve Venturi boyutuna
baldr. C sabitinin hesaplanmasnda kullanlan formller bu blmde verilmitir.

Srekli basn kayb, Herschel tipi Venturi metrelerde ap oran (), ve k konisi asna
(
2
) baldr:

Kk alarda (5-7
o
) basn farknn (p-p
1
) %10-15i
Byk alarda (15
o
) basn farknn (p-p
1
) %10-30u

Piyasada ksa tpl birok Venturi metre mevcuttur, bunlar Herschel tipi Venturi metrelere
kyasla daha kk yerlere monte edilebilmesine ramen ayn zamanda basn kaybna da
sebep olabilmektedir. Dearj katsays C, tipe gre ok farkllk gsterir bu nedenle
reticinin kalibrasyonu mevcut deilse tekil kalibrasyon nerilmektedir.

lm az (nozzle): Basit bir lm az ekil.2.1.bde verilmitir. lm az ani alan
ksa bir silindirden meydana gelir. Alan ksmn kesiti eliptik veya silindirik olabilir.
Boaz ksmnn dz blmnn uzunluu boaz apnn yaklak yars; az ncesi basn
musluu, azn i yzeyinden bir boru ap uzaklkta; az sonras basn musluu ise
azn i yzeyinden yarm boru ap uzaklkta olmaldr. Sesten dk hzdaki aklarda 2
ve 3 noktalarndaki basn pratik olarak eittir. lm aznn i yz konik seilirse, giri
ve boaz ksmlarnn geometrisi Herschel tipi Venturi metre ile ayn alnabilir.

lm aznda kritik alt akm artlarnda akm hz, Venturi metreler iin verilen bant
ile (2.1) hesaplanabilir. Bu bantda dearj katsays, C, Reynolds saysna ve ap oran
ya baldr. Dearj katsaysnn hesaplanmas bu blmde verilmitir.

Orifis metreler: Orifis metrelerde debi lme, aralkl plaka boyunca basn fark (p
1
-p
2
)
lme prensibine dayanr. ki boruyu balayan flanlara monte edilir. Borunun
byklne gre kk apl (D<5cm) ve byk apl (D>5cm) orifisler mevcuttur.
Orifislerde basn musluklarnn yeri dearj katsaysn etkiler. Flanl orifislerde basn
musluklar orifisden her iki tarafa doru 2.54 cm uzaklktadr. Keli orifislerde ise
musluklar orifisin hemen yanndadr. Byk apl orifislerde, basn lme musluklarnn,
arala D ve D/2 uzaklkta yerletirilen tipleri de vardr (ekil 2.2).


31



ekil 2.2 Orifis metrelerde basn lme musluklarnn yerleimi.

Orifis metrelerde akkan hznn belirlenmesinde (2.1) bants kullanlabilir. Orifis
metrelerde bu bantlarn kullanlmasnda Re saysnn st limitinin olmamas bir stnlk
olmakla birlikte, bu sistemlerde Venturi metre ve lme azlarna kyasla basn kaybnn
yksek olmas bir mahzur olarak grlmektedir. Statik basn kayb 2.2 bants ile
hesaplanabilir.


) (
1
1

2 1
2 4
2 4
p p
C
C

+

=


(2.2)

Burada;
: orifisin D mesafe ncesinde ve 6D mesafe sonrasnda oluan statik basn
kayb (kuvvet/uzunluk
2
)

Orifisli boru sistemi tasarmnda yersel yk kaybnn hesaplanmasnda aadaki bantlar
kullanlr:


2

2
V
K
m
= (2.3)

Burada;
K
m
: yersel yk kayb katsays, (boyutsuz)
V : borudaki akm hz, (uzunluk/zaman)

g V K h
m
2 /
2
= (2.4)

h : yk kayb, (uzunluk)
g : yerekimi ivmesi, (uzunluk/zaman
2
)

Elektromanyetik debi ler: Elektromanyetik debi lerler (magmetre), fizikte Faradayn
Elektromanyetik ndksiyon prensibine gre alr. Faraday kanununa gre herhangi bir
iletici bir manyetik alandan geerken oluan voltaj bu ileticinin hz ile orantldr.
Elektromanyetik debimetrelerde iletici atksudur.
32
Manyetik debi ler, yaltlm manyetik olmayan bir tp ve bunun stne karlkl monte
edilmi iki adet elektromanyetik sargdan olumutur. Sargdan geen alternatif akm,
hareketli bir iletici gibi davranan akkanda alternatif akm voltaj oluturur.

Elektrotlarda alglanan alternatif akm voltaj akkann akm hz ile orantldr. Burada
akkan elektrik akmnn taycs olarak davrandndan tayc olmayan akkanlar iin
elektromanyetik debi ler kullanlamaz.

Elektromanyetik debi ler kullanmnda dikkate alnmas gereken hususlar unlardr:

Boruda tam dolu ak gereklemelidir; aksi takdirde akm hz gerek deerinden
daha yksek okunur,
0.3 m/snin altndaki akm hzlarnda gvenilirlik azalr.

Tam dolu ak halindeki bir boruda, boru ap mm ve akm debisi m
3
/saat olarak alnrsa,
borudaki akm hz m/sn olarak aadaki bant yardm ile bulunabilir (8):

V = 354 Q/D
2
(2.5)

Burada;
D : Boru ap, uzunluk
Q : Debi, uzunluk
3
/zaman
V : Akm hz, uzunluk/zaman

Elektromanyetik metrelerin gvenilirlii ok yksektir. Bu nedenle, geni bir debi
aralnda kullanlabilir. Dz bir para borudan ibaret olduu iin ilave bir yk kayb
yoktur. Performanslar, scaklk, iletkenlik, viskozite, trblans ve askda kat madde
parametrelerinden etkilenmez. En byk mahzurlar ise ilk yatrm maliyeti ile iletme ve
bakm iin eitimli bir personelin srekli istihdamdr.

Trbin metre: Trbin metrelerde dnme hz suyun ak hzna eit hzda dnen bir trbin
vardr. Bu cihazn kullanm, borunun tam dolu ve basn altnda olmas ile svda askda
kat madde ieriinin dk olmas koullar ile snrldr. Gvenilirlii ve ak aral
yksektir.

Akustik esasl debimetre: Akustik esasl debi lerlerle akm hz ses dalgas ile llr.
Akustik esasl debi lerler sv seviyesini, alan ve gerek hz (ses dalgasnn akmn iki
noktas arasnda gitme sresi) belirlerler. Hz ve alan yardmyla dearj debisi hesaplanr.

Akustik esasl debi lerlerin stnl dk yk kayb, doruluk, deiik boru aplarnda
kullanlabilirlik, katlarla tkanmama ve geni bir akm hz aralnda kullanlabilir
olmasdr.

Dearj katsaysnn hesaplanmas: Debi katsaylarn hesaplanmas iin literatrde birok
genelletirilmi forml bulunmaktadr. Ancak her bir debi lme ynteminde imalat
firmalarn gelitirdii deiik tipleri olduundan montaj ve hesaplamalarda imalat firma
katalog verileri en iyi kaynaktr. Tablo 2.3de dearj katsaysnn hesaplanmasnda
kullanlan bantlar ve bu bantlarn kullanm artlar verilmitir.


33
D ve d ye gre Reynolds says aadaki bantlar yardm ile hesaplanr (9):

Re
D V
boru
D
= (2.6)

d V
bogaz
d
= Re (2.7)

Burada;
V
boru,
V
boaz
: boru ve boaz ksmlarndaki hzlar, (uzunluk/zaman)
v : kinematik viskozite, (uzunluk
2
/zaman)



34


Tablo 2.3 Dearj katsaysnn hesaplanmas
lm cihaz Forml Geerlilik artlar
Venturi C=0.9858-0.196(d/D)
4.5
(2.8)

0.316 d/D 0.775; 1.5x10
5
Re
D

2x10
6
6.5cm D 50cm; d 5cm; k/D
3.8x10
-4
(5),(6)
ISA 1932 lm
az

C=0.99-0.2262(d/D)
4.1
-[0.00175(d/D)
2
-0.0033(d/D)
4.15
][10
6
/Re
D
]
1.15
(2.9)

5cm D 50cm
0.3 d/D 0.44 7x10
4
Re
D
10
7

0.44 d/D 0.8 2x10
4
Re
D
10
7

k/D 3.8x10
-4


Uzun gvdeli
lm az
C=0.9965-0.00653[(10)
6
(d/D)/Re
D
]
0.5
(2.10)

5cm D 63cm
0.2 d/D 0.8, 10
4
Re
D
10
7

k/D 10
-3


Kk borulu
orifis (D < 5cm)


Ke tipli:
C={0.5991+
D
0044 . 0
+(0.3155+
D
0175 . 0
)[(d/D)
4
+2(d/D)
16
]}
4
) / _( 1 D d
+{
D
52 . 0
-0.192+(16.48-1.16/D)[(d/D)
4
+4(d/D)
16
]}
D
D d
Re
) / _( 1
4
(2.11)

1.2cm D 4 cm
0.1 d/D 0.8


Flan tipli:
C={0.598+0.468[(d/D)
4
+10(d/D)
12
]}
4
) / _( 1 D d +[0.87+8.1(d/D)
4
]
D
D d
Re
) / _( 1
4
(2.12)

2.5cm D 4 cm
0.15 d/D 0.7
Re
D
> 1000



35

Tablo 2.3 (devam)
lm cihaz Forml Geerlilik artlar
Geni borulu
orifis(D>5cm)








C=0.5961+0.0261
2
-
0.261
8
+0.000521
7 . 0
6
)
Re
10
(
D
+[ [ ] ] [ ]
5 . 3
3 . 0
6 8 . 0
Re / 10
Re
19000
0063 . 0 0188 . 0
D
D
+
+| | | | | |
4
4
8 . 0 1 7 _ 1
1
Re / 19000 11 . 0 1 123 . 0 08 . 0 043 . 0

+
L L
e e
-0.031| | | |
3 . 1 1 . 1
'
2 '
2
1
2
8 . 0 ) 1 /( 2

L
L (2.13)

D<0.07112m ise:
+0.011(0.75-)
| | ) 0254 . 0 / ( 8 . 2 D
bu terim ilave edilir. (2.14)
Ke tiplide: L
1
= L

2
=0

D ve D/2 tiplilerde: L
1
=1 and L

2
=
0.47

d 1.25 cm,5cm D 1m,0.1
d/D 0.75

Ke tiplide veya D ve D/2
tiplilerde:
0.1 d/D 0.5 de Re
D
4000,
d/D 0.5 de Re
D
16 000(d/D)
2

k/D 3.8x10
-4

Flan tiplilerde:
Re 4000 ve Re 170,000
D(d/D)
2
(D metre)

Flan veya D ve D/2 tipliler iin
k/D 10
-3


k: edeer przllk ykseklii, mm, (boru malzemesinin cinsine, yeniliine gre ok przsz yzeylerde k 0.03 olmak zere
0.03-1.5 mm arasndadr.)



36
2.1.2.2. Ak Kanallarda Debi lm

2.1.2.2.1. Savak Kanallar

Savak kanallar, ak kanallarda debi lmnde kullanlrlar. Genilikleri birka cm ile 15m
arasnda, daralma ksmnda ise su derinlii birka cm ile 2m arasnda olabilir. Savak
kanallarn klasik savaklara kyasla daha dk yk kayb stnl yan sra, kurulma ve
hesaplamalarn daha karmak olmas gibi mahzurlar da vardr.

Kanallarda su seviyesi, daralma blmnde llr. Parshall kanalnda lm, daralma
kanalnn 2/3 mesafesinde; dikdrtgen, trapez ve U kanallarda ise boazdan ve beklenen
maksimum savak yknn 3-4 kat uzaklkta llr. Bu kanalda savak yk, pozisyonla
fazla deimediinden, Parshall kanalnda olduu gibi tam bir lm yerinin olmas fazla
nem arz etmemektedir.

Bu blmde, uygulamada arlkl olarak kullanlmakta olan Parshall, dikdrtgen, trapez ve U
kesitli kanallar ile ilgili hesaplamalar verilmitir. Bunlardan her birinin montaj, savak yk
lmleri, kme ve analizleme ile ilgili fayda ve mahzurlar vardr. En yaygn olarak
Parshall kanal kullanlmaktadr. Ancak son yllarda gelien yeni kanal tasarmlar, Parshall
kanallarnn montaj zorluklar ve tortulanma eilimi nedenleri ile daha fazla tercih edilmeye
balanmtr.

Bu blmde verilen hesaplama yntemleri ISO, ASTM ve USBR standartlarndan alnmtr
(10), (11), (12), (13). Bu bantlar teorik bantlarn deneysel gzlem sonularna gre
uyarlanmasyla oluturulmutur. Parshall kanallar iin batm ve batm olmayan artlar,
dikdrtgen, trapez ve U kanallar iin ise sadece batm olmayan artlar iin bantlar
verilmitir. Batm olmayan durum boaz ksmnda su seviyesindeki dn gzle fark
edildii durumdur.

Parshall(Venturi) kanal: Parshall kanal, bu tr savak kanallar arasnda en geni kullanml
olandr ve 1930larda tasarlanmasndan bu yana kanal lmlerinde standart olmutur.
Parshall kanalnn en nemli stnl yk kaybnn dk olmas ve kendi kendini
temizleme kapasitesidir. Parshall kanal blmden oluur: daralma blm, boaz ve
genileme blm. Serbest akl ve batm olmak zere iki tipi mevcuttur (ekil 2.3).
Parshall kanal boyutlandrmas ISO 9826(10) ve ASTM D1941 (1991)(11) standartlarnda
verildii gibi yaplmaldr.

Kanallar sv akn, kritik altndan sper kritik zelliine geirmek zere tasarlanmtr.
Parshall kanal durumunda ise bu gei boaz ksmnda daralma ve d ile salanr. Bu
dnm akmn kanal boaznda kritik bir derinlikten gemesine neden olur. Kritik derinlikte
enerji minimuma iner. Kritik derinlik ak hzna baldr ve hzn kesin yerinin tespit zorluu
nedeniyle bu derinliin lm fiziksel olarak ok zordur. Dier taraftan boaz ncesi
derinlik ktle korunumu nedeniyle kritik derinlik ile ilikilidir. Bu nedenle ak hz boaz
ncesi derinliin lm ile hesaplanr.

Serbest akl Parshall kanalnda debi hesab: Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama
gzle net olarak fark edilir. Yani boaz sonras su seviyesi, boaz ncesi su seviyesinden
belirgin derecede fark edilecek kadar dk seviyededir.

37


2.3. Parshall kanalnn ematik grnm

Serbest akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
(2.15)

Burada;
Q : Hacimsel hz, debi, m
3
/saniye
h : Boaz ncesi derinlik, m
C : Parshall kanal sabiti, ampirik
n : Parshall kanal s sabiti, birimsiz
b : Boaz genilii, m

C ve n sabitleri ekil 2.4deki grafikten bulunabilir.

38

ekil 2.4. Parshall kanal sabitleri


Batm akl Parshall kanalnda debi hesab: Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama
gzle fark edilemeyecek, yani boaz sonras su seviyesinin, sramann fark edilemeyecei
kadar yksek olduu ak artlar hakimdir. Batm akl Parshall kanalnda debi aadaki
bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
- Q
e
(2.16)

Burada;
Q
e
: batmln debiyi azaltma pay, m
3
/sn

b < 3.05 m iin (2.16) bantsndaki Q
e
iin aadaki bant verilmektedir:

Q
e
= 0.07 b
0.815

(
(
(
(
(
(

+
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

h H
h H
h
h H
/
46 . 2
/
8 . 1
305 . 0
/ 14 . 3 57 . 4
8 . 0
(2.17)

Burada;
H : Boaz sonras llen su seviyesi, m, (sadece kanal batmsa gereklidir)
H/h : Batmlk oran, (b < 3.05 iin H/h > 0.6 veya b3.05 iin H/h>0.8 ise kanal
batmtr)

b 3.05 m iin Q
e
:

Q
e
= C
s
Q
3
(2.18)

39
C
s
= (0.3281) b (2.19)


Burada;
Q
3
: Q
e
yi hesaplamak iin ak faktr, m
3
/sn ( b3.05 iin).

Batm Parshall kanal iin C ve n sabitleri ekil 2.4deki grafikten, Q
3
, ise H/hnn ve hnn
fonksiyonu olarak ekil 2.5deki grafikten bulunabilir.


ekil 2.5 Genilii 3.05 mden byk batm Parshall kanal iin Q
3
sabiti


Dikdrtgen kanal: Dikdrtgen en kesitli kanaln ematik grnm ekil 2.6da verilmitir.
Hesaplamalarn sras aadaki gibidir (ISO 4359 1983):


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
b
L
C
d
= (2.20)

A = B (P+h) (2.21)


A
C bhC
C
d v
v
3 3
2
1
3 / 2
= buradan C
v
bulunur. (2.22)


g
h
C bC Q
v d
2 / 3
) (
3
2
= , (2.23)


A
Q
V = , (2.24)
40

gh
V
F = (2.25)

C
v
sadece (h b C
d
/A<0.93) ise zlebilir.

Burada;
A : Daralma ksmnda enine kesit alan, m
2

b : Boaz ksm taban genilii, m
B : Daralma ksm taban genilii, m
C
d
: Dikdrtgen, trapez ve U kanallarda dearj katsays, birimsiz
C
v
: Dikdrtgen, trapez ve U kanallar iin daralma hz sabiti, birimsiz
F : Daralma kanal ak iin Froude says, birimsiz
F<1 yava veya kritik alt ak, F>1 hzl veya sper kritik ak
g : Yer ekimi ivmesi, 9.8066 m/sn
2

h : llen su seviyesi, m, eik varsa su yzeyi ve eik arasndaki
dikey mesafe
L : Boaz ksmnn uzunluu, m
P : Eik ykseklii, m
Q : Kanal boyunca ak hz, m
3
/sn
V : Daralma ksmnda hz, m/sn

Bu hesaplamalarn iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m b B, F 0.5, h/b 3
(bh)/[B(P+h)] 0.7, h/L 0.5 h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)





41



ekil 2.6 Trapez, dikdrtgen ve U kanaln ematik grnm



B b
Q
L
L
h
P
Hidrolik
atlama
B, b
1.0 1.0
M, m M, m
Trapez kanal
L
B
Q
b
L
h
P
Hidrolik
atlama
Dikdrtgen kanal
L
B
Q
b
h
P
Hidrolik
atlama
U kanal
L
D, d
42
Yamuk (trapez) kesitli kanal: Trapez kanalda hesaplamalarn sras aadaki gibidir (ISO
4359, 1983):

m m k + =
2
1 (2.26)


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
b
kL
C
d
= (2.27)

A = (P+h)[ B + M (P+h)] (2.28)

T = B + 2M (P + h) (2.29)


H = h alnr, Cs ise ekil 2.7deki grafikten bulunur. Bu grafik 0.02 < mH/b < 5 aralnda
geerlidir.



ekil 2.7 Trapez kanalda C
s
nin bulunmas (0.02 < mH/b < 5)



A
C bhC
C
s v
v
3 3
2
1
3 / 2
= (2.30)

bu bantda C
v
bulunur. Daha sonra,

g
h
C C bC Q
v s d
2 / 3
) (
3
2
= (2.31)


A
Q
V = (2.32)

gA
T
V F = (2.33)


43
Burada;
H :Toplam su seviyesi, m, H = h C
v
2/3

K : Trapez kanal hesaplarnda kullanlan bir sabit, boyutsuz,
m : Trapez kanal boaz ksm eimi, (yatay/dikey)
M : Trapez kanal daralma ksm eimi, (yatay/dikey)
T : Daralma ksm tavan genilii, m.

C
v
sadece h b C
s
/A < 0.93 ise hesaplanabilir. C
s
ve C
v
H ve hnn fonksiyonu olduundan H =
h C
v
2/3
, C
s
, C
v
, ve Q tekrardan hesaplanmaldr. ISO 4359 Q yu defa hesaplamay
nermektedir. Ancak trapez kanal reticileri drdnc haneye kadar Qnun hesaplanmasna
devam edilmesini nermektedirler. Sonu olarak Qdan V ve F hesaplanr.

Bu hesaplamalarn iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m b < B, F 0.5, h/L 0.5
h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)

Dikdrtgen, trapez ve U kanallarda boaz ksmnda bir eik olduundan savak yk lm,
daralma blmnn dibinden deil, eiin tepesinden yaplr.

U kanal:

Bu tip savak kanallaryla debi lm ve hesab aadaki gibidir.


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
d
L
C
d
= (2.34)

( P+h ) < D/2, ise:

] [
) ( 2
1
D
h P D
Cos
+
=

(2.35)

) cos sin (
4
2
=
D
A (2.36)

) )( ( 2 h P D h P T + = (2.37)

( P+h ) D/2, ise:

) (
2 8
2
D
h P D
D
A + +

=

(2.38)

T=D

H=h kabul edilir ve ekil 2.8deki grafikten C
u
bulunur. Bu grafik 0.1<H/d<3 iin geerlidir.
Daha sonra aada verilen (2.39) bantsndan C
v
bulunur:

44

A
C dhC
C
u v
v
3 3
2
1
3 / 2
= (2.39)

g
h
C C dC Q
v u d
2 / 3
) (
3
2
= (2.40)


A
Q
V = (2.41)


gA
T
V F = (2.42)

Bu hesaplamalar iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m d/D F 0.5, h/L 0.5
h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)



ekil 2.8 U kanallarnda C
u
nun bulunmas


C
v
sadece h d C
u
/A < 0.93 ise hesaplanabilir. C
u
ve C
v
, H ve hnn fonksiyonu olduundan H
= h C
v
2/3
, C
u
, C
v
, ve Q tekrardan hesaplanmaldr. ISO 4359 Qyu defa hesaplamay
nermektedir. Ancak U kanal reticileri drdnc haneye kadar doruluk salanana kadar
Qnun hesaplanmasna devam edilmesini nermektedirler. Sonu olarak Qdan V ve F
hesaplanr.

2.1.2.2.2. Savaklar

Savaklar ak kanallarda debi lmnde kullanlrlar. Bu blmde uygulamada en yaygn
olarak kullanlan dikdrtgen, V, trapez savaklarla ilgili bantlar verilmitir.

Dikdrtgen savak: Dikdrtgen savaklarda temel prensip, debinin su derinliiyle (h, ekil
2.9da savak yk) dorudan ilikili olmasdr. Dikdrtgen savaklar, bastrlm, ksmen
daraltlm veya tamamen daraltlm olabilirler. Bastrlm dikdrtgen savaklarda
45
daralma yoktur, bu savaklarda (b) = (B)dir. Dier bir deyile entik yoktur, savak
dmdzdr. Tamamen daraltlm savaklarda, (B-b) > 4h
max
(h
max
savakta beklenen en
yksek su seviyesidir) (13). Ksmen daraltlm savakta ise 0 < (B-b) < 4h
max
dr. Savaklarda
daraltma, su aknn savaa doru sktrlmas amacyla yaplr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) bastrlm, ksmen daraltlm veya tamamen
daraltlm dikdrtgen savaklar iin Kindsvater-Carter denklemini (13) nermektedirler (14),
(15), (16):

Q = C
e

2 / 3
) )( ( 2
3
2
h b
K h K b g + + (2.43)

Burada;
Q : debi, m
3
/sn
C
e
: dearj katsays, boyutsuz
g : yerekimi ivmesi, m/sn
2

b : entik genilii, m
h : su seviyesi, metre
K
b
ve K
h
: viskozite ve yzey geriliminin etkisi, m

(b+K
b
) toplam etkin genilik, (h+K
h
) toplam ise etkin savak yk olarak adlandrlr.
g=9.8066 m/sn
2
,
K
h
=

0.001 mdir. C
e
, b/B ve h/Pnin fonksiyonu; K
b
, b/Bnin fonksiyonudur.
ekil 2.10da ISO (15) ve LMNO (9)un eitli b/B deerlerinde h/P ye kar C
e
grafii
verilmitir. Nmerik zmler iin eitli b/B oranlarnda K
b
deerleri ise ekil 2.11de
verilmitir.

46



ekil 2.9. Dikdrtgen, V ve trapez savaklarn ematik grnm


47


ekil 2.10. Dikdrtgen savaklarda debi katsays


nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas (15):

h, savak ncesi, savaktan maksimum savak yknn 4-5 kat uzaklkta llmelidir,
Savan kalnl nemli deildir, ancak eiin suyun getii blmnn kalnl
nemlidir ve 1-2 mmyi gememelidir.
Savak sonras su yzeyi, kretin (savak entii taban) en az 6 cm altnda olmaldr
(13),
llen su seviyesi, h 0.03 m olmaldr,
P, savak ncesi kretten itibaren llmeli ve P 0.1 m. olmaldr (0.1-10000m),
entik genilii b 0.15m, ve savak genilii B 0.15m (0.15-10000) olmaldr,
0 < b/B 1 ve 0 < h/P 2.5 olmaldr,
b < B (daraltlm savaklarda) ise (B-b) 0.2 m olmaldr.


ekil 2.11. Dikdrtgen savaklarda K
b
katsays

48
gen (V- entikli) savak: gen savaklarda temel prensip, dearjn genin tabanndan
itibaren su ykseklii ile orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr
(ekil 2.9). gen savaklarda dearjdaki kk deiimler derinlikte byk deiimlere neden
olduundan dikdrtgen savaklara kyasla daha hassas savak yk lmlerine olanak tanr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) gen savaklar iin Kindsvater-Carter
denklemini nermektedirler (14), (15), (16):

Q = 76.98 C tan (/2) (h+k)
5/2
(2.44)

Burada;
Q : Debi, m
3
/sn
C : Dearj katsays, boyutsuz
: entik as, derece
h : Savak yk, m
k : Su seviyesi dzeltme faktr, m

C ve knn aya kar izilmi grafii ekil 2.12deki grafikte verilmitir. Otomatik
hesaplamalar iin gelitirilmi olan C ve k denklemleri 2.45 ve 2.46da verilmitir (9):



ekil 2.12. gen savaklarda C ve k sabitleri

C = 0.607165052-0.000874466963 + 6.10393334x10
-6

2
(2.45)

k (m) = 4.41655x10
-3
1.03495x10
-4
+ 1.00529x10
-6

2

-3.23745x10
-9

3
(2.46)

nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas (15):

h, savak ncesi savaktan 4h uzaklkta llmelidir.
Savan kalnl nemli deildir, ancak suyun eiin V ksmndan getii blmnn
kalnl nemlidir ve V ksmnn kalnl 0.8-2 mm aralnda olmaldr.
Savak sonras su yzeyi, Vnin alt ksmndan en az 6 cm aada olmaldr (bylece
suyun serbest ak salanr).
49
Bantlar h < 38cm ve h/P < 2,4 iin gelitirilmitir.
Bantlar tam daraltlm gen savaklar iin gelitirilmitir (h/B 0.2 olmaldr).
Daralma blm ortalama genilii (B) > 91 cm olmaldr.
V nin taban savak ncesinin dibinden en az 45 cm yukarda olmaldr.

Eer savak yukarda belirtilen artlarn bazlarn karlamyorsa sz konusu savak ksmen
daraltlm gen savak olabilir. Bu durumda h/B 0,4 olmas; Vnin tabannn savak
ncesinde dipten 10 cm yukarda olmas; daralma blmnn 61 cm geniliinde olmas;
h<38 cm yerine 61 cmye kadar olabilmesi yeterlidir. Bu durumda C iin farkl grafik vardr
(13).

Trapez (Cipoletti) savaklar: Trapez savaklarda temel prensip, dearjn su ykseklii (h) ile
orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr (ekil 2.9). Trapez savaklarda
yan eimler dik/paralel = 4:1dir. Trapez savaklar tam daraltlm olarak kabul edilirler.
Dearj katsays C = 3.367 olup, dikdrtgen savaklar gibi L veya Pye bal deildir. U
savaklar iin USBR (1997) u banty nermektedir (13):

Q = 65.6 L h
3/2
(2.47)

Burada;
Q : debi,m
3
/sn
L : savak uzunluu, m
h : su seviyesi, m

L, su yzeyi boyunca deil, savan dibi boyunca llr.

nerilen montaj artlar ve uygulama (13):

Yanal yzlerin eimi dik/paralel = 4:1 olmaldr.
H, savak ncesi savaktan en az 4h uzaklkta llmelidir.
Savan alma blmnde kalnl 0.8-2 mm arasnda olmaldr.
Savak sonras su yzeyi trapezin alt ksmndan en az 6 cm aada olmaldr.
llen su seviyesi h> 6cm ve h< L/3 olmaldr.
P, kanal ncesi kanal dibinden llr ve P>2h
max
(h
max
=maksimum beklenen su
seviyesi) olmaldr.
b, kanaln yanlarndan llr ve b > 2h
max
olmaldr.

2.1.2.3 z Madde Enjeksiyonu Yntemi ile Debi lm

Trblansl aklarda, ok yksek veya dk hzlarda akan suda fazla kat madde hareketi
olmas gibi durumlarda debi ani veya srekli enjeksiyon yntemleri ile llr.

Ani enjeksiyon yntemi: Akan suya bir kesitten ani olarak bir iz maddesi (kimyasal tuz,
floresan madde veya zararsz bir radyoaktif madde) katlr. Ayn hat zerinde baka bir kesitte
bu iz maddesinin konsantrasyonunun zamanla deiimi llr. Suya ilave edilen maddenin
hacmi V
1
, iindeki izleyici konsantrasyonu C
1
, iz maddesi konulmadan nceki konsantrasyon
C
o
ise, hat zerindeki kesitte zamana gre llen konsantrasyon deiimi C(t) olduuna gre
akarsuyun debisi ktle korunumu prensibinden (2.48) forml ile hesaplanr.

50

0
0
1 1
) ( t C C
C V
Q

= (2.48)

Konsantrasyon deiiminin yeterli hassasiyetle llmesi zor olduundan bu yntemin
uygulanmasnda zorluklarla karlalr.

Srekli enjeksiyon yntemi: Bu yntemde iz maddesi enjeksiyonu srekli olarak yaplr.
Enjeksiyon sresi hattaki lm istasyonunda llen izleyici konsantrasyonunun sabit bir C
2

deerine erimesine olanak verecek kadar uzun olmaldr. Akan suya birim zamanda katlan
kimyasal hacmi Q
1
, zeltideki izleyici konsantrasyonu C
1
olduuna gre yine ktle
korunumu prensibinden akan suyun debisi hesaplanr (2.49).

QC
0
+ Q
1
C
1
= (Q+Q
1
) C
2

Balangtaki iz maddesi konsantrasyonu C
0
= kabul edilerek:


1
2
1
1
0 2
2 1
) 1 ( Q
C
C
Q
C C
C C
Q =

= (2.49)

Bu yntemin uygulamas daha kolaydr.

Bu yntemler kullanlrken iki kesit arasndaki uzakln iz maddesinin tam olarak karmasn
salamaya yetecek kadar uzun olmasna dikkat etmek gerekir. Yanal dorultuda karma
dey dorultudaki karmaya gre daha yava olduundan enjeksiyonun kesitin eitli
noktalarnda birden yaplmas daha uygundur.

2.1.2.4 Yzgelerle Debi lm

Daha basit bir hz lme yntemi de akm tarafndan srklenen yzgelerin belli bir yolu
almalar iin geen zamann llmesi ile gerekleir. Bu yntemin kullanlabilmesi iin akan
suda yeterli uzunlukta (en az kesit geniliinin 5 kat) dz bir para bulunmaldr (17). Su
yznde hareket eden bir yzge kullanlyorsa ortalama hz bulmak iin yzgecin hz 0,8-
0,9 gibi bir katsay ile arplr. Akmn derinlii boyunca uzanan yzgelerle ortalama hz iin
daha gvenilir bir deer elde edilir. ok sayda yzge kullanlp sonularn ortalamas
alnarak daha salkl sonular elde edilebilir. Ancak genellikle yzgelerle elde edilen
sonular ok hassas deildir. Takn vb. gibi sebeplerle dier yntemlerin kullanlamad
zel durumlarda bu yntem kullanlr.











51
KAYNAKLAR
(1) Wastewater Engineering, Treatment Disposal Reuse,Metcalf & Eddy. McGraw-Hill
International Editions. Third edition.

(2) , Syed R. Kasm, 1985, Wastewater Treatment Plants, Treatment, Design, and Operation
CBS Publishing Japan Ltd.

(3) American Society of Mechanical Engineers ASME FED 01-Jan-1971. Fluid Meters, Their
Theory and Application- Sixth Edition.

(4) Robert H. Perry, Don W. Gren, 1997, Perrys Chemical Engineers Handbook, seventh
edition, , McGraw-Hill International Editions.

(5) American Society of Mechanical Engineers (ASME). 2001. Measurement of fluid flow
using small bore precision meters. ASME MFC-14M-2001.

(6) International Organization of Standards (ISO 1991). Measurement of fluid flow by means
of pressure differential devices, Part 1: Orifis plates, nozzles, venturi tubes inserted in circular
cross-section running full. Reference number: ISO 5167-1:1991(E).

(7) Engineering Data Book. Gas Processors Suppliers Association. Tulsa, Oklahoma 74103,
ninth edition, 1972, revised, 1976.

(8) UNIMAG Electromagnetic closed pipe flow meter. Application Guide, ISCO.

(9) LMNO Engineering, Research, and Software, Ltd. 2002.

(10) International Organization of Standards (ISO 9826). 1992. Measurement of liquid flow in
open channels- Parshall and SANIIRI flumes.

(11) American Society for Testing and Materials (ASTM D1941-91). 1991. Standard test
method for open channel flow measurement of water with the Parshall flume.

(12) International Organization of Standards (ISO 4359). 1999. Technical Corrigendum 1 for:
Liquid flow measurement in open channels-Rectangular, trapezoidal, and U-shaped flumes.
Reference number: ISO 4359: 1983/Cor.1:1999(E).

(13) USBR. 1997. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. Water
measurement Manual. 1997. 3ed.

(14) Kindsvater, C.E. and R.W.Carter. 1959. Discharge characteristics of rectangular thin-
plate weirs. Transactions, American Society of Civil Engineers. Vol.24. Paper No. 3001.

(15) International Organization of Standards ISO (1980) ISO 1438/1-1980(E). Water flow
measurement in open channels using weirs and venture flumes-Part 1: Thin plate weirs. 1980.

(16) American Society for Testing and Materials (ASTM (1993). ASTM D5242. Standard test
method for open channel flow measurement of water with thin-plate weirs.1993.

(17) Mehmetik Bayazt, 1995, Hidroloji, T naat Fakltesi Matbaas.
52
3. BORULAMA VE HDROLK HESAPLAR

Basnl ortamda suyun iletilmesini salayan atmosfere kapal yaplara borulu sistemler denir.
Normal artlar altnda suyu ksmen dolu olarak geiren yaplar ise ak kanallardr. Boru ve
ak kanallarda cereyan eden akmlarda ayn hidrolik prensipler geerlidir, dolaysyla her iki
akma ait hidrolik problemlerinin zmnde ayn temel formller kullanlr. Artma tesisi
tasarm projesinde, artma niteleri, balant borular ve dier detaylar yerletirildikten sonra
boru hatt boyunca srtnme kayplar ve artma nitelerindeki yk kayplar hesaplanr.
Hidrolik profil, artma tesisindeki hidrolik seviye hattnn su yzeyi profili grafik olarak
gsterilmesidir. Proje zerinde artma nitesi ve borularn, suyun cazibe ile akabilmesini
salamak zere gerekli hidrolik eimi vermek zere konumlar belirlenir.

Atksu artma tesisi planlanrken balang noktas arazi topografyasna gre seilir. Yeterli
eim varsa giri yaplarndaki kayplar hesaplanr, aa mansaba doru hareket edilerek
uygun noktalarda hidrolik tahkikler yaplr. Yeterli eim yoksa projelendirmeye dearj noktas
tarafndan mansaptan balanr ve ters istikamette yukarya (memba) doru klr. Yk
kayplar hesaplanarak kontrol noktalarnn kotlar tespit edilir. Kontrol noktas olarak alc
sudaki yksek su seviyesi seilerek hesaplamalar kaynaa doru ilerletilir veya artma
tesisinin orta noktasndan her iki tarafa doru hidrolik profil kartlr. Yeterli hidrolik eim
verilmediinde birok iletme problemi doabilir, hatta pik yklemede kontrol d tamalar
yaanabilir (1), (2).

3.1. Tanmlar

Laminer akm: Akkann her tanecii sabit hzda, boru eksenine paralel hareket ederek boru
ierisinde dzgn bir akmn olumasn salar. (Re<2000).

Trblansl akm: Akkann her tanecii farkl hz ve ynde geliigzel hareket eder ve
girdap oluur. Bu nedenle boru kesitinde dzgn olmayan bir akmn olumasna sebebiyet
verirler. Akm artlarnn belirlenmesinde Reynolds (Re) saysnn bykl nemli bir
parametredir (Re>2000). Re, 2000e ok yaknsa sistem karasz olup, Laminer ve trblansl
ak arasnda salnr.


v
VD
R
e
= (3.1)

Burada;
V : akkann boru iindeki ortalama hz, m/sn
D : borunun i ap, m
v : akkann kinematik viskozitesi, m
2
/sn (suyun eitli scaklklardaki kinematik
viskozitesi Tablo 3.1de verilmitir)

Hidrolik yarap (R): Dolu olarak su geiren d ap ve r yarapndaki daire kesitli bir boruda
r/2 veya d/4 alnr.

Islak kesit (S): Akkann dorudan temas ettii boru kesiti.

Islak evre (P): Akkann temas ettii kanal veya boru duvar, slak kesitin evresini
oluturur. (Tam dolu olmayan kanal veya borudaki aklarda slak evre tanmna hava ile
temas eden kesit girmez.)
53


Tablo 3.1. Suyun farkl scaklklarda kinematik viskozitesi (3)



3.2. Borulama

Artma tesisinde bir niteden dierine akn salanabilmesi iin kanal, boru ve dier
detaylarn yerlerinin ayarlanmas nemlidir. Borulama projesinin hazrlanmasnda temel
unsur sz konusudur:

Montaj ve iletmeye uygunluk,
Bakm iin kolay eriilebilirlik,
leride muhtemel balant veya yeni hatlarn ilave edilebilmesi.

3.2.1. Hidrolik Profil

Hidrolik profil atk suyun dearj edilecei noktaya gre belirlenir. Bir tesiste hidrolik profil
hazrlanmasnda gz nnde bulundurulmas gereken temel prensipler unlardr (4):

Hidrolik profil, pik ve ortalama tasarm debisi ile minimum balang debisi iin
hazrlanr.
Hidrolik profil, genellikle tesis iindeki tm ana su hatlar iin hazrlanr.
Artma tesisindeki toplam yk kayb, artma niteleri, balant borular ve dier detay
ksmlardaki yk kayplarnn toplamdr.
Artma nitesindeki yk kayplar unlardr:

a. Atksu giri yaplarndaki yk kayplar,
b. Atksu k yaplarndaki yk kayplar,
c. nitedeki yk kayplar,
d. Dier kayplar.

Artma tesisinde en byk yk kayb, pik tasarm debisi artlarnda, en byk nite servis d
kaldnda, geri devirli durumda oluur. eitli artma birimlerindeki yaklak yk kayplar
Tablo 3.2 de verilmitir.





Scaklk
o
C

Kinematik viskozite cSt

0 1.79
10 1.31
20 1.01
30 0.804
40 0.661
50 0.556
60 0.477
54
Tablo 3.2. Artma birimlerindeki yk kayplar
Artma birimi

Toplam yk kayb (m)
Izgara

0,02-0,3
Kum tutucu
Havalandrmal kum tutucular 0,5 - 1,2
Hz kontroll kum tutucular

1,0 - 2,5
n ktrme Havuzu

0,5 - 1,0
Havalandrma Havuzu

0,3 - 0,8
Damlatmal filtre
Dk hzl ve dozlama tertibat 3,0 - 6,0
Yksek hzl, tek kademeli 2,0 - 5,0
kinci (son) ktrme Havuzu

0,5 - 1,0
Klorlama nitesi

0,2 - 2,5

Balant borular ve kanallardaki toplam kayp aadakilerin toplamdr:

a. Giri yk kayb,
b. k yk kayb,
c. Daralma ve genileme yk kayb,
d. Srtnme (srekli) yk kayb,
e. Dirsek, ara balantlar, kapak, vana ve metrelerdeki yk kayb,
f. Savak ve dier hidrolik kontroller iin gereken yk,
g. Serbest dme iin gereken (yk),
h. Artma tesisinin ilerideki genileme ihtimaline kar braklan yk.

Boru ve mecralarn balant yerlerinde svnn ak hz, katlarn kmesine meydan
vermeyecek seviyede tutulur. Pik tasarm koullarnda minimum 0,6 m/sn hz
yeterlidir. Minimum balang akmnda ise 0,3 m/sn hz organik kat maddelerin
srklenmesi iin yeterli grlmektedir. Maksimum ve minimum debi oran ok
byk olduundan balang artlarnda (projenin ilk yllarnda) kendi kendini
temizleme hz salanamaz. Bu durumda temizleme ancak daha yksek ak
artlarnda salanabilir. Bu tr tasarmlarda temizlemenin skl dikkate alnmaldr.
Baz durumlarda katlar askda tutmak iin havalandrma uygulanr.

Ak kanal ve mecralarda yersel yk kayplar hz ykseklii (k.v
2
/2g) olarak
hesaplanr. Yersel yk kayplar Blm 3.3.1de izah edilmitir.

Basnl borularda srtnme kayplar Hazen-Williams veya Prandte-Colebrook
bantlar ile bulunabilir. Bu konu 3.3.1de izah edilmitir.

Kanallarda akm ykseklii ak artlarna baldr. Bu yzden ak kanallarda
derinlik, tasarm debi deerinde, su yzeyi hidrolik profilini temsil edecek seviyede
55
tutulur. Ak kanallarda ak dzenli veya dzensiz olabilir. Kesiti, debisi ve hz sabit
olan kanallarda ak dzgn olur. Kanal tasarmnda genellikle pik tasarm deerinde
akn dzgn olduu varsaylr.

Kesit deiken veya kanala giren atksu debisi sabit deilse ak dzensiz olur. Bu
durumda srtnme forml geerli olmaz. Atksu artma tesislerinde gei aklar ve
dzensiz aklar iin yeterli tolerans salanr. Gei iin yk kayb genellikle enerji
denklemi kullanlarak hesaplanr.

Atksu artma tesislerinde kullanlan debi lme cihazlarnn ou yk kayb esas ile
alr. Hidrolik profil, debi lme cihazlar iin uygun yk kayb hesaplamalarn da
iermelidir.

Hidrolik profil hazrlanmasnda y ekseni, artma nitelerini ve su yzeyindeki
ykselmeleri gstermek zere zellikle deforme edilir. Tesiste optimum ykselmeyi
belirlemek ve hidrolik kontrolleri salamak zere toprak seviyesi de belirtilmelidir.

Boru hatlarnda srtnmeden kaynaklanan yk kayplar boru ap ile ters orantldr. Boru
ap bydke terfi iin gerekli enerji maliyeti der ancak bu durumda da boru hattnn
amortisman maliyeti ykselir. Bu iki giderin de minimum olaca ekonomik ap olarak
adlandrlan bir boru ap tanmlanmtr. Literatrde, ekonomik apn hesaplanmas iin
gelitirilmi formller bulunmaktadr (Vibert forml,3.2).

=
46 . 0 154 . 0
) ( 456 . 1 xQ
f
ne
x D (3.2)

Burada;
D : borunun ekonomik ap, m
n : gnlk pompa alma saati (24e blnm)
e : kWsaat fiyat (Fransz Frang cinsinden)
f : hattn birim boy maliyeti (Fransz Frang/m boru)
Q : debi, m
3
/sn

Bu formlde 1,456 says 50 ylda %8 ypranmay gstermektedir. Ancak bu deerler teorik
olup piyasada satlan ve ticari ap olarak tanmlanan deerlerle rtmez. Bu yzden
pratikte ekonomik apn hemen stnde bir boru ap seilir.

3.3. Yk Kayplarnn Hesaplanmas

Boru veya kanaln geniledii veya akmn dorultu deitirdii yerlerde hzn byklnn
ve dorultusunun deimesi nedeniyle enerji kayplar meydana gelir. Bunlar yersel (lokal)
enerji (yk) kayplardr. Srekli yk kayb ise boru hatt boyunca ak uzunluu ile orantl
olan yk kayplardr. Ak yolunun ksa olduu durumlarda yersel yk kayplar daha fazla
nem kazanr. Atksu artma tesislerinde boru ve kanallarn ou olduka ksa olduundan
yersel yk kayplarnn mertebesi nem kazanr. Enerji kayplar hesaplanrken yersel yk
kayplar genellikle ihmal edilir.

Bernoulli teoremi: Srtnmesiz ak artlarnda (ideal akkan hali), sktrlamayan
akkanlar iin akkan taneciinin potansiyel, basn ve hareket (kinetik) enerjisi toplam
56
sabittir. deal ak artlarnda akkann mekanik enerji korunumu Bernoulli denklemi ile ifade
edilebilir.

Akkan taneciinin arl , g, v ile ifade edilebilir, Bu durumda Bernoulli denklemindeki
enerji ifadeleri (5):

Potansiyel enerji = g v z / g v = z

Basn enerjisi = p v / g v = p / g

Kinetik enerji = ( v V
2
/2) / g v = V
2
/ 2g

Netice olarak Bernoulli denklemi:

z + p/ g + V
2
/ 2g = C (3.3)

olur. Burada,
: akkann younluu, kg/m
3

g : yerekimi ivmesi, m/sn
2

v : akkann hacmi, m
3

z : akkann referans yatay bir dzleme gre konumu, m
p : akkan taneciine uygulanan basn, pascal (Newton/m
2
)
V : akkan taneciin hz, m/sn
C : sabit

Bir akta akkan taneciinin P gibi bir noktaya p/ g kadar ykseltildiini dnrsek, P
noktasnn koordinat basn yksekliini, P noktasnn konumu ise hidrolik gradyan ifade
eder. Akkan taneciini P noktasndan C noktasna V
2
/2g deeri kadar ykselttiimizde C
noktasnn konumu akn enerji izgisini belirler.

deal ak artlarnda, dier bir deyile srtnmesiz ortamda, C noktasnn konumu sabit olup
enerji izgisi yatay durumdadr. Gerek ak artlarnda, srtnmenin sebep olduu enerji
kayb nedeniyle, akkan iinde ve ak istikametinde farkl iki nokta arasndaki enerji izgisi
azalan bir eilim gsterir. Bu durumda iki noktadaki enerji izgisi arasndaki seviye fark yk
kayb olarak tanmlanr.

3.3.1. Dairesel Kesitli Hatlarda Yersel Yk Kayplarnn Hesaplanmas

Dairesel kesitli hatlardaki ak artlarnda yersel yk kayb hesaplamalarnda (3.4) forml
kullanlmaktadr. Bu forml, hattn herhangi bir noktasnda mevcut genileme ve daralma ile
vana, dirsek ve benzeri balantlarn olmas durumunda, bu noktadaki basn kayb hesabnda
kullanlr. Bu balantlarn cinsine ve niteliine bal olarak yerel yk kayb katsaylar (k)
deimekte olup k nn deeri yk kaybn etkiler.

h= k V
2
/2g (3.4)

Burada;
h : yerel yk kayb, metre akkan ykseklii
V : boru iinde ortalama akkan hz, m/sn
g : yerekimi ivmesi, m/s
2

57
k : boyutsuz sabit, sz konusu yerin tabiatna bal yk kayb katsays

Forml (3.4) borularn yaplara giri ve klarnda, boru daralma ve genilemelerinde, deiik
alardaki dirseklerde, boru hatt zerinde mevcut olabilecek muhtelif tip vana, T ve Y
balantlarnda akn sebep olduu yerel kayplarn hesaplamalarnda da kullanlr. Aada
deiik yap ve balantlarn sebep olduu yk kayb hesaplamalarnda kullanlan yk kayb
katsaylar (k) rneklerle verilmitir:


1. Byk tanklara boru balantsnda yk kayb katsays

IKI

a) Tanktan k-keskin a ile b)k borusu tankn iinden
(ieri giren ksm apn 1-2 kat)




k=0.5;
g
V
h
2
5 . 0
2
= k=1;
g
V
h
2
2
=





c) Yuvarlatlm k

k = 0.05 (bu ortalama bir deerdir,
k profilin yuvarlatlma ekline bal);


g
V
h
2
05 . 0
2
=
58

GR



k = 1 ;
g
V
h
2
2
=

2. Borularda dnlerde yk kayb katsays

a) geni al (yumuak) dn (9)



| | | |
180 2
85 . 1 13 . 0
5 . 3

r
d
k + = (3.5)

Burada;
k : yk kayb katsays,
g
V
k h
2

2
=
r : kvrmn yarap, m
d : borunun i ap, m
: a, derece

k, 3.5 bantsndan bulunabilir. Ayrca Tablo 3.3de r, d ve nn fonksiyonu olarak
verilmitir.







d

59
Tablo 3.3. Borularda geni al dnlerde eitli r, d ve deerlerinde yk kayb katsays

r/d

(
o
)

1

1,5

2

2,5
11
o
25 0,037 0,021 0,018 0,017
22
o
5 0,074 0,043 0,036 0,034
30 0,098 0,057 0,048 0,046
45 0,147 0,085 0,073 0,069
90 0,294 0,170 0,145 0,138
180 0,588 0,341 0,291 0,275


b) keskin dn





17 . 2 6
610 . 67

= k (3.6)

k, (3.6) bantsndan bulunabilir (9). k yk kayb katsays, eitli alar iin Tablo 3.4de
verilmitir.


Tablo 3.4. Borulardaki keskin dnlerde eitli deerlerinde k yk kayb katsays
(
o
) 22,5 30 45 60 90
K 0,07 0,11 0,24 0,47 1,13












60
3. T (Dz boru ile ayn apta 90
o
keskin al) balantlarnda yk kayb
katsays

a) gidi istikametinde dallanma




g
V
k h
t
2

2
= (3.7)

k ve hn, dz borunun (k
r
ve h
r
) veya dallanm ksmn (k
b
ve h
b
) dikkate alnm
olmasna gre ikier deeri vardr.

Burada;
V
t
: giri akm hz, m/sn
k
r
ve

k
b
, Tablo 3.5 de Q
t
ve Q
b
nin fonksiyonu olarak verilmitir
Q
t
: toplam giri akm debisi, m
3
/sn
Q
b
: dallanm ksmdaki debi, m
3
/sn


Tablo 3.5. Gidi istikametinde dallanma olan T balantlarnda Q
t
ve Q
b
ya gre k
r
ve

k
b
,
deerleri.
t
b
Q
Q

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
k
r
0.04 -0.08 -0.05 0.07 0.21 0.35
k
b
0.95 0.88 0.89 0.95 1.10 1.28










Q
t

Q
b

Q
r
=Q
t
-Q
b

61
b) Giri akmna balant


g
V
k h
t
2

2
= (3.8)

k ve hn, dz borunun (k
r
ve h
r
) veya giri ksmn (k
b
ve h
b
) dikkate alnm olmasna
gre ikier deerleri vardr.

Burada;
V
t
: birleimden sonraki akmn hz, m/sn
k
r
ve

k
b
, Tablo 3.6 da Q
t
ve Q
b
nin fonksiyonu olarak verilmitir
Q
t
: toplam birleimden sonraki akmn debisi, m
3
/sn
Q
b
: dallanm ksmdaki (yan giri) debi, m
3
/sn


Tablo 3.6. Giri akmna balant olan T balantlarnda Q
t
ve Q
b
ya gre k
r
ve

k
b
, deerleri

t
b
Q
Q

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
k
r
0.04 0.17 0.30 0.41 0.51 0.60
k
b
-1.12 -0.40 0.08 0.47 0.72 0.91


4. Konikliklerde (Redksiyon) yk kayb katsays


a) Daralan koniklik




Daralan konikliklerde yk kayb ihmal edilebilir.


Q
b

Q
t
=Q
r
+Q
b

Q
r

62
b) Alan koniklik



1. Genileme as 10
o


g
V
k h
2

2
1
= (3.9)

k, aadaki bantdan bulunabilir:

| | | |
2
2
2
1 25 . 1
1 . ) 2 / ( 2 . 3
D
D
tg k = (3.10)

Burada;
V
1
: genilemeden nceki ortalama hz, m/sn
D
1
: genileme ncesi borunun i ap, m
D
2
: genileme sonras borunun i ap, m


2. Genileme as > 10
o


Yk kayb aada ani genilemeler iin verilen bant ile bulunur (3.11).


5. apta ani deiimlerde yk kayb katsays

a) ani daralma




g
V
k h
2

2
2
= (3.11)

Burada;
V
2
: skma sonras ortalama hz, m/sn
D
1
: skma ncesi borunun i ap, m
D
2
: skma sonras borunun i ap, m
D
1
D
2
2

D
1

D
2
63

k katsays, (D
2
/D
1
)
2
oranna bal olarak Tablo 3.7den belirlenebilir. zel hal iin (tanktan
boruya giri halinde)
(
(

=
|
|
.
|

\
|
0
2
1
2
D
D
k = 0.5 alnr.

Tablo 3.7. k katsaysnn (D
2
/D
1
)
2
oranna bal olarak belirlenmesi (8)


(D
2
/D
1
)
2


0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1.0
k

0.5 0.46 0.41 0.36 0.30 0.24 0.18 0.12 0.06 0.02 0


b) ani genileme



g
V
k h
2

2
1
= (3.12)

| | | |
2
2
2
1
1
D
D
k = (3.13)

Burada;
V
1
: genileme ncesi ortalama hz, m/sn
D
1
: genileme ncesi borunun i ap, m
D
2
: genileme sonras borunun i ap, m

Bunlarn dnda hesaplamalarda gerekli olabilecek ksmi yk kayb katsaylar Tablo 3.7de
verilmitir.

3.3.2. Tam Dolu Borularda Yk Kayplar

Dolu borularda yk kayplarnn hesaplar iin ampirik formller kullanlmaktadr.
Colebrook-White forml her trl akkana uygulanabilirlii nedeniyle birok ampirik
formle tercih edilir olmutur. Ancak kompleks matematiksel yaps dolays ile edeer baz
ampirik formller hala kullanlmaktadr.

1. Darcy-Weisbach forml

Bu eitlik ayn zamanda Darcy-Weisbach forml olarak da bilinir. Ana iletim hatlarnda yk
kayb hesabnda kullanlr:
D
2

D1

64

gD
V
J
2
2

= (3.14)


Tablo 3.8 Baz ara elemanlarda yk kayb katsaylar.
Ekipman

k
Baca 0,05
Terminal baca 1
Tam ak srgl vanalar 0,19
kapal srgl vanalar 1,15
si kapal srgl vanalar 5,6
kapal srgl vanalar 24,0
Tam ak kelebek vanalar 0,3
20
o
kapal kelebek vanalar 1,4
40
o
kapal kelebek vanalar 10
60
o
kapal kelebek vanalar 94
Salnml ek vanalar 0,6 - 2,3
Salnml tam ak ek vanalar 2,5
Diyafram vanalar, tam ak 2,3


Burada;
J : yk kayb, (m su stunu/m boru boyu), boyutsuz
: yk kayb katsays (srtnme katsays), boyutsuz
D : boru i ap, m
g : yerekimi ivmesi, m/sn
2



2. Manning-Strickler forml

Ksmen dolu boru hatlarndaki (ve ak kanallarda) yk kayplar iin:


2 / 1 3 / 2
1
J R
n
V = (3.15)

Tam dolu borularda yk kayb forml:


3 / 4 _ 2
) ( 35 . 6 = D nV J (3.16)



65
Burada;
n : Manning formlnde przllk katsays, boyutsuz
V : ilgili blmdeki ortalama sv ak hz, m/sn
R : hidrolik yarap, (S/P), m
S : slak kesit, m
2

P : slak evre, m

Muhtelif borular iin n deerleri Tablo 3.8 de verilmitir.

Tablo 3.9 Muhtelif borular iin Manning forml n katsays deerleri (6)
Boru cinsi N
PVC-PRV 0,009 - 0,013
Yeni kaplanm demir 0,010 - 0,013
Eski kaplanm demir 0,015
Beton boru 0,012 - 0,015
Kaplanm elik 0,012


3. Hazen-Williams forml

Hazen-Williams forml de yk kayb hesaplarnda ska kullanlr. Bu formlde yk kayb,
yk kayb katsaysnn (C
wh
)nin fonksiyonu olarak tanmlanr. C
wh
, borunun ap ve i
yzeyinin przllne gre deiir. Temel bant:


54 . 0 63 . 0
849 . 0 J R C V
wh
= (3.17)

Tam dolu borularda ise:


167 . 1 _ 852 . 1
. 824 . 6 ) ( D
C
V
J
wh
= (3.18)

Burada;
C
wh
: Hazen-William formlnde przllk katsays, boyutsuz
Re : Reynolds katsays (Re=VD/), boyutsuz
: kinematik viskozite, m
2
/sn

Muhtelif borular iin C
wh
deerleri Tablo 3.10 da verilmitir.

Tablo 3.10. Muhtelif borular iin Hazen-Williams forml C
wh

katsays deerleri
Boru cinsi C
wh

PVC-PRV 140-150
Kaplanm elik, yeni 135-150
Kaplanm elik, eski 80-120
Beton, asbest, kaplanm elik 130-150


66
Hazen-Williams forml trblansl ak artlarnda (Re2000) her trl sv ve gaz
akkanlarna uygulanabilir. Dier yandan, yksek miktarda sspansiyon ieren sv
akkanlarn yk kayplarnn hesaplanmas iin uygun deildir.

4. Colebrook-White forml

) (
1
Re
51 . 2
. 71 . 3
log 2
1
10

+ =
D
k
(3.19)

Burada;
k : Edeer przllk katsays, metre

Przllk katsays (k) deerinin seilmesi ile Colebrook formlnden katsaysnn hesab
mmkn olmakta ve Darcy formlnden (3.12), J yk kayb belli ak artlarnda
hesaplanabilmektedir. Tablo 3.11de eitli przllk katsaylar (k=0,03 mm ve k=0,10
mm) ve D deerleri iin Colebrook forml kullanlarak bulunan yk kayplar verilmitir. Bu
tablo kinematik viskozitesi suyun kinematik viskozitesine ok yakn olan svlar iin hi hesap
yaplmadan kullanlabilir. Kinematik viskozitesi farkl olan akkanlar iin Colebrookun
formln zmeye gerek kalmadan hazr tablolar kullanmaya olanak salayan prosedr
aada verilmitir:

Colebrook formlnde, k ve Dnin belli deerleri iin, sadece V/ ye baldr.

f
: yk kayb bulunmas istenilen f svsnn kinematik viskozitesi, m
2
/sn

b
: kinematik viskozitesi 1.3x10
-6
ya ok yakn olan (Tablo 3.11in hazrland sv)
referans svsnn viskozitesi, m
2
/sn
V
f
: f svsnn sz konusu blmdeki ortalama hz, m/sn
V
b
: referans svnn hz, (V/ oran her iki svda ayn olacak ekilde)
J
f
: f svsnn yk kayb, (m sv/m boru)
J
b
: referans svnn V
b
hzndaki yk kayb, (m sv/m boru)

Eer;
V
f
/
f
= V
b
/
b
, her iki sv iin de deerleri eit olacaktr ve buradan:

V
b
= V
f
(
b
/
f
) elde edilir. (3.20)

V
b
ye tekabl eden J
b
tablodan (gerekirse interpolasyon ile) bulunur. Darcy forml her iki
sv iin yazlarak aadaki balant bulunur:

J
f
/J
b
=V
2
f
/V
2
b
=
2
b
/
2
f


Buradan;

J
f
= J
b
(
f
/
b
)
2
(3.21)





67
Tablo 3.11 Tam dolu borularda yk kayb (Colebrook forml kullanlarak hesaplanmtr)
(2), (7).
Q DN 40 DN 50 DN 60
J (m/km)
*
J (m/km)
*
J (m/km)
*

(l/sn)
k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn) k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn) k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn)
1,30 34,252 39,343 1,03 11,546 12,834 0,65
1,50 44,479 51,569 1,19 14,949 16,754 0,76 6,173 6,754 0,53
1,80 62,155 72,937 1,43 20,805 23,578 0,92 8,567 9,465 0,64
2,00 75,482 89,197 1,59 25,206 28,752 1,02 10,362 11,515 0,71
2,50 114,150 136,889 1,99 37,920 43,874 1,27 15,529 17,483 0,88
3,00 160,406 194,632 2,39 53,051 62,109 1,53 21,655 24,651 1,06
3,50 214,198 262,418 2,79 70,574 83,450 1,78 28,725 33,016 1,24
4,00 90,468 107,894 2,04 36,730 42,573 1,41
4,60 117,456 141,321 2,34 47,557 55,614 1,63
DN 65 DN 80 DN 100
2,60 11,289 12,597 0,78 4,121 4,48 0,52
4,00 24,781 28,377 1,21 8,978 9,984 0,8 3,039 3,289 0,51
4,60 32,050 37,023 1,39 11,581 12,981 0,92 3,911 4,261 0,59
5,00 37,385 43,413 1,51 13,487 15,191 0,99 4,547 4,975 0,64
6,00 52,421 61,575 1,81 18,842 21,455 1,19 6,331 6,993 0,76
6,60 62,600 73,971 1,99 22,456 25,719 1,31 7,531 8,362 0,84
7,00 69,866 82,859 2,11 25,032 28,772 1,39 8,385 9,341 0,89
9,80 131,412 159,041 2,95 46,742 54,849 1,95 15,547 17,660 1,25
13,00 79,354 94,716 2,59 26,230 30,302 1,66
DN 125 DN 150 DN 200
9,00 4,469 4,906 0,73 1,844 1,984 0,51
13,00 8,756 9,806 1,06 3,595 3,935 0,74
16,00 12,838 14,549 1,30 5,255 5,814 0,91 1,297 1,389 0,51
20,00 19,416 22,293 1,63 7,92 8,870 1,13 1,945 2,105 0,64
22,00 23,187 26,772 1,79 9,443 10,633 1,24 2,314 2,516 0,70
24,00 27,277 31,655 1,96 11,092 12,552 1,36 2,713 2,962 0,76
26,00 31,684 36,942 2,12 12,867 14,627 1,47 3,141 3,443 0,83
32,00 46,802 55,226 2,61 18,937 21,787 1,81 4,600 5,096 1,02
36,00 58,454 69,432 2,93 23,602 27,339 2,04 5,717 6,372 1,15
46,00 37,409 43,940 2,60 9,003 10,172 1,46
DN 250 DN 300 DN 350
46,00 3,013 3,310 0,94 1,238 1,334 0,65
56,00 4,331 4,807 1,14 1,776 1,930 0,79 0,838 0,897 0,58
70,00 6,550 7,358 1,43 2,677 2,942 0,99 1,261 1,363 0,73
90,00 10,467 11,922 1,83 4,262 4,744 1,27 2,002 2,189 0,94
110,00 15,253 17,565 2,24 6,192 6,965 1,56 2,902 3,204 1,14
130,00 20,899 24,285 2,65 8,46 9,604 1,84 3,957 4,406 1,35
140,00 24,043 28,049 2,85 9,721 11,080 1,98 4,542 5,078 1,46
160,00 12,495 14,343 2,26 5,828 6,561 1,66
DN 400 DN 450 DN 500
80,00 0,841 0,902 0,64 0,474 0,503 0,50
140,00 2,357 2,594 1,11 1,324 1,438 0,88 0,792 0,851 0,71
180,00 3,760 4,191 1,43 2,108 2,317 1,13 1,259 1,368 0,92
270,00 8,035 9,148 2,15 4,488 5,036 1,70 2,671 2,960 1,38
300,00 9,800 11,219 2,39 5,468 6,170 1,89 3,251 3,622 1,53
350,00 13,117 15,136 2,79 7,307 8,311 2,20 4,338 4,872 1,78
400,00 9,401 10,767 2,52 5,575 6,304 2,04
460,00 12,249 14,129 2,89 7,255 8,263 2,34
68
Q DN 600 DN 700 DN 800
J (m/km)
*
J (m/km)
*
J (m/km)
*

(l/sn)
k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn) k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn) k=0,03mm k=0,1mm V(m/sn)
160,00 0,417 0,443 0,57
230,00 0,812 0,875 0,81 0,383 0,407 0,60
300,00 1,327 1,449 1,06 0,625 0,671 0,78 0,326 0,346 0,60
350,00 1,768 1,943 1,24 0,830 0,898 0,91 0,433 0,462 0,70
460,00 2,944 3,281 1,63 1,379 1,510 1,20 0,717 0,774 0,92
560,00 4,259 4,794 1,98 1,990 2,201 1,46 1,033 1,125 1,11
660,00 5,805 6,589 2,33 2,707 3,018 1,71 1,403 1,540 1,31
760,00 7,581 8,666 2,69 3,529 3,962 1,97 1,826 2,019 1,51
900,00 4,855 5,497 2,34 2,507 2,795 1,79
DN 900 DN 1000 DN 1100
460,00 0,403 0,431 0,72 0,241 0,255 0,59
520,00 0,506 0,543 0,82 0,303 0,322 0,66 0,190 0,201 0,55
620,00 0,701 0,758 0,97 0,419 0,448 0,79 0,263 0,279 0,65
720,00 0,925 1,007 1,13 0,552 0,595 0,92 0,347 0,370 0,76
950,00 1,552 1,712 1,49 0,925 1,008 1,21 0,579 0,626 1,00
1200,00 2,406 2,685 1,89 1,431 1,578 1,53 0,895 0,977 1,26
1500,00 3,666 4,135 2,36 2,176 2,425 1,91 1,359 1,499 1,58
1750,00 4,909 5,580 2,75 2,910 3,268 2,23 1,816 2,018 1,84
1900,00 5,739 6,549 2,99 3,400 3,834 2,42 2,120 2,365 2,00
2300,00 4,885 5,559 2,93 3,042 3,425 2,42
DN 1200 DN 1400 DN 1500
600,00 0,162 0,171 0,53
850,00 0,308 0,329 0,75 0,145 0,153 0,55
1200,00 0,584 0,632 1,06 0,275 0,293 0,78 0,196 0,208 0,68
1500,00 0,886 0,968 1,33 0,416 0,447 0,97 0,297 0,317 0,85
1800,00 1,246 1,374 1,59 0,584 0,633 1,17 0,416 0,449 1,02
2400,00 2,142 2,394 2,12 1,001 1,099 1,56 0,712 0,777 1,36
2800,00 2,867 3,228 2,48 1,337 1,480 1,82 0,951 1,045 1,58
3300,00 3,917 4,444 2,92 1,813 2,033 2,14 1,296 1,435 1,87
4100,00 2,750 3,099 2,66 1,952 2,184 2,32
5300,00 3,179 3,599 3,00
DN 1600 DN 1800 DN 2000
1300,00 0,166 0,176 0,65 0,094 0,098 0,51
1600,00 0,244 0,260 0,80 0,137 0,145 0,63 0,082 0,086 0,51
2000,00 0,369 0,397 0,99 0,208 0,221 0,79 0,124 0,131 0,64
3000,00 0,788 0,863 1,49 0,441 0,478 1,18 0,263 0,282 0,95
4100,00 1,418 1,576 2,04 0,793 0,870 1,61 0,472 0,512 1,31
5000,00 2,065 2,315 2,49 1,152 1,276 1,96 0,685 0,750 1,59
6000,00 2,920 3,301 2,98 1,627 1,816 2,36 0,966 1,066 1,91
7600,00 2,549 2,877 2,99 1,510 1,686 2,42
9000,00 2,083 2,343 2,86
*
yk kayb, m sv/km boru







69
KAYNAKLAR

(1) Ylmaz Muslu, 1996, Atksularn artlmas, Cilt II, .T.. Matbaas.

(2) Pont-a-Mousson, 1992, A comprehensive ductile iron pipeline system.

(3) Robert H. Perry, Don W. Green, 1997, Perrys Chemical Engineers Handbook, seventh
edition, McGraw-Hill International Editions.

(4) Syed R. Kasm, 1985, Wastewater Treatment Plants, Treatment, Design, and Operation,
CBS Publishing Japan Ltd.

(5) R.E. Featherstone and C. Nalluri, 1982, Civil Engineering Hydraulics, Essential Theory
with Worked Examples, Granada Publishing Limited.

(6) Horace William King, Ernest F. Brater, 1959, Hidrolik el kitab, T.C.Nafia Vekaleti,
Devlet Su leri Umum Mdrl Neriyat Say:70.

(7) Biwater Industries, 1993, Water Industrial ManualWater Products and Services.

(8) B. Mutlu Smer, stemi nsal, Mehmetik Bayazt, 1985, Hidrolik, Birsen Yaynevi,

(9) Cevat Erkek, Necati Araliolu, 2002, Su Kaynaklar Mhendislii Uygulamalar,
3. bask, Beta Yaynevi,.














70
4. FZKSEL ARITMA

Atksu artma tesisindeki artma niteleri: n artma, birinci kademe artma ve ikinci
kademe artma olmak zere ana grupta toplanabilir. Her bir grupta kullanlan
elektromekanik ekipman genellikle farkldr. Artma amuru iin kullanlan ekipmanlar
amur blmnde ayrntl olarak verilmitir.

4.1. n Artma

n artmada atksudaki kat, paavra, plastik, metal gibi iri kat maddeler ile kum ve ya-
gres gibi maddelerin ayrlmas ilemi uygulanmaktadr. Bu maddeler bu aamada
uzaklatrlmad takdirde pompalar ve amur giderme ekipmanna, vanalara, borulara
zarar vererek artmada problemlere yol aabilir. Askda katlar gidermek iin de bazen
ince zgaralar ve elekler kullanlr.

4.1.1. Eleme

Kaba Izgaralar: Kaba zgaralar koruyucu ekipman olduklarndan ilk nite olarak
kullanlrlar. En yaygn olarak kullanlan kaba zgaralar: ubuk zgaralar, elekler ve
tclerdir. ubuk zgaralar, elekler ve tclerle ilgili zet bilgi Tablo 4.1 de
verilmitir. Endstriyel atksu artma tesislerinde kaba zgaralara gerek olmayabilir.

ubuk zgaralar: Izgara aral 20-40 mm mertebesinde olup evsel atksu ile gelebilecek
40 mmden iri maddeler (p, naylon, ahap malzeme v.b) zgarada tutulur ve zaman ayarl
temizleme mekanizmas ile taranarak atksudan uzaklatrlr. Bu maddelerin artma
tesisinde mevcut mekanik ekipmanlara zarar vermemesi ve boru hatlarnda tkanklk
yaratmamas iin mutlaka uzaklatrlmas gereklidir. ubuk zgaralar iin tasarm
deerleri Tablo 4.2 de verilmektedir.

ubuk zgaralarn tasarmnda aadaki forml kullanlr:

s
s b
V
Q
A
) ( +
= (4.1)

Burada:
A : gerekli zgara alan, m
2
,
Q : maksimum debi, m
3
/s,
V : ak hz, m/s, (genellikle 1,0 m/s seilir),
b : zgara ubuk genilii, mm,
s : zgara ubuklar aras net aklk, mm,

ubuk zgaralarda elek blm dikdrtgen bir kanal iine kurulur. Kanaln zemini
genellikle giri atksu borusundan 7-15 cm aadadr. Kanal zemini yatay olarak dz veya
eimli olabilir. Izgara kanallar, kum ve dier ar paracklarn burada birikmesini
nlemek zere tasarlanrlar. Izgara yaklam kanal, zgaraya dik ve tm zgara yzeyine
niform atksu dalm salayacak ekildedir. Artma tesislerinde zgara blmnn
herhangi bir nedenle devre d kalma durumunda pik debiye gre tasarm yaplm en az
bir yedek zgara daha olmaldr.


71
Tablo 4.1. Kaba zgaralarn zellikleri (1), (2).
Tip Yerleim Aklama
ubuk
zgaralar
Pompalarn ve kum
tutucularn nne
Elle temizlemeli veya mekanik temizlemeli
olabilirler. Kk artma tesislerinde elle
temizlemeli olanlar kullanlr.

Elekler ubuk zgarann
nne veya
damlatmal filtrenin
arkasna
ubuk zgaraya gre daha kk paracklarn
uzaklatrlmasnda kullanlr. Dz, sepet, kafes ve
disk tiplileri vardr. Izgaralar kanaldan kartlarak
temizlenip yerine taklr. Yeni tipleri hareketli
eleklerdir. Tasarmlar ince zgaralara benzer.
Katlar srekli ayrlarak olua boaltlr.
Uzaklatrlacak maddelerin boyutuna bal olarak
aralklar 3-20 mm arasndadr.

tcler Kaba eleklerle
birlikte
tcler zgaralarda tutulan kat maddeleri
tr. Dnen veya titreen bir merdane zerinde
kesme dileri veya dorama ksmlar vardr.
tcler neredeyse tamamen batm konumdadr.



Tablo 4.2. Elle ve mekanik temizlemeli ubuk zgaralarda tasarm deerleri
Tasarm faktr Elle
temizlemeli
Mekanik
temizlemeli
Izgarada hz (m/sn) 0,3-0,6 0,6-1,0
Izgara boyutu
Genilik (mm) 4-8 8-10
Derinlik (mm) 25-50 50-75
Izgara ubuklar aras net aklk (mm) 25-75 10-50
Izgaralarn yatayla yapt a (derece) 45-60 75-85
Msaade edilen yk kayb, kirli (ksmen tkal) zgara, (mm) 150 150
Maksimum yk kayb, kirli zgara, (mm) 800 800


ubuk zgaralarda yk kayb: Kaba zgaralarda yk kayb hesaplarnda, zgaralarn
temizliine bal olarak deiik forml kullanlmaktadr (1). Temiz veya ksmen
tkanm zgaralarda (4.2), temiz zgaralarda ise (4.3) forml kullanlmaktadr. (4.4) ise
genel orifis forml olup ince zgaralarda yk kayb hesaplarnda kullanlr.

7 . 0
1
.
2
2 2
g
v V
h
v
L

= (4.2)

sin
3 / 4
) (
v
h
b
W
h
L
= (4.3)

72
Burada:
h
L
: zgara boyunca yk kayb, m,
V, v : zgara boyunca ve zgara ncesi kanalda hz (V>v), m/sn,
g : yerekimi ivmesi, 9,81 m/sn
2
,
W : zgara ubuunun akntya dik istikametteki en byk kalnl, m,
b : zgara ubuklar aras en kk mesafe, mm
h
v
: zgara yaklam kanalndaki hz ykseklii, m,
: zgara ubuklarnn yatay dzlemle yapt a,
: zgara ekil katsays, temiz zgaralarda zgara ekil katsaylar Tablo 4.3 de
verilmitir.

Tablo 4.3. Temiz ubuk zgaralarda zgara ekil katsaylar
Izgara eidi
Keskin kenarl dikdrtgen 2,42
Yar dairesel yz yukar bakan dikdrtgen 1,83
Dairesel 1,79
Yar dairesel yz yukar ve aa bakan dikdrtgen 1,83
ki ucu inceltilmi ubuk eklinde 0,76


nce Izgaralar ve Elekler: ubuk aral genellikle 2,3-6mm mertebesindedir. Bu tip
zgaralar mekanik temizleme mekanizmalarna haiz olup zgarada tutulan kat maddeler
zaman zaman otomatik olarak temizlenerek kat madde konteynerlerinde depolanr ve daha
sonra uygun alanlara dklr. nce zgaralarn amac n artmadr. Son yllarda ikinci
kademe artm k suyunu iyiletirmek amacyla mikro elekler de retilmitir.

nce zgaralar, hareketli ve hareketsiz eleklerden olumutur. Hareketsiz veya statik elekler
dik, eik veya yatay olarak monte edilirler. Bunlar trmk, di veya fra ile temizlenirler.
Hareketli elekler ise alma srasnda srekli olarak temizlenirler. Her iki tip ince elekte de
% 20-25 askda kat madde ve BOI
5
giderimi salanr. Ayrca bu sistemlerde ya giderimi
ve znm oksijen deerlerinde ykselme salanr. Hareketli eleklerde hareketsiz
eleklere kyasla yk kayb daha dk fakat enerji gereksinimi daha yksektir. Mekanik
dzeneklere haiz ince eleklerde ortaya kabilecek arzalara kar sistemde elle (manel)
temizlemeli zgara da dnlmesi acil durumlar iin mutlaka gereklidir. Tablo 4.4te
farkl tipte hareketli elek zellikleri verilmitir.

nce zgaralarda yk kayb: nce zgaralarda yk kayb hesaplamalarnda (4.4) bants
kullanlr.


2
) (
2
1
CA
Q
g
h
L
= (4.4)

Burada:
Q : ince zgara boyunca debi, m
3
/sn,
A : suya dalm etkili alan, m
2
,
C : debi katsays, (temiz ubuk iin C=0,60 alnr)
73
Izgaralarda tkanmalardan dolay yk kayplar nemli mertebelere ular. Bu nedenle
zgaralarn periyodik olarak temizlenmesi gerekmektedir. Mekanik temizlemeli zgaralarda
zgara yzeyinin zaman ayarl otomatik alan temizleme mekanizmalar ile temizlenmesi
yk kayplarnn istenilen dzeyde tutulmasn salayacaktr.

Tablo 4.4. Hareketli elek tipleri
Tip Aklama
Bant elekler ki silindirin stnden geen sonsuz delikli bir banttan
olumutur. Elein zerinde biriken maddeleri syrmak
iin bir fra dzenei vardr. Tutunan kumu uzaklatrmak
iin ise su jeti kullanlr.

Kanat veya kepe elekler Yatay dzlemde yavaa dnen, dairesel olarak dizilmi
delikli kepelerden olumutur.

Kevgir veya merdane elek st elek kapl dnen bir silindirden oluur. Su silindirin
iine girer ve merkezden dar doru hareket eder. Biriken
kat maddeler su jeti ile uzaklatrlr ve olukta toplanr.
Elek aralklar 0,02-3mmdir.


tcler: Kaba zgaralarn alternatifi atksudaki byk boyutlu katlarn sudan
ayrlmadan ufalanmasdr. tclerin fonksiyonu, kaba taneli katlar paralayarak
sonraki artma ilemlerinde ve proseslerinde problem oluturmalarn nlemektir. Klen
kat paracklar artma tesisinde artlrlar. tclerin kullanm zellikle pompa
istasyonlarnda, pompalarn korunmas asndan bir avantajdr. Ayrca bir ksm kat
maddelerin zgara ile toplanmas artma tesisine giren kat madde ykn de azaltr. Souk
iklimlerde tclerin kullanm donma tehlikesini nler.

Artma konusunda iki farkl temel gr vardr. Bir gre gre atksudan ayrlan bir
madde ne ekilde olursa olsun tekrar atksuya verilmemelidir. Dier gr ise katlarn
boyutlar kldkten sonra artma tesisinin ilgili kademelerinde artlmalarnn kolay
olduunu savunmaktadr.

Paavralarn alkalanma hareketinde (kum tutucu ve havalandrmada) ipliksi maddelerle
tekrar birleerek pompa pervanelerinde, amur borularnda, s deitiricilerde ve
difzrlerde probleme neden olmalar, tcler iin bir dezavantajdr.

ekil 4.1 de bir tcnn ematik grnm verilmitir. tc, st bakl dnen bir
merdaneden (kklerde 6mm, byklerde 10mm aralkl) olumutur. Kaba tanecikler
merdane stndeki bakla paralanr, alt ksma geer buradan sifonla k borusuna
geer.

74

ekil 4.1. tc ematik grnm

4.1.2. Kum Tutucular

Burada kum olarak tanmlanan maddeler, kum, ta, cruf gibi younluu veya kelme
hz, biyolojik artmda paralanabilen organik maddelere kyasla daha yksek olan
maddelerdir. Yumurta kabuklar, kemik paracklar, tohumlar, kahve paracklar ve
yemek artklar gibi organik paracklar da bu kapsama girmektedir. Kum olarak giderilen
maddeler ounlukla inert ve olduka kurudur. Kum kompozisyonu ok farkl olabilir.
rnein rutubet %13-65 arasnda, uucu ksm %1-56 arasnda deiir. Younluu
genellikle 1600kg/m
3
dr. Bir miktar organik madde ierdiinden atksudan ayrldktan
sonra uygun ekilde bertaraf edilmezse kolaylkla rr. 0,2 mm den daha byk kum
paracklarnn artma tesisinin ileriki kademelerinde problem yaratt bilinmektedir. Baz
durumlarda 0,15 mm apl kumlarn kum tutucularda % 100 giderimi salanmakla birlikte,
bazen kum boyutu ok daha kk olabilmekte, 0,15 mmnin altndaki kumlarn kum
tutucuda sadece %60 giderimi salanmaktadr.

Hareketli mekanik ekipmann anmasn nlemek, boru ve kanallarda birikintileri
engellemek ve kum birikiminden dolay amur rtcnn temizlenme periyodunu
azaltmak iin santrifj, s deitirici ve yksek basnl diyafram pompalardan nce kum
tutucularn (kum ayrc) kullanlmas arttr.

Kum tutucular genellikle kaba zgaradan sonra ilk ktrmeden nce kullanlrlar. Kum
tutucularn zgara ve eleklerden sonra olmas, toplanan kumun temizlik ve bertarafn
kolaylatrr.

tip kum tutucu vardr:

Yatay akl, dikdrtgen veya kare planl
Havalandrmal,
Vorteks akml.
75

Yatay akl kum tutucularda atksu kum tutucuyu yatay dorultuda geer, izgisel hz,
kum tutucunun boyutu, girite datm mekanizmas ve kta eitli savaklarla kontrol
edilir. Havalandrmal kum tutucular spiral akl havalandrma tankndan oluur. Spiral
hz, tank boyutu ve verilen hava miktar ile kontrol edilir. Vorteks akml kum tutucular ise
silindir bir tanktan oluur. Atksu girii teetsel olarak giri yaparak girdap oluturur.
Santrifj ve yerekimi kuvvetleri kumun kmesine neden olur.

ekil 4.2 de tipik bir havalandrmal kum tutucu verilmitir.


ekil 4.2. Havalandrmal kum tutucu

Kum tutucularn tasarm, zgl arl 1,3-2,7 olan kum partiklleri ieren 15,5
o
C
scaklktaki atksular iin yaplr. Yatay akl havalandrmasz kum tutucular iin tipik
tasarm bilgileri Tablo 4.5 de, havalandrmal kum tutucular iin tasarm deerleri ise
Tablo 4.6. da verilmitir.

Kum tutucularda toplanan kumu uzaklatrmak iin kullanlan ekipmanlarnn pahal
olmas ve yatay akl kum tutucularn birounda kum ykama ekipman gerekmesi,
havalandrmal kum tutucularn poplerliini arttrmtr. Havalandrmal kum tutucular,
saatlik pik debilerde, 0,2 mm boyutunda partiklleri, 2-5 dakikalk kalma sresinde
gidermek zere tasarlanmlardr. Havalandrma difzrleri tabann 0,45-0,60 m yukarsna
oturtulur.

Endstriyel atksularn da sz konusu olduu havalandrmal kum tutucularda
havalandrmadan dolay UOK (Uucu Organik Karbon-VOC) oluumu dikkate alnmaldr.
UOK oluumu, artma tesisi iletmecileri asndan salk riski tekil eder. UOK oluumu
nemli miktarlarda ise kum tutucu zerine kapak yaplmal veya havalandrmasz kum
tutucular tercih edilmelidir.

76
Tablo 4.5 Yatay akl kum tutucularn tasarm kriterleri (3)
Deer
Aralk Tipik
Hidrolik kal sresi, sn 45-90 60
Yatay hz, m/sn 0,24-0,40 0,31
kelme hz:
65 no.lu elekten geen madde, m/dak 0,98-1,28 1,16
100 no.lu elekten geen madde, m/dak 0,61-0,91 0,76
Kontrol blmnde yk kayb
(kanaldaki % derinlik)

30-40

36
Giri ve kta izin verilen trblans 2D
m
-0,5L
D
m
: kum tutucuda maksimum derinlik, L: komt hcresinin teorik uzunluu.

Tablo 4.6. Havalandrmal kum tutucularda tasarm kriterleri (1), (3).
Deer
Aralk Tipik
Pik debide hidrolik kal sresi, dak 2,5-5 3
Boyutlar:
Derinlik, m 0,24-0,40 0,31
Uzunluk, m 0,98-1,28 1,16
Genilik, m 0,61-0,91 0,76
Genilik-derinlik oran 1:1-5:1 1,5:1
Uzunluk-genilik oran 3:1-5:1 4:1
Verilecek hava, m
3
/dak.m uzunluk 0,19-0,46
Tutulan kum miktar, m
3
/10
3
.m
3
0,004-0,2 0,015

Vorteks akml kum tutucular iki tiptir. Birinci tipte atksu girii ve k teetsel olarak
gerekleir. Dnen bir trbin sabit ak hz salar. Ayarlanabilir baklar ise organiklerin
kumdan ayrlmasn salar. Dnen trbin kum paracklar iin silindirik ak salar. Kum
yerekimi ile oluun iine ker. Olukta biriken kum, kum pompas veya haval kaldrmal
(mamut) pompa ile uzaklatrlr (ekil 4.3a)

kinci tip Vorteks akml kum tutucular ise giri akmnn nitenin st ksmndan teetsel
girii ile serbest girdap salanr. Atksu tepeden dnen silindirin merkezinden k yapar
(ekil 4.3b). Silindirin iinde yerekimi kuvveti younluu 1 den byk paracklarn
kelmesini nler. Kum tutucunun dibine yerekimi ile kerken, santrifj kuvveti ile
kumdan ayrlan organikler de dahil olmak zere tm organikler atksu ile birlikte sistemi
terk ederler. Sistemde yk kayb giderilen partikllerin boyutuna bal olup ok ince
paracklar sz konusu olduunda yk kayb miktar ykselir. Bu kum giderme niteleri
olduka yeni olup her biri 0,3 m
3
/sn debiyi kaldrabilir. Bu sistemler ok ar olduundan
ya derin temelli olmal veya toprak seviyesinin stnde olacaksa terfi istasyonu
yaplmaldr. Vorteks akml kum tutucularn tasarm kriterleri Tablo 4.7de verilmitir.
77




ekil 4.3 Vorteks akml kum tutucu


78
Tablo 4.7. Girdap tipli kum tutucular iin tipik tasarm kriterleri (1),(3).
Deer
Aralk Tipik
Pik debide hidrolik kal sresi, sn 30
Boyutlar:
ap
st hcre, m 1,22-7,32
Alt hcre, m 0,91-1,83
Ykseklik, m 2,74-4.88
Giderim hz, %
50 no.lu elekten geen (0,30mm) 95
70 no.lu elekten geen (0,24 mm) 85
100 no.lu elekten geen (0,15 mm) 65

Kum miktar: Tutulan kum miktar kanalizasyon sisteminin yerine, durumuna, yollarn
buzlanmaya kar ne sklkta kumlandna, endstriyel atksu trne, lavabo tcs
kullanm oranna, yredeki kumlu toprak miktar gibi faktrlere bal olarak deiir.
Tutulan kum miktar 0,004-0,21 m
3
/10
3
m
3
aralnda deiir. Kum tutucu sisteminin
performans, gerek datalar kullanlarak yeni bir kum tutucu sistemi tasarm yapldnda
ykseltilebilir. Tablo 4.8de muhtelif atksu artma tesislerinde elek st ve kum miktarlar
verilmektedir. Atksu karakterindeki ve ekipman verimliliindeki farkllklar, ak hz ve
toplanan zgara/elek st maddeler ile kum arasnda korelasyon yaplmasn imkansz
klmaktadr.

Kum uzaklatrlmas: Baz byk sistemlerde kum amurla birlikte yaklr. Yrrlkteki
ynetmeliklere de bal olarak kirele stabilize edilip dzenli p depolama alanlarnda
bertaraf edilebilir.

Baz artma sistemlerinde kum tutucular kullanlmaz, kum n ktrme tanknda
ktrlr. Kum giderimi, seyreltik birincil amurun siklon tip kum tutucuya
pompalanmas ile salanr. Siklon kum tutucu santrifj ayrcs olarak grev yapar. Yani
ar kum ve kat paracklar girdap hareketi ile kk paracklardan ve sv ksmdan
ayrlr. Bu sistemlerin faydas, kum tutucularn maliyetinden kurtulmaktr. Mahzurlar ise
unlardr:

Seyreltik amurun pompalanmas amur younlatrc gerektirebilir.
Kumun birincil amur ile pompalanmas, amur kolektrlerinin ve amur
pompalarnn bakm gereksinimini ve amur terfi maliyetini arttrr.

4.1.3 Dengeleme

Artma sistemlerinde dengelemenin amac atksu karakteristiklerindeki deiiklikleri
minimize ederek artm kademelerinde optimum artlar salamaktr. Dengeleme nitesinin
boyutu ve tipi atk suyun miktar ve deiimi ile ilgilidir. Dengeleme tank, atksu
debisindeki farkllklar ve retimden dolay zaman zaman atlan veya istemeyerek dklen
79
baz konsantre atksu akmlarn biriktirebilecek boyutta dizayn edilir. Endstriyel atksu
artma tesislerinde dengelemenin amalar unlardr (4):

Biyolojik sisteme ok yklemeyi nlemek amacyla organik yk dalgalanmalarn
yumuatmak,
Yeterli pH kontrol salamak veya ntralizasyon iin gerekli kimyasal madde
miktarn minimize etmek,
retim olmad zamanlarda biyolojik sisteme srekli atksu salamak,
Kanalizasyon sistemine daha kontroll ve ok deiken olmayan su dearj etmek,
Biyolojik sisteme yksek konsantrasyonda toksik maddelerin giriini nlemek.

Dengeleme nitesinde, konsantrasyonun dengelenmesi ve kelmenin nlenmesi amacyla
kartrma uygulanr. Buna ilaveten kartrma ve havalandrma ile ykseltgenebilen
maddelerin ve BOI nn ksmi oksidasyonu gerekleir. Dengeleme tanklarnda kartrma
yntemleri unlardr:

Giri akmnn datm ve perdeleme
Trbinlerle kartrma
Difzrle havalandrma
Mekanik havalandrclarla havalandrma

Dengeleme nitesi tasarmnda u hususlar irdelenir:

Dengeleme nitesinin artma tesisi iindeki yeri
Dengelemenin hat zerinde ya da hat dnda olmas
Gerekli dengeleme havuzu hacmi

4.1.3.1 Dengeleme nitesinin Yeri

En uygun dengeleme tank yeri, artmann tr ile atksu ve atksu toplama sistemi
zelliklerine bal olduundan deiik dengeleme tank yerleri iin detayl alma
yaplmaldr. Dengeleme tanknn n artmadan sonra, biyolojik artmadan nce bir yerde
olmas uygundur. n artmadan hemen sonra dengeleme, amur ve kpk problemlerini
azaltacaktr. lk ktrmeden ve biyolojik artmadan nce yaplacak dengeleme
nitelerinde, kat maddelerin kmesini ve konsantrasyon dalgalanmalarn nlemek iin
yeterli karm, koku problemine kar da yeterli havalandrma salanmaldr.

4.1.3.2 Hat st veya Hat D Dengeleme

Dengeleme havuzu atksu hattna yerletirilebildii gibi hat dna da yerletirilebilir. Hat
d dengelemede ortalama gnlk debinin zerindeki debi fazlas by-passa yerletirilmi
dengeleme havuzundan geirilir, ortalama debi dnce suyu boaltmaya balar. Atksu
hattna yerletirildiinde btn debi bu havuzdan geer. Bu yzden konsantrasyon ve debi,
hat d sisteme kyasla byk lde dengelenir.

4.1.3.3 Gerekli Dengeleme Havuzu Hacmi

Debi dengelenmesinde gerekli hacim, toplam ak hacminin zamana kar izilmesi ile
hesaplanr. Ayn diyagrama ortalama gnlk ak hz (orijin ile son noktann birletirildii
80
dz izgi) da izilir (ekil 4.4). Ktle ak erisine teet, ortalama gnlk ak hz erisine
paralel bir doru izilir. Gerekli dengeleme hacmi, teet izilen noktann ortalama gnlk
ak hz dorusuna dik dorultudaki uzakldr. Eer ak hz grafii ekil 4.3-B deki
gibi ortalama ak hz dorusunun stne kyorsa gerekli dengeleme hacmi, iki teet
doru arasndaki dik uzaklktr. Uygulamada dengeleme tank hacmi teorik olarak
hesaplanan deerden daha byk tutulur.



ekil 4.4 Tipik iki ak hznda gerekli dengeleme hacmi bulunmasnda kullanlan ktle
diyagram (1)

4.1.3.4 Dengeleme Havuzu nas

Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank
ekli ve tehizattr. Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr.
Genellikle borulama ve yapsal deiiklikler gerekir.

Dengeleme Havuzu Malzemesi: Dengeleme havuzlar toprak, beton veya elikten ina
edilebilir. Torak havuzlarn maliyeti daha dktr. Yerel artlara bal olarak yanal eim
3:1 ve 2:1 olabilir. Tipik bir dengeleme tank kesiti ekil 4.5 de verilmitir. Yeralt suyu
kirliliini nlemek iin havuz geirimsiz bir malzeme (liner) ile kaplanr. Havasz artlarn
olumasn nlemek iin difzyon haval havalandrma veya yzer havalandrclar
kullanlr. Yzer havalandrc kullanldnda korozyona kar koruma salamak amacyla
havalandrcnn altna beton bir plaka yerletirilir. Yzer havalandrclarda havalandrcy
korumak amacyla minimum alma seviyesi 1,5-2 metre olarak ngrlmektedir.

81
Havuz ekli: Havuz ekli hat st veya hat d dengeleme kullanlmas durumuna gre
deiir. Hat st dengeleme uygulandnda dengeleme havuzu mmkn olduu kadar tam
karml bir reaktr gibi alacak ekilde tasarlanmal, giri ve k mekanizmalar ksa
devreyi en aza indirecek ekilde olmaldr. Giri akmnn kartrcya yakn bir yerde
olmas, birok noktadan giri ve k olmas, oklu kompartman gibi uygulamalar
gerekebilir.


ekil 4.5 Tipik bir dengeleme havuzu kesiti (1)

letme Tehizat: Dengeleme tank tasarmna dahil edilmesi gereken iletme tehizat
yle zetlenebilir: Havuz duvarlarnda birikebilecek katlar ve ya temizle dzenei,
pompa arzas durumuna kar acil tama dzenei, yzer madde ve kpk iin yksek
k ve kpk problemi varsa havuzun kenarlarnda kpk birikimini nlemek zere su
spreyi.

4.1.3.5 Kartrma ve Hava Gereksinimi

Dengeleme tanklarnn dzgn almas iin kartrma ve havalandrma gerekmektedir.
Kartrma tank ieriinin karmasn salamak ve tankta katlarn kmesini nleyecek
dzeyde olmaldr. 220 mg/l askda kat madde ieren orta kuvvette bir evsel atksu iin
kartrma gereksinimi 0,004-0,008 kW/m
3
dr. Haval artlar korumak iin de 0,01-0,015
m
3
/m
3
.dak debide hava verilmelidir. n ktrme sonras ve ksa kalma sreli (iki saatten
daha az) dengelemede havalandrma gerekmeyebilir.

4.1.3.6 Pompa ve Pompa Kontrol

Dengeleme, atksu artma tesisine ilave bir su seviyesi fark gerektirdiinden pompalama
gerektirir. Pompalama dengelemeye veya dengeleme kna uygulanr ancak artma
tesisinin gvenilirlii asndan dengeleme havuzuna pompalama tercih edilir. Minimum
pompalama su seviyesi fark, dinamik kayplar ve yzey seviyesindeki deiimlerin
toplamdr. Baz durumlarda hem atksu girii hem de k iin pompalama gerekebilir.




82
4.1.4. n ktrme

n ktrme, hareketsiz artlarda zel tasarm yaplm ktrme tanklarnda kebilen
ve yzebilen katlarn ayrlmasdr. n ktrme tanklarnn ana fonksiyonu vardr:

keltme ile svdan katlar (amur) ayrma,
Yzdrme ile svdan katlar (kpk, ya, yzen birikintiler) ayrma,
Katlar younlatrma.

Tablo 4.8. Deiik atksu artma tesislerinde kum ve elek st madde miktarlar (3).
Tesisin yeri
Debi,
m
3
/gn
Kum
m
3
/10
3
m
3

Elek st
m
3
/10
3
m
3

Uniontown, Pennsylvania 11,400 0,074 0,006
East Hartford, Connecticut 15,100 0,017 0,009
Duluth, Minnesota 45,400 0,006 0,004
Lamberts Point Water Pollution Control Plant,
Norfolk, Virginia

75,700

0,034

0,009
Village Creek W.W. Treatment Plant, Ft. Worth,
Texas

170 000

0,009

0,005
County of Milwaukee, Wisconsin, South Shore 454 000 0,003 0,004
Twin Cities Metro W.W Treatment Plant,
Minnesota

825 000

0,034

0,008
Chicago, Illinois 1 260 000 0,003 0,006


Ham atksudan katlarn giderilmesi ile bir miktar askda kat ve BOI
5
de giderilmi olur,
bylece biyolojik artma nitesinde artlacak organik yk azaltlm olur. Organik ykteki
azalma biyolojik artma nitesinde sisteme verilmesi gerekli oksijen miktarnn azalmasna,
dolays ile enerji gereksiniminin ve oluan fazla aktif amur miktarnn azalmasna neden
olur. Ham atksudaki kpn giderilmesi ile de havalandrma tank ve ktrme
tanklarnda kpk oluumu azalm olur. n ktrme tanklarnn bunlarn dndaki
yararlar Tablo 4.9 da verilmitir.

n ktrme tanklar Tablo 4.9 da belirtilen ilevlerin de salanmas iin genellikle byk
kapasiteli (>3800 m
3
/gn) atksu artma tesislerinde kurulur. Daha kk tesislerde eer
ikinci kademe artma nitesi tm yk kaldrabilecekse ve kpk, ya ve yzen kalntlar
iletme problemi yaratmayacaksa n ktrme nitesi kurulmaz. Damlatmal filtre, dner
biyolojik disk ve batm biyolojik reaktr gibi ikinci kademe artma niteleri mevcutsa
ekipmann zarar grmemesi iin mutlaka sistemin nne n ktrme tank konulmaldr.
ktrme tanklar ya dairesel veya dikdrtgen eklindedirler. Seim, tesisin bykl,
yerel arazi artlar, mevcut birincil artma ekipman, ilgili mhendisin karar, mal sahibinin
tercihi, yatrm ve iletme maliyeti gibi faktrlere baldr.

83
Dairesel n ktrme tanklar: Dairesel n ktrme tanklarnda besleme merkezden
yaplr. Atksu merkezden d duvarlara doru hareket eder ve d evre boyunca uzanan
savaktan k yapar. ken amur syrclarla merkeze doru itilir. stte toplanan yzer
maddeler dner bir syrc ile toplanarak bir haznede birikir. Dairesel bir ktrme tank
ekil 4.6 da verilmitir.


Tablo 4.9. n ktrme tanklarnn dier ilevleri (5), (6).
lev Etki
Ham atksu kalite ve debisinin
dengelenmesi
Sabit debi salayarak ikinci kademe artma
nitesinin performansnn iyilemesi salanr.

Kum tutucu Ayr bir nite yoksa, amur ve kum giderimini
bir yerde toplar.

atk suyun BOI
5
ve Askda Kat
Madde giderimini arttrmak ve besin
elementi giderimi iin ham atk suyun
kimyasal artm
n ktrme tankna kimyasal madde ilavesi ile
BOI
5
ve Askda Kat Madde giderimi arttrlr ve
besin elementi giderimi (genellikle fosfor)
salanr.


Dikdrtgen n ktrme tanklar: Dikdrtgen n ktrme tanklarnda atksu beslemesi
bir utan yaplr, atksu uzun kenar boyunca hareket ederek br utan tank terk eder.
ken amur dip ksmda atk suyun ters ynnde hareket eden syrclar vastasyla
toplama blmne itilir. Tm su yzeyinde dolaan kpk toplayclar yzeydeki kp
toplayarak atksu k tarafndaki kpk toplayc hazneye iter (ekil 4.7).

n ktrme tanklar yzey ykne gre boyutlandrlrlar. yi bir performans elde etmek
iin bunun dnda tank derinlii, kalma sresi, amur syrc tama kapasitesi gibi
parametrelerin de dikkate alnmas gereklidir. Yzeysel tama hz, tm geri devir akmlar
da dahil, ktrme tankna giri debisinin toplam tank alanna (k akm toplama oluklar
da dahil) orandr. n ktrme tanklarnda yzeysel tama hz deerleri Tablo 4.10 da
verilmitir.


84
ekil 4.6 Dairesel ktrme tank ematik grnm

Bu ykleme hzlarnda iyi tasarm yaplm ve dzgn iletilen bir n ktrme tanknda
ham evsel atksuda %30-35 BOI
5
, % 50-60 askda kat madde giderimi salanr.
Endstriyel atksu durumunda ise atksudaki znm BOI
5
miktar farkl olduundan bu
oranlar deiir. n ktrme tankna kimyasal ilavesi yaplrsa artm oranlar ykselir.
ktrme tanknda hidrolik ksa devre, atksu debisindeki ar deiiklikler, ok yksek ya
da dk atksu scaklklar, yksek geri devir oranlar BOI
5
ve Askda Kat giderimlerinin
tipik deerlerin altna dmesine neden olur.



ekil 4.7 Dikdrtgen n ktrme tank

n ktrme tanknn iyi almamas veya ar yklenmesi durumunda n ktrme tank
yklemesi de artm olacaktr. Ancak son ktrme tank daha yksek yklemeleri
kaldracak ekilde tasarlanmsa bu durum bir problem oluturmaz. Ayn ekilde n
ktrme tank yzeysel tama hznn nerilenin stnde olmas durumunda, aktif amur
sistemi daha yksek organik yk kaldracak ekilde tasarlanmsa problem olmayacaktr.
Tablo 4.10. n ktrme tanklarnda tasarm bilgileri (1), (6).
Kpk
k
Atksu girii
amur k
Atksu
k
Kpk syrc
amur syrc
Kpr
Birincil
amur
Atksu
girii
Savak
Kpk
syrc
k kanallar
Yrme yolu
k sava
85

Aralk

Tipik
n ktrme (son ktrme var):
Kalma sresi, saat 1,5-2,5 2
Tama hz, m
3
/m
2
/gn
Ortalama ak 33-49
Pik saatlik debi 81-122 102
Savak yk, m
3
/m/gn 124-496 248
Aktif amur geri dnl n ktrme:
Kalma sresi, saat 1,5-2,5 2,0
Tama hz, m
3
/m
2
/gn
Ortalama ak 24-33
Pik saatlik debi 49-69 61
Savak yk, m
3
/m/gn 124-496 248


Savak yknn n ktrme tank performansna etkisi ok azdr. Savak ykleme hznn
124-496 m
3
/m/gn aralnda olmas nerilmektedir. Ar su hzn nlemek zere yeterli
tank derinlii ve k suyu oluklar arasnda yeterli mesafe olmas nerilmektedir. Bylece
dipte toplanan amurun hareketlenip k suyu ile srklenmesi nlenmi olur.

Ortalama tasarm debisinde bekleme sresi 2,5 saati gememelidir. Uzun kalma srelerinde
septik artlar oluur ki bu da ktrme tank performansnn dmesine (havasz rme
artlarnda oluan gazlar amurun kmesini engeller) ve koku olumasna sebep olur
(havasz rme srasnda kan gazlar). Uzun amur ya ise ken organik katlarn
znmesine neden olur bu da takip eden artma niteleri iin daha yksek organik
ykleme demektir. Dzgn tasarlanm amur toplama niteleri, toplanan amurun uygun
srede nakli ile tankn dibinde amur birikimini nleyecektir. amur kalnl, septik
artlarn oluumunu ve uzun amur kalma yan nlemek zere minimize edilmelidir.

ktrme ilemlerinde ken amurun akkan tarafndan srklenmemesi iin akkann
yatay hz byk nem tamaktadr. Akkann yatay hznn belirli bir deerden byk
olmas durumunda akkann keltme tank tabannda birikmi amuru srkleme riski
vardr. Kanalizasyon borularnda yatay hz, kat paracklarn kanalda kmesini nlemek
iin yksek tutulur. Kritik yatay hz aadaki formlle hesaplanr (1),(7).

( )
2
1
1 8

=
f
gd s k
V
H
(4.5)




86
Burada:
V
H
: kritik yatay hz, m/sn,
s : partikl younluu, (kg/m
3
),
g : yerekimi ivmesi, m/s
2
,
d : partikl ap, m,
k : sabit (kum iin 0,04, yapkan amur iin 0,06)
f : Darcy-Weisbach srtnme faktr (0,02-0,03)

Boyutlandrma: Dikdrtgen ve dairesel n ktrme tanklarnn tipik boyutlar Tablo 4.11
de verilmitir.

Tablo 4.11. n ktrmede kullanlan dikdrtgen ve dairesel ktrme tank tasarm
deerleri.



4.2. Atksu Pompalar ve Pompa stasyonlar

Atksu pompalama, atksu, yamur suyu, amur ve artlm sularn uzaklatrma
ilemlerini kapsar. Debilerdeki dalgalanmalar ve bir problem durumunda evreyi kirletme
riski dolaysyla kanalizasyon ve yamur suyu pompa tesisleri, emniyetli ve bakm kolay
olmaldr. zellikle byk pompa istasyonlarnda pompa verimi ve atksu iindeki katlarn
kmeden pompalanmas ok nemlidir.


Doru pompa ile ekipmanlarnn seimi ve kullanm tecrbe gerektirir. Bu blmde
atksu pompalar seimine yardmc olacak temel bilgiler verilmitir.

Pompalar teorik olarak kinetik enerjili pompalar ve pozitif yer deitirmeli pompalar
olmak zere iki ana grupta toplanr. Pompa istasyonlar ise slak ortaml ve kuru hazneli
olmak zere iki grupta toplanr. Islak hazneli pompalar dey milli ve dalg pompalardr.
Islak hazneli dey milli pompalarda motor slak hazne sv seviyesinin stnde monte
edilir fakat pompa batm kalr (ekil 4.8a). Dalg pompalar sv iinde almaya uygun,
zel izolasyonlu entegre motorludurlar (ekil 4.8b).
Aralk Tipik
Dikdrtgen
Derinlik, m 3-4,5 3,7
Uzunluk, m 15-90 24-40
Genilik, m 3-24 5-10
Syrc hz, m/dak 0,6-1,2 0,9
Dairesel
Derinlik, m 3-4,5 3,7
ap, m 3-60 12-45
Taban eimi, mm/m 62-167 83
Syrc devir says, dev/dak 0,02-0,05 0,03
87
Kuru hazneli terfi merkezleri kuru tip veya kendinden emili santrifj pompalardr. Pozitif
emmenin mmkn olabilmesi iin pompa ekseni slak taraftaki suyun alt seviyesi hizasnda
olmaldr (ekil 4.8d). Dier bir alternatif de kuru ekil 4.8c de grld gibi pompann
bir kademe tekili sonucu slak blmn iinde olmasdr. Bunlarn dndakiler vidal
(ekil 4.8e), hava ykseltmeli (mamut) (ekil 4.8f), basnl haval (ekil 4.8g)
pompalardr. eitli pompa tipleriyle ilgili ksa aklamalar ve uygulama alanlar Tablo 4.
12de verilmitir.


Ykseklik: Belirli bir seviyenin stndeki belli ykseklikteki sv kolonuna eit hidrolik
enerjiyi (kinetik veya potansiyel) tanmlar. Ykseklik ve basn birbirleri cinsinden ifade
edilebilirler (1m su = 9,81 kPa). Terfili iletmede ad geen balca ykseklik tipleri, emme
ykseklii, basma ykseklii ve geometrik yksekliktir.

Bir pompann toplam terfi ykseklii (Hm) ise geometrik ykseklik (H
o
) , toplam yk
kayb (h
f
) (yerel yk kayplar dahil), ve hz ykseklii (h
v
) toplamdr. Yk kayb
borulardaki yk kayb olup (emme ve basma). Darcy-Weisbach veya Hazen-Williams
formlleri ile hesaplanabilir. Yerel yk kayplar (h
m
), balantlar, vana, dirsek, giri, k
gibi yerlerde oluur ve hz ykseklii cinsinden hesaplanr.

H
m
= H
0
+ h
f
+ h
m
+ h
v
(4.6)

Pompalarda enerji gereksinimi: Pompalarda enerji gereksinimi (4.7) forml ile kW
olarak hesaplanr (8).


r
H Q g
P
. 1000
. . .
= (4.7)

Burada:
Q : gerekli pompa debisi, m
3
/sn,
r : pompa verimi (%)
: pompalanacak svnn younluu, kg/m
3
,
H
m
: toplam terfi ykseklii,
g : yerekimi ivmesi, m/sn
2
,

88

ekil 4.8 eitli pompa ve pompa istasyonlar (1)
k
a. Islak tipli
santrifj pompa
b. Dalg
pompa
d.Kuru tip santrifj pompa
Basnl
hava
c.Kuru tip kendinden
emili pompa
k
Pompalama
srasnda batklk
Su yzeyi
k
kaldrma
f.Hava ile ykseltmeli
(mamut) pompa
giri
dearj
e.Vidal (salyangoz)
pompa
Dearj ek
vana
Giri ek
vana
giri
Basnl hava
g.basnl haval pompa
89
Tablo 4.12. Pompa eitleri ve atksu artmnda uygulama alanlar (1),(2)
Ana
snflama
Pompa tipi Ksa aklama Balca uygulamalar
Kinetik
enerjili
Santrifj Src giri ve dearj balantlar ile bir haznede bulunur. Yk
santrifj kuvveti ile oluur.
Ham atksu, biyolojik amur geri
devir ve atma, n ktrme amuru,
younlatrlm amur, k.

Vorteks

Hcre iindeki src, akmdan bamsz bir haznede bulunur. Kpk, kum, amur ve ham atksu
Tork akl Dnen element svy kapal bir hazne iinde dndrerek dearj
borusuna iter

Yalama yalar, kimyasal
zeltiler, kk debide su ve atksu
Pozitif yer
deitirmeli
Vidal Eimli bir hazne iinde spiral bir vidadan ibarettir. Kum, ktrlm n ve biyolojik
amur, kvamlatrlm amur, ham
atksu

Diyafram Bir silindirin etrafna tutturulmu esnek bir diyafram veya disk

Kimyasal zeltiler
Pistonlu Silindir iinde hareket eden bir piston veya rngadan ibarettir. Her
bir defada belirli miktar sv pompalar

Kpk, n, biyolojik ve
ktrlm amurlar. Kimyasal
zeltiler
Hava ile
ykseltmeli
Ksmen batm dik bir tpn iine hava gnderilir. Hava
kabarcklar tpn iindeki akkann birim arln drr.
Yksek birim hacim arlndaki akkan dyle yer
deitirerek onu tp iinde ykselmeye zorlar.

Biyolojik amur geri devri ve
dearj, kum
Basnl
haval
Hava giri hcresine basnla gnderilir, basnl hava atksuyu iter. Kk tesislerde (100-600 l/dak)
ham atksu

90
4.3. Kartrma

Atksu artmnn birok kademesinde kartrma gereklidir. rnein: bir maddeyi dieri
ile tamamen kartrmak, sv sspansiyonlarn kartrmak, floklasyon, s transferi
gibi. kinci kademe ktrme tank k suyunun dezenfeksiyon iin klor veya
hipoklorit ile kartrlmas gerekir. Aktif amur prosesinde havalandrma tank
muhteviyatnn kartrlmas, sisteme mikroorganizmalar iin hava veya oksijen
verilmesi gerekir. Aktif amur sistemlerinde havalandrma sistemi ayn zamanda
karm da salar. amurdan suyun ayrlmasnn kolaylamas iin amur baz
kimyasallarla kartrlr. Havasz artmda, biyolojik dnmn hzlanmas ve tm
reaktrn homojen olarak snmasnn salanmas iin kartrma uygulanr.

Kartrma boru veya kanalda veya reaktrde olarak snflandrlr. Boru veya kanalda
karmda ama bir maddeyi dierinin iinde srekli kartrmaktr. Kartrma sresi
saniye mertebesindedir. Kimyasallarn bir svda hzl kartrlmas eitli ekillerde
yaplabilir:

Ak kanallarda hidrolik srama
Venturi kanallarda
Borularda
Pompalama ile
Statik mikserlerle
Mekanik mikserlerle

Bunlardan ilk drdnde karm trblansla salanr. Statik mikserlerde trblans enerji
dalmas ile salanr. Mekanik mikserlerde ise trblans, dnen bir ark vastasyla
enerji verilmesi ile salanr.

Reaktrde kartrmada ise ama bir reaktr veya tanktaki muhtevay srekli karm
halinde tutmaktr. Srekli kartrma eitli ekillerde yaplabilir:

Mekanik mikserlerle
Basnl haval (pnmatik)
Statik mikserlerle
Pompalama ile

Basnl hava ile kartrma biyolojik artmda havalandrmada uygulanr.

4.3.1. Kartrmada Enerji Dalm

Birim sv hacmine verilen enerji, kartrmann etkinlii iin yaklak bir lmdr.


V
P
G

= (4.8)

Burada:
G : ortalama hz gradyan, l/sn,
P : enerji gereksinimi, W,
: dinamik viskozite, N.sn/m
2
,
91
V : reaktr hacmi, m
3
.

Bu bantda her iki taraf teorik hidrolik kalma sresi t
d
=V/Q ile arplrsa:

1 PV
Q
Gt
d
= (4.9)

Burada:
t
d
: kalma sresi, sn,
Q : debi, m
3
/sn.

Muhtelif kartrma ilemleri iin verilen G deerleri Tablo 4.13 de verilmitir.

4.3.2. Kartrmada Enerji Gereksinimi

Kartrma ekline gre enerji gereksinimi aada verilmitir.

Pervane ve trbin kartrclar: Kartrma hz ve trblans ne kadar bykse
kartrma da o kadar etkilidir. Laminer ve trblansl artlar iin aadaki formller
kullanlr.

Laminer ak iin (Re < 10):

P = k n
2
D
3
(4.10)

Tablo 4.13 Atksu artma proseslerinde tipik hz gradyan ve kalma sreleri
Deer aral
Proses Kalma
sresi
G, sn
-1
Hzl kartrma
Atksu artmnda tipik hzl kartrma ilemleri 5-20 sn 250-1,500
Temasl filtrasyon proseslerinde hzl kartrma <1-5 sn 1,500-7,500
Yumaklatrma
Atksu artmnda kullanlan tipik floklasyon prosesleri 10-30 dak 20-80
Dorudan filtrasyon proseslerinde floklasyon 2-10 dak 20-100
Temasl filtrasyon proseslerinde floklasyon 2-5 dak 30-150

Trblansl ak iin (Re >10 000):

P = k n
3
D
5
(4.11)

Burada:
P : Enerji gereksinimi, W,
k : sabit, (Tablo 4.13),
: svnn dinamik viskozitesi, N.sn / m
2
,
: akkann ktle younluu, kg / m
3
,
92
D : kartrc pervane ap, m,
N : saniyede devir says, dev/sn.

Reynolds says 4.12 forml ile bulunabilir.

n D
2
Re = (4.12)
Burada:
Re : Reynolds says,
D : pervane ap, m,
N : dev/sn
: svnn younluu, kg/m
3
,
: dinamik viskozite, N.sn/m
2
.

k deerleri Tablo 4.13 de verilmitir. Havuzdaki girdap artlarnn, drt adet perde ile
ortadan kaldrld kabul edilmektedir (perdelerin her biri tank apnn %10 u
geniliindedir).

Pedall kartrclar: Pedall kartrclar genellikle yava dnerler. Fiziko-kimyasal
artmda atksuya alminyum veya demir slfat ve polielektrolit ilave edilirse pedallar
floklatrc olarak grev yapar. Floklasyon yava hareket eden pedallarla ve hafif
kartrma ile hzlanr. Kartrma hzl olursa oluan floklar paralanr ve klr
bylece kmeleri zorlar. Floklama 10-30 dakikada tamamlanr. 0,6-0,9 m/sn pedal
ucu hznda floklar krmadan yeterli trblans saland bildirilmektedir. Pedall
sistemlerde enerji gereksinimi pedallarn srkleme kuvveti ile ilikilendirilir (4.14).


2
2
p D
D
v A C
F

= (4.14)

2

3
p D
p D
v A C
v F P = = (4.15)

Tablo 4.14. Kartrmada enerji gereksinimi k deerleri
Src Laminer akm Trblansl akm
Pervaneli, kare aralkl, 3 kanatl 41,0 0,32
Pervaneli, iki di aral, 3 kanatl 43,5 1,00
Trbin, 6 dz kanatl 71,0 6,30
Trbin, 6 eik kanatl 70,0 4,80
Fan trbini, 6 kanatl 70,0 1,65
Trbin, 6 ok tipli kanatl 71,0 4,00
Dz kanatl, 6 kanatl 36,5 1,70
Kaplanm trbin, 2 eik kanatl 97,5 1,08
Bobinli kaplanm trbin (perdesiz) 172,5 1,12

93
Burada:
F
D
: srkleme kuvveti, N,
C
D
: akkana dik ynde hareket eden pedaln srkleme katsays,
A : pedallarn enine kesiti, m
2
,
: akkan ktle younluu, kg/m
3
,
v
p
: pedallarn akkana kyasla rlatif viskozitesi, m/sn, genellikle pedal ucu
hznn 0,6-0,75 kat kabul edilir.
P : enerji gereksinimi, W.

Statik kartrclar: Statik kartrclarn hareketli paralar yoktur. Tipik rnek boru
hatlarndaki statik kartrclardr. Hattaki statik kartrclarda hzda ani deiiklikler
oluturulur. Statik kartrclar, kimyasallarn kartrlmasnda, artmal perdeliler ise
floklasyonda kullanlr. Statik kartrclarda kullanlan enerji miktar (4.16) ile
bulunabilir.

P = Q h (4.16)

Burada:
: suyun zgl arl, kN/m
3
,
Q : debi, m
3
/sn,
h : yk kayb, m.

Basnl hava ile kartrmal: Kartrma tanklarna, havalandrmal kanallara,
floklasyon tanklarna tankn dibinden hava verilerek kartrma salanr. Kartrma
veya floklasyon tanklarna hava verildiinde hava kabarcklarn ykselten enerji
(4.17) forml ile hesaplanabilir.


a
c
a a
p
p
V p P ln = (4.17)

Burada:
p
a
: atmosfer basnc, kN/m
2
,
V
a
: atmosfer basncnda hava hacmi, m
3
/sn,
p
c
: dearj noktasnda hava basnc, kN/m
2
.

Atmosfer basncnda hava debisi m
3
/dak ve basn metre olarak alnrsa (4.17) aadaki
gibi yazlabilir.

) (
33 . 10
33 . 10
ln
+
=
h
KQ P
a
(4.18)

Burada:
K : sabit (1,689),
Q
a
: atmosfer basncnda hava debisi, m
3
/dak,
h : dearj noktasndaki hava basnc, m.

Hz gradyan G, (4.18) den bulunan P deeri, (4.8) de yerine konularak bulunur.


94
4.4. Yzdrme

Yzdrme sv fazda sv veya kat partikllerin ayrld bir ilemdir. Ayrma ince gaz
kabarcklarnn (genellikle hava) sv faza verilmesi ile salanr. Hava kabarcklar
partikllere tutunur ve birlikte yzeye ykselirler.

Atksu artmnda yzdrme, askda maddeleri uzaklatrarak, biyolojik amurun
younlamasn salar. Yzdrmenin keltmeye gre temel stnl, yava ken
ok kk boyutlu ve hafif partikllerin ok daha abuk ve tamamen
uzaklatrlabilmesidir. Yzeye kan partikller yzeyden syrlarak toplanrlar.

Yzdrme ileminde hava kabarcklar deiik yntemlerle oluturulur:

Sv basn altndayken hava enjekte edilir, sonra basn kaldrlr (ekil 4.9)
(znm-hava ile yzdrme DAF),
Atmosfer basncnda havalandrma (hava ile yzdrme),
Atmosfer basncnda hava ile doyurma, daha sonra svya vakum uygulama
(vakum ile yzdrme).

Bu sistemlerin tmnde giderim verimi baz kimyasallarn kullanm ile arttrlabilir.



ekil 4.9. znm hava ile yzdrme sistemi (DAF) ematik grnm

4.5. Havalandrma

atk suyun havalandrlmasnda iki temel yntem vardr:

hava veya saf oksijenin atksuya batm difzrlerle veya dier havalandrma
cihazlar ile verilmesi veya
atk suyun mekanik olarak kartrlarak havann suda znmesinin
hzlandrlmas.

Kimyasal
kartrma
tank
Flotasyon tank
Dip amuru toplama
ken
amur
k
suyu
Savak
Koyulam
tama
Kartrma
Pompalar
Giri besleme
Kimyasal
Basnl
tank
Hava
Toplayc
Basn kontrol
vanas
95
Difzrl hava sistemleri; atksuya batm difzrler ve fleyiciden (blower) ibarettir.
eitli havalandrma sistemlerinin stnlk, kst ve oksijen transfer deerleri Tablo
4.15A ve Tablo 4.15B de verilmitir.

4.5.1. Difzrler

nceleri difzr sistemleri, ince kabarckl ve kaba kabarckl olarak iki grupta
inceleniyordu. Ancak bu terimlerin tam tanm , ince ve kaba kabarcklarn boyutlar
ak olmadndan son yllarda difzrl havalandrma sistemlerini, cihazn fiziksel
karakteristikleri ile ifade etmek tercih edilmektedir. Bu ekilde esas snf
belirlenmitir:

Gzenekli veya ince gzenekli difzrler
Gzenekli olmayan difzrler
Jet tipi, aspiratrl ve U-tp havalandrclar

Oksijen transferi: Atksu artmnda gaz transfer hz, o andaki gazn zeltideki
younluu ve denge younluu fark ile orantldr.

r
m
= K
g
A(C
s
-C) (4.19)

Burada:
r
m
: ktle transfer hz,
K
g
: gaz difzyon katsays,
A : gazn difze olduu alan,
C
s
: gazn zeltideki doygunluk konsantrasyonu,
C : gazn zeltideki konsantrasyonu


dt
dC
V r
m
= (4.20)

) ( C C
V
A
K
V
r
dt
dC
r
s g
m
C
= = = (4.21)

V
A
K
g
yerine orant faktr K
L
a yazlarak:
) ( C C a K
dt
dC
r
s L C
= = (4.22)
Burada:
r
C
: konsantrasyon deiimi, mg/l.sn,
K
L
a : toplam ktle transfer katsays, sn
-1
,

(4.22) Formlnn C=C
o
,C=C ,t=0 , t=t aralnda integrali alnrsa (4.23) elde edilir.


t a K
o s
t s
L
e
C C
C C
) (
=

(4.23)

(C
s
-C
t
) ve (C
s
-C
o
) terimleri balang ve sonutaki doygunluk eksikliini gsterir.
96
Tablo 4.15A. eitli havalandrma sistemlerinin stnlk, kst ve oksijen transfer deerleri (Basnl hava sistemleri) (2),(9).
Havalandrma
sistemi
Aklama Avantajlar Dezavantajlar Transfer
verimi
(%)
Transfer hz
(standart
kgO
2
/kW.h)
Basnl
hava
sistemi
Hava tankn dibine yakn bir yerden
gzenekli veya gzeneksiz difzrlerden
verilir. Hava kabarcklar yzeye karken
oksijen transferi ve karma gerekleir.


nce
kabarckl
Seramikten yaplm gzenekli plaka, tp,
kubbemsi difzr veya lastik esnek
membran
yi kartrma, hava debisini
deitirerek iletme esneklii
ve iyi oksijen transferi, enerji
gereksinimi dk, membran
tiplilerin bakm masraflar
dk

Yksek yatrm ve
bakm masraflar, hava
filtresi gerekiyor.
10-30 1,2-2,0
Orta
kabarckl
st kaplanm delikli paslanmaz elik
tp
yi kartrma, kaplama
malzemesi
deitirilebildiinden bakm
maliyeti dk

Yatrm maliyeti
yksek, hava filtresi
gerekebilir
6-15 1,0-1,6
Iri
kabarckl
Basnla dalan hava esnek diskin
yerinden oynatabilir.
Tkanma olmaz, bakm dk,
hava filtresi gerekmez, spiral
ak iin kullanlr

lk yatrm masraf
yksek, oksijen
transferi dk, enerji
gideri yksek

4-8 0,6-1,2
Jet
Havalandr
c
Basnl hava ve sv kartrlp yle
veriliyor. nce kabarcklar ykselirken
karma ve oksijen transferi salar.
Maliyet orta, derin tanklar iin
uygun, yksek transfer verimi
fleyici (blower) ve
pompalama ekipman
gerektirir, azda
(nozzle) tkanma
10-25 1,2-1,4
97

Tablo 4.15B. eitli havalandrma sistemlerinin stnlk, kst ve oksijen transfer deerleri (Mekanik havalandrma sistemleri) (2),(9).
Havalandrma
sistemi
Aklama Avantajlar Dezavantajlar Transfer
verimi
(%)
Transfer hz
(standart
kgO
2
/kW.h)
Mekanik sistem Hava dolambal yoldan yukar
doru bir tp iinden akar.
Karma ve oksijen transferi
salanr.

Yatrm maliyeti dk,
transfer verimi yksek
Karm dk - 1,2-1,6
Radyal akl
dk hz 20-60
dev/dak
Dk hz, byk apl pervane
kullanlr, yzer veya sabittir, vites
deitirici kullanr.
Tank ekli ve boyutu
uyarlanabilir, iyi karma.
lk yatrm yksek, souk
iklimde buzlanma, vites
drc bakm problemi
yaratabilir.

- 1,2-2,4
Eksenel akl
yksek hzl 300-
1200 dev/dak

Yksek hz, daha kk apl
pervane kullanlr. Yzer yap.
lk yatrm dk, eitli su
seviyelerine ayarlanabilir,
esnek iletme.
Souk iklimde buzlanma,
bakm zor, karm
yetersiz.
- 1,2-2,4
Dner fral Havalandrma ve sirklasyon
salar, evresinden elik fra
kan silindir eklinde.
Havalandrma ve
sirklasyon salar,
oksidasyon hendeklerinde
kullanlr, ilk yatrm orta,
bakm kolay.

Tank ekli limitli, verim
dk.
- 1,2-2,4
Batm trbin iddetli karm salar,
sktrlm hava pervanenin
altndan verilir. Sabit kpr
gerektirir.
Karm iyi, birim hacim
iin kapasite yksek, derin
tanklar iin uygun, iletme
esneklii, buzlanma ve
srama yok.
fleyici ve devir
drc gerektirir,
toplam enerji gereksinimi
yksek, ilk yatrm
yksek.
- 1,0-1,5
98
Aktif amur sisteminde K
L
a deeri, mikroorganizmalarn oksijen kullanm baznda
hesaplanr. Havuzda oksijen 1-3 mg/l mertebelerinde tutulur ve oksijen verilir verilmez
mikroorganizmalar tarafndan kullanlr. Bu iliki denklem (4.24) de verilmitir.


M s L
r C C a K
dt
dC
= ) ( (4.24)

Burada:
r
M
:mikroorganizmalarn oksijen kullanm hz, (2-7 gO
2
/g uucu askda kat madde /
gn),
Oksijen seviyesi sabit tutulursa dC/dt 0 olur. Buradan 4.24 tekrar dzenlenirse:

r
M
= K
L
a(C
s
-C) (4.25)

Bu durumda C de sabit olur. Warburg cihaznda r
M
bulunarak aadaki bant yardm ile
K
L
a hesaplanr.

K
L
a =
C C
r
s
M

(4.26)

Toplam ktle transfer katsays, K
L
a, scakln, kartrma hznn (ayn zamanda
havalandrma cihaz tipi ve karma hcresi ekli) ve sudaki maddelerin de fonksiyonudur. Bu
faktrler aada ksaca anlatlmtr.

Scakln etkisi: (4.27) forml ile ifade edilir.

K
L
a
(T)
= K
L
a
(20
o
C)

T-20
(4.27)

Burada:

K
L
a
(T)
: T scaklnda oksijen ktle transfer katsays, sn
-1
,
K
L
a
(20
o
C)
: 20
o
C de oksijen ktle transfer katsays, sn
-1
.
: scaklk-aktivite katsays (1,015-1,040, difzrl ve mekanik
havalandrma sistemleri iin tipik deer 1,024 dr).

Kartrma ve tank eklinin etkisi: Kartrma hz ve tank eklinin K
L
a ya etkisini
teorik bazda bulmak ok zordur. Havalandrma sistemlerinde sistem seimi verimle,
verim de K
L
a ile ilikili olduundan mutlaka bulunmas gerekmektedir. Havalandrma
sistemlerinin genellikle musluk suyu kullanlarak ve dk znm oksijen
seviyelerinde zellikleri belirlenir. Gerek sistemde K
L
ay bulmak iin faktr
kullanlr:

= C
s
(atksu)/C
s
(musluk suyu) (4.28)

deeri havalandrma sistemi tipi, ekli, kartrma ekli ve atksu karakteristiklerine
gre deiir (0,3-1,2). Difzrl sistemlerde 0,4-0,8, mekanik havalandrmal
sistemlerde ise 0,6-1,2 arasndadr. Gerek havalandrma tank geometrisi, deney iin
kullanlandan ok farklysa uygun deerinin seilmesine ok dikkat edilmelidir.

99
Atksu karakterinin etkisi: nc dzeltme faktr , test sistemi oksijen transfer
hzn, sudaki tuzlarn, partikl maddelerin ve yzey aktif maddelerin oksijenin
znrlne etkisini dzeltmek amacyla kullanlr:

= C
s
(atksu)/C
s
(eme suyu) (4.29)

0,7-0,98 arasnda deiir. Atksu iin genellikle = 0,95 kullanlr. nn tayini,
atksu artma tesisi laboratuarlarnda kolaylkla yaplabileceinden kullanlacak
deerlerin laboratuarda dorulanmas nerilmektedir.

Dzeltme faktrlerinin uygulamas: Yukarda bahsedilen dzeltme faktrlerinin kullanmna
rnek olarak, deneysel lmler yardm ile mekanik yzey havalandrcl arazi lekli
sistemde oksijen transfer hznn bulunmas rnek olarak verilmitir.

) (

20
) (
20

=
T w s
f
s
C
C C
SOTR OTR (4.30)

Burada:
OTR
f
: gerek iletme artlarnda gerek oksijen transfer hz, g O
2
/kW.h,
SOTR : 20
o
C ve 0 znm oksijen test artlarnda standart oksijen kullanm hz,
gO
2
/kW.h,
C
s
: musluk suyu iin arazi artlarnda oksijen doygunluk konsantrasyonu, mg/l,
C
w
: iletme artlarnda atksudaki oksijen, seviyesi mg/l,
C
s20
: eme suyu iin 20
o
C de oksijen seviyesi, mg/l.

Difzrle havalandrmada (4.30)daki C
s
deerleri havann, tankn dibinden salverilmesi
nedeni ile atmosferik doygunluk konsantrasyonundan daha yksek olaca dikkate alnarak
dzeltilmelidir.

Difzrlerin performans: Oksijen transfer verimi u faktrlere baldr:

difzrn tipi, boyutu ve ekli
hava debisi
suya batma derinlii
tank ekli (difzrn yeri de dahil)
atksu karakteristikleri

Havalandrma tehizat nce temiz suda denenir, sonular dnm faktrleri ile iletme
artlarna uyarlanr. Tablo 4.16 da eitli difzrlerin temiz suda oksijen transfer verimleri ve
hava debileri verilmitir. Standart Oksijen Transfer Verimi (SOTE) deerleri 4,57 m difzr
derinlii, 20
o
C scaklk, 101,3 kN/m
2
basn ve 0mg/l balang znm oksijen
seviyesinde yaplmtr.

Gzenekli difzrlerde Oksijen Transfer Verimi (OTE), i tkanmalar veya d kprmeler
nedeniyle debilir. tkanmalar sistemde kullanlan basnl havadaki kirliliin hava
filtresinde tutulmam olmasndan kaynaklanabilir. D kprmeler ise genellikle biyofilm
veya inorganik kelti oluumundan kaynaklanr.


100
Tablo 4.16 eitli difzr sistemleri iin temiz suda oksijen transfer verimleri
Difzr tip ve konumu Hava debisi
m
3
/dak difzr
SOTE (%)
(derinlik 4,57m)
Seramik disk- zgara 0,011-0,096 25-40
Seramik disk- zgara 0,014-0,071 27-39
Seramik plaka- zgara 0,609-1,524
a
26-33
Homojen gzenekli plastik tpler
Izgara 0,068-0,113 28-32
ift tarafl spiral merdane 0,085-0,311 17-28
Tek tarafl spiral merdane

0,057-0,339 13-25
Homojen olmayan gzenekli plastik tp
Izgara 0,028-0,198 26-36
Tek tarafl spiral merdane

0,057-0,198 19-37
Delikli membran tpleri
Izgara 0,028-0,113 22-29
eyrek noktalar 0,057-0,169 19-24
Tek ynl spiral merdane

0,057-0,169 15-19
Jet havalandrma
Yan balkl 1,528-8,490 15-24
Gzeneksiz difzrler
ift tarafl spiral merdane 0,093-0,283 12-13
Orta genilik 0,0283-5,348 10-13
Tek tarafl spiral merdane

0,283-0,991 9-12
a
birim: m
3
/m
2
difzr.dak

4.5.2. fleyiciler (Blower)

Yaygn kullanlan fleyici tipleri: santrifj fleyiciler, pozitif yer deitirmeli fleyiciler,
santrifj trbinleridir. Santrifj tipliler 85 m
3
/dak nn stndeki birim kapasitelerde
kullanlrlar. Dearj basnc 48-62 kN/m
2
arasndadr.

Atksu artmnda fleyiciler geni hava debisi ve dk basn aralnda ve farkl evre
artlarnda alabilmelidir. fleyiciler genellikle belirli iletme artlarnda alrlar. Atksu
artma tesisinde geni bir hava debisi ve basn aral gerekebileceinden fleyicilerin
iletme artlarndaki deiiklie ve yeni dzenlemeye uygun olduu konusunda reticiden
onay alnmaldr. Deiiklik ve dzenleme yntemleri yle sralanabilir:

Santrifj fleyicilerin iletme zellikleri dk devirli santrifj pompalara benzer. Basma
basnc kapatma annda kapasitesinin %50sinde maksimuma ykselir ve sonra der.
fleyicinin iletme noktas santrifj pompalar gibi basma ykseklii kapasite erisi ile sistem
erisinin kesime noktasdr. fleyici zellikleri standart hava artlarna gre verilir (20
o
C,
101
760 mm cva basnc ve %36 nispi nem oran). Standart havann zgl arl 1,2 kg/m
3
dr.
Havann younluu santrifj fleyicinin performansn etkiler, giri hava scakl veya
barometrik basntaki deiiklik, sktrlm havann younluunu deitirecektir. Gazn
younluu ne kadar yksek olursa basn da o kadar yksek olur, bunun sonucu olarak
sktrma iin daha fazla enerji gerekir. fleyici seimi, scak yaz gnlerinde yeterli
kapasiteyi salayacak, souk k gnlerinde ise yeterli gc salayacak ekilde yaplmaldr.
Adyabatik sktrma iin enerji gereksinimi (4.31) de verilmitir.

] [ 1 _
) (
7 . 29
1
283 . 0
2 1
=
p
p
ne
wRT
P
w
(4.31)

Burada:
P
w
: her bir fleyici iin enerji gereksinimi, kW,
w : akan havann arl, kg/sn,
R : havann ideal gaz sabiti, 8,314 kJ/k mol
o
K,
T
1
: giri scakl,
o
K,
p
1
: giri basnc, atm,
p
2
: k basnc, atm,
n : hava iin (k-1)/k = 0,283
k : hava iin 1,395,
e : verim (sktrma iin 0,70-0,90)

Basma basnc 55 kN/m
2
'nin stnde ve serbest hava birim niteye 85 m
3
/ daknn altnda ise
pozitif yer deitirmeli fleyiciler kullanlr. Pozitif yer deitirmeli fleyiciler su seviyesinde
nemli deiiklikler beklendiinde de kullanlrlar. Bunlar sabit kapasitede deiken basnta
alr.

4.5.3. Mekanik Havalandrclar

Mekanik havalandrclar yatay milli ve dey milli olmak zere iki grupta toplanr. Her iki
grup kendi aralarnda tekrar yzeysel ve batm havalandrclar olarak iki gruba ayrlr.
Yzey ve batm havalandrclarda oksijen atmosferden alnr, fakat baz batm tiplerde
hava veya saf oksijen tanka dipten verilir. Her iki durumda da pompalama ve havalandrma
hareketi karm salar.

4.5.3.1. Dey Milli Yzey Havalandrclar

Yzer ya da sabit motora tutturulmu batm veya ksmen batm pervaneden olumutur.
Yzeysel havalandrclar pervane tipine bal olarak (santrifj, dnel) veya pervanenin
dn hzna (dk hzl, yksek hzl) bal olarak snflandrlabilir. Santrifj tipliler ayn
zamanda dk hzl kategorisine girer. Dnel ak tipliler ise yksek hzda alr. Dk
hzl havalandrclarda pervane elektrik motoruna bal devir drc ile alr. Motor ve
dili kutusu platforma veya yzen ksma monte edilir. Yksek hzl havalandrclarda
pervane motorun dner parasna tutturulur ve mutlaka yzen ksma monte edilirler. Bu
sistemler su yzeyi deiiminin ok deiken olduu veya sabit bir yerin uygun olmad
glet ve lagnlerde kullanlmak zere gelitirilmitir. Yzeysel havalandrclarn gc 0,75-
100 kW aralndadr.


102
4.5.3.2. Dey Milli Batm Havalandrclar

Mekanik havalandrclarn ou oksijen transferini salamak zere su yzeyini hava ile
iddetli kartrma prensibine dayanr. Batm mekanik havalandrclarda pervanenin altndan
hava veya saf oksijen de verilebilir. Pervane hava kabarcklarn datr ve tank ieriinin
karmasn salar. Batm mekanik havalandrclarn gc 0,75-100 kW aralndadr.

4.5.3.3. Yatay Milli Dner Mekanik Havalandrclar

Yatay milli mekanik havalandrclar yzeyde ve batm olmak zere iki grupta toplanr.
Fra tipli havalandrclar, su seviyesinin tam stnde olacak ekilde fral (elik fral,
plastik ubuklu veya bakl) yatay bir silindirden ibarettir. alma srasnda motora bal
silindir hzla dnerken suyu tank boyunca spreyler ve atk suyun iine hava alr. Oksidasyon
hendeklerinde kullanlr.

Batm Yatay milli mekanik havalandrclar prensip olarak yzeysel tiplere benzer. Ancak
farkl olarak batm tiplerde, dner afta tutturulmu pedal veya diskler vardr. Disklerin,
apn 1/8- 3/8 i kadar suya batmtr ve srekli ekilde suya girerler. Disklerin durmas, disk
dndnde su yzeyinin altnda hava skmasna yol aar. Disklerin yerletirilmeleri
oksijen ve karma gereksinimine bal olarak deiir. Tipik enerji gereksinimi 0,1-0,75
kW/disktir.

4.5.3.4. Havalandrc Performans

Mekanik havalandrclar standart artlarda kgO
2
/kW-h olarak belirtilen oksijen transfer
hzna gre deerlendirilirler. Standart artlar, 20
o
C scaklk, 0,0 mg/l znm oksijen
(.O), ve test suyu eme suyu durumudur. Test ve deerlendirme kararsz-durumda oksijeni
sodyum slfit ile giderilmi temiz su ile yaplr. Ticari boyutlu yzey havalandrclarn
verimi 1,2-2,4 kgO
2
/kW-h aralndadr. eitli mekanik havalandrclarn oksijen transfer
deerleri Tablo 4.17 de verilmitir. retici firma tarafndan havalandrc performans olarak
verilen verim deerleri, sz konusu havalandrcnn gerek model ve boyutunda yaplan test
sonular ile dorulandnda kabul edilmelidir. Tasarmda ise standart performans verileri,
arazi artlarna uyarlanmaldr. Bu uyarlama aada verilen (4.32) bants ile salanr.
Parantez iindeki terim dzeltme faktrdr.

024 . 1 )

(
20
20

=
T
S
L Walt
o
C
C C
N N (4.32)

Burada:
N : arazi artlarnda transfer edilen kgO
2
/kW-h,
N
o
: 20
o
C, .O.=0, artlarndaki suda transfer edilen kgO
2
/kW-h,
: tuzluluk yzey gerilimi dzeltme faktr, genellikle 1,
C
Walt
: verilen scaklk ve rakmda eme suyunun oksijen doygunluk konsantrasyonu, mg/l,
C
S20
: eme suyunun 20
o
C

de oksijen doygunluk konsantrasyonu, mg/l,
C
L
: gerek iletme halinde oksijen konsantrasyonu, mg/l,
T : scaklk,
o
C,
: atksu iin oksijen transferi dzeltme faktr (Tablo 4.18)



103
Tablo 4.17. eitli mekanik havalandrclar iin oksijen transfer deerleri (1).
Transfer hz
Kg O
2
/kW-h
Havalandrc tipi Standart
a
Arazi
b
Yzey, dk-hzl 1,22-3,04 0,73-1,46
Yzey dk-hzl, tpl 1,22-2,80 0,73-1,28
Yzey, yksek-hzl 1,22-2,19 0,73-1,22
Yzey, aa doru trbinli 1,22-2,43 0,61-1,22
Batm trbin, serpme cihazl 1,22-2,01 0,73-1,09
Batm pervaneli 1,22-2,43 0,73-1,09
Yzey, fra ve bakl 0,91-2,19 0,49-1,09
a
standart artlar, musluk suyu ,20
o
C scaklk, 101,3 kN/m
2
basn, .O.=0,0 mg/l.
b
Arazi artlar, atksu, 15
o
C scaklk, 152,4m ykseklik, = 0,85, = 0,9, iletme .O =2mg/l.


Tablo 4.18.Dk hzl yzeysel havalandrclarda baz atksular iin tipik deerleri (1).
BOI
5
, mg/l faktr
a

Atksu Giri k Giri k
Evsel atksu 180 3 0,82 0,98
Kat ve kat hamuru 187 50 0,68 0,77
Ambalaj kad 150-300 37-48 0,48-0,68 0,7-1,1
Aartlm kat 250 30 0,83-1,98 0,86-1,0
la retimi 4,500 380 1,65-2,15 0,75-0,83
Sentetik elyaf retimi 5,400 585 1,88-3,25 1,04-2,65
a
Son aratrmalar deerinin daha dk ve deiken olabileceini gstermitir.

4.5.4. Kartrma in Enerji htiyac

Etkin bir kartrma iin havalandrma tank ekil ve boyutu ok nemlidir. Havalandrma
tanklar kare veya dikdrtgen planl olabilir. Havalandrma tanknda birden fazla
havalandrc bulunabilir. Mekanik yzey havalandrclar durumunda havalandrma tanknn
derinlik ve genilii havalandrc boyutuna baldr (tipik deerler Tablo 4.19 da verilmitir).
Batm tip kartrcllar iin derinlik 10,7 mye kadar kabilir.








104

Tablo 4.19. Mekanik yzey havalandrclar iin tipik tank boyutlar
Tank boyutu, m
Havalandrc gc, kW Derinlik Genilik
7,5 3,0-3,7 9,1-12,2
14,9 3,7-4,3 10,7-15,2
22,4 4,0-4,6 12,2-18,3
29,8 3,7-5,2 13,7-19,8
37,2 4,6-5,5 13,7-22,9
55,9 4,6-6,1 15,2-25,9
74,6 4,6-6,1 18,3-27,4


Byk kabarckl difzrl havalandrma sistemlerde yeterli karmn da garantili olabilmesi
iin, hava gereksinimi, 1 m
3
tank hacmi iin 20-30 L/dak. (spiral dner havalandrma
dzenei iin), ince kabarckllar iin 7-10 L/dak. dr (10). Difzrlerin havalandrma
tanknn dibine niform olarak dizildii havalandrma sistemlerinde havalandrma hz 1 m
3

tank hacmi iin 10-15 L/dak. olarak nerilmektedir. Mekanik havalandrclarla tam karmn
salanabilmesi iin enerji gereksinimi havalandrc tasarm ve tank ekline bal olarak 19-
39 W/ m
3
aralndadr. Evsel atksular iin havalandrmal lagn tasarmnda kartrma iin
gerekli enerji ihtiyacnn kontrol edilmesi ok nemlidir nk ou durumda belirleyici
faktrdr.























105
KAYNAKLAR

(1) Metcalf & Eddy, 2000, Wastewater Engineering, Treatment Disposal Reuse,. McGraw-
Hill International Editions.

(2) Syed R. Kasm, 1985, Wastewater Treatment Plants, Treatment, Design, and Operation,
CBS Publishing Japan Ltd.

(3) Environmental Protection Agency, EPA, 2003, Wastewater Technology Fact Sheet,
Screening and Grit Removal, 832-F-03-011.

(4) W.Wesley Eckenfelder,Jr. 1989, Industrial Water Pollution Control, ,McGraw-Hill
International Editions.

(5) Water Environment Federation and American Society of Civil Engineers, 1991, Design of
Municipal Wastewater Treatment Plants. Manual of Practice No.8, Chapter 10.

(6) Water Environment Federation, 1996, Operation of Municipal Wastewater Treatment
Plants, Manual of Practice No. 11, Chapter 19.

(7) Biwater Industries & Services, 1993, Water Industries Manual. Walker & Connell Ltd.

(8) Pont-a-Mousson, 1992, A Comprehensive Ductile Iron Pipeline System.

(9) Environmental Dynamics inc., 2003, Energy Consumption and Typical Performance of
Various Types of Aeration Equipment,

(10) USPA., (1989), Design Manual- Fine Pore Aeration Systems, Center for Environmental
Research, Cincinnati, Ohio.


















106
5. BYOLOJK ARITMA

Hzl nfus art ve endstrileme sonucunda oluan atksular doann zmleyebilecei
miktar am ve alc ortamlar kirlenme tehlikesi ile kar karya brakmtr. Doadaki
ekolojik dengeyi olumsuz ynde etkileyebilecek ve dier faydal kullanmlarn
engelleyecek bu durumun nne geebilmek iin atksular uzaklatrmadan nce artma
zorunluluu domutur. Atksularn zellikleri kaynaklarna bal olarak nemli farkllklar
gsterir ve bu farkllklara gre artma yntemleri de deiir. Atksularn genellikle
%99undan daha yksek bir ksm su ve yalnz geri kalan ksm kirletici maddelerden
olumaktadr. Kirleticiler suyun iinde znm halde bulunabilecekleri gibi, kat madde
olarak askda da bulunabilirler. Bu maddelerin zelliklerine gre uzaklatrlmalar iin
kullanlabilecek artma yntemi de deiir. rnek olarak organik kirleticilerin
uzaklatrlmas iin en etkin yntemin biyolojik artma olduu sylenebilir. Biyolojik
artma atksuyun iinde bulunan askda veya znm organik maddelerin bakterilerce
paralanmas ve kebilen biyolojik floklarla svnn iinde kalan veya gaz olarak
atmosfere kaan sabit inorganik bileiklere dnmesidir. Biyolojik artmann esas organik
kirleticilerin doada yok edilmeleri iin yer alan biyofloklasyon ve mineralizasyon
proseslerinin kontrol ile evrede ve optimum artlarda tekrarlanmasdr. Bylece doadaki
reaksiyonlarn hzlandrlarak daha ksa bir srede, emniyetli ortamda gerekletirilmeleri
salanmaktadr.

Biyolojik artma sistemleri deiik ekillerde snflandrlabilirler. Ortamda oksijen
varlna gre haval (aerobik) ve havasz (anaerobik) olarak snflandrlan bu sistemler
kullanlan mikroorganizmalarn sistemdeki durumuna gre askda ve sabit film (biyofilm)
prosesleri olarak da snflandrlabilirler.
5.1 Biyolojik Artma Sistemleri

Atksu artmnda biyolojik artmn fonksiyonu ve mikroorganizmalarn rol bu blmde
verilecektir.
5.1.1 Biyolojik Artmann Amac

Biyolojik artmann amac, atksudaki kelmeyen kolloidal katlar phtlatrarak
gidermek ve organik maddeleri kararl hale getirmektir. Evsel atksu artmnda organik
madde ieriinin yan sra azot ve fosfor gibi besi maddeleri de biyolojik artmda giderilir.
ou kez durumda toksik olabilecek eser (iz) miktardaki organik maddeleri gidermek de
nemlidir. Tarm alanlarndan geri dnen sularda nemli olan azot ve fosforun artlmas
kritik nem tar. Endstriyel atksular iin, organik ve inorganik bileiklerin artm
nemlidir. Bu bileiklerden ou mikroorganizmalar zerinde toksik etki yaptklar iin
genellikle zel zaman n artma gerekebilir.
5.1.2 Biyolojik Artmada Mikroorganizmalarn Rol

Atksudaki BOInin giderimi, kmeyen kolloidal katlarn phtlatrlmas ve organik
maddelerin kararl hale gelmesi, bata bakteriler olmak zere eitli mikroorganizmalar
tarafndan gerekletirilir. Mikroorganizmalar, kolloidal ve znm karbonlu organik
maddeleri eitli gazlara ve yeni hcrelere dntrerek kullanrlar. Hcre dokusunun
zgl arl sudan daha fazla olduundan artlm sudan kerek ayrlr. Bu
107
mikrooganizmalar ortamdan ayrmadka artm tamamlanm olmaz. Mikroorganizmalar
organik yapda olduklarndan atksuda BOI veya KOI cinsinden llrler ve suya bir
miktar kirlilik verirler.
5.2 Mikrobiyolojik Metabolizmann Tanm

Biyolojik artma sistemlerinin tasarmnda ve sistem seiminde, mikroorganizmalarn
biyokimyasal aktivitelerinin iyi anlalmas gerekletirir. Bu blmde iki nemli konudan
bahsedilecektir. Bunlar, atksu artmnda karlalan mikroorganizmalarn besi maddesi
ihtiyac ve molekler oksijen ihtiyacna dayal mikrobiyal metabolizmalarn yapsdr.
5.2.1 Mikroorganizma oalmasnda Besi Maddesi htiyac

Mikroorganizmalar, remelerini ve dier hayati fonksiyonlarn devam ettirmek iin,

enerji kaynana,
yeni hcre sentezi iin karbona,
azot, fosfor, slfr, potasyum, kalsiyum ve magnezyum gibi inorganik elementlere

ihtiya duyarlar. Organik besi maddeleri de hcre sentezi iin gereklidir. Mikrobiyal
faaliyetler iin gerekli karbon ve enerji kaynaklarna substrat ad verilir.
5.2.2 Karbon ve Enerji Kaynaklar

Mikroorganizmalar iin en nemli karbon kaynaklar organik madde ve karbondioksittir.
Hcre dokusu oluturmada organik karbon kullanan organizmalar heterotrof, yalnzca
karbondioksit kullanan organizmalar ise ototrof olarak adlandrlrlar. Karbondioksitin
organik hcre dokusuna dnm, enerji girdisi gerektiren bir indirgeyici prosestir. Bu
nedenle Ototrofik organizmalar, hcre sentezi iin Heterotroflardan daha ok enerji
harcadklarndan daha dk byme hzna sahiptirler.

Hcre sentezinde gereken enerji k veya kimyasal oksidasyon ile salanr. I enerji
kayna olarak kullanan bu organizmalar, fototrof olarak adlandrlrlar. Fototrofik
organizmalar, heterotrofik (baz slfr bakterileri) veya ototrofik (alg ve fotosentetik
bakteri) olabilirler.

Enerjilerini kimyasal reaksiyonlardan karlayan organizmalar, kemotrof olarak bilinirler.
Fototrof ve kemotroflar, heterotrof (protozoa, fungi ve bakterilerin ou) veya ototrofic
(nitrifikasyon bakterisi) olabilirler.

Kemototroflar, indirgenmi amonyak, nitrit ve slfit gibi inorganik bileiklerin
oksidasyonundan oluan enerjiyi kullanrlar. Kemoheterotroflar ise organik bileiklerin
oksidasyonu sonucu aa kan enerjiyi kullanrlar. Mikroorganizmalarn snflandrlmas
aadaki tabloda verilmektedir.





108
Tablo 5.1. Enerji ve karbon kaynaklarna gre mikroorganizmalarn genel snflandrlmas
(1).
Snflandrma Enerji kayna Karbon kayna
Autotrophic:
Fotoototrofik

Kemoototrofic


Heterotrofic:
Kemoheterotrofik


Fotoheterotrofik

Ik

norganik ykseltgeme-indirgeme
reaksiyonu


Organik ykseltgeme-indirgeme
reaksiyonu

Ik

CO
2


CO
2




Organik karbon


Organik karbon

5.2.3 Ntrient ve z Element htiyac

Besi maddeleri, karbon ve enerji kayna olmaktan ziyade hcre sentezi ve bymesinde
kstlayc rol oynarlar. Mikroorganizmann ihtiya duyduu balca inorganik besi
maddeleri; N, S, P, K, Mg, Ca, Fe, Na ve Cldur. kinci derece nemli besi maddeleri ise;
Zn, Mn, Mo, Se, Co, Cu, Ni, V ve Wdir.

norganik besi maddelerine ilave olarak baz organizmalar iin organik besi maddeleri de
gerekebilmektedir. Byme faktr olarak bilinen bu organik besi maddeleri,
organizmalarn ihtiyac olan ve yalnzca hcre sentezinde kurucu olan maddelerdir.
Byme faktr bir organizmadan dierine farkllk gsterse de temel byme faktrleri
temel grupta snflandrlabilirler:

aminoasitler
purinler ve pirimidinler
vitaminlerdir.

5.3 Biyolojik Artmada nemli Mikroorganizmalar

Hcre yaplar ve fonksiyonlar dikkate alnrsa mikroorganizmalar aadaki ekilde
snflandrlrlar:

Eucaryotes
Eubacteria
Archaebacteria

Prokaryotik grup (eubacteria ve archaebacteria) artmda birincil derecede nemli olup
ksaca bakteri olarak bahsedilir. karyotik grup bitki, hayvan ve protistleri ierir.


109
5.3.1 Bakteri

Bakteriler tek hcreli prokaryotic organizmalardr. Atksu artma nitelerinde olduka
yaygn olarak bulunurlar ve karbon, azot, fosfor ve kkrt bileiklerinin giderilmesinde
kullanlrlar. Bakteri hcrelerinin byklkleri 0,5-3 m (10
-6
) aralndadr ve ekillerine
gre deiik isimler alrlar.

5.3.2 Bakterilerin Hcre Kompozisyonu

Bakterilerin incelenmesi sonucu %80inin su ve %20sinin kuru maddeden meydana
geldii bulunmutur. Kuru maddenin de %90 organik ve %10u inorganiktir. Bakteri
hcresinin bileiminin tipik deerleri Tablo 5.2 de verilmektedir.

Tablo 5.2. Tipik bir bakteri hcresi bileimi (1).
Kuru madde yzdesi Elementler
Aralk Tipik deerler
Karbon
Oksijen
Azot
Hidrojen
Fosfor
Slfr
Potasyum
Sodyum
Kalsiyum
Magnezyum
Klorr
Demir
Dierleri
45-55
16-22
12-16
7-10
1-5
0,8-1,5
0,8-1,5
0,5-2
0,4-0,7
0,4-0,7
0,4-0,7
0,1-0,4
0,2-0,5
50
20
14
8
3
1
1
1
0,5
0,5
0,5
0,2
0,3


5.4 Bakteri Bymesi

Organizmalar, byme ortamna konduklarnda ortamdaki besi maddelerini (C, N, O, H, P,
S, mineral vd.) kullanarak byrler. Kesikli beslenen reaktrde bymede hemen hemen
drt dnem gzlenir.

1. Adaptasyon dnemi (lag faz): organizmalarn yeni ortama uyum iin geirdikleri
bekleme dnemidir. Bu dnemde, besi ortamnn bileimine ve artlara gre
organizmalarn i yapsnda baz deiiklikler olur. Organizmalarn yeni evreye
uymalar ve daha sonra blnmeleri iin belli bir zaman gerekecektir.

2. Logaritmik byme dnemi: Ortama adapte olan organizmalar, bu dnemde
maksimum hzla byrler. Bu dneme kararl byme dnemi de denir.

3. Kararl byme dnemi: Bu dnemde hcre konsantrasyonu sabit kalr. Net
byme hznn sfr olduu bu dnemde, byme hz lm hzna eittir. Net
byme sfr olmakla birlikte, hcreler metabolik olarak aktiftirler ve ikincil
110
rnleri retirler. Bu dnemde hcreler, ortamda byme iin gerekli olabilecek
substrat ve besi maddelerini tketmitirler.

4. lm dnemi: Bu dnemde bakteri lm hz yeni hcre reme hznn zerindedir
ve hcre konsantrasyonu zamanla der. lm hz evre artlar ve canl
poplasyonun fonksiyonudur.


ekil 5.1. Bakteri byme erisi (1.alma faz, 2. byme faz, 3. durgun faz, 4. lm faz)
(1) .
5.5 Biyolojik Byme Kinetii

Mikroorganizmalarn bymesi iin uygun evresel artlar, pH ve scaklk kontrol, besi
maddesi ve eser element ilavesi, oksijen ilavesi veya ortamdan uzaklatrlmas ve uygun
kartrmadr. Bu evre artlarnn kontrol, mikroorganizmalarn bymesi iin gerekli
uygun evre ortamn salar.
5.5.1 Hcre Bymesi

Kesikli ve srekli beslenen sistemlerde bakteri hcresi byme hz aadaki eitlikle ifade
edilir:

r
g
=X (5.1)

r
g
= bakteri byme hz, ktle/hacim.zaman
= Birim zamanda zgl oalma hz katsays,zaman
-1

X = mikroorganizma konsantrasyonu, ktle/hacim.

Kesikli beslenen artma sisteminde, bakteri byme hz, dX/dt = r
g
olduundan bu tr
reaktrler iin aadaki eitlik yazlabilir.
(5.2)
111
5.5.2 Substrat Limitli (kstl) Byme

Kesikli sistemlerde byme iin gerekli, substrat veya besi maddesinden yalnzca birisinin limitli
olmas durumunda nce konsantrasyon der ve byme durur. Srekli beslemeli sistemlerde,
byme limitlidir. Deneysel olarak limitli substrat veya besi maddesinin etkisi aadaki Monod
eitlii ile belirlenir.

(5.3)

Burada,
= Birim zamanda zgl byme hz, zaman
-1
S= Substrat konsantrasyonu, ktle/hacim
K
s
= (=
max
/2) iken substrat konsantrasyonu (yar hz sabiti), ktle/hacim

max
= Substrat snrl deilken, verilen artlarda maksimum deeri

Substrat konsantrasyonunun zgl byme hzna etkisi ekil 5.2 de verilmektedir. deeri
eitlik 5.1 deki yerine konulacak olursa, byme hz aadaki gibi olur.

(5.4)




ekil 5.2. Besi maddesinin byme hzna etkisi.


5.5.3 Hcre Bymesi ve Substrat Kullanm

Biyolojik oksidasyon proseslerinde BOI giderim mekanizmasnn aklamasnda birka
matematik model nerilmitir. Ancak btn modellerin gsterdii ortak bir sonu vardr. Yksek
BOI konsantrasyonlarnda birim hcrenin giderdii BOI giderim hz sabit kalmaktadr. Bu
durumda hz konsantrasyona bal olup decektir.
112
Ortamda tek bir substrat varsa reaksiyon hz sfrnc derece olup son derece dk
seviyelere kadar substrat artlr. Birden fazla substrat olmas durumunda substratlar farkl
hzlarda ortamdan artlrlar. Substatlardan bir tanesi tamamen ortamdan giderilene kadar
sabit maksimum giderim hz hakim olacaktr. Dier substratlar srayla giderildike, toplam
reaksiyon hz decektir.

Kesikli ve srekli sistemlerde, substratn bir ksm yeni hcrelere dntrlrken, bir ksm da
inorganik ve organik son rnlere oksitlenir. Substrat kullanm hz ile hcre byme hz
arasndaki iliki aadaki eitlikle verilebilir;


r
g
= -Y r
su
(5.5)

Burada,
r
g
= bakteri byme hz, ktle/hacim.zaman
Y= maksimum verim (biyokitle dnm) katsays, ktle/ktle
r
su
= substrat kullanm hz, ktle/hacim.zaman

Laboratuar almalar sonucunda, rnn

karbon ve besi elementinin oksidasyonuna,
substrat polimerizasyon derecesine,
metabolizma safhalarna,
byme hzna ve
bu mekanizmann eitli fiziksel parametrelerine

bal olduu bulunmutur.

(5.6)

Yukardaki bantda (
max
/Y) teriminin yerine aada verilen k terimi konulabilir. Bu yeni
terim, birim zamanda maksimum substrat kullanmn ifade eder. Tipik olarak BOI
(KOI) esasna gre k=8 gn
-1
dir.

(5.7)

Artma kinetikleri, K
s
ve Snin greceli deerlerinden etkilenirler. Eitlikte iki snr art
belirlenebilir:

1. S>> K
s
iin,

r
su
k.X (5.8)
113
Bu durumda giderim, substrat konsantrasyonundan bamszdr ve giderim hz, sistemdeki
mevcut biyokitle konsantrasyonuna baldr.

2. S << K
s
iin,


r
su
k.X ( S/K
s
) k

XS (5.9)

Burada,
k

= k / K
s
= zgl substrat kullanm hz, (mg/l)
-1
(t)
-1


5.5.4 sel Solunum Metabolizmasnn Etkileri

Atksu artmnda kullanlan biyolojik sistemlerde, hcre ya dalmnda,
mikroorganizmalar hep byme faznda deildirler. Byme hz, hcre iin gerekli
enerjinin hesaplanmasnda kullanlr. lm gibi dier faktrlerde, hesaplamalarda dikkate
alnmaldr. Genellikle bu faktrlerin hepsi gz nne alnr ve hcre ktlesindeki
azalmann ortamdaki mevcut organizma konsantrasyonu ile orantl olduu dnlr.
Literatrde bu azalma isel solunum olarak tanmlanr ve aadaki gibi formle edilir;

r
d
(isel solunum) = - k
d
X (5.10)

Burada,

k
d
= Birim zamanda isel solunum hz katsays. Gzlemlenen tipik k
d
deerleri
0,07-0,1 gn
-1
dr.
X = mikroorganizma konsantrasyonu, ktle/hacim

Bakteri byme hz, r
g
ile r
d
(eitlik 5.4 ve 5.5) birletirilirse, aadaki net byme hz
elde edilir;

(5.11)

r
g

= - Yr
su
- k
d
X (5.12)

r
g

= net bakteri byme hz, ktle/hacim.zaman

zgl net byme hz aadaki gibidir;

(5.13)

= net zgl byme hz, zaman

-1

114

sel solunumun, gzlenen verime etkisi aadaki gibidir;

(5.14)

Tablo 5.3. Atksularn artmnda kullanlan tipik kinetik katsay deerleri (3).
Atk Kaynak verim K
d

max

(gn
-1
)
K
s

(mg/l)
k
(gn
-1
)
k

Evsel

Evsel

Evsel

Evsel
*


Petrokimyasal
BOIu

KOI

BOI
5


BOI
5


BOI
5

0,57

0,4

0,37

0,73

0,31-0,72
0,052

0,09

0,098

0,075

0,05-0,18
0,67

3,2

-

-

-
54

60

45

-

-
-

8

8,35

-

-
0,0234

-

-

0,017-0,03

0,003-0,012
*Giren atksudaki askda katlar da dahildir.

5.5.5 evre Koullarnn Biyolojik Reaksiyona Etkisi

evre koullarnn (scaklk, pH, znm oksijen, znm karbondioksit, redox
potansiyeli, toksisite vb.) organizmalar zerine etkileri nemlidir. Mikroorganizmalarn
metabolizmalar (zellikle byme faaliyetleri) kendilerini evreleyen fiziksel ortamn
zelliklerine geni lde bamldr.

5.5.5.1 Scakln etkisi

Mikroorganizmalarn metabolizma ile ilgili faaliyetlerinin tm kimyasal reaksiyonlara
dayanmaktadr. Kimyasal tepkimeler gibi, mikroorganizmalarn meydana getirdii
tepkimeler de scakla baldr. Scaklk yalnz metabolik aktiviteleri etkilemekle kalmaz
biyolojik amurun kme zellii, gaz transfer hz gibi faktrleri de etkiler. Biyolojik
proseslerin reaksiyon hz zerindeki scaklk etkisi aadaki eitlikle ifade edilebilir.

r
T
= r
20

(T-20)
(5.15)

Burada;
r
T
= T
o
C deki reaksiyon hz,
r
20
= 20
o
Cdeki reaksiyon hz,
= scaklk aktivite katsays
T = scaklk,
o
C

Biyolojik prosesler iin deeri Tablo 5.4 ve 5.5de verilmitir.


115
Tablo 5.4. eitli biyolojik sistemler iin scaklk aktivite katsaylar (1).
deeri Sistemler
Aralk Tipik

Aktif amur
Havalandrmal lagn
Damlatmal filtre

1,00-1,04
1,06-1,12
1,02-1,14

1,02
1,08
1,08


Tablo 5.5. Evsel ve Endstriyel atksular iin scaklk aktivite katsaylar (3).
Sistem ve atksular deeri
Aktif amur (evsel atksu)
> 0,6 kg BOI/kg MLSS
< 0,6 kg BOI/kg MLSS

Aktif amur (znm endstriyel atk
artm)

Havalandrmal lagnler, stabilizasyon
havuzlar
Evsel atksu
Endstriyel atksu

1,0-1,01
1,01-1,04

1,04-1,10




1,035
1,035-1,10

Scaklk aralklarna gre organizmalar gruba ayrlrlar:

Psikofilik; dk scaklkta (T < 20
o
C) byrler.
Mesofilik; orta scaklkta (20
o
C <T < 50
o
C) byrler.
Termofilik; yksek scaklkta ( T > 50
o
C) byrler.

5.5.5.2 pH

Hidrojen iyonu konsantrasyonu (pH), organizmalarn aktivitelerini ve bymelerini nemli
lde etkiler. Bu zellik hidrojen iyonunun enzim faaliyetine etkisi ile
aklanabilmektedir. Her organizmann maksimum aktivite gsterdii bir optimum pH
aral vardr. Genellikle bakteriler pH = 3-8, mantarlar pH=3-6, kfler pH= 3-7, bitki
hcreleri pH=6,5-7,5, arasnda optimum aktivite gsterirler. Organizmalarn aktivitelerini
maksimize edebilmek iin ortamn pH asit/baz ilavesi ile kontrol edilebilir.

Ortamn pHs ayn zamanda organizmalarn aktiviteleri ile de deiir. rnein amonyum
(NH
4
+
) azot kayna olarak kullanldnda ortama H
+
verildiinden pH der. nk
nitrifikasyon srasnda NH
4
+
iyonlar NO
3
-
e dnerek ortama H
+
iyonlar vermektedir.
Nitrat iyonlar (NO
3
-
) azot kayna olarak kullanldnda ise denitrifikasyon oluur.
Burada NO
3
-
, N
2
gazna dnt iin ortamdan H
+
uzaklar ve pH ykselir.
5.5.5.3 znm Oksijen

znm oksijen (O), haval artma sistemlerinde nemli bir parametredir. Suda
znrl az olan (O =7-8 mg/l, 25
o
C, 1 atm.) oksijenin srekli salanmas ve oksijen
snrlamasnn nne geilebilmesi iin oksijen transfer hznn oksijen kullanma hzndan
daha byk olmas gerekir. Kritik oksijen konsantrasyonu, bakteri ve mantarlar iin
116
doygunluk konsantrasyonunun %5-10u arasndadr (1-2 mg/l), kfler iin ise doygunluk
konsantrasyonunun %10-50si arasndadr (1-5 mg/l). Ortamda oksijen snrlamasn
gidermek iin saf oksijen kullanlabilecei gibi, sistem yksek basn altnda (2-3 atm) da
altrlabilir.
5.5.5.4 znm Karbondioksit

znm karbondioksit (CO
2
) de organizmalarn aktivitelerini etkiler. Yksek
konsantrasyonlar toksik, dk konsantrasyonlar da snrlayc etki yapar. Baz
organizmalar (ototrofik) CO
2
i karbon kayna olarak kullanrlar.
5.5.5.5 yon Konsantrasyonu

Ortamn iyonik kuvveti (iyon konsantrasyonu) de organizmalarn metabolik
fonksiyonlarn, O
2
/CO
2
nin znrln ve iyonlarn hcre iine ve dna aktarmn
etkileyen nemli bir faktrdr.
5.5.6 Byme ve Substrat Giderim Kinetiklerinin Biyolojik Artma Uygulanmas
Artmada kullanlan biyolojik proseslerden tek tek bahsetmeden nce biyolojik byme ve
substrat giderim kinetiklerinin uygulama esaslarndan bahsedilecektir. Bunun amac;

mikroorganizma ve substrat dengesini oluturmak,
artlm suda mikroorganizma ve substrat konsantrasyonlarn tahmin etmektir.
Burada tam karml, amur geri devirsiz haval artma prosesleri esas alnacaktr.
5.5.7 Mikroorganizma ve Substrat Ktle Dengesi
Mikroorganizma ktle dengesi aadaki gibi ifade edilir:

1. Genel tanm:

( 5.16)

2. Basitletirilmi tanm:


Birikim = Giri k + Net byme (5.17)






117
3. Sembolik gsterim:


(5.18)

Burada,

dX/dt = reaktrde mikroorganizma konsantrasyonu deiim hz, ktle UAKM (uucu
askda kat madde) /hacim.zaman
V
r
= Reaktr hacmi
Q = Debi, hacim/zaman
X
o
= Giri akmndaki mikroorganizma konsantrasyonu, ktle UAKM/hacim
X = Reaktrdeki mikroorganizma konsantrasyonu, ktle UAKM/hacim
r

g
= net mikroorganizma byme hz, ktle UAKM/hacim x zaman

Eer 5.11 eitliinden r

g
deeri yerine konursa aadaki eitlik elde edilir:


(5.19)

Burada S = Reaktr kndaki substrat konsantrasyonu, mg/l

k akmnda mikroorganizma konsantrasyonu ihmal edilir ve kararl artlar salanrsa
(dX/dt = 0), 5,19 eitlii sadeleerek aadaki ekilde yazlabilir:


(5.20)

Burada = Hidrolik kal sresi, V/Q

1/ net zgl byme hzna kar gelir. 1/ ayn zamanda 1/
c
ye de kar gelir. Bu
durumda amur ya eitlii de aadaki gibi yazlabilir:

(5.21)

Substrat ktle dengesi de mikroorganizma ktle dengesine benzer ekilde yazlacak olursa
aadaki denklem elde edilir:

118

(5.22)

Kararl durumda, (dS/dt = 0) olduundan eitlik aadaki ekilde yazlabilir:


(5.23)

Burada = V
r
/Qdur.

5.5.8 Artlm Atksuda Mikroorganizma ve Substrat Konsantrasyonlar

Kararl haldeki mikroorganizma (biyokitle) konsantrasyonu aadaki ifadeden bulunur:


(5.24)

Benzer tarzda, k substrat konsantrasyonu da aadaki ifadeden bulunur;

(5.25)

Bylece, kinetik katsaylar da bilinirse, ekil 5.3den k suyundaki mikroorganizma ve
substrat konsantrasyonlar tahmin edilebilecektir. Burada nemli bir husus, yukardaki
eitlikle tahmin edilebilen k substrat (BOI
5
, KOI) konsantrasyonu znm formda
olup giri atksuyunda bulunabilecek askda katlar hesaba katmaz. Artma sisteminden
gerekte kan substrat ve askda kat konsantrasyonlar ktrme tank verimliliine
baldr.

Gzlenen verim, Y
gz
, aadaki eitlikle verilmektedir;


c d
gz
k
Y
Y
+
=
1
(5.26)


ekil 5.3. Tam karml geri dnmsz reaktrde, amur kalma yana kar k atk
konsantrasyonu ve artm verimi (1).

119
5.6 Biyolojik Artma Prosesleri

Burada atksu artm iin gelitirilen biyolojik artma proseslerinin prensiplerinden
bahsedilecektir.
5.6.1 Baz Tanmlar

Haval (aerobik) Prosesler: Oksijenin bulunduu ortamda faaliyet gsteren biyolojik
artma sistemidir.

Havasz (anaerobik) Prosesler: Oksijenin olmad ortamda faaliyet gsteren biyolojik
artma sistemidir.

Anoksik Denitrifikasyon: Oksijenin olmad ortamda nitrat azotunu biyolojik olarak azot
gazna eviren prosestir. Bu proses havasz denitrifikasyon olarak ta bilinmektedir.

Biyolojik Besi Maddesi Giderimi: Biyolojik artma prosesinde azot ve fosforun
giderilmesidir.

Fakltatif prosesler: Organizmalarn molekler oksijenin bulunduu veya bulunmad
ortamlarda fonksiyon gsterebildii biyolojik artma prosesleridir.

Karbonlu BOI giderimi: Atksudaki karbonlu organik maddelerin yeni hcrelere ve eitli
gaz formundaki son rnlere biyolojik olarak dnmdr. Bu dnmde, eitli
bileiklerde bulunan azot amonyuma dntrlr.

Nitrifikasyon: Amonyan nce nitrit daha sonra nitrata dntrld biyolojik
prosestir.

Denitrifikasyon: Nitrat azot ve dier gaz formundaki son rnlere dntren biyolojik
prosestir.

Substrat: Biyolojik artmda dntrlen organik madde veya besi maddesi anlamnda
kullanlr.

Askda Byyen Prosesler: Biyolojik artma sisteminde organik ve dier maddeleri
dntrmekten sorumlu mikroorganizmalarn sv ortamda askda bulunmas halidir.

Tutunarak Byyen Prosesler: Biyolojik artma sisteminde organik ve dier maddeleri
dntrmekten sorumlu mikroorganizmalarn ta, cruf veya zel tasarlanm seramik
veya plastik dolgu malzemelerinin zerine tutunarak sv ortamda bulunmasdr. Bu artma
sistemleri sabit-film prosesleri olarak da bilinirler.

5.6.2 Biyolojik Artma Prosesleri

Atksu artmnda kullanlan nemli biyolojik prosesler Tablo 5.6da verilmektedir.
Artmada be nemli grup bulunmaktadr, bunlar; haval prosesler, anoksik prosesler,
havasz prosesler, birleik haval, anoksik ve havasz prosesler ve lagn prosesleridir. Her
bir proses askda, tutunarak byyen veya birleimi olacak ekilde alt gruplara blnebilir.

120
Tablo 5.6 Atksu artmnda kullanlan nemli biyolojik artma prosesleri(1).
Tipi Genel Ad Kullanm
Haval Prosesler:
Askda-Byyen


















Yzeyde byyen
(Biyofilmli)









Birleik askda ve tutunarak
byyen sistemler




Anoksik Prosesler:
Askda byyen
Tutunarak byyen

Havasz Prosesler:
Askda byyen






Aktif amur prosesleri
Konvansiyonel(piston akml)
Tam karml
Kademeli havalandrmal
Saf oksijenli
Ardk kesikli reaktr
Kontakt stabilizasyonlu
Uzun havalandrmal A.
Oksidasyon hendei
Derin aft A.. sistemi


Askda-byyen Nitrifikasyon

Havalandrmal lagn

Haval rtme
Konvansiyonel haval
Saf oksijenli

Damlatmal Filtre
Dk hzl
Yksek hzl

Kaba Filtre (roughing)

Dner biyolojik disk

Dolgulu kuleler

Aktif amur biyofiltre prosesleri
biyofiltre prosesleri aktif amur,





Askda byyen denitrifikasyon
Sabit-film denitrifikasyon


Havasz rtme
Standart hzl, tek kademeli
Yksek hzl, tek kademeli
iki kademeli

Havasz kontakt prosesler


Karbonlu BOI giderimi ve
nitrifikasyon









Nitrifikasyon

Karbonlu BOI giderimi
(nitrifikasyon)
Stabilzasyon, karbonlu BOI
5
giderimi nitrifikasyon


Karbonlu BOI giderimi
nitrifikasyon
Karbonlu BOI giderimi

karbonlu BOI giderimi ve
nitrifikasyon











Denitrifikasyon




karbonlu BOI giderimi



karbonlu BOI giderimi
121




Tutunarak byyen





Birleik haval, havasz ve
anoksik prosesler
Askda byyen




Birleik askda ve
tutunarak byyen


Lagnler


Havasz amur yatakl reaktr


Havasz filtre


Genlemi yatakl reaktr




Tek veya ok basamakl, eitli
zel prosesler



Tek veya ok kademeli prosesler



Haval havuzlar,
Olgunlatrma havuzlar
Fakltatif havuzlar
Havasz havuzlar

karbonlu BOI giderimi


karbonlu BOI giderimi, atk
stabilizasyonu,
denitrifiaksyon.
karbonlu BOI giderimi, atk
stabilizasyonu



Karbonlu BOI giderimi,
nitrifikasyon, denitrifikasyon
P giderimi


Karbonlu BOI giderimi,
nitrifikasyon,
denitrifikasyon,Pgiderimi

Karbonlu BOI giderimi
Karbonlu BOI gid.(nitr.)
Karbonlu BOI giderimi
Karbonlu BOI giderimi (atk
stabilizasyonu)


5.6.3 Biyolojik Artma Proseslerinin Uygulamalar

Bu proseslerin temel uygulamalar;

Atksuda zellikle BOI, TOK (toplam organik karbon) veya KOI olarak llen
karbonlu organiklerin gideriminde,
Nitrifikasyon,
Denitrifikasyon,
Fosfor giderimi ve
Atk stabilizasyonudur.

Bu kitapta nitrifikasyon, denitrifikasyon ve fosfor giderimi ileri artm metotlar, kat faz
stabilizasyonu da amur artm ve uzaklatrlmas blmlerinde detayl olarak
aklanmtr.

5.7 Biyolojik Artma Sistemlerinin Tasarm

Biyolojik prosesler, atksudaki biyolojik olarak paralanm ve znm organik
maddeleri ktrme havuzunda ktrerek gidermek zere, kebilen biyolojik ve
inorganik floklara dntrmek amacyla kullanlrlar. Bir ok durumda ikinci kademe
prosesler olarak tanmlanan biyolojik prosesler, fiziksel ve kimyasal proseslerle birlikte
122
altrlr. Birinci kademe artma (n ktrme), kebilen katlar ayrmada etkin
olmasna karlk, biyolojik prosesler koloidal veya znm haldeki organik bileikleri
gidermede etkindirler. Bu proseslerden, havalandrmal lagnler, stabilizasyon havuzlar ve
uzun havalandrmal sistemler n ktrmeye tasarlanrlar.

ok sk kullanlan biyolojik prosesler;

Aktif amur prosesleri,
Havalandrmal lagnler,
Damlatmal filtreler,
Dner biyodiskler ve
Stabilizasyon havuzlardr.

Aktif amur prosesleri veya onun modifikasyonlar daha ok byk tesislerde,
stabilizasyon havuzlar ise kk tesislerde kullanlmaktadr.
5.7.1 Aktif amur Prosesleri

Aktif amur prosesleri orjinal ve deitirilmi formlarnda yaygn olarak kullanlan
proseslerdir. Bu proseslerin mikrobiyolojisi, reaksiyon kinetii ve baz iletme
zelliklerinden Biyolojik Prosesler blmnde detaylaryla bahsedilmitir. Bu
proseslerin pratik uygulamalarna bu blmde yer verilecektir.
5.7.1.1 Proses tasarm Yaklamlar

Aktif amur prosesi tasarmnda gz nnde bulundurulmas gereken kriterler:

Reaktr tipinin seimi,
Ykleme kriterleri,
amur retimi,
Oksijen ihtiyac ve transferi,
Besi maddesi ihtiyac,
Filament (ipliksi) organizmalarn kontrol,
k suyu zellikleri (dearj standartlar).

Reaktr Tipinin seimi: Herhangi bir biyolojik prosesin tasarmnda en nemli admlardan
biri kullanlacak reaktr veya reaktrlerin seimidir. letme faktrleri;

Artm prosesine hakim olan reaksiyon kinetii,
Oksijen transfer ihtiyac,
Artlacak atksuyun zellikleri,
Yerel evresel koullar,
naat, iletme ve bakm maliyetlerini ierir.

Bu faktrlerin nemi her uygulama iin deiecektir.

Bunlarn aktif amur prosesi iin nemin ksaca aadaki gibi aklanabilir.

123
Birinci faktr; reaksiyon kinetiinin reaktr seimi zerine etkisidir. ok sk kullanlan iki
reaktr tipi vardr. Bunlar tam karml ve piston akml reaktrlerdir. Her iki tip reaktr
iin de pratik adan bakldnda hidrolik kal sreleri hemen hemen ayndr.

kinci nemli faktr ise oksijen transfer ihtiyacdr. Konvansiyonel piston akml artma
sistemlerinde, reaktr sonunda ihtiyac karlayacak oksijen konsantrasyonlarna ulamann
imkansz olduu bulunmutur. Bu nedenle aktif amur proseslerinde eitli
modifikasyonlara gidilmitir. Bunlar; kademeli havalandrma, kademeli beslemeli
prosesler, atksuyun reaktr boyunca datld prosesler ve tam karml proseslerdir.
Havalandrma reaktrn her yerinde ayndr ve gerekli oksijen ihtiyac veya fazlas
salanr.

nc faktr, atksuyun yapsdr. rnein, gelen atksu az veya ok tam karml
reaktrde takriben eit olarak dalr. Piston akl reaktre kyasla mikroorganizmalar ok
yklemelere daha kolay kar koyabileceinden alc ortama organik ve toksik madde
dearj bu sistemlerde szkonusu olmayacaktr. Bu nedenle tam karml reaktrler daha
sk kullanlrlar.

Drdnc faktr, yerel evresel koullardr. Bunlarn arasnda scaklk, pH ve alkalinite
belki de en nemlileridir. Atksudaki scaklk deiimi dorudan biyolojik reaksiyon hzn
etkilemektedir. rnein scaklktaki 10
o
Clik dme reaksiyon hzn yar yarya drr.
Atksu scaklnda nemli bir deiim bekleniyor ise, seri halinde tam karml veya
piston akl reaktrler kullanmak etkili olacaktr. Alkalinite ve pH zellikle nitrifikasyon
proseslerinde olduka nemlidir. Dk pH nitirifikasyon bakterilerinin bymesini
engeller (ipliksi organizmalarn bymesine neden olabilir). Dk alkaliniteli atksular
azda olsa bir tampon kapasitesine sahiptirler ve karm pHs, bakteri solunumu sonucu
ortama verilen CO
2
nedeniyle der.

Beinci faktr, ilk yatrm, iletme ve bakm maliyetleri reaktr tipi ve bykl seimi
asndan son derece nemlidir.
Ykleme Kriteri: Aktif amur prosesinin kontrol ve tasarmnda uzun zamandr deneysel
ve rasyonel parametreler kullanlmtr. En ok kullanlan iki parametre,

mikroorganizma oran (F/M) ve
amur yadr (
c
).

mikroorganizma oran aadaki gibi tanmlanr:


(5.28)

F/M = mikroorganizma oran (amur yk), gn
-1

S
o
= Giri atksudaki BOI veya KOI konsantrasyonu, mg/l
= havalandrma havuzunun hidrolik kal sresi = V/Q, gn
V= havalandrma havuzu hacmi, m
3

124
Q = atksu ak debisi, m
3
/gn
X = havuzdaki uucu askda kat madde (UAKM) konsantrasyonu, mg/l

zgl substrat (besin maddesi) kullanm hz U aadaki gibi ifade edilir:

(5.29)

E = proses verimi, %

Verim yerine ( ) ( ) 100 /
0 0
S S S ve F/M yerine 5.28 denklemi konulursa yukardaki
eitlikteki U aadaki gibi ifade edilir,

(5.30)

S = k atksuyu BOI veya KOI konsantrasyonu, mg/l

amur ya aada verilen her iki denklemle de ifade edilebilir.

Havalandrma tank hacmine gre tanmlama:

(5.31)


c
= amur ya, gn
V
r
= havalandrma havuzu hacmi, m
3

X = havalandrma havuzundaki uucu askda kat konsantrasyonu, mg/l
Q
w
= atlan atkamur debisi, m
3
/gn
X
w
= atk amurdaki uucu askda kat konsantrasyonu, mg/l
Q
e
= k suyu debisi, m
3
/gn
X
e
= k atksuyunda uucu askda kat konsantrasyonu, mg/l

Toplam sistem hacmine gre tanmlama:


e e w w
t
ct
X Q X Q
X
+
= (5.32)


ct
= toplam sisteme bal olarak hesaplanmas amur ya
X
t
= sistemde toplam uucu askda kat ktlesi, havalandrma havuzu, son ktrme
havuzu ve geri dn hattndaki amuru ierir.

125
Tasarm almasnda 5.31 eitlii esas alnr, buna gre btn substratn havalandrma
havuzunda artld kabul edilir. Sistemdeki toplam amurun byk bir ksm ktrme
tank ve geri dn hattnda bulunur. 5.32 eitlii atlacak amur miktarnn
hesaplanmasnda kullanlr. ktrme tankndaki amur miktar, amur ktlesinin % KM
oran ve geri dn hattndaki amur konsantrasyonu kullanlarak hesaplanabilir.

amur ya
c
, besi-mikroorganizma oran F/M ve zgl substrat kullanm hz U
arasndaki bant aadaki gibi gsterilebilir;

(5.33)

Y = verim katsays, ktle/ktle
E = proses verimi, %
k
d
= isel bozunma katsays, zaman
-1


F/M in tipik literatr deeri 0,05- 1 arasnda deiir. yi kalite k suyu, iyi kme
zelliine sahip amur ve kararl bir sistem iin 3-15 gn amur ya uygulanr.
Havalandrma tanknda tipik hidrolik kal sresi 4-8 saat arasnda deiir. Gnlk BOI
ykleme hz da 0,3 3 kg/m
3
.gndr.
amur retimi: Atlacak amuru belirlemek ve amur younlatrc tasarmn
yapabilmek iin gnde reyen amur miktarn bilmek nemlidir. reyen amur miktar
aadaki eitlikte verilmektedir.


P
x
= Y
gz.
Q (S
o
S) (10
3
g/kg)
-1
(5.34)

P
x
= atlan fazla aktif amur, kg/gn
Y
gz
= gzlenen verim, g/g

Y
gz
aadaki gibi hesaplanr:

(5.35)

c
veya
ct
nin kullanlaca, havalandrma tankndaki veya sistemin tamamndaki amur
konsantrasyonuna baldr. Yksek konsantrasyonda amur, ktrme tank ve geri dn
hattnda kalyor ise
ct
nin kullanm uygundur. Bu durumda haval (veya havasz) ortamda
isel solunum ihmal edilmi olur.

Oksijen htiyac ve Transferi: Teorik oksijen ihtiyac, atn BOIsi ve sistemden gnde
atlan amur miktarndan belirlenir. Btn BOI son rne dnyorsa toplam oksijen
ihtiyac, uygun dnm faktr kullanarak BOI
U
ye dnen BOI
5
den hesaplanabilir.
Atn bir ksmnn sistemden atlacak yeni organizmalara dnt bilinmektedir. Bu
126
nedenle, atlan amurun BOI
L
i toplamdan karlr ise kalan miktar sisteme verilmesi
gereken oksijen miktarn gsterir. Aadaki eitlikte de grlecei gibi amurun
(hcrenin) 1 molnn BOI
U
si (KOI) hcre konsantrasyonunun 1,42 sine eittir.

C
5
H
7
NO
2
+ 5O
2
5CO
2
+ 2H
2
O + NH
3
+ enerji
113 5(32)
hcre
1 1,42

Bu nedenle, aktif amur sistemi iin atksudaki organik maddenin giderimi iin gereken
teorik oksijen ihtiyac aadaki gibi hesaplanabilir.;

kg O
2
/gn = (kullanlan BOI
L
nin top.ktlesi, kg/gn) 1,42 (atlan amur miktar, kg/gn)

(5.36)

f = BOI
5
den BOI
L
ye dnm faktr

Nitrifikasyon reaksiyonunun da sistemde gereklemesi durumunda , toplam oksijen
ihtiyac aada gsterildii gibi karbon gideriminde kullanlan oksijen ile azot dnm
(amonyaktan nitrata) iin gereken oksijen ihtiyacnn toplamdr.

(5.37)

N
o
= Giri atksuyundaki TKN, mg/l
N = k suyundaki TKN, mg/l
4,57 = TKNnin tam oksidasyonunda gereken oksijen ihtiyac iin dnm faktr.

Sistemin oksijen transfer verimi biliniyorsa verilmesi gereken hava miktar da belirlenir.
Verilen hava;

atktaki BOI artmn,
amurun isel solunumunu,
ortam iin gerekli karm,
havalandrma tanknda minimum znm oksijen konsantrasyonunun 1-2 mg/l
olmasn salayabilmelidir.

F/M oran >0,3 ise, hava gereksinimi iri kabarckl difzr kullanldnda 30-55 m
3
/kg
giderilen BOI, ince kabarckl difzr kullanldnda 24-36 m
3
/kg giderilen BOIdir.
Dk F/M oranlarnda isel solunum, nitrifikasyon ve uzun havalandrma sresinden
dolay hava ihtiyac arttndan nerilen deer 75-115 m
3
/kg giderilen BOIdir. Aktif
127
amur proseslerinde, hava ihtiyac 93,5 m
3
/kg BOI
5
; uzun havalandrmal sistemlerde ise
125 m
3
/kg BOI
5
dir.


Tablo 5.7. F/Me bal olarak hava ihtiyac (1).
Gerekli hava, m
3
/kg BOI
5

F/M>0,3
ri kabarckl (gzeneksiz)
ince kabarckl (gzeneksiz)

F/M< 0,3

Aktif amur

Uzun havalandrma

30-55
24-36

75-115

93,5

125
Besi maddesi ihtiyac: Azot ve fosfor bileikleri besi maddeleri olup atksuda yksek
konsantrasyonda bulunmalar biyolojik reaksiyon iin inhibisyon, dk konsantrasyonda
bulunmalar ise snrlama yapar.

Organizma hcresinin bileimi C
5
H
7
NO
2
olarak alnrsa, arlnn %12,4 kadar azot
gerekecektir. Bu deer tipik olup sabit deildir. evre artlar ve organizma (amur) yana
bal olarak hcredeki azot ve fosfor dalm deiebilmektedir. Birok biyolojik sistem
iin gerekli dier besi maddeleri Tablo 5.8de verilmektedir.


Tablo 5.8. Birok organizma iin gereken inorganik iyonlar(1).
Fazla miktarlar Eser miktarlar
Sodyum
Potasyum
Kalsiyum
Fosfat
Klorr
Slfat
Bikarbonat

Demir
Bakr
Manganez
Bor
Molibden (baz protist ve hayvanlar iin)
Vanadyum ( )
Kobalt ( )
yot (baz hayvanlar iin)
Selenyum (baz hayvanlar iin)

Tablo 5.9da E. Colinin inorganik kompozisyonu verilmektedir. Biyolojik byme iin
gerekli eser elementler yaklak olarak buradan hesaplanabilir. Toplam besi miktar reyen
net mikroorganizma miktar ile ilgilidir ve besi maddesi gereksinimi amur yann uzun
olmas ile azalacaktr. rnein, iki sistem ayn olmasna ramen farkl amur yalarnda
altrldnda farkl karakterde atksu kacak olmasnn nedeni bundan
kaynaklanmaktadr.






128
Tablo 5.9. E.colinin inorganik bileimi(1).
Elementler % Kuru hcre arl
Potasyum
Kalsiyum
Sodyum
Magnezyum
Klorr
Demir
Manganez
Bakr
Alminyum
inko
1,5
1,4
1,3
0,54
0,41
0,2
0,01
0,01
0,01
0,01

pliksi (filament) Organizmalarn Kontrol: Aktif amur proseslerinde ipliksi
organizmalarn bymesi ok sk rastlanan bir iletme problemidir. Sistemde ipliksi
organizmalarn bulunmas amurun kelme zelliini zayflatr ve bulking (kabarma)
olay meydana gelir. Tek basamakl tam karml reaktrler dk substrat seviyelerinden
dolay ipliksi organizmalarn bymelerine ok uygundurlar. Baz piston akl reaktrlerde
de benzer olayla karlalmaktadr. Son aratrmalar, ipliksi organizmalarn bymesini
engelleyen faktrleri bulmak ve pratik kontrol metotlar gelitirilmek zerine
younlamtr. pliksi organizmalarn kontrol ve nlenmesi iin bir yaklam, ham su ile
aktif amur geri dnnn kart ilk temas blgesi iin ayr blm veya selektr
kullanmaktr. Selektr, tam karm veya piston akl reaktrlerde, ayr bir tank veya
portatif bir blme olabilir.
Selektr kavram biyolojik prosesin yksek F/M orannn bulunduu ilk safhasnda
znm oksijen konsantrasyonunu kontrol ederek flok formundaki organizmalarn
bymesini salamaktr. Yksek substrat oran nedeniyle znm organik madde hzl
bir ekilde flok formundaki organizma tarafndan adsorplanr. znm organiklerin
ortamdan hzl adsorplanmas sayesinde, ortamdaki ipliksi organizmalar iin daha az
kullanlabilir substrat kalm olur. Bu metodun iyi sonular verdii grlmtr. Yeterli bir
karm iin havalandrma salanmal veya mekanik kartrclar kullanlmaldr.
Selektrdeki temas sresi olduka az olup, genellikle 10 ile 30 dakika arasndadr. Tasarm
parametrelerinin tespiti iin pilot almalarn yaplmas tavsiye edilmektedir. Selektrn
ok kk olmas durumunda, nemli miktarda znm substrat havalandrma tankna
geebilecei gibi, ok byk olmas durumunda da seyrelmeyle dk F/M oran oluumu
sz konusudur.
k Atksuyu Karakteri: k atksuyu kalitesinin en nemli parametresi organik madde
ieriidir. Biyolojik artma proses knn organik madde ierii aadaki bileenden
olumaktadr:
znm organikler
o Biyolojik artmdan kaan organikler.
o Atn biyolojik paralanmasnda oluan ara rnler.
o Hcresel bileimler (mikroorganizma lm sonucu).

Askda organik maddeler
o Artm srasnda oluan ve son ktrme tankndan kaan biyolojik
katlar.
129
o Artmdan ve ktrmeden kaan giri atksuyundaki koloidal organik
katlar.

Biyolojik olarak paralanamayan organikler
o Bunlar orijinal olarak ham atksuda bulunurlar.
o Biyolojik paralanmann rnleridirler.

Daha nceki blmde bahsedilmi olan k atksuyu kalitesi iin gelitirilmi kinetik eitlikler
teorik olarak biyolojik artmadan kaan znm organik atklara uygulanr.

5.7.1.1 Proses Kontrol

Aktif amur proseslerinin kontrol yaygn iletme artlar altnda yksek artm verimine
ulamak iin nemlidir. Proses kontrolnde kullanlan temel faktrler;

Havalandrma tanknda istenen znm oksijen seviyesini salamak,
Aktif amur geri dnn (AG) dzenlemek,
Atk aktif amuru kontrol etmektir.

Daha nce ykleme kriterleri konusunda da bahsedildii gibi aktif amur prosesinde
kullanlan en nemli parametreler F/M oran ve ortalama amur ya,
c
dr. Havalandrma
havuzundaki askda kat madde (biyoktle) konsantrasyonu da kontrol parametresi olarak
kullanlmaktadr. Belli bir askda kat konsantrasyonunu salamak iin amur geri dn,
atlacak amur iin de
c
yi kontrol etmek nemlidir. Oksijen tketim hznn (OTH)
kullanm, aktif amur sisteminin kontrol ve izlenmesinde nemli parametrelerden biridir.
znm Oksijen Kontrol: Aktif amur sistemi havalandrma tankndaki teorik oksijen
miktar; mikroorganizma faaliyetleri, organik maddenin oksidasyonu ve sistemi belli bir
znm oksijen konsantrasyonunda tutmak iin gerekli olan miktarlarn toplamna eittir.
Oksijenin mikroorganizma bymesini snrlad durumda, ipliksi (filament)
mikroorganizmalar baskn duruma geerek aktif amurun kalitesini ve kebilme zelliini
zayflatrlar. Pratikte, havalandrma tanknda znm oksijen konsantrasyonu 1,5-4 mg/l
aralnda tutulmaldr ancak genel olarak 2 mg/l yeterlidir. 4 mg/lnin zerindeki deerler
iletme artlarn nemli lde iyiletirmez, yalnz havalandrma maliyetini nemli
miktarda arttrr.

Aktif amur Geri Devri Kontrol: Sistemde amur geri dnnn nedeni, istenen artm
derecesine ulaabilmek iin havalandrma tanknda yeterli amur konsantrasyonunu
tutabilmektir. Burada k suyunda amur kan nlemek nemlidir. Katlar
ktrcnn tabannda amur rts olutururlar. amur rtsnn kalnl zamana gre
deiir, amur pompalama kapasitesinin yetersiz olmas durumunda pik aklarda
ktrcnn derinlii kadar kalnla ulaabilir. Byk sistemler iin amur pompalama
kapasitesi atksu debisinin %50 ile100si, kk sistemlerde ise %150sidir.

stenen amur geri dn hzn hesaplamada birka teknik kullanlmaktadr. Buna gre,
kontrol stratejisi ya havalandrma sisteminde belli bir askda kat konsantrasyonu salamay
yada son ktrme tanknda amur rts derinliini belirtilen dzeyde tutmay esas
almaldr. En ok kullanlan teknikler;


130
kebilirlik,
amur rts seviye kontrol,
kinci ktrme tanknda ktle dengesi,
Havalandrma tanknda ktle dengesi,
amur kalitesidir.

ki ktle dengesi iin uygun limitler ekilde gsterilmitir. ktrme tankndaki amur
battaniyesi rts sabit kald faz edilir ve ktrme tank k suyundaki kat
konsantrasyonu ihmal edilirse, ktrme tank evresindeki ktle dengesi aadaki gibi
yazlabilir:

Birikim = Giri akm k akm (5.38)

0 = X(Q + Q
r
) X
r
Q
r
+ X
r
Q
w

(5.39)

Burada
X = Havalandrma havuzundaki askda kat konsantrasyonu, mg/l
Q = Giri debisi, m
3
/gn
Q
r
= amur geri dn debisi, m
3
/gn
X
r
= Geri dnteki askda kat konsantrasyonu, mg/l
Q
w

= Atk amur debisi, m

3
/gn

amur geri dn debisi aadaki formlden elde edilir.

(5.40)

Yksek organik yklemelerde bu yaklam yanl olabilir. Havalandrma tankna kat, amur geri
dn ve ham atksu beslemesi ile girer. Ancak giriteki kat konsantrasyonu ihmal edilirse,
havalandrma tank evresinde ktle dengesi aadaki gibi yazlabilir:

Birikim = Giri akm k akm (5.40a)

0 = X
r
Q
r
X(Q + Q
r
) (5.41)

Q
r
iin eitlik zlrse,



131


(a)




(b)

ekil 5.4. amur geri dn kontrol iin tipik askda kat ktle dengesi: a) ktrme tanknda
ktle dengesi, b) Havalandrma tanknda ktle dengesi (1).

amur Atma: Sistem iinde belli F/M orann veya amur yan srdrebilmek iin
reyen fazla amurun sistemden uzaklatrlmas gerekmektedir. Bilinen en pratik yol, daha
konsantre olduu ve kk hacimde amur atmak gerektirdii iin amur dn hattndan
amurun uzaklatrlmasdr. Atk amur n ktrme havuzuna younlatrcya veya
rtcye dearj edilir.

Proses kontrolnde amur ya esas alnrsa, geri dn hattndan amur atlr ve atma hz
aadaki gibi hesaplanr;

(5.42)

Burada Q
w

= Geri dn hattndan amur atma hz, m

3
/gn
X
r
= Geri dn hattndaki amur konsantrasyonu, mg/l
132

ktrme tank knda kat madde konsantrasyonu ok dkse eitlik ksaltlarak
aadaki gibi yazlr;

(5.43)

ve

(5.44)

amur atma hzn belirlemek iin havalandrma tank ve geri dn hattndaki kat
konsantrasyonunun bilinmesi gerekmektedir.

amur ya proses kontrolnde kullanlyorsa havalandrma tankndan atlacak amur debisi
ktaki AKM ihmal edilerek;

(5.45)
veya

(5.46)
ifadesinden hesaplanabilir.

Burada Q
w
= havalandrma tankndan atlan amur debisi, m
3
/gn

F/M oran proses kontrolnde esas alnm ise, geri dn hattndan amur uzaklatrma hz
aadaki eitlikle verilir;

P
x
= Q
w
X
r
(5.47)

Burada
P
x
= Atk aktif amur, kg/gn
Q
w
= Atk amur debisi, m
3
/gn
X
r
= Geri dn hattndaki kat konsantrasyonu, mg/l

Bu durumda, amur geri dn hattndaki kat madde konsantrasyonunun (X
r
) bilinmesi
gerekmektedir.

133
5.8 Askda Byyen Haval Artma Sistemleri

Karbonlu organik maddelerin gideriminde kullanlan askda byyen biyolojik artma
prosesleri,

aktif amur prosesleri,
havalandrmal lagnler (Blm 6.10),
ardk kesikli reaktrler (Blm 6),
haval rtme prosesleridir. (Blm 8).

5.8.1 Aktif amur Prosesi

Aktif amur prosesi ngilterede 1914de Arden ve Lockett tarafndan gelitirilmitir. Bu
orijinal prosesin birok eitleri gelitirilerek kullanlmaktadr.

Btn haval (aerobik) atksu artma proseslerinde atklar a) sentez ve b) oksidasyon yolu
ile yok olurlar. Dier bir deyimle organik maddelerin bir ksm yeni hcrelere dnrken
(sentez) geri kalan ksm gerekli enerjiyi retmek iin oksidasyona tabi tutulurlar. Organik
maddeler yok olmaya balaynca biyolojik hcrelerin bir ksm gerekli enerjiyi salamak
amacyla kendi kendini oksitler (isel solunum).

Haval biyolojik oksidasyon reaksiyonlar genel olarak aadaki ekilde ifade
edilebilmektedir:

Organik madde (BOI, KOI) + O
2
+ N+ P Hcre +CO
2
+H
2
O + biyolojik yolla
paralanamayan znebilir maddeler

Hcre + O
2
CO
2
+ H
2
O + N + P + paralanmayan hcresel kalntlar

Bu biyolojik paralanma olay tm haval biyolojik artma sistemlerinde yer almaktadr.
Aada biyolojik reaksiyon 3 admda gsterilmektedir.

1. Adm: Biyoktlenin retimi ve organik maddenin oksidasyonu

8 (CH
2
O) + NH
3
+ 3 O
2
C
5
H
7
NO
2
+ 3 O
2
+ 6 H
2
O + Enerji


2. Adm: Biyoktlenin solunumu

C
5
H
7
NO
2
+ 5 O
2
5CO
2
+ NH
3
+ H
2
O + Enerji

3. Adm: Nitrifikasyon

NH
3
+ 2 O
2
HNO
3
+ H
2
O + Enerji

Haval biyolojik artma yntemleri genellikle iki byk snfa ayrlabilirler:

Artmay yapan bakterilerin askda bulunduu sistemlerdir. Buna rnek olarak
aktif amur sistemi ve eitleri (trevleri) gsterilebilir.
134
Artmay yapan bakterilerin sabit bir yzey zerine tutunarak byd sistemler.
Bunlarn balca rnekleri damlatmal filtreler ve dnen biyodisklerdir.
Proses Analizi: Tam Karml Geri Devirli Reaktr: Tam karml ve geridevirli sistem
ekil 5.5 de gsterilmitir. Reaktr giriinde mikroorganizma olmad farzedilmektedir.
Sistemin tamamlayc nitesi keltme olup, burada mikroorganizmalar sistemden
ayrlmakta ve tekrar sisteme geri dndrlmektedir. Burada kat ayrlma nitesi de olduu
iin, kinetik modeli gelitirmede iki yaklam kullanlmaldr.

Biyolojik artma tarafndan atk stabilizasyonu yalnzca reaktr nitesinde
meydana gelmektedir. Bu yaklam koruyucu bir modeldir ( baz sistemlerde
ktrme nitesinde atk stabilizasyonu vardr).
Tm sistem iin, amur ya hesabnda yalnzca reaktr hacmi kullanlr.

Gerekte burada ktrme tanknn, havalandrma tankndaki kat atk seviyesini belli
aralkta tutmada kullanlan bir hazne vazifesi grd kabul edilir. rnein saf-oksijenli
aktif amur sisteminde, sistemdeki toplam AKMnin %50sinin ktrme tanknda
tutulduu bulunmutur. Bu durumda sistem iin ortalama hidrolik kal zaman
s

aadaki gibi ifade edilebilir;
(5.48)
Burada,

s
= reaktr ve ktrme tank hacmi toplam
Q = atksu giri debisi
V
r
= reaktr hacmi
V
s
= ktrme tank hacmi

Reaktr iin ortalama hidrolik kal sresi
,


(5.49)
Sistem iin amur ya
c
, reaktrdeki organizma ktlesinin sistemden her gn atlan
ktleye blnmesiyle ifade edilir;

(5.50)


Q
w
= sistemden atlan mikroorganizma ieren sv (fazla amur ) debisi
Q
e
= ktrme tank k suyu debisi
X
e
= ktrme tank k suyundaki mikroorganizma konsantrasyonu

135



ekil 5.5. Tam karml ve geri devirli aktif amur sistemi. (amur reaktr iinden
atlmaktadr).

Fazla amurun geri devir hattndan atlmas durumunda,
c
, amur ya aadaki gibi
hesaplanr;

(5.51)
X
r
= geri devir hattndaki amur konsantrasyonu
Q
w

= geri dn hattndan atlan amur debisi

ekil 5.6. Tam karml ve geri devirli aktif amur sistemi. (amur, geri dnm
hattndan atlmaktadr).
136

c
nin hesaplanmasnda reaktrdeki ve ktrme tankndaki amur ktlelerinin toplam
gznne alnr. 5.50 ve 5.51 denklemlerine bakldnda
c
nin teorik olarak ve
s
den
bamsz olduu grlr. Ancak bunun pratikte tam doru olduu sylenemez. Tm
sistemde mikroorganizma iin ktle dengesi aadaki ekilde yazlabilir;

Birikim = giren mikroorg. kan mikroorg. + net byme

Sembolik olarak gsterimi:


(5.52)

5.11 eitlii hcre bymesi yerine konur, ktaki hcre konsantrasyonu sfr kabul edilir
ve kararl durumda (dX/dt = 0) alnrsa;

(5.53)

eitliin sol taraf 1/
c
olduundan, eitlik aadaki gibi tekrar yazlr,

(5.54)

(5.55)

(S
o
S) = kullanlan (giderilen) substrat konsantrasyonu, mg/l
S
o
= giren atksudaki substrat konsantrasyonu, mg/l
S = kan atksuda substrat konsantrasyonu, mg/l
= hidrolik kal sresi, gn

5.54 ve 5.55 eitlikleri birletirilip X, mikroorganizma konsantrasyonu aadaki gibi
belirlenir.
(5.56)
137

Substrat dengesinden k atksuyundaki S, substrat konsantrasyonu,

(5.57)

Y
gz.
Aadaki eitlikle verilir;

(5.58)

Proses Tasarm ve Kontrol likileri: eitli sistem deiimlerinin etkilerini tahmin
etmede 5.56 ve 5.57 eitliinin kullanm faydal olacaktr. Bunun yansra farkl dier
proses tasarm eitlikleri de gelitirilmitir. Bunlar zgl substrat kullanm hz, ortalama
amur ya, ve F/M orandr. Eitlik 5.54daki (-r
su
/X), U substrat kullanm hz olarak
bilinmektedir. 5.55deki r
su
denklemi kullanlarak zgl substrat kullanm hz aadaki
gibi hesaplanr:


(5.59)

6.54 eitliinde (-r
su
/X) yerine U konulduunda,

(5.60)

5.59 eitliinden de grld gibi, 1/
c
, net zgl byme hz ile U, zgl substrat
kullanm hz birbiriyle dorudan ilikilidir. Uyu belirlemek iin substrat kullanm ve
mikroorganizma ktlesini bilmek gerekir.

c
nin biyolojik artmada kontrol parametresi olarak kullanm amac, mikroorganizma
byme hzn ve atk stabilizasyon artma derecesini kontrol etmek ve sistemden atlacak
gnlk mikroorganizma ktlesini belirlemektir. rnein
c
nin 10 gn bulunmas
durumunda, sistemden gnlk atlmas gereken amur miktar, sistemdeki toplam
mikroorganizmann %10u kadar olacaktr.

Tam karml reaktrde, fazla amur atm reaktrden veya geri dn hattndan
yaplabilir. amur uzaklatrma dorudan reaktrden ve k hattndaki kat madde
konsantrasyonu X
e
ihmal edilebilecek kadar az ise 5.50deki eitlik aadaki gibi
yazlabilir:
138


(5.61)

Pratikte, younlatrcya sevk edilen amuru belirlemek iin, uzaklatrma geri dn
hattndan amur almakla salanr. Bu durumda tam karm ve geri dn hattndaki amur
konsantrasyonunu bilmek gerekir.

F/M, zgl substrat kullanm hz ile dorudan ilgili olup pratikte en ok kullanlan tasarm
ve kontrol parametresidir.

(5.62)

U ve F/M proses verimlilii ile ilgilidir.

(5.63)

E proses verimi aadaki gibi yazlabilir.

(5.64)

E = proses verimi, %
S
o
= giri substrat konsantrasyonu,
S = k substart konsantrasyonudur. Bu proses tasarm ilikilerinin uygulamas
Blm sonundaki rnek problem ile verilmektedir.

Artma sistemi tasarmnda eitli modelleme almalar yaplmakta olup bu kitapta
incelenmemitir (6,7).

Proses Verimlilii ve Stabilitesi: Kinetiklerin sistem verimi ve atk stabilizasyonu zerine
etkisi burada daha detayl olarak verilecektir. Eitliklerden 1/
c
, net mikroorganizma
byme hz, ve U, zgl substrat kullanm hz dorudan birbirleriyle ilgilidirler. Her iki
eitliin birletirilmesi sonucunda aadaki eitlikler bulunur;


(5.65)
139

(5.66)

Organik atklar iin, verilen biyolojik ortam ve evresel artlar altnda, kinetik katsaylar,
Y, k, K
s
ve k
d
sabittir. Katsaylarn verilen deerleri iin, reaktr k konsantrasyonu
c

veya Unun dorudan fonksiyonudurlar. Tam karml ve geri devirli sistemlerde zgl
byme iin eitlik 5.56 ve 5.57 ekil 5.7de izilebilir. ekilden grld gibi k
konsantrasyonu S ve artm verimi E, dorudan
c
ile ilgilidirler.




ekil 5.7. Tam karml ve piston akml reaktrlerin artm verimi ve k atk
konsantrasyonlarnn amur yayla deiimi (1) .

ekilden
c
nin belli deerlerinde atk artmnn olmad grlmektedir.
c
nin bu kritik
deerine minimum amur ya
c
M
denir. Fiziksel olarak
c
M
nin anlam,
mikroorganizmann sistemden atlma hznn reme hzndan daha fazla olmas anlamna
gelmektedir. Minimum amur ya 5.53 ve 5.6dan tretilen aadaki eitlik yardmyla
hesaplanlabilir.

(5.67)

Atksu artmnda birok durumda, S
o
, K
s
den ok byk olduundan, 5.60 eitlii tekrar
aadaki gibi yazlabilir:

140
(5.68)

c
M
yi hesaplamak iin gereken tipik katsaylar Tablo 5.10da verilmektedir.

Tablo 5.10, Aktif amur prosesi iin tipik kinetik katsaylar (1).
Deerler Katsaylar Birim
aralk tipik
k
K
s



Y


K
d

gn
-1

mg/l BOI
5

mg/l KOI

mgVSS/mg BOI
5

mgVSS/mg KOI

gn
-1
2-10
25-100
15-70

0,4-0,8
0,25-0,4

0,04-0,075
5
60
40

0,6
0,4

0,06

Biyolojik artma sistemlerinin tasarmnda
c
nin
c
M
e eit alnmayaca son derece
aktr. Genellikle tasarm ve iletme almalarnda
c
M
nin 2 ile 20 kat alnr. Gerekte,

c
nin
c
M
e oran proses emniyet katsays (SF) olarak kabul edilir.

(5.69)

Aktif amur Prosesi Modifikasyonlar: Aktif amur prosesi, haval biyolojik artma
metotlar arasnda geni uygulama alan bulmaktadr. Bu metot 1912-1914 yllarnda
gelitirilmi ve karmak biyolojik mekanizmas nedeni ile aratrmaclarn dier proseslere
kyasla daha fazla ilgisini ekmitir. Bu sebeple aktif amur prosesinin yllar ierisinde
birok eidi (modifikasyonu) gelitirilmitir.

Klasik aktif amur sistemi ve farkl tiplerinin akm emalar ekil 5.8 de gsterilmektedir.
Sistem birinci kademe artma, zgara, kum tutma ve keltme ilemlerinden olumaktadr.
Evsel atksularda birinci kademe artma ile atksudaki BOInin %30-35i giderilmektedir.

n keltmeden sonraki artmaya ikinci kademe artma denir. kinci kademe artma,
biyolojik havalandrma ileminin safhasdr. Bu ilem srasnda znm organik madde,
kelebilen biyoktle haline dntrlr ve son keltme tanknda amur olarak tutulur.
Daha nceden havalandrlm olan bu amura aktif amur denir. Aktif amurun bir
blm havalandrma tankna geri dndrlr. Geride kalan ksm ise oalan amura kar
gelen amur olup sistemden dar alnarak birinci kademe artma srasnda kan amurla
kartrlr. Kark amur daha sonra younlatrlr ve en sonunda daha ileri stabilizasyon
salamak amacyla amur rtclere gnderilir. Aktif amur prosesi ile %90n zerinde
BOI giderimi salanr.

141
(a) Klasik bir Aktif amur sisteminin akm diyagram.


(b) Piston akml aktif amur sistemi

142

(c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi


(d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi

ekil 5.8 Klasik aktif amur sistemi ve farkl tiplerinin akm emalar.

5.8.2 Uzun Havalandrmal Aktif amur Prosesi

Uzun havalandrmal A. prosesi, yaygn kullanml bir aktif amur eididir. Bu prosesin
Avrupada Pasver tipi oksidasyon hendekleri ve Amerikada paket tesisler eklinde eitli
uygulamalar vardr.

143
Uzun havalandrma sistemlerinde n keltme havuzu ve amur rtcler yoktur.
Bundan dolay, bu tip tesislerin inaat ve iletmesi konvansiyonel aktif amur tesislerine
gre ok daha kolaydr.

Bu sistemde ham atksu zgara ve kum tutuculardan sonra dorudan doruya havalandrma
havuzuna verilir. Atksuyun havalandrma havuzunda kald srenin uzun olmasndan
dolay bu ad verilmitir. Bu sistem her ne kadar enerji tketimi fazla olan bir proses olsa
da, iletme kolaylklar yksek enerji bedelini dengelemektedir. Konvansiyonel aktif amur
sistemine gre bir dier avantaj da %97-98 mertebesinde BOI giderim kapasitesidir.
Atksu nc kademe artmdan sonra tekrar kullanlacak ise, bu proses zellikle tercih
edilen prosestir.

ekil 5.9. Uzun havalandrmal sistemin akm diyagram

5.8.3 Oksidasyon Hendei

Oksidasyon hendekleri dairesel ya da oval ekilli hendekler olup mekanik yntemlerle
(rotor ya da yzey havalandrc) havalandrlrlar. Izgaradan geirilerek veya keltilerek
katlardan arndrlm atksu hendek iinde 0,3-0,4 m/s yatay hzla hareket ederken
havalandrlarak sistemdeki mikroorganizmalar tarafndan artlr. Oksidasyon hendekleri
genellikle uzun havalandrmal aktif amur sistemi zelliindedir. Hendek knda dier
biyolojik sistemlerde olduu gibi bulunan keltme tank katlarn (amurun) kmesini
salar. Dk atksu debileri iin uygun olup, dier sistemlere kyasla daha az teknoloji
gerektiren ve fazla iletme becerisi gerektirmeyen sistemlerdir.

144
ekil 5.10 Oksidasyon Hendei

Tablo 5.11. Aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri (1).
Proses eitleri
c
, gn F/M,kgBOI/
kgTAKM.g
kgBOI/
m
3
.g
TAKM,
mg/l
V/Q,
saat
Q
r
/Q
Konvansiyonel

Tam karml

Kademeli
besleme


Deitirilmi
havalandrmal

Temas
stabilizasyonu

Uzun
havalandrmal

Yksek-hzl
havalandrma

Kraus prosesi

Saf oksijenli

Oksidasyon
hendei

AKR

Derin shaft
reaktr

Tek kademeli
nitrifikasyon


ki kademeli
nitrifikasyon
5-15

5-15


5-15



0,2-0,5


5-15


20-30


5-10

5-15

3-10


10-30

1


2


8-20


15-100
0,2-0,4

0,2-0,6


0,2-0,4



1,5-5.0


0,2-0,6


0,05-0,15


0,4-1,5

0,3-0,8

0,25-1,0


0,05-0,3

0,05-0,3


0,5-5


0,1-0,25
(0,02-0,15)
3


0,05-0,2
(0,04-0,15)
4

0,32-0,64

0,8-1,92


0,64-0,96



1,2-2,4


0,96-1,2


0,16-0,4


1,6-16

0,64-1,6

1,6-3,2


0,08-0,48

0,08-0,24


2



0,08-0,32


0,05-0,144
1500-3000

2500-4000


2000-3500



200-1000


(1000-3000)
a

(4000-10000)
b


3000-6000


4000-10000

2000-3000

2000-5000


3000-6000

(1500-5000)
d



2



2000-3500


2000-3500
4-8

3-5


3-5



1,5-3


(0,5-1)
a

(3-6)
b


18-36


2-4

4-8

1-3


8-36

12-50


0,5-5


6-15


3-6
0,25-0,75

0,25-1


0,25-0,75



0,05-0,25


0,5-1,5


0,5-1,5


1-5

0,5-1

0,25-0,5


0,75-1,5

1



2



0,5-1,5


0,5-2,0

1
uygulanamaz
2
bilgi yok
a
kontakt birimde ,
b
kat stabilizasyon birimi
145
5.9 Yzeyde Byyen (Biyofilmli) Haval Sistemler

5.9.1 Damlatmal Filtreler

Damlatmal filtreler zerinde mikroorganizmalarn biyofilm halinde byd kat
tanecikler ieren bir dolgulu sistemdir. Bu birim iinde 0,1-10 cm byklnde dolgu
malzemesi (krma ta, plastik, sert kmr, zel dolgu maddeleri vs.) bulunan bir tanktan
oluur. Tipik bir damlatmal filtre sistemi akm emas ekil 5.13te verilmektedir. Bu
tankn zerine ilk artmaya (birinci kademe) tabi tutulmu atksu belirli bir debi ile verilir.
Bu ilem genellikle tankn merkezi etrafnda yavaa hareket eden delikli bir borudan
oluan bir dzenekle (atksu datm sistemi) salanr. Bu ekilde filtreye verilen atksu
filtre dolgu malzemesinin stnden szlerek akmakta, bu arada, filtre yatandaki
boluklarn tamam atksu ile dolmadndan haval artlar devam etmektedir. Talarn
zerinde ince bir tabaka meydana getiren bakteriler atksudaki organik kirleticileri nce
adsorplamakta ve daha sonra biyolojik artm reaksiyonu meydana gelmektedir. Biyofilm
tabakas zamanla kalnlamakta, oksijen ve organik maddeler tabakann i ksmlarna
ulaamamaktadr. Filtre dolgu maddesi yzeyine yakn bu kesimde havasz artlar
olumakta, burada oluan gazlarn yardm ve sv hareketinden oluan kesme kuvveti ile
biyofilm dolgu malzemesinden ayrlp k suyu ile birlikte dar akmaktadr.
Temizlenmi biyofilmden tan zerinde ksa bir zaman iinde yeniden biyofilm tabakas
olumakta ve dng bu ekilde devam etmektedir. Damlatmal filtreden kan atksu son
keltme tankna verilir. keltme tank kndan belli oranda su damlatmal filtreye,
gerekli hidrolik yk salamak zere geri verilir. Damlatmal filtreler ak hzlarna gre
yava ve hzl olmak zere ikiye ayrlrlar. Yava filtrelerde 2 000-4 000 m
3
/m
2
-gn,
hzl filtrelerde ise 10 000-30 000 m
3
/m
2
-gn atksu verilmektedir.

Dk hzl filtrelerin iletmeleri daha kolaydr ve kk nfuslar iin kullanlrlar. Bu tip
filtreler, ta ve akl gibi doal malzemelerle kolayca yaplabilirler. Gerekli ekipman,
sadece bir dozlama sifonu ve datcdr. Filtre ortam, 2-3 m derinliktedir. Filtre girii ve
k arasnda 2,5-3,5 mlik bir yk kayb olur. Genellikle geri devirsiz olarak
dzenlenirler. Bu nedenle bu tip filtrelerde pompa gerekmeyebilir. Arazi ihtiyac, 0,5-0,7
m
2
/kii arasnda deiir. Tablo 5.12de damlatmal filtrelerle ilgili projelendirme kriterleri
verilmektedir.

Tablo 5.12 Evsel atksularn damlatmal filtrelerle artmnda tasarm kriterleri (3).
Konu Dk hzl filtreler Yksek hzl filtreler
(ta ortam)
Yksek hzl filtreler
(plastik ortam)
Kaba filtreler
Hidrolik yk
(m
3
/m
2
.gn)

Organik yk
(kgBOI/m
2
.gn)

Geri devir oran

Derinlik(m)

Filtre ortam

BOI giderim verimi
(%)

Nitrifikasyon

1-4


0,1-0,3

-

1,8-3

Ta, akl


80-85

iyi

10-30
a



0,3-1,2
b


0,5-3

1-3

Ta, akl


65-85

Snrl
40-90
a




1,2-3
a


1-4

4-12

Plastik


65-85

Snrl
60-180
a




2-6
b


1-4

4-12

Plastik


40-65

-
a
Geri devir dahil
b
Geri devir dahil deil
146
Yksek hzl filtrelerde BOI giderimi, BOI yklemesine, geri devir oranna ve kullanlan
ortamn tipine bal olarak %65-85 arasndadr. Bu tip filtrelerdeki nitrifikasyon da,
uygulanan BOI ykne baldr. Ta dolgulu filtre derinlii, nitrifikasyon ynnden
nemlidir. Evsel atksular iin 2 deerinin zerindeki geri devir oranlar ekonomik olmaz.

Damlatmal filtrelerin en byk stnl organik ykn byk deiimlere uramasna
ramen verimin olumsuz ynde fazla etkilenmemesidir. Artlm k suyunun belli
oranlarda geri devri ile tekrar sisteme verilmesi artm verimini arttrr.

Tablo 5.13. Damlatmal filtreler ve aktif amur sistemlerinin karlatrmas(2).
Parametre Damlatmal Filtre Aktif amur
Yatrm maliyeti Yksek Dk
letme maliyeti Dk Yksek
Alan gereksinimi Yksek Dk
Havalandrma Yeterli olmayabilir Yeterli
Scaklk kontrol Zor Kolay
ok yklemelere duyarllk Az duyarl ok duyarl
k akmnn berrakl yi yi deil
BOI giderimi (%) 80-90 80-90
Hidrolik bekleme sresi
Dk hz
Yksek hz

6-40 saat
0,5-4 saat

4-10 saat
Koku Fazla Az

5.9.1.1 Krma Tatan Dolgulu Biyolojik Filtreler

Bir damlatmal filtrenin kesiti ve perspektif grn, ekil 5.11de gsterilmitir. Sistemin
balca bileenleri, dner datc, drenaj sistemi ve filtre malzemesidir. Atksu, bir pompa
ile datcnn bal bulunduu dey boruya baslr. Datcy oluturan borular zerine
alm deliklerden fkran su jetleri, impuls teoreminden doan reaksiyon kuvvetleriyle,
datcnn dnmesini salar. Bylece atksu, krma ta zerine eit olarak dalm olur.
k kanal ve havalandrma bacalar, filtre iinde iyi bir hava akm meydana getirecek
ekilde oluturulur (ekil 5.10). Filtreden kan sular biyolojik verimi arttrmak iin geri
dndrlerek tekrar filtreden geirilebilir.

Filtre malzemesi, salam dayankl, suda erimez ve ufalanmaz cinsten olmaldr. Bu,
sebeple en ok krma ta ve benzeri malzemeler kullanlr. Tercih edilen tane ap 10
cmdir. Her ne kadar daha kk apl talar, biyofilm oluumu iin daha byk bir yzey
alan salasa da, taneler arasndaki boluklar tkanma eilimi gsterirler ve hava ve su
geiini snrlandrrlar. Filtre ykseklii 1,5 m ile 2,1 m arasnda deiir. Filtrenin daha
yksek yaplmas BOI giderme verimini ok fazla arttrmaz (4).



147


ekil 5.11. Bir Damlatmal filtrenin perspektif grn ve kesiti (4)



ekil 5.12. Bir damlatmal filtrenin kesiti ve tabandaki drenaj sisteminin detaylar (4)

148


ekil 5.13. Damlatmal filtre sisteminin akm diyagram

5.9.1.2 Sentetik Dolgulu Damlatmal Filtreler (Biyolojik Kuleler)

Son yllarda damlatmal filtreler iin birka eit sentetik dolgu malzemesi retilmitir.
Krma taa kyasla bu malzemelerin esas stnl, zgl yzeylerinin fazla olmasdr. Bu
sayede oksijen salayan hava boluklar tkanmadan, daha fazla miktarda biyofilm
reyebilmektedir. Dier stnl, svnn daha iyi dalmasn salayan niform bir filtre
ortam oluturmalar, hafif olmalar nedeniyle daha byk bir kimyasal dirence sahip
olmalar ve ok fazla organik madde ieren ve kelmemi olan atksular artabilmeleridir.
Plastik filtre bloklar, Flocor gibi baz ticari isimler altnda piyasada satlmaktadr. (ekil
5.14a). Bunlar 0,6m genilik ve kalnlkta, 1,2 m uzunlukta modller halinde olup oluklu
levhalarn yanyana getirilmesinden meydana gelir. zgl yzey alan 29 m
2
/m
3
dr.
rmeye kar dayankl kzlamdan yaplm filtre malzemeleri de bulunmaktadr. Kaln
testere ile kesilmi kzlam talarn yatay olarak 1,2x1,2 m
2
lik ereveler haline
getirilmesinden meydana gelmitir (ekil 5.14b). Kzlamdan yaplm bu filtre
malzemesinin zgl yzey alan 14m
2
/m
3
dr. Plastik paketlerin oluklu yzeyleri ve
kzlamn testere ile kesilmi przl yzeyleri, biyolojik filmin tutunmasn kolaylatrr.
ekil 5.15de modllerin istif ekli ve sabit azlktan suyun filtre zerine ne ekilde
datld gsterilmitir.


149

ekil 5.14 Biyolojik kulelerin (filtrelerin) dolgu malzemeleri: a) Polivinilklorrden
yaplm flocor paketleri: b) Del-Pak dolgu malzemesi (4)






150


ekil 5.15. Dikdrtgen eklindeki bir biyolojik kulenin kesiti ve sabit datclardan filtreye
su verilmesi (4)

Sentetik malzemeli filtrelerin yaplmasyla, endstrilerden ve evlerden gelen atksularn
artlmasnda biyolojik filtrasyonun uygulama alan genilemitir. Genel olarak krma ta
filtreler, gda endstrisinden gelen ok konsantre atksularn artmna uygun olmad
halde, ok kademeli biyolojik kuleler, bu sular artabilmektedirler. ekil 5.16daki akm
diyagram, bu tip filtrelerin atksu artmdaki uygulamasn gstermektedir. Mevcut
sistemlerde iletme kolayl salamak veya artm verimini arttrmak iin krma ta
malzemeyi sentetik malzeme ile deitirmek mmkndr. Ancak dner datcs olan bu
sistemler, 1,5m ile 2m gibi kk bir yatak derinliine sahipse, be ekilde optimum sonu
alnamaz. Ykseklik 6m ve daha fazla ise daha iyi sonu elde edilir. Bu kuleler, daha fazla
bir temas sresine olanak verir ve atksular dner datclar yerine sabit datclar
yardmyla srekli olarak sisteme beslenir. zel durumlarda, mevcut artma sistemlerinde,
ilk keltmeden nce biyolojik bir kule ina edilebilir. Organik yk aral 400-2,400
g/m
3
/gndr. Hidrolik yk 10m
3
/m
2
/gn deerine kadar kar. Sentetik malzemeli
biyolojik filtreler, iletme glkleri ve koku problemine kar krma ta filtrelere gre
daha az sorun karrlar.

5.9.2 Biyodisk

Dner biyodisk niteleri daha ok kk yerleim merkezlerinin evsel atksularnn
artmnda kullanlmakla beraber, baz durumlarda dk devirli endstriyel atksulardan
BOI gideriminde de kullanlabilir. Bu sistemler plastikten yaplan 2-3 m apnda, 2-3 cm
kalnlnda disklerden oluur. Diskler bir aft zerine birbirine paralel olarak yerletirilir
ve aft bir motor yardm ile dndrlr. Atksu, uzun ve s tanklarn iine konur ve
diskler atksu iinde %40-50 orannda batk ekilde dndrlr (2-10 devir/dakika).
Mikroorganizmalar disk zerinde biyofilm oluturacak ekilde byrler ve atksudaki
organik bileikler biyofilm iine damlatmal filtrelerde olduu gibi adsorplanr ve biyolojik
reaksiyon meydana gelir. Mikroorganizmalar oksijen gereksinimini diskin dn srasnda
hava ile temas ederek salarlar. Kaln biyofilmler substrat difzyon limitlerine yol at
iin; ok ince biyofilmler de daha az etkin olduklar tercih edilmezler. Sistem iin nerilen
optimum biyofilm kalnl 2-3 mmdir. Tablo 5.14te tipik tasarm kriterleri verilmektedir.



151


ekil 5.16 Biyolojik kulelerin eitli uygulama alanlarn gsteren akm diyagramlar, a)
Mevcut filtrelerde ta malzeme yerine plastik malzeme kullanlmas durumunda, b) Yksek
hzl bir damlatmal filtre olarak biyolojik kule, c) Aktifletirilmi bir biyolojik filtrasyon
sistemi: son keltme havuzundaki aktif amur geri dn var, d) Ani yk deimelerine
kar havalandrma ile desteklenerek aktifletirilmi filtre (4).

Dnen biyodisk nitelerinin enerji gereksinimi 3mlik diskler iin 75 W/m (30 adet x 3m),
2 mlik diskler iin 50 W/m (35 adet x 2m) dir. k suyu BOIsi istenen seviyede deil
ise geri devir uygulanabilir. Artma sonucu yaklak olarak 0,8-1,2 kg amur/kg BOI
oluur.

ekil 5.17. Tipik Biyodisk

152
Tablo 5.14. Dner biyodisk iin Tipik tasarm kriteleri (1).
Artm Seviyesi
Parametreler kinci Kademe Birlikte
Nitrifikasyon
Ayr
Nitrifikasyon
Hidrolik yk, m
3
/m
2
.g

Organik ykler
kgBOI
5
/m
2
.g
a
kgTBOI
5
/ m
2
.g
b


Birinci admda max.ykleme
kgBOI
5
/m
2
.g
a

kgTBOI
5
/ m
2
.g
b


NH
3
yk, kg/m
2
.g

Hidrolik kal sresi,,saat

k BOI
5
, mg/l

k NH
3
,mg/l
0,08-0,16


0,004-0,01
0,01-0,017


0,02-0,03
0,04-0,06

-

0,7-1,5

15-30

-
0,03-0,08


0,002-0,007
0,007-0,015


0,02-0,03
0,04-0,06

0,0007-0,0015

1,5-4

7-15

<2
0,04-0,1


0,0005-0,0015
0,001-0,003


-
-

0,001-0,002

1,2-2,9

7-15

1-2
a
BOI
5
= znm BOI
5

b
T BOI
5
= Toplam BOI
5


Disk nitelerinin projelendirilmesinde ilk adm, istenen derecede biyofilm oalmas iin
gerekli yzey alannn tahmin edilmesidir. Biyofilm gelimesi oran, istenen BOI
giderimine baldr. Tablo 5.15de gnde her m
2
disk yzey alanna verilebilecek BOI
ykleri gsterilmektedir.

Tablo 5.15. Baz dnen biyodisk tesislerinin verimlilikleri (3).
lke Tesis Uygulanan BOI
yk
(g/m
2
.gn)
Aklama
ngiltere





Federal Almanya



Hindistan


Amerika
Tam lekli


Pilot


Tam lekli



Tam lekli
(gnde 10 saat)

Tam lekli
6


8


6-10

12-18

25


20
k BOI 20mg/l
1

Nitrifikasyon var.

Baarl nitrifikasyon
(17-23
o
C)

<%90 BOI giderimi

2


% 85-89 BOI giderimi
(>23
o
C)

%85-94 BOI giderimi
1
Yln %95inde elde edilen deer.
2
Biraz azaltlm verimle byk tesislerdeki ykler uygulanabilir.

153
5.9.3 Akkan Yatakl Reaktr

Damlatmal filtre ve dolgulu kulelerde karlalan ve heterojen yapdan kaynaklanan
kontrol parametrelerini (scaklk, pH, O, besi maddesi konsantrasyonu) ortadan kaldrmak
iin akkan yatakl biyofilm reaktrleri gelitirilmitir. Bu tip reaktrlerde organizmalar
destek paracklar zerinde film halinde ya da iinde tutulurlar ve atksu biyoreaktre
alttan belirli ak hzyla verilerek stten alnr. Atksu debisi, biyo-paracklar su iinde
askda tutacak ekilde ayarlanr (byk oranda su geridevri yaplr). Kat paracklar kum,
antrasit, aktif karbon, plastik, seramik ya da tel rg paracklar olabilir.

Burada da atksu, BOI giderimini arttrabilmek, akkanl salayabilmek iin ok yksek
oranda geri devir ile biyoreaktre verilebilir. Sistem tercihen srekli altrlmaktadr.
5.10 Havalandrmal Lagnler

Havalandrmal lagnler, 2,5-5 metre derinliinde toprak yaplar olup, havalandrma
dubalar veya sabit kolonlar zerine yerletirilen mekanik havalandrclarla yaplr.
Stabilizasyon havuzlar ile kyaslandnda %10-20 daha kk hacimlere sahiptirler.

Bu artma sisteminin esas fonksiyonu atk dnmdr. Dier askda kat madde
sistemlerinde olduu gibi havalandrma ile oluturulan trblans sistemin ieriini askda
tutmada salar. Hidrolik kal sresine bal olarak, havalandrmal lagnden kan
artlm su giren BOInin te biri ile yarsn hcre formundaki mikroorganizma
oluturur. Bu katlarn ou dearjdan nce ktrlerek ortamdan uzaklatrlr.

Bu havuzlarn tasarmnda byk esneklikler vardr. Bu tip lagnler bir taraftan basit
fakltatif tipte, dier taraftan da amur geri devrinin yapld daha verimli ve youn
niteler olarak projelendirilebilirler. Her durumda da bunlarn inaatlar ve iletilmeleri ok
kolaydr. Bu nedenle hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde yaygn kullanm
alanna sahiptirler. Havalandrmal lagnlerin tasarmnda gznne alnan faktrler;

BOI giderimi
k suyu zellikleri
Oksijen ihtiyac
Scaklk etkisi
Kartrma iin gerekli enerji
Kat ayrma (keltme)

BOI Giderimi: Tam karml geri devirsiz havalandrmal lagn olarak kabul edildiinde,
tasarmn temelini amur ya oluturur. Ortalama amur yann hesaplanmasnda dikkat
edilecek hususlar:

Mikroorganizmalarn ktrme ile kolay giderilebilmesi iin flok eklinde olmas
ve
Ortalama amur ya ile kyaslandnda uygun bir emniyet katsaysnn
seilmesidir.

Evsel atksuyun artmnda kullanlan lagnlerde tipik amur ya 3-6 gndr.

154
Artlm Atksu zellii: Lagn k atksuyunda nemli parametreler BOI ve AKM
konsantrasyonudur. k suyundaki BOI ve AKM konsantrasyonlar bazen kk
miktarda algi de kapsarlar.

Oksijenhtiyac: Oksijen ihtiyac aktif amur tasarmnda kullanlan yntemlere gre
belirlenir. htiya duyulan oksijen miktar giderilen BOInin 0,7 ile 1,4 kat olarak
hesaplanr.

Scaklk: Havalandrmal lagnler geni iklim artlar ve scaklk deiimlerinde kurulup
ve iletilecei dnlerek tasarmlanrlar. Burada scakln iki nemli etkisi,

biyolojik aktiviteyi azaltmas ve artm verimini drmesi,
buz oluumudur.

Scakln, biyolojik aktivite zerine etkisi daha nceki blmlerde bahsedilen biyolojik
sistemlerdekine benzerler. Buzlanma probleminin olduu durumda lagn iletmesine olan
etkisi, lagnn derinlii artrlarak veya iletme metodu deitirilerek en aza indirilir.

Birden fazla lagnn olmas durumunda lman iklimlerde lagnler paralel, kn ise seri
olarak iletilebilir. K iletme artlarnda havuzdaki havalandrclar durdurulur ve lagnn
yzeyinin donmasna izin verilir. Baharda buzlanmann erimesi ile paralel alma
artlarna tekrar sistem altrlr. Bu altrma ekli ile %60-70 BOI giderimi souk k
aylarnda bile salanabilir.

Havalandrmal lagnler evsel (Tablo 5.17 ) ve endstriyel atksularn (kat, gda, petro-
kimya vd.) artmnda baar ile kullanlmaktadrlar. Lagnler balca tipe ayrlabilirler:

Fakltatif
Haval, srekli beslemeli
Haval, amur geri devirli

Her tip havalandrmal lagnde de biyolojik artma prensipleri ayndr.


















155
Tablo 5.17. Evsel atksular artan fakl tipteki lagnlerin tasarm kriterleri (3).
zellik Fakltatif Haval srekli akl Haval geri devirli
Kat madde kontrol




Lagndeki AKM
1

konsantrasyonu, mg/l

UAKM
2
/AKM (%)

amur ya
c
, gn



BOI giderim hz
(20
o
Cde gnlk, filtrelenmi),
kg/m
3
/gn

Scaklk katsays,

Hidrolik kal sresi, gn

BOI giderim verimi (%)

Nitrifikasyon

Koliform giderimi (%)

Lagn derinlii
4
, m

Arazi ihtiyac,(m
2
/kii)
Scak iklim
Ilk iklim

G ihtiyac, kW/kii-yl
hp/1000

Min.g
(kW/10
3
m
3
lagn hacmi)


amur



k yaps


Yoktur (bir ksm
ker, dier ksm
artlm su ile
kar).


50-150

50-80

Yksek





0,6-0,8

1,035

3-12

70-90

Yok

60-99
3


2,5-5


0,3-0,4
0,45-0,9

12-15
6

2-2,5
6


0,75-1
(eit O
2
yaymak)


Birikir ve birka yl
sonra uzaklatrlr.

Artlm su savakla
dar verilir.
Ksmen (katlar
kmez, artlm su
ile kar).



100-350

70-80

Genellikle 5





1-1,5

1,035

Genellikle 5

50-60

Uygunsuz artlar

60-90

2,5-5


0,3-0,4
0,35-0,7

12-14
2-2,5

2,75-5
(btn katlar askda
tutmak)

Birikim olmaz. Kat
maddeler artlm su
ile kar.

Ksmi veya tam boru
kullanlr.
Tam kontrol (fazla
amur kontroll olarak
sistemden ekilir).


3000-5000

50-80

Scak iklim:10-20
Ilk iklim:20-30
Souk iklim:>30



20-30

1,01-1,05

0,5-2

95-98

Az

60-90

2,5-5


0,15-0,25
5

0,25-0,55
5


18-24
7

3-5

15-18
(btn katlar askda
tutmak iin)

Fazla amur gnlk
uzaklatrlr.


Savak veya boru.
1
AKM: Askda kat madde
2
UAKM : Uucu askda kat madde
3
ki veya daha fazla nitenin ser balanmas durumunda yksek verim fizibil olabilir.
4
Kullanlacak havalandrcya uygun seilmelidir.
5
amur kurutma dahil
6
Havasz gaz retiminden yararlanlrsa enerji ihtiyac debilir
7
Nitrifikasyona bal
156
5.10.1 Fakltatif Havalandrmal Lagnler

Fakltatif havalandrmal lagnlerde birim hacme den enerji younluu, gerekli oksijen
miktarnn svya verilmesi iin yeterlidir. Fakat bu enerji girdisi, btn katlar askda
tutmak iin yeterli deildir. Bunun sonucunda, lagne giren askda kat maddelerin bir
ksm ve substrat giderimi sonucunda oluan kat maddeler, tabana kmeye alrlar ve
tabanda havasz bozunma meydana getirirler (ekil 5.18). Lagndeki aktivite ksmen
haval, ksmen de havasz olduundan bu tip lagnlere fakltatif denir. Ancak bazen
ksaca havalandrmal lagnler de denilmektedir. Evsel atksular iin %70-90 orannda BOI
giderimi salarlar.


ekil 5.18 Mekanik havalandrmal bir fakltatif lagn (3)

5.10.2 Srekli Akl Haval Lagnler

Bu lagnlerde enerji younluu, sadece istenilen miktarlardaki oksijeni sv ierisine
verecek seviyede deil, ayn zamanda aktif amur havalandrma tanklarnda olduu gibi
btn kat maddeleri askda tutacak seviyede de olmaldr. Bu nedenle, bu tip lagnlerde
askda kat kelmesi olmaz (ekil 5.19). Artm verimi fazla yksek deildir. k
suyunda ok miktarda askda kat madde bulunduundan verim yaklak %50-60
seviyesindedir. Daha iyi BOI ve kat madde giderim istenirse ilave artma gerekir.







157

ekil 5.19. Kesintisiz akl mekanik havalandrmal lagn (3)

5.10.3 amur Geri Devirli Haval Lagnler

Bu lagnler uzun havalandrmal sistemlere benzerler. Enerji girdisi hem oksijen ihtiyacn
karlayacak, hem de btn katlar askda tutacak yeterlilikte olmaldr. Bu lagnlerdeki
amur geri devrinden dolay kat madde konsantrasyonu da olduka yksektir. letmeyi
kolaylatrmak iin, lagn ierisinde bir keltme blgesi oluturulabilir veya alternatif
kullanm amacyla iki paralel blm yaplabilir. BOI giderimi yksek olup %95-98
aralndadr. Sistemde ayn zamanda nitrifikasyon da gereklemektedir.

5.11 Stabilizasyon Havuzlar

Basit olmalar ve iletme kolaylndan dolay atksu artmnda en basit artma sistemi
stabilizasyon havuzlardr. Sistem ekipmansz alacandan dolay, biyolojik aktivite
yava iler. Bu nedenle uzun kalma zamanna ve dolays ile geni arazilere ihtiya
duyulmaktadr. klim ve havuzun doal artlar biyolojik aktiviteyi etkiler. Bu nedenle,
arazinin bol ve ucuz, iklim artlarnn uygun olmas stabilizasyon havuzlarnn kullanmn
arttrr. Stabilizasyon havuzlar, reaksiyon kinetikleri ve akm ekilleri ynnden
reaktrlere benzemektedir. Artm verimi, BOI giderimi ile birlikte mikroorganizma ve besi
maddeleri (N ve P) artmnda da istenilen artlar salayacak ekilde tasarlanabilir.
5.11.1 Havuz Tipleri

Haval Stabilizasyon Havuzlar: Bu havuzlarda derinlik, k geirimi ve fotosentezle alg
oluumunu en yksek seviyede tutmak iin yaklak 0,3 m veya daha az olmaktadr. Haval
artlar havuz derinliinin tmnde her zaman korunur.

Havasz Stabilizasyon Havuzlar: Bu tip Stabilizasyon havuzlarnda mikrobiyolojik
aktivite havasz ortamda gerekleir. Anaerobik ve fakltatif mikroorganizmalar, nitratlar
158
ve slfatlardaki oksijeni kullanrlar. Bu tip havuzlar yksek organik ykleri kabul
edebilirler ve alg fotosentezi olmadan alabilirler. In geirimi bu havuzlarda nemli
olmadndan, 3-4 m derinlikler kullanlr. Ancak gnmzde bu havuzlar yerine daha
verimli olduklar iin havasz amur yatakl reaktrler (HYR) anaerobik amur
battaniyesi (AAB) sistemleri kullanlabilir.

Fakltatif Stabilizasyon Havuzlar: Bu tip havuzlar ksmen haval, ksmen de havasz
olarak almaktadrlar. Bu nedenle hem alg hem de fakltatif mikroorganizma geliimi
olur. Derinlik genellikle 1-2 mdir. Gndz gne nda havuz arlkl olarak haval
karakterde iken, gece havuz tabanndaki su havaszdr karakterli olur. Tabanda biriken
amurun, amur-su arakesit yzeyinden itibaren birka mmlik ksm hari, geri kalan tm
ise havaszdr. Dnyadaki mevcut havuzalrn ou fakltatif tiptedir. Bu havuzlardaki
haval ve havaszlk dereceleri deikendir (ekil 5.20) (3).


ekil 5.20, Tipik bir fakltatif havuzda atksu artm (3)

Hibir artmadan gememi atksular kabul eden havuzlara ham veya birinci kademe
stabilizasyon havuzlar denir. n keltmeden gemi veya biyolojik olarak artlm
atksularn geldii havuzlara ise ikinci-kademe stabilizasyon havuzlar ad verilir.

kinci kademe stabilizasyon havuzlarna rnek olarak olgunlatrma havuzlar saylabilir.
Stabilizasyon havuzlarnda veya dier konvansiyonel artma tesislerinde artlan atksular,
daha iyi hale getirilmek zere (zellikle, bakteri says azaltlmak zere) belli bir sre
(yaklak 5-7 gn) olgunlatrma havuzlarnda ilave artmaya tabi tutulurlar. Olgunlatrma
havuzlar, organik yk ynnden olduka hafif yklenirler. Bu tip havuzlarn zellikle
Gney Afrikada ok kullanld rapor edilmektedir. Scak iklimlerde olgunlatrma
havuzlar, klorla dezenfeksiyona ekonomik ynden fizibil bir alternatif olmaktadr.

Balk Havuzlar: Bunlar olgunlatrma havuzlarnn birer paras olabilecei gibi, ayr
havuzlar eklinde de tasarlanabilirler. n havuzlardan sonra da gelebilirler. Bu havuzlarda
balk yetitirilir.

Su Bitkisi Havuzlar: Bu havuzlar, ikinci-kademe havuzlardr. lerinde yzer su bitkileri
(rnein, su smbl) yetimesine izin verilir; hatta bizzat yetitirilir. Bu bitkilerin atksuyu
daha fazla artma ve ar metalleri giderme kabiliyetleri vardr. Bu bitkiler, saladklar
159
besi maddeleri (N ve P) ve gazlar sayesinde yeni bitkilerin remesine de katkda
bulunurlar.

Stabilizasyon havuzu projelendirilmesinde en sk uygulanan akm emalar ekil 5.21de
verilmektedir. Havuzlarn geometrileri farkl ekillerde olabilir. niteler, istenen akm
rejimine bal olarak (piston, dispersiyonlu veya tam karml) seri veya paralel bal
olarak yerletirilirler.

Farkl tipteki havuzlarn verimleri, aada verilen faktrlere gre deerlendirilir:

BOI giderimi,
Mikroorganizma giderimi,
Besi maddesi (N ve P) giderimi.

Tablo 5.18. Haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlar iin tasarm parametreleri
(5).
Parametre Haval Fakltatif Havasz
Hidrolik Kal sresi, gn
Su derinlii, m
BOI
5
yk, kg/ha.gn
znm BOI
5
giderimi,%
Toplam BOI
5
giderimi,%
Alg konsantrasyonu, mg/l
k AKM, mg/l

5-20
03-1
40-120
90-97
40-80
1

100-120
100-250
10-30
1-2
15-120
85-95
70-90
20-80
40-100
20-50
2,5-5
200-500
80-95
60-90
0-5
70-120
1
kta yksek alg konsantrasyonundan dolay toplam BOI
5
giderimi dktr.

5.11.2 Havuz Ekosistemini Etkileyen Faktrler

Havuz projelendirilmesini etkileyen eitli faktrler, aada verilmektedir:

Atksu zellikleri ve deiimi
evresel faktrler (radyasyon, k, scaklk ve bunlarn deiimleri)
Alg byme modeli, bunun gnlk ve mevsimsel deiimi
Bakteri byme modelleri ve lme hzlar
AkmnHidrolik rejimi
Buharlama ve szma
Kat madde kelmesi, svlama, gazlama, aadan yukar difzyon ve amur
birikimi
Ortak yzeylerde gaz transferi

Simlasyon yapmak iin, ktle denge denklemlerinin kullanld matematiksel
modellerden yararlanlr.

160

ekil 5.21. Stabilizasyon havuz sistemleri iin baz tipik yerleim biimleri (3)

5.12 Haval Atksu Artma Sistemleri zelliklerinin zeti

Tablo 5.20de atksu artma sistemleriyle ilgili nemli parametreler (alan, enerji
gereksinimi, ve verimlilik) verilmektedir. Bu tablodaki deerler belli bir durumda seim
yaparken bir n yaklamda bulunmak amacyla kullanlabilir. Projelendirmede daha
detayl hesap metotlar kullanlmaktadr.

Artma metodu seilirken BOI giderimi nemli olmakla birlikte tek parametre deildir.
Birok durumda azot ve fosfor gibi besi maddeleri ile koliform ve helminitler (barsak
solucanlar) gibi organizmalarn giderimine de en az BOI giderimi kadar nem verilmelidir.
Gz nnde bulundurulmas gereken dier faktrler ise kt koku potansiyeli, amur
ileme zorluklar, emniyetli verim ve dier iletme zellikleridir.
161

Tablo 5.20, Farkl atksu artma metodlarnda artm verimlerinin karlatrmas
Artm

BOI
%
Azot
%
Fosfor
%
Koliform
%
Helminit
%
Arazi
ihtiyac,
m
2
/kii
Enerji
gereksinimi,
KWsaat/kii-yl
Uzun
havalandrmal
A

Konvansiyonel
aktif amur

Konv.damlatm
al filtre

Fakltatif
haval lagun

HYR

Stabilizasyon
havuzu

Arazide
artma/sulama
95-98



85-92
(a)

80-90


75-85


75-85

75-85


80-90
15-
30



30-
40
(a)

15-
20


-


-

40-
50


80-
90
10-20



30-45
(a)

10-20


-


-

20-60


90-99
60-90



60-90


60-90


60-90


-

60-99,9


90-99
-



-


-


-


Evet

Evet


-
0,15-0,2



0,2-0,25


0,2-0,3


0,3-0,4


0,15-0,2

1-2,8


10-20
16-19



12-15


7-11


12-15


Yok

Yok


Yok
(a) kontroll iletme ile ilave besin (azot+fosfor) giderimi salanabilir.

162
Tablo 5.21. Farkl atksu artma metodlarnn iletme ve ekipman asndan karlatrmas.
Artm

amur
ileme
Ekipman(*) letme
zellikleri
Nfusun
birim
maliyete
etkisi
Ayrc zellik
Uzun
havalandrmal
A



Konvansiyone
l
Aktif amur




Konv.damlat
mal filtre





Fakltatif
haval lagun





HYR






Stabilizasyon
havuzu


Arazide
artma/sulama

rtme
yok,kurutma
veya susuz
latrma


amur
rtlr,ku
rutulur veya
susuzlatrlr


rtme, ku
rutma veya
susuzlatr
ma




5-10 ylda
bir elle
temizleme




kum
yataklarnda
kurutma veya
susuz
latrma



5-10 ylda
bir elle
temizleme

amur
problemi yok



Havalandr
c,pompa,a
mur syrc



Havalandr
c,pompa,
syrc,rt
c,gaz
ekipmanlar

Filtre kollar,
pompa,syr
c,youn
latrc, gaz
ekipmanlar


havalandrc






Yok(enerji
retilecekse
gaz
toplayc)




Yok



Yayma
ekipmanlar
veya
damlatma
sistemleri

Aktif..dan
basit




Tecrbeli
iletme
gerekir



Tecrbeli
iletme
gerekir




Basit






Aktif
amurdan
daha basit




En basiti



-

Kk





Olduka
fazla





Olduka
fazla






Az






Az






ok az



ok az

Yksek BOI giderimi
ve nitrifikasyon, enerji
iht.fazla, kk-orta
lekli iletmeler


Fazla ekipman,
tecrbeli iletme iht.,
byk iletmeler iin
uygun



Fazla ekipman,
tecrbeli iletme iht.,
Aktif amura gre az
enerji iht.



Enerji iht. Aktif
amura benzer, inaat
ve iletme daha kolay,
Geniletme veya yer
deitirme kolay


Minimum enerji iht.,
ekonomik, arazi iht.az





En basit artma
metodu,enerji iht.yok,
ok alan gerektirir

Bitki ve datm
sistemine bal n
artm gerektirir,elde
edilecek mahsul
masraflar fazlasyla
karlar
*zgaralar ve kum tutucular hari




163


5.13. Kk Atksu Artma Sistemleri

5.13.1. Genel zellikler

Dk nfus 1000 veya daha az kiiden oluan topluluk iin tanmlanmaktadr. Byle
blgeler iin atksularn merkezi toplama ve artmnda, finansal, teknik ve stratejik
problemlerle karlalmaktadr. Bu tr durumlarda karlalan temel problemler,

Sk dearj standartlar,
Yksek sistem maliyeti
Kstl yatrm, iletme ve bakm btesi

olarak zetlenebilir.

Dearj Standartlar

evreyi korumak amacyla, hem byk hem de kk artma sistemleri iin dearj
deerleri ayndr. Sonu olarak kk sistemler de dearj kriterlerini salamak amacyla
yksek bir artm veriminde iletilmelidir. Bunun iin de belli bir ekonomik girdinin olmas
gerekir.

Yksek Sistem Maliyeti

Klasik artma sistemleri byk boyutlu olmas ve inaat maliyetinden dolay, kk
yerleim yerleri iin ekonomik olmayabilir. rnein 1000 kiilik nfusta kii bana den
maliyet, 100,000 kiilik nfusta kii bana den maliyetten 2 ila 4 kat daha fazladr.

Kstl Finansman

Kk yerleim birimlerinde artma sisteminin giderlerini karlamak aada belirtilen
nedenlerden dolay zordur;

Dk Gelir: Kk yerleim birimlerindeki halkn gelir seviyesi genellikle byk
ehirdekinden daha dktr. Bu blgelerdeki yoksulluk seviyesi de daha yksektir.
Dier taraftan, zellikle Bykehirlerin hemen yannda az nfuslu ancak zengin
yerleim birimlerine de rastlanabilir.
Konut Vergisi: Ticari ve endstriyel vergi girdisinin az olduu nfusu kk
blgelerde ev sahipleri verginin byk bir ksmn karlamak durumundadr.
Maliyet: Kk yerleimlerin sermaye piyasasna girmesi zor olduundan kaynak
ve kar girdisi dktr. Bu nedenle daha yksek faiz demek durumundadrlar.
Ticari Kstlari: Ticari hareketliliin azl nedeniyle zayf bir ekonomi vardr.

Kstl letme ve Bakm Olanaklar

Kk yerleim blgelerinde ou kez artma sistemlerinin iletilmesi iin gerekli olan
ekonomik kaynak ve teknoloji kstldr. Problem genellikle tasarm, yetersiz danmanlk
hizmeti, proje ynetimi, hesaplama, cretlendirme, iletme ve bakmdan
kaynaklanmaktadr. Artmann sistem btnl dahilinde tamamlanabilmesi iin bu
164
problemleri amak gerekir. rnein bu aamada artma sistemi operatr iin gereken cret
byk bir ihtimalle blgenin belediye bakannn maan bile aabilir. Tam oturmam
blgelerde, bu tip sosyal problemler zmsz kalabilir. Bu blgeler iin farkl zel
zmler retmek gerekir.

Kk Sistemlerde Debi ve Atksu Karakteri

Kk sistemlerde debi ve atksu karakteri, byk sistemlere kyasla daha byk
farkllklar gsterir. Bylece, tahmin edilen atksu debi ve karakterini bilmek etkili tasarm
almas iin temel tekil eder.

Atksu Debisi

Ortalama atksu debisi genellikle 150-300 L/kii.gn olarak verilir. Ancak bu tipik deerler
byk yerleim blgelerinde ticari ve endstriyel tesislerinden katlm ve sznt suyu
girdilerinden dolay beklenenden daha yksektir. eitli yerleimler iin kii bana tahmin
edilen debiler Tablo 5.22de verilmektedir. Ancak merkezi kanalizasyonun olmad
yerleimlerdeki tipik debi deeri 210 L/kii.gndr.

Tablo 5.22 Tek aileli konuttan kaynaklanan atksu debisi (1).
Debi, L/kii.gn Yerleim tipi
Aralk Tipik
Mstakil ev
Dk gelir 150-210 170
Orta gelir 150-300 210
Yksek gelir 190-380 250
Apartman ve ortak apartman 130-210 150


Atksu Karakteri

Tablo 5.23te gnde kii bana dearj edilen dk ve idrar miktarlar verilmektedir.
Konuttan kaynaklanan tipik atksu karakteri Tablo 5.24te verilmektedir.

Tablo 5.23 Gnlk insan dksnn tipik deerleri (2).

Deer Kirletici Birim
Aralk Tipik
Dk g/kii.gn 100-140 120
drar L/kii.gn 0.8-1.3 1.1










165


Tablo 5.24. zel konutlardan kaynaklanan atksu karakteri ve debi deerleri (2)

Deer Kirlilik Debi,
g/kii.gn Birim Aralk
2
Tipik
3
BOI
5
81.7 mg/l 216-540 392
AKM
1
90 mg/l 240-600 436
NH
3
, N olarak 3.2 mg/l 7-20 14
Org.N, N olarak 9 mg/l 24-60 43
TKN, N olarak 12.2 mg/l 31-80 57
Org.P, P olarak 1.4 mg/l 4-10 7
norg.P, P olarak 2.7 mg/l 6-17 12
Gres mg/l 45-100 70
Toplam
Koliform
Say/100mL 10
7
-10
10
10
8

Scaklk
o
C 27-47 38
PH 5-8 7.2

1
Mutfat atklar hari, Mutfak atklarnn dahil olmas durumunda, BOI= 99
g/kii.gn, AKM= 117 g/kii.gndr. Ntrient deerleri ayn kalr.

2
380- 150 L/kii.gne gre deerler

3
210 L/kii.gne gre deerler

5.13.2 Kk Atksu Artma Sistemi Tipleri

Kk atksu artma sistemleri, 190-1900 L/gn ile 380 m
3
/gn aralndaki atksu debileri
iin boyutlandrlabilir. Kk yerleim blgelerinde (1) kanalizasyona bal olmayan zel
konut ve kk yerleimler, (2) kanalizasyona bal kk yerleimler iin artma sistemi
tipleri verilmitir.

a) Kanalizasyon Balants Olmayan Blgeler iin Atksu Ynetim Seenekleri

zel konut ve dier kk blgelerin atksu artm ve dearj genellikle yerinde yaplr.
Alternatif seenekler Tablo 5.25te verilmitir. Arazide eitli sistemler olmasna ramen
en bilinen yntem atksuyun fosseptik tanknda ksmi artm ve kn araziye toprak
yzeyi altndan verilmesi eklindedir (ekil 5.22).













166
Tablo 5.25 Kanalizasyonun olmad blgeler iin atksu ynetim seenekleri (2)
Atksu kayna Atksu artma sistemleri Atksu uzaklatrma
zel konut
Birleik Atksu
Siyah su
Gri su
Halka ak tesisler
Ticari Kurulular
Birinci kademe artm
Fosseptik
mhoff tank
kinci kademe artm
Anaerobik/Aerobik niteler
Aerobik niteler
Aralkl kum filtre
Geridevirli granler filtre
Sulakalanlar
Geri kullanml artma sistemleri
Arazide tutma
Depolama tank
zel yerler
Yzeyin altnda uzaklatrma
Uzaklatrma alan
Szdrma yata
S kum filtresi
Yapay toprak ynndan
szdrma sistemleri
Buharlatrma/szdrma yataklar
Damlatmal filtre uygulamalar
Buharlatrma Sistemleri
Buharlatrma yata
Buharlatrma hendei
Sulak alanlar ( Bataklk)
Su ortamna dearj
Yukardakilerin birleimi

Meskun blgeler dndaki uzaklatrma alanlarnda bir ok alternatif teknikler
gelitirilebilir. Bunlarn iinde en verimlisi kesikli beslenen geri devirli granler filtrelerdir.
Kesikli kum filtreler, yksek verim, gvenirlilik ve nispeten dk maliyet nedeniyle tek
konutlu yerleimlerde olduka yaygn kullanlr. Geri devirli kum filtreler daha byk
debiler iin kullanlr. Tam geri devirli (kazanmal) sistemler ticari binalar iin
gelitirilmitir. Arazide dearj sistemi kurulamamsa artlm su depolama tanknda
tutulur.



ekil 5.22 Fosseptik ve kesikli cazibeli akl uzaklatrma alanndan klasik arazide artma
sistemi (2)
167

b) Kanalizasyonlu Blgeler iin Atksu Ynetim Seenekleri

zel konut alannn ok dar olmas veya nihai uzaklatrma iin arazi ve zemin yapsnn
uygun olmamas durumunda kk bir toplama sistemi kurulur. Bu sistemler, 1) Atksuyun
herbir yerleimden toplanmas, 2) Artlmas ve 3) Artlm suyun dearj sisteminden
olumaktadr.

Toplama sistemi tipleri;

Klasik cazibeli akl kanal,
Kk apl deiken eimli cazibe akl kanal,
Kk apl basn ve vakumlu kanal sistemleridir.

Toplama sistemi seimi, genellikle blgenin topografyas ve maliyet unsurlarna gre
belirlenir. Kk ev siteler iin byk fosseptik tank kullanlabilir. mhoff tank pahal
olduundan gnmzde kullanm olduka azdr. Baz blgelerde fosseptik, kat maddeleri
ktrmek ve ya&gresi ayrmak iin kullanlr. Yksek artma verimi gereken
durumlarda geri devirli kum filtresi, fosseptik ile birlikte kullanlr. Daha yksek debiler
iin paket biyolojik artma sistemi veya zel tasarmlanm tesisler kullanlr. Kk
tesislerde artlm su dearj nceden belirlenmi arazilere yaplabilir.

5.13.3 Kanalizayonun Olmad Blgelerde zel Konut ve Dier Yerleimler iin
Arazide Artma Sistemleri
Kk yerleim alanlarnda kullanlan artma sistemleri; fosseptik, ya tutucu, imhoff
tank, uzaklatrma arazisi, uzaklatrma yata ve ukuru, kesikli kum filtresi, geri devirli
kum filtresi, basnl s kum hendei uzaklatrma alan, tmsek toprak sistemler (mound
system), tam geri devirli niteler, gri su sistemleridir.

Fosseptik Tank

ematik olarak ekil 5.23te verilen fosseptik prefabrike olup, ktrme ve syrma
ilemlerini birlikte yapabilen, kartrma ve stmasz anaerobik rtc bir tanktr.
Fosseptiin en eski kullanm 1860l yllarda Fransaya kadar gitmektedir.

Gnmzde yaygn olarak beton veya CTP fosseptikler baaryla kullanlmaktadr. Bu tr
tanklar ayn zamanda su szdrmasz ve salam bir yapda olmaldr. Bu nedenle
kurulmadan nce ve sonra szdrmazlk ve yapsal salamlk kontrol yaplmaldr.

Tankta, iini blmelere ayran perdeler, kolay kontrol ve temizleme amacyla da kontrol
bacas bulunur. Ya-gres ve dier hafif maddeler kpk ile birlikte yzeyde toplanr.

Bylece ktrlm ve yzeyi syrlm atksu, kpk ve amur tabakas arasndan
geerek ya araziye ya da baka bir artm nitesine dearj edilir. Tankn dibinde kalan
organik maddeler fakltatif ve anaerobik olarak paralanarak CO
2
, CH
4
ve H
2
S gibi daha
kararl bileiklere dnr.

168


ekil 5.23 Tipik fosseptik; a)Klasik iki blmeli tip, b) Elekli tek blmeli tip (2) .


Fosseptikte oluan H
2
S biriken amurdaki metal ile birleerek znmez metal slfrler
oluturduundan, genellikle koku problemi olmaz. Biriken kat madde hacmi anaerobik
rme sonucu srekli azalsa bile, tankta gene de net bir amur birikimi olacaktr. Oluan
gaz ile birlikte tankn tabanndan yzeye kan maddeler kpk tabakasnn altna yaparak
kalnln arttrr. amur ve kpn uzun sreli birikimi sonucu tankn etkili hacminde
azalma grleceinden tank belli aralklarla boaltlmaldr.
169

Ya ve Gres Tutma Tank

Lokanta, amarhane ve benzin istasyonlarndan kaynaklanan atksular youn olarak ya-
gres ve deterjan ierirler. Ya ve gresin fosseptiklere girmesine izin verilmesi durumunda,
byk olaslkla k suyu ile birlikte alc toprak ortamna dearj olacaktr. Ya ve gres
askda kat ile beraber toprak yzeyinde birikerek, topran geirimliliini de azaltacaktr.
Ya tutucuda atksu soutularak gresin katlamas salanr, daha sonra gres yzdrlerek
atksudan ayrlr.

Etkili bir yzdrme iin hidrolik kal sresinin 30 dakikadan daha fazla olmas gerekir.
Birok ticari ya-gres tutucu bulunmasna ramen, hidrolik sresinin yetersiz olmas
nedeniyle verimli olduklar kantlanmamtr. Ya-gres tutucu olarak kullanlan klasik
fosseptiklerin verimli ve etkin olduklar kantlanmtr. Ancak fosseptikler ya-gres tutucu
olarak kullanldnda tank yapsnda baz deiiklikler gerekebilir. Ya-greste etkili artm
iin byk hacimli fosseptikler uygundur. amarhane atksularnda kuma paralarnn da
bulunmas dearjda ciddi problemlere yolaabilir. Bu durumda k atksu kanalna elek
yerletirilmesi nerilir.

mhoff Tank

mhoff tanknda kebilen katlarn giderilmesi ve anaerobik rtlmesi fosseptikle
benzerlik gsterir. Ancak imhoff tank fark iki blmeli olup, ktrme st blmede,
anaerobik rme ise alt blmede gerekleir (ekil 5.24).

ekilde de grld zere katlar ktrme blmnn tabanndaki aklktan rtme
iin alttaki stmasz blme geerler. Burada oluan gaz havalandrma bacasndan kar.
Gaz k ve amur kabarmas, ktrme blm tabanndaki zel knt dolaysla
nlenmi olur.

170


ekil 5.24. Kk yerleimler iin imhoff tank; a) plan, b) kesiti (2)

Atksu Uzaklatrma Alan

Fosseptik veya dier kk artma sistemlerinden kan artlm suyun nihai artm, arazi
yzeyinde zeminde adsorpsiyon yoluyla salanr. Zeminde adsorpsiyon sistemi: ii
gzenekli madde(genellikle akl ta, ekil 5.25) ile doldurulmu dar ve s (0.6-1.5 m)
hendeklerdir.

Gzenekli madde kullanlmasnn balca nedenleri;

Uzaklatrma alannn alt yapsn oluturmak,
k akmnda ksmi bir artm salamak,
k suyunu szdrmal toprak yzeyine datmak ve
171
Hendekler su ile dolmad zaman azami debilerde geici depolama grevini
grmektir.



ekil 5.25. Foseptik kn zemine szdrma hendei plan ve kesiti (2)

Fosseptik k uzaklatrma alanna, cazibeli olarak, kesikli pompalama veya sifonla
dozlanr.

Uzaklatrma arazisine dearj edilen fosseptik k ncelikle hendek yan duvarlarndan
topraa szar. k suyu toprak yzeyini getikten sonra doymam (vadoz) tabakaya girer.
Bu blgedeki ak, zemin yapsna baldr. Atksu, zemin taneciinin zerinde ve
boluklarda yerekimi kuvvetinin tersi ynnde hareket edebilir (kapiler ykselme).

172
Artlm su vadoz tabakadan sonra yer alt suyuna veya en yakn su tabakasna doru
hareket eder. Yer alt suyu ak, toprak geirgenliine bal olarak yatay veya dikeydir.

Gzenekli alandaki artma fiziksel, biyolojik ve kimyasal mekanizmalarn birleimidir.
Gzenekli ortam srekli su altnda kalmas halinde batk (submerged) anaerobik filtre,
periyodik uygulamalarda ise aerobik damlatmal filtre gibi davranr.

Kesikli Beslemeli Kum Filtresi

Konum ve yerel artlar fosseptik ve uzaklatrma alannn kullanm iin uygun
olmayabilir. Bu gibi durumlarda atksu artldktan sonra kum filtreye verilir. Artlmam
fosseptik knn yamurlama yoluyla verilmesi koku ve evresel problemi dolaysyla
uygun deildir.

Kesikli kum filtresi s kum yata olup (600-760 mm) yzeyde datm ve altta drenaj
sistemine sahiptir (ekil 5.26). Fosseptik k kum yata yzeyine belli aralklara verilir.
Artlan su, filtrenin tabanndaki drenaj sisteminde toplanr. Filtre k suyu uzaklatrma
alanna veya dezenfekte edildikten sonra yzey sularna dearj edilir. Kum filtrelerinin
ou zemine gml olmasna ramen akta da yaplabilirler.


ekil 5.26 Kesikli kum filtrelerinin tipik emas; a) plan, b) kesit (2)
Kum filtresinde artm fiziksel, kimyasal ve biyolojik artm mekanizmalarn ierir. Askda
katlar, prensipte temas sresi ve kelmeye bal olarak mekanik szme ile giderilir.
Bakteriler, kum tanecikleri arasnda tutunurlar. Bu nedenle BOI giderimi ve nitrifikasyon
173
reaksiyonlar haval (aerobik) artlar altnda meydana gelir. Anaerobik artlar altnda
denitrifikasyon da gerekleir.

Baz zel bileikler kimyasal ve fiziksel sorpsiyon ile giderilir. Bu filtrelerde yksek verim
salamak iin aerobik artlar oluturulmaldr. Kesikli besleme ve havalandrma filtrede
aerobik artlar salayacaktr.

Toprak Ynndan Szdrma Sistemi

Toprak ynndan szdrma sistemi, temelde kesikli kum filtresi olup, fark zemin yzeyi
zerinde yapay olarak oluturulan bir yn ierisinde yzeye yerletirilmesidir (ekil
5.27). Zemin yzeyi zerinde yapay bir hendek veya yatak ina edilir. Fosseptik k,
akl tabaka zerine yerletirilen basnl datm sistemi vastasyla bu yataa pompalanr.
Engelleyici bariyer akl tabaka zerine yerletirilir ve zeri toprak ile rtlr.

Bu sistem zellikle;
Topran geirgen ve yer alt su tabakasnn s
Alt katmanlarn ok gzenekli
Eimin %12den az
Topran ok yava geirimli olduu
yerlerde uygulanr.

Toprak geirimliliinin az olduu yerlerde bu sistemin kullanlmas durumunda biriken
drenaj sular uzaklatrlamaz.



ekil 5.27 Fosseptik k iin kullanlan, topra geirgen ve yksek yer alt suyu veya s
krk kaya tabakas iin kullanlan tipik yndan szdrma sistemi (2)

Geri Kullanml Artma Sistemleri

Evsel atksularn artmak iin gelitirilmi bu sistemde artlan su, tuvalet sifon suyu olarak
tekrar kullanlmaktadr. Her bir nite artma admndan olumaktadr;
Atksudaki katlar toplanr ve aerobik artma tabi tutulur ,
Biyolojik artma k, bakiye organik, mikroorganizma ve askda katlarn
artld kendi kendini temizleyen ultrafiltrasyon sisteminden geirilir ve
Son admda k suyu aktif karbon kolonundan geirilir (ekil 5.28).

174
Ultrafiltrasyon admnda artlan maddeler ileri artma iin birinci proses admna geri
verilebilir. Karbon filtresi k, sifon suyu olarak kullanlmadan nce ozon ile dezenfekte
edilir. Bu sistemler olduka pahal olmalarna karlk, kanalizasyonun olmad ofis
binalarnda ve evsel amal su temininin zor olduu durumlarda kullanlr.



ekil 5.28 Geri kullanml tam artma sisteminin tipik ak diyagram (1)

Gri Su Sistemi

Gri su, tuvaletler hari, su ile alan alet ve ekipmanlar ile ev halkndan kaynaklanan sv
ve katlar ieren atksu olarak tanmlanrlar. Siyah (black water)) su ise ounlukla
tuvaletten kaynaklanan su ve katlar ieren atksu olarak tanmlanr. Artma sisteminde
yk azaltmak amacyla gri su siyah sudan ayrlrarak basit bir n artmadan sonra eitli
maksatlar iin kullanlabilir.

UYGULAMALAR

Problem 5.1:

Aktif amur proses analizi. Debisi 20 000 m
3
/gn olan ve ortalama 250 mg/l BOI ieren
bir kasabann evsel atksular bir aktif amur sisteminde artlacaktr. k BOI
5

konsantrasyonu 20mg/lden az olmak zere, scakl 20
o
C kabul ederek aadaki artlar
salayacak tesisi boyutlandrnz.

1. Giriteki UKM ihmal edilebilir.
2. Geri dn amur konsantrasyonu = 10 000mg/l AKM = 8 000 mg/l UKM
3. Tam karmdaki (uucu askda kat) UKM= 3,500mg/ = 0,80 x toplam AKM
175
4. amur ya
c
= 10 gn
5. Reaktrn hidrolik rejimi = tam karml
6. Kinetik katsaylar, Y = 0,65, k
d
= 0,06 gn
-1
, scaklk 20
o
C
7. Kabuller: k suyu 20 mg/l biyoktle ierecek, bunun %80i uucu, %65i
biyolojik paralanabilen yapdadar. Nihai BOI den BOI
5
e dnm faktr 0,68
alnacak, K= 0,1 gn
-1
.
8. Atksu mikroorganizma bymesi iin gereken miktarda azot, fosfor ve dier eser
besi maddelerini iermektedir.

zm:

1. kta znm BOI deeri = znm BOI + ktaki biyoktlenin BOI deeri

20 = S + 20 (0,65) (1,42) (0,68)
S = 7,4 mg/l znm BOI
5


Biyolojik artma verimi;

97 , 0
250
4 , 7 250
=

=
S
E

Sistemin toplam verimi;

92 , 0
250
20 250
=

=
S
E


2. Reaktr (havalndrma havuzu) hacminin hesaplanmas:

( )
C
C
kd
S S YQ
XV

+

=
1
0

( )
10 06 , 0 1
4 , 7 250 10 000 . 20 65 , 0
500 . 3
+

= V

V = 5632 m
3


3. Mikroorganizma oalma hznn hesaplanmas:

a) Gzlemlenen biyoktleye dnm verimi;

( ) 10 06 , 0 1
65 , 0
1 +
=
+
=
C d
gz
k
Y
Y

b) Biyoktle oalma hz;

( ) ( ) 1970 10 4 , 7 250 000 . 20 406 , 0
3
0
= =

S S Y
C g
kgUKM/gn


176
4. Reaktrden biyoktle uzaklatrma hznn hesaplanmas.

Q
e
= Q ve k UKM = 20 x 0,80 = 16 mg/l alnarak:

a) Havalandrma havuzundan atlan (ekilen) amur debisi:

e e W
r
C
X Q X Q
X V
+
=

8 , 0 20 000 . 20 500 . 3
500 . 3 5632
10
+

=
W
Q


Q
w
472 m
3
/gn

b) Geri dn hattndan uzaklatrma (ekilme) hznn hesaplanmas

e e W
r
C
X Q X Q
X V
+
=

16 000 . 20 000 . 8
500 . 3 632 . 5
10
+

=
W
Q


W
Q 472 m
3
/gn

5. Giriteki askda kat konsantrasyonunu ihmal ederek reaktrde ktle dengesi
hesabndan geri devir orannn hesaplanmas:

X = 3.500 mg/l
X
r
= 8.000 mg/l
X (Q + Q
r
) = X
r
(Q
r
)

Q
r
/Q = R = 0,78

6. Reaktr havuzundaki hidrolik bekleme sresinin hesaplanmas,

= V/Q = 5.632/20.000 = 0,28 gn = 6,7 saat
7. Substrat kullanm hz, F/M oran ve hacimsel yk kontrol:

a) zgl substrat kullanm (BOI giderim) hz:


X
S S
U

=
0


( )
25 , 0
500 . 3 28 , 0
4 , 7 250
=

= U

b) F/M orannn hesaplanmas,
177

X
S
M
F

0
=

255 , 0
500 . 3 28 , 0
250
=

= U

c) Hacimsel ykn (L
V
) hesaplanmas:

90 , 0
10
3
0

=

V
S Q
L
V
kg BOI
5
/m
3
gn

Problem 5.2:

Plastik dolgulu bir damlatmal filtrenin ap ve derinlii sras ile 10m ve 6,1 olup aada
zellikleri verilen n keltme uygulanm evsel atksular artlmaktadr. (a) Hacimsel BOI
ve TKN yklerini bulunuz. (b) zgl TKN yk ne kadardr. (c) T=20
o
Cdeki takribi BOI
giderim verimi ne kadardr. (d) Bu artlarda nitrifikasyon olmas beklenirmi.

n keltme k zellikler:



zm:

a) Hacimsel yklerin hesab:

479 1 , 6
4
10
2
=

=

V m
3

1
479
120 , 0 000 . 4
0
=

=
V
S Q
L
BOI
kg BOI/m
3
gn
21 , 0
479
025 . 0 000 . 4
=

=
TKN
L kg TKN/m
3
gn
b) L
BOI
=1 kg BOI/m
3
gn, T=20
o
C de plastik dolgulu D.Flerin beklenen verimi
aadaki grafikten ~%82 olarak bulunur.

Parametre Deeri
Q (m
3
/gn) 4.000
BOI (mg/L) 120
AKM (mg/L) 80
TKN (mg/L) 25
178


c) L
BOI
=1 kg/m
3
gn > 0,3 olduunda nitrifikasyon gerekleemez.
d) Plastik dolgu malzemesi zgl yzeyi S
a
=90 m
2
/m
3
alnarak zgl TKN yk,

3 , 2
479 90
025 , 0 000 . 4
=

g TKN/m
2
-g

bulunur.

Problem 5.3:

Bir kasabann n keltme uygulanm (BOI = 200 mg/L) evsel atksular iki kademeli ta
dolgulu damlatmal filtre sisteminde artlacaktr. Filtre k suyundaki BOI 25 mg/L
olacaktr. Her iki filtrenin derinlii 1,83 m ve geri devir oran 2 olduuna gre gerekli filtre
aplarn bulunuz. (Debi = 7.570 m
3
/gn, T=20
o
C, filtre BOI giderme verimleri E
1
=E
2

alnacaktr)

zm:

1 Gerekli filtre verimlerinin hesab:
875 , 0
200
25 200
=

=
top
E
( ) 875 , 0 1
2 1 1
= + E E E
65 , 0
2 1
= E E

2 Geri devir faktr:

NRC formlne gre,

( ) ( )
08 , 2
10 2 1
2 1
10 1
1
2 2
=
+
+
=
+
+
=
R
R
F
3 lk filtrenin BOI yk:

514 . 1 200 , 0 570 . 7
0 1
= = = S Q W kg BOI/gn
179
4 lk filtrenin hacmi:

F V
W
E

+
=
1
1
4432 , 0 1
100
(NRC forml)
476
08 , 2
514 . 1
4432 , 0 1
100
65 , 0 =

+
= V
V
m
3

260
83 , 1
476
= = = A H A V m
2
(D18,0m)
5 kinci kademe filtrenin BOI yk:

( ) ( ) 530 514 . 1 65 , 0 1 1
1 1 2
= = = W E W kg BOI/gn

6 kinci filtrenin hacmi, benzer yolla:

V = 1.345 m
3
, A = 735 m
2
, D = 31 m

naat kolayl bakmndan, hidrolik yk snr almamak zere bu tr filtrelerin eit apl
yapm yoluna gidilir. Ancak bu durumda BOI giderim verimleri eit olmayacaktr.


























180
KAYNAKLAR

(1) Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse,
McGraw-Hill internationalEditions, Third Edition.

(2) Recep leri, evre Biyoteknolojisi, Deiim yaynlar, 2000.

(3) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw
Hill Publishing company limited.

(4) Ylmaz Muslu, 1998. evre Mhendisliinin Esaslar, 1. Bask, stanbul T.

(5) Syed R.Qasm, 1999. Wastewater Treatment Plants, Planning, Design, and Operation,
Technomic publication.

(6) Derin Orhon, N. Artan, 1994. Modelling of Activated Sludge Systems, Technomic
Publishing Company

(7) L. Grady, G.T. Daigger and H.C. Lim, 1999.Biological Wastewater Treatment, Marcel
Dekker Inc.

























181
6. LER ATIKSU ARITIMI

Klasik artma sistemleri knda artlm atksuda kalan AKM, znm madde, organik
maddeler vb. gibi kirleticilerin de artm ilave artma sistemlerini gerektirmekte olup bu
sistemlere ileri artma sistemleri denmektedir.

Bu kirleticiler organik maddeler, askda kat maddeler, inorganik maddeler (Ca, K, SO
4
,
fosfat, nitrat vb.) veya kompleks sentetik organik bileikler olabilmektedir. Szkonusu
bileiklerin ounun evre zerine etkileri bilinmektedir. Son yllarda zellikle zehirli
bileiklerin evreye etkileri ise klasik ve ileri artma sistemlerindeki artm mekanizmalar
aratrlmaktadr.

Tablo 6.1den de grld gibi baz bileiklerin evreye dearjnn nemli kirlilik
problemlerine yol at grlmektedir. Artlm atksuda geriye kalan bileiklerin evredeki
potansiyel etkisi dearj ortamna gre nemli deiiklikler gsterir. Her ne kadar askda kat
ve biyolojik olarak paralanabilen organiklerin artm iin klasik ikinci kademe artma
sistemleri yeterli olsa da dearjn gl, nehir, dere veya hassas blgelere yaplmas durumunda
daha fazla artm gerekmekte, bu da ileri artma sistemlerinin ilavesini zorunlu klmaktadr.
rnein, atksudaki azot (N) ve fosfor (P)un alc ortamlarda trifikasyonu hzlandrd ve
sucul bymeyi artrd grlmtr. Bu nedenle azot ve fosforun kontrol ve dearjnda
snrlandrlmas nem kazanmtr.


6.1 leri Atksu Artma htiyac

Atksuda bulunan bileiklerin bilimsel olarak tespiti, genileyen bilgi ana ulam ve evre
izleme almalar, artlm atksuyun dearj limitlerinin daha sk ve snrlayc olmasna yol
amtr. Birok yerde dearj limitleri ikinci kademe artm sistemlerinde artlamayan organik
maddenin, (askda katnn, besi maddelerinin (N ve P) ve ncelikli kirleticiler) artmn
gerektirebilir. Dnyada kullanma suyunun snrl olduu yerlerde artlm atksuyun tekrar
kullanm giderek nem kazanmaktadr.


6.1.1 Artlm Atksudaki Artk Maddeler

Evsel atksuyun tipik zellii bilinmekle birlikte, rutin olarak llmeyen ancak geni bir
deiim aral bulunan baz eser elementler ve bileikleri de mevcuttur. Atksuda bulunan bu
bileiklerin evreye dearj durumunda Tablo 6,1de de belirtildii gibi baz problemlerle
karlatrlabilir.


6.1.2 Artklarn Etkileri

Artlm atksudaki bakiye (kalnt) maddelerin potansiyel etkileri deiiktir. Baz
maddelerin etkileri ve kritik konsantrasyonlar Tablo 6.1de verilmektedir. Askda kat ve
biyolojik olarak paralanabilen organikler iin ikinci kademe sistemi gerekmese bile, zel
durumlarda (kk gl ve akarsular veya hassas su ortamlar) bu kirleticiler iin ek artma
gerekebilir.

182
Atksudaki azot ve fosforun dearj, gllerde trifikasyonu hzlandrdndan ve sucul
bymeyi arttrdndan dolay nemli olmaya balamtr. Atksuyun nitrifikasyonu, alc su
ortamnda amonyak toksisitesini azaltr ve oksijen tketimini nler.

1980lerin bandan beri otoriteler ncelikle uucu organik bileikler (VOC
s
) ve baz ncelikli
kirleticiler zerine younlamlardr. Bu kirleticilerin insan ve su hayatna toksik etkilerinin
olduu bulunmutur.

Tablo 6.1 Artlm atksuda bulunabilecek maddeler ve etkileri (1).
Bileikler Etkileri
Kritik konsantrasyonlar
mg/l
AKM



Biyolojik olarak paralanabilen
organikler

Uucu organik bileikler


ncelikli kirleticiler




Besi maddeleri
Amonyak





Nitrat








Fosfor






Dier inorganikler
Kalsiyum ve magnezyum

Klorr



Slfat

Dier organikler
Yzey aktif maddeleri
amur birikimine neden olur, alc ortamda
bulanklk yaratr.

Alc ortamda znm oksijen
konsantrasyonunu drebilir.


nsanlarda toksik etki yapar, kanserojeniktir,
fotokimyasal oksidanlar oluturur.

nsanlar iin toksik, kanserojen

Su canllar iin toksik



Klorr ihtiyacn arttrr, proseste nitrata
evrilebilir, oksijen kaynan azaltr, fosfor
ile birlikte istenmeyen sucul bymeyi
gelitirir,
Balklar iin toksiktir.
Alg ve sucul bymeyi tevik eder

Bebeklerde metemoglobinemia (blue babies)
hastalna sebep olur.

Alg ve sucul bymeyi tevik eder.
Koaglasyonu engeller

Kire-soda yumuakln engeller


Sertlii ve toplam znm kat maddeyi
arttrr,

Tuzlu tat verir,
Tarmsal ve endstriyel prosesleri engeller,

Mshil etkisi yapar


Kpklenmeye neden olur, koaglasyonu
etkiler
Deiken


Deiken



Bileiin yapsna gre
deiir.

Bileiin yapsna gre
deiir.
Suda, biotada veya sedimentte
bulunma durumuna gre
farkl

Herhangi miktar




Deiken

0,3
1


45


0,015
1



0,2-0,4


0,3


250


75-200



600-1000

1-3
1
Durgun ve hareketsiz gllerde


183
6.2 leri Atksu Artm iin Kullanlan Artma Teknolojileri

zellikle son 20 ylda birok ileri artma teknolojisi gelitirilmi ve uygulamaya sokulmutur.
Bu Blmde bu sistemlerin snflandrlmas yaplacak ve verimleri incelenecektir.

6.2.1 Teknolojilerin Snflandrlmas

leri atksu artma sistemleri temel ilem ve proseslerine veya uygulanan artma prensibine
gre snflandrabilirler. Bu ilem ve proseslerin kyaslanmasn kolaylatrmak iin aadaki
hususlar dikkate alnr.

Artmann amac,
Beklenen fonksiyonu gerekletirmek iin kullanlan ilem ve proses tipi,
Artlan atksu zellii ile ilgili bilgiler Tablo 6.2de verilmektedir.

Tablo 6.2. leri atksu artma ilem ve prosesleri ile kirlilik giderimi (1).
Giderim prensibi lem veya prosesin tanm Artlm atksu tipi
Askda kat madde
giderimi

Amonyak oksidasyonu

Azot giderimi


Nitrat giderimi


Biyolojik fosfor giderimi


N ve Pnin birlikte
giderimi


Fiziksel ve kimyasal
metotlarla azot giderimi


Kimyasal ilavesi ile
fosfor giderimi



Toksik bileik ve
refraktr(kararl)
organiklerin giderimi



Filtrasyon
Mikroelek


Biyolojik nitrifikasyon

Biyolojik nitrifikasyon/
Denitrifikasyon

Ayr basamak biyolojik
Denitrifikasyon

Ana akmda fosfor giderimi
Yan akmda fosfor giderimi


Biyolojik
nitrifikasyon/denitrifikasyon ve
fosfor giderimi

Hava ile syrma
Klorlama krlma noktas
yon deiimi


Metal tuzlar ile kimyasal
ktrme


Kire ile kimyasal ktrme

Karbon adsorpsiyonu

BA, A
A


BA, BiA, A

BA, A


A + nitrifikasyon


HA, BA
AD


HA, BA



A
A + filtrasyon
A+ filtrasyon


HA, BA, BiA, A



HA, BA, BiA, A

A + filtrasyon

184



zlm inorganik
katlarn giderimi









Uucu organik bileikler
Aktif amur toz aktif karbon

Kimyasal oksidasyon


Kimyasal ktrme

yon deiimi

Ultrafiltrasyon

Ters osmos

Elektrodiyaliz


Buharlatrma ve gaz syrma
BA

A + filtrasyon


HA, BA, BiA, A

A+ filtrasyon

A+ filtrasyon

A+ filtrasyon

A+ filtrasyon+ karbon
adsorpsiyonu

HA, BA
BA = Birinci kademe artma k
A = kinci kademe artma k ( ktrmeden sonra)
BiA = Biyolojik artma k ( ktrmeden nce)
AD = Aktif amur dn
HA = Ham atksu

6.2.2 Proseslerin Artma Seviyeleri

Proses ve ilem seimi

Artlm atksuyun potansiyel kullanmna
Atksuyun zelliine
eitli proses ve ilemlerin birarada uygulanabilirliine
Dearj standartlarna
eitli sistemlerin evresel ve ekonomik fizibilitesine

baldr.

leri artmada zel ve ncelikli kirleticilerin giderilmesi sz konusu olduundan ekonomik
fizibilite sistem tasarmnda kontrol edici faktr olmamaktadr.

Uygun temel ilem ve proses dzenlemeleri ile elde edilebilecek k suyu kirletici
konsantrasyonlar Tablo 6.3te verilmektedir. Bu ilem ve proseslerin farkl dzenlemeleri
artma ekonomisine ve artlacak maddeye bal olarak oluturulabilmektedir.










185
Tablo 6.3. leri atksu artmnda kullanlan eitli temel ilem ve proses dzenlemeleri ile
ulalabilecek artma seviyeleri (1).
Artlm k suyu
Artm prosesi
AKM,
mg/l
BOI
5

mg/l
KOI,
mg/l
Top.N,
mg/l
NH
3
-
N,
mg/l
PO
4-
P
,
mg/l
Bulanklk
NTU
A +GF


A + GF + KA

A/Nit., tek
basamak

A/Nit-denit.(ayr)

Metal tuz+A

Metal tuz+A+Nit-
denit.+filtrasyon

BFG (ana akm)

BN+BFG+filtrasyon
4-6

<3


10-25


10-25

10-20

<5-10


10-20

<10
<5-10

<1


5-15

5-15

10-20

<5-10


5-15

<5
30-70

5-15


20-45

20-35

30-70

20-30


20-35

20-30
15-35

15-30


20-30

5-10

15-30

3-5


15-25

<5
15-25

15-25


1-5

1-2

15-25

1-2


5-10

<2
4-10

4-10


6-10

6-10

<2

<1


<2

<1
0,3-5

0,3-3


5-15

5-15

5-10

0,3-3


5-10

0,3-3
A = Aktif amur
GF = Granler filtrasyon
KA = Karbon adsorpsiyonu
Nit-denit =Nitrifikasyon-denitrifikasyon
BFG = Biyolojik fosfor giderimi
BNG = Biyolojik azot giderimi
BFG = Biyolojik fosfor giderimi

6.3 Granler Filtrasyon ile AKM Giderimi

Bu blmde k suyundaki artk AKM giderimi iin granler filtrasyon sisteminin tasarm esaslar
verilmitir. Bu konudaki temel parametreler aadaki gibidir..

Granler filtrasyonun uygulanmas
Filtre nitesinin says ve boyutu
Filtre tipinin seimi
Filtre yatann eitleri
Filtre malzemesinin zellikleri
Filtre geri ykama sistemi
Filtreye ilaveler
Filtre iletme problemleri
Filtre kontrol sistemleri ve enstrmanlar,
Kimyasal ilaveli filtrasyon


186
6.3.1 Granler Filtrasyonun Uygulanmas

Granler filtrasyonunun atksu artmndan nceki uygulamalar ime suyu artm iin
gelitirilen tasarm prosedrnden domutur. Fiziksel ve kimyasal zellikleri nedeniyle
atksular, doal sulardan nemli derecede farkllk gsterirler. Bu nedenle, atksularn granler
filtrasyon uygulamalar zel tasarm gerektirmektedir. Genel olarak, atksu filtreleri farkl kat
yklemelerinde daha byk, ar ve deiik boyutlardaki tanecikleri tutabilirler. Filtrasyon
mekanizmas olduka kompleks olup, diren, arlk nedeniyle kme, ortamda tanecikler
arasnda skma gibi farkl kuvvetler vardr. Ayrca filtre yataklar arasnda miroorganizma
bymesi, sistemde ek yk kayb oluturacaktr. Atksu filtrelerinin verimlilik, yukarda
saylan birok faktre bal olduundan, sk dearj limitlerinin olduu durumlarda uygulama
ncesinde mutlaka pilot lekli alma yaplmaldr.

Atksu filtrasyonu, daha ok alc ortama dearjdan nce biyolojik artma k suyunda kalan
biyolojik floklarn giderilmesinde kullanld gibi, fosfatn metal tuzlar veya kire ile
ktrme sonras kalan katlar artmak ve artlm atksuyun aktif karbon nitesine
verilmeden nce n artmn yapmak amacyla da kullanlmaktadr. Ayrca, tarm, park ve
oyun alanlarnn sulanmas gibi tekrar kullanm uygulamalarnda insan temasnn szkonusu
olduu iin, artlm atksuyun filtrasyonuna ihtiya duyulmaktadr.

6.3.2 Filtre letme Problemleri

Biyoktle ieren biyolojik artma k sularnn filtrasyonunda, yar kesikli filtrelerde amur
birikmesi ve ya-gres oluumunu nlemek iin en az 24 saatte bir geri ykanma yaplmaldr.
Birok durumda geri ykama daha sk olabilmektedir.

6.3.4 Kimyasal laveli ile k Suyu Filtrasyonu

Biyolojik artma k suyunun zelliine gre, su kalitesini arttrmak iin kimyasal ilavesi
gerekebilmektedir. Kimyasal ilavesi ayn zamanda fosfor, metal iyonlar ve humik bileikler
gibi baz zel kirleticilerin giderilmesi iin de kullanlmaktadr. k suyu filtrasyonunda sk
ve yaygn kullanlan kimyasallar organik polimerler, alum ve demir klorrdr.

Organik Polimerler Kullanm: Organik polimerler uzun zincirli organik molekller olup,
molekler arlklar 10
4
ile 10
6
arasnda deiir. Organik polimerler katyonik, anyonik veya
noniyonik olabilirler. Polimerler daha byk tanecik (flok) oluturmak iin ktrlm k
suyuna ilave edilir. Atksuyun kimyasal yaps polimer verimini nemli lde
etkileyeceinden, deneysel alma yaplarak (kavanoz testi- jar test) polimer tipini belirlemek
gereklirdir. Aratrmalarda polimer dozaj 1 mg/lden balanarak arttrlr ve sonular
gzlenir. Sonulara gre dozaj 0,5 mg/l veya 0,25 mg/l deerinde azaltlr ve verimi en iyi
olan dozaj belirlenmeye allr. Alum bileii zelliinde molekler arl daha byk
olan polimerler gelitirilmitir. Bunlarn uygulamada dozajlar daha fazladr ( 10 mg/l).

Alum kullanm: Yksek pH deerine sahip (7,3-8,5) atksular iin 5-10 mg/l gibi dk alum
dozajlar etkili olmadndan genel olarak optimum tanecik giderimi, pH 7-8 aralnda 20-60
mg/l gibi yksek alum dozajlarnda elde edilir.




187
6.4 Mikroelek ile Artk AKM Giderimi

Mikroelekler, biyolojik artma ve stabilizasyon havuzu k sularndaki askda katlar
gidermek iin kullanlan eleklerdir. Bu nitelerde elde edilen verim(AKM giderimi) yaklak
olarak %55 olup genel olarak %10 ila %80 arasnda gzlenir. Burada karlalan ana
problem, yksek verimde AKM gideriminin salanamamas ve kat miktarlarndaki
dalgalanmalara kar sistemin direnli olmamasdr.

6.5 Besi Maddelerinin Kontrol

Besi maddelerinden azot ve fosfor artlm atksularn dearjnda nemli parametrelerdendir.
Azot ve fosforun dearj edilmesi, gl ve rezervuarlarda trifikasyonu hzlandrr ve s
sularda kkl sucul bitkilerle beraber alg bymesini tevik eder. Estetik olmayan
grnmne ilave olarak, alg ve sucul bitkilerin varl zellikle su temini, balk retimi ve
elence amal kullanm gibi su kaynann faydal kullanmlarn engeller.

Azotun yksek konsantrasyonlarda dearjnn sebep olduu dier zararl etkileri

Alc ortamda znm oksijen dmesi
Sudaki hayat zerinde toksik etki
Klorla dezenfeksiyon verimini etkilemek
Halk salna zararl olmak
Atksuyun tekrar kullanm amacna uygunluunu bozmak
olarak sralanabilir.

Bu nedenle azot ve fosforun kontrol su kalitesi ynetiminde ve atksu artma sistemlerinin
tasarmnda byk neme sahiptir. Besi maddelerinin kontrol stratejileri, azot ve fosforun
giderim ve kontroln iermekte olup bu blmde detayl olarak incelenecektir.

6.5.1 Besi Maddeleri Kontrol Stratejisi

Besi maddelerinin kontrol stratejisinin seiminde, ham atksu zelliklerinin belirlenmesi,
mevcut artma sistemi ve istenen besi maddesi kontrol seviyesi nemli faktrlerdendir.
Ayrca, mevsimsel deiimlere paralel olarak yl boyunca besi maddesi gideriminin deiimi
de dikkate alnmaldr. Besi maddesi kontroln amalayan yaklamlar, ilave proses
yaplmasn veya mevcut biyolojik artma sisteminin besi maddesi giderecek duruma
getirilmesini hedefler. Yaklam seimi ise dearjda istenen standartlara ulaabilmeye,
iletmenin esnekliine ve maliyete baldr.

Kimyasal, fiziksel ve biyolojik sistemlerin ilavesi ile mevcut artma sistemlerinde besi
maddelerinin dearj kontrol edilebilmektdir. En ok kullanlan ilave prosesler, azot giderimi
iin amonyak oksidasyonu ve biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon, fosfor giderimi iin ise
kimyasal ktrmedir. Ancak son yllarda fosforun yalnz veya azot ile birlikte giderimi iin
yeni prosesler gelitirilmitir. Bu prosesler, kimyasal kullanmnn az olmasndan veya hi
kimyasala ihtiya duyulmamasndan dolay tasarmclar ve iletmeciler tarafndan tercih
edilmektedir.



188
6.5.2 Azot Giderimi ve Kontrol

Ham atksuda azot, amonyak veya organik formda olup, her ikisi de znm ve kat halde
olabilirler. Azotun nitrit ve nitrat formlar ise baz endstriyel atksular haricinde atksularda
yok saylabilecek kadar az bulunurlar. Azot formlarndan znm organik azot atksuda
daha ok re ve amino asit halinde bulunur. Kat halindeki organik maddeler ise n ktrme
ile giderilir. Biyolojik artma srasnda, organik azotun birou amonyum ve dier inorganik
formlara dnrken amonyumun bir ksm da mikroorganizmalar tarafndan hcre sentezinde
kullanlr. Bu nedenle biyolojik artma ile toplam azotun en fazla %30u giderildii
sylenebilinir.

6.5.3 Fosfor Giderimi

Birok atksuda, znmemi halde olan ve sudaki fosforun yaklak %10una karlk gelen
kat formdaki fosfor n ktrme ile giderilir. Mikroorganizma tarafndan hcre sentezinde
kullanlan miktar hari, kalan znm fosforun konvansiyonel biyolojik artma ile giderimi
olduka zordur. Konvansiyonel ve dier artma sistemlerinin fosfor giderimine etkileri Tablo
6.4te verilmektedir.

Fosforun gideriminde kimyasal, fiziksel ve biyolojik metotlar kullanlabilmektedir. Demir
veya alum tuzlar ya da kire ile yaplan kimyasal ktrme fosfor gideriminde ok
kullanlmaktadr. Biyolojik fosfor giderimi ise, mikroorganizmalarn strese sokularak hcre
bymesi iin gerekenden daha fazlasn adsorplamalar esasna dayanr. Birok biyolojik
proses kimyasal artma alternatif olarak gelitirilmitir.

Tablo 6.4. eitli ilem ve artma proseslerinin fosfor giderimine etkileri (1).
Artma ilem ve prosesleri
Fosfor giderimi
(%)
Konvansiyonel
Birinci kademe
Aktif amur
Damlatmal filtre
Dner biyolojik disk
Yalnz biyolojik fosfor giderimi
Ana akmda artm
Yan akmda artm
Birleik biyolojik azot ve fosfor giderimi
Kimyasal giderim
Metal tuzlar ile ktrme
Kire ile ktrme
Fiziksel giderim
Filtrasyon
Ters osmos
Karbon adsorpsiyonu

10-20
10-25
8-12
8-12

70-90
70-90
70-90

70-90
70-90

20-50
90-100
10-30

6.6 Biyolojik Nitrifikasyon ile Amonyak Giderimi

Atksular karbonlu bileiklerinin yansra azot, fosfor, kkrt vb. gibi bileikler de ierirler.
Atksulardan azot gideriminde genellikle biyolojik yntemler uygulanmaktadr. Organik azot
bileikleri organizmalar tarafndan paralanarak amonyuma dntrlr. Amonyumun bir
189
ksm organizmalar tarafndan asimile edilerek hcresel proteine evrilirken dier ksm da
Nitrifikasyon bakterileri tarafndan nce nitrit ve sonra da nitrata dntrlr. Bu proses
Nitrifikasyon olarak adlandrlmaktadr. Oluan nitrat iyonlarnn Denitrifikasyon
Bakterileri tarafndan nce nitrit, sonra da azot gazna (N
2
) dntrlmesi ise
Denitrifikasyon olarak ifade edilmektedir.

Bylece atksulardan azot giderimi ardk Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon kademeleri ile
salanr.

6.6.1 Nitrifikasyon Prosesinin Tanm

Nitrifikasyon, atksuda mevcut amonyum (NH
4
) iyonlarnn bakteriler tarafndan nce nitrite
sonra da nitrat iyonlarna dntrlmesidir. Amonya nitrite oksitleyen bakteri trleri
Nitrosomonos ve Nitrosococcus olarak bilinmektedir. lk basamakta nitrite (NO
2
) oksitlenen
amonyum iyonlar, ikinci basamakta Nitrobakter ile nitrata (NO
3
) dntrlr.

Birinci adma ait enerji reaksiyonu,

NH
4
+
+ 3/2 O
2
NO
2
-
+ 2H
+
+ H
2
O (Nitrosomonos) (6.1)

iken ikinci adma ait enerji reaksiyonu,

NO
2
-
+ O
2
NO
3
-
(Nitrobakter) (6.2)

eklinde olmaktadr. Bunlara bal olarak toplam enerji reaksiyonu aadaki ifade ile
verilebilmektedir.

NH
4
+
+ 2 O
2
NO
3
-
+ 2H
+
+ H
2
O (6.3)

(6.1) ve (6.2) reaksiyonlar sonucu aa kan enerjiyi her iki bakteri eidi hcre bymesi
ve bakm iin kullanr. Enerji elde ediminin yan sra, baz amonyum iyonlarnn hcre
dokusu olarak kullanldn da gsteren ve srasyla birinci ve ikinci admlara ait sentez
reaksiyonlar aada verilmektedir.

15 CO
2
+ 13 NH
4
+
3 C
5
H
7
O
2
N +10 NO
2
-
+ 23 H
+
+ 4 H
2
O (6.4)

CO
2
+ NH
4
-
+ 10NO
2
-
+ 2H
2
O 10 NO
3
-
+ C
5
H
7
O
2
N + H
+
(6.5)

Burada C
5
H
7
O
2
N kimyasal forml sentezlenen bakteri hcresi yerine kullanlmaktadr.
Ardk olarak meydana gelen oksidasyon ve sentez reaksiyonlar toplanarak yazldnda

NH
4
+
+ 1.83O
2
+ 1.98HCO
3
-
0.021C
5
H
7
O
2
N + 0.98NO
3
-
+1.041H
2
O +1.88 H
2
CO
3
(6.6)

reaksiyonu elde edilmektedir.

Amonyumun nitrata oksidasyonu iin gereken teorik oksijen miktar (6.3) eitliinde
64/14=4,57 mg O
2
/mg amonyum azotu olamaktadr.

Biyolojik azot giderimi nitrifikasyon derecesi ile dorudan ilikilidir. Ototrofik nitrifikasyon
bakterileri dk byme hzna sahiptirler ve evre artlarndan heterotrofik denitrifikasyon
190
bakterilerinden daha fazla etkilenirler. Bu nedenle, nitrat oluumu reaksiyonu azot
gideriminde belirleyici rol oynar.

norganik azotun biyolojik reaksiyonu Nitrobacteraceae grubu bakteriler tarafndan
gerekletirilir. Nitrobacter ve Nitrocystis ise nitriti nitrata oksitlerler. Ototrofik nitrifikasyon
bakterileri byme ve hcre metabolizmas iin gerekli btn enerjiyi, inorganik azot
bileiklerinin oksidasyonu sonucu aa kan serbest enerjiden salarlar. Hcre bymesi
iin gereken karbon kaynan ise karbondioksitten veya bikarbonattan elde ederler.

Kararl halde nitrifikasyon bakterilerinin byme hz Monod kinetii ile tanmlanmaktadr.
Nitrifikasyon prosesinde, nitrit oluumunda amonyak, nitrat oluumunda ise nitrit
konsantrasyonlar hz belirleyicidir. Nitrobacterlerin byme hz Nitrosomonaslara kyasla
daha byk olduu iin nitrifikasyon proses hzn kontrol eden adm amonyan nitrite
dnm reaksiyonudur.

6.6.2 Nitrifikasyon Proseslerinin Snflandrlmas

Nitrifikasyon prosesleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon reaksiyonlarnn birlikte veya
ayr meydana gelmesine bal olarak snflandrlr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
bir reaktr iinde meydana gelmesi durumunda sisteme birleik (tek amurlu) sistem denir.
Ayrk (ok amurlu) sistemde ise karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon farkl reaktrlerde
meydana gelir ve hetetofik ile otorofik mikroorganizmalar bir arada bulunmazlar. Tek ve ift
amurlu nitrifikasyon sistemleri ekil 6.1de gsterilmektedir.

Nirtifikasyon bakterileri, genel olarak haval artma sistemlerinde az sayda bulunurlar. Aktif
amur sistemlerinde nitrifikasyonun gerekleebilmesi BOI
5
/ TKN oran ile ilikilidir. Bu
orann 1 ile 3 arasnda olmas durumunda sistem ok amurlu nitrifikasyon sistemidir.
BOI
5
/TKN oran 1 ile 3 arasnda deimesi durumunda nitrifikasyon bakterilerinin oran
0,21den 0,083e kadar farkl deerler almaktadr (Tablo 6.5). Pek ok klasik aktif amur
sisteminde BOI
5
/TKN oran 5den byk olduu iin nitrifikasyon bakterileri fraksiyonu
0,083den az olmaktadr ve buna bal olarak da nitrifikasyon tek amurlu sistemde
gerekletirilir.

Tablo 6.5 BOI
5
/TKN oran ile nitrifikasyon bakterileri oran arasndaki iliki(1).
BOI/TKN
oran
Nitrifikasyon
bakterileri
fraksiyonu
BOI/TKN
oran
Nitrifikasyon
bakterileri
fraksiyonu
0,5
1
2
3
4
0,35
0,21
0,12
0,083
0,064
5
6
7
8
9
0,054
0,043
0,037
0,033
0,029

191
(a)

(b)

ekil 6.1 Tam karml reaktrlerde karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesleri a) bileik tek
amurlu sistem, b) ayrk sistem

6.6.3 Birleik (Tek amurlu) Sistemler

Nitrifikasyon bakterileri hemen hemen btn biyolojik artma proseslerinde bulunurlar ancak
saylar olduka azdr. Nitrifikasyon prosesi, kesikli, tam-karml, uzun havalandrmal veya
eitli modifikasyonlarnda gerekletirilebilmektedir. Nitrifikasyon prosesinin bu
sistemlerde meydana gelmesi nitrifikasyon bakterilerinin bymesiyle ve dolaysyla gerekli
evre artlarnn nitrifikasyon bakterilerine gre ayarlanmasyla salanmaktadr. rnein,
lman, artan nitrifikasyon hz, artan amur miktar daha fazla hava gereksinimini de
beraberinde getirir. Bylece mevsimsel olarak nlem alnmaldr.

Damlatmal filtre ve dnen biyodisk sistemleri, karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
beraber meydana geldii biyofilm sistemlerine rnektir. Tam karml sistemlerde olduu
gibi, biyofilmli sistemlerde de nitrifikasyon iin iletme artlar nemlidir. letme
parametlerine rnek olarak organik ykleme verilebilir. Yklemenin (F/Min) azaltlmasyla
nitrifikasyon artacaktr.
192

eitli nitrifikasyon sistemlerinin stnlk ve kstlar Tablo 6.6da verilmektedir.

Askda Byyen Prosesler: Askda byyen haval sistemler de karbon giderimi iin
gelitirilen kinetik eitlikler nitrifikasyon proseslerine de uygulanabilmektedir.

Nitrifikasyon prosesi zerine etki eden balca faktrler Tablo 6.7de verildii gibi; amonyum
ve nitrit konsantrasyonlar, BOI/TKN oran, znm oksijen konsantrasyonu, scaklk ve
pHdr. Kinetik katsaylar ise Tablo 6.8de verilmektedir. Kinetik yaklamlarn tam karml
askda byyen nitrifikasyon prosesine uygulanmas aadaki admlar ierir:

Gnlk pik yklemeleri karlayacak uygun bir emniyet katsays seilir.
c
iin minimum
emniyet faktr 2 olarak nerilmektedir.
Tam karmdaki minimum znm oksijen konsantrasyonu seilir. Minimum deerin,
nitrifikasyon hznn dmemesi iin en az 2 mg/l olmas gerekmektedir.

Tablo 6.6 Nitrifikasyon sistemlerinin kyaslanmas (1).
Sistem tipi Avantajlar Dezavantajlar
Birleik karbon oksidasyonu
ve nitrifikasyon sistemleri:

Askda katda byyen
sistemler







Tutunarak byyen sistemler





Ayrk karbon oksidasyonu ve
nitrifikasyon sistemleri:
Askda byyen sistemler






Tutunarak byyen sistemler



Tek reaktrde amonyak ve
karbon artm; kta dk
amonyak konsantrasyonu;
yksek BOD/TKN oranna
bal olarak kontrol.




amur konsantrasyonu
ktrme tankna bal
deildir.



Pekok toksik bileie kar
dayankl; kararl iletme
artlar elde edilir; dearjda
dk amonyak
konsantrasyonu.


Pekok toksik bileie kar
dayankl; kararl iletme
artlar; amur
konsantrasyonu ktrme
tankna bal deildir.



Toksik maddelere kar
hassas; iletmede orta
kararlla sahiptir; amur
konsantrasyonu geri
dnnn olduu ktrme
tank ile ilikilidir; souk
iklimler iin daha byk
reaktr gereksinimi vardr.

Toksik maddelere kar
hassas; iletmede orta
kararlla sahiptir; souk
iklimlerde iletme pratik
deildir.

Dk BOD/TKN orannda
kontrol gerektirir; amur
konsantrasyonu geri
dnnn olduu ktrme
tank ile ilikilidir; daha fazla
sayda birim proses gerekir.

k amonyak
konsantrasyonu 1-3 mg/ldir;
daha fazla sayda birim proses
gerekir.



193

Okside olan 1 mgNH
4
+
/le karlk 7.14 mgCaCO
3
/ alkalinite harcanr. Buna bal olarak
proses iletme pH belirlenir ve pH aral 7.2-9 olmaldr.
Nitrifikasyon bakterilerinin maksimum byme hz kritik scaklkta, kritik znm
oksijen konsantrasyonunda ve kritik pH deerinde hesaplanr.
Minimum amur ya byme hz dikkate alnarak belirlenir.
Emniyet faktr kullanlarak iletmede geerli olacak amur ya hesaplanr,
k suyunda azot konsantrasyonu belirlenir.
stenen azot dearj deerine ulaabilmek iin hidrolik kalma zaman belirlenir.
Birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesi kullanlmas durumunda organik
substrat kullanm hz belirlenir.

Yukardaki admlar izlenerek rnek bir problemin zm Blm sonunda verilmektedir.
Burada en nemli nokta kritik evre koullarndaki minimum amur yan belirlemek ve
uygun bir emniyet faktrn semektir.

Tablo 6.7 letme ve evre artlarnn nitrifikasyon prosesine etkileri (1).
Faktrler Etkilerin tanm
Amonyak-Nitrit konsantrasyonu






BOI/TKN


znm oksijen (O)
konsantrasyonu




Scaklk





pH
Amonyak ve nitrat konsantrasyonu Nitrosomonas ve
Nitrobacter lerin byme hzn etkilemektedir. Bu etki
Monod kinetii ile ifade edilebilir. Nitrobacter lerin
byme hz Nitrosomonas lardan daha byk olduu iin
modelleme Nitrosomonas larn proses kinetii zerine
kurulmutur.

Bu orann 5 den byk olmas halinde ortamdaki
nitrifikasyon bakterilerinin oran der.

O konsantrasyonunu maksimum zgl byme hzn
etkilemektedir.
O

mn

=
mn
------------- ; K
o2
=1.3 olarak kabul edilir.
K
o2
+ O

Scakln dmesi ile nitirifikasyon hz da dmektedir.
Scakln byme hzna etkisi aadaki reaksiyon ile
ifade edilir:

mn
=
m
e
0.098(T-15)

K
N
= 10
0.051T-1.158


pH 7 ve 9 arasnda maksimum nitrifikasyon hzna
ulalmaktadr. Karbon oksidasyonu ve nitrifikasyonun
birlikte olduu sistemlerde pH n etkisi aadaki eitlikle
ifade edilir:

mn

= (1-0.833)(7.2 - pH)





194

Tablo 6.8 Askda byyen nitrifikasyon sistemlerinde tipik kinetik katsaylar(1).
Deerler
Katsaylar Birimler
aralk ortalama
Nitrosomonas

m

K
s

Nitrobacter

m

K
s

Tm reaksiyon

m

K
s
Y
k
d


d
-1

NH
4
+
-N, mg/l

d
-1

NO
2
-
-N, mg/l

d
-1

NH
4
+
-N, mg/l
NH
4
+
-N, mg UKMmg
d
-1


0,3-2
0,2-2

0,4-3
0,2-5

0,3-3
0,2-0,5
0,1-0,3
0,03-0,06

0,7
0,6

1
1,4

1
1,4
0,2
0,05

Tablo 6.9da askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin
kullanlan kinetik tanmlarn zeti verilmektedir.

Tablo 6.9 Askda byyen nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemlerinin analizi iin kullanlan
kinetik tanmlarn zeti (1).
Eitlik Aklamalar








: zgl byme hz, zaman
-1

r
su
:

substrat kullanm hz, ktle/hacim.zaman

m
: maksimum zgl byme hz, zaman
-1


S: substrat konsantrasyonu, ktle/hacim

X: mikroorganizma konsantrasyonu,
ktle/hacim

Y: maksimum verim katsays, ktle/ktle

K
s
: yar doygunluk sabiti, ktle/hacim

k: maksimum substrat kullanm hz,
zaman
-1


k
d
: isel bozunma hz katsays, zaman
-1


U: substrat kullanm hz, zaman
-1


: hidrolik bekleme sresi, zaman

c
: amur ya, zaman
195

c
M
: minimum amur ya, zaman

SF: emniyet faktr


S
o
: giri konsantrasyonu, ktle/hacim

nhibitr Bileikler: Aktif amur sistemlerinde nitrifikasyon birok bileik tarafndan inhibe
edilmektedir. Ancak sistemde nitrifikasyonun olmamasnn nedeni her zaman inhibisyon
deildir. Baz durumlarda nitrifikasyon bakterilerinin sistemden atlm olma ihtimali de
olabilir. Tablo 6.10da da verildii gibi baz ar metaller nitrifikasyonu inhibe etmektedir.
Tabloda literatrden alnan eitli metallerin inhibisyon konsantrasyonlar bulunmaktadr ve
aktif amurdaki karbon gideren bakterilerin nitrifikasyon bakterilerine oranla daha az
etkiledii grlmektedir. Sv ve amur fazndaki metal iyon aktivitesinin ok farkl olmas
nedeniyle aktif amurdaki bakteriler yksek metal konsantrasyonuna daha fazla diren
gsterirler. Slfr bileikleri, anilin, fenoller ve siyanr gibi baz organik bileikler ok
kuvvetli inhibisyon etkisi gsterirler. Mikroorganizmalar birden fazla inhibitr bileiine ayn
anda maruz kalrsa genellikle bir bileiin inhibisyonu baskn olmaktadr.

Tablo 6.10 Metallerin nitrifikasyona inhibisyonu (10).
Metal g/m
3
Etkileri
Cu
Cu
Cu
Ni
Cr
3+

Cr
3+

Zn
Co
0,05-0,056
4
150
>0,25
>0,25
118
0,08-0,5
0,08-0,5
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)
Aktif amurda inhibisyon yok
Aktif amurda %75 inhibisyon
Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr)
Nitrosomonas bymesi inhibisyonu (saf kltr)
Aktif amurda %75 inhibisyon
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)
Nitrosomonas inhibisyonu (saf kltr)


Biyofilm Prosesleri: Balca tutunarak biyofilm sistemleri, damlatmal filtre ve dner
biyodisklerdir. Bu sistemlerin nitrifikasyon verimleri organik yklemeye baldr. Tablo
6.11de nitrifikasyonun gerekletii ykleme deerleri verilmektedir.






196
Tablo 6.11 Biyofimli sistemler iin tipik ykleme hzlar (1).
Proses Nitrifikasyon verimi, % Ykleme hz, kg/m
3
.gn
Damlatmal filtre,(ta dolgulu)

Biyolojik Kule ( plastik dolgulu)

Dner biyodisk
75-85
85-95
75-85
85-95
<2
1

0,16-0,096
0,096-0,048
0,288-0,192
0,192-0,096
0,00245-0,0073
2

1
k amonyum konsantrasyonu
2
kg/m
2
.gn

Damlatmal filtrelerde ta dolgu maddesi kullanlmas durumunda, yksek organik yklerde
biyofilm heterotrofik bakteri arlkl olacandan nitrifikasyon verimi dk olacaktr. Ancak
dolgu maddesinin plastik olmas durumunda, daha geni yzey alan elde edileceinden
bakteri tutma kapasitesi de daha fazla olacaktr. Bu nedenle, yksek organik yklerde bile
yksek nitrifikasyon verimlerine ulalabilecektir. Plastik malzeme kullanmnn dier faydas
ise daha fazla oksijen transferi salamasdr. Bileik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon
sisteminde kullanlan dolgu malzemesinin ta veya plastik kullanlmas durumunda
nitrifikasyon verimleri karlatrldnda, plastik malzeme ieren sistemin %80 daha fazla
yzey alan salad ve sistemde %60 daha fazla amonyum oksidasyonun gerekletii
belirlenmitir.

Dner biyodisklerde amonyumun oksidasyon verimi sistemdeki yzey alanna baldr.
Nitrifikasyon iin gerekli yzey alan iki admda belirlenebilmektedir. Birinci admda, BO
giderimi iin gerekli yzey alan, ikinci admda ise giri amonyum konsantrasyonunu istenen
seviyeye kadar artmak iin gereken disk yzey alan bulunur. ki yzey alann toplam
birleik karbon oksidasyonu ve nitrifikasyon prosesinin gereklemesi iin gerekli toplam
alan vermektedir.

6.6.4 Ayrk Nitrifikasyon Sistemleri

Askda ve yzeyde tutunarak oalan sistemlerin her ikisi de ayrk veya birleik nitrifikasyon
prosesi iin kullanlmaktadr. Nitrifikasyonun ayr reaktrde olmas, byk bir proses
esneklii ve emniyeti salamaktadr. Karbon giderimi ve nitrifikasyon prosesleri
birbirlerinden bamsz olarak iletilebilmektedir. Ayrca, nitrifiyerler iin toksik olabilecek
organik bileiklerin potansiyel etkisi de karbon oksidasyonu srasnda azaltlabilmektedir.

Nitrifikasyon prosesinin gerekletii askda oalan sistemlerin akm emas ekil 6.2de
verilmektedir. ekil 6.2ada birleik sistem gsterilmektedir. Bu sistem iletmesi kolay
olduundan tercih edilmektedir. Havalandrma tank hacmi byk olduundan yk
deiimlerine kar daha dayankldr ve uygulanan yksek
c
deerleri nedeniyle, genellikle
daha dk hacimde fazla amur tutulabilmektedir. amurun %1-2sini nitrifikasyon
bakterileri oluturmaktadr.

ekil 6.2bde gsterilen sistemde ise, birinci tanka yksek F/M orannda ykleme
yaplabileceinden bu tankn hacmi daha kk yaplabilmektedir. Fakat bu durumda sistem
yk deiimine kar daha hassas bir duruma gelmektedir. Bu tip reaktrlerde daha ok amur
oluur. Ancak, her iki tanktaki amuru birbirlerinden ayr tutmak iin ek bir keltme havuzu
yaplmaktadr. Bu sisteminin en nemli faydas nitrifikasyon veriminin yksek olmasdr.
zellikle gelen atksuda toksik madde bulunma ihtimali varsa bu sistem daha faydal
olmaktadr. nk toksik bileiklerin ilk havuzda giderilmesi veya etkisini kaybetmesi sz
197
konusu olur. Bylece tesisin ikinci blmnde yer alan nitrifikasyon bakterileri etkilenmemi
olur.

ekil 6.2cde de temas stabilizasyonlu sistem verilmektedir. Havalandrma tanknda hidrolik
bekleme sresi nitrifikasyon iin yeterli ise temas aamasnda biyolojik reaksiyonlarla birlikte
nitrifikasyon da meydana gelmektedir. Temas stabilizasyonlu sistemlerin projelendirilmesinde
yalnzca amur ya deil temas sresinin de yeterli olmas gereklidir.

6.6.5 letme artlar

Sisteme gerekli hava salanmaldr. Nitrifikasyon bileik aktif amur sisteminde
gerekleiyorsa sistemin kararll iin aadaki iletme koullar salanmaldr:

Nitrifikasyon iin ilave oksijen gereklidir.
Uzun amur ya seilmelidir. Nitrifikasyon bakterileri ototrofik bakteriler olup,
organik maddeleri paralayan heterotrofik bakterilerden daha yava byme hzna
sahiptirler. Bu nedenle bu bakterilerin etkin olabilmesi iin daha byk amur yana
ihtiya vardr.
Mikrobiyolojik dnm nedeniyle ortamn pHs dtnde kire veya soda
ilavesiyle pH ayarlamas yaplmaldr.



(a)

(b)
198

(c)

ekil 6.2 Askda oalan nitrifikasyon sistemlerine ait akm emalar; a) karbon ve azotlu
maddelerin ayn tankta oksitlendii birleik sistem, b) ayrk sistem, c) ayrk amur
stabilizasyonlu sistem; (C: karbonlu maddelerin biyolojik oksidasyonu, N: nitrifikasyon).

6.7 Azotun Biyolojik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon ile Giderimi

Biyolojik nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi, aadaki sebepler dolaysyla azot
gideriminde kullanlan en yaygn metodlardandr.

Artma verimi yksektir.
Proses kararll ve gvenilirlii fazladr.
Proses kontrol dier sistemlere kyasla kolaydr.
Az alan gereklidir.
Maliyeti ok yksek deildir.

Atksudaki azot konsantrasyonuna bal olarak tek veya iki admda artma yaplabilmektedir.
Birinci admda amonyum haval ortamda nitrata dntrlrken (nitrifikasyon) ikinci admda
ise nitrat azot gazna dntrlr (denitrifkasyon). Atksudaki azot nitrat formunda olup
sulama suyu olarak kullanlacak ise yalnzca denitrifikasyon yeterli olabilmektedir.
Denitrifikasyon metanol veya uygun organikler ilavesi ile ayr bir reaktrde veya birleik
nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemlerinde yaplabilmektedir. Tablo 6.12de karbon
kaynann trne gre denitrifikasyon hzlar verilmektedir.

Tablo 6.12 eitli karbon kaynaklar iin tipik denitrifikasyon hzlar.
Karbon kayna
Denitrifikasyon hz (U
DN
)

mgNO
3
-
/mgUKM.gn
Scaklk
o
C
Metanol
Metanol
Atksu
sel metabolizma
hidroliz rnleri
0,21 - 0,32
0,12 0,9
0,03 0,11
0,017 0,048
25
20
15-27
12-20

Denitrifikasyon hz aadaki eitlikle tanmlanmaktadr.

U

DN
= U
DN
x 1,09
(T-20)
x(1- DO) (6.6)


199
Burada,

U

DN
= toplam denitrifikasyon hzn
U
DN
= zgl denitrifikasyon hzn (mgNO
3
-
/mgUKM.gn)
T = atksu scakl (
o
C)
DO = znm oksijen konsantrasyonunu (mg/l) gstermektedir.

Yukardaki eitlikte znm oksijen konsantrasyonunun 1 mg/l olmas durumunda
denitrifikasyon hz sfr olur. Denitrifikasyon hznn hesaplan metodu Blm sonundaki
rnekte verilmektedir.
6.7.1 Birleik Karbon Oksidasyonu, Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Prosesi

Maliyetinin yksek oluu dolaysyla karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon tek
sistem iinde gerekletirilir ve ara adm uygulanmaz. Bu proseslerin aada belirtildii gibi
pek ok stnl vardr.

Nitrifikasyon ve BO giderimi iin gerekli olan oksijen kullanmn azdr.
Denitrifikasyonun tamamlanmas iin gereken karbon kayna ilavesi
gerekmemektedir.
lave ktrme havuzuna ve amur geri dnne gerek duyulmamaktadr.

Bu sistemlerin ou toplam azotun %60-80inin artabilmektedir. Birleik sisteme rnek ak
diyagram ekil 6.3te verilmektedir. Bu sistemlerde, havalandrmann sonunda artmadan
artan karbonlu bileikler denitrifikasyon basamanda kullanlmaktadr. ekil 6.3bden de
grlebilecei gibi anoksik ortam oksijenin kontrol ile oksidasyon hendeinde de
salanabilmektedir. Bunlara alternatif olarak ardk kesikli reaktrlerde de haval ve anoksit
artlar oluturularak nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar birlikte
gerekletirilmektedir.


(a)
200

(b)
ekil 6.3 Birleik nitrifikasyon-denitrifikasyon sistemleri: a) Drt basamakl Bardenpho
prosesi ve b) Oksidasyon hendei.

Bardenpho Prosesi (Drt basamakl): Drt basamakl Bardenpho prosesinde
denitrifikasyonun olabilmesi iin karbon kayna olarak hem atksudaki karbon, hem de isel
solunum hidrolizi sonucu oluan karbon kullanlr. Karbon oksidasyonu, nitrifikasyon ve
denitrifikasyon iin havuzda ayr blmler kullanlr. Atksu ncelikle anoksik olan
denitrifikasyon reaktrne girer. Bu reaktre ayn zamanda karbon oksidasyonu-nitrifikasyon
reaktr k suyu da geri dndrlerek verilmektedir (ekil 6.3a). Atksudaki karbon, geri
dndrlen sudaki nitrat denitrifiye etmek iin kullanlr. Organik ykleme yksek
olduundan, denitrifikasyon da hzldr. Atksudaki amonyum ilk anoksik ortama girmektedir
ve hibir deiime uramadan sistemdeki ilk havalandrma tankna gelir. Bu tanktan kan
nitrifiye olmu atksu, ikinci anoksik reaktre girer. Bu ikinci reaktrde isel solunum ile
karbon salanr ve denitrifikasyon gerekletirilir. kinci haval reaktr nispeten kk olup,
azot gaznn ortamdan uzaklatrlmas iin kullanlr. kinci anoksik reaktrde son
havalandrmada nitrifiye olmu amurdan ayrlan amonyan denitrifikasyonu gerekletirilir.
Bardenpho presesinin gelitirilmi ekli olan beli reaktr sistemi de azot ve fosforun birlikte
artm iin kullanlmaktadr.

Hollandada edeer nfusu 500 kii olan artma sistemine ait aratrma sonular Tablo
6.13te verilmektedir.

Tablo 6.13 Bardenpho prosesinde gzlenen denitrifikasyon hzlar ( 2).
Denitrifikasyon hz,
mgNO
3
-N/gUKM..saat
Anoksik tank

Karbon kayna
Gney Afrika
(20
o
C)
Hollanda
(10
o
C)
Birinci anoksik tank

kinci anoksik tank
Ham atksu


sel solunum (hidroliz)
3.6


1.3
1.1


0.5

Oksidasyon Hendei: Oksidasyon hendei nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar iin
de kullanlmaktadr. Oksidasyon hendeinde atksu havalandrclarla havalandrlr ve ayn
zamanda iterek kanalda dmesi salanr (ekil 6.3b). Hendekte haval blm
201
havalandrcnn ynlendirdii su aknn nnde, anoksik blm ise havalandrcnn
arkasnda oluur.

Atksuyun anoksik blmden gei hz kontrol ile karbon kaynann bir ksmnn
denitrifikasyon iin kullanlmas salanmaktadr. Atksu k reaktrn havalandrmal
blmnden yaplamaktadr. Sistemde yalnz bir tane anoksik blm olduundan, azot
giderimi Bardenpho prosesine kyasla daha dktr.

Birleik Nitrifikasyon-Denitrifikasyon Sistemleri iin Proses Tasarm: Askda byyen
sistemlerin tasarm kullanlan proses tipine baldr. Haval ve anoksik blmlerde kalma
zamanlarnn ve geri devir orannn belirlenmesi iin kolaylatrlm tasarm metodu aada
verilmektedir.

Anoksik blme geri dndrlen NO
3
-
n tamamnn denitrifiye olduu ve azot
asimilasyonun ihmal edildii varsaymna gre, geri dn orannn hesab aadaki gibidir:

1
) (
) ( ) (
3
4 0 4

=

+ +
e
e
N NO
N NH N NH
R (6.7)
Burada,
R = Toplam geri dn (atksu + geri dnen amur) oran
(NH
4
+
- N)
o
, ( NH
4
+
- N)
e
= srasyla giri ve k amonyum konsantrasyonu, mg/l
(NO
3
-
-N)
e
= k nitrat azotu konsantrasyonudur, mg/l.

Nitrifikasyon bakterileri yalnz haval ortamda reyebildiklerinden, nitrifikasyon iin gereken
amur ya:
(6.8)
eklinde hesaplanmaktadr. Burada,

= birleik sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn

c
= konvansiyonel sistemde nitrifikasyon iin gereken amur ya, gn
V
haval
= haval blmn hacim yzdesidir.

Reaktrdeki biyoktle konsantrasyonu:
(6.9)

Sistemde haval blmdeki toplam bekleme sresi:
(6.10)

202
Burada,

a
= haval blmde hidrolik bekletme sresi, gn
Y
h
= heterotrofic dnm oran, mgUKM/mgBOI
5
(0,55 olarak alnr)
S
o
S = sistemde giderilen BO, baz durumlarda BO giderimi olmadndan eitlik S
o
a
eittir, mg/l
k
d
= isel solunum hz katsays, gn
-1

X
a
= ototrofik mikroorganizma konsantrasyonu, mg UKM /l
f
VSS
= haval blmdeki UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir.

UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesi, amur yana ve isel solunum hzna baldr ve f
VSS
aadaki gibi ifade edilmektedir.
(6.11)
Burada,

f
VSS

= remede UKMnin biyolojik ayrabilirlik yzdesini gstermektedir (maksimum

biyolojik ayrabilirlik yzdesi genel olarak 0,75-0,8 arasnda deimektedir).

Anoksik blmedeki bekletme sresi:

DN
= (1 V
haval
)
a
(6.12)

Denitrifikasyon iin anoksik bekletme sresi
DN
:
(6.13)
Burada,

N
Denit.
=denitrifiye edilen nitrat miktar, mg/l
U
DN
= Denitrifikasyon hzn gstermektedir, gn
-1
.

DN
=
DN

ise hesaplama tamamlanm olur. Ancak

DN

DN

ise farkl bir V

haval
deeri
verilerek hesaplama
DN
=
DN

oluncaya kadar tekrarlanr.

6.7.2 Ayrk Denitrifikasyon Sistemleri

nceleri, genel olarak kabul edilen yaklam nitrat gidermek amacyla denitrifikasyon
sisteminde karbon kayna olarak metanol kullanlmasyd. Ancak ilave edilecek metanol
formundaki karbonun fazlas k suyunda BOI kirlilii olarak grlecektir. Bu nedenle
tasarm ve iletme artlarna dikkatlice uymak gerekmektedir.

Denitrifikasyon Stokiometrisi: Karbon kayna olarak metanol kullanlmas durumunda ayr-
basamak denitrifikasyon stokiometrisi aadaki gibidir;



203
Enerji reaksiyonu 1. adm:

6NO
3
-
+ 2CH
3
OH 6NO
2
-
+ 2CO
2
+ 4 H
2
O (6.14)

Enerji reaksiyonu 2. adm:

6NO
2
-
+ 3 CH
3
OH 3N
2
+ 3CO
2
+ 3H
2
O + 6OH
-
(6.15)

Toplam enerji reaksiyonu:

6NO
3
-
+ 5 CH
3
OH 5 CO
2
+ 3N
2
+ 7 H
2
O + 6OH
-
(6.16)

Tipik sentez reaksiyonu :

3NO
3
-
+ 14 CH
3
OH + CO
2
+ 3H
+
3 C
5
H
7
O
2
N + H
2
O (6.17)

Pratikte enerji iin gerekli olan metanoln %25-30u, sentez iin gerekir. Laboratuar
almalar esas alndnda toplam nitrat gideriminin deneysel eitlii aada verilmektedir.

NO
3
-
+ 1,08 CH3OH + H
+
0,065 C
5
H
7
O
2
N +0,47 N
2
+0,76CO
2
+ 2,44H
2
O (6.18)

Btn azot, nitrat formunda ise, toplam metanol ihtiyac yukardaki eitlikten haseplanabilir.
Ancak biyolojik olarak artlan atksu bir miktar nitrit ve znm oksijen de iermektedir.
Ortamda nitrat, nitrit ve znm oksijenin bulunmas durumunda metanol ihtiyac aadaki
deneysel eitlikle hesaplanr:

C
m
= 2,47 N
o
+ 1,53 N
1
+ 0,87D
o
(6.19)
Burada,
C
m
= gerekli metanol konsantrasyonu, mg/l
N
o
= balang nitrat konsantrasyonu, mg/l
N
1
= balang nitrit konsantrasyonu, mg/l
D
o
= balang znm oksijen konsatrasyonu, mg/l

Denitrifikasyon prosesi iin kinetik parametreler Tablo 6.14de verilmektedir.

Tablo 6.14 Denitrifikasyon prosesi iin tipik kinetik katsaylar (1).
Deerler
Katsaylar
Birim
Aralk Ortalama

m


K
s


Y

k
d

d
-1

mg/l NO
3

N

mg VSS/mg NO
3

N

d
-1

0,3-0,9

0,06-0,2

0,4-0,9

0,04-0,08
0,3

0,1

0,8

0,04

Askda Byyen Denitrifikasyon Sistemleri: Askda byyen denitrifikasyon sistemleri
organik madde gideriminde kullanlan aktif amur sistemlerine birok konuda benzerlik
gstermektedir. Tam karml ve kesikli reaktrlerin her ikisi de kullanlabilir.
Denitrifikasyon prosesinde ortama braklan azot gaz, genellikle biyoktleye yapk halde
204
olduundan, reaktr ve ktrme tank arasnda biyoktleyi ayrmak iin azot gaz giderme
adm yeralr. Bu nedenle, floklama yapm azot gazn ortamdan uzaklatrmak iin,
biyolojik reaktr ile ktrme tank arasndaki kanalda veya ksa kalma zamanl (5-10 dakika)
ayr bir tankta havalandrma yaplr.

Evsel atksudan ayrk sistemde azot giderimi ekil 6.4de verilmektedir. Tipik tasarm
parametreleri de Tablo 6.15de verilmektedir.

Tablo 6.15 Evsel atksudan azotun gideriminde iki kademeli biyolojik artma sisteminin
tasarm parametreleri (1).
Tasarm parametreleri Artma prosesi Reaktr tipi

c
,gn
a
,saat
a
UKM
mg/l
pH Scaklk
Katsays
b
Tek-basamak
Nitrifikasyon

Denitrifikasyon
d

Kesikli


Kesikli
8-20


1-5
6-15


0,2-2
2000-3500


1000-2000
7-8
c



6,5-7
1,08-1,1


1,14-1,16
a
20
o
C deki deerler
b
K
T
= K
20

T-20

c
dk deerler bulunmutur
d
metanol gereksinimi yukardaki eitlie gre bulunur
e
kat taycsnn derecesine gre yksek deerler gzlenebilir.


ekil 6.4 Azot gideriminde iki basamakl biyolojik artm prosesi akm diyagram.

Bu proseste, nitrifikasyondan sonra ktrme tankna alum ilave edilerek ayn zamanda fosfor
giderimi de yaplabilir. Denitrifikasyon admndan sonra k suyu askda kat ve fosfor
giderimi iin filtrelenir veya alum ile ktrme yaplr.

Nitrifikasyon reaktrndeki bakteriler, azot ve BOIyi artan bakterilerden olumaktadr. Bu
iki grup organizmann dalm iki reaktrde deiiklik gsterir. Nitrifikasyon tankndaki
toplam askda kat miktar, uucu askda kat miktarndan %50-100 daha fazladr. Fosfor
giderimi de yaplyor ise amur kimyasal ktrcleri de ierir.

Denitrifikasyonu etkileyen balca iletme ve evre deikenleri Tablo 6.16da verilmektedir.

205
Tabloda verilen kinetik deerlerden, denitrifikasyon iin minimum amur ya
c
M

belirlenir. Kinetik sabitler Tablo 6.16dan yararlanarak iletme scakl iin dzeltilir.
SF =
c
/
c
M
, emniyet faktr eitliinden yararlanarak tasarmda kullanlan
c
deeri
hesaplanr.
1/
c
= (YU -k
d
), eitlii kullanlarak U, substrat kullanm hz hesaplanr.
U= (kS/(K
s
+ S)) eitlii kullanlarak S, substrat konsantrasyonu hesaplanr.
Hidrolik kalma zaman belirlenir U =(S
o
S)/X
amur atma hz hesaplanr.

Scaklk sistem artm verimini nemli lde etkileyeceinden dikkate alnmaldr. rnein,
scaklk katsays 1,12 kullanldnda, 10
o
Cdeki reaktr hacmi, 20
o
Cde gereken reaktr
hacminin 3 kat olacaktr. Tasarm yaplrken, reaktr hacmi seiminde esnek davranmak
gerekir. Ek reaktr hacmi, kesikli reaktr ilavesi ile salanabilir. Bu reaktrlerde hacim
reaktr uzunluu ayarlanarak azaltlabilir, arttrlabilir veya alternatif olarak souk hava
artlarna adaptasyon iin sistemde amur miktar arttrlr veya reaktrde s yaltm yaplr.

Tablo 6.16 Denitrifikasyon Prosesi zerine letme ve evre Faktrlerinin Etkileri (1).
Faktr

Etkinin aklamas
Nitrat konsantrasyonu







Karbon konsantrasyonu











Scaklk






PH
Maksimum mikroorganizma bymesini etkiler. Aadaki
model ile gsterilir.



Karbon konsantrasyonunun etkisi de Monod eitlii kullanlarak
modellenir. Karbon kayna olarak metanol alndnda aadaki
eitlik kullanlr.



M= metanol konsantarsyonu, mg/l
K
M
= metanol iin yar doygunluk sabiti, mg/l

Scakln etkisi nemlidir, aadaki eitlik ile belirlenir.

P = 0,25 T
2


P = 20
o
C deki denitrifikasyon hz yzdesi
T = scaklk,
o
C

Optimum pH aral 6,5-7,5, optimum pH art ise 7dir.

Biyofilmli Sistem: Tablo 6.17 ve 18de de grld gibi birok biyofilmli denitrifikasyon
sistemi gelitirilmitir. Akkan yatak ve dner biyodisk reaktrleri bu amala ok kullanlan
206
sistemlerdir. Akkan yatakta atksu, kum, antrasit gibi ince taneli dolgu maddelerini askda
veya akkan halde tutabilecek hzda geirilir. Reaktr akkanlatrma, zgl yzey alann
arttrr ve reaktrde yksek biyoktle konsantrasyonu oluumunu salar. Bu tip reaktrler iin
kk alanlar yeterli olup dierlerine kyasla iletmesi de daha kolaydr.

Dner biyolojik disklerin denitrifikasyon iletmesi haval proseslerde olduu gibidir. Ancak
anoksik ortam salanabilmesi iin diskin tamam suya gml olarak alr. Fazla amuru
gidermek iin ktrc gerekmektedir.

Tablo 6.17 Biyofilmli denitrifikasyon sistemlerinin tanm(1).
Snflandrma Tanmlama Tipik giderme hz
kg/m
3
.gn
Dolgulu kolon reaktr
Gaz-dolumlu


Sv-dolumlu






Akkan yatak
Yksek gzenekli ortam, ince
kum


Yksek gzenekli, aktif
karbon


Dner biyolojik disk
Reaktr anoksik artlar
salamak iin azot gaz ile
doldurulur.

Yksek ve dk gzenekli
dolgulu kolonlarn her
ikisinde de, biyoktleyi
kontrol etmek iin dolgunun
geri ykamas gerekir.

Gzeneklilik, ortam
younluunun ve ak hznn
ayarlanmas ile deitirilir.





Sistem haval prosesteki
gibidir, ancak disk batk
durumdadr.
1,6- 1,79



0,096- 0,128






12- 16




4,8 6



0,00245-0,0073
a


a
kg/m
2
.gn

Tablo 6.18de dner biyolojik diskte BOI giderimi ve nitrifikasyon verimlilii ile ilgili eitli
lkelerde yaplan almalarn sonular verilmektedir.













207
Tablo 6.18 Dner Biyodisk tesislerinin verimleri (2).
lke Tesis Uygulanan BOI
g/m
2
.gn
Aklama
ngiltere





Federal Almanya



Hindistan


Amerika
Tam lekli



Pilot

Tam lekli



Tam lekli
10saat/gn

Tam lekli
6



8

6-10
12-18


25


20
-Artlm atksu BOIsi 20mg/l(yln
%95inde gereklemekte)
-Nitrifikasyon gerekleiyor,
-Baarl nitrifikasyon (17-23
o
C)

-%90n zerinde BOI giderimi,
-Azaltlm randmanla byk
tesislerdeki ykler uygulanabilir,

-%85-89 BOI giderimi (>23
o
C)


%85-94 BOI giderimi

6.7.3 Denitrifikasyon Proseslerinin Kyaslanmas

eitli denitrifikasyon proseslerinin genel kyaslamas Tablo 6.19da verilmektedir. Birok
proses hala deneme aamasndadr. Hemen hemen tm durumlar iin, pilot almalar nerilir.
Byle bir n alma olana yoksa tasarm kriterlerinin seiminde emniyetli olunmas
nerilmektedir.

Tablo 6.19 Denitrifikasyon sistemlerinin kyaslamas (1).
Sistem tipleri stnlkleri Mahzurlar
Askda byyen
Metanol ilavesi +
nitrifikasyon








Biyofilmli sistem
Metanol ilavesi +
nitrifikasyon






Birleik karbon oksidasyonu
+ nitrifikasyon +
denitrifikasyon (askda
Denitrifikasyon hzldr,
kk alt yap ilavesi gerekir,
iletmede kararllk, artmada
az limitasyonlar, ilave
metanol oksidasyon adm
kolaylkla ilave edilebilir,
sistemdeki her bir proses ayr
olarak optimize edilir, yksek
derecede nitrifikasyon
gerekleir.

Denitrifikasyon hzldr,
kk alt yap ilavesi gerekir,
iletmede kararllk, kararllk
ktrme tank ile ilikili
deildir, yksek azot artm,
her bir proses ayr olarak
optimize edilebilir.


Metanol ilavesi
gerekmemektedir, daha az
sayda birim proses gerekir.
Metanol gereksinimi vardr,
iletme stabilitesi ktrme
tank ile ilikilidir, bileik
sistemden daha ok birim
proseslere ihtiya duyulur.






Metanol gereksinimi vardr,
metanol oksidasyonu iin
gerekli kademe kolaylkla
sisteme adapte edilemez,
bileik sistemden daha ok
birim proseslere ihtiya
duyulur.


Denitrifikasyon hz ok
yavatr, byk hacimler
gerektirir, metanol ilaveli
208
byyen sistem ve isel
karbon kullanm)








Birleik karbon oksidasyonu
+ nitrifikasyon +
denitrifikasyon
(askda byyen sistem ve
atksu karbonunun
kullanlmas durumunda)











Metanol ilavesi
gerekmemektedir, daha az
sayda birim proses gerekir.
sistemden daha dk azot
verimliliine sahiptir, sistem
stabilitesi ktrme tank ile
ilikilidir, toksinlere kar
kar koruma
salanamamaktadr,
nitrifikasyon ve
denitrifikasyonu ayr optimize
etmek gtr,

Denitrifikasyon hz ok
yavatr, byk hacimler
gerektirir, metanol ilaveli
sistemden daha dk azot
verimliliine sahiptir, sistem
stabilitesi ktrme tank ile
ilikilidir, amur kabarmas
olma ihtimali ok yksektir, ,
toksinlere kar koruma
salanamamaktadr,
nitrifikasyon ve
denitrifikasyonu ayr optimize
etmek gtr.


Tablo 6.20. Nitrifikasyon ve Denitrifikasyonda oksijen ve alkalinite kullanm (10).
Oksijen kullanm Alkalinite kullanm
Proses molO
2
/molN gO
2
/gN gO
2
/gN
*
Edeer.alk./
molN
Edeer.alk./
molN*
Nitrifikasyon

Denitrifikasyon

Nitrifikasyon+
Denitrifikasyon
2

-1,25

0,75

4,57

-2,86

1,71
4,3

-2,4

1,9
2

-1

1
1,9

-0,8

1,1
* Pratik deerler, amur retimindeki azotu da iermektedir.

6.8 Biyolojik Fosfor Giderimi

Son yllarda kimyasal artma alternatif olarak birok biyolojik fosfor giderim prosesleri
gelitirilmitir. Fosforun biyolojik olarak giderilmesi, ortofosfat, polifosfat ve organik bal
fosforun mikroorganizma hcre dokusuyla balanmas esasna dayanr. Toplam giderilen
miktar ortamdaki net amur miktar ile balantldr. Mikroorganizma hcre yapsndaki
fosfor ierii, azot ieriinin bete biridir. Ancak evre artlarna bal olarak bu oran te bir
ile yedide bir arasnda deiebilmektedir. Ortalama olarak, biyolojik artm esnasnda atlan
amur ile birlikte fosforun giderimi de %10 ile %30 arasnda deimektedir. Sistemin
gelitirilmesi durumunda ise verimlilik bu deerlerinde zerine kabilmektedir.

Biyolojik fosfor gideriminde mikroorganizmalar srasyla havasz ve haval artlar altnda
kalrlar. Deien artlar mikroorganizma zerinde bask yaratr ve ortamdan normalin
209
zerinde ar fosfor alrlar. Fosfor yalnzca hcre bakm, sentezi ve enerji aktarm amacyla
kullanlmaz, depolanarak sonraki safhada mikroorganizmalarn kullanm iin de saklanr.

Fosfor gideren tipik biyolojik artma sistemleri;

A/O prosesi,
Phostrip prosesi,
Ardk kesikli reaktrler (AKR)

AKRler dk debili atksular iin uygun olup, ayn zamanda esnek iletme artlar da
salarlar. Bu reaktrlerde fosfor yannda azot giderimi de olur.

6.8.1 A/O prosesi

A/O prosesi, atksulardan karbon ve fosfor gideriminde kullanlr. Askda byyen tek sistem
olup haval ve havasz blmler bir tankta oluturulmutur. Haval blmde gerekli kalma
zaman oluturulduunda nitrifikasyon iin uygun artlar salanm olur. Sistemde ken
amur geri dndrlerek giri atksuyu ile kartrlr. Havasz artlardaki blmde, geri dnen
amurda tutunmu fosfor ortama geri verilir. Bu safhada BOI artm olur. Ortama verilen
fosfor, haval artlarda tekrar mikroorganizma tarafndan tutulur. Bylece atksudaki fosfor
konsantrasyonu azalm olur. Fosfor artma verimi, atksuyuda BOInin P oranna baldr.
Bu oran 10/1i atnda k suyundaki fosfor konsantrasyonu 1mg/l veya daha altna der.
BOI/P orannn 10/1den daha kk olmas durumunda metal tuzlar ile fosfor ilave giderimi
yaplr.

6.8.2 PhoStrip Prosesi

PhoStrip prosesinde artma sisteminin geri devir amurunun bir ksm havasz fosfor syrma
tankna alnr (ekil 6.5b). Syrma tanknda kalma zaman 8-10 saat arasnda deiir. Syrma
tanknda fosfor tutunmu halde bulunduu amur fazndan sv faza geer, bylece amurun
fosfor konsantrasyonu dm, atksuyunki ise ykselmitir. Bu amur tekrar sisteme geri
dndrlr. Fosfor bakmndan zengin atksu ise ayr bir tanka alnarak, fosfor, kire veya
koaglantlarla ktrlr. Bu sistemde fosfor kimyasal olarak ortamdan uzaklatrlm olur.
Bu sistemler k suyunda ki fosforu 1,5 mg/lye kadar drebilir.


(a)
210

(b)
ekil 6.5 Alternatif biyolojik giderim sistemleri: a) A/O prosesi, b) Phostrip prosesi

6.8.3 Ardk Kesikli Reaktr

Bu reaktrler, hem karbon oksidasyonu, hem de azot ve fosfor giderimi iin kullanlrlar
(ekil 6.6). Gerekli artma reaktrn iletme artlarn deitirerek gerektiinde kimyasal
ilavesi ile salanabilir. Fosfor, koaglant ilavesi ile veya biyolojik olarak giderilebilir. Bu
sistemde reaksiyon zaman 3 ile 24 saat arasnda deiebilir. Haval ve havasz reaksiyon
sreleri deitirilerek nitrifikasyon ve denitrifikasyon reaksiyonlar da ayn sistemde
gerekletirilebilir.

Ortamn haval ve havasz (veya anoksik) olmas durumlarnda sv fazdaki fosfat
konsantrasyonunda srasyla artma ve azalma grlr. Anoksik artlarda organizmalar ortama
fosfat verdiinden sv fazda fosfat konsantrasyonu ykselir. Haval artlarda ise fosfat
organizmalar tarafndan tutulduundan sv fazdaki fosfat konsantrasyonu azalr. Anlatlan bu
mekanizma ekil 6.7deki deneysel alma sonularnda da grlmektedir (4). ekil 6.6da
yaklak 24 saat sreli ardk kesikli sistemdeki alma artlar: 2 saat havasz, 2 saat haval,
3 saat havasz, 16,5 saat haval artlarda altrlmtr. 0-2 saat arasnda TPda az deiim
grlm, 2-4 saat aralnda haval artta TP konsantrasyonunda byk bir azalma grlm,
4-7 saat aralnda havasz ortamda tekrar TP konsantrasyonu artm, 7-24 saat aralnda
haval artta TP konsantrasyonu yaklak 2 mg/lye kadar azalmtr (ekil 6.7).
211


ekil 6.6. Karbon, azot ve fosfor gideriminde ardk kesikli reaktr.

ekil 6.7. Ardk kesikli reaktrde toplam fosfor ve TOK konsantrasyonunun zamanla
deiimi (4).

Tablo 6.21 Biyolojik Fosfor giderim proseslerinin tipik tasarm bilgileri (1).
Proses Tasarm parametreleri Birim
A/O PhoStrip Ardk kesikli
reaktr
F/M oran

c
amur kalma ya


X

Hidrolik kalma
zaman,
Havasz blm
Haval blm


amur geri devir
yzdesi

evrim yzdesi

mgBOI/mgUAKM.gn


gn


mgUAKM/l


saat




Besleme debi %si

Besleme debi %si

0,2-0,7


2-25


2000-4000



0,5-1,5
1-3


25-40

0,1-0,5


10-30


600-5000



8-12
4-10


20-50

10-20
a


0,15-0,5


-


2000-3000



1,8-3
1-4


-



a
Havasz fosfor syrc alt akm
0
2
4
6
8
10
12
14
0 5 10 15 20 25 30
zaman(saat)
T
P
,

m
g
/
l
0
10
20
30
40
50
60
T
O
C
,

m
g
/
l
TP
TOC
212
6.8.4 Biyolojik Fosfor Giderim Proseslerinin Kyaslanmas.

eitli biyolojik fosfor giderim prosesleri Tablo 6.22da kyaslanmtr. Artma prosesine besi
maddesi giderimi de ilave edildiinde, biyolojik prosesler birok stnle sahip olurlar. Besi
maddelerinin giderim gereklilii arttka, proseslerin eitlilii de artacaktr. Bu proseslerin
iyi bir verimde almas, yerel artlara baldr. Pilot tesis almalar, iletme verilerini ve
tasarm kriterlerini gelitirmek iin nerilmektedir.

6.9 Azot ve Fosforun Biyolojik Olarak Giderimi

Azot ve fosforun birlikte artm iin birok biyolojik proses gelitirilmitir. Bunlarn ou
zel sistemler olup, azot ve fosfor giderimi iin haval, havasz ve anoksik blmlerin
bileiminden olumu aktif amur prosesi formundadr. Bu proseslerin bazlar temelde fosfor
giderimi iin gelitirilmi olup, daha sonra azot ve fosforun birlikte artlabilecei sistemlere
dntrlmtr. ok yaygn olarak kullanlan sistemler:

A
2
/O prosesi,
Be basamakl Bardenpho prosesi,
UCT prosesi,
VIP prosesidir. Bu 4 proses ekil 6.8de ematik olarak gsterilmi olup tipik tasarm
kriterleri de Tablo 6.23de verilmitir. Ardk kesikli reaktr, ayn ekilde birleik
azot ve fosfor gideriminde de kullanlabilmektedir.

Tablo 6.22 Biyolojik fosfor giderim proseslerinin avantaj ve dezavantajlar (1).
Proses stnlkleri Kstlar
A/O













PhoStrip









Ardk Kesikli
Reaktr

letme kolayl,
amur P ierii %5-7 olduundan iyi gbre
zelliine sahip,
Ksa hidrolik kalma zaman,
P giderim verimi drldnde, tam
nitrifikasyon meydana gelir.








Mevcut aktif amur sisteminde kolaylkla
dntrlebilir.
Proses esnektir, P giderimi BOI/P oran ile
kontrol edilmez,
kimyasal ktrmeden daha az kimyasal
kullanm vardr,
1,5mg/lden daha k ortofosfat
konsantrasyonuna ulalr.


Birleik azot ve fosfor giderimi iin sistem
olduka esnektir.
Prosesi altrmak olduka kolaydr,
amur hidrolik deiiklikte dearj edilmez.
Ayn zamanda yksek azot ve fosfor
giderim verimliliine ulalamaz,
Souk iklim iletme artlar altnda verim
deikendir.
Yksek BOI/P oran gerekli,
Haval amur ya azaltldnda, yksek
oksijen transferi salayan
havalandrclar gerekebilir.
Proses kontrol esneklii azdr.





P giderimi iin kire ilavesi gerekir,
Son ktrcde P syrlmasn nlemek
iin yksek znm oksijen
konsantrasyonu gerekir,
Syrma iin ek bir tank gerekir,
Kabuk oluumu bakm problemi
yaratabilir,



Yalnzca kk debili atksular iin
uygundur.
Gereinden fazla niteler gerekir,
k suyu kalitesi gvenli boaltmaya
baldr,
ok az tasarm verisi yeterli olabilir.
213
6.9.1 A
2
/O Prosesi

A
2
/O prosesi, A/O prosesinin bir modifikasyonu olup, denitrifikasyon iin anoksik blm de
iermektedir. Anoksik blmde kalma zaman yaklak olarak bir saattir. Anoksik blmde
znm oksijen dktr, ancak nitrit ve nitrat formundaki kimyasal bal oksijen haval
blmden geri devirle sisteme verilmektedir. kta filtrasyon olmakszn, 2 mg/lden daha
az fosfor konsantrasyonu olabilmektedir. k suyunun filtrasyonu ile fosfor konsantrasyonu
1.5mg/lden daha dk olabilir.

6.9.2 Bardenpho Prosesi (Be basamakl)

Azot gideriminde kullanlan Bardenpho prosesinin, azot ve fosfor giderimi iin deitirilmi
eklidir. Fosfor giderimi amacyla ortama beinci basamak (havasz) konulmutur. Be
basamakl sistemde haval, havasz ve anoksik blmler fosfor, azot ve karbon gideriminde
rol oynarlar. kinci anoksik blm, haval blmde oluan nitrat elektron alc, isel organik
karbonu ise elektron verici olarak kullanp ilave denitrifikasyonu salar. Son haval blm ise
kalnt azot gazn zeltiden syrmak ve son ktrcde fosfor aa kmasn en aza
indirmek iin kullanlr. Sv karm birinci haval blmden anoksik blme geri beslenir.
Uzun amur kalma yanda altrldndan dolay (10-40 gn) karbon oksidasyon kapasitesi
de yksektir.

6.9.3 UCT Prosesi

Cape Town niversitesi tarafndan gelitirilen UCT prosesi, iki durum hari A
2
/O prosesine
benzemektedir. Aktif amur dn haval blm yerine, anoksik blme geri dndrlr ve
i dng ise anoksik blmden havasz blmedir. Aktif amurun anoksik blme geri
dndrlmesi ile nitrat havasz blme girmez, bylece havasz blmde fosforun daha iyi
aa kmas salanr. dng ise havasz blmde organik kullanm artn salar.
Anoksik blmdeki karm, nemli miktarda znm BOI ve az miktarda nitrat ierir.
Anoksik karmn geri dn, havasz blmde fermentasyon hz iin optimum artlar
salar.

6.9.4 VIP Prosesi

VIP prosesi, geri dngler hari A
2
/O ve UCT proseslerine benzer. Aktif amur geri dn,
haval blm geri dn ile birlikte anoksik blme verilir. Anoksik blmn karm
havasz blme geri beslenir. Deneysel verilere dayanarak, atksudaki organik maddenin bir
ksm havasz mekanizma tarafndan stabilize olur, bu da prosesin oksijen ihtiyacn azaltr.

214
(a)
(b)



( c)

215
(d)
ekil 6.8 Birleik azot ve fosfor giderim prosesleri; a)A
2
/O prosesi, b) be-basamakl
Bardenpho prosesi, c) UCT prosesi, d) VIP prosesi.

Tablo 6.23 Birleik azot ve fosfor gideriminde biyolojik proseslerin tipik tasarm bilgileri (1).
Prosesler Tasarm parametreleri
A
2
/O Bardenpho
5-basamak
UCT VIP
F/M (mgBOI/mgUAKM.gn)

c
, gn

X, mgAKM/l

Hidrolikkalma zaman,(saat)
Havasz blm
Anoksik blm-1
Haval blm-1
Anoksik blm-2
Haval blm-2

Aktif amur geri dn
Besleme debisi %si

dng
Besleme debisi %si
0,15-0,25

4-27

3000-5000


0,5-1.5
0,5-1
3,5-6
-
-

20-50


100-300

0,1-0,2

10-40

2000-4000


1-2
2-4
4-12
2-4
0,5-1

50-100


400

0,1-0,2

10-30

2000-4000


1-2
2-4
4-12
2-4
-

50-100


100-600
0,1-0,2

5-10

1500-3000


1-2
1-2
2,5-4
-
-

50-100


200-400

Tablo 6.24. Aktif amur ve Bardenpho proseslerinin k suyu zelliklerinin karlatrlmas (3).

Parametre Aktif amur Bardenpho
BOI
5

KOI
Toplam azot
Nitrat
Amonyum
AKM
Fosfor
20
80-120
50-70
<1
15-30
30
15-25
<5
15-40
1-2
2-3
<0,5
<10
0,5-1
216
Biyofilmli Sistemler: Organik madde artmnda kullanlan biyofilmli sistemler azot ve fosfor
giderimi iin de kullanlmaktadr. Damlatmal filtre ve dier filtre eitleri ile akkan yatak
sistemleri bu amala kullanlmaktadr. Bu sistemler yksek artma verimlerinde
altklarndan kta olduka dk N ve P konsantrasyonlarna ulalabilmektedir. (Tablo
6.25).

Tablo 6.25 Azot ve Fosfor gideriminde biyofilmli sistemlerin k suyu deerleri (5,6,7,8,9).
Sistemler k konsantrasyonlar
Batm filtre

Akkan yatak

Batk yzen dolgulu filtre

Yukar akl kum filtre

Yukar akl granler dolgulu
haval filtre
<2 mgP/l ve<5 mg TKN/l

0,02 mgP/l

<1mgPO
4
-P/l

0,15mgP/l ve 0,5-2 mgN/l

<1mgPO
4
-P ve<1mgNH
4
-N/l

6.9.5 Proses Seimi

Yukarda bahsedildii gibi besi maddelerinden yalnzca birini veya her ikisini gidermeye
ynelik deiik biyolojik prosesler gelitirilmitir. Havalandrmadan sonra denitrifikasyonun
mahzuru ilave karbon kaynana ihtiya duyulmasdr. Bu prosesin verimi biyolojik olarak
kolay paralanabilen organik maddelerin miktarna baldr ve genellikle iletme giderleri
fazladr.

Nitrifikasyonun tam olarak gerekleebilmesi ve nitrifikasyon bakterilerinin geliebilmesi iin
amur ya kritik deerden byk olmal ve karbonlu organik maddelerin oksidasyonu iin
gerekli amur yana gre 1,5-2 kat daha fazla tutulmaldr. BOI/TKN oran da prosesin
verimini etkilemektedir.

Biyolojik olarak giderilecek fosfor miktarn KOI/TP oran belirler. Kolay paralanabilen
karbon kaynaklar biyolojik fosfor giderme prosesinin veriminde nemli rol oynarlar. Fosfor
depolayan organizmalarn polifosfat depolayabilmeleri, dk molekl arlkl organiklerin,
zellikle uucu ya asitlerinin bulunmasna baldr. Biyolojik olarak giderilebilecek fosfor
miktar, havasz blmede fosfor depolayan organizmalarn znm fermentasyon rnleri
ile olan temasna baldr. Fosfor depolayan bakteriler havasz ve haval olarak deien
koullara kar hassastrlar.

BOI/P oran ve biyolojik olarak paralanabilen organik madde ierii, proses seiminde en
etkili faktrdr. Biyolojik fosfor giderme proseslerinde BOI/P oran <20 ise 1-2 mg/l k
fosfor konsantrasyonu elde etmek olduka zordur. Phostrip prosesi, teorik olarak giri fosfor
konsantrasyonuna daha az hassastr. Zayf atksularn artlmasnda tercih edilir. Biyolojik
olarak paralanabilen organik madde ierii artarsa fosfor giderme verimi de artar. Azot
giderimi gerekli deil ise A/O ya da PhoStrip prosesi ile fosfor giderilebilir. PhoStrip prosesi
ile 1mg/l k fosfor konsantrasyonu elde etmek mmkndr. A/O prosesi ile bu deere
ulamak zordur.

217
Sadece amonyum giderimi ya da toplam azot konsantrasyonunu 6-12mg/lye getirmek yeterli
ise, tek anoksik niteli prosesler uygundur.

Atksularn ierdikleri besi maddelerini sadece fiziksel/kimyasal veya klasik aktif amur ya da
tamamyla biyolojik proseslerle gidermek yeterli olmayabilir. Bu sebeple almada
bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyetine gre, lke artlar ve ekonomi de
gznnde tutularak uygun olannn seilmesi gerekir. Doru bir sistem tasarm, besi
maddesi ve karbon giderimi esaslarnn belirlenmesini ve bu sreleri salayacak organizma
gruplarnn gelimesini iine almaldr (3).

6.10 Kimyasal Yntemlerle Fosfor Giderimi

Kimyasal fosfor gideriminin temeli znm haldeki fosforun kat tanecik formuna
dntrlerek ortamdan uzaklatrlmasdr. Fosforun bir ksm klasik ikinci kademe artma
sisteminde, birinci ve ikinci kademe artma prosesinin her ikisinde de giderilir. Birinci
kademe ktrmede giderim fosforun kat tanecik formunda olmas ile snrlanm olup
ktrcnn verimine baldr. kincil artma prosesinde, fosfor mikroorganizma yapsna
girdiinden dolay, son ktrmede ken mikroorganizmalarn uzaklatrlmas ile giderimi
salanm olur. Bylece, konvansiyonel ikinci kademe artma ile giderilen fosfor miktar
mikroorganizma remesinin bir fonksiyonudur.

k suyunda toplam fosfor konsantrasyonu, C
TP,k.
Aadaki gibi ifade edilebilir;

C
TP,k.
= C
P,k.
+ X
k.
m
px


Burada,

C
P,k.
= znm fosfor konsantrasyonu (genel olarak ortofosfat), mg/l
X
k.
= k askda kat konsantrasyonu, mg/l,
m
px
= askda kat kuru maddedeki fosfor konsantrasyonu, mg P/mg askda kat

Konvansiyonel aktif amur iin, m
px
deeri 20-25 mgP/ g uucu askda katdr. Kimyasal
fosfor giderimi iin m
px
deeri 40 ile 100 mgP/mg askda kat (4-10%) arasnda deiir.

Aada verilen tipik katyonlar fosforun atksudan ktrlmesi iin kullanlr:

Aluminyum
Demir ve
Kalsiyum

Uygun koullarda altnda bu katyon ortofosfat ile znmez formda kelti oluturur. Bu
nedenle znm ortofosfat kimyasal artmla giderilen birincil fosfordur. Dier fosfat
formlar ( polifosfatlar, kolloidler, ve fosfor ieren tanecikler) adsorpsiyon, koaglasyon,
sedimentasyon, filtrasyon veya biyolojik yntemler gibi ikinci kademe artma mekanizmalar
ile ortamdan giderilirler.

Kimyasal fosfat gideriminde oluan keltilerin yaps ok iyi bilinmemektedir. Tablo 6.26da
fosfat giderimi srasnda oluan kimyasal katlar verilmektedir.


218
Tasarm, iletme ve kimyasal fosforun analizinde nemli parametre aadaki gibidir:

Gerekli dozaj
Ulalabilen minimum fosfat konsantrasyonu
pHnn etkisi

Tablo 6.26 Kimyasal giderim srasnda oluan muhtemel keltiler (11).

Katyonlar keltiler
AL(III)


Fe(II)



Fe(III)


Ca(II)
Aluminyum fosfat [AL
r
(H
2
PO
4
)(OH)
3r-1
]
Aluminyum hidroksit [AL(OH)
3
]

Demir (II) fosfat [Fe
3
(PO
4
)
2
]
Demir (II) hidroksit [Fe(OH)
2
]

Demir (III) fosfat [Fe
r
(H
2
PO
4
)(OH)
3r-1
]
Demir (III) hidroksit [Fe(OH)
3
]

Trikalsiyum fosfat [Ca
3
(PO
4
)
2
]
Hidroapatit [Ca
5
(OH)(PO
4
)
2
]
Kalsiyum karbonat [CaCO
3
]

Fosfor gideriminde en yaygn kullanlan metal tuzlar olan demir klorr ve aluminyum
slfatn yan sra polimerler de bu metal tuzlar ile birlikte ok kullanlrlar. Kire, daha fazla
miktarda amur oluturduu iin metal tuzlar kadar yaygn kullanlmaz. Fosfor gideriminde
kimyasal seimini etkileyen faktrler Tablo 6.27de verilmektedir.

Tablo 6.27 Fosfor giderimi iin kimyasal seimini etkileyen faktrler (1).
Giri suyunda fosfor seviyesi
Atksudaki akm
Alkalinite
Kimyasallarn fiyat (ulatrma dahil)
Kimyasallarn gvenilirlii
amur ktrme ilemleri
Son uzaklatrma metotlar
Dier artma proseslerine uygunluk


ktrc olarak alum, demir veya kire kullanldnda amur miktarnn hesab iin
gereken reaksiyonlarn zeti Tablo 6.28de verilmektedir.








219

Tablo 6.28 amur retimini hesaplamada kullanlacak kimyasal reaksiyonlar (1).

Reaksiyon amurdaki kimyasal
Kire

1. 5Ca
+2
+ 3PO
4
-3
+ OH
-
Ca
5
(PO
4
)
3
(OH) Ca
5
(PO
4
)
3
(OH)
2. Mg
+2
+ 2OH
-
Mg(OH)
2
Mg(OH)
2

3. Ca
+2
+ CO
3
-2
CaCO
3
CaCO
3


Alum
1. Al
+3
+ PO
4
-3
AlPO
4
AlPO
4

2. Al
+3
+ 3OH
-
Al(OH)
3
Al(OH)
3


Demir Fe(III)

1. Fe
+3
+ PO
4
-3
FePO
4
FePO
4

2. Fe
+3
+ 3OH
-
Fe(OH)
3
Fe(OH)
3


6.10.1 Metal Tuzlar ve Polimer Kullanlarak Fosfor Giderilmesi

Demir ve aluminyum tuzlar artm prosesinin farkl noktalarnda sisteme ilave edilir. Fakat,
polifosfat ve organik fosfor ortofosfordan daha zor giderildii iin alum ve demir tuzlarnn
ikinci kademe artmda ilavesi daha iyi sonu verir. Kimyasal ilavesine bal olarak iyi bir
ktrmeden dolay azot giderimi de grlr. lave edilen kimyasallar nedeniyle znm
kat maddede art grlebilir.

lk ktrmeye Metal Tuzlar lavesi: Alminyum veya demir tuzlar artlmam atksuya
ilave edildiinde kelti oluturmak iin znm ortofosfat ile reaksiyona girer. Organik
fosfor ve polifosfatlar floklar zerine adsorplanarak daha kark bir mekanizma ile
giderilirler. znmez formdaki fosfor ile birlikte nemli miktarda BOI ve askda kat
sistemden birincil amur olarak giderilir. Uygun kartrma ve floklasyon ayr bir nitede
veya mevcut sistem bu ilemi grecek ekilde deitirilerek salanmaldr. Polimer ilavesi
ktrmeye yardm iin gerekebilir. Dk alkaliniteli sularda, pH 5-7de tutmak iin baz
ilavesi gerekebilir. Alum iin tavsiye edilen dozlar Tablo 6.29da verilmektedir.

Tablo 6.29 eitli fosfor giderim seviyeleri iin tipik alm dozajlar (1).

Mol oran, Al:P Fosfor Giderimi, %
Aralk Tipik
75
85
95
1.25:1 1.5:1
1.6:1 1.9:1
2.1:1 2.6:1
1.4:1
1.7:1
2.3:1

kinci Kademe Artmaya Metal Tuzlar lavesi: Metal tuzlar aktif amur havalandrma
tanknda ham atksuya veya son ktrme tank giriine ilave edilebilir. Damlatmal filtre
sistemlerinde, tuz ham atksuya veya ka ilave edilebilir. Birden fazla noktadan da ilave
yaplabilir. Fosfor giderimi ktrme, adsorpsiyon, iyon deiimi ve floklama
reaksiyonlarnn tmn kapsamakta olup birincil, ikincil veya her iki amurun
220
uzaklatrlmas ile ortamdan giderilir. Teorik olarak AlPO
4
n minimum znrl pH
6,3 de ve FePO
4
nk ise pH 5,3tedir. Ancak pratik uygulamalarda en iyi sonu pHn 5,5-7
aralnda elde edilmektedir.

Yalnz yksek pHlarda iyi sonu verdiinden dolay demir tuzlarnn fosfor artmnda
kullanm snrldr. Dk alkaliniteli sularda, sodyum aluminat ve alm veya kire ilaveli
demir 5,5in stnde pH salamak iin birlikte kullanlabilirler. yi bir ktrme ve dk
BOI iin son ktrcye polimer ilave edilir. Metal iyonu- fosfor molar oran 1-3
arallnda uygulanr.

Son ktrmeye Metal Tuzlar ve Polimer lavesi: Damlatmal filtre ve uzun havalandrmal
aktif amur prosesleri iin baz durumlarda, amur flokle olmayabilir ve son ktrme
tanknda kmeyebilir. Bu ktrme problemi sistemin ar yklenmesi durumunda
grlebilir. Alminyum veya demir tuzlarnn ilavesi metalik hidroksil ve fosfatlarn
kmesine neden olacaktr. Bunlarn polimerlerle birlikte kullanm kolloidal tanecikleri
koagle ederek giderimini kolaylatracaktr. Alum ve demir tuzlarnn dozajnda metal/
fosforun molar oran, ikinci kademe knda fosfor konsantrasyonu 0,5mg/lden bykse 1-
3 aralnda seilir .

6.10.2 Kire Kullanarak Fosfor Giderimi

Fosfor gideriminde kire kullanm

metal tuzu kullanmna kyasla amur miktarnda art olduundan
kirecin besleme, depolama ve tutma safhalarnda bakm ve iletme problemlerinden
dolay

azalmaktadr. Kire kullanldnda, dozaj kontrolnde esas deikenler, gerekli artm derecesi ve
atksuyun alkalinitesidir.

Her nekadar kire kullanm kimyasal maliyeti drse de, yalnzca byk sistemlerde fizibil
olabilecek alternatif yntemdir. Kire geri kazanm sisteminin kullanld durumlarda, sistem
amurdaki kalsiyum karbonat stma ile (980
o
C) kirece dntren termal rejenerasyonu da
ierir.

lk ktrme Tankna Kire lavesi: Dk veya yksek dozlu kire artmnn her ikisi de
fosforun %65-80 oranlarnda ktrlmesinde kullanlr. Kire kullanldnda, kalsiyum ve
hidroksitin her ikisi de ortofosfat ile znmez hidroksiapatit [Ca
5
(PO
4
)
3
OH] oluturmak
zere reaksiyona girer. Yksek dozlu kire sistemlerinde, PHy 11e ykseltmek iin yeterli
kire ilave edilir. ktrmeden sonra, k suyu biyolojik artma ncesi tekrar
karbonatlandrlr. Aktif amur sisteminde, birinci kademe k pH 9,5-10u amamaldr.
Dk-kire dozlarnda Ca(OH)
2
olarak uygun aralk 75-250 mg/l dr. Birincil ktrmede
BOI giderimi pH 9,5da %50-60 elde edilir.

6.11 Yapay Sulak Alanlar

Yapay sulak alanlar seilen bir arazide atksu artm amacyla oluturulan sulak alanlardr.
Balca aadaki amalar iin kullanlrlar:

221
Yerleim birimlerinde septik tanklardan (veya imhoff tanklarndan) gelen atksularn
artlmas
Yksek dearj standartlarn salamak amacyla, havalandrmal lagnlerde veya
konvansiyonel artma tesislerinde artlm atksulara nce derece artma
salanmas.

Bu tip artmann hangi byklkte nfuslara uygulanaca, mevcut arazi durumu, iklim,
zemin artlar eitli yerel faktrlere baldr.

Yapay sulak alanlar, ok byk arazi gerektirir (2-5 m
2
/kii). Almanyada bir tekstil tesisinin
atksularn artan sulak alann bykl 23,5 hadr.

Su Bitkileri eitleri: Yapay sulak alanlarda kullanlacak bitkiler, o blgede kolayca yetien
mahalli bitkilerden seilmelidir. Seilen bitki tr, hzla bymeli, besi maddeleri (N ve P)
ynnden zengin atklara dayanmal ve sulak ortamda yaayabilmelidir. Aadaki belirtilen
bitki eitlerinden biri seilebilir:

Phragmites australis ve phragmites communis
Typha spp. (Cattail)
Schoenoplectus validus (byk hasr otu)
Juncus ingens (dev hasr otu)

Su bitkileri, havadan aldklar oksijeni kklerine tarlar ve bir ksmn sv substrata yayarlar.
Su bitkilerinin olduka derin kkleri vardr. Kk gvdeler, suda olduka byk hacim tutarlar
(ekil 6.9). Bunlar:

Substrat iindeki mikroorganizmalara oksijen salarlar
Zeminin hidrolik geirgenliini dzenlerler.

Bitkiler oksitlenmi mikrozonlar olutururlar. Aksi halde, anoksik ve havasz artlar
oluacaktr. Bitkiler, ayrca organik maddeleri stabilize ederler ve nitrifikasyon-
denitrifikasyon hzn arttrrlar.

Kk ve kk gvdeler, zemini delerken topra gevetirler ve geirgenlii arttrrlar. Kam
yataklar, ayn zamanda byme mevsimlerinde terleme ve buharlamay da arttrrlar (1.5-1.8
m
2
/m
3
/yl veya 10-15 mm/gn). Tropik iklimlerde bu miktar, daha yksektir ve yataktan kan
su da bununla ters orantl olarak azalr.

Tropik iklimlerde bazen, ama bu olmamakla beraber, sfr debi grlebilir. Orta Avrupann
iklim artlarnda, 8 m
2
/kii edeer nfusa gre projelendirilen kam yataklarndan hi su
kmamaktadr.

Yapay sulak alanlarda ok-bileenli organik madde giderimi de olmaktadr. Kuzey
Avrupadaki phragmites bitkilerinde fenol giderimi aratrlm; bunun % 72sinin zemin
organizmalarnn metabolizmas, %16,7sinin bitki dokular ve %9,1inin de uma sonucu
giderildii grlmtr.



222


ekil 6.9 Kk tabakas artm iin kam yata kullanm. Burada tipik phragmites australis
tipi makrofit gsterilmektedir (2).

naat: Tipik bir kam yata veya makrofit hendei ekil 6.9da grlmektedir. Bu,
yaklak 0.6-0.8 m derinliinde s bir yataktr. Yatak, akl (<15 mm), kum veya seilmi
toprakla doldurulur. Zeminin geirgenlii %42 civarnda olmaldr. Bu geirgen kitle bir
zemin, kumlu toprakla biraz kartrlarak veya kompost ile mahalli toprak kartrlarak elde
edilebilir. Bu zeminin hazrlanmas, en nemli maliyet unsuru olabilir. Yatak, planda
dikdrtgen olabilir (uzunluk/genilik =3/1). Yata evresindeki yer alt suyundan korumak
iin, kil veya polietilen kaplama yaplabilir. Bylece, yer alt suyunun kirlenmesi de nlenmi
olur. Tabann geirimsizlii (hidrolik geirgenlik 10
-8
-10
-9
m/s ve daha az olmaldr), doal kil
veya gerekirse bentonit kullanlarak salanabilir.

Havuzun balangcnda bir datm kanal bulunur. Bu ksmnda bir giri borusu vardr ve
kanal, aklla (50mm) doldurulur (ekil 6.10). Havuzun k ksmnda da yine aklla
(50mm) dolu bir toplama hendei vardr. Burada bir de k borusu bulunur. Artlan atksu,
dearj edilmeden nce k borusundan geerek su seviyesi dzenleme odasna gelir. Bu
odadaki perdeler, havuzdaki su seviyesini belirlemek amacyla ayarlanabilir ekilde yaplrlar.
Balangta havuzdaki yk kayb, sadece 50 mm civarnda iken, sonradan kklerin kaplad
hacim sebebiyle 0.6 metreye kadar ykselir. Bu durumda, perde seviyesi drlr.

Yatan her m
2
sine yaklak 3-5 phragmites bitkisi dikilir. Tam bym durumdaki
bitkilerin boylar, 3-4 m olabilir. Metre kare bana 100-150 kam bulunur. Normal olarak
yapay sulak alanlarda alanlarn yataklara basmalarna izin verilmez. Sivrisineklerle
mcadelede kesin bir baar elde edilememektedir nk bitkiler olduka sktr. Eer sudaki
krom miktar 10 mg/lden fazla ve kadmiyum miktar da 500 mg/lnin zerinde ise , kam
bymesi olmaz. Xylene, toluen ve alkylated benzen de toksik etki yapmaktadrlar.



223

ekil 6.10 Tipik bir kam yatann boyuna kesiti (n artma yaplmaktadr) (2).

Batm (Alttan) Akm: zellikle tropik iklimlerde sivrisinek remesini ve kt kokuyu
nlemek amacyla batm akm salanr. Birka yllk iletmeden sonra, l yapraklarn ve
gvdelerin dkntleri zerinde de akm olabilir. Bu, yl ierisinde bazen debinin
ykselmesiyle de meydana gelir. Bu durumda yatan bytlmesi gerekir. Stma tehlikesi
olan yerlerde sivrisinek kontrol yaplmaldr.Batm akml yapay sulak alanlarn baz
tasarm kriterleri Tablo 6.30da verilmitir. Bu konuda iki nemli husus gz nnde
tutulmaldr:

Organik madde giderimi
Hidrolik akm artlar

Tablo 6.30 Alttan akl sulak alanlar iin proses tasarm kriterleri (2)

Parametreler Tipik deerler
Kalma sresi, gn
Max. BOI yklemesi,kg/ha/gn
Hidrolik ykleme, mm/gn
Alan ihtiyac,
m
2
/edeer nfus

Yatakta boy/en oran
Sivrisinek kontrol
Hasat skl, yl
2-7
75*
2-30
*

(scak iklimlerde) 2-5
(Ilman iklimlerde) 5-10

5:1 e kadar
Scak iklimlerde gerekli
3-5

*
Daha yksek ykleme deerlerinde de kayda deer biyokimyasal /kimyasal oksijen ihtiyac (BOI/KOI) ve toplam askdaki
kat madde (TSS) giderimi elde edilir. Fakat, amonyak azotundaki azalma ok fazla deildir. BOI giderimi, hidrolik ykleme
ve boy/en oranna fazla baml deildir.

6. 12. Dier leri Artma Yntemleri

Artlm atksularn alc ortama dearj sz konusu olduunda baz zel durumlar dnda
konvansiyonel artm yntemleri dearj ynetmeliklerini salamada yeterli olmaktadr. Ancak
sulama da dahil olmak zere tekrar kullanm sz konusu olduunda atksuyun daha ileri
artm gereklidir. Uygulamada kullanlan baz ileri artm yntemleri bu blmde verilmitir.

6.12.1 Membran Sistemler

Son yllarda gelitirilen baz artma teknolojileri ile atksuyun tekrar kullanm ekonomik
olarak mmkn olmaktadr. zellikle suyun kt olduu yrelerde ve ok su kullanan
224
endstrilerde nemli altyap yatrmlar yaplmadan nce evsel atksularn ve kt kalitedeki
yzey sularnn tekrar kullanm ekonomik bir alternatif olarak dikkate alnmaldr. Membran
prosesleri atksularn tekrar kullanmn mmkn klarak onlarn alternatif su kayna olarak
deerlendirilmelerini gndeme getirmitir.

Membran, iki farkl faz veya ortam birbirinden ayran ve bir tarafndan dier tarafa
maddelerin seici bir ekilde tanmasn salayan geirgen bir tabakadr. Tm membranla
ayrma teknolojilerinde membrandan geme ynnde ak salamak zere itici bir kuvvet ve
baz maddelerin geiini engelleyen ayrma faktr, temel iki prensiptir. Ktle transferi,
konsantrasyon fark, basn fark ve elektriksel potansiyel fark gibi itici gler yardmyla
gereklemektedir. Membran proseslerinde en yaygn itici kuvvet basntr.

Membran ayrma prosesleri mikrofiltrasyon (MF), ultrafiltrasyon (UF), nanofiltrasyon (NF),
ters ozmos (RO), elektrodiyaliz (ED), ve pervaporasyondur. Bu yntemlerde ayrma,
molekllerin boyutlarna ve molekl ktlelerine gre olur. Bu membranlar geirdikleri
maksimum molekl arlna gre ayrt edilirler (ekil 6.11).


ekil 6.11. Membran prosesleri ve por byklkleri (12)

UF ve MFda itici kuvvet tamamen basntr. Pervaporasyon ve RO proseslerinde ise ksmen
basn ksmen de konsantrasyondur. Membran prosesleri arasndaki temel fark kullanlan
gzenek boyutundaki farkllklardr. Bakteriler 100nm den byk olduklar iin 100nmden
dk membranlarda tutulurlar.

RO sisteminde temiz suyu kirli svdan ayran yar geirgen bir membran vardr. Kirli tarafa
bir basn uygulandnda kirli taraftaki su temiz tarafa diffze olur. Proses sonunda,
istenmeyen kimyasal maddeler younlaarak temiz sudan ayrlr. RO prosesi atksudan
inorganik tuzlar ayrmada ve atksudaki belli organik zclerin gideriminde kullanlr. En
kk gzenek boyutuna sahip olan ve bu yzden ok yksek basnca ihtiya duyan RO
prosesinin en yaygn uygulama alan deniz suyu veya tuzlu sudan ime suyu elde edilmesidir.

UF ve MF proseslerinde membranlarn gzenek boyutlar daha byk olduundan ayrma iin
daha dk basn gerekir. UF prosesinde 0.1-0.01m byklndeki partikller tutulur. UF
prosesi atksudan makro molekl ve kollooidlerin konsantre edilerek ayrlmasnda kullanlr.
Atksu belirli gzenek boyutundaki geirgen zarn bir tarafnda basn altnda bulunur.
Gzenek boyutundan kk tm maddeler membrandan geer, byk boyutlular kirli su
tarafnda kalr. UF prosesi, RO prosesi ncesi n artm kademesi olarak da kullanlr.

Elektrodiyalizde elektrik ykl membranlar kullanlr. Katyon veya anyonlar seici membran
tarafndan reject edilirler. Bu reject edilen anyonlar elektrodiyaliz hcresinden dearj edilirler.
0.1 1 10 100 1000
(nm)
Ters ozmos(RO)
Ultrafiltrasyon (UF)
Mikrofiltrasyon (MF)
225
En yaygn uygulamas peynir alt suyunun tuzsuzlatrlmasdr. Yeni iki katmanl
membranlarla atk seyreltik tuz zeltilerinden asit ve baz retilerek geri kazanma
gereklemektedir.

Membrandan gemeyen maddelerin, tkanmaya neden olmamalar iin periyodik olarak
toplanarak membrann temizlenmesi gerekir.

6.12.1.1. Belli Bal Membran Prosesi Uygulama Alanlar

Son yirmi ylda gelitirilen membran prosesleri sayesinde kt kalite sularn gvenilir,
emniyetli ve ekonomik olarak kullanmnn mmkn olduu kantlanmtr. Membran
proseslerinin belli bal kullanm alanlar aada zetlenmitir:

Yer alt suyunun tuzlu su geiini nlemek zere tekrar yklenmesi, (bu amala
kullanlacak artlm suyun iilebilir su kalitesine getirilmesi gerekmektedir) (13),
Dolayl iilebilir su olarak, (iilebilir su kalitesine getirilmi suyun rezervuarlara
alnmas, burada bir sre bekletilmesi ve tekrar artm iin ebekeye geri verilmesi),
Dorudan iilebilir su olarak,
Sulama suyu olarak, (artlm sudaki mineral seviyesine gre MF sonras RO da
gerekebilir),
Endstrinin tekrar kullanm, (Boiler a besleme, soutma suyu olarak veya uygun
dier proseslerde).

Membran prosesi ile artlarak tekrar kullanm mmkn olan atksu kaynaklar evsel atksular
veya endstriyel alanlarda kanal ve nehirlerdeki kirlenmi yzey sulardr. Kirlenmi yzey
sular durumunda, artlacak suya artlm kanalizasyon suyu karm olmas olasdr.
Endstriyel atksu artma tesisi klar da kaynak olabilir. Ancak gda iki ve salkla ilgili
dier endstrilerde membran prosesi k iilebilir su kalitesine getirilse dahi bu
endstrilerde kullanlmaz.

Membran teknolojileri bir ok atksuyun artmnda kullanlr. rnein: Yar geirgen
malzeme retimi ve baz metal ve oksit retimi gibi proseslerde ok saf su kullanlr ve proses
sonunda znm ve askda kat ierii yksek bir atksu oluur. Bu tr atksularn
artmnda MF veya MF +RO prosesleri ile etkin kat giderimi saland belirtilmektedir
(14). Organik ve inorganik kirlilii yksek dzenli p depo alan sznt sularnn artmnda;
metal retiminden kaynaklanan ve znr ya ieren atk sularn artmnda; metal ileme
ykama sularnda zc-su , ve ya-su karmlarnn artmnda da membran prosesleri
kullanlr. Tekstil endstrisindeki slak prosesler boya, deterjan ve askda kat ynnde ok
yksek kalitede ve miktarda su gerektirir. Atksu artma tesisi knn dearj standartlarn
salamas iin konvansiyonel fiziko-kimyasal ve biyolojik artma tesisleri kullanlr. Artlm
su kn retim prosesine geri dndrebilmek iin ise konvansiyonel artma tesislerine ilave
olarak daha ileri artm gerekmektedir. Aktif amur knn UF ve RO proseslerinden
geirildikten sonra tekstil endstrisinin tm slak proseslerinde kullanlabilecei
belirtilmektedir (15). Evsel atksularn MF ve UF yntemleri ile artm deneysel ve pilot
lekli sistemlerde denenmi, byle sistemlerin ksmen ticari boyutta retimi yaplmtr.
Evsel atksularla membran prosesi sonras tekrar kullanm iin uygun su kalitesine
ulaabildii (KOI<30 mg/l, BOI<10mg/l, TOK<10mg/l, bulanklk=1NTU, AKM=2mg/l)
gsterilmitir (16). Kat endstrisi atksularnn havasz ve/veya haval artm knn iki
kademeli UF-RO sisteminden geirilerek %60 nn proseste tekrar kullanmnn mmkn
olduu belirtilmektedir (17).
226

6.12.1.2. Membran eitleri

Membranlarn performansn, geirimsizlik derecesi, znen madde akmn reject etme
derecesi, geirim derecesi ve zcnn membrandan geme kolayl gibi kriterler belirler.
Selloz asetat membranlar bu kriterlerin kombinasyonunu saladndan yaygn olarak
kullanlrlar. Gnmzde kullanlmakta olan deiik membran tipleri ve bunlarn deiik
biimlerde bir araya getirildii deiik modller vardr. En yaygn membran eitleri; borulu,
hollow fiber, spiral kvrlm ve plaka ve ereve eklindeki membranlardr.

Membran yzeyinde tutunan ve ken maddelerin membran deliklerini tkamasn nlemek
iin trblansl ak artlarnn salanmas gerekmektedir (Reynolds saysnn 2000 in stnde
olmas gerekir). Bu da genellikle k akmnn geri devri ile salanr. Membranlarda
tkanmay nlemek iin askda madde, bakteri ve kebilen iyonlarn n artmla giderilmesi
nerilmektedir.

Kpklenmeyi nlemek ve bakteri/virs ve besin elementi giderimini salamak zere
membran prosesine ilave olarak aktif karbon adsorpsiyonu ve floklasyon prosesleri
uygulanr.

6.12.1.3. Membran Performans

Membran performans ak ve giderme verimi ifadeleri ile belirtilir. Ak birim zamanda
membrann birim alanndan geen akm miktardr (m
3
/m
2
/sn veya l/m
2
/saat). Giderme verimi
ise membrann tuttuu madde miktarnn lsdr. Membranlarn performansn etkileyen
faktrler aada verilmitir:

Basn: Ak, uygulanan basn ile membrandaki ozmotik basn fark ile artar. Uygulanan
basn ne kadar fazla ise ak da o kadar fazladr. Ancak membrana uygulanabilecek basn
limitlidir. Genellikle 68 atm olarak alnr. Uygulamada 27-41 atm olarak alnr (18).

Scaklk: Ak besleme atksuyu scakl ile artar. Standart scaklk 21
o
C olarak verilmektedir,
ancak 29
o
C a kadar scaklklar tolere edilmektedir. 29
o
C n stndeki 38
o
C a kadar olan
scaklklar membrann bozulmasn hzlandrmakta olup uzun sre iletmeye dayanamaz.

Membran dizili younluu: Birim hacme yerletirilebilinecek membran alan olarak
tanmlanr. Bu faktr ne kadar bykse sistemden kan toplam ak da o kadar byk olur.
Tipik membran younluu 160-1640 m
2
/m
3
olarak verilmektedir (18).

Ak: Borululu sistemler iin ak 6x10
-3
-10,2x10
-3
m
3
/m
2
/gn, plakal sistemler iin ise 6,1x10
-
1
-10,2x10
-1
m
3
/m
2
/gn dr. Ak altrma sresi ile ve 1-2 yl iletmeden sonra azalr.

Geri kazanm faktr: Sistemin kapasitesini gsterir, uygulamada ulalan maksimum deer
%80 dir. Daha yksek geri kazanm faktr proses suyunda daha yksek tuz konsantrasyonu
olduunda ulalr. Yksek konsantrasyonlarda membrann yzeyinde kme fazla olur, bu da
iletme veriminin dmesine neden olur.

Tuzun reject etme: Atksudaki tuzun reject etme kullanlan membrann tip, karakter ve
atksudaki tuzun konsantrasyon dalmna baldr. Bu deeri %95 alnr.

227
Membran mr: Atksudaki fenol, bakteri, mantar gibi maddelerin varl, yksek scaklk ve
yksek veya dk pH deerleri membran mrn etkiler. Membranlar en fazla iki yl
kullanlrar.

pH: Selloz asetat membranlar yksek ve dk pH larda hidroliz olurlar. Optimum iletme
pH aral 4,5-5,5 tur.

n artma: Membran sistemlerinin Toplam znm Kat (TK) miktar 10 000 mg/l nin
stndeki besleme akmlarna dorudan uygulanmas uygun deildir. Bunun dnda kalsiyum
karbonat, kalsiyum slfat, demir oksit ve hidroksitleri, mangan ve silikon, baryum ve
stronsyum slfat, inko slfr ve kalsiyum fosfat gibi tabakalama yapan maddelerin n
artma ile kontrol altna alnmalar gerekir. Bu maddeler pH ayarlamas kimyasal artm,
ktrme, inhibisyon ve filtrasyon gibi yntemlerle kontrol altna alnabilirler. Organik
kalntlar ve bakteri filtrasyon, karbonla n artm ve klorlama ile kontrol edilebilir. Ya ve
gres ise membrann yzeyini saracandan ve tkanmaya neden olacandan membran prosesi
ncesi giderilmelidir.

6.12.2. Kimyasal Oksidasyon

Kimyasal oksidasyon ile atksulardaki kirleticiler son rnlere veya daha kolay ayrabilen
veya adsorpsiyon ile uzaklatrlabilen ara rnlere dntrlr. Kimyasal oksidasyon pH ve
katalizatr varlna baldr.

6.12.2.1 Ozonlama

Ozon normal scaklk ve basnta gaz halindedir. Ozonun suda znrl, scakla, ozonun
gaz fazndaki ksmi basncna ve pHa baldr. Ozon kararsz olup kendi kendine bozunma
hz scaklk ve pHa baldr. Bozunma OH
-
iyonu, O
3
n radikal bozunma rnleri, znen
organik maddelerin bozunma rnlerine, alkali, gei metalleri, metal oksitler ve karbon gibi
maddelerin varln ile katalizlenir. Pratik olarak doymu hidrokarbonlarn ve halojenli
alifatik maddeler gibi reaktif olmayan maddelerin tam paralanmas sadece O
3
ile mmkn
olmaz. Ozon ses veya ultraviyole gibi harici bir enerji kayna ile birlikte kullanldnda
refraktr (kararl) maddelerin paralanmas salanr.





Organik maddelerin ozonla oksidasyon mekanizmas yledir:

1. Alkollerin aldehitlere ve sonradan organik asitlere oksidasyonu:
RCOOH OH RCH
O
3
2
(6.20)

2. Oksijen atomunun aromatik halkaya girmesi

3. Karbon ift bann almas

Ozon kuru havadan veya oksijenden yksek voltajda elde edilir. Teorik olarak 1kilowat-saat
elektrik enerjisinden 1058 gram ozon retilebilir, pratikte ise bu deer 150g/kW-h dir.

228
Ozonlama dezenfeksiyon renk ve bakiye refraktr organik madde gideriminde kullanlr.
Ozonlama sonucu refraktr organikler daha kolay paralanan organiklere dneceinden
ozonlama k suyun BOIsi girie kyasla daha yksek olabilir (Tablo 6.31).

Ultraviyole (UV), ozon molekllerini ve organik maddeleri aktive ederek organik madde
giderimini arttrr. Bu yolla pestisitlerin CO
2
ve H
2
Oya paralanmas mmkn olmaktadr.

Tablo 6.31. Biyolojik artm ktrme tank k ozonlama sonular
F/M=0.15

F/M=0.60
Parametre 0 60 0 60
BOI,mg/l 27 22 97 212
KOI,mg/l 600 154 1100 802
pH 7,1 8,3 7,1 7,6
Org-N,mg/l 25.2 18.9 40 33
NH
3
-N,mg/l 3,0 5,8 23 25
Renk(Pt-Co) 3790 30,0 5000 330
155mgO
3
/dak ykleme


6.12.2.2. Hidrojen Peroksitle Oksidasyon

Hidrojen peroksit demir katalizrl ortamda (OH
*
) radikali oluturur. Hidroksil radikali de
ozon gibi organik maddelerle reaksiyona girer:

OH OH Fe O H Fe
* _ 3
2 2
2
+ + +
+ +
(6.21)

+ + +
+ + + H HO Fe O H Fe
2
* 2
2 2
3
(6.22)

O H R RH OH
2
* *
+ + (6.23)

OH ROH O H R
*
2 2
*
+ + (6.24)

3 _ 2 * + +
+ + Fe OH Fe OH (6.25)

Hidrojen peroksitle slfr oksidasyonu:

Asidik veya ntr pHda reaksiyon sresi 15-45dakika:
S O H S H O H + +
2 2 2 2
2 (6.26)

(Fe katalizli pH=6,0-7,5) reaksiyon sresi1-2 saniye)

Bazik pH reaksiyon sresi 15 dak:
O H SO S O H
2
2
4
2
2 2
4 4 + + (6.27)
229

Hidrojen peroksit ile siyanr oksidasyonu:
O H CNO O H CN
2
_
2 2
_
+ + (pH=9.5-10.5) (6.28)

3
2 _
3 2
_ _
NH CO O H OH CNO + + + (6.29)

Toksik atksularn hidrojen peroksitle oksidasyonunda toksisite ile birlikte organik madde
miktar da azalr. Baz tipik sonular Tablo 6.32 de verilmitir.

Tablo 6.32.Konsantre atksularn katalizli hidrojen peroksit oksidasyonu
rnek TOK(mg/l) KOI(mg/l) BOI(mg/l) LC
50
Atksu 1
H
2
O
2
ncesi 92 301 135 16,3
H
2
O
2
sonras 52 184 57 29,7
Giderim,%

43,4 38,9 57,8 -
Atksu 2
H
2
O
2
ncesi 2150 2040 300 2,4
H
2
O
2
sonras 95 850 42 3,0
Giderim,% 95,5 58,3 86 -


Artm verimi hidrojen peroksitin kabul edilebilir bir yan rn oluturma derecesine baldr
(6.30):

L
HPD
O H
f
2 2
= (6.30)

Burada:
F : H
2
O
2
gereksinimi oran,
H
2
O
2
: kullanlan hidrojen peroksit, mg/l,
HPD
L
:2.13x balang KOI, mg/l

Hidrojen peroksit UV ile kombine olarak asetat, organik asit ve patlayclarn oksidasyonuna
uygulanm UV nin oksidasyon hzn arttrd grlmtr.

6.12.3. Adsorpsiyon

Adsorpsiyon, znm maddelerin uygun bir ortamda toplanmasdr. Ortam sv ile gaz, kat,
veya dier bir sv arasnda olabilir. Burada sadece kat-sv arasndaki adsorpsiyondan sz
edilecektir. Gemite adsorpsiyon prosesi atksu artmnda kullanlmyordu. Daha iyi kalitede
artlm su gereksinimi aktif karbon ile adsorpsiyon prosesinin kullanm konusunu gndeme
getirmitir.

Atksularn ou olduka kompleks yapda olup ierdikleri maddelerin adsorplanma
kapasiteleri farkldr. Molekler yap, znrlk gibi zellikler adsorplanma kapasitesini
etkiler (Tablo 6.33).

230

Tablo 6.33. Molekler yap ve dier faktrlerin adsorplanma kapasitesine etkisi
znm maddenin znrl arttka adsorplanabilirlii azalr
Dall zincirler dz zincirlere kyasla daha kolay adsorplanabilir, zincir uzadka
znrlk azalr.
lgili gruplar adsorplanmay etkiler
lgili grup Etkileme tarz
Hidroksil Genellikle adsorplanmay azaltr, Bu azalmann derecesi ana
molekln yapsna baldr
Amino Etki hidroksile kyasla biraz daha fazladr. Birok amino asit hid
adsorplanmaz
Karbonil Etki karbonil grubunun bal olduu ana maddeyegre deiir.
Glioksilik asit asetik asitten daha kolay adsorplanr, fakat daha
yksek ya asitleri durumunda benzer kolaylk grlmez.
ifte ba Karbonilde olduu gibi deiken etkiler
Halojenler Deiken etki
Sulfonik Genellikle adsorplanmay drr
Nitro Adsorplanmay arttrr
Kuvvetli iyonize zeltiler zayf iyonize olanlar kadar kolay adsorplanmazlar
Byk molekller kklere kyasla daha kolay tutunabilirler
Dk polariteli molekller yksek polaritedekilere kyasla daha kolay tutunabilirler

6.12.3.1. Adsorpsiyon Formlasyonu

Pratik uygulamalarda Freundlich izotermi kullanlr:

n
kC
M
X
/ 1
= (6.31)

Burada:
X : adsorplanan maddenin arl
M : adsorbantn arl
C : zeltide kalan konsantrasyon
k, n : scaklk, adsorbant ve adsorplanacak maddeye bal sabitler
Freundlich izotermindeki sabitler 6.31 denklemi tekrar yazlarak ve C ye kar X/M izilerek
bulunur.

C
n
k
M
X
log
1
log log + = (6.32)


6.12.3.2. Karmn Adsorpsiyonu

Bir karmda her bir maddenin adsorplanma kapasitesi tek bir maddenin adsorplanma
kapasitesinden dktr ancak adsorbantn adsorplama kapasitesi tek bir madde olmas
231
durumuna gre daha yksektir. Yarmaya dayal inhibisyon,molekl bykl adsorplanma
eilimleri ve konsantrasyonlarna baldr. Endstriyel uygulamalarda 1 saatin altndaki temas
sreleri kullanlr. Adsorpsiyon hz aktif karbon dozu ile artar.

6.12.3.3. Aktif Karbonun zellikleri

Aktif karbon odun, lignin, bitml kmr, linyit ve petrol kalntlarndan yaplr. Atksu
artmnda ounlukla orta uuculukta bitml kmr veya ligninden retilmi Granl Aktif
Karbon (GAK) kullanlr. Aktif karbon retildii kaynak ve aktifletirilme tarzna bal olarak
zgn zellikleri vardr. Bitml kmrden yaplm granl aktif karbonun gzenek boyutu
kk, yzey alan byk, yn younluu en yksektir. Linyitten retilmi aktif karbonun
ise gzenek boyutu yksek, yzey alan dk yn younluu en dktr.

Adsorpsiyon kapasitesi, atksudaki KOI, renk, fenol gibi kirleticilerin giderim derecesidir.
Adsorpsiyon kapasitesinin belirlenmesinde kullanlan eitli testler vardr. Tat ve koku
maddelerini gidermede fenol says, dk molekl arlkl maddelerin (<2m) gideriminde
iyot says, yksek molekl arlkl maddelerin gideriminde (1-50m) melas says bantlar
kullanlr. Genellikle atksuda dk molekl arlkl organikler arlkl ise yksek iyot
sayl, yksek molekl arlkl organikler arlkl ise yksek melas sayl aktif karbon ile
daha etkin giderim salanabilir.

6.12.3.4. Srekli Akl Karbon Filtreler

Karbon filtreler, filtre yatandan geen su miktar arttka madde giderimi artacandan
kararl olmayan proses olarak dnlebilirler. GAK yatanda sorpsiyonun olduu blge,
Ktle Transfer Blgesi (KTB) olarak adlandrlr. Atksu, ykseklii KTB kadar olan
blgeden getiinde sudaki kirletici konsantrasyonu minimuma inmi olur. KTB blgesinin
aasnda daha fazla adsorpsiyon olmaz. Filtrenin st tarafndaki granl karbon organik
madde ile doyduunda KTB blgesi krlma olana kadar aaya doru kayar (ekil 6.12).
GAK yatanda KTBnin olumas iin minimum bir temas sresi gereklidir. Bo yatak temas
sresi ok ksa ise (hidrolik ykleme ok bykse) KTB nin uzunluu GAK yata
yksekliinden fazla olacandan adsorplanabilecek kirletici aktif karbon tarafndan tamamen
giderilemeyecektir.

6.12.3.5 Karbon Rejenerasyonu

Ekonomik sebeplerle kullanlm (doymu) karbon rejenere edilmektedir. Rejenerasyonda
karbonun gzeneklerindeki adsorplanm olan maddelerin uzaklatrlmas gerekmektedir.
Rejenerasyon termal, buharla, zc ekstraksiyonu, asit veya bazla muamele ve kimyasal
oksitleme yntemleri ile gerekletirilir. Termal rejenerasyon dndakiler yerinde
yaplabileceinden tercih edilirler. ok bileenli atksularn adsorpsiyonunun yapld aktif
karbonun rejenerasyonunda bu yntemlerle yksek verim salanamaz. Rejenerasyon srasnda
arlka %5-10 orannda karbon kayb olur. Rejenere edilen karbonda gzenek boyutundaki
deiiklik, gzeneklerde birikim gibi nedenlerle bir sonraki kullanmda bir nceki kullanma
kyasla kapasite dkl olmaktadr.

232


ekil 6.12. Ktle transfer zonunu gsteren aktif karbon krlma erisi

6.12.4. yon Deitirme

yon deitirme atksudaki istenmeyen anyon ve katyonlarn giderilmesinde kullanlr.
Katyonlar hidrojen veya sodyum ile anyonlar ise hidroksil iyonlar ile yer deitirir. yon
deitirici reineler, organik ve inorganik yapdaki maddelere bal fonksiyonel gruplardan
olumaktadr. Atksu artmnda kullanlan iyon deitirici reineler przl boyutlu
yaplarn iine organik maddelerin polimerizasyonu ile yaplan sentetik reinelerdir.
Reinelerin iyon deitirme kapasitesi reinenin birim ktlesindeki fonksiyonel gruplarn
says ile belirlenir.

yon deitirme reineleri pozitif iyonlar deitiriyorsa katyonik, negatif iyonlar
deitiriyorsa anyonik olarak adlandrlrlar. Katyon deitirici reineler slfonik gibi asidik
fonksiyonel grup, anyon deitirici reineler ise amin gibi bazik fonksiyonel grup ierirler.
yon deitirici reineler fonksiyonel grubun yapsna gre snflandrlrlar. rnein: kuvveti
asit, zayf asit, kuvvetli baz, zayf baz gibi. Asitlik veya bazln kuvveti fonksiyonel grubun
iyonizasyon derecesine baldr. Yani slfonik asit fonksiyonel gruplu bir reine kuvvetli
asidik katyon deitirici reine olarak davranacaktr.

En yaygn kullanlan kuvvetli asit iyon deitirici reine stiren ve divinilbenzenin
kopolimerizasyonu ve oluan kopolimerin slfonlanmas ile retilir. Karlkl balanma
balangtaki monomer karmndaki divinilbenzen oran ile kontrol edilir.

Dier iyon deitirici reineler iin en yaygn fonksiyonel gruplar zayf asit olarak karboksil
(-COOH), kuvvetli baz olarak drt deerlikli amonyum (-R
3
N
+
OH
-
), zayf baz olarak da
amindir (-NH
2
veya RNH).

Reaksiyonlar kimyasal dengeye bal olup bir iyonun dieri ile yer deitirmesinden ibarettir.
Sodyum evrimli bir katyon deiimi reaksiyonu aada verilmitir:

233
+ +
+ + Na R Ca Ca R Na 2 . .
2
2
(6.33)

Burada R reineyi temsil etmektedir. Sodyumun tm kalsiyum ile yer deitirdiinde reine
yata iinden konsantre sodyum iyonu zeltisi geirilerek rejenere edilir. Bylece reaksiyon
tersine dner ve kalsiyumla sodyum yer deitirir. Rejenerasyon iin %5-10 luk tuz zeltisi
kullanlr:

2
2
. . 2
+ +
+ + Ca R Na R Ca Na (6.34)

Hidrojen evrimli katyon deiiminde de benzer reaksiyonlar olur:

+ +
+ + H R Ca R H Ca 2 . .
2
2
(6.35)

%2 ve %10 luk H
2
SO
4
ile

2
2
. 2 .
+ +
+ + Ca R H H R Ca (6.36)

Anyon deiiminde de anyonlar hidroksil iyonlar ile yer deitirir:

_
4 2
2 _
4
2 . ) ..( OH SO R OH R SO + + (6.37)

%5-10 luk sodyum hidroksit rejenerasyon iin yeterlidir:

2 _
4 2
_
4
) .( 2 . SO OH R OH SO R + + (6.38)

yon deiiminde performans ve maliyet reinenin iyon deitirme kapasitesi ve rejenerantn
miktarna baldr. Yatak kapasitesi 1 litre yatak hacmi iin edeer olarak verilir. Baz
durumlarda (kg CaCO
3
/yatak hacmi) veya (iyon ktlesi/yatak hacmi) olarak da verilir. Benzer
ekilde atksudaki giderilecek iyonun miktar (edeer/litre artlacak su) olarak verilir.

Sabit yatakl iyon deitiricilerde yatan iletme kapasitesi ile kullanlan rejenerant miktar
ilikilidir.

Kompleks organik atksu durumunda gerekli tasarm parametrelerini saptamak zere
laboratuar lekli sistemlerde alma yaplmas nerilmektedir. Deneysel almalar sonunda
reine kullanm ve rejenerant verimlilii arasndaki iliki tespit edilerek sistemin optimum
iletme dzeyi seilir.

Endstriyel atksu artmnda iyon deitiricilerin kullanld en nemli alan kaplama
endstrileridir. Kaplama endstrisinde atk kaplama banyolarndaki kullanlm kromik asitin
geri kazanm iin, kromik asit banyo suyundaki dier iyonlar (Fe, Cr
+3
, Al gibi) gidermek
zere katyon deitirme reinesinden geirilir ve k suyu kaplama banyosunda tekrar
kullanlr.

6.12.5. Elektro-koaglasyon

Kolloidal karmlar destabilize etmek ve znm metal ve dier inorganik kirleticileri sulu
fazdan kat faza geirmek ve oluan kat faz filtreleme ile ayrmak iin kimyasal koaglasyon
234
yntemleri kullanlmaktadr. Kimyasal artmda alum, kire, demir tuzlar ve/veya polimerler
kullanlr. Bu prosesler sonucu yksek miktarda bal su ieren dolays ile filtrelenmesi ve
susuzlatrlmas zor yksek hacimde amur oluur. Kimyasal koaglasyonda artlm su
k toplam znm kat konsantrasyonu yksek olduundan endstriyel uygulamalarda
tekrar kullanm mmkn deildir.

Elektro-koaglasyon (EK), kimyasal madde kullanlmadan atksulardaki znm ve
askdaki katlar gidermede kullanlan bir artma yntemidir. EK prosesi, atksudan kontrollu
olarak elektrik enerjisi geirilerek partikllerin destabilize edilmesi, bylece stabil kelti
oluturarak atksudan ayrlmas prensibine dayanr. EK sistemlerinin dier kimyasal artma
sistemlerine kyasla kimyasal madde kullanlmamas ve az amur oluumu gibi stnlkleri
vardr. Elektrokoaglasyon nitesi ematik grnm ekil 6. 13 de verilmitir (19).

Atksuyun iinden elektrik akm geirildiinde metaller, hidrokarbonlar ve organik maddeler
de dahil olmak zere askdaki ve znm katlar destabilize olurlar. Destabilize olan
iyonlardan , farkl elektrik ykl paracklar birleerek (koagle olarak) kelti olutururlar.
Oluan kelti eitli ktrme yntemleri ile sv fazdan ayrlr. Prosesin uygulanmakta
olduu atksular ve potensiyel uygulama alanlar aada verilmitir:

Ar metal giderimi
Askda kat ve kolloid madde giderimi
Ya-su emlsiyonunun krlmas
Ya ve gres giderimi
Kompleks organiklerin giderimi
Bakteri ve virs giderimi
BOI, posfat ve azot giderimi
















ekil 6.13 Tipik bir elektrokoaglasyon hcresi (20)








+
+
+
+
+
+
-
-
-
-
-
-
+
-
O
2
PO
4
-2
Ca
+2
K
+
SO
4
-2
Cr
+6
H
+
Cr
+3
Cl
-
OH
-
Zn++
Fe
+
+
Cd
++
235
Bu yntemin uygulanabilecei baz alanlar ise:
Yer alt suyu temizlenmesi
Proses ykama ve durulama sular
me suyu artm
Evsel atksu artm
Soutma kuleleri
Membran filtrasyonu ncesi n artm
Mezbaha, et ileme
Otomobil retimi ve makine
Gda
amarhaneler
Kat ve kat ileme
Tekstil
Petrol ve gaz rafinerileri, petrokimyasal
emlsiyonlar


Elektrokoaglasyon prosesinin kimyasal koaglasyona kyasla birok stnl vardr. Bu
stnlkler ksaca (21),(22):

Ekonomik tasarruf: ilk yatrm 12 aydan ksa bir srede geri dnyor
ktrme sonras elde edilen artlm su kalitesi yksek: prosese geri
dndrlebilir ya da tekrar kullanlabilir
Dearj standartlar rahatlkla salanr (EPA), artm sonras dearj maliyeti der
Daha dk hacimde ve daha kolay suyunu verebilen amur elde edilir. (kimyasal
koaglasyonda yksek hacimli ve suyunu kolay vermeyen amur oluur)
filtrelenme hz %76 daha fazla olan %83 daha az amur oluur
Oluan amur EPAnn toksik karakterli amurlarla ilgili standartlarn salar
(kimyasal koaglasyonda oluan stabil olmayan metal hidroksitleri zararl atk
olarak snflandrlrlar)
letme giderleri birok standart artma ynteminden daha ekonomiktir.
Bakm ve iletmesi kolay, fazla yer kaplamaz


UYGULAMA

Problem 6.1:

Evsel atksuyunun artlaca askda byyen, karbon oksidasyonun ve nitrifikasyonun
birlikte gerekleebilecei, tek amurlu ve tam karml sistemlerden olan aktif amur
sisteminin nitrifikasyonu salayacak ekilde tasarm yaplacaktr (1). Gerekli bilgiler aada
verilmektedir:

Atksu debisi = 3400 m
3
/gn
n ktrmeden sonraki BOI = 200 mg/l
n ktrmeden sonraki TKN = 40 mg/l
Minimum scaklk = 15
o
C
Reaktrdeki znm oksijen konsantrasyonu = 2.5 mg/l
Atksu tampon kapasitesi, atksuyun pHn 7.2 veya zerinde tutacak ekildedir.
236
Tablo 6.14te verilen kinetik katsaylar kullanlacak olup,
m
0.5 gn
-1
alnacaktr.

zm:

Emniyet faktr 2.5 alnmtr.
Nitrifiyerlerin iletme artlar altnda maksimum byme hz belirlenir.

a) Tablo 6.9da verilen eitliklerden aadaki eitlik elde edilmitir;





Bu eitlikte;

= scaklk, O ve pHn belirlenen artlarnda byme hz

m
= maksimum zgl byme hz
T = scaklk
O = znm oksijen
K
02
= znm oksijen yar doygunluk sabiti = 1.3 mg/l
pH = iletme pH, yukardaki eitlikte pH =7.2 olduunda dzeltme faktr 1 alnr.

b) Bilinen deerler yerine konularak
m

hesaplanr;

m
= 0.5 gn
-1

T = 15
o
C
O = 2.5 mg/l
K
O2
= 1.3 mg/l
pH = 7.2

= (0.5 gn
-1
) (2.5 / (1.3 + 2.5) )
= 0.33 gn
1



c) Maksimum substrat kullanm hz (k) hesaplanr;
k

=
m

/Y

= 0.33 gn
-1

Y = 0.2
k

= 0.33/0.2 = 1.65 gn
-1

d) amur yann belirlenmesi:

Minimum
c
M
,

1/
c
M
Yk

- k
d

Y = 0.2
O dzeltme
faktr
pH dzeltme
faktr
Scaklk
dzeltme
237
k

= 1.65 gn
-1

k
d
= 0.05 gn
-1


1/
c
M
= 0.2 (1.65) 0.05
= 0.28 gn
1

c
M
= 1/0.28 = 3.57 gn

EF (emniyet faktr) = 2.5 olduunda
c
tasarm deeri,

c
= EF (
c
M
) = 2.5 (3.57) = 8.93 gn

e) Amonyum oksidasyonu iin substrat giderim faktr, Unun tasarm deeri,


f) k suyundaki amonyum konsantrasyonunun belirlenmesi

k = 1.65 gn
-1

T = 15
o
C
N = k NH
4
+
-N konsantrasyonu, mg/l
K
N
= 10
0.051T-1.158
= 0.4 mg/l
= 0.81 gn
-1


N= 0.39 mg/l


g) Aktif amur prosesi iin BO
5
giderim hznn belirlenmesi,

Y = 0.5 mgUKM/mgBO
5

k
d
= 0.06 gn
1

c
= 8.93 gn
238


U = 0.34 mg BOI
5
/mgUKM.gn

h) BOI oksidasyonu ve Nitrifikasyon iin gerekli hidrolik kalma zamannn belirlenmesi,


BOI oksidasyonu:

S
o
= 200 mg/l
S = 20 mg/l
U = 0.34 gn
-1

X = 2000 mg/l


Amonyum Oksidasyonu,

N
o
= 40 mg/l
N = 0.39 mg/l
U = 0.81 gn
-1

X = 2000 mgSS/l x 0.8= 160 mgUKM/l


Sonu olarak, nitrifikasyon prosesi iin gerekli hidrolik kal sresi tasarm almalarnda
esas alnr.

i) Gerekli havuz hacminin hesaplanmas:

V = Q* = 3400 m
3
/gn x 0.31 gn = 1054 m
3


j) Toplam oksijen ihtiyacnn hesaplanmas:

Toplam oksijen ihtiyac aadaki eitlik ile belirlenir:
239

Q = atksu debisi
So = giri BOI
5
, mg/l
S = k BOI
5
mg/l
8.34 = dnm faktr
f = 0.68 (BOD
5
/BOD
L
)
P
x
= biyoktle retimi
1.42 = dnm faktr (BOD
U
/UKM)
No = giri TKN, mg/l
N = k TKN, mg/l
4.57 = dnm faktr (O
2
/NH
4
+
-N)

Alternatif olarak, aadaki eitlikde oksijen ihtiyacn yaklak olarak belirlemede
kullanlabilmektedir:

O
2
= Q (kS
o
+ 4.57 TKN)

k = Nitrifikasyon sistemine dk BOI yklemelerinde dnm faktr, 1.1 ile 1.25
aralndadr.
k =1.15, emniyet faktr 2.5 alnarak hesap yaplmtr.

O
2
(kg/gn) = 3400 [(1.15 (200) + 4.57(40)] x2.5x 10
-3

= 3509 kg/gn

Problem 6.2:

Birleik tek amurlu nitrifikasyon/denitrifikasyon reaktrnde haval ve anoksik bekletme
srelerinin hesaplanmas.

Giri BO = 200 mg/l
Giri amonyum-azotu = 25 mg/l
k amonyum-azotu = 1.5 mg/l
k nitrat-azotu = 5 mg/l
Scaklk = 15
o
C
Y
h
= 0.55 mgVSS/mgBOI
k
d(15
o
C)
= 0.04 gn
-1

U
DN(15
o
C)
= 0.042 mgNO
3

N/mgUKM.gn
znm oksijen konsantrasyonu = 2 mg/l
X
a
= 2500 mg/l UKM

c
= 8.9 gn denitrifikasyon iin
V
haval
= 0.71
f

VSS
= 0.8

zm:

Geri devir orannn hesab:
R = (25 1,5 )/ 5 1
240
R = 3,7

Toplam amur ya hesab:

c
= 8,9/0,71

c
= 12,5 gn

f
VSS
nin hesab:

f
VSS
= 0,73

sistemde haval (aerobik) blmdeki toplam hidrolik kal sresi hesab:

= 0,4 gn = 2,9 saat

anoksik bekletme sresi hesab:

DN
= ( 1 0,71) (0,4)
= 0,12 gn = 2,9 saat

Denitrifikasyon iin gerekli anoksik bekletme sresi hesab:

DN
= (25 1,5 - 5 )/ (0,042) (2500)

DN
= 0,18 gn = 4,3 saat

DN

DN
olduundan yeni bir haval oran ile hesaplar tekrarlanr.
V
haval
=0.6 olsun.

= 8.9/0.6 =14.8 gn

72 . 0
8 . 14 04 . 0 ) 8 . 0 1 ( 1
8 . 0

+
=
x x
fVSS

a
= 46 . 0
) 8 . 14 72 . 0 04 . 0 1 ( 2500
8 . 14 200 55 . 0

+ x x
x x

DN
=(1-0.6)0.46 = 0.184 gn>
DN

= 0.18 gn olduundan

DN
= 0.184 gn yeterlidir.







241
KAYNAKLAR

(1)Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse,
McGraw-Hill internationalEditions.

(2) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw Hill
Publishing company limited.

(3) Recep leri, 2000, evre Biyoteknolojisi, Deiim yaynlar.

(4) Altnba, U., 2001. Nutrient removal from low strength domestic wastewater in sequencing
batch biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol.44, No.1, pp 181-186.

(5) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1994. Continuous biological phosphorus uptake in
submerged biofilters with nitrogen removal Water Science and Technology, Vol. 29, No.10-
11, pp.135-143.

(6)Shimizu, T., Tambo, N., Kudo, K., Ozawa, G., Hamaguchi, T., 1994. An anaerobic
fluidized pellet bed bioreactor process for simultaneous removal of organic, nitrogenous and
phosphorus substances Water Research, Vol.28, No.9, pp.1943-1952.

(7) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Continous biological phosphorus removal in a
biofilm reactor, Water Science and Technology, Vol. 26, No.9-11, pp.2027-2030.

(8)Hultman, B., Jnsson, K., Plaza, E., 1994. Combined nitrogen and phosphorus removal in
a fullscale continuous up-flow sand filter Water Science and Technology, Vol. 29, No.10-11,
pp.127-134.

(9) Gonalves, R.F. and Rogalla, F, 1992. Biological phosphorus removal in fixed films
reactors Water Science and Technology, Vol. 25, No.12, pp.165-174.

(10) Mogen Henze, Poul Harremoes, Jes la Cour Jansen, Erik Arvin, 1997. Wastewater
Treatment: Biological and Chemical Prosesses Second edition, Springer-Verlag Berlin
Heidelberg.

(11) Water Environmental Federation, 1998. Biological and Chemical Systems for Nutrient
Removal, A special publication.

(12) Bilstad T. 1997. Membrane Operations. Wat. Sci. Tech. Vol. 36, No.2-3, 17-24.

(13) Ernst, M., and Jekel, M. 1999. Advenced Treatment Combination for Groundwater
Recharge of Municipal Wastewater by Nanofiltration and Ozonation. Wat.Sci.Tech. 40, No.4-
5, 277-284.

(14) http://www.kinetico.com/industrl/microfil.htm

(15) Ciardelli, G., Corsi, L., Marcucci, M., 2000. Membrane Separation for Wastewater Reuse
in the Textile Industry, Resources, Conservation and Recycling 31, 189-197.

242
(16) Ahn, K.H., Song, K.G. 1999. Treatment of Domestic Wastewater Using Microfiltration
for Reuse of Wastewater. Desalination, 126, 7-14.

(17) Yaln, F., Koyuncu, I., ztrk, ., and Topack, D. 1999. Pilot Scale UF and RO Studies
on Water Reuse in Corrugated Board Industry. Wat. Sci. Tech. Vol.40, No.4-5, 303-310.

(18) W.Wesley Eckenfelder, Jr., 1989. Industrial Water Pollution Control. McGraw-Hill
International Editions.

(19) http://www.powellwater.com

(20) http://www.kaselco.com

(21) http://www.apexprocess.com.au/coagulation2.htm

(22) N.P. Barkley, C Farrell, and T. Williams, 1993. Electro-Pure Alternating Current
Electrocoagulation, EPA/540/S-93/504.








243
7. HAVASIZ ARITMA SSTEMLER

Havasz rtme, amur stabilizasyonunda kullanlan en eski prosestir. Gnmzde atksu
artmndan kan konsantre amurlarn stabilizasyonun yansra baz endstriyel atksularn
artmnda da kullanlmaktadr. Havasz artma prosesleri, yksek miktarda organik kirlilik
ieren atksularn artmnda olduka geni kullanm alan bulmutur. Kuvvetli atklarn
artmnda haval artma proseslerine kyasla ok daha ekonomik olduu belirlenen havasz
artm prosesleri son yllarda evsel atksu artmnda da kullanlmaktadr.

Havasz artma prosesleri organik maddelerin oksijensiz ortamda biyokimyasal olarak
ayrtrlmas esasna dayanmaktadr. Artma esnasnda oluan biyogaz yaklak olarak
%65-85 metan ve %15-35 karbondioksit karmndan olumaktadr. Havasz artma
teknolojilerinin geliimi 19. yzyln balarna dayanmaktadr ve II. Dnya Sava sonras
enerji kaynaklarnda yaanan kriz nedeni ile hzl bir gelime yaanmtr (Alvarez, 2003).

Havasz amur rtcler standart-hzl ve yksek-hzl olmak zere iki ana grupta
toplanabilir. Standart-hzl olanlarda reaktrde karma ve stma yoktur. Hidrolik bekletme
sresi 30-60 gn olup hidrolik bekletme sresi amur yana eit veya ok yakndr.
Yksek-hzl havasz reaktrlerde ise karm ve stma yaplr. Hidrolik bekletme sreleri
20 gnn altnda tutulur. Kuvvetli organik atklarn anaerobik olarak artld yksek hzl
reaktrlerde ise 1 gnden az hidrolik kal srelerinde bile yksek verimlerle karbonlu
organik madde giderimi salanabilmektedir.

7.1. Havasz Artmaya Genel Bak

Havasz artma sistemleri biyolojik ve fizikokimyasal artmalarda oluan artma
amurlarnn stabilizasyonunda uyguland gibi endstriyel ve evsel nitelikli, askda kat
madde ieren veya iermeyen sv atklarn artmnda da kullanlmaktadr.

Atksu ierisindeki organik maddelerin havasz ortamda ayrmas en basit haliyle iki temel
aamada gereklemektedir. lk aamada (hidroliz ve asit fermentasyonu), organik
maddelerin asit bakterileri tarafndan organik asitlere, alkollere ve CO
2
ye dnm
gereklemektedir. kinci aama (metan oluumu) ise asit bakterilerinin paralama
reaksiyonlar sonucunda oluan rnlerin, metanojenler tarafndan metan, CO
2
ve suya
dntrlmesini iermektedir.

Bu prosesler sonucu oluan metan gaznn kalorifik deeri yksektir ve enerji kayna
olarak kullanlabilmektedir. Havasz artma esnasnda yalar, proteinler, karbonhidratlar,
amino asitler ve organik asitler gibi kompleks veya monomer yapda olan eitli organik
maddeler paralanabilmektedir. Bu farkl reaksiyonlar sonucunda oluacak metan
miktarlar da farkllk gstermektedir. rnein; yalarn ayrmas sonucunda yksek
metan yzdesine sahip biyogaz elde edilebilirken, protein ve karbonhidratlarn
paralanmasnda daha az miktarda biyogaz ve metan yzdesi elde edilmektedir (UNIDO,
1992).

7.1.1 Havasz Artma Sistemlerinin stnlkleri

Havasz prosesler, ilk uygulamalarda n artma nitelerinden veya biyolojik artma
proseslerinden oluan, yksek miktarda su (%95) ve organik madde ihtiva eden amurlarn
artlmasnda kullanlmtr. Bu proseslerde amurun rtlmesiyle stabilizasyon
244
salanarak amur hacminde azalma ve patojen mikroorganizmalarn giderilmesi
salanabilmektedir.

Yksek organik madde (BO
5
>1000-1500 mg/lt) ve dk kat madde ieren konsantre
atksularn artlmasnda aerobik proseslerin uygulanmasnn pahal oluu havasz
proseslerin gelimesine neden olmutur (UNIDO, 1992). Havasz artma teknolojisinin
faydalar ana balklarla Tablo 7.1de verilmektedir.

Tablo 7.1 Havasz Biyoteknolojinin Olumlu zellikleri (4)
Proses stabilitesinin salanabilinmesi
Biyoktle atnn bertaraf maliyetinin dkl
Besi maddesi salama maliyetinin dkl
na alan gereksiniminin azl
Enerjinin korunmas ile ekolojik ve ekonomik fayda salamas
letme kontrol gereksiniminin minimize edilmi olmas
Oluan gazn hava kirlenmesi asndan kontrol edilebilir olmas
Kpk probleminin olmamas
Havasz artlarda biyolojik olarak paralanamayan maddelerin
paralanabilmesi
Atksudaki mevsimsel deiiklerde artmann stabilitesinin salanabilmesi

Havasz ile haval biyoteknolojiler karlatrldnda havasz artmann birok stn yn
olduu grlmektedir. lk olarak, havasz proseslerde biyolojik byme hz aerobik
sistemlere gre daha azdr. Havasz proseslerde organik maddenin sadece %5-15i
biyoktleye dnmektedir. Bu durum, artma sonrasnda biyolojik amur bertarafnn
aerobik sistemlere gre daha kolay ve dk maliyetli olacan gstermektedir.

Biyolojik proseslerde biyoktle sentezi iin ortamda fosfor ve azot gibi temel besi
maddeleri mutlaka bulunmaldr. Endstriyel atksular her zaman bu maddeleri yeterli
oranda ihtiva etmediklerinden biyolojik artma ncesi besi maddesi ilavesi gerekmektedir.
Ancak havasz sistemlerde biyolojik byme hznn dk olmasna bal olarak ilave besi
maddesi ihtiyac da daha az olmaktadr.

Havasz artma esnasnda metan gaznn olumas sistemin dier bir stnldr. Metan
elektrik veya s enerjisi retimi iin kullanlabilir enerji kaynadr ve enerji deeri
standart artlarda (0
o
C, 760 mmHg basnc) 35,8 kj/ltdir. Haval sistemlerin iletilmesi
esnasndaki yksek enerji ihtiyacna karn, havasz sistemlerde hem enerji sarfiyat daha
az olmakta, hem de sistem kullanlabilir enerji kayna retmektedir.

Havasz sistemler ok yksek organik yklemelerde altrlabilmektedir. Buna karn,
haval sistemlerde oksijen transferi snrl olduundan yksek organik ykler
uygulanamamaktadr. Bu durumda, KO deeri 5000 mg/ltden byk olan atksularn
artlmasnda havasz sistemlerin kullanlmas daha verimli artma salamaktadr (Rittmann
ve McCarty, 2001).





245
7.1.2 Havasz Artma Sistemlerinin Kstlar

Havasz artma biyoteknolojisinin genel olarak olumsuz zellikleri Tablo 7.2de
verilmektedir. Havasz artmann kstlarnn banda mikroorganizmalarn byme
hzlarnn dk olmas gelmektedir. Havasz artma iin nemli olan metanojenlerin
oalma hzlar, haval artmadaki mikroorganizmalara gre yar yarya daha azdr. Buna
bal olarak, havasz proseslerde hem balangta sistemin dengeye gelme sresi uzun
olmakta, hem de olumsuz evre artlarndan dolay sistemde biyoktle kayb yaanmas
durumunda sistemin tekrar eski haline gelmesi uzun srmektedir.

Tablo 7.2 Anaerobik Biyoteknolojisinin Olumsuz zellikleri (4).
Biyoktle geliimi iin uzun balang evresinin gereksinimi
Seyreltik atksularda yeterli alkalinitenin retilememesi
Baz durumlarda k suyunda istenilen standart deerlerin salanamamas
Seyreltik atksularn artlmas durumunda oluan biyogaz miktarnn az
olmas ve elde edilen enerjinin sistemi stmaya yetmemesi
Ar slfatl atksularda koku probleminin olmas
Nitrifikasyonun mmkn olmamas
Metanojenlerin toksit maddelere ve evre artlarna ar duyarl olmas
Dk scaklklarda kinetik hzlarn daha da dk olmas
Biyoktlenin maksimun aktivitesi iin gerekli olan azot konsantrasyonunun
daha fazla olmas

Havasz sistemlerin dier bir olumsuz taraf atksuda slfat bileiklerinin olmas
durumunda ortaya kmaktadr. Slfatlarn indirgenmesi veya proteinlerin paralanmas
sonucu ortaya kan H
2
S hem toksik, hem de korozif niteliktedir. Ayrca, gazdaki H
2
S
istenmeyen kt kokulara neden olmaktadr. Biyogazn yaklmas durumunda H
2
Snin
SO
2
ye oksitlenmesi ile koku problemi azalmaktadr. Ancak, bu durumda da hava kirletici
parametre olan SO
2
meydana gelmektedir. Bu nedenle, Havasz artmada H
2
S oluumu
herzaman kontrol altnda tutulmaldr.

Anaerobik ayrma esnasnda ara rn olarak organik asitlerin olumas ortamn pH
deerini srekli drmektedir. Metan reten bakterilerin yaayabilecei pH aral 6,5 ile
8,0 olduundan sistemde srekli pH kontrol yaplmal ve tampon maddesi ilave
edilmelidir. Havasz artmada bu ihtiyacn salanmas haval sistemlere gre hem daha
hassas, hem de daha maliyetli olmaktadr.

Bunlara ek olarak, KO deeri 1000 mg/ltden az olan seyreltik atksularn havasz
proseslerde artlmas durumunda haval sistemlere gre daha dk artma verimi elde
edilmektedir. Ancak, gelimekte olan lkelerde evsel atksularn artlmasnda havasz
sistemler, istenilen k standart deerleri elde edilememesine ramen yukarda belirtilen
faydalar dolaysyla kullanlmaktadr (Rittmann ve McCarty, 2001).







246
7.2. Havasz Artmann Esaslar

7.2.1 Mikrobiyolojik Prosesler

Havasz artma proseslerinde kompleks organik bileiklerin metan gazna
dntrlmesinde eitli tr ve zellikte mikroorganizma gruplar yer almaktadr. Bu
kompleks organiklerin havasz ayrtrlmas hidroliz, asit retimi ve metan retimi olmak
zere aamada gereklemektedir. Bu aamalar ekil 7.1de gsterilmektedir.

Teorik Aamal a r

hidroliz

me tan

retimi

yalar

ya
asittleri

nkleik asitler

protein polisakkaritler
monosakkaritler amino asitler pirimidinler

basit
aromatikler
Dier Fermantasyon rnleri ;
( p ropiyonat, btirat, sksnat,
laktat, etanol gibi)
Metanojik Substratlar ;
(H2, CO2, format, metanol, metilaminler, asetat )
metan + karbondioksit
a sit retimi



ekil 7.1 Anaerobik Proseslerdeki Karbon Dnmnn ematik Gsterilmesi (6).

Birinci aama olan hidroliz kademesinde, kat veya znm halde olan ya, polisakkarit,
protein ve nkleik asit gibi kompleks organik maddeler daha basit yapya dntrlr.
Hidroliz hzn etkileyen en nemli faktrler pH, scaklk ve amur yadr. Ya, selloz ve
lignin gibi hidroliz hz yava olan maddeler ieren atksularn havasz artmnda hidroliz
kademesi hz snrlaycdr.

Asit retimi olan ikinci kademede ise asetojenik bakteriler birinci kademe hidroliz
rnlerini asetik, btirik, izobtirik, valerik ve izovalerik asit gibi ikiden daha fazla
karbonlu ya asitlerine dntrrler. Kararl artlarda ya asitleri konsantrasyonu olduka
dk seviyelerdedir (100-300 mgHAc/l) (ztrk, 1999). Kararl olmayan artlarda rnein
havasz reaktrn devreye alnmas aamasnda uucu asit konsantrasyonu 1000-1500 mg
HAc/lye ulaabilir.

nc aama olan metan retimi kademesinde de dier iki kademede oluan rnler
metan reten bakterilerce metan gazna dntrlr. Metan retimi yava bir sre olup
havasz artmada hz snrlayc safhadr. Metan, asetik asidin paralanmas ve/veya H
2
ile
247
CO
2
in sentezi sonucu retilir. Oluan metann yaklak %30u H
2
ve CO
2
den, %70i ise
asetik asidin paralanmasndan olumaktadr. Hidrojenden metan oluumu, hidrojenin
elektron vericisi ve karbondioksidin elektron alcs olarak kullanlmas ile
gereklemektedir. Asetattan metan oluumu ise, fermantasyon reaksiyonlar sonucu
astetatn metil grubundan metann, karboksil grubundan da karbondioksidin olumas ile
gereklemektedir. Bu kompleks ve birbirlerine etki eden prokaryotik organizmalar
literatrde temel olarak asit bakterileri ve metanojenler olarak tanmlanmaktadr.

Kompleks organiklerin metan gazna dntrlmesi esnasnda proseslerde organik asit ve
hidrojen oluum hz metan oluum hzna gre daha hzldr. Bunun sebebi, ilk aamada
gerekleen fermantasyon reaksiyonlarnda oluan serbest enerjinin metan
oluumundakinden daha fazla olmasdr. Bu nedenle, metanojenlerin oalma hzlar
dktr ve proseste hz kstlaycdrlar. Ancak, hidrolizi zor olan kompleks yapdaki
organikleri ieren atksu veya amurun ayrtrlmasnda hidroliz aamas hz kstlayc
aama olmaktadr (Rittmann ve McCarty, 2001).

7.2.2 Mikrobiyolojik Yap

Anaerobik bozunma prosesi sresince birbirleriyle etkileim halinde olan
mikroorganizmalarn birinci grubu, organik polimer ve yalarn, monosakkaritler ve amino
asitler gibi daha basit ve temel yaplara hidrolizinden sorumludurlar. kinci grup anaerobik
bakteriler ise paralanm rnleri organik asitlere dntrrler. Bu gruptaki
mikroorganizmalar metanojik olmayan, fakltatif ve zorunlu anaerobik bakterilerdir.
Bunlar literatrde asitojenler veya asit reticiler olarak adlandrlrlar. Bu hidroliz ve
fermantasyon bakterilerine Clostridium spp., Peptococcus anaerobus, Bifidobacterium
spp., Desulphovibrio spp., Corynebacterium spp., Lactobacillus, Actinomyces,
Staphylococcus ve Escherichia coli gibi rnekler verilebilir. nc grup
mikroorganizmalar da temel olarak, hidrojen (H
2
+ CO
2
) ve asetik asitten, metan gaz ve
CO
2
retenlerdir. Dier substrat kaynaklar format, metanol ve metilaminlerdir. Bu
mikroorganizmalarn gerekletirdii metan oluum reaksiyonlar aada verilmektedir.
Bu organizmalar anaerobiktirler ve metanojenler (archaea) veya metan reticiler
olarak adlandrlrlar. Bu organizmalarda, ubuksu olan Methanobacterium ve
Methanobacillus ile kresel olan Methanococcus ve Methanosarcina proseste hakim
durumdadr.

(H
2
ve CO
2
iin) 4H
2
+ CO
2
CH
4
+ 2H
2
O (7.1)

(format iin) 4HCOOH CH
4
+ 3CO
2
+ 2H
2
O (7.2)

(asetik asit iin) CH
3
COOH CH
4
+ CO
2
(7.3)

(metanol iin) 4CH
3
OH 3CH
4
+ CO
2
+ 2H
2
O (7.4)

(metilamin iin) 4(CH
3
)
3
N + H
2
O 9CH
4
+ 3CO
2
+ 6H
2
O + 4NH
3
(7.5)

Havasz artma prosesleri ierisinde birbirleriyle iliki halinde olan tm bu
mikroorganizmalar arasndaki enerji akm ematik olarak ekil 7.2de gsterilmektedir.
Sistem stabilitesinin amalanan ekilde elde edilebilmesi iin yukarda ifade edilmi olan
hidroliz, fermantasyon ve metanojenler birbirleriyle dinamik dengede olmalar gereklidir.
Bu stabilitenin salanabilmesi temel olarak, ortamda oksijenin ve inhibe edici
248
kimyasallarn bulunmamasna ve gerekli evre artlarnn salanmasna baldr.
(Tchobanoglous ve Burton, 1991).

Kompleks
organikler
Yksek
organik asitler
H2
Asetik asit
CH4
Hidroliz ve Fremantasyon
Asit oluumu Metan oluumu
%4
%76
%20
%24
%52
%28
%72


ekil 7.2 Havasz Proseslerde Enerji Akm (6)


7.2.3 Biyoreaksiyonlar

Havasz artma proseslerinde organik maddelerin paralanmas ok sayda mikrobiyal
populasyon ile gereklemektedir. Bakteri trlerinin ok olmas paralanmadaki reaksiyon
admlarn da eitli ve kompleks hale getirmektedir. Paralanma reaksiyonlarndaki
admlarn KO akm yzdeleriyle gsterimi ekil 7.3te verilmektedir. Bu reaksiyonlar
salayan mikroorganizma populasyonlarnn dalm substrat yapsna, proses sresince
oluan ara rnlerin konsantrasyonlarna ve pH, scaklk, H
2
konsantrasyonu gibi evresel
artlara baldr. Biyoreaksiyon admlar u ekilde tanmlanmaktadr:

Polimerlerin monomerik organiklere hidrolizi hidrolitik mikroorganizmalar
tarafndan gerekletirilir. Bu trler znm veya znmemi halde bulunan
yksek molekler arlkl organik bileiklerin indirgenmesini salayan enzimlere
sahiptirler ve rettikleri enzim trne gre snflandrlrlar. Ortamda eker veya
amino asit birikmesiyle inhibe olurlar.

Monomerik organik substratlardan hidrojen veya format, CO
2
, pirvat, uucu ya
asitleri, etanol ve laktik asit gibi dier organik rnlerin olumas fermantasyon
bakterileri tarafndan gerekletirilir. Bu reaksiyonlar bakterilerin bnyelerinde
meydana gelmektedir.

ndirgenmi bileiklerin H
2
, CO
2
ve asetata oksidasyonu hidrojen reten asitojenler
(OHPAs) tarafndan gerekletirilir.

Bikarbonatlarn asitojenik solunumu homoasitojenlerce (HA) olmaktadr. Ancak bu
bakteriler hidrojen tkettikleri iin metanojenler ile rekabete girerler.

Ortamda slfat veya nitrat olmas durumunda alkoller, btirik ve propiyonik asitler
gibi indirgenmi bileiklerin CO
2
ve asetata oksidasyonu slfat indirgeyen (SRB) ve
nitrat indirgeyen (NRB) bakteriler tarafndan gerekletirilir.
SRB ve NRBler asetatn karbondioksite oksidasyonunu gerekletirirler.
249
SRB ve NRBler hidrojenin oksidasyonunda da rol oynarlar.

Asetik asidin metana dnm metanojenler tarafndan salanr. Bunlar asetik
asidi kullanarak metan reten arkeleridir (AMA) ve en nemlileri Methanothrix ile
Methanosarcina dr. Her iki mikroorganizmann oalma hzlar dktr ve
ikilenme sreleri yaklak olarak 24 saattir. Ayrca bunlarn aktiviteleri ortamdaki
hidrojenin varlna baldr.

Karbondioksitten metan oluumu hidrojen kullanan metanojenler (HMB)
tarafndan gerekletirilen metanojik solunum ile olur. Bunlar AMAlara gre daha
hzl oalrlar ve ikilenme sreleri 4 ila 6 saat arasndadr (Alvarez, 2003).

HDROLZ
KARBONHDRATLAR PROTENLER LPDLER
PARTKLER ORGANK MADDELER
AMNO ASTLER, EKERLER YA ASTLER
ARA RNLER
PROPYONK AST, BTRK AST
H
2
, CO
2
, Etanol
ASETAT HDROJEN
METAN
FERMENTASYON
ANAEROBK
OKSDASYON
(Oksidasyonu)
% 21 % 40 % 5
% 34
% 39
% 34
% 34
% 11
% 23 % 8
% 11
% 20
% 12
% 70 % 30
% 35
% 20
% 66
% 21
% 100 KO
% 100 KO
~% 0
% 46
HDROLZ
KARBONHDRATLAR PROTENLER LPDLER
PARTKLER ORGANK MADDELER
AMNO ASTLER, EKERLER YA ASTLER
ARA RNLER
PROPYONK AST, BTRK AST
H
2
, CO
2
, Etanol
ASETAT HDROJEN
METAN
FERMENTASYON
ANAEROBK
OKSDASYON
(Oksidasyonu)
% 21 % 40 % 5
% 34
% 39
% 34
% 34
% 11
% 23 % 8
% 11
% 20
% 12
% 70 % 30
% 35
% 20
% 66
% 21
% 100 KO
% 100 KO
~% 0
% 46


ekil 7.3 Kompleks Maddelerin Biyoreaksiyon Admlar (1)


Yukarda ifade edilen biyoreaksiyonlarn serbest enerji deerleri Tablo 7.3te
verilmektedir.




250
Tablo 7.3 Baz Anaerobik Biyoreaksiyonlarn Serbest Enerji Deerleri (1).
Reaksiyon G
0
, kj
Oksidasyon Reaksiyonlar
propiyonat asetat
CH
3
CH
2
COO
-
+ 3H
2
O
CH
3
COO
-
+ H
+
+ HCO
3
-
+ 3H
2

+76,1
btirat asetat
CH
3
CH
2
CH
2
COO
-
+ 2H
2
O
2CH
3
COO
-
+ H
+
+ 2H
2

+48,1
etanol asetat
CH
3
CH
2
OH + H
2
O
CH
3
COO
-
+ H
+
+ 2H
2
+9,6
laktat asetat
CHCHOHCOO
-
+ 2H
2
O
CH
3
COO
-
+ HCO
3
-
+ H
+
+ 2H
2

-4,2
laktat propiyonat
3CHCHOHCOO
-

2CH
3
CH
2
COO
-
+ CH
3
COO
-
+ H
+
+ HCO
3
-

-165
laktat btirat
2CHCHOHCOO
-
+ 2H
2
O
CH
3
CH
2
CH
2
COO
-
+ 2HCO
3
-
+ 2H
2

-56
asetat metan CH
3
COO
-
+ H
2
O HCO
3
-
+ CH
4
-31
glikoz asetat
C
6
H
12
O
6
+ 4H
2
O
2CH
3
COO
-
+ 2HCO
3
-
+ 4H
+
+ 4H
2

-206
glikoz etanol
C
6
H
12
O
6
+ 2H
2
O
2CH
3
CH
2
OH + 2HCO
3
-
+ 2H
+

-226
glikoz laktat C
6
H
12
O
6
2CHCHOHCOO
-
+ 2H
+
-198
glikoz
propiyonat
C
6
H
12
O
6
+ 2H
2

2CH
3
CH
2
COO
-
+ 2H
2
O + 2H
+

-358
Solunum Reaksiyonlar
HCO
3
-
asetat HCO
3
-
+ 4H
2
+ H
+
CH
3
COO
-
+ 4H
2
O -104,6
HCO
3
-
metan HCO
3
-
+ 4H
2
+ H
+
CH
4
+ 3H
2
O -135,6
sulfat slfid
SO
4
2-
+ 4H
2
+ H
+
HS
-
+ 4H
2
O
CH
3
COO
-
+ SO
4
2-
+ H
+
2HCO
3
-
+ H
2
S
-151,9
-59,9
nitrat amonyak
NO
3
-
+ 4H
2
+ 2H
+
NH
4
+
+ 3H
2
O
CH
3
COO
-
+ NO
-
+ H
+
+ H
2
O 2HCO
3
-
+ NH
4
+

-599,6
-511,4
nitrat azot gaz 2NO
3
-
+ 5H
2
+ 2H
+
N
2
+ 6H
2
O -1120,5


7.2.4 Mikroorganizmalar Arasndaki Karlkl likiler

Havasz artmada 3 grup bakterinin ortak almas gerekmektedir. Asetat kullanan
metanojenler fermantasyon bakterileri ile mterek alarak asetik asit konsantrasyonunu
ve pH deerini kontrol ederler. Asetat kullanan metanojenlerin oalma hzlar
fermantasyon bakterilerine gre daha yava olduundan organik ykn artmas durumunda
asit retimi istenilen dzeyde gerekleebildii halde, metan retimi ayn hzda olmayabilir
ve reaktrde ar asit birikimi ile karlalabilir.

Gaz fazndaki H
2
konsantrasyonunun artmas halinde hidrojen kullanan bakterilerce CO
2
ve
H
2
den CH
4
retimi azalmaktadr. Organik madde ani olarak verildiinde fermantasyon
251
bakterileri bu ok yke ksa srede uyum gstererek asetik asit ve hidrojen gaz retirler.
Ancak, bu durum pHy drr ve metanojenlerin rol oynad reaksiyonlarn hzn
yavalatarak ortamda H
2
birikmesine neden olur.

Kompleks organik maddelerin metana dntrlmesinde hidrojen reten ve hidrojen
kullanan mikroorganizmalarn yine mterek almas nemlidir. Buna gre, propiyonik
asidin asetik asit ve hidrojene paralanabilmesi iin ortamdaki H
2
nin ksmi basncnn 10
-4
atmosferi (100 mg/lt) amamas gerekmektedir. Bu dk basn ortamnda hidrojen
kullanan metanojenler iin gerekli enerji ksmi basncn 1 atm olmas haline gre nemli
lde azaltlm olmakta ve sonu olarak reaksiyon kolaylamaktadr. Dier bir deile
birim hacim H
2
yi kullanmak iin gerekli bakteri miktar daha az olmaktadr. Bu nedenle,
H
2
kullanan metan arkelerinin maksimum hzla faaliyeti iin H
2
ksmi basncnn 10
-4
-10
-6

atm aralnda tutulmas byk nem tamaktadr (3).

Ortamda elektron vericisi olarak slfatn bulunmas durumunda, slfat indirgeyen
bakteriler aktif hale gelmektedir. Slfatn slfide indirgenmesi esnasnda hidrojen
kullanm vardr. Bu durumda, slfat indirgeyen bakteriler, metanojen ve homoasitojenlerle
rekabete girerler. Ortamda H
2
konsantrasyonunun kstl olmas durumunda, rekabet
halinde olan bu bakterilerin aktiviteleri, slfatindirgeyenler>metanojenler>homoasitojenler
eklinde sralanmaktadr ve prosesteki biyolojik denge bozulmu olur (7).

7.2.5 Metanojen Populasyonun pH ile Deiimi

Anaerobik artmada pH temel proses kontrol parametrelerindendir. Metanojenler pH
deiimine hassastrlar ve buna bal olarak da, metan retimindeki reaksiyonlar deiiklik
gstermektedir. Metan gaznn hidrojen veya asetik asit kullanlarak meydama gelme
yzdeleri en ufak pH deiimi ile farkllk gsterir. Biyoreaksiyon admlarndaki bu
deiim ekil 7.4te verilmektedir. Burada pHnn 7,0 deeri ve pHnn 5,0-6,0
aralndaki deerleri iin metanoln paralanma reaksiyonlarndaki baskn admlar
gsterilmektedir.
















ekil 7.4 Metanolden Metan retimi (a) pH7,0 iin, (b) pH=5,0-6,0 iin (8)

Metanolden metan retimi aamalarnda pH7,0 deeri iin I. ve II. admlarn baskn
olduu ve ortamda asetik asit birikiminin yaanmad belirlenmi. Buna karlk olarak,
metanol UYA asetat CH
4

CO
2

+
H
2
I
II
III
(a)
metanol UYA asetat CH
4

CO
2

+
H
2
(b)
I
II
III
252
pH=5,0-6,0 aralnda ise metan oluumunda hidrojen kullanan metanojenlerin daha aktif
olduu grlm. Sonu olarak, ortamda asetik asit birikmesi gzlenmi ve bunun
nedeninin dk pH deerlerinde asetik asitten metan oluumunu salayan metanojenlerin
aktivitesinin dmesi olduu saptanm. (8).

7.2.6 Biyogaz retimi

Havasz artma prosesinde son rn olarak retilen metann KOI edeeri aadaki bant
yardm ile hesaplanabilir:

CH
4
+2O
2
CO
2
+2H
2
O (7.6)

Denkleme gre standart artlar altnda (0
o
C, 1atm basnta) 1 mol CH
4
n (22.4 litre)
oksidasyonu iin 2 mol (64gr) O
2
gereklidir. Standart artlarda giderilen 1 gr KOI iin 0.35
l CH
4
retilir. Bu miktar, 35
o
C scaklk ve 1atm basnta 0.395 l CH
4
/gr KOI
gid
e tekabl
etmektedir.

Mezofilik iletme artlarnda endstriyel lekli havasz artma tesislerinde 0.2-0.5 m
3
gaz/
kg KOI (giderilen) mertebesinde biyogaz olumaktadr. Biyogazn enerji deeri 6.5-8 kw-
sa/m
3
olup, %65-80 orannda metan iermektedir (Tablo 7.4). Yakma ekipmannda
ortalama verim %80 alnarak, giderilen 1kg KOInn enerji deeri:

0.3 x 0.80 x (6.58) 1.56-1.92 kw-h olarak bulunur.

Tablo 7.4 eitli atklardan retilen biyogazlarn CH
4
ierii ve enerji ierikleri
Biyogaz tipi CH
4

%
Enerji ierii
kw-sa/m
3

amur rtc 60-70 6-7
Havasz endstriyel atksu artma tesisi gaz 50-85 5.8.5
iftlik atklarnn havasz artmndan kan gaz 55-75 5.5-7.5
p depolama sahas gaz 35-55 3.5-5.5

Enerji dnm verimi klasik iten yanmal motorlarda %30, gaz trbinlerinde ise %50
civarndadr.

7.2.7 Havasz Artmda Alkalinite htiyac

CO
2
ksmi basnc ile ortamdaki karbonat konsantrasyonu arasnda (7.8) daki iliki vardr.

[H
2
CO
3
]=k
H
.P
CO2
(7.8)

[ ][ ]
3 2
3
1
.
CO H
H HCO
k
+
= (7.9)

[ ]
_
3
1
2
.
HCO
P k k
H
CO H
=
+
(7.10)
253
T=35
o
C de:

Iyonik g (IG) = 0.2 iin k
1
= 10
-6

IG = 0 iin k
1
= 0.48x10
-6

k
H
= 0.0246 mol/l-atm
[H
+
] = 12.8x10
-4
[P
CO2
/BAlk], IG = 0.2
[H
+
] = 6.2x10
-4
[P
CO2
/BAlk], IG = 0.0

Toplam alkalinite bikarbonat alkalinitesi ve uucu asit alkalinitesi arasnda (7.10) da
verilen bant geerlidir:

TA=B.Alk+(0.83)(0.85)TUA (7.11)

Burada:
B.Alk : bikarbonat alkalinitesi, mgCaCO
3
/l,
TUA : toplam uucu asit alkalinitesi, mgHAc/l,
0.85 : pH=4 de titre edilen TUAnin %85 ini
0.83 : CaCO
3
(e.a)/HAc(e.a)=50/60
e.a : edeer arlk

TUA alkalinitesi H
2
CO
3
n tamponlanmasnda katk salar, ancak iyonize olmam uucu
asitlerin tamponlanmasnda yetersiz kalr. Bu yzden TUA alkalinitesinin tampon etkisi
ihmal edilir. Bikarbonat alkalinitesi nem tar. Bikarbonat alkalinitesi hesaplanrken asit
titrasyonu pH = 4.0-4.2 yerine 5.8 de kesilir. Bu pHda B.Alkalinitesinin %80i, TUA
alkalinitesinin ise ok kk bir ksm titre edilmi olur.

Havasz reaktrlerde pH>6.2-6.5 ise belli miktarda rezerv alkalinite vardr. Rezerv
alkalinite sadece B.Alkalinitesini yanstr.

Havasz sistemlerde alkalinite ihtiyacn azaltmak zere:
Artlm su geri devri,
retilen biyogazn bnyesindeki CO
2
in alkali sv zeltilerde (kire, kostik)
absorblandktan sonra reaktr tabanndan geri beslenmesi,
Termofilik artlarda iletme,
Faz ayrm,
gibi yntemler uygulanr.

7.2.8 Slfatn Havasz Artmaya Etkisi

Baz endstriyel atksularda ve evsel atksularda bulunan slfat iyonlar havasz artm
srasnda slfr iyonlarna dnr. Slfr iyonlarnn havasz artm inhibe etmesi yan
sra, artma ekipmanlarnda korozyona ve kokuya yol amas sebebiyle slfat ieren
atksularn havasz ayrtrlmas srasnda dikkatle izlenmelidir.

Havasz ayrma srasnda ortamdaki slfat iyonlar slfat indirgeyen bakterilerin (SRB)
artmasna neden olur. Slfat indirgeyen bakteriler metan indirgeyen bakterilerle ayn
substarat iin (H
2
ve asetat) yarrlar. Slfatn asetik asit kullanarak hidrojen ve slfre
dnm reaksiyonu(6):

CH
3
COOH+SO
4
-2
H
2
S+2HCO
3
-
(7.12)
254
Genel reaksiyon ise (7.8) deki gibi yazlabilir:

2C + SO
4
-2
+ 2H
2
O H
2
S + 2HCO
3
-
(7.13)

Slfat indirgeyici bakteriler asetat dnda ekerler, alkoller, poliol, gliserol, amino asitler,
fenolik bileikler, propiyonik asit, peynir alt suyu, laktik asit, sitrik asit, ve evsel atksu
gibi substratlar da kullanrlar (5,6,7,8).

Slfat indirgenmesinden dolay iki tr inhibisyon olur (4): 1) substrat iin rekabetten
dolay, 2) znm slfr iyonlarnn metanojenlerin hcre fonksiyonlarn
etkilemelerinden dolay olan inhibisyon.

Sv fazda ortam pH na bal olarak H
2
S, S
-2
ve H
+
iyonlar arasnda bir denge vardr.

H
2
S 2H
+
+ S
-2
(7.14)

Nispeten asidik ortamda S n byk blm daha az toksik olan H
2
S halindedir.
Atksudaki KOI/SO
4
> 10 ise oluan slfrn byk blm H
2
S formunda ve gaz fazda,
KOI/SO
4
< 10 ise oluan slfrn byk blm S
-2
formunda ve sv fazda bulunur.
Havasz artlm su kndaki S
-2
ani oksijen ihtiyacna yol aacandan artlm suyun
yzey sularna dearjnda dikkate alnmaldr.

7.3 Havasz Artma Teknolojileri

Havasz reaktrler st ksm kapal ve hava ile temas olmayacak ekilde ina edilirler. Tank
ierisinde karm atksuyun tabandan beslenmesi, oluan biyogazn hareketi veya geri
devri, mekanik kartrclar ve amur geri devri yoluyla salanmaktadr. Ayrmann daha
hzl ve tam olmas iin reaktr stlr. Bunun iin gerekli olan enerji, proses esnasnda
oluan biyogazdan salanabilmektedir. Tm reaktrlerde sv-kat-gaz fazlarnn
birbirlerinde ayrlmas amalanmaktadr (2).

7.3.1 Havasz Reaktr Tipleri

Anaerobik reaktr tipleri; mikroorganizmalarn askda oald reaktrler ve biyofilmli
reaktrler olmak zere iki snfa ayrlmaktadr.

7.3.1.1 Askda oalan Sistemler

Askda oalan sistemlerin balca uygulamalar:
Klasik Havasz rtcler
Havasz Temas Reaktrleri
Membranl Havasz Reaktrler
Havasz amur Yatakl Reaktrlerdir.

Bu sistemlerin reaktr tipleri ekil 7.5te verilmektedir.

Klasik anaerobik rtcler; tam karml ve geri devirsiz reaktrlerdir. Geri devirsiz
olduklarndan amur ya hidrolik bekletme sresine eittir. Yava oalan metan
arkelerinin sistemden ykanmamas iin amur ya en az 10 gn olmaldr. Bu nedenle, 15-
20 gnlk hidrolik bekletme srelerinde iletilirler ve buna bal olarakta, reaktr hacimleri
255
byktr. Hem hacmin bykl, hem de k suyundaki askda kat madde
konsantrasyonunun ykseklii bu sistemlerin en nemli mahzurlarndandr. Uygulamada,
atksularn artlmasndan ziyade artma amurlarnn rtlmesi iin kullanlrlar.




ekil 7.5 Askda oalan Reaktr Tipleri (3)

Havasz temas reaktrleri, klasik anaerobik rtclere ktrme tank ilavesi ile
gelitirilmitir. ktrme tanknn olmas, sisteme geri devir yaplabilmesini mmkn
kldndan daha uzun amur yalarnda iletilebilirler. Bylece, hidrolik bekletme sresi
azaltlarak reaktr hacimleri kltlmektedir (3). Bu sistemlerde yaanan en nemli
problem amurun ktrlmesidir. ktrme tankna k suyu ile aktarlan biyoktle
ktrme esnasnda da biyogaz oluturmaya devam eder ve ktrme istenilen etkinlie
ulaamaz (5). ktrme verimini arttrmak iin vakumlu gaz ayrc, termal ok veya
plakal kelticiler kullanlmaktadr.

Membranl havasz reaktrlerde ana reaktr tam karml bir anaerobik reaktr olup kat
madde ayrm iin keltme yerine ultrafiltrasyon birimi kullanlr. Membran zerinde
akarken suyu alnan biyoktle sisteme geri dndrlerek amur ya istenilen seviyede
tutulmaktadr. Genelde KO deeri 10000 mg/ltnin zerindeki konsantre ve debisi kk
endstriyel atksular iin uygun sistemlerdir.

Havasz amur yatakl reaktrlerde (HYR) artma, reaktrn alt ksmndaki granler
amur yata ile bunun st kesimindeki amur rtsnde gerekleir. Beslenen atn
organik madde muhtevasna bal olarak kuvvetli atklarda amur yata, seyreltik atklarda
ise amur rts artmada arlkl rol oynamaktadr (3). Reaktre atksu tabandan, uygun
yukar akm hznda verilerek reaktrde amur yatann genlemesi salanr ve bunun
sonucu olarak, granler amur ile atksuyun temas arttrlm olur. amur yatann
genlemesi ile etkin kelmenin birlikte salanabilmesi iin gerekli akm hz 0,5-3
m/saattir. Ancak, gerekli karmn salanamad durumlarda bu deer 6,0 m/saate kadar
arttrlabilir (15). Yaplan aratrmalar sonucunda, granler amur oluumunun 15 mg/lt
Ca
2+
ile arttrlabilecei ve 5-10 mg/lt Fe
2+
ilavesi ile de filamentli bakterilerin oluumunun
engellenebilecei bulunmutur. Stabilitesi salanm reaktrn amur yatanda 100-150
gr/lt konsantrasyonlarnda amur olabilmektedir. Bu da, yksek organik yklemelerde
almay mmkn klmaktadr. Pilot tesislerde yaplan almalarda, 15-40 kg KO/m
3
-gn
araldaki yklemelerde 3-8 saatlik bekletme sreleri ile etkin giderme verimlerinin
salanabilecei tespit edilmitir.

Klasik Anaerobik
rtc
Havasz Temas
Reaktr
Havasz amur Yatakl
Reaktr (HYR)
Membranl Havasz
Reaktr
Gaz
Giri
Gaz
Giri
Gaz
Giri
Gaz
Giri
256
HYR sisteminde anaerobik ayrma atksu amur yatandan yukar karken gerekleir
ve biyogaz retimi olur. Oluan biyogaz reaktrn sv-kat-gaz ayrc birimine ulatnda
ortamdan ayrlr. Bu esnada, yukar ulaan biyoktle de sv fazdan ayrlarak tekrar amur
yatana dner ve kta kat madde gzlenmez (14).

Reatrn proses stabilitesi, amur kelmesinde yaanan problemlerden veya granler
amurun aktivitesinin dmesinden kolayca etkilenmektedir. amurun kelmesinde
yaanan problemler amur yatann homojenliini bozar ve amurun ar kabararak
kamasna neden olur. Atksu ierisindeki inorganik yapnn artmas ise granler amurun
aktivitesinin dmesine neden olabilmektedir. Ayrca, giri suyunda askda kat madde ve
ya muhtevasnn artmas tkanma, amur yatanda kanallanma ve kpk oluumu gibi
iletme problemlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr (15).

7.3.1.2 Biyofilm Sistemleri

Biyofilm sistemlerinin balca uygulamalar:
Havasz Akkan Yatakl Reaktrler (HAYR)
Havasz Filtreler (HF)
Havasz Dner Diskler
Perdeli Reaktrlerdir.

Bu sistemlerin reaktr tipleri ekil 7.6da verilmektedir.

ekil 7.6 Biyofilm Sistemlerinin Reaktr Tipleri (3)

Havasz akkan yatakl reaktrlerde (HAYR) biyoktle akkan haldeki, 0,1-0,6 mm apl
kum, antrasit, aktif karbon gibi ince tanecikli yatak malzemesi zerinde tutunur. Akkan
haldeki yatak malzemesinin zerinde 30000 mg/lt gibi yksek konsantrasyonlarda
biyoktle tutulabilmektedir. HAYRler 40-60 kg KO/m
3
-gn gibi yksek organik ykler
uygulanabilen ve hidrolik bekletme sresi 1,5-3 saate kadar indirilebilen sistemlerdir.
Bunlarn en byk mahzuru, yatan akkan tutulabilmesi iin gerekli olan geri devirdeki
terfi maliyetidir.

Havasz filtreler; ierisinde krma ta veya plastik dolgu malzemesi bulunan reaktrlerdir.
Yukar veya aa akl olarak iletilebilirler. Dolgu malzemesi bakterilerin tutunmas iin
yzeyi arttrr. Bununla birlikte, yaplan almalar sonucunda, filtre ierisindeki mevcut
biyoktlenin takriben %60nn filtre malzemesinin boluklarnda olduu ve artmann
byk bir ksmnn burada gerekletii tespit edilmitir. 100,000 mg/lt
konsantrasyonlarnda biyoktle filtre iinde tutulabilmektedir. eitli inhibitrler
karsnda biyoktle kayb snrl olup, sistemin yeni durumlara uyum salamas daha rahat
Havasz Filtre (HF)
(Yukar Akl)
Gaz
Giri
Havasz Filtre (HF)
(Aa Akl)
Gaz
Giri
Havasz Akkan
Yatakl Reaktr (HAYR)
Gaz
Giri
Geri
Devir
Perdeli Reaktr
Gaz
Giri

257
olabilmektedir. Buna karlk olarak, biyofilm teekklnn zaman almas, yksek oranda
askda kat madde ihtiva eden atksularda tkanma, kanallanma ve ksa devre ihtimalleri
oluu ve zellikle dolgu malzemesinin pahal olmas bu reaktrlerin nemli
mahzurlarndandr (3).

7.3.1.3 Dier Sistemler

Farkl olarak uygulanan dier reaktr tiplerinin balcalar:
Hibrid Filtreler
ki Kademeli Reaktrler
Havasz Kompost Reaktrleridir.

Bu uygulama tipleri ekil 7.7de verilmektedir.

Havasz amur Yatakl
Filtre (HYF)
Gaz
Giri
Geri
Devir
Havasz Kompost Reaktr
Kesikli
Giri
Gaz
Gaz
Giri
Gaz
Asit
Reaktr
Metan
Reaktr
ki Kademeli Reaktr


ekil 7.7 Uygulanan Dier Reaktr Tipleri (3)

Hibrid filtreler; alt ksm havasz amur yata st ksm ise havasz filtre olarak tekil
edilir. Filtre ksmndaki dolgu malzemesi ykseklii 2 mden az olmayacak ekilde filtre
ksm toplam hacmin %50-70ini kapsamaldr. Bu reaktrlerde biyolojik artmann byk
ksm amur yatanda gerekleir. st ksmdaki filtre yaps sv ve kat fazlarnn
ayrmn salar ve biyoktle kan engeller. Ancak son uygulamalarda dolgu malzemesi
iinden geen biyogazdan dolay kelmede istenilen etkinliin salanamad
saptanmtr. Bu nedenle, dolgulu ksmn reaktr dnda ayrca tekilinin daha faydal
olaca belirtilmitir. Havasz amur yatakl filtrenin 5-10 kgKO/m
3
-gnlk organik
yklerde baaryla alan birok kurulu rnei bulunmaktadr.

ki kademeli reaktrlerde, asit ve metan retimi ayr reaktrlerde gerekletirilir. Faz
ayrmnn uygulanmasyla havasz artmada organik ykn %50'ye yakn oranda
arttrlmas mmkndr. Byle bir uygulama ile toplam hacimde %30-40 orannda bir
klme salanabilmektedir. Tam karml bir havasz tank veya derin havasz lagn asit
reaktr olarak kullanlabilir (3).

Havasz reaktrlerin, tek veya iki kademeli iletmelerine gre genel karlatrlmas Tablo
7.5de verilmektedir.





258
Tablo 7.5 Tek ve ki Kademeli letmenin Mukayesesi (3)
Tek Kademli ki Kademeli

s
t

n
l

k
l
e
r
i


o Daha az yatrm maliyeti
o letme ve kontrol kolayl

o Daha hzl iletmeye alma
o Prosesin daha kararl olmas
o Artma veriminin daha yksek oluu
o Kat organik maddelerin daha iyi
ayrmas
o
K

t
l
a
r

o Daha uzun srede iletmeye alma
o Daha kararsz proses
o Organik yk deiimlerine daha
hassas oluu
o Daha yksek yatrm maliyeti
o Kontrolun daha zor oluu
o Dikkatli pH kontrolu gereklilii


7.3.2 Havasz Reaktrlerin Karlatrlmas

Hacimsel organik yk olabildiince ykseltilmesi havasz reaktr hacminin kltlmesi
ve karlalan problemlerin giderilmesi iin gelitirilen havasz artma sistemlerinin
organik yk ve KO giderme verimleri bakmndan karlatrlmalar Tablo 7.6da
verilmektedir.

Tablo 7.6 Havasz Artma Sistemlerinin, Organik Yk ve Verim Bakmndan
Karlatrlmas (3)
Reaktr Tipi
Organik Yk
(kg KO/m
3
-gn)
KO Giderme Verimi
%
Havasz Temas Reaktr 1-6 80-95
Havasz Filtre 1-18 80-95
Havasz Akkan Yatakl Reaktr 1-60 80-90
Havasz amur Yatkl Reaktr 5-15 85-95
Membranl Havasz Reaktr 1-30 85-95

Endstriyel atksularn artm uygulamalarnda yaygn olarak kullanlan havasz amur
yatakl reaktrlerde, havasz filtrelerde ve havasz akkan yatakl reaktrlerde yaanan en
nemli iletme sorunlar Tablo 7.7de verilmektedir. Ayrca, yaygn olarak kullanlan
reaktrlerin genel avantajlar ve kstlar Tablo 7.8de belirtilmektedir.











259

Tablo 7.7 HYR, HF ve HAYR Sistemlerinin Balca letme Sorunlar (3)
HYR HF HAYR
Yatak genlemesinin
kontrol gl
Deiken giri suyu
zelliklerine bal proses
stabilitesi sorunu
ok yklerde biyoktle
kayb
nert kat madde birikimi
Biyoktle yzmesi

Giri akmnn niform
datma zorluu
Yatakta tkanma ve
kanallanma riski
Filtrenin peryodik olarak
geri ykanma gerei
nert kat madde birikimi
kta AKM ayrma
(kelme) ihtiyac

Yatak genlemesini
kontrol gl
Giri akmn niform
datma gl
Biyopartikl ka
Akkanlama
zelliklerinin deikenlii
Biyofilm kopmas
Vanalarda arza
Srekli geri devir
Gerei


7.4 letmeye Alma ve Proses Kontrol

Havasz artma srelerinde birok faktr artma verimini etkilemektedir. Bunlar; hidrolik
bekletme sresi (HBS), amur ya ve hacimsel organik ykleme (L
v
) gibi ykleme
faktrleri, scaklk, pH, besi maddesi, toksit maddeler gibi evresel faktrler veya
kartrma ve atksu zellikleri gibi iletme faktrleridir (16). Bunlara bal olarak, proses
kontrolnn hassas ve zor oluu, iletmeye alma sresinin uzun olamas anaerobik
sistemlerin yaygn olarak kullanlmasn engellemektedir (3).

7.4.1 evre artlar

7.4.1.1 letmeye Alma

Baarl iletmeye alma aamas ve uygun iletilme ile anaerobik sistemler mikrobiyal
olarak dengeye gelir ve stabil verimler elde edilir. Bu dengenin kurulmas ncelikle uygun
ann kullanlmasyla olur. Daha sonra, iletmeye alma sresince organik asit oluumunun
ve pHnn srekli kontrol gereklidir (5).

Dk hzl reaktrlerde (L
v
= 1-5 kgKO/m
3
-gn) iletmeye alma sresi daha dk
biyoktle konsantrasyonlarnda ve daha ksa srelerde tamamlanr. Buna karlk oarak,
yksek hzl (L
v
= 5-25 kgKO/m
3
-gn) havasz sistemler iin daha yksek reaktr
biyoktle konsantrasyonlarna ihtiya vardr. letmeye alma sresini etkileyen balca
faktrler Tablo 7.9da verilmektedir. Organik madde miktarnn biyoktle
konsantrasyonuna oran (F/M) 0,5-1 kgKO/kgUKM-gn iin dk ve yksek hzl
havasz reaktrlerde olmas gerekli aktif biyoktle konsantrasyonlar srasyla 2000-10000
mg/lt ve 10000-50000 mg/lt aralklarnda kalmaldr. Dk biyoktle sentezi (Y), a
zellikleri ve biyoktle birikme verimine bal olarak yksek hzl havasz sistemlerde
kararl mikrobiyolojik denge haline ulalabilmesi iin, 1-12 aylk sreler gereklidir.
Termofilik reaktrlerde, Y deerleri daha da dk olduundan bu sre bir yla
ulamaktadr.



260

Tablo 7.8 Havasz Reaktrlerin stnlk ve Kstlar (16)

Avantajlar Kstlar
K
l
a
s
i
k

H
a
v
a
s

9 Farkl atksular iin uygundur
9 Yksek askda kat madde ieren atksularda
etkili olarak uygulanr
9 Tam karm ile homojen ortam kolaylkla
salanr
9 Verim amur stabilitesine bal deildir
9 zellikle biyolojik amurda etkili artm salar
Geni reaktr hacmi gerekli
Paralanamayan organik madde
girii ile k kalitesi der
Ar biyoktle olmas k
katitesini drr
Dk amur yamalarnda
stabilite ve verim ok der
Mekanik kartrc gerekli
H
a
v
a
s

z

T
e
m
a
s

R
e
a
k
t

9 Konsantre atksular iin uygundur
9 Tam karm ile homojen ortam kolaylkla
salanr
9 Dierlerine gre daha yksek kaliteli k suyu
elde edilir
9 Klasik havasz rtcye gre reaktr hacmi
azdr
9 zellikle biyolojik amurda etkili artm salar
9 Proses kontrol kolaylkla yaplr
Biyoktle stabilitesi etkin verim
iin kritiktir
Sistem mekanik olarak
komplekstir
Dk hidrolik bekletme
srelerinde stabilite salanamaz
H
a
v
a
s

a
m
u
r

y
a
t
a
k
l

r
e
a
k
t

r

9 Yksek biyoktle konsantrasyonlar ve uzun
amur yalar salanr
9 Yksek hacimsel organik ykleme
yaplabildiinden hacimleri ok daha azdr
9 Yksek kalitede k salanr
9 Mekanii kolaydr
9 Etkin karm salanr
Verim granler amur
oluumuna baldr
Atksu askda kat madde
ierirse ok dk yklerde
allr
Deneyime bal olarak reaktr
tipi deiir
Proses kontrol tam salanamaz
Dk hidrolik bekletme
srelerinde stabilite salanamaz
H
a
v
a
s

z

a
k

k
a
n

y
a
t
a
k
l

r
e
a
k
t

r

9 Yksek biyoktle konsantrasyonlar ve uzun
amur yalar salanr
9 Yksek hacimsel organik ykleme
yaplabildiinden hacimleri ok daha azdr
9 ok iyi ktle transferi mevcuttur
9 Yksek kalitede k salanr
9 na alan ihtiyac ok azdr
9 Verim granler amur oluumundan bamszdr
9 Etkin karm salanr
9 Proses kontrolldr
Uzun balang evresi gerekli
amur yatann akkanlamas
ve genlemesi iin yksek
enerji gereklidir
Mekaniksel olarak komplekstir
Dolgu malzemesi maliyeti vardr
Dk hidrolik bekletme
srelerinde stabilite salanamaz
H
a
v
a
s

z

f
i
l
t
r
e

9 Yksek biyoktle konsantrasyonlar ve uzun
amur yalar salanr
9 Yksek hacimsel organik ykleme
yaplabildiinden hacimleri ok daha azdr
9 Yksek kalitede k salanr
9 Mekanii kolaydr
9 na alan ihtiyac ok azdr
9 Verim granler amur oluumundan bamszdr
9 Etkin karm salanr
Askda kat madde birikimi
verimi drr
Yksek askda kat madde ieren
atksular iin uygun deildir
Proses kontrol tam salanamaz
Dolgu malzemesi maliyeti vardr
Dk hidrolik bekletme
srelerinde stabilite salanamaz
H
i
b
r
i
d

f
i
l
t
r
e

9 Yksek biyoktle konsantrasyonlar ve uzun
amur yalar salanr
9 Yksek hacimsel organik ykleme
yaplabildiinden hacimleri ok daha azdr
9 Yksek kalitede k salanr
9 Mekanii kolaydr
9 na alan ihtiyac ok azdr
9 Verim granler amur oluumuna az da olsa
baldr
Askda kat madde ieren
atksularda dk ykler
uygulanr
Proses kontrol tam salanamaz
Dk hidrolik bekletme
srelerinde stabilite salanamaz
261

Tablo 7.9 letmeye Alma Sresini Etkileyen Faktrler (3)
Hedeflenen organik yk ve/veya biyoktle konsantrasyonu
A amurunun reaktrde kalan ksmnn oran
Biyoktle birikme verimi
Giren atn biyoktleye dnm verimi

Anaerobik sistemlerin iletmeye alnma devresinde karlalan esas problem artlacak
atksuya uygun mikroorganizma topluluunun yetitirilememesidir. Uygun nitelikte a
olmas halinde sreler azalr. stenilen zellikte a yok ise evsel atksu artma tesisi
rtclerinden veya mhoff tankndan alnan amurla ve hayvan gbresi ile alama
yaplabilir. Byle durumlarda altrma devresi 2-3 ay srebilir. Metanojenlerin oalma
hznn dk olamas nedeniyle sistemin, arzu edilen organik yklerde, kararl iletme
durumuna ulamas 4-8 ay alabilir. Termofilik sistemlerde bu sre daha da uzamaktadr.
Yeterli miktarda uygun a varsa anaerobik reaktrler 30-45 gn iinde kararl iletme
artlarna ulatrlabilir.

Yukar akl havasz amur yatakl reaktrlerde, granle a kullanlmamas halinde 1-2
kgKO/m
3
-gnlk organik ykle sistem altrlmaya balanr. Reaktrdeki toplam uucu
asit (TUA) konsantrasyonu 1500 mg/ltyi gemeyecek ekilde organik yk kademeli olarak
20-30 gn sonra 5 kgKO/m
3
-gne kartlr. Yksek biyolojik aktivitesi olan ar granler
amur elde edilebilmesi iin organik ykn 5 kg/m
3
-gnden fazla olmas gerekmektedir.
Normal artlarda, atn trne de bal olmakla birlikte 40 gn sonunda bu yke
ulalabilir.

Anaerobik reaktrlerde iletmeye alma sresinin ksaltlabilmesi iin bu dnemdeki
biyoktle kaybnn kontrol edilmesi gerekmektedir. Bu amala, yksek oranda geri devir
uygulanabilir veya sistemi terkeden biyoktle, geici olarak tesis edilen bir ultrafiltrasyon
biriminde tutularak reaktre geri dndrlebilir (3).

7.4.1.2 Optimum evre artlar

Havasz artmay gerekletiren mikroorganizma topluluunun kapasitesinden en verimli
ekilde yararlanabilmek iin reaktrde optimum evre artlarnn salanmas gerekir.
Anaerobik mikroorganizmalar iin optimum evre artlarnn genel deerlendirilmesi Tablo
7.10da verilmektedir.

Scaklk faktr anaerobik reaktrleri hem kinetik, hem de termodinamik adan etkiler.
Anaerobik proseslerde, scaklk at ile biyoktlenin oalma hznn artmas ve
paralanma reaksiyonlarnn daha abuk olmas nedeniyle proses verimi scaklk ile art
gstermektedir. ekil 7.8de anaerobik paralama proses hznn scaklk ile deiimi
gsterilmektedir. ekilde, scakln 35
o
C ve 55
o
C olduu durumlarda pik noktalarn
verimin en yksek deerde olduu gzlenmektedir.

Termofilik scaklklarda almak biyolojik ayrabilirlii yksek olan atksularn
artmnda problem ortaya karabilmektedir. Scaklk art ile artan kinetik aktivite ve
oalma hz, asitojenlerin metanojenlerden daha hzl asit retmesine neden olur ve
mikroorganizmalar arasndaki dengeyi bozarak ortamda asit birikmesine yol aabilir. (1).


262

Tablo 7.10 Anaerobik Mikroorganizmalar in Optimum evre artlar (3).
Parametre Optimum atlar
Artlan atn bileimi
Karbon, temel (N,P) ve iz elementler
bakmndan dengeli olmal, O
2
, NO
3
,
H
2
O
2
, SO
4
gibi oksitleyici maddeler,
toksit ve inhibitr elementler iermemeli
KO/N/P 300/5/1
PH 6,5-8,2
Scaklk 25-40 (35-37)
o
C~50-60 (55)
o
C
Alkalinite 1000-4000 (2000) mg/lt CaCO
3

TUA <1000-1500 mg/lt (astetik asit olarak)
TUA/Alkalinite <0,1

Yksek scaklklarda reaksiyonlarn daha hzl gereklemesi, uygulamada scaklk art ile
HBSlerin drlebilmesine imkan salamaktadr (16). Havasz amur yatakl reaktrler
iin tasarm yknn scaklkla deiimi Tablo 7.11de verilmektedir.

0 10 20 30 40 50 60 70 80
scaklk
p
r
o
s
e
s

h

sakrofilik
mezofilik
termofilik


ekil 7.8 Anaerobik Paralanma Prosesi in Scaklk Aralklar (1)


Tablo 7.11 Havasz amur Yatakl Sistemlerde Tasarm Yknn Scaklkla Deiimi (3)
Scaklk
o
C
Tasarm Yk
(kgKO/m
3
-gn)
40
30
20
15
10
15-25
10-15
5-10
2-5
1-3
263
Metanojenler iin optimum pH aral 6,5-8,2 kabul edilir. pH>8 iin aktivitenin aniden
dmesi ortamdaki serbest amonyak miktaryla ilgilidir. pH<5,5 halinde ise hem metan,
hem de asit bakterileri inhibisyona urarlar. Metanojenlerin reaktif aktivitelerinin (asetat
kullanm hzlarnn) pH ile deiimi ekil 7.9da verilmektedir. Havasz artmada,
iletmeye alma ve ar ykleme devreleri dnda genellikle pH kontrol gerekmez.

Havasz ayrma esnasnda reaktrdeki pH, CO
2
ve alkalinite parametreleri birbirlerine
bal parametrelerdir. Dolaysyla bunlardan ikisinin bilinmesi dierinin tahminini mmkn
klar (3).

0
0,25
0,5
0,75
1
3 4 5 6 7 8 9 10 11
pH
R

ekil 7.9 Metanojenleri Reaktif Aktivitelerinin (R) pH ile Deiimi (3)

Ortamda iletme esnasnda TUA/Alkalinite oran 0,1 deerini amamaldr. Ortamn
pHsnn dmesi ve bunun sonucu olarak, alkalinitenin azalmas durumunda sistemin
alkalinitesinin ilave kimyasallar ile arttrlmas gereklidir. Yaygn olarak kullanlan
kimyasallara rnek olarak Ca(OH)
2
, NaHCO
3
, Na
2
CO
3
, NaOH, NH
3
veya NH
4
HCO
3

verilebilir (5).

Tm biyolojik sistemlerde olduu gibi anaerobik proseslerde de biyoktle sentezi iin
ortamda besi maddeleri ve iz elementlerin mevcut olmas gereklidir. Artlan atn
KO/N/P bakmndan dengeli olmas ok nemlidir. Byle bir denge yok ise re, H
3
PO
4
,
amonyum fosfat gibi kimyasal maddeler ilave edilerek bu denge salanr. Altrma
devresinde KO/N/P oran 300/5/1~500/5/1 arasnda tutulmaldr. Kararl hale gelen
sistemde ise 700/5/1 oran uygulanabilir. Ayrca, amur yann ok uzun tutulduu
durumlarda bu oran uygun ekilde drlebilir.

Azot (N) ve fosfor (P) gibi makro ntrientlerin yansra Na, K, Mg, Fe, S, Ni, Co, Mo, Se
ve W gibi iz elementleri de proses iin gereklidir. zellikle tm evre artlarnn optimum
olduu durumda etkin KO giderimi ve dk UA seviyeleri elde edilemezse, iz elementin
eksiklii szkonusu olabilir. Bu durumda, Fe, Co ve Ni gibi nemli iz elementi reaktre,
0,1 mg/lt seviyesi elde edilecek miktarlarda, zel formller halinde dozlanmas gereklidir.
Tablo 7.12de anaerobik artma iin gerekli besi maddeleri ve bunlara ait deerler
verilmektedir.

264
Tablo 7.12 Anaerobik Artma in Nutrient htiyac (5)
htiya Maksimum Konsantrasyonlar
Elementler
(mg/grKO) (mg/lt)
Eklenen Formlar
Makro besi maddeleri
Azot 5-15 50 NH
3
, NH
4
Cl, NH
4
HCO
3

Fosfor 0,8-2,5 10 NaH
2
PO
4,
H
3
PO
4

Slfr 1-3 5 MgSO
4
.7H
2
O
Mikro besi maddeleri
Demir (Fe) 0,03 10 FeCl
2
.4H
2
O
Kobalt (Co) 0,003 0,02 CoCl
2
.2H
2
O
Nikel (Ni) 0,004 0,02 NiCl
2
.6H
2
O
inko (Zn) 0,02 0,02 ZnCl
2

Bakr (Cu) 0,004 0,02 CuCl
2
.2H
2
O
Mangan (Mn) 0,004 0,02 MnCl
2
.4H
2
O
Molibdat (Mo) 0,004 0,05 NaMoO
4
.2H
2
O
Selenyum (Se) 0,004 0,08 Na
2
SeO
3

Tungsten (W) 0,004 0,02 NaWO
4
.2H
2
O
Boron (B) 0,004 0,02 H
3
BO
3

Genel Katotlar
Sodyun (Na) 100-200 NaCl, NaHCO
3

Potasyum (K) 200-400 KCl
Kalsiyum (Ca) 100-200 CaCl
2
.2H
2
O
Magnezyum (Mg) 75-250 MgCl
2


Havasz artmada kararlln salanabilmesi iin ortamda kesinlikle serbest oksijen
bulunmamaldr. Oksijen kimyasal olarak bal olsa bile artma srecini olumsuz olarak
etkilemektedir. Bu nedenle, NO
-
3
, H
2
O
2
, SO
4
=
, HS
-
vb. maddeler havasz sistemlerin
verimini olumsuz ynde etkiler.

Atksu ierisinde ar miktarda slfat olmas durumunda, slfat indirgeyen bakteriler
baskn duruma gelir ve reaksiyon sonucunda ara rn olarak H
2
S ortaya kar. Ortaya kan
H
2
Snin yksek konsantrasyonlar havasz artmada inhibisyon etkisi yapmaktadr.

Yksek seviyede NH
4
veya protein ihtiva eden atksularda NH
3
toksiditesi de nemli bir
sorundur. Su ortamndaki serbest (iyonize olmam) NH
3
yzdesi pH ve scakla baldr.
Bu nedenle, amonyak inhibisyonunda scaklk ve pH gibi ortam artlar inhibisyon
derecesini etkilemektedir.

Mikroorganizmalarn faaliyetlerini yavalatan veya durduran zararl maddelerin, daha
sonraki safhalarnda olduu gibi, altrma evresinde de dikkatli kontrol gerekir. Bu tr
zararl maddelerin anaerobik ayrma srecini ileri derecede yavalatan konsantrasyonlar
Tablo 7.13te verilmektedir. Zehirli ve zararl maddelerin etkisinin giderilmesi iin
kaynanda kontrol, seyreltme veya mikroorganizmalara yeterli alma srelerinin
salanmas gereklidir (3).





265
Tablo 7.13 Zararl Maddelerin Anaerobik Ayrma Srecini Engelleyen
Konsantrasyonlar (3)
Madde Zararl Konsantrasyon Seviyesi (mg/l)
NH
4
, NH
3

znm H
2
S, HS
-
, S
2-

Na
K
Ca
2+

CN
-

Alkil benzen slfonat
1500-2000 (pH>7,5 halinde)
100-150
4000-6000
3000-5000
3000-5000
0,5-1
500-700

7.4.2 Havasz Srelerin zlenmesi ve Kontrol

Havasz ayrmann istenilen dzeyde olabilmesi iin artma sisteminin srekli izlenmesi ve
kararszlklara kar gerekli tedbirlerin zamannda alnmas gerekir. Etkili bir iletme ve
izleme sonucu, yksek verimli artmann salanmas, metana dnm orannn yksek
olmas ve olabildiince az artma amuru olumas gibi yararl sonular elde edilir (3).

7.4.2.1 Proses Kontrol

Proses kontrolnn amac artma sistemindeki dzensizliklerin mmkn olan en erken
srede tespit etmektir. Havasz artmada proses kontrol bakmndan dikkatle izlenmesi
gereken parametreler Tablo 7.14de verilmektedir. Prosesin izlenmesi amacyla, bu
parametrelere ilaveten zellikle amur ya ve atk kompozisyonun da kotrol gereklidir.

Tablo 7.14 Havasz Artma Proses Kontrol in zlenmesi Gereken Parametreler (1)
Sv Fazda Gaz Faznda
UA
pH
Alkalinite
L
V
KO
Sv seviyesi
znm H
2

Gaz retim hz
Metan veya CO
2
retim hz
Biyogazdaki CO
2
yzdesi
Biyogazdaki H
2
yzdesi

Kararlln kaybeden bir anaerobik reaktrde dengesizlik ilk nce sistemdeki TUA
konsantrasyonunun artmas sonucu pHda ani bir d ile kendini gsterir. pHdaki
dten bir sre sonra alkalinitede ani azalma gzlenir. Bu esnada gaz retiminin
yavalamas nedeniyle gaz debisinde azalma ve gazdaki metan yzdesinde d olur.
Bunlarn sonucu olarak reaktr kndaki KO konsantrasyonu ykselir ve sistemin verimi
der (3).

7.4.2.2 Prosesteki Kararszlklar

Havasz sistemlerde prosesteki kararszla sebep olan faktrler balca iki ana ksmdan
oluur. Bunlardan, ekipman arzalar, scaklktaki ani deime, organik ykteki ani art ve
atn bileimindeki deiiklikler ksa sreli kararszlklar, atksu ierisindeki zararl
266
maddeler, artlan atksuyun veya reaktrn pHsndaki ani d veya alma evresindeki
mikroorganizma oalma hznn yava oluu gibi deiikler de uzun sreli kararszlklar
olark olarak ifade edilir.

Proses stabilitesi kaybolan bir anaerobik reaktrn tekrar kararl hale gelmesi iin ncelikle
pH 7 civarna getirilir. Karaszla neden olan sebepler belirlenir ve uygun tedbirler
uygulanr. Sistem kararl duruma gelinceye kadar pH dikkatlice izlenir. Karaszlk sonucu
den pH deerini uygun seviyeye ykseltmek iin eitli zmlerden biri kire ilavesidir.
Kire, reaktrde pHnn 6,5den daha dk olmas durumunda uygulanmaldr. Aksi
takdirde, kire suda znmez ve ilave edilen kire CaCO
3
olarak sistemde kelir sonuta
hibir yarar olmaz. Kire kullanmnn dier bir mahzuru, kalsiyumun ortamdaki fosforu
kalsiyum orta fosfat halinde kendine balamasdr. Bunun sonucunda, ortamda besi
maddesi eksiklii yaanr. Bu sakncalarndan dolay zellikle endstriyel atksu artma
tesislerinde kire ile pH kontrol , pH ok dmedii srece yaplmaz. Bunun yerine
genellikle NaOH ve NaHCO
3
birlikte kullanlr. Ancak bu durumda da Na
konsantrasyonunun ar deerlere ulamamasna dikkat edilmelidir. Na konsantrasyonunda
problem yaanmas durumunda NaHCO
3
yerine KHCO
3
veya NH
4
HCO
3
kullanlr.

Baz karaszlk durumlarnda reaktrde pHnn artrlmasna ve organik ykn
azaltlmasna ramen sistemde uucu asit konsantrasyonu dmeyebilir. Bu durum, uucu
asidin propiyonik asit arlkl olduunu gstermektedir. Bu durumda, reaktr iyice
seyreltilmi atk veya yangn suyu (temiz su) ile ykanr. Uucu asit konsantrasyonu normal
seviyeye geldikten sonra organik ykleme kademeli olarak arttrlr.

Gaz debisindeki dme ve CH
4
yzdesindeki azalma havasz reaktrlerde kararsz durumun
iyi bir gstergesidir. yi iletilen reaktlerde metan yzdesi %70in zerindedir. Bu deer
%65in altnda ise sistem dengesi bozulmu demektir (3).

Havasz sistemlerde kararszla neden olabilecek baz durumlar ve bunun sonucu
oluabilecek problemler ve etkileri Tablo 7.15de verilmektedir.


Tablo 7.15 Anaerobik Reaktrlerdeki Kararszlklar ve Tahmini Sonular (1)
Kararszlklar Oluabilecek Problemler Sonular
Besleme debisinin
artmas
Mikroorganizma ykanmas
Metanojenlerin bekletme
sresinin azalmasndan
etkilenmesi
Metan yzdesinin dmesi
pHnn dmesi
Alkalinitenin dmesi
Gaz retim hznn azalmas
Ykleme art
Toksik madde varl
Scaklk salnmlar
Oksijen varl
ncelikle metanojenler
etkilenir
UA birikmesi
UA konsantrasyonundaki
arta bal olarak pH
dmesi
Asetik asit haricindeki uucu
asitlerin birikmesi






267
7.5 Temel Proses Kinetii

7.5.1 Mikrobiyal Reaksiyon Kinetii

Biyolojik sistemlerde reaksiyonlar mikroorganizmalarca gerekletirildiinden reaktr
kinetii mikrobiyal aktiviteye baldr. Bu nedenle, proses davranlarnn tahmininde
mikrobiyal byme, substrat kullanm ve rn oluumu iyi bilinmelidir.

Biyoktle oalma Hz:
Ortamda mikroorganizmalar iin enerji, karbon kayna ve elektron alcs
gereksinimlerinin tam olmas durumunda biyoktle oalma hz (Alvarez, 2003)

X
dt
dX
. = (7.15)

eitliince ifade edilmektedir.

Burada,
X = biyoktle konsantrasyonu (mgUAKM/lt)
= biyoktle zgl oalma hz sabiti (gn
-1
)dir.

Substrat Kullanm Hz:
Substrat kullanm hz, biyoktle konsantrasyonuna bal olarak, birinci derece kinetik ile
aadaki eitlikle ifade edilmektedir (Horan, 1990).

X q
dt
dS
. = (7.16)

Burada,
q = substrat kullanm hz sabiti (gn
-1
)dir.

Substrat kullanm ile biyoktle oalmas arasndaki iliki

dt dS
dt dX
Y = (7.17)

eklinde verilmektedir. Burada,
Y = biyoktle dnm oran (mgUAKM/mgKO)dir.
Denklem (3.1), (3.2) ve (3.3)e bal olarak

q
Y

= (7.18)

olmaktadr.




268
Biyoktle lm Hz:
Biyoktle lm kinetii biyoktle konsantrasyonuna bal olarak

X b
dt
dX
. = (7.19)

eklinde ifade edilmektedir.

Burada,
b = biyoktle isel solunum hz (gn
-1
)

Net Biyoktle Deiimi:
Net biyoktle deiimi oalma hz ile lm hz toplanarak belirlenir ve aadaki eitlik
ile ifade edilmektedir (1).

X b
dt
dS
Y
dt
dX
net
. -

(7.20)

7.5.2 Mikroorganizma oalma Kinetii

Anaerobik proseslerde substrat kompleks yapda olduundan ve buna bal olarak, eitli
mikroorganizma trleri grev yaptndan oalma kinetii farkl ekillerde ifade
edilmektedir (1).

Monod fadesi:

Mikroorganizma oalma hz zamanla hz kstlayc olan substrat konsantrasyonuna bal
olarak ifade edilmektedir. Eitlik
S K
S
S
maks
+
= (7.21)
eklinde verilmektedir.

Burada,
maks
= mikroorganizmalarn maksimum oalma hz sabiti (gn
-1
)
S = substrat konsantrasyonu (mgKO/lt)
S
K = yar doygunluk sabiti (KO/KO
hcre
)dir.

Denklem (3.7) substratn kstlayc olmad durumda (
S
K S >> )

maks
= (7.22)

ve substratn kstlayc olduu durumda ise (
S
K S << )

S
maks
K
S
= (7.23)

olmaktadr.
269
Contois fadesi:

Mikrobiyal populasyon younluunu belirleyen ktle transferinin byme hz zerine
etkisini yanstan mikroorganizma oalma hz,

S X K
S
maks
+
=
.
(7.24)

eitlii ile ifade edilmektedir.

Burada,
K = kinetik sabittir.

Chen ve Hashimoto fadesi:
Giri substrat konsantrasyonunun etkisinin Contois ifadesine ilavesi ile gelitirilmitir:

0 0
) 1 ( .

S K S K
S
maks
+
= (7.25)

olarak ifade edilmektedir.

Burada,
0
S = giri substrat konsantrasyonu (mgKO/lt)dir.

oklu Substrat Kullanm fadesi:

Ortamda iki farkl substratn olmas durumunda iki ayr substrat kstlayc denklem
tanmlanmtr ve ifade

2 2
2
1 1
1
. . S K
S
S K
S
S S
maks
= (7.26)

eklinde verilmektedir.

7.5.3 Kinetik ve Stokiyometrik Sabitler

Proseslerin tam olarak matematiksel ifadelerinin yazlabilmesi iin kinetik ve stokiyometrik
sabitlerin deerleri belirlenmelidir. Bu amala yaplan almalar sonucunda baz organik
maddelere ait sabitler belirlenmitir (1).

Hidroliz aamasnn birinci derece reaksiyon ifadesindeki denklem sabitinin ( K )
literatrdeki deerleri, farkl organik maddeler iin Tablo 7.16da verilmektedir.
Monomerlerin fermantasyonunda amino asit ve eker substratlar iin yaplan almalar
sonucunda elde edilen fermantasyon sabitleri ise Tablo 7.17de verilmektedir.





270
Tablo 7.16 Hidroliz Sabiti Deerleri (1)
Organik Madde K (gn
-1
)
Karbonhidratlar 0,5-2
Yalar 0,1-0,7
Proteinler 0,25-0,8

Tablo 7.17 Fermantasyonun Kinetik ve Stokiyometrik Sabitleri (1)
Sabitler Deerler
maks
(gn
-1
)
3-9
maks
q (grKO/grKO-gn)
24-120
S
K (mg/lt)
300-1400
Y (grUAKM/grKO) 0,1-0,06
b (gn
-1
) 0,02-0,3

Hidrojen reten asitojenler iin uzun zincirli ya asitlerinin veya uucu ya asitlerinin
kullanlmas durumuna gre sabitler Tablo 7.18de verilmektedir. Metanojenler iin ise
stokiyometrik ve kinetik sabitler metan retiminde hidrojenin veya asetatn kullanlmasna
gre deiik deerler almaktadr. Bu deerler Tablo 7.19da verilmektedir.

Tablo 7.18 Asitojenler in Kinetik ve Stokiyometrik Sabitler (1)
Sabitler Ksa Zincirli Ya Asitleri Uucu Ya Asitleri
maks
(gn
-1
)
0,1-0,5 0,3-1,3
maks
q (grKO/grKO-gn)
2-20 5-20
S
K (mg/lt)
100-4000 100-4000
Y (grUAKM/grKO) 0,04-0,1 0,02-0,07
b (gn
-1
) 0,01 0,01-0,04

Tablo 7.19 Metanojenler in Kinetik ve Stokiyometrik Sabitler (Alvarez, 2003)
Sabitler Asetat Kullananlar Hidrojen Kullananlar
maks
(gn
-1
)
0,1-0,4 1-4
maks
q (grKO/grKO-gn)
2-7 25-35
S
K (mg/lt)
50-600 0,01-0,1
Y (grUAKM/grKO) 0,02-0,05 0,01-0,04
b (gn
-1
) 0,02-0,04


7.6. Evsel Atksularn Havasz Artm

Yakn zamana kadar havasz artma proseslerinin 20
o
Cnin altndaki scaklklar ve seyreltik
atksular iin uygun olmad dnlmekteydi. Gnmzde gelitirilen reaktr tipleri ile
dk scaklktaki ve seyreltik atksularn havasz olarak artm yksek hidrolik
yklemelerde ve ok iyi karm salanarak mmkn olmaktadr. Evsel ve dier seyreltik
atksularn havasz artm ile ilgili literatr verileri Tablo 7.20 de verilmitir.



271
Tablo 7.20 Evsel ve seyreltik atksularn havasz artm literatr verileri (2)
KOI
giri

mg/l
AKM
giri

mg/l
Scaklk
o
C
HBS
saat
KOI
k

mg/l
AKM
k

mg/l
KOI giderimi
%
Reaktr
tipi
150-530 140 96-285 43 44 HF
197 83 13-27 17 44 HF
77-1170 118 20-35 24 55-121 32 73 HF
473 37 2.4-38 145-364 18-52 HYR
104-1106 78 17-25 6.4 74-225 50 47 HYR
46-187 16 22-29 1.7-5.0 43-114 27 37 HYR
204-1253 12-16 24 79-304 78 HYR
117-1100 7-20 12 35-299 67 HYR
435 61 16 24 173 21 60 HF
328 72 29 24 110 10 66 HF
322-950 20 60-89 HYR
100-900 20 8-48 65-80 HYR
170-320 20 8 68-92 HYR
140-220 20 2-1 57-84 HYR
215 20 2 77 HYR
119-205 20 8-24 68-72 HYR
250-572 25-33 5 71 HF
500 20 24-45 75-110 78-90 HF
200 80 60 HF
200-900 <300 8-20 50-85 HYR
500-700 12-18 7-12 40-60 HYR
32-780 5-28 6-24 65-114 50 67-78 HYR
HF: havasz filtre, HYR: havasz amur yatakl reaktr, HBS: hidrolik bekletme sresi

Havasz artma sistemleri, uzun sre atksu beslemesi ve stma yaplmadan bekletildiinde
hibir koku problemi olmaz ve mikroorganizmalarn yeniden aktif hale gelmesi ok ksa
srede gerekleir. Bu yzden mevsimlik atksu oluumu sz konusu olan turistik tesislerin
atksularnn artm iin ok uygundur. Ancak evsel atksularn KOI dk olduundan
oluan biyogaz ekonomik olarak deerlendirilemez.

Evsel atksularn havasz artmnda HF ve HYRler yaygn olarak kullanlr. BOI 200-
300 mg/l olan evsel atksularn 20
o
C nin zerinde artld HYR leri iin nerilen tasarm
deerleri Tablo 7.21de verilmitir.

Evsel atksularn havasz artm srasnda oluan amurun fazlas reaktrden ekilerek
susuzlatrldktan sonra gbre olarak kullanlr. Havasz ayrma srasnda atksudaki azot
ve fosfor nemli lde giderilmediinden artlm su kontroll olarak sulamada
kullanlabilir.










272
Tablo 7.21 Evsel atksularn HYR lerinde artm iin nerilen tasarm deerleri (3).
Parametre Deer
Hidrolik bekletme sresi ort. debide>8-10 saat
pik debide>4 saat
amur ya 30-50 gn
amur yk F/M 0.3-1.0 kgKOI/kgUKM-gn (amur yata hacmi iin)
Hacimsel organik yk, L
v
1-3kgKOI/m
3
-gn
%BOI
5
(KOI) giderimi 75-85(74-78)
Debi datm noktalar Min.1/3.7-4 m
2
taban alan
Yukar ak hz (u=Q/A) 0.5m/sa-ort; 1.2m/sa-pik
amur retimi 0.15-0.25kgTKM
*
/m
3
debi
Biyogaz retimi 0.1m
3
biyogaz (%75 CH
4
)1.4kw-sa enerji
N,P giderimi %5-10
*
TKM : toplam kat madde (biyokitle+giriteki AKM)






























273
KAYNAKLAR


(1) Alvarez, M.J., 2003. Biomethanization of The Organic Fraction Of Municipal Solid
Wastes, pp. 1-43, Iwa Publishing, Londan.

(2) UNIDO, 1992. Anaerobic Treatment, How to Staff Manufacturing Industries, File:z18,
Austria.

(3) ztrk, ., 1999. Anaerobik Biyoteknoloji ve Atk Artmndaki Uygulamalar, s. 11-
46, Su Vakf Yaynlar, Istanbul.

(4) Speece, R.E., 1996. Anaerobic Biyotechnology For Industrial Wastewaters, pp. 3, 6, 36,
Archae Press, USA.

(5) Rittmann, B.E. and McCarty, P.L., 2001. Environmental Biotechnology: Principles and
Applications, pp. 570-596, McGraw-Hill, nc., New York.

(6) Tchobanoglous, G. and Burton, F.L., 1991. Wastewater Engineering, pp. 423-425,
McGraw-Hill, Singapore.

(7) Weijma, J., Gubbels, F., HulshoffPol, L.W., Stams, A.J. M., Lens, P. and Lettinga, G.,
2002. Competition For H
2
Between Sulfate Reducers, Methanogens and Homoacetogens In
A Gas-Lift Reactor, Water Science and Technology, 45, 10, 75-80.

(8) Bhatti, Z.I., Furukawa, K. and Fujita, M., 1996. Feasibility Of Methanolic Waste
Treatment In UASB Reactors, Wat. Res., 30, 11, 2559-2568.

(9) Olthof M., Kelly W.R., Oleszkiewiez J., Weinreb H.G., 1985. Development of
anaerobic treatment process for wastewater containing high sulfates, Proc. of 40
th
Ind.
Waste Conf. Purdue Univ. 871-877.

(10) Anderson G.K., McKeown K.J., Donnely T., 1984. The application of anaerobic
packed-bed reactors to industrial wastewater treatment. Water Pollution Control., 491-496.

(11) OFlaherty V., Lens P., Leahy B., and Colleran E., 1998. Long term competition
between sulfate reducing and methane-producing bacteria during full-scale anaerobic
treatment of citric acid production wastewater. Wat. Res. 32/3, 815-825.

(12) OFlaherty V., and Colleran E., 1999. Effect of sulfate addition on volatile fatty acid
and ethanol degradation in anaerobic hybrid reactor. I: process disturbance and
remediation. Bioresource Technology. 68,101-107.

(13) Anderson G.K., Donnely T., McKeown K.J., 1982. The application of anaerobic
packed-bed reactors to industrial wastewater treatment. Proc. of 37
th
Ind. Waste Conf.
Purdue Univ. 651-659.

(14) Eckenfelder, W.W., 1989. Industrial Water Pollution Control, pp. 247, McGraw-Hill,
Inc., Singapore.

274
(15) Annachhatre, A.P., 1996. Anaerobic Treatment Of Industrial Wastewaters, Resources,
Conservation and Recycling, 16, 161-166.

(16) Grady, C.P.L., Daigger, G.T. and Lim, H.C., 1999. Biological Wastewater Treatment,
pp. 619, 626, 630, Marcel Dekker, Inc., New York.

(17) Horan, M.J., 1990. Biological Wastewater Treatment Systems Theory and Operation,
pp. 168, John Wiley&Sons, England.

(18) Metcalf & Eddy, 1999. Wastewater Engineering, Treatment Disposal Reuse. McGraw-
Hill International Editions.






275
8. AMUR ARITIMI VE UZAKLATIRILMASI

Atksu artma sistemi amur, kum ve kpk tutma birimlerini de ihtiva eder. Artma
ilemi sonunda kan amur genellikle sv veya yar kat formda olup kullanlan
prosese ve iletmeye bal olarak %0.25-12 orannda kat iermektedir. kan amur
hacimce byk olup, ilenmesi ve bertaraf atksu artma alannda olduka karmak
bir problem olarak karmza kmaktadr. amur probleminin karmak olmasnn
balca sebepleri,

Artlmam atksu iindeki nemli miktarlarda koku veren maddeler,
Biyolojik artmada oluan ve uzaklatrlmas gereken amurun, ham atksu
ierisindeki organik maddelerden farkl bir yapda, bozunma ve kokuma
eiliminde olmas,
amurun sadece kk bir ksmnn kat madde, byk bir ksmnn ise sudan
olumas, bu yzden byk hacimler igal etmesi,

olarak zetlenebilir.

Artma tipine ve amacna gre, artma amurlarnn cinsleri farkllk gsterir.
Bunlar;

kebilen kat maddelerin oluturduu n keltim amurlar,
Kimyasal artma ve koaglasyon sonucu oluan kimyasal amurlar,
Biyolojik artma ilemleri sonucu oluan biyolojik amur,
me suyu artma ilemleri sonucu oluan inorganik amurlar,
olarak sralanabilir.

Atk bnyesinde kirleticileri grup altnda toplamak mmkndr. Bunlar;

kebilen kat maddeleri,
Askda kat maddeler,
znm kat maddeler,
olarak ifade edilir.

amur ilenmesi ve bertarafnda kullanlan metotlar Tablo 8.1de verilmitir.
Graviteli younlatrma, artlandrma, susuzlatrma ve kurutma, kullanlan balca
artma metotlardr. rtme, kompostlama, yakma, slak-hava oksidasyonu ve
derin aft reaktrleri amurdaki organik maddeleri stabilize etmek veya artmak
amacyla kullanlrlar.
8.1 AMUR KAYNAKLARI, ZELLKLER VE MKTARLARI

amur ileme, artma ve bertaraf sistemlerini tasarlayabilmek iin artma sisteminde
oluan amurun kayna, zellikler, ve miktarnn bilinmesi gerekmektedir.




276
8.1.1 amur Kaynaklar

amur artma sistemleri, amur kayna, prosesin tipi ve iletme metoduna gre
deiiklik gsterir. amur ve kat atklarn esas kaynaklar Tablo 8.2de verilmitir.
rnein tam karml aktif amur prosesinde, amur uzaklatrma veya
havalandrma havuzundan yaplyorsa, son ktrme havuzu amur kayna deildir.
Dier taraftan, uzaklatrma amur geri dn hattndan gerekletiriliyorsa amur
kayna ktrme tank olarak kabul edilebilir. Younlatrma, rtme, artlandrma
ve susuzlatrma iin kullanlan prosesler de amur kaynadrlar.

Tablo 8.1. amur ileme ve bertaraf metotlar(1).
letme, proses ve artma metotlar Fonksiyonlar
Birincil lemler
amur tme
Kum ayrma
amur kartrma
amur saklama

Younlatrc
Graviteli younlatrc
Flotasyonlu younlatrc
Santrifjl younlatrc
Bantl younlatrc
Dner elekli younlatrc

Stabilizasyon
Kire stabilizasyonu
Isl ilem
Havasz rtme
Haval rtme
Kompostlama

artlandrma
Kimyasal artlandrma
Termal (sl)

Dezenfeksiyon
Pastrizasyon
Uzun-sreli saklama

Susuzlatrma
Vakum filtre
Santrifj
Bant filtre
Pres filtre
amur kurutma yataklar
amur lagnleri


Boyut kltme
Kum ayrma
Kartrma
Depolama-saklama


Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma


Stabilizasyon
Stabilizasyon
Stabilizasyon, ktle azaltma
Stabilizasyon, ktle azaltma
Stabilizasyon, rn giderimi


amur artlandrma
amur artlandrma


Dezenfeksiyon
Dezenfeksiyon


Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Saklama ve Hacim azaltma

277
Isl kurutma
Fla kurutucu
Sprey kurutucu
Dner tamburlu kurutucu
ok hcreli kurutucu
oklu etkili buharlatrc

Termal Azaltma
ok hcreli yakc
Akkan yatakl yakc
Kat atklarla birlikte yakma
Islak-hava oksidasyonu
Derin aft reaktr


Nihai bertaraf
Arazide artma
Datm ve pazarlama
Kimyasal sabitleme
Dzenli depolama
Lagnlerde biriktirme


Ktle ve hacim azaltma
Ktle ve hacim azaltma
Ktle ve hacim azaltma
Ktle ve hacim azaltma
Ktle ve hacim azaltma


Hacim azaltma, kaynak geri
kazanm
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Stabilizasyon, hacim azaltma
Stabilizasyon, hacim azaltma


Son uzaklatrma
Faydal kullanm
Faydal kullanm, son
uzaklatrma
Son uzaklatrma
Hacim azaltma,son uzaklatrma

Tablo 8.2. Klasik atksu artma sistemi amur ve kat atk kaynaklar (1).
Proses amur eidi Notlar

Elek





Kum tutucu



n havalandrma






Birincil (n) ktrme





Kaba kat atk





Kum ve kpk



Kum ve kpk






Birincil amur ve kpk





Kaba katlar mekanik
olarak veya ubuk
zgaralardan elle
toplanarak atlr.


Kpk giderme, ilemi
kum tutucularda kum ile
birlikte gerekletirilir.

Baz sistemlerde n
havalandrma tanknda
kpk giderici yoktur, kum
tutucunun bulunmamas
tankta kum birikimine
sebep olabilir.

amur ve kpk miktar
toplama sistemine ve giren
atksuyun zelliklerine gre
deiir.

278
Biyolojik artma





kincil (son) ktrme


amur ileme birimleri





Askda kat maddeler





Biyolojik amur ve kpk


amur, kompost ve kl
Askda kat madde
biyolojik artma sonucu
oluur. Artma sisteminde
oluan fazla amuru
younlatrmak gerekebilir.

ABD EPAya gre kpk
tutucu art koulmutur.

Son rnn zellii,
kullanlan proses ve iletme
ile amur zelliklerine
baldr. Bu konudaki yasal
dzenlemeler giderek
arlamaktadr..
8.1.2 amur zellikler

amur artm ve son uzaklatrma yntemlerinin belirlenmesinde, amur ve kat
maddenin zellii ve ieriini bilmek ok nemlidir. Bu ayn zamanda kat atn
kayna, sistemdeki amur ya ve proses tipi ile de yakndan ilgilidir. Artma
amurlarn baz fiziksel zellikleri Tablo 8.3de verilmektedir.

Tablo 8.3. Artma sisteminden kaynaklanan amur ve kat atklarn zellikleri (1).
amur ve kat atk Tanmlama
Izgara ve elkte tutulan
atklar



Kum




Kpk/ya






Birincil amur



Kimyasal ktrme
amuru
Byk boyutlu organik ve inorganik maddelerin
tutulmasnda kullanlr. Organik madde ierii sistemin
yapsna ve mevsime gre deiim gsterir.


Hzl kme zelliine sahip, ar inorganik katlardan
olumaktadr. letme artlarna da bal olarak ya ve
gres gibi organik maddeleri de ierirler.

Birincil ve ikincil ktrme havuzlar yzeyinden
syrlarak alnan yzen maddeleri ierir. Kpk, ya,
bitkisel ve mineral yalar, hayvansal kat yalar,
parafin, sabun, yiyecek atklar,, sebze ve meyve
kabuklar, sa, kat ve karton, izmarit, plastik
maddeler, kum ve benzeri maddeleri ierir. zgl
arl genellikle 0.95dir.

Birincil (n) ktrmeden kan amur gri ve yapkan
olup, ou zaman youn kokuludur. Bu amur
kolaylkla rtlebilir.

Metal tuzlar ile yaplan ktrmeden kan amur koyu
renkli, demir ierii yksek krmz renklidir. Kokusu
279







Aktif (Biyolojik) amur







Damlatmal fitre amuru



Aerobik rtlm amur



Anaerobik rtlm
amur







Kompost rn





Foseptik (septik tank)
amuru
birincil amur kadar youn deildir. amurdaki demir
veya alum hidratlar, amuru jelatinimsi yapar. Tankta
braklmas durumda birincil amur gibi yava bir
rmeye urar. nemli miktarda gaz k olur ve
tankta uzun sreli kalrsa amur younluu artar.


Kahverengi ve flok arlkldr. Koyu renk gzleniyor
ise septik artlar olumu demektir. Renk ak ise az
havalandrma sonucu kme zellii kt amurdur. yi
artlardaki amur toprak kokusundadr.
amur kolaylkla septiklemeye meyillidir, rk
yumurta kokusu yayabilir. Yalnz veya birincil amurla
karm aktif amur kolayca ryebilir.

Kahverengimsi, floklu ve taze olduunda nispeten
kokusuzdur. Aktif amura gre daha yava
paralanmaya urar ancak kolay rtlebilir.

Kahve ve koyu kahve renklidir Flokler zelliklidir.
Kt kokulu olmayp ounlukla kf kokuludur. yi
rtlm amur kurutma yataklarnda kolaylkla
susuzlatrlabilir.

Koyu kahve-siyah renkli olup, ok miktarda gaz ierir.
Tam rtldnde, kt kokmaz, kokusu hafif, scak
katran, yanm lastik veya mhr mumu gibidir. amur
ince tabak eklinde, kurutma yatana yayldnda,
katlar yzeyde tutulur, su hzl ekilde drene olur ve
katlar yatak zerinde yavaa kerler. amur
kuruduka, gaz kar, zengin bahe topra
zelliklerindedir.

Koyu kahve-siyah renklidir. Ancak kompostlamada
kullanlan odun krntlar ve geri dndrlen kompost
dolaysyla renk deiebilir. yi kompostlanm amur
kokusuz olup, ticari deerde bahe topra
artlandrcs olarak kullanlabilir.

Siyah renklidir. yi rtlmemesi durumunda hidrojen
slfr ve dier gazlardan dolay kt koyu yayar. Bu
durumdaki amurun kurutulmasnda ciddi koku
problem ile karlalr.


amurun Genel Bileimi: Artlmam (ham) ve rm amurun kimyasal
bileimi ile ilgili bilgiler Tablo 8.4.de verilmektedir. Son uzaklatrma ynteminin
belirlenmesinde besi maddesi de dahil olmak zere kimyasal bileiklerin ounun
280
bilinmesi nemlidir. Havasz rtme sisteminin kontrolnde pH, alkalinite ve
organik asit ieriinin llmesi olduka nemlidir. Yakma ve arazide bertaraf
metodunun uygulanmas durumunda amurdaki ar metal, pestisit ve hidrokarbonlar
llmelidir. Yakma gibi termal proses kullanlacanda amurun enerji ieriide
hesaplanmaldr.

Tablo 8.4 Ham ve rtlm amur zellikleri ve kimyasal bileimi (1).
Ham birincil amur rtlm
birincil amur
Aralk Tipik Aralk Tipik
Aktif
amur
sistemi
amuru

Aralk
Toplam kat
madde(TS),%
Uucu kat (TSnin %si)
Ya ve gres (TSnin
%si)
Eterde znebilen
Eterde ekstrakte
olan
Protein (TSnin %si)
Azot (TSnin %si)
Fosfor((P
2
O
5
, TSnin
%si)
Potasyum(K
2
O,TSnin
%si)
Selloz (TSnin %si)
Demir (slfitsiz)
Silika(SiO
2
, TSnin %si)
pH
Alkalinite(mg/l CaCO
3

olarak)
Organik asitler(mg/l,
HAc)
Enerji ierii, kj TS/kg
2-8
60-80

6-30
7-35
20-30
1.5-4
0.8-2.8

0-1
8-15
2-4
15-20
5-8
500-1,500

200-2,000
23,000-
29,000
5
65

-
-
25
2.5
1.6

0.4
10
2.5
-
6
600

500
25,000
6-12
30-60

5-20
-
15-20
1.6-6
1.5-4

0-3
8-15
3-8
10-20
6.5-7.5
2,500-
3,500

100-600
9,000-
14,000
10
40

18
-
18
3
2.5

1
10
4
-
7
3,000

200
12,000
0.83-1.16
59-88

-
5-12
32-41
2.4-5
2.8-11

0.5-0.7
-
-
-
6.5-8
580-1,100

1,100-1,700
19,000-
23,000

amurun arazide bertaraf ve faydal kullanmn etkileyen balca zellikleri,
organik ierii (uucu kat olarak llr), besi maddeleri, patojenler, metaller ve
toksik organiklerdir. amurun arazide kullanlmas durumunda, gbre zellii (azot,
fosfor ve potasyum ierii) nem kazanr. Ticari bir gbre ile amurun
karlatrmas Tablo 8.5de verilmektedir. Araziye verilen amur, bitki bymesi
iin gereken besi maddelerini karlar. Baz uygulamalarda, amurun fosfor ve
potasyum ierii bitki gereksinimini karlayamayacak kadar az olabilir. amurdaki
iz elementler, inorganik kimyasal elementler olup bitki ve hayvanlar iin gerekli
veya zararl olabilir. Ar metal konsantrasyonlar Tablo 8.6de verilmektedir.
amurun arazide kullanm miktar, yapsndaki ar metal konsantrasyonuna
baldr.
281
Tablo 8.5. Ticari gbre ve amurdaki besi maddesi seviyelerinin kyaslanmas (1).
Besi maddesi %
Azot Fosfor Potasyum

Tarmda kullanlan gbre
1

Stabilize aktif amur tipik
deeri

5
3.3

10
2.3

10
0.3

1
Besi maddesi konsantrasyonu toprak ve bitki zelliine gre deiir.

Tablo 8.6. Atksu artma tesisi amurundaki metal ierikleri (1).
Kuru amur, mg/kg Metal
Aralk Ortalama
Arsenik
Kadmiyum
Krom
Kobalt
Bakr
Demir
Kurun
Manganez
Civa
Molibden
Nikel
Selenyum
Kalay
inko
1.1-230
1-3,410
10-99,000
11.3-2,490
84-17,000
1,000-154,000
13-26,000
32-9,870
0.6-56
0.1-214
2-5,300
1.7-17.2
2.6-329
101-49,000
10
10
500
30
800
17,000
500
260
6
4
80
5
14
1700

ABDde retilen amur miktar 1972den beri artmakta olup, 1997 ylna gre bu
deer 6.23 milyon ton/senedir. Yllara gre amurun uzaklatrma yntemi de
farkllklar gstermektedir. rnein 1972 de, toplam amurun %20si arazide
uygulama ile (land application), %25i de yakma yntemi ile uzaklatrlmaktayd.
Ancak 1997de retilen toplam amurun %55i arazi uygulamasnda, %17si de
yakma yntemi ile uzaklatrlmaktadr (Tablo 8.7). amurun denize dearjna ise
1991 Aralnda son verilmitir.

Tablo 8.7. ABDde amur kullanma ve uzaklatrma metotlar (retilen toplamn
%si) (4).
Uygulama 1972 1989
1
1997
1
Arazide uygulama
Yzey uzaklatrma
Arazide Depolama
Yakma
Deniz dearj
Dier
20
veri yok
40
25
15
veri yok
33.3
10.3
33.9
16.1
6.3
veri yok
54.8
19.2
2

veri yok
17.3
0
8.7
3

1
US EPA (1993)

2
Kat atk ile depolama ve monofillingi iermektedir.

3
Baz maddelerin dier alanlarda depolama ve uzun sreli saklamalarn ierir.
282
Avrupa Birlii lkelerinde 1990de 7 milyon ton kuru amur retilmitir. Tablo
8.8de grld gibi amurun tarmda kullanm %10 - %80 arasnda deimesine
ramen, yakma ilemi sadece birka lkede kullanlmaktadr. Denize dearj ise
1998in sonlarna kadar devam etmitir.

Tablo 8.8. 1990da Avrupa Birliinde kullanlan ve dearj edilen amur miktar (4).

lke
Toplam
(10
3
kuru
t/sene)
Tarm
(%)
Arazi
depolama
(%)
Yakma
(%)
Deniz
(%)
Belika
Danimarka
Fransa
Almanya
Yunanistan
rlanda
talya
Lksemburg
Hollanda
Portekiz
spanya
ngiltere
35
150
900
2750
200
23
800
15
280
200
300
1500
57
43
27
25
10
23
34
80
53
80
61
51
43
29
53
65
90
34
55
20
29
12
10
16
0
28
20
10
0
43
11
0
10
0
0
5
0
0
0
0
0
0
0
0
8
8
29
28

Asya lkeleri arasnda Japonyada amur uzaklatrma uygulamalar Tablo 8.9da
verilmektedir. Ancak Japonyada arazide depolama ve arazi slah olanaklar olduka
kstldr.

Tablo 8.9. 1997de Japonyada uzaklatrlan ve kullanlan amur miktar (ton) (4).
Dzenli
depolama
Krfezde
Arazi slah
Faydal
kullanm
Dier Toplam
(%)
Susuzlatrlm
kek
Yakmadan
kan kl
1

Kurutulmu
amur
2

rtlm
amur
Toplam (%)

766

102

14

0

882
(37)
247

146

0

0

393
(17)
527

101

165

0

793
(33)
60

12

10

214

296
(13)
1.600 (68)

361 (15)

189 (8)

214 (9)

2.364 (100)
1
cruf ierir.
2
kompost ierir.
8.1.3 amur Miktar

eitli proses ve ilemler sonucu retilen amur miktar ve fiziksel zellikleri ile
ilgili bilgiler Tablo 8.10da verilmektedir. Bu bilgiler olduka faydal olmasna
karn retilen amur miktarnn byk deikenlik gsterdii unutulmamaldr.
283
eitli proseslerden elde amurun konsantrasyonu ile ilgili bilgiler Tablo 8.11de
verilmektedir.

Tablo 8.10. eitli artma sistemlerinden kan amur miktarlar ve fiziksel
zellikleri(1).

Kuru madde kg/10
3
m
3
Artma ilemleri ve
prosesleri
amur
katsnn
zgl arl
amurun
zgl arl Aralk Tipik
Birincil amur
Aktifamur
a

Damlatmal filtre humusu
a

Uzun havalandrmal sist.
a

Havalandrmal lagn
a

Filtrasyon tesisi
Alg giderimi

n ktrme
b

(fosfor giderimi iin)
Dk dozda kire
(350-500mg/l)
Yksek dozda kire
(800-1600mg/l)

Askda byyen A.. ile
denitrifikasyon
Kaba kum filtreler
1.4
1.25
1.45
1.3
1.3
1.2
1.2




1.9

2.2


1.2
1.28
1.02
1.005
1.025
1.015
1.01
1.005
1.005




1.04

1.05


1.005
1.02
108-167
72-96
60-96
84-120
84-120
12-24
12-24




241-398

602-1325


12-30
-
151
84
72
96
d
96
d
18
18




301

795


18
-
e

a
Atk amur
b
Fosfor giderimi iin kimyasal ilavesi
c
hmal edilebilir
d
n artma yok
e
Biyolojik artmadan gelen amuru da ierir

















284
Tablo 8.11 eitli proseslerden elde edilen amurlarda kat madde yzdeleri

amur kuru madde
konsantrasyonu % kuru
madde

Artma lemleri
Aralk Tipik
n keltim tank
n keltim amuru
Siklona gnderilen n keltim amuru
n keltim amuru ve atk aktif amur
n keltim ve damlatmal filtre humusu
P giderimi iin demir ilaveli n keltim amuru()
P giderimi iin kire (dk doz) ilaveli ()
P giderimi iin kire (yksek doz) ilaveli ()
Kpk

4-10
0.5-3
3-8
4-10
0.5-3
2-8
4-16
3-10

5
1.5
4
5
2
4
10
5
Son keltim tank
Aktif amur
n keltim havuzu olan
n keltim havuzu olmayan
Saf oksijenli aktif amur
n keltim havuzu olan
n keltim havuzu olmayan
Damlatmal filtre humusu
Dner biyodisk sistemi


0.5-1.5
0.8-2.5

1.3-3
1.4-4
1-3
1-3


0.8
1.3

2
2.5
1.5
1.5
Graviteli younlatrc
Sadece n keltim amuru
n keltim amuru ve atk aktif amur
n keltim amuru ve damlatmal filtre humusu

5-10
2-8
4-9

8
4
5
Flotasyonlu younlatrma
Sadece aktif amur
Kimyasal madde ilavesi ile
Kimyasal madde ilavesi olmadan


4-6
3-5


5
4
Santrifj younlatrc
Sadece atk aktif amur

4-8

5
Bantl younlatrc
Kimyasal madde ilavesi ile sadece atk aktif amur

3-6

5
Havasz rtc
Sadece n keltim amuru
n keltim amuru ve atk aktif amur
n keltim amuru ve damlatmal filtre humusu

5-10
2.5-7
3-8

7
3.5
4
Haval rtc
Sadece n keltim amuru
n keltim amuru ve atk aktif amur
n keltim amuru ve damlatmal filtre humusu
Sadece atk aktif amur

2.5-7
2.5-7
1.5-4
0.8-2.5

3.5
3.5
2.5
1.5
285
amurda hacim-zgl arlk ilikileri: amur hacmi byk oranda ieriindeki su
miktarna ve daha az oranda ise kat madde zelliine baldr. rnein %10 kat
maddeli amur, arlk olarak %90 su ierir. Kat madde sabit (mineral) kat ve uucu
organik katdan olumu ise kat maddenin zgl arl aadaki gibi hesaplanr:
(8.1)

W
s
= amurun toplam kat madde arl
S
s
= toplam katnn zgl arl

w
= suyun younluu
W
f
= sabit katnn (mineral ksm) arl
S
f
= sabit katnn zgl arl
W
v
= uucu katnn arl
S
v
= uucu katnn zgl arl

amur hacmi aadaki eitlie gre tanmlanr;



(8.2)

W
s
= kuru kat arl, ktle

w
= suyun younluu, ktle/hacim
3

S
s
= amurun zgl arl
P
s
= yzde kat

Kat ieriinin yaklak hesaplanmasnda, hacim aadaki eitlikle verilen yzde
kat miktar ile dorudan ilikili olup deikenlik gstermektedir.

(8.3)

V
1
ve V
2
= amur hacimleri
P
1
ve P
2
= kat madde yzdesi




286
8.2 amur Artm Sistemler Ak emas

amur artma proses ve ilemlerinin tek tek verildii genelletirilmi akm emas,
ekil 8.1de grlmektedir. Pratikte biyolojik artmann olduu veya olmad durum
gznne alnarak amur artma ak diyagramlar iki genel snfa ayrlr. Biyolojik
artmann da dahil olduu akm emas ekil 8.2de verilmektedir. amur kaynana
bal olarak, amur stabilizasyonu, susuzlatrma ve uzaklatrma metotlarna bal
olarak younlatrc kullanlr. Biyolojik rtmenin devamnda ekonomik imkanlar
ve yerel artlara bal olarak, alternatif metotlarn birisi amur susuzlatrmada
kullanlabilir.

Endstriyel ve dier toksik atklarn bulunmas rtclerin altrlmasnda
sorunlara yol aabilecei iin, amur artmnda farkl seenekler dnlmelidir.


ekil 8.1. amur ileme ve uzaklatrma ak diyagram (1).
287


ekil 8.1. (Devam) amur ileme ve uzaklatrma ak diyagram



(a)


288

(b)




( c)

ekil 8.2. Biyolojik rtme ve farkl amur susuzlatrma prosesi ile tipik amur
artma ak diyagram: a) Bant fitre, b) Santrifj, c) Kurutma yata (1).

8.3 amur ve Kpk letimi

retilen amurun susuzlatrma amacyla bir sistemden dierine tanmas
gerekmektedir. amur, artmak veya atlmak zere de tanmak zorunda kalnabilir.
amur tipi ve zelliklerine gre, farkl tipte pompalarn kullanm gerekebilir.
8.3.1 Pompa Tipleri

ok sk kullanlan pompa tipleri;
Mono pompa,
Santrifj,
Tork akl,
Diyaframl,
Yksek basnl piston,

289
Mono pompa: Bu pompa hemen hemen tm amur eitlerinde kullanlr. Pompa,
aralarnda minimum boluk olan, kauuk esasl ift vida ve dili helezon statoru
altran tek-vida dili rotordan olumaktadr. Hacim veya boluk, rotor dndke
emmeden dearja kademeli olarak hareket eder. Emme kaldr 8.5m de olacak
ekilde pompa otomatik ekilidir, ancak kauuk stator yanabileceinden kuru iken
altrmamak gerekir. Bu tr pompalar 75 L/sye kadar alabilir ve 137mlik terfi
yksekliklerine iletim yaplabilir. Birincil amurda pompa normal olarak tcden
sonra gelir. Pompann bakm maliyeti, rotor ve statorda zellikle kumlu birincil
amurun pompalanmasnda anma nedeniyle yksektir. Bu pompalarn zellikle
youn birincil, kark ve rm amurlarn iletiminde kullanlmas tavsiye edilir.

Santrifj Pompalar: Tkanmasz (ak fanl) santrifj pompalar amur iletiminde
yaygn kullanlmaktadr. Bu tip pompalarda ana sorun uygun kapasitenin seimidir.
Deiken amur zellikleri, pompa terfi yksekliinin deimesine yol aar. Seilen
pompalar, hem tkankla yol amayacak uygun fan aklna, hem de ok sulu
amurda sadece suyu pompalamay nlemek iin de yeteri kadar kk kapasiteye
sahip olmaldr. Kapasiteyi azaltmak iin vanann kslmas, sk sk tkankla yol
aacandan pratik bir yol deildir. Bu nedenle bu pompalarn deiken hz src
ekipmanlarna sahip olmas gerekmektedir. zel tasarlanm santrifj pompalar,
byk sistemlerde birincil ve zellikle geri devir amurlarnn iletiminde kullanlr.

Tork-akl veya yksek devirli santrifj pompalar: Bu pompalar amur tamada
olduka etkilidirler. Tutulabilen partikllerin boyutlar, emme ve basma borularnn
ap ile kstldr. arkn dndrme kuvveti ark nnde girdap oluturur, ancak
burada esas itici g svnn kendisidir. Svnn ou arkla temas etmez, bylelikle
andrc temas en aza indirmi olur. Ancak amurda kullanlan pompalar dnen
aksam andrma etkisine kar nikel veya kromdan olmaldr. Pompalar verilen
hzlar iin dar yk aralnda altrlmaldrlar, bylece sistem altrma artlar
dikkatlice deerlendirilmi olur. Pompalarn geni aralkl iletme artlarnda da
altrlaca dnldnde, deiken hz kontrolleri nerilmektedir.

Yksek basn gerektiren uygulamalarda tork akl pompalar seri balanarak
kullanlabilir.

Tork akl santrifj pompalar zellikle havalandrma tankna aktif amurun geri
dndrlmesi ve rm amurlarn iletiminde kullanlr.

Diyafram Pompalar: Esnek bir membrana sahip olan diyafram pompalar, itme ve
ekme etkisi ile kavitasyon yaratrlar. Akm, ek-valf vastasyla bu kavitasyon iine
ynlendirilir. Diyafram pompalarn kapasitesi diyafram strokunun uzunluu ve
dakikadaki strok says ile deiir. Bunlar dk kapasitedeki ve dk yk
kayplarnn olduu yerlerde kullanlan pompalardr. En byk kapasitedeki hava
diyaframl pompa, 14 L/s debiyi 15m yksee basma kapasitesindedir.

Yksek Basnl Piston Pompalar: Yksek basnl piston pompalar, amurun uzun
mesafelere tanmas gibi yksek basn uygulamalarnda kullanlrlar. Yksek
basn uygulamalar iin gelitirilmi birok tipi vardr, ileyii dalg pompalara
benzer. Avantajlar,
290

Yksek basnlarda kk debiler iletebilir (13800 KN/m2),
Byk partiklleri basabilecek aplarda olabilir,
Belli kat konsantrasyonu aralnda alabilir,
Pompaj tek kademede gerekletirebilirler.

Bu avantajlarna karlk ok pahaldrlar.

(a ) Mamut Pompa

(b) Santrifuj Pompa
291

(c) Yksek Devirli Santrifj (Tork Akl) Pompa


(d) Diyafram Pompa

292

(e) Yksek Basnl Piston
ekil 8.2 (a) amur Pompalar
8.3.2 amur Tipine gre Pompa Seimi

Pompalarla iletilen balca amur tipleri birincil amur, kimyasal amur, damlatmal
filtre ve aktif amur ile younlatrlm ve rtlm amurlardr. Artma
sisteminin eitli birimlerinde biriken kpk de pompalanmaktadr. amur tiplerine
gre hangi tip pompalarin seilecei Tablo 8.12de zetlenmitir.

Tablo 8.12. amur tiplerine gre pompa seimi uygulamalar (1).
Kat veya amur
tipi
Kullanlan pompa Yorumlar
Elekte tutulan
kat atklar

Kum





Kpk








Birincil amur
Pompalanmaz


Tork akl (yksek
devirli)Santrifj




Klapeli pompa,
Mono pompa
Diyafram pompa
Ak fanl santrifj
pompa




Klapeli pompa, tork-
Pnmatik ejektr kullanlabilir


Andrc karakteri ve kuma vb
bulunmas pompalamay zorlatrr.
Srtnme ve zorlama olabilir.
Pnmatik ejektr veya mammut
pompa da kullanlabilir.

amur genellikle amur pompas ile
pompalanr. Vanalar, amur ve kpk
haline gre ayarlanr. Byk
sistemlerde ayr kpk pompalar
kullanlr. Pompalamadan nce,
homojenletirmek iin kpk
kartrc kullanlr. Pnmatik ejektr
de kullanlabilir.

Birincil amurun mmkn olduu
293








Biyolojik
amurlar






Kimyasal
ktrme amuru




rtlm
amur






Damlatmal
Filtre humusu



Geri dn veya
atk aktif amur




Younlatrlm
amur

akl, mono pompa,
santrifj ve diyafram






Birincil amurun
aynsdr.






Dalg, tork akl
santrifj,mono pompa,
diyafram, yksek basnl
piston


Tkanmasz ve tork akl
santrifj, mono pompa,
klapeli ve diyafram
pompalar




Tkanmasz ve tork akl
santrifj, mono pompa,
klapeli ve diyafram
pompalar


Klapeli, diyafram,
yksek-basnl piston,
mono pompa, pozitif
yerdeitirmeli
kadar konsantre olmas istenir, amuru
toplamak ve younlatrmak iin
amur haznesinde toplanr, daha sonra
pompalanr. Ham birincil amurun
zellii, artma sistemi tipine,
verimine ve sudaki kat zelliine gre
deikenlik gsterir.

Biyolojik artmada 1) Atk aktif
amur, 2) Damlatmal filtre sonras
humus amuru, 3) rtme tank
sznt suyu ve 4) Susuzlatrma
ileminden dnen amur, amur
zelliini etkiler.


Birok durumda, amurun zellii,
santrifj pompa iin uygun deildir.




yi rtlm amur homojen olup
%5-8 kat madde ve gaz kabarc
ierir, %12ye kadar kat ierebilir. yi
rtlmemi amuru kullanmak
zordur. Eer elek ve kum tutucu
kullanlm ise tkanmasz santrifj
pompa kullanlabilir.

amur genellikle homojen karakterde
olup, kolaylkla pompalanr.



amur sulu ve ince katlar
ierdiinden tkanmasz pompalar
kullanlabilir. Bu pompalarda flokle
partiklleri krlmasn en aza
indirmek iin dk hzlar nerilir.

Dnml kullanlan mono pompalar
amur ktlesini hareket ettirebilme
zelliine sahip olduundan konsantre
amurlar iin uygundur. Tork akl
pompalarda kullanlabilir ancak itici
g veya sulandrma gerekebilir.

294
8.3.3 Yk Kaybnn Hesab

amur terfiinde karlalan yk kayb, amur zelliine, boru apna ve ak hzna
baldr. Kat ve uucu madde konsantrasyonunun artmas ve dk scaklk yk
kaybnda artlara sebep olmaktadr. Kat madde yzdesi ile uucu ksmn yzdesi
arpmnn 600 amas durumunda pompalamada glklerle karlalr. Su, ya ve
dier akkanlar Newtonian karakterlidir. Laminer ak artlarnda bu svlardaki
basn d hz ve viskozite ile orantldr. Hz belli kritik deerin zerine
ulatnda, ak trblansl olur. Younlatrlmam aktif amur ve damlatmal filtre
amuru gibi sulu amurlar, suya benzer davranta bulunurlar. Ancak konsantre aktif
amur Newtonian sv deildir. Newtonian olmayan svlar iin laminer artlardaki
basn d akla orantl olmadndan viskozite de sabit deildir.

Younlatrlmam aktif amur ve damlatmal filtre amurunun pompalanmasndaki
yk kayb, suyun kaybndan %10-25 daha byktr. Dk akm hzlarnda birincil,
rtlm ve younlama amur plastik davran gsterir. Bu durumda direncin
yenilebilmesi iin nce belli bir basn gerekir ve sonra ak balar. Laminar ak
boyunca, dk kritik hz 1.1m/sye ulaana kadar hzn ilk kuvveti ile diren artar.
Yaklak 1.4m/s den daha yksek kritik hzda ak trblansl olarak dnlebilir.
Birincil ve konsantre amurlar iin zellikle kritik arthzlarda yk kayb olduka
byk olabilir.

Basitletirilmi Yk Kayb Hesab: Ksa amur iletim hatlar iin yk kaybnn
hesabnda nispeten kolay bir yntem kullanlmaktadr. Yk kaybn hesaplamak iin
k faktr, verilen amur tipi ve kat konsantrasyonu iin gelitirilmi deneysel
eriden elde edilir (ekil 8.3.a). Pompalanan amurun yk kayb, Darcy-Weisbach,
Hazen-Williams veya Manning eitlikleri kullanlarak su iin bulunan yk kayb k ile
arplarak bulunur. Artma sisteminde amur hatt genellikle ksa olduundan,
srtnme kayplar iin basitletirilmi hesap yntemini uygulamak yeterlidir. Uzun
amur hattlarnda srtnme kaybnn tahmin edilmesi, mhendislik, ekonomik ve
iletme durumlarn ieren daha dikkatli bir almay gerektirir.

Yk kaybnn yaklak tahmini, ekil 8.3b kullanlarak ta yaplabilir. Bu ekil
laminer akm artlar altnda;
En dk hz 0.8m/s olmak,
Thixotropic davranlar dikkate alnmamak,
Borunun ya-gres veya dier katlarla tkanmad kabul ile
kullanlabilir.

Ham birincil amurun younluu genellikle pompalama sresince deiir. ncelikle
en konsantre amur pompalanr. amurun byk ksm pompalandktan sonra, su ile
ayn hidrolik zellie sahip sulu amur pompaya gelir. amur zelliindeki bu
deiim santrifj pompann daha fazla almasna sebep olur. Pompa motoru, ek
yklere ve deiken hz artlarna, zellikle hz yavalatmaya, uygun olacak ekilde
seilmelidir. Motor, yksek hzl terfide elde edilen maksimum yklemeler iin
boyutlandrlmam ise, ar yklenecek veya zarar grecektir.

295
Santrifj pompalarda gerekli iletme hz ve motor gcn belirlemek iin, iletim
hatt karakteristik erisi;

Beklenen en youn amur,
Ortalama artlar,
ve su iin hesaplanmaldr.

Bu sistem erileri, geerli hz aralna ait pompa (H-Q) erisi grafii zerine izilir.
Belli pompalar iin maksimum ve minimum hzlar, pompa karakteristik erisi ile
sistemin istenen kapasitedeki karakteristik erisinin kesim noktas olarak elde edilir.
Maksimum hz iin pompa karakteristik erisiinin boru hattnn su iin olan erisi ile
kesiim yeri pompa iin gerekli yk belirler.

Yk kayb hesabnda amurun reolojik zelliklerinin dikkate alnmas: amurun
uzak mesafelere tanmas iin, amurun reolojik zelliklerini dikkate alan zel bir
yk kayb hesap metodu da gelitirilmitir. Yk kayb hesap metodu, Babbitt ve
Caldwell tarafndan deneysel ve teorik almalar sonucu laminer akm artlar iin
gelitirilmitir.

Su, ya ve dier bir ok svlar Newtonian olup, laminer akm artlarnda basn
d dorudan hz ve viskozite ile orantldr. Hz art kritik deeri getike, ak
trblansl olmaya balar. Laminer aktan trblansl aka gei Reynolds saysna
bal olup, akkan viskozitesi ile ters orantldr. Ancak atksu amuru Newtonian
karakterde deildir. Laminar artlar altnda basn d ak ile orantl olmayp,
ayrca viskozite de sabit deildir. Karlalan trblansl akm zelliinde Reynolds
says amur iin belli deildir.

amurun Bingham plastik karakteri gsterdii bilinmektedir. Bu zellie gre ak
baladktan sonra kayma gerilmesi ve ak arasndaki dorusal iliki vardr. Bingham
plastik akkan iki sabit ile tanmlanr;

Snr kayma gerilmesi, z
y
,
Rijitlik katsays, dr. Snr kayma gerilmesi ve rijitlik katsays iin tipik
aralklar ekil 8.3te gsterilmitir. zel uygulamalar iin reolojik verileri
saptamada pilot deneysel almalarn yaplmas gerekmektedir.

amur iin srtnmeye bal basn dn (yk kayb) hesaplamada iki boyutsuz
say, Reynolds says ve Hedstrom says kullanlabilir. Reynolds says aadaki
gibi tanmlanr;


VD
Re = ----------- (8.4)

Burada, Re = Reynolds says, boyutsuz,
= amurun zgl arl, kg/m
3

= amurun zgl ktlesi, kg/m
3

V = ortalama hz, m/s
296
D = boru ap, m
= rijitlik katsays, kg/m.s

Hedstrom says da aadaki ifade ile hesaplanr;


D
2

y

He = ----------- (8.5)

2


He = Hedstrom says, boyutsuz

y
= snr kayma gerilmesi, N/m
2

g = 9,8 m/s
2
yerekimi ivmesi

Trblansl artlar iin basn d aadaki gibi hesaplanr;


2f LV
2

p = -------------- (8.6)
D

p = srtnmeye bal basn d, N/m
2

f = srtnme faktr
L = Boru uzunluu, m

Yukardaki eitliklerden de grld gibi, Reynolds says, viskoziteye bal
Reynolds says ile ayn deildir. Plastik akta, etkin bir viskozite tanmlanabilir,
ancak bu deikendir ve rijitlik katsaysndan ok byktr. Srtnme faktr f, su
iin belirlenen fden olduka farkl olup, su iin bulunan ekilde kullanlan deerin
drt kat olabilir.



(a)
297



(b)

ekil 8.3 Yk kayb arpm faktrleri a) farkl amur tip ve konsantrasyonlar iin,
b) boruda farkl hzlar ve amur konsantrasyonlar iin. (1).




298

299

(c)

ekil 8.4 amur reolojisi yntemlerine gre borularda yk kayb hesab iin eriler
a) snr kayma gerilmesine kar % KM, b) sertlik katsaysna kar % KM, c)
Bingham plastii olarak tanmlanan amur iin srtnme faktr (1).

8.3.4. amurun Borularla letimi

Artma sisteminde, amur ileten boru hatlarnda ap 150 mmden kk olmamaldr,
ancak CTP hatlara daha kk aplar da baarl bir ekilde kullanlr. Hz 1.5-1.8
m/syi amad srece boru ap 200 mm den byk olmamaldr. amur geri devir
hattnn ap 200mmden az olmamaldr. Pompa balant borularnda da ap 100
mmden kk olmamaldr.

Birincil amur ve kpn tanmnda amurdaki gres borunun i eperlerini
kaplama eilimindedir. Gres birikimi byk sistemlerde kk sistemlere kyasla
daha fazla probleme yol aar. eperlerin kaplanmas, etkin ap azaltp terfi ykn
byk oranda arttrr. Bu yzden, dk kapasiteli mono pompalar iin hesaplanan
teorik ykn fazlas esas alnr. Sulu amurun pompalanmas durumunda, ya
birikiminin yol aaca yk kayb daha uzun srede ve yava oluacaktr. Byk
kapasiteli santrifj pompalar, ounlukla sulu amurun pompalanmasnda kullanlr.
Baz sistemlerde, ya eritmek iin ana boru hattndan dndrerek scak su, buhar
veya rtme tank st suyu geirilir.

300
Artma sistemlerinde, boru boylarnn ksa olmas dolaysyla srtnme kayplar
genellikle daha az olur ve emniyet faktr belirlemede daha az zorlukla karlalr.
Uzun amur hatlarnn tasarmnda, aada zel tasarm yntemleri dnlr;

Tek boru hattnn tkanmas durumuna nlem olarak iki boru hatt nerilir.
D korozyon ve ykler iin nlemler alnr.
Basnl su hattna seyreltik su vermek iin ilave kolaylklar salanr.
Artma sistemine boru temizleyici yerletirmek iin gerekli donanm
temin edilir.
Buhar enjeksiyonu imkan iin tedbirler alnr.
Yksek ve dk noktalar da hava tahliye ve sv boaltma vanalar
bulundurulur.
Su darbesi etkileri de dikkate alnr.

8.4 n lemler

amur tme, kum ayrma, kartrma ve depolama kademeleri, amur ileme
nitesine homojen ve sabit zellikli bir amur verebilmek iin gereklidir. Kartrma
ve depolama, uygun tasarlanm bir birimde veya ayr birimlerde gerekletirilir.
8.4.1 amur tme

tme, tkanmalar ve dnen ekipmanlara sarlmalar nlemek iin, amurdaki
byk ve erit halindeki maddeleri krma veya kesme kuvveti ile kk paracklar
haline getiren bir prosestir. amur tmeyi gerektiren baz prosesler ve amalar
Tablo 8.13de verilmektedir. tcler youn bakm gerektirir, ancak
tasarmlanm dk hzl tclerin yeni modelleri daha dayankl ve gvenilirdir.
Bu yeni tasarmlar, gelitirilmi tama ve kapama, kesme ilemi iin sertletirilmi
elik malzeme, ar yklemeye duyarllk, tkankl amak iin ters dnen kesiciler
veya tkankln gememesi durumunda nitenin durdurulmas iin gerekli
mekanizmalar iermektedir.

Tablo 8.13. amur tmeyi gerektiren prosesler veya ilemler (1).

lem veya proses tmenin amac
Mono pompayla pompalama

Santrifjle ayrma


Bant filtre ile susuzlatrma



Isl artma


Klorla oksidasyon
Tkanmay nleme ve anmay azaltma

Tkanmay nleme, genellikle byk paracklar
tutulduu iin amur tme gerekmez.

amur datma sisteminin tkanmasn nlemek,
merdanenin erilmesini nlemek ve daha uniform
susuzlatrma salamak.

Yksek basn pompasnn s deitiricinin
tkanmasn nlemek.

amur partiklleri ile klorun temasn arttrmak.

301
8.4.2 Kum Ayrc

Biricil keltme tanklarnn n ksmnda kumtutucularn kullanlmad baz
tesislerde veya kum tutucularn pik debileri ve ykleri karlamakta yetersiz kald
durumlarda, amurun ilenmesinden nce kumun ayrlmas gerekebilir. Birincil
amurun younlatrlmas planlanyorsa, amurdan kum ayrma pratik bir
zmdr. amurdan kum ayrmann en etkin metodu , santrfj kuvvetlerinin
uygulanmasdr. Bu ilem hibir hareketli paras olmayan siklon kum ayrclarla
gerekletirilebilir. amur silindirik besleme ksmna teetsel olarak gnderilir ve
zerine bir santrfj kuvveti uygulanr. Ar kum partiklleri silindir ksmn dna
gider ve konik besleme blmnden dar atlr. Organik amur ise ayr bir ktan
(stten) dearj edilir.

Siklon kum tutucunun verimi, basnca ve amurdaki organik madde
konsantrasyonuna baldr. Verimli bir kum giderimi iin amur seyreltik olmaldr.
amur konsantrasyonu arttka, giderilebilecek dane ap der. Siklon kum
tutucular kullanldnda, amur genellikle bir younlatrcya gnderilir.
8.4.3 amur Kartrma

amur, birincil, ikincil ve ileri atksu artma sistemlerinde retilir. Birincil amur,
ham atksuyun tad kebilen katlardan ikincil amur ise, biyolojik ve kebilen
katlardan oluur. leri artm sistemi amuru, biyolojik ve kimyasal amurdan
olumaktadr. amurda homojen bir karm elde edilerek daha sonraki ilem ve
prosesler iin hazrlanr. amurun uniform zellikli olmas, susuzlatrma, sl artm
ve yakma gibi ksa kalma zamanl sistemler iin ok nemlidir. Uygun zellikli iyi
kartrlm amur, sistemin iletme verimliliini byk lde arttrr.

Birincil, ikincil ve ileri artmdan kaynaklanan amur birka ekilde kartrlr;

n ktrme tanknda : ikincil ve ileri artm amurlar n ktrme tankna
geri dndrlerek birincil amur ile birlikte ktrlr.
Borularda: Bu durumda iyi bir kartrma iin amur kaynann ve besleme
hznn dikkatli kontrol edilmesi gerekmektedir. Aksi taktirde amurda uygun
olmayan zellikler elde edilebilir.
Uzun bekletme sresi gerektiren amur ileme sistemlerinde: Haval ve
havasz rtcler (tam karml tipleri) beslenen amurlar uniform bir
ekilde kartrrlar.
Ayr kartrma tanknda: Bu yntem kartrlm amurun kalitesini kontrol
etmek iin en iyi imkan salar.

44L/s kapasitesinin altndaki artma sistemlerinde, kartrma n ktrme tanknda
gerekletirilir. Daha byk sistemlerde optimum verime kartrmadan nce ayr
younlatrc ile ulalr. Kartrma tank genellikle, mekanik kartrc ve
ynlendirme perdesinden olumaktadr.

302
8.4.4 amur Depolama

amur, debi dalgalanmalarn nlemek ve amur artm niteleri almad
zamanlarda amurun biriktirilmesini salamak amacyla depolanr. amur
depolanmasnn nemi zellikle, kire stabilizasyonu, sl artm, mekanik
susuzlatrma, kurutma ve yakma proseslerine sabit besleme hz salamaktr.

Dk bekletme sreli amur depolama, atksu ktrme tank veya amur
younlatrma tanknda yaplabilir. Uzun bekletme sreli amur depolama, uzun
bekletme sreli haval ve havasz rtme tank gibi stabilizasyon tanklarnda veya
zel tasarlanm ayr tanklarda yaplr. Kk sistemlerde amur genellikle ktrme
tank veya rtclerde depolanr. Haval ve havasz rtme kullanmayan byk
sistemlerde, amur ayr kartrcda veya depolama tanknda saklanr. Bu tanklar
birka saatten birka gne kadar depolama yapabilecek kapasitede
boyutlandrlmaldr. amur 2-3 gnden daha uzun srelerde depolanacak ise,
amurda bozunma meydana gelebilecek ve susuzlatrlmas gleecektir.

amur, septiklemeyi nlemek ve kartrmay iyiletirmek iin genellikle
havalandrlr. Mekanik havalandrclar tam karmn salanmas iin gereklidir.
Septiklemeyi ve kokuyu nlemek iin depolama veya kartrma tanknda klor ve
hidrojen peroksit kullanlmaktadr. Sodyum hidroksit veya kire pH ykselterek
kokuyu kontrol etmek ve hidrojen slfr zeltide tutmak iin kullanlr.

8.5 Younlatrma

Birincil, fazla aktif amur, damlatmal filtre humusu veya kark amurlarn (birincil
amur + aktif amur) kat ierii, amur zelliine, amur giderim ve iletim
yntemine ve iletme metoduna baldr. Younlatrma, amur karmndaki svy
gidererek kat ieriinin arttrlmas ilemidir. kincil ktrme tankndan
pompalanan %0.8 kat ieren fazla aktif amur, younlatrcda %4 kat
konsantrasyonuna kadar younlatrlr, yani amur hacminde 5 kez azalma salanr.
Younlatrma genellikle graviteli, flotasyonlu, santrifjl ve graviteli bant filtre gibi
fiziksel yollarla olur. Tipik amur younlatrma yntemleri Tablo 8.14de
verilmitir. Graviteli younlatrcnn emasda ekil 8.5 verilmitir.














303
Tablo 8.14. amur proseslerindeki balca younlatrma teknikleri(1).

Metot amur tipi Kullanma skl ve verim
Graviteli


Graviteli




Graviteli


zlm-hava ile
yzdrme

zlm-hava ile
yzdrme

Sepet santrfj

Helezon kreyicili
santrfj

Graviteli bant filtre

Dner elekli
younlatrc
Ham birincil amur


Ham birincil ve atk
aktif amur



Atk aktif amur


Ham birincil ve atk
aktif amur

Atk aktif amur


Atk aktif amur


Atk aktif amur


Atk aktif amur



Atk aktif amur
ok iyi sonu alnr. Hidrosiklon kum
tutucu ile kullanlr.

Sk kullanlr. Kk sistemlerde amur
konsantrasyonu %4-6 aralnda elde
edilir. Byk sistemde sonular
snrldr.

Nadiren kullanlr. Dk kat
konsantrasyonlar elde edilir (%2-3).

Kstl kullanlr. Sonular graviteli
younlatrcya benzer.

Yaygn kullanlr. yi sonu verir
(%3.5-5 kat madde konsantrasyonu).

Kstl kullanlr. yi sonu verir (%8-10
kat madde konsantrasyonu).

Kullanm artmakta. yi sonu verir
(%4-6 kat madde konsantrasyonu).

Kullanm artmakta. yi sonu verir
(%3-6 kat madde konsantrasyonu).


Kstl kullanm. yi sonu verir (%5-9
kat madde konsantrasyonu).













304


(a)



(b)

ekil 8.5 Graviteli younlatrc emas: a) plan ve b) kesit (1).


305
8.5.1 Uygulama Alanlar

Younlatrclarla balca hacim azaltma, sistemde daha sonra gelen niteler,
rnein rtme, susuzlatrma, kurutma ve yakma, iin balca aada belirtilen
dolay faydalar salanr;

Gerekli tank ve ekipman kapasitesi azalr,
amur artlandrma iin gereken kimyasal miktar der,
rtc iin gereken s, sl kurutma ve yakma iin gerekli yakt
miktar azalr.

amurun nemli bir uzakla transfer edildii byk tesislerde, amur hacminde
azalma, boru apnda ve terfi maliyetinde azalmaya yol aar. Kk tesislerde,
minimum ap ve hz ihtiyac, amura ilave olarak nemli miktarda atksuyu da
pompalamak iin gereklidir.

amur younlatrma, n ktrme, amur rtme ve zel tasarlanm niteler
olmak zere btn atksu artma sistemlerinde fayda salar. 44 L/sden dk
kapasiteli artma sistemlerinde ayr bir amur younlatrc seyrek kullanlr.
Younlatrc eitleri;

Graviteli younlatrc,
Flotasyon younlatrc,
Santrifj younlatrc,
Bantl younlatrc,
Dner elekli younlatrc.

8.6 Stabilizasyon

amur stabilizasyonu balca aadaki faydalar temin etmek zere gerekletirilir:

Patojenlerin azaltlmas,
stenmeyen kokunun giderilmesi,
Kokumann nlenmesi.

Mikroorganizmalarn amurda aktif kalmas durumunda patojenlerin canl kalmas,
koku aa kmas ve bozunma meydana gelir. Bu yzden amurun uucu
bileeninin stabilizasyonu gerekir. Stabilizasyon prosesi;

Uucu bileiklerin biyolojik paralanmas,
Uucu bileiklerin kimyasal oksidasyonu,
Mikroorganizmalar inhibe etmek zere amura kimyasal ilavesi,
amurun sterilizasyonu veya dezenfeksiyonu iin s uygulamas ,

lemlerinin en az birini veya birkan ihtiva eder.

306
Stabilizasyon prosesinin tasarmnda dikkat edilecek en nemli hususlar , artlacak
amur miktar ve dier artma nitelerine uygun bir entegrasyonun salanmasdr.
amur arazide kullanlacak ise, patojen giderimi bilhassa nemlidir.

amur stabilizasyonunda kullanlan balca teknolojiler;

Kire stabilizasyonu,
Isl artma,
Havasz rtme,
Haval rtme, ve
Kompostlama

olarak sralanabilir.

8.6.1 Kire Stabilizasyonu

Kire stabilizasyonunda, kire ham amura ilave edilerek pH 12 veya zerine
ykseltilir. Yksek pHnn oluturduu ortam mikroorganizmalarn canl kalmasna
uygun deildir. Bunun sonucu olarak ortam pH bu seviyede tutulduu srece,
amurda rme, kt koku ve sala zararl durum olumayacaktr. Kire
stabilizasyonunda iki ekilde uygulanr;

amur susuzlatrmadan nce kire ilavesi yaplr, bu ileme kirele n
stabilizasyon,
amur susuzlatrmadan sonra kire ilavesi, buna da kirele son stabilizasyon
denir.

Kire stabilizasyonunda Ca(OH)
2
veya CaO kullanlabilir. Baz durumlarda kl,
imento tozu, karpit kireci de kire yerine kullanlabilir.

Kirele n-stabilizasyon: Sulu amurda istenen pH seviyesine ulaabilmek iin daha
fazla kire ilavesine ihtiya duyulur. Buna ilave olarak, uygun patojen giderimine
ulamak iin susuzlatrmadan nce yeterli bekletme sresi salanmaldr. nerilen
tasarm kriteri, pH 12 nin zerinde yaklak 2 saat kalma sresidir. Kire dozaj
amur tipi ve kat madde konsantrasyonuna gre deiim gsterir. Tipik dozajlar
Tablo 8.15de verilmektedir.

Tablo 8.15. Sv amur stabilizasyonu iin tipik kire dozlar (4).

Kat konsantrasyonu, % Kire miktar,
gCa(OH)
2
/gKM
1

amur tipi
Aralk Ortalama Aralk Ortalama
Birincil amur
Aktif amur
Haval rtlm amu
Septik tank amuru
3-6
1-1.5
6-7
1-4.5
4.3
1.3
6.5
2.7
120-340
420-860
280-500
180-1020
240
600
380
400

1
pH 30 dakika 12 de tutmak iin gereken miktar.

307
Kire stabilizasyonu, mikrobiyal byme iin gereken organik maddeyi
paralamadndan amur pHnda nemli bir dme olmadan amur uzaklatrlmal
veya daha fazla kire ilave edilmelidir. lave doz miktar pH 12 ye getiren miktarn
yaklak 1.5 kat kadardr.

Kirele son stabilizasyon: Organik maddelerin kire ile stabilizasyonu her ne kadar
bilinen bir yntem olsa da, susuzlatrlm amurun kire ile ileri artm yeni bir
yntemdir. Bu proseste, Ca(OH)
2
veya CaO (snmemi kire) susuzlatrlm
amurun pHn ykseltmek amacyla kullanlr. Snmemi kire amur suyuyla
exotermik reaksiyon verdiini iin tercih edilir. Su karm scakln 50
o
Cnin
zerine karr ve bu deer kurt yumurtalarn pasif hale getirmeye yetecek scaklktr.

Kirele n stabilizasyona kyasla, son stabilizasyonun stnlkleri;

Kuru kire kullanlabildiinden dolay, susuzlatrlm amura su ilavesi
gerekmez.
Susuzlatrma iin ilave baka bireye ihtiya yoktur.
Kabuk problemi ve amur susuzlatrma ekipmanlarnn bakm problemleri
ortadan kalkar.

Kire ve amurun iyi kartrlmas durumunda, ufalanabilir iyi bir doku elde edilir. Bu
amur uzun sre saklanabilir veya araziye kolaylkla yaylabilir.

8.6.2 Isl Artm

Isl artma, stabilizasyon ve artlandrma proseslerinin her ikisinde de amurun
yksek basn altnda ksa sreli stlmasn ierir. Kullanm amac; katy koagle
etmek, jel yapsn paralamak ve kat amurun bnye suyunu azaltmaktr. Sonu
olarak amur sterilize olur ve kolaylkla susuzlatrlr. Isl proses daha ok,
sterilizasyonu ve artlandrmas zor olan biyolojik amura uygulanr. Yksek yatrm
maliyeti byk sistemlerde bu yntemin kullanmn kstlar. Isl artmdan kan st
su, yksek BOI, NH
4
ve P ierdiinden ana artm sistemine verilmeden nce n
artm gerekebilir.

Isl artmdan kan ksmen okside olmu amur, vakum filtre, santrifj, bant filtre veya
kurutma yataklarnda susuzlatrlabilir. Bu sistemin balca stnlkleri:

Ulalan oksidasyona bal olarak susuzlatrlm amurun kat ierii %30-50
arasnda deiir.
Oluan amur iin kimyasal artlandrmaya gerek duyulmaz.
Proses, amuru stabilize eder ve hastalk yapan bakterileri yok eder.
lenen amurun sl deeri 28-30 kJ/gdr.
amur bileimindeki deiim proses verimini etkilemez
Uucu katnn tam oksidasyonu, yksek basn ve scaklklarda tamamlanr.




308
Sistemin nemli mahsurlar;

Ekipman youn olmas ve korozyona dayankl malzeme kullanm yznden
yksek ilk yatrm maliyetine sahiptir.
Ustalk gerektiren bir iletme, tecrbe ve ciddi nleyici bakm program
gerektirir.
Proseste oluan atksu yksek organik karbon, amonyak ve renk kirliliine
sahiptir.
Artm gerektiren kt kokulu gazlar meydana gelir.
Is deitirici, borular ve reaktrde kazan ta oluumu problemi grlr. Kabuk
kontrol asitle ykama ve yksek basnl su pskrtme gerektirir.

8.7 Havasz (Anaerobik) amur rtme

Havasz rtme, amur stabilizasyonu iin kullanlan en eski proseslerde biri olup
molekler oksijen yokluunda organik ve inorganik maddelerin paralanmas ilemi
olarak tanmlanabilir. Bu sistemlerde meydana gelen biyokimyasal reaksiyonlarn
zellikleri havasz kontakt prosesinin reaksiyonlar ile ayn zelliktedir. Atksu artm
sonucu oluan artma amurlarnn biyolojik stabilizasyonunda ve baz endstriyel
atksularn artmnda gnmzde yaygn olarak kullanlmaktadr. rme ilemi
hava giriinin nlendii kapal bir reaktrde gerekletirilir. Havasz rme bir seri
organizma grubu tarafndan yrtlen bir biyolojik bozunma ilemidir. Havasz
rtme ileminin mekanizmas daha nce Blm 7de detayl olarak aklanmtr.
Havasz amur rtcler dk hzl ve yksek hzl olmak zere balca iki tiptir
(ekil 8.6) Dk hzl (standart) rtclerde stma ve kartrma uygulanmaz.
Hidrolik bekleme sresi yrenin iklimine bal olarak 30-60 gn arasnda deiir.
Yksek hzl rtclerde ise havasz ayrma srecini hzlandrmak amacyla stma
ve kartrma uygulanr. Bu tip rtcler genellikle seri bal 2 reaktrden oluur.
kinci reaktr katlarn keltilmesini ve amur yann kontroln salar.

Bu iki sistemden dk hzl rtcler kesikli olarak altrlmakta olup, genellikle
stlarak, gereken amur bekletme sresi 30 ila 60 gne drlmektedir. Bu tip
amur rtme birimlerinde organik ykleme hz 0.5-1.5 kgUAKM/m
3
-gn arasnda
deimektedir. Kartrmann uygulanmad standart hzl rtme tanklar dk
kapasiteli ( 4000 m
3
/gn) biyolojik artma tesislerinde kullanlmaktadr.

Yksek hzl rtme birimleri iki kademeli olarak iletilmekte, birinci kademede tam
karm salanarak amurlarn stlmas salanmaktadr. kinci tank ise keltme ve
gaz biriktirme tank olarak grev yapmaktadr. Bu tip tanklara 2.4-6.4 kg UAKM/m
3
-
gn amuryklenebilmektedir. Birinci tanktaki amur bekletme sresi 35
o
Cde 10-15
gn arasnda deiebilir. amur rtme tanklar genellikle dairesel olarak ina
edilmektedir. Bu tanklarn ap 6mden 35mye kadar deiebilir. Tank taban
eiminde olmaldr. Merkezdeki sv derinlii 6 mden 15mye kadar deiebilir.

eitli atklarn havasz rtmesi iin kinetik katsaylarn tipik aralklar Tablo
8.16de verilmitir. Srekli akml tam kartrmal rtclerde eitli scaklklar
iin tavsiye edilen ortalama amur ya deerleri ise Tablo 8.17de verilmitir.

309
Tablo 8.16 eitli atklarn havasz rmesi iin kinetik katsaylarn tipik aralklar (2).

Atk tr Kinetik
katsay
Birim Deer(20
o
C)
Evsel atksu amuru Y
k
d
mgUKM/mgBOI
5

gn
-1

0.04-0.1
0.02-0.04
0.06
0.03
Ya asitleri Y
k
d

mgUKM/mgBOI
5

gn
-1

0.04-0.07
0.03-0.05
0.05
0.04
Karbonhidrat

Y
k
d

mgUKM/mgBOI
5

gn
-1

0.02-0.04
0.025-0.035
0.024
0.03
Protein

Y
k
d

mgUKM/mgBOI
5

gn
-1

0.05-0.09
0.01-0.02
0.075
0.014










310

ekil 8.6 Havasz amur rtc tipleri ( 6).

Tablo 8.17. Srekli akml tam kartrmal rtclerde eitli scaklklar iin
tavsiye edilen ortalama amur yalar (2).

amur ya (
c,
gn) Scaklk (
o
C)
En dk Tasarmda
tavsiye edilen
18
24
30
35
40
11
8
6
4
4
28
20
14
10
10
311
amur konsantrasyonu ve hidrolik bekleme sresinin uucu kat madde ykleme
hzlar zerindeki etkisi Tablo 8.18de verilmitir.

Tablo 8.18. amur konsantrasyonu ve hidrolik bekleme sresinin uucu kat madde
(UKM) ykleme hzlar zerindeki etkisi (amurun zgl arl 1.02 ve kat
maddelerin %75inin uucu olduu esas alnmtr)(2).

Uucu kat madde ykleme faktr
(kg/m
3
.gn)
amur
konsantrasyonu
(%) 10gn 12 gn 15gn 20gn
4
5
6
7
8
9
10
3.04
3.84
4.49
5.29
6.09
6.89
7.69
2.56
3.2
3.84
4.49
5.13
5.77
6.41
2.08
2.56
3.04
3.52
4.00
4.65
5.13
1.60
1.92
2.24
2.72
3.04
3.36
3.84

Kii bana birim reaktr hacmi ihtiyac Tablo 8.19da verilmitir. Bu deerler
stmal tanklar iin geerlidir. Istlmayan tanklar iin kapasiteler blgesel iklim
koullarna ve depolama ihtiyalarna gre arttrlmaldr. Tablodaki deerler mutfak
tclerinin kullanld yerlerde %60 orannda ve endstriyel atklarn
rtclere verilmesi durumu sz konusu ise edeer nfusa gre arttrlmaldr.
Mesofilik scaklk aralnda iletilen dk hzl ve yksek hzl havasz rtcler
iin tasarm kriterleri Tablo 8.20da verilmitir.

Tablo 8.19. rtclerin hacim ihtiyalar(2).

Tesis tipi Kuru kat
madde
(g/N-gn)
Kat madde
%
m
3
/10
3

N.gn
Hacim ihtiyac

m
3
/10
3
N
Birincil amur

Birincil amur +
Damlatmal filtre
humusu

Birincil amur +
Aktif amur
72

108



114
5

4



3

1.44

2.7



3.8
50-65

95-122



133-171








312


Tablo 8.20. Dk hzl ve yksek hzl havasz rtcler iin tasarm kriterleri(2).

Parametre Dk hzl Yksek hzl
amur ya (gn)

Kat madde yk(kgUKM/m
3
.gn)

Hacim kriterleri(m
3
/kii)
Birincil amur
Birincil amur + Damlatmal filtre humusu
Birincil amur + aktif amur

Besleme konsantrasyonu(%KM)

k konsantrasyonu (%KM)
30-60

0.64-1.6


0.06-0.09
0.11-0.14
0.11-0.17

2-4

4-6
15-20

2.4-6.4


0.04-0.06
0.07-0.09
0.07-0.11

4-6

4-6
8.7.1 rm amur Suyu zellikleri

rtc suyu kalitesi, rtcnn tek veya iki kademeli oluu, kartrma durumu
ve kat maddelerin ayrlma (kelme) oran vb parametrelere gre deiir.
Younlatrlm birincil amur ve biyolojik aktif amur karmnn rtld bir
anaerobik rtcnn tipik k suyu zellikleri aadaki Tablo 8.21de
verilmitir.

Tablo 8.21. Havasz amur rtc k (st) suyu zellikleri (6)

Parametre Konsantrasyon (mg/l)
Toplam kat madde
BOI
5

KOI
NH
4

Toplam P
3000-15.000
1000-10.000
3000-30.000
400-1000
300-1000

8.7.2 nhibitr ve Zehirli Maddeler

amur rtclerin organik maddeleri ayrtrma verimleri, sisteme beslenen amur
iindeki eitli inhibitr maddeler nedeniyle belli lde deiim gsterebilir.
amur rme srecini belirgin oranda inhibe eden, pratikte sk rastlanan inhibitr
maddelerin zehirlilik eikleri Tablo 8.22de verilmitir.






313
Tablo 8.22. Kat madde oran %4.5 olan evsel atksu artma tesisi amurunun
rtld bir rtc iin inhibitr madde zehirlilik snr konsantrasyonlar (6).

Madde Zehirlilik eii (mg/l)
Anyonik deterjanlar
Metilen klorr, CH
2
Cl
2

Kloroform, CHCl
3

Karbon tetra klorr, CCl
4

1,1,1-trikloretan
Monoklorobenzen
Ortodiklorobenzen
Paradiklorobenzen
Pentakloro fenol
Siyanr
Zn
Ni
Pb
Cd
Cu
900
1000
0.5-1
2-10
2.25
900
900
1300
1

1-2
3-30
2

590
3

530
3

1800
3

1000
3

850
3


1
Atksu artma tesisi giriindeki konsantrasyon
2
Balangta ok zehirli ancak zamanla anaerobik bakteriler alabilir.
3
Zehirlilik etkisi metal slfr oluumuna bal olarak deiir.

8.8 Haval (Aerobik) amur rtme

eitli artma ilemlerinden gelen organik amurlarn biyolojik stabilizasyonu iin
kullanlan bir prosestir. Havasz rtmeye alternatif olarak, atk aktif amur haval
olarak da rtlebilir. Atk aktif amur ayr bir tank iine alnr ve birka gn sre
ile havalandrlr. Bylece amur iindeki uucu kat maddeler biyolojik olarak
stabilize olur. Sonuta oluan amur haval rk amur adn alr. Haval
rtmenin stnlkleri aadaki gibi sralanabilir:

Uucu kat madde (UKM) giderimi havasz rtme ile elde edilene yakndr.
Substrattaki BOI konsantrasyonlar olduka dktr.
Kolayca bertaraf edilebilecek kokusuz, humusa benzer, biyolojik olarak kararl
rn elde edilir.
Oluan amurun susuzlatrma karakteristikleri ok iyidir.
amurun gbre deeri yksektir.
letme problemleri azdr.
Yatrm maliyetleri dktr.

Haval rtmenin stnlkleri yannda en nemli mahsuru, sisteme gerekli oksijeni
salamak iin yksek, enerji ihtiyacdr. Metan gibi yararl bir son rnn elde
edilememesi de dier bir sorunudur.

314
8.8.1 Haval rtme Mekanizmas

Haval rtme aktif amur prosesine benzer. Ortamda mevcut besi maddesi miktar
azalrken, mikroorganizmalar hcre bakm reaksiyonlar iin gerekli olan enerjiyi eld
etmek zere kendi protoplazmalarn yiyip bitirmeye balarlar. Bu olay baladnda
mikroorganizmalar endojen fazda bulunmaktadrlar. Hcre dokusu, haval ortamda
su, karbondioksit ve amonyaa oksitlenir. Gerekte hcre dokusunun yalnzca %75-
80i oksitlenir; kalan %20-25lik ksm ise inert maddeler ve biyolojik olarak
indirgenemeyen organik maddelerden meydana gelmektedir. Bu oksidasyondan
aa kan amonyak, sonuta nitrata oksitlendiinde pH debilir. Teorik olarak
oksitlenen kg amonyak bana 7.1 kg CaCO
3
alkalinitesi giderilir. Haval
rtclerin tasarm kriterleri Tablo 8.23de verilmektedir.

Aktif amur veya damlatmal filtre amuru n keltim amuru ile kartrlp haval
olarak rtldnde n keltim amurundaki organik maddenin direkt
oksidasyonu ve hcre dokusunun isel oksidasyonu bir arada gerekleir. Haval
rtcler kesikli veya srekli reaktrler olarak iletilebilir. Srekli beslemeli haval
rtcye ait ematik kesit ekil 8.7de verilmitir. Sistemin iki uygulamas vardr:

Klasik haval rtme,
Saf oksijenli haval rtme.


ekil 8.7 Haval rtc sistemine ait ematik resim.





315
Tablo 8.23. Haval rtcler iin tasarm kriterleri(2).

Parametre Birim Deer
Hidrolik bekleme sresi
Atk aktif amur
n keltimsiz aktif amur
Birincil amur+aktif amur
veya damlatmal filtre amuru
Gn
10-15
12-18

15-20
Kat madde yklemesi kgUKM/ m
3
.gn 1.6-4.8
Oksijen ihtiyac
Hcre dokusu (UKM)
Birincil amurdaki BOI
5

kg/kg tketilen


2.3
1.6-1.9
Kartrma iin enerji ihtiyac
Mekanik havalandrc
Basnl hava ile kartrma

kW/10
3
m
3

m
3
/10
3
m
3
.dakika

20-40
20-40
Sudaki znm oksijen mg/l 1-2
Scaklk
o
C 15
Uucu kat madde giderimi % 40-50

8.9 Kompostlatrma

8.9.1 Haval Kompostlatrma

ehirleme ile birlikte kat atk oluumu hzla artm ve gnmzde en nemli evre
sorunlarndan biri haline gelmitir. Organik maddeler evsel kat atklarn nemli bir
ksmn oluturmaktadr. Bu probleme ekonomik ve evre dostu zmler
aratrlmas sonucunda kompost uygulanabilir bir zm olarak gndeme gelmi ve
uygulanmaya balanmtr. Kat atklarn haval artlarda biyolojik artm
kompostlatrma olarak adlandrlr. Haval ve havasz kompostlatrma, hacim
azaltmak, stablizasyon ve patojen giderme amacyla uygulanan kat atk dntrme
ve uzaklatrma teknolojileridir.

Kompostlatrma organik atklarn, haval termofilik rme ile olabildiince stabil
amur benzeri bir humusa dntrlmesidir. Sonu olarak ortaya kan humusta
%25e varan oranda l veya canl organizma mevcut olabilir. Kompostlatrmada
pratik olarak kontrol edilmesi gereken en nemli parametreler karbon/azot oran,
scaklk ve havalandrmadr. Doru bir kompostlatrma iin C/N oran 40tan fazla
olmamal ve nem oran %60 gememelidir. Optimum scaklkta 60
o
Cdir.

Mekanik havalandrma, kompostlama sresini 10 haftadan 2 haftaya indirebilir. Kat
atklarn biyolojik artm sv ve gaz atklarn giderilmesinden farkllk gsterir. Kat
atklar ok heterojen yapda ve biyolojik paralanmas zor atklardr. Kat atk
oluumunun minimize edilmesi ve geri dnmle sisteme verilmesi en uygun
zm olarak grlmektedir. Metal, cam ve kat atklarnn geri kazanlp tekrar
kullanlmas, plastiklerin de tekrar kullanlabilir cinsten olmas gerekir. Kat atklarn
depolama alanlarnda toprak altna gmlmesi uzun dnemde kokuma ve yer alt
suyu kirlilii gibi problemlere yolaabilir.
316
Biyolojik olarak paralanabilen kat atklar haval veya havasz olarak
kompostlatrlabilir. Haval prosesler kompostlatrma olarak bilinir (ekil 8.8 ve
8.9). Biyolojik bozunma dzeyine ve sonu ilemine bal olarak kompost 4 tipte
snflandrlabilir.

ekil 8.8 Bir haval kompostlatrma tesisi iin ktle dengesi.


ekil 8.9 Bir havasz kompostlatrma tesisi iin ktle dengesi.

317
Artma amuru: Atksu artma tesislerinden kaynaklanan amur susuzlatrldktan
sonra kompostlatrlabilir. eitli atksu artma proseslerinde oluan amurun
bileimi Tablo 8.24de verilmitir. amurun suyunun alnmas, hacim ve arl
azaltr. rnein %5 kat madde ieren 20 kg amurda yalnzca 1 kg kat madde
vardr. Susuzlatrma ileminden sonra %40 kat madde ieren (hacmi 1/8 e den)
bu amurun arl sadece 2.5 kg gelecek yani %87.5luk bir arlk azalmas
olacaktr.

Tablo 8.24. Artma amurlarnn zellikleri (2).
amur tipi Nem oran
(%arlk)
Kat oran
(% arlk)
Organik katlar
(%kuru arlk)
norganik katlar
(% kuru arlk)
Ham birincil
amur

Dk hzl
damlatmal filtre
amuru

Yksek hzl
damlatmal filtre
amuru

Atk aktif amur
prosesi

rm amur

92-95

90-92



93-95



96-97


90-93

8-5

10-8



7-5



4-3


10-7

80-60

-



-



75-62


60-45

20-40

-



-



25-38


40-55

Biyolojik artma ilemi sonucunda ortaya kan amurlarn, insanlara ve evreye
deiik zararlar bulunmaktadr. erdii organik maddeler, mikroorganizmalarn
oalmasna frsat tanr. Bu mikroorganizmalar deiik hastalklara yol aacandan
bu amurlarn mutlaka dzenli depolama alanlarna tanmas gerekmektedir. Ancak
hibir ileme tabi tutulmam amurun tanmas ve depolanmas, kat madde (KM)
orannn ok dk olmasndan dolay pek aklc bir yaklam deildir. rnein 1 ton
kat madde ieren atk amurun farkl ilem dzeylerindeki miktarlar ekil 8.10da
verilmitir.









%4KM ieren %25KM ieren susuzlatrlm %95KM ieren yakma
ham amur amur amur
25 m
3
4 m
3
1.75 m
3
0.85 m
3


ekil 8.10 1 ton kat madde (KM) ieren atk amurun farkl ilem dzeylerindeki
miktarlar.
25000
kg
4000
kg
1050kg
500kg
318
8.9.1.1 Kompostlatrma mekanizmas

Kat atklarn haval artlarda biyokimyasal srelerle stabilizasyonu
kompostlatrma olarak adlandrlr. Biyolojik olarak paralanabilen kat atklar
(zellikle gda sanayi atklar) tlerek kk paracklar haline getirildikten sonra
yn halinde alt taraf zgaral bir zemin zerine konarak gerekirse uygun
mikroorganizmalarla alandktan sonra alt taraftan havalandrlarak biyolojik
paralanmaya tabi tutulurlar. Kompostlatrma sresi ortalama olarak 5-7 hafta
arasnda deiebilir.

Kompostlatrma, kat organik maddelerin uygun evresel koullarda
mikroorganizmalar tarafndan haval rtlme ve stabilizasyonudur. Son rn
stabil, topraa benzer ve humusa zengin hijyenik bir maddedir. Kompostlatrma
prosesinin amac, atn evreye zarar vermeden biyolojik olarak
paralanabilmesidir. Kompostlatrma, atn biyolojik olarak paralanabilen
ksmnn geri kazanlmas ve yeniden deerlendirilmesi olarak grlebilir. Bu proses,
biyolojik olarak paralanabilen atn hacmini, ktlesini ve nemini azaltp deerli
birtoprak dzenleyici haline dntrr.

Her canl, canl kalabilmek ve yaamn dzenlemek iin enerjiye ihtiya duyar.
Kompostlatrma srasnda, mikroorganizmalar rettikleri enzimler yardmyla
organik maddeleri paralarken oksijen tketirler. Havaya yksek s, byk miktarda
CO
2
ve su buhar verilir ve yeni mikroorganizmalar geliir (ekil 8.11).

Bir grup haval mikroorganizma, partikllerin yzeyini saran sv tabakasnda oluur.
Mikroorganizmalar partikln i ksmn deitirmeden brakarak partikl
yzeyindeki uygun oksijeni kullanrlar. Partikln suyu ekilir ve mikroorganizma
faaliyetleri ile ayrr.

Isnn ortaya kmas direkt olarak mikrobiyal aktiviteyle balantl olmasna ramen,
scaklk proses iin iyi bir indikatrdr. Kompostlatrmann ilk gnlerinde organik
atklarn kolayca paralanabilen bileikleri metabolize olur. Scaklk baz durumlarda
60
o
Cyi aabilir. Bu yksek scaklk patojenleri ve zararl tohumlar ldrr, ancak
bu arada birok mikroorganizma da lmeye balar veya daha direnli hale gelir. Bu
da daha az snn olumas ve sonu olarak ynn birka gn sonra soumas
demektir. Yn souduunda sporlar, termofilik mikroorganizmalar ve son olarak
mezofilik poplasyon oluur. Normal olarak kompostlanan maddenin scakl 50-
60
o
C lik hzl bir art takip eder. Bu scaklk aral birka hafta devam eder. Aktif
kompostlatrma yavaladnda, scaklk yava yava 37
o
C ve sonunda evre
havas scaklna der. Sonunda yn yeteri kadar sour ve iinde doal olarak
toprak mikroorganizmalar, protozolar, solucanlar, mantarlar, bcekler ve dier daha
byk mikroorganizmalar ve organik maddeler yer alr. Zaman iindeki bu scaklk
deiimi kompostlatrma prosesindeki ayrmann hzn ve tipini yanstr.

Kompostlatrma ham maddedeki bir ok besleyici maddeyi saklar ve bunlar stabil
organik bileiklerde stoklar. Bu da bitkilere besinlerin hzl bir ekilde salanmasn
azaltr, ancak bunlarn yava yava serbest braklmasn salar.

319
Bu olgunlama periyodunu aktif kompostlatrma dnemi izler. Maddeler daha yava
hzda olmak zere biyokompostlanmaya devam eder ve oksijen tketim hz azalr.
Aktif biyokomppostlatrma dneminden sonra elde edilen komposttaki azot,
amonyum (NH
4
+
) halindedir. Bir ok bitki, yksek konsantrasyondaki amonyumdan
zarar grr. Kompostlatrma prosesi belli bir noktada durmaz. Maddeler enerji
yorgunu organikler ve inorganikler kalana kadar paralanmaya devam eder. Her
eye ramen kompost greceli olarak stabil olur ve uzun sre bu durumda kalr.
Olgunlamam kompost tarlaya uygulandktan sonra da oksijen tketmeye devam
eder ve topraktan bitkiye giden O
2
miktarn azaltr.


ekil 8.11 Kompostlatrma mekanizmas.

Ynn tepesindeki olgunlamam kompost yksek seviyelerde organik asit
ierebilir veya yksek C/N oranna sahip olabilir. Olgunlamam kompost rn ve
bitkilere zarar verebilir. Kompost C/N oran, oksijen gereksinimi, scaklk ve koku
gibi sabit karakteristikleri ile deerlendirilir.

Zamanla kompostlatrma tamamlandka bileiklerin karm daha niform olur.
Orjinal maddelerin ok az ayrt edilebilir veya hibiri ayrt edilemez. Madde koyu
kahverengiden siyaha doru renkler alr. Partikller klr, sabitleir ve toprak gibi
olur. Kompostlatrma mikroorganizmalarn gelimesini belirleyen ve salayan
koullar salandnda en yksek hza ular (Tablo 8.25).








320
Tablo 8.25. Hzl kompostlatrma iin tavsiye edilen koullar (2).

Koul Kabul edilen
aralk
nerilen aralk
C/N oran
Nem ierii
Oksijen
konsantrasyonu
Partikl ap (cm)
pH
Scaklk (
o
C)
20:1-40:1
%40-60

>%5
0.3-5
5.5-9.0
40-60
25:1-30:1
%50-60

>>%5
eitli
6.5-8.0
50-60

8.9.1.2 Kompostlatrma mekanizmasn etkileyen parametreler

Mikroorganizmalar: Kompostlatrma ilemine katkda bulunan mikroorganizmalar
arasnda bakteriler, mantarlar, kfler ve aktinomisetler saylabilir. Kompostta bulunan
patojenler Tablo 8.26da verilmitir. Dk nem artlarnda (%50-60nem) zellikle
kf ve aktinomisetler rol oynarlar. Daha yksek nemde (%60-90), bakteriler de
kompostlatrma ileminde aktif rol oynarlar. Scaklklara gre aadaki
mikroorganizmalar ayrt edilir:

Mezofilik (10-40
o
C)
Bakteriler: Pseudomonas, Proteus, vd.
Mantarlar : Mucor, Rhizopus, Aspergillus, Phanaerochaeta, Trichoderma
Termofilik:
Bakteriler (30-65
o
C): Basicullus, Streptemyces, Thermoactinomyces
Mantarlar (40-50
o
C): Aspergillus, Fumigatus, Chaetomium, Humicola

Tablo 8.26. Kompostta bulunan patojenler.

Mikrorganizma tr Hastalk
Salmonella spp.
Entamoeba histolytica
Ascaris lumbricoides
Taenia spp.
Aspergillus fumigatus vd.trler
Barsaklarda bozukluk ve tifo
Amipli dizanteri
Yuvarlak kurt
Yass kurt
Sporlarla akcier enfeksiyonu

Havalandrma: Havalandrma, haval kompostlatrma ilemi iin mutlaka gereklidir.
Izgara eklinde bir taban zerine konan kat atklar alttan bir blower yardmyla
srekli havalandrlrlar. Hava genellikle 0.6-1.8 m
3
/kg uucu kat gn hzyla verilir.
Havalandrma yn belli aralklarla aktarlarak ta salanabilir.

Nem (su) muhtevas: Kompostlatrma ilemi atklarn nem ieriine baldr.
Ortalama nem ierii %40-70 arasnda deimekle birlikte optimum nem ierii %55
civar olarak bilinir. Yksek nem ierii bakterilerin aktivitelerini arttrr ve
kompostlatrmann daha hzl olumasn salar. Dk nem ieriklerinde ise kf ve
aktinomisitler aktivite gsterir.Nem miktar %40a yaklatka inhibe olur. %40n
321
altnda mikrobik aktivite yavalar. Nem %65i aarsa yndaki materyalin
boluklarndaki havann suyla yer deitirmesine sebep olur.

Scaklk: Scaklk ortalama 50-60
o
C arasnda deiebilir. Yksek scaklklarda
(T>60
o
C) termofilik mikroorganizmalarn aktif rol almas nedeniyle kompostlatrma
hz artar. Kompostlatrma ilemi ok hassas scaklk kontrol olmadan yapldn da
scaklk genellikle ynnn st ksmlarndan tabanna doru art gsterir.

Besin maddeleri: Mikroorganizmalar hcrelerini beslemek ve dzenlemek iin
minimum miktarlarda belli elementlere gereksinim duyarlar. Bu besin maddelerinin
miktarlar trlerine, byme yerlerine ve evresel koullara baldr.
Biyokompostlatrlan atkta C/N oran genellikle 40n zerindedir. Ancak aktif
komostlatrma salamak iin C/N=40/1 civarnda olmas gerekir. Optimum C/P
oran 100/1 civarnda olmaldr. Bu nedenle optimum C/N/P=100/2.5/1 olarak bilinir.
Kat atklarda azot ve fosfor ierii dk olduu iin dardan evsel atksu amuru
veya azot ve fosfor tuzlar ilave edilerek C/N/P oran istenilen seviyeye ykseltilir.
C/N oran 40dan fazla olursa, mikroorganizmalarn fazla karbonu kullanabilmesi iin
kompostlatrma sresi uzar.

pH: Kompostlatrma ilemi 4.5<pH<9.5 arasnda oluur ve optimum pH = 6.5
civarndadr. Dk pH deerleri bakterilerin, yksek pH deerleri kf ve
aktinomisetlerin daha youn olmasn salarlar. Kompostlatrma materyali
mikroorganizmalarn geni spektrumu nedeniyle pHa greceli olarak daha az
duyarldr ancak istenen aralk 6.5-8 arasdr.

Katk Maddeleri: Katk maddesi eitlerinden bazlar Tablo 8.27de verilmitir.
Artma amurlarnn kompostlatrlmasnda boluk artrc ve su muhtevasnn
azaltc katk maddeleri byk nem tar.




















322
Tablo 8.27 Katk maddesi eitleri (2).

rn kalntlar Orta dereceden fazla nem
Uygun C/N oran
Eski rn daha kuru ve daha az azot ierir.
yi paralanabilme
Saman Kuru ve karbonlu
yi paralanabilme
yi yap salar
Yapraklar Greceli olarak kuru
Yksek karbon
Orta derecede nem adsorbsiyonu
yi paralanabilme
Yonga Kuru
Yksek karbon
Mkemmel yap
Kt paralanabilirlik
im krpntlar Orta derecede slak
yi bir azot kayna
Kartrmal, sadece krpntlar kompaktlama ve
havasz olmasna neden olur.
Gazete Kuru
Yksek karbon ierii
Orta derecede paralanabilme
yi absorpsiyon
Kt yap
Muhtemel ar metaller
Meyve ve sebze Meyve ve sebze
Kt yap
yi paralanbilme
Mukavva Kuru
Yksek karbon ierii
yi paralanabilme
yi nem adsorpsiyonu ve yap

Sre: Kompostlatrma sresi genellikle 5-7 hafta arasnda deimekle birlikte kolay
paralanabilen katlar iin bu sre 3 hafta olabilir. Zor paralanan katlar iin ise
kompostlatrma sresi 9-10 haftaya kadar uzayabilir. Biyokompostlatrlacak atklar
belirli aralklarla (haftada bir-iki defa) aktarlr ve bylece daha homojen bir
havalandrma salanabilir.

Uygun nem ierii ve C/N oranna ek olarak havalandrma kompostlatrma
periyodunu en ksa sreye indirir. Prosesi yavalatan koullar, nem azalmas, yksek
C/N oran, dk scaklk, yetersiz havalanma ve byk partikllerdir. stenen
kompostlatrma sresi amalanan komposta bal olup, genellikle 3-6 ay srer.

Parack boyutu: Kompostlatrlacak kat atklar genellikle 0.5-2 cm boyutlarna
gelecek ekilde tlmesi uygun olur. Daha kk paracklar, daha fazla yzey
323
alanna sahip olduklarndan tercih edilebilirler ancak ok kk paracklar hava
akmyla srklenebilecekleri ve tamada zorluk karacaklar iin pratikte pek tercih
edilmezler. Artma amurlarnda tme ihtiyac yoktur.

8.9.1.3 Kompostlatrma uygulamalar

evre ve Orman Bakanl tarafnda karlan 14 Mart 1991 tarihli Kat Atklarn
Kontrol Ynetmelii gerei depolama sahalarnn havza koruma alanlar ve konut
alanlarnn dnda olmas gerekmektedir. stanbul Byk ehir Belediyesi, Eyp
lesi Ksrmandra Ky hudutlarnda 32 hektarlk saha ierisinde, 1000 ton/gn
kapasiteli(1-1.5 milyon nfusa retilen kat ata edeer) stanbul Kat Atk leme
(Komostlatrma ve Geri Kazanma) tesisi yapm planlanmtr. Bu tesise gelecek
1000 ton/gn pn ayklanmasndan sonra yaklak 500-600 tonu kompost nitesine
sevk edilecek, buradan gnde 250-300 ton kompost elde edilmektedir. 400-500 ton
atk da yakn mesafedeki Odayeri dzenli depolama sahasna gnderilecektir.

stanbulda yaplan kat atk analizlerine gre, atklarn yaklak %50si
deerlendirilebilir ya atklardan (organik atk) olumaktadr. Organik atk oran,
semtlerin gelir durumuna ve mevsime gre deimektedir. Planlanan tesiste retilen
kompostun maliyetinin, 20-22 $/ton seviyesinde olaca tahmin edilmektedir.

Halen stanbulda 1 ton pn dzenli depolama sahasnda bertaraf 12 $
civarndadr. Burada kompost iin sarf edilecek ilave bedel 8-10 $/tondur.
Kompostun faydal kullanm halinde getirisi ton bana 8-10 Dolarn zerindedir ve
bu nedenle mevcut maliyete ilave herhangi bir etkisi olmayacaktr. Kat atk ileme
tesisinin iletme birimleri Tablo 8.28de verilmektedir. Kat atk ileme tesisinde
retilecek kompostun kalitesi hakknda bilgi vermek amacyla, halen zmirde baar
ile altrlan Uzundere kompostlatrma tesisinde retilen kompost ile stanbul
Zeytinburnundan alnan p numunesinden retilen bir kompost numunesinin analiz
sonular Tablo 8.29da verilmitir. stanbul tesislerinde retilen kompost, faaliyeti
bitmi maden ocaklarnn (30000 hektar civarnda) slah iin hem dolgu malzemesi,
hem de yeillendirme almalarnda nebati toprak olarak deerlendirilecektir.
Kompostun %20si Orman Blge Mdrlne verilecek ve bu kompost orman
arazilerinin slahnda kullanlacaktr.














324
Tablo 8.28 stanbul Kat Atk Kompost Tesisinin (Tnel reaktr) letme birimleri(2).

Konu Sre Gerekli ara ve ekipman
Ara kabul ve ara
depolama

n artlandrma


rtme





Son artlandrma





Kompost deposu ve
Pazarlama

Ayrma



Deerlendirilebilir
malzemelerin
hazrlanmas


Atklarn depolama
sahasna gnderilmek
zere hazrlanmas

Atksu depolama ve
artma

Atksu depolama ve
artma
Gnlk


Srekli


3Kapal+5ak=8haft





Sresiz





Max.3 ay


Srekli



Srekli




-




-


-
1 adet loder, 5m
3
hacimli kepe


ifte dner elek (8 ve 60-68 mm delik
ap), Mknats ayrc

Havalandrma tertibat
Nemlendirme tertibat
Otomatik tama ve kartrma makina
Hava ekme tertibat


nce elek (ifte dner elek, 10 ve 40m
aklkl)
Mknatsl ayrc
Sert malzeme ayrcs
Hafif malzeme ayrcs




2 adet konveyr band,ilerleme hz 0.
0.3m/s 30ar alma yeri
Mknatsl ayrc

Kat ve plastik iin pres ve balyalam
makinasi
Metal pres ve balyalama makinas
Cam krc





Biyolojik ykayc
Baca

Artma tesisi







325
Tablo 8.29. zmir Uzundere ve stanbul Zeytinburnunda retilen Kompostun Ar
metal ierii(2).

Parametre zmir tesisi Zeytinburnu
1
Almanyada
Referans deer
Ziraate
kullanlabilecek
maks.deerler
2

Su ierii
(ya arlk,%)

Organik madde (%)

Kurun (mg/kg)

Kadmiyum(mg/kg)

Krom (mg/kg)

Bakr (mg/kg)

Nikel (mg/kg)

Civa (mg/kg)

inko (mg/kg)

28.5

38.5

2.7

0.64

8.7

18.2

2.3

41.5

128.1

33

34.6

24.7

4.66

58.1

123.6

24.3

252.1

137.8

-

33.3

51.3

5.5

71.4

274

44.9

2.4

1570

-

-

200

3.3

200

200

33

4.2

500
1
Zeytinburnunda alnan p numunesinden retilmi kompost.
2
Bu deerler her ylda 40ton/ha kompost (kuru madde olarak) araziye verilmesi
durumunda geerlidir. Deerler, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii Tablo Ek IV-B
kullanlarak hesaplanmtr.

8.9.2 Havasz Kompostlatrma

Kuru (yksek katl) havasz kompostlatrma, rmenin %22 veya daha yksek
toplam kat ieren bir ortamda gerekletii biyokimyasal bir sretir. Yksek katl
havasz kompostlatrma nispeten yeni bir teknoloji olup, bu yolla evsel kat atn
organik ksmndan enerji eldesi henz gelitirme aamasndadr. Bu prosesin iki
nemi stnl; dk su muhtevas ve birim reaktr hacmi bana (dk katl
prosese gre) daha yksek gaz retimidir. Balca mahzuru ise kurulu tesis says ve
iletme tecrbesinin az olmasdr.

Havasz kompost sistemlerinde proses seiminde balca iki proses esas alnr.
Bunlar;

amur rtme benzeri dk katl prosesler,
Yksek katl proseslerdir.

Yksek katl havasz kompostlatrma prosesi, henz gelitirilme aamasnda olup,
nemli tasarm parametreleri Tablo 8.30da zetlenmitir. Genellikle yksek katl
havasz kompostlatrma prosesi, amur rtme benzeri dk katl havasz proses
326
gre daha fazla organik at stabilize etme ve birim reaktr hacmi bana daha fazla
gaz retme potansiyeline sahiptir.

Tablo 8.30 Evsel kat atn organik ksmnn kuru havasz kompostlatrlmas
prosesi iin tasarm parametreleri (6).

Parametre Aklama
Madde boyutu



Kartrma ekipman

amurla kartrlan kat
atk yzdesi

amur ya


Organik yk

Kat (kuru madde) oran

Scaklk


Uucu Kat Maddelerin
Giderimi

Toplam kat giderimi

Gaz retimi
rtlecek atklar paralarak, besleme ve boaltma
mekanizmalarnn alma verimine engel olmayacak b
boyuta indirilmelidirler.

Kullanlacak reaktrn tipine baldr.

amurun zelliklerine baldr.


Tasarm iin 20-30 gn alnabilir. Pilot tesis alma
sonular esas alnr.

6-7 kg KM/m
3
-gn. Daha yksek hzlar da bildirilmiti

%20-35 arasnda (tipik olarak %22-28) deiir.

Mezofilik artlar iin 30-38
o
C, Termofilik artlar iin 5
60
o
C arasndadr.

amur ya ve hacimsel yke bal olarak %90-98 aras
deiir.

Atn lignin ieriine bal olarak deiir.

0.625-1 m
3
/kg giderilen UKM (CH
4
= %50, CO
2
= %50



8.10 artlandrma

amurun susuzlatrma zelliini arttrmak zere uygulanr. Kimyasal ilavesi ve sl
artma bu amala ok kullanlan metotlardr. Dondurma, nlama ve zc
ekstraksiyonu gibi dier metotlar da deneysel olarak kullanlmaktadr.

8.10.1 Kimyasal artlandrma

amuru daha iyi susuzlatrmak amacyla artlandrc kimyasallarn kullanm,
yksek verimi yksek ve esneklii dolaysyla ekonomiktir. Kimyasal artlandrma
atn zelliine bal olarak, giren amurda %90-99 su azalmas salayarak nem
muhtevasn %65-85e drr. Bu yntemin esas, katnn koaglasyonu ve absorbe
olan suyun aa karlmasdr. artlandrma, vakum filtre, santrifj, bant filtre ve
327
pres filtre gibi ileri mekanik susuzlatrma sistemleri ncesinde kullanlr. Kullanlan
balca kimyasallar; demir klorr, kire, alm ve organik polimerlerdir.

Kimyasallar kolaylkla sv formunda uygulanabilirler. Toz halindeki kimyasallar iin
zc tank gerekmektedir. ou sistemlerde tek vardiya dikkate alndnda bir tank
yeterli olabilmektedir. Tank korozyona dayankl maddeden yaplm ve/veya i
yzeyi kaplanm olmaldr. Polivinil klorr, polietilen ve kauuk tank ve boru
sisteminde kullanlabilecek aside dayankl uygun malzemelerdir.

amur artlandrmasn Etkileyen Faktrler: amur artlandrc malzemelerin tipi
ve dozu, amur zelliine, kartrma tipine, susuzlatrma ekline bal olarak
deiir. nemli amur zellikleri, amur kayna, kat konsantrasyonu, amur ya,
pH ve alkalinitedir.

Kat konsantrasyonu, artlandrma maddesinin dalmn ve dozunu etkiler.
pH ve alkalinite, zellikle inorganik artlandrcnn verimini etkiler. Yksek
pH ya ulamak iin kire kullanlmas durumunda kuvvetli amonyak kokusu
ve kazan ta oluumu gibi problemler meydana gelir.
Susuzlatrma metodu, farkl kartrma ekipmanlarndan ve seilen metottan
dolay artlandrma kimyasallarnn seiminde etkilidir. rnein, polimerler
santrifj ve bant filtrelerde genellikle kullanlrlar, ancak vakum ve pres
filtrelerde daha seyrek kullanlrlar.

Laboratuar ve pilot tesis almalar yaplarak, kimyasal artlandrc madde seimine
gidilmesi tavsiye edilmektedir.

Dozaj: Kimyasal dozaj laboratuar almalar ile belirlenir. Bu maksatla yaplan
testlerle standart jar test, amur zgl direnci, kapiler emme sresi (KES) belirlenir.
Genellikle en dk kes ve zgl direnci veran artlandrc dozu optimum doz olarak
belirlenir.

Standart jar test, kullanm son derece kolay bir yntem olup, farkl artlandrc
dozlarnda hzl kartrma, floklatrma ve ktrme sonucu elde edilen amur
hacminin ve st faz bulanklnn lmne dayanmaktadr.

Genel olarak gerekli kimyasal dozu, amurun cinsine bal olarak deiir. Farkl
amurlar iin susuzlatrma metotlar ve artlandrc polimer miktarlar Tablo 8.31de
verilmektedir.










328
Tablo 8.31. Farkl susuzlatrma metodu ve amurlar iin polimer miktarlar (1).
kg Polimer/10
3
kg kuru kat amur tipi
Vakum filtr Bant filtre Santrifj
Birincil amur
Birincil ve aktif amur
Birincil ve damlatmal filtre humusu
Atk aktif amur
Havasz rtlm birincil amur
Havasz rtlm birincil + aktif am
Haval rtlm birincil + aktif am
1-5
5-10
1.25-2.5
7.5-15
3.5-7
1.5-8.5
7.5-10
1-4
2-8
2-8
4-10
2-5
1.5-8.5
2-8
0.5-2.5
2-5
-
5-8
3-5
2-5
-

Polimer dozajlar, kullanlan polimerin molekl arlna, iyonik iddetine ve
aktivite seviyesine baldr. Demir klorr ve kire, vakum ve pres filtrelerde
artlandrma iin en sk kullanlan kimyasallardr.

amur Kartrma: Tam bir artlandrma iin amur ve kimyasaln birlikte iyi
karm esastr. Kartrma oluan floku krmamal ve kalma zaman minimumda
tutulmaldr. Kartrma ihtiyac kullanlan susuzlatrma metoduna bal olarak
deiir. Ayr kartrma ve floklasyon tank vakum ve pres filtrelerin giriinde yer
alr; ayr floklasyon tank bant filtre iin de kullanlabilir veya artlandrma bant
filtrenin amur besleme hattna eklenir.

8.10.2 Isl Artm

Isl artm srekli bir proses olup, 260
o
Cye kadar 2760 kN/m
2
basnta yaklak 30
dk gibi ksa srede amurun stlmas esasna dayanr. Isl artma hem stabilizasyon
hem de artlandrma prosesi olarak ilev grr. ounlukla sl artlandrma prosesi
olarak snflandrlr. Isl artma, kimyasal kullanmakszn amurun
susuzlatrlmasn salar. amur yksek scaklk ve basn altnda kaldnda sl
aktivite ile bal su amurdan ayrlr ve amur koagle olur. Buna ilave olarak,
proteinli maddelerin hidrolizi gerekleir, hcre paralanr, znm organik
bileikler ve amonyak aa kar.

8.10.3 Dier Prosesler

amur artlandrmada aratrlm dier prosesler;

Organik polimer ve inorganik kimyasallar birlikte kullanarak yaplan
kimyasal artlandrma.
Dolgu malzemesi olarak kat hamuru ve uucu kl kullanm.
Susuzlatrmay iyiletirmek iin amur asidifikasyonu.
amurun dondurulmas ve zlmesi.
amurdan ya ve gresin ekstraksiyonu.
UV uygulamasdr.




329
8.11 Dezenfeksiyon

amurun araziye yaylmas ve tekrar kullanm iin ynetmelik kstlarndan dolay
amur dezenfeksiyonu giderek nem kazanmaya balamtr. amurun araziye
verildii alanlarda halk sal asndan insanlarn hastalk yapan organizmalarla
temas kontrol altna alnmaldr.

Sv ve susuzlatrlm amurda hastalk yapan organizmalarn yok edilmesi iin
aadaki yntemler uygulanabilir:

Pastrizasyon
Isl artlandrma, sl kurutma, yakma ve piroliz gibi dier sl prosesler
Yksek pH artm, (kire ile pH 12nin zerine getirilir, 3 saat kalma
zaman)
rtlm sv amurun uzun sreli depolanmas
amurun stabilizasyonu ve dezenfeksiyonu iin klorr ilavesi
Dier kimyasallarla dezenfeksiyon
Yksek enerjili n uygulamas ile dezenfeksiyon
55
o
Cnin zerinde tam kompostlama ve en az 30 gn olgunlatrma

Haval ve havasz rtme amuru tam dezenfekte etmemekte ancak nemli sayda
patojen bakteri azalmasna sebep olmaktadr. Bu amurlarn tam dezenfeksiyonu,
pastrizasyon veya uzun sreli depolama ile salanabilir.

8.11.1 Pastrizasyon

Pastrizasyon Avrupada kullanlmakta olup, Almanya ve svirede bahar ve yaz
dnemlerinde zellikle topraa verilecek amur iin uygulanmaktadr. Nemli
amurun pastrizasyonu iin 30 dakika temas sresi ve 70
o
C scaklk parazit
larvalar ve kistleri etkisiz hale getirecektir.

Sv amurun Pastrizasyonu iin iki metot kullanlmaktadr;

Dorudan buhar enjeksiyonu
Dolayl s deiimi.

Is deitiricinin i yzeyinde kabuk oluumu ve organiklerden dolay kirlenmesi
nedeniyle, dorudan buhar enjeksiyonu ok daha uygun bir metottur. Bu metodun
ematik diyagram ekil 8.12 verilmektedir. 200 L/s kapasitenin altndaki sistemler
iin bu metodun kullanlmas ekonomik deildir.

8.11.2 Uzun sreli depolama

rtlm amur normal olarak toprak lagnlerde depolanr. Depolama iin yeterli
alan gerekir. Depolama, hava artlar veya bitki su ve gbre ihtiyac dolaysyla
bekletme gerektiren artlar iin genellikle araziye uygulama sisteminin yannda
olmaldr. Bu durumda, depolamann yan sra dezenfeksiyon da salanm olur.
Dezenfeksiyon iin tipik bekleme sresi 20
o
C de 60 gn, 4
o
C de ise 120 gndr.
330


ekil 8.12 amur pastrizasyon sisteminin ematik diyagram (1).

8.12 amur Kurutma

8.12.1 amur Kurutmann nemi

amur tasfiyesi, artma tesisleri bnyesindeki en karmak ilemlerinden birisidir.
Atksu artmnda otaya kan amur miktar, atksuyun %1, ila %6s gibi dk bir
yzdesini tekil etmekle beraber, amur tasfiye (artma) nitelerinin yatrm bedeli
toplam sistem maliyetinin %30-40 iletme maliyeti ise btn iletme maliyetinin
%50si kadardr. Bu yzden en uygun amur tasfiye metodunun seilmesi byk
nem tamaktadr.

amurun nihai uzaklatrlmasn kolaylatrmak bakmndan kat madde
muhtevasnn artrlmas veya su muhtevasnn azaltlmas yani suyunun alnmas
gerekmektedir. amurun suyunun alnmas ile aadaki faydalar salanr.

amurun su muhtevas azaldnda hacmi de azalacandan nihai
uzaklatrma sahasna nakil masraf azalr.
Krek, kepe nakil band, traktr gibi vastalarla tanabildiinden sv
haldeki amura gre daha kolay nakledilebilir.
331
Yakma bahis mevzuu olduu zaman, su muhtevas azaldndan yaklmas
daha da kolaylar.
amurun tamamen kokusuz olmasn ve ayrmamasn temin eder.
amurun nihai olarak araziye serilme durumunda, yeraltna szma sonucu
yer alt suyunun kirlenmesi nlenebilir.

amur suyunun alnmas, vakum, pres, yatay band filtre, burgulu pres, santrifj gibi
usullerle veya kurutma yataklar ve amur lagnleriyle salanabilir (ekil 8.1).
Vakum, pres ve yatay band filtre gibi sistemler, makine ve tehizat gerektiren,
yetimi elemana ihtiya gsteren, ayn zamanda yatrm ve iletme maliyetleri ok
yksek olan sistemlerdir.

Kurutma yataklar ise ina ve iletme kolayl ile nisbeten dk yatrm ve iletme
maliyetleri sebebiyle dierlerine gre tercih edilmektedir. Bunlarn tek mahzurlu
taraf fazla alana ihtiya gstermeleridir. klim artlarnn uygun olduu hallerde bu
mahzur ortadan kalkmaktadr.

Aktif amur ve damlatmal filtre tasfiye tesislerinden kan amurlar rtldkten
sonra amur kurutma yataklarna verilebilir. Aktif amur tesislerinde rtme ncesi
tercihen amur younlatrma uygulanmaktadr. Evsel atksu artma tesislerinin
eitli ksmlarnda ortaya kan amur miktarlar ve zellikleri Tablo 8.32de
zetlenmitir.

Aktif amurun tadil edilmi ekillerinden biri olan uzun havalandrmal sistemde
uzun bekletme sresi sebebiyle amurlar stabilize olduundan younlatrmay
mteakip amurlar dorudan amur kurutma yataklarna verilebilir. Klasik aktif
amur sisteminde havasz amur artmnn yeri ekil 8.13de verilmi.
332



















ekil .8.13 Klasik aktif amur sisteminde havasz amur artm

8.12.2 Balca amur Kurutma Teknikleri

amur Kurutma Yataklar

amur kurutma yataklarnn alan iklime ve bilhassa ya ile buharlamaya bal olarak
deimektedir. Kurutma yata nfus veya birim alan bana den yllk kat madde yk
cinsinden hesaplanabilir.

Kurutma yataklarnn alan ihtiyacn bulmak iin yataa bir ylda ka defa amur
serilebileceinin bilinmesi gerekir. Bu ise kurutma yatana giren ve kan su miktarlarnn
bilinmesiyle, yani madde korunum denklemleri yazlmak suretiyle bulunabilir.

Trkiyede yerleim merkezlerinin ya ve buharlama rasadlar da dikkate alnarak
hesaplanan kii bana lzumlu kurutma yata alanlar Tablo 8.33de gsterilmitir.

Tablo 8.33. Trkiye in Kurutma Yataklarnn Bir Ylda Kullanma Says ve Kii
Bana Kurutma Yata Alan htiyac Ortalamalar (n=46 yerleim merkezi)

Ortalama S.Sapma En az En fazla
amur serme says 8.69 4.46 2.81 23.91
Alan ihtiyac,
m
2
/nfus
0.137 0.076 0.038 0.325

Tablo 8.33n incelenmesi ile Trkiye iin anaerobik olarak rm amurlarn serildii
kurutma yataklarna ylda ortalama 3 ila 24 defa amur serilebilecei ve kii bana kurutma
yata ihtiyacnn 0.038 ila 0.325 m
2
/N arasnda deitii grlmektedir.

zmit, Rize, Trabzon ve Zonguldak gibi blgelerde yan buharlamadan ok fazla olmas
sebebiyle ak kurutma yata yaplmas uygun grlmemektedir. Bu gibi yerleim blgeleri
Birinci
l
Biyolojik
lk
ktrme
Kum
Tutucu

Havalandrm
Son
ktrme
T.
amur
Younlatrc
amur
Biyogaz
amur Kurutma Yataklar
veya Mekanik Susuzlatrma
Su

Sznt
333
iin amur kurutma yataklarnn zerinin kapatlmas veya baka bir usuln tatbiki icab
etmektedir. Yukardaki beldeler dndaki 46 ehir ve kasaba iin ortalama deerler
hesaplanarak Tablo 8.34de gsterilmitir.

amurun Mekanik Yntemlerle Kurutulmas:

- Santrifjlerle Kurutma: Santrifjler, hzla dnen bir silindirle sulu amurlar yksek
merkezka kuvvetine maruz brakrlar. Genellikle baz kimyasallarla (poli elektrolit alum,
kire vb.) artlandrlan amurlar 1600-2000 dev/dak. Hzlar yatay bir eksen etrafnda
dnen santrifjlere verilir. Szlen su dar atlr, koyulaan amur ise eksenel ynde
ilerleyerek k ucundan alnr. Santrifjlerden kan amur keklerinde kat madde oran
%20-25 ve kat madde tutulma nisbeti %90-95 dr (Tablo 8.35). Gerekli artlandrc
polimer miktar d beslenen amurun kuru kat madde yzdesi bana %3-10dur.
Santrifjler fiyat ve verim bakmndan vakum filtrelerle rekabet edebilir durumdadr. Az
yer kaplamalar ve tam kapal olmalar dolaysyla koku problemi olmay en nemli
stnlkleridir. Bakm zorluu, mekanik anma riski ve k svsnda yksek AKM
konsantrasyonu ise bu sistemin mahzurlar olarak verilebilir

































334
Tablo 8.34 Anaerobik rm (n ktrme+Aktif amir Fazla amuru) in
Kurutma Yata htiyalar
Yerleim
Merkezi
Kot
M
Ort.Yllk
buharlama
B(mm/yl)
Ort.Yllk Ya
Y.(mm/yl)
Ylda yata
kullanma says T
Kii bana
olan ihtiyac
Adana
Afyon
Akhisar (Manisa)
Anamur (Mersin)
Ankara
Antalya
Balkesir
Beypazar (Ankara)
Beyehir (Konya)
Bilecik
Bolu
Burdur
Bursa
Ceylanpnar
Viranehir-Urfa
orlu (Tekirda
orum
Diyarbakr
Edirne
Elaz
Erzurum
Gaziantep
Glck (Kocaeli)
Gztepe (stanbul)
Isparta
nebolu (Kastamonu)
skenderun
Islahiye (Gaziantep)
zmit (Kocaeli)
Kastamonu
Krehir
Konya
Ktahya
Lleburgaz (Krklareli)
Malatya
Manisa
Menemen (zmir)
Mersin (el)
Merzifon (Amasya)
Mula
Nazilli (Aydn)
Nide
Rize
Samsun
Sinop
Sivas
Tekirda
Trabzon
Urfa
Uak
Zonguldak
20
1034
93
3
894
42
147
682
1129
526
742
957
100

398
183
798
650
48
1105
1859
855
16
39
997
64
3
518
76
791
985
1028
969
46
998
71
20
5
755
646
60
1208
4
44
32
1285
4
30
547
919
136
1307,6
1054,8
1162,9
1605,4
1304,6
1445,8
1447,8
2491,9
987,5
1095,3
677,2
1072,2
1048,4

328,4
568,6
401,1
495,9
599,3
433,2
450,5
558,9
653,7
673,4
619,3
1052,2
785,4
850,7
768,0
449,7
378,7
323,9
554,6
614,5
382,6
745,7
606,4
617,5
378,8
1220,9
611,0
348,8
2357,0
735,0
679,6
411,3
590,5
822,7
473,1
540,6
1242,9
646,8
455,5
609,5
1032,3
357,0
1058,2
609,2
390,2
477,4
436,3
533,7
436,7
713,1

328,4
568,6
401,1
495,9
599,3
433,2
450,5
558,9
653,7
673,4
619,3
1052,2
785,4
850,7
768,0
449,7
378,7
323,9
554,6
614,5
382,6
745,7
606,4
617,5
378,8
1220,9
611,0
348,8
2357,0
735,0
679,6
411,3
590,5
822,7
473,1
540,6
1242,9
9,05
7,82
7,77
9,22
11,26
7,21
18,85
23,91
6,92
8,41
3,11
8,16
5,71

17,26
5,39
8,26
17,04
5,25
10,93
7,83
11,46
3,39
3,05
8,78
4,34
4,46
10,78
x
3,00
10,74
10,29
5,03
10,03
10,35
8,38
13,79
4,37
10,47
4,81
7,15
14,00
x
3,01
2,81
8,05
4,83
x
18,44
12,66
X
0,101
0,117
0,117
0,099
0,081
0,127
0,064
0,038
0,132
0,108
0,293
0,112
0,160

0,053
0,169
0,110
0,054
0,174
0,083
0,117
0,080
0,269
0,298
0,104
0,210
0,205
0,085
x
0,304
0,085
0,089
0,181
0,091
0,088
0,109
0,066
0,209
0,087
0,190
0,128
0,065
x
0,303
(0,325)
0,113
0,189
x
0,049
0,072
X
(*) B blgelerde ak kurutma yata uygun deil.


335
Tablo 8.35. Santrifjlerin Kurutma Verimleri
amur tipi Kekteki KM oran
(%)
Kat madde geri
kazanm (%)
Polimer ihtiyac
(kg/ton KM)
Ham ilk keltme 28-34 90-95 2-3
Anaerobik rtlm ilk
kelme amuru
26-34 90-95 2-3
Ham aktif amur 14-18 90-95 6-10
Anaerobik rtlm aktif
amur
14-18 90-95 6-10
Ham kark amur 18-25 90-95 3-7
Anaerobik rtlm kark
amur
17-24 90-95 3-8
Uzun havalandrma veya aer
rtme amuru
12-26 90-95 6-10

- Vakum Filtrelerle Kurutma: Dner vakum filtreler ham ve rtlm amurlarn
suyunun alnmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tip filtrelerin tasarmnda
artlandrlm amur zellikleri, kurutma sresi, viskozite, uygulanan vakum amur
kekinin zgl direnci, filtre bezi tipi ve filtre verimi gibi faktrler nem tamaktadr.
Vakum filtrelerin yzey alan 5 ila 60 m
2
arasnda deiir ve filtre bezi normal olarak filtre
reticisi firmalarca salanr. Dner vakum filtrede bulunan belli bal ekipmanlar vakum
pompas, sznt suyu toplaycs ve pompas, filtre bezi ve amur artlandrma
dzenleridir. Normal olarak beher m
2
filtre yzeyi alan bana 69 kN/m
2
vakum altnda
0.5 m
3
/dk hava debisine ihtiya duyulmaktadr. Vakum filtrelerin kurutma verimleri ve
tasarm parametreleri Tablo 8.36de verilmitir.

Tablo 8.36 Dner Vakum Filtrelerin Kurutma Verimleri
amurun Beslenen Kimyasal Dozaj Filtre Verimi Kekteki Kat
Cinsi amurdaki (KMnin yzdesi (kg/m
2
-sa) Madde (%)
Kat Madde olarak)*________
% FeCl
3
CaO
Ham amur
lk k.amuru 4 9 2 4 8 10 17 40 27 25

lk k.+aktif am. 3 7 2 4 9 12 12 30 18 25

lk k.+damlatmal filtre 4 8 2 4 9 12 15 35 23 30

Anaerobik rm
amur
lk kt.amuru 4 8 3 5 10 13 15 35 25 32

lk kt.+aktif am. 3 7 4 6 15 20 10 20 18 25

lk k.+Dam.filtre 5 10 4 6 13 18 17 40 20 27

Aerobik rm amur
lk k.+aktif am. 3 6 3 7 8 12 8 20 16 23
% 1 lik kimyasal madde dozaj= 10 g/kg. kuru amurdur.

336
- Pres Filtrelerle Kurutma: Pres filtreler, dey plakalardaki erevelere gerilen filtre
bezleri ierisine yksek basnta verilen amurlarn szlmesine imkan verirler. amur
basma pompas 350-1575 kN/m
2
lik bir basn salayabilecek kapasitededir. Plakalar
arasnda biriken filtre edilmi amur kekleri, plakalar mekanik olarak alarak
uzaklatrlr. Pres filtrenin dolmas iin 20-30 dk yeterlidir. Filtreye doldurulan amurun
tasarm basncnda 1-4 saat tutulmas gerekir. Bu sre sonunda kekteki kat madde nisbeti
%40a ulaabilir. Pres filtrelerin kurutma verimleri Tablo 8.37de verilmitir.

Tablo 8.37 Pres Filtrelerinin Kurutma Verimleri

amurun Beslenen Kimyasal Dozaj Filtre Verimi Kekteki Kat
Cinsi amurdaki (KMnin yzdesi (kg/m
2
-sa) Madde (%)
Kat Madde olarak)...............
% FeCl
3
CaO
lk ktrme
+ aktif amur 4 5 15 5 40

Anaerobik
rm
lk k.+aktif am. 4 6 16 5 40

Termal
artlandrlm
lk k.+aktif am. 14 0 0 12 60

- Yatay Bant Filtrelerle Kurutma : Yatay bant filtreler hareketli tek ve ift filtrelerle
srekli amur sklmasn salarlar. Kesintisiz altrlabilmeleri, daha yksek kek/kat
madde oran ve dk enerji maliyeti bu sistemin en nemli stnlkleridir. Balca
mahzurlar ise filtre bezinin ekonomik mrnn ksal ve verimin amur zelliklerine
bal olarak deiim gsterebilmesidir. Yatay bant filtreler gerek evsel ve gerekse
endstriyel atksu amurlarnn suyunun alnmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr.

Bant filtrelerin tasarm ve iletme parametreleri Tablo 8.38de zetlenmitir.

Tablo 8.38. Yatay Bant Filtreler in Tasarm Parametreleri

artlar Deerler
Beslenen amurdaki kat madde (%) 3 10
Kekteki kat madde (%) 20 40
Polimer miktar (K.M.nin yzdesi olarak), Anaerobik
veya aerobik olarak rtlm kark amurlarda 1,5 7,5

Sznt suyundaki AKM konsantrasyonu (mg/l) 100 1000
Kat tutma verimi (%) 90 95
Filtre verimi (kg/m
2
-sa) 20 40
Filtrenin szme hz (kg/m-sa) 375 750


337
- Burgu Pres: Burgu pres, hzl kartrma (statik mikser ve yumaklatrma tank ile amur
presinden oluan paket bir amur susuzlatrma sistemidir. amur silosu veya rtme
tankndan gelen amur statik mikser ve yumaklatrma tanknda uygun kimyasal maddeler
(genellikle polimer) artlandrlr ve suyunu daha kolay brakmas salanr.
artlandrlm amur, ok ince gzenekli zel elik zgaradan kademeli olarak artan
basn altnda geirilerek srekli ekilde susuzlatrlr. amur susuzlatrma iin gerekli
basn, dtaki tambur elein enkesit daralmas ve ayn ekilde elek iindeki burgunun da
hatvesinin klmesi ile salanr. Yumaklatrmay kolaylatrmak ve kimyasal madde
tasarrufu salamak zere sznt suyu ksmen yumaklatrma tankna geri devrettirilir.
Tek nitede 1-22 m
3
/sa debiyle srekli amur susuzlatrma yaplabilen Burgu Preslerle
elde edilen iletme sonularndan bazlar Tablo 8.39de zetlenmitir. Srekli
aktrlabilmeleri ile iletme ve bakmlarnn kolay, enerji giderlerinin ok dk oluu
Burgu Preslerin giderek yaygnlamasna yol amaktadr.

Tablo 8.39. Burgu Preslerle amur Susuzlatrma Uygulamalar

Kat Madde (%) amur Debisi
(m
3
/sa)
amur Tipi
Girite kta (kekte)
4 19 Aerobik stabilize edilen
aktif amur
0,8 2,0 19 23
4,5 24 Birincil amur 1,5 3,0 23 30
4 20 Anaerobik stabilize
edilen D.Filtre amuru
0,5 2,0 19 23
4 18 Biyolojik A.Tesisi (kat
san.)
0,5 2,5 19 25
4,5 18 me suyu artma tesis 0,5 3 18 24
3 17 St endstrisi atksuyu
biyolojik amuru
0,6 1 14 19
4,5 22 Fazla biyolojik amur 0,5 1,5 15 19
4,5 21 rm amur 1,5 3,0 24 30


8.12.3 amur Lagnleri

amur lagnleri, amur kurutmaya bir alternatif olarak baz durumlarda tercih edilebilir.
Burada verilen amur lagnleri, ham amurlar iin deil, haval veya havasz olarak
rtlm amurlar iindir. Bu lagnler, amurun bir yere dearj edilmesinden nce bekletme
amacyla kullanlan depolama lagnleriyle kartrlmamaldr. amur lagnleri, alt
ksmlarnda kat maddelerin biriktirilip skt, organik maddelerin uzun bir sre sonunda
biraz daha bozunmaya urad ve gelen akmla yer deitiren nispeten durulmu suyun dar
atld lagnlerdir.

Uygun topografik artlarda, lagnler doal ukurlardan oluturulabilir. Ham amur
lagnlerinde olduu gibi, bu lagnlerde de kt koku problem oluturmaz. Bilhassa haval
yolla stabilize olmu amurlar iin kullanldklarnda, koku ok azdr. Yer seiminde dier
atksu havuzlarnda ve lagnlerinde olduu gibi, yer alt suyu kirlenmesine kar nlemler
alnmaldr. Lagne dardan yzey suyunun girmesi de engellenmelidir. Dar verilen duru
su, artma tesisine veya dorudan araziye verilebilir. Scak iklimlerde sv hacmi azalmasnda
buharlamann etkisi de byktr.

338
Birka yllk temizleme aralklaryla lagn veya lagnn blmlerinden biri by-pass edilerek
amur alnr ve bu amur tarm arazilerinde kullanlr. Temizleme ileminde sk sk az
miktarda amur alnmas yerine daha uzun aralklarla stabilize olmu ok miktarda amur
alnmas tercih edilmelidir.
Biriken amurdaki organik maddeler, yava bir ekilde bozunmaya urarlar. Belirli lagn
scaklklarnda ve dier zel evre artlarnda bir bozunma katsays (K
v
) belirlemek iin
yeterli veri yoktur. Baz tahminlere gre, K
v
deeri, 0.4-0.6 arasndadr. Kat madde birikmesi
ve bozunmas, zamanla artar. Net UKM birikmi, birinci-derece kinetik kabulyle aadaki
ekilde verilebilir:


(8.18)

Burada,

W
t
= t zaman sonra uucu kat madde arl,
W
o
= Birim zamanda beslenen uucu kat madde arl,
K
v
= Birim zamanda bozunma (UKM giderimi) hz katsays.

amur lagnlerindeki ykleme deeri 25-75 kg/m
2
-yl olarak verilmektedir (3). Lagn
gereklerini mahalli artlara gre belirlemek daha iyidir. zellikle iklimin kurutma iin elverili
olmad yerlerde, derin olmayan lagnler, arazi ihtiyac ynnden kurutma yataklarna stn
deildir. Scak iklimlerde ok fazla arazi tasarrufu salanamaz; ancak topografya uygun
deilse inaat maliyeti daha dk olabilir.



UYGULAMALAR

Problem 8.1:

Sabit (mineral) ve uucu (yanc) ksmlarnn zgl arlklar srasyla 2,4 ve 1,0 olan,
bnyesinde %95 orannda su ve amurun (%5 KMli) zgl arlklarn bulunuz. (amurda
UKM/TKM orannn %70 olduu kabul edilecektir)

zm:

Verilenler:

S
f
= 2,4 KM=1 0,95 = 0,05
S
v
= 1,0 UKM/TKM = 0,70

Kat ksmlarn zgl arl (S
s
):


( )
21 , 1
4 , 2
30 , 0
0 , 1
70 , 0 1 1
= + =

+ =
s
f v s
S
S
UKM
S
UKM
S

amurun zgl arl (S

):

339
009 , 1
21 , 1
05 , 0
1
95 , 0 1
= + = + =

s s
S
S
kat
S
Su
S


Problem 8.2:

a) ekildeki aktif amur sisteminde oluacak fazla biyolojik amur miktarn kg KM/gn
ve m
3
/gn olarak hesaplaynz. (amur ya (
c
) 12 gn alnacaktr)

b) %4 KM muhteval younlama amur miktarn ve hacim azalma orann bulunuz.
(younlatrmada kullanlan katyonik PEin %70inin younlam amurda kald
kabul edilecektir)

c) Younlam amuru aneorobik olarak stabilize etmek iin gerekli mezofilik
rtcy boyutlandrnz ve oluacak %70 CH
4
ieren biyogaz debisini bulunuz.
(amurdaki UKMnin ~%55inin stabilize edildiini (giderildiini) kabul ediniz;
Y=0,05, k
d
=0,025 gn
-1
alnz)

d) rtcden ekilecek rm amurun santrifuj sistemi ile susuzlatrlmas sonucu
oluacak %27 KMli kek miktarn hesaplaynz. Santrifj ncesi 5 kg PE/ton KM
dozunda artlandrc katyonik PE kullanlacak ve PEin %80inin keke getii kabul
edilecektir.

e) rm amurda %4 KM ve santrifj kat madde tutma verimi %95 olduuna gre
sznt suyu debisini ve AKM ieriini (konsantrasyonunu) bulunuz. (rm
amur ve kekte zgl arlklar srasyla 1,020 ve 1,060 alnacaktr)


zm:

a) Fazla biyolojik amur debisi (Q
W
) hesab:

12
10
4 000 . 60
=

=
W r W
c
Q X Q
X V
gn
000 . 2 =
W
Q m
3
/gn, %1 KMli
Q
w
iindeki KM miktar,
000 . 20 10 000 . 2 = = =
r w x
X Q W kg KM/gn


b) Katyonik PE = 2 kg/ton KM x 20 ton KM/gn = 40 kg/gn
340
Kekteki PE = 40 x 0,70 = 28 kg/gn
028 . 20 28 000 . 20
,
= + =
Y X
W kg 20 ton/gn
500
004
01 , 0
= =
w Y
Q Q m
3
/gn, %4 KMli
Hacim azalmas 75 , 0
04 , 0
01 , 0
1 = |
.
|

\
|
= (%75)
c) 500 =
Y
Q m
3
/gn, %4 KM, 20 ton KM/gn
000 . 14 000 . 20 70 , 0 = = UKM kg UKM/gn
700 . 7 000 . 14 55 , 0 = =
gid
UKM kg UKM/gn
Gerekli rtc hacmi:
Hacimsel yk 3 kgUKM/m
3
-gn alnarak,
700 . 4 3
000 . 14
= = = V
V
L
x
m
3


c
12 gn, V = 500 x 12 = 6.000 m
3

ise seilen hacim: V = 6.000 m
3
(1.kademe)
V = 3.000 m
3
(2 kademe)
Aneorobik amur oluumu,

(

+
=
c d
gid x
k
Y
UKM P
1
42 , 1
421
12 025 , 0 1
05 , 0
700 . 7 42 , 1 =
(

+
= kg UKM/gn
Metan retimi (T = 35
o
C, p=1 atm):
| |
x gid CH
P UKM V = 42 , 1 42 , 1 395 , 0
4

| | 450 . 3 421 42 , 1 700 . 7 42 , 1 395 , 0 = = m
3
/gn
930 . 4
70 , 0
4
= =
CH
gaz
V
Q m
3
/gn, %70 CH
4

rtcdeki KM giderimi zeti:


d) rtc sonras amur ak aadaki emada zetlenmi ve hesaplar ayn ema
zerinde gsterilmitir.
20.000 kg KM/gn
14.000 kg UKM/gn
7.700 kg UKM
gid
/gn
%100
%70
%38,5
3.450 m
3
CH
4
/gn
+ 421 kg UKM/gm
341




Problem 8.3:

AKM = 300 mg/L, PO
4
-3
= 40 mg/L ve 180 mg CaCO
3
/L sertlik ihtiva eden bir atksuya
snm kirele fiziko-kimyasal ktrme uygulanmaktadr. Artma sonunda sertlik 200 mg
CaCO
3
/Lye ykselmekte ve kimyasal amur olarak sadece Ca
5
(OH)(PO
4
)
3
olumakta olup,
fazla kire CaCO
3
formunda kalmaktadr. Uygulanan kire dozu 250 mg Ca(OH)
2
/Ldir.
Fosfatn tamamnn Ca
5
(OH)(PO
4
)
3
halinde giderildiine ve AKM giderim verimi de %90
olduuna gre oluacak toplam amur miktarn kg KM/m
3
olarak hesaplaynz. (Ca:40, P:31,
O:16, H:1)

zm:

Ca
5
(OH)(PO
4
)
3
amuru:

5 , 70 40
285
502
) (
) )( (
4
3 4
3 4
= = PO
PO
PO OH Ca
mg/L

Sertlik artna yolaan (kelme reaksiyonuna girmeyen) kire miktar:

200 180 = 20 mg CaCO
3
/L



Bunun iin harcanan Ca,

Santrifj
susuzlatrc
PE = 5 kg/ton KM x13
= 65 kg/gn
rm amur
13 ton KM/gn
(%4 KM)
gn m
Q

/ 323
010 , 1 04 , 0 000 . 1
65 000 . 13
3
=

+
=

Sznt
suyu
Kek
X
kek
= (13.000 + 65 x 0,80) x 0,95
= 12.400 kg
gn m
Q
kek
/ 3 , 43
060 , 1 27 , 0 000 . 1
400 . 12
3
=

=

X
s
= 13.065 12.400 = 666 kg KM/gn
Q
s
= 323 43,3 280 m
3
/gn
AKM
s
= 665 / 280 = 2.375 gn/m
3
342
8
100
40
20 20
3
= =
CaCO
Ca
mg/L

Ca
5
(OH)(PO
4
)
3
teki Ca miktar,

1 , 28
502
40 5
5 , 70 =

mg/L

ilave edilen toplam Ca,

1 , 135
74
40
250
) (
40
250
2
= =
OH Ca
mg/L

amurdaki Ca = 135,1 (28,1 + 8) = 99 mg/L
Oluan CaCO
3
amuru = 5 , 247
40
100
99 = mg/L
Toplam amur; AKM : 0,90 x 300 = 247,5 mg/L
Ca
5
(OH)(PO
4
)
3
: 70,5 mg/L
CaCO
3
: 247,5 mg/L
Toplam : 558 mg/L (gn/m
3
)





























343
KAYNAKLAR

(1) Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse,
McGraw-Hill internationalEditions.

(2) Recep leri, 2000. evre Biyoteknolojisi, Deiim yaynlar.

(3) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw Hill
Publishing company limited.

(4) Ludovico Spinosa and P.Aarne Vesilind, 2001. Sludge into Biosolids, Processing,
Disposal and Utilization, IWA Publishing, UK.

(5) Syed R.Qasm, 1999. Wastewater Treatment Plants, Planning, Design, and Operation,
Technomic publication.

(6) zzet ztrk, 1999. Anaerobik Biyoteknoloji ve Atk Artmndaki Uygulamalar, Su
vakf yaynlar, lim Aratrma Serisi: 01.2000














344
9. DENIZ DESARJI UYGULAMALARI

9.1 Dearj ncesi Atksu Artm

Karada bir ekilde artma tabi tutulmu atksular zmseme kapasitesi yksek olduundan
denizlere ve byk gllere dearj edilirler. Atksu, denizde seyrelerek kirletici
konsantrasyonu der. Atksu dearj noktasna deniz dibine denmi veya gmlm boru
veya kanallar vastasyla tanr. Alc ortam su kalitesi standartlarn salamak zere
atksularn deniz dearj ncesi artma tabi tutulmas gerekmektedir. Bu konuda iki
yaklam sz konusudur (1): 1) n artmann derecesine bal olarak dearj artlarnn
belirlenmesi, 2) Dearj ncesi artmay takiben derin deniz dearj.

Birinci yaklamda, ngrlen su kalitesi standartlarn salamak zere n artmann
derecesine bal olarak dearj derinlii veya dearj hatt boyu ngrlr. Derin deniz
dearj uygulamasnda dearj noktas kydan yeterli mesafede ise, atksu deniz ortamnda
seyreleceinden, BOI
5
genellikle nemli bir parametre olmaz. Kydan yaplan ve s
dearjlarda ise nemli bir seyrelme sz konusu olmadndan ky kesiminde halk sal
ve znm oksijen konsantrasyonu bakmndan bir risk sz konusudur. Dearj hatt
tasarm, atksu iindeki bakteri ve virslerin (yzme standartlarn salamak zere) gerekli
tanma sresine imkan verilecek ekilde ve atksudaki organik kirliliin seyrelme yolu ile
konsantrasyonunun azalaca dikkate alnarak yaplmaldr. Dearj hatt uzunluu yeterli
deilse dearj ncesi dezenfeksiyon uygulanarak sahil suyu kalite standartlarnn
salanmas yoluna gidilir.

kinci yaklamda ise geerli dearj standartlar dikkate alnarak gerekli artm yapldktan
sonra dearj yaplr. Ak denizlerle balants snrl olan i deniz ve kapal krfezlere
dearj sz konusu olduunda bu yntem uygulanr. Bu tr sularda kirleticilerin birikimi sz
konusudur. zellikle besin elementleri (N,P) kapal sularda birikerek trfikasyona neden
olabileceinden bu tr sulara dearj sz konusu olduunda dearj ncesi N ve P giderimi
gereklidir (2).

Besin elementleri dnda alc ortamn estetik durumunun deimesine neden olan yzer
maddeler, ya-gres, koku ve renk parametrelerinin kontrol iin de dearj ncesi artm
gerekmektedir.

Bunlarn dnda besin zinciri iinde veya biyolojik olarak birikimi sz konusu olan ar
metal, DDT, PCB, PCP gibi maddeler iin kaynakta kontrol ve sfr dearj en etkin ve
ekonomik kontrol yntemidir.

Virslerin T
90
deeri (konsantrasyonun %90 azalmas iin gerekli sre) 48 saat
mertebesindedir. Dearj hatlar bakterilerin yok olmas iin gerekli sreyi salamasna
karn virsler iin yetersizdir. Evsel atksulardaki virs konsantrasyonlar 10
2
-10
5

PFU/100 ml mertebesindedir. Teorik olarak 1 PFUnun bile hastalk yapabilecei gz
nnde tutulursa yok olma iin en az 1/1000 lik seyrelme gerekir (1). Bu mertebede
seyrelmenin salanamad hallerde virslerin dearjdan nce uygun yntemlerle
artlmalar gerekir.



345
9.2 Deniz Dearj ncesi Artma Yntemleri

Mekanik artm: ok kk yerleim birimlerinde atksularn dearjdan nce zgaradan
geirilmesi nerilmektedir. Izgara sonras kum tutucu olmas dearj terfi merkezindeki
pompalarn ve dearj hattnn mrn uzatacak ve bakm masraflarn azaltacaktr. Izgara
ve kum tutucularda tutulan maddeler genellikle evsel plerle birlikte p depolama
yerlerinde depolanabilir. Orta byklkteki yerleim birimlerinde kaba zgara ile birlikte
dner mikroelek kullanm da yaygn bir uygulamadr (1).

Biyolojik artm: Orta ve byk ehirlerin atksularna dearj ncesi, aktif amur, biyodisk,
stabilizasyon havuzlar bata olmak zere eitli biyolojik artma yntemleri
uygulanmaktadr. Bu sistemlerde %85-95 orannda organik karbon giderimi
salanmaktadr (3). Klasik aktif amur sistemlerinde ntrient giderimi %30-45,
stabilizasyon havuzlarnda ise %40-50 aralndadr (Tablo 15.1). Bu yzden ntrient
gideriminin nem tad alc ortamlara dearj ncesi ntrient giderimi de uygulanmaldr.
Fiziko-kimyasal ve biyolojik artma yntemleri ile etkin bir ekilde Ntrient giderimi
salanabilir (4),(5).

Fiziko-kimyasal artm: Kk ve orta byklkteki yerleim birimleri ve endstriyel
atksular iin en ok uygulanan dearj ncesi artm yntemidir. Fizikokimyasal artma
yntemlerinin arazi ve enerji gereksinimi biyolojik sistemlere kyasla daha azdr, scaklk
deiimlerinden etkilenmezler ve istenildiinde kesikli (mevsimlik) olarak
altrlabilirler. Fiziko-kimyasal artm ile%90 PO
4
, %30-40N, %70-80 BOI
5
ve %50-90
ar metal giderimi salanabilmektedir. Kimyasal artmda giderilemeyen askdaki fosfor
kimyasal artm sonras hzl kum filtresinde giderilir. Fizikokimyasal artmn bir
dezavantaj fazla amur evsel atksular iin biyolojik artma kyasla 1.5-2 kat fazla amur
kmasdr.

Dezenfeksiyon: Atksuyun dearj edilecei alc ortam artlarna bal olarak dorudan
veya mekanik veya biyolojik artm sonras atksular dezenfekte edilerek alc ortama
dearj edilirler. Dezenfeksiyon iin Klorlama, ozonlama veya UV yntemleri kullanlr.

Yurdumuzda Ege, Akdeniz ve Marmaradaki koy ve sahillerde yer alan turistik
beldelerdeki atksularda byk debi deiimleri olduundan artma birimlerinin sz konusu
mevsimlik ve gnlk salnmlara cevap verecek ekilde tasarlanmas gerekmektedir. Byk
ehirlerde ve turistik beldelerde derin deniz dearj ncesi artm nitelerinin aama aama
yaplmas lkemiz ekonomik koullar iin daha uygundur. Balangta sadece mekanik n
artma birimlerini ieren artma tesisi nfus art ve yatrm olanaklarna paralel olarak
gelitirilerek belli bir sre sonra 2., gerekiyorsa 3. kademe biyolojik artma eklenebilir.

Dearj hattnn uzunluu dearj ncesi yaplacak artma derecesine gre tasarlanr. Bu
yzden atksularn mekanik artm sonras biyolojik artmdan da geirilecei dnlerek
dearj borusu uzunluu sadece mekanik artm yaplmas durumuna gre daha ksa tutulur.
Herhangi bir nedenle biyolojik artm nitesi devre d olduunda deniz daha fazla
kirlenir. Dearj borusu uzunluunun ok emniyetli seilmesi durumunda byle bu tr
riskler ortadan kalkar.



346



ekil 9.1. Artma sistemlerinin verimleri ve iletme zellikleri (1)
Parametre Klasik aktif amur
sistemi
Uzun
havalandrmal
aktif amur
sistemi
Damlatmal filtre Fakltatif
havalandrmal
havuz
Sirklasyon havuzu Biyolojik
BOI giderimi,% 85-93 95-98 65-95 70-90 70-90 85-94
N giderimi,% 30-40 15-30 - - 40-50 -
P giderimi,% 35-45 10-20 - - 20-60 -
Koliform giderimi,% 60-90 60-90 - 60-90 50-99.9 -
Arazi gereksinimi,m
3
/N
Scak iklim 0.16-0.20 0.25-0.35 - 0.15-0.45 1.0-2.8 <0.1
Ilman iklim 0.20-0.40 0.35-0.65 - 0.45-1.00 3-12 <0.1
Enerji gereksinimi,
kw-s/N.yl

8.17

13-20

-

12-15

yok

6-12
amur uzaklatrma
ekli
rtme yataklar,
mekanik ekipman

Kurutma
yataklar
rtme, kurutma
yataklar
5-10 ylda bir amur
uzaklatrma
5-10 ylda bir
amur uzaklatrma
-
Gerekli alet ve tehizat Havalandrc, geri
devir pompas, syrc,
amur rtc, gaz
toplama

Havalandrc,
geri devir
pompas
Geri devir pompas,
syrc, younlatrc,
rtc ve gaz
toplama
Havalandrc - Geri devir pompas,
syrc,
younlatrc,
rtc
letme Yetimi eleman Daha az yetimi
eleman

Yetimi eleman Basit Basit Yetimi eleman
347
9.3 Dearj artlar

Atksularn denize dearjnda gz nnde tutulmas gereken hususlar unlardr:
Denizin estetik grnn bozan yzc kat maddeler ve ya-gres, dearjdan nce
atksudan ayrlmaldr.
DDT, PCB, PCP, ar metaller, solventler v.b. zehirli maddelerin kaynakta ayrlmas
yoluna gidilmeli, hibir ekilde atksuya karmasna meydan verilmemelidir.
yi projelendirilmi ve yeterince uzun dearj hatlarnda BOI, askda kat madde,
znm oksijen, tuzluluk ve besi maddeleri gibi kirlilik parametreleri fazla nem
tamamaktadr. Ancak hassas blgelere dearj edilen besin elementi yk alc
ortamda trofikasyona neden olabileceinden dikkatle irdelenmelidir.

9.4 Su Kalitesi Standartlar

Su kalite standartlar, ky sularnn kullanma amacna gre deiir. Burada sadece yzme ve
su sporlar iin kullanlan ky suyu kalite standartlarndan sz edilecektir.

Evsel atksularn denize dearjnda dearj hatt boyunun belirlenmesinde koliform
mikroorganizma konsantrasyonu snrlaycdr. Bu yzden dearj sisteminin ekonomik olarak
projelendirilmesinde koliform standartlar nemli rol oynar. Koliform standartlar deniz
suyunun halk sal ve estetik bakmdan yeterli zellikte olmas gz nne alnarak
belirlenir. Trkiye iin koruma blgesi snrnda zamann %90ndaki koliform
konsantrasyonu deeri 1000/100 ml alnmas ngrlmekte dir. Koruma blgesi
genilii olarak da ou lkelerde olduu gibi asgari 300 mlik bir sahil band alnabilir.
eitli lkelerdeki koliform standartlar Tablo 9.2 de verilmitir. Ynetmelikte ayrca nfusa
bal olarak minimum dearj boylar iin de belli deerler ngrlmektedir.

Tablo 9.2 eitli lkelerin koliform standartlar
Koliform (EMS)/100ml

lke Organizma tr %50 %80 %90 %95
AT yeleri Toplam koliform - - - 1,000
Fekal koliform - - 100 -
Fekal streptococci

- - - 0
ABD(California) Koliform

230 1000 - -
Danimarka E.Koli 100 - 1,000 -
Japonya 1,000 - - -
Hollanda 100-1,000 - - -
Rusya 1000 - - -
sve 100 - - -
Trkiye Toplam koliform - - 1,000 -
Fekal koliform - - 200 -

Baz lkelerde Koliform mikroorganizma iin ilk seyrelmede snrlama getirilmitir. ABDnin
Kaliforniya eyaletinde zamann %50sinde en az 100, %90nda ise 80 misli seyrelme
ngrlmektedir. spanyol standartlarnda, minimum seyrelmenin 100 veya dearj derinliinin
20m. olmas, bunun mmkn olmamas durumunda dearj hatt boyunun en az 2000m. olmas
348
ngrlmektedir. Su kirlilii kontrol ynetmeliinde de minimum ilk seyrelmenin 40, dearj
derinliinin 20m. olmas ngrlmektedir.

Su kirlilii kontrolu ynetmeliinde deniz dearjna izin verilebilecek atksularda aranan
zellikler Tablo 9.3 te, uygulanacak kriterler Tablo 9.4 te, minimum dearj boylar ise Tablo
9.5 te verilmitir.

Tablo 9.3 Derin deniz dearjna izin verilebilecek atksularn zellikleri (1)
Parametre

Snr Aklama
pH 6-9
Scaklk (
o
C) 35
Askda kat madde (mg/l) 350
Ya ve gres (mg/l) 10
Yzer maddeler Bulunmayacaktr
BOI
5
(mg/l) 250
KOI (mg/l) 400
Toplam azot (mg/l) 40
Toplam fosfor (mg/l) 10
Yzey aktif maddeler (mg/l) 10 Biyolojik olarak paralanmas Trk
Standartlar Enstits standartlarna
uygun olmayan maddelerin boaltm
yasaktr.

Dier parametreler Tehlikeli ve zararl maddeler
ynergesinde bu parametreler iin
verilen snr deerlere uymaldr.

Tablo 9.4 Derin deniz dearj iin uygulanacak kriterler (1)
Parametre Limit

Scaklk Deniz ortamnn seyrelme kapasitesi ne olursa olsun denize dearj
edilecek sularn scakl 35
o
Cyi aamaz. Scak su dearjlar difzrn
fiziksel olarak salad birinci seyrelme (S
1
) sonucunda kart deniz
suyunun scakln Haziran-Eyll aylarn kapsayan yaz dneminde
1
o
Cden, dier aylarda ise 2
o
Cden fazla arttramaz.

En muhtemel say
(EMS) toplam fekal
koliformlar
Derin deniz dearjyla salanacak olan toplam seyrelme sonunda say
(EMS) insan temas olan koruma blgesinde, zamann %90nda, EMS
olarak toplam koliform seviyesi ve 1000 TC/100 ml koliform seviyesi
2000 FC/100ml den az olmaldr.

Kat ve yzen
maddeler
Difzr k zerinde toplam genilii o noktadaki deniz suyu
derinliine eit olan bir erit dnda gzle izlenebilecek kat ve yzer
maddeler bulunmayacaktr.

Serbest bakiye klor <0.5 mg/l yi amamaldr (su rnleri ynetmelii).

Dier parametreler lgili ynetmelikte Tablo 4 de verilen limitlere uyulacaktr.


349
Tablo 9.5 Evsel atksu debilerine gre minimum dearj boyu
Nfus

Debi (m
3
/gn) Minimum dearj boyu(m)
<1000 200 500
1000-10,000 200-2000 1300

9.5 Dearj Edilen Atksularn Seyrelmesi

Dearj, dearj hatt zerindeki tek noktadan (single-port) veya birka noktadan difzrlerle
yaplr. Atksuyun younluu, alc ortamda dalm ynnden kontrol edici parametredir.
Deniz dearjnda atksu younluu, ortamn younluundan daha azdr. Deniz suyunun
younluu
t
ile ifade edilir ve suyun g/l younluundan 1000 kartlarak elde edilir.
rnein deniz suyu younluu 1024 g/l, veya 24
t
dir. Deniz suyu younluu tuzluluk ve
scakla baldr. Atksu younluu ise scaklk ve biraz da askda kat konsantrasyonuna
baldr. Genellikle atksuyun younluu deniz suyundan daha az olduu iin difzrlerden
dearj edilen atksu akm yzeye doru kma eilimindedir. Deniz dibinde atksu huzmesi
ematik grnm ekil 9.1 de verilmitir. Birinci blgede (ilk karma blgesi) dearj suyu,
hzla ykselen yzer bir huzme oluturur. Bu huzme byk miktarda ortam suyunu iine
alarak seyrelir.


ekil 9.1. Deniz dibinde atksu dearj huzmesi

Denizlerde scaklk ve tuzluluk farkndan dolay oluan tabakalamalar nedeni ile daha
derinlerdeki souk su katmanlar, st taraftan scakl daha fazla ve younluu daha dk su
katmanlar tarafndan rtlmektedir. Atksuyun alt tabakalara dearj edilmesi ile oluacak
atksu-souk deniz suyu karmnn younluu st katmanlardaki daha scak suyun
younluundan fazla ise atksuyun yzeye kma olasl ok dk olacaktr. Bunun
Su yzeyi
aknt
istasyon
Ortam suyu
girii
Ortam suyu
girii
dip
huzme
Maksimum
ykselme mesafesi
350
tesinde su katmanlar arasndaki tabakalama bu geii zorlatran faktr olmaktadr.
Dolays ile eer dearj yaplan alc ortamda tabakalama varsa huzmeye giriim yapan ilk
youn su daha az youn su ortamna ykselirken huzmenin yukar doru yzebilirlii azalr.
Bu ykseli srasnda herhangi bir noktada huzmenin younluu ortam suyunun younluu ile
eitlenir, ykselme durur. Huzme orta denge yksekliine ular. ayet tabakalama azsa veya
k aylarnda olduu gibi hi yoksa, huzme su yzeyine kadar ykselir.

Yaknalan olarak adlandrlan ilk karma blgesinin tesinde, Uzakalan olarak tanmlanan
blgede atksu ortam akntlar ile tanr ve difzyonla seyrelir. Yaknalan ve uzakalanda
gerekleen seyrelme mekanizmas tamamen farkl olduundan ayr incelenmitir.

9.6 Seyrelme Hesaplar

Uzun bir dearj hatt ile denize verilen atksularn bnyesindeki kirleticiler dearj ortamnda
deiik yolla seyreltilir.

l. lk seyrelme (S
1
) : Atk su hzmesinin difzr delii ile atksu tarlasnn teekkl ettii seviye
arasndaki hareketi esnasnda urad seyrelmedir.

2. kinci seyrelme (S
2
): Atksu tarlasnn trblans difzyonu ve boyuna dispersiyon etkisi ile
yatay istikamette yaylp, alarak seyrelmesidir.

3. nc seyrelme (S
3
): Atksu ierisindeki korunamayan trden unsurlarn zamanla biyolojik
olarak ayrmas, gne tesiri ve kelen maddelerle srklenme yoluyla uradklar ilave
seyrelmedir.

Zamanla ayrp azalmayan trdeki maddeler (korunan madde) sadece l. ve 2. seyrelme tesiri ile
seyreltilir. Bu tr maddeler netice olarak S
l
.S
2
defa seyreltilmi olurlar. Organik madde, bakteri
gibi korunamayan maddeler ise ayrca 3. seyrelmeye uradklar iin S
l
.S
2
.S
3
defa seyreltilirler.

Younluk, seyrelme ve konsantrasyon arasndaki ilikiler ekildeki su prizmas yardmyla ifade
edilebilir.
( )

= + =
a
o a
o a
S l l S S (9.1)

(9.2)



Burada,

a
: alc ortam younluunu
: S misli deniz suyu ile karm atksu-denizsuyu karmnn
younluunu
S : seyrelme saysn
S
C
= C 1) - (S 0 + 1 -
C
= S C
o
o

351
C
o
: Balangtaki kirletici konsantrasyonunu
C : Atksuyun seyrelmeden sonraki konsantrasyonu

gstermektedir. teki byklkler daha nce tanmland gibidir.

Deniz ortamna, tabandaki bir boru zerindeki bir delik (nokta kaynak) veya yarktan (izgi
kaynak) dearj edilen atksularn seyrelmesi ile ilgili ok sayda aratrma bulunmaktadr.
Abraham (l963), Fan ve Brooks (l969), Brooks (l974), Kor (l968), Cederval (l968). Deiik alc
ortam artlar iin gelitirilen ve pratikte tasarmlar iin kullanlan ifadeler ve uygulama snrlar
aada zetle verilmitir.

9.6.1 lk Seyrelme Hesab

lk seyrelme ile ilgili birok alma yaplm ve hesab olduka iyi bir formle edilmitir.
Verilen teorik hesap metodlar deneysel almalarla da dorulanmtr (ekil 9.2).


S : Atk suyun seyrelmesi, (boyutsuz)
c : Atk sudaki kirletici konsantrasyonu, (kg/m
3
)
y : Difzr deliinden itibaren llen dey mesafe, (m)
x : Difzr deliinden itibaren llen yatay mesafe, (m)
s : Jet ekseni boyunca difzr deliinden olan mesafe, (m)
r : Jet eksenine dik eksen boyunca uzunluk, (m)
: Jek ekseninin yatayla yapt a, (derece)
u : jet elemannn hz, (m/sn)
g : yerekimi ivmesi,( m/sn
2
)
: younluk, (kg/m
3
)
D : difzr delik ap, (m)
F : densimetrik Froude says, (boyutsuz)

F = U
o
(g.D)
-0.5
(9.3)

dir. ndislerin anlamlar aada verilmitir.

(m) indisi, jet eksenindeki,
(o) indisi, jet balangcndaki,
(a) indisi, deniz suyuna ait byklkleri ifade etmektedir.










352
9.6.1.1 Durgun ve niform Younluklu Ortamda Yatay Dairesel Jet Dearjnda lk Seyrelme
Hesab

(l) Atk Su Jetleri Arasnda Giriim Olmamas (Nokta kaynak) Hali

Difzr deliklerinden kan atksu jetleri arasnda giriim olmamas iin delikler arasndaki
mesafe (L), atksu su tarlasnn yzeyde teekkl etmesi halinde,
batm tarla halinde ise,
olmaldr. Bu ifadelerde h, delik zerindeki su derinliini, y
max
ise batm atksu tarlasnn st
snrnn, difzr deliinden olan uzakln gstermektedir. Eer difzr delikleri artmal ise,
bu deerlerin yars alnabilir. Roberts (l977), y/L>5 halinde giriimin ihmal edilebileceini
belirtmektedir. Hansen ve Jensen (l977), delikler arasndaki mesafenin, atksu tarlasnn yzeyde
teekkl halinde,
batm tarla halinde ise,
ifadelerinden hesaplanabileceini belirtmektedir. Burada u, difzr eksenine dik aknt hzn
gstermektedir. Durgun ve niform younluklu ortamlara yatay dairesel delikten atksu
dearjnda jet yarapnn hesab iin ekil 9.3. deki grafik kullanlabilir. (Arceivala, 1982)


h
3
1
> L (9.4)
y
3
1
> L
max
(9.5)
u h L <
4
D
U
1) -
S
(2
2
o m

(9.6)
u y L <
4
D
U
1) -
S
(2
2
o m

max

(9.7)
353


ekil 9.2. Durgun ve niform Bir Ortamda Yatay Dairesel Jet in Eksenel Seyrelmeler



354


ekil 9.3. Durgun ve niform ortamlara yatay dairesel jet deerjnda jet yarap(r) - Delik ap
(D) orannn hesab iin grafik (1)

Durgun (akntsz) ve niform younluklu ortamlarda dairesel jetteki eksenel seyrelmenin hesab,

S
m
= f(y/D,F, ) (9.8)

ifadesi analitik olarak zlmek suretiyle yaplmtr.

Bu zm ekil 9.3'de grafik halinde verilmitir. ekil 9.3 den y/D ve F'nin fonksiyonu olarak
okunacak eksenel seyrelmeler (S
m
), difzr deliinden 6D kadar uzaktaki noktaya gre rlatif
seyrelmeyi vermektedir. Difzrn delik kesitine gre rlatif eksenel seyrelmeyi bulmak iin
Froude says (F) %7 arttrlarak,

F = 1.07.F (9.9)

Deeri iin hesap yaplr. Jet eksenine dik eksen boyunca konsantrasyon ve hz dalm normal
olduundan ortalama ilk seyreltme,

S
o
= 2S
m
(9.10)

dir. Yatay dairesel jet (=0) halinde y/(D.F) > 30 iin difzr deliinden 6D mesafedeki noktaya
gre rlatif eksenel seyrelme,
355

S
m
= 0.095 (y/D)
5/3
F
-2/3
(9.11)

difzr deliine gre rlatif eksenel seyrelme ( (9.11) ifadesinin 1.15 kat alnarak)

S
m
= 0.109 (y/D)
5/3
F
-2/3
(9.12)
= 0.089 g
1/3
. y
5/3
. Q
-2/3


ifadelerinden hesaplanr.

niform ve durgun ortamlarda yatay dairesel jetlerdeki eksenel seyrelmeler iin Cedervall
(1968) aadaki yaklak ifadeleri vermitir. Bu ifadeler yaklak olmalarna ramen, pratikte
tasarm iib yaygn ekilde kullanlmaktadr.

y/D<0.89 F iin S
m
= 0.54 F.y
0.44
. (D.F)
-0.44
(9.13)

y/D>0.89 F iin S
m
= 0.54 F(0.38 y. D
-1
.F
-1
+ 0.68)
1.67
(9.14)

Difzr delik ekseninin yatayla belli bir
0
as yapmas halindeki eksenel seyrelmeler iin de
ekil 9.5. daki grafik kullanlabilir.



ekil 9.4. Durgun ve niform Younluklu Ortamda Yatay Dairesel Jet Halinde Eksenel
Seyrelmelerin Hesab iin Grafik (1)
356


ekil 9.5. Atksu Jetlerinin Yatay Eksenle
o
As Yapmas Halinde, Eksenel Seyrelmelerin
Hesab iin Grafik (1)





357
(2) Jetler Arasnda Giriim Olmas (izisel kaynak) Halinde lk Seyrelme Hesab

Difzr delikleri birbirine ok yakn olursa jetler arasnda giriim meydana gelir. Bu halde
atksular adeta B kalnlkl bir izgisel kaynaktan dearj ediliyor gibi dnlr. Bu eritvari
yarn alan D apl deliin alanna eit alnr.Bu durumda (y/B) . F
-4/3
>20 iin yatay dairesel
jetlerdeki eksenel seyrelme,

S
m
= 0.38. (y/B). F
-2/3
(9.15)

veya

S
m
= 0.38. g'
l/3
. q
-2/3
.y (9.16)

ifadelerinden hesaplanabilir. Burada B,

B = (.D
2
)/(4.L) (9.17)

bants ile tanmlanmakta olup, izgi kaynak formundaki giriimli jetlerin geniliini
gstermektedir. q ise birim difzr boyu bana den debidir. B genilikli yatay dairesel
yarktan yatay jet deerj halindeki eksenel seyrelmeler ekil 9.6. dan hesaplanabilir.

Ortalama seyrelme de,
ifadesi ile hesaplanr.

Younluk tabakalamas bulunmayan (niform) ortama yatay dairesel jet dearjnda, her
halkarda atksu bulutu su yzeyine kar. Belli bir derinlikte tutulma szkonusu deildir.





















S
2 =
S m o
(9.18)
358


ekil 9.6. B Genilikli Yarktan Yatay Jet Dearj Halindeki Eksenel Seyrelmelerin
Hesab iin Diagram ( Ortalama Seyrelme 2S'e eittir.)

Aknt Yolu le Seyrelme

b
Roberts (l977) 3.7< < 30 ve F < 0.l iin aknt yolu ile olan ilk seyrelmenin
h
aadaki denklemlerle hesaplanabileceini gstermitir.







359
U.h
S
m
= 0.27 .F
-l/3
(9.19)
q

S
m

= 0.27 F
-l/3
(9.20)
S
o


q g
U
F
.
3

= (9.21)


Burada,
S
o
: ortalama ilk seyrelmeyi
U : aknt hzn
b : akntya dik difzr boyunu
h : su derinliini
q : birim difzr boyu bana debiyi
F : Aknt Froude saysn

gstermektedir.


F>0.l iin aknt yn ile difzr ekseni arasndaki asna bal olarak, S
m
/S
o
oranlar ekil
9.6 dan hesaplanabilmektedir.


ekil 9.7. izgi Kaynaktan Jet Dearj Halinde Aknt Yolu le Seyrelme

Aknt yolu ile olan ilk seyrelme daha basit olarak, sreklilik denklemi yardm ile

Q
o
. S
o
= U.b.h
*
(9.22)

ifadesinden de hesaplanabilir. Burada,

Q
o
: difzrden dearj edilen toplam atksu debisini
h
*
: atksu tarlas kalnln

360
gstermekte olup, dier byklkler nceden tanmland gibidir. Atksu tarlas kalnl,
yzeyde tarla halinde h
*
h/5, batm tarla szkonusu olduunda ise h
*
y
max
/2 alnabilir.
Akntnn difzr eksenine paralel olarak gelmesi zel durumunda, etkili difzr boyu b h/3
alnabilir.

9.6.2 kinci Seyrelme (S
2
) Hesab

Denize dearj edilen atksular su yzeyine veya tutulma seviyesine ktktan sonra akntlara tabi
olarak srklenirler. Bu esnada denizdeki mevcut trblansn etkisiyle, deniz suyu ile atksu
tarlas arasnda ilave karmlar ve seyrelmeler meydana gelir. Dearj noktasndan (difzrden)
koruma blgesine kadar olan tanma esnasnda meydana gelen seyrelmeye, trblansl difzyon
yoluyla seyrelme veya ikinci seyrelme denir.

Trblansl bir ortamda birim alandan geen madde aks, Fick kanununa gre,
ifadesi ile verilir.

Burada,

: Trblansl difzyon katsaysdr.

Yatay olarak hareket eden atksu tarlasnda korunamayan trden bir kirleticinin konsantrasyonu c
ise, trblansl bir ortamda seyrelme,

Burada,

U, V, W : Sras ile x, y ve z eksen dorultularndaki zamansal ortalama
hzlar.

x
,
y
,
z
: Trblans difzyonu katsaylarn
k : Kirleticinin giderilme hz sabitini

gstermektedir.





x
c
= Q
A

(9.23)
= C] (W
z
+ C) (V
y
+ C) (U
x
+
t
c

0 = C k - )
z
C
(
z
+ )
y
c
(
y
+ )
x
c
(
x
z y x

(9.24)

361






ekil 9.8. kinci Seyrelmenin ematik Gsterimi


Bu difzyon denklemi aadaki kabuller altnda zlmtr.

(l) =
o
.f(L) veya L = f (x)
(2) Dey karm ihmal edilebilir (
z
= 0)
(3) Aknt ynndeki boyuna karm ihmal edilebilir. (
x
=0)
(4) Akm kararldr (c/t = 0)
(5) Koliform mikroorganizma konsantrasyonu giderimi l. derece reaksiyona (-kc)
uymaktadr.

Bu durumda (9.24) denklemi,
eklini alr. Bu diferensiyel denklemin zm iin aadaki snr artlar esas alnmtr.
Sz konusu dispersiyon denklemin genel zm,

C = (x,y). e
-kx/u
(9.26)

0 = C k + )
y
c
(
y
- C) (U
x
y

(9.25)
C
= C
2
b
< y <
2
b
- i 0 = x
o


0 = C
2
b
> | y |

362
dir. Korunamayan maddelerin zamanla azalmasn ifade eden e
-kx/u
terimi ihmal edilerek C =
(x,y) zel zm elde edilebilir. Denklem (5.66), C = (x,y) ve KC = 0 iin yeniden
dzenlenirse,
olur. Trblans difzyonu katsaysnn,

=
o
f(x)

olduu gznnde tutulursa (9.27) ifadesi iin,
elde edilir. Bu son denklem iin Brooks (l960) tarafndan aadaki zmler verilmitir.

x
=
o
iin L/b = (l+2 )
l/2
(9.29)
b

x
=
o
. L/b iin L/b = l + (9.30)
b

x
=
o
.(L/b)
4/3
iin L/b = (l+ 2/3 )
3/2
(9.31)
b

Burada,


o
: x = 0 noktasndaki trblans difzyonu katsaysn
L : x'in belli bir deeri iin atksu tarlas geniliini
b : x = 0 noktasndaki atksu tarlas geniliini
: l2
o
/u.b ile verilen boyutsuz bir sabiti

gstermektedir. Yaplan ok sayda deneysel alma sonunda balangtaki trblans difzyonu
katsaysnn,
denklemiyle ifade edilebilecei ve Eddy difzyonu katsays ()'nin de ortalama bir deer olarak,
= 0.0l alnabilecei gsterilmitir (Arceviala,1982).

Atksu tarlasnn x ekseni boyunca urayaca ikinci seyrelme iin Brooks zmleri aadaki
gibidir.

=
o
iin S
2
= erf {3/(4. x/b) }
-l/2
(9.33)
x
U =
y


2
2

(9.27)
x f(x)
U
=
y

2
2
o

(9.28)
L
=
4/3
o

(9.32)
363

=
o
. L/b iin S
2
= erf {3/2/[(l+ x/b)
2
-l]}
-l/2
(9.34)

=
o
. (L/b)
4/3
iin S
2
= erf{(3/2)/((l+ 2/3 x/b)
3
-l)}
-l/2
(9.35)




Burada erf (.), standart hata fonksiyonunu gstermekte olup deeri Tablo 9.6 'dan alnabilir.

Atksu tarlasnn x ekseni boyunca yatay hareketi srasnda konsantrasyon dalm normal olup,

1 y
2

C (x,y) = C
max
. exp (- . ) (9.36)
2
2


denklemi ile ifade edilebilir (ekil 9.9). x ekseni zerindeki eksenel konsantrasyon da,

C (x,0) = C
max
= C
o
/S
2
(9.37)

olacaktr. Burada Co , S
l
seyrelmesi sonundaki kirletici konsantrasyonunu gstermektedir.

C(x,y) dalmnn standart sapmas, ,
alnabilir. Atksu tarlas snr civarndaki konsantrasyon,






















3 2
L
= (9.38)
364



Tablo 9.6. Standart Hata Fonksiyonu Deerleri




365





ekil 9.9. Yatay Ynde Yaylan Atksu Tarlasndaki Konsantrasyon Dalm


L
C (x, ) = e
-3/2
. C
max
(9.39)
2
L
dr. Dolays ile C
max
/C(x, ) oran 4.5 dir.
2
kinci seyrelmenin x,b ve u aknt hznn fonksiyonu olarak hesabna imkan veren abaklarda
gelitirilmitir (ekil 9.10). zel bir hal olarak akntnn difzr eksenine paralel ynde etkili
olmas durumunda, balangtaki (x=0) atksu tarlas genilii b=h/3 alnabilir. Denklem (9.26)
de bakterilerin zamanla yok olmasn ifade eden ikinci terimin yol at ilave seyrelmenin
nc seyrelme hesab Blm 9.6.3. de ayrca verilmitir.


















366



ekil 9.10. kinci Seyrelme (S
2
) Hesab in Abak

9.6.3 ncSeyrelme (S
3
) Hesab

Denize dearj edilen atksu ierisindeki korunamayan trden maddelerin, atksu tarlasnn yatay
hareketi esnasnda gne nlarnn radyasyon tesiri, tuzluluk ve kelen maddelere tutunma gibi
etkiler sonucu seyreltilirler. Mikroorganizmalarn su ortamndaki yok olma olay, genel olarak
aadaki l.derece reaksiyonu ile ifade edilir.


dC
= -k C (9.40)
dt

Bu diferensiyel denklemin zm sonunda,

C
t
= C
o
.e
-kt
= C
o
. l0
-kt
(9.41)
367

ifadesi elde edilir.

Burada k ile gsterilen, bakteri azalma hz katsays T
90
parametresinin fonksiyonudur. T
90
,
mikroorganizmalarn %90'nnn yok olmas iin geen sredir. T
90
sonunda C
t
= 0.l C
o

olacandan, k iin,

k = l/T
90
(9.42)

eitlii yazlabilir.

T
90
deeri mevsimlik deiim gsterir. Bu sebeple yaz, k ve bahar mevsimleri iin ayr ayr
hesaplanarak deerlendirilmesi gerekebilir.

Trkiye'nin eitli yerlerinde deiik zamanlarda llen T
90
deerleri Tablo 5.2 de verilmitir.

Tablo 5.2. Trkiye'nin Muhtelif Denizlerinde Tesbit Edilen T
90
Deerleri

Yer Yl T
90
(Saat)
stanbul l968 0.8-l.7 (l.l)

Bodrum l977 l.0
Erdek l977 l.l
Ayvalk l977 0.5-0.8
skenderun - l.l
Karadeniz 1988 2.0-2.5
Ege Denizi - l.0-l.5

Su Kirlilii Kontrolu Ynetmelii :

Ege Denizi ve Akdeniz l.5
Karadeniz 2.0



Denklem (9.41) e gre t tanma mddeti sonundaki mikroorganizma konsantrasyonu,

C
t
= C
o
.l0
-t/T90
(9.43)

olduundan, nc seyrelme, S
3
,

C
o

S
3
= = l0
t/T90
(9.44)
C
t


ifadesinden bulunabilir. Burada t tanma mddeti, x tanma mesafesi ve u aknt hzna bal
olarak,

t = x / u (9.45)
ifadesiyle verilir.
368

Yukardaki ayr seyrelme sonucu meydana gelen toplam seyrelme (S
T
),

S
T
= S
l
.S
2
.S
3
(9.46)

olarak hesaplanr. Dearj edilen atk suyun balangtaki koliform konsantrasyonu Co ise,
koruma blgesi snrndaki koliform konsantrasyonu (C),

C = C
o
/S
T
(9.47)

olur. Bu ekilde bulunan C konsantrasyonu, koruma blgesi snr iin ngrlen standard
amayacak ekilde dearj hatt uzunluu belirlenir.

UYGULAMALAR

Problem (9.l)

Bir atksu deniz dearj sisteminde l., 2. ve 3. seyrelmeleri (S
l
, S
2
ve S
3
) sras ile l00, l0 ve l000
dolaylarnda olaca tahmin edilmektedir. Bu atksu ierisindeki balang konsantrasyonu l0
mg/l olan Li ve l0
8
/l00 ml olan koliform mikroorganizmalarn,

a) Difzrn tam zerinde ve deniz yzeyinde
b) Koruma blgesi snrndaki konsantrasyonlarn hesaplaynz. Alc ortamn
younluunun niform (derinlik boyunca sabit) olduu kabul edilecektir.

zm
C
o
l0
a) C
Li
= = = 0.l mg/l
S
l
l00

C
o

C
koli
= = l0
8
/l00 = l0
6
mg/l
S
l


C
o
l0
b) C
Li
= = = 0.0l mg/l (korunan madde)
S
1
.S
2
l00.l0



C
o
l0
8

C
koli
= = = l00/l00 ml
S
l
.S
2
.S
3
l00 x l0 x l000







369
Problem (9.2)

ap l000 mm lik bir atksu dearj hatt ile ortalama debisi l.57 m
3
/sn olan bir ehrin
atksularnn -25 m derinlikten,
a
= l.02 gr/cm
3
younluklu bir alc ortama dearj
planlanmaktadr. Evsel atksuyun younluunu
o
= 0.999 gr/cm
3
alarak,

a) D = l000 mm lik tek bir delikten dearj hali iin minimum ve ortalama ilk seyrelmeleri,
b) S
m
= 30 olmas iin gerekli dearj derinliini,
c) y = 25 m de S
m
= 30 olmas iin atksuyun delikten k hzn,
d) zerinde D = 440 mm apl n = 3 adet delik bulunan bir difzr olmas halinde ilk seyrelmeyi
hesaplaynz.


zm

4.Q 4x1.57
a) U
o
= = = 2 m/sn
D
2
x l
2


F = l.07 x 4.47 = 4.79


y 25-0.5 } ekil 9.4 ten : S
m
= l3, S
0
= 2xl3 =26
= = 24.5
D l

b) y-0.5 ~
= 50
D
} iin ekil 9.4 ten S
m
= 30 bulunur.
F = 4.79

Bu durumda, y = 50 x l + 0.5 = 5.05 m olmaldr. Dolays ile dearj hatt boyu uzatlmaldr.

c) y-0.5
= 24.5
D ekil 9.4 ten F = 95 bulunur.
}
S
m
= 30
bulunur ki byle bir hz pratik olarak salanamaz.
4.47 =
1 0.20
2
=
1 9.81
1.02
0.99 - 1.02
2
=
D g
U
= F
o

m/sn 39.77 =
U
0.45
U
=
D g
U
= 88.8 =
1.07
F
= F
o
o o

370

d) D
l
= 440 mm, n = 3 delik

F = ll.74 > F= l.07 x ll.74 = l2.56

y 24.5 } ekil 5.6 den S
m
=30 ; S
0
=60
D
l
0.44

Delik saysnn arttrlmas (difzr tekili) seyrelmeyi arttrr ve daha ekonomik zm verir.
Difzr boyu (b), difzr hari dearj hatt uzunluu (L), deniz taban eimi (m),
derinlik (y) ve ilk seyrelme (S
l
) arasnda,

dS
l
/db
= r = 2/3 (y/(m.b))
dS
l
/dL

eitlii yazlabilir. ayet,

r > l ise difzr boyunun uzatlmas,
r < l ise derinliin (boru hat boyunun) arttrlmas daha ekonomik zm verir.
r = l halinde bu iki durumdan biri veya ikisi birlikte tercih edilebilir.

Problem (9.3)

Aadaki verileri kullanarak bir kasabann evsel atksularn denize dearj edecek dearj hattn
boyutlandrnz.

Proje nfusu : 30.000 kii
Birim atksu debisi : 200 l/N.gn
Dearj derinlii : -25 m (sahilden 650 m uzakta)
Piknoklin derinlii : - l0 m


Aknt Hzlar,

u
1
= 0.06 m/sn (Piknoklin seviyesinde, difzre dik dorultuda)
u
2
= 0.04 m/sn (Piknoklin seviyesinde sahil ynnde)
T
90
= l.l saat

Koruma blgesi genilii : 150 m
Ham atk suyun balangndaki koliform konsantrasyonu (C
o
)=l0
6
/l00 ml.





m/s 3.5 =
0.44
0.52 u
=
U
, /sn
m
0.52 =
3
1.57
=
3
Q
= Q
2
o
3
1

371
zm

Problemin verileri aadaki ekil zerinde gsterilmitir.


Ortalama atk su debisi Q
24
= 30.000 x 200x l0
-3
=6000 m
3
/gn

Q = 0.0694 m
3
/s
Dearj borusu enkesit alan : A = Q/ V = 0.0694 m
3
/s /1.0 = 0.0694 m
2


4.Q 4x0.0694
Boru ap: D = ()
l/2
= ()
l/2

.l x l.0

D = 300 mm , V= 0.98 m/sn

Difzr uzunluu iin l000 m
3
/gn debi bana 2-3 (2) m difzr uzunluu dnlerek, toplam
difzr boyu,

b = (6000/l000) x 2 = l2 m

elde edilir.

lk Seyrelme Hesab

a) Difzr eksenine dik dorultuda,

Q . S
1
= u
1
. b . h
*


0.06 x l2 x (25-l0).0.5
S
l
= = 78
0.0694 m
3
/sn

b) Boru eksenine paralel dorultuda,

etkili difzr boyu, b = h/3 alnarak,

372
0.04x 8x (25-l0)0.5
S
l
= = 35
0.0694

Aknt dorultusu ile difzr, gibi bir a yapyorsa, hesaplarda aknt dorultusuna dik difzr
boyu gznnde tutulur.

kinci Seyrelme Hesab

o
= 0.0l (800)
4/3
= 74.1

= 12 x 74.1 / (4x800) = 0.278


erf (0.0273) = 0.05 ( Tablo 9.6)

olduundan,

S
2
= l/0.05 = 20

dir. kinci seyrelme ekil 5.l6 ten de bulunabilir.

nc Seyrelme Hesab

x 500
t = = = 12500 sn = 3.47 saat
u 0.04

S
3
= l0
t/T90
= l0
(3.47/l.l)
= l427 bulunur. Toplam seyrelme

S
T
= S
l
.S
2
.S
3
= 35 x 20 x l427 = 998900

Koruma blgesi snrndaki koliform mikroorganizma konsantrasyonu,

C
o
l0
6

C = = l /l00 ml. < l000/l00 ml.
S
T
998900

dir. Bu netice, toplam uzunluu 650 m ve ucunda l2 m'lik difzr ksm bulunan bir dearj
hattnn, koliform standartlarn salayacak derecede bir seyrelme temin ettiini gsterir.



73) 1/erf(0.02 =
)
1 - )
b
x

3
2
+ (1
3/2
( erf
1
=
S
3
1/2
2

373
KAYNAKLAR

(1) ., ztrk, 2002. Atksu n artma ve deniz dearj sistemleri, .T.. naat Fakltesi
Matbaas.

(2) Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment Disposal Reuse, McGraw-Hill
International Editions.

(3) WPCF Manual of Practice No.8. 1991. Wastewater Treatment Plant Design, ASCE, NY.

(4) Murphy K.L., and Wilson R.W. 1981. Evaluation of biological nitrification
Denitrification at Penticton, Environment Canada, British Columbia.

(5) Proceedings of NATO/CCMS workshop on advanced wastewater treatment. 1974.
Ontario, Canada.

































374
10. ARITMA SSTEMLERNDE VERM, ENERJ, BAKIM VE LETME

Artma yntemi, projelendirme kriterleri ve ilgili dier ihtiyalar balca aadaki faktrlerce
kontrol edilir.

Atksu debisi ve zellikleri,
Artma seviyesi,
Verimdeki deiim ve gvenilirlik,
Dier proses ihtiyalar

Atksu debisi ve zellikleri: Proses seimi iin gereken en nemli bilgiler bu balk altnda
toplanr.

Artma seviyesi: Evsel atksular sz konusu olduunda, BOI, KOI, azot, fosfor, koliformlar,
helminitler, vs. gibi belli bal parametrelerin ne oranda giderilecei artma seviyesini belirler.
Arazide artma sistemleri iin artma seviyesi, yzey sularna dearj sistemi iin gerekli artma
seviyesinden daha dktr. Arazide artma ayr azot ve fosfor giderimi gerektirmediinden,
fizibil olduu takdirde ou kez daha uygundur.

Artmada yalnzca BOI giderimine arlk vermek doru bir yaklam deildir. Artma prosesi
seilirken, btn nemli parametrelerin giderim verimleri belirlenip atksuyun alc ortamlara
dearj limitleri gz nne alnmaldr.

Verimdeki deiim ve gvenirlilik: Atksu debi ve kirletici zellikleri devaml deiim
gsterir. Bu yzden dearj standartlarnn istatistiksel bazda salanmas gerekir. rnein,
ngilterede artma sisteminin, arzulanan BOI standardn, zamann %95inde karlamas
beklenmektedir.

Farkl artma prosesleri farkl verim dalgalanmalar gsterir. Eer artlm su dearj standard
BOI 30 mg/l ise, srekli bu standard salamak amacyla bir prosesi 25 mg/l, dier bir prosesi
ise 20 mg/l artm yapacak ekilde emniyet pay brakarak projelendirmek gerekebilir.

Dier proses ihtiyalar: Proses seimini etkileyen dier baz faktrler aada
sralanmaktadr.

Gerekli alan ihtiyac.
Gerekli enerji: Enerji konusu iki ynden incelenebilir. Minimum enerji kullanm ve
enerji kesintilerinde tesisin almaya devam etmesi.
letme ve bakm iin gerekli ekipman. Ekipmann kolay ve ucuz temin edilebilirlii.
Yetimi eleman ihtiyac.
Bakm problemleri (ekipman, makine ve dier yaplar).
amur retimi ve bertaraf. amur artm toplam artm maliyetinin ok byk bir
ksmn oluturur.
Mevcut hidrolik yk ve tesisteki hidrolik yk kayb (ama mmkn olduu kadar
terfiden kanmaktr).
leride ihtiya duyulmas halinde tesisin tevsi imkan.

Baz artm proseslerinin enerji ve arazi ihtiyalar Tablo 10.1de verilmektedir.

375

Tablo 10.1. Deiik proseslerin arazi ve enerji ihtiyalar(1).
Proses Scak iklimler iin enerji
ihtiyac (m
2
/kii)
a

Enerji ihtiyac
(kWsaat/kii-yl)
Klasik aktif amur

Uzun havalandrmal A..

Damlatmal filtre

HYR+ksa bekletmeli lagn

Fakltatif havalandrmal
lagn

HYR+7 gnlk lagn

Oksidasyon havuzu

HYR+su mercimei+balk
havuzlar

Yapay sulak alanlar

Vermikltr
0,2-0,25

0,15-0,2

0,2-0,3
b


0,2-0,3
c


0,3-0,4
d



0,3-0,4

1,0-2,8
e


2,0-2,8


2,0-3,5

0,3-0,4
12-15

16-19

7-11

Yok

12-15


Yok

Yok

Yok


Yok

Yok
a
kii bana su kullanm 180 l ve BOI=50 g/gn
b
amurun susuzlatrlma sistemine baldr (mekanik veya kurutma yataklar).
c
havuz yerleimi ve standartlar karlamak iin gerekli alkoyma sresine baldr.
d
3 metre su derinlii, sedde evleri: 2 (yatay), 1 (dey)
e
deneysel

Enerji tasarrufu: Atksu artma tesisleri projelendirilirken, enerjinin korunmasna ve enerji
tasarrufuna byk nem verilmelidir. Enerji konusunda iki kademeli bir yaklam
uygulanabilir. Birinci yaklam, artma tesisinin maliyetini ve karmakln arttrmadan,
enerji tasarrufu salayacak yaplabilir ve uygulanabilir metotlar semektir. Bunu yaparken
teknolojide arla kamamal, proses ve ekipmanlar dikkatli seilmeli ve iyi bir
mhendislik ve mimarlk tasarmna gidilmelidir. kinci yaklam, daha gelimi ekipman ve
cihazlar ieren proseslerde sadece fazla masraf analizine younlamaktr. Bu ikinci
yaklamn uygulanabilirlii sadece gelimi lkelerle snrldr. Birinci yaklamla ilgili
metotlar aada verilmektedir.

1. Artlm atksu kalite standartlarn salayabilecek en az enerji kullanan proses
seilmelidir. Tabloda grld gibi stabilizasyon havuzlarnda hi enerji ihtiyac
yoktur. HYR sisteminde ok az, fakltatif havalandrmal lagnlerde fazla, mekanik
havalandrmal lagnlerde ise ok fazla enerji ihtiyac vardr. Ayrca haval amur
rtme srasnda havasz rtmeye gre daha fazla enerji kullanlr. Fazla enerji
kullanan bir proses seilmi ise, bu seimin temelinde ok yksek BOI giderimi,
yksek nitrifikasyon verimi, iletmenin daha gvenilir olmas gibi salam gerekeler
olmaldr. Basit bir stabilizasyon havuzu fizibil bulunmu ise, herhangi bir baka
enerji tasarrufuna ihtiya yoktur ve bu metot tercih edilmelidir. ounlukla, farkl
enerji ve arazi ihtiyalar olan bu iki proses birletirilerek toplam maliyet ve enerji
376
ihtiyac optimize edilebilir. Seilmi belli bir proseste enerji ihtiyacn azaltmann
eitli yollar vardr. rnein, aktif amur prosesinde ve uzun havalandrmal A
sistemlerinde enerji ihtiyacn azaltmann bir yolu, denitrifikasyon esnasnda aa
kan oksijenden yararlanmaktr. Benzer ekilde, mekanik havalandrmal lagnler
iin scak iklimlerde niteler daha derin yaplarak enerji ihtiyac azaltlabilir. Bunun
yan sra karm kinetiine ve s kaybna kar alnacak tedbirlere daha ok dikkat
edilerek lagn hacmi ve enerji ihtiyac kltlebilir.

2. Proses seme imkanmz yoksa, yani uygulanacak proses bize verilmi ise, en az
enerji tketimi salayacak ekipman ve inaat teknikleri kullanlmaldr. rnein,
vidal (burgulu, salyangoz) pompalar ve dalg pompalar dier pompalara gre daha
az enerji tketirler. Ayn ekilde, lagnlerdeki oksijen ihtiyac iin mekanik
havalandrmal sistemlerde enerji ihtiyac pnmatik olanlara gre daha azdr. Artma
tesisi yerindeki topografik eimlerden yararlanarak, pompaj ihtiyacn azaltacak
ekilde tesis yerleimi yaplmaldr. Souk iklimlerde, uygun malzemeler ve inaat
teknikleri kullanlarak s tasarrufu salanabilir.

Dier baz enerji tasarrufu metotlar aada sralanmtr.

Konvansiyonel enerji kaynaklar, mmknse rzgar ve gne enerjileri ile
desteklenebilir. Artma sistemlerinde pompalarn, havalandrma rotorlarnn ve
benzeri ekipmann altrlmasnda bu tip alternatif enerji kaynaklarnn kullanm
imkanlar aratrlmaldr.
Is enerjisini geri kazanan gelimi cihazlar kullanlabilir. Bunlar arasnda, amur
rtclerden s ve enerji retmek amacyla metan kazanm nemlidir. Ancak bu
sistem nemli lde mekanik aksam gerektirdiinden dolay her zaman
kullanlmamaktadr.
10.1 Maliyet Analizin Esaslar

Optimum zm bulmak zere dnlen seenekler iin ilk yatrm ve iletme maliyetlerini
ieren toplam maliyetler bulunur ve kyaslanr. lk yatrm maliyeti, tesis almaya balayana
kadar yaplan btn yatrm harcamalar ierir. Bunlar:

Yasal demeler (vergiler) dahil arazi bedeli
Mhendislik, projelendirme ve mavirlik hizmetleri
naat, ekipman ve montaj maliyetleri
naat esnasnda temin edilen paraya (kredi) denen faizler

letme maliyeti, tesis almaya baladktan sonra yaplacak iletme harcamalar ve
amortismanlar iermektedir. Bunlar:

Personel
Kimyasal maddeler
Yakt ve elektrik giderleri
Nakliye masraflar
Bakm ve tamir giderleri
Sigorta masraflar
Genel masraflar
377
10.2 Farkl artma metotlarnn yaklak maliyetleri

Atksu artma maliyeti atksuyun zelliklerine, kullanlan artma prosesine ve arzulanan
artma derecesine baldr. Baz atksu artma prosesleri iin belirlenen ortalama ilk yatrm
maliyetleri Tablo 10.2de verilmektedir.
10.3 Artma maliyetlerinin karlatrlmas

Farkl proseslerin ilk maliyet ve iletme masraflar da farkl olduundan, aralarnda
karlatrma yapmak zordur. Anapara ile iletme masraflar birbirine eklenemez. Anapara bir
kerelik harcanan bir para olup, iletme masraflar ise her yl yaplan harcamalar
kapsamaktadr. Bu nedenle ya iletme ve bakm masraflar ilk yatrm bazna getirilir, ya da
yatrm deeri yllk baza indirgenir.

Bu konuda gereki bir yaklam bugnk deer metodudur. Birbirlerine alternatif olan farkl
artma prosesleri bugnk deer metoduyla mukayese edilebilirler.

Bugnk deer metodu: Farkl artma alternatiflerini belli bir zaman aralnda kyaslamak
iin kullanlan en yaygn metotlardan birisidir. Bunun iin aada maddeler halinde eriilen
bilgilere ihtiya vardr.

Toplam ilk maliyet bedeli (inaat, elektrik, malzeme ve arazi bedeli)
lk yatrmn ka ylda tamamland ve her yl ne kadar harcama yapld
Tesisin iletmeye ald ilk yldaki bakm ve iletme deerleri ve daha sonraki
yllarda tesisin mr boyunca enflasyon orannda artlm yllk bakm ve iletme
deerleri
Daha sonraki toplam bir paray bugnk net deere evirmek iin indirim oran (veya
faiz oran)
Tesisin hizmet sresi dolduu zamanki deeri

Tablo 10.2. Atksu artmnda yaklak ilk yatrm maliyetleri (1).

Yaklak ilk yatrm maliyetleri
(1995-1996 yllar iin)
Artma sistemi
$
a
/kii $
b
Milyon litre/gn
Klasik aktif amur (A)

Uzun havalandrmal A

HYR

Havalandrmal lagn

Stabilizasyon havuzu
12,3-14,4

8,2-10,3

8,2-10,3

6,2-8,2

3,1-4,1
0,68-0,8

0,45-0,58

0,45-0,58

0,35-0,45

0,16-0,22
a
Edeer nfus iin su tketimi 180 l/gn ve gnlk BOI
5
50 g olarak dikkate alnmtr. Bu
durumda 10
6
l/gn 5 555 kiiye karlk gelmektedir.
b
Arazi fiyat hari

378
10.4 leri Biyolojik Artma Sistemlerinde letme ve Yatrm Maliyeti

Genel olarak evsel atksu artma sistemleri karbonlu organik maddenin giderilmesine ynelik
olarak tasarlanmaktadr. Ancak alc su ortamnda trifikasyonun ve kirliliin artmas sonucu
atksu dearjnda zellikle hassas blgeler iin daha sk dearj limitleri getirilmitir. zellikle
azot ve fosfor parametrelerinin ncelikle kontrol edilmesi gerekmektedir. Bu durumda pek ok
lkede yeni kurulacak ve mevcut olan artma sistemlerinde azot ve fosfor artm iin ilave
maliyet ve optimizasyonlu artm verimi gerekli olmaktadr.

leri Biyolojik Artma Sisteminde letme Giderleri: letmede olan ileri evsel atksu
artmnda iletme maliyetini kapsayan kalemler aadaki gibidir:

Enerji giderleri: elektrik, doal gaz vd.
Kimyasal giderler: P gideriminde kullanlan kimyasallar
amur artlandrma iin kimyasal giderleri: amur susuzlatrmada polimer+kire
Uzaklatrma giderleri: amur, kat atk vd. uzaklatrma
Onarm-bakm giderleri
Personel giderleri
Ynetim giderler: telefon, sigorta, posta vd.

Enerji ihtiyac, havalandrma ile ilgili olup atksudaki organik madde ve azot yk ile
belirlenmektedir. Kimyasal madde ihtiyac, fosfor ykne ve retilen amur miktarna
baldr. Bakm ve onarm maliyeti, yalnzca yk ile deil, sistemin kapasitesi ile de ilgilidir.
ncelikli olarak sistem organik madde yknden de etkilenmektedir.

Tablo 10.3. N ve P giderimi olan evsel atksu artma sisteminde iletme giderleri ( 50 000-
200 000 kii, sistem havasz rtme iermektedir) (3).

Tketim Maliyet kalemleri
Aralk Ortalama Birim
Enerji (elektrik)

Kimyasallar (P iin)

amur uzaklatrma
a


Onarm-bakm


Toplam personel
b



Dier
3

5-16

10-20

45-75

0,5-1%


0,08-0,15


-
10

18

60

0,6%


0,12


15%
KWsaat/kii-yl

Mol metal/kii-yl

Kg susuz amur/kii-yl

na maliyetinin%
/kii-yl

Ortalama maa
/1000kii-yl

Masraflarn %si
1
amur tutma+susuzlatrma+kurutma+kompostlatrmay ierir.
2
tm ii masraflar: iletme+laboratuar+ynetim+idari+muhasebe+temizlik vd.
3
amur artlandrma ve laboratuarda kullanlan kimyasallar+bro ihtiyalar, sigorta, grev vd.


379
Tablo 10.4. Avusturyada ileri evsel atksu artma sistemi iletme giderleri (100 000 kiilik)
(3).

Tketim (birim) Birim fiyat () kii-yl
Enerji (elektrik)

Kimyasallar (P)

amur uzaklatrma

Onarm-bakm

Toplam personel

Dier

Top.iletme masraf
10kWsaat/kii-yl

18 mol/kii-yl

60 kg/kii-yl

nann %0,6SI

0,12 ort/1000kii-yl

%15

-
0,12

0,06

0,04

333

35

-

-
1,2

1,1

2,4

2

4,2

1,7

12,5

Bu tabloda verilen hesaplarda kimyasal olarak demir klorr alnmtr. FeCl
3
demir slfattan 3
kat daha pahal, alminyum tuzundan 3 kat daha ucuzdur. amurun uzaklatrmasndaki
hesaplarda depolama alanlarna kabul fiyatlar da hesaplara katlmtr. Bu almada bakm-
onarm masraflar sistemin kurulma masraflaryla orantl olacak ekilde verilmitir.
Avusturyadaki 200 /kiilik birim maliyet tasarm ykne gre belirlenen fiyattr.
Nitrifikasyon ve besi maddesi artm iin Avusturyada ileri evsel atksu artma sisteminin
iletme masraf, atksu artm, enerji ve fosfor ktrmede kullanlan kimyasallar iin en az 3
/kii-yldr . Bu miktar toplam iletme masraf olan 12-15 /kii-ylnn %20sine denk
gelmektedir. Artma sisteminin iletmesinde en masrafl kalem personel giderleridir. Bu tm
Avrupa Birlii lkeleri iin geerlidir (Nowak, 2000)

leri Biyolojik Artma Sisteminde Yatrm Maliyetleri: Atksu artma sistemlerinde maliyet,
iletme ve yatrm maliyetlerinin toplam eklinde hesaplanmaktadr. Tasarm ve yapm
masraflar kategoride incelenebilmektedir.

naat mhendislii
Makine mhendislii
Elektrik mhendislii

Almanyada toplam yatrm maliyetinin %35inin makine mhendislii + kontrol +
ekipmanlara yaplan harcamalar oluturmaktadr. Kum filtre arlkl sistem makine-alet
tehizata dayal olup makine mhendislii toplam fiyatn %40n, elektrik mhendislii, alet
ve kontrol miktarlar %10unu oluturmaktadr. Kalan %50 ksm inaat mhendislii
fiyatlandrmasn oluturur.








380
Tablo 10.5. Alt Avrupa lkesindeki Atksu Artma Sistemi Maliyeti (4).
Yatrm Maliyeti letme maliyeti Yllk
toplam
maliyet
lkeler Anaerobik
sistem
says
/kii-yl Yllk
fiyat
(%)
/kii-yl Yllk
fiyat(%)
/kii-yl
CH 4-6 32,5 59 23 41 55,5

D 3-6 28,5 55 23 45 51,5

DK 1-6 17 35 31,5 65 48,5

F 0-5 11,5 25 34,5 75 46

NL 3-6 20 50 20 50 40

I 2-5 10,5 34 20,5 66 31

Tablo 10.5te verilen sonular Avrupadaki toplam 34 ileri atksu artma sistemi ile ilgili
ortalama sonular vermektedir. Almanyada evsel artma sisteminin maliyeti aada verilen
parametrelerin artm ile orantldr:

Artlan birim kg azotun maliyeti: 5 7,5
Artlan birim kg fosforun maliyeti: 12,5 -2 0
Artlan organiklerin (KOI) kg maliyeti: 0,5 1

10.5 eitli Sistemlerin letme Maliyetleri

Birok skandinav lkesinde byk artma sistemleri besi maddesini de giderebilecek ekilde
dzenlenmekte veya iyiletirmektedir. almada svirede be artma sistemi belirlenerek
iletme maliyetleri verilmitir. Bu sistemler:

Sistem A: Atksu artma = N giderimi (oksik + anoksik) + Fosfor giderimi (havasz +
demir slfat)

amur artma: mekanik younlatrc + havasz rtme + susuzlatrma

Sistem B: Atksu artma = nitrifiye aktif amur (metanol) + akkan yatakl kum
filtresinde son (post) denitrifikasyon + demir ile fosfor giderimi.

amur artma: younlatrc + santrifj + havasz rtme + santrifjde susuzlatrma

Sistem C: Atksu artma = kimyasal artma (Al + polimer) + haval biyofiltre (BOI ve
nitrifikasyon) + biyofiltre ile denitrifikasyon (metanol),

381
amur artma: mekanik younlatrc + havasz rtme + filtrepreste susuzlatrma

Sistem D: atksu artma= nitrifikasyon-n nitrifikasyon + demir slfat + kum filtresi,

amur artma: younlatrc + santrifj + havasz rtme + susuzlatrma,

Sistem E: atksu artma= aktif amur-denitrifikasyon + damlatmal filtre
(nitrifikasyon) + fosfor giderimi (demir slfat),

amur artma: younlatrc + havasz rtme + susuzlatrma.

Tablo 10.6. Kimyasal tketimleri ve fiyatlar (5).

Sistem A Sistem B Sistem C Sistem D Sistem E
Kimyasallar FeSO
4
FeSO
4
PE+Alum FeSO
4
FeSO
4

Kullanlan,mol/yl

Kullanlan,mol/molP

Polimer, kg/yl

Metanol, kgKOI/yl

Metanol,
kgKOI/kgN-yl

Fiyat, /yl

Edeeri, /yl
11,6

0,44

-

-


-

0,29

0,36
21

1,1

-

13,5


3,69

2,71

2,38
37,6

1,67

0,056

10,5


3,34

4,5

6,45
36,9

1,44

-

-


-

0,45

0,74
31,6

1,48

-

-


-

0,39

1,74

Sonda-denitrifikasyon ve kimyasal n artmann olmas durumunda Sistem B ve C iin
kimyasallara yaplan harcama dier sistemlerden fazladr.

Tablo 10.7. amur artmada kullanlan kimyasal tketimi ve fiyatlar (5).

Sistem A Sistem B Sistem C Sistem D Sistem E
Kimyasallar polimer polimer Polimer+kire polimer polimer

Kullanm,g/yl

Kullanm,kg/tonKM
a

Fiyat, euro/yl

145

8

0,9

82

3,5

0,24

84+7960

3,4+327

1,12

112

5,6

0,28

103

4,7

0,31
a
toplam amur (KM)

Sistem B, D ve Ede santrifj kullanlmakta olup kimyasal fiyatlar yaklak olarak benzerdir.
Sistem Ada santrifj kullanmaktadr ancak kimyasal kullanm fazla olduu iin maliyeti
yksektir. Presfiltreden nce kire kullanldndan maliyeti en yksek sistemdir.


382
Tablo 10.8. Enerji kullanm ve maliyeti (5).

Sistem A Sistem B Sistem C Sistem D Sistem E
Elektrik, kum tutucu,
kWsaat/yl

Elektrik, kWsaat/yl

Top.elektrik, kWsaat/yl

Dier enerji harc., kWsaat/yl

Elektrik fiyat,/MWsaat

Enerji harcama, /yl

22,4

18,6

41

0

56,2

2,02

98,9

0

98,9

0

42,1

1,98

46,5

19,4

65,9

0

33,5

1,45

21

19,8

40,8

4,7

52,6

1,99

32,6

19,2

51,8

0

47,3

1,47

Sistem Bnin enerji gereksiniminin A ve Dden daha fazla olduu bulunmutur. Bde son
denitrifikasyon mevcut olup akkan yatakl sistem bulunmaktadr. Sistem C arlkl olarak
biyolojik filtre esasl olup, aktif amur sisteminden daha fazla enerji harcamaktadr. Sistem D
enerjiyi yalnz stma amacyla kullanmaktadr.

Tablo 10.9. Personel ihtiyac ve harcamalar (5).

Sistem A Sistem B Sistem C Sistem D Sistem E
Toplam alan

letmede alan

Maa+fazla mesai
(maan %si)

adam-yl

personel harcama
/kii-2.yl

dier hizmetler
/kii-2.yl
18

17


1,5

16,3


3,41


1,94
41

31,3


5

172


5,1


0,21
39,4

30,6


8,6

-


2,19


0,55
39

37


5,9

35,2


2,64


0,56
55

40,4


18,6

41,6


2,35


1,09

Akkan yatak iin, 0,5 adam-yl kabul edilir.

Yukardaki tabloda artma sisteminde alan personel saylar ve toplam verilmektedir. dari,
laboratuar, endstriyel gzetmen, amur uzaklatrma ve pompa istasyonu ve ilgili toplama
sisteminde alan tm personel hesaplamalarda kullanlmtr. Uzun sreli Ar-Ge personeli
bunun dnda tutulmu, dorudan sistemle ilgili personeller dahil edilmitir. Personel says
artma sistemi tipi, her bir nitenin boyutu ve says ile dorudan ilikilidir. Sistem B de
ihtiya duyulan adam-gc d hizmetlerden dolay dierlerine kyasla olduka fazla
kmtr.
383
Klasik biyolojik artma sisteminin maliyeti: Koredeki 42 ehirde toplam 48 artma sistemi
bulunmaktadr. Bunun 39u klasik aktif amur olup dierleri uzun havalandrmal aktif amur,
havasz lagn, oksidasyon hendei ve DBD (dner biyolojik disk)dir. Bu sistemlerde BOI,
KOI ve AKM artlmaktadrlar. Sz konusu evsel atksu artma sistemleri ile ilgili bilgiler
Tablo 10.10da verilmektedir.

Tablo 10.10. Artma sistemlerinin iletme masraflar (1992) (6).

Sistem says Sistem kapasitesi
(1000 m
3
/gn)
Toplam fiyat
(1000 $/yl)
Fiyat/m
3

($)

26


2 654 951

122 519

0,46

Klasik ve ileri biyolojik artma sistemlerinin kyaslamas: Hollandada yaplan almada
kademeli biyolojik artma sisteminin yatrm maliyetinin klasik 2. kademe biyolojik artma
sistemin maliyeti ile karlatrlmas tablo 10.11de verilmitir. kademeli reaktrn ilk
kademesinde biyolojik fosfor ve KOI giderimi yaplmakta olup ikinci reaktr biyofilm esasl
nitrifikasyon, nc reaktr ise gene biyofilm esasl denitrifikasyon reaktrdr.

Tablo 10.11. 100 000 kii kapasiteli atksu artma sistemi yatrm maliyeti deerleri () (7).

Klasik sistem
a
-kademeli sistem
Yatrm maliyeti, toplam

Yatrm maliyeti/kii

Yllk maliyet, toplam

Yllk maliyet/kii

Gerekli asgari alan (m
2
)
21 100 000

465

4 000 000

40

20 000
19 600 000

432

4 206 000

42

7 500
1
ok dk yklemelerde ve geri besleme akmlarnda alan oksidasyon hendei.

Verilen maliyet hesaplar arazi bedelini iermemektedir. Kyaslama Hollandada ok sk
rastlanan dk yklemelerde alan oksidasyon hendei ile yaplmtr. kademeli sistem
oksidasyon hendeinin kaplad alann %40n kaplamaktadr.

Tablo 10.12de iyiletirilmi ve gelitirilmi uzun havalandrmal aktif amur sisteminin
maliyet bilgileri verilmektedir. Bu sistemde nitrifikasyon ve denitrifkasyon iin anoksik ve
aerobik alanlar oluturulmakta ve reaksiyonlar ayn anda meydana gelmektedir. Bu sisteme
konvansiyonel olmayan sistem denilmektedir. letme masraflarndaki d, znm
oksijen konsantrasyonu nedeniyle elektrik enerjisindeki tasarruftan kaynaklanmaktadr.






384
Tablo 10.12. n-denitrifikasyon ve konvansiyonel olmayan sistemler iin fiyat kyaslamas
(8).
nde denitrifikasyon
sistemi
Konvansiyonel olmayan
sistem
Yatrm maliyeti ($)
Oksidasyon reaktr

Denitrifikasyon

Havalandrma sistemi

Geri besleme

Dalg kartrc

Dier
1


TOPLAM
764 700

588 235

400 000

105 882

188 235

6 541 176

8 588 235
1 117 647

-

276 470

-

-

6 541 176

7 935 294
letme Masraflar ($/yl)

Elektrik enerjisi

Dier
1


TOPLAM

705 882

887 058

1 588 235

352 941

887 058

1 240 000

1
Dier: Kimyasallar, amur uzaklatrma, onarm, personel.

Tablo10.13de N ve P artlabilecek ekilde deitirilen ve gelitirilen biyolojik azot giderimi
esasl VIP prosesinin fiyat analizini vermektedir.

Tablo 10.13. VIP prosesi bilgileri (9).

Sistem 1 Sistem 2 Sistem 3 Sistem 4 Sistem 5
Yapm maliyeti ($)

letme maliyeti
($)

Kapasite, m
3
/gn

B&O
1
fiyat($)/yl

B&O/1000m
3
/gn
53 900 000

3 261 560


113 500

3 262 560

28 724
65 634 000

4 546 068


151 400

4 546 068

30 027
250 000

2 021 448


8 327

2 021 448

242 758
-

3 616 620


56 775

2 190 000

38 573
36 000 000

2 932 480


68 130

2 932 480

43 042

1
B&O: Bakm ve Onarm

Tablo 10.13 verilen Sistem 3 kk olmasna ramen bakm ve iletme giderleri asndan
daha masrafl olmaktadr. Fosforun artmnda kimyasal ktrme metodundan biyolojik
metoda geilmesi sonucu iletme masraflarnda ylda 68 000 $ kar edilmitir (Randal, 2000).
Ancak bu sistemlerin devreye alnmasnda problemlerle karlalmtr. Fosfor artm
veriminin atksu giriindeki BOI/TP oran ile dorudan ilikili olduu grlmtr.
385

10.6 Trkiyeden rnekler

Genelletirilmi lk Yatrm ve letme Maliyetleri (10)

Atksu Artm: naat ve yllk iletme ve bakm iin genelletirilmi artma tesisi maliyet
erileri Tablo 10.14de verilen bilgilerin kendi iindeki ilikileri kullanlarak retilmi ve
srasyla ekil 10.1de ve 10.2de gsterilmitir. Deiik temel ilemleri ve bileenlerini esas
alan be farkl artma derecesi iin bunlar u ekilde verilmitir:

lk artma, giri terfi merkezi, debi lm, zgaradan geirme, kum giderme ve genel
olarak binalar ve saha tanzimi kalemlerinden oluan maliyetleri kapsamaktadr.

Birinci derece artma, ilk artmadaki maliyet kalemlerinin yan sra, ilk ktrme,
klorlama ve amurun kendi halinde bekletilerek younlatrlmas, havasz rtme ve
bant filtrelere su giderme maliyetlerini de kapsamaktadr.

Bardenpho prosesi ile besi maddelerinin giderildii ileri kademe artmadaki aktif
amur prosesi ile ayn temel ilemleri tamaktadr; ancak, prosese nitrifikasyon ve
denitrifikasyon iin anoksik artma kademeleri ilave edilmitir. ekillerde gsterildii
gibi, nc derece artmann ilave edilmesi, maliyette ok az art meydana
getirmektedir. zafi olarak kk maliyet art sebebi ise stanbulun atksu artma
tesislerinin ilave besi maddesi giderimi niteleri dnlerek tasarmlarnn yaplm
veya yaplacak olmasdr ve besi maddesi giderimi nitelerini ilave etmek nispeten
kolaydr.

leri artmada, besi maddesi giderimine ilaveten filtrasyon kademesi de eklenmitir.

ilik, enerji, malzeme, kimyasal maddeler iin harcamalar ABDdeki genel deneyimlerden
faydalanlarak ayr olarak, yllk iletme ve bakm maliyetleri ise her bir temel ilemin
maliyetlerinin toplanmas ile gelitirilmitir. Yerel birim fiyatlar bu tahminlere uygulanm ve
zellikle igc ile ilgili fiyatlar ve uygulamalar dikkate alnmtr.

Birincil ve biyolojik artma arasnda bir ara artma kademesi nitelii tayan iyiletirilmi
birincil artma zellikle ele alnmtr. Phtlatrma ve kat maddelerin keltilmesini
salamak iin kimyasal madde ilave edilmesi BOI gideriminde dk maliyetli bir proses
olduu grlm olup, biyolojik artma ile karlatrldnda tasarruf salayabilecektir.
Gelecekteki deniz modelleme almalar, belli artma tesisleri dearjlar iin BOI yklerinin
belli bir limit dahilinde snrlanmas gerektiini gsterebilir. Bu limit, artma tesisi k suyu
kalitesi asndan birincil ve biyolojik artma arasna dt takdirde, iyiletirilmi birincil
artma yeniden deerlendirilmelidir.

386

ekil 10.1. Atksu Artma Tesisleri iin naat Maliyetleri (1998 yl ortas) (10).






387


ekil 10.2. Atksu Artma Tesisleri iin Yllk letme ve Bakm Maliyeti (1998) (10).



388
Tablo 10.14. Artma maliyetlerinin hesap ekli (10).

Artma Tesisleri naat Maliyetleri (Milyon $ ) = a (Kapasite ( 1000 m
3
/gn))^b

lk Artma Birinci
derece
yiletirilmi
birinci
derece
kinci
derece
nc
derece
leri artma
a
b

0,330
0,770
0,530
0,818
0,552
0,816
1,060
0,820
1,274
0,803
1,378
0,813

Artma Tesisleri Yllk letme ve Bakm Maliyeti (Milyon $)=a(Artlan Debi( 1000
m
3
/gn))^b


lk Artma Birinci
derece
yiletirilmi
birinci
derece
kinci
derece
nc
derece
leri artma
A
B
0,011
0,793
0,023
0,8195
0,024
0,827
0,045
0,81
0,0488
0,8623
0,054
0,863

Artma Tesisleri Yenileme Maliyetleri (Milyon $)= (naat maliyeti * 0,2)

Hizmet sresi : 20 yl
Mekanik&Elektrik : %20

Artma Tesisi Hurda Deeri (Milyon $):

((naat yl + 50 2040)/50)* naat Maliyeti

Borular ve Dier Malzemeler

Yenileme maliyeti (Milyon $) = Ardk Toplam (Yeni Tesisler)*0,02
Yllk iletme ve Bakm Maliyeti (Milyon $) = Ardk Toplam (Yeni Tesisler)*0,006

naat iin genelletirilmi maliyet erilerinden elde edilen sonular stanbuldaki artma
tesisleri iin yerel maliyet tahminleri ve halen ina halindeki artma tesislerinin ihale fiyatlar
ile karlatrlmtr. Bu genelletirilmi maliyet erileri planlama amacna ynelik yerel
maliyetlerin tahmin edilmesinde yeterli fikir vermekte, kapasite ve artma derecelerine gre
eitli seenekler dahilinde artma tesislerinin karlatrlabilmesine uyumlu bir esas tekil
etmektedir.

Atksu kanallarna ve artma tesislerine yaplan byk yatrmlar korumak ve biyolojik artma
proseslerinin etkin bir ekilde iletilmesini salamak zere endstriyel atksu n-artmasnn
kontrol iin etkin bir program gerekmektedir. Ancak, burada endstriyel atksu kontrol
programnn kurumsal yapda gelimesi iin herhangi bir zel maliyet dahil edilmemitir.

Artma tesisindeki amur ileme tesisi maliyeti, tesis iin genelletirilmi yatrm maliyeti
iine dahil edilirken (ekil 10.1 ve 10.2), amur uzaklatrma ve iletme maliyetleri ise
genelletirilmi iletme ve bakm maliyetleri ierisine dahil edilmitir. alma alanna zgn
389
alternatif amur ynetim planlarnn ayr bir deerlendirmesi ile birlikte, artma yeri iin
bireysel maliyet tahminleri yaplmamtr. Bu nihai olarak seilecek amur ynetim
stratejisine baldr.

amur Artm ve Uzaklatrlmas: Genelletirilmi artma tesisi maliyetlerine ilave edilen
amur artma sistemlerinde, Master Planda nerilen artma derecelerinin her biri iin
aadaki prosesler esas alnmaktadr:

Artma derecesi amur Artma Yntemi

lk artma yok
Birinci derece artma yerekimi ile younlatrma
Bant filtre
1


kinci derece artma, nc derece artma Yerekimi ile younlatrma
leri Artma Yzdrme ile younlatrma
Havasz rtme
2

Bant Filtre
2


1
Birinci derece artmaya ynelik
2
Birinci derece artmaya ve aktif amur sistemlerine ynelik

Genel artma tesisi maliyeti iinde ngrlen inaat ve iletme maliyetlerinin ayrlmas iin
aadaki fonksiyon kullanlabilir:

C = AQ
b
10.1

Bu denklemde Q, m
3
/gn cinsinden ortalama atksu debisi ve C 1000 $ cinsinden, tahmini
amur maliyeti olmak zere eitli artma dereceleri iin aadaki katsaylar
uygulanmaktadr:

naat Maliyetleri:
Birinci kademe artma A: 28 8519 ; b: 0,6463

kinci kademe ve daha st A: 174 8472 ; b: 0,7384

Yllk letme ve Bakm Maliyetleri:
Birinci kademe Artma A: 0,5554 ; b: 0,8653
kinci kademe ve daha st A: 2,3851 ; b: 0,8518

Atksularn Toplanmas: Tali atksu kanallar, kuaklama kolektrleri, tneller ve basnl
hatlar iin gelitirilen genel maliyet erileri ekil 10.3- 10.6 ve Tablo 10.15 10.18de
verilmitir. Bu maliyet erileri ncelikle yerel birim fiyatlara ve inaat ihalelerinde verilen
fiyatlara dayanmakta ve 1993 yl ortalarndaki fiyatlar yanstmaktadr. Bunlarn USD
cinsinden olmas gnmz (1998/99) planlama amalar iin hala uygun kabul edilmekte,
nk bu sre zarfnda USD enflasyonunun ortalamas (Merkez Bankas tarafndan
yaynlanan resmi dolar deflatr endekslerine gre %15) USD bazndaki maliyetlerdeki
dle durma eilimini gstermektedir. Bu durumu dorulamak zere fiyatlar en son
tekliflerle kontrol edilmitir. Gsterilen maliyetler sadece inaat iermekte, mhendislik
390
hizmetleri, beklenmedik masraflar ve vergileri kapsamamaktadr. Pompa istasyonlar iin
inaat maliyetleri, stanbul sisteminde daha nce projelendirilmi istasyonlar iin yaplan
maliyet tahminlerinden gelitirilmitir.

Atksu kanalizasyon birim maliyetleri baca ve baca kaplamalarn, borular, birleimleri,
kazlar, demeyi, dolguyu, ulam ve snra kadar olan tali balantlar ierir. Tahminlerde,
kaplamasz alanlar iin olan deerler kullanlmtr.

Yerel atksu kanalizasyonu tali kanallar iin inaat maliyetleri, bacalarn fiyatn,
balantlarn (mlkiyet snrna kadar), yol ve kaldrmlarn eski haline getirilmesi dahil
kanaln beher metresi iin 150 $ olarak tahmin edilmitir. Yerel tali yamursuyu drenaj iin
inaat maliyetleri, yamursuyu kanalnn beher metresi iin 200 $ olarak tahmin edilmitir. Bu
deerler, mhendislik hizmetleri, beklenmedik masraflar ve vergileri kapsamamaktadr.
Atksu kolektrleri ve yamursuyu kanallar bilgisayar destekli tasarm yntemine dayanarak,
baca saysn, kolektr veya kanal boyunca kaz derinliini de dikkate alan, detayl bir maliyet
aratrmas yaplarak tahmin edilmitir.

Atksu kanallar ve dier borular iin yllk iletme ve bakm maliyeti, sz konusu atksu
kanal veya boru hattnn yatrm maliyetinin %0,6s olarak tahmin edilmektedir. Yllk
yenileme maliyeti ilk yatrm maliyetinin %2si olarak dnlmektedir; ancak yenileme 20
yl sonra uygulanacaktr.

Tablo 10.15. Tali Atksu Kanallarnn Temin ve naat Birim Fiyatlar (1998 ortas) (10).

ap
(cm)
Birim Kaplamasz
alanlarda($)
Kaplamal
alanlarda ($)
Malzeme cinsi
30
40
50
60
70
80
90
100
120
m
m
m
m
m
m
m
m
m
120
128
139
147
191
201
234
246
280
128
137
149
158
203
214
248
261
297
Beton
Beton
Beton
Beton
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme

Not: yukardaki fiyatlara baca maliyeti, borular, fitingler, kaz, yataklama, yerletirme, dolgu,
tama ve mlkiyet hududuna kadar ev balantlar dahil, mhendislik ve beklenmeyen
giderler ile vergiler haritir. Maliyet hesaplarnda kaplamasz alan fiyatlar kullanlmtr.
391


ekil 10.3. Tali atksu kanallarnn temin ve inaat birim fiyatlar (1998 yl ortas) (10).



ekil 10.4. Kolektrlerin temin ve inaat birim fiyatlar (1998 yl ortas).



392

ekil 10.5. Tnellerin inaat birim maliyetleri (1998 yl ortas) (10).



ekil 10.6. Atksu basnl boru hatlar temin ve inaat birim tahmini maliyetleri (1998 yl
ortas) (10).











393
Tablo 10.16. Kolektrlerin Temin ve naat Birim Fiyatlar (Kaplamasz Alanlar; 1998
ortas)(10).

ap
(cm)
Birim Birim Maliyet
($)
Malzeme cinsi
140
160
180
200
220
240
260
280
300
320
340
360
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
575
637
724
826
1 047
1 350
1 748
2 500
3 000
3 500
3 650
3 800
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme

Tablo 10.17. Tnellerin naat Birim Maliyetleri (1998 ortas) (10).

ap
(cm)
Birim Birim Maliyet
($)
Malzeme cinsi
200
300
380
440
480
520
560
m
m
m
m
m
m
m
2 000
3 000
4 000
5 000
6 000
7 000
8 000
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme
Betonarme

Tablo 10.18. Atksu Basnl Boru Hatlar Temini ve naat iin Tahmini Birim Maliyetleri
(1998 ortas) (10).

ap
(cm)
Birim Birim Maliyet
($)
Malzeme cinsi
15
20
25
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
102
129
164
243
284
393
476
239
288
356
418
474
534
Dktil Font
Dktil Font
Dktil Font
Dktil Font
Dktil Font
Dktil Font
Dktil Font
elik
elik
elik
elik
elik
elik

394
Deniz Dearjlar: Deniz dearj hatlarnn birim maliyetlerinin hesabnda aadaki forml
kullanlmtr.

Birim maliyet ($/m) = 3426,6 e
0,441D
10.2
Burada D, metre cinsinden ap gstermekte olup boru cinsi .

Terfi Merkezleri iin Genel Maliyetler: Terfi merkezleri iin genelletirilmi yatrm maliyeti
aadaki formle gre ABD ve Dnya Bankas yntemlerine uygun olarak hesaplanmaktadr.

Maliyet (1000 $) = aQ
b
10.3

Burada,

Q = 1000 m
3
/gn olarak ortalama debi,
a = 54,3
b= 0,82

letme ve bakm maliyetleri aadaki bant ile hesaplanmaktadr.

Maliyet (1000 $) = bf
1
eQ
n
+ bf
2
lQ
r
+ mQ
s
10.4

Burada,

Q = 1000 m
3
/gn olarak ortalama debi
bf
1
= enerji birim fiyat
bf
2
= gnlk iilik birim fiyat (teknisyen)
e = 19,8
n= 0,909
l = 154
r = 0,55
m = 1,086
s = 0,82

gstermektedir.

Kullanlan katsaylar Trkiye artlarna uygundur. Atksu terfi merkezleri iin indirgenmi
nakit ak analizlerine gre, 50 yllk iletme dnemi, analiz edilmi ve elektro-mekanik
ekipmanlarn 20 ylda bir yenilenmesi kabul edilmitir (IMC, 1999).











395
KAYNAKLAR


1. Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw
Hill Publishing company limited.

2. Metcalf & Eddy, 1991. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Reuse,
McGraw-Hill internationalEditions.

3. O.Nowak, 2000. Expenditure on the operation of municipal wastewater treatment
plants for nutrient removal Water Science and Technology, Vol.41, No:9, pp:281-
288.

4. H.Bode and T.Grnebaum, 2000. The cost of municipal sewage treatment-structure,
origin, minimizitaion-methods of fair cost comparison and allocation, Water Science
and Technology, Vol. 41, No:9, pp:289-298.

5. P.Balmer, 2000. Operation cost and consumption of resources at Nordic nutrient
removal plants, Water Science and Technology, Vol.41, No:9, pp:273-279.

6. I.S.Kim, J.Y.Ryu and J.J.Lee, 1996. Status of construction and operation of large
wastewater treatment plants in south Korea, Water Science and Technology, Vol.33,
No:12, pp:11-18.

7. E.H.Marsman, P.J.Roeleveld and J.H.Rensink, 1997. High nutrient removal in the
three-sludge sewage treatment system: results and economic evaluation, Water
Science and Technology, Vol.35, No:10, pp:129-136.

8. C.Collivignarelli and G.Bertanza, 1999. Simultaneous nitrification-denitrification
processes in activated sludge plants:performance and applicability, Water Science
and Technology, Vol.41, No:9, pp:21-28.

9. C.W.Randall and E.U.okgr, 1999. Performance and economics of BNR plants in
the Chesapeake Bay Watershed, USA, Water Science and Technology, Vol.41, No:9,
pp:21-28.

10. IMC stanbul Master Plan Konsorsiyumu (1999)













396
11. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE L VE KONTROL

Bir proses kontrol sistemi 1) kontrol edilen proses, 2) kontrol dzeninin bileiminden
meydana gelir. Proses deikenleri, kontrol sistemindeki alglayclar tarafndan llr.
llen deer, iletilir, grntlenir veya operatrn uygun proses ayarlamalarn
yapabilmesi iin kaydedilir. Kapal evrimli dier otomatik kontrol sistemlerinde proses
deikenine ilikin nceden belirlenen bir referans deeri ile karlatrlr ve kontrolr
grevini stlenen mikroilemciye (bilgisayara) iletilir. Tipik bir kontrol sistemindeki
elemanlar ekil 11.1de grlmektedir.




ekil 11.1. Tipik kontrol sisteminin bileenleri (1).

11.1 Kontrol Deikenleri

Bir atksu artma tesisinde ok sayda deiken llr ve kontrol edilir. Bu deikenler,
fiziksel, kimyasal ve biyolojik olmak zere gruba ayrlr. Bu deikenlerin yaygn
rnekleri aada verilmitir.

Kimyasal : pH, bulanklk, iletkenlik, znm oksijen vb.
Biyolojik : Oksijen tketim hz, TOK azalma hz, oalma hz vb.

11.1.1 Birleik Kontrol

Otomatik kontrol sistemi alt ana ksmdan oluur:

1. Deikenlerin izlenmesi iin lm cihazlar
2. Sinyal iletim cihaz (Transmiter)
3. Veri grntlenmesi veya kayd
4. Kontrol evrimi
5. Kontrolr
6. Bilgisayar ve merkezi kontrol odas

397
11.1.2 lme Blm veya Alglayc Cihazlar

Alglayc cihazlar (sensrler) proses deikenlerini alglayan, len veya hesaplayan
cihazlardr. Bir alglayc cihaz on-line, off-line, srekli veya zamandan bamsz
olabilir. Yaygn olarak kullanlan on-line proses lm cihazlar ve uygulamalar Tablo
11.1de verilmitir.

11.1.3 Sinyal letim Cihazlar (Transmiter)

Sinyal iletim cihazlar, alglayc cihazlardan gelen sinyalleri kayt veya kontrol cihazna
iletmek iin kullanlr. Bu sinyaller mekanik, pnmatik veya elektriksel olarak
iletilebilir.

11.1.4 Mekanik Sinyal letimi

Mekanik iletim, bir kalem veya gsterge hareketi ya da bir amandra veya kablo ile
yaplr. Bu iletim yntemi, genellikle alma lannda i grme veya kontrol biriminin
yerleimi ile snrlanr.

11.1.5 Pnmatik Sinyal letimi

Pnmatik iletim bir dedektr ve bir kuvvetlendiriciden meydana gelir. Dedektr bir
delikten ibarettir. Dzenlenmi hava girii, daralan bir tp boyunca bu delie girer.
Klape delikte ieri ve dar doru hareket ettike basn deiimi iletilir. Deliin arka
ksmndaki kk basn deiimleri klapenin hareketiyle orantldr. Basn deiimi
dzenlenir, glendirilir ve alc veya kontrol birimine gnderilir.

Pnmatik iletimin, elektrik akm ile iletimine gre avantajlar;
Elektrik arpma tehlikesi olmay,
Scaklk nemden daha az etkilenmesi ve
Donma probleminin olmay saylabilir.

Ayrca daha gvenilir, daha az kompleks ve iletiimleri daha kolaydr. Ancak bununla
birlikte, uzun tplerde sinyal kayb olmas, dedektr ile kontrol birimi arasnda ksa
aralklar gerektirmesi (en az 300m), temiz ve kuru hava gerektirmesi ile sznt problemi
gibi dezavantajlar vardr.

11.1.6 Elektrik Akm ile Sinyal letimi

Sinyallerin elektrik akm ile iletilmesi gerilim ve akm darbesi geniilii veya genlii
deiimi ile gerekletirilir. Gerilim ve akm ile sinyal iletiminde, sinyaller miliamper
seviyesinde dorusal akm halinde veya gerilim sinyalleri halinde iletilir.

Darbe genilii veya darbe says deiimi ile sinyal iletiminde gerilimin genlii llen
data sresi ile orantldr. Genliin modlasyonu halinde, sinyaller normal telefon hatlar
ile iletilir. Sinyaller genellikle on-off veya frekans modlasyonu yntemi ile iletilir.

Gvenilir radyo ve mikro dalga cihazlarndaki son gelimeler, radyo/mikrodalga ile
sinyal iletimini arttrmtr. Radyo/mikrodalga ile sinyal iletimini arttrmtr.
Radyo/mikrodalga zellikle data toplam noktalarnn ok fazla ve geni alanlara
398
yayld ve telefon hatlarnn mmkn olmad ya da fazla pahal olduu yerlerde
uygulanr. Radyo/mikrodalga ile sinyal iletimi imdiki durumda pahal olmasna ramen
zellikle byk sistemler iin kullanm giderek artmaktadr. Elektronik kontrol
sistemleri giderek yaygnlamaktadr. Bunlarn temel stnlkleri;

1. Zaman kaybna yol amakszn ok byk uzaklklarda kullanlabilir.
2. Elektrik sinyaller, kolaylkla dijital bilgisayarlarla uyum iinde kullanlabilir.
3. Elektronik birimlerde oklu sinyal girileri rahata kullanlabilir.
4. Emniyet teknikleri ile elektriksel problemler hemen hemen ortadan
kaldrlmtr.
5. Elektronik aletler daha az yer tutarlar ve montajlar daha ucuzdur.

11.2 Artma Sisteminde Otomatik Kontrolle lgili Deiik Uygulamalar:

11.2.1 Diferansiyel Basn lm ile Debi Kontrol



ekil 11.2. Diferansiyel basn lm ile debi kontrol (1).

YB, AB = Yksek ve alak basn
DT = Diferansiyel Transmiter
PK = Oransal Kontrolr
M = Motor
K = Kayt
A = Diferansiyel seviye alarm
R = Referans basn fark
E = Etkin hata
U = Kontrol iareti
E = kapak as



399



ekil 11.3. Diferansiyel basn lmyle debi kontrolnn blok diyagram (1).

11.2.2 Havalandrma Sistemi






ekil 11.4. Havalandrma sistemi kontrol stratejisi (1).

DT = Diferansiyel Transmiter
PK = Oransal Kontrolr
BT = Basn transmiteri
K = kayt
YBA, ABA = Yksek ve alak basn alarm
400
R = Referans basn
P = Basn
P = Kaynak basnc
E = Etkin hata
KV = Kontrol valf

11.2.3 Kpk Pompas ve Seviye Kontrol






ekil 11.5. Kpk pompas ve seviye kontrol (1).

R = Referans basn
PK = Oransal on/off kontrolr
AYS, AAS = Yksek ve alak seviye alarm
S = Selenoid
















401
11.2.4 amur Pompas



ekil 11.6. amur pompas (1).

ST = Seviye transmiteri
PK = Oransal kontrolr
SD = Src devre
K = Kayt
ASA, YSA= Alak ve yksek seviye alarm

11.2.5 Aktif amur Kontrol


ekil 11.7 Aktif amur kontrol (1).

DT = Debi transmiteri
KCT = Kat madde transmiteri
402
KCM = Kat madde miktar hesaplayc
K = Kaydedici
PK = Oransal kontrolr
R = Referans
SD = Src devre

11.2.6 Klorlama Tesisi


ekil 11.8. Klorlama tesisi (1).

DT = Debi transmiteri
K = Kayt
KA = Klor analizr
R = Referans
SD = Src devre
M = Motor
AM = Ak miktar hesab
S = Selenoid
P (ID) K= PID kontrolr
IK = Is kontrolr

11.3 Atksularn Artmnda Kontrol Stratejilerinin nemi

Atk sularn kontrolnde temel felsefe giren byklklerdeki deiimlerin ve evredev
gelen bozucularn etkisini kontrol evrimleriyle en aza indirmek ve sistemde ek kapasite
salamaktr. Bunun iin de artmann dinamik davrann iyi incelemek ve iletiim
kapasitesi konusunda bilgi toplamak gerekir. Artm sistemlerine ait modellerin tam
kurulamam olmas biline gelen kontrol stratejilerinin bu proseslerde
403
uygulanamamasna neden olur. Gelecekte atk sularn iletiminde, ynlendirilmesinde,
pompalanmasnda ve kimyasal katklarn uygulanmasnda kontrol evrimlerinden daha
etkin bir ekilde yararlanlaca kesindir. Bu tr uygulamalara rnek olarak aktif amur
ve ktrme havuzlar verilebilir (ekil 11.9 ).



ekil 11.9. Atksularn artmda kontrol stratejisi(1).

Bu uygulamada atk sular havuza tek bir nokta yerine farkl noktalardan dahil edilir.
Bunun sonucu havuzun eitli noktalarnda eit artlar salandndan verim artar.
Ancak suyun havuza verildii noktalardaki kapaklarn havuzdaki koullara uygun
olarak ne ekilde kontrol edileceinin lmlerin nasl yaplacann belirlenmesi
gerekir.

Kontrol evrimlerin ok nem tad dier bir uygulama havasz artma tesislerinde
grlr. Bu tr artmada verimin artrlmas ve yan rnlerin en yksek seviyede
tutulabilmesi ancak hassas lm ve kontrol mekanizmalarnn uygulamasyla
mmkndr. Atksu artmnda, yaygn on-line proses lm cihazlar ve uygulama
alanlar Tablo 11.1de gsterilmitir.

Tablo 11.1. Atksu artmnda, yaygn on-line lm cihazlar ve uygulama alanlar(1).
llen deikenler Cihaz llen sinyal Yaygn
uygulama
-Debi













-Venturimetre
-Azlkl debi ler
-Orifis
-Elektromanyetik
ler
-Trbin ler
-Akustik ler
-Parshall sava

-Palmer-Bowlus
sava
-Savaklar

-Basn fark
-Basn fark
-Basn fark
-Manyetik alan ve
gerilim
-Pervane dn
-Ses dalgalar
-Su yzeyindeki seviye
fark
-Su yzeyindeki seviye
fark
-Savaklar zerindeki
yk
Gaz, svlar
Gaz, svlar
Gaz, svlar
Svlar, amurlar

Temiz svlar
Svlar, amurlar
Svlar

Svlar

Temiz svlar

404
Tablo 11.1in devam
llen deikenler Cihaz llen sinyal Yaygn
uygulama
-Basn












-Sv seviyesi
















-amur seviyesi









-Scaklk




-Sv-hava diyafram


-Genleme ler

-Krkler


-Bourdon tp




-Yzge


-Kabarck tp






-Diyafram bulb






-Fotosel




-Ultrason




- Scaklk pili




-Bir metal diyafram
zerinde basn
dengesi
-Sensor boyutlarnda
deime
-Gstergeye balanm
mekanik balant yeri

-Eri bir tpn dairesel
olmayan en kesit
alannn erisel
hareketi

-Sv yzeyinde yzen
bir cismin hareketi

-Kontroll hava
kabarc reten bir
tpte,dardaki statik
yke gre biraz daha
yksekteki geri
basncn llmesi

-Dier taraftaki sv
basncnn deimesi
nedeniyle diyaframn
atmosfere ak
ksmnda basn
deiimi

-Bir amur rtsnden
geen n kar
taraftan fotosel ile
saptanmas

-ki g evirici
arasnda iletilen
ultrasonik sinyallerin
saptanmas

-ki farkl metalden
yaplm bir devrede
meydana gelen akm


Basn 0-200
KN/m
2


Basn 0-35000
KN/m
2

Basn 0-20000
KN/m
2


Basn 0-35000
KN/m
2




Sv yk 0-11m


Sv yk 0-56m






Sv yk 0-15m






n ktrme
son ktrme
younlatrc


n ktrme
son ktrme
younlatrc


Anaerobik
rtc, scak
su kazanlar


405
Tablo 11.1in devam.
llen
deikenler
Cihaz llen sinyal Yaygn uygulama
-Scaklk











-Hz




-Arlk






-Younluk











-pH





-Termal lamba



-Diren scaklk
ler






-Takometre
(jeneratr veya
drag cup tipi)


-Hidrolik yk
birimi veya
genleme ler




-Gamma
radyasyonu




-Ultrasonik
sensor




-Seici iyon
elektrodu





- Kapal bir kaptaki gazn
mutlak basncnn mutlak
scaklkla orantl olmas

-Suya duyarl bir
elemann elektriksel
direncindeki deime





- gerilim, akm




-Bir kol veya yay
mekanizmas, bir
diyafram boyunca iletilen
basn, sensorde boyut
deime


-Radyasyon kayna ile
dedektr arasndaki sv
tarafndan gamma
nlarnn absorbsiyonu


-Ultrasonik iletici ile alc
arasndaki sv tarafndan
ultrasonik sinyallerin
kayb


-Hidrojen iyonu aktivitesi
ile retilen gerilim



amur boru hatlar,
su boru hatlar


Elektrik
makinalarnn
rulman ve dnme
scaklklar,
anaerobik
rtcler scak su
kazanlar

Deiken hzl
pompa, blower veya
kartrc


Kimyasal maddeler






Biyoktle
konsantrasyonu, geri
devredilen
younlatrlan ve
rtlen amurlar

Biyoktle
konsantrasyonu, geri
devir younlatrma
ve rm
amurlar

Atksu, kimyasal
zelti anaerobik
rtc,
younlatrma (su
alma) k sular






406

Tablo 11.1in devam.
llen deikenler Cihaz llen sinyal Yaygn uygulama
Oksidasyon/Redksiyon
potansiyeli





-Toplam znm
tuzlar



-znm oksijen



-Toplam organik karbon




-Kalc klor


-Gazlar, O
2
,NH
3
, CT
2
,
H
2
S, CH
4






-Oksijen kullanm hz



-Anaerobik biyolojik
artlar
Elektrod






-letkenlik




-Membran
elektrot


-Karbon
analizr



-Sensor


-Sensorlar






-Sensor
kullanan
respirometreler

-Sensor,
yakma
Oksidasyon veya
redksiyon sebebiyle
potansiyel deiimi




-zelti ierisinden
elektrik akm
geirilmesi


-Molekler oksijenin
indirgenmesiyle
meydana gelen CO
2


-Numunenin
yaklmasyla
meydana gelen CO
2



-Elektrik k


-Elektriksel
impulslar kullanlan
deiik trdeki sensor
modlleri



-Zamanla znm
oksijende meydana
gelen azalma

-CO
2
ve CH
4
retme
hz
Ham atksu
havalandrma
havuzunda uygun
znm O
2

salanmas
anaerobik rtc

Giri, k suyu




Giri, havalandrma
havuzu, tesis k


Tesis girii,
havalandrma havuzu
girii tesis k


Klor temas tank
tesis k

Kapal binalardaki
veya tesislerin
etrafnda zararl
(tehlikeli)
durumlarn kontrol
edilmesi

-Havalandrma
havuzu


Anaerobik amur
rtc










407
Kaynaklar

(1) V.Erolu, .ztrk vd. 1990. Kat Sanayii Aratrma ve Uygulama Merkezi
Kurulmas Projesi, 1.Ara Rapor, Kat Sanayiine Bak, stanbul Teknik niversitesi.

(2) Syed R.Qasm, 1999. Wastewater Treatment Plants, Planning, Design, and
Operation, Technomic publication.





408
12. ACL EYLEM PLANI

12.1 Amac

Sistem kazalarna hzl karlk verebilmek insan ve evre salna gelebilecek zarar en aza
indirmek bakmndan byk nem tamaktadr. Bu blmde verilen acil alma ve eylem
plan, artma tesisi iletme personelinin herhangi bir acil durum karsnda almas gereken
nlemleri ieren bir rehber plan nitelii tamaktadr. Acil eylem plannda hedeflenen ama
unsur, acil durumlarda en etkili olabilecek bilgilerin operatre nceden, etkin ve yeterli
biimde verilmesidir. Atksu artma tesislerinin iletilmesinde, acil eylem plannn hayata
geirilerek olas sistem kazalarnn olumsuz etkilerinin minimize edilmesi, ancak artma
nitelerinde optimum iletme artlarnn, ekipman bakmnn ve srekli izlemenin
salanabilmesi ile mmkndr. Bu kapsamda aadaki admlar izlenmelidir:

Bakm ve kontrol programlarnda optimum nlemlerin alnmas,
Acil durum donanmlarnn alr ve kullanma hazr durumda tutulmas,
Acil durum prosedrne gre iletme personelinin eitimi ve bu eitimlerin belirli
aralklarla tekrar,
Tanabilir pompa ve gerekli dier ekipmann kolay eriilebilir yerlerde
bulundurulmas,
Acil durum karsnda en kritik mdahalelerin zamannda yaplabilmesi iin ncelikler
listesinin hazrlanmas,
Acil eylem durumunda operatrn ihtiya duyabilecei bilgilerin dzenli kaydedilerek
saklanmas.

Acil durum esnasnda ilgili amirlik, yardmc birimler ve ahslar ile en erken ekilde irtibata
geilmesi son derece nemlidir. Ulalmas gereken kiilerin isim ve eriim numaralar listesi
dzenli olarak gncellenerek, iletmedeki her telefonun yanna aslmaldr.

12.2 Hedefler

Etkili bir acil eylem plan, acil durumda su artma nitelerinin almasnn srekliliini
salayabilir. Plan aadaki etkinlikleri salamaldr:

Acil durumda artma sistemini olumsuz etkileyecek faktrleri en aza indirme veya
ortadan kaldrma,
Acil duruma uygun karlk verecek mdahale yntemlerinin gelitirilmesi,
Acil durum karsnda her bir iletme personelinin kendi sorumluluunun bilicinde
olmasn salayacak eitimler,
Acil durum donanmlarnn dzenli saym, bakm, gerektiinde yenilenmesi ve
ilevsellik kontrol,
Aada verilen ncelikler listesinin gelitirilmesi ve etkinletirilmesi:

o Uygun hareketi belirlemek iin acil durumun analiz edilmesi,
o Uygulanabilir nleyici lmlerin yaplmas,
o Uzman ekibin gnderilmesi,
o Bo ksmlar listesinin kontrol,
o Son are olarak birim, proses veya proseslerin durdurulmas,
o Mdahale zamannn en aza indirilmesi.

409

12.3 Acil Durumun Sebebi

Acil durum artlar doal afetler, yollarn kapanmas, haberleme kayplar, tesis ii kazalar,
proseste bozulma, yanl iletme, dzensiz bakm, personel dalgnl, vb. sonucunda
oluabilir.
12.3.1 Doal Afetler

Sistemi zarara sokacak doal afetler:

Yldrm
Deprem
Dondurucu hava
Taknlar

Yldrm: Yldrmn ciddi hasarlarndan biri, artma tesisinin kontrol ve kumanda merkezine
yldrm dmesi durumunda gerekleir. Bu blmn dorudan zarar grmesi tesisteki temel
elektrik nitesinin servis d kalmasna yol aar. Bu durumda iletme operatr ilgili yerlerin
onarmna girimek yerine, derhal uzman elektriki ile temas kurmaldr. Onarm, normal
alma artlarnn mmkn olduu kadar abuk oluturulmas iin dorudan hasar gren
niteye yaplabilir, ancak genel olarak btn elektrik sisteminin gzden geirilmesi gerekir.

Deprem: Deprem afeti hem yapda hem de boru hatlarnda zarara yol aabilir. Deprem
nedeniyle enerji kesintisi oluabilecei gibi doalgaz boru hatt da krlabilir. Deprem
srasnda ve sonrasnda tesis personelinin almas gereken nlemler liste halinde aada
zetlenmitir:

Deprem esnasnda:

mekanda iseniz, salam bir masa veya sra altna girin. Pencere, kap eii, ar
mobilya veya aralarn uzanda durun. Bina sallanrken merdiveni kullanmayn.
Darda iseniz, akla ilerleyin, bina ve enerji hatlarndan uzaklan.
Araba sryor iseniz, emniyetli bir yerde durun ancak dar kmayn. Kpr
zerinde, kavakta veya tnelde durmayn. Mmkn olduunca abuk trafikten kn.
Aa, elektrik lambalar, enerji hatlar veya levhalarn altnda durmayn.

Depremden sonra:

Sakin kalmaya aln.
Derhal amirinize haber verin. Tm elemanlar sayn, emniyette ve yaralanmam
olduklarndan emin olun. Yarallar bildirin.
Tesis kontrolne kn. Bu aamada ncelikler listesini izleyin.
Binaya girmeden nce, yapsal hasarlar denetleyin. Eer bina emniyetli grnmyor
ise veya yetersiz k varsa girmeyin.
Btn doalgaz hatlarn szntya kar denetleyin. Gaz kaa olmadndan emin
olana kadar yakc madde (akmak, mum, vb.) kullanmayn. Gaz kaandan
pheleniyorsanz elektrikli cihazlar altrmayn.
Denetleme ve kontrol tamamlandnda bulgularnz derhal amirinize bildirin.
410

Dondurucu hava: Dondurucu hava ile ilgili nemli problemler aadaki gibidir:

Enerji kesintisi: Hava hattnda kar ve buz olumas enerji hatlarnda bozulmalara
sebep olur.
Ulam gl: Buzlu artlarda, yollarn kayganlamas nedeniyle hem personelin
ulam, hem de tesiste kimyasal ve amur tanm sorun yaratabilir.

Dondurucu hava artlarnda, enerji nakil hattnn donmasn ve kar tutmasn engelleyecek
uygun nlemler alnmaldr. Bu nlemler, aktaki vanalarn dzenli kontroln, motor
stmasnn salanmasn ve borularn tam yaltmn kapsar.

Taknlar: Artma sisteminde taknlar ile ilgili ok ksa srede oluabilecek zararlarn etkisi
balca iki grupta toplanabilir:

Prosesin, takn sularnn katlm ile hidrolik olarak ar yklenmesi,
Tesis alannn byk blmnn veya tamamnn sel altnda kalmas.

Sznt belli derecelerde her kanalizasyon ebekesinde bulunur ve iddetli yalarla nemli
lde artar. Ancak, sel yalnzca iddetli yamurlar srasnda ve sonrasnda ksa bir sre iin
grlr. Sznt suyu, yzeysel ak ve bunlarn birleimi aada tanmlanmtr:

Sznt suyu, kanalizasyon sistemine giren su olup, kanalizasyon balantlar, boru
balantlar, kontrol bacalar ve duvarlardan szan sular iermektedir. Sznt suyu
yzeysel ak iermez.
Yzeysel ak, kanalizasyon sistemine dearj edilen su ile birlikte aadaki
kaynaklardan oluan sular ve drenajlar ierir: servis balantlar, at girileri,
bodrum, avlu ve alan drenajlar; soutma suyu dearjlar; doal bataklk alanlar
drenajlar; yamur ve birleik kanal balantlar ve kontrol bacalarndan szan sular;
toplama havzasn; yamur sularn; yzey takn sular ve cadde ykama sular.
Sznt suyu / yzey ak, kaynak ayrt etmeksizin sznt ve yzey aknn her ikisinin
toplam miktardr.

Sznt suyu ve yzeysel akn sisteme girmesi, atksu debisini nemli miktarda arttrr.
Tesisin ana pompalar uygun kapasitede olmasna ramen, debi art tesisin younlatrc ve
amur geri devir hatt gibi birimlerinde hidrolik yklemeyi arttrr. Bu durumda havalandrma
tankndaki biyolojik amurun kalma zaman azalr ve k suyu kalitesi bozulur.

Bu tip hidrolik yklenmelerde alnacak nlemler snrldr; temel olarak operatrn debi
artn karlayabilmek iin baz dzenlemeler yapmas gerekir. Havalandrma hz, mmkn
olduunca fazla amuru sistemde tutabilmek amacyla azaltlmal buna karlk havalandrma
tankna geri devir hz da younlatrcdaki birikimi engellemek amacyla arttrlmaldr.
Yamur suyunun biyolojik oksijen ihtiyac (BO) ounlukla dk olduundan sistemin
organik yk artmayacaktr.

12.3.2 Personel Devamszl

Personel eksiklii tesisin iletilmesinde nemli bir potansiyel tehdit oluturur. Acil durum
srasnda, yollarn kapanmas ve dier kiisel kayglar alanlarn ie gelmesini
411
engelleyebilir. Bu durumda yedek personel listesinin proje yrtcsnde mevcut olmas
gerekir.

12.3.3 Yollarn Kapanmas

Tesise gelen yolun kapanmas personel ulamn engeller. Bu durumlar iin en etkili nlem,
tesisin henz kurulum aamasnda iken mevcut gzergahtan mmkn olduunca uzakta
alternatif bir yol oluturmaktr.

12.3.4 rtibat Kayb

Haberleme, gnlk ilerde rutin olarak tekrarlanan bir olgu iken acil durumlarda hayati nem
kazanr. Haberlemenin kesilmesi durumunda bu blmde anlatlmakta olan hibir nlem ve
eylem gerekletirilemez.

12.3.5 Kusurlu Bakm

Dzenli bir bakm olmad srece, cihazlarn ou sonunda almaz hale gelecektir. Bakm
ekli cihazlarn ne kadar iyi ve uzun sre alacana iaret eder. yi ve dzenli bakm yksek
verimlilik sunarken; hatal bakm iletme mrn ksaltr.

Hatal ve dzensiz bakmdan dolay meydana gelebilecek beklenmeyen bozukluklar, atksu
artma nitesinde ciddi zararlara neden olabilir. Tek bir ekipmann bozulmas acil durum
yaratmadan zlebilse bile, zayf bakmn birikmi etkileri olduka ciddi sonular
dourabilir.

12.3.6 Kaytsz letme Anlay

Tesis dahilinde veya yasa koyucu tarafndan oluturulmu iletme metotlarndan sapmalar
ihmalkar iletme anlayn dourur. zensiz iletme, hatal bakmn aksine kolaylkla fark
edilemeyeceinden, sistem iin daha fazla zararl olup nedeni anlalamayan acil duruma yol
aabilmektedir. Bu nedenle, artma tesisinde etkin iletme koullarnn salanabilmesi iin
ncelikle salkl iletme prosedrleri gelitirilmeli ve uygulanmaldr.

12.3.7 Kazalar

Atksu artma sisteminin iletilmesinden sorumlu personel srekli olarak olas tehlikelere
maruz kalr. Kazalar yaralanmamalara ve cihazlar zerinde hasara neden olur. Tesis arazisi
dnda gerekleen kazalar bile iletmeyi etkileyebilir. rnein, kanalizasyon sistemine
zehirli maddenin kaza sonucu dklmesi zamannda fark edilememi ise artma sistemi
nitelerinde de ciddi sorunlara neden olabilir.

12.3.8 Proses Arzalar

Proses arzalar, atksu artma sisteminin tek bir nitesinde olabilecei gibi tmnde de
kabilir. Her iki durumda da verimlilik der. ok ksa zaman dilimlerinde prosesin
tamamn etkileyecek hasara neden olan olaylar sel basknlar, deprem, yldrm, dondurucu
souk, g kayb, sabotaj ve toksik kazalardr.


412
12.4 Acil Eylem Plan

12.4.1 Personel Sorumluluu

Mevcut personelin rgtlenmesi ve hareket plannn hazrlanmasndan kilit konumdaki
idareciler sorumludur. Karmaay en aza indirecek plann baaryla uygulanabilmesi iin, her
bir personelin acil durumda stlenecei sorumluluu bilmesi gerekmektedir.

Proje yneticisi acil eylem plannn tmnden sorumludur. Gvenlik grevlileri plann
uygulamasndan sorumlu olup sonular dorudan proje yneticisine rapor eder. Aada
verilen acil eylem kontrol listesi artma sisteminde alanlarn sorumluluunu tanmlayan
rehber liste olarak kullanlabilir.

Proje Yneticisi:

Ald acil durum mesaj karsnda, ilk alarma dayanarak eylem plannn meydana
gelen olaya gre uygun olan blmn balatr.
Amirler, kilit noktadaki personel ve yardm organizasyonlarn temsilciler nceden
belirlenen acil eylem merkezinde acil durumun iddeti deerlendirilmek zere bir
araya getirir ve bu toplantda eylem plannn ana hatlar karlr.
Destek personelini harekete geirerek amirleri destekler.
Gerekirse uzman yerlerden yardm ister.
Normal iletme koullar salanana kadar acil eylem hareketini izler ve destekler.
Gerektiinde eylem zaman, eylem metodunun uygunluu, donanmlar, haberleme,
personel eitimi, esneklik, yardmc eleman verimlilii ve karlkl yardmlama
asndan acil eylem plann deerlendirir, eletirir ve gelitirir.

Gvenlik Grevlisi:

Destek personeli de dahil olmak zere tm iletme personelini harekete geirir, proses
ayarlamalarn yapar gerekirse proses kontrol ve analizi iin rnekleme yapar.
Proje yneticisine acil durumdaki proses artlarn ve rnekleme sonularn aktarr.
Acil durumlarda personelin almasn izler ve onlara destek verir.
Operatrlerin acil eylem mdahalelerini deerlendirir ve eletirir.

Bakm Amirlii:

Bakm ekibini ve yardmc personeli harekete geirir.
Operasyonu personel, ekipman, vb ile destekler.
Karlkl yardmlamay koordine eder, uzmanlk bilgilerini uygular.
Normal alma artlar salanana kadar katlan ekibin almalarn izler ve destek
verir.
Bakm ekibinin acil eylem almalarn deerlendirir ve eletirir.

12.4.2 Acil Eylem Merkezi

Acil eylem merkezi olarak kullanlacak nite ve elemanlar nceden belirlenmi ve kolaylkla
ulalabilen yerde bulunmaldr. Acil durum bildirildiinde, grevdeki operatrn acil durum
413
ile ilgili yapaca eylemler bir metot olarak elinde bulunmaldr. Bu durumda yaplacak ilk ii;
alarm yerine bakm ekibini gndermektir.

Tesisin kilit personeli ve irtibata geilmesi gereken dier ahslarn telefon numaralar da
dahil dier gncelletirilmi bilgileri, sistem haritas, artma nitesi akm emas, boru ve
elektrik hatt emalar ynetim binasnda bulunmal ve acil durumda operatrn kullanmna
ak olmaldr.

12.4.3 Acil Ekipman Envanteri

Acil ekipman envanteri dosyada tutulmal ve artma prosesinde kullanlan tm ekipman,
malzeme ve kimyasallar iermelidir. Mevcut bulunmas gereken acil ekipman listesi aada
verilmektedir:

Her bina ve tehlikeli blgelere yakn yerler iin en azndan bir adet karbon dioksit
veya kuru kimyasal ierikli yangn sndrc,
Tehlikeli blgelerdeki almalar iin emniyetli ve patlamaya dayankl ekipman,
Tehlikeli blgelerde yaplan almalar iin kvlcmsz alan alet ve ekipmanlar,
Tehlikeli blgelerdeki atmosferi lmek iin parlayc gaz indikatr veya dk
patlama limitlerini ler cihazlar,
evrede, tehlikeli blgeler iin tanabilir hava kalitesi izleme cihaz,
Hortumlu tanabilir pompa,
Krek, kepe ve sprge,
Kalsiyum hipoklorit,
amur vidanjr,
Kuka, apa ve benzer ekipman ve aletler,
Kanal onarm ekipmanlar,
Kimyasallarla alrken kullanmak iin koruyucu giysiler ve pilot gzl,
Tm elektrik panellerinin nne plastik (kauuk) paspas,
Naylon emniyet takm,
Plastik eldiven,
Ular lastikli izme ve donanml giysi,
Vin takm,
Pille alan el feneri ve cep feneri.

12.4.4 Kaytlarn Yedeklenmesi

Kayt yedekleme program oluturmann maliyeti, acil durumda kaybolan kaytlarn tekrar
oluturulmas ile kyaslandnda ok daha az masrafldr. Yeralt balant hatlarnn yerini ve
durumunu gsteren kayt ve haritalar zellikle acil durumda zel nem tar.

Kaytlarn bir kopyas mikrofilmi alnarak saklanabilir ancak harita ve diyagramlarn orijinal
olarak saklanmas tercih edilmektedir. Harita, pafta, akm emalar, nemli pompalama hatlar
haritalarnn tam boyutlu kopyalar her yl yenilenerek takn geirimsiz korunakl bir yerde
tutulabilir. Aadaki bilgiler kolaylkla ulalabilecek ve gvenli ekilde saklanmaldr:

Acil ve yedek personelinin ad, adresi, telefon numaralar, afet sorumluluklar,
becerileri,
Stoklanm acil durum ekipman, malzeme, kimyasallarn yeri, tipi ve miktarlar,
414
Acil durum tehizatn ekmek iin ekipman, ara tipi ve yerleri,
Gezici pompa, jeneratr gibi mevcut artma ekipmanlarnn yerleri ve tipleri,
Ar acil durumlar iin gereksinimlerin tahminleri,
Standart alma metotlarnn tanm.

12.5 Acil Eylem Prosedr

12.5.1 Endstriyel Kazalar ve Toksik Zehirlenme

Toksik veya potansiyel toksik maddelerin evreye bulamas durumunda artan risk nedeniyle
bu konuda devlet baznda kanun ve ynetmeliklerin resmen ilan edilmesi sz konusudur. Bu
durumda alma, dklen tehlikeli maddenin kaynan belirlemek iin toplayc sistemde
yaplmaldr. Saym, tm endstrilerin artma sistemine katlm paylarndan yaplmaldr. Her
bir endstri toplanan sistem haritasnda yerletirilir ve mevcut potansiyel zararl maddelerin
listelenir. Sisteme dier endstriyel katlmlar olduka ayn ilemler yenileri iin yaplr. Bu
kayt ve bilgiler ehrin mhendislik ofisinde bulundurulmaldr.

Kazann duyurulmas iin erken uyar sistemi kurulmaldr. Herhangi sayda zararl madde
toplu atksu artma sistemine dearj edilebilir. Toplu sisteme giren endstriyel atklar toksik
bileik, ya veya dier zararl maddeleri ierebilir. Artma sisteminde ve pompa istasyonunda
kaza sonucu dklen maddeler patlama ve yanmaya neden olabilirler.

Yanc karmn oluumunu nlemek operatrn sorumluluundadr. Tehlikeli blgedeki tm
elektrik servislerinin patlamaya direnli olmas gerekmektedir. Kaza ve sznt ihtimali varsa
derhal ana alter ve pompa istasyonlar kontrol edilmelidir. Kontroller yabanc kokuya, pompa
istasyon knda renk deiimine, gaz detektr kullanlarak yanc gazlara kar da
yaplmaldr. Etkilenen alana taze hava girmesi iin tm pencereler, kaplar, tavan almal,
havalandrclar altrlmaldr. Patlayc veya parlayc gaz seviyesinin emniyetli seviyeye
inmesi durumunda normal alma artlarna dnlebilir.

Yakt, ya, benzin veya dier zararl svlar da kaza sonucu sisteme girebilir. rnein, benzin
tankerinin devrilmesi durumunda, yangn ekibinin yolu ykamasyla bacalardan kanal
sistemine olduka fazla miktarda dklen madde karabilir. Yakt veya dier zararl
maddeler suda yzer halde grldnde itfaiye aranmal ve yardm istenmelidir.

Yakt, ya, benzin ve dier benzeri yzen maddeler syrma yolu ile sudan ayrlabilirler. Bu
maddeler toplanarak son uzaklatrma yntemi olarak shhi depolama tesislerine
gnderilmelidirler.

Eer syrma ile yalar giderilemiyor ise operatr derhal proje yneticisini bilgilendirmeli
normal almada aksamay nleyecek ekilde acil eylem plan yapmaldr. Atksuda
herhangi bir zararl maddeye rastlanmas durumunda personel hemen proje yneticisine
konuyu aktarmaldr. Buna ek olarak, maddenin grld zaman ve tahmini miktar not
edilmelidir. Bu bilgiler maddenin kaynan belirlemede yararl olacaktr. Bu tr atklarn
sisteme girmesi kanalizasyonda kirlenmeye yol aacaktr. Eer kirlenme oluuyorsa, daha
ileri olaylar nlemek iin dearj kaynan belirlemek gerekir. Zararl ve tehlikeli maddenin
merkezi artma sistemine dearjn en aza indirgemek iin aadaki gzetim programnn
uygulanmas nerilir:

415
Merkezi artma sisteminin, pompa istasyonu, kuyular, endstriyel atk kaynaklar,
herhangi zararl koku, benzin buhar, ya vb. periyodik denetlemesi yaplmaldr.
Bulunan herhangi zararl madde rnei, zellikleri ve kaynan belirlemek amacyla
toplanmaldr.
Merkezi artma sistemine ya veya herhangi zararl madde karmas durumunda
hizmet verilen alandaki tm endstriler restoranlar da dahil olmak zere yllk
denetimler yaplmaldr. Bu ehir izleme grevidir.
Problem olduunda kanalizasyon ebekesindeki arzalar (bozulmalar) haber verilmeli
ve dzeltilmelidir.
Problem belli sre sonunda da gemez ve dzeltme iin herhangi bir aba
harcanmazsa, sorumlular ynetmelikler erevesinde cezalandrlr.

12.6 Mahalli Polis ve tfaiyenin Koordinasyonu

12.6.1 Polis Merkezi

Mahalli polis amirliinden artma sisteminin gvenlik derecesini kritik etmesi istenebilir.
Polis Merkezinin kilit, klandrma ve evre duvar ile ilgili tavsiyeleri yerine getirilmelidir.
Alana izinsiz bir dkm olduunda personel durumu polise bildirmelidir. Yola patlayc veya
toksik madde dklmesi durumda, polisin hemen operatr aramas gerektii belirtilmelidir.
Aadaki bilgiler elde edilmelidir:

Sisteme giren malzemenin miktar ve zellikleri
Kazann (dklmenin) yeri
Kazann zaman

rnein, zararl ve tehlikeli madde kazalarndaki acil durumlarda polis haberleme
kapasitesinden yararlanmada ibirliine gidilebilir. zet olarak, Polis Blmnn bu
konudaki sorumluluklar:

Mevcut artma sisteminin gvenlik derecesinin deerlendirilmesi
Artma nitesinin ve pompa istasyonlarnn dzenli kontroln yapmak
Artma sisteminde acil durum halinde yardma hazr olmak

12.6.2 tfaiye Merkezi

Yerel itfaiye merkezi ylda en bir kez artma nitesini ziyaret ederek yangn tehlikesini en aza
indirmenin yollarn nerir. Tm binalardaki mevcut yangn sndrc ekipmanlar, elektrik
hattn ve patlayc madde depolama alanlar kontrol edilmelidir. Tm artma tesisi binalarnn
planlar yangn durumunda eylem plan hazrlamak amacyla Yangn amirliine verilmelidir.










416
12.7 Yaralanmalar

Ne yazk ki yaralanmalar her zaman olabilmektedir ve yaral tedavi ii konunun uzman kiiye
braklmaldr. Birisi yaraladnda aadaki yol izlenmelidir:

lk yardm uygulamas yaplr
Derhal acil/tbbi yardma bavurulur
Alanda daha fazla zarar nlemek iin emniyete alnr
Yangn olaslna kar aratrlr
Dklen maddeler temizlenir
Tbbi yardm ve kurtarma ekibi iin alan temizlenir







































417
KAYNAK

(1) http://www.munchworks.com/websample/80EmergencyResponsePlan.htm





418
13. ARITMA TESSLERNN TASARIMI VE LETLMES

13.1 Tesis Yerleimi ve Hidrolik Profil

Artma Tesisi Bileenleri: Bir artma tesisi, balca aadaki belirlenen ana ve yardmc
birimlerden oluur:

lk ve ara pompa istasyonlar
Izgaralar, kum tutucu (gerekirse ya kapan) ve akm lerler
Dengeleme ve n ktrme
Biyolojik artm birimleri
kinci keltme ve geri devir sistemi
Gerekiyorsa ileri artm (suyun yeniden kullanm iin dezenfeksiyon, ters ozmoz, vs.)
amur younlatrma, artlandrma ve rtme
amur susuzlatrma/kurutma ve bertaraf
Datma yaplar, borular ve kanallar
Kontrol laboratuar ve hizmet binalar

Yerleim: Bir artma tesisindeki niteler, arazi ihtiyac optimum, boru boylar ve terfi ykleri
minimum olacak ekilde yerletirilmelidir. Tesis yerleimi yaplrken amur ve kimyasal
maddelere kolay ulam, ara trafii, elektrik kablolarnn yerleimi, bakm ve tamir esaslar
gznnde bulundurulmaldr.

Hidrolik Kapasite: Artma birimlerinin hidrolik kapasiteleri maksimum saatlik ve gnlk
debilere gre belirlenmelidir. Balant kanallar ve borular, maksimum debilerde tamamalar
iin, pik debilere gre boyutlandrlmaldr. Izgara ve kum tutucularn btn debilerde sabit
hzla almalar salanmal; hz kontrol iin savaklar ve dier uygun hidrolik kontrol
yaplar kullanlmaldr.

Biyolojik artma birimleri, genellikle beklenen ortalama organik yklere gre boyutlandrlr.
Bu yaplarda yksek debilerde tama olmamas iin, yeterli hava pay braklmaldr.

Tesisteki yk kayb, nitelerin says, yerleim plan ve ara pompa istasyonlarna bal olarak
deiir. Bir nitedeki yk kayb iki faktre baldr:

nitedeki, boru ve vanalardaki akm hz
nite sonunda serbest d istenip istenmediine (rnein ktrme havuzunda)
veya nite ierisinden akm olup olmadna (damlatmal filtre gibi).

13.2 Pompa stasyonlar

Atksu pompa istasyonlar, kanalizasyon ebekelerinde, artma tesisi giriinde ve tesis
ierisinde atksuyu ykseltmek ya da geri devir amacyla kullanlmaktadr. Pompa
istasyonunun projelendirilmesi, kullanlacak pompa tipine (rnein, kuru tip, slak tip,
santrifjl ve vidal pompalar) baldr (Blm 4 ve 8).




419
13.3 Izgaralar

Btn atksu artma tesislerinde sonraki nitelerdeki ekipmanlar korumak amacyla zgaralar
kullanlr. Izgaralar kaba, orta ve ince olmak zere tipte ele alnr. Kaba zgaralar,
400m
3
/saatten kk debiler iin kullanlr ve elle temizlenirler. Orta ve ince zgaralar, daha
byk tesislerde kullanlrlar ve mekanik olarak temizlenirler. Izgara kanalnn genilii,
minimum 0.6 metre seilir. Bu kanallardaki hzn maksimum debide 1.0 m/s deerini
gememesi, minimum debide ise 0.3 m/sden az olmamas istenir. Belirlenen bu hzlar,
kanalda birikim (kerme) olmamas ve zgaralarda tutulan maddelerin gememesi iin
belirlenen deerdedir. Izgaralardaki yk kayb, normalde 0.15-0.30 metredir.

Izgaralar dzenli olarak temizlenmezse, yk kayb artar. Izgaralarda tutulan madde miktar,
atksuyun zelliine ve zgara ubuk aralklarna baldr.

13.4 Kum Tutucu

Dier artma nitelerinden nce bir kum tutucu kullanlmas gereklidir. Debisi 400
m
3
/saatten az olan kk artma tesisleri iin, elle temizlenen basit kum tutucular yaplr.
Daha byk tesislerde ise otomatik kum temizleme dzenekleri bulunan daha karmak kum
tutucular vardr (Blm 4).

13.5 Ya ve Gres

Evsel atksu artma tesislerinde yalar, normal olarak birincil keltme havuzunda su zerinde
yzerler. Bu nedenle, n keltme havuzunda bir kpk ve ya toplayc sistem bulunur.
Endstri tesisleri prosesleri gerei yal ve petroll atklar retiyorsa yalarn ya
kapanlaryla kaynakta tutulmas salanmaldr. Ya kapanlar, mmkn mertebe ana proses
nitelerine yakn yaplmal ve yalarn dier atklara karmas nlenmelidir.

Kayda deer oranda ya ve gres reten endstrilerin (gda ve sabun endstrileri, rafineriler)
kendi atksu artma tesislerinde genellikle bir ya ayrc bulunur.

13.6 Yzdrme niteleri

Daha hafif maddeleri gidermek iin, bazen standart graviteli ya yerine havalandrmal
yzdrme birimleri kullanlmaktadr. Bylece, deterjan ve benzeri atklarn da giderimi
salanm olur. tip yzdrme sistemi mevcuttur. Bunlar:

Haval yzdrme: Bu sistemde atmosfer basncnda basit havalandrma yaplarak,
hafif taneciklerin ve ya damlacklarnn yzmesi salanr. Bu sisten daha ok kpk
reten atksularda tercih edilir( ila ve gda sanayi gibi ).

znm haval yzdrme: Bu sistemde hava, kimyasal maddelerle birlikte enjekte
edilir. Kat ve yemeklik ya endstrisi gibi baz endstrilerde iyi sonu vermekle
beraber; evsel atksu artmnda fazla kullanlmamaktadr. Kimyasal maddelerin
yksek maliyeti ve gerekli zel mekanik aksam da dikkate alnmaldr. Bu sistemin
uygulamalar, baz endstrilerle snrldr.

Vakumlu yzdrme: Bu sistemde sv, atmosfer basncnda hava ile doyurulur ve
vakum altnda reaktrden boaltlr.
420
13.7 Dengeleme Tanklar

Atksu artma tesisine endstriyel atklar da geliyorsa, genellikle bir dengeleme tank gerekir.
Bu tankn ilevleri aada belirtilmektedir (Blm 4):

Deien debileri ve konsantrasyonlar dengelemek
Kendi kendine ntralizasyona yardmc olmak
Baz proseslerde ani atk boaltmlarnn etkisinden korunmak

13.8 n ktrme

Evsel atksularn artmda n ktrme, kimyasal madde kullanlmayan basit ktrme
eklindedir. Ancak, baz endstriyel atksularn artmnda keltme srasnda kimyasal madde
de eklenebilir. Her iki durumda da yumakl kelme olur. ktrme ile ilgili deteyl bilgiler
Blm 4te verilmektedir.

13.9 kinci Kademe veya Son ktrme Havuzlar

kinci veya son ktrme tanklarndaki kelme, tabakal ve engelli (skmal) olmaktadr.
keltme tanklar, bu hususlar dikkate alnarak projelendirilmelidir. Belli bir
konsantrasyondan sonra tabakal kelme olur. Partiklleri partikller aras bir kuvvet bir
arada tutar ve tm ktle, bir amur battaniyesi halinde kelir. Btn ktle, en hzl
partikllerden olumuasna hzla ker. Bu ktlenin kelme hz, bir kelme kolonu
yardmyla deneysel olarak bulunur.

Partikller belli bir konsantrasyona gelmilerse ve birbirlerine fiziksel temas salyorlarsa,
altta skmal kelme olur. Derinlik arttka, partikllerin zerindeki skma etkisi artar ve
amur ksmen younlar.

Aktif amur prosesinde karlalan baz iletme problemleri, biyolojik faktrlerden ziyade
kt kelmeden kaynaklanmaktadr. Son keltme tanklar, hem durulama, hem de amuru
younlatrma fonksiyonlar dikkate alnarak projelendirilmelidir. Bunun iin bir maliyet
optimizasyonu yaklam yaplabilir. Geri devir miktar arttrlarak, aktif amur havalandrma
havuzu hacmi azaltlabilir. Fakat, bu durumda son keltme havuzundaki kat madde
yklemesi artacandan, boyutlar ve maliyet ykselecektir. Bu nedenle konuya bir btn
olarak yaklamak gerekir.

13.10 Biyolojik Artma

Biyolojik artma ilgili konular Blm 5te detayl olarak verilmitir.

13.11 amurun Susuzlatrlmas ve Bertaraf

Btn biyolojik atksu artma proseslerinde bir miktar fazla amur oluur. amur bertaraf,
baz durumlarda hijyen ve maliyet ynnden sorunlar dourur. Fakltatif havalandrmal
lagnlerde ve alg (stabilizasyon) havuzlarnda fazla amur, nitede kelir ve birka ylda bir
nite boaltlarak uzaklatrlr. niteden alnan amur, genellikle doal kurumaya braklr ve
kuruduktan sonra gbre ya da arazi dolgusu olarak kullanlr.

421
Uzun havalandrmal proseslerden elde edilen fazla amuru yeterince stabilize olduundan,
dorudan amur younlatrcya alnr ve sonra bertaraf edilir. Aktif amur ve damlatmal
filtre amurlar amur rtcye verilir ve daha fazla stabilize olmas salanr. amur ancak
bu ilemden sonra susuzlatrlr. amurla ilgili detayl bilgi Blm 8de verilmitir.

13.12 Artma Tesislerinde letme iin Gereken G htiyac

Bir atksu artma tesisinin g ihtiyac, iki ekilde hesaplanabilir:

Kurulu g (beygir gc veya kW cinsinden)
Kullanlan g (kW-saat cinsinden)

Kurulu g, tesisteki her bir nitenin g ihtiyalarnn toplanmasyla bulunur. letme iin
gereken g ise, kurulu gle herbir nitenin gnlk alma sreleri (saat) arpmyla
bulunur.

13.13 Personel

Bir artma tesisi iin gerekli personel says, tesisin tipine ve byklne baldr. letme
sorumlusu bir evre mhendisi olabilir. Baarl bir iletme iin, farkl disiplinlerden (evre-
makina) elemanlara ihtiya vardr. Operatrlerin genellikle makine veya elektrik konularnda
uzman olmas gerekir. Ayrca yeter sayda yardmc elemanlar da gerekir. Btn personel, gn
boyunca vardiyal alr. Artma tesislerinin zel sektr eliyle altrlmas, daha ekonomik
olabilir ve genellikle bu yola gidilir. Ancak, iletmeyi yapan zel sektrn de evre ve dearj
artlarn salayp salamadn denetleyecek bir st kontrol kurumu bulunmaldr.

13.14 Baz naat Esaslar

Bu blmde tipik ihale dokmanlarnda bulunan detayl inaat artnameleri deil; sadece, baz
nemli hususlar verilecektir.

Yklenici (mteahhit), su tutucu beton yaplar konusunda tecrbeli olmaldr. Su
tutucu bir beton yaplar batan salam yaplmaldr.
Pompa istasyonlar ve pompalarla ilgili olarak, Blm 4 ve 8de belirtilen hususlar
gznnde bulundurulmaldr.
Sv derinlii 1 metreden dk olan ak kanallar ve datma yaplar, yerel tula
veya ta malzemelerle yaplabilir.
niteleri birbirine balayan borular, genellikle gml olmaldr. Bu nedenle,
zellikle basnl hatlarda font ve elik borular tavsiye edilir. Borular, boru hendekleri
kapatlmadan nce basn testine tabi tutulmaldr. Boru geen zemin slak ve korozif
ise, yksek younluklu polietilen (HDPE) veya PVC borular kullanlr.
Ya esnasnda yzey sularnn nitelere ve pompa istasyonlarna girmesini nlemek
iin, yamur suyu drenaj sistemi planlanmaldr.
Damlatmal filtre kullanlacaksa, kabul edilebilir ve artnameye uygun ta ortam (veya
plastik ortam) seilmelidir. Uygun kalitede ta kullanlmazsa, atksuyla temas
sonucunda talar bozulabilir ve boluklar tkanabilir. Bu da, havalandrmay
azaltabilir.
Klasik aktif amur ve uzun havalandrmal tesislerde havalandrma ekipmanlar, eit
hava/oksijen salayacak ekilde yerletirilmeli ve korozyona kar korunmaldr.
422
Havalandrma iin PVC veya HDPE borular kullanlr. Havalandrma tehizatnn su
altnda kalan ksmlar, plastik kaplanr veya boyanr.
amur kurutma yataklarnda alt drenlerin yerleimi, akl yatak malzemesi zellikleri
ve derinlikleri artnamede tarif edilmelidir.
Gerekirse, her nitenin kolayca boaltlmas iin dip tahliye sistemi olmaldr.
letmede kolaylk amacyla, niteler, by-pass yaplacak ekilde projelendirilmeli ve
ina edilmelidir.

13.15 Baz Mekanik/Elektriksel Hususlar

Artma tesisinin mekanik ve elektrik tehizat, tesisin bulunduu blgenin iklim
artlarna ve ana elektrik tesisatna uygun olmaldr.
Motorlarn ve straterlerin seiminde genellikle aadaki kurallar uygulanr.

- 100 hpye kadar sincap kafesli endksiyon motorlar, 150 hpden byk gler iin ise
kayar halkal motorlar seilir. Motor kapaklar, mahalli artlara gre yaplr.


Yer

Motor kapaklar
Darda, normal Balama ve durdurma iin seviye kontrol
Darda, gaz kma ihtimali var Alev nleyici, fanla soutma
Temiz, ieride Damlay, sznty nleyici


- Starterler, motorun tipine ve byklne baldr.


Motor

Starter
5.0 hpye kadar endksiyon motoru Direkt, sral
5.0-100 hp aras Yldz-delta
Kayar halkal motor Stator/rotor



Kullanm Kontrol

Ham atksu pompalar Balama ve durdurma iin seviye kontrol
Atksu geri devir pompalar ve amur
pompalar
Alak seviyeli durdurma anahtarlar
amur ve humus pompalar Zaman ayarlayc


Kablolar, PVC kaplamal olmaldr. Dardaki kablolar, kablo kanallarna
yerletirilmelidir. Bu kanallar, asgari 1 metre derinliinde olmal ve yerlerini gsteren
iaretler konulmaldr.
Kontrol odasnda bir kontrol paneli bulunmaldr. Ayrca, operatrn ne yaptn
anlamas bakmndan, basit hidrolik akm gsteren bir kk diyagram izilmelidir.
423
Dardaki tm motorlar iin kontrol panelindekilerden ayr olarak ikinci bir kontrol
dmesi salanmaldr.
Devir drclerde genel amalar iin 1.75 faktr, havalandrclar iin 2.0 faktr
uygulanmaldr.
Genel aydnlatma alannda 50-100 lx aydnlatma salanmaldr.

13.16 Yeni Bir Artma Tesisinin letmeye Alnmas

Yeni ina edilmi bir artma tesisi, adm adm iletmeye alnr. Bu admlar:

Kuru altrma
Ya altrma
Tam olarak devreye alma
Performans deneyleri

Tm mekanik aksam, ncelikle teker teker kuru olarak altrlr. Bunun amac, btn
mekanik aksamn altndan emin olmaktr. Daha sonra giriler, klar ve dier niteler
szdrma kontrol iin, su ile doldurularak kontrol edilir.

En sonunda, atksu verilecek tesis normal iletmeye alnr (balangta seyreltilmi atksu
verilebilir). Bu esnada pompalar, havalandrclar ve geri devir ekipmanlar (ksaca tm
ekipman) devreye sokulur. Proses iin gerekirse, kimyasal maddeler eklenir. Biyolojik
havalandrma sistemlerinde, gerek aktif amurda yeterli askda kat madde (AKM) oluumu
iin, gerek damlatmal filtrede ta veya plastik ortam zerinde biyolojik film oluumu iin, 6-
8 hafta (bazen daha fazla) zaman gerekir. Souk iklimlerde sryorsa, bu sre havasz amur
yatakl reaktrlerde daha da fazla olur. Alg (stabilzasyon) havuzlarnda mahalli alg trleri
rer. Baka bir yerden alg tanmasna gerek yoktur. Mahalli trler, her zaman daha iyi sonu
verir.

Tesise bazen hidrolik, organik ve hatta toksik ok ykler geldiinde problemler grlr. Bu
durum, ya kaynakta kontrol edilir, ya da dengeleme/ntralizasyon ilemleri uygulanr. 0.5-2
saat sreyle normalin katndan fazla hidrolik ve organik yk (BO), genellikle ok yk
olarak adlandrlr.

Tesis devreye alndktan sonra, performans deneylerine geilir. Bu aamada eitli numuneler
alnr ve analizler yaplr.

13.17 Tesislerin Rutin letme Esaslar

Bir artma tesisinde rutin iletme esaslar unlardr:

Performans kaytlarnn tutulmas: Performans kaytlarnn tutulmas, tesisin
performansnn artrlmas iin deerlendirme yapma olana salar. Enerji, kimyasal
maddeler ve dier maliyet unsurlarndan tasarruf yaplarak, iletme masraflarnn
azaltlmasnn olanaklar aratrlabilir.
Koruyucu bakm: Koruyucu bakmn amac, iletme esnasnda minimum kesinti
salamaktr. nk, atksu artma tesisinin bir nitesindeki arza, nitenin by-pass
yaplarak boaltlmasn ve arza giderildikten sonra tekrar iletmeye alnmasn
gerektirebilir. Bunlarn hepsi pahal ilemlerdir. Baz yedek paralar ve kimyasal
maddeler yedeklenmelidir. Bakm ilemleri, dzenli yaplmaldr.
424
letme el kitab: Projeci ve inaat firmas tarafndan genellikle bir iletme el kitab
hazrlanr. Bu kitapkta aadaki hususlar bulunmaldr:
- letme esaslar ve deneme izelgeleri
- Koruyucu bakm esaslar
- Kayt tutma
Kontrol laboratuar: Laboratuar, artma tesisinin iletilmesinde anahtar rol oynar.
Bazen kalite kontrol gereklidir. Ciddi bir kontrol yaplmazsa, ayn numune iin BO
testi bile %100 farkl sonular verebilir.
Eitim: Operatr eitimi ar bytlmemelidir. banda eitim yeterli olmamakla
beraber; pratikte tek eitim ekli de budur.

13.18 (Ortak) Atksu Artma Tesisleri

Birok kk sanayi tesisine ayr ayr artma tesisi yaplmas yerine, bu tesislerin hepsini
kapsayacak bir ortak atksu artma tesis, (OAT) yaplabilir. Ortak atksu artma tesisinde
evrede bulunan evlerin ve tesiste alanlarn atksular da artlabilir. Endstriyel olmayan
atksular, biyolojik artma iin a ve ntriyent salayacandan faydal olabilir.

Kk lekli endstri artma tesislerine ayr ayr artma yapmak yerine, ekonomik lekli
merkezi bir artma tesisi yapmak daha iyidir. Bu ekilde, gelen atksularn dengelenmesi ve
kendi kendine ntralizasyonu salanr. Bylece, ok sayda iletme personeline de gerek
kalmaz. Ayrca, tesislerin projelendirilmesi, inaat ve iletilmesi yap-ilet veya yap-ilet-
devret modeliyle de yaplabilir.

Bu tesislerde de, dier tesislerde olduu gibi baz iletme problemleri vardr. Baz endstriler,
OAT kapsamnda olmak istemeyebilir. Yine bazlar, zerlerine den giderlere itiraz
edebilirler.

Bu tip tesislerden faydalananlarn paylarna den deme miktarlar, gereki iletme
esaslarna gre belirlenmeli ve ar olmamaldr. deme miktarlar belirlenirken, her ortan
artmaya gnderdii KOI, BO ve askda kat madde miktar bilinmelidir. Bunun bilinmesi
iin, gelen atksularn devaml llmesi ve analiz edilmesi gerekir. BAAT tesislerinde
uygulanan bir dier yntem de, kk endstrilerden gelen atksular tankerlerle tesise
ulatrmaktr. Baz durumlarda atksuyun tankerlerle tanmas, kanalizasyon sisteminden
daha ucuza gelebilir. Bylece, daha iyi bir kontrol de salanm olur.

13.19 Sorunsuz letme Prensipleri

Ksa srede gerekletirilecek en uygun teknolojilerde bile birok detay vardr. Hatalar,
genellikle detaylarda yaplr. Bu nedenler alnmas gereken baz temel tedbirler aada
sralanmtr (1):

Pompa istasyonlarnn says minimum tutulmaldr. Mmkn mertebe ara pompa
istasyonlarndan kanlmaldr.
Emniyet asndan pompa istasyonlarna ve slak haznelere havalandrma
salanmaldr.
Yer alt suyu seviyesi dikkate alnmal ve btn derin yaplarda suyun kaldrma
kuvvetine kar nlemler alnmaldr.
Zayf merdivenler ve yrme platformlar kullanlmamaldr.
425
Tamirat ilemlerini kolaylatrmak iin minimum iki pompa, iki havalandrc ve iki
paralel blm (birim) bulundurulmaldr.
Yedek para envanteri, mmkn olduunca azaltlmaldr.
Tamay nlemek ve tamirat durumunda bir niteyi devre d brakmak iin, yeterli
by-pass dzenei salanmaldr.
Alarmlar ve nleyici enstrmanlar kark deil, tam aksine anlalr ve basit olmaldr.
Elektronik ekipmanlar, anahtarlar ve kablolar kolay ulalabilir olmaldr.
Otomatik vanalar iin elektrik yerine pnmatik veya hidrolik sistemler tercih
edilmelidir.
Ortak alma prensibi dorultusunda, atksu pompalaryla kimyasal dozlama
pompalar birbirleriyle ilikilendirilmelidir.
Beklenmedik bir korozyon durumunda aadaki nlemler alnmaldr
o Boru et kalnlklar, gerekenden byk seilmeli; gerekirse beton kaplama
yaplmaldr.
o Dayankl malzemeler seilmeli.
o Epoksi ve dier kaplama malzemeleri kullanlmal.
o Galvanik korrozyona kar katodik koruma yaplmal
keltme tanknda ve slak hacimlerde gerekenden uzun kalma sresi, anaerobik
artlarn (kt koku, korozyon vb.) oluumuna sebep olur.
Havalandrma cihaz tipleri dikkatle seilmelidir.
Havuz ve lagn inaatlarnda zemin sktrmas, uygun evler ve seddeler yaplr.
Kanalizasyon sistemine sznt suyu girii nlenmelidir. Sznt, (1) debinin artmasna,
(2) tuzluluun artmasna ve (3) seyrelmeyle atksu karakterinin deimesine yol aar.
Bakm ve iletmenin dzgn yaplmas salanmaldr.

























426
KAYNAKLAR

(1) Soli J. Arceivala, 2002. evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Tata McGraw Hill
Publishing company limited.















427
14. ENDSTRYEL KRLENME KONTROL

14.1. Endstriyel Atksu Kaynak ve zellikleri

14.1.1. stenmeyen Atk zellikleri

Endstrinin yaps ve alc ortamn planlanan kullanm amacna bal olarak atksudaki baz
maddelerin dearjdan nce uzaklatrlmas gerekir. Bunlar yle zetlenebilir:

znm oksijenin azalmasna neden olacak znm organik maddeler. Tm alc
sularda minimum znm oksijen seviyesini salamak zere alc ortamdaki
znm organiklerin miktarlar snrlandrlmtr.
Askda katlar. Hareketsiz blgelerde katlarn kmesi su canllarn etkiler. Organik
kat ieren amur rtleri bozunma srecinde oksijen kullanm ve kt kokulu gaz
kna neden olur.
Eser organikler. Alc su ime suyu olarak kullanlacaksa dearj edilecek endstriyel
atksularn fenol ve dier organik maddeleri iermemesi gerekir. Endstriyel atksular
bu maddeler giderilmeden dearj edilmise ilave su artm gerekir.
Ar metal, siyanr, ve toksik organikler. Amerikan evre Koruma Ajans (EPA) zel
limit gerektiren toksik organik ve inorganik kimyasallarn bir listesini yapmtr.
ncelikli kirleticiler olarak adlandrlan bu kirleticiler Tablo 14.1 de verilmitir.
Renk ve bulanklk. Deiik amal su kullanmnda zararl olmamakla birlikte estetik
problem arz ederler. Kat retimi gibi baz endstrilerde renk giderimi iin henz
ekonomik bir yntem gelitirilmemitir.
Azot ve fosfor. Atksu gl, glet ve dier rekreasyonel alanlara dearj edilecekse azot
ve fosfor, trfikasyonu hzlandrp istenmeyen alg bymesine yol aar.
Biyolojik ayrmaya direnli refrakter maddeler. Belirli bir su kalitesi iin bu tr
maddeler istenmeyebilir. Deterjanlardan kaynaklanan ABS(alkil benzen sulfonat)
biyolojik olarak ayrmaz ve kpe neden olur. Baz refrakter maddeler de su
canllar iin toksiktir.
Ya ve yzen maddeler. Estetii bozduundan dolay ynetmeliklerde kstlama
getirilmitir.
Uucu maddeler. Hidrojen slfr ve dier uucu organikler hava kirlilii
probleminden dolay ynetmeliklerce kstlanmlardr.
















428
Tablo 14.1. EPA ncelikli kirleticiler listesi (1)
1. Asenaphthen
2. Akrolein
3. Akrilonitril
4. Benzen
5. Benzidin
6. Carbontetraklorr
7. Klorobenzen
8. 1,2,4-Triklorobenzen
9. Hexaklorobenzen
10. 1,2-Dikloroetan
11. 1,1,1-Trikloroetan
12. Hexakloroetan
13. 1,1-Dikloroetan
14. 1,1,2-Trikloroetan
15. 1,1,2,2-Tetrakloroetan
16. Kloroetan
17. Bis(klorometil)eter
18. Bis(2-kloroetil)eter
19. 2-Kloroetil vinil eter
20. 2-Kloronafhalne
21. 2,4,6-Triklorofenol
22. para-Kloro-meta-kresol
23. Kloroform
24-Klorofenol
25. 1,2-Diklorobenzen
26. 1,3-Diklorobenzen
27. 1,4-Diklorobenzen
28. 3,3-Diklorobenzidin
29. 1,1-Dikloroetilen
30. 1,2-trans-Dikloroetilen
31. 2,4-Diklorofenol
32. 1,2-Dikloropropan
33. 1,2-Dikloropropilen
34. 2,4-Dimetilfenol
35. 2,4-Dinitrotoluen
36. 2,6-Dinitrotoluen
37. 1,2-Diphenilhidrazin
38. Etilbenzen
39. Fluoranten
40. 4-Klorofenil fenil eter
41. 4-Bromofenil fenil eter
42. Bis(2-kloroizopropil)eter
43. Bis(2-kloroetoksi) metan
44. Diklorometan
45. Klorometan
46. Bromometan
47. Tribromometan
48. Diklorobromometan
49. Trikloroflorometan
50. Diklorodiflorometan
51. Klorodibromometan
52. Heksaklorobtadien
53. Heksaklorosiklopentadin
54. Izopron
55. Naftalin
56. Nitrobenzen
57. 2-Nitrofenol
58. 4-Nitrofenol
59. 2,4-Dinitrofenol
60. 4,6-Dinitro-o-kresol
61. N-Nitrozodimetilamin
62. N-Nitrozodifenilamin
63. N-Nitrozodi-n-propilamin
64. Pentaklorofenol
65. Fenol
66. Bis(2-etilheksil)ftalat
67. Btil benzil ftalat
68. Di-n-btil ftalat
69. Di-n-aktil ftalat
70. Dietil ftalat
71. Dimetil ftalat
72. Benzo(a)antrasen (1,2-
benzantrasen)
73. Benzo(a)piren (3,4-
benzopiren)
74. 3,4-Benzofloranten
75. Benzo(k)floroanten (11,12-
benzofloranten)
76. Krisen
77. Asenaftalin
78. Antrasen

79. Benzo(ghi)perilen (1,12-
benzoperilen)
80. Floren
81. Fenantren
82.Dibenzo(a,h)antrasen
(1,2,5,6-dibenzantrasen)
83. Inden(1,2,3-cd) piren (2,3-
o-penilenefrin)
84. Piren
85. Tetrakloretilen
86. Toluen
87. Trikloroetilen
88. Vinil klorr(kloroetilen)
89. Aldrin
90. Dieldrin
91. Klordan
92. 4-4-DDT
93. 4,4-DDE (p,p-DDX)
94. 4,4-DDD(p,p-TDE)
95. -Endosulfan-alfa
96. -Endoslfan-beta
97. Endoslfan slfat
98. Endrin
99. Endrin aldehit
100. Heptaklor
101. Heptaklor epoksit
102. -BHC-alfa
103. -BHC-beta
104. -BHC(lindan)-gama
105. -BHC-delta
106. PCB-1242(Aroklor 1242)
107. PCB-1254(Aroklor 1254)
108. PCB-1221(Aroklor 1221)
109. PCB-1232(Aroklor 1232)
110. PCB-1248(Aroklor 1248)
111. PCB-1260(Aroklor 1260)
112. PCB-1016(Aroklor 1016)
113. Toksafen
114. 2,3,7,8-
Tetraklorodibenzo-p-dioksin
(TCDD)


429
14.1.2. Atksu Kaynak ve zellikleri

Endstriyel atksularn kirlilii ve hacmi retim baznda (rn. m
3
/ton kat veya kgBOI/ton
kat), atksu karakterindeki deiimler ise istatistiksel dalm ile verilir. retim tesislerinde
atksu ak karakterindeki deiim istatistik yntemlerle incelenir. Bu deiimin bykl
retilen rnn farkllna, atksuyun kaynakland proseslere, retimin kesikli ya da srekli
olmasna baldr. Bu konuda gsterilen zen ve hassasiyet srama dklme gibi olaylar
minimize edeceinden istatistiksel deikenleri azaltacaktr. Kesikli proseslerde tipik debi
erileri ekil 14.1 de, atksu debi ve karakterindeki gnlk deiimler ise ekil 14.2 de
verilmitir.



ekil 14.1. Kesikli bir retimde debi deiimleri

430


ekil 14.2. Bir domates ileme tesisinde debi ve atksu karakterindeki gnlk deiimler

Ayn retimi yapan tesislerin atksu debi ve karakterinde de deiimler olabilir. Bunun nedeni
de retim prosesindeki farkllklar, geri kazanm uygulamalar ve bakmdr. Bu yzden de her
fabrika iin atksu yk ve deiimini saptamak zere karakterizasyon almalarnn
yaplmas gerekmektedir.

Endstriyel Atk Aratrmas

Endstriyel atk aratrmas, su kullanan ve atk reten tm proseslerin ktle dengesini ve
belirli proseslerde ve tm tesiste atk karakteristiklerindeki deiimleri ieren bir prosedrdr.
Bunun sonunda suyun korunmas ve tekrar kullanm olaslklar ile artma tesisine gidecek
atksuyun debi ve kirliliindeki deiimler belirlenir. Gerekli bilgileri minimum emek ile
gerekletirmek iin takip edilecek genel prosedr drt admda zetlenebilir:

1. Fabrikadaki bir mhendisin yardm ile proses baznda kanal sistemin haritas
hazrlanr. Bu harita rnekleme istasyonlar ve beklenen atksu debilerini iermelidir.

2. rnekleme ve analiz izelgesi hazrlanr. Debiyle orantl, srekli rnek alnmas en iyi
yntemdir ancak bu tarz rnek alma yerine gre uygun olmayabilir. Kompozit rnein
periyodu ve rnekleme skl o prosese gre belirlenir. Baz srekli proseslerde 8, 12
veya 24 saat boyunca saatlik rnekleme yaplr. ok dalgalanma gsteren proseslerde
ise 1 veya 2 saatlik kompozit alnp analiz edilmesi gerekebilir. Endstriyel atksu
artma tesislerinde belli kapasitede dengeleme ve depolama kapasitesi olduundan
daha sk rnekleme nadiren gerekir. Kesikli prosesler ise kesikli dearj srasnda
kompozitlenmelidir.

431
rneklerde yaplacak analizler analizin karakterine ve amacna baldr. rnein, pH
anlk rneklerde llmelidir. nk baz durumlarda kompozitleme ile ok asidik
veya bazik sular ntralize olarak tasarmda yanl bilgiye neden olabilir. Ksa kal
sreli biyolojik artma tesisi tasarm sz konusu olduunda BOI yklerindeki
deiimler, 8 saatten daha ksa kompozit rnek almn gerektirebilir. Havalandrmal
lagnlerde ise 24 saatlik kompozit yeterli olmaktadr. Azot ve fosfor, gerekli besin
elementi ihtiyacn belirlemek amacyla llyorsa, biyolojik sistemin belirli
derecede tampon kapasitesi olduundan 24 saatlik kompozitte llmesi yeterlidir.
Biyolojik sistem iin toksik dearjlar istisnadr. Baz toksik maddelerin tek dozu
biyolojik prosesi bozacandan bu tr maddelerin srekli llmesi gerekir. Toksik
maddelerin mevcut olmas durumunda artma tesisinde ayrca dikkate alnmalar
gerekir.

Debi lm ve hesab Blm 1 ve Blm 2 de ayrntl olarak verilmitir.


3. Atksu debi dengesi izelgesi hazrlanr. Datalar toplanp analizler yapldktan sonra
tm nemli atksu kaynaklarnn dikkate alnd su denge diyagram hazrlanr. Bir
msr ileme prosesi su denge diyagram ekil 14.3 de verilmitir.



ekil 14.3.Msr ileme tesisi ak-madde denge diyagram

4. nemli atk karakterlerindeki istatistiksel deiimler oluturulur. Baz atk
karateristiklerindeki deiimler atksu artma tesisi tasarmnda ok nemlidir. Bu tr
verilerin eklenik olaslk dalmlarn veriler olaslk erisi olarak oluma gsteren
zel grafikler hazrlanmaldr. Bu ekilde hazrlanm bir grafik ekil 14.4 de
verilmitir.

432


ekil 14.4. Ham atksuda BOI ve AKMnin eklenik olaslk dalm


14.1.3. Su Tekrar Kullanm ve Kaynakta Atk Kontrol

Endstriyel proseslerde, rn kalite kontrol ile tekrar kullanm iin st limit belirlenir.
rnein kat endstrisinde kapal sistem su devresinde znm organik maddeler her bir
evrimde bir miktar daha artarak birikirler. Bu da kabuk kontrol maliyetini ykseltir, kat
makinelerinin kapal kalma srelerini arttrr, baz durumlarda da kat stoklarnda renk
bozulmalarna neden olur. Maksimum geri kazanm bu problemler ortaya kmadan nce
gerekleir.

Tekrar kullanm sz konusu olduunda suyun kullanlaca amaca gre artma seviyeleri de
farkl olur. Kat makineleri du sularnda pskrtme ularnda tkanmaya neden olmamak
iin tekrar kullanlacak suda katlarn giderilmesi gerekir. Domates ileme tesislerinde
domates ykama suyunun saf olmas gerekmez, ancak mikrobiyolojik kirlenmeye yol
amamak zere dezenfeksiyon gerekir.

Yan rn geri kazanm genellikle su tekrar kullanm ile birlikte olur. Kat retiminde elyaf
geri kazanm artlm suyun tekrar kullanmna olanak verir. Kaplama tesislerinde ykama
sularnn iyon deitirmeye tabi tutulmas ile tekrar kullanlabilir kromik asit elde edilir.
Endstride buna benzer birok durum vardr.

Bira retiminde su tasarrufu 3. ykamann kaynatmada ve sonraki ykamann f temizlemede
kullanm ve soutma suyunun temizleme amacyla kullanm ile salanr. Toplam atk yk,
atk taneciklerin yar kuru vaziyette ayrlmas, mayann fermentrlerden filtrasyon ve kurutma
iin uzaklatrlmas ve souk depolama tanklarnda keltinin amur halinde uzaklatrlmas
ile azaltlabilir. Birok durumda bu operasyonlar sonucu ticari deeri olan yan rnler elde
edilir.

Rafinerilerde kullanlm kostik zeltisi yksek konsantrasyonda slfr, merkaptan ve
fenolat ierir. Bu atn artma tesisine verilmeksizin bamsz olarak artm, artma tesisi
maliyetini nemli lde drerek ticari deeri olan rne dntrlebilir.

433
Bir ok kimyasaln retildii bir organik kimya endstrisinde detayl bir atk yk azaltma
almas sonucu kaynakta atk kontrol ile 42,000 m
3
/gn debi ve 25,300 kgBOI/gn lk
BOI yk 31,400 m
3
/gn ve 16,800 kgBOI/gne indirilmitir (1). Bu sonuca ulamak iin
yaplm almalar Tablo 14.2 de verilmitir.

Tablo 14.2. Atk yk azaltmak iin proses ii deiiklikler (1)
Deiiklik Aklama Toplam azalan
atk yk, %
Ekipman revizyonu ve
ilavesi

25
nitenin kapatlmas Eski nite veya rnden dolay nitenin
kapatlmas. Bu kapatmalar kirliliin sonucu
deildir ancak kirlilikten dolay
hzlandrlmtr.

10
Syrcnn
deitirilmesi
k gazlarnn yaklmas srasnda amin
kna neden olan syrcnn deitirilmesi

3
Ayrma, toplama ve
yakma

Belirli konsantre atksu akmlar 35
Ham maddeyi
deitirme

3
Tekrar proses etme Belirli proseslerdeki yan akmlar daha ok
rn geri kazanma ve atksu akmn
konsantre etmek zere toplama ve ilave
ileme tabi tutma


Dier baz projeler Tek tek byk apta atk azalmasna neden
olmayacak eitli deiiklikler

21

Proses dzenlemeleri ile baz atksu akmlar azaltlabilir veya ortadan kaldrlabilir. Buna en
arpc rnek boyama hatlarnda tasarruflu ve sprey ykamal tanklarn kullanmdr. Bu
sayede atksu debi ve konsantrasyonunda belirgin bir dme salanr. St endstrisinde
szntlar toplayacak ekilde ekipman deiiklikleri atksu kanalna gidecek BOI yknn
azalmasna neden olur. Tekstil retiminde hallama maddesinin deitirilmesi artma girecek
net kirlilik yknn dmesini salar.

Bunlarn dnda eitli endstrilerle ilgili bir ok rnek mevcuttur. Su tekrar kullanm ve yan
rn geri kazanm olanaklar ile ilgili olarak atksu artma gereksinimleri gelitirilmeden nce
kirlilik profili analizi yaplmaldr.

Artma tesisi tasarm kriterleri gelitirilmeden nce baz atklarn ayrlmas dikkate
alnmaldr. Baz eski tesislerde bu ekonomik veya mmkn deildir. Baz atklarn
birletirilmesinin tehlike arz edecei durumlarda ayrma gerekebilir. rnein kaplama
endstrisinde asidik metal banyosu atklarnn siyanrl sularla karmas sonucunda toksik
HCN oluur.
434

Endstrilerde, atksu akmnn bir blmnn askda kat yknn byk bir blmn
oluturmas gibi durumlarda sadece atksuyun bu blmnde AKM giderimi yaplmas
gerekir.

Soutma sular gibi kirlenmemi sular ayrlarak alc ortama dorudan dearj edilirler.

Atksu tekrar kullanm, yan rn geri kazanm ve atk ayrlmas, atk artm proses tasarm
iin temel tekil edecek revize ktle dengesi-ak diyagramnn olumasn salayacaktr.


14.2. Atksu Artma Prosesleri

ekil 14.5 eitli karakterde atksular artabilecek kapasiteye sahip entegre bir sistemin
ematik diyagramn gstermektedir. ekilde merkezde klasik birincil ve ikincil artma
prosesleri bulunmaktadr. ncl artm ve baz atksular artan zel artma sistemleri de
emada yer almaktadr.

Toksik olmayan atklar birincil ve ikincil artma sistemlerinde artabilmekte, dier atksular
ise ancak n artmdan geirildikten sonra bu sistemlere verilmektedir. Birincil artmda atksu
biyolojik artma uygun zellie getirilir. Byk kat paracklar tutulur ve kum ayrlr.
Dengeleme, atksuyun debi ve konsantrasyonundaki zamana bal deiimleri dengeler.
Gerektiinde dengeleme tankndan sonra atksuyun pH ntralize edilir. Ya, gres ve askda
katlar, yzdrme, ktrme ve filtrasyon ile giderilir. kincil artma, BOI olarak 50-1000
mg/l aralndaki znm organik bileiklerin biyolojik paralanmasdr. Bu ilem aerobik
proses olup genellikle ak ve havalandrlan havuz veya lagnlerde yaplr. Baz durumlarda
(kuvvetli organik atksularda) atksu anaerobik reaktrlerde n artmdan geirilebilir.
Biyolojik artmadan sonra mikroorganizma ve dier askda katdan oluan amur ktrlr.
Bu amurun bir ksm prosese geri dndrlr, fazla amur ise sistemden uzaklatrlr.

435

ekil 14.5. Endstriyel atksu artm iin alternatif teknolojiler



436
Birok artma sistemi, birincil ve ikincil artmay iermekte olup ayn zamanda
mikroorganizma iin toksik olan maddeleri de giderebilmekteydi. Ancak gnmzde alc
ortam canllar zerinde toksik etkisi olan ncelikli kirletici ve kalntlar artabilmek nem
kazandndan bunun iin ya yeni sistemler tasarlanmal veya eski kurulu sistemlere uygun
yeni niteler eklenerek mevcut sistemin kapasitesi arttrlmaldr.

ncl artma prosesleri, baz zel bileenlerin giderilmesi iin biyolojik artmadan sonra
sisteme eklenir. rnein filtrasyon, askda ve kolloidal katlarn gideriminde; granler aktif
karbon organiklerin adsorpsiyonunda; kimyasal oksidasyon da gene organiklerin gideriminde
kullanlrlar. ncl artma sistemleri byk hacimlerdeki atksular artmak durumunda
olduklarndan dolay olduka pahaldrlar. Kirleticiye zel olmadklar iin baz durumlarda
verimsiz de olabilmektedirler. rnein; diklorofenol, ozonlama veya granle aktif karbon ile
giderilebilir, ancak bu prosesler ayn zamanda dier birok organikleri de giderecektir.

Biyolojik artm engelleyen ar metal, pestisit gibi maddeler bakmndan zengin atksular
iin kaynakta artm gerekmektedir. Biyolojik olarak paralanmayan zel maddeleri ieren
daha dk hacimli atksular artmak seyrelmi ancak byk hacimli atksular artmaktan
hem daha kolay, hem de daha ekonomiktir. Kaynakta artm iin kullanlan prosesler
ktrme, aktif karbon adsorpsiyonu, kimyasal oksidasyon, hava veya buharl syrma, iyon
deitirme, ters osmoz, elektro diyaliz ve slak hava oksidasyonudur.

Mevcut artma sistemlerinin kapasitelerini arttrmak ve verimlerini ykseltmek iin proseste
baz deiikliklerin yaplmas, pratikte sk uygulanan bir durumdur. Bunun bir rnei
mikroorganizmalarn paralayamayaca organikleri adsorbe etmek iin biyolojik artma
sistemine toz aktif karbon ilave edilmesidir. Dier bir rnek ise, biyolojik artmadan sonra
atksudaki fosfor ve kalnt askda katlarn koaglasyonla giderimidir.

Atksu artma proseslerinin veya proses kombinasyonlarnn seimi aadaki kriterlere
baldr;

Atksu karakteri: Bu, kirleticinin askda, koloidal veya znm, biyolojik
paralanabilen gibi hangi formda olduunu ve toksisitesini kapsamaldr.
k suyu kalitesi: k suyunun zehirlilik (bioassay) deney sonular gibi ileriye
ynelik istenebilecek dearj kstlamalarna da planlamada yer verilmelidir.
Herhangi atksu artma problemi iin mevcut yer ve maliyet: stenen artma verimine
ou zaman bir veya daha fazla artm kombinasyonu ile ulalabilir. Ancak bu
seeneklerden yalnzca bir tanesi en ekonomiktir. Bu nedenle proses tasarmna
geemeden nce detayl bir fizibilite analizi yaplmaldr.

Birok durumda atksuyun zellikleri saptandktan sonra ya belirlenen tasarm parametreleri
kullanlarak ya da laboratuar veya pilot lekli deneysel almalardan elde edilen sonular
kullanlarak proses tasarm kriterleri belirlenir. Buna rnek olarak, bir tekstil fabrikas
atksuyunun artma sistemi tasarm iin yaplan laboratuar almalar verilebilir. Kimyasal
artmda en uygun kimyasal bulmak ve ulalabilecek optimum verimi saptamak nemlidir.
Bu nedenle eitli kimyasallarn denenmesi sonucunda alum ve kirecin birlikte kullanmnda
%42 KOI giderimine ulalmtr (2). Benzer deney dier sektrlerin atksular iin de
uygulanabilir. kinci bir rnek de yksek konsantrasyonlu alkaloid fabrikas atksuyunun
kimyasal artlmasdr. Ancak bu durumda alum toplam organik karbonun (T:OK) %10unu
giderebilmitir (3). Bu atksu iin mevcut biyolojik artma sisteminin iletme artlar tekrar
belirlenerek iyiletirme yaplm ve 1. ve 2. kademe biyolojik artmada srasyla %98 ve %96
437
BOI artm verimlerine ulalmtr. Kimyasal artlm tekstil atksuyunun biyolojik
artmnda ise laboratuar sonularna gre %90 KOI artm verimi elde edilmitir. Bu deerleri
salayan tasarm kriterleri belirlenerek sistemin tmnn tasarm yaplabilmektedir.

Toksik ve toksik olmayan organik ve inorganikleri ieren kompleks kimyasal atksularn
artlmas durumunda uygun artma sistemini seebilmek iin daha sk eleme yapmak gerekir
(ekil 14.6). Burada not edilmesi gereken nemli bir konu, biyolojik artmadan nce ar
metallerin giderilmesi gerektiidir. Ar metaller biyolojik proses iin toksik olabilir ve
amurda birikebilir. Bu durum amur uzaklatrmada da problemlere yol aabilir.



ekil 14.6. Endstriyel atksu artm teknolojisi seiminde yntem deerlendirme (1).

Kimyasal atklarn artm alternatifleri Tablo 14.3de zetlenmitir. Biyolojik atksu artm
iin alternatifler de Tablo 14.4de verilmitir. Klasik atksu artma proseslerinin kullanlmas
durumunda ulalabilecek en dk artlm k suyu kalitesi verileri de Tablo 14.5de
gsterilmitir.












438
Tablo 14.3. Kimyasal artma teknolojileri (1).

Artma
Metodu
Atk tipi letme ekli Artm derecesi Yorum
yon
deiimi
Kaplama,
nkleer
Reine
rejenerasyonlu
srekli filtrasyon

Demineralize su ve
rn geri kazanm
Rejenerantta ntralizasyon ve
kat madde giderimi
ndirgeme ve
ktrme
Kaplama,
ar metal
Kesikli veya
srekli artm
Askda koloidal
maddelerin tam
giderimi
Kesikli artma iin 1 gnlk
kapasite;
Srekli artma iin 3saat
kalma zaman;
amur uzaklatrma veya
susuzlatrma gerekebilir.

Koaglasyon Karton,
rafineri,
kauuk,
boya,tekstil
Kesikli veya
srekli artm
Askda koloidal
maddelerin tam
giderimi
Floklasyon ve ktrme
tank veya amur (blanket)
yata; pH kontrol
gerekebilir.

Adsorpsiyon Toksik ve
organikler,
zor ayran
bileikler

Toz karbonlu
granle kolon
Birok organikte
tam artm
Toz karbon aktif amur
prosesinde kullanlr
Kimyasal
oksidasyon
Toksik ve
zor ayran
bileikler
Kesikli veya
srekli ozon veya
katalizlenmi
hidrojen peroksit
Ksmi veya tam
oksidasyon
Organiklerin daha ok
biyolojik paralanabilir olmas
iin ksmi oksidasyon























439
Tablo 14.4. Biyolojik artma teknolojileri (1).

Artma
metodu
letme ekli Artm
derecesi
Alan
gereksinimi
Ekipmanlar Yorum
Stabilizasyon
havuzlar
Aralkl veya
srekli dearj;
fakltatif veya
anaerobik

Aralkl Kazl toprak;
10-60 gn
kalma zaman
- Sk olarak
koku kontrol
Havalandrmal
lagnler
Tam karml
veya fakltatif
srekli
havuzlar
Yazn
yksek;
kn dk
verim
Toprak havuz,
2.44-4.88m
derinlik; 8.55-
17.1m
2
/m
3
.gn
Sabit veya yzen
yzey
havalandrclar, veya
difzrler
Lagnde kat
madde
giderimi;
periyodik
susuzlatrma
ve amur
giderimi

Aktif amur Tam karm
veya tampon
akl; amur
geri devirli
%90
organik
giderimi
Toprak veya
beton havuz;
3.66-6.1m
derinlik;
0.561-
2.62m
3
/m
3
.gn
Difzrl veya
mekanik
havalandrclar;amur
ayrma ve geri devir
iin ktrme

Fazla amur
susuzlatrlr
ve atlr
Damlatmal
filtre
Srekli
uygulama;
k geri
devri
gerekebilir
Yklemeye
bal
olarak
kesikli
veya
yksek

5.52-34.4
m
2
/10
3
m
3
.gn
6.1-12.19mye kadar
plastik dolgu
ehir AAT
veya aktif
amurdan nce
n artm
Dner biyodisk ok kademeli
srekli
Aralkl
veya
yksek
- Plastik diskler amur giderme
gerekebilir

Anaerobik
reaktrler
Geri devirli
tam karm;
yukar veya
aa akl
filtre, akkan
yatak; yukar
akl amur
blanket

Aralkl - Gaz toplama, n
artm gerekebilir
-
Yamurlama
sulamas
Aralkl
besleme
Tam; yer
alt suyuna
szma ve
yzey
suyuna
karma
6.24x10
-7
-
4.68x10
-6

m
3
/s.m
2

Alminyum sulama
borusu ve sprey
ular; hareketli
amur ayrma
atksu tuz
konsantrasyonu
snrl






440

Tablo 14.5. Atksu artma proseslerinde ulalabilen en iyi k suyu kalitesi (1).

Proses BOI KOI AKM Azot Fosfor TK
1

ktrme,
%giderim
10-30 - 59-90 - - -
Yzdrme,
%giderim
2

10-50 - 70-95 - - -
Aktif amur,
mg/l
<25
3
<20
4

4
-
Havalandrmal
lagn, mg/l
<50 - >50 - - -
Anaerobik
lagn mg/l
>100 - <100 - - -
Derin kuyu
A.. Sistemi
Atn
hepsi
- - - - -
Karbon
adsorpsiyonu,
mg/l
<2 <10 <1 - - -
Denitrifikasyon-
nitrifikasyon,
mg/l
<10 - - <5 - -
Kimyasal
ktrme, mg/l
- - <10 - <1 -
yon deiimi,
mg/l
- - <1
5

5

5

1
TK: Toplam znm kat
2
Kimyasal kullanlmas durumunda daha yksek giderim elde edilir.
3
KOI
giri
-[BOI
u
(giderilen)/0.9]
4
N
giri
-0.054(fazla biyolojik amur) kg; P
giri
-0.0117(fazla biyolojik amur, P
x
) kg
5
Kullanlan reine, molekler durum ve istenen verime baldr.
14.3. n ve Birinci Kademe Artm

14.3.1. Dengeleme

Dengelemenin amac, atksu karakterindeki dalgalanmalar kontrol ederek veya en aza
indirerek daha sonraki artm prosesleri iin optimum artlar salamaktr. Atksu miktar ve
akmndaki deiimler gz nne alnarak dengeleme havuzunun boyutu ve tipi belirlenir.
Endstriyel artmada dengelemenin amac aadaki gibidir:

1. Organik madde konsantrasyonundaki ani deiimleri dengeleyerek biyolojik artma
sistemine ok yklemeyi nlemek.
2. Ntralizasyon iin uygun pH kontroln salamak veya kimyasal gereksinimini en aza
indirmek.
3. Fizikokimyasal artma sistemine ar atksu girdisini en aza indirmek, kontroll
kimyasal beslemeye uygun ortam hazrlamak.
4. retimin olmad zamanlarda da biyolojik artma sistemine srekli bir besleme
salamak.
5. ehir artma sistemine yk eit datacak ekilde atk dearjn kontroll salamak.
441
6. Toksik maddelerin yksek konsantrasyonda biyolojik artma sistemine girmesini
nlemek.

Kartrma, genellikle dengeleme oluturmak ve havuzda kebilen katlarn kelmesini
nlemek iin yaplr. Buna ilave olarak indirgenebilen bileiklerin oksidasyonu veya BOI
giderimi de dengeleme tanknda meydana gelebilir. Kartrma amacyla uygulanan metotlar:

1. Perdeli kartrma ve datma,
2. Trbin karm,
3. Difzrle havalandrma,
4. Mekanik havalandrma.

Difzrle havalandrmada gerekli hava ihtiyac takriben 3.74 m
3
hava/m
3
atksu alnabilir.
Dengeleme tank, giren atksu debisindeki deikenlii dengelemek iin deitirilebilir
hacimde tasarlanr bylece sabit bir k debisi elde edilebilir. Deiken hacimli havuz dk
hacimli atksularn kimyasal artm iin uygulanmaktadr. Bu tip havuzlar, atksuyun
dorudan kanalizasyona dearj edilmesi durumunda da kullanlrlar. Normalde ehir artma
sistemine dk debide atksu girdisi olduu zamanlarda yksek debide endstriyel atksu
dearj istenebilir. 24 saat sresince sabit organik yk dearj, ideal bir iletme sistemidir.

Dengeleme tank ya atksu debisi, ya da konsantrasyonunu veya her ikisini de dengelemek
zere tasarlanabilir.

Atksu artma sisteminden msaade edilen maksimum k suyu konsantrasyonu gz nne
alnarak da dengeleme tank boyutlandrlabilir. rnein, aktif amur sisteminde msaade
edilen maksimum k suyu konsantrasyonu eer 50 mg/l BOI ise, dengeleme havuzundan
dearj edilecek maksimum debi hesaplanr ve buna gre hacim bulunur.

Hemen hemen sabit atksu debisi ve kirlilik dalm olan bir atksu iin gerekli olan
dengeleme sresi:

(14.1)

Burada:
t = Kompozit rnekleme aral, saat
T = dengeleme sresi, saat
S
i
2
= Ham atksu konsantrasyonu deiimi (standart sapmann karesi)
S
e
2
= Muhtemel k suyu konsantrasyon deiimi, (rnein %99 gven seviyesinde beklenen
deer)

Aktif amur veya havalandrmal lagnler gibi tam karml sistemler ksmen hacim
dengeleme amacyla da kullanlabilirler. rnein, tam karml havalandrma tanknda kalma
zaman 8 saat, dengeleme iin gereken toplam kalma zaman da 16 saat ise, bu durumda
yalnzca 8 saatlik kalma zamanl bir dengeleme tankna ihtiya olacaktr.



442
14.3.2. Ntralizasyon

Birok endstrinin atksuyu asidik veya bazik olduundan alc ortama veya kimyasal ve/veya
biyolojik artma sistemine dearj edilmeden nce ntralize edilmeleri gerekmektedir.
Biyolojik artma sisteminde, optimum biyolojik aktivite 6.5-8.5 pH aralnda elde edilir.
Biyolojik proseste reaksiyon sonucu oluan CO
2
tampon etkisi gsterir ve ntralizasyon
meydana gelir. Bu nedenle, atksu iin gerekli ntralizasyon derecesi biyolojik artma
sisteminde giderilen BOI miktarna veya atksudaki asitlie baldr.

14.3.2.1. Proses Tipleri

Asidik ve Alkali Atksu Akmlarnn Karm: Bu tip bir proseste istenilen ntralizasyona
ulamak iin dengelemede yeterli kalma zaman gerekir.

Kireta Yatanda Asidik Atksu Ntralizasyonu: Bu, aa veya yukar akl sistem
olabilir. Aa akl sistemde yeterli kalma zamann salamak iin gerekli maksimum
hidrolik yzey yk 4.07x10
-7
m
3
/dk.m
2
dir. Asit konsantrasyonu, H
2
SO
4
n kabuklanmay
nlemek iin kullanlmas durumunda en fazla %0.6 olmaldr. ok sulandrma veya dolomit
kire tann kullanlmas durumunda etkin ntralizasyon iin uzun kalma zaman gerekir.
Yukar akl yataklarda, reaksiyon sonucu oluan rnn ortamda kmeden uzaklatrlmas
iin hidrolik besleme hz arttrlr. Kireta-yatak sistemi ekil 14.7de verilmektedir.



ekil 14.7. Basitletirilmi kireta ntralizasyonu ak diyagram (1).

Asidik Atksuyun Kire ile Kartrlmas: Bu ntralizasyon kullanlan kirecin cinsine gre
deiir. Kirecin yapsndaki magnezyum kuvvetli asit zeltisinde ok reaktif olup pH 4.2nin
altnda etkindir. Kire sndrmede reaksiyon s ve kartrma ile hzlandrlr. Reaksiyon 10
dk da tamamlanr. Bu zelti, ntralizasyon amacyla kullanlmadan nce birka saat
bekletilmelidir. NaOH, Na
2
CO
3
veya NH
4
OH da atksu ntralizasyonu iin kullanlabilir.

Bazik (Alkali) Atklar: Herhangi bir kuvvetli asit, bazik atksuyu ntr yapmada kullanlabilir.
Ancak slfrik asit veya hidroklorik asit olmas durumunda fiyatn ykseklii kullanm
kstlayabilir. Reaksiyon ok hzldr.

443
%14 CO
2
ieren gaz ntralizasyonda kullanlabilir. CO
2
,

atksudan kabarck halinde geerken,
karbonik aside dnr ve reaksiyona girer. Reaksiyon hz yavatr ancak, pH 7-8in altna
drlmeyecekse CO
2
kullanm uygun olabilir. Gazn dier bir kullanm ekli de dolgulu
kulelerde atksu aknn tersi ynnde geirmektir.

14.3.3. Sistem

Kesikli artm, atksu debisinin en fazla 380 m
3
/gn olmas durumunda kullanlabilir. Srekli
artmda hava, kartrma amacyla kullanlr ve pH kontrol otomatik olarak yaplr.
Minimum havalandrma hz 2.7 m sv derinlii iin 0.3-0.9 m
3
hava/dk.m
2
dir.

14.3.4. Proses Kontrol

Ak halindeki atksuda otomatik pH kontrolnn, aada belirtilen nedenlerden dolay baz
mahzurlar vardr;

1. Kuvvetli asit-kuvvetli baz ntralizasyonunda kullanlan kimyasal madde miktar ile
pH arasndaki iliki zellikle pH=7 civarnda dorusal deildir. PH kontrolnde
titrasyon erisi ekil 14.8de grld gibi ok basamakldr.
2. Atksu pHnn deiim hz 1 birim pH/ dkdr.
3. Atksu debisi birka dakikada iki kat olabilir.
4. Atksuya ilave edilen az miktarlardaki kimyasal madde ksa zamanda ortamda
tamamen dalmaldr.

444


ekil 14.8. Kuvvetli asit iin kire-atksu titrasyon erisi

Kimyasal ilavesinin adm adm yaplmas daha iyi sonular verir (ekil 14.9). 1. reaksiyon
tanknda, pH nce 3-4e, 2. reaksiyon tanknda da 5-6ya ykseltilir (veya istenen pHya
ykseltilir).


445


ekil 14.9. ok kademeli ntralizasyon prosesi (1).



14.3.5. Ya Tutma

Ya tutucuda serbest ya tankn yzeyine toplanr ve daha sonra syrma ile ortamdan
uzaklatrlr. Graviteli ya tutucu tasarm, ap 0.015 cmden byk serbest ya
taneciklerinin giderilmesi esasna dayanr. Verimi artlm atksuda 50mg/l ya
konsantrasyonudur.

Levhal (plakal) ya tutucu, paralel ve oluklu levhalardan oluur. Levhal ya tutucu, 0.006
cmden byk ya damlacklarn ayrmak iin tasarlanmtr. Ham atksuda %1den az ya
bulunmas durumunda levhal ya tutucu knda serbest ya konsantrasyonu 10 mg/lye
dmektedir. Burada problem, yksek ya yklemelerinde, ya taneciinin kesme
kuvvetinden dolay artm veriminin dmesidir. Bu durumda atksu girii oluklu levhann
ztt ynnde yaplmaldr. Bylece ayrlan ya tanecikleri akn tersi ynnde hareket ederek
ykselir (burada levhalar 45
o
al ve 10 cm aralkl yerletirilir). Hidrolik yk, scaklk ve
yan zgl arl ile deiir. Ya 20
o
C scaklk ve 0.9 zgl arlnda en dk debiye
sahiptir.

0.5m
3
/m
2
.saatlik hidrolik yklemelerde 0.006 cm boyutundaki ya damlacklar
tutulmaktadr. Tasarm almalarnda emniyet faktr genellikle %50 uygulanr. Levhal ya
tutucu ekil 14.10da grlmektedir.


446

ekil 14.10. Ters akl levhal ya tutucu (1).

Emlsifiye yan serbest forma dnmesi iin emlsiyon zel artmla krlr ve daha sonra
serbest ya gravite, koaglasyon veya haval yzdrme ile tutulur. Emlsiyonun krlmas
kompleks bir proses olup pratik uygulamadan nce laboratuar veya pilot lekli deneylerin
yaplmas gerekir.

Emlsiyon krmada bir ok teknik kullanlabilir. rnein deterjan ile emlsiyon 5-60 dkda ve
%95-98 orannda paralanabilir. Emlsiyon ortam asidik yaplarak, alum veya demir tuzlar
eklenerek veya emlsiyon krc polimerler kullanlarak krlabilir. Ancak alum veya demir
kullanmann bir sakncas da ok amur olumasdr.

14.4. Endstriyel Atksu Artm

14.4.1. Koaglasyon

Koaglasyon, askda ve kolloid formdaki atk maddelerin giderilmesinde kullanlr. 1nm (10
-7

cm)- 0.1nm (10
-8
cm) boyuttaki paracklar kolloid olarak tanmlanrlar. Bu partikller
kendiliklerinden kelmezler ve klasik fiziksel artma yntemleriyle giderilemezler.

Atksudaki kolloidler hidrofobik veya hidrofilik olabilirler. Hirofobik kolloidler (amur, vs.)
sv ortama bir yaknlk gstermezler ve elektrolit ortamda kararszdrlar. Bunlar kolayca
koagle olabilirler. Proteinler gibi hidrofilik kolloidler ise suya yaknlk gsterirler. Absorbe
olan su floklasyonu geciktirir ve bu yzden etkin bir koaglasyon iin zel ilem gerektirir.

Kolloid maddeler elektriksel zellie haizdirler. Bu zellikleri itici g oluturarak bir araya
toplanmay ve kmeyi engeller. Kolloid maddelerin kararll itici elektrostatik glere,
hidrofilik kolloidler durumunda ise koaglasyonu engelleyen su tabakasnda znmeye
baldr.
447

Kolloid maddelerin kararll nemli lde elektrostatik yke bal olduundan floklasyon
ve koaglasyon salamak iin bu ykn ntralizasyonu gerekir. Zeta potansiyeli, elektrostatik
ykn bykl dolays ile stabilizasyonun derecesi ile ilgilidir. Kolloid bir zeltide
Stabilizasyonun bozulmas dolays ile kmenin salanmas iin zeta potansiyelinin
drlmesi gerekir. Endstriyel atksularn ounda kolloid maddeler negatif ykl
olduundan atksuya yksek deerlikli katyon ilavesi ile zeta potansiyeli drlr. Arsenik
oksidin ktrlmesinde katyon deerliinin ktrme gcne etkisi aadaki durumda
gerekleir.

Na
+
:Mg
+2
Al
+3
= 1 :63 :570

Optimum koaglasyon zeta potansiyeli 0 olduunda ortaya kar, Bu izoelektrik noktas
olarak adlandrlr. Etkin bir koaglasyon 0.5 mV zeta potansiyeli aralnn stnde oluur.
Koaglasyon prosesi mekanizmas ekil 14.11 de verilmitir.



ekil 14.11.Koaglasyon mekanizmas

14.4.1.1 Koaglant zellikleri

Atk artma uygulamalarnda en ok kullanlan koaglant alminyum slfattr
(Al
2
(SO
4
)
3
.18H
2
O). Alkalinite bulunan bir ortamda suya alum ilave edildiinde aadaki
reaksiyon olur:

Al
2
(SO
4
)
3
.18H
2
O + 3Ca(OH)
2
3CaSO
4
+ 2Al(OH)
3
+18H
2
O (14.2)

Alminyum hidroksit Al
2
O
3
.x H
2
O kimyasal formunda olup amfoterik yapdadr. Yani asit ya
da baz gibi davranr. Asidik artlarda:

[Al
+3
][OH
-
]
3
=1.9x10
-33


448
pH 4 de zeltide 51.3 mg/l Al
+3
mevcuttur. Alkali artlarda ise susuz alminyum oksit
znr:

Al
2
O
3
+ 2OH
-
2AlO
2
-
+ H
2
O (14.3)

[AlO
2
-
][H
+
] = 4x10
-13


pH 9.0 da zeltide 10.8 mg/l alminyum vardr.

Alum floklar pH 7.0 de ok az znr. pH 7.6 nn altnda flok yk pozitif, pH 8.2 nin
stnde ise negatiftir. Bu limitler arasnda flok yk karktr. Bu iliki zeta potansiyeline
bal olarak ekil 14.12 de verilmitir.


ekil 14.12. Alminyum hidroksit iin zeta potansiyeli-pH ilikisi

Demir tuzlar da yaygn olarak kullanlan bir koaglanttr. pH 3.0-13.0 aralnda
znmeyen sulu demir oksit oluur:

Fe
+3
+3OH
-
Fe(OH)
3


[Fe
+3
][OH
-
]
3
=10
-36


Asidik pH da flok yk pozitif alkali pH da negatif, pH 6.5-8.0 aralnda ise kark
ykldr.

Ortamda anyonlarn bulunmas floklasyon derecesini etkiler. Slfat iyonu asit aralnda
floklasyon ykseltir, alkali aralnda ise drr. Klorr iyonu hem asit hem bazik pH da
biraz ykseltir.

Kire gerek bir koaglant deildir ancak bikarbonat alkalinitesiyle birleerek kalsiyum
karbonat, ortofosfat ile birleerek kalsiyum hidroksiapatit oluturur. Magnezyum hidroksit
yksek pH seviyelerinde ker. yi ayrma iin ortamda bir miktar jelimsi Mg(OH)
2
olmas
gerekir, ancak bu durumda oluan amurun susuzlatrlmas zorlar. Kire amuru genellikle
sktrlabilir, susuzlatrlabilir ve tekrar kullanm iin kalsiyum karbonat kirece
dntrmek zere kalsinletirilir.


449
14.4.1.2. Koaglant Yardmclar

Baz kimyasallarn ilavesi ile daha byk hzla ken flok oluumu ile koaglasyon hzlanr.
Aktifletirilmi silika ok ince alminyum hidrat paracklarn birbirine balayan ksa zincirli
bir polimerdir. Silika yksek dozlarda, elektronegatif zelliinden dolay flok oluumunu
engeller. En uygun doz 5-10 mg/l dir.

Polielektrolitler yksek molekl arlkl polimerlerdir. erdikleri adsorplanabilen gruplardan
dolay partikller veya ykl floklar arasnda kpr olutururlar. Alum veya demir klorr ile
birlikte dk dozlarda (1-5mg/l) polielektrolit ilavesi ile byk floklar (0.3-1mm) oluur.
Polielektrolitler pH dan etkilenmeksizin koloidin etkin ykn azaltarak koaglasyonu
salarlar. tip polielektrolit vardr: katyonik polielektrolitler, negatif kolloid veya floklar
adsorblar; anyonik polielektrolitler, kolloid paracklarda anyonik gruplarla yer deitirerek
kolloid ve polimer arasnda hidrojen bana izin verir; iyonik olmayan (naniyonik) polimerler
ise kat yzeyleri ile polimerdeki polar gruplar arasnda hidrojen ba ile paracklar
adsorblayarak floklamalarn salar. Koaglanlarn genel uygulamalar Tablo 14.6 da
verilmitir.

Tablo 14.6. Kimyasal koaglant uygulamalar (1)
Kimyasal proses Doz
aral
mg/l
pH Aklama
Kire 150-
500
9-11 Kolloid koaglasyonu ve P giderimi. Dk alkalinitede,
yksek ve deiken P. Temel reaksiyonlar:
Ca(OH)
2
+ Ca(HCO
3
)
2
CaCO
3
+2H
2
O
MgCO
3
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCO
3


Alum 75-250 4.5-7 Kolloid koaglasyonu ve P giderimi. Yksek alkalinitede,
dk ve kararl P. Temel reaksiyonlar:
Al(SO
4
)
3
+6H
2
O2Al(OH)
3
+3H
2
SO
4


FeCl
3
,FeCl
2
35-150 4-7 Kolloid koaglasyonu ve P giderimi.

FeSO
4
7H
2
O 70-200 4-7 Yksek alkalinitede, dk ve kararl P. k suyunda bir
miktar demirin olmasna izin veriliyorsa veya kontrol
edilebiliyorsa. Ekonomik atk demir kayna varsa (elik
end.). Temel reaksiyonlar:
FeCl
3
+3H
2
OFe(OH)
3
+3HCl

Katyonik polimer 2-5 Fark
yok
Kolloid koaglasyonu veya metalle birlikte koaglasyon
yardmcs olarak. nert kimyasal birikimi istenmediinde

Anyonik ve baz
iyonik olmayan
polimerler

0.25-
1.0
Fark
yok
Floklasyon ve ktrme hzn arttrmak iin yardmc
olarak ve filtrasyon iin floklar glendirmek iin.
Arlatrclar ve
kil
3-20 Fark
yok
ok seyreltik koloidal karmlar barlatrmak iin

Koaglasyonda kompleks reaksiyonlar sz konusu olduundan optimum pH dozu ve
koaglant dozajn tespit etmek iin laboratuar almalar yaplmaldr. Bu almalar 1.Jar-
test, 2. Zeta potansiyeli kontrol ile gerekletirilir.
450

Koaglasyon Ekipman: Endstriyel atklarn floklasyon ve koaglasyonu iin iki temel
ekipman kullanlr. Konvansiyonel sistemde hzl kartrma tank, bunu takiben yava
kartrmann yapld pedall floklasyon tank bulunur. Floklam karm konvansiyonel
ktrme tanknda ktrlr. kebilen floklarn oluma sresini ve koaglant dozunu
azaltmak iin ken amur geri dndrlr. Bylece kimyasal madde miktar azalr, ayrca
amur yata filtre grevi grerek k suyunun berraklamasn salar.

14.4.1.3. Endstriyel Uygulamalar

Karton retimi atksular dk alum dozlarnda koagle edilebilir. Silika veya polielektrolit
ilavesi ile hzl ken amur oluur. Karton retimi atksularnn kimyasal artm deerleri
Tablo14.7 de verilmitir.

Tablo 14.7. Kat ve karton retimi atksularnn kimyasal artm deerleri (1)
Giri k Kalma
sresi
amu
r
Atk BOI
mg/l
AKM
mg/l
BOI
mg/l
AKM
mg/l
pH Alum
mg/l
Silika
mg/l

saat

%kat
Karton 350-
450
15-60 3 5 1.7 2-4
Karton 260-
600
35-85 2.0 2-5
Karton

127 593 68 44 6.7 10-12 10 1.3 1.76
Kat
Mendil
140 720 36 10-15 2 4
Kat
Mendil
208 33 6.6 4

Emlsiye ya ieren atklar da koaglasyonla ktrlebilirler. Emlsiyondaki ya
paracklar yaklak 10
-5
cm. dir ve adsorblanan iyonlarla stabilize olurlar. Sabunlar da
emlsiyon olutururlar. Emlsiyon CaCl
2
gibi bir tuz ilavesi ile veya pH drmeyle de
krlabilir. Temizlik sabunu ve deterjan, suda znebilir talama ya, kesme ya, ve
fosforik asit temizleyici ve zclerini ieren bir atksuyun koaglasyon sonular Tablo
14.8.ada verilmitir. Bu almada 800 mg/l alum, 450 mg/l H
2
SO
4
, ve 45 mg/l polielektrolit
kullanlmtr.










451
Tablo 14.8. Endstriyel atksularn koaglasyonu (1)

(a)
Analiz
Giri k
pH 10.3 7.1
Askda kat,mg/l 544 40
Ya ve gres,mg/l 302 28
Fe,mg/l 17.9 1.6
PO
4
,mg/l 222 8.5
Tablo 14.8.(b)
Giri,mg/l k,mg/l
ABS 63 0.1
BOI 243 90
KOI 512 171
PO
4
267 150
CaCl
2
480
Katyonik srfaktanlar 88
pH 7.1 7.7
Tablo 14.8.(c)
Giri,mg/l k,mg/l
KOI 4340 178
BOI 1070 90
Toplam kat 2550 446


Atksudaki anyonik yzey maddeleri koaglant dozunu arttrr. Endstriyel amarhane
atksular H
2
SO
4
, kire ve alum ile muamele edildiinde KOI 12,000 mg/l den 1800 mg/l ye,
AKM 1620 mg/l den 105 mg/l ye der. Kullanlan kimyasal madde dozlar: 1400 mg/l
H
2
SO
4
, 1500 mg/l kire, ve 300 mg/l alum, ken amur hacmi ise %25 dir.

Sentetik deterjan ieren amarhane atklar anyonik deterjan ntralize etmek iin katyonik
srfaktanlarla koagle edilir, bunu takiben de floklasyon iin gerekli kalsiyum fosfat
keltisi oluturmak zere de kalsiyum tuzu ilave edilir. Elde edilen tipik sonular Tablo
14.8.b de verilmitir.

Lateks retiminden kaynaklanan polimer atklar 500 mg/l demir klorr ve 200 mg/l kire ile
pH 9.6 da koagle edildiinde %75 KOI, %94 BOI giderimi saland belirtilmitir
(balang KOI=1000 mg/l, BOI= 120 mg/l). Artlan 1 m
3
atksu iin 12 kg, arlka %1.2
kat ieren amur olumutur. Lateks temelli boya retiminden kaynaklanan atksular 345
mg/l alum ile pH=3.0-4.0 aralnda koagle edildiinde artlan 1 m
3
atksu iin 2.5 kg
arlka % 2.95 kat ieren amur olutuu belirtilmitir. Artm sonular Tablo 14.8.c de
verilmitir. Tekstil endstrisi atksularnn koaglasyon sonular Tablo 14.9 da, Kat
endstrisi atksularnda renk giderimi ise Tablo 14.10da verilmitir.





452
Tablo 14.9. Tekstil endstrisi atksularnn koaglasyonu (1)
Renk KOI
Tesis Koaglant Doz pH Giri Giderim,% Giri Giderim,%
1 Fe(SO
4
)
3
250 7.5-11 0.25 90 584 33
Alum 300 5.9 86 39
Kire

1200 68 30
2 Fe(SO
4
)
3
500 3-4,9-11 0.74 89 840 49
Alum 500 8.5-10 89 40
Kire

2000 65 40
3 Fe(SO
4
)
3
250 9.5-11 1.84 95 825 38
Alum 250 6-9 95 31
Kire

600 78 50
4 Fe(SO
4
)
3
1000 9-11 4.60 87 1570 31
Alum 750 5-6 89 44
Kire 2500 87 44

amarhane atklar ile pH 6.4-6.6 aralnda, 0.24kg Fe
2
(SO4)
3
/m
3
atksu dozajnda %90
BOI giderimi salanmtr.


Tablo 14.10. Kat endstrisi atksularnda renk giderimi (1)
Renk KOI
Tesis Koaglant Doz pH Giri Giderim,% Giri Giderim,%
1 Fe(SO
4
)
3
500 3.5-4.5 2250 92 776 60
Alum 400 4.0-5.0 92 53
Kire

1500 - 92 38
2 Fe(SO
4
)
3
275 3.5-4.5 1470 91 480 53
Alum 250 4.0-5.5 93 48
Kire

1000 - 85 45
3 Fe(SO
4
)
3
250 4.5-5.5 940 85 468 53
Alum 250 5.0-6.5 91 44
Kire 1000 - 85 40


Ar Metal Giderimi: Atksulardaki ar metaller, kire veya kostik ilavesi ile
znrlklerinin en dk olduu pHda metal hidroksitleri eklinde ktrlrler. Bu
maddelerin ou amfoterik olup znrlkleri ok dktr. znrln minimum olduu
pH ekil 14.13 de grld gibi metalden metale farkllk gsterir.


453


ekil 14.13. eitli pHlarda metallerin znrlkleri

Krom ve inkonun srasyla pH 7.5 ve 10.2 de znrlkleri minimumdur. Dolays ile bu
pH deerinin stnde zeltideki miktarlar ykselir.

Metal ieren endstriyel atksularn artmnda metallerin kmesine engel olabilecek
maddelerin n artm ile giderilmesi gerekir. Siyanr ve amonyak bir ok metalle kompleks
oluturarak metal giderimini engellerler. Siyanr alkali ortamda klorlama ile veya karbon
zerine katalitik oksidasyon prosesi ile giderilebilir. Nikel ve gm metal komplekslerinin
reaksiyon hz dk olduundan bu metalleri ieren siyanrl atklarn alkali ortamda
klorlanmas ok gtr. [Fe(CN)
6
-4
], [Fe(CN)
6
-3
]e dnr, bu form da daha ileri okside
olmaz. Atksudaki amonyak, syrma, krlma noktas klorlamas veya dier uygun
yntemlerle giderildikten sonra metal giderimi uygulanr.

Endstriyel atksulardaki ar metaller kirele ktrlerek giderilebilirler. Ar metaller
slfrleri veya karbonatlar eklinde de ktrlebilirler.

454
Dk dearj limitlerini karlamak iin ktrme sonras dearj edilecek sv fazdaki floklar
tutmak zere filtreleme gerekebilir. Sadece ktrme ve durultma ile k suyunda metal
konsantrasyonu 1-2 mg/l olabilir. Filtreleme ile metal konsantrasyonu 0.5 mg/l nin altna
debilir.

Krom: Kromlu atklarda 6 deerlikli kromun nce Cr
+3
e indirgenip sonra kire ile
ktrlmesi nerilir. Bu reaksiyon pH <3 de gerekleir. Kromlu atklarn indirgenmesinde
demir(II) slfat, sodyum meta-bislfit, kkrt dioksit kullanlr. Demir(II) slfat ve sodyum
meta-bislfit kuru veya zelti halinde kullanlr. Kkrt dioksit ise sisteme gaz halinde tatbik
edilir. Kromun indirgenmesi, asit ortamda daha etkili olduundan asit karakterli indirgeme
maddelerinin kullanm tercih edilir. ndirgeme maddesi olarak FeSO
4
kullanldnda Fe
+2

Fe
+3
e oksitlenir; meta-bislfit veya slfr dioksit kullanldnda ise SO
3
-2
SO
4
-2
ye dnr.
Genel reaksiyonlar:

Cr
+6
+ Fe
+2
veya Na
2
S
2
O
5
+ H
+
Cr
+3
+ Fe
+3
veya SO
4
-2
(14.4)

Cr
+3
+ 3OH
-
Cr(OH)
3


Cr
+6
nn Cr
+3
e indirgenmesi iin, FeSO
4
n o seyreltideki asidik etkisi yeterli olmadndan
pH ayarlamas iin asit ilave edilmesi gerekir.

Kk kaplama tesislerinin genellikle gnlk atksu debileri 100m
3
/gnn altndadr. Bu
tesislerde en ekonomik sistem, her biri bir gnlk atksu kapasitesinde iki tankl kesikli
sistemdir. Tanklardan biri dolarken dierinde artma yaplr. Biriken amur ya dorudan
uzaklatrlr veya kurutma yataklarnda susuzlatrlr. Kurutma yatanda amur 48 saatte
syrlabilecek kvama gelir. Tipik bir kesikli sistem ematik grnm ekil 14.14 de
verilmitir.



ekil 14.14. Kromlu atksularn kesikli artm

Gnlk atksu debisi 100-150 m
3
/gn geerse byk tank gereksiniminden dolay kesikli
artm ekonomik olmaz. Srekli sistem, asitleme-indirgeme tank, kire ilavesinin yapld
kartrma tank ve ktrme tank gerektirir. ndirgeme tanknda kalma sresi pHa bal
455
olup, tam indirgenme iin gerekli teorik srenin en az drt kat olmaldr. Floklasyon iin 20
dakika yeterlidir. Son ktrme tank yzey yk 20m
3
/m
2
/gnn stnde tasarlanmaldr.

Ykama sularnda krom miktar ok deikense, indirgeme tank ncesi dengeleme
yaplmaldr, bylece kimyasal madde besleme sisteminde ok oynamalar olmaz.

Arsenik: Arsenik ve arsenikli maddeler, metalurji endstrisi, cam ve seramik retimi, deri
ilemleri, boya, pestisit retimi, baz organik ve inorganik kimyasal retimi, petrol rafinerileri
ve nadir-toprak metalleri endstrileri atksularnda bulunur. Atksulardan arsenik kimyasal
ktrme ile giderilir. pH 6-7 de sodyum veya hidrojen slfr ilavesi ile arsenik, slfr
eklinde ktrlr. ktrme sonras artlm su knda arsenik seviyesi 0.05 mg/l olur.
Dearj limitlerini salamak iin filtreleme gerekir.

Dk miktarda arsenik aktif karbonla filtreleme ile de drlebilir. Bu yntemle arseniin
0.2 mg/l den 0.06 mg/l ye dt belirtilmektedir. Arseniin Fe(OH)
3
floklarna balanarak
da giderimi mmkndr. Bu prosesle 0.005mg/l nin altnda k suyu arsenik miktarlarna
ulalmtr.

Baryum: Baryum boya ve pigment endstrisi, metalurji endstrisi, cam, seramik ve boya
retimi, ve lastik vulkanizasyonu proseslerinden kar. Patlayc retimi atklarnda da
bulunur. Baryum atksudan baryum slfat eklinde ktrlerek uzaklatrlr.

Baryum slfatn znrl ok dktr. Maksimum teorik znrl 25
o
C da 1.4 mg/l
baryumdur. Slfat fazlalnda baryumun znrl azalr. Baryum tuzlarnn,
baryumslfat formunda koaglasyonu ile k suyunda baryum seviyesi 0.5 mg/l ye der.
Baryum iyon deiimi ve elektrodiyaliz ile de giderilebilir. Ancak bu yntemler kimyasal
ktrmeye kyasla daha pahaldr.

Kadmiyum: Kadmiyum metal alamlar, seramik, elektrokaplama, fotoraf, pigment, tekstil
boyama, kimya sanayi ve kurun madeni dren sularnda bulunur. Atksulardan kadmiyum
ktrme veya iyon deitirme ile uzaklatrlr. Atksu konsantre ise elektrolitik ve
buharlatrma geri kazanm yntemleri de uygulanabilir. Alkali pHda kadmiyum znmez
ve stabil hidroksiti formuna dnr. zeltideki kadmiyum pH=8de 1 mg/l, pH=10-11de
ise 0.05 mg/l dir. Demir hidroksit ile pH=6da birlikte ktrme sonucu kadmiyum 0.008
mg/lye derken, pH=8.5 da demir hidroksit ile 0.05e der. Atksuda siyanr gibi kompleks
oluturucu iyon mevcutsa kadmiyum kmez. Bu durumda bu kompleks yapc iyonun
kadmiyumun ktrlmesi ncesi atksudan uzaklatrlmas gerekir. Siyanr durumunda,
nce siyanr oksitleyip arkadan kadmiyum oksit oluumuna salayan, hidrojen peroksitli
oksidasyon-ktrme yntemi ile kadmiyumun ekonomik olarak geri kazanm mmkn
olmaktadr.

Bakr: Endstriyel atksularda bakr kayna metal dekopaj ve kaplama banyolardr. Bakr
tuzu ve bakr katalizr kullanlan kimya fabrikalarnda da atksular bakr ierebilir.
Atksulardan bakr, ktrme ve iyon deiimi, buharlatrma, ve elektrodiyaliz gibi geri
kazanm prosesleri ile giderilir. Geri kazanlan bakrn ticari deeri geri kazanm ynteminin
ekiciliini belirler. 200mg/l nin altnda bakr ieren atksularda iyon deiimi ve aktif karbon
yntemleri daha ekonomik olmaktadr. Alkali pHda bakr, znrl dk metal hidroksit
eklinde ker. Ortamda yksek miktarda slfat bulunmas durumunda oluan amurda
bakrn geri kazanm ekonomik olmaz. Bu nedenle saf bir amur elde etmek iin daha pahal
NaOH kullanm nerilmektedir. Bakr oksit pH = 9-10.3 aralnda en dk znrle
456
sahiptir (0.01 mg/l). Uygulama gstermitir ki kimyasal ktrme ile ekonomik olarak
eriilebilen en dk bakr dzeyi 0.02-0.07 mg/ldir. pH=8.5 da slfrle ktrme sonucu
k suyunda 0.01-0.02 mg/l bakr seviyelerine inilebilmektedir. Atksuda siyanr ve
amonyak gibi kompleks oluturucu iyonlarn bulunmas durumunda artlm suda dk bakr
seviyeleri salamak zorlar. Yksek oranda bakr giderimi iin bu iyonlarn n artm ile
giderilmesi gerekir. Bakr siyanr aktif karbonla etkin bir ekilde giderilebilir.

Florr: Endstriyel atksularda florr, cam retimi, elektrokaplama, elik ve alminyum,
pestisit ve gbre retimi atksularnda bulunur. Florr, kire ile kalsiyum florr eklinde
ktrme ile giderilir. Artlm sularda 10-20 mg/l bakiye florre ulamak mmkndr.
Atksuda magnezyum bulunmas durumunda daha ileri florr artm saland
belirtilmektedir. Bunun nedeni olarak magnezyum hidroksit floklarnn florr iyonlarn
adsorplamasdr. Bu durumda k suyunda 1.0 mg/lnin altnda florre ulamak mmkn
olmaktadr. Dk konsantrasyonda florr iyon deitirme ile giderilebilir. Endstriyel
atksular, aktifletirilmi alumina yatakta temas ile, kirele ktrme sonras 30 mg/l olan
florr konsantrasyonu 2 mg/l ye indirilebilir.

Demir: Demir maden ileme, cevher tme, kimya endstrisi atksular, boya retimi, metal
ileme, tekstil, petrol rafinerileri de dahil bir ok endstriyel atksularda bulunur. Atksularda
demir pH ve znm oksijen konsantrasyonuna bal olarak +2 veya +3 deerlikli olabilir.
Ntr pH ve oksijenli ortamda znr Fe
+2
, Fe
+3
e dnr, demirin bu formu kolayca
hidrolize olarak znmez Fe(OH)
3
oluturur. Yksek pH deerlerinde Fe(OH)
3
znr
formdaki Fe(OH)
4
kompleksine dnr. Demirin Fe
+2
(Ferro) ve Fe
+3
(ferri) formlar
siyanrl ortamda znr ferrosiyanr ve ferrisiyanr komplekslerini oluturabilirler.
Atksularda demir giderilmesinde temel yntem Fe
+2
nin Fe
+3
e dntrlmesi, ve
Fe(OH)
2
nin pH=7 cvarnda (minimum znrlkte) ktrlmesidir. Fe
+2
nin Fe
+3
e
dntrlmesi pH=7.5 da havalandrma ile ok hzl olarak gerekleir. Ortamda znm
organik madde varsa demirin oksitlenme hz der.

Kurun: Kurun ak retimi atksularnda bulunur. Atksulardan genellikle ktrme ile
uzaklatrlr. Kurun, karbonat (PbCO
3
) veya hidroksit (Pb(OH)
2
) formunda ktrlr.
Kurun pH=9-9.5da soda ile karbonat eklinde ktrlr. Bu yntemle artlm sudaki
bakiye kurun 0.01-0.03 mg/l aralndadr. pH=11.5da kirele ktrme sonucu bakiye
kurun miktar 0.019-0.2 mg/ldir. Bunlarn dnda sodyum slfr ile pH=7.5-8.5 da kurun
slfr formunda ktrlebilir.

Mangan: Mangan ve tuzlar elik alam, kuru pil retimi, cam ve seramik, boya ve vernik
ve mrekkep gibi retim atksularnda bulunur. Mangann sadece Mn
+2
tuzlar ve
permanganat anyonu znrdr. Permanganat kuvvetli bir oksitleyici olup normal artlarda
znmez formdaki mangan dioksite (MnO
2
) indirgenir. Mangann uzaklatrlmas
teknolojisi znebilen Mn
+2
iyonunun znmeyen keltiye dntrlmesidir. Oluan
znmez mangan oksit ve hidroksitler daha sonra ortamdan uzaklatrlr. Mn
+2
iyonunun
oksijene kar reaktivitesi dk olduundan pH=9 un altnda basit bir havalandrma ile
ykseltgenmesi mmkn deildir. Hatta yksek pHlarda dahi ortamdaki organik madde
mangan ile birleerek oksitlenmesini nler. ktrme ile yeteli mangan giderimi salamak
iin pH=9.4n stnde allmas gerekmektedir. Mn
+2
nin znmeyen mangan dioksite
dntrlerek koaglasyon ve filtrasyon ile atksudan uzaklatrlmas iin kimyasal
oksitleyiciler kullanlr. Bakr iyonu mangann hava ile oksidasyonunu hzlandrr. Klor
dioksit de mangann abuka znmez forma dntrlmesini salar. Mangann
oksitlenmesinde permanganat da kullanlmaktadr. Kirele birlikte ozon da mangan
457
gideriminde kullanlmaktadr. yon deitirme prosesinin kullanlmasnda bir ekince
istenmeyen iyonlarn da tutularak maliyetin artmasdr.

Cva: Cvann en nemli kullanm sahas klor-alkali tesisleridir. Elektrik ve elektronik
endstrisinde, patlayc retiminde, fotoraf endstrisinde, pestisit ve koruyucu retiminde de
kullanlr. Cva, kimya ve petrokimya endstrisinde katalizr olarak kullanlr. Laboratuar
atksularnda da bulunur. Enerji retiminde de fosil yaktlarn yanmas srasnda kar. Termal
enerji santrallerinde kkrt dioksit giderimi iin gaz ykayc varsa ar geri devir ile cva
birikimi mmkndr. Cva atksulardan ktrme, iyon deiimi ve adsorpsiyon ile
uzaklatrlabilir. Bakr, inko ve alminyum gibi metallerle temas ile de cva iyonlar miktar
azaltlabilir. ou durumda cva geri kazanm distilasyon ile gerekletirilir. ktrme iin
cva bileikleri cva iyonuna dntrlr. Tablo 14. 11 de eitli teknolojilerle elde edilen
cva klar verilmitir.

Tablo 14.11 Artlm su klarnda cva miktarlar (1).
Teknoloji k suyu,g/l
Slfr ktrmesi 10-20
Alumla birlikte ktrme 1-10
Demirle birlikte ktrme 0.5-5
yon deiimi 1-5
Karbon adsorpsiyonu
Giri
Yksek 20
Orta 2
Dk 0.25


Nikel: Atksularda nikel, metal ileme endstrisi, elik dkmhaneleri, motorlu aralar, uak
endstrisi, bask ve kimya endstrilerinden kaynaklanr. Siyanr gibi kompleks oluturucu
ortamda nikel, znm kompleks formda olabilir. Nikel siyanr kompleksi nikel ve siyanr
giderimini olumsuz etkiler. Atksuya kire ilave edildiinde pH=10-11de en dk
znrlk deeri 0.12 mg/l de, znmeyen nikel hidroksit oluur. Nikel geri kazanm
sisteminde karbonat veya slfat eklinde de ktrlebilir. Pratikte pH=11.5da kire ilavesi
ile ktrme ve filtrasyon sonucu bakiye nikel 0.15 mg/l ye indirilebilir. Atksuda nikel
konsantrasyonu yksekse iyon deiimi ve buharlatrma ile nikel geri kazanm mmkndr.

Selenyum: Selenyum, eitli katlarda, kurum (is) ve metalik slfr cevherlerinde bulunur.
Atksulardan pH=6.6 da slfr eklinde ktrlerek uzaklatrlr. Artlm su knda
0.05 mg/l seviyelerindedir.

Gm: Gmn suda znr formu gm nitrat, porselen, fotoraf, elektrokaplama, ve
mrekkep retim atksularnda bulunur. Gm deerli bir metal olduundan uygulanan
artma teknolojisi geri kazanma yneliktir. Balca artm yntemleri ktrme, iyon deiimi
ve elektrolitik geri kazanmdr. Atksulardan gm giderimi gm klorr eklinde
ktrlerek uzaklatrlr. Gm klorrn znrl olduka dk olup 25
o
Cde
artlm sudaki bakiye gm miktar 1.4 mg/l dir. Klorrn ortamda bir miktar fazla olmas
bu deeri drr. Ancak klorrn ok fazla olmas durumunda suda znr gm klorr
kompleksleri oluarak artlm sudaki bakiye gm miktar artar. Metal karm ieren
atksulardan gm seici olarak ktrlebilir. Artma artlar bazik ise dier metaller
hidroksitleri eklinde kerken gm klorr eklinde ker. Oluan amurun asidik
458
artlarda ykanmas ile dier metal iyonlar ayrlrken gm klorr kat olarak kalr. Kaplama
banyosu sular gm siyanr ierir, bu da gmn gm klorr formunda kmesini
engeller. Bu durumda gmn gm klorr olarak ktrlmesi ncesi siyanrn
giderilmesi gerekir. Siyanr iyonlarnn klorla oksidasyonu sonucu klor iyonlar suya geer,
ve gm iyonlar ile birleerek gm klorr oluturur. Fotoraf zeltilerindeki gm
gm slfr formunda ktrlr.Atksulardaki znr formdaki gm iyon deiimi ile
uzaklatrlr. Dk gm seviyelerinde Aktif karbon kullanlr. Aktif karbonla gm
giderim mekanizmas karbon yzeyinde gmn indirgenerek elemanter gme
dnmdr. Gmn pH=2.1de arlka %9unun, pH=5.4 de ise %12 sinin aktif karbon
yzeyinde tutulduu bildirilmektedir.

inko: inko, elik ileri, rayon iplii ve elyaf retimi, tlm odun hamuru retimi,
katodik ilem yapan sistemlerde soutma suyunun sirklasyonu sularnda bulunur. Kaplama
ve metal ileme endstrileri atksularnda da inko bulunur. inko kire veya kostik
kullanlarak hidroksiti eklinde ktrlr. Kirele ktrmenin bir mahzuru atksuda slfat
bulunmas durumunda kalsiyum slfatn da birlikte kmesidir. pH=11 de artlm su
knda 0.1 mg/l nin altnda inko seviyelerine ulalabilir.

Atksulardan metal giderimi Tablo 14.12 da zetlenmitir.

Tablo 14.12. Ar metal gideriminde artlm su kndaki metal dzeyleri (mg/l) (1).
Metal Ulalabilecek
k suyu
konsantrasyonu


Teknoloji
Arsenik 0.05
0.06
0.005
Slfr ktrme ve filtreleme
Karbon adsorpsiyonu
Fe(OH)
3
ile birlikte ktrme

Baryum 0.5 Slfat ktrme

Kadmiyum 0.05
0.05
0.008
pH=10-11de hidroksit ktrme
Fe(OH)
3
ile birlikte ktrme
Slfr ktrme

Bakr 0.02-0.07
0.01-0.02
Hidroksit ktrme
Slfr ktrme

Cva 0.01-0.02
0.001-0.01
0.0005-0.005
0.001-0.005
Slfr ktrme
Alumla birlikte ktrme
Fe(OH)
3
ile birlikte ktrme
yon deiimi

Nikel 0.12 pH=10da hidroksit ktrme

Selenyum 0.05 Slfr ktrme

inko 0.1 pH=11de hidroksit ktrme



459
KAYNAKLAR

(1) W.Wesley Eckenfelder, Jr., 1989. Industrial Water Pollution Control, Second Edition,
McGraw-Hill International Editions.

(2) U. Altnba, S.Dkmeci ve A.Bartran, 1995. Treatability study of wastewater from
textile industry, Environmental Technology, Vol: 16, 389-394.

(3) H.Timur ve U.Altnba, 1997. Treatability studies and determination of kinetic
parameters for a high-strength opium production wastewater, Environmental Technology,
Vol: 18, 339-344.