1 IBLAK, Nilgn (2002), Anadoluda lm Sonras Mezarlklar evresinde Oluan nan ve Pratikler, Trk Kltr, Y.XL, S.474, ss.605-614.

ANADOLUDA LM SONRASI MEZARLIKLAR EVRESNDE OLUAN NAN VE PRATKLER

Canllarda yaamsal fonksiyonlarn tamamen durmas anlamna gelen lm, hayatn en nemli gereklerinden biri olup en eski dnemlerden bu yana insanolunu derinden etkilemi ve onu bu konuda eitli dncelere sevk etmitir. lm olay karsnda hissedilenler ve lm sonrasndaki bilinmezlik, btn toplumlarda eitli inanma, det, tre ve trenleri beraberinde getirmitir. lkel dnem insanlar, lmn tam olarak bir yok olu anlamna gelmediine; len kiinin yaamn herhangi bir ekilde srdrdne, geride braktklaryla ilikiler kurduuna, hatta onlarn gnlk yaantlarn olumlu ya da olumsuz ynde etkileyebildiine inanmlardr. lenin hem geri dnerek insanlara zarar verebilecei korkusu hem anlmaya, yiyecee, giyecee vb. eylere ihtiya duyabilecei inanc, l klt nn ortaya kmasna neden olmutur. len kiiye kar duyulan bu iki yanl duygu yani korku ve sevgi, lleri gmme ekillerini de etkilemi, baz yerlerde ceset, vakit geirilmeden gmld ya da ssz yerlere brakld gibi baz yerlerde evin iine, avluya veya ky meydanna gmlm, mezarna yiyecek, iecek, giyecek vb. braklmtr1. lmden sonra da hayatn devam ettii inanc, len kiilerin yaadklar bir dnyann olduu inancn da beraberinde getirmitir. llerin eletikleri yerler olarak ilk nce gmldkleri yerler yani mezarlklar dnlm, bylelikle yeraltndaki ller dnyas tasarm ortaya km, ruh inancnn gelimesiyle de zamanla ruhlarn gkyznde eletikleri inanc olumutur. te dnya, genellikle yeraltnda, yeryznde ve gkyznde canlandrlmtr. Denizlerin dibi, dalarn tepesi, zerinde yaanlan topran snrlar, gnein batmasyla ilgili olarak bat yn, ormanlar, maaralar ve adalar llerin eletikleri yerler arasnda kabul edilmitir2.
1

Sedat Veyis rnek, 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, 2. b., Gerek Yaynevi, stanbul 1988, s.93. 2 rnek, a.g.e., s.117-118.

2 Trkler arasnda da lm olay, doum ve onu takip eden evlilik gibi en nemli gei aamalarndan biri olarak kabul edilmitir. Bu gei dnemlerinden sonuncusu olan lm, bir son gibi grnse de gerek eski Trk dinlerinde gerekse Trklerin mensubu bulunduklar slm dininde bir yok olu olarak alglanmam; lmle her eyin bitmediine sadece bu dnyadan br dnyaya geildiine inanlmtr. Eski Trklerde insan yaatan can ve ruh kavram, esinti, rzgr, nefes anlamlarna gelen tn kelimesi ile ifade edilmitir. nana gre btn canllarda bulunan tnn vcuttan ayrlmas lm olayna neden olmakta ve kii ldkten sonra da ruhu araclyla bu dnyada istedii gibi dolaabilmektedir. Ayrca te dnya inan gerei, len kiiye en gzel elbiseleri giydirilmi, sevdii eyalar, silahlar, eitli yiyecekler, hatta at da kendisiyle gmlmek suretiyle lmden sonraki yaam iin bir tr hazrlk yaplmtr3. lenin istedii zaman geri dnebilecei ve geride brakt kiilerle temasta bulunup onlara zarar verebilecei korkusu, gemiten gnmze lm olay evresinde eitli inan ve pratiklerin ortaya kmasna neden olmutur. lm evresinde kmelenen ve lyle toplum bireylerini kuatan bu inanmalar, detler, trenler ve kalplam davranlar balca gruba ayrlmaktadr. Bunlardan birincisini lenin te dnyaya gidiini kolaylatrmak; onun hem geride braktklarnn gznde hem de te dnyada mutlu ve saygn bir l olmasn salamak iin yaplan uygulamalar oluturmaktadr. kinci gruptakiler, lenin geri dnn engellemek, yaknlarna ktlkte bulunmasn nlemek iin yerine getirilmektedir. Dier grupta toplananlar ise, lenin yaknlarnn ruhsal durumlarn dzeltmek ve onlar yeniden topluma dahil etmek amacyla yaplmaktadr4. Bu uygulamalar srasyla lnn gmlmeye hazrlanmasyla, gmlmesiyle, mezaryla, geride brakt eyalaryla, l yemeiyle, lnn ardndan tutulan yasla ve onun belirli dnemlerde anlmasyla ilgili olup genel olarak l evinde ve mezarlklarda yerine getirilmektedir. Bu almada bunlardan zellikle ikincisinde yani mezarlklarda gerekletirilen inan ve pratikler zerinde durulacaktr. Bilindii zere tarihin en eski dnemlerinden bu yana atalara duyulan byk bir sayg dolaysyla mezarlklara ayr bir nem verilmitir5. Mezarlar, bu dnyadan g eden insanlarn geride brakt en nemli iaretlerden biri olup iki dnya arasndaki
3 4

Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, III. b., TTK Yaynlar, Ankara 1986, s.176-177. Sedat Veyis rnek, Trk Halkbilimi, KB Yaynlar, Ankara 1995, s.207. 5 Jean Paul Roux, Altay Trklerinde lm, Kabalc Yaynevi, stanbul 1999, s. 188.

3 kap olarak dnlmtr. len yaknlarmz hatrlamak, atalarmz anmak ve onlarn ruhlarn memnun etmek amacyla mezarlklarda eitli det ve inanmalarn yaatld tespit edilmitir. Anadoluda bugn mezarlklara bal sz konusu uygulamalarn lnn gmlmesi srasnda ve daha sonra mezarnn ziyaret edilmesi esnasnda gerekletirildii grlmektedir. Gnmzde l gmme gelenekleri, slm esaslara bal bir ekilde yerine getirilmektedir. Buna gre cenaze namaznn klnmasndan sonra l, mezarnn bana getirilir. Mezar, lenin yaknlar ve orada bulunanlar tarafndan nceden kazlm olur. Mezarn gney tarafnn alt ksm, mevtann ynnn kbleye doru durmasn salamak amacyla, biraz ieri doru oyulur. l, ba batya ayaklar douya doru gelecek ekilde sa yan zerine yatrlp yn kbleye evrilerek mezara yerletirilir. Kefenin ba ve ayak ucundaki balar zlp alnr, ardndan lnn st ksm, ayn boyda olan dzgn tahta veya yass talar dayamak suretiyle kapatlr. Burada kullanlan tahta ya da talara saptma ad verilir. Bunun da zerine ot, am, ard veya herhangi aa dallar yerletirilir. Bylelikle cenazenin toprak altnda skmas engellenmi olur. Daha sonra mezar toprakla doldurulur, yerinin belli olmas iin zeri tmsek yaplr. Ba ve ayak ucuna birer ta dikilir. Gmme ii tamamlannca imam dua okur. Duann ardndan herkes mezarlktan ayrlr. Mezarn banda sadece imam kalr ve talkn verir. Talkn, o akam mezara gelerek baz sorular soracana inanlan sorgucu meleklerine verilecek cevaplar lye hatrlatmak amacyla yerine getirilmesi gereken din bir grevdir6. Anadolunun eitli yerleim merkezlerinde cenazenin gmlmesi srasnda ya da sonrasnda gerekletirilen dinsel uygulamalarn yan sra mezarlklarda birok inan ve pratiin, bysel nitelikli ilemlerin de yerine getirildii grlmektedir. zmirin Menemen ilesinde lnn defnedilmesi srasnda mezardan bir baka lye ait kemikler karsa, bunlar mezarn ayak ucunda toplanp zerine para atlr, len kii bundan sonra gmlr. Aydnda ise para, l mezara indirilecei srada avucuna konur7. Mersinin Anamur ilesine bal arklar kynde parann lnn azna sktrld grlr8. Mezardan bir baka lye ait kemiklerin kmas durumunda

Mehmet Turul, Mahmutgazi Kynde lmle lgili Gelenek ve nanlar, TFA, Y.25, C.15, S.290, Eyll 1973, s. 6757. 7 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi Trk Halk nanlarnda lm veya Halk nanlarmza Gre Yatr Ziyareti, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu, 18-20 Aralk 1998 AKSM stanbul, Mezarlklar Vakf Yaynlar, stanbul 1999, s.250-251. 8 Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda lm, 2. b., A.. DTCF Yaynlar, Ankara 1979, s. 72.

4 mezara para atma geleneine yine Mersinin baz kylerinde9, Krehirde10 ve ankrnn Suba kynde11 de rastlanmaktadr. Mezara atlan paralarla mezarn nceki sahibinden satn alndna, bylelikle te dnyada her iki l arasnda ortaya kabilecek anlamazln ve hakszln nlenmi olacana inanlr. Adanada lnn azna dnyadan doyumlu gitmesi iin toprak konur12. Tahtaclar arasnda ise gzn toprak doyursun denilerek lnn gzne bir miktar toprak atlr13. Bu yolla lnn gznn geride kalmas engellenmi olur. Anadolunun kimi yerlerinde lnn elbiseleriyle, yatak deiyle, zel eyalaryla gmld grlmektedir. Sivasn baz kylerinde lyle beraber onun sevdii eyalarnn da gmld, mevsim k ise memesi iin buna yatak, yorgann da ilve edildii; Urfada ise yeni gelinlerin ziynet eyalaryla beraber defnedildii tespit edilmitir14. Bergamann kylerinde mezara lnn eyalar da konulmaktadr15. Tahtaclar arasnda da cenaze, elbisesi giydirildikten sonra kefene sarlmakta ve mezara serilen dek ya da kilim stne yatrlmakta, bann altna da yastk konularak gmlmektedir16. Yanna lnn sevdii kymetli eyalar da braklmaktadr17. Tunceli yresinde de benzer uygulamalar grlmektedir18. Bu geleneklere eski Trklerde de rastlanmaktadr. Kaynaklardan edinilen bilgiye gre Orta Asya Hun Trkleri, len atalarn, boy beylerini altn ve gm ilemeli kuma ve krklerle rtlm tabutla; yine Ouzlar, llerini giydirip kuattktan sonra yayyla, btn mal ve eyasyla gmerlerdi19. Bu uygulamalarn temelinde len kiinin br dnyadaki ihtiyalarn karlamak ve bu yolla onu rahat ettirmek dncesi yatmaktadr. Dier taraftan bu ekilde lnn te dnyaya gidii de kolaylatrlmaya allmaktadr. Anadoluda lnn gmlmesi srasnda yerine getirilen bir baka gelenek ise mezarn kazlmas ve kapatlmasyla ilgilidir. Tahtaclar arasnda mezar kazmak iin
Halil Ayar, 1930, ilkokul, serac, Kadilen Ky - Bozyaz / Mersin. Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi ..... s. 250. 11 Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda ..... s.72. 12 SaniyeYlmaz, 1952, yok, ev hanm, Adana. 13 Nilgn blak, el Tahtaclar, Din nanlar ve Din Trenler, Halk Kltr, Anonim Halk Edebiyat, .., Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Adana 2001, s. 330 (yaynlanmam doktora tezi). 14 Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, 3. b., Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.133-134. 15 Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda ..... s.73. 16 Nilgn blak, el Tahtaclar .... s.330. 17 Rza Yetien, Tahtac Airetleri (adet, gelenek ve grenekleri), Memleket Gazetecilik ve Matbaaclk, zmir Narldere 1986, s.50. 18 Yaar Kalafat, Dou Anadoluda ..... s.130. 19 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn ..... s.177-184.
10 9

5 topraa kazmay ilk vuran, daha sonra mezarn kapatlmas srasnda da ilk toprak atan kii olmaldr. Ayrca mezarn kapatlmasnda kullanlan krein zerindeki topran, lnn hakknn gememesi iin, mutlaka temizlenmesi gerekmektedir20. Mezar kapatlrken toprak atlan krek elden ele alnmaz; mutlaka yere braklr ve yerden alnr. Edirnede krei toprak atmak iin bir bakasnn elinden alann leceine inanlr. Erzurum, Erzincan ve Sivasta kazma ve krein st ste gelecek ekilde mezarn zerine braklmas baka lm olaylarna iaret olarak yorumlanr21. Kayseride de krein elden ele verilmemesine dikkat edilir ve len kiinin yaknlarndan balayarak herkes mezara toprak atmaya alr22. Mezarn kapatlmasna toprak atarak yardm edenlerin sevap kazanacaklarna inanlr. Gaziantepte ise cenaze mezara indirildikten sonra orada bulunanlardan birisi bir avu toprak alr ve bunu azar azar yaknndakilere datr. Topra alanlar ftiha sresini veya bildii bir duay okuduktan sonra bu topra, ya kendi ya da topra veren kii eliyle mezarn iine atar23. Konyann Ermenek ilesine bal Bayayla kasabasnda tm cemaat, birer kk taa ihls sresini okuyarak bunu mezara atar24. Bu ekilde len kiinin Hak nazarnda gnahlarnn affedilmesinde yardmc olunmak istenir. lnn gmlmesinin ardnda Aydn25, Kayseri26, Ankara27 ve Denizlinin al ilesine bal Mahmutgazi kynde28 mezarn stne bir kap su dklr. Halk arasnda mezara su dkmenin lnn ruhuna rahmet anlamna geldiine inanlr. Anadoluda defin srasnda mezarlkta yiyecek datma gelenei de bulunmaktadr. Gaziantepte mezar banda bir tarafta defin iiyle megul olunurken dier tarafta bir heybe veya sepet iinde getirilmi olan tuz, ekmek, tahin helvas, genel olarak ire ad verilen zm, incir, pestil vb. yiyecekler orada toplanm olan fakirlere,

Nilgn blak, el Tahtaclar .... s. 330. Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi .... s. 245. 22 lim Gerel, Kayseri ve evresinde lm ve Cenaze Merasimleri le lm zerine Deyiler ve Mezarlklar, Kayseri ve Yresi Kltr, Sanat ve Edebiyat Bilgi leni (12-13 Nisan 2001), Bildiriler, 1. Cilt (A- K), Haz. Prof. Dr. Mustafa Argunah, Do. Dr. smail Grkem vd., Fen - Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Yaynlar, Kayseri 2001, s. 297. 23 Cemil Cahit Gzelbey, lm ve Ya Gelenekleri: Gaziantepte lm detleri, TFA, Y.27, C. 16, S.316, Kasm 1975, s. 7480. 24 Mehbuse Yldz, Konya Gelenekleri: Ermenek - Bayayla Kasabasnda lm ve Cenaze Trenleri, TFA, Y.19, C.11, S.226, Mays 1968, s. 4744. 25 Ahmet Gkbel, Anadolu Varsaklarnda nan ve detler, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s. 119. 26 lim Gerel, Kayseri ve evresinde lm ..... s.297. 27 Ali Rza Balaman, Gelenekler, Tre ve Trenler, Betim Yaynlar, zmir 1983, s. 131. 28 Mehmet Turul, Mahmutgazi Kynde ..... s. 6757.
21

20

6 dilencilere datlr. Bunlarn yan sra para datan da olur29. Hakkaride lnn gmlmesi srasnda mezarlkta ocuklara eker datlr30. Adanada ise defin srasnda mezarn stne buday ve eker atld grlr31. Tahtaclarda mezarn ba ksmna dikilen bayran altna eker braklr. len kiinin en yakn akrabalar veya kendi ocuklar her gn bayran altndan birer eker alp yer32. zmirde ise mezara testi ile su33, Ordunun nye ilesinde yemek brakma gelenei vardr34. Mezarlkta defin srasnda orada bulunan fakir kiilere, ocuklara yiyecek veya eker datma; mezarn stne buday ya da eker serpme llerin ruhlarna datlan birer sadr. Bilindii zere sa, her topluluun kendi emeiyle kazand en kymetli ve kutsal sayd nimetlerden biri olup ruhlara sunulan kansz kurbandr35. Ayn ekilde mezara su ya da yemek brakma da birer kansz kurban olup len kiilerin ruhlarna sunulmaktadr. Bu yolla lnn gittii yerde de rahat etmesini salayarak onun geri dnmesi engellenmek istenmektedir. Anadolunun kimi yerlerinde mezara bayrak asld, bez paralarnn baland tespit edilmitir. Ankarann Haymana ilesinde l gen ise mezarna bayrak aslr. Bayburtta gen yata len, gurbette vefat ederek ya da askerde ehit derek memleketlerine getirilenlerin mezarna deiik renkte tlbentler ve bezler balanr, beyaz bayrak aslr. Aydnda yeni defnedilen cenazenin mezarna kendi elbisesinden ya da herhangi bir bezden bayrak yaplr. Boluda mezarn bana bir aa dikilir, len erkek ise bu aaca apka, kadn ise yazma braklr36. Adana37 ve Mersinde38, len gen kz veya gelin ise mezarn bana krmz yazma, delikanl ya da askerse bayrak aslr. Tahtaclar arasnda ise gen birisi ldnde mezarn ba ve ayak ucuna iki tahta dikilir, bunun arasna bir ip gerilir, ipe de krmz ve yeil renkli bezler, yazmalar balanr. len yal bir kii ise bu bezler genellikle beyaz renkli olur39. Mezara bayrak aslmas, bez paralarnn veya eitli renklerde yazmalarn balanmas ya da apka vb. zel eyalarn braklmas, lenin ya ve cinsiyeti
29 30

Cemil Cahit Gzelbey, lm ve Ya Gelenekleri ..... s.7480. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda .... s. 134. 31 Cennet Arslan, 1954, yok, ev hanm, Adana. 32 Ali Rza Yalman (Yalkn), Cenupta Trkmen Oymaklar I, Haz. Sabahat Emir, KB Yaynlar, Ankara 1977, s. 269. 33 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi ..... s. 251. 34 Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda .... s. 73. 35 Sa konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn .... s. 98-100. 36 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi .... s.250. 37 Cennet Arslan, 1954, yok, ev hanm, Adana. 38 Ahmet Uan, 1958, ilkokul, ifti, Mut / Mersin. 39 Rza Yetien, Tahtac Airetleri .... s.50.

7 konusunda bilgi vermekle birlikte gen yata ya da vakitsiz lenlerin mezarna daha bir zen gsterildiini belirtmesi asndan da nem tamaktadr. Mezarlarn sslenmesi iin aa, iek ve belli otlar da kullanlmaktadr. Adanada mezarda aa ve iek olduu srece lenin kabir azab ekmeyeceine, ayrca mezardaki aalar sallandka lnn gnahlarnn dkleceine inanlr40. Mersinde lnn ruhunun rahat etmesi iin mezara aa dikilir41. Ankarada glgelik etmesi iin mezarn bana fide dikilir42. Yine Ankarann Akyurt ilesinde kabrin bana bir ide aac dikilir, bunun tutmas halinde len kiinin cennete gideceine inanlr43. Mezara aa dikilmesi eski Trklerde yaygn olarak grlen aa kltyle ilgilidir. Aa, yerin dibindeki kkleri, ge doru ykselen gvdesi ve gkyzne dalan dal, budak ve yapraklaryla olduu kadar mevsimden mevsime kendini yenilemesi ve daha birok zelliiyle en eski dnemlerden bu yana din bir yapya sahip olmutur. Ayrca ou zaman hayatn ve ebediliin sembol olarak kabul edilmitir. zellikle meyvesiz ve ulu aalar kutsal kabul edilmitir. Orta Asya Hun Trklerinin tkenin dalk arazisindeki kutsal saylan bir am aacnn etrafnda zel bir yin dzenledikleri ve kt ruhlardan temizlenmek istenen yerlere aa diktikleri; bu tr uygulamalarn Gktrklerde de bulunduu kaynaklardan edinilen bilgiler arasndadr. Yine eremisler, Buryatlar, Yakutlar, Bakurtlar, Kazaklar ve Krgzlar da ulu ve yal am, kayn, ard, servi ve nar aalarna adaklar adam, kurbanlar kesmi, birtakm dualarla onlardan dilekte bulunmulardr. Yakut Trklerinde ise kayn aacnn zellikle amanlar arasnda byk bir nemi vardr. Her amann zel bir aac bulunur ve amanla aac arasnda bir ba olduuna; birinin hayatnn tekinin varlyla sreceine inanlrd44. Gnmzde mezar balarna aa dikme geleneinin kkeni de sz konusu eski Trk inanlarna kadar uzanmakta olup dikilen aala len kiinin gnahlarnn affedilmesinde yardmc olunacana, bylelikle lnn ruhunun memnun edileceine inanlmaktadr. Anadoluda mezarlklara bal bir baka uygulama ise lnn defnedildii gnn gecesinde mezarn banda ate yakma geleneidir. Harputta lnn yrtc
Cennet Arslan, 1954, yok, ev hanm, Adana. Elif Kaya, 1919, yok, ev hanm, Mersin. 42 Ali Rza Balaman, Gelenekler, Tre ve .... s.131. 43 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi .... s. 250. 44 Ahmet Yaar Ocak, Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1983, s. 84-87.
41 40

8 hayvanlar tarafndan mezarnn eilerek karlmamas iin mezarn banda ate yaklr45. Adanada mezarn banda ilk gn, Ankarann Haymana ilesinde ise bir gn ate yaklr46. Mezarda ate yakma geleneine Mersinde47 ve Artvinin kylerinde48 de rastlanmaktadr. Halk arasnda mezarda bir gn ya da gn ate yakma geleneinin vahi hayvanlar uzaklatrmak iin uyguland dncesi yaygn olsa da aslnda bu durum atein Trkler tarafndan kutsal kabul edilmesiyle aklanabilir. amanist Trklerde atein her eyi temizlediine, kt ruhlar kovduuna inanlr. Ate ruhuna hitaben okunan aman ilhilerinden anlaldna gre aile oca klt ile ate klt birbirinden ayrt edilemeyecei gibi ocak klt de atalar kltyle birbirine baldr49. Ocan ttmesi, atein srekli olarak yanmas, atalarn o ocakta, o yurtta srekli bulunmas anlamna gelir. Atalarn canlarnn atein iinde tecelli ettiine inanld iin Trkler, oca ve atei kutsal saymlardr50. Mezar banda ate yakma geleneine Altay ve Yenisey Trk boylarnda da rastlanr51. Bu ynyle defin ileminin yapld gnn akamnda mezar banda ate yaklmas da sz konusu eski Trk inanlarnn gnmzdeki izleri olmaldr. Anadoluda lnn defnedilmesi srasnda yerine getirilen bu uygulamalarn yan sra mezarlk ziyaretleriyle de ilgili eitli inan ve pratiklerin yaatld grlmektedir. lnn mezarlkta ilk kez ziyaret edildii gn ya da zaman konusunda belirli bir kural bulunmamakta, sz konusu gn l sahiplerinin dnce ve yorumlarna gre deiebilmektedir. Buna gre mezarn definden sonra ilk ziyareti Ankarada ertesi sabah gne domadan nce; Eskiehir, Erzurum, Sivas, Nide ve Krehirde bir hafta sonra; Kastamonuda ve yer yer Eskiehir ile Sivasta krk gn sonra; Kayseri ve orumda gmldkten sonra gelen ilk cuma vb. gnlerde yaplmaktadr52.

Rfat Araz, Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1995, s. 124. 46 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi .... s. 251. 47 Ali Rza Yalman (Yalkn), Cenupta Trkmen .... s. 268. 48 Cahit ztelli, Baa Toprak Savurmak ve Yas - l Gelenekleri, TFA, Y.10, C.5, S.116, Mart 1958, s.1862. 49 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn .... s.68. 50 Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik Bektalik, Ota Matbaaclk, stanbul 1977, s.327. 51 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn .... s. 189-190. 52 Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda .... s. 80.

45

9 Bu gibi gnlerin yan sra gelenek halinde arife gnleri, bayram ve kandil gibi kutsal gnlerde de mezarlklarn ziyaret edildii, ziyaret srasnda herkesin kendi mezarnn evresini temizledii, burada len yaknlar iin dualar ettii grlmektedir. Tahtaclar arasnda arife ve bayram gnlerinin yannda nevruz ve hdrellezde, muharrem orucunun son gnnde, len kiinin yldnmnde de mezarlklar ziyaret edilmektedir53. Anadolunun kimi yerlerinde ziyaret gnlerinde mezarla eitli yiyecekler de gtrlmektedir. Artvinin avat ve Ardanu ilelerinde l defnedildikten sonra ikinci akam mezara yemek ve meyve gtrlr. Bunlar koymak iin mezarlarda kk bir dolap gzne benzer yerler de yaplmtr. Daha sonra da mezara haftada bir ya da iki kez yemek gtrmek gelenektir. Bu yemekleri len kiinin ruhu iin isteyen alp yiyebilir54. Adanada lnn gmlmesinden bir hafta sonra mezarla gidildiinde mezarn stne eker atlr, bunlar ocuklar toplayp yer55. Mersinde eker, biskvi vb. yiyecekler mezarla gidenlere datlr56. Tahtaclarda da mezarlk ziyareti srasnda herkes beraberinde rek, lokum, biskvi, eker vb. yiyecekler gtrr. Bunlar orada bulunanlara datlr ve mezarlk banda topluca yenir57. Mezarla gtrlen ve orada yenilen bu yiyecekler, lmlerin ruhuna sunulan kansz kurban nitelii tamakta ve aslnda len kiiler adna yenilmektedir. Anadoluda mezarla yiyecek gtrme geleneinin yan sra aa gtrld de tespit edilmitir. Mersinde arife gnleri mezarlk ziyareti srasnda mezarn bana murt dallar dikilir58. Adana59 ve Hatayn Drtyol ilesinde60 de ayn gelenee rastlanr. Murt dallarnn bazen mezarn stne brakld da olur61. Aydnda ise bu bitkiye mersin ad verilmekte ve yine mezar ziyaretine gidenler tarafndan mezarla gtrlmektedir62. Halk arasnda murt dal kutsal saylr. nana gre murt, dier bitkilerden farkl olarak yaz k her saa sola sallannda Allah zikreder, bu nedenle drt mevsim yeil

53 54

Halil Ayar, 1930, ilkokul, serac, Kadilen Ky - Bozyaz / Mersin. Cahit ztelli, Baa Toprak Savurmak .... s. 1862. 55 Aye Bulut, 1953, ilkokul, ev hanm, Adana. 56 Selvi imek, 1937, yok, ev hanm, Tarsus / Mersin. 57 Nilgn blak, el Tahtaclar ... s. 324. 58 Selvi imek, 1937, yok, ev hanm, Tarsus / Mersin. 59 Aye Bulut, 1953, ilkokul, ev hanm, Adana. 60 Zeynep Ate, 1954, ilkokul, ev hanm, Drtyol / Hatay. 61 Bkz. 58, 59 ve 60 no.lu dipnotlar. 62 Yaar Kalafat, Anadolu ve Yakn evresi .... s. 250.

10 kalr. Ayrca gzel bir kokusu da vardr63. Bu bitkiye mersin adnn verilmesi ve yine kutsal kabul edilmesi bir baka inana gre; syleniinden dolay ysn sresinin adna benzetilmesiyle ilgilidir, hatta sz konusu bitkiye ysn isminden esinlenerek mersin adnn verildiine inanlr64. Mersin ya da dier adyla murt dallarnn halk arasndaki yaygn inanlardan dolay mezarlklara dikildii belirtilse de aslnda bu gelenein kkeninde, daha evvel de bahsedildii zere, eski Trklerde grlen aa kltnn izleri aranmaldr. len kiinin mezar tann ise, defin ileminden bir yl sonra yaptrld grlmektedir. Mezar talar genellikle mermerdendir, ancak madd durumu iyi olmayan baz kiiler, evredeki talarla mezar evreleyip mezarn yerinin kaybolmasn nlemeye alrlar. Mezar talarna len kiilerin ad, soyad, doum ve lm tarihleri yazlr. Ancak bazen bu talara eitli iirlerin, zdeyilerin yazld, motiflerin ilendii de grlr. Sonu Anadoluda gerek lnn defnedilmesi srasnda gerekse daha sonraki mezarlk ziyaretlerinde grlen, bu almada sadece bir ksmn verebildiimiz uygulamalarn yannda, daha birok inan ve pratik, gelenek ve grenek bulunmaktadr. Bu uygulamalar, yerleim merkezlerine gre byk bir eitlilik gsterse de hemen hemen hepsinin temelinde len kiinin ruhunun br dnyaya gidiini kolaylatrmak, orada rahat ve mutlu olmasn salamak; ayrca geri dnn engelleyerek yaknlarna herhangi bir zarar vermesini nlemek dncesi yatmaktadr. Mezarlkta lm sonras gerekletirilen sz konusu uygulamalar, genel olarak slm esaslara bal bir ekilde yerine getirilmekle birlikte bunlarn arasnda yer yer slmiyet ncesi eski Trk inanlarna ait kimi inan ve pratiklerin izlerine de rastlanmaktadr. len kiinin br dnyada ihtiyac olabilecei dncesiyle elbiseleriyle ya da baz zel eyalaryla gmlmesi, mezarnda yiyeceklerin datlmas, baucuna ate yaklmas ya da aa dikilmesi vb. inan ve pratikler, eski Trk det ve inanmalarnn gnmzdeki izlerini gstermesi bakmndan nem tamaktadr.

63 64

Selvi imek, 1937, yok, ev hanm, Tarsus / Mersin. Ahmet Gkbel, Anadolu Varsaklarnda .... s. 119.