Küresellesme Surecinde Turkiyede Islam

KRESELLEME SRECNDE
TRKYEDE SLAM
CANER TASLAMAN
stanbul Yaynevi 2011 www.istanbulyayinevi.net
stanbul Yaynevi
Eser Ad: Kreselleme Srecinde Trkiyede slam Yazar: Caner Taslaman
Redaktr: Mecit Demir Sayfa Dzeni: Adem enel ISBN: 978-605-88082-0-1 Bask ve Cilt: Seil Ofset
MASST Matbaaclar Sitesi 4. Cd. No:77 Tel: (0212) 629 06 15 Bask Tarihi: Ocak 2011
GENEL DAITIM stanbul Yaynevi Caalolu Yokuu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33 SRKEC STANBUL Tel: (0212) 519 62 72 Fax: (0212) 513 73 86 www.istanbulyayinevi.net bilgi@istanbulyayinevi.net
KRESELLEME SRECNDE
TRKYEDE SLAM
CANER TASLAMAN
Kzm Meliha TASlAMAna
NDEKLER
NSZ ...................................................................................................13 GR ......................................................................................................15 I. BLM OSMANLIDA MODERNLEME VE SLAM A. Osmanlda Yukardan-Aa Deiim ...............................................37 1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre ....................................37 2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu....................................40 B. Osmanlnn deolojik Aygtlar...........................................................46 1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar ........................46 2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi ...............................................48 3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt .................................................49 4. Osmanlda Eitimsel deolojik Aygt ............................................52 C. Osmanldaki Ynetici Zihniyet ..........................................................56 1. Din- Devlet deolojisi ...................................................................56 2. slam nancna Nfuzun nemi .....................................................62 3- Osmanldaki Yeni Aydnlar, Karm Kimlikleri ve Hermentik Yaklam ....................................................................64 D. Osmanldaki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Muhammed Abduh rnei .....................................69 1- slami Kimlikleri Lakatosun ekirdek-Kuak Ayrmyla Dnmek .........................................................................69 2- Bilisel eliki Teorisi ve ten Eletiri .........................................74 3- Abduh ve Hocas Cemaleddin Afgani ............................................76 4- Abduh, Akla Verilen nem ve Mezhepilie Eletiri ....................79
Kreselleme Srecinde Trkiyede slam
5- Abduh ve Kadn Konusu ................................................................81 6- Abduhun Ekonomi, Sanat ve Tasavvuf Konusundaki Grleri ..83 7- Abduhun Etkisi .............................................................................85
II. BLM 1980LERDEN NCE TRKYE CUMHURYETNDE MODERNLEME ve SLAM A. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinde Yukardan-Aa Deiim ........................................................................91 1. Yukardan-Aa Youn Deiim Dnemi ve Patrimonyalizmin Devam .........................................................91 2. Uluslararas Gelimelerin ve Oyun Gcnn Ortaya kmasyla Merkezin Kontrolnn Azalmas.................................95 3. Ekonomik Yapdaki Deiimlerle Merkezin Kontrolnn Azalmas ....................................................98 4. Sivil Toplum Kurulular, Merkezin Kontrol ve Kadn Konusu ...........................................100 5. Uluslararas Sistemden Kaynaklanan Etkilerle Deiim .............102 B. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar......106 1- Althusser, Platon, Gadamer, Popper, Kant, Aristoteles ve deoloji ...................................................................106 2- Yeni Sosyal-Siyasi Yapnn ve ehirlemenin nemi..................108 3- Eitimsel deolojik Aygtlar .........................................................109 4- Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler .114 5- Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri ...................................................................116 6- deolojik Aygt Olarak Medya......................................................118 7- ehirleme Sonucunda deolojik Aygtlarn Artan nemi, Kadnlarda Deiim, slami Sembollerle Karlama ...............120 C. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet ....127 1- Batclk, Pozitivizm, Sosyal Darwinizm ve Hermentik Yaklam....................................................................127
indekiler
2- Teleolojik Tarih Anlay, Karl Popper ve Tarihsicilik ................129 3- Ynetici Merkezin Kar Karya Kald Paradokslar ve Hermentik Yaklam ...............................................................133 4- Trkiyenin Kendi Durumundan Kaynaklanan Paradokslar ve Batdan thal Edilen Paradokslar ........................135 D. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Said Nursi rnei .......................138 1- Nursinin, Abduh ve Ankara Okulu ile Karlatrlmas .............138 2- Nursinin Uzlatrcl ve Diyalogculuu..................................140 3- Nursinin Bilim-Din Uzlatrmas................................................141 4- Nursinin Devletin deolojik Aygtlarnda Mevzi Kazanmann nn Amas...........................................144 5- Nursinin Taktikleri ve Yorumlarnn slami Kesimin G Arttrmndaki nemi ............................................................146 6- Ehli Snnet slamda Snnetin Anlam: Hermentik Yaklam ..................................................................148 7- Bilisel Ztln Karizmatik Otoriteyle Almas: Nursi rnei ................................................................................150 8- Nursi ve Kadn Konusu................................................................151 9- Nursinin Tasavvufi Dnceye ve Tarikatlamaya Kar Tavr ..........................................................154 10- Moderniteye Uygun Mekn, Organizasyon ve Taktiklerle Oluan Karm Kimlikler ve Artan G ..............157
III. BLM 1980LERDEN SONRA TRKYE CUMHURYETNDE KRESELLEME SREC VE SLAM A. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinde Aadan-Yukar Deiim ......................................................................163 1. Askeri Darbe Dnemleri...............................................................163 2. Uluslararas Sistemde Neo-Liberalizmin Ykselii .....................167 3. Trkiyede Neo-Liberal Fikirlerin Ykselmesi ve Kreselleme Srecinin Hzlanmas ............................................168 4. Neo-Liberal Ekonomi Politikalar ve Kreselleme Srecinde slami Kesimin Gcn Arttrmas ............................170
10
5. Avrupa Birliine Entegrasyon ve Sivil Toplumun Artan Gc ..175 6. slami Kesimin Aadan-Yukar Etkileme Gcn Kazanmas/Arttrmas ve Trkiyedeki slamla lgili Yanl Bir Algnn Dzeltilmesi ...................................................179 a. Devrimci slam ve Gelenek.................................................181 b. Devrimci slam ve thal Fikirler: Mevdudi ve Seyyid Kutub ........................................................................183 c. Devrimci slam ve Trkiyedeki Etkin Cemaatler: Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati ......185 B. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar ......189 1.Kreselleme Srecinde Kitle letiim Aralarnn Artan nemi .190 2. zel Radyolar ve slami Kesimin Radyolar................................195 3. zel Televizyonlar ve slami Kesimin Televizyonlar .................199 4. nternet ve slami Kesim ..............................................................205 5. Eitimsel deolojik Aygtlar .........................................................209 6. Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler .213 7. Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri .......................................................................220 C. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet ..................................................................................225 1. 1980lerden Sonra Merkezde deolojilerin eitlenmesi .............227 a. Kemalizm................................................................................230 b. Trk-slam Sentezi ................................................................233 c. Neo-liberalizm ........................................................................237 d. slam .......................................................................................241 2. slami Kesim, Karm Kimlikler ve Kamusal Alanda eitlenme .........................................................246 3. Kamusal Alanda slami Kesimden Kadnlar ve Barts/Trban Sorunu .............................................................253 D. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Ankara Okulu rnei ..................259 1. Ankara Okulu ile Kimleri Kastediyorum? ...................................261 2. Ankara Okulunun Etkisi ve nemi .............................................265
indekiler
11
3. Ankara Okulunun Temel Fikirleri ...............................................269 4. Ankara Okulunun Referanslar ...................................................273 5. Ankara Okulunun Yaklamnn Sanat Asndan Sonular .......277 6. Ankara Okulunun Yaklamnn Erkekleri Grnr Klan Semboller Asndan Sonular ...........................................279 7. Ehli Snnetin Kaynaklarnda Kadn ve Ankara Okulunun Yol At Epistemolojik Fark ....................................280 8. Ankara Okulu ve Kadn Konusuyla lgili Yaklamlar................284 9. Ankara Okulu ve Demokrasi, Sivil Toplum, Siyaset....................287 10. Bilisel Ztln Entelektel lahiyatlarla Almas: Ankara Okulu rnei .......................................................291 SONU..................................................................................................295 KAYNAKA.........................................................................................315
NSZ
nya genelinde, slam ile ilgili olgular gndemde n plana kmakta; hem srekli olarak medyada yer almakta hem de birok akademik almann odak noktas olmaktadr. Kreselleme srecinde Trkiyedeki slamn sosyoloji ve siyasal bilimler alanlaryla ilgili olgularysa bu almann konusudur. Trkiyedeki slami kesimin hzl bir deiim srecinden getii ve gcn arttrd, geni bir kesimin -benim de paylatm- ortak bir kabuldr. Bu olgudan memnun olanlar ve olmayanlar arasnda ciddi bir kutuplama kendini iddetle hissettirmektedir. Bu kitap, bu konuyla ilgili olgularn iyi veya kt olduuna dair bir tavr belirlenmeden, mevcut kamplamalarda bir kamplamann taraf olmadan; slami kesimle ilgili olgularn nasl aa kt, deiimlere ve mevcut yapya sebep olan dinamiklerin neler olduu, slami kesimdeki deiikliin boyutunun ne lde olduu, bunlar zmlemek iin nerelere bakmamz gerektii eklindeki sorularn cevabn aa karmak amacyla yazld. Bahsedilen konuyla ilgili sosyal ve siyasi srelere odaklanarak, bu hususlarda zmlemelerde bulunmak; bunu yaparken teolojik, felsefi, ideolojik deer yarglarndan kanmak, bu almay yaparken en ok dikkat ettiim hususlardan biri oldu. Bu kitap temelde sosyoloji ve siyasi bilimler alanlaryla ilgili olmakla beraber psikoloji, felsefe ve teoloji gibi farkl alanlarndaki bilgilerden de istifade etmeye, tm bu alanlarn bilgisini birletirmeye; disiplinler aras almann salayaca verimden ve ufuk aclktan faydalanmaya altm. Bu kitabn ortaya kmasnda birok deerli akademisyenin ve dostumun katklar oldu. erif Mardin malum dehasyla almam en ince ayrntsna kadar inceledi ve ok nemli katklarda bu-
14
lundu. Tayfun Ammann hassas tetkikleri ve deerli nerileri ok aydnlatc oldu. Birsen rs, Din Alada ve Sevgi ubuku deerli nerileriyle kitabn mevcut ekline brnmesinde pay sahibidirler. Akademisyen dostlarm Emre Dorman, Alper Bilgili ve Ali Engin Uygur da desteklerini esirgemediler. Bu kitap balangta bir doktora tezi olarak yazld; bu tezden nceyse Felsefe ve Din Bilimleri alannda ilk doktoram bitirmi, doentlik unvanm da almtm. zellikle tez danmanm Fatmagl Berktayn katklaryla, hi heyecanm yitirmeden, byk bir zevkle, doentlikten sonra, bu kitaptaki almamla ikinci doktoram bitirdim. Berktay bu almayla ilgili her aamada nemli bir paya sahiptir. Tm bu akademisyenlere ve dostlarma bu kitabn ortaya kmasndaki katklarndan dolay teekkr bir bor bilirim. Bu almann alan iin deerli bir katk salamasn ve ilgililere yararl olmasn dilerim. Bu kitab okuyan siz deerli okurlarma da ilginizden dolay teekkr ediyor; yorumlarnz, eletirilerinizi ve nerilerinizi www.canertaslaman.com adresine iletmenizi rica ediyorum.
GR
u kitabn blm balklarnda kullanlan modernleme kavramna ve isminde kullanlan kreselleme kavramna farkl anlamlar yklenmi ve bu kavramlarn anlamnn ne olduu zerine birok tartma yaplmtr. Bu yzden, ncelikle, birbirleriyle ilikili olan bu iki kavramn hangi anlamlarda kullanldnn akla kavuturulmas faydal olacaktr. Bu almada, modernleme kavramnn nasl anlalmas gerektiiyle ilgili bir tartmaya girilmeden; bu kavram, Trk modernlemesini gerekletiren ynetici elitin alglad ve bu algnn eylemlerini ynlendirdii anlamda kullanlmtr. Bat Avrupann, Prusyann, Japonyann iinde bulunduklar toplumsal koullarda ve modernleme modellerinde farkllklar olduu gibi, Osmanl-Trk modernlemesinin de kendisine mahsus koullar ve farkllklar olmutur. Trk modernlemesi -genel olarak- Bat modernlemesinden farkl bir tarzda, toplumun dinamikleriyle deerlerinden bamsz bir ekilde1 yukardan-aa (siyasetten topluma) gerekletirilmeye allmtr. Modernizm teorisyenlerinin bir ksm, modernizmin Batllamayla zdeletirilmesine kar ksalar da2 bahsedilen ynetici elit iin modernleme; Batnn kltrel birok unsurunu almaya nem atfeden, Batllama ile zde olduu sylenebilecek bir sreti. Alain Tourainein dikkat ektii gibi Batdaki en gl modernlik yaklam; aklclamaya sreci belirleyici bir nem atfederek, aklcln geleneksel toplumsal balar, duy1 2 Nilfer Gle, Modern Mahrem, 8. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s. 171. Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, Princeton, Princeton University Press, 1997, s. 11.
16
gular ve inanlar ykmas gerektiini vurgulamtr.3 Cumhuriyet Trkiyesinin ynetici elitinin modernlik yaklamnda da geleneksel olann yklmasyla ilgili bu yaklam -geleneksel olanla sentez araynn olduu rnekler de olmasna ramen- n plana kmtr. Modernlemeyle ilgili olgularn nemli bir blm, Ferdinand Tnniesin gemeinschafttan gesellschafta (cemaatten topluma) gei olarak ifade ettii, tarma dayal geleneksel yapdan ehre dayal modern hayata geilme sreleriyle ilikilidir.4 Fakat 1950lere kadar Trkiyede, ehirlemedeki art yok denecek kadar azd. Bat modernlemesinin nemli bir unsuru olan bireycilik de -ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- devlet merkezinin yukardan-aa modernletirici gcne -paradoksal bir ekilde- tehdit olarak grld iin feda edildi. Ayrca modernleme projesinin siyasal yap alannda da rol modeli Bat olmasna ramen, 1950den nce Batl anlamda ok partili demokrasiye geilmedi. Bahsettiim ynetici elit, modernleme srecini, toplumu harekete geirerek gerekletirmekten ok, yasalar oluturarak, ideoloji alayarak ve ideoloji alayacak kurumlar kurarak gerekletirmeye arlk verdi.5 rnein laiklik ve kadn haklar gibi konularda Cumhuriyet balangcnda byk bir hzla yasalar karlm ve dzenlemeler yaplm olmakla beraber; ehirleme, teknoloji ithalat veya sivil toplumun glendirilmesi gibi toplumu mobilize edecek hususlarda ciddi atlmlar yaplamamtr. Sonuta Osmanlda, ideolojisi -merkezin ounca- benimsenmeden temelleri atlan modernleme sreci, Cumhuriyet dneminin balangcnda -merkezce- ideolojisi benimsenerek, buna uygun olduu dnlen yasal ve kltrel deiiklikler yaplarak devam etti. Modernlemenin ideolojisini benimseyen erken dnem Cumhuriyet kadrolar, Batl anlamda bir mo3 4 5 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, 4. bs., ev. Hlya Tufan, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 25. Ferdinand Tnnies, Community and Society, ev. Charles P. Loomis, New York, Dover Publications, 2002. erif Mardin, Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, ev. Levent Kker, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 236; erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 53.
Giri
17
dernleme gerekletirme hususunda birok alanda baarl olamasalar da modernlemeyi; ehirleme, sanayileme, yeni teknolojinin elde edilmesi, her seviyede eitimin artmas, kitle iletiim aralarnn yaygnlamas olarak gren genel tanmla ve daha tartmal olan modernlemeyi siyasal gelimeyle zdeletiren yaklamla mutabk olduklar sylenebilir.6 Modernlemeyi, Batlamayla zdeletiren yaklamlar, Bat dnyasnn iinden getii ehirleme ile bireyselleme gibi sreleri yaamay ve Batdaki gibi demokratik kurumlara sahip olmay; bunlar hususunda, yasa karma srecinde olunduu kadar baarl ve istekli olun(a)masa da modernlemenin iaret ettii hedefler iinde tutmutur. Kitabn balnda kullanlan kreselleme kavram, dnyann farkl noktalar arasnda ilikinin ve karlkl bamllk ile etkinin artmasn ifade etmektedir. nceden buharl gemiler, demiryollar ve otomobil gibi ulam aralarnn icad ve yaygn imalat kreselleme srecine yn veren en nemli unsurlarken; gnmzde bilgisayarlar, mikroipler, fiber optik teknolojisi, internet gibi icatlar ve bunlarn gelitirilmesi ile yaygnlatrlmas dnyay birbirine kenetleyen ve kreselleme srecine yn veren en nemli unsurlar olmutur.7 Kresellemeyi bazlar ekonomi temelinde, bazlar siyaset temelinde, bazlar kltr temelinde, bazlarysa -benim gibi- bunlarn hepsinin birleimiyle ok ynl olarak anlamaktadr.8 Bu kitapta kullandm anlamyla kreselleme kavram asndan, uluslararas ekonomiyle btnleerek deiime sebep olan teknolojileri almak ve yabanc sermayenin deerler sisteminde deiime sebep olan yatrmlarn ekmek gibi
6 Modernlemeyi belirleyen temel zellikler ve siyasal gelimenin bu srecin bir paras olup olmadnn tartmal bir konu olmasyla ilgili baknz: H. Birsen rs, Siyasal Gelime ve Modernleme Kuramlar, stanbul, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Masa st Yaynclk, 1997, s. 4-5. Thomas Friedman, Kresellemenin Gelecei, 3. bs., ev. Elif zsayar, stanbul, Boyner Yaynlar, 2003, s.17. Sayres S. Rudy, Subjectivity, Political Evaluation, and Islamist Trajectories, Globalization and the Muslim World, Ed. Birgit Schaebler ve Leif Stenberg, New York, Syracuse University Press, 2004, s. 44-56. Fuat Keyman da 1990l yllarda gelien kreselleme kuramlarnda ok-nedenselliin ve okboyutluluun n plana ktna dikkat ekmitir: E. Fuat Keyman, Globalleme ve Trkiye: Radikal Demokrasi Olasl, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman ve Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998, s.39.
7 8
18
ekonomik kreselleme unsurlarnn nemli olmasnn yannda; Trkiyenin uluslararas sistemde ortaya kan ift kutuplu sistemde Amerikann ban ektii kutupta yer almas veya uluslararas siyasal kurumlara ye olmas gibi siyasal kreselleme unsurlar; ayrca -zellikle de- McLuhann nl kresel ky (global village) ifadesiyle dikkat ektii, iletiim ve ulam aralarnn kltrel homojenlemeye sebep olmas gibi kltrel kreselleme unsurlar da nemlidir.9 Kresellemenin bir paras olunduka; dnyann geri kalanyla ilikiler arttka, yeni teknoloji rnleri ithal edildike, yeni iletiim aralaryla dnyann geri kalanyla daha ok irtibat kurulduka, kresel kltr maazada -ithal veya taklit- rnlerle veya televizyon programlaryla kitlelerin karsna ktka, devletin devrimci yaklamlar olmadan da (yukardan-aa empoze edilmeden de) modernleme srecinin birok unsuru yaygnlamtr. rnein traktr gibi modern tarm aletlerinin ithalatnn modernlemenin en nemli unsurlarndan olan ehirlemedeki etkisi (ilerleyen sayfalarda bu konuyla ilgili saysal veriler verilecektir), Cumhuriyetin kurucu kadrolarnn yukardan-aa deiim projesinden ok daha etkili olmutur veya kylere kadar yaylan televizyonun gsterdii yabanc diziler ile bunlardan esinlenmi yerli dizilerin, kadn-erkek ilikilerini ve moderniteye bal birok kltrel unsuru geni kitlelere yaygnlatrmasnn etkisi de azmsanmayacak ldedir. Bu rneklerdeki ve benzeri birok ynyle kreselleme; Trkiyenin, modernle(tir)me projesinde ortaya konan, Batya benzemesiyle ilgili hedeflerini gerekletirmesini salayan bir sre olmutur. Fakat kreselleme ile ortaya kan btn olgularn Cumhuriyetin kurucu merkezinin modernleme projesiyle uyumlu olmad da bilinmelidir. rnein Cumhuriyet merkezinin modernle(tir)me projesinin en nemli unsurlarndan birinin toplumun seklarizasyonu10 olmasna karn, -ilerleyen sayfalarda
Marshall McLuhan, Bruce R. Powers, The Global Village, New York, Oxford University Press, 1989. 10 Laiklik ve seklerlik kavramlarnn anlam ve bu iki kavram arasndaki fark zerine deiik grler ileri srlmtr. Dier yandan bu iki kavramn tamamen ayn anlamda kullanldna, szlklerde birinin dieriyle aklandna ve -yabanc dillerde de- bu kavramlardan birinin dieriyle tercme edildiine rastla9
Giri
19
grlecei gibi- kreselleme srecinde, merkezin toplum zerindeki denetimi azalmtr; bunun sonucunda Cumhuriyetin kurucu ideolojisinden -seklerle(tir)me bu ideolojinin en temel unsurlarndan biriydi- eskisine oranla bamszlama sreleri yaanm ve toplum seviyesinde etkili olan slami dnya gr, g alanlarnda etkili olmaya balamtr. Hatta slami dnya grn benimseyen bireylerin ve de zellikle bu bireylerin nemli bir ksmn ynlendiren cemaatlerin/tarikatlarn/gruplarn kazandklar g; bunlarn isteklerinin siyasette deiiklik oluturmasna yol aarak, aadan-yukar etkiyle merkezdeki tavizsiz seklarizasyon ideolojisinin tartlmasna da yol amtr. Modernlemenin nemli bir unsuru olan seklarizasyonun birok yerde kar karya kald paradoks -zellikle modernleme projesinin yukardan-aa uyguland slam lkelerinde- bu olmutur; bu projenin uygulayc aktrleri zne yaratmaya ynelmitir ama ortaya kan zne (bilinli varlk) doas gerei kendi tercihlerini yapmaya ynelmektedir ve bu tercih, kimi zaman seklarizasyon politikalaryla arzu edilenin aksine dindarlama (dini referanslara hayat kurarken nemli bir yer verme) ve dini cemaatlere balanma ynnde olmaktadr. Kreselleme srecinin yol at deiimlerin birounda siyasal merkezin rol, siyasal merkezin gerekletirdii yukardanaa modernletirme srecine nazaran hayli dktr. rnein kresel ekonomiyle btnleerek yeni teknolojinin ithal edilmesinin ve sanayilemenin artmasnn ehirlemeyi, ehirlemenin ise kadnlarn kamusal alana k orann arttrmasndaki veya televiznr. Bu yzden, bu kitapta, benim bu kavramlar hangi anlamda kullandm belirtmekte fayda gryorum. Laiklik kavramn, devletin dine referanstan arnmas anlamnda; seklarizm kavramn ise toplumu oluturan bireylerin, yaantlarnda dine referanstan uzaklamalar anlamnda -dnyevilemeye yakn anlamda- kullanyorum. Laiklik kavram genelde din ile devletin ayrlmas gibi mehur bir genel tarife sahip olsa da; Trkiye rneinde, devlet dine referanslardan ayrlrken, din devletten ayrlmam ve devlet din zerindeki kontroln srdrmeye almtr. Bu yzden, Trkiye rneinde, laiklik ifadesiyle, sadece devletin sisteminde, uygulamalarnda ve yasalarnda, dini temellendirmelerden ayrlmasna vurgu yapldna dikkat etmek yerinde olacaktr. Genel kullanmda laiklik birey hayatndan ok, devletle ilikilendirildii iin bireylerle ilgili alanda dine referanslardan uzaklamay ise seklarizasyon ifadesiyle -Batda bu kavram hem birey hem de devleti kapsayacak daha geni anlamlarda kullananlar olsa da- karlamaya altm.
20
yon ya da internet aracyla yaylan kresel kltrn kadn erkek g ilikilerinin biimini etkileyerek habituslarn11 dnmesi srecindeki siyasal merkezin rol; siyasal merkezin, modernletirme projesine bal olarak kadnlara yeni haklar tanyan yasalar kartarak toplumu yukardan-aa dntrme srecindeki rolnden hayli dktr. Kreselleme srecinden bamsz olan modernlemede, siyasal merkezin yukardan-aa deitirmesi temel dnm unsuru olduu iin modernleme kavramn devlet merkezindeki ynetici elit onu nasl anladysa o anlamda kullandm; fakat kresellemede, etki eden -kreselleme srecinin alglanma biimlerinden ziyade- kreselleme srecinin kendisi olduu iin kreselleme ifadesini bu sre nasl gerekleiyorsa o anlamda kullandm. Bu srete ekonomik, siyasi ve kltrel unsurlarn hepsi bir arada olduu iin; bu sreci belirten kreselleme ifadesini, tm bu ynleriyle, ok ynl anlamyla ele aldm. Siyaset felsefesi dinsel bir yapya dn(trl)m Konfiys, her eyin birbirine bal ve etkileim iinde olduuna, kreselleme gibi bir srecin yaanmad bir dnemde, baka bir balamda dikkat ekmiti; birbirine ballk ve etkileim, kreselleme srecinin etkisinin youn ekilde hissedildii gnmzde ise sosyoloji ve siyasetin yksek oranda nem atfettii kavramlar olmak durumundadrlar.12 Kresellemeyi bahsedilen tm ynleriyle -ekonomik, siyasal ve kltrel- deerlendiren bu almamda, kitabn konusu asndan nemli, birbirine baml etkileimleri aa karma amacn tayorum; Trkiyedeki slamla ilgili zmlemelerde bunu gerekletirmeye alacam.
11 Habitus Fransz sosyolog ve filozof Pierre Bourdieunun mehur ettii bir terimdir; edinilmi davran, beeni ve dnce kalplar iin kullanlr. Pierre Bourdieu, Outline of a Theory of Practice, ev. Richard Nice, Cambridge, Cambridge University Press, 1974. Bourdieuya gre habituslar snflayc emalardan ve nihai deerlerden meydana gelirler ve dille bilinten daha temel olabilirler. nsanlar, iinde bulunduklar sosyal dnyann zelliklerini daha ocukluk yllarndan edindikleri habituslar ile benimserler. Bkz: Paradigma Felsefe Szl, Habitus maddesi, 6. bs., Der: Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma Yaynclk, 2005, s. 791. 12 Fatmagl Berktay, Sunu, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009.
Giri
21
Manfred Steger sre olarak kreselleme (globalization) ile kresellemeci ideoloji (globalism) arasnda ayrm yapar. Sre olarak kreselleme ile tarihsel olarak artan ekonomik, siyasi, kltrel alverileri ve entegrasyonu -bu kitabn balnda kastettiim anlam- anlar. Kresellemeci ideoloji ise mevcut kreselleme srecinde belirleyici olan Neo-liberal pazar ideolojisidir.13 Bazlar bunu pazar kktencilii (market fundamentalism) olarak da ifade etmektedir, buna gre kreselleme doaldr/kanlmazdr ve yolu her lke iin ayndr; bu yol pazarn liberizasyonudur.14 Bu kitapta kresellemeci ideoloji yerine kreselleme srecinin etkilerine odaklandm belirtmeliyim. Hi phesiz bu sre etki ederken hkim ideolojisinden bamsz deildir, bu kitapta, deiimlerini belirleyen sebeplere odaklandm slami kesimin nemli bir ksm da bu ideolojinin etki alanna girdiklerinin farknda bile olmadan kresellemenin (globalization) iinde kresellemeci (globalist) olmulardr. Her ne kadar Neo-liberalizmin ykseldii 1980ler-1990larda ve sonrasnda kreselleme sreci Trkiye iin hzlanm olsa da bu sre uzun bir dnem boyunca evrilen bir sretir; bir anda ortaya kmamtr. Bu yllardan nce Neo-liberalizm ile nemli ayrlklar olan Keynesi ekonomi politikalarnn dnya sisteminin nemli aktrleri olan devletlerce takip edildii dnemde de kreselleme srecinin evrimi srmtr. Neo-liberalizme kart, devletin ekonomiye mdahalesinin gerekliliini savunan -Keynesi gre yakn- bir yaklam, hatta sosyalist bir yaklam savunan birok kii; kresellemeci ideolojiye kart olurken bile kreselleme srecinin etkisinde kalmtr. Kreselleme btn uluslarn menfaatinedir veya Kreselleme demokratiklemeyi yaygnlatracaktr gibi kresellemeci ideoloji adna savunulan grleri benimsemeyen birok kii de kreselleme srecinin ierisinde deiim yaamtr. Kreselleme ile yaylan tketim alkanlklarnn veya kadn-erkek ilikileriyle ilgili farkllamalarn sadece Neo-liberal yaklam benimseyenleri etkiledii sylenemez; en hzl kresellemeci ideoloji kartlarnn
13 Manfred B. Steger, Globalism: The New Market Ideology, Lanham, Rowman and Littlefield Publishers, 2001. 14 Joseph E. Stiglitz, Globalization and Its Discontents, New York, W. W. Norton and Company, 2002, s. 114, 138, 219.
22
da bu sreten etkilendikleri gzlemlenmektedir. Bu kitabn amac, ideolojisinin etkisi ne derecede olursa olsun, bu srecin ierisinde slami kesimin deiimini analiz etmek olduundan, bu kitabn balnda kastedilen sre olarak kresellemedir. Kreselleilirken etki eden ideolojiyse, bu srecin tad bir unsur olmas asndan elbette ilgi alanmdadr. Kitabn balndaki Trkiye ifadesi ise bu kitabn corafya olarak odakland blgeyi gstermektedir. Kreselleme srecinde dnyadaki hzl deiimden farkl lkelerde yaayan birok Mslman etkilenmitir. Bu deiimlerde birok ortak nokta olmakla beraber, her blgenin kendine has koullar ve buralarda yaayanlarn farkl tarihsel miraslar deiik tablolar da ortaya karmtr. ran iiliinin, Suudi Vehhabiliinin, Afganistandaki El-Kaidenin ve Trkiyedeki slamn her birinin dierlerinden nemli farkllklar vardr.15 Mslmanlarn yaad farkl corafyalardaki tm deiimleri ortak noktalar, farkllklar ve farkllklarn sebepleriyle deerlendirmem bu kitabn ngrlen snrlarn ok aaca iin sadece Trkiye zerine odaklanacam; balkta Trkiye ifadesini kullanma sebebim bunu vurgulamak iindir. Fakat Trkiye ile ilgili bu almadan, gerek dier corafyalardaki Mslmanlarn kreselleme srecindeki deiimlerinin karlatrmasnn yaplmasnda gerekse kreselleme srecinin dtan etkisiyle slamn nasl anlalmas gerektiine dair iten tartmalarn birleerek deiime sebep olduuna vurgu yapan modelin, dier lkelere uygulanmasnda faydalanlabileceini dnyorum. Zaman dilimi olarak aklanmasna odaklandm dnem ise kreselleme srecinin etkilerinin daha ok hissedildii 1980lerden gnmze kadarki dnemdir. Fakat bu dnemi gereince anlamak iin bu dnemdeki oluumlarn tarihsel kkeninin bilinmesi gerekmektedir. Bu dnemde oluan deiimlerin dinamiklerinin nemli bir ksm nceki dnemlerdeki birikimsel srelerden kaynaklanmtr. Ayrca bu dnemdeki deiimlerin boyutunun iyice kavranabilmesi iin bu dnemi nceki dnemlerle karlatrmak faydal olacaktr. Osmanl ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda y15 Nilfer Gle, Islamic Visibilities and Public Sphere, Islam in Public, Ed. Nilfer Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, Bilgi University Press, 2006, s. 6-7.
Giri
23
netim ekli, toplum yaps ve devletin ideolojisi asndan nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu yzden birinci blmde Osmanly, ikinci blmde 1980lerden nceki Trkiye Cumhuriyetini ele aldm. Bylece kitabn odak noktas olan -nc blmde incelediim- 1980ler sonras dneme yol aan srelerin; birincisi kkenini anlamay, ikincisi nceki dnemleri 1980ler sonrasyla mukayese ederek deiimin boyutlarn ve ieriini aa kartmay hedefledim. Kitabn balnda geen slam ifadesi 6.8 milyarlk dnya nfusunun % 23nn (1.57 milyarn), 74 milyonluk Trkiye nfusunun % 98inin inand dinin ismidir. Trkiyenin % 85-90 Snni iken, Snnilikten sonraki en yksek poplasyona sahip mezhep olan Alevilik ise 74 milyonluk nfusun % 10-15i kadar olan 7-11 milyonluk bir poplasyona sahiptir.16 Trkiyedeki Mslmanlar, kabaca, Snniler ve Aleviler diye ikiye ayrmak yaygn bir yaklam olsa da kendilerini Snni ve Alevi olarak niteleyenler kendi ilerinde hayli farkl grlere ve yaklamlara sahiptirler. Bu kitabn odak noktasnda daha ok Snniliin olduunu belirtmeliyiz. Snnilik, toplumun en geni kesiminin gr olmasnn yan sra Osmanlda devletin ideolojisini belirleyen, Cumhuriyet devrimlerinin birounun kendisine kar konumland, dier yandan -paradoksal gibi gzkse de- Diyanet leri ve imam hatipler gibi kurumlarn rettii ve zerine bina edildikleri inancn ieriini oluturan, Trkiyedeki siyasal slamn kkenini dayandrd, Ankara Okulu gibi -nc blmde inceleyeceimiz- slamc entelektellerin inceleme ve eletirilerinin merkezinde olan, toplumdaki etkin cemaat ve tarikatlarn ideolojisini oluturan mezheptir.17
16 The Pew Forumun 2009da bitirip yaymlad aratrma, Mslmanlar hakknda yaplm en kapsaml aratrma olarak gsterilmektedir. Bu aratrmadaki Trkiye ile ilgili verilerde TESEVin almalarndan faydalanlmtr. Bu almann verilerine gre Trkiyedeki Mslmanlarn ounluunu oluturan Snniler dnya Mslmanlarnn da % 87-90n oluturmaktadrlar. Bkz: (evrimii) http://pewforum.org/docs/?DocID=450 17 Snni slam oluturan yaayan drt mezhep Hanefilik, afilik, Malikilik ve Hanbeliliktir. Trkiyedeki Snni nfusun byk blm Hanefi, az bir ksm afiidir; Maliki ve Hanbelilik mezhebine tabi olanlar yok denecek kadar azdr. Bu almada Snnilik ve ayn anlamdaki Ehli Snnet ifadeleri -aksi belirtilmedike- bu mezheplerin hepsini kapsayacak anlamda kullanlmtr. Fakat Trkiye nfusunun byk kesimini oluturan Hanefiliin, birok kiinin zihnin-
24
Bu kitapta slam ifadesiyle asl dikkat ekmeye altm ise Hz. Muhammed araclyla bildirilen dinden ziyade insanlarn/ gruplarn bu dini nasl anladdr; ksacas slami kesim(ler)in18 dnce ve yaamlarnda ortaya kan olgulardr. Bu kitaptaki amacm slamn nasl anlalmas gerektiine dair teoloji alanna giren tartmalar zmek veya bu konuda gr beyan etmek deildir.19 Fakat slamn belli ekilde anlalarak zihinsel kalplar oluturmasnn ve bu anlayla ilgili kanaatlerin, tartmalarn ve deiimlerin bireylerin habituslarnda ve eylemlerinde yol at sonular ile deiim; ksacas slamn ne olduuna dair kanaatlerin sosyoloji ve de siyasal bilimler asndan nemli sonular bu kitaptaki ilgi alanm oluturmaktadr. Sonuta dinle ilgili dncelere, bu dncelerin doruluk derecelerini tespit etmek iin deil; dncenin de toplumsal yapy belirlediini kabul eden -Weber gibi- bir sosyolojik anlaya sahip olduum iin odaklanacam. Bunun iin teoloji alanyla ilgili tartmalarda ortaya kan grler (rnein kadnlarn kamusal alana kyla ilgili olanlar), bu grlerin hangisinin doru olduuna dair bir tartmaya giriilmeksizin, Mslman toplumun modernleme ve kreselleme srecine verdikleri tepkilerle, ksacas slami kesim(ler)le ilgili gzlenen olgularla nemli ilikileri olduklar iin belirlenmeye allacaktr.
de Snnilik ile zde olduu hatrlanmaldr. Ayn mezhebe bal olduunu ifade eden birey veya cemaatlerin grlerinde byk bir eitlilik olduu da unutulmamaldr. Ayrca Ehli Snnet inancn benimseyen aile kkeninden gelen (istatistiklerde Snni olarak gzken) gerek halktan, gerek slami evrenin iindeki entelektellerden -Ankara Okulu gibi- birok kiinin, Ehli Snnet inan ve uygulamalarla uyumsuz dinsel uygulamalar ve dnceleri benimseyebildikleri, hatta Ehli Snnet anlay iindeki grleri ska eletirdikleri -din adna reddettikleri- de gz nnde bulundurulmaldr. 18 slami kesim(ler) ifadesiyle, dncelerini ve yaamlarn kurgularken slama (slamdan her ne anlyorlarsa ona) referanslar youn olan kiileri kastediyorum. Bu ifadeyle kastedilen kesim arasnda byk farklar olduuna dikkat edilmelidir. Bu ifadeyle Muhammed Abduhtan Nurculara, Ankara Okulundan Cbbeli Ahmetin cemaatine birbirleriyle hayli farkl dinsel anlaylar olan ve hayli farkl grntler sunan geni bir kesim anlalabilmektedir. Tm bu farkl kiileri slami kesim(ler) bal altnda toplatan unsur; tm bu kiilerin dnya gr, inan ve hayat pratiklerini slama referanslarla kurmalardr. 19 Bu konuyla ilgili teolojik tartmalar da ilgi alanmdadr, fakat slam diniyle ilgili teolojik ve felsefi fikirlerimi merak edenler dier kitaplarm okumallar. Ayrca www.canertaslaman.com internet sitemden de bu konudaki grlerimi takip edebilirler.
Giri
25
Modernleme ve kreselleme srelerinin sonunda karmza byk bir deiimin ktn gzlemliyoruz. Trkiyedeki slam da bu deiim srecinin dnda kalmamtr. Bir asr ncesinin dindar bireyi ile gnmzn dindar bireyi, bir asr ncesinin dini gruplaryla gnmzn dini gruplar arasnda byk farkllamalar olduu, bugne kadar yaplm birok almadan anlalmaktadr. rnein eskinin sakall, cbbeli dindar erkei yerine tral, ceket kravatl tebli yapan dindar erkei; eskinin evinin kadn olmada idealleen ve kamusal alandan uzak dindar kadn yerine mcadeleci olan ve kamusal alanda daha ok rol alabilmek iin gayret eden dindar kadn; eskinin tekkede belli ritelleri gerekletirmeye alan ve toplumdan tecritte erdem gren dini gruplar yerine holdingler kuran ve medya kurulularyla yayn yapan, devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmaya alan dini gruplar gibi gemiteki rneklerden hayli farkl yeni olgular, bu olgulara sebep olan etkenleriyle aklanmaya muhtatr. Bu kitabn amac, deimez olduu kabul edilen bir ontoloji ve epistemolojiye sahip olan, slam ve Ehli Snnet slam gibi tarihsel sreklilii ifade eden isimlerle ifade edilen kesimde, neyin nasl bu deiimi gerekletirdiini, bu sreteki ok-boyutluluu sergileyerek gstermektir. Ayrca Cumhuriyetle slamn devletin ideolojisi olmaktan kartlmasndan, seklerleme dorultusundaki tm devlet politikalarndan, modernleme ve kreselleme srelerinden doksan yl kadar sonra nasl olup da slami kesimin gcn arttrdn zmlemektir. Bahsedilen olgularn aa kartlmas iin u drt konuya odaklanmann verimli sonular verecei kanaatindeyim: A- Siyaset ile toplum arasndaki ilikilerdeki yapya ve bu yapdaki deiikliklere; B- Devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yaymadaki ve kart ideolojilerin bu aygtlarda mevzi kazanmadaki baarsna; C- Devleti yneten zihniyet yapsna ve bundaki deiikliklere; E- slami kesimin iinden olanlarn yaptklar dinle ilgili yorumlarn ve gelitirdikleri taktiklerin deiimdeki yerlerine.
26
Bu kitabn blmndeki farkl dnemin her biri, bu drt konuyla ilgili balklara ayrlarak deerlendirilecek; bylece slami kesimle ilgili gnmzde tank olduumuz olgularn hem tarihsel kkeni saptanmaya hem de bu farkl dnemlerin mukayesesi yoluyla deiimin boyutlar aa kartlmaya allacaktr. Bu drt konu asndan yaplacak deerlendirmeler hakknda ksaca u bilgileri verebilirim: A- Gzlenen deiimin nemli bir boyutunun siyaset (merkez/yukars) ile toplum (evre/aas) arasndaki ilikiler ve bu ilikilerdeki deiimle ilgili olduu kanaatindeyim. Bu hususla ilgili olarak, daha nce baka almalarda da kullanlan merkezevre ilikileri ve yukardan-aa/aadan-yukar eklindeki terminolojiden faydalanacam. Merkez-evre ilikileri deerlendirilirken, ou zaman ihmal edilen, uluslararas sistemin de merkez-evre ilikilerinde etkili olduu hususu bu kitapta vurgulanacaktr. Uluslararas ilikilerde, devletlerin davranlaryla ilgili analizin, kresel durumun (global environment), yani byk resmin (big picture) belirlenmesiyle balamas gerektiini syleyen kresellemeci yaklamn etkisi bu kitabn birok yerinde gzkecektir.20 Merkez ve evre terminolojisi Trkiye iin kullanldnda, ama, genelde siyasetle toplum aras genel ilikiyi zmlemek olmutur. Bu almadaki odak noktasysa, merkez ve evre ilikileriyle ilgili yapnn ve deiimin, Trkiyedeki slamn dnmndeki roln gstermektir. Bu almada siyasetle toplum arasndaki ilikilerin ynnn yukardan-aayadan aadan-yukarya doru deitiine dair daha nce ifade edilmi kimi grler paylalacaktr. Fakat Trkiyedeki slami kesimin, bu deiimle paralel olarak yaklamlarn deitirdiklerine dair gr; yani nceden, siyasi merkezi iddet kullanarak ele geirerek yukardan-aa toplumu dntrme abalarnn, sonradan, toplum seviyesinde gcn arttrma abasna doru farkllatna dair gr dzeltilecektir. Trkiyedeki slami oluumlarn (cemaatlerin, tarikatlarn, gruplarn) byk ksmnn -dier yaklam be20 Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi, International Relations Theory, Boston, Longman Publishers, 1999, s. 9.
Giri
27
nimseyen bir aznla karn- en batan beri merkezi iddet kullanarak zapt etmeye -devrime- deil, toplum seviyesinde g kazanmaya arlk veren bir strateji benimsedikleri gsterilmeye allacaktr. Bu terminolojiyle toplumdaki genel deiim ynne iaret etmeye altm; yukardan-aa deiimin olduunu ifade ettiim dnemlerde siyasi merkezden bamsz toplumda deiimler olduu gibi aadan-yukar deiimin arlnn arttn ifade ettiim dnemlerde, siyasetin toplumsal talepler olmadan toplumu belirlemeye alt rnekler de vardr. Yukardan-aa ve aadan-yukar ifadeleriyle kullandm terminoloji, sadece deiimin genel ynn ifade etmek iindir, yoksa belli bir dnemdeki deiimin tamamen bu ekilde olduunu anlatmak iin kullanlmamaktadr. Fakat bu istisnai rneklere kar hedefim, dnemlere gre, siyasetle toplum arasndaki ilikilerdeki genel durumu ve genel durumdaki deiimleri tespit etmek olacaktr. B- Trkiyedeki slamla ilgili olgular ve deiimi ok boyutlu bir ekilde anlamak iin devletin topluma ideolojisini alamakta kulland somut kurumlara da odaklanmamz gerektii kanaatindeyim. Bu konuda, Althusserin devletin ideolojik aygtlar ile ilgili yaklam ve terminolojisinden faydalanacam. Althusser, devletin ideolojisini topluma tayan somut kurumlar olarak devletin ideolojik aygtlarna dikkat ektii gibi devletinkine alternatif ideolojilerin ideolojik aygtlarda mevzi kazanabileceine de dikkat ekmitir.21 Trkiye hakkndaki olgular aklamakta devletin ideolojik aygtlar ile ilgili terminolojiyi kullananlar, Althusserin bu ilk yaklamna odaklanmlar ve genelde alternatif ideolojilerin mevzi kazanmas ile ilgili ksmn kullanmamlardr. Oysa bu almada devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yayarak toplumu ve slami kesimi dntrmesine olduu kadar slami ideolojiyi benimseyenlerin bu aygtlarda mevzi kazanmasna da dikkat ekilecektir. ehirlemenin artmasyla, krsal kesimden gelenlerin tadklar slami/geleneksel deerlerle beraber Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla yeni deerler de edinmeleri; Diyanet ve imam
21 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Ayglar, 3. bs., ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki, 2003, s. 172.
28
hatipler gibi kurumlarn devletin ideolojisiyle sorunlu ilikileri ve devletin ideolojik aygtlar vazifesini de grdkleri; kreselleme srecinde kitle iletiim aygtlarnn bireyleri ekillendiren yeni aralar olarak artan neminin, devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltt gibi hususlar, bu maddenin altnda ilenecektir. C- Kitabn konusu asndan irdelenmesini nemli bulduum dier bir husus ise devleti yneten zihniyetin ve bundaki deiimlerin zmlenmesidir. Osmanldaki -Ehli Snnet slamn iinde nemli bir unsur olduu- din- devlet ideolojisinin ynetici zihniyete hkim olduu yap; 1980lerden nce Trkiyedeki Batclk, laiklik, pozitivizm, ilerlemecilik, milliyetilik gibi kavramlarn ve bu kavramlarla ilikili teleolojik dnceye gre eylem plannn ynetici zihniyeti ekillendirdii yap; 1980lerden sonraki liberalizmin, bireyciliin, oulculuun nceki dnemlere gre bir deer olarak ykseldii, -nceki dnemlerdeki tek bir ideolojinin hkim olduu yap yerine- merkezde ideolojilerin eitlenmesinin ve ekimesinin iyice hissedildii yap arasnda ciddi farklar vardr. Bu nemli farkllamalarla beraber ideolojik kopularn keskin olduu dnemlerde ciddi sreklilikler de bulunmaktadr; Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine geite radikal deiimlerle beraber patrimonyal iliki kalplarnn nemli lde korunmas bunun nemli rneklerinden birisidir. Ynetici zihniyetin yaps ve deiimi, siyasi merkezin slami kesimle ilikilerinin ekillenmesinde ve bu ilikilerin deiiminde hayati neme sahiptir. Burada slami kesimin sadece pasif-etkilenen bir pozisyonda olmad, zellikle kreselleme srecinin etkilerinin hissedildii son dnemde merkezdeki etkisini arttrdna dikkat edilmelidir. Farkl dnemlerdeki ynetici zihniyetlere hermentik yntemle nfuz etmeye alacam. Ayrca Sosyal Darwinizm, Pozitivizm, Karl Poppern tarihsicilik eletirisi ve Neo-liberalizm gibi siyaset felsefesinin ilgi alanndaki konulara da ynetici zihniyetlerin zmlenmesiyle ilgili blmlerde deineceim. Trkiyedeki birok kiinin davranlarn ve kimlik yaplarn Batl/modern slami/geleneksel gibi ikili ayrmlar temelinde anlamak nemli yanllara sebep olmaktadr. Bu yanllarn almasnda Batl/modern unsurlarla slami/geleneksel
Giri
29
unsurlarn beraberce kimlikleri ekillendirmesine vurgu yapmann nemli olduunu dnyorum. Beraberce ekillendirmeye vurgu yapan, ztlklar kadar birleme ve kaynamalara da dikkat eken, kar karya olunan paradokslar -zmeye deil- tespit etmeye ynelen hermentik bir yaklam benimseyeceim. D- Bu kitapta en nem verdiim hususlardan biri; modernleme ve kreselleme srelerinin slami kesimi dntrmesinin, slami kesimin i tartmalarndan ve kararlarndan bamsz anlalamayacann anlalmasdr. Bu konuyla ilgili olarak, Lakatosun bilim felsefesindeki grnden esinlendiim modeli slami kesimin kimlikleriyle ilgili olgular anlamada kullanmam ve psikolojideki bilisel eliki teorisinden yararlanmam, bu kitaptaki zgn yaklamlara rneklerdir. Sadece modernleme ve kreselleme srelerinin etkisiyle toplumsal deiimi anlamaya alarak, deiimde, halkn geni kesiminde etkin olmu slami kesimin kanaat/cemaat nderlerinin ve entelektellerin, tartmalar ile kararlarna yeterli nemi vermeyen aratrmalar; Trkiyedeki slami kesimin deiiminin dinamiklerini ve nedenlerini anlamada yetersiz kalmlardr. Bu kitabn temel hedeflerinden biri bu noktadaki eksiklii gidermektir. Bunun iin ieride gerekleen tartma ve kararlara da yer vererek, dtan etkiyle bunlarn birleerek, slami kesimde karm kimliklerin ortaya kmasnda rol oynadklarn gstermeye alacam. slami kesimin iindeki tartma ve kararlarn, bahsedilen deiimdeki nemine dikkat ekmek iin bu kesimin iindeki birok kanaat/cemaat nderi ve entelektelden her dnemle ilgili birer rnek belirledim: Osmanl iin ttihat ve Terakkiciler dahil birok kii zerinde nemli etkisi olan Muhammed Abduhu; 1980ler ncesi Trkiye Cumhuriyeti iin Cumhuriyet dneminin en etkili kanaat/cemaat nderlerinden biri olan Said Nursiyi setim. zerinde odaklanacamz dnem olan 1980ler sonras Cumhuriyet dnemi iin ise bir grup akademisyenden oluan Ankara Okulunu inceledim. Bu grup hakknda siyaset ve sosyoloji alannda bir alma daha nce yaplmad iin bu grupla ilgili -grmelerle desteklenen- alma, bir boluu da dolduracaktr. Ele aldm farkl dnemdeki kiiler arasnda nemli fi-
30
kirsel farkllklar olmakla beraber, bu kiilerin grlerinin, bireylerin kimliklerinin ve toplumsal deiimin bir unsuru olmalar asndan bir ortaklklar vardr. Tm bunlar yaparken, insan bilimlerinin doa bilimlerinden farkllna vurgu yapan hermentik yntemden yararlanmaya zel bir nem vereceim. Hermentik yaklam devletin ynetici zihniyetine nfuz etmede olduu kadar slamla -zellikle Ehli Snnet slamla- ilgili anlay ve kavramlar kavramada nemli bir anahtar olarak deerlendiriyorum. Hermentik yaklam kullanrken tek bir felsefecinin hermentikle ilgili btn yaklamn benimsemek yerine; Dilthey ve Gadamer gibi -birbirlerine nemli ztlklar da olan- felsefecilerden yararlanmaya alan eklektik bir yaklam benimseyeceim. Diltheye gre eylemi gerekletiren bireylerin zihinsel durumlaryla empati kurmak, bu bireylerin eylemlerine hermentik yaklamn baars iin arttr;22 bu empati ise ancak bireylerin inan sistemine ve kavramlarna nfuz etmeye almayla, onlarn kavramlarn kendi kavramlarmz arasna katmaya alan bir abayla mmkn olabilir. Dilthey bireylerin znelliine ulamann, tikeli btnle ve btn tikelle aklamann, deneyden genelgeer bilgi karmann hermentikte karaca epistemolojik sorunlarn farkndayd.23 Gorgias pheciliine kar Dilthey, insanlarn doasndaki ortakla, anlamamza olanak veren unsur olarak dikkat ekmitir; nitekim dinlerin insanlar iin ortak ahlak yasalar vazetmelerinden nsan Haklar Evrensel Beyannamesi gibi uluslararas geni kabul gren metinlere, Aydnlanmann aklclndan Kant ahlakna, tm bunlarn temelinde insanlarn ortak bir doay paylamalaryla ilgili kabul vardr. Diltheyin kendisinin de dikkat ektii sorunlara verdii cevaplar sorunlar tamamen zmemitir; fakat insan bilimlerinde hermentik yaklam deerli grenler iin bu cevaplarn nemi de yadsnamaz. Diltheyin ortaya koyduu ideale yzde yz ulamak mmkn ol(a)masa da koyduu hedefleri ideal tip olarak deerlendiriyorum.
22 Wilhelm Dilthey, Selected Works: Introduction to the Human Sciences, C. I, Ed. Rudolf A. Maakreel, Frithtjof Rodi, Princeton, Princeton University Press, 1991. 23 Wilhelm Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. Doan zlem, stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999, s.111-113.
Giri
31
Ayrca hermentikte dier nemli bir isim olan Gadamerin vurgulad; yorumcunun da tarihe ait olduuna, kendi tarihsel ve ahsi pozisyonuna has nyarglar bulunduuna ve yorumlama faaliyetine bu nyarglarn katlmasnn kanlmazlna dair uyarlarn da gz nnde bulunduracam.24 Gadamer, bilgiyi nyargsz bir ekilde ina etmeyi, Aydnlanmann btn nyarglara kar nyargs olarak grm ve bunun, gerekletirilmesinin imknsz bir hedef olduunu gstermitir.25 nemli olan doru anlamay engelleyici nyarglar tespit ederek yorumlamalarda dzeltmeler yapmaktr; yoksa nyarglarmzdan tamamen kurtulmamz ve tabula rasa bir zihinle olgular deerlendirmemiz mmkn deildir. Gadamerin bu dorultudaki grlerinden faydalanarak, yorumlama srecine elik eden engelleyici nyarglar tespit etmek ve yorumlarm buna gre dzeltmeye almak, hermentik yaklamda gz nnde bulunduracam dier bir rehberim olacaktr. Zihinsel durumlara nfuz etmeye hermentik yaklamda nem vermeme karlk, nl sosyolog-iktisat Paretonun da dikkat ektii gibi, kiilerin gerekletirdikleri eylemlerle benimsedikleri teorileri (zihinsel durumlar) arasnda fark olduu; Paretonun mantk-d (non-logical) eylem dedii bir alann bulunduu sylenebilir.26 Hi phesiz bazen insanlarn inanlaryla veya teorileriyle elikili eylemde bulunduklar; rnein slam inancna inandn syleyenlerin dolandrclk yapmalar veya Marxist ideolojiyi benimsediini syleyenlerin i ilikilerinde ka24 Hang-Georg Gadamer, Truth and Method, ev. Joel Weinsheimer ve Donald Marshall, 2. bs., New York, Continuum International Publishing, 1989. 25 Shaun Gallagher, Hermeneutics and Education, Albany, State University of New York Press, 1992, s. 88-89. 26 Vilfredo Pareto, The Mind and Society, New York, Harcourt Brace, 1983. Pareto, sosyolojiye deneysel yntemi hkim klmak iin, deneysel olarak ulalmaz gzken zihinsel alan, eylemle arasndaki ban zannedildii kadar gl olmadn syleyerek dlamaya almtr. Bu yaklam, insani eylemin farkn vurgulayarak hermentik yaklam n plana karan ve davran anlamak iin zihinsel duruma nfuz etmeye alan -benim de dahil olduum- yaklamlara zttr. Fakat hermentik yaklam kullanacak olmam, insanlarn benimsedikleri teorileri/tutumlar ve pratikleri/davranlar arasnda yzde yz bir paralellik olduuna inandm anlamna gelmez. Paretonun teoriyle pratik arasnda kopukluk olduuna dair uyars, genel durumu ifade etmek yerine olmas mmkn fakat daha az muhtemel bir durumla ilgili uyarya evrildiinde, bylesi bir yaklama ben de katlrm.
32
pitalistlerden daha ok iiyi smrmeleri, biroumuzun tanklk ettii olgulardr. Sonuta dinsel-felsefi inanla veya amalarla gerekletirilen eylem arasnda, tutum ve davran arasnda, her zaman bir rtme olmad dorudur. Fakat kiilerin eylemlerini anlamlandrmak -hermentik yaklam- iin btn zorluklarna ramen, kiilerin dnce dnyalaryla ilgili zmlemelere girimekten daha iyi bir yol da gzkmemektedir. Tutum ve davran arasndaki elikileri n plana karan psikologlar ve sosyologlar olmutur. Fakat psikolojide Gestalt gr ve sosyolojide Summer gibi tutum ve davran arasndaki uyumu asli durum, aksi halleri istisna ve anomali halleri olarak grenler ounluktadr. idem Katba, tutum ve davran arasndaki elikinin, ortamsal etkenlerle aklanmas gerekli veya istisnai bir durum olduunu; doal durumun, tutum davran tutarll olduunu, birok bilimsel aratrmayla desteklenen bu olgunun gerek yaamda daha ok gzlemlendiini syler.27 Ben de bu anlay dorultusunda, zihinsel durum ve davran (teori ile pratik ya da dnce ile madde) arasnda sk bir ba bulunduunu kabul eden yaklamlarn yannda yer alyorum ve bu kitabn konusu asndan nemli insani davranlarn analizi iin zihinsel durumlarla/tutumlarla bu davranlar arasndaki balanty, hermentik yaklamdan faydalanarak zmlemeye alacam. Hermentik yaklamla; insani davranlarn, kendine mahsusluuyla, doa bilimlerinden farkl bir yntemle deerlendirilmesi gerektiini ve insani eylemlerin dncelerle bana nem verilmesi gerektiini dnyorum. Hermentii faydalanlmas gerekli bir metot olarak gryorum ama konumuzla ilgili olgularn, hangi sreler sonunda nasl ortaya ktklarn ve nedenlerini tespit etmede yegne metot olarak da benimsemiyorum. Nitekim -pozitivizm/davranlk gibi metodolojilerde zel bir nem verilensaysal verilerden kitabn konusuyla ilgili nemli grdklerimi de yeri geldike kullanacam. Zihinsel durumlarla ilgili zmlemeler kadar, toplumsal olgularla ilgili matematiksel veriler de toplumsal ve siyasi olana nfuz edilmesi iin nemli aralardr. rnein
27 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar,10. bs., stanbul, Evrim Yaynevi, 1999, s. 149.
Giri
33
zihinlere nfuz etmeye alan bir hermentik yaklamn gerei olarak, ban rten kadnlarn bu eylemlerine sebep olan anlaya nfuz etmeye almakla beraber; Trkiyedeki kadnlarn yzde kann ban rtt ve bu orann azalp azalmadyla ilgili saysal verileri veya barts ile ilikili anketlerdeki verileri deerlendirmek de bu konuyla ilgili zmlemeler yapmak asndan faydal olacaktr. Sosyal bilimlerde verimli sonularn, zihinlere nfuz etmeye alan bir hermentik metotla matematiksel verilere nem veren metodolojilerin -birbirlerini dlayan metodolojiler olarak deerlendirilmeden- glerinin birletirilmesiyle elde edileceini dnmekteyim. Fakat bu yaplrken, sosyal bilimlerde, hermentik yaklama ncelik verilmesi, matematiksel verilerin ise hermentik metodun denetiminde kullanlmas gerektii kanaatindeyim. Hi phesiz hermentik metotla matematiksel verilere nem veren metodolojiler arasndaki ilikiyle ilgili teorik tartma daha uzun ele alnmay hak etmektedir. Fakat burada sadece yaklamm aklayarak, bu konudaki uzun tartmalara girmiyorum. Bahsedilen yntemler arasnda mutlak bir ztlk grmememle beraber, bu kitapta n plana kan yaklamn hermentik metot olduu bilinmelidir.
Birinci Blm OSMANLIDA MODERNLEME VE SLAM
A. Osmanlda Yukardan-Aa Deiim
rkiyede, kreselleme srecinin tketim alkanlklar, ekonomi, bilgi ve kltr gibi alanlarda etkisini iyice gsterdii 1980lerden sonraki dnemde; toplum seviyesinde nemli farkllamalarn olutuu, merkezin toplum zerindeki belirleyiciliinin azald ve bu deiimin ise slami kesimden bireylerin, cemaatlerin/tarikatlarn ve siyasal slamn deiiminin nemli unsurlarndan biri olduu, bu kitabn hipotezlerinden birisidir. Toplumun merkezden bamszlamasn, slami kesim(ler)in glerini arttrmalarnn ve siyaset gibi kurumlarn deiiminin nedenlerinden biri olarak grdmden, bu sreci aadan-yukar deiim olarak niteliyorum. Bu aadan-yukar srecin farknn ortaya kmas iin daha nceki yukardan-aa deiim dnemlerinin incelenmesi yerinde olacaktr. Osmanl dnemi; hem ynetim biiminde slama referanslar olmas hem millet sistemi gibi deiik sosyal ve hukuki yaps hem de kurumlaryla Trkiye Cumhuriyetinden -nemli devamllklarla ilgili birok dier hususla beraber- nemli lde farkldr. Bu yzden, 1980lere kadar Trkiye Cumhuriyetindeki deiimin genel ynnn de yukardan-aa olduunu dnmeme ramen, Osmanly ve 1980lere kadarki Cumhuriyet dnemini farkl balklarda incelemeyi uygun buluyorum.
1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre

Kreselleme srecinde Trkiyedeki slami dnya grn benimseyen toplumsal kesimlerin deiimi, daha nceki srelerden kopuk deildir. Bu olguyu tarihsel kkenlerinden yaltmak, gereince anlalamamasna sebep olacaktr. Daha nceki dnemlerde-
38
ki modernleme ve Batllama gibi sreler olmasayd, gnmzde Trkiyedeki slami dnya grn benimseyenlerin nasl bir grnmle karmza kacan ortaya koymak zordur; fakat bu sreler yaanmasayd, bu kesimin hayli farkl bir durumda olacan tahmin etmek zor deildir. Bu yzden, Osmanldan balayarak, bu sreleri inceleyerek gnmze kadar gelmeye alacam. Osmanldaki bahsedilen sreleri gereince anlamak iin Osmanlnn toplumsal ve siyasi yapsn analiz etmek faydal olacaktr. Halil nalckn snflamas takip edilerek Osmanl -kabaca- iki snftan oluan bir imparatorluk olarak deerlendirilebilir. Birinci snf saray, brokrasiyi, ulemay ve askeri erkn kapsayan ynetimdeki snftr. kinci snf ise reayadr; yani ynetimde bir etkinlii olmayan halk kesimidir ve sistemin varlnda bu kesimin verdii vergilerin rol nemlidir.28 Osmanl hanedan dnda, ynetici elitin iinde bulunduu birinci grubun yesi olmak -her zaman olmasa da genelde- soy-sop ilikisine bal deildir ve bu snfn yesi olmak genelde padiahn iradesine baldr. Ynetici elitin iinde brokrasinin zel bir nemi vardr; brokrasi, tm sistemin sinir merkezi (nerve centre) hkmndedir, sistemin politikalarnn uygulanmasna ve padiahn otoritesinin mutlaklnn salanmasna hizmet eder.29 Osmanldaki sosyal-siyasi yapnn anlalmasnda, ilk olarak erif Mardinin Osmanlya uygulad ve mehur ettii merkezevre yaklamndan da faydalanlabilir. (Bu yaklam, toplumun yapsnn mutlak olarak ikiye blnm bir yapda olduunu iddia ederek kullanmyorum; fakat bu yaklamn, Osmanldaki genel yapy anlamada iyi bir anahtar olduu kanaatindeyim.) Osmanlda
28 Halil nalck, The Nature of Traditional Society: Turkey, Political Modernization in Japan and Turkey, Ed. Robert E. Ward, Dankwart Rustow, Princeton, Princeton University Press, 1964, s. 43-45. 29 Halil nalck, Turkey Between Europe and the Middle East, Perceptions: Journal of International Affairs, Vol.3, No:1, Mart-Mays 1998, s. 6. Bu ikili ayrm Osmanl iin bir ideal tip olarak grmek gerekir. Osmanldaki kendilerine mahsus zel konumlar olan Evrenosoullar, Malkooullar gibi n yapm aileler bu ikili snflamaya tam oturmazlar: erif Mardin, Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiyede Toplumsal Snf ve Snf Bilinci, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 75.
Osmanlda Modernleme ve slam
39
merkezi oluturan; padiah ve onun otoritesini mutlaklatrmaya alan, konumlarn padiahn iradesi sayesinde elde eden, bahsedilen birinci snftr. evre ise temelde reayadan oluan ikinci snftr. Osmanlda, Bat Avrupada rneklerine daha ok rastlanan, merkezin evreyle atmalarn, uzlamalar yaparak ve evreyle btnleerek zd sreler pek yaanmamtr. evre glerinin ciddi anlamda bir zerkliine de Osmanlda pek rastlanmaz.30 Merkez, askeri gc denetiminde tutarak ve harekete geirme kabiliyetine sahip olarak, kendi gcn korumaya almtr. evrenin ayrklna kyasla merkezin derli toplu olmas, evrede kk meta zerine oturan kk apl mlkiyetlerin varlna karn padiahn topraklarn ou zerindeki mlkiyeti ve merkezin ekonomi zerindeki denetimi; evrenin merkeze kar glenmesini nleyen olgulard.31 Batda, merkezlerin, esnaftan ok tccarlar desteklemelerine karn Osmanldaki merkez, daha ok loncalar tccarlara kar korudu ve tccar kapitalist oligarilerin kurulmasna engel oldu.32 Bu tip politikalar, merkez dndakilerin servet elde ederek glerini arttrmalarnn -merkeze kar alternatif g odaklar oluturmalarnn- nn kesti. Osmanlda, evreyle btnleerek atmalar nleme anlayndan ok evrenin glenmesi suretiyle olumas muhtemel, merkezin gcn snrlandracak potansiyel tehlikelere kar nlem alma dncesi, hkim anlay olmutur. Osmanlnn bu yaps, ekonomik ilikilerin siyaset gibi styaplar belirlediini syleyen klasik Marxist paradigmadan ok, styapnn (bu rnekte siyasetin, devletin bekas ile ilgili endielerinden dolay) da altyapy belirlemesini ieren ve bu konuda hep klasik Marxist paradigmaya kar konumlandrlan Weberyen paradigmay dorular niteliktedir.33 Osmanldaki sosyal-siyasi yapda, merkez dnda, toplumun genelinde ciddi bir deiiklik yapabilecek, bireyleri dntrebilecek bir g gzkmemektedir. Devletten ksmen bamsz olan
30 erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, s. 31-32. 31 A.e., s. 35-36. 32 erif Mardin, Din ve deoloji, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 82. 33 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, 2. bs., ev. Taha Parla, stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar, 1982, s. 155-191.
40
Ermeni, Rum ve Musevi gibi milletlerin liderleri topluluklarnn kltrel ve dinsel ilerinde etkiliydiler; fakat bu sistem statkoyu muhafazann bir aracyd, merkez bu sistemin kendisine bir tehdit oluturmadan ilemesini denetlemekteydi. Kavalal Mehmet Ali Paa gibi merkezden ald yetkiye kar daha sonra merkezden bamszlap geni bir alanda etkili olmu rnekler vardr. Fakat bu ve benzeri baz rnekler, Osmanl sistemi asndan bir anomalidir, sistemden bir isyanla bamszlamadr. Merkezden, Kavalal gibi isyanla bamszlamadan da ayanlarn, Yrk-Trkmen airetlerinin ve Alevilik/Kzlbalk gibi ideolojilerin liderlerinin, merkezden bamsz olarak bireyleri deitirme gc olduu sylenebilir.34 Bu dorudur, fakat Osmanl leinde baktmzda bu etkinin dk olduu grlr. Osmanlda, merkez dnda bireyleri dntrme kudreti olan gler hep yerel kalmtr. Merkezin siyasi alternatifi olabilecek bir muhalefeti engellemek, Osmanl siyasetinin temel hedeflerinden biri olmutur.35
2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu

Sonuta, Osmanl sistemi iinde ciddi bir deiimi gerekletirebilecek kapasiteye sahip merkezden baka bir aktr yoktu. Sistemin iinde bireyleri dntrc gc olan ne alternatif bir muhalefet ne de gnmzde olduu gibi siyasal merkezden bamsz olarak bireyleri deitirme gc olan bir kreselleme sreci vard. Bu sosyal-siyasi yap ierisinde nemli bir deiimin olabilecek tek yn yukardan-aayayd. Osmanl sistemi iinde merkezin, nemli deiimi oluturabilecek tek aktr olmas, merkezin her trl etkiden bamsz olarak deiimleri bir tek kendi arzusuyla oluturduu anlamna gelmez. Tam tersine, Osmanl merkezi, askeri yenilgi ve toprak kayb gibi kendi arzusuyla gelimeyen sebepler zerine devletin bekas gibi en temel endiesi zemininde; askeriye, brokrasi, eitim ve teknoloji gibi alanlarda reformlara girimitir.
34 Halil nalck, Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman, Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998, s. 81-82 35 erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, ev. Mehmet zden, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 179.
41
Osmanl merkezinin, tehdit algsna kar Bat dncesi ve teknik gelimelerini Osmanl toplumuna uyarlamasna Tanzimattan nce 18. yzyldan balanarak rastlanr.36 Batdaki endstri devrimine bal olarak gelien modernlemeye karlk (Batda, zellikle en nemli rnek olan ngilterede, bu sre Osmanldan farkl olarak yukardan-aa bir sreten ziyade toplumsal dinamikler erevesinde geliti) Osmanlda, toplumun iindeki dinamiklerden ok, askeri yenilgi ve toprak kayb, merkezi, deiime zorlad. Osmanl modernlemesinde, 1839da, Sultan Abdlmecid dneminde okunan Tanzimat Ferman nemli bir dneme olarak kabul edilir. Bu tarihten Merutiyete, Osmanl mparatorluunun k srecine ve Cumhuriyetin kuruluuna dek askeri alanda, eitimde, hukukta, ekonomide ve teknolojide nemli yenilikler gerekletirildi. Osmanl brokrasisindeki kadrolarn ou, modernlemenin ideolojisine sahip olmasalar da modernlemenin birok gereini yerine getirdiler.37 Merkez, bu srete, evreye nfuz yeteneini arttrd, hukuk, -Weberin deyiiyle- yasal-ussal bir otoriteye daha ok dayanmaya balad.38 Sonuta Osmanlnn modernleme srecinde merkez-evre ilikilerinin ieriinde deiiklikler oldu, fakat modernlemeden asl etkilenen merkezdeki brokratik ve askeri erknd; telgraf gibi modernlemenin yeni unsurlar baz vilayetlerde nemli deiimlere sebep oldularsa da toplumun geni kesimindeki bireylerin habituslarnda nemli bir deiiklik yaanmad. Modernleme ve kreselleme srelerinin Trkiye Cumhuriyetinde yaayan bireylerin (slami dnya grn benimseyenler dahil) habituslarnda oluturduklar en nemli deiikliklerden birou kadnn yeri ile ilgilidir. Kadnlar, bu sreler sonunda daha grnr olmular, kamusal alana kmlar; i, eitim ve gnlk
36 Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, Tanzimat: Modernleme Aray ve Politik Deime, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 6. 37 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 16. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s. 30. 38 Mehmet . Alkan, Resmi deolojinin Douu ve Evrimi zerine Bir Deneme, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 6. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 378.
42
aktivitelerde erkeklerle ayn meknlar paylap, beraber faaliyette bulunmulardr. Toplumun kltrnde ve Ehli Snnet slamn dnya grn benimseyen bireylerin habituslarnda oluan deiimleri gzlemek iin eer rnek olarak bir konuya odaklanlacaksa; bu husus, kadnlarn kamusal alana k olmaldr. Kadn bedenini denetleyerek g ilikilerini dzenlemede, en nemli husus, kadnn tecrit edilerek g kazanlan alanlara girmesinin nlenmesi olmutur.39 Kadnlar kamusal alana daha ok ktka, g ilikileriyle ilikili toplumsal yap daha kkl bir deiiklik geirmitir. Toplumun yarsn tekil eden kadnlarn; eitim seviyelerindeki art, ticaret-sanayi gibi g kazanlan alanlara girileri, kendilerine gvenlerini kazanmalar, ynetim srelerinde sz sahibi olmalar hep kamusal alana klaryla ilikilidir. Toplumun dier yarsn tekil eden erkekler de bu olguyla beraber, aile gibi kurumlarda ortaya kan yeni g ilikileri, ticaret, brokrasi ve siyaset gibi g alanlarn kadnlarla paylamalar sonucunda habituslarnda nemli deiimler yaamlardr. Gnmzde de kadn konusu; zellikle kadnlarn siyasal, ekonomik ve dier g alanlarna katlmlarna ve bu olgunun toplumsal yap ve g ilikilerinde oluturduu deiime odaklanlarak, hibir dnemde olmad kadar inceleme oda haline gelmitir.40 Kadnlarn kamusal alana knn bu nemine binaen, slami dnya grn benimseyen kesim(ler)in ve bireylerin deiimi, bu hususa zel vurgu yaplarak -baka olgularla da beraber- tartlacaktr.41
39 Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, 2. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2000, s. 16, 23-25, 151-154, 157. 40 A.e., s. 27. 41 Nilfer Glenin yapt gibi barts/trban veya genel anlamda tesettr sorunu zerine odaklanarak da slami kesimden bireylerin deiimini tartmak mmkndr. Kadnlarn kapanmas meselesi, slamn Batya gre tekiliini arpc bir ekilde yanstt, cinsiyet sorununun merkeziliini ierdii, kadn meselesine ve kadn-erkek aras g ilikilerine odaklanmaya imkn verdii iin elbette ok nemlidir: Nilfer Gle, Modern Mahrem, s.11-14. (Nitekim ilerleyen blmlerde bu konuya deinilecektir.) Fakat bence, kadnlarn kamusal alana k; kadnlarn kapanma meselesiyle de alakal olmakla beraber, bu meseleden daha hayati bir neme sahiptir. nk kadnlarn g ilikilerinde deien rol en ok bu hususla alakaldr. niversitede okuyan, doktor veya avukat gibi bir meslek sahibi olabilen, fabrika veya maaza gibi bir iyerinde erkeklerle beraber alan kadnlarn, bartl de olsalar, g ilikilerinde glerinin ve habituslarnn deiimindeki orann, kamusal alana klar engellenen bart-
43
Osmanlnn son dnemlerinde, zellikle II. Merutiyet dneminde saylar artan kadn dergileri ve kadn dernekleri, toplumun tabannda; kadnlarn zgrlemeleri, eitim gibi haklarn elde etmeleri ve kamusal alana klarnn nndeki engellerin kaldrlmas hususlarnda bilin olumasnda etkili olmulardr.42 Ayrca bu dergiler ve dernekler alternatif bir kamusal alan oluumuna da katkda bulundular.43 Fakat bu, Osmanlnn son yllarndaki ksa bir dneme karlk gelmektedir ve toplumun tabanndaki (yukardan-aaya deiim genellememize dahil olmayan) bu oluumlar, belli bir kadn zmresinin -ounluun iinde ufak bir aznlk olan okuryazar ve varlkl kesimden kadnlardan oluan- bilincinde nemli deiiklikler oluturmu olsa da, Osmanlnn son dnemlerine dek, toplumun geni kesimini dntrme potansiyelini elinde bulundurma hususunda merkezden baka nemli aktr ve merkezin bu ynde ciddi bir deiiklik politikas olmamtr. Osmanlda Tanzimat sonras dnemde de meknlarn cinsiyete gre blnmesi devam etmi ve kadnlarla erkeklerin karmasn nlemek iin yasal dzenlemeler yaplmtr.44 stanbulda ve birka ilde, 1862den itibaren kz rencilerin ortaretim kurumlarna alnmaya balamas -ki bu yenilik kadnlarn meslek kazanmas asndan nemliydi- gibi aslnda nemli atlmlar olmutur.45 Fakat snrl bir blgede az sayda kiiye ynelik olan bu tip uygulamalara karn bu dnemde, kadnlar kocalaryla beraber lokanta ve gazino gibi yerlere gidemez; tramvay, vapur gibi aralarda ayr bir alanda, araya perde ekili bir ekilde otururlard. Kzlarn niversite ve yksekokullara girmesi ise ancak Osmanlnn son yllarnda -I. Dnya Sava yllarnda- mmkn oldu. O zaman da perdeyle ayrlan farkl blmlerde veya farkl snflarda ders yaptksz kadnlardan daha yksek olduu aktr. Bu yzden, rnek olarak en ok kadnlarn kamusal alana kna odaklanmay setim. Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, stanbul, Metis Yaynlar, 1994, s. 22, 32, 46. Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 351. A.e., s. 353. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, 7.bs., Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 231.
42 43
44 45
44
lar oluyordu.46 Kzlarn erkeklerle ayn snfta bir arada oturamayacaklarna dair verilen fetvaya karn, ancak 1921 ylnda, Edebiyat Fakltesi Mderrisler Meclisi Reisi smayl Hakk Baltacolu kzlarla erkeklerin ayn snfta ders yapabileceklerini beyan etti.47 Osmanlnn son dnemlerinde drt kez eyhlislamlk yapan Musa Kazm Efendi (1858-1920), kadnlarn, yaratl gayelerinin ocuk dourmak ve bytmek olduunu, bu vazifelerini aksatacak ilere ve yksekretime gitmemeleri gerektiini, ancak kendi aralarnda olmak artyla konser ve konferans dzenlemelerinin caiz olabileceini ifade etmitir.48 stanbul Muhafzlnn 1913 ylndaki beyannamesinde ise kadnlarn alveri bahanesi ile her yere girip kmamas gibi isteklerde bulunuldu, bu isteklere uymayanlara ise iddetli kanuni meyyidelerin tatbik edilecei ikaz edildi.49 Jn Trk iktidarnn olduu II. Merutiyet dneminde bile, nemli deiiklikler yapma ynndeki niyetlere ve teebbslere ramen, toplumun geni kesimlerinin habituslarnda ciddi bir deiiklik olmadn, Prenses Seniha Sultann Fransz arkadana yazd mektuplarn u nkteli satrlarndan okuyoruz:
Ah, ah, siz de sanyordunuz ki Abdlhamidin devrildii gnn ertesi Trk kadnl ok eyler kazanacak deil mi? Deien hibir ey yok sevgili iki gzm!.. Ah sevgili hemirem, unutmuyorum Daha bir yl nceydi, bana Trkiyede feminizmin er ge bir zemin bulacandan bahsediyordunuz Bugn nerede olduumuzu biliyor musunuz? uradayz: Mslman kadn, st ste pee de rtnse, ak arabada gezemez. Landolarn st rtk, camlar kapal, perdeleri indirilmi olacak. Abdlhamid zamannda byle ey grmemitik.50
46 A.e., s. 446. 47 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi 1, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966, s. 311. 48 Musa Kazm, Tesettr-i Nisvn, slamiyat, C. I, No: 2, Nisan-Haziran 2000, s. 184-187. 49 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, 2. bs., stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s. 94. 50 Claude Farrere, Trklerin Manevi Gc, stanbul, Tercman: 1001 Temel Eser, 28 Temmuz 1911 ve 10 Austos 1912 tarihli iki mektuptan; bu kaynaktan aktaran: Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 72-73.
45
Tam da bu noktada, Osmanldaki ve gnmzdeki slami kesimin farknn altn izmek gerekmektedir: Osmanlnn modernleme srecinde bile, kadnlarn kamusal alana kmas, Ehli Snnet slama referanslarla nlenmeye allmtr;51 gnmzde ise Ehli Snnet dnya grn benimseyenlerin birounun en nemli hedeflerinden biri kendi dnya grlerini benimseyen kadnlarn kamusal alana kmas nndeki engelleri kaldrmaktr. Eitimde trban yasan kaldrmak, Trkiyedeki Ehli Snnet kesimin, gereklemesi iin en ok mcadele ettii hedeflerden biri olmutur. Bu yasan kalkmas ise kadnlarn; daha ok kamusal alana kmalar, erkeklerle kark olarak ayn meknlar daha ok paylamalar, daha ok grnrlklerinin artmas, g ilikilerinde daha nemli aktrler haline gelmeleri demektir. Burada sorulmas gerekli soru udur: Ne olmutur ve nasl olmutur da Osmanlda Ehli Snnet inanca referanslarla kamusal alana kmas engellenen kadnlarn, daha ok grnr olmalarn ve kamusal alana kmalarn engelleyen yasaklarn kaldrlmas, gnmzdeki Ehli Snnet dnya grn benimseyenlerin en nemli hedeflerinden biri haline gelmitir? Bu tip olgularn anlalmasna k tutmak bu kitabn en temel amalarndan birisidir ve ilerleyen sayfalarda bunu gerekletirmeye alacam. Kadn konusu ve bu konuyla ilikili sreler, modernleme ve kreselleme srelerinde slami kesimi anlamak iin merkezi konumdadr; bununla ilgili yaplacak zmlemeler, sz konusu srelerle ilgili birok noktay aydnlatacaktr.
51 Berktay, din adna gelitirilen yaklamlarn, fiziksel mekna da yansyan etkisinin, Osmanldaki kadnlarn konumlaryla ilgili analizlere dahil edilmesi gerektii kansndadr: Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s. 351. slam adna yapld ileri srlen baz yorumlarn, fiziksel meknla ilgili olgular deerlendirmedeki nemine binaen; ilerleyen sayfalarda, dine referanslarla kadnlarn kamusal alana kmasnn engellenmesini irdeleyeceimiz gibi, slami kesimin iindeki nemli bir entelektel olan Muhammed Abduh gibi etkin dnrlerin, dinsel temellendirmeyle kadnlarn kamusal alana kmasnn nn amaya almasn da irdeleyeceiz.
46
B. Osmanlnn deolojik Aygtlar
erkezin ideolojisinin ne olduu kadar, bu ideolojisini evreye ne kadar alayabildii de Osmanl ve Trkiyedeki slami kesimin durumunu ve deiimini anlamada nemlidir. Merkezin topluma ideolojisini tayan ve bylece evreye nfuzunu salayan somut kurumlar ve bunlarla ilgili deiimleri incelememiz; siyasetin topluma nfuz gcn anlamakta, merkezle evre arasndaki ilikilerin durumunu ve deiimini tespit etmekte nemlidir. Bu balkta bu konu irdelenmeye allacaktr.
1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar

deoloji kavram 18. yzyln sonunda retilmitir ve siyaset felsefesinde tartlan birok kavram gibi bu kavramn kullanmnda da konsenss yoktur. Bu kitapta, bu kavram, hayli geni bir ekilde; yol haritas veren, tercihleri belirleyen, inanlar, normlar, deerler btn anlamnda, ksa ekilde ifade etmek gerekirse dnya gr anlamnda kullanyorum.52 Zamanla bu kavram; dogmatiklik, arlk, bilimsellikten uzaklk gibi anlamlarda kullanlmtr, hl da birok kii bylesi olumsuz anlamlaryla bu kavram kullanmaktadr.53 Fakat bu kitapta, bu kavram, hibir olumlu veya olumsuz anlam yklemeden -Gramsci gibi- kullandm hatrlatrm. Devletin ideolojik aygtlar terimini sosyal bilimlere kazandran ise Fransz filozof Louis Althusser (1918-1990) olmutur.
52 H. Birsen rs, deoloji: Karmak Dnyay Anlalr Klmak, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2.bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 6, 9-10. 53 A.e., s.14-15, 22-23. Gramscinin bu kavram kullanm iin baknz: Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, ev. Quintin Hoare, New York, International Publishers, 1971.
47
Althusser, klasik Marxist yaklamn, kapitalist retim ilikilerinin nasl korunup yeniden retildiklerini gstermekte yetersiz kald kanaatine varm ve devletin ideolojik aygtlar ile ilgili yaklamyla buradaki eksiklii tamamlamaya almtr.54 Althussere gre devletin, bask aygtnn yan sra eitimsel, dinsel, hukuksal, sendikal, iletiimsel, kltrel gibi farkl ideolojik aygtlar vardr. Althusser, devletin, bask aygtn ve ideolojik aygtlarn, iktidaryla bir arada tuttuunu; bask aygtyla dorudan, ideolojik aygtlaryla ise dolayl olarak etkin olduunu syler.55 Althusserden bu terimi dn almama karlk, devletin ideolojik aygtlarn Althusser gibi, snf mcadelesiyle ilgili bir analiz iin kullanmadm batan belirtmekte fayda gryorum.56 Burada bizim iin nemli olan devletin polis, asker, hapishane gibi baskc aygtnn unsurlar dnda, ideolojik aygtlaryla da etki ettiine dikkat ekilmesidir. Her iktidar kendisini merulatrmak ister; Althusserin yaklam, merkezin evreye etkisinin sadece bask aygtyla olmadn, iktidar muhafaza etmenin bir ynteminin de ideolojik aygtlarn kullanm olduunu grmemize; analizimizde bu aygtlara da yer vermemize olanaklar sunar. Osmanlda ve Trkiye Cumhuriyetinde, gerek statkonun korunmas, gerek deiimin salanmas ile ilgili kararlarn uygulanmasnda, devletin evreye nasl nfuz ettiini anlamamza yardmc olacak devletin ideolojik aygtlarn analiz etmek nemlidir. Bu yzden bu aygtlar, dnemlere gre artan veya azalan etki dereceleriyle beraber incelenecektir.
54 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Ayglar, s. 113-118, 173-182. 55 A.e., s. 54-58. 56 Althusser devletin ideolojik aygtlarn snf mcadelesinin hem sahnesi hem de nesnesi olarak gryordu. Analizinin temelinde de Marxist yaklamn odak noktas olan snf mcadelesi vard. Ayrca Althusser, Marxist yaklamn eylemi ycelten syleminin etkisindeydi ve burjuva egemenliinden kurtulmak iin burjuva devletin ideolojik aygtlarn paralamak iin uzun sreli bir mcadele vermeyi tlyordu. Oysa burada, Althusserden dn aldm bu terminoloji, reeteler yazmak iin deil, sadece belli dnemlerdeki sosyolojik ve siyasi yaplar, bunlarn muhafaza ve deiimlerini daha iyi analiz edebilmek iin kullanlmaktadr: A.e., s. 19, 83.
48
2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi

Osmanlnn farkl dinlerin mensuplarn ayr milletler olarak deerlendiren siyasal ve hukuksal sisteminde, Mslmanlarn haricindeki milletler din, eitim ve ksmen hukuk gibi alanlarda zerk bir yapya sahip olduklarndan;57 bu milletler, merkez tarafndan, en nemli ideolojik aygtlar olan eitimsel ve dinsel kurumlarla Mslman nfus gibi etki altna alnamamaktayd. (Devirme usul gibi yollarla dier milletlerin bir ksm fertlerine yaplan etki gibi istisnalar da hatrlanmaldr.) Mslman olmayan milletler, ideolojik aygtlardan ok g ilikileriyle ve tannan haklarla kontrol ediliyorlard ve nalckn temel Osmanl devlet politikas olarak grd hazine-iktidar-hazine58 politikasna verdikleri vergilerle hizmet ediyorlard. Balkan Savalarnda ve I. Dnya Savanda, bu milletlerin birok yesinin Osmanlnn kar safna gemesi ve Osmanldan kopmalar da devletin ideolojik aygtlar yaklamyla anlalmaya allabilir. Buna gre Osmanldan bu milletlerin kopma sebeplerinden biri, Osmanlnn bunlara Mslman nfusa olduu oranda ideolojik aygtlar ile -II. Mahmut dneminden balayan tm abalara ve ksmi baarlara ramen- gereince nfuz edememesi, Osmanlnn en gl ideolojik aygt olan dinsel ideolojik aygtnn ise farkl dinlerden olan milletler iin bir nemi olmamasdr. Osmanllk ideolojisinin uygulanmas yoluyla Mslman olmayan bireylere de nfuz edilmeye allm ve bunun iin Galatasaray Lisesinin kurulmas gibi somut admlar atlmtr,59 fakat bu tip giriimlerle daha ok merkezde brokratlk gibi vazifesi olacak snrl sayda bireye ulamak mmkn olmutur. G ilikileri ve tannan haklar temelinde duran bir balln, Osmanlnn gc azaldnda ve uluslama sreleri baladnda sona ermesi normaldi. Mslmanlar dndaki milletlere de nfuz etmeyi amalayan Osmanllk ideolojisi karsndaki zorluklar, Galatasaray Lisesine gsterilen tepkiler zerinden okunabilir; bu okula sadece medrese mensuplar deil, ayn zamanda cemaatleri zerindeki otoritelerini kaybedecekleri endiesiyle Rum Orto57 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 177. 58 Halil nalck, Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, s. 75. 59 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s. 242-243.
49
doks Patrikhanesi, Musevi Hahambalk ve Vatikandaki Papalk da muhalefet etmilerdir.60 Osmanlnn dier milletler dnda kalan Mslman halkn hepsine ideolojik aygtlaryla nfuz edebildiini sylemek de mmkn deildir. Osmanlda halkn % 90dan fazlas tarmla urayordu.61 Bu kesimin (evrenin) byk bir ksm ya ok az ya da hi eitim almyordu. Bu yzden en nemli ideolojik aygtlardan biri olan eitimle, evreye ok fazla nfuz edildii sylenemez. (Osmanlnn ancak sonlarnda; Abdlhamid dneminde -1876-1908- bu hususta kayda deer bir deiiklik olduuna ilerleyen satrlarda deineceim.) Osmanl dneminde radyo, televizyon gibi iletiim aralar da olmadndan, Trkiye Cumhuriyetinde olduu gibi, eitim aygtyla ulalamayan kesimlere ulamak iin bylesi alternatifler de mevcut deildi; Osmanlnn en nemli ideolojik aygt -ulalamayan nemli bir kitleye ramen- dinsel ideolojik aygt idi.
3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt

Thomas Hobbesa gre Leviathann62 gereince gl olmas iin siyasi otoriteyle dinsel otorite ayn yerde olmalyd.63 Hobbesun Leviathan iin ngrd ideale Osmanl, kendi tebaasnn en byk ksmn oluturan Mslmanlarn, en byk ksmn oluturan Ehli Snnet toplumun kurumsal liderlii olan halifelii elinde bulundurmakla yaklayordu. Halifelik messesesinin getirdii g, eyhlislamlk, medreseler gibi kurumlarn varl ve ayn dinin ayn mezhebinin yesi olmann verdii btnletirici duygu, hep beraber; merkezin, Ehli Snnet inanc benimseyen geni bir kesime nfuzunda avantaj salyordu. Merkezin -zellikle Yavuz
60 Mehmet . Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk Srecinde Eitim, Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, Ed. Kemal H. Karpat, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s. 97. 61 Halil nalck, a.g.e., s. 77. 62 Leviathan, Eski Ahitte bahsedilen bir deniz canavardr. Hobbes, devleti bu canavara benzetir ve devletin bireyler karsnda gl olmas gerektiini ifade etmek iin bu metaforu kullanr. 63 Thomas Hobbes, Leviathan, 3.bs., ev. Semih Lim, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001, s. 263-304.
50
Sultan Selim dneminden itibaren iyice belirginleen- Ehli Snnet kimlii; halifeliin sadece Ehli Snnet iin geerli bir kurum olmas ve Ehli Snnet fkhnn hukukta referans kayna olmas gibi temel gstergelerden, padiahlarn lkeyi ynetmek iin hkm devralmasn sembolize eden kl kuanma treninde en sk kullanlan kllardan birisinin ikinci halife Hz. merin klc olmasna kadar detaylarda kendini gsterir.64 Hatrlanaca gibi Aleviler, Hz. merin, haksz olarak halife olduunu dnr ve bu yzden ocuklarna ismini koymazlar. Ayn ekilde Aleviler, Hz. Osman da Hz. Aliye kar hakszlk eden bir kii olarak grrler ve ocuklarna onun adn da koymazlar, ama Osmanl Alevilerin iinde yaadklar imparatorluun adyd. Osmanl merkezinin siyaseti, genelde, Ehli Snnet d mezhepleri -Alevilik gibi- grmezden gelme ynnde olmutur ve Ehli Snnet d gruplarn, Hristiyan mezhepler gibi rgtlenmeleri ve merkezce onaylanan idari bir hiyerari iinde kendi liderlerini belirlemeleri sz konusu olmamtr.65 Ancak Aleviler, kendi ilerinde kurduklar hiyerariyle, dedelik gibi messeselerle ve kendi gelenek greneklerinin yaptrmlaryla, dzenlerini muhafaza etmi ve sistemlerini srdrmlerdir.66 Osmanl topraklarndaki birok Ehli Snnet olmayan gruba, hatta Ehli Snnet izgisindeki baz tarikatlara dahi, devletin, dinsel ideolojik aygtyla nfuzu mmkn olmuyordu. Ehli Snnet dndaki Kzlbalk/Abdallk gibi mezheplerle/ideolojilerle Trkmenler gibi baz topluluklar, devlete kart bir tutum taknabiliyorlard. Kutb-l Aktablk veya Mehdilik gibi inanlar kullanan tarikat liderleri, bireyleri kendilerine bal tutarak, devletin merkezinin nfuz alannn dna karyorlar ve gerekirse bireyleri devlete kar harekete geirebiliyorlard.67 11 Eyll olaynda yer alan nemli isimlerin Vehhabi mezhebine ballklar anlaldktan sonra Veh64 Bu trende en ok kullanlan kllardan birinin Hz. merin klc olduuyla ilgili olarak baknz: Hakan T. Karateke, Padiahm ok Yaa: Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004, s. 52-56. 65 lber Ortayl, Batllama Yolunda, 4. bs., stanbul, Merkez Kitaplk, 2007, s.162-163. 66 Bu hususun vurgulanmas gerektiine Prof. Dr. zzettin Doan dikkatimi ekti. 67 Halil nalck, a.g.e., s. 82-84.
51
habilik dnya kamuoyunda geni ilgi uyandrmtr. Vehhabiler de Osmanlya dinsel konularda muhalefet eden, Osmanl ile atmaya giren, Osmanl merkezinin, Mslman olmasna ramen dinsel ideolojik aygtla nfuz edemedii topluluklara bir rnektir.68 Alevilik, Vehhabilik gibi mezheplere ve kimi tarikatlara bal bireylere, Osmanl merkezinin dinsel ideolojik aygtyla nfuz edememesi; Osmanldaki bu ideolojik aygtn etkisiz olduu anlamna gelmez. Osmanlda dinsel ideolojik aygtn nfuz gc, -nfuz edemedii dier milletlerin ve bahsedilen gruplarn varlna ramen- Osmanly mukayese ettiimiz 1980ler ncesi ve sonras Trkiye Cumhuriyetinden daha glyd. Diyebiliriz ki Osmanlnn, kendinden sonraki bu dnemlerden ideolojik aygtlar daha az etkili olmasna ramen, bir tek dinsel ideolojik aygt noktasnda daha etkili olduu sylenebilir. Merkezin ideolojisinin nemli bir unsuru Ehli Snnet inant; merkez, Cumhuriyetten farkl olarak dine referanslarla meruiyetini salyordu ve de bu unsur Osmanlnn, Cumhuriyet dneminden daha gl bir ekilde dinsel ideolojik aygtla bireylere etki edebilmesine olanak tanyordu. evrede Ehli Snnet gr paylaanlar, Hristiyan veya Alevi unsurlardan (tekilerden) Mslman ve Ehli Snnet kimlikleriyle ayrlyorlard. teki kendi kimliimizi tanmlamada ve ina etmede nemli bir referans noktasdr; genelde, uzakta olup irtibatmz zayf olanlardan ziyade, gerek teki vazifesini, yaknmzda olup onu tekiletirerek kendimizi tanmladklarmz grrler.69 evredekilerin ounluunun kimliinin nemli bir unsuru olan Ehli Snnet slamn, merkezin resmi ideolojisi olmas; slamn bu mezhebine bal bireyler ile merkez arasnda oluan bada nemli bir unsurdu. Bunlar, ideolojik anlamda merkezin, evredeki zellikle Ehli Snnet tebaasna -ki ounluktu- nfuz edebilen bir ba olduunu gsterir. Bu nfuz etmeyi gerekletirmede medreseler, hem dinsel hem eitimsel ideolojik aygt olarak nemli fonksiyonlar icra
68 Kemal H. Karpat, slamn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, (2004), s. 39-45. 69 eyla Benhabib, Critique, Norm and Utopia, New York, Columbia University Presss, 1986, s. 11.
52
ediyorlard. Fakat merkezin, ideolojisini yeniden rettii aygtlardan biri olan medreselerde, Tanzimat dneminde bile ciddi bir modernletirme abas olmadn hatrlamak gerekir.70 slami kesimin habituslarn ciddi ekilde deitirme potansiyeli olan tek g, yukardan-aa etki potansiyeli ile merkezdi; fakat merkezin bu ynde etkin bir politikas olmamtr ve medreseler gibi Osmanl iin nemli bir ideolojik aygtta nemli bir deiiklie gidilmemesi de bunun bir rneidir. Bu gibi sebepler yzndendir ki kadnlarn kamusal alana kmalarnn engellenmesi ve grnmez klnmalaryla ilgili gelenein devam gibi -daha nce deinilen- konumuz asndan nemli olgular, Osmanlnn modernleme dnemi olarak kabul edilen dnemde de devam etmitir.
4. Osmanlda Eitimsel deolojik Aygt

Osmanlnn modernleme dneminde temel hedefler; askeri ve teknolojik alanlarda modernleerek savalarda yenilmemek, brokrasiyi modernletirerek evreye daha etkin ekilde nfuz edebilmekti. II. Abdlhamid kurduu okullar ideolojik aygt olarak da deerlendirdi ve bunlarla, merkezin evreye nfuz gcn gelitirmeye ve brokrasi, askeriye gibi merkezin gcn salayan kurumlara eleman yetitirmeye alt. II. Abdlhamidin 10 bin yardinsel zellikli sbyan mektebi at, 200 ilkokul (ibtidai) saysn 4000e, 250 ortaokul (rdiye) saysn 600e, 5 lise (idadi) saysn 104e, muallim mekteplerinin saysn 4ten 32ye kard sylenir.71 Mehmet Alkann dikkat ektii gibi, II. Abdlhamidin eitim konusunda salad gelimeleri olduundan daha byk gstermek iin, nceki dnemdeki okul saysnn dk gsterilmi olmas mmkndr,72 fakat II. Abdlhamid dneminde okul saysnda byk bir art olduu tartlmamaktadr. Birok kimsenin Osmanlda seklerlemenin gstergesi olarak grd bu okullarn ders programlar incelenirse, aslnda bu okullarn eitimsel ide70 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 231. 71 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, ev. Ahmet Yldz, stanbul, Kitap Yaynevi, 2005, s. 68. 72 Mehmet . Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk Srecinde Eitim, s. 110.
53
olojik aygt olmann yannda, medreseler gibi dinsel ideolojik aygt vazifesini de yerine getirdii anlalr. Benjamin Fortna, bu okullarn kurucularnn, genliin; dinlerinden, dnce yaplarndan, giyimleri gibi yaam tarzlarndan, yabanc etkilerle uzaklatrlacaklar endiesini tadklarn ve buna gre okullarn eitim programn ekillendirdiklerini ifade eder.73 Fortna, bu okullarn slam ahlakn alamaya altklarn, Hz. Peygamberin ve yaknlarnn ve Ehli Snnet din bilginlerinin hayat hikyelerini, slam hukukunu (fkh), Arapay, Kuran tefsiri ve hadis bilgisini retmeye altklarn syler; bu okullar sekler okullar olarak deerlendirenlerin, bu okullardaki ders programlarn incelemediklerini belirtir.74 Tanzimat dneminde okullarn ders programlarnda azaltlan dini ierik, II. Abdlhamid dneminde nemli lde arttrlmtr.75 Bu okullar bir ynyle dinsel bir eitim programna sahipken, dier yandan Batl birok eyi de barndrmaktaydlar.76 Cumhuriyet dneminde grlecek ciddi boyuttaki habitus deiimlerine bu dnemde rastlanmaz; fakat Batl ve slami olann bir arada, ncesine nazaran genie bir kesime ulatrld bir zemin olan Abdlhamid okullar -Tanzimat dneminde bu dneme kyasla okul says hayli azd- ilerleyen sayfalarda zerinde duracam karm kimliklerin ortaya kmasnda nemli bir basamaktr. Osmanlda olduundan daha iddetli yukardan-aa deiim gerekletirecek olan ve bunun iin daha fazla ideolojik aygta sahip olan Cumhuriyetin merkezinin yneticilerinin de Abdlhamidin bu okullarnda yetimi olmalar, bu okullarn nemini arttrmaktadr.
73 Benjamin C. Fortna, Morality in Late Ottoman Secular Schools, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol. 32, No: 3, Austos, 2000, s. 374. 74 A.e., s. 375-378, 382-387. Fortnann belirttii bu dini ilimlerin Ehli Snnet anlayyla zde olduuna dikkat etmek nemlidir. Bu yzden Fortnann ulema ifadesini Ehli Snnet din bilginleri diye evirdim. nk farkl mezhepler farkl kiileri dinde otorite olarak grrler; Osmanl iin ulema Ehli Snnet din bilginleridir. 1980lerden sonraki dnemi ele alrken kendilerinden rnekler vereceim Ankara Okulu gibi slami kesimden entelekteller, Ehli Snnet anlayn slamla zdeletirilmesini eletirerek, slami kesimden bireylerin deiiminde etki sahibi olacaklardr. slami bir eitim tanmlamas Hangi slam sorusunu da beraberinde getirmelidir. 75 Mehmet . Alkan, a.g.e., s. 80-81, 107, 121, 126, 161. 76 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 388-389.
54
Althusser, devletlerin, ideolojik aygtlarna bask aygtna olduu kadar hkim olamayacaklarn; devletlerin ideolojik aygtlarnn alternatif ideolojilerin mevzi kazanma alanlar da olabileceini sylemitir.77 Osmanlnn modernleme dneminde merkez, modernletirdii eitim kurumlarn devletin dinsel aygt olarak da kullanmaya almtr; dier yandan, modernleme srecindeki eitim faaliyetleriyle materyalizm ve Sosyal Darwinizm gibi devletin ideolojisine zt felsefeler de Osmanlya tanmtr.78 Osmanlda devletin bekas iin, silah teknolojilerinde veya tp gibi alanlarda Batl bilgiye sahip olmak, tp fakltesi gibi okullara hoca yetitirmek gerektii fikri hkim olunca; bata Fransa olmak zere Avrupa lkelerine renciler gnderildi.79 Modernlemeyle ilgili Osmanl merkezinin bataki ideali, hi phesiz Batl olan, kendi menfaatsel ve ahlaki szgelerinden geirerek kullanmak ynndeydi. Fakat bahsedilen srelerin sonunda Avrupadan Osmanlya, merkezin ideolojisine aykr fikirler de tand. zellikle Tbbiyede, bu okulun ders programlarnn farkll, buraya Fransadan getirilen pozitivist-materyalist kitaplar ve buradaki eitimcilerin etkisiyle, Osmanldaki deerler sistemiyle atan bir aydn tipi ortaya kt.80 Tbbiyeyi gezen yabanclar bile, buradaki materyalist -Baron dHolbach, Diderot ve Cabanis gibi nl Fransz materyalist yazarlarn- kitaplarn okluu ve bu kitaplardaki fikirlerin yaygnlamas karsnda hayretler iinde kaldlar.81 ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk olarak ttihad- Osman adyla Askeri Tbbiyede kurulduunu hatrlarsak, Tbbiyedeki bu gelimelerin nemi daha da iyi anlalr.82 Bu tip olgular, sosyolojide ska dikkat ekilen, eylemlerin amalanmam sonular olabilece77 Louis Althusser, a.g.e., s. 172. 78 M. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, New York, Oxford University Press, 1995, s. 208-216. 79 Atila Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006, s. 149. 80 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, dal Neriyat, 1981, s. 8. 81 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 232-233. 82 erif Mardin, 19. Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 98.
55
iyle ilgili vurguyu hatrlatmaktadr. Osmanlnn son dnemlerinde yukardan-aa deitirme gcyle eitimde nemli modernletirme faaliyetlerinde bulunulmutur; fakat bata Askeri Tbbiye olmak zere baz yeni eitim kurumlar, devletin ideolojik aygt olmak bir yana devlete kar ideolojik aygt vazifesini grmeye balamlar, Osmanl sisteminin hep engellemeye alt muhalefetin ideolojik merkezi roln stlenmilerdir.
56
C. Osmanldaki Ynetici Zihniyet
rkiyedeki slam ile ilgili olgular anlamak iin ynetici zihniyete hkim olan anlay ve bu anlayn hangi srelerle nasl deitiini ve ortaya ktn belirlemeye alacam. Bunun iin bu blmde, Osmanldaki ynetici zihniyeti inceleyeceim. Bylece 1980ler ncesi ve sonrasndaki Trkiye ile ilgili ayn konunun ilenecei C blmlerinde ele alnacak ynetici zihniyetle, bu dnem arasndaki farklarn ve deiimin boyutlarnn anlalmas kolaylaacaktr.
1. Din- Devlet deolojisi

Osmanldaki ynetici zihniyete din- devlet ideolojisinin hkim olduu klasik bir tanmdr. Buna gre devletin srekliliini ve menfaatini salamakla beraber slama hizmet etmek, slama referansla temel ilkeleri belirlemek ve dinsel kayglar gz nnde bulundurmak; Osmanl ynetici zihniyetini oluturan temel prensiplerdir. Bu ksa tanmlamann yannda devletin menfaatleriyle slamn temel prensipleri arasnda atma kt zaman bunlarn nasl zld ve slamn Ehli Snnet yorumunun ne ekilde olduu gibi ortaya konulmas gerekli nemli hususlar vardr. Tarihi anlama, tarihteki insanlarn zihin yaplarn ve eylemlerini aklama faaliyeti olarak, tarihsel bir mesafeyle gerekletirilir. Salkl bir yorumlama faaliyeti iin eylemde bulunan kiilerin zihin dnyalar ile kavramlarna -mmkn olduunca- nfuz etmeye almamz ve onlarn kavramlarn kendi kavramlarmz arasna katmamz gerekmektedir. Yorumlanan bir metin gibi, yorumlanan zaman dilimi ve tarihteki eylemlerle girieceimiz diyalog; ufukla-
57
rn kesimesi83 yani nyarglarmzn onay veya deitirilmesi sonucuna bizi gtrmelidir. Osmanldaki ynetici zihniyetin yorumlanmasnda da hermentikle ilgili bu uyarlarn faydal olaca kanaatindeyim. ncelikle Osmanlnn din- devlet ideolojisinde, din ve devletin birbirlerine gre konumlarn tespit etmemiz faydal olacaktr. Osmanldaki ynetici zihniyeti ifade eden din- devlet kavramsallatrmasnda, dinin devletten nce vurgulanmas, teorik olarak dinin her eyden stn bir konumda olduunu gstermektedir. Fakat birok Osmanl tarihi uzmannn vurgulad gibi pratikteki kimi hususlar iin devletin karlar dinin zerine kartlm ve din devletin karlar iin arasallatrlmtr.84 (Bu konuyla ilgili uygulamalarda Bizanstan devralnan sezaro-papizm geleneinin etkileri de vardr.) Bu konudaki en iyi tespiti; slami unsurlarla devletin (padiahn) karlarnn kesin bir ekilde kar karya geldii olgularn zerinden gerekletirebiliriz. Bu husustaki iyi bir rnek, baz padiahlarn, kendilerine rakip olan/olabilecek kardelerini veya ocuklarn, slami yasalar asndan masum bir insan ldrmek byk bir gnah olarak kabul edilmesine ramen ldrtmeleridir.85 Bu ldrme faaliyetinin dine uygun olduuna dair eyhlislamdan fetva alnmas ise eyhlislamlarn kimi zaman padiahn iradesini gerekletiren -padiahlarn taleplerini kimi zaman slami ilkelerin nnde tutan- bir memur konumunda olduklarn gstermektedir. Yirmi dokuz yllk sreyle en uzun sre eyhlislamlk yapan kii unvanna sahip Ebusuud, Kanuninin, olu Bayezidi -isyan suundan dolay- ldrebilecei konusunda fetva vermi ve bu uzun sreli grevi padiahla kurduu baarl ilikiler sayesinde srdrmtr.86 Burada bir isyan suu olduu sylenip bu eylem merulatrlmaya allabilir; bu yzden daha arpc rnekler masumluu tartmasz olan ocuklarn ldrl83 Hans Georg Gademer, Truth and Method, s. 349-350. 84 Kemal H. Karpat, slamn Siyasallamas, s. 413. 85 Kuranda masum bir insan ldrmeyi gnah sayan ayetler iin baknz: 4. sure, Nisa Suresi, 92.-93. ayetler; 5. sure, Maide Suresi, 32. ayet; 17. sure, sra Suresi, 33. ayet. 86 Michael M. Pixley, The Development and Role of the eyhlislam in Early Otoman History, Journal of the American Oriental Society, Vol. 96, No:1, OcakMart 1976, s. 91-95.
58
mesi konusunda ortaya kar. Fatih Kanunnamesinde, kendilerine saltanat gelen ehzadelerin masum kardelerini, devletin menfaati iin ldrebilecekleri ve birok din bilgininin bunu onaylad ifade edilir.87 Kant, ahlakn ilkelerini ne alp, siyaseti ahlakn ilkelerine uygun hale getirmeye alan ve gereinde bunun iin kiisel menfaatlerini feda eden ahlakl siyaseti (moral politician) ve ahlaki ilkeleri kendi menfaatine uygun ekilde deitiren siyasal ahlak (political moralist) arasnda ayrm yapar.88 Osmanl padiahlarnn kimi hususlarda, zellikle kendi tahtlar veya -kendi bak alarndan- devletin karlar sz konusu olduunda siyasal ahlak tanmna uygun davrandklarn, slami -ve evrensel- en temel ahlaki prensipleri yorumla atklarn sylemek dorudur. Fakat Osmanl padiahlarnn siyasal ahlak zelliklerinin aa kt bu kadar apak olan rnekleri oaltmak zordur. Konumuz asndan ilgin olabilecek dier bir rnek, bir devletin baka devletlere, kar devletin saldrgan tutumu olmamasna ramen cihad ilan edip edemeyecei hususundadr. Kurann, saldrya uramadan kar tarafa saldrmay ve ganimeti bir zihniyetle sava amay yasaklamasna ramen,89 Ehli Snnet slamn mezhepleri arasnda, hatta mezheplerin iinde bu konuda farkl grler ifade edilmitir.90 Hz. Muhammedin vefatndan 2-3 yzyl sonra kurulan Ehli Snnet mezhepler, kendi dnemlerinin siyasal alkantlarndan aldklar farkl etkiler gibi sebepler dolaysyla farkl birok gr ilerinde barndrrlar. Ehli Snnetin mehur drt mezhebinin (Hanefi, afi, Maliki, Hanbeli) birbirlerinden
87 Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C. I, stanbul, OSAV, 1990. 88 Immanuel Kant, To Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, Perpetual Peace and Other Essays, ev. Ted Humphrey, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1983, s. 128. 89 Bu konuda u Kuran ayetlerine baknz: 2. sure, Bakara Suresi, 190. ayet; 8. sure, Enfal Suresi, 61. ayet; 22. sure, Hac Suresi, 39. ayet; 60. sure, Mmtehine Suresi, 8. ayet. Ayrca u makaleme baknz: Caner Taslaman, The Rhetoric of Terror and the Rhetoric of Jihad: A Philosophical and Theological Evaluation, Annals of Japan Association for Middle East Studies, No: 22-2, 2006, s. 81-93. 90 Ahmet zel, Cihad, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. VII, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 1993, s. 528-529.
59
farkl grlerinin yan sra, bir mezhebin iinde de farkl grler vardr. Bu durum, Osmanl merkezinin durumunu kolaylatrm, yapacaklar savalarda dinin motive ve mobilize edici gcnden faydalanmak isteyen merkezin, kar devletlere fetih siyaseti iin sava aarken cihad kavramn rahatlkla kullanmasna sebep olmutur.91 Birok zaman padiahn bir memuru gibi davranan eyhlislamlar, Ehli Snnet literatrde zaten var olan grlerden kimini kimine tercih ederken bir zorluk ekmemilerdir. Ehli Snnet literatrdeki baz konudaki farkl grlerin bolluu, din- devlet politikas uygulanrken kolaylatrc bir unsur olmutur. Din- devlet politikasnn uygulanmasnda, Ehli Snnetle ilgili bu zelliin kolaylatrclnn gereince altnn izilmedii kanaatindeyim. Bunun nemli bir sebebi, bence, din- devlet politikasndaki dinin kendisine karlk geldii Ehli Snnet inanca nfuz etmenin gerekliliiyle ilgili hermentik kaygnn olmamas olmutur. Ehli Snnet slama gre Kurann yannda hadisler ve Ehli Snnet din adamlarnn yorumlar (itihat, kyas) da dini beraberce oluturmaktadr. 6200-6300 aras Kuran ayetine kar yz binlerce hadis ve birok itihadn -bazlar birbirine zt olan- iinde yer ald kaln hacimli mezhep kitaplar vardr. Osmanldan ok nce Emevi ve Abbasi devletlerinde (mezheplerin kurulu srecinde) ortaya kan siyasi ihtiyalar da bu hadislerin ve itihatlarn oluumunda etkin olmutur. rnein bir fetih siyasetini mmkn klacak cihad yorumuna ihtiya, daha Emevi ve Abbasi dnemlerinde ortaya km ve Kurann bu konudaki izahlar baz mezhep yorumlaryla almtr. Bu yzden, Osmanl fetih siyaseti, din (Ehli Snnet gr) ile devletin menfaatlerini kar karya getirmemi; ocuk katlinde olduu gibi yepyeni bir yorumla dinsel alan din ile amak gerekmemi, Ehli Snnet kaynaklardan, Osmanlnn dneminin artlarndaki ihtiyalara uygun itihadn seilmesi yeterli olmutur. Ehli Snnetteki baz hususlardaki bahsedilen yorum bolluu, eyhlislamlarn padiahlarn menfaatini gzetmesi gibi unsurlarla birleince din- devlet politikasn yrtmek kolaylamtr.
91 James Turner Johnson, The Holly War Idea in Western and Islamic Traditions, 4. bs., Pennsylvania, The Pennsylvania State University Press, 2005, s. 96.
60
ocuk katli gibi istisnai olaylarda aka dinle eliki knca eyhlislam fetvasyla bu olgunun merulatrlmas ve devletin menfaatinin Ehli Snnet literatrden arzulanann seilmesinde belirleyici olmas; Osmanlda dine, kimi durumlarda, devletin rasyonel sebepleri iin arasal bir rol biildiine delil tekil etmektedir. Bu durum, uluslararas ilikiler alannda Hans Morgenthau gibi isimlerin de savunduu ekilde, devletlerin objektif, rasyonel, duygusal olmayan, g arttrmay en merkezi deer kabul eden kar hesaplarnn belirleyici olduunu syleyen realist teorinin,92 Osmanlya da uygulanabileceini savunmakta kullananlar olabilir. Kanaatime gre, tam da bu noktada, Osmanlda dinin oynad roln gereince anlalamamasna sebep olabilecek engelleyici nyargya dikkat etmek gerekir. Bu engelleyici nyarg; dinin arasallatrld baz rneklerden hareketle, dinin, Osmanldaki roln salt arasal bir role indirgemektir. Yanllna inandm bu yaklama gre; din- devlet ideali grnte vardr, aslnda var olan sadece devletle ilgili endielerdir. Bu engelleyici nyargya sebep olan unsurlardan biri uluslararas ilikilerde nemli bir paradigma olan ve devletin dinsel veya ideolojik hedeflerini kmseyen siyasal realizm grdr. Dier bir sebep ise dinin, bir devletin kurucu ilkesi olmad iinde bulunduumuz tarihteki bu zaman dilimindeki, sekler bir eitim sistemiyle ekillenmi mevcut pozisyonumuzdan, tarihe bakmzn neticesinde; tarihteki din- devlet sylemindeki din ksmnda bir sahtelik bulmamza yol aan, kendi dnemimizle o dnem arasnda kurduumuz engelleyici analojidir. Eer bu nyarglardan arnrsak, Osmanldaki din- devlet syleminin otantik ynn grebiliriz. Buna gre Osmanldaki devletin menfaatini dinin prensiplerinin nne alm olan kimi uygulamalar, Osmanl merkezinin dine, siyasal hedefleri iin salt arasal bir rol bitiini gstermez. Michael Walzer, bir sorunun yaamsal olduuyla ilgili alglardan doan sorunlarn, bizi zorunluluk yasas ile (the rule of necessity) kar karya getire92 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York, Alfred A. Knopf, 1978.
61
ceini ve zorunluluun hibir yasa tanmayacan syler.93 John Rawls, Walzerin zorunlulukla ilgili grlerini tekrarlar ve siyaset teorisinde -Kant ahlak gibi istisna kabul etmeyen ahlaki grlerden farkl olarak- olaanst aciliyet istisnasna (supreme emergency exemption) yer verir. Buna gre olaanst durumlarda, sivillerin savatan zarar grmemesi gerektii gibi herkesin uymas gereken yasalar bir kenara braklabilir.94 Sonuta Rawls, istisnai durumlarda sivillerin ldrlmesini meru grmekle bir adalet teorisi oluturmak idealinden ayrlmad gibi, Osmanl padiahlar da kendi tahtlarnn gvencesiyle devletin menfaatini zdeletiren sistemlerinin ierisinde, istisnai durumlarda karde, ocuk katlini caiz grmekle -slami ve evrensel ahlak kurallarndan uzaklasalar da- din- devlet idealinden ayrlp, dini sadece ve sadece arasal rol olan bir konuma indirgemi olmazlar. Gl bir devletin koruyucu gcnden yararlanmayan dinin sreklilii de salanamaz95 dncesi, devletin hayati menfaatlerinin dinin prensiplerinin nne geirildii yerde; bu seimin de din iin olduu gerekesiyle -merulatrlarak- kabul edilmesine yol amtr. Gerek Osmanl merkezi, gerekse Osmanl merkezine muhalefet eden -ilerleyen sayfalarda deineceim- Yeni Osmanllar ve Jn Trkler gibi aydnlarn, dinsel sylemi kullanmalarnda retorikten ve arasallatrmadan daha fazla bir eyin olduunu saptamak nemlidir. nk retorik ve arasallatrmayla ilgili sylem (engelleyici nyarglar ile ilikili olduunu dndm bu sylem), gerek merkezin gerek muhalefetin kimlik ve zihniyetlerinde slamn oynad roln gereince tespit edilmesine engel olmakta; ocukluklarndan beri dinsel eitimden geen ve dini kltrle egzistansiyel dnyalar yorulan bu kiilerin, kimliklerinin ierisindeki slami unsurun kmsenmesine ve eylemlerinde dinsel olann etkisinin yeterince takdir edilememesine yol amaktadr.
93 Michael Walzer, Just and Unjust Wars, New York, Basic Books, 1992, s. 252. 94 John Rawls, The Law of Peoples, Cambridge, Harvard University Press, 2002, s. 98. 95 erif Mardin, Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 180.
62
2. slam nancna Nfuzun nemi

Osmanl merkezinin ve toplumunun hayatnda nemli belirleyici rol olan genel anlamda slama ve zel anlamda Ehli Snnet gre nfuz edebilmek iin; ontolojisini, eskatolojisini, varolusal boyutunu, epistemolojisini ve kaynaklarnda tikel konularn (rnein kadnlarn kamusal alana kmas gibi bu kitap asndan nemli konularn) nasl getiini anlamak nemlidir. Genel anlamda slam ve zelde Ehli Snnet slam gerei gibi anlamadan, yani din- devlet siyasetindeki arasallktan ok daha nemli bir rol olduuna inandmz dini ve modernlemeyle ortaya kmaya balayan karm kimliklerin en nemli unsurlarndan birisi olan dini anlamadan; dinle ilgili olgular salkl bir ekilde yorumlamamz (isabetli hermentik yaklamlarda bulunmamz) mmkn olmayacaktr. slamn ontolojisine gre Tanr; her eyi yaratan, tm varla gre ontolojik ncelii olan Varlktr. Tanr her eyi yapma kudretine sahiptir, tm varlk var oluunu Tanrya borludur. slamn eskatolojisine gre bu dnyadaki ksa yaama karn, bu dnyadan sonraki yaam ebedidir ve o hayattaki bireylerin konumlar, bu dnyadaki fiillerinin neticesidir. 96 Din, Durkheimn da dikkat ektii gibi, dnyann nasl anlamlandrlacan ve yorumlanacan sunarken, bireylerin karakterlerinin iinde ekillenecei toplumsal btnl de salar.97 Dine balanm birok bireyin; toplumsal kalplar benimsemelerinde, imgelerini oluturmalarnda ve hayatlarnda rol alan birok unsuru merulatrmalarnda din nemli kaynaklardan birisidir.98 Bu blmde ele alnan Osmanl merkezinin hanedanyla muhalif aydnlarnn ve Osmanl evresindeki bireylerin ounluunun kimliinin, bahsedilen ontoloji ve eskatolojiyi benimsemi ailelerde, retim kurumlarnda ve toplumda ekillendii; bu ortamn toplumsal kalplar, imgeleri ve merulatrmalaryla yorulduklar unutulmamaldr. Bu ontoloji ve eskatolojiyi benimseyen bireylerin, dnyay96 Ehli Snnetin epistemolojik anlaynn gerei olarak zel nem atfedilen kaynaklarda, konumuz asndan nemli grdm -rnein kadn konusunda- konulardaki baz grleri, Ankara Okulu ile ilgili son blmde rneklendireceim. 97 Emile Durkheim, The Division of Labor in Society, ev. W. D. Halls, New York, The Free Press, 1997, s. 119-122. 98 Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, s. 16-18.
63
la ilikilerini ekillendiren egzistansiyel yaklamlarnn, benimsedikleri bu inanlaryla ilikili olmas beklenmesi gereken tutarl durumdur. Bu ontoloji bireye Tanrnn sahibi olduu bir dnyadasn ve Tanrnn varl yannda geri kalan tm varln nemi ikincildir derken, eskatoloji ise Bu dnya geici ve gerek ahiret hayatnn yannda nemsizdir demektedir. Birok kimse slam sadece bir toplulua isim olan bir kavram olarak dar anlamda kullanmaktadr; oysa bireylerin eylemlerinin onunla ne kadar rtt tartmal olsa da slam, ncelikle bahsettiimiz ontoloji ve eskatolojiyi ieren, egzistansiyel bak as veren bir inan sistemidir. slami dnya grn benimseyen bireyin, zihin yapsnn bir unsuru olan slamn kavramsal zmlemesi, karmza bireylerin egzistansiyel dnyasn ekillendiren bahsettiimiz inanlar karr. Mardin, slamiyetin bireylerin fikri kalplarn nasl etkilediini zmlemenin, toplumsal ve siyasal eylemin anlamlandrlmas iin art olduunu dnmektedir.99 (Mardinin, bu artn gereince yerine getirilmedii kanaatinde olduu yazlarndan anlalmaktadr.) Eer analiz edilen kiilerin kavramlarna nfuz etmeye almak hermentik yaklam iin zaruri grlyorsa; yorumlayc kii ister ateist ister agnostik isterse slam dndaki bir dine sahip olsun, davranlar yorumlanan slam inancn benimsemi ve bu kltrle yorulmu bireylerin, benimsedikleri slamn, kavramsal olarak neleri ihtiva ettiine olabildiince nfuz edilmeye almaldr. Bana gre, yorumlama faaliyetinde, kavramlara nfuz etmeyle ilgili bu endienin yeterince olmamas, Osmanlda dinin, ounlukla arasal bir konuma indirgenerek yorumlanmasna sebep olmutur. Dinin arasallamasyla ilgili hakl da olan tespitler, haksz bir ekilde adeta din hep arasal bir roldeymi gibi yorumlara geniletilmitir. Oysa Tanry tm varln stnde kabul eden ve bu dnya hayatn geici kabul eden bir ontoloji ve eskatolojiyi benimseyenlerin, dine arasal bir rol vermesinden ok, geri kalan her eyi din uruna arasallatrmalarn -teori ile pratik, ilke ile eylem arasndaki mesafeyle ilgili sorunlar unutmadan- beklemek gerekir. slami inan asndan Tanrya gre tm varln ontolo99 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 51.
64
jik derecesi ok dk olduuna gre, Tanrsal olan dine kar insani tm kurum ve isteklerin ontolojik derecesi dk demektir. Psikolojideki tutarllk teorileri, doal durumun, insan dnce ve eylemleri arasnda uyum beklemek olduunu gsterir. nsan psikolojisinin karmakl, psikolojinin fizik gibi bir bilim dal olarak ele alnmasna ve fizikteki anlamnda ngrnn bu alanda olmasna izin vermez. Fakat slam inancnn analizi, slam hayatlarnda temel referans noktas yapan bireylerin eylemlerinde; dinsel olann ontolojik ncelii olmas gerektiine dair bir ideal tip davran beklememiz gerektiini de bize syler ve psikolojideki bilisel eliki gibi tutarllk kuramlar -ilerleyen sayfalarda bu kuramdan bahsedeceim- da bunu destekler.100 Dier yandan, birok yorumda ideal tip (genel beklenti) dinin arasallatrlmas ve bir retorik unsuru olarak kullanlmasna dntrlmtr; bence, slamn toplumsal olan belirleyiciliindeki nemini idrak etmeyi nleyen, hayli yaygn olan bu hatal yaklam dzeltilmelidir.
3. Osmanldaki Yeni Aydnlar, Karm Kimlikleri ve Hermentik Yaklam

Osmanlnn son dnemlerinde, merkezde etkili yeni bir aydn grup ortaya kmtr. Bu aydnlarn zihniyet yapsn ve kimliklerini analiz etmemiz, Osmanlnn son dnemindeki ynetici zihniyete nfuz etmemiz asndan nemlidir. Batnn kltrel yaps, 19. yzylda Fransz Devrimi ile poplerlemi zgrlk gibi deerleri, Fransz Devriminin temelindeki fikirleri hazrlayan Rousseau gibi filozoflarn toplum szlemesi kuramlar101 ve o dnemin pozitivizm,102 Sosyal Darwinizm103 gibi popler felsefeleriyle
100 Bunu sylerken psikolojideki bilisel eliki teorisinin fizikteki izafiyet teorisi gibi byk bir konsenssle kabul edildii sanlmamaldr. Tersine, psikolojideki hemen hemen her teori gibi bu teori de kimi psikologlarca eletirilmitir: Charles Lord, Was Cognitive Dissonance Theory A Mistake, Psychological Inquiry, No: 3, 1992. Buna ramen, birok psikologla beraber ben de bu teorinin, genel insan eylemleriyle ilgili ideal tip vermede baarl olduunu dnyorum. 101 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, s. 162-163. 102 Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 2. bs., Ankara, Hece Yaynlar, 2002, s.139-174. 103 Atila Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, s.147-203.
65
karlaan yeni aydn tipinin zihniyet yapsnda, bu kltrel ve dnsel karlamalarn nemli etkileri oldu. Baty gren ve Tbbiye gibi okullarda okuma imkn bulan kii says elbette ok dkt. Fakat bu az saydaki kiiyi nemli klan faktrlerin banda, bunlarn Merutiyetin ve Cumhuriyetin kurulmasnda ve bu yeni yaplarn merkezlerinde oynadklar rolle, kendi zihinsel dnya ve habituslarndaki deiimi, zellikle Cumhuriyet dneminde yukardan-aa bir ekilde, glenen ideolojik aygtlarla milyonlara aktarmalar gelmektedir. Kreselleme srecinde slami dnya grn benimseyen kiilerde kendini iyice belli ettiini savunacamz karm kimlik104 olgusu, nceden, bahsettiimiz aydn tiplerinde gzlemlenmitir. Bahsettiimiz aydn tipinin homojen olmad, bir ksmnda Batl kimliin, bir ksmnda slami kimliin baskn olduu, bu dnemi anlatan birok almadan anlalabilir.105 Osmanlnn ideolojisine belki de en zt eitimin verildii Tbbiyede okuyanlarn, Tbbiyeye girmeden nce slami unsurlar hayli youn ekilde ihtiva eden ilk ve ortaokullarda okuduklar hatrlanmaldr. Gerek bu aydnlarn kkenleri gerekse halkn slami kimlii; bu aydnlarn, Batda grdkleri yaam biimlerini veya Batl kaynaklardan edindikleri dnceleri, halka aktarrken slami referanslar kullanmalarnn sebeplerindendir. Bahsedilen aydnlarn kurduklar ve Abdlhamide muhalefetin ba olan ttihat ve Terakkinin marnn szlerinde Abdlhamidi dinsizlik ile sulamalar, Abdlhamidin idamnn dinen de gerekli olduunu gsterebilmek iin fetva bulup kullanmalar, onlar iin slami referansn nemi104 Yeni oluan kimliklerde, slami unsur ile Batl (modern) unsur bir arada olduu iin, bu tip kimliklere, yaygn olarak kullanld gibi melez kimlikler de denebilir: Nilfer Gle, Melez Desenler, 2. bs., stanbul, Metis, 2002. Fakat melezlik ifadesi; daha ziyade bir Finlandiyal ile bir Arapn veya bir beyazla zencinin evlenip melez ocuklara sahip olmalar gibi anlamlar artrmaktadr. Oysa Bat ile slamn kar karya bir durumdayken, bireylerin kimliklerinde beraberce bulumas; balangc bir arzuya dayanmadan, rastgele ve karmak srelerin sonucunda olmutur. Bu yzden melez kimlikler demek yerine karm kimlikler demeyi tercih ettim. 105 erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, 5. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004; smail Kara, slamclarn Siyasi Grleri 1, 2. bs., stanbul, Dergh Yaynlar, 2001, s. 61-63.
66
ni gstermektedir.106 ttihat ve Terakki yeri geldiinde Mevlit okutmak gibi dinsel trenler organize etmi ve kendi kulplerinde din adamlarna dini konularda dersler verdirmitir.107 Manastrl smail Hakk, Mustafa Sabri Efendi ve Said Nursi gibi slami kesimden nemli birok kii; birok konuma, yaz ve eylemleriyle ttihat ve Terakkiye destek vermilerdir.108 ttihat ve Terakkicilerin sylem ve eylemlerini, birok kiinin yorumlad gibi -ki bizce sadece ksmen dorudur- bahsettiimiz zmrenin dini arasallatrmas ve dinsel sylemi retorikletirerek halk ikna etmede kullanmas olarak yorumlamak mmkndr. Dier yandan arasallatrma ve retorik deerlendirmelerini, bu aydnlarn dinsel sylemi kullanmalarnn tm sebeplerini aktaryormu gibi sunan hermentik bir yaklam; bahsedilen kiiler iin dinin sadece arasal ve retoriksel bir yn olduunun, bu kiilerin kimlik ve eylemlerinde dinin gerek bir nemi olmadnn dnlmesine sebep olmaktadr. Bahsedilen yorumlama biimi, birok zaman, bu bireylerin zihniyetlerinde ve karm kimliklerinde slami unsurun da bir rol olduunun grlememesine sebep olmaktadr. Bu tip eylemlerin alternatif ve bence daha doru bir hermentik okumas; bu eylemleri gerekletirenlerin en azndan bir ksmnn, ayn zamanda, kendi zihin dnyalarn oluturan en temel unsurlardan biri olan slam nezdinde, kendi inan dnyalar asndan halifeye kar eylemleri iin bir meruiyete ihtiya duyduklarndan, kendilerini de ikna etmi olan -samimi olarak da inandklar- Abdlhamidin tahtan indirilmesinin dini adan da olumlu olduuyla ilgili fetvay, halkla paylayor olmalardr.109
106 107 108 109 M. kr Haniolu, a.g.e., s.141-142,148. smail Kara, a.g.e., s. 61-63. A.e., s. 64-70. Bu yaklamm, kr Haniolunun, Muhammed Abduhtan slami kaynaklar yorumlamak konusunda nemli etkiler alm olan bu zmrenin kasten slami kaynaklar yanl yorumladklarn (deliberately misinterpreting Islamic sources) syleyen yorumundan farkl bir ekilde -en azndan bir ksmnn- slami konulardaki yaklamlarn yorumlayabileceimizi grmeye olanak tanr. M. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, s.203. smail Karann Yeni Osmanllarn, Jntrklerin ve ttihatlarn slamdan bir muhalefet ve nfuz arac, bir silah ve sosyal pekitirici, bir bayrak ve bir ara olarak yararlandklarn ifade eden sylemi de bahsedilen kiilerin kimliklerindeki slami unsuru gzden karmamza sebep olabilir: smail Kara, a.g.e., s.22-23. Ayr-
67
Bu tarz hermentik bir yaklam, bu bireylerin kimliklerinde slami unsurun da etkin olduunu, bunlarn sadece Batdan -moderniteden- aldklar etkiyle kimliklerini ekillendirmediklerini anlamamza katkda bulunabilir. zerinde fazla durulmam bir konu olsa da eyhlerin ve tarikat evrelerinin nemli bir blmnn ttihat olmas;110 ttihatl modernite ve seklarite, Osmanl merkezini ise slami ideolojiyle zdeletiren iki kamp yaklamlarn ksrln anlamamzda yardmc olabilir. Bu konuda nemli aratrmalar olanlarn gsterdii gibi, bahsedilen aydnlar arasnda nemli farklar olmakla beraber, bunlarn birounun zihninin nemli bir yapta slami inantr.111 slam ise egzistansiyalist adan ok kuatc bir inantr; kiinin, nereden gelip nereye gittiinden, neden var olduundan, ahiret mutluluunu nasl elde edeceine kadar en temel konularda inanlar sunar. Osmanldaki bahsedilen aydnlarn dine referanslarn sadece dini arasallatrmalaryla anlamaya almann altnda, Gadamerci ekilde ifade edersem, engelleyici nyarglar olduunu syleyebilirim.112 Arasallatrma ile ilgili yorumlar yaygnlatrd kanaatinde olduum engelleyici nyarglardan biri, moca Haniolunun Jn Trklerin slam bir muhalefet arac olarak kullandklarn syleyen yaklam da byle deerlendirilebilir. M. kr Haniolu, a.g.e., s. 141. Bylesi sylemlerin yaygnl, bu sylemleri kullananlarn birok yerde -gerek niyetleri belki de bu olmasa da- istisna vurgusunu yapmadan arasallatrma ve retorik sylemlerini kullanmalar; bahsedilen kiiler iin slamn salt arasal bir konumda olduunun zannedilmesine yol aabilmektedir. Haniolu, Comtecu pozitivizmin ve biyolojik materyalizmin Abdullah Cevdet gibi kiilerdeki etkisini grdnden, Abdullah Cevdetin dini kasten yanl yorumladn sylemekte ve dini ara olarak kullandn sylemekte hakl gerekelere sahip olabilir. Fakat bu zmrenin hepsinin kimliklerinde slami unsurun etkinliinin ayn derecede olmad, bunlardan bazlarnn slami kimliklerinden vazgemeden pozitivizmin etkisinde olabilecekleri ve bu zmreden birok kii iin slamn ara olmaktan daha fazla egzistansiyel bir deere sahip olduu gzden karlmamaldr. 110 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, 2. bs., stanbul, Dergh Yaynlar, 2008, s.246. 111 rnek olarak baknz: Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi 1, s. 307. Hilmi Ziya lken, siyasi gerginlikler arttka slami kesimden modernist olarak nitelenebilecek isimlerin (bu isimleri etkileyenlerin banda nmzdeki blmde incelenecek olan Muhammed Abduh ve hocas Cemaleddin Afgani gelmektedir) ttihatlarla birlemelerine karlk gelenee bal kesimin, daha ok Hrriyet ve tilaf Partisi iinde yer aldna dikkat eker. 112 Hang-Georg Gadamer, Truth and Method.
68
derniteyle tananlarn dinsel referanslarndan kurtulacana dair nyargdr. Bu nyarg, bahsedilen aydnlarn dinsel referanslarnn -modernletikleri iin- gerek olarak grlmemesi gerektiine dair bir kanaate sebep olmakta, bu referanslarn sadece halk ikna/ kandrmak iin kullanlan bir retorik olarak yorumlanmasna sebep olmaktadr. kili ayrmlardan kaynaklanan dier bir engelleyici nyarg; slam ile Baty hep atan iki dnya olarak ele alarak, Osmanlda bahsedilen aydnlar bu ema iinde Batnn, halifeye ballar ise slamn yanna koymaktan kaynaklanmaktadr. Bu yerletirmede, padiahn grevine son verilmesini dinen de zaruri olarak deerlendiren ttihatlarn sylemi, salt bir retorik olarak alglanacak; kampn Bat tarafna, ksaca dinin ve halifenin karsna yerletirilenlerin dinsel sylemi otomatikman sahteleecektir! Fakat karm kimlikler ile ilgili yaklam, Gadamerin, yorumlama srecinde bizi hatalara gtrdne dikkat ektii engelleyici nyarglarn almasnda ve ikili ayrmlarn srecin karmakln anlamamz engellememesinde nemli bir ara olabilir; modernleenin hatta modernlemenin ncln yapanlarn, Batl unsurlarla beraber slami unsurlar ayn bnyede birletirmelerinin (ister bu elikili olsun, ister olmasn) -gerek, salt halk kandrmak iin kurgulanmam- karm kimliklerinden kaynaklanan bir olgu olarak da yorumlanabilmesine olanak sunar.
69
D. Osmanldaki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Muhammed Abduh rnei
u blmde ncelikle slami kimlikleri anlamada, zclk ve inaclktan farkl bir bak as veren, ayn zamanda bunlarn ikisindeki kimi zellikleri kendinde birletiren bir yaklam; Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan esinlenerek dile getireceim. Daha sonra ise ele alnacak sosyal olgularla balantlandracam psikolojinin nemli bir kuram olan bilisel eliki teorisini ksaca tantacam. Kitabn hem bu, hem sonraki iki blmnn D ksmnda, dtan gelen kreselleme sreci ve bu srecin bireyleri etkilemesiyle beraber, slami kesimden entelektellerin iten grlerinin, eletirilerinin ve taktiklerinin beraberce bulumasnn verdii sinerjinin, slami kesimden bireylerin kimliklerinin ve habituslarnn deiiminde, nemli bir rol oynadn gstermeye alacam. Bu olguya rnek olarak bu ksmda Muhammed Abduh incelenecektir.
1. slami Kimlikleri Lakatosun ekirdek-Kuak Ayrmyla Dnmek slami kimlikleri anlamaya alan birok akademisyen -Bernard Lewis gibi- slamn deimeyen zne, bu deimeyen zn temel nedeni olan metinsel kaynaklara vurgu yapm ve sreklilie odaklanmtr. Dier yandan bylesi zc yaklamlara karn, genelde slam ve de Trkiyedeki slam anlamak iin evresel sosyo-ekonomik artlarn sebep olduu deiimleri vurgulayan balamsalc yaklamlar ve -Hakan Yavuz gibi- beeri ina ile oklu yorum ve etkilere odaklanan inac yaklamlar savunanlar da
70
vardr.113 Gle de benzer ekilde, zc yaklamlara kar sosyal hareketler kuram ile deiimi ve dinamizmi merkeze alan bir zmlemeyle slami kesimleri analiz etmeye arlk vermektedir.114 slami kimlikler sz konusu olduunda, zc yaklamlarn vurgulad; deimeyen, sreklilii salayan bir zn bulunduu ve bu zn metinsel balamnn srekliliin temeli olduu tezinin; gerekliin, yegne olmasa da nemli bir boyutunu sunduu kanaatindeyim. 1400 yl nceki bir Mslmanla bugnk bir Mslmann; ayn ekilde, Tanr merkezli bir ontolojiyle varl deerlendirmeleri, lmden sonraki yaam asl hayat gren bir eskatolojiye sahip olmalar, Ramazan aynda ayn ekilde belirli bir disiplini ve ritelleri takip etmeleri, domuz etini ayn dinsel endieyle yememeleri deimeyen bir z ile ilgilidir. Varla bu ortak bak, hayat hakkndaki bu ortak gr, ortak disiplin, ortak yasak ve ortak ritellerin takipisi olmak; kimliklerin benzer ekilde ekillenmesine de sebep olmaktadr. Bu ortaklklar, slami kimliklerdeki deimeyen z gz ard etmememiz gerektiini gsterirler. Dier yandan ilikiselliin, balamsalln ve deiimin de kimliklerin nemli bir unsuru olduu anlalmaktadr. Son bir asrda slami kesimin geirdii deiimler bunu gstermektedir. O zaman, zc yaklamlarla deiimi mmkn gren yaklamlar birletirme zarureti olduu aa kmaktadr. Bunu yapmak iin Imre Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan ilham alabileceimiz kanaatindeyim. Lakatosun yaklam; Kuhnun, bilimsel faaliyeti, belli bir paradigmann temel kabullerini deitirmeksizin apriori olarak kabul eden -paradigmaya zt verileri dikkate almayan- yaklamyla (analojimizde zcle benzeyen),115 Poppern, bilimsel faaliyeti, srekli, yanllamayla ilerleyen, bilimsel kabulleri deitiren (analojimizde zclk kart yaklamlara benzeyen) yaklamnn;116 hem her ikisinin eksiklerini gideren hem de her ikisinin kimi yn113 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 30-37 114 Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 21. 115 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 2. bs., Chicago, The University of Chicago Press, 1970, s. 43-51. 116 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev. lknur Aka ve brahim Turan, stanbul, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1998, s. 101-115.
71
lerinden istifade eden yeni bir yaklam olarak kendini gstermitir. Bilim metodolojisi olarak ileri srlen tm metodolojileri -Lakatosunki dahil- reddeden, bilim felsefesinde savunduu epistemolojik anarizm ile mehur Feyerabend; bilim felsefecilerince ileri srlen metodolojiler ierisinde, Lakatosun yaklamnn, en sofistikesi olduunu ifade etmektedir.117 Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan slami kimlikleri anlamada u hususta faydalanlabileceini dnyorum: 1- Lakatosa gre bilimsel faaliyetin iinde gerekletii bilimsel aratrma programlar (scientific research programs), yapsal btnl ile ele alnmaldr.118 Bu husus, tikel dorulamalardan hareket eden tmevarmcln ve tikel yanllamalara vurgu yapan yanllamacln btnsellikten kopuk yaklamlarndan farkldr; Kuhnun, ancak bir paradigmann btnl iinde bilimsel faaliyetin gerekletiini ifade eden yaklamna, bu hususta benzerdir. Ayn ekilde slami kimlikleri anlamak iin de btnsel bir yaklam gsterilmelidir. Psikolojideki Festingerin bilisel eliki kuram ve Gestalt kuram gibi yaklamlar da insan doasnn temel eiliminin tutumlarda tutarll yakalamak olduunu syleyen ve btnsellie nem veren yaklamlardr.119 Psikolojideki tutarllk kuramlar -psikolojideki hemen her kuram gibi- her kltr ve her bireyde eit oranda geerli olmasalar da nemli deneysel destee sahiptirler.120 Kimlikteki btnsellik, bize, kreselleme srecinde yeni bir olguyla karlaan slami kimlii benimsemi bireyin; kimliindeki slami unsurlarla beraber yeni olgulara reaksiyon verdiini hatrlatr. Eer, zahiren, slami kimlikle verilen tepki arasnda bir eliki varsa; gerekte de bir elikinin olup olmadn, bir eliki varsa bunun nasl zldn veya bu elikiyle nasl ba edildiini incelememiz gerektii hususunda bizi uyarr. Bu blmde ele alacam Abduhun ve ilerleyen blm117 Alan F. Chalmers, Bilim Dedikleri, ev. Hsamettin Arslan, stanbul, Paradigma Yaynclk, 2008, s. 229. 118 Imre Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, s. 110-117. 119 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 149-159. 120 A.e., s. 166-169.
72
lerde inceleyeceim Nursinin ve Ankara Okulunun yaklamlarnn nemi de burada ortaya kmaktadr; onlar, gerek slam gerek Mslmanlarn taktiksel yol haritasn yorumlama ve tanmlama ekilleriyle, slami kesimden bireylerin din, dolaysyla kimlik alglarnn ekline etki etmiler, bylece modernleme ve kresellemeye verilecek tepkilerin niteliinde de belirleyici olmulardr. 2- Lakatosa gre her bilimsel aratrma programnn deitirilemez bir kat ekirdei (hard core) vardr.121 Bu ekirdekte deiiklik yapmak, iinde olunan aratrma programn terk etmek demektir; Lakatos, bu hususta da paradigmaya bal alan bilim adamlarnn paradigmay sorgulayamayacan, paradigmann ancak -din deitirir gibi- baka bir paradigmaya geilmesiyle terk edilebileceini syleyen Kuhna benzer.122 slam kabul eden bireylerin kimliklerinde de bylesi deiime kapal bir kat ekirdek bulunur. Lakatosun yaklamna ilave olarak, bu ekirdein de kendi iinde merkeze doru gidildike daha da katlaan farkl hiyerarik yaplardaki tabakalardan olutuunu syleyebilirim. ekirdein en merkezi ksmnda Tanr merkezli bir ontolojiye ve ahirete odakl bir eskatolojiye inan vardr. ekirdein kat ksmnn dier unsurlar, namaz gibi farzlara ve domuz eti yememek gibi haramlara olan inantr. (Bunlarn uygulanmas da nemli olmakla beraber, ncelikle bunlara inan, slami kimliin temel unsuru kabul edilir.) Bu ksmda deiiklik yapmak, kiinin gerek anlamda -Kuhnda mecazi anlamdayd- dinini terk etmesini gerektirir. Fakat slamn anlalmasyla ilgili hermentik eitlilik, neyin kat ekirdekte olup neyin olmadyla ilgili farkl tariflerin de yaplmasna yol amaktadr. rnein bu hermentik eitliliin bir misali olarak bu blmde ele alacam Abduhun yaklam, bir Mslmann neyi kat ekirdekte grp grmemesi gerektiiyle ilgili sunduu tarifle; modernleme ve kreselleme srelerine verilen tepkilerde farka yol amaktadr. Mesela kadnlarn kamusal alana kmasna kart izahlarn dinde yerinin olmadn savunarak, bunu haram kategorisinde ve kat ekirdek ierisinde g121 Imre Lakatos, a.g.e., s. 48-49. 122 Thomas Kuhn, a.g.e., s. 111-135.
73
renlerden farkl bir slami kimlik ina etmektedir. Bu hermentik yaklamdaki farklln dourduu teolojik sonularn sebep olduu slami kimlik ise sosyal olgularda fark oluturmaktadr. 3- Lakatosa gre her bilimsel aratrma programnn, deitirilemez kat ekirdeinin yannda, deiime ak bir koruyucu kua (protective belt) vardr. Bu kuakta gzlem nermeleri ve yardmc hipotezler gibi unsurlar bulunur; bilim adamnn alma ve deiiklik yapabilme alan burasdr.123 Lakatosun yaklamna ilave olarak, bu kuan da hiyerarik katmanlar eklinde dnlmesinin daha ufuk ac olaca kanaatindeyim. Farzlardan ayr bir kategori olan snnetlerin uygulanmasnn -snnetlere inan ayr dnlmelidir- Ehli Snnet slami kimlikler asndan koruyucu kuak iinde yer aldn syleyebilirim. Ayrca mezhepler aras veya belli bir mezhebin iinde tartmal olan hususlarn da bu alanda olduunu dnebiliriz. Koruyucu kuan d halkalarnda ise tarihsel srete oluan ve yerel detlerle/geleneklerle ilikili unsurlarn olduunu dnebiliriz; slami metinlere atfla temellendirilmeyen bu unsurlar deiime daha az direnlidir. Lakatosun teorisi yzlerce bilimsel teoriye uygulandnda, bu teorilerin bazlarnda aklayamad unsurlarn olduu grlr.124 slami kimliklerle ilgili bu yaklam da slami kesimden yz milyonlarca bireye uyguladmzda; insan psikolojisinin karmakl ve bireysel olgularn okluu da dnldnde, aklayamad ve uygunsuz kaaca birok olgunun var olaca muhakkaktr. Fakat Feyerabendin her metodolojideki eksiklii tespit edip epistemolojik anarizme varmas gibi bir pozisyonu; slami kimliklerle ve bunlarn sosyal tezahrleriyle ilgili olgular deerlendirirken tercih etmiyorsak, aklama modeli olarak ideal tip(ler) bulmak zorundayz. Lakatostan esinlenerek slami kimliklere uyguladm bu yaklamn; zc ve zclk-kart yaklamlardan ideal tipe daha uygun bir modeli sunduu kanaatindeyim.
123 Imre Lakatos, a.g.e., s. 49-52. 124 Alan F. Chalmers, a.g.e., s. 130-135.
74
Bu yaklam, slami kesimin i tartmalarna neden odaklanlmas gerektiini ve slami kesimle ilgili sosyal-siyasi srelerin anlalmasnn, bylesi bir iten anlamay, yani bunlar amlayacak hermentik yaklamlar, gerekli kldn da gstermektedir. Bu i sreler, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine kar szgelerini de ekillendirmekte; szgecin ald ekil ise neyin benimsenip neyin benimsenmeyeceini belirlemektedir. slami kesimin eitlilii bu konudaki zorluktur; bu blmde Abduha, sonraki blmlerde Nursi ve Ankara Okuluna rnek olarak odaklanlmas, Trkiyedeki slami kesimin hepsine nfuz edebilme olanan sunamaz. Fakat Trkiyedeki slami kesimi anlamamz iin modernleme ve kreselleme srelerinde neler olduuyla beraber, slami kesimin iinde olup bitenlerin de deiimin niteliini belirlediini anlamamz iin bize farkl rnekler sunmaktadrlar.
2. Bilisel eliki Teorisi ve ten Eletiri

Aslnda tektanrc dinlerin doas, bu dinlerin ballar eer bir deiim geireceklerse vurguladmz ekildeki bir iten eletiriyi -ki bu eletiri aslnda dinin yaplan deiikliklere onay verip vermediinin, karlalan yeni olgulara nasl tepki verileceinin belirlenmesi demektir- gerekli klmaktadr. Tektanrl dinler, ontolojilerinde Tanr zeri veya Tanrya denk bir varlk, epistemolojilerinde kendi kutsal metinlerinin zerinde veya onlara denk bir bilgi kayna kabul etmezler. Bylesine gl ontolojik ve epistemolojik inanlar olan dinleriyle apak bir elikiye dme olasln gze alarak bir habitus deiikliine gitmek, dinine bal bireyin bilincinde rahatszlk verici bilisel bir elikiye yol aacaktr. Psikolojideki125 tutarllk kuramlar ve de bunlarn en n plana kan olan Leon Festingerin bilisel eliki (cognitive dissonance) teorisiyle gsterildii gibi; insan zihni, elikili davran ve dn125 erif Mardin, siyasal bilimlerle ilgili almalarda psikolojinin alanna girerek snr atlamann siyasal bilimler iin kazan olaca kanaatindedir. Mardin deoloji, biri yap, dieri de ahsiyetin teekkl planlarnda iki fonksiyon ifa ediyorsa bunlardan birini dierinden ayrmak mmkn deildir demektedir. Bkz: erif Mardin, Din ve deoloji, s. 24.
75
celere bir arada sahip olmaktan rahatsz olur ve bu elikiyi, birbirine zt davran veya dncelerinde eitli ekillerde deiiklikler veya dzenlemeler yaparak gidermeye alr. Festinger, teorisinin kimi ynlerinin sosyologlar psikologlardan daha ok ilgilendirmesi gerektiine de dikkat ekmitir.126 Buradan u gei yaplabilir; slami inancn temel bir kimlik ve kltr belirleyicisi olduu toplumda yetien ve modernlemeyle karlaan yeni aydn tipleri, zihinsel eliki yaamamak veya olan elikilerini zmek iin u alternatiflerle kar karyaydlar: slami inanla modernlemeyi ayn anda kabul etmeyi zihinsel adan elikili kabul ediyorlarsa, birincisi slami inanlarndan vazgemek, ikincisi modernlemeye kar kmak durumundaydlar. Eer bunlar tamamen elikili kabul etmiyorlarsa, ncs modernlemeyi sadece teknoloji alanyla snrlamaya benzer bir yorumlama suretiyle, slamla ayn bnyede birlemesine olanak tanyabilirlerdi. Drdncs ise bazlarnn slam olarak sunduu inanlarn aslnda gerek slam ile ilgisi olmadn, geleneklerin dinle karmas veya dinlere hatal hermentik yaklamlar (tefsirler) sonucunda bunlarn din sanldn, modernleme ile ilgili birok husus slamla elimedii iin, bunlar zihnen ve davran olarak benimsemenin dinle hibir eliki oluturmayacan savunma alternatifi de mevcuttu. Bahsedilen aydnlardan bu drt alternatifin her birini benimseyenlerin olduu grlmektedir. Eer davran metodolojiyi (sylemin gerek inanc yansttn) bu hususta takip edersek, bu aydnlarn slami referanslarnn okluu birinci alternatifi, kullandklar yeni kavramlar ve davranlarndaki deiimlerin younluu ise ikinci alternatifi dierlerinden daha az tercih ettiklerini gstermektedir. En ok bavurulanlarn nc ve drdnc alternatifler, birok zaman ise bu iki alternatifin beraberce kullanlmas olduu anlalmaktadr. Japonyann farkllyla beraber modernlemesini alklayan tm izahlarda, -modernlemenin evrenselliiyle yerelin ztln badatran bu izahlarda- nc alterna126 Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford, Stanford University Press, 1962, s. 275.
76
tifle, yani modernlemeyi de bir szgeten geirerek kabul eden bir yaklamla karlarz.127 Drdnc alternatifin ise bu kitabn odak noktalarndan birisiyle ilgili olmas asndan alt izilmelidir ve modernlemeyle karlaan Osmanl aydnlar iin bu, kayda deer bir seenek olmutur. Festingerin teorisine birok ynden benzeyen bir tutarllk teorisi olan Rosenberg ve Abelsonun bilisel dengeleme (cognitive balancing) teorisine gre bilisel dengeyi salama yntemlerinden biri; elikili olduu zannedilen elerden birinin ayrtrlarak yeniden tanmlanmasdr.128 Buradaki rnekte slam yeniden tanmlanmakta, slam bal altnda sunulmu olanlar ayrtrlmakta ve bunlardan birok enin dinle ilgisi olmad tespit edilip, zihne rahatszlk veren elikili durum giderilmektedir. rnein kadnlarn kamusal alana knn engellenmesinin slam ile bir ilgisi olmad savunularak sorun giderilmektedir.
3. Abduh ve Hocas Cemaleddin Afgani

Osmanl dneminde Abduh gibi dnrlerden alnan etkiler, bu alternatifin felsefi-teolojik-teorik tabannn olumasnda nemli olmutur. Abduh, bugnk stanbul niversitesi olan Darlfnunun kapatlmasna -1871 sonu veya 1872 banda- sebep olan al konumasn yapan Cemaleddin Afganinin talebesidir.129 Afgani de slam adna yanl anlaylarn savunulmasna iten eletiri getirmi; Abduhla beraber Yeni Osmanllardan Jn Trklere, baz Trklerden Mehmet Akif ve Said Nursi gibi slami kesimce nemsenen isimlerden babakanlk yapm emseddin Gnaltaya kadar farkl birok kiiyi ve farkl fikir akmn etkilemilerdir.130 Afgani, zndklk sulamasyla stanbuldan srlecek kadar ok
127 Ahmet idem, Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modernleme ve Batclk, 2. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 79-80. 128 idem Katba, a.g.e., s.155-156. 129 Niyazi Berkes, Afganinin konumasnn, okulun kapanmasn zaten arzu eden eyhlislam iin bir bahane oluturduunu ve bu konumay kullanan eyhlislamn etkisiyle kan ayaklanmann okulun kapanmasna sebep olduunu aktarr: Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s. 240-241. 130 Reid Riza, Gerek slamda Birlik, ev. Hayreddin Karaman, stanbul, z Yaynclk, s. 44-45.
77
tepki almtr.131 Afgani felsefi ve siyasi konulara arlk vermitir; Abduh ise felsefi ve siyasi konularla beraber hadis, fkh, tefsir gibi temel slami bilimlerle ilgili birok gr de beyan etmitir.132 Abduh, Msrda dodu, aile kkeninde Trkmenlik de olan bir dnrd. Kk yalarda Kuran ezberleyerek hafz oldu ve fkh gibi slami ilimlerin renimini grd. Daha sonra 17 yanda (1866da) slami ilimler konusunda nl Ezherde renimine devam etti. Fakat fen, matematik, tarih, corafya gibi derslerin okutulmad Ezherdeki ders program ve yaklamlar onu tatmin etmedi. Afgani ile tanan Abduh, Ezherdeki tatminsizliini onunla giderdi; Afganiden felsefeyle olduu kadar sosyal ve siyasal meselelerle ilgili derslerden oluan be yllk bir eitim ald.133 Abduh birok makalesinde eylemin nemine atf yapan bir dnrd; eylem savunuculuunu kendi pratiinde de gsterdi ve ngiliz smrge ynetimine kar eylemleri dolaysyla 1882de yl srgn cezasna arptrld. Abduh, 1883 ylnda Afganinin daveti zerine Parise gitti ve orada beraber, Dou milletlerinin esaretine son vermeyi ve ngiliz igalini durdurmay hedef edinen el-Urvetul Vuska dergisini kardlar. Dergiyi kartanlar Abduh (yazar), Afgani (siyasi lider) ve bir tercmandan oluan kii olmasna ramen dergi slam dnyasnda byk yanklar uyandrd. ngilizler, bu derginin Hindistana ve Msra giriini yasaklayarak, bu derginin zararl fikirlerinden korunmaya altlar.134 Abduh, yabanc dildeki hukuk kitaplarn okuyabilmek iin Franszca rendi. Daha sonra Herbert Spencer gibi nl filozoflarla grt, Oxford ve Cambridge niversitesini ziyaret ederek incelemelerde bulundu.135 Ktphanesinde Rousseaunun Emilei, Spencerin Education isimli kitab ve didaktik yazlar, Tolstoyun romanlar, Straussun sann
131 A.e., s.54. 132 brahim Hatipolu, adalama ve Hadis Tartmalar, stanbul, Hadisevi, 2004, s. 143. 133 Mehmet Zeki can, Muhammed Abduhun Dini ve Siyasi Grleri, 2. bs., stanbul, Dergh Yaynlar, 1998, s. 17-18, 22-31. 134 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, Urvetul Vuska, ev. brahim Aydn, stanbul, Bir Yaynclk, 1987, s. 25-26, 34-35, 445-447. Bu kitap derginin tm saylarnn -18 say- Trkeye tercmelerinden olumaktadr. 135 M. Sait zervarl, Muhammed Abduh, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.XXX, stanbul, SAM, 2005, s. 483.
78
Hayat kitab, Renann eserleri bulunmas Batl kaynaklara ilgisini gstermektedir.136 Bat ile temaslar slam dnyasnn yannda Bat dnyas hakknda da bilgi sahibi olmasn salad. Abduha gre slam dnyasnn iinde bulunduu kt durumdan kurtulmak iin deiikliklere ihtiyac vard ve yaplmas gerekli reformlar u alanlarda olmalyd:
1- slamiyetin eski -orijinal- haline dndrlmek suretiyle slah 2- Arap dilinin yenilenmesi 3- Eitim-retim reformu 4- Ezher reformu ve ada ilimlerin retim programna alnmas 5- Siyasi reform; halk haklarnn tannmas137
Abduh stanbula geldiinde Abdlhamidle ve eyhlislamla da grt.138 Ziya Gkalp ve slam Mecmuas etrafndaki modernistler, hatta ctihad grubunda yer alan Abdullah Cevdet ve Celal Nuri gibi laik-Batc isimler zerinde de nemli etkiler brakt.139 En ok Srat- Mstakim ve Sebilr Read dergileri, Afganinin ve Abduhun fikirlerinin Osmanl aydnlar arasnda yaylmasnda rol oynad. Afgani ve Abduhtan nemli lde etkilenmi olan Sebilr Read dergisi yazarlarndan ve sonra 1949da 18. babakan olan (kendisi ayrca Darlfunun/stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi dekanl da yapmtr) emseddin Gnaltayn Afgani hakkndaki u szleri, onlarn nemli isimler zerindeki derin etkilerini gsteren bir delildir: eyh (Afgani), Peygamber kadar ayan- hrmet, ona itiraz edenler Ebu Cehil kadar lanete mstehaktr. nk eyh, Peygamberin zamanndaki slaml diriltmeye kalkmtr.140 Bu szlerin sahibi Gnaltay, 1928 ylnda,
136 Reid Riza, a.g.e., s. 67. 137 Abdullah Alperen, Trkiyede slam ve Modernleme, Adana, Karahan Kitabevi, 2003, s.156. 138 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 72. 139 M. Sait zervarl, a.g.e., s. 486. 140 Abdullah Alperen, a.g.e., s.152.
79
stanbul niversitesinde kurulan, ibadet dilinin Trke olmasn neren komisyonda da yer almtr.141
4. Abduh, Akla Verilen nem ve Mezhepilie Eletiri

Abduh, slamda akla gereken nemin verilmesi iin srar etmi, dinle akln uzlamasn, insanlarn ykselmesi iin art grm; Kurani yaklamn da bunu gerektirdiini belirtmitir.142 Doru kullanlan aklla ve bilimle gerek dinin atmayaca konusunda Abduh, slam felsefesinin nemli ismi bn Rde benzer fikirler beyan etmitir.143 Modern bilimlerin nemi ve Mslmanlarn bu bilimleri kavramasnn zorunluluu iledii en nemli temalardan biri olmutur. Yazlarnda birok yerde slamn akla uygunluunu savunmu ve akld yaklamlar dine sokanlar din adna eletirmitir. Birok kii onun fikirlerinde, slamn ilk dnemlerindeki Mutezile aklclnn izlerini grm ve onu Yeni Mutezile olarak adlandrmtr.144 Seklerlik adna toplumda deitirilmesi istenen birok husus, Abduha gre din ve akl adna deitirilmeliydi. Abduhun grlerinin en nemli sonularndan biri, dnyay ilgilendiren konularn -slami yasaklarla elimemek kaydyla- insan aklna emanet edilmi olmasdr.145 Hayatn geni bir alann aklla alnan kararlarla bireylerin belirleyebileceini savunmak, gnlk somut olaylarda Mslmanlarn davranlar ve modernleme ile kreselleme srelerine verecekleri tepkilerle ilgili ciddi farkllklar oluturur. Baz mezheplerin yaklamlarnda dinin bir hkmym gibi gsterilen snrlarn, bireylerin inisiyatifine braklmas; modernleme ve kreselleme srelerinde ortaya kan, slamla bu sreler arasnda olduu dnlen birok atknn ortadan kalkmasna sebep olur. Oysa Ehli Snnet slam adna savunulan kimi anlaylara gre hayatn hemen
141 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, 12. bs., ev. Metin ulhaolu, stanbul, letiim Yaynlar, 2007, s. 230. 142 Fazlur Rahman, slam, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 1999, s. 298-301. 143 bn Rd, Fasll Makal, ev. Bekir Karla, stanbul, aret, 1992. 144 Tark Ramadan, slami Yenilenmenin Kkenleri, ev. Aye Meral, stanbul, Anka Yaynlar, 2005, s. 128. 145 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi, ev. Sabri Hizmetli, Ankara, Fecr Yaynlar, 1986, s. 73-88; Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 149-164.
80
her alanyla ilgili hkmler mezheplerce kararlatrlmtr; itihat (yeni hkmler oluturmak) yapmak gereksizdir, yaplmas gerekli olan mezheplerin mukallidi (taklitisi) olmaktr. Abduh, slam dncesi ve hayatn dondurduuna, ekilcilii yaygnlatrp, maneviyat ve faziletleri arka plana ittiine inand bu anlay -slami referanslarla- iddetle eletirmi ve fkh alannda yaplan hatalar ve mezhepilii, ortaya kan tablonun ba sorumlular olarak grmtr.146 Abduha gre itihat kapsnn kapatlmas taklitiliin ba sorumlusuydu. O, slam toplumlarnn ihtiyac olan deiimin; Tanrnn vahyi olan slamn kendisinde deil, insan rn olan dondurulmu-mezhepi slam anlaylarnda/yorumlarnda reform yaplarak gereklemesi gerektiini, slamn zne dnn zm olduunu savunmutur. Bunu yaparken felsefi formasyonunu slami temel ilimlerdeki bilgisiyle birletirmi, slami kaynaklara giderek ve mezheplerin var olmad slamn ilk asrndan deliller getirerek pozisyonunu savunmu;147 iinde Merutiyet ve Cumhuriyet srelerinde nemli grevler stlenenlerin de olduu geni bir kitleyi etkilemitir. Abduh, slamn bidat ve hurafelerden arndrlmas iin mcadele ettiini,148 din adna uydurulan hadislerin dini anlaytan dlanmas gerektiini ve mezhepi taassubun durdurulmas gerektiini savunmutur.149 (nc blmde Ankara Okulu tarafndan da uydurma hadis ve mezhep taassubu eletirisine zel bir nem verildii ilenecektir.) Abduh, hadis nakledenlerin birounu dar ve donuk dncelilikle vasflandrm; birok Ehli Snnet bilgininin, Kurandan sonraki en nemli kitap olarak grdkleri, hatta bazlarnn bir hadisini reddedenin kfir olacan syledikleri Buharideki hadislerden bazlarn da uydurma olduklarn syleyerek eletirmitir.150
146 Muhammed Abduh, a.g.e., s. 50; Abdullah Alperen, a.g.e., s. 164-166, 170. 147 Abduhun mezhep taklitilii ve bu taklitilik yznden kfir ilan etmelere kar slamn ilk dnemlerinden rnekler getirerek eletiriler yapmasnn bir rnei: Muhammed Abduh, slamn Msamahasna Dn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 19, 1973, s.151-154. 148 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, a.g.e., s. 98-99. 149 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi, s. 50-51. 150 Mahmud Ebu Reyye, Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas, stanbul, Yneli Yaynlar, 1988, s. 331, 383.
81
Abduhun hadis eletirisiyle ilgili fikirlerine, ondan etkilenen isimlerde de rastlanmaktadr, bunlardan biri olan Mehmed Akif Ersoy, u iiriyle, -din adna- hadis eletirisi yapmaktadr:
Ykp, eriati bambaka bir bina kurduk; Nebiye atf ile binlerce herze uydurduk! .. Hadisi vazediyorken sevab uman bile var! Sevab var m imi, bir zaman gelir anlar! .. Lisan- pk-i Nebiden yalanlar uyduruyor; Sklmadan da sevab iledim deyip duruyor! 151
5. Abduh ve Kadn Konusu

Modernleme ve kresellemeyle yaylan kltrdeki birok unsura diren gsterilirken hadisler nemli bir dayanak olmutur. Kadnlarn kamusal alana kmasn ve erkeklerle ayn ortamlar paylamasn engellemede temel referans noktas da zellikle hadisler -Ankara Okulu hakkndaki nc blmde rneklendireceimiz- ve eitli mezhep grleri olmutur. Nitekim hadislere kar eletirel bir yaklam benimseyen Abduh, kadnlarla erkeklerin kamusal alanda bir arada bulunabileceklerini ve kadnlarn erkeklerle beraber alabileceklerini savunmutur.152 Abduh, srailiyatn (Yahudi hikyelerinin) dinselletirilmesini eletirmi ve Havvann Ademin kaburga kemiinden yaratlmas gibi anlatmlarn, Kuranda yer almadn vurgulam; Mslmanlarn buna inanmasn, slama yabanc unsurlarn girmesinin delili olarak gstermitir.153 okelilie msaade edilmesine ramen, tekeliliin Kurani ifadelere daha uygun olduunu sylemitir.154 Ayr151 brahim Hatipolu, a.g.e., s. 188. 152 Reid Riza, a.g.e., s. 114. 153 Barbara Freyer Stowasser, Women in the Quran, Traditions, and Interpretation, Oxford, Oxford University Press, 1996, s. 35. 154 John Esposito, slam Tehdidi Efsanesi, ev. mer Baldk, Talip Kkcan, Ali Kse, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002, s. 116.
82
ca boanma hukukunda kadnn lehine dzenlemeler yaplmas ynnde grler de beyan etmitir.155 Abduhun, slami kaynaklara giderek, erkeklerin, dinsel kurumlar kadnlarn aleyhlerine kullandklarn ve geleneksel olan birok uygulamann slamla bir ilgisi olmadn gstermesini; Msr gibi slam lkelerindeki feminist hareketler, kendi hareketlerinin meruiyetini temellendirmede kullandlar.156 Osmanldaki kadn hareketleri de Abduha benzer fikirler ileri sren din bilginlerinin iten eletirilerinden, mcadelelerinin meruiyetini temellendirmekte yararlandlar. rnein Abduhun birok nemli yesini etkiledii ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Kadnlar ubesinin bakan yardmcs Emine Semiye Erkeklerimizden lim ve hakinas olanlar, slam kadnnn terakkisi iin er-i erifin (dini hkmlerin) ne derece msait olduunu teslim ediyorlar157 diyerek haklarnn peinde olduklarn beyan ederken, slamla ilgili Abduhunkine benzer yaklamlarn kadn hareketleri iin nemini ifade etmektedir. Bu tip ifadeleriyle Osmanldaki kadn hareketlerinin, geleneksel yapnn kadn zgrlklerini kstlamasna kar, slamn iinden slam adna getirilen eletirilerin takipisi olduklarn gstermektedir. Abduhun bahsedilen konuda talebeleri araclyla etkisi de nemlidir; Kasm Emin tarafndan 1898de Tahrirul Mere (Kadnn zgrletirilmesi) ve 1900de el-Mere Cedide (Yeni Kadn) adyla yaymlanan kitaplar, onun dolayl etkisinin rnekleridir.158 Abduh, yanl dini yorumlarla kadnlarn eitim almalarnn engellenmesine kar yle demitir: Dinimizin kadna verdii haklarn farknda olmayan Mslmanlar, kadnn eitimi konusunda yanlageldiklerinden, biz de kadnn eitimine kar bir konuma
155 Tark Ramadan, a.g.e., s. 137. 156 Margot Badran, Competing Agenda: Feminists, Islam and the State in Nineteenth and Twentieth Century Egypt, Woman, Islam and the State, Ed. Deniz Kandiyoti, Philadelphia, Temple University Press, 1991, s. 204. 157 Sabah Gazetesi, 7 Austos 1908den aktaran mer Sami Coar, Atatrk Ansiklopedisi, C. II, s. 59; Bu kaynaktan aktaran: Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s. 55-56. 158 Recep entrk, slam Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, s. 215.
83
dtk.159 Abduh, eitimli kadnlarn, kzlarn eitimine ynelik kadn dernekleri kurmalarna da destek vermitir.160 Kadnlarn eitim grmeleri ve kamusal alana kmalarnn nnn almas gibi g ilikilerinde kadnlar asndan en kritik konularda Abduhun teorik temel oluturan izahlar ve eylemsel pratii desteklemesi hayati nemde olmutur. Onu nemli ve farkl klan, birok kii gibi modernite adna bunlar yapmamas; slam ile merulatrlmaya allan bir gelenek adna kadnlarn nne engeller kartanlara kar slam adna iten bu grleri ve eylemleri savunmas ve derin dini-felsefi bilgisiyle slami kaynaklara giderek grlerini temellendirmesi, kadnlarn g arttrmalar ve haklarn geniletmeleriyle ilgili hususlarda, kimliklerinde slamn nemli bir rol oynad kesimin iindeki direnleri krmasdr.
6. Abduhun Ekonomi, Sanat ve Tasavvuf Konusundaki Grleri

Abduh yaad dnemde bir din bilgininin ykselebilecei en nemli grevlerden biri olan Msr Mftl makamna getirilmitir. Buradaki grevinde verdii fetvalar (dinsel hkmler) youn eletiriler almasna da sebep olmutur. rnein sigorta ve tasarruf sandklarnn caiz (dinen meru) olduuna dair verdii fetvalar bunlara rnektir.161 Modernleme ve kreselleme srelerinin nemli bir boyutu ekonomiyle ilikilidir; sigortalama gibi dnyadaki ekonomik sistem asndan hayati neme sahip bir uygulamann dine aykr bir yn olmadnn mftlk makamnca sylenmesi -bu ynde aksi gr beyan eden ve din adna buna kar kanlarn varl da dnldnde- slami kesimin dnyann ekonomik sistemine entegre olmas asndan nemli bir olayd. Abduhun tapnma ve kutsallk tanmayla ilikili olmayacak ekilde resim ve heykel yapmnn, slama aykr olmadn dile
159 Zuheyr
Hseyin, Muhammed Abduh (1849-1905), Hamdard Islamicustan ev. M. Hilmi Ba, Haksz Dergisi, No: 6/7, Eyll-Ekim 1991.
160 Tark Ramadan, a.g.e., s. 136. 161 M. Sait zervarl, Muhammed Abduh, s. 484.
84
getirmesi de onun hadislere eletirel yaklamyla ilikilidir.162 Modernleme ve kreselleme sreleri sadece ekonomi ve teknolojiyle ilgili deildir, sanat, bu srelerle yaylan kltrn, iletiimin, dnmn nemli bir esidir; sanatsal faaliyetlere kar slam iinden msamahal yaklamlar, bu faaliyetlere kar din adna yaplan kar koymalara kar bir set olmutur. Abduhun yaklam, sanatsal faaliyetlere bu faaliyetlerin yapsndan dolay kar kmamay gerektirir; rnein resime resim olduu, sinemaya sinema olduu iin ontolojik bir kar k yaplmamaldr, fakat bunlara ieriinden dolay -pornografi iermeleri gibi sebeplerden- itiraz edilebilir. Abduh, genliinde tasavvuf dncesinin bireylerin kiilik geliimi zerinde olumlu katklar olabileceini -kendi tecrbesiyle- gzlemlemitir. Fakat onun eletiri oklar, fkhlar ve hadisiler gibi tasavvuf dncesine ve bu dncenin yaatld merkez olan tarikatlara da yneldi. Tasavvuf dncesi adna Tanr ile insan arasnda araclar oluturulmasn, llerden medet umulmasn, dinde olmayan trenler icat edilmesini, tarikat uygulamalarnn dinin stne karlmasn ve eyhten el alma gibi anlaylar tenkit etti.163 Tasavvuf dncesi ve bu dnceyi merkeze alan tarikatlara slamn iinden gelen buna benzer eletirilerin, slami kesimin sosyal deiimi asndan -birok aratrmac bu hususun zerinde gereince durmam olsa da- kritik neme sahip olduunu dnyorum. Tarikatlarn slami kesimin kimlikleri zerindeki -Osmanl dnemindeki- yksek dntrc gcnn azalmasnda, varln srdren tarikatlarn ciddi bir deiim geirmelerinde, Nurculuk gibi etkin slami kesimin cemaatlerinin -ikinci blmde incelenecek- tarikat anlay dnda yeni bir sosyal yaplanma modelini benimsemelerinde, slamn iinden ykselen Abduh gibi seslerin de etkisi gz nnde bulundurulmaldr. Abduhun Hz. Muhammedin vefatndan sonra hibir dinsel otorite kalmadn; slamda bir ruhban snf bulunmadna gre dini anlama, yorumlama ve aklama tekelinin kimsenin elinde ola162 Reid Riza, a.g.e., s. 115. 163 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 228-230; M. Sait zervarl, a.g.e., s. 484.
85
mayacan savunmu olmas da nemlidir. Abduh, Peygamberin bile baskc olmadna, sadece dini duyurma ve uyarma vazifeleri bulunduuna dikkat ekmitir.164 Sylemde birok kii slamda, Katolik Kilisesinde olduu gibi, Tanry yeryznde temsil eden hi kimse olmadn syler. Fakat kimi zaman pratikte; tarikatlarn/ cemaatlerin iinde eyhlere/liderlere atfedilen velilik (Allahn sevgili/zel kulu) veya Mehdilik165 gibi makamlarla bu ahslarn epistemolojik ayrcalklar savunulmu ve bundan dolay dinsel yorumlarda ve bireylerin hayatlarnn ekillenmesinde bu ayrcalk iddialar etkin olmutur. Bu yzden, uygulamada, bireylerin zgrlklerini kazanmalar ve kimliklerini kendi inisiyatifleriyle ekillendirmeleri asndan; Hz. Muhammedin vefatndan sonra epistemolojik ayrcalklar olan hibir kiinin bulunmad ynndeki -Abduhun da savunduu- inan yksek nemdedir.
7. Abduhun Etkisi
Abduhun, Mslmanlar mcadelecilikten alkoyan yanl kader, kaza, tevekkl anlaylarn slam adna eletirdii sylemleri; slam kimliklerinin en nemli yapta olan ynlar harekete geirmek isteyenler tarafndan benimsenmi ve kullanlmtr.166 Abduh apka ve benzeri kyafetler giymenin de caiz olacan sylemitir.167 Trkiyedeki apka devrimine kar direnlerin idamlara giden sonular olduu dnldnde -apka giyenin kfir olacana dair de fetva verilmiti- Abduhun verdii fetvalarn kendi dnemindeki tartma konular asndan ne kadar nemli olduu anlalr.
164 can, A.e., s. 184-185. 165 Mehdi, hadislere gre, dnyann sonuna doru gelerek slam dnyasnn bana geecek ve kfirlere kar zaferler kazanacak, Allah tarafndan seilmi stn bir kiidir. Ali Durmu ve Hayri Krbaoluna gre bu hadisler, siyasi sebeplerle Peygamberin vefatndan sonra retilmitir. Bu konuda, Durmuun nce akademik tez olarak hazrlayp, sonradan kitap olarak yaymlanan almas: M. Ali Durmu, Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003. (Bu alma ilerde incelenecek olan Ankara Okulundan Hayri Krbaolunun danmanlnda hazrlanmtr.) 166 Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani, a.g.e., s. 139-153. 167 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 70-71.
86
Kurana dn olarak isimlendirilebilecek bir hareketin nclerinden olan Abduh,168 Kuran dndaki dini kutsiyet atfedilen kaynaklarn (uydurma hadislerin, fkh kitaplarnn, Peygamber dnda mutlaklatrlan dinsel otoritelerin) slama zt fikirlerle dolu olduunu savunurken Kurana ise sahip kmtr:
-Ezherde okutulan ve benzeri kitaplar kastederek- bu kitaplar var olduu mddete, bu mmet ayaa kalkamaz. mmeti kaldracak ruh, ilk dnemde hkim olan Kurann ruhudur. Kuran dnda her ey, Kuranla bilmek ve yaamak arasna konmu engellerdir.169
Abduhtan etkiler alan emseddin Gnaltayn Zulmetten Nura adl kitab; slamn, kimliin nemli bir paras olarak varln devam ettirmesiyle beraber modernleme srecinin yaanabileceinin savunulmasna bir rnektir.170 Bu ve benzeri birok iten eletiri, Osmanl ve Trk modernlemesinde nemli bir rol oynamtr. Sonuta modernleme ve kreselleme gibi sreler sadece dtan ie bir etki yaratarak bireyleri deitirmemi, Mslman aydnlarn slamla ilgili tartmalar, slam kendilerinden nceki nesillerden daha farkl tanmlamalar; bunun iin gerekirse slami kaynaklara ve slamn ilk nesillerine atflar yapmalar gibi sreler dtan gelen etkiyle birlemi ve bu birleimin yaratt sinerji ile bahsettiimiz dnmler yaanm ve karm kimlikler olumutur. Birok almada sadece dtan ie olan etkilerin kimliklerdeki deitirici etkisi ilenmi; birok almada ise slami kesimin i tartmalar aktarlm ama bunlarn birleiminin yaratt sinerjinin kimliklerin dnmndeki etkisine gereince dikkat ekilmemitir. slamn kimlikler zerindeki gl belirleyici etkisi ve bireylerdeki egzistansiyel nemi gz nnde bulundurulduunda; slamla ilgili i tartmalarn etkisi olmasayd, dtan gelen etkinin, bireyleri slama ramen deitirmesinin ok snrl kalaca kanaatindeyim. rnein Abduh ve onun gibi dnen daha birok kii, kadnlarn kamusal alana knn engellenmesinin slamla bir ilgisi olmadn savunmasalard, modernleme srecinin nemli bir unsuru olan kadnlarn daha ok kamusal alana
168 Mehmet Zeki can, a.g.e., s. 259. 169 Mahmud Ebu Reyye, Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas, s. 408. 170 emseddin Gnaltay, Zulmetten Nura, stanbul, Kakns Yaynlar, 1998.
87
kmas, Osmanlda birok aydnca ve Trkiye Cumhuriyetinde ise slami kesimlerin de iinde olduu bu kadar geni kitlelerce benimsenmeyecekti. Modern Trkiyenin ortaya kmasnn nemli aktrleri Jn Trklerin, lmnn ardndan Abduhu saygyla anmalar, onun etkisinin boyutunun gstergelerinden birisidir.171 inde bulunduklar toplumsal ortamdaki deiimler ve altst olular, Afgani ve Abduhun seslerine kulak kabartlmasnn toplumsal artlarn oluturmutur.172 Bir Hristiyann veya ateistin, slamn, kadnlarn kamusal alana kmasn engellemediini sylemesi veya slama ramen kadnlarn kamusal alana kmas gerektiinin ifade edilmesi; kimliklerinin nemli bir unsuru slam olan kiiler zerinde ciddi bir etkiye sahip olamazd. Abduh ve onun gibi dnenler, birok kiiyi, moderniteyi toptan, kategorik olarak reddetmek gerektii ya da modernizasyon iin slamdan vazgemek gerektii gibi modernite-slam aras youn atmac grlerden kurtarmlardr.
171 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, s. 137-138. 172 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 352.
kinci Blm 1980LERDEN NCE TRKYE CUMHURYETNDE MODERNLEME VE SLAM
A. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinde Yukardan-Aa Deiim
1. Yukardan-Aa Youn Deiim Dnemi ve Patrimonyalizmin Devam

Merkezin evre zerindeki kontrolnn ve belirleyiciliinin yksek olduu 1920li ve 1930lu yllar, yukardan-aa deiimin en yksek oranda yaand dnemdir. nk: 1- Cumhuriyetin kurucu ideolojisi Osmanldan nemli lde farklyd ve merkez, toplumu yeni ideolojiye gre en hzl ekilde ekillendirmek istiyordu. 2- Uluslararas sisteme (Avrupa merkezli) hkim olan ideolojiyle Cumhuriyet ideolojisinin akmas sreci destekliyordu. 3- ok partili sistemin olmamas gibi sebeplerle evre, merkezde ciddi boyutta bir deiiklie sebep olamad ve deiime direnemedi. 4- Gl bir burjuva snf veya sivil toplum kurulular gibi merkeze diren gsterebilecek g odaklar da yoktu. 5- Yukardan-aa deiimi gerekletiren kadro, Kurtulu Savanda nemli grevlerde bulunmutu. rnein deiimin en nemli aktr olan Mustafa Kemal bu savan nemli bir komutanyd. Bu durum, Mustafa Kemale yksek bir karizma, ona ve arkadalarna toplum nezdinde itibar veriyordu. Karizmatik otoritenin gc de dev-
92
rimlerin yukardan- aa uygulanmasn kolaylatran bir faktrd.173 Sonuta merkezin derli toplu rgtsel birliine ve bu birliin karizmatik desteine karn evresel gler derli toplu deildi ve merkeze direnmeleri mmkn deildi.174 Merkeze isyan eklindeki eyh Sait syan gibi baz meydan okumalar ise bastrld.175 Msait sosyal-siyasi yapy, sava kazanan komutann liderliinin getirdii karizmay ve uluslararas sisteme hkim glerin ideolojisiyle akmay deerlendiren ve Osmanldaki dine vurgu yapan dnya grnden farkl bir ideolojiye gei yapan merkez, yapt u devrimsel deiikliklerle toplumu yukardan-aa deitirme yoluna gitti: 1. Saltanatn, hilafetten ayrlarak kaldrlmas (1922). 2. Cumhuriyetin ilan (1923). 3. Ehli Snnet slamn en st kurumu olan halifeliin kaldrlmas (1924). 4. Osmanldaki en yksek dini makam olan eyhlislamln kaldrlmas (1924). 5. eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas (1924). 6. Ehli Snnet fkhna (hukukuna) gre karar veren eri mahkemelerin kaldrlmas (1924). 7. Ehli Snnet anlayl bir din eitiminin yapld medreselerin kapatlmas (1924). 8. Tekke, zaviye ve tarikatlarn kapatlmas. Bylece ksmen sivil toplum kuruluunun vazifelerini yerine getiren bu yaplar kaldrlp, merkeze kar oluabilecek g odaklarnn n kesilmeye alld (1925).
173 Karizmatik otorite iin baknz: Max Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 218-220. Karizmatik lider etki alannda olan bireylerin davranlarn olduu kadar inan ve tutumlarn deitirebilme yetenei olan; takipilerinin bireysel performanslarn arttrma, hatta gereinde karlarndan vazgeirme kabiliyeti olan kiidir. Katba, karizmatik liderlik modellerini ve karizmatik liderin zelliklerini anlatrken, bu modelle ilgili aratrmalarn eksikliine de dikkat eker: idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 301-302. 174 erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, s. 55. 175 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, s. 149, 157-159, 163-164.
1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinde Modernleme ve slam
93
9. Fesi yasaklayan, apka giyilmesini gerektiren yasann kabul (1925). Kadnlarn kyafetiyle ilgili bylesi yasalar karlmadysa da yukardan- aa deitirme programnda merkezi bir konumda olan kadnlarn, kyafetinin deitirilmesiyle ilgili politikalar da takip edildi. 10. Hicri takvim yerine miladi takvimin kabul (1925). 11. svire Medeni Kanununu esas alan Trk Medeni Kanununun hazrlanmas. Kadn konusuyla ilgili nemli yasal deiimler yeni medeni kanunla gerekletirildi (1926). 12. Arap Alfabesi yerine Latin Alfabesinin kabul (1928). 13. Uluslararas kullanlan rakamlarn kabul (1928). 14. Devletin dini slamdr ibaresinin anayasadan karlmas ve yemin ifadelerinin deitirilmesi (1928). 15. Arapa ve Farsa renimin okul programlarndan karlmas (1929). 16. Belediye seimlerinde kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi (1930). 17. Metrik sistemin kabul (1931). 18. Trk Dil Kurumunun kuruluuyla Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin Trke dilinden karlma srecinin balatlmas (1932). 19. Kadnlara milletvekili seme ve seilme hakknn tannmas (1934). 20. Soyadyla ilgili kanunun kabul (1934). 21. Efendi, bey, paa gibi lakap ve unvanlarn kaldrlmas (1934). 22. Ortaretimde geleneksel Trk mzii retimine ve radyoda bu mziin yaynlarna bir sreliine son verilmesi (1934). 23. Tatil gnnn Cumadan Pazara alnmas (1935).176
176 Bu liste hazrlanrken u kaynaklardan faydalanlmtr: Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, 9.bs., stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2009, s. 224-225, 298-308; erif Mardin, Atatrkln Kkenleri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der:
94
Grld gibi Batda, toplumda (aada) ortaya kan ihtiyalarn ve yzlerce yln birikiminin nemli bir sebebi olduu modernizm sreci, Cumhuriyet Trkiyesinde yukardan-aa emirle, ok ksa srede gerekletirilmeye allmtr. Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine geite merkezin ideolojisinde kkl deiiklikler olsa da merkez, patrimonyal geleneini srdrd. Ali Kazancgil, Kemalist brokrasinin Osmanl brokrasisinde olduu gibi; devletin sivil topluma egemenliini temel almada, meruiyetle otoritenin, devlet sekinlerinin tekelinde olduunu ve sivil sekinlerle paylalamayacan savunmada, Weberin patrimonyal gelenek olarak grd yapy devam ettirdiini syler. Kazancgil, Osmanl brokrasisinden gelen Jn Trkler ve Kemalistlerin bu gelenei srdrdn, ilk Byk Millet Meclisinin (1920) brokratik kkenli yelerinin % 60a vardn, Harbiye mezunlarnn % 93nn ve Mlkiye mezunlarnn % 85inin Cumhuriyet dneminde grev aldn, bu oranlarn brokratik devamllk olgusunu gsterdiini ifade eder.177 lk Mecliste % 20ye varan orandaki din adamna karlk daha sonraki meclislerde laikleme politikalar neticesinde bu oran dm, rnein drdnc, beinci, altnc ve yedinci meclislerde hi din adam olmamtr.178 deolojide laikliin getirdii bylesi radikal deiiklikler olmasna karn, Osmanl brokrasisinin Trkiye Cumhuriyetine brakt kadro ve zihniyet miras, Cumhuriyet dneminde uzun yllar etkili olmutur. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde, Osmanlda olduu gibi, merkezin gcn zayflatmaktan (bu gc evreyle/halkla paylamaktan) kanlarak, merkezde paralanma ve kaosa sebebiyet verebilecei endiesiyle kuvvetler ayrl ilkesine kar kuvvetler birlii tercih edilmitir.179
Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, s. 159-160; Binnaz Toprak, Dinci Sa, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs, Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 243-244; smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 31-32. 177 Ali Kazancgil, Trkiyede Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, s. 147. 178 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 243. 179 Tark Zafer Tunaya, Hkimiyet-i Siyasiye ve Milli Egemenlik: Trkiyede Siyasal Rejimin Meruluunun Dayand Temeller, Trkiyede Politik Deiim
95
Jn Trklerin kurduu Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti kolektif iradenin merkezi dzeydeki somutlam hali olmak iddiasndayd; kolektif iradenin somutlamasnn, partilerinde tezahr ettiinin savunulmasyla ilgili gelenek Cumhuriyet Halk Frkas/Partisi (CHP) ile devam etti.180 Jn Trklerin muhalefeti yok etme gelenei de Cumhuriyet dneminde devam etti. Jn Trkler, Osmanl dneminde ilk muhalefet partisi olan Fedakran- Millet Frkasn devlete ihanetle sulayarak bastrm ve seimleri yenilemeden kendi baskc iktidarlarn kurmulard. CHP iktidar dneminde ise 1924te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas kapatld.181 Bu partilerin kapatlmas irtica sulamas gibi nedenlere balanm olsa da bahsedilen dnemi inceleyen akademisyenlerin birou, asl nedeni bu partilerin etkili muhalefetine balamaktadrlar.182 Bylece padiahtan ttihat Terakkiye, ttihat Terakkiden CHPye muhalefete tahammlszlk gelenei devam etti. Mardinin de dikkat ektii gibi Osmanl ve Cumhuriyet merkezlerine hkim olan sapmaya kar tahammlszlk eiliminin gizli epistemolojik ncllerinin aratrlmas gerekmektedir.183 Merkeze hkim olan bu anlayla ekillenen Cumhuriyetteki sosyal yapda, deiimi gerekletirecek g, muhalefeti bastrm merkezdeki siyaseti ve brokratlardayd. Sonuta kkl bir deiimin muhtemel tek yn siyasetten/brokrasiden-topluma yani yukardan-aaya idi.
2. Uluslararas Gelimelerin ve Oyun Gcnn Ortaya kmasyla Merkezin Kontrolnn Azalmas

II. Dnya Sava sonrasnda, Trkiye Cumhuriyetinin siyasi, askeri ve ekonomik ynden nemli derecede bamllnn olduu ABDnin etkisi gibi d tesirler, i dinamiklerle de birleerek; 1946daki ilk ok partili seimlerin gerekletirilmesinde etkin olve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa BasmYaym Datm, 2000, s. 172-174. Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, 3. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s. 78. Cemil Koak, Siyasal Tarih (1923-1950), ada Trkiye 1908-1980, 6.bs., Ed. Sina Akin, stanbul, Cem Yaynlar, 2000, s. 132-133. Binnaz Toprak, a.g.e., s. 243. erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, s. 191.
180 181 182 183
96
mutur. Trkiye iindeki slamla ilgili birok nemli olguyla ilikili sosyal-siyasi deiikliklerde, dnya sisteminden gelen etkilerin roln vurgulamann nemli olduu inancndaym. II. Dnya Savann galiplerinden olan Sovyetler, savan hemen sonrasnda, Trkiyeden toprak ve boazlarda s istediini ifade etmitir.184 Trkiyenin d politikasyla ilgili olarak ortaya kan bu tehdit algs ve II. Dnya Sava sonrasndaki yeni uluslararas durum, ABDnin isteklerinin Trkiye iin nemini arttrmtr. Dardan kaynaklanan bu sebeplerin yannda Recep Peker liderliindeki sert devleti politikalar ve halkn sava dneminde ektii maddi skntlar i sebepleri oluturmu ve ok partili sisteme geilmesinde yardmc olmulardr.185 Fakat demokratik bir seimin en temel elerinin gizli oy ve ak tasnif olmasna karn, 1946 seimlerinde ak oy ve gizli tasnif uyguland. Gerek anlamda ok partili sisteme gei 1950 ylnda oldu. ktidar kaybetmeyecei varsaymyla hareket eden CHP, muhalefetin demokratik bir ortamda yaayaca yasal dzenlemeleri yapmadan 1950 seimine gitti.186 DP ve ok partili sistemle, merkez-evre ilikilerinde yeni bir dneme girilmi olsa da muhalefete tahammlszlk olgusunda ciddi bir deiim olmad.187 Fakat ok partili sistemle oyun gc ortaya kt; bylece evrenin (aasnn) merkezde (yukarda), kulland oylarla nemli deiiklikler yapabilecei bir dnem balad. Anayasann ve ordu gibi kurumlarn varl, evrenin oylaryla yapaca deiimleri snrlasa da evrenin, merkez tarafndan ekillendii, buna karn merkezin alaca ekilde nemli etkisi olmad sistemde nemli bir farkllama ortaya kt. evrenin talepleri bu dnemden sonra daha nemli olmutur, fakat ok partili dneme geilene kadar merkezin evreye ideolojik aygtlary184 Erel Tellal, SSCB ile likiler, Trk D Politikas, 4. bs., Ed. Baskn Oran, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 507. 185 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, 2. bs., ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999, s. 126. 186 Nihal Kara-nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 213-214. 187 Taner Timur, Osmanl Miras, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 31.
97
la -okullar, Halkevleri, Ky Enstitleri gibi- nfuz ettii unutulmamaldr. (Bir sonraki balkta bu ideolojik aygtlar irdeleyeceim.) Cumhuriyetin ilanndan itibaren -Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla nfuz etme sreci olmadan- ok partili sisteme geilseydi, evrenin devrimlere verecei reaksiyonlarn etkisinin, Cumhuriyeti farkl bir noktaya doru ynlendirebilme olaslnn olduu rahatlkla sylenebilir. evrenin oyun gcn elde etmesinin sebep olduu deiiklik, DP iktidar balamadan kendini gsterdi. zellikle evrenin taleplerinin nemli bir blmn oluturduuna inanlan dinle ilgili konularda nemli almlar yapld. 1946daki seimlerden sonra CHPnin kendi iinde de din politikas eletirildi ve deitirilmeye baland.188 mam-hatip Yetitirme Kurslar ald, Ankara lahiyat Fakltesi kuruldu.189 (Kitabn nc blmnde incelenecek olan Ankara Okulu zellikle bu faklteyle balantldr.) lkokullara semeli din dersi kondu, 1925teki bir yasayla kapatlan trbelerin 19 tanesi ald, hac iin Mekkeye gideceklerin dviz almasna izin verildi.190 Dini konularn dnda, CHPliler 1946-1950 arasnda liberal bir ekonomik sistem ynnde dzenlemeler yapmaya da altlar; 1946nn 7 Eyll kararlar bu yndeki ilk admd, Babakan Peker hkmetin btn nlemlerinin rekabet ve liberal sistem ilkelerine dayandn aklad. CHP ve DPnin seim bildirgelerinde de temel bir farkllk bulunmamaktayd.191 Bylece oyun gcnn (sistemde deiikliin) ortaya kmasyla, DP iktidar balamadan yukardan-aa olan deiim ynnde ksmi deiiklikler ortaya kt. Deiime sebep olan olgular, siyasi aktr olarak DP iktidarnn icraatlarndan daha ok oyun gcne; oy kullanmann sistemde oluturduu deiiklie vurgu yaparak aklamann nemli olduu kanaatindeyim. DP iktidar 1950de balamadan CHP tarafndan yaplan deiiklikler ve DP kurucu kadro188 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 247-248. 189 Bahattin Akit, Trkiyede slami Eitim, Osmanlnn Son Dnemlerinde Medrese Reformu ve Cumhuriyette mam-Hatip Okullar, ada Trkiyede slam, Ed. Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991, s. 100-101. 190 tar Gzaydn, Diyanet, stanbul, letiim Yaynlar, 2009, s. 69; Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 190-191; Binnaz Toprak, a.g.e., s. 248. 191 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), 2. bs., stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s. 128.
98
sunun en nemli isimlerinin daha nce CHPde siyaset yapm olmas gibi olgular bu yaklamm desteklemektedir.
3. Ekonomik Yapdaki Deiimlerle Merkezin Kontrolnn Azalmas

Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezin gc ve evreyi ekillendirici potansiyeli, sadece ok partili sisteme geii engellemek suretiyle muhafaza edilmeye allmad. Atatrk, birok milyonerin, hatta milyarderin olumasna allacan beyan etmi ve 1920li yllarda kapitalist mlkiyet ilikilerine dayal bir kanun sistemi oluturulmutu.192 Fakat iktisadi ilerin ve tccar zmrenin devletin kontrolnde tutulmas, Cumhuriyetin kuruluundan sonra da merkezin gerek politikas olmutur. Osmanlnn son dnemlerinde, Le Play Okulundan etkilenen Prens Sabahaddin gibi, ilerlemenin ancak giriimcilerin inisiyatifiyle gerekleebileceini savunan bir rnek olmutur. Ona gre bireyci bir toplum yapsna gemek ve eitim sistemini bireyci genler yetitirecek ekilde kurmak zmd. Sabahaddine gre ngiltere bu konuda en iyi rnekti.193 Sabahaddinin, adem-i merkeziyeti grleri ve siyasetin egemenliindeki merkezi zayflatp, zm toplumsal alanda arayan yaklam; hem Osmanlnn son dnemindeki ttihat ve Terakki iktidarnca (Prens Sabahaddinin ilk Jn Trk Kongresinin organizatr olduu hatrlanmaldr) hem de Cumhuriyetin kurucu kadrolarnca benimsenmedi.194 Kamu karnn bireyden stn olduuna dair Ziya Gkalp gibi dnrlerin savunduu fikirler daha ok rabet grd.195 Cumhuriyet merkezinin, iktisadi kontrolle ilgili bu eilimi, Osmanl merkezinin davransal zelliklerine benzerdir.196 alar Keyder, Cumhuriyet dnemindeki iktisadi yaklamda Osman192 rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, Uluslararas Boyut: Ticaret, Yardm ve Borlanma, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 359-360. 193 Osman Kafadar, Trk Eitim Dncesinde Batllama, stanbul, Vadi, 1997, s. 198-203. 194 Nilfer Gle, a.g.e., s. 75-77. 195 A.e., s. 84. 196 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 108-109.
99
l gemile temel kopuun ancak II. Dnya Savan izleyen on yl ierisinde mmkn olduunu; bu dnemden sonra burjuvazinin, brokrasinin vesayetinden kurtulduunu ve Anadolu tarmnn retici ynlarnn, kendilerini bireysel giriimin egemen olduu bir ortamn iinde bulduklarn syler.197 II. Dnya Sava sonrasnda Trkiyeye Truman Doktrini ve Marshall Plan erevesinde yardmlar yapld. ABD bu yardmlar karlnda piyasa ekonomisine geilmesini talep etti ve Trkiye, ABD nderliindeki yeni dnya sistemine uyum gstermeye alt.198 CHP iktidar dnemindeki 1947 Kalknma Plan, kkl bir ekonomi politikas deiikliini ifade eder; bu plana gre zel sektr gvenceye alnacakt, yatrmlar d kaynaklarla salanacakt -daha nceden mmkn olduunca yatrmlar ulusal kaynaklarla salanmaya allmt- ve zelletirmeler yaplacakt. Bu plan, ekonomide, kresellemeye ve liberal politikalara yaklalmas anlamn tayordu; bu plan tam uygulanamamakla beraber, ekonomiyle ilgili zihniyette nemli bir farkllama eilimini gstermektedir.199 ktisadi zihniyetteki kreselleme ve liberalizm ynndeki deiiklikleri -birok kiinin yapt gibi- aktr olarak DPnin eylemlerinden ziyade, uluslararas sistemdeki deiikliklere ve Trkiyenin bu sistemde ABDnin olduu blokta yer almasna balamann daha nemli olduu kanaatindeyim; nitekim bu zihniyet deiikliindeki nemli bir dnm noktas olan 1947 Kalknma Plan, CHP iktidar dneminde gereklemitir. Osmanlda, siyasal iktidara sahip olmann, piyasa ekonomisinde baarl olmaktan daha nemli bir meta olduu zihin yaps hkimdi. Batnn ekonomik ahlakna ve sembolizmine ise parann ekonomik olduu kadar siyasal bir ara da olduu bir anlay hkimdi.200 Osmanl bu ynyle de sosyal yaplarn analizin197 alar Keyder, ktisadi Gelime ve Bunalm: 1950-1980, ev. Ahmet Gnlk, Aydn Pesen, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 310. 198 alar Keyder, ktisadi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s.1065-1073; Feroz Ahmad, a.g.e., s. 127. 199 Yavuz Kepenek, Nurhan Yenitrk, Trkiye Ekonomisi, 12. bs., stanbul, Remzi Kitabevi, 2001, s. 91-93. 200 erif Mardin, Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, s. 210-211.
100
de stat kavramnn nemli olduunu, sadece ekonomi temelli snf analizi yapmann yeterince aklayc olamayacan syleyen Weberin sosyolojisine uygun bir yap gstermitir.201 Cumhuriyet Trkiyesi, Osmanldan miras ald, bahsedilen zihin yapsn ve buna gre olumu kurumlar, uluslararas sistemle etkileimin belirleyiciliindeki birikimsel srelerin sonucunda deitirdi. Bu srelerin sonucu, merkezden bamsz olarak sermaye sahiplerinin veya sermayeye sahip olmadan da onu ynlendirmesi mmkn olan cemaatler gibi topluluklarn g kazanmas, merkezin yukardan-aa deiim oluturma gcnn azalmas oldu.
4. Sivil Toplum Kurulular, Merkezin Kontrol ve Kadn Konusu

Cumhuriyetin kuruluundan sonraki uzunca bir dnemde, merkezin gcn muhafaza etme ve evreden gelebilecek potansiyel tehditleri engelleme politikasnn sonunda -sivil toplumun devletten bamsz ekonomik byme salamasnn yan sra- bamsz sivil toplum kurulularnn ortaya kmasna, yaamasna ve glenmesine de izin verilmedi. Sivil toplum farkl dnrlerce farkl ekillerde alglanm bir kavramdr. Tocqueville, devletin sivil topluma mdahalesinin zgrlklerin yok edilmesi anlamna geleceini syleyerek, bu mdahalelere kar karken;202 dier yandan Hegel, sivil toplumun devletin mdahalesi ve korumas altnda var olabileceini sylemi ve felsefesinde nemli bir yeri olan akn devlet kavramna uygun ekilde bir sivil toplum kavram oluturmutur.203 Benim bu kitapta kullandm anlamyla sivil toplum; devletten zerk, gnll, zel alanla devlet arasnda arac zellii olan, rgtl bir sosyal yaplanma olarak tarif edilebilir.204
201 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 182-189. 202 Alexis de Tocqueville, Democracy in America, ev. Arthur Goldhammer, New York, Library of America, 2004. 203 G. W. F. Hegel, Elements of the Philosophy of Right, Ed. Allen W. Wood, ev. H. B. Nisbet, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, s. 272-274. 204 Ali Yaar Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2001, s. 26-27; Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman, A. Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, s. 90.
101
Ali Yaar Sarbay, sivil toplum fikrinin; toplum karsnda birey, kamu karsnda zel, zgecilik karsnda bencillik, duyu karsnda akl gibi kartlklar arasnda bir sentez arayna bal olarak gelitiini syler.205 Birok lkeyi kapsayan Dnya Deerler Aratrmasnda (The World Values Survey), Tocqueville ve Putnamn, gnll organizasyonlara yelikle, demokratik istikrarn birbirleriyle sk skya bal olduklarna dair hipotezlerini destekleyen sonulara ulalmtr.206 Osmanl, Montesquieunn de dikkat ektii zere Batdaki gibi, merkez ile halk arasnda araclk edecek ara tabakalardan (sivil toplumdan) yoksundu.207 Gene de tarikatlar ve ulema-vakf ilikisi erevesinde, ara yaplar ilevini yerine getiren, halkn maddi-manevi ihtiyalarn karlayan kurumlar mevcuttu.208 Bu kurumlar, maddi adan zora dm veya evlenememek gibi sorunlar olan bireylerin, sorunlarn giderme gibi sosyal fonksiyonlar stlenirlerdi. Fakat aadan-yukar talepleri ileterek yukarnn/merkezin politikalarnda ciddi bir deiiklik yaplmasna sebep ol(a)mazlard; sivil toplum, eer zelle devlet arasnda, devletin politikalarnda da gereinde deiiklie sebep olacak ekilde araclk rol olan bir yap olarak tarif edilecekse, bu kurumlarn bu tarifin artlarn gereince yerine getirdikleri sylenemez. rnein bir evreci rgtn taleplerinin, evreyi kirletecek bir sanayileme politikasnn durdurulmasn salamaya almas eklinde bir fonksiyonu genelde icra etmezlerdi. Cumhuriyet devrimlerinin gereklemesinde de ciddi anlamda bir gc olmayan sivil toplumdan gelen isteklerin nemli bir rol olmamtr. rnein devrimlerde merkezi bir neme sahip olan kadnlarla ilgili konularda -mesela kadnlarn kamusal alana knn kolaylatrlmasnda- kadn kurulularnn belli bir oranda etkisi olmusa da tm sre iinde bu etki hayli snrldr. Kadnlar Dnyas dergisi gibi; Osmanlnn son dnemlerinde bir kadn topluluunda, feminist savlara yakn olduu sylenebilecek ve yeni bir
205 206 207 208 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, s. 107-108. Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, s. 188-190. erif Mardin, Din ve deoloji, s. 86-87. Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne, Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990, s. 107-113.
102
bilincin ina edilmesinde etkili olmu hareketler olmutur.209 Fakat merkezce, kadnlar tarafndan gerekletirilen ilk siyasi parti giriimi kabul edilmemi, 1924te kurulan Trk Kadnlar Birlii kadn haklarnn saland gerekesiyle kendini feshetmitir; daha dorusu feshetmek zorunda braklmtr. Merkezin kadnlarla ilgili politikalarnda bile patrimonyal bir feminizm hkim olmutur.210 Fatmagl Berktayn dikkat ektii gibi; Trk modernlemesinde, kadnlara bir yandan Batllama ve modernliin taycl rol verilirken, dier yandan bu roln snrlar erkeklerce izilmitir.211 Toplumdaki kadn hareketlerinin taleplerinden hayli bamsz bir yasal feminizm (feminist talepleri kard yasalarla karlamada mahir, feminist idealleri gerekletirecek toplumsal dinamikleri oluturmada ayn lde istekli/baarl olmayan) erevesinde merkezin politikalar belirlenmitir.
5. Uluslararas Sistemden Kaynaklanan Etkilerle Deiim

Sivil toplum kurulular, merkeze kar tek bana zayf olan bireyin, kendisiyle ortak menfaatleri veya fikirleri paylaan bireylerle birleerek, bir g odann paras olmasna ve tek bana gerekletirmesine ve duyurmasna imkn olmayan isteklerini gerekletirmesine ve duyurmasna olanaklar sunar. Osmanlda bu fonksiyonu icra edecek ciddi anlamda bir sivil toplumun olmamas, aann/evrenin taleplerinin yukarnn/merkezin politikalarn ekillendirememesinin nemli sebeplerindendir. Bu yapda, merkezi deitirecek potansiyel g, evreden daha ok dier lkelerle sava gibi ilikilerden ve uluslararas sistemden kaynaklanmtr. Nitekim Osmanl modernlemesine yol aan itici gcn en nemli unsuru da d lkelere kar kaybedilen savalardan, bu lkelere benzeyerek gcn koruma ve arttrma -devletin bekas- arzusuyla taklide ynelmekten ve uluslararas arenada var olan g dengesi sisteminde, Osmanly destekleyerek ayakta tutanlarn taleplerinden kaynaklanmtr.212 Cumhuriyet dnemine geite merke209 210 211 212 Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s. 37, 79-312, 316. Blent Tanr, a.g.e., s. 324. Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s. 356. G dengesi kavram uluslararas siyasal sistemin baz zelliklerine dik-
103
zin ideolojisinde deiiklik olmu, teknolojide olduu gibi kltrel alanda da Batya benzemek ideolojinin bir paras olmutur. Bylece Cumhuriyetin kuruluundan sonra d talep ve dayatmalar olmadan, merkezin modernleme ideolojisini benimsemesiyle, yukardan-aa yaplan kkl deiikliklerle modernleme sreci ivme kazanmtr. Fakat merkezin gcn evreyle paylamas ve yukardan-aa deitirme gcnden (patrimonyal yapdan) feragat etmesi anlamna gelecek farkllamalarn temel itici gc yine dardan gelmitir. Daha nce deindiim gibi ok partili sisteme geite ve piyasa ekonomisine daha uygun bir ekonomik yapya geite nemli bir itici g, II. Dnya Sava sonras ortaya kan iki kutuplu sistemin213 lideri ABDye olan bamllmz olmutur.214 Cumhuriyet dneminin d politikasnn en az deien unsuru Lozana ballk olmutur; Kurtulu Savayla de facto, Lozanla de jure egemenlik altna alnan topraklarn,215 II.
kat ekmek iin kullanlr. Bu sistemin ortaya k 1648deki Westphalia Antlamasna kadar gtrlr ve kinci Dnya Savann sonuna kadar bu sistemin -sistemin tipik zelliklerini gstermeyen gei dnemleriyle beraber- devam ettii sylenir. Bu sistemin tipik davransal zelliklerinden bazlar; sistemin tmne hkim olmaya kalkp g dengesini bozmaya yeltenen aktrleri (devletleri) nlemek, esnek (deiebilen) koalisyonlara gitmek, ideolojilerdense g ilikilerinin koalisyonlar belirlemesidir. Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, 4. bs., stanbul, Filiz Kitabevi, 2005, s. 667-669, 693-697. Osmanl merkezi, devletin hayati menfaatlerini gzeterek, uluslararas sisteme (bu sistem zellikle Avrupa merkezliydi) hkim olan g dengesi sisteminin imknlarndan yararlanm ve bu sistemin gerei olarak ittifaklara gitmitir; bu ittifaklarn ise Osmanl modernlemesinde nemli rol olmutur. rnein klasik g dengesi sisteminin bir gerei olarak ngiltere, Rusyann genileme ve glenmesini nlemek iin Osmanl ise tek bana Rusyaya kar koyamayaca iin ittifaka gitmilerdir. ngiltere, desteine karlk Osmanl modernlemesi asndan nemli olan talep ve telkinlerde bulunmutur. 213 ki kutuplu sistem bir uluslararas siyasal sistem trdr. kinci Dnya Savandan 1990lara kadar olan dnemi ifade etmek iin kullanlr. Bu sistemde ittifaklar, g dengesi sisteminin aksine uzun nitelikli ve ideolojik temellidir. ki kutbun da -ABD ve Sovyet Rusya- liderleri vardr. ki kutuplu sistemde, aktrlerin (devletlerin) birbirlerine bamllklar nemli lde artmtr. A.e., s. 715-728. 214 Bahsedilen srelerde dtan gelen etkinin i dinamiklerden daha belirleyici olduunu savunan bir alma olarak baknz: Nihal Kara-nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, s. 205-207. 215 Faruk Snmezolu, Trkiye Cumhuriyetinin D Politikasnda Sreklilik ve Deiim, Trk D Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, stabul, Der Yaynlar, 2004, s. 1046.
104
Dnya Sava sonras Sovyetler tarafndan tehdit edildiiyle ilgili alg, Trkiyenin, zaten yznn dnk olduu Bat blokunun iinde yer almasnda etkili bir unsur olmutur. Cumhuriyet merkezinin, kontrol dnda partilerin, muhalefetin, burjuvazinin ve sivil toplumun olumasna izin vermeyen, Osmanl zihniyet ve sistemini devam ettiren eiliminin krlmasnda dardan gelen sz konusu etkilerin belirleyici rol hayli yksektir. Cumhuriyetin ideolojik olarak bir paras/benzeri olma hedefini koyduu Bat dnyasnda, devlete kar bireyi ycelten liberal deerlerin hkim olmas, merkezin gcn muhafaza etme ynnde politikalar benimseyen Kemalistler ve CHP iin paradoksal bir durum oluturuyordu. Osmanldan miras kalan merkezi/devleti glendirme eilimiyle beraber 1920ler ve 1930larda uluslararas sistemde ortaya kan gelimeler, devletilik politikalarnn gelimesine ve merkez-evre ilikilerinde nemli bir farkllama ol(a)mamasna sebep oldu. 1929 buhran gibi Cumhuriyetin gen yalarnda Bat dnyasn yakalayan bir kriz, Cumhuriyet Trkiyesinin dnya ekonomisiyle btnleme srecini sekteye uratt.216 Fakat Cumhuriyetin kurucu ideolojisine ikin olan Batya benzeme ideali, kurucu kadro grmezden gelse de aslnda bireyi n plana karan liberalizmin deerlerine uygun politikalar benimsenmesini iinde barndryordu.217 Batnn ideolojisiyle paradoksal bir ekilde zt olan ve Cumhuriyetin kurucularnn zihinlerine ikin olan merkezi kuvvetlendirici, sekinci, devleti eilimler; Batyla temaslar arttka, 1929 buhran, iki dnya sava arasnda faizmin ykselmesi ve II. Dnya Sava gibi uluslararas sistem asndan anomali durumlar getike giderek zld.
216 Ronnie Magulies, Ergin Yldzolu, Tarmsal Deiim: 1923-70, ev. Nehir Kalaycolu, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 290. 217 Liberalizm Bat kltryle balantl olmakla beraber farkl ekillerde tanmlanm bir kavramdr. Bu kitapta kullandm anlamyla liberalizm Aydnlanma geleneine dayanan ve siyasal iktidar snrlandrarak, bireysel hak ve zgrlkleri tanmlayp savunmaya ynelen siyasal ve ekonomik felsefe olarak tarif edilebilir: Fatmagl Berktay, Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona ndirgenmesi Olanaksz Bir deoloji, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2. bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 50.
105
ok partili sisteme geite, pazar ekonomisinin yaylmasnda, burjuvazinin merkezden bamsz olarak gcn arttrmasnda ve sivil toplum kurulularnn neminin artmasna yol aan srelerde dtan ie gelen etkilerin izlerini grmek gerekir; elbette bu dtan ie etkiye vurgu yapmak, toplumda gelien ve bu srele birleen dinamikleri grmezlikten gelmek anlamn tamamaldr. Sonuta merkez-evre ilikilerinin deiim srecini; uluslararas sistemdeki deiimler, anomaliler ve bu sistemin iindeki Osmanlnn veya Cumhuriyetin bu sistemle ilikileri ve bunlarla beraber i dinamikler erevesinde btnsel bir bakla deerlendirmek gerekir.218 Dtan gelen etkilerin toplumda oluan dinamiklerle birlemesi, bahsedilen deiimlerin gereklemesinde etkili olmutur. 1946dan itibaren merkez-evre ilikilerinde nemli farkllamalar yaanmaya balam, daha sonra sosyal olann siyasal olandan bamszlamasnda ve sivil toplumun gcn arttrmasnda 1980li yllarda kkl deiimler gzlenmitir. (1980ler ve sonras nc blmde ele alnacaktr.) Tm bu srelerde merkezden evreye, yani siyasal olandan toplumsal olana g transferi olmutur; bu g transferiyse merkezin yukardanaa deiim yapma potansiyelini gittike azaltmtr. Bu oluumlar, Trkiyedeki slam ile ilikili olgular -ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- anlamak iin hayati nemdedir.
218 Mardin, yapt bir rportajda Osmanl ve Trk Cumhuriyetinin sosyal-siyasi yapsn anlamada merkez-evre yaklamnn dnya sistemi ile beraber deerlendirilmesinin yeni almlar salayabileceine dikkat ekmiti: Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, s. 135.
106
B. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar
1. Althusser, Platon, Gadamer, Popper, Kant, Aristoteles ve deoloji

Bir devletin sadece bask aygtyla; yani polisi, askeri, mahkemesi, hapishanesiyle bireyleri istediince ekillendirmesine ve ynlendirmesine olanak yoktur. Althusserin dikkat ektii gibi btn bireylerin bana bir polis dikmek, mmkn olmad iin btn bireylerin istee gre ynlendirilmesi (bask olmadan da istenen ekilde hareket etmesinin salanmas), ideoloji ve bu ideolojiyi bireylere alayan devletin ideolojik aygtlar sayesinde gerekletirilmeye allmtr. Althusser, Platonun da bunun farknda olduunu syler; Platon, kleler ile zanaatkrlar gzaltnda tutmak iin muhafzlar ngrmt ama her kle ve zanaatkrn bana bir muhafz dikilemeyeceini, bu mmkn olsa bile muhafzlarn bana kimin dikilecei probleminin var olduunu biliyordu. Bu yzden Platon, daha ocuk yatan ocuklarn tek bana ileyebilmesinin salanmas -dilee gre ekillenmesi- iin ocuklarn gzel yalanlar ile eitilmesi gerektiini syledi.219 Althusser, Platonun bu yaklamyla, toplumun kontrol -Althusser iin bu, retim ilikilerinin yeniden retimidir- iin basknn dnda ideolojiye ihtiya duyulduunu, kefettiini tespit eder. Althusser modern anarist devrimci yneticileri ideolojinin bu roln kefedemedikleri iin eletirir ve iflah olmaz bir gerici olarak niteledii Platonu, bu yneticilerin okumasn tavsiye eder.220
219 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 87. Platonun ocuklarn gzel yalanlar ile eitilmesini tavsiye etmesi iin baknz: Platon, Devlet, 6. bs., ev. Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1988, 3. Kitap, s. 77-107. 220 Louis Althusser, a.g.e., s. 87-88.
107
Siyaset ve sosyolojiyle ilgili yaklamlarn -Freuddan ald etkiler sonucunda- psikolojiyle zenginletiren Althusser; bir Freudcu olarak Lacann bilindna uygulad terimleri devralarak, ideolojiyi tanma-kabul etme ve tanmama-kabul etmeme olarak tanmlar.221 Althusser, ideolojinin iinde olduumuz birok durumda, kendimizi ideolojinin dnda sanmamza dikkat ekmitir: deolojinin ideolojik kimliinin ideoloji tarafndan yadsnmas da ideolojinin yol at sonulardan biridir te yandan, gayet iyi bilindii gibi, ideolojide olma sulamasn bir tek bakalarna yaktrr insan, asla kendine yaktrmaz222 Olgular deerlendirirken tabula rasa zihin yoktur, ideolojiler renkli ve numaral gzlkler gibi olgular nasl grdmz ekillendirir. Kantn, zaman ve nedensellik gibi apriori zihinsel kategorilerin gzlkleriyle numen lemi gzlediimizi, algladmz fenomenlerin kendinde ey (numen lem) olmadna dikkat ekmesine bu durumu benzetebiliriz.223 Dier yandan Gadamer, hermentikte nyarglardan tamamen kurtulmu bir ekilde olgular yorumlayamayacamza, yani nyarg gzlyle yorumlamalarda bulunduumuza, nyarglar vastasyla tecrbelerimizi gerekletirdiimize vurgu yapmtr.224 Karl Popper ise en objektif bilim olarak kabul edilen fizikte bile, kuramn gzlkleriyle gzlem yaptmza, tabula rasa zihinle gzlem olmadna dikkat ekmitir.225 Kantta algmz nceleyen ve etkileyen zihinsel kategoriler, Gadamerde yorumlamamz nceleyen ve etkileyen nyarglar, Popperda gzlemimizi nceleyen ve etkileyen kuramlar olduu gibi Althusserde kabul etme ve reddetme srelerimizi nceleyen ve etkileyen ideolojilerimiz vardr. Aristotelesin nsan siyasal bir hayvandr226 sz Althusserde, nsan doas gerei ide221 A.e., s. 77. 222 A.e., s. 104. 223 Kant, The Critique of Pure Reason, ev. J. M. D. Meiklejohn, Chicago, William Benton, 1971, s. 54-56, 93-98. 224 Hans-Georg Gadamer, Hermeneutik Problemin Evrensellii, ev. ve Der: Hsamettin Arslan, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2002, s. 65-66. 225 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, s. 130-137. 226 Aristoteles, Politika, 6. bs., ev. Mete Tunay, stanbul, Remzi Kitabevi, 2002, s. 9.
108
olojik bir hayvandr ekline dnr.227 Althusser iin ideoloji maddi bir var olua sahiptir: Maddi ideolojik aygt tarafndan tanmlanan, maddi kurallarca belirlenen, maddi pratiklerde yer alan maddi edimlerdir.228 Devletin ideolojik aygtlar varlk ve pratikleriyle, ideolojinin somut maddi halidir.229
2. Yeni Sosyal-Siyasi Yapnn nemi

Devletin ideolojik aygtlar, merkezin ideolojisini evreye tayacak somut kurumlar olarak, merkezin evredeki bireyleri dilediince ekillendirmesine yardmc olmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin merkezi, ideolojisini; kurduu somut kurumlarla (devletin ideolojik aygtlar), bu somut kurumlarn evreye nfuzuna daha ok olanak tanyan yeni sosyal-siyasi yapnn imknlar, ehirlemenin artmas ve 20. yzyl teknolojisi sayesinde evreye daha etkin ekilde tayarak bu hususta Osmanldan daha baarl bir konuma ykseldi. Bu olgu, Cumhuriyetin yukardan-aa deitirme gcnn artmasnn ve Cumhuriyetle, yzlerce yln geleneine zt bir deiimin, ksa saylacak bir srede, geni bir kitleye benimsetilmesinin en belirleyici faktrlerindendir. Cumhuriyet dnemindeki sosyal-siyasi yapda, Osmanlda olduu gibi ideolojik aygtlarla ulalamayan geni bir kesim kalmad. (Bu olguda, II. Mahmuttan itibaren gelien srelerin katks vardr.) Osmanldaki millet sisteminde din ve eitimle ilgili ilerinde zerk olan milletler, merkezin ideolojik aygtlarnn nfuz alannn dnda kalyordu. Millet liderlerinin merkezce kontrol gibi g ilikileri ve devletin baskc aygt, milletlerin merkeze bamlln salayan en nemli unsurlard. 20. yzyln balarnda, Cumhuriyetin kuruluuna kadar olan evrede Hristiyan nfus iyice azalmt. 1906da Trkiyedeki 15 milyonluk toplam nfus iinde 1,5 milyon kadar Rum vard, 1923e gelindiinde ise 400 bin Rum kalmt. 1906da 1 milyon kadar olan Ermeni nfus ise
227 Louis Althusser, a.g.e., s. 100. 228 A.e., s. 97. 229 A.e., s. 93-94.
109
1927ye gelindiinde 100 binin altna inmiti.230 Cumhuriyet dneminde Mslman olmayan nfusun orannda srekli azalma oldu; artk merkezin nfuz gc dnda kalan geni bir kitle yoktu.
3. Eitimsel deolojik Aygtlar

Osmanlnn en nemli ideolojik aygtnn dinsel ideolojik aygt olmasna karn, Cumhuriyetin en nemli ideolojik aygt eitimsel ideolojik aygt olmutur. Eitimsel ideolojik aygtn, dinsel ideolojik aygtn yerini almas, Trkiyeye zg bir durum deildir; Trkiyenin rol modeli olan Batda da ayns olmutur.231 Modern eitim temelde yazl metinler zerinden yaplmaktadr. Eitimin ilk aamalarnda okuma yazma retilirken, geri kalan eitim tamamen okuma yazma zerinde ykselir. Bu yzden, bir lkedeki okuryazar oran, o lkenin yzde kana eitimsel ideolojik aygtn nfuz edip etmediini/edemeyeceini anlamamz iin nemli bir gstergedir. Osmanl, Cumhuriyete % 10un altnda okuryazar devretti.232 Cumhuriyetin ilk yllarnda da -1927de- okuryazar oran % 11 gibi ok dk bir seviyedeydi. Okuryazarlk oran dzlemsele yakn bir art gstermi ve 1981 ylnda okuryazar oran % 69a ykselmitir.233 Aadaki tablolarda grlecei gibi ilkretimde de ortaokul ve liselerde de gerek renci gerek kurum says asndan dorusala yakn bir art yaanmtr. Ayrca tablolardaki, kzlarn toplam rencilere ve kadn retmenlerin toplam retmenlere gre art oranlarnda; kadnlarn eitim kurumlarna gidi, dolaysyla kamusal alana k oranlarndaki -Cumhuriyetin balangcna oranla- arta da tank olunabilir. Kadnlar daha ok eitim olanana kavuup meslek sahibi olduka, Cumhuriyetin ilk yllarndaki annelerine nazaran ataerkil kalplar daha ok sorgulam ve kendi ayaklar zerinde durabilme yeteneine daha ok
230 alar Keyder, Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 43. 231 Louis Althusser, a.g.e., s. 176-177. 232 Mehmet . Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk Srecinde Eitim, s. 76. 233 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi Balangtan 1982ye, Ankara, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 1987, s. 217.
110
kavumulardr.234 Bu okullar, birok kzn kamusal alana kt ilk ortam olmalarnn yannda, kzlarn kamusal alana kmalarna ve g ilikilerinin paylald alanlarda yer almalarna hazrlandklar bir ortam da olmulardr. lk ve ortaretim kurumlarndaki dorusala yakn art niversitelerde de yaanmtr.235
Cumhuriyet dneminde ilk ve ortaretimdeki saysal gelimeler aadaki tablolarda grlmektedir: 236
retim Yl 1923-24 1930-31 1940-41 1950-51 1960-61 1970-71 1980-81 Okul 4.894 6.598 10.596 17.428 24.398 38.234 45.507 Erkek renci 273.107 315.072 661.279 Kz renci 62.954 174.227 294.468 Toplam 341.941 489.299 955.747 Kzlarn Erkek Kadn Kadnlarn Toplam Oran retmen retmen Oran %18.4 %35.6 %30.8 %37.1 %37.2 %42.3 %45.4 9.021 11.504 14.583 26.714 48.944 87.469 126.105 1.217 4.814 5.981 9.157 14.032 45.252 85.468 10.238 16.318 20.564 35.871 62.526 132.721 211.573 %11.9 %29.5 %29.1 %25.5 %22.4 %34.1 %40.4
1.016.915 599.711 1.616.626 1.800.026 1.066.475 2.866.501 2.892.654 2.120.754 5.013.408 3.086.135 2.566.934 5.653.069
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel ilkokullarda saysal gelimeler

retim Yl 1923-24 1930-31 1940-41 1950-51 1960-61 1970-71 1980-81 Okul 72 83 252 440 776 1.842 4.103 Erkek renci _ 20.148 69.097 50.262 241.261 569.719 786.550 Kz renci _ 6.945 26.235 19.037 76.877 213.752 Toplam 5.095 27.093 95.332 68.765 318.138 783.471 Kzlarn Erkek Kadn Kadnlarn Toplam Oran retmen retmen Oran _ %25.6 %27.5 %27.7 %24.2 %27.3 %33.4 _ 845 2.422 2.437 9.110 18.587 20.355 _ 233 1.445 2.091 4.159 9.874 10.575 796 1.068 3.876 4.528 13.269 28.452 30.930 _ %21.8 %37.3 %46.2 %31.3 %34.7 %34.2
393.683 1.180.233
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel ortaokullarda saysal gelimeler

234 Fatmagl Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, s. 359. 235 Yahya Akyz, a.g.e., s. 225-229. 236 A.e., s. 216, 222. Kzlarn toplam rencilere ve kadn retmenlerin toplam retmenlere oran tarafmzdan hesaplanp tablolara eklenmitir.
111
retim Yl 1923-24 1930-31 1940-41 1950-51 1960-61 1970-71 1980-81
Okul
Erkek renci _ 4.333 18.881 17.526 56.016 173.885 341.969
Kz renci _ 1.366 5.981 4.643 19.616 70.684 189.791
Toplam
Kzlarn Erkek Kadn Kadnlarn Toplam Oran retmen retmen Oran _ %24.0 %24.1 %20.9 %25.9 %28.9 %35.7 _ 542 1.110 1.120 2.394 6.977 22.438 _ 95 434 834 1.825 4.242 13.760 513 637 1.544 1.954 4.219 11.219 36.198 _ %14.9 %28.1 %42.7 %43.3 %37.8 %38.0
23 57 82 88 194 518 1.108
1.241 5.699 24.862 22.169 75.632 244.569 531.760
Cumhuriyet dneminde resmi ve zel liselerde saysal gelimeler
Cumhuriyetin balangcnda, eitimsel ideolojik aygtla nfuz edilebilen vatandalarn nfusa oran hayli dkt. Fakat Cumhuriyetin siyaset, ordu, brokrasi ve yarg gibi merkezini oluturan kurumlarnda yer alan bireylerin hemen hepsinin belli bir oranda eitim almasnn zaruri olduunu dnrsek; Cumhuriyetin balangcnda merkezin, kendisini yeniden retmesine yetecek kadar kitleye ideolojik aygtlaryla nfuz edebildiini syleyebiliriz. Tarikatlarn daha ok toplumun evresini oluturan orta ve alt snflarda etkin oluunun sebeplerini anlamada da ideolojik aygtlarla buralara nfuz edilememesi anahtarlardan birisi olabilir.237
237 Dier yandan, Mardinin dikkat ektii gibi, Cumhuriyetin kkeni Osmanlda da tarikatlarn daha ok orta ve alt snflarda etkin olmas ise tarikatlarn Cumhuriyet dneminde de daha ok orta ve alt snflarda (evrede) etkin olmasnn sebeplerini anlamada ikinci bir anahtar olabilir. Mardin bunu vurgularken, toplumun merkezindeki baz elit kiilerin de tarikatlarla bann olduunu syler, fakat genel durumun bu ekilde olduunu belirtir. erif Mardin, Ideology and Religion in Turkish Revolution, International Journal of Middle East Studies, Vol. 2, No: 3, Temmuz 1971, s. 206. Weberin, tarikatlarn, daha ok, toplumsal hiyerarinin altnda bulunanlar zerinde etkili olmasn; bu tarikatlarn yelerine kurtulmu ve aydnlanm olduklar hissini verip, onlarn maddi mahrumiyetlerine karn manevi cihetten elit olduklar kanaatine ulatrmalaryla izah etmeye almas ise Trkiyedeki tarikatlarn evredeki etkinliinin daha yksek olmasnn nedenlerini anlamada nc bir anahtar olabilir. Ian Thompson, Odaktaki Sosyoloji, ev. Bekir Zakir oban, stanbul, Birey Yaynclk, 2004, s. 71-72. (Btn bu durumlara uymayan, bu yaklamlarla aklanamayan nem-
112
Dinsel kimliin, Osmanldaki Mslman toplumun en nemli birletirici unsuru olmasna karn Cumhuriyet merkezi, laiklik/ seklerlik politikalaryla kimlikteki dinsel enin nemini bir yandan azaltrken, dier yandan milliyetilik politikalaryla kimliklerde oluacak boluun yerini doldurmasn arzulad yeni birletirici ideolojiyi yaymaya alt. Cumhuriyetin okullar bu hedefi gerekletiren en nemli ideolojik aygtlard. 1960larda liselerde yaplan bir anket, bu hedefe ulamada Cumhuriyet merkezinin nemli baarlar kazandn gstermektedir. (Milliyetilik ideolojisi Batdan alnm olsa da Trkiyeye has koullar ve kltrel ortam Trk milliyetiliinin geliimini ekillendirmitir.) Bahsedilen anketteki ocuklara retilmesi gerekli en nemli iki ders nelerdir ve Okullardaki renim hayatnzdan bu yana rendiiniz en nemli ey nedir sorularna lkemin hizmetinde olmak, Tanry ve lkemi sevmek, Terbiyeli ve vatansever olmak en sk verilmi olan cevaplardr. Bu tip cevaplar, anketi yapanlar -doal olarak- Trk liselerindeki eitimin/genlerin yksek oranda milliyeti olduu sonucuna ulatrmtr.238 Bireylerin egzistansiyel dnyalarnda nemli bir yeri olan slamn, Osmanldan gelen kltrn ve dnce kalplarnn, zellikle devletin ideolojik aygtlaryla alanan milliyetilik ideolojisiyle beraber (milliyetilik slami birletiriciliin yerini alacak bir ideoloji olarak empoze edilmi olsa da bu ideolojiyi slama aykr bulmadan, onunla birletirerek karma bir ideoloji oluturanlarn olduu gzden kamamaldr) bireyleri ekillendirmesi; Cumhuriyet Trkiyesinde nemli bir taraftar kitlesi bulmu olan Trk-slam Sentezine dayal ideoloji ve sylemin yaygnlamasna yol aan artlarn oluumunda nemli bir rol oynamtr. Bahsedilen anketin dier nemli bir yan ise -dinsel ideolojinin yerine milliyeti ideolojinin okullardaki rencilerde arlk kazanmas gibi radikal deiikliklerle beraber- Osmanldan gelen patrimonyal davran kalplar ve zihniyetin devam ettiinin tespit edilmesidir. Bir insan eer kenli miktarda tarikat yesi bulunmaktadr. Bu yaklam genel durumu anlamada ipular olarak deerlendirilmelidir.) 238 Andreas M. Kazamias, Potential Elites in Turkey: Exploring the Values and Attitudes of Lise Youth, Comperative Education Review, Vol. 11, No: 1, ubat 1967, s. 34-35.
113
dinizden yalysa, nasl bir insan olursa olsun saygy hak eder nermesine % 70ten fazla kiinin katldn beyan etmesi bunun gstergelerindendir.239 Cumhuriyet dneminde merkezin ideolojisini evreye tayan eitim aygtlar okullarla snrl kalmamtr. Halkevleri, Halkodalar ve Ky Enstitleri gibi aygtlar da olmutur. Halkevleri, Merutiyette kurulan Trk Ocaklarnn yerini ald. Halkodalar ise Cumhuriyet dneminde, kk yerleim birimlerinde kurulan, Halkevleri ile ayn izgideki kurululard. nklb yaymak, slami ideolojinin gcn krmak gibi amalarla kurulan ve faaliyet gsteren bu kurumlarn, kapatlana kadar CHPye bamll srd.240 1950ye gelindiinde 477 Halkevi ve 4332 Halkodas vard; en etkin dnemleri 1923-1940 aras olan bu kurumlar, 1951 ylnda DP tarafndan kapatld.241 Ky Enstits projesinin fikri arka plannda, 1924 ylnda Trk eitim sistemi iin rapor hazrlayan John Dewey ve ayrca William James gibi filozoflarn pragmatist felsefesi olduu sylenebilir.242 Dier yandan kye gre retmen yetitirmek, modernlemeyi kye ina edilecek kurumlarla gerekletirmek fikrinin kkeni II. Merutiyete kadar gider.243 Kyn iinden kye retmen yetitirme hedefini gden bu kurumlardan 17 bin kadar ky ocuu retmen olarak yetimi ve geni bir kitleyi bunlar eitmilerdir. Bu kurumlar teorik bilginin yannda pratik uygulamaya da nem vermi; makine kullanm, hastalkla sava, kooperatifilik ve hayvanclk gibi birok konuda kyly eitmilerdir. Ky Enstitleri fikri arka planlarnda var olan pragmatizme uygun eitimlerinin yannda, Cumhuriyet merkezinin ideolojisini; kyde, imamn yerine Cumhuriyetin yetitirdii retmeni nder yaparak yerletirmeye
239 240 241 242 A.e., s. 31-32. Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, s. 313-314. A.e., s. 314-315. Tanl Bora, Trkiyede Siyasal deolojilerde ABD/Amerika mgesi: Amerika: En Bat ve Baka Bat, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora, Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002, s. 149. 243 Osman Kafadar, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora, Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002, s. 369.
114
almlardr.244 1948e kadar saylar 21e ulaan Ky Enstitleri, 1954 ylnda DP iktidar tarafndan retmen okullarna dntrlerek ortadan kaldrld.245 Kurulduklarndan itibaren ideolojik tartmalarn iinde olan ve pragmatik amalarnn yannda kurucu ideolojiyi yaygnlatrmaya alan bu kurumlarn, kapatl sebeplerinden biri ise bu kurumlarda yetien yeni neslin toprak reformunu desteklemesi ve buna kar olan byk toprak sahiplerinin bu kurumlarn kapatlmasna almalar olmutur.246
4. Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler

Cumhuriyetin merkezi, dinsel kurumlara farkl ekillerde yaklamtr: Bu farkl yaklamlar gcn yok etme, kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma olarak zetlenebilir. Yeni devletin ideolojisine ve kurduu ideolojik aygtlara rakip olabilecek halifelik gibi nceki dnemin aygtlar kaldrlarak, yeni devletin ideolojisine kar -yeni merkeze kar- kitleleri seferber edebilme potansiyeli bulunan kurumlar yok edilmi oldu. Camilerin nasl kontrol altna alnmas gerektiiyle ilgili bir endie ise hep vard; camilerin, cemaatlerin kontrolne gemesinden korkuluyordu. 1931 ylnda karlan bir kanunla cami ve mescitlerin ynetimiyle grevlilerin atanmas Evkaf Umum Mdrlne geti. 1950 ylnda karlan bir kanunla ise buralarn ynetimi ve grevlilerinin atanmas tekrar Diyanet leri Bakanlna devredildi.247 Tm bu deiikliklerde camiyi, hutbeyi ve imamla mezzin gibi grevlileri kontrol altnda tutma, gereinde bunlar devletin ideolojisi ve menfaatleri dorultusunda kullanma yaklam deimedi. Camilerde verilen vaazlarn ve de zellikle cuma gn camilerde okunan hutbelerin kontrol hep Cumhuriyet merkezinin ilgi alannda oldu. Eski Diyanet leri Bakan Ahmet Hamdi Aksekinin,
244 245 246 247 Blent Tanr, a.g.e., s. 317. Osman Kafadar, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, s. 372. Blent Tanr, a.g.e., s. 318. Mehmet Grmez, Trk Hukuk Mevzuatnda Dini Kurumlarn Yeri ve Uygulama, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007, s. 489-490.
115
Diyanet leri Bakan olmadan nce 1920lerde yazd hutbe kitabnda yer alan hutbe balklar, camilerin nasl ideolojik aygt olarak kullanld konusunda fikir verici niteliktedir. Bu balklarn bir ksm yledir: alan mkfatn grr, Vatan Mdafaas, Trk Hava Kurumuna yardm, Askerlik erefi.248 Camilerin minarelerinin arasna mahyalar -kl yazlar- yoluyla yazlan yazlar incelememiz bile ayn ynde bir kanaat verecektir. Minarelerin arasna mahyalarla yazlan baz sloganlar yledir: Varol nn, Trk ylmaz, Yaasn gaziler, Vatan sevgisi imandandr, Yaasn misak- milli.249 Diyanetin ideolojik aygt olarak kullanm, Diyanetin, Cumhuriyet merkezinin rahatszlk duyduu Nurculuk ve Sleymanclk gibi akmlara kar raporlar hazrlamasndan da anlalabilir. rnein, Nurculuk hakkndaki raporda Nurculuk; slami esaslara uymayan yorumlar yapmak, Said Nursiyi ar yceltmek, Kuran ve snnete aykr akld yaklamlarda bulunmak, Atatrke saldrmak, Krtl krklemek, apka devrimine kar kmak gibi hususlarda eletirilmitir.250 (lerleyen sayfalarda Said Nursi ayrntlca deerlendirilecektir.) Cumhuriyetin kurucu kadrolar, caminin halka nfuz etmedeki neminin farkndaydlar. Cumhuriyetin karizmatik lideri Atatrkn bizzat kendisinin camilerde hutbe vermi olmas da bu farkndaln bir gstergesidir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde okuryazar orannn dkl, televizyon gibi aralarla kitlelere ulamn mmkn olmad hatrlanrsa; kitaplarn veya televizyon programlarnn insan zihnini uyandrmasna, yeni sorunlarla karlamasna ve bunlar hakknda yeni zmler benimsemesine olanak vermeyen bu ortamda, sz ile nfuzun belki de en etkili ortam olan hutbelerin ve vaazlarn nemi daha iyi anlalr. Cumhuriyetin merkezi pheyle yaklat imamn yerine liderlii retmene vermeye almtr ama dier yandan szl kltrn etkin ve dinsel merulatrmann insanlarn zihinlerinde nemli olduu bir ortamda, imamlarn etkileme gcnden faydalanmaya ve imamlar ile camileri ideolojik aygt olarak kullanmaya da al248 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 74. 249 A.e., s. 75, 82, 83. 250 A.e., s. 152-161.
116
mtr. Buna ramen Cumhuriyetin 1940larn sonuna kadarki dneminde camiyi, imam, mezzini ideolojik aygt olarak kullanma eiliminden daha fazla gcn yok etme ve kontrol etme eilimlerinin hkim olduunu syleyebilirim. 1927de nfusun 13.6 milyon olduu dnemde Diyanete bal cami grevlilerinin 5668 kii olmasna karn, nfusun 20.9 milyon olduu 1950 ylnda, cami grevlilerinin saysnn nfustaki bu byk arta ramen 4503e dmesi de bunu gstermektedir.251
5. Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri

Cumhuriyet merkezinin, bir yandan dinsel ideolojinin tehdidinden korunma, bir yandan dinsel kurumlar ideolojik aygt olarak kullanma, 1946dan sonra ise evrenin taleplerine cevap verme arzularnn ekillendirdii Diyanet dndaki Trkiye Cumhuriyetinin deneyimine mahsus kurumlarn banda imam hatipler ve ilahiyat faklteleri gelmektedir. slam dnyasnda laiklik ilkesi dorultusunda, din hizmetini kamu hizmeti olarak gren, din grevlisini kamu grevlisi olarak deerlendiren Diyanet gibi bir kuruma pek rastlanmaz. Dier yandan matematik, fizik, kimya dersleriyle beraber tefsir, hadis ve fkh derslerini beraber okutan ve Milli Eitim Bakanlna bal olan imam hatip liseleri deneyimi de hem Osmanl medreselerinden hem de dier Mslman lkelerdeki dinsel eitim kurumlarndan nemli lde farkldr.252 YKe bal olan ilahiyat faklteleri de gerek kurumsal yaps gerek ders programlaryla Trkiye Cumhuriyetine zg bir deneyimi yanstmaktadr. Bir ynyle devletin ideolojisine hizmet eden, bir ynyle devletin ideolojisine zt ideolojilere kaynaklk etmesinden ekinilen bu kurumlar, Cumhuriyet tarihi boyunca birok tartmann odanda olmutur. Cumhuriyetin ok partili hayata geie kadar olan dneminde, imam hatip liselerini ve ilahiyat fakltelerini de ideolojik aygt ola251 Diyanetteki 1927den 1950ye grevli saysndaki deiim iin baknz: A.e., s. 110. 1927den 1950ye nfus deiimi iin baknz: Hseyin Bal, Kent Sosyolojisi, Isparta, Faklte Kitabevi, 2006, s. 77. 252 Mehmet Grmez, a.g.e., s. 487-488.
117
rak kullanmaktan ok, bunlardan doabilecek potansiyel tehlikeleri yok etme eiliminin hkim olduunu syleyebilirim. Medreselerin kapatlmasndan sonra Milli Eitim Bakanlna bal, eitim sresi drt yl olan imam ve hatip mektepleri almtr. 1924-1925 retim ylnda ise Darlfnun (stanbul niversitesi) lahiyat Fakltesi 400 rencisiyle retime balamtr. mam hatip mektepleri 1931-1932 retim ylnda rencisizlik gerekesiyle kapatld gibi, 1933 ylnda stanbul lahiyat da rencisizlik gerekesiyle kapatlmtr.253 rencisizlik gerekesiyle kapatmann arka planna baktmzda; Cumhuriyet merkezinin, dinsel ideolojinin glenip kontrolden kmasyla ve merkezin ideolojisine rakip olmasyla ilgili endielerine tank oluruz. Cumhuriyetin ilanndan sonra 1924te liselerin, 1927de ortaokullarn, 1929da ise ilkokullarn ders programlarndan dini ierikli dersler kaldrlmtr. Bylece ilahiyat fakltelerinin mezunlarnn Milli Eitim Bakanlna bal kurumlarda alabilmelerinin olana ortadan kalkt. Kapatlan imam ve hatip mektepleri ile ilahiyat faklteleri mezunlarna alternatif bir alma olana sunacak ortam da yok oldu. lahiyat faklteleri ve imam hatiplere ayrlan deneklerin kesilmesi, din grevlisi olmann toplumsal stat asndan eski itibarndan uzaklamas da bu kurumlarn 1930larn banda ortadan kalkma sebeplerini oluturmaktadr.254 Oyun gcnn -bu, evrenin merkeze kar belli bir oranda g kazanmas demekti- ortaya kmasyla, evrenin istekleri de Cumhuriyet merkezinin politikalarnn belirlenmesinde etken olmaya balad. CHP iktidarnn devam ettii 1948de verilen bir teklifle imam hatip yetitirme kurslar ald. DP iktidar 1951de ortaokul seviyesinde drt yllk imam hatip okullarn, 1955te bu okullarn yllk lise ksmn eitime balatt. 1960 ihtilaline kadar 19 imam hatip kuruldu. htilal sonras hkmetler dneminde; 1962-1963te 7 tane, 1965ten sonraki Sleyman Demirel bakanlndaki hkmetler dneminde ise 46 tane imam hatip kurularak, 1971deki muhtraya gelindiinde 72 say253 Mustafa cal, Trk Hukuk Mevzuatnda Din Eitim ve retiminin Yeri ve Uygulama Biimi, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007, s. 520-522. 254 A.e., s. 524-525.
118
sna ulald. 1971 askeri mdahalesinde bu okullarn orta ksmlar yla indirildi ve ders programlarnda dier ortaokullarda okutulan din bilgisi dersi dnda dini ierikli bir ders braklmad. Ayrca bu 72 okulun son dnemlerde alanlarnn liselerinin almasna izin verilmeyerek, lise seviyesinde bu okullarn says 42ye drld.255 1971 askeri darbesinin gdmndeki Nihat Erim hkmeti, imam hatiplerin sadece kendi alanlarnda yksekretime hazrlayacana dair 1972 ylnda bir ynetmelik de kard. Fakat bir yl sonra imam hatip okullar, imam hatip liselerine dntrld ve yaplan yeni dzenlemeyle bu liselerin mezunlarnn, edebiyat kolu mezunlarnn girebildii yksekretim blmlerine girmelerinin n ald. 1951-1952 renim dneminde bu okullarda sadece 876 renci varken; 1969-1970te bu okullarn orta ksmnda 36.655, lise ksmnda 5.235 renci renim grmeye balad.256 1971 muhtrasndan sonra 1973-1974 retim ylnda ise imam hatiplerde 34.482 renci varken 19801981 retim ylnda bu say 201.004e ulat. Ecevit hkmetince 33, Demirel hkmetlerince 269 imam hatip alarak toplam 374 saysna ulald. Ecevit hkmetinde ve Demirel hkmetlerinde koalisyon orta olan Milli Selamet Partisinin abalar, bu kurumlarn saysnn nfusun art hzna oranla bylesi yksek bir ekilde oalmasnda etkili oldu.257
6. deolojik Aygt Olarak Medya

Cumhuriyet merkezi asndan iletiimsel ideolojik aygtlar da evreye nfuz etmede nemli olmulardr. Gazeteler ve dergiler gibi iletiim aralar zerinde devletin tekeli olmamtr. Nitekim bunlar, uzunca bir dnem merkezin ideolojisine aykr fikirleri seslendirmede -mevcut olan kuvvetli sansr uygulamalarna ramen- en nemli aralar olmulardr. Dier yandan Cumhuriyetin kuruluundan 1980lerin sonuna kadar, devletin, radyo ve televizyon yayncl zerinde tekeli olmutur. Cumhuriyetin daha balarnda
255 A.e., s. 529-531. 256 rfan Bozan, Devlet ile Toplum Arasnda Bir Okul: mam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Diyanet leri Bakanl, stanbul, TESEV Yaynlar, 2007, s. 16-17. 257 Mustafa cal, a.g.e., s. 534-535.
119
1927 ylnda radyo yayncl balamtr.258 Radyo, byk ksm okuryazar olmayan bir topluma, Cumhuriyetin szle ulamasnn arac olmutur. Bylece devletin, dier ideolojik aygtlaryla ulaamad bir kitleye ulama arac bu iletiimsel ideolojik aygt olmutur. 1961 Anayasasnda Radyo ve televizyon istasyonlarnn idaresi, zerk kamu tzelkiilii halinde, kanunla dzenlenir eklinde bahsi geen televizyon yayn ise dnyaya gre hayli ge bir tarihte, 1968 ylnda, deneme yaynlarna balad259 ve szle beraber grntyle de etki olana domu oldu. ehirlemenin artmas, kylere elektrik gitmesi, vericilerin lkede daha ok yaylmas, televizyonlarn gittike ucuzlamas ve yayn saatlerinin artmas gibi unsurlar televizyonla etki olanan arttrmtr. Fakat televizyonla tam da geni kitlelere ulalmas mmkn olmuken, bu alanda devlet tekeline son verilerek, zel radyolarla beraber zel televizyonlarn da faaliyete gemesi, bu ok etkin iletiim aralarnn ideolojik aygt olarak nemini azaltmtr. Devlet merkezinin 1980lerden sonra yukardan-aa deitirme gcnn azalmasna yol aan nemli unsurlardan biri de -nc blmde grlecei gibi- radyo, televizyon gibi iletiim aralarnda devletin tekelinin kalkmas olmutur. Sonuta Cumhuriyet dneminde merkez, Osmanl merkezinden ok daha fazla ideolojik aygtlaryla nfuz etme potansiyeline sahip olmutur. Osmanl merkezinin ideolojisine uygunluuyla gcnden faydalanlan dinsel ideolojik aygt dndaki hukuksal, kltrel, iletiimsel ve de zellikle eitimsel ideolojik aygtlarla Cumhuriyet merkezi, nceki dnemden vatandalarna ok daha fazla nfuz edebildi ve dntrd. Cumhuriyet merkezinin ideolojik aygtlaryla bu nfuzu; yeni sosyal-siyasi yapnn olanaklar, yeni teknolojinin imknlar ve karizmatik liderin (Atatrk) halk zerindeki etkisi gibi faktrlerle birleip slam lkelerinde benzeri grlmedik boyuttaki devrimci bir deiim srecinin yaanmasna sebep oldu.
258 Douglas A. Howard, The History of Turkey, Westport, Greenwood Press, 2001, s.14. 259 Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, stanbul, Beta, 2007, s. 172.
120
7. ehirleme Sonucunda deolojik Aygtlarn Artan nemi, Kadnlarda Deiim, slami Sembollerle Karlama
Merkezin evreye ideolojisini yayabilmesi, ideolojik aygtlaryla evredeki bireylerin karlaabilmesine, ayrca teknolojik imknlarn kullanlabilmesine baldr. Bu kar karya gelme olgusunu mmkn klan en nemli sosyal faktrlerden biri ise ehirleme olmutur. ehirlemenin getirdii artlar, bireylerin daha ok eitim almasn gerektirmi ve devletin eitimsel ideolojik aygt, bireyleri biimlendiren en nemli aralardan biri olmutur. ehirleen bireyler hukuk ilerini zmekte daha ok devletin hukuki aygtyla kar karya gelmeye balamlardr. rnein evlilik ve boanma gibi olaylarda bireyler artk devletle daha ok muhatap olma durumunda kalmlardr. ehirlemeyle beraber bireyler, her nesilde daha fazla; devletin edebiyat, gzel sanatlar ve dier kltrel alanlarla ilikili ideolojik aygtlaryla karlamlardr. ehre gle beraber, birok kiinin elektrii olmayan blgelerden, elektrii olan ehirlere tandn hatrlamak gerekir (1980lerden nce Trkiyedeki kylerin ounluunda elektrik yoktu). Elektrii olan ve verici sinyalleri daha iyi alglayan ehirlerde, devletin resmi radyosu gibi ideolojik aygtlarnn etkisi altna girmek de mmkn oluyordu. ehirleme olgusu, evredeki bireylere ideolojik aygtlarla daha ok nfuz edilmesine olanak tanmasnn yannda, oluturduu yeni sosyal yap ve g ilikilerini yeniden ekillendirmesiyle de bireyleri dntrd. rnein Trkiyedeki krsal kesimlerden ehre g eden kadnlarla ilgili olan aratrmalar, zellikle ehirlerde oluan yeni durum neticesinde almak zorunda kalan kadnlarn ve de onlardan daha da ok devletin eitimsel ideolojik aygtyla ekillenen kzlarnn; aile iindeki gcnn arttn ve klasik patrimonyal gelenei sorguladklarn ve dntrdklerini gstermektedir.260 Bu kitapta zellikle odaklanlan konulardan biri olan kadnlarn kamusal alana k orann arttran
260 Bu aratrmalara rnek olarak baknz: Tahire Erman, The Impact of Migration on Turkish Rural Woman: Four Emergent Patterns, Gender and Society, Vol. 12, No:2, Nisan 1998, 161-164.
121
en nemli etkenlerden biri ehirleme olmutur. Kadnlarn kamusal alana knn artmas Cumhuriyet merkezinin ideolojisiyle rtmtr; fakat bunun yannda, Berktayn dikkat ektii gibi, birok Kemalist aydnn, toplumsal cinsiyet ilikilerinin deimesine ok hevesli olmadklar, hem ailevi hem de itimai vazifelerini mdrik uysal kadn rol modeli olarak sunduklar da gzden kamamaldr.261 ehirleme ve Cumhuriyetin ideolojisinin kadnlar zerinde yol at deiime karlk, Kemalist aydnlarn da iinde olduu geni bir kesimin, geleneksel cinsiyet rollerini muhafaza etmeye almalarnn beraberce kadnlar ve cinsiyet ilikileri zerindeki etkisi karm kimliklerin oluma sebeplerinden birisidir. Dnyann dier blgelerinde olduu gibi, ehirlemeyle beraber, bykanne ve bykbabalar gibi yelerin de iinde yer ald geni ailelerden anne, baba ve ocuklardan oluan ekirdek aileye gei yaplmtr. Osmanldan Cumhuriyet dnemine geite, yeni devletin ideolojisine ve bu ideolojisini kurduu ideolojik aygtlaryla aktarmasna sorun tekil edecek Osmanl ile irtibatl iki tane kurum vard. Bunlardan birincisi dinsel ideolojik aygtt; Cumhuriyet -daha nce deinildii gibi- bu aygtn tehlikesine kar halifelik gibi kurumlarn kaldrarak ve Diyanet gibi kendi kontrolnde yeni aygtlar kurarak, tutum belirledi. Dier yandan Althusserin de dikkat ektii gibi, aile kurumu da bir ideolojik aygt vazifesi grebilmektedir,262 fakat Cumhuriyetin eitimsel, hukuki, ideolojik, dinsel aygtlardaki tasarruf gc bu kurumda yoktu, Cumhuriyetin balangcnda bu kurumun devletin ideolojik aygt gibi fonksiyon grd sylenemez. Devletin sek261 Fatmagl Berktay, Dou ile Batnn Birletii Yer: Kadn mgesinin Kurgulan, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 284. 262 Louis Althusser, a.g.e., s. 105-107. Her ne kadar Althusser bu ideolojik aygtn etkinliinin anlalmasnda Freud psikolojisinin yardmlar olacan dnse de; Freuda atf yaplsa da yaplmasa da bireylerin tutum, hayat gr ve ideolojilerini edinmelerinde ailenin nemli rol tartlmazdr. Yaplan aratrmalarda, ocuklarn, politikadan sigaraya kadar birok farkl konudaki tutumlarnda, ailelerinin rolnn belirleyici olduu anlalmtr: idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 120.
122
lerletirici ideolojisine kar bireylere slami bir hayat gr veren en nemli kurum aile olmutur. ehirleme, bunu yok etmemitir ama ailenin ekirdek aile olmasna yol aarak; nceki dnemin ideolojisine gre hayatlarnn daha uzun bir dnemini geirmi ve Cumhuriyetin dntrc yeni ideolojik aygtlaryla daha az karlam olan bykanne ve bykbabalarn yeni nesiller zerindeki etkisinin azalmasna yol amtr. Kocalarnn aileleriyle yaamaktan uzaklama, kadnlarn, erkek egemenliine dayal deerlere gre ileyen geni ailelerden uzaklamalar ve daha ok otonomi kazanmalarna da sebep olmutur.263 Devletin ideolojik aygtlaryla krsala nazaran daha sk karlaan ve retmen gibi Cumhuriyet ideolojisini tayan aktrlerin daha ok etkisine giren bireylerin hayatlarnda, ekirdek ailelerinin de -eskisine oranla- belirleyici rol azalmtr. Eitimin ve retimin aile dnda yaplmasnn yannda, modern devletin salk ve emeklilik sigortas gibi hizmetleri kapsayan sosyal yapsyla, ailenin gvenlik birimi olmakla ilgili fonksiyonlarn azaltmas da ailelerin bireyler zerindeki etkisini azaltan faktrler olmutur.264 Modernlemeyle ilgili birok deiim ehirlemenin artmasyla ilikilidir; fakat 1950ye kadar ehirlemenin yok denecek kadar dk dzeylerde olduu grlmektedir. Aadaki tablodan da grlecei gibi 1927 ylnda krsal kesimde yaayan nfus % 75,8 orannda iken, 1950de ok ufak bir deiiklikle bu oran % 75,0 olmutur. Bu oran, Batdaki modernlemeyle Trk modernlemesi arasndaki nemli bir farkll anlamamz salayabilir. Batdaki modernleme toplum seviyesindeki deiimler zerinde ykselmitir ve ehirlemenin getirdii yeni toplumsal yap ve retim ilikilerindeki farkllama, Bat modernlemesinin en nemli dinamiklerinden biri olmutur. Oysa Trk modernlemesinin en devrimci kltrel deiikliklerinin iinde yapld 1950ye kadarki dnemde ehirleme oran ancak % 1 kadar artmtr.
263 June Starr, The Role of Turkish Secular Law in Changing the Lives of Rural Muslim Woman 1950-1970, Law and Society Review, Vol. 23, No: 3, 1989, s. 519. 264 Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, s. 40.
123
Toplam nfus, kent ve kr nfuslar, kent ve kr nfuslarnn toplam iindeki yeri265

Saym Yl 1927 1940 1950 1960 1970 1980 1985 1990 2000 Toplam N. (milyon) 13.6 17.8 20.9 27.7 35.6 44.7 50.6 56.4 67.8 Kent N. (milyon) 3.3 4.3 5.2 8.8 13.6 19.6 26.8 33.3 44.0 Kr N. (milyon) 10.3 13.5 15.7 18.9 22.0 25.1 23.7 23.1 23.8 Kent (%) 24.2 24.3 25.0 31.9 38.5 43.9 53.0 59.1 64.9 Kr (%) 75.8 75.6 75.0 68.1 61.5 56.1 47.0 40.9 35.1
Oyun gcnn ortaya kt, evrenin slami kltrle ilgili taleplerinin merkez politikalarn deitirmeye balad 1946dan nce, merkezin ideolojik aygtlarnn evrenin nemli bir blmn tekil eden krsal kesime daha az nfuz etmesi ve krsal kesimin slamiyetle balantl olan kltrn geni aile (krsal kesimde bykanneler, bykbabalar, daylar, halalar ayn hanede yaamad zaman da birey zerinde etkin olurlar) gibi unsurlarla muhafaza etmesi sayesinde slami kltr zellikle evrede muhafaza edildi. Bu dnemden sonra ise glerle beraber, slami unsurlara referanslar iinde barndran geleneksel kltr ehre tand; bylece bu dneme kadar belli oranda seklerlemi olan merkez, slami kltr ile kar karya gelmesinin nemli bir blmn g eden bu kesimle karlamas zerinden yaad. Burada alt izilmesi gereken olgu, eskiden slami kltrn ortodoks temsilcisi olarak daha ok merkezin yksek kltr kabul edilmesine karlk; bu dnemden itibaren slami kltrn evrenin alak kltr ile temsil edildiine dair oluan algdr. Mardin, -Robert Redfieldten dn ald kavramlarla- Osmanldaki merkezin, Farsa ve Arapa kelimelerle dolu dilini, elit yaamn ve orto265 Hseyin Bal, Kent Sosyolojisi, s. 77.
124
doks slamla temsilini yksek (great) kltr olarak niteler. evrenin, halk Trkesinden oluan dilini, gebe veya tarma dayanan yaam ekillerini ve heterodoks dini akmlar da barndran eitliliini ise alak (little) kltr olarak tanmlar.266 Daha nce, birok kiinin gznde -slami teoloji asndan bu doru olmasa da- slamn en yksek temsilcisi olan halife ayn zamanda padiaht, padiahsa sarayn elit yaamnn, lkeyi ynetecek bir eitimin ve hiyeraride stnln sembolyd. Kyden ehre gle merkeze gelen, slami kltrle ilikilendirilen barts, takke veya alvar267 gibi sembolleri grnr klan tipik bireyler ise fabrika iileri veya kapclar gibi,268 elit olmayan bir yaamn, az eitimin ve hiyeraride toplumun alt tabakalarnn yeleriydi. Elbette ehirlemenin hzla artt dnemlerde, slami ideolojiyi benimseyen ve slami olduu ileri srlen sembolleri grnr klanlar, ky kltr ile slamiyete referansl birok eyi kartrm olan ve ehre gle grnr olmaya balam olan kesimden ibaret deildi. Fakat bunlar nemli bir blm oluturuyordu. Nitekim slami kimliiyle Kemalist merkezin tekisi olan, dier yandan ehirliliiyle ve elit kesimin okulu Galatasarayl olmas gibi zellikleriyle g eden bahsedilen kesimin de tekisi olan Mehmet evket Eygi gibi kiilerin; kyllk ile slamn kartrlmasndan ve bu karmda ortaya kan estetik yoksunluundan duyduklar rahatszl ska beyan etmeleri de,269 bahsedilen g eden kesimin, birok kesimin zihninde, slami kltrle zdeletirilmi olmalarndan kaynaklanmaktadr. Zamanla, kyden kente g eden
266 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 95-98. 267 Burada, teolojik olarak, bu sembollerin hepsinin slami olduu savunulmamaktadr. Nitekim Ankara Okulu gibi evrelerden birok dinbilimci entelektel, takke ve alvarn -bazlar buna bartsn de dahil edecektir- slam dininin bir unsuru olmadn sylemektedirler. Ama ben, burada, teolojik gerekliin ne olduuna deil, sosyolojik unsurlara ve bunla ilikili insanlarn zihinlerindeki alg biimlerine odaklanyorum. 268 Geleneksel ve modernin karlamasyla ortaya kan karmakln bir rnei olarak kapclarn incelenmesiyle ilgili bir alma: Gl zyein, The Doorkeeper, the Maid and the Tenant: Troubling Encounters in the Turkish Urban Landscape, Fragments of Culture, Ed. Deniz Kandiyoti, Aye Saktanber, London, I. B. Tauris and Co. Publishers, 2002, s. 43-69. 269 Mehmet evket Eygi, areler zmler Teklifler Tenkitler, stanbul, Mavi Yaynclk, 1997, s. 109-111.
125
bu kesimden birok kii, ehrin sunduu frsatlardan yararlanarak (ehirlemenin artt dnemlerde liberal ekonomi uygulamalar ile zihniyetinin yaygnlamas ve merkezin onay olmadan zenginleme imknlarnn daha fazla mmkn olmas sayesinde), toplumun st tabakalarna doru hareket etti. Kapitalist sistemin yaygnlat toplumlarda soy sop yelii, eitim seviyesi gibi unsurlardan ncelikli olarak toplumsal tabakalamann; sahip olunan maddi g erevesinde gereklemesi, bahsedilen birok kiinin yukar tabakalara doru hareketinde etkili oldu. Fakat kapitalizmin kanaat yerine hrs, toplum yerine bireye nem veren sisteminin bir paras olan bu kesimden birok kii; kapitalizmin retim ilikilerine girmenin ve her nesilde daha fazla Cumhuriyetin ideolojik aygtlaryla ekillenmenin neticesinde, kimliklerinde de nemli deiimler yaad. 1946dan sonraki grece zgr ortam, bu kesimden birok kiinin, slami kimliklerini yitirmeden bu deiimleri yaamalarnda nemli bir unsurdu. Sonuta bu kesimden birok kii, kapitalist ilikilerin ve Cumhuriyetin ideolojik aygtlarnn ekillendirmesiyle beraber kimliklerindeki slami unsurlar da muhafaza etti; bu sreler karm kimlik olgularna kaynaklk eden unsurlardandr. Lakatosu terminolojiyi kullanarak; slami ekirdek muhafaza edilirken, kimliin kuak ksmnda nemli deiimler yaandn, muhafaza edilen z ile beraber yeni inalarn gerekletiini syleyebilirim. Trkiyede -Msr, ran ve Pakistan gibi birok slam lkesinde olduu gibi- slami kesimin nemli yeni aktrlerinin, yeni kentlemi ve eitimli (ideolojik aygtlarla karlam) kesimin iinden kmas, bahsettiimiz kesimin kimliklerinde yaad deiimi nemli klmaktadr.270 Burada dikkat edilmesi gerekli bir husus yukardan-aa modernleme kresellemeye dntke, yani kresel ekonomi ve kltr ile irtibatlar arttka ve dnyadaki ekonomiyle btnleilip, modern retim aralar ve i ilikileri Trkiyeye girdike, dtan ie gelen etkinin toplumsal dnmlere yol aarak bahsedilen sreleri tetiklediidir. Kresel retim ilikileri ve retim aralaryla btnlemenin getirdii bu deiim, 1920li yllardaki merkezin yukardan-aa, devrimci emirler ile oluturduu deiim270 Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 69.
126
den farkldr. Makinelemenin artmas ve dnyadaki yeni teknolojilerin ithalat ehirlemeyle ilgili sre asndan kritik neme sahiptir. rnein bir traktrn alt tane tarm iisinin ii brakmasna sebep olduu hesaplanmaktadr; her iinin ortalama drt kiilik bir ailesi olduu kabul edilirse, bir traktr 24 kiinin gmen olmasna sebep olmu demektir. 1950 ylnda 16.585 olan traktr saysnn 1980 ylnda 436.369 olduunu dnrsek,271 ehirlemeyle oluan mobilizasyonun arkasndaki itici kuvvetin nemli bir unsurunu idrak etmi oluruz. ehirleme ise hem krsal kesimdeki kltrle karm haldeki slami kltrn merkezin yanna tanmasna hem de merkezin ideolojik aygtlarnn bu kesimin zerinde daha etkin olmasna sebep olmutur. ehirleme yukardan-aa emirle oluan bir deiimden ziyade, -nitekim yukardan-aa emirle deiimin en youn olduu yllarda ehirleme oran ok dkt- modernleme ve kreselleme gibi srelerin sonunda, dnyadaki birok blgede kullanlana benzer teknolojiyi ithal etmek gibi dinamikler sonucunda yaanm bir sretir. Dier yandan ehirlere g edenler, krsal blgelere oranla daha ok muhatab olduklar ideolojik aygtlarla yukardan-aa bir srecin sonucunda ekillenmilerdir.
271 1940ta 1065 olan traktr says, 1950de 16.585, 1960ta 42.136, 1970te 105.865, 1980de 436.369, 1990da ise 689.343 olmutur: Hseyin Bal, a.g.e., s. 75.
127
C. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet
1. Batclk, Pozitivizm, Sosyal Darwinizm ve Hermentik Yaklam

Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla devletin ynetici zihniyetinde paradigmal bir deiiklik yaand. Tocquevillein Hibir toplum hazr olmad bir devrimi yapamaz gr Trkiye toplumu iin ksmen geerlidir;272 toplumun btn olmasa da toplumu yukardan-aa ekillendirme gcn elinde bulunduran yeni merkezin yneticileri, devrimci deiimlere yol aacak fikirlere hazrlanmlard. Cumhuriyet merkezinin yeni yneticilerinin zihni, Osmanl modernlemesi dneminde, bata Fransa olmak zere Bat dnyasndan gelen yeni grlerin etki alanna girmiti ve Osmanlnn yklyla kurulan yeni devlet, bu yeni grlerin rehberliinde devrimci deiikliklerin yaplabilecei frsat hazrlamt. Cumhuriyetin hemen ilk yllarnda Osmanlnn din- devlet idealindeki din devletin ynetici zihniyetinden karld ve din ile problemli bir ilikiler dnemine girildi. Batclk, Pozitivizm, laiklik, ilerlemecilik, milliyetilik gibi kavramlar yeni ynetici zihniyetin temel unsurlar oldu. Kurucu zihniyete hermentik yaklamn; bu zihniyetin zmlenmesi ve Cumhuriyet merkezinin dinle ilikisinin belirlenmesi asndan verimli olaca kanaatindeyim. Hermentik yaklamla, Cumhuriyet merkezinin, iinde olduu paradokslar zmek yerine anlamaya ynelmeyi ve yorumlama srecine elik eden engelleyici nyarglar kefedip, yorumlamalar bu farkndalkla dzeltmeyi hedefliyorum.
272 Mehmet Ali Klbay, Atatrklk ya da Trk Aydnlanmas, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 158.
128
Cumhuriyet merkezinin toplumsal mhendisliinin teleolojik yaklamnn, kendisini ulalmas gerekli hedef olarak niteledii Batllama; Atlantikin iki tarafndaki Amerika ve Avrupa ktalarna benzemekten ok daha soyut bir anlam ieriyordu. Bu anlam, Pozitivizm ve Sosyal Darwinizm gibi felsefi ve sosyolojik teorilerle de ilikiliydi. Buna gre tarihsel yasalarn kanlmaz bir sonucu olarak toplumlar ilkel aamalardan daha gelimi aamalara geerler; Bat ise bu aamalara daha erken ulat iin rol modeldir. Bu yzdendir ki Kurtulu Savann kendisine kar yapld, Trkiye zerinde hain emelleri olduuna inanlan Avrupa devletlerine benzemeye almak -Batllamak- sorun olmuyordu; asl hedef evrimsel basamaklarn daha stne doru trmanmak, yani gelimek ve ilerlemekti. Bat ise bu soyut hedefe -modernlemeulamakta baarl olmu somut bir rol modeldi. Cumhuriyetin ynetici zihniyetine hkim olan ilerlemeci-teleolojik tarih anlay, Osmanlnn uzun dnemler zihnine hkim olan; statiklii idealletiren, deiimi ktyle zdeletiren, ktyle iyi arasnda dngsel tarih anlayndan nemli bir farkllamadr.273 Osmanl modernlemesinden itibaren Auguste Comteun Pozitivizmi ve Herbert Spencerin Sosyal Darwinizmi Trk aydnlarnda nemli etkiler oluturdu. Comte (1798-1857), insanln iinden getii, her biri bir ncekinden gelimi duruma karlk gelen aama olduunu syler: Bunlardan birincisi olan teolojik aama; fetiizm, oktanrclk ve tektanrclk gibi alt aamalara ayrlr. Comte, ikinci aama olan metafizik aamay, birinci aamann dnm olarak deerlendirir ve Descartes gibi bu aamann temsilcisi olarak grd isimleri eletirir. En son aama olan pozitivizmde ise bilimsel dnce dinlerin yerini alacaktr.274 Comteta ucu kapal evrim dncesi vardr; pozitivizmle en mkemmel hale ulalr. Comteun evrimcilii kadar, bilime yapt vurgu ve evrimsel son merhalede bilimsel dncenin dinlerin yerini alacana dair grleri de Trkiye merkezindeki ynetici elit asndan
273 erif Mardin, Trk Dncesinde Bat Sorunu, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne, Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 246-247. 274 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, ev. Erkan Ataay, stanbul, Sosyal Yaynlar, 2001, s. 32-33.
129
nemli olmutur. Buna gre, Osmanlnn iinde bulunduu durum pozitivizm ncesi aamalara denk geliyordu, Trkiye Cumhuriyeti ise bilimi dinin yerine ikame ederek pozitivist aamaya gemeliydi. Batllama da zaten bu ileri aamaya gemeyi temsil ediyordu. Herbert Spencer (1820-1903) ise felsefe tarihinde evrim kavramna en merkezi yeri vermi olan filozoftur. Spencer, evrimi; Gne Sisteminden canllarn bedenlerinden toplumsal yapya kadar her alanda geerli bir yasa olarak grmtr.275 O, evrimi; Bilinmeyen-Kavranamayan bir Kudretin kendini belli etmesi olarak deerlendirirken,276 Comteun materyalist yaklamyla Hegelin idealist izgisinin arasnda bir yerdedir. Spencer, evrimdeki her bir sonraki aamann, ncekinden daha gelimi olduunu syler; konumuz asndan nemli olan toplumlarn geirdii aamalar da bunda istisna tekil etmez. Trk aydnlar, Sosyal Darwinist grle Alman (Bchner, Haeckel) ve Fransz (Le Bon, Demolins) dnrler zerinden tanmlardr.277 Cumhuriyetin kurulduu dnemde Marxn materyalist tarih anlay gibi; insanlk tarihine ikin evrimsel tarih yasalarnn olduunu syleyen, etkin, teleolojik felsefi-sosyolojik bir gr de vard; fakat snf atmas temelinde teorisini oluturan Marxist yaklama, blclkten nefret eden Cumhuriyet merkezinin aydnlarnn ounluu sempatiyle yaklamad.278
2. Teleolojik Tarih Anlay, Karl Popper ve Tarihsicilik

Andrew Dawison, Cumhuriyet Trkiyesini Gadamerci hermentikten faydalanarak anlamaya alr. Dawison; teleolojik beklentilerden, sekler ballklardan ve sosyal bilimlerdeki modernist unsurlardan kaynaklanan engelleyici nyarglarn tarihi anlama faaliyetine -hermentik yaklama- zarar verdiini ileri srer.279 Dawisonun dikkat ektii engelleyici nyarglar hem Cumhu275 Herbert Spencer, lk Prensipler, ev. Selmin Evrim, stanbul Milli Eitim Basmevi, 1947, s. 3-22. 276 A.e., s. 143-145, 361. 277 Atilla Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, s. 335. 278 erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, s. 185-186. 279 Andrew Dawison, Trkiyede Seklarizm ve Modernlik, 2. bs, ev. Tuncay Birkan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006, s. 37-38.
130
riyet merkezini oluturanlarn tarihi anlama ve toplumu ynlendirme faaliyetlerine elik etmeleri asndan hem de merkezdeki yneticilerin eylemlerini deerlendiren sosyal bilimcilerin aratrma ve eserlerine rehberlik etmeleri asndan deerlendirilebilir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezdeki birok nemli kiinin, modern olan ilerici yani teleolojik tarih anlayna gre daha gelimi bir aamayla zdeletirmesi; Osmanlnn zellikle dine referanslarla oluturulmu kltryle ilgili unsurlarn gerici olarak nitelemesi ve devletin ideolojisini ve ideolojik aygtlarn ileri aamaya ulaacak ekilde tasarmlamas da dnsel temelini teleolojik felsefi-sosyolojik yaklamlardan almtr.280 Cumhuriyet merkezinin Batdan ithal ettii paradigmadaki teleolojik fikirler, kendi ilerindeki paradokslarla Trkiye Cumhuriyetine gemitir. Bu paradokslarn en nemlilerinden biri; modernitenin en nemli unsurlarndan birinin bireycilik olmasna karn, moderniteyi devletle gerekletirmek ve teleolojik zihniyetle hareket etmek ideallerinin bireycilie kar tehdit oluturmasdr. Teleolojik tarih anlaynn ve bu anlayn insan bireyselliine/zgrlne oluturduu tehdide dikkat eken filozoflardan biri Karl Popperdr. Popper, yanl ve tehlikeli grd; tarihin temelinde yatan kanunlar veya ynelimler olduunu ve tarihsel ngrnn mmkn olduunu ileri sren teleolojik yaklamlar tarihsici (historicism) olarak niteleyerek eletirir.281 Tarihsicilii Popper, ak toplum (the open society) iin bir tehdit olarak grr. Bu yaklam benimseyenlerin, sosyal bilimlere; doa bilimlerinde Ay tutulmasnn tahmin edilmesine benzer ekilde, gelecekle ilgili ngr vazifesini yklediklerini syler.282 Popper, tarihe yn veren yasalar olduuyla ilgili her gr reddeder; Platonun dei280 Cumhuriyet merkezini oluturan nemli simalarn iinde yer ald ttihat ve Terakki Cemiyetinin ismindeki terakki kelimesinin kalknma, ilerleme anlamlarna gelmesi ynetici elitteki teleolojik zihniyetin nemine iaret eder. Dier yandan birlik anlamna gelen ittihat ifadesinde ise blcle kar nefretin izlerini grebiliriz; bu nefret, snf atmasna dayanan Marxizme pek rabet edilmemesinin nemli sebeplerindendir. 281 Karl R. Popper, Popper Selections, Ed. David Miller, Princeton, Princeton University Press, 1985, s. 290. 282 Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies: The Spell of Plato, Londra, Routledge Classics, 2005, s. 318-319.
131
imi dejenerasyon olarak gren yasas, Herakleitusun mevsimlere benzer dngsel yasalarn tarihte olduunu sylemesi,283 Machiavelli, Vico, Spengler ve Toynbeenin de benzer ekilde medeniyetlerin hayat devrelerinin yasalar olduunu dnmesi, ayn dorusal evrimci yaklamlar gibi Poppern eletiri oklarnn hedefleri olmulardr.284 Popper, Comte ve Marx gibi materyalist tarihsicilerin olduu kadar Platon ve Hegel gibi idealist tarihsicilerin yaklamlarn da reddeder. Popper, tarihsici grleri reddini; tarihin aknn insan bilgisinden ve bunlarn rn olan bululardan etkilendii, bilimsel/rasyonel metotlarla ise bilgimizin artn ve bilimsel bulular nceden hesaplayamayacamz, bu yzden gelecekle ilgili ngrde bulunamayacamz ve bu yzden teorik fizie benzer bir tarih teorisi olamayaca argmanna dayandrr.285 Tarihle ilgili yaplan ngrnn, tarihten bamsz olmad ve ngrnn ngrleni etkileyebilecei; Poppern Oedipus etkisi dedii etki de tarihsiciliin objektif ngrsnn imknszln gsterir.286 Comte ve Millin, tarihsel ilerlemeyi insan doasyla temellendirmeye alan yaklamlar da tarihsiciliin hibir dayana olamayacann gsterilmesi adna Popper tarafndan reddedilmitir.287 Poppern yaklam, sosyal bilimler ve felsefede olduu gibi iktisat alannda da determinist yaklam yerine indeterminizmin ve gelecekle ilgili ngrlerde kesinlik iddiasnda bulunmayan bir anlayn desteklenmesinde kullanlmtr.288 Tarihin yasalar olduu gr, bu yaklamn bireylerin yapp etmelerini nemsizletirdii ve tarihi znesiz bir sre olarak sunduu iin de eletirilmitir. Kierkegaardn varoluu felsefe283 A.e., s. 16. 284 Karl R. Popper, Tarihsiciliin Sefaleti, 4. bs., ev. Sabri Orman, stanbul, nsan Yaynlar, 2000, s. 114. 285 A.e., s. 23-24. 286 A.e., s. 37. 287 Karl R. Popper, Popper Selections, s. 301-303; Karl R. Popper, Tarihsiciliin Sefaleti, s. 141. 288 Din Alada, ktisat Dncesinde Felsefi Yaklamn nemi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. LIX, No: 2, Nisan-Haziran 2004, s. 10-11, 15.
132
siyle, Hegelin tarihsiciliine kar knda bunu grebiliriz.289 Hannah Arendtin tarihe doa yasalarnn zorunluluunun hkim olduunu syleyen yaklamlara eletirilerinin nemli bir boyutu da Arendtin, totaliterlik eletirisine merkezi bir yer veren siyaset felsefesi kadar felsefesindeki varoluu unsurlarla ilgilidir. Arendt, her bireyi esiz bir varlk olarak deerlendirir; bireylerin zgrce eylemde bulunmalarnn bireylerden umulmayann (unexpected) zuhur etmesi anlamna geldiini syler.290 Arendtin felsefi yaklamnda nemli bir yeri olan doumluluk (natality) da bireylerin zgrce tahmin edilemeyen, beklenmedik eylemi gerekletirebilmelerine baldr; eylem ise Arendt iin politik aktivite demektir.291 Eer tarihin zorunluluk ifade eden yasalar varsa ve tarih znesiz bir sre ise bireylerin umulmayan gerekletirebilmeleri mmkn deildir. Poppern tarihsici diye niteleyerek eletirdiklerini Arendt, zgrl zorunlulua feda ettikleri iin eletirir.292 Popper ve Arendtin dikkat ektii gibi, tarihe yn veren yasalar bildiini dnenler, yani gelecek hakknda bilimsel kehanette (scientific prophecy) bulunabileceini dnenler; bireylerin hayatlarna yn verme vazifesini stlenme eilimi gstermilerdir. Tarihe bu determinist yaklam, bireylerin demokratik sorumluluk anlayn; tarihin akna kendi zgr eylemleriyle katkda bulunmalar gerektiine dair anlay tahrip etmitir. Cumhuriyet merkezinin devrimci politikalarn en iyi ifade eden sloganlardan birinin ilericilik, deyilerden birinin ise halk iin halka ramen olmas da ynetici zihniyetin teleolojik dnce yapsn ve bu dnce yapsna gre gerekletirilen toplumu yaplandrma projesini gsterir. Bireycilik kadar bireycilie tehdit olan bu dnce yaps da Bat felsefesinden nakledilen paradigmayla ilikilidir. Cumhuriyet merkezi, Bat dncesini ithal etmekle, bu dnce yapsndaki bahsedilen paradoksal unsurlar da ithal etmi
289 Soren Kierkegaard, Concluding Unscientific Postcript to Philosophical Fragments, ev. Howard V. Hong ve Edna H. Hong, Princeton, Princeton University Press, 1992. 290 Hannah Arendt, The Human Condition, New York, Doubleday Anchor Books, 1959, s. 157-158. 291 A.e., s. 11. 292 Hannah Arendt, On Revolution, New York, The Viking Press, 1965, s. 59.
133
oldu. Devletin birey karsnda oluturabilecei tehdide Popper ve Arendtten nce de dikkat ekilmiti. rnein Kantn, insann zgr olduu ve mutlu olmak iin zorlanamayaca -halk iin halka ramen politikalarnn uygulanamayaca- ynnde Hobbesun Leviathanna kar nerdii ilkeler de bireyin zgrl ile ilgili endielerden kaynaklanmtr.293 Fakat Kanttan hemen sonra gelen Hegelin ve ondan sonra Comtela Marxn teleolojik tarihsici felsefeleri, -birok nemli farkllklarna ramen tarihsicilik ortak paydasnda buluan bu felsefeler- modernitenin srekli gelime ngren doas ve 16. yzyldan sonra teknoloji retimindeki srekli baarlar; Popper ve Arendtin bireysel zgrlk karsnda tehdit olarak grdkleri teleolojik dnceyi ve bu dnceye gre devlet merkezinin halk ynlendirmesiyle ilgili iradeyi gelitirmitir. Modernitede ve Bat felsefesinin bahsedilen dnce sistemlerinde bireye/oulculua kar ikin olan tehditler, postmodernitenin ortaya kmasnn da belirleyici unsurlarndandr.
3. Ynetici Merkezin Kar Karya Kald Paradokslar ve Hermentik Yaklam

Devletin zorlayc gcne kar bireyciliin gelimesi iin sivil toplumun gl olduu ve gcn merkezde toplanmad toplumsal bir yapya ihtiya vardr. Hatta bugne kadar yaplm olan en kapsaml sosyal bilimler aratrmalarndan biri olan Dnya Deerler Aratrmasnda ortaya kt gibi bireyciliin glenmesiyle ekonomik refah seviyesinin artmas arasnda nemli balantlar bulunmaktadr.294 Cumhuriyet merkezinin kurulduu dnemde ise g merkezde toplanmt, sivil toplum zayft ve ekonomik refah seviyesi dkt. Bireycilie uygun koullar sunmayan toplumsal yapnn yannda merkezin yukardan-aa deitirme potansiyeli, Osmanldan miras kalan muhalefete tahammlszlk olgusu ve Batya yetimeyi, yani ilerlemeyi talep eden teleolojik zihniyetten kaynaklanan arzular mevcuttu. Sonuta Cumhuriyet merkezi, yukardan-aa deitirici gcn teleolojik zihniyeti rehberliin293 Karl Popper, Hayat Problem zmektir, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s. 181. 294 Ronald Inglehart, a.g.e., s. 22, 28.
134
de kulland; feda edilen, demokrasi ve bireycilikti. z itibariyle Cumhuriyet, farkllklarn bileimi olmas gerekirken, bireyler aynlamaya zorland ve teleolojik zihniyetle belirlenen politikalarla bugnler, aydnlk yarnlar iin feda edildi.295 Durkheim, dini, toplumsal yapy destekleyen, ilevsel bir unsur olarak deerlendirmitir.296 Cumhuriyetteki dine ynelik yaklamlarda da bu ilevsel bak as nemli bir yer tutmutur. Fakat dinin ilevsel vazifesini kurumsallam bir denetleme mekanizmas iinde yapmas arzu edilmitir. Diyanet leri camiyi, Milli Eitim imam hatipleri, daha sonra YK ilahiyat fakltelerini, hukuk sistemi ise Cumhuriyet ideolojisine ve devrimlere aykr eylemleri kontrol etmekle vazifelendirilmitir. Bir yandan kontroln kurumsallamas yaanrken; halifelik ile tekkeler ve zaviyeler gibi dinsel kurumlar ise yok edilmitir. Dinin ilevselliinden yararlanlrken, dier yandan kontrol etmeyle ilgili endieler ve kimi dinsel kurumlarn yok edilerek yeni ideolojiye tehditlerin nlenmesiyle ilgili arzular; Cumhuriyet Trkiyesinin, kendine model ald Batdan farkl olarak, devletle dini ayrmamasna sebebiyet vermitir. Diyanet leri Bakanlnn on binlerce kiilik personeliyle devletin bir kurumu olmas bunun en somut gstergesidir. Dawison, hermentik olmayan yaklamlar kullananlarn ve Bat seklerlemesinin yapsal ayrlmasn evrensel bir model olarak grenlerin (btn seklerleme srelerine tek-tipi yaklamlarn) Cumhuriyet Trkiyesinin kurucu karmakln anlayamayacan ifade eder: Dawison, Kontrol, ama sadece kontrol deil; ayrlma ama bir kontrol yaps iinde; kurumsal gcn yok etme ama sonra kurumsal gcn yeniden kurma; klerikalizm-kart, ama sadece bir dereceye kadar diye tarif ettii laiklikle balantl deiken politikalarn, kontrol ele geirme iinde kavramsallatrldn ve bu srecin ancak hermentik yaklamla aydnlanabileceini ifade eder;297 Dawisona bu hususta tamamen katlmaktaym. Herme295 Faruk Birtek, Bir adalama/adalaamama Projesi: Bir Deneme, Cogito, No: 15, 1998, s. 178. 296 Emile Durkheim, The Elemetary forms of Religious Life, ev. Karen E. Fields, New York, Free Press, 1995. 297 Andrew Dawsion, Trkiyede Seklarizm ve Modernlik, s. 304-306.
135
ntik yaklam yerine Comtecu pozitivist bir sosyolojiyi benimseyenler, fizikteki eik at yasas gibi evrensel bir toplum yasas bularak Cumhuriyet Trkiyesini aklamaya alacaklardr; bylesi bir metodoloji ise Trkiyeye has olann anlalmasna hibir ekilde olanak vermez. Katlmadm bu tip yaklamlar benimseyenler iin modernleme teorilerine bal teleolojik beklentilerle, devletin ve dinin kurumlarnn ayrlacana dair seklerliin evrensel bir modeli olduu kanaatinden kaynaklanan beklentiler n plana kacaktr. Bu tip modeller, fizikte kendine mahsus bir eik at yasas olamayaca gibi, Trkiyede de kendine mahsus yaplanmalar, zmler olamayaca anlayna yol aacaktr. Dawison gibi ben de bu yaklamlarn yanl olduu ve hermentik yaklamlarn; kurucu karmakl ve Trkiye deneyimine zel olan anlamada, nemli bir ara olaca kanaatindeyim.
4. Trkiyenin Kendi Durumundan Kaynaklanan Paradokslar ve Batdan thal Edilen Paradokslar

Trkiye deneyimini farkl klan unsurlardan biri; yeni Cumhuriyetin kuruluuna yol aan Kurtulu Savanda rol alanlarn byk ounluunun -Bernard Lewisin dikkat ektii gibi- kendilerini Trklk adna yabancya kar savayordan ziyade slam adna kfire kar savayor olarak grm olmalar;298 buna karlk kurulan Cumhuriyetin radikal laiklik/seklerleme politikalar izlemi olmasdr. Faruk Birtek, gen Cumhuriyetin, modernist kuramsal z gerei, dinden arndrlmas gerektiini ve Mslmanln Kurtulu Savandaki neminin, bu arndrma srecini radikalletirdiini belirtir. Birtek, bu radikal srecin toplumsal amazlara yol atn; radikal seklarizminin aralar iktidarla bezendike kurumsallatn, kurumsallatka iktidarlatn ve bu srecin ivme kazanarak iktidar olmann payandas olduunu syler. Birtek, iktidar pragmatizmi ile kavimselliin dinle radikal mcadelede kullanldna; bunun ise bireyi dar bir alana hapsettiine ve Cumhuriyetin gerek nitelii olmas gereken bireylerin hak ve
298 Bernard Lewis, The Ottoman Empire and Its Aftermath, Journal of Contemporary History, Vol. 15, no:1, Haziran 1980, s. 28.
136
hrriyetlerini salayan bir yaplanma olmasna, farkllklarn eitliine dayal bir vatandalk kurumunu ihtiva etmesine, bu srelerin engel olduuna dikkat eker.299 Bu srelerde kamu yarar bireysel haklarn stne karlm ve zel alana kamu adna mdahale edilmi; vatandalk kavramsallatrmas bireylerin haklarndan ziyade grevleri stne kurulmutur.300 Tm bu srelerde, ynetici zihniyeti etkileyen ve eylemlerini belirleyen olgularn; Batdan farkllklarna ve bu farkllklarn modernleme srecinin Trkiyeye zel durumunu nasl oluturduuna dikkat edilmelidir: Din adna yaplan Kurtulu Savandan sonra radikal bir seklarizasyon sreci; Bat ile savatan sonra Batllamann devlet ideolojisinde merkezi bir yere oturmas; Batda toplumsal birok gelime, dinamikler ve tarihe yaylan bir srele gerekleen modernizm srecinin yukardan-aa hzl bir ekilde gerekletirilmeye allmas; Osmanldan miras kalan zihniyetle hareket eden siyaseti ve brokratlarla Osmanly ama; Trk modernlemesini Bat modernlemesinden farkl klan ve ynetici merkezin zihniyeti ile kararlarn etkileyen paradokslard. Bu paradokslarn etkileriyle beraber, Cumhuriyetin ynetici sekinleri; dinsel kurumlar yok etme, kontrol etme, Durkheimc bir rolle dinin ilevselliinden yararlanma ve dinsel kurumlar ideolojik aygt olarak kullanma eklindeki farkl yaklamlardan kimi zaman birini tercih etti, kimi zaman bunlarn karmndan oluan bir tavr belirledi. Milliyetiliin dinsel ideolojinin yerine geirilmesi ve milliyetilikle dinsel ideolojinin kartrlp bir Trk-slam Sentezi benimsenmesi gibi sorunlu gzken tercihlerde genelde pragmatist yaklamlar belirleyici oldu. Cumhuriyetin ynetici sekinleri Trkiyeye mahsus paradokslarla beraber Bat dncesinde de var olan devlet ile birey, teleolojik dnce ile bireysel hak ve zgrlkler arasndaki paradokslarla, ayrca dier slam lkelerinde de var olan laiklik ile demokrasi arasndaki paradokslarla ba etmeye alt (3. blm C balnda bu paradoksa deineceim) ve bu paradokslarda genelde devlet, teleolojik dn299 Faruk Birtek, a.g.e., s. 178-180. 300 A.e., s. 183.
137
ce ve laiklikten yana tavrlar daha ar bast. II. Dnya Savandan sonra dnyadaki konjonktrle uyumlu olarak birey, bireysel hak ve zgrlkler ile demokrasi lehine yaplan dzenlemeler, 1980li yllarda ve sonrasnda ayn ynde yaplan -nc blmde grlecek olan- dzenlemelerle devam etti.
138
D. 1980lerden nce Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Said Nursi rnei
1. Nursinin, Abduh ve Ankara Okulu ile Karlatrlmas

Modernleme ve kreselleme srelerinde Trkiyedeki slam ile ilgili olgularn ortaya knda; slam ile ilgili yaplan i tartmalarn ve slami dnya grn benimseyenlerin dini yorumlay biimlerinin, aldklar kararlarn, taktiklerinin ve uygulamalarnn da nemli bir yer igal ettii, bu kitabn temel yaklamlarndan birisidir. Bunu rneklendirmek iin Osmanl dneminde Muhammed Abduhu incedim; 1980ler sonras Cumhuriyet dnemini ele alacam kitabn nc blmnde ise Ankara Okulunu inceleyeceim. 1980lere kadar Cumhuriyetin incelendii bu blmde ise Said Nursiyi (1876-1960) ele alacam. Nursinin nceden incelenen Abduh ve nc blmde incelenecek olan Ankara Okulundan nemli farkllklar vardr. Abduh ve Ankara Okulu, Ehli Snnet paradigmaya nemli eletiriler getirerek bahsedilen srelerde bir rol sahibidirler. Nursi ise ortaya koyduu bak alar ve taktiklerin hep Ehli Snnet adna olduunu savunmutur. Dier nemli bir farkllk ise udur; Abduh ve Ankara Okulu entelektel tanmna uygun derlerken, Nursi cemaat lideri tanmna daha uygun dmekte ve tam manasyla bir karizmatik otorite figr oluturmaktadr. Nursinin kitleler zerindeki dorudan etkileme gc de dierlerinden hayli yksektir; gerek Nursinin yaam srecinde ondan etkilenen Nur talebeleri, gerek vefatndan sonra oluan Yeni Asya, Zafer, Glen Cemaati gibi gruplar Nursiden nemli etkiler almlardr.
139
Buradaki amacm, teolojik adan, Nursinin yorumlarnn doruluk derecesini irdelemek deildir. Nursinin teolojik yaklamnn doruluk derecesi (slami ilimlerden daha ziyade tefsir, kelam ve fkh gibi alanlar ilgilendiren) ne olursa olsun, bu kitabn konusu asndan nemli olan; ortaya kan yeni kltr yaps ve kimlikler, teolojik fikirlerin etkisinin ekillenmesinde pay sahibi olduu yeni toplumsal yap ve siyasetle ilgili ortaya kan olgulardr. Buradaki odak konularndan biri Nursinin, gelenei muhafaza ederken gelenekte -bunun sonucunda kimlik, kltr ve sosyal yapda- sebep olduu deiimi saptamaktr. Nursi, Trkiyedeki geni bir kitlenin kimliklerinde, slami unsurun etkisinin oalmasnda nemli aktrlerden biri olduu gibi; geni bir slami kesimin kimliklerinde karmlara yol aan srelerin ortaya kmasnda da nemli aktrlerden birisi olmutur. Nursi, Abduh ve onun hocas Afganiyi baz meselelerdeki selefleri olarak anmtr.301 Abduhun Kuranla kaynama ve kitlelere uzanma giriiminin de Nursinin retileriyle kesitii grlmektedir.302 Fakat Nursi, Afgani ve Abduhtan baz etkiler alm olsa da kendisini asl yakn grd ve eserlerinde isimlerini ska saygyla and isimler mam Gazali ve Abdlkadir Geylani gibi Ehli Snnet paradigmann nemli dnrleri olmutur. Ehli Snnet slamn iindeki kimi kesimlerin mason, reformcu ve din tahripisi gibi sfatlarla sulad Abduh ve hocas Afganiye kar; Nursinin bu kesimlerin byk bir ounluu zerinde olaanst bir prestiji olmutur.303 Nursinin Ehli Snnet gr benimsemi geni bir kitlenin gzndeki prestijinin birok sebebi vardr. ncelikle o, Kemalist merkezin tekisi olmu ve bunun iin yllarca hapislerde yatm ve srgnlerde hayatn geirmitir.304 slami kesimin gzndeyse -misyon sahibi birok kesimde olduu
301 Bedizzaman Said Nursi, Divan- Harb-i rfi, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2000, s. 29. 302 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 225. 303 Afgani ve Abduhu bahsedilen sfatlarla niteleyen Yksek slam Enstitsnn eski mdrnn bir almas olarak baknz: Ahmed Davudolu, Dini Tamir Davasnda Din Tahripileri, 5. bs., stanbul, Huzur Yayn Datm, 1989, s. 57116. 304 Nursinin hapis ve srgn hayatnn okunabilecei en temel kitab: Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007.
140
gibi- davann ilesini ekmi olmak nemli bir prestij kaynadr. Ayrca o, Kemalist merkezin politikalarna kar geni bir kesimi rgtlemesinde oynad rolle ve Ehli Snnet paradigmaya sahip kmas nedeniyle Ehli Snnet kesimde geni bir hayran kitlesine sahiptir. Abduh, Afgani ve ilerleyen sayfalarda incelenecek olan Ankara Okulu ile tm nemli farkllklarna ramen Nursi, karm kimliklere yol aan srelerde rol sahibi olmak noktasnda onlara benzerdir. Geni bir takipi kitlesi olmas, Ehli Snnet kesim zerindeki yksek prestiji ve bu kesimin onu ilerinden alglamalar gibi sebeplerle -Trkiyede- yapt dorudan etki, Abduh ve Afganininkinden, ayrca ilerleyen sayfalarda ele alnacak olan Ankara Okulundan ok daha byk olmutur.305
2. Nursinin Uzlatrcl ve Diyalogculuu

Nursinin en nemli hususiyetlerinden biri eklektizmi ve uzlatrcldr. Din ile bilimi, vahiy ile akl uzlatrmaya almas, onun kitaplarnda en geni yer ayrd, en nemli zelliklerindendir. Materyalizme kar, Ehli Snnet ve Alevilerin ittifak yapmasn istemesi,306 birok Ehli Snnet nderin Alevileri irtibata gerek olmayan tekiler gren yaklamndan farkldr. Bu ynleriyle Nursi, Batnn dinle-bilimi ve Hristiyan mezhepleri uzlatrmaya alan filozofu Leibnize benzetilebilir. zellikle dinle bilim, vahiyle akl uzlatrmasnda Nursi ile Leibniz daha ok benzerdir. Dier yandan Leibniz, Katoliklikle Protestanln birlemesini arzu ederken, bunu sadece kendi mezhebi olan Protestanlk adna yapmamtr.307 Nursinin Alevilie yaklamysa tamamen kendi mezhebi Ehli Snnet bak asndandr. Nursi, kitaplar olan Risale-i Nurlar sayesinde iiler ile Snnilerin glerini birletirebileceini dnrken de308 dier birok Ehli Snnet ndere
305 Nursinin, kendi takipilerinin dndaki slami kesim zerinde de yksek oranda prestiji bulunduu hakknda baknz: Ruen akr, Ayet ve Slogan, stanbul, Metis Yaynlar, 1990, s. 86. 306 Bedizzaman Said Nursi, Lemalar, stanbul, Szler Yaynevi, 2005, s. 20-27. 307 Marcelo Dascal, G. W. Leibniz: The Art of Controversies, Dordrecht, Springer, 2008. 308 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 163.
141
gre iilere daha msamahaldr; fakat Nursinin bak burada da mezhepler st deil, Ehli Snnet nokta-i nazarndandr. Nursinin, Hristiyanla kar yaklam da birok Ehli Snnet grup nderinden daha lml olmu ve Hristiyanl materyalizme kar bir mttefik olarak grmtr.309 Nursi, Papala kitaplarn yollayarak ve stanbul Fenerdeki Patrik Athenagorasla grerek de birok Ehli Snnet nderden farkl bir tablo izmitir.310 Nursinin bu yaklamlar takipileri ve kitaplarn okuyanlar zerinde nemli etkiler brakmtr. Bunlarn en etkilisi olan Glen Cemaatinin, Alevi grup nderleriyle iletiim kurmasnn311 ve gerek siyasi evrelerde gerekse kamuoyunda ok ses getiren, dier dinlerle bir diyalog platformu da olan Abant Platformunu oluturmasnda, Nursiden devraldklar zihin yapsnn etkisi byktr.
3. Nursinin Bilim-Din Uzlatrmas

Weberin dnyann bysnn bozulduunu (disenchantment of the world) ve Bryan Wilsonn kutsallktan arnmaya (desacralization) doru gidiin olduunu ifade eden sylemlerinde; rasyonellemenin ve bilimin artan otoritesinin dinin fonksiyonlarn stlendii/stlenecei ifade edilmitir.312 Alain Touraine de modernizmin en nemli zelliklerinden birinin, toplumda, Tanrnn yerine bilimi yerletirmeye almas olduunu sylemitir.313 Bu srecin kanlmazlna inanan ve Cumhuriyetin ilk dnemlerinde merkezde yer alanlarn nemli bir ksm da dinin toplum zerindeki otoritesini azaltmaya alrken, bunun yerine yerletirmeye altklar unsurlardan biri bilimin otoritesi olmutur. Bu tip sebeplerden dolay slami kesim iin bilim-din arasndaki ilikinin nasl kurulaca ok nemli bir sorundu.
309 Bedizzaman Said Nursi, Mnazarat, 5. bs., stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 160-190. 310 Necmeddin ahiner, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman Said Nursi, s. 374-375, 393. 311 Cem Vakf ve bu vakfn genel bakan zzettin Doan temas kurulanlara rnektir. Bu yzden Alevilerin bir ksm Doana tepki de gstermilerdir: (evrimii) www.hurhaber.com/news_detail.php?id=2707730. 312 Ian Thompson, a.g.e., s. 39-41. 313 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, s. 24.
142
Bilim-din ilikisi konusunda nemli bir filozof olan Ian Barbourn snflamasn takip ederek, bu ilikinin drt farkl ekilde kurulabileceini syleyebilirim: Bunlarn birincisi atmac yaklamdr; buna gre bilimle din birbirleriyle atma halindedir ve uzlatrlamazlar. kincisi bamszlk yaklamdr; bu kompartmantalizasyoncu yaklama gre bilim ile din ayr dnyalar hakknda farkl dillerle konuurlar, bu yzden ayr kompartmanlardaki bu iki faaliyet arasnda ne iliki ne de atma vardr. ncs diyalog yaklamdr; buna gre bilimle dinin kendilerine mahsus metotlar ve farkl alanlar vardr ama bunlar arasnda verimli bir diyalog mmkndr. Drdncs entegrasyon yaklamdr; buna gre bilimle din aras daha yakn ilikiler kurulup, bu alanlardan birindeki verilerle dier alana geilip, o alana katkda bulunulabilir.314 Bu drt ktan birincisi, Kemalist merkezde yer alan birok kiinin savunduu Pozitivizm gibi felsefeler adna benimsenmi ve bilimin dini otoritenin yerini almas gerektii, bu anlay benimseyenlerin nemli bir ksmnn gr olmutur. kinci k ise hem slami hem de bunun dndaki evreler arasnda birok taraftar bulmutur. Akldan ok gnle atf yapan, akln otoritesini kmsemek genel yaklamlar olan tarikatlarn yelerinin birou, bu kta ifade edilen gre yakndrlar. slami dnya grn benimseyen entelektellerin bir ksmnn, akln otoritesinin mutlak bilgiye ulamadaki yetersizliini savunan Kant;315 ayrca bilimsel bilginin ancak bir paradigma iinde doruluundan bahsedilebileceini, paradigmadan bamsz evrensel dorular olamayacan syleyerek, bilimin Pozitivizm gzndeki otoritesini kmseyen Thomas Kuhn316 gibi filozoflara ve ayn dorultuya yakn fikirleri olan postmodernist dnrlere sempatiyle yaklamalarnn ardndaki nemli sebeplerden biri de bu filozoflardan hareketle bilim-din ilikisine kompartmantalizasyoncu yaklam temellendirme istekleri olmutur. Nursi ise bahsedilen klardan ncsne ve de zellikle drdncsne daha yakndr. Nursinin bu yaklamna, Abduhun
314 Ian G. Barbour, When Science Meets Religion, New York, Harper Collins Publishers, 2000, s. 2-3. 315 Kant, The Critique of Pure Reason. 316 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions.
143
yan sra ehbenderzade Ahmed Hilmi ve smail Fenni Erturul gibi Nursinin ada olmu birok nemli isim yakn olmutur.317 Fakat bahsedilen isimlerden hibirinin onun kadar geni takipi ve okuyucu kitlesi olmamtr. Nursinin bu yaklamnn dnsel neminin yan sra toplumsal sonular olan taktiksel nemi de byktr. nk Nursi, ballarna sadece nasl dnecekleri konusunda deil, nasl davranmalar gerektii konusunda da telkinlerde bulunan, etkin bir cemaat nderi olmutur. Nursinin bu konudaki yaklamlarnn, devletin ideolojik aygt olarak ilev gren okullarda nasl nemli olabildiini, Nursinin anlatt u olaydan anlayabiliriz: Kastamonuda Nursinin yanna lise talebeleri gelirler ve okullardaki retmenlerinin Allahtan bahsetmediini syleyerek, dini konularda ondan yardm isterler. Nursi ise okullardaki hocalar dorudan Allahtan bahsetmese de okullarda retilen derslerdeki fizikle, kimyayla, biyolojiyle ilgili bilgilerin Allahn varln gsterdiini syler ve bu balantnn nasl kurulacan anlatr.318 Nursi muzr olarak nitelendirdii materyalist felsefeyi eletirirken, felsefecilerin dinle uyumlu argmanlarna sahip kar.319 Fizik ve biyoloji gibi bilim dallarndaki verilerden Tanrnn varlyla ve dier dinsel temel doktrinlerle ilgili sonulara ykselmek, Nursinin kitaplarnda en geni yer ayrd konulardan biridir.320 Doadan yola karak teolojik karmlar yapan bylesi yaklamlar doal teoloji olarak da bilinir; Bat dnyasnda bu akl yrtme biiminin en nemli temsilcilerinden biri olarak William Paley n plana kmtr.321 slam dnyasnda ise bu yaklam tarzn, Kurann ifadelerine en uygun akl yrtme biimi olduunu syleyerek savunan kiilerden biri bn Rd olmutur.322 Bilim317 Hilmi Ziya lken, Trkiye ada Dnce Tarihi 2, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966, s. 459-485. 318 Bedizzaman Said Nursi, Asa-y Musa, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008, s. 40-46. 319 Neet Toku, Risale-i Nurda Felsefe Eletirisi, stanbul, Nesil Yaynlar, 2009, s. 192. 320 Bkz: Bedizzaman Said Nursi, Szler, stanbul, Szler Yaynevi, 1993. 321 William Paley, Natural Theology, Philosophy of Biology, Ed. Michael Ruse, New Jersey, Prentice Hall, 1989. 322 Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, stanbul, Klasik, 2003, s. 222-225. Tasarm delili ve bu delilin modern bilimin verileri erevesinde nasl formle edilebilecei konusundaki ahsi grlerimi u kitabmdan okuyabilirsiniz: Caner
144
le dini karde ve arkada olarak niteleyerek bilim-din (akl-vahiy veya felsefe-din diye de okunabilir) aras ilikiyi kurmakta, ayrca bilimle/aklla dinin/vahyin atmayacan, eer zahiren atma gibi gzken bir husus varsa hatann bizde olduunu ve dinsel alanda tevil (yorumlama) yaplmas gerektiini sylerken de bn Rd323 ve Nursi -hatta Muhammed Abduh da- birbirlerine benzerler. Nursinin evrende gzlemlenen olgulardan Tanrnn varl gibi temel slami inanlara ykselinebileceini sylerken kulland metot, ayr ayr alanlardan gelen bilginin birletirilmesiyle yaplan birlemeli tmevarm (consilience of induction) olarak tanmlanabilir.324 Nursiye gre bu akl yrtmenin hammaddesini renciler eitim kurumlarnda edinilen bilgiyle kazanabilirler. Fakat bu bilgilerden nasl sonu karlmas gerektiinde en iyi rehber Nursinin yazd kitaplardan oluan Risale-i Nur Klliyatdr.
4. Nursinin Devletin deolojik Aygtlarnda Mevzi Kazanmann nn Amas

Nursinin yaklamlar, retim kurumlarn kanlmas gerekli kurumlar olarak gren zihniyet yerine (Cumhuriyetin ilk dneminde slami dnya grn benimseyen birok kii bylesi bir yaklam da gstermitir) mevzi kazanlmas mmkn, hatta gerekli kurumlar olarak gren zihniyete yol amtr. Nurside, ideolojik aygtlarda mevzi kazanma ynnde ciddi bir organizasyon karmza kmaz; fakat o, kitaplar ve taktikleriyle ina ettii zihinlerle buna yol amtr. Althusserin daha nceden deindiimiz grn burada bir kez daha hatrlayabiliriz; devletin, baskc aygtndaki hkimiyeti ideolojik aygtlarnda yoktur ve devletin ideolojisine muhalif ideolojiler burada mevzi kazanabilirler.325 Althusserin idealinin Marxist ideolojinin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmas olmasna kar; Nursinin ideali, CumTaslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul, stanbul Yaynevi, 2007, s. 220-317. 323 Fasll Makal bn Rdn bu konudaki fikirlerinin yer ald en temel eseridir. 324 Birlemeli tmevarm eklinde bir ifadeyi Nursi kullanmaz, fakat yaklamnn incelenmesi sonucunda, bu metodu kulland ve ideal metot olarak benimsedii gzkmektedir. 325 Louis Althusser, a.g.e., s. 172.
145
huriyet Trkiyesinin ideolojik aygtlarnn halk slami inan ve deerlerden uzaklatrmasn nlemek olmutur. Nursinin kitaplarndan okuduumuz kadaryla birok eitim kurumunda birok takipisi olduunu gryoruz ki; bu da onun, idealine -ksmen de olsa- yaarken de ulatn gsterir. Dier yandan, Nursiden nemli etkiler alan gruplar -bata Glen Cemaati olmak zereCumhuriyetin eitim kurumlarnda taraftar bulma baarsn daha da ileri gtrm, hatta bu kurumlardan yzlercesini kurmutur. Nursinin dikkatini, onun hayatnda devlet tekelinde olan radyo yayn da ekmi; o, bir yandan radyo yaynlarnn verebilecei zararlara kar kitleleri uyarm,326 dier yandan bu ideolojik aygtn da kendi davalar iin kullanlmas gerektiine dikkatleri ekmitir.327 Devletin ideolojik aygtlarndan kama veya toplumdan tecrit yoluyla bunlardan korunma yerine; bu aygtlarda mevzi kazanma ve bunlar kullanma birok Nurcu grubun temel yaklam olmutur. Nursinin memuriyetten ve devletin ideolojik aygtlarndan saknlmasn tavsiye ettii rneklere de rastlamak mmkndr. Fakat duruma ve ahsa gre pragmatist tavsiyeleri bir kenara brakrsak ve Nursinin ina ettii zihin yapsna ve bunun sonularna odaklanrsak; onun yaklamlarnn, takipilerinin devletin ideolojik aygtlar gibi g alanlarnda baarl olmasnn yolunu nasl atn grebiliriz. Gnmz Trkiyesinde, Nursiden etkilenenlerin medyada nemli bir g oda olmas da onun ektii dnsel tohumlar ve ncln yapt taktiksel yaklamlarla ilikilidir. Nursi iin teki ile -burada teki zellikle Kemalizm, materyalizm ve Boleviklik gibi ideolojilerin etkisindekilerdir- irtibat; tekini deitirmek, tekini hidayete erdirmek iindir. Fakat teki ile irtibatlar arttka, teki ile yan yana gelinip, ayn meknlar paylaldka, tekinin koyduu kurallara uyulup, tekinin dili paylaldka, tekinden etkilenmemek mmkn deildir; bahsedilen etki ise slami kimlikli kiilerin yeni etkiler altna girip kimliklerinde karmlarn olumasnn sebeplerinden biri
326 Bedizzaman Said Nursi, Kastamonu Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 66-67. 327 Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 620.
146
olmutur. rnein Nursinin takipilerinin Cumhuriyet eitim kurumlarnda taraftar toplamas ve bu yeni taraftarlarn baka taraftar toplamak gayesiyle bu okullardaki eitimlerini devam ettirmesiyle ilgili olguyu ele alalm. Nursinin retileri, bu okullardaki eitim yznden bu rencilerin materyalist grlerin etki alanna girmemeleri ve slam inancyla ahlakndan ayrlmamalar hususunda etkili olmutur. Fakat dier yandan, bu renciler, bir yandan bu eitimle aktarlan modern unsurlarla ska kar karya gelmek, ayrca kendilerini grnr klacak Ortodoks-Ehli Snnet yorumlarda sevap olarak nitelenen birok snnetten vazgemek durumundaydlar. rnein sakal brakmadan her gn tra olmak veya sark, cbbe gibi snnet saylan giysiler yerine asri saylan ceket, pantolon gibi giysiler giymek zorundaydlar. Nursi, kendisi sakal brakmayarak, her gn tra olarak talebelerine bu konuda rnek olmutur.328 Nursi, geleneksel ve sarkl kyafetlerini dnemindeki iddetli basklara ramen giymeyi srdrmtr ama etrafndaki talebelere ceket, pantolon ve kravat giydirerek onlarn bu konuda da nn amtr.329
5. Nursinin Taktikleri ve Yorumlarnn slami Kesimin G Arttrmndaki nemi

Nursinin ina ettii zihin yapsnn ve taktiksel nerilerinin, slami dnya grnn kamusal alanda gcn arttrmasnda ve bu gr benimseyenlerin kimliklerinin yeni bir ekle evrilip karm kimliklerin olumasnda neminin ok byk olduu kanaatindeyim. Bu olgunun, nemine ramen, -benim okuduum almalarda- altnn gerekli ekilde izilmediini syleyebilirim. Nursiye yakn olan Nur talebeleri, daha ok onun imani konular anlatmadaki baarlarnn ve davas iin fedakrlklarnn altn izerler. Nursiye eletirel yaklaanlar ise daha ok onun rejim iin bir
328 Necmeddin ahiner, Son ahitler 1: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 253; Necmeddin ahiner, Son ahitler 2: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 265-266. 329 Nursinin Tarihe-i Hayat kitab ve Nursinin yaknlarnn yazdklarn Necmeddin ahinerin derlemesinden oluan alt ciltlik Son ahitler: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor kitaplarndaki birok resimden bu anlalmaktadr.
147
tehlike olmasnn altn izerler. Nursinin bir an iin -kendi dnemindeki birok tarikat liderinin yapt gibi- takipilerinin sakal brakmasn talep ettiini varsayalm (klasik bir Ehli Snnet liderden beklenen buydu). Srf bu varsaymn sonunda ortaya kacak tabloyu hayal etmemiz bile, Nursinin bu konudaki uygulamasnn, Trkiyedeki Ehli Snnet slam anlay iin ne kadar kritik olduunu anlamamz salayacaktr. Byle bir durumda, Nurculuun kamusal alanda g kazanmas imknszlard diyebilirim. Kamusal alandaki birok yere sakalla girmenin yasak olmas veya yadrganmas bunu imknszlatrrd. Kamusal alanda sakalla girmenin serbest olduu alanlarn bir ksmnn ise trban yasa gibi bir yasakla Nurcularn penetrasyonuna kapatlmas mmkn olabilirdi. Trkiyede slami dnya grnn g kazanmasna vurgu yapanlar, bunun, lkenin farkl yerlerinde slami gettolar (toplumun dier kesimlerinden izole alanlar) olumasyla veya bu gettolarn saysnn artmasyla pek de ilikilendirmezler. Asl vurguyu, slami ideolojinin, her seviyeden okullar (renciler, retmenler, akademisyenler arasnda) veya hukuk kurumlar gibi nemli birok alanda taraftar bulmasna ve rgtlenmesine; kamusal alanda g arttrmna yaparlar. Sakaldan vazgemek gibi bazlarna basit gzkebilecek bir karar alnmasyd; slami ideolojinin, devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda gcn arttrmasyla ilgili srecin nemli lde daha az baarl olaca -bence- aktr. (Ehli Snnette sakal brakmak, erkekler iin zel nemdeki bir snnet olarak alglanmtr, sakal kesmenin haram olduuna dair izahlar bile yaplmtr.)330 Ehli Snnet dnya grn benimseyen erkekleri, grnr klacak sakal ve dier snnetlerden vazgeirme srecinde en nemli aktr -Ehli Snnet kesimden youn eletirileri de gze alarak- Nursi olmutur diyebilirim. Nurcu cemaatlerin ve de zellikle Glen Cemaatinin, Nursinin zamanndan ok daha fazla kamusal alanda g kazanmalarnn ardnda da Nursinin bu
330 Devletin kontrolndeki Diyanet leri Bakanlnn bakanlar, Ehli Snnetin grnr sembollerinin biroundan ilk dnemlerden balayarak vazgemilerdir. Fakat sakal terk edilen sembollerin sonuncularndan biri olmutur, 1979 ylnda greve balayan Tayyar Altkulala bakanlar, bu snneti de uygulamaktan vazgemilerdir: smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 59, 110.
148
ynde ald kararlar ve yaptrd uygulamalar takip etmelerinin nemi byktr. Fakat bunun yannda, Glenin taktiksel, organizasyonel baarsnn ve karizmatik kiiliinin etkisinin, Nursiden alnan nemli mirasla birlemesinin oluturduu sinerjinin, baarnn ardndaki temel sebep olduu gzden kamamaldr. Ayrca, Nursinin takipilerinin kazandklar baarnn, Nurcu kategorisinde deerlendirilmeyen dier birok cemaate ve gruba da rol model tekil ettiini syleyebilirim.
6. Ehli Snnet slamda Snnetin Anlam: Hermentik Yaklam

Nursinin bu taktiksel yaklamlarn gereince yorumlamamz iin (baarl bir hermentik yaklam iin), Ehli Snnet slamda snnetin ne anlam tadna (Ehli Snnet zihniyet ve kavramlara), ayrca Nursinin snnetin terkini nasl merulatrdna nfuz etmeye almamz gerekmektedir. Snnet Arapada izlenen yol, tavr, davran tarz gibi anlamlara sahiptir ve yaygn kullanmda Hz. Muhammedin davranlarn, szlerini ve uygulamalarn ifade eder.331 Bazlar, Ehli Snnet slamdaki snnetin yerinin eksik bir tanmn yaparak; snnetin, Peygamberin Kuran hkmlerini (farzlar) nasl uyguladyla ilgili olduunu sylemektedirler. Buna gre snnetten, namazn nasl klnaca veya hac ibadetinin nasl gerekletirilecei gibi Kuranda yer alan hkmlerin detaylar anlalmaktadr. Bu tip tanmlarn eksiklii, Ortodoks-Ehli Snnet yaklamca benimsenen snnet kavramnn geniliine nfuz etmeyi engellemektedir. Ortodoks-Ehli Snnet yaklamca yaygn olarak benimsenmi olan snnet tanm; Peygamberin gndelik hayattaki birok uygulamasn, davrann ve tercihlerini kapsayacak ekilde genitir. rnein sakal brakmak, cbbe giymek, sark takmak, yerde oturmak, parmakla yemek, oturarak tuvaletini yapmak, sa taraf zerinde uyumak uzun snnetler listesinin ufak bir blmdr.332 Snnetler ne331 Hseyin K. Ece, slamn Temel Kavramlar, stanbul, Beyan Yaynlar, 2006, s.619-621. 332 Gnmzde, kendini Ehli Snnet paradigma iinde gren ve grmeyen birok ilahiyat snnet kavramnn bu kadar geni anlalmasna kar kmaktadr-
149
lere kar nelerin tercih edilecei hususunda hayatn geni bir alann slamiletirmekte ve bu konuda bir tercih ynergesi sunmaktadrlar. Snnetin takipisi bir Ortodoks-Ehli Snnet bireyin, unlara kar unlar tercih etmesi gerekir: Tra olmaya kar sakal brakmay, cekete kar cbbeyi, apkaya kar sar, koltukta oturmaya kar yerde oturmay, atalla yemek yerine parmakla yemeyi, alafranga tuvalet yerine alaturkay Bahsedilen snnetlerin yaplmasyla ibadet sevab umulur. Bu snnetlerin tercihi grld gibi birok alternatifi dlar ama snnetlerin terki, farzlarn terkinde (rnein namaz klnmadnda veya zekat verilmediinde) veya haramlara girildiinde (rnein arap iildiinde veya domuz eti yenildiinde) olduu gibi gnah kabul edilmez. Sonuta Ehli Snnet slam, farzlarla beraber snnetleri de kapsar ama farzlar ile snnetler arasnda kategorik bir fark vardr ve bu fark, Nursinin snnetlerin terki konusundaki taktiksel yaklamnn meruiyetini temellendirmesinde hareket noktasdr. Nursi, slami inan asndan, hakiki imann elde edilmesini her eyin zerinde grr ve Risale-i Nur talebelerinin, bu yoldaki uralaryla; slamdaki cihad (mcadele) ve emri bil maruf, nehyi anil mnker (iyiyi emredip, ktlkten sakndrmak) vazifelerini (farz) yerine getirdiini dnr.333 man hakikatlerini savunmaya dayal mcadelenin nemi, Nursinin, erkeklere, kendilerini grnr klan snnetleri terk ettiren yaklamnn temelidir. Nursinin, dier blmlerde ele aldm Abduh ve Ankara Okulundan farkn, Lakatosun teorisiyle daha nceki sayfalarda yaptm analoji zerinden anlamaya alabiliriz. Buna gre Nursi; kat ekirdein en merkezinde yer alan imani hususlar iin koruyucu kuak iinde yer alan snnetler ile ilikili uygulamalar. Bu kitapta teolojik tartmalardan uzak durmaya almakla birlikte, snnet kavramna bylesi geni bir anlam yklenmesini eletiren ilahiyatlarla -bu tartmann detaylarna girmeden- ayn fikirde olduumu belirtmek istiyorum. Fakat Ortodoks-Ehli Snnet anlayta snnet kavramnn bahsedilen geni anlamyla kullanld da bilinmelidir. 333 Nursinin hakiki iman mcadelesini her eyden nemli grdne ve tm hayatn buna adadna dair birok ifadesine bir rnek: Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 960.
150
larn terk edilmesiyle ilgili taktiksel bir yaklam benimse(t)mitir. Abduh ve Ankara Okulu ise bazlarnn, kat ekirdekte yer verdikleri kadnlarla ilgili haram olarak nitelenen kimi hususlar ve koruyucu kuakta yer verdikleri erkekleri grnr klan snnet olarak nitelenen uygulamalar gibi unsurlar; koruyucu kuan en d halkalarndan biri olan gelenek alannda veya tamamen slami kimliin dnda tanmlamlar, kendi yaklamlarn benimseyenlerin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkilerin niteliinde fark oluturmulardr. Nursi ise Ehli Snnet anlaya ve geni anlamyla -talebelerinin terk ettikleri dahil- snnetlere sahip kmaktadr -Ortodoks Ehli Snnet izgiden farkl bir slami kimlik tanm yapmamaktadr- ama onun benimsedii taktikler teki ile irtibat kolaylatrarak oaltmakta, tekinin koyduu kurallarn geerli olduu kurumlara girmeyi rahatlatmakta, bu yaklam benimseyen erkekler kendilerini grnr klacak snnetlerden vazgemektedirler. tekiler ile irtibat ve vazgeilen snnetler ise Nursiden etkiler alm olan slami dnya grn benimseyen kimselerin habituslarnda kimi deiimlere sebep olmutur/olmaktadr. Sakalsz, cbbesiz, sarksz d grnml slami dnya grn benimseyen bireyler; Abant Platformu gibi ortamlarda misafirlerinin yerde oturup, parmakla yemek yemelerini talep etmemekte, tekinin kltrne uygun bir ekilde koltuklarda, masalarda oturulmakta ve sofra dzeninde yemek yenmektedir. Bylece tekine kendileriyle ilgili mesaj verenler, tekini kendilerine yaklatrrken, ortaya kan yeni grnt, yeni kltr ve slamn en temel esi olmaya devam ettii karm kimlikleri ile bir yandan da tekine yaklam olmaktadrlar.
7. Bilisel Ztln Karizmatik Otoriteyle Almas: Nursi rnei

Nursinin yorumlarnn ve iman hakikatleri uruna belirledii taktiklerin, takipilerinde ve kendisinden etkilenenlerde ortaya kard byk deiimi grmek isteyenler; eer bir Ehli Snnet izgide olduunu syleyen Nursinin talebelerinin ortaya kardkla-
151
r grntlere, bir de yine Ehli Snnet izgide olduunu syleyen stanbulun Fatih aramba semtindeki smail Aa Cemaatinin ortaya kard grntlere bakarlarsa, meydana gelen deiimin bykl daha iyi anlalabilir. Cbbeli, sarkl, sakall smail Aa Cemaatinin yeleri, Ortodoks-Ehli Snnet teoriyle, grnr slami sembolleri tama hususunda daha uyumludur. Burada yine sosyal psikolojideki tutarllk kuramlar ve de zellikle Festingerin bilisel eliki teorisi aklma gelmektedir.334 Kabul edilen teoriyle (Ehli Snnet) yaanan hayat tarz (sarksz, cbbesiz, sakalsz) arasndaki farkllk, Ehli Snnet inanc paylatn syleyen bireylerin zihnini rahatsz edecek ve bir zm isteyecek dzeydedir. Bu hususla ilgili olarak, Weberin karizmatik otorite terminolojisini kullanarak Festingerin teorisine bir katkda bulunulabilir. zellikle dini konularda, inanlan teoriyle yaanan hayat arasnda oluan elikinin oluturaca zihinsel rahatszlk durumu, birok durumda karizmatik otoritenin yorumlaryla (aslnda bir eliki durumu olmadn gstermesi gibi) alabilir/almtr. Burada karizmatik otorite, Festingerin veya Rosenberg ve Abelsonun gsterdii bilisel elikileri giderme yntemlerinden birini kullanr; fakat burada farkl olan, bireylerin kendilerinin, doan ihtiyalar neticesinde bu yntemleri dorudan kullanmamalar, otoritesine gvendikleri karizmatik kiinin bunu onlara sunmas, onlarn da ondan bunu alarak bilisel dengeyi kurmalardr. Nursinin sakalsz, cbbesiz, sarksz bir Ehli Snnet anlay, iman hakikatleri iin yaplan fedakrlk olarak yorumlayan ve bilisel elikilerden doacak rahatszlk durumunun nn kesen yorumlamalar buna rnektir. Burada bir kez daha, slami dnya grn benimseyen bireylerin kltr ve kimliklerindeki deiimi, sadece kreselleme gibi dtan -veya daryla btnlemeden- gelen etkilerle veya merkezin ideolojisini yukardan-aa empoze etmesiyle anlayamayacamz;
334 Festinger bilisel eliki teorisinin zn basitletirerek yle zetler: 1-Zihinsel unsurlar arasnda eliik veya uyumsuz ilikiler olabilir. 2-elikinin varl, bu elikileri azaltmaya ve elikileri oaltmaktan kanmaya ynelik baskya sebep olur. 3- Bu basknn etkisi davran deiikliine, bilisel deiiklie ve yeni bilgilerle fikirlere ihtiyatl bir ekilde almaya sebep olur. Festinger, teorinin znn basit olmasna karn, birbirinden ok farkl gzken eitli durumlarla ilgili implikasyonlarnn ve uygulama alanlarnn hayli geni olduunu vurgular: Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, s. 31.
152
bunlarla beraber, slami dnya grn benimseyenlerin i srelerini analiz etmenin de deiime yol aan sreleri kavramak asndan zaruri olduunu, bunlarn birleiminin oluturduu sinerjinin, gnmz slamna ekil verdiini vurgulamak istiyorum.
8. Nursi ve Kadn Konusu

Nursinin yorumlar ve taktikleri, daha ok slam hayatlarnda temel referans kayna yapan erkeklerin kamusal alanda g kazanmasnn nn amtr. Abduhta ve ilerleyen sayfalarda incelenecek olan Ankara Okulunda olduu gibi, slami dnya grn benimseyen kadnlarn kamusal alana kn kolaylatrmak Nursinin yaklam deildir. Dini hkmlere yaklam olumsuz kocalarla evlenmektense kadnlarn almasnn daha uygun olacan belirtse de335 Nursinin yaklamnda, kadnlarn erkeklerle karmas olumlu karlanmamtr. Nursinin kitaplarnda ve talebelerinin onun iin yazdklarnda, onun kadnlarla temastan zenle kand vgyle anlatlr.336 Kadnlarn yuvalarndan kmasnn felaket olduu, gerek huzuru ancak evlerinde, ailelerinin yannda bulabilecei eklindeki fikirlerini; Nursinin u satrlarndan okuyabilirsiniz:
Mimsiz medeniyet, tife-i nisy yuvalardan uurmu, hrmetleri de krm mebzul met yapm. er-i slam onlar rahmeten davet eder eski yuvalarna. Hrmetleri orada, rahatlar evlerde, hayat- ailede. Temizlik zinetleri; hametleri, hsn- hulk; ltf-u cemali, ismet; hsn- kemli, efkat; elencesi, evld Bir meclis-i ihvanda gzel kar girdike riya ile rekabet, hased ile hodgmlk debretir damarlar!...Tife-i nisda serbest inkiaf, sebep olmu beerde ahlak- seyyienin birdenbire inkiaf.337
Nursi, kadnlarn mutluluunu evde, aile hayatnda bulacan ve arafn kadnlar ktlklerden koruyacak bir unsur olduunu syler.338 Gnmzde slami kesimde ortaya kan kar335 Said Nursi, Hanmlar Rehberi, stanbul, ahdamar Yaynlar, 2009, s. 13-14. 336 Necmeddin ahiner, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman Said Nursi, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, s. 234, 264; Necmeddin ahiner, Son ahitler 1: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, s. 129, 253. 337 Bedizzaman Said Nursi, Szler, s. 702-703. 338 Said Nursi, Lemalar, s. 203-213.
153
m kimlik olgusunun nemli bir unsuru, bu kesimden kadnlarn daha fazla kamusal alanda grnr olmas ve g ilikilerinde artan rolleridir; fakat karm kimliklerin ortaya kmasnda nemli bir aktr olduunu dndm Nursinin, bu hususu izahlaryla dorudan tevik ettii iddia edilemez. Nursinin bu yaklamnn arkasndaki nemli sebeplerden birinin, kadnlarn kamusal alana kmasnn haramlara yol aacayla ilgili dncesi olduunu, haramlarn ise snnetlerin terkinden kategorik olarak farkl olduunu syleyebilirim. Dier yandan Nursinin izahlar ve onun takipisi cemaatlerin taktikleri, tekiyle irtibat oaltm, erkek Nur talebelerinin birou kendilerini grnr klacak sembollerden arnarak devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanm -burada mecburen kadnlarla ayn ortamlar paylam- ve bu srelerde kendi kimlik ve kltrlerinde bir deiim de yaamlardr. Erkek Nur talebelerinin kamusal alanda daha ok grnr olmasna, devletin ideolojik aygtlaryla daha ok yz yze gelmelerine sebep olan bu srelerin, bu erkeklerin eleri ve de daha ok kzlaryla torunlar zerinde etkisinin olmamas mmkn deildir. Nitekim Nursinin kitaplaryla zihinleri yorulmu olan Glen Cemaatinin gazete ve televizyonlarnda339 hem ba ak hem de ba kapal kadnlarn yer almas (bunlarn bir blm bu cemaatten olmasalar da), okullarda trban yasann kalkmasn savunmalar (bu yasan kalkmas bartl kzlarn daha ok sokaa ve kamusal alana kmas, daha ok ev alanndan kopup g ilikilerinde yeni konum kazanacaklar i alanlarna girmeleri demektir) gibi olgular, ilerleyen srelerde Nur talebelerinin kadnlarn kamusal alana knn artmasyla ilgili olguya daha hogrl -bazlar tavizkr diyecektir- yaklatklarn gstermektedir. Ayrca, Almanyada Risale-i Nur kitaplarn okuyarak toplant yapan kadnlarn, geldikleri kylerine nazaran daha bamsz bir kimlik kazandn gsteren almalar da vardr.340 Bunlar, Nursinin dorudan izahlaryla tevik etmese de tetikledii srelerle slami dnya grn benimseyen
339 Glen Cemaati, bata Zaman gazetesi ve Samanyolu televizyon kanallar olmak zere, yurtiinde ve yurtdnda birok medya kuruluuna sahiptir. 340 Werner Schiffauer, Religion und Identiat, Revue Suisse de Sociologie, No: 2, s. 485-516; Bu kaynaktan aktaran: erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, s. 46.
154
kadnlarn kamusal alanda daha fazla grnr olmalarnda da pay sahibi olduunu gstermektedir.
9. Nursinin Tasavvufi Dnceye ve Tarikatlamaya Kar Tavr

Nursinin dier nemli bir zellii, tasavvuf dncesinden ve bu dncenin Abdlkadir Geylani gibi nl isimlerinden etkilenmi olmakla beraber tasavvuf bal altnda ifade edilen birok fikre kar mesafeli oluudur. (Tasavvuf bal altnda incelenebilecek fikirlerde byk bir eitlilik vardr; btn mutasavvflarn tm konularda gr birliinde olmadn belirtmekte fayda gryorum.) Gzlenen lemin hayali bir varlk olduu gibi grler tasavvufi dnce adna savunuluyordu. Gzlenen lemden Tanrnn varln temellendirmeye alma, kitaplarnn nemli zelliklerinden biri olan Nursinin bylesi yaklamlar benimsemesi dnlemezdi. Nitekim ll bir dille, gzlenen evrenin hayali olduuna benzer fikirleri ve vahdet-i vcut felsefesini yceltenleri; drt halife (Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali) ve sahabelerin (Peygamber yaarken onu gren Mslmanlar) bylesi yaklamlar olmadn syleyerek eletirdi.341 Nursinin yaklam, tasavvufi fikirlerin kendisine dayandrld Muhyiddin bn Arabiden ok Aristotelesi Batnn tekrar kefetmesinde nemli bir arac olan bn Rde yaknd; slami inanlar bilimselfelsefi delillerle desteklemek ve akl-iman arasnda aklcl dlamayan bir iliki kurmak temel hedefleriydi. Bunu yaparken, kucaklayc ve uzlatrc yaklamlarnn bir gerei olarak kitaplarnda bn Arabinin isminin getii yerlerde ondan saygyla bahsetti.342 Fakat yeri geldike bn Arabiyi eletirdi de ama bu eletirilerde hibir zaman, eyh-i Ekber (En Byk eyh) lakapl bn Arabiyi, eyh-i Ekfer (En Byk Kfir Olan eyh) olarak adlandranlarn tavrn taknmad.343 Bata Geylani olmak zere tasavvuf dncesi asndan birok nemli isme kar zel sevgisini kitaplarnda bir341 Bedizzaman Said Nursi, Mektubat, stanbul, Szler Yaynevi, 1977, s. 76-77. 342 rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, ualar, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 646. 343 Bedizzaman Said Nursi, Mektubat, s. 74.
155
ok yerde vurgulad. Ayrca tasavvufun hedefi olan duygusal ktan faydalanmak da istedi.344 Nursi, Risale-i Nur kitaplarnn okunmas ve okutulmas vastasyla yaplacak mcadelenin, kendi dnemindeki Mslmanlarn ihtiyalarna cevap verecei kanaatindeydi; bu kitaplarn imanla ilgili ekmek kadar nemli sorunlar zeceini dnyordu, tasavvufun faydalarn ise meyve gibi gryor ve imanla ilgili meselelerin yannda bunlar ikincil konumda niteliyordu. Tasavvuf alannda yaygn olarak ifade edilmi, insanlardan tecrit olarak kamusal hayattan uzaklalmasyla ilgili tavsiyeler ve evreni hayali bir varlk gibi tarif eden yaklamlar; devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmann yolunu aan ve Kemalist merkezin yukardan-aa seklerletirdii bireyleri, onlar ikna edici bir mcadelenin iine girerek slamiletirmeye alan Nurculuk iin uygun dmyordu. Nurculuk, slami kesim iinde, genel tasavvuf yaklamlarndan daha rasyonel bir yaklam ne kard; slami kesimin iinden tasavvufa ynelik bu tip yaklamlar -baka sebeplerle de birleerek- tasavvufa, geni bir kitle zerindeki otoritesini ve kimliklerin inasndaki tesir gcn kaybettirdi. Tecrit (kamusal alana girmekten kanma diye de okunabilir) yerine katlmn, hrslardan arnma yerine mcadeleciliin, gnle atf yerine rasyonellie vurgu yapmann, slami dnya grn benimseyenlerin kimliklerinde n plana kmasnda; Osmanl dneminde bireyler zerinde nemli lde belirleyici gc olan tasavvufi dncenin etkinliinin azalmasnn rol de hesaba katlmaldr. (Nursinin, etkin bir tarikat olan Nakibendilikin Halidi kolundan ald etkiler de tarikatlarn nemli bir blmnden farkl olarak, tecrit yerine katlm n plana karmasnda etkili olmutur.) Nursi, dnce olarak tasavvufa mesafeli yaklamasnn yannda, birou tasavvuf dncesini temel felsefeleri yapan kurumlar olan tarikatlar tipi yaplanmalara gitmeye de -birok farkl sebeple- kar kt. Bunu yaparken tarikatlara da gerekli saygy gsterdi, onlarn gemiteki birok katksn kabul etti; ona gre sorun iinde bulunulan zamandayd, yoksa tarikat yaplanmalar zsel olarak hatal deildi. Nursi, Nurculuun mmkn olduu kadar ge344 erif Mardin, a.g.e., s. 281.
156
ni kitlelere yaylmasn istiyordu. Tarikat hayatnn merkezi olan tekkeler yasal olarak kapatlmt; bu yzden, tarikat faaliyeti yapmay semek illegal olmay semek demekti. Hapis ve srgn yllar Nursinin illegal bir grnt vermekten kolay kurtulmadn gstermektedir; fakat mahkeme savunmalarnda tarikat olmadn birok kereler belirtme durumunda kalan Nursi; tekkelerle zaviyelerin kapatlmas gibi bir yasaya muhalefetten ceza almam, kitaplar mahkemelerde beraat etmitir.345 Bu da Nursinin bu konudaki taktiksel yaklamnn, Nurculuk hareketinin yaylmasnda nemli bir husus olduunu gsterir. Nursinin, kitaplarndaki birok yerde Zaman tarikat zaman deil, belki iman kurtarmak zamandr346 demesinin, yasalarn nnde illegal bir konuma dmeyi ve kitaplarnn yasaklanmasn arzu etmemesinden ok daha fazla sebebi vardr. Nursi, slam leminin materyalizm ve komnizm gibi felsefelerden kurtuluu iin en iyi reete olarak Risale-i Nur Klliyatnn okunmasn gryordu. Bu kitaplarn datlmas, oaltlmas ve okunmas Nurcu faaliyetin zerinde odakland cihad metoduydu. (Nursi, eitli tarikatlara bal olanlarn ve tasavvufi dncelere yakn olanlarn da kitaplarn okumalarn tavsiye etmi; tarikatlardan veya tasavvufi dnceden ayrlmay kendi dncelerine yaklamak iin mutlak art olarak ileri srmemitir.) Tarikatlarn toplumdan tecrit olma ve Allahn baz isimlerini belirli saylarda zikretme -tekrar etme- gibi uygulamalara odaklanmasysa; aktif olarak topluma girme, kitap okuma ve okutmaya dayanan Nurcularn dinsel mcadele ve yaay biimlerinden hayli farklyd. (Tarikatlardaki dnyadan tecrit ve dnyay terk gibi yaklamlarn, birok zaman dnyay toptan almaya alet edindiinden, birok nl sufi dnrn bile ikyeti olduu hatrlanmaldr.347 Tarikatlarn, gnmzde, kreselleme srelerine nasl reaksiyon verdikleri nemli
345 Said Nursinin Emirda Lahikas, Tarihe-i Hayat ve ualar gibi kitaplarndaki birok yerden, bu mahkeme aamalar ve buralarda tarikat olmadn vurgulamas okunabilir. rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Emirda Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 67, 833. 346 rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 727. 347 Sabri F. lgener, Zihniyet ve Din: slam, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlak, stanbul, Derin Yaynlar, 2006, s. 125-129.
157
bir konu olmakla beraber, kitabmn planladm hacmini aan bu konuya yer vermedim. Fakat Trkiyedeki slamn daha iyi anlalmas iin bu hususa da nfuz eden hermentik yaklamlara ihtiya olduunu belirtmeliyim.) Nursi, slama kar hcumlara kar durma ve iman kurtarma vazifelerini tarikatlarn gereince yerine getiremeyeceine; Risale-i Nur Klliyatnda dile getirilen dncelerin ise bu vazifeleri gereince yerine getireceine inanyordu.348 Ayrca Nursinin Zaman tarikat zaman deil derken, tarikatlardaki kimi uygulamalarn, iinde olunan zamanda, birok kiiye hitap etmeyecei kanaatinde olduunu tahmin edebiliriz. rnein tarikatlardaki eyhle rabta uygulamasn ele alalm. Rabta yapan mrid, abdest alp, kbleye dnerek, gzlerini kapar ve eyhinin iki kann ortasn gznn nne getirip, Allahn isimlerini zikreder Mridin, lnn, l ykaycsna kendisini teslim ettii gibi eyhine kendini teslim etmesi gerektiini syleyen klasik tarikat dsturlarn ve eyh-mrid ilikilerini uygulayarak ve savunarak da kitlelere almak, kitap okuyarak ve okutarak slami mcadelenin yaplmas gerektiini dnen bir hareketi yrtmek hayli zordu.349 (Bu kitapta ele alnmayan birok tarikatn, gelitirdikleri yorumlar ve taktiklerle, tasavvufi felsefe(ler)den ve tarikat olmaktan vazgemeden de modernleme ve kreselleme srelerine eitli ekillerde adapte olduklar hatrlanmaldr.)
10. Moderniteye Uygun Mekn, Organizasyon ve Taktiklerle Oluan Karm Kimlikler ve Artan G
Nurculuk, tarikat zikri yerine Risale-i Nur okumay, tekke yerine Nurcu evlerini -dershaneleri- geirerek; Ehli Snnetin geleneksel uygulamalarnn ve meknlarnn dnmnde rol sahibi oldu. Nurculuktan nce merkezden bamsz slami gruplamalarn ve organizasyonlarn temel adresi tarikatlard. Mevlevi derviler gibi dnerek sema yapmak, Kadiri sufiler gibi topluca sesli bir ekilde Hu (O; Allah anlamnda) ekerek ritelleri348 A.e., s. 654; Bedizzaman Said Nursi, Kastamonu Lahikas, s. 104. 349 Nursi, kitaplarndaki birok yerde Ben eyh deil ancak bir hocaym diye vurgular: Bedizzaman Said Nursi, Barla Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007, s. 481.
158
ni gerekletirmek yerine; Nurcular, Risale-i Nur okuyarak, okutarak ve datarak -moderniteyle daha uyumlu- ritellerini/mcadelelerini gerekletirdi. Ortak riteller, ayn hayat grn paylamak, mcadelede beraberlik ve merkezin ortak isimle -Nurcu- tekiletirdii olmak gibi unsurlarla Nurcular kendi aralarnda saflarn sklatrd. (Nursinin lmnden sonra birbirleriyle ihtilaflar olan ama her biri kendi iinde dayanmaya nem veren birok grup olutu.) Nurculuk geleneksel slamn nemli kurumu tarikatlardan farkl, moderniteye daha yakn yapsyla, sivil toplum kurulularna benzer fonksiyonlar stlendi. Nur talebelerinin maddi-manevi ihtiyalarn karlama fonksiyonundan daha fazlasn bu yaplar gerekletirdi. rnein Demokrat Partiye verdikleri destekle, merkezin slami dnya gr konusundaki politikalarnn yumuamasnda pay sahibi olarak; sivil toplum kurulularnn halkn -aann- isteklerini devlete -yukarya- ileterek toplumsal srelerde rol oynamasna benzer bir fonksiyonu stlendiler.350 DP hkmeti, batan Nurcular bastrmay dnm olmakla ve kendi iktidar dneminde Nurculara ynelik tutuklamalar yapmakla beraber, daha sonra Nurcular ile olumlu ilikiler kurma yolunu benimsedi. (zellikle parann yzde 400 devale edildii 1958 ylndan sonra, bozulan ekonomik artlar DPyi slami kesimin daha da ok desteini aramaya srkledi.) 1960larn bana gelindiinde DP iktidar dnemindeki yaylmann da etkisiyle Nurcular, Trkiye apnda taraftar olan bir cemaat oluturdular.351 Nurcular, moderniteyle -kendi dnemlerindeki dier slami gruplardan- daha uyumlu taktikler, riteller, meknlar oluturarak moderniteye meydan okudular; bir yandan birok bireyin kimliindeki slami unsuru glendirirken, dier yandan geleneksel kimlikleri dntrerek karm kimliklere giden yolda nemli almlara sebep oldular. Oluturduklar sosyal hareket, birok ynyle, modern sosyal hareketlere benzerdi ama amalar gelenee sahip kmakt.
350 Nursinin kitaplarnn birok yerinde siyasetten uzak kalma tavsiyelerinin yannda Demokrat Partiye destekle ilgili ifadeler grlr. rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Emirda Lahikas, s. 812-815. 351 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, s. 370, 378.
159
Nursi, kendisinin kitaplarn yazd ve taktiklerini belirledii Nurcu hareketin, tarikat faaliyetlerinin yerini almas gerektiini dnyordu. Fakat bunu yaparken, Snneti savunarak baz snnetleri terk ettirdii, bn Arabiye sayg gstererek birok fikrini dlad gibi, tarikatlara ve tarikat kurucularna gerekli saygy gstererek, zamann tarikat zaman olmadn syledi ve slami kesimden nemli bir blm tasavvuf ve tarikatlarn etki alanndan kard.352 Nursiyi, Abduh ve Ankara Okulundan farkl klan husus buradadr; o, Ehli Snnet paradigmann iinde kalmaya zen gstermi, Ehli Snnet kltr ve kimliin en temel elerine sahip km; dier yandan bu elerin bir ksmn Ehli Snnet Mslmanlarn hayatndan karmtr. Tarikatlarn, tasavvufun ve baz -rnein erkekleri grnr klan- snnetlerin, kltr ve kimlikleri belirlemedeki etkisinin azalmasnda Cumhuriyet dnemindeki slami kesimin en nemli karizmatik otoritelerinden olan Nursinin etkisi byktr. Dier yandan, bu yaklamlaryla, Ehli Snnet slami kesimin, kamusal alanda gcn arttrmasnda en nemli aktrlerden birisi -belki de en nemlisi- Nursi olmutur.
352 Nursinin tarikatlara kar -zellikle Kadirilik ve Nakibendilik- ve bunlarn kurucularna kar saygl ifadelerine rnek olarak baknz: Bedizzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gaybi, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008, s. 29, 124, 211, 234.
nc BLM 1980LERDEN SONRA TRKYE CUMHURYETNDE KRESELLEME SREC VE SLAM
A. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinde Aadan-Yukar Deiim
smanlda ve Trkiye Cumhuriyetinin ilk dnemlerinde, siyasetin ve brokrasinin iinde bulunduu merkezin, toplumun deiiminde temel belirleyici unsur olduu yukardan-aa deiim dneminden, 1946da oyun gcnn ortaya kmasyla balayan srete, toplum kesimine g kayma sreci balam ve kreselleme srecinin hzland 1980lerde, toplumun, merkeze kar g kazanma sreci iyice hzlanmtr. Kitabn ikinci blmnde 1946dan itibaren oyun gcnn ortaya kmas, devletin ekonomideki kontrolnn azalmas ve sivil toplumun -ekonomi dnda da- gcnn artmasyla; merkezden evreye g transferinin gerekletiini gstermeye altm. Bu g transferi, merkezin ideolojisinin tekisi olan ve evrede etkili olan slami dncenin ve bu dncenin hkim olduu cemaatlerin/tarikatlarn g kazanmas sonucunu dourmutur. Bu blmde, 1980lerde ve sonrasnda, evreye doru bu g transferinin devam ettiini, merkezin yukardan-aa belirleme gcnn daha da azaldn; bylece slami kesimin ve bu kesimin cemaat/tarikat gibi gruplarnn, gcn daha ok arttrmalarna imkn veren siyasi, sosyal ve ekonomik yapnn olutuunu gstermeye alacam.
1. Askeri Darbe Dnemleri

Bu yaklammla paradoksal bir grnt verecek ekilde; 1980 ylnda askeri darbe olmu ve hem siyasetin iinde olduu merkez kurucu Kemalist ideoloji erevesinde ekillendirilmeye hem de toplum bu ideoloji erevesinde yukardan-aa dzenlenmeye
164
allmtr. Fakat daha nceki 1960 ve 1971 darbeleri gibi, 1980 darbesi de merkezden evreye g kaymasyla ilgili sreci -ksmen kesintiye urattysa da- deitir(e)medi. Bunun sebeplerini -birbirleriyle ilikili- drt maddede zetleyebilirim: 1- Darbelerin ideolojisi Kemalizm; Kemalizmin en nemli unsurlarndan biriyse Batllamayd. Darbeler Trkiyeyi, Batdan ve Batl kurumlardan koparmad; Batnn, darbecilikle elikili olan demokratik ve liberal deerleri ise siyasi-brokratik merkeze kar toplumun g kazanaca siyasi, sosyal ve ekonomik yapy gerekli klyordu. Darbelerden ksa saylabilecek bir sre sonra ordunun klaya dnmesinin nemli sebeplerinden biri de Bat ile olan bu yaknlkt. Ordunun, klaya dnd dnemlerde, siyasete mdahalesinin bittii ve Batl anlamda sivil bir demokrasiye dnld sylenemez. Fakat pratikte nemli eksiklikler olsa da Batl anlamda bir demokrasi hep ideal tip olarak model olmutur. Rol modelin deimemesi, toplumun merkezden bamszlama sreci asndan nemlidir. 2- Darbeler, evrenin aadan-yukar deiim yapmasn olanakl klan ok partili sistemi deitirmedi ve seimlere ok uzun aralar verilmedi. Trkiyedeki askeri darbeler, Brezilya gibi yirmi yllk sreyle iktidar olunan rneklere kyasla ksa sreli gei dnemleri eklinde olmutur.353 stelik darbelerden sonraki ilk seimlerin bile darbecilerin istedii ekilde sonuland sylenemez. 1960 darbesinden sonra ordu, APyi zayflatp seimleri CHPye kazandrmak iin elinden gelen her eyi yapm olmasna ramen, darbelerden bir yl sonra olan seimler -CHP birinci parti olarak km olmasna ramen- ordunun istedii gibi gemedi.354 1971 darbesinden sonraki ilk se353 Ziya ni, Post-War Development Performance of the Turkish Economy: A Political Economy Perspective, 2003. (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/ fall02/postwar.PDF, s. 7, 21.03.2010. 354 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), s. 174-175.
1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinde Kreselleme Sreci ve slam 165
im olan 1973 seimlerinin, sancl bir srecin sonunda 1974te kard CHP-MSP koalisyonunda, 1972de kapatlan MNPnin devam olan ve siyasal slamc olarak nitelenen MSPnin iktidar orta olmas da darbecilerin istedii bir sonu deildi.355 1980 darbesinden sonra 1983 ylndaki ilk genel seimde ise ordunun, emekli general Turgut Sunalpin banda olduu MDPyi desteklemesine ve seime bir gn kala Turgut zaln liderliindeki ANAPn aka eletirilmesine ramen ANAP tek bana iktidar oldu.356 Her darbeden sonraki ilk genel seimlerin ordunun istedii sonular vermemesi; askeriyenin yukardan-aa dzenlemelerine kar toplumun, seime gidildiinde tercihlerini, kendi istekleri dorultusunda belirlemeye devam edip aadan-yukar merkezin yapsn etkilediinin bir delilidir. 3- Darbelerde, ordu merkezi ele geirdiinde, oluturulan yeni anayasalar ve alnan kararlarla devletiliin dozu arttrlp, ekonominin kontrol devletin tekeline alnmad. Sivil toplumun g kazanmasnda merkezin ekonomi zerindeki denetiminin azalmas ve teebbs hrriyetinin salanmas nemlidir. Askeri darbelerin bu srece katkda bulunduu hususlar da olmutur. Ekonomiyi piyasa artlarna gre dntrmeyi amalayan ve darbeden ksa sre nce 24 Ocak 1980 Kararlarn hazrlayan Turgut zal, askeri rejim dneminde de ekonomiden sorumlu olmu ve muhalefetin olmad dnemde zihnindeki politikalar daha rahat uygulama imkn bulmutur.357 4- Darbelerde, Kemalist ideolojinin toplum zerindeki belirleyiciliini srdrmesi iin muhalif sivil toplum kurulularnn gc yok edilmeye allmtr. Fakat bu da siyaset ve brokrasinin olduu merkezin g kaybedip, sivil toplumun iinde olduu evrenin g kazanma sreci355 A.e., s. 311-324. 356 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford University Press, 2003, s. 75. 357 Feroz Ahmad, a.g.e., s. 359; Ziya ni, a.g.e., s. 11.
166
ni durdurmamtr. Merkezi ele geiren ordu, sivil toplumdan gelebilecek tehditlerle ilgili endielerinden dolay, kard yasalar ve eylemleriyle358 bir yandan sivil toplumu tahrip ederken dier yandan sivil toplumun gelime srecine katklarda da bulunmutur. 1961 Anayasasnn getirdii hak ve zgrlkler ile rgtlenme olanaklar;359 1980 darbesiyle sivil toplumun gelimesi iin nemli bir unsur olan iddetin durmas bunlarn arasndadr. Nitekim darbeden sonra oluan iddetsiz ortam, 1983ten sonra uzlamac sylemi benimseyen ANAP iktidarna, sivil toplumun gelitirilebilecei artlar salamtr.360 Ayrca irdelenen konuyla ilgili asl hedefin, merkezden bamszlaarak evrede etkili olan slami kesimin gcn arttrmasn tespit etmek olduunu hatrlarsak; askeri darbelerin, slami dnya grne alternatif olan Marxist ideolojinin, sivil toplumdaki gcnn yok edilmesi dorultusunda politikalar benimsediinin de alt izilmelidir. zellikle 1980 darbesinde, slama toplumun imentosu olma vazifesi yklenmi, devleti ele geirmeye almayan bir slam anlay komnizm tehlikesine kar etkili bir silah olarak deerlendirilmitir.361 Sonuta askeri darbeler, yukardan-aa deiim srecinin aadan-yukar doru deimesinde nemli drt konuda; 1Batdan kopmama, 2- ok partili sistemin devam, 3- ekonominin liberallemesi, 4- ekonomi dnda da sivil toplumun g kazanmas, srelerinde kalc bir kesintiye sebep ol(a)mad. Bu maddelerin birincisi toplumun/bireylerin merkeze kar g kazanmasndaki rol modelin muhafazasna, dier tanesi ise toplumun si358 Binnaz Toprak, Civil Society in Turkey, Civil Society in the Middle East, C.II, Ed. Richard Norton, Leiden, Brill, 1996, s. 95-96. 359 Ersin Kalaycolu, 1960 Sonras Trk Politik Hayatna Bir Bak: Demokrasi, Neo-Patrimonyalizm ve stikrar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 390. 360 Ali Yaar Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, s. 125. 361 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, s. 71.
yasete ve brokrasiye kar g kazanaca siyasi, sosyal ve ekonomik yapnn oluumuna sebep oldu. (Bu maddelerle ifade edilen srecin, askeri iktidarn bittii 1983 ylndan sonra hzlanarak devam ettii aada ilenecektir.) Bu konudaki yaklamma gre askeri darbe dnemleri; siyaset ve brokrasinin toplumu ekillendirdii ve kontrol ettii sreten gittike toplumun siyaset ve brokrasiye kar g kazand srelere geite -bu sreci zorlatrc ve kolaylatrc ynleri olmakla beraber- genel gidiat deitirmeyen anomali dnemleridir.
2. Uluslararas Sistemde Neo-Liberalizmin Ykselii

Deien merkez-evre ilikilerini uluslararas sistemdeki gelimelerden bamsz dnmemek gerektiini daha nce belirtmitim. evrenin oyun gc ile merkezde deiiklik yapabilecei yapnn olumasnda, II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas bir fenomen olarak iki kutuplu sistemin ortaya kmas ve Trkiyenin Bat blokunda yer almas nemli olduu gibi; 1980ler ve sonras Trkiyesinde merkezin, ekonomi zerindeki denetiminin azalmas suretiyle evre zerindeki denetim kabiliyetinin azalmasnda uluslararas sistemde Neo-liberalizmin ykselie gemesi nemli olmutur. 1980li yllarda Trkiyenin iinde bulunduu kutbun lideri Amerikadaki Ronald Reagann bakanlnn ve dier nemli bir uluslararas aktr olan ngilteredeki Margaret Thatcher hkmetlerinin, devletin rolnn kltlecei ekonomik liberalizm politikalarn savunmalar; bu anlayn yaygnlamasnda ve Trkiyeyi etkilemesinde nemli olmutur. zel sektrn iyi, devletin mdahaleciliinin kt olduunu belirtmek iin Reagann syledii Hkmet zm deil, sorundur sz, bu dnemde ykselite olan anlay ifade etmektedir.362 Finansal kresellemenin ok daha gerilere giden tarihsel kkleri olsa da 1980ler, finansal kresellemenin hzlanma yllardr; Manuel Castells bu hzlan362 Eric Hobsbawm, Reagann ABDsinde ve Thatchern ngilteresinde, duruma gre Keynesi yntemlerin ve isel ulusalcln da uygulandna ve bu elikilerin de gzden karlmamas gerektiine dikkat eker: Eric Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl (1914-1991), ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynclk, 2003, s. 497-498.
168
ma srecinin balangc olarak -sembolik bir olay olarak- 27 Ekim 1987 tarihinde Londrada, sermaye ve borsann devlet tarafndan dzenlenmesine son verilmesini kabul edebileceimizi belirtir.363 Neo-liberalist yaklama gre kreselleen dnyada, devletin aktif rol oynad, ithal ikameci ve baskc finans politikalaryla baarl bir ekilde gelime salanamaz. Devlet mdahalesine zel nem atfeden, daha nceden etkin olan Keynesi iktisat felsefesine kar Neo-liberalizme gre devlet mdahalesi btn iktisadi ktlklerin ve zmszlklerin kaynadr. Ortodoks Neo-liberaller bireycilie, piyasa liberalizmine, da gre yaplanmaya ve devletin roln azaltmaya ynelik bir kalknma stratejisini savundular.364 Neo-liberalizm ile uluslararas ekonomi politikas olarak devletin ekonomideki rolnn azald, ticari liberalizasyonun saland, zelletirmenin artt, kamu harcamalarnn drld ve kurlar zerinde denetimin azald bir yap nerildi. Neo-liberal ortodoksiye gre bu yap, kamu menfaati iin mdahalelerde bulunan, milli kalknma modelleri savunan bir devlet anlayndan vazgeilerek oluturulabilirdi. Bu yaklama gre siyasetilerin ve brokratlarn, menfaatlerini arttrma abalarnda, devletin mdahaleciliini ve ekonomideki roln kullanmalar tehlikesi mevcuttu. Siyasetilere ve ekonomik mdahalecilie bu karamsar yaklam, toplumun menfaatinin ve ekonomik bymenin; devleti kltmekle, politikaclarn ve brokratlarn elindeki gereksiz gc azaltmakla gerekletirilebileceinin savunulmasna yol at.365
3. Trkiyede Neo-Liberal Fikirlerin Ykselmesi ve Kreselleme Srecinin Hzlanmas

Uluslararas arenada Neo-liberal fikirlerin ykselmesinin ve IMF, Dnya Bankas gibi bu fikirleri hayata geiren somut kurumlarn yannda, Trkiye Cumhuriyetinin 1980li yllarna damgasn vu363 Manuel Castells, Enformasyon Teknolojisi ve Kresel Kapitalizm, Kresel Kuatma Karsnda, Ed. Mustafa Armaan, stanbul, Ufuk Kitap, 2004, s. 143. 364 Ziya ni, Fikret enses, Rethinking the Emerging Post-Washington Consensus: A Critical Appraisal, Development and Change, No: 32, Bahar 2005, s. 263-264. 365 A.e., s. 264-265.
ran Turgut zaln ve partisi ANAPn, bu politikalar Trkiyede uygulam olmas da konumuz asndan nemlidir. Liberalleme ve zelletirme ile ilgili sylem -rakamsal olarak, Trkiye leinde, zall yllardaki zelletirme ok yksek olmasa da- zal dneminde geni bir taraftar kitlesi buldu.366 Fakat 1980li yllara kadar lkemize gelen toplam yabanc sermaye yatrmnn sadece 228 milyon USD civarnda olduunu hatrlarsak, zalla balayan dnmn ne kadar byk olduunu anlarz.367 Yabanc sermaye, ekonomik bamll -kresellemeyi- arttrd gibi kltr taycs fonksiyonunu da yerine getirmitir.368 zaln sra d kariyeri ve portresi, etkinliinin nemli unsurlar oldu. zal, Dnya Bankas gibi nemli bir uluslararas kurumda, DPT gibi nemli bir devlet kurumunda ve Sabanc Holding gibi nemli bir zel irkette alarak; iktisatla ilgili farkl faaliyet alanlarnn iinde bulunmutu. Ayrca hem Erbakann partisinden aday olarak hem de Demirelle beraber alarak siyasette -Trk sann iinde- tecrbe sahibiydi. Aileden gelen dindarl ve slami kesime yaknlyla slami kesimden de destek ald.369 zal, Kemalist merkezin tekisi slami kesimlerin sempatisini kazanrken ayn zamanda savunduu ekonomi politikalaryla Kemalist projeyle en uygun ekilde habituslara sahip TSADn elit kesiminin desteini de kazanmay becerebildi. Siyasi doktrinler yerine piyasa ekonomisiyle ilgili sylemlerin n plana kmasnda, devrimci aktrler yerine homo economicusun yceltilmesinde, en nemli birey aktr zal olmutur denilebilir.370
366 James Pettifer, The Turkish Labyrinth: Atatrk and The New Islam, London, Penguin Books, 1998, s. 27. 367 Nee Algan, Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Beklentiler, stanbul, YASED, 1988, s. 10. 368 1980li yllar ve sonrasndaki yabanc sermaye girii iin baknz: Trkiyede Yllara Gre Yabanc Sermaye Yatrmlar, T.C. Babakanlk Hazine Mstearl, (evrimii) http://www.hazine.gov.tr/irj/go/km/docs/documents/Hazine%20 Web/%C4%B0statistikler/Uluslararas%C4%B1%20Do%C4%9Frudan%20 Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 % B 1 m % 2 0 % C 4 % B 0 s t a t i s t i k l e r i / 4 8 7 5 % 2 0 Say%C4%B1l%C4%B1%20Kanundan%20%C3%96nceki%20 B%C3%BClten%20ve%20%C4%B0statistikler/T%C3%BCrkiyede%20 Y%C4%B1llara%20G%C3%B6re%20Yabanc%C4%B1%20Sermaye%20 Yat%C4%B1r%C4%B1mlar%C4%B1%20(1980-2003).xls, 15.06.2010. 369 Hakan Yavuz, Islamic Political Identitiy in Turkey, s. 75-76. 370 Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, s. 28.
170
Trkiyenin ekonomik kresellemesinin nemli bir gstergesi olan ihracat ve ithalat rakamlar, 1980ler ve sonrasndaki dnemde dorusala yakn art gstermitir. thal edilen mallarn kresel kltr tamas, ihra edilen mallarda genelde Avrupa standartlarna uyulmaya allmas ve Avrupai zevk ile ihtiyalarn, retimi belirleyen nemli unsurlar olmas (d ticaretin en yksek blm Avrupa lkeleriyledir); ihracat ve ithalat oranlarnn artyla ilgili istatistikleri, ayn zamanda, kltrel kresellemenin nasl gerekletiinin bir boyutunu ifade eden gstergelere de dntrmektedir.371
4. Neo-Liberal Ekonomi Politikalar ve Kreselleme Srecinde slami Kesimin Gcn Arttrmas

Siyaset, ekonomi yoluyla, toplumdaki kesimlerin bamszlamasnn nn atka; merkezin/siyasetin nasl olacan belirleme konusunda, toplumun sermayeyi kontrol eden kesimlerinin ynelimlerinin nemi artmtr. Trkiye Neo-liberal politikalarla dnya ekonomik sistemiyle btnletike (kreselleme sreci hzlandka) ve devletilik politikalarndan vazgeildike, merkezin ekonomi zerindeki hkimiyeti azald; bu ise gc azalan merkezin, patrimonyal sistemdeki babalk vazifesinin nemli lde deimesi demekti. Turgut zaln, zmir Ticaret Odasndaki -baka yerlerde de tekrarlad- u sz de devletin patrimonyal rolnde deime yaanmas gerektiine dair o dnemin anlayn ifade etmektedir: Modern bir lkede artk devlet, baba olarak grlmyor. Bu i gemitir. nk baba olarak grdnz zaman benim bir tabirim var, eline bir gn sopay alr sizi dver; bir ey diyemezsiniz.372 Patrimonyal yapsnda farkllama olan merkezin, yukardanaa deitirme gcnde de azalma oldu ve toplumdaki deiimin temel ynnn aadan-yukar olduu srelere geilmesinde, merkezin ekonomide deien rolnn etkisi oldu. Bu kitabn odak konusu olan slami kesimin gcn arttrmasnda, merkez371 Bu konudaki istatistikler iin baknz: TK, D Ticaret statistikleri, Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_ id=12&ust_id=4, 13.05.2010. 372 Cokun Can Aktan, Turgut zaln Anayasal Demokrasi ve Anayasal ktisat zerine Dnceleri, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 1999, s. 621.
evre ilikilerindeki bu deiimin; merkezin yukardan-aa belirleme kabiliyetinin azalmasnn nemi byktr. Merkezden bamsz olarak gelien birok toplumsal hareketin gcnn nemli bir boyutunun ekonomiyle ilgili olduunu hatrlayalm. Osmanl ve Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki gibi ekonomik bir yapda, evrede nemli bir sermaye birikimi olumas mmkn deildi; mmkn olsayd bile, merkezin denetimindeki bu sermayenin merkezce istenmeyen bir eyleminin gereklemesi durumunda, merkez bu hareketin elindeki sermaye gcn rahatlkla etkisizletirebilirdi. rnein gnmzdeki en etkin dini cemaat olan ve binden fazla373 okul aacak kadar byk bir sermaye gcn ynlendirebilen Glen Cemaati,374 Cumhuriyetin nceki dnemlerinin siyasi, sosyal ve ekonomik yapsnda bu kadar yksek bir sermayeyi ynlendiremezdi; eer ynlendirebilseydi bile, ekonomiyi nemli lde kontrol eden merkez, bu sermaye gcn rahatlkla etkisizletirebilirdi. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde olduu ekilde devlet ekonomiyi kontrol etmeye devam etseydi; bu durum, Glen Cemaatini muhtemelen yok etmezdi, nitekim bu hareketin ncln yapan -bir nceki blmde ayrntl ekilde incelenen- Nursi, yukardan-aa deiimin yaand, merkezin ekonomideki kontrolnn yksek olduu dnemde faaliyetlerini srdrebilmiti.375 Fakat gc merkezde younlatran nceki siyasi, sosyal ve ekonomik sistemin devam; Glen Cemaatinin, binden fazla okul ve birok medya kurumu kuraca kaynaklarn elde edilebilecei ve kullanlabilecei ortamn olumasna olanak tanmazd. Sonuta
373 Glen Cemaatinin nemli isimlerinden biri olan Hseyin Glerce, cemaatin okul saysnn bini atn sylemektedir. Bkz: Vahap Munyar, Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu Aryor, Hrriyet Gazetesi, 5 Haziran 2009, s. 18. 374 Fethullah Glenle balantl okullarla ilgili baknz: Thomas Michel, Eitimci Olarak Fethullah Glen, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 111-127. 375 Glen hareketinin Said Nursi hareketinin devam olmas ve kendisine has farkllklar ihtiva etmesiyle ilgili baknz: Yasin Aktay, Diaspora ve stikrar: Bir Bilgi Yapsndaki Kurucu Elementler, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 191; Hakan Yavuz Kamusal Alanda slam: Nur Hareketi rnei, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, s. 55-56.
172
Trkiyedeki slami kesimle ilgili yeni olgular ancak Trkiyenin deien siyasi, sosyal ve ekonomik yaps gz nnde bulundurularak gereince anlalabilir. Merkezin ekonomi zerindeki denetimi azalnca, slami kesimden gruplar sadece yeni zengin kesimden desteki sempatizanlar/taraftarlar bularak deil; dorudan holdingler, finans kurumlar ve irketler kurarak da piyasa ekonomisinin nimetlerinden yararlanma yoluna gittiler. rnein Iklar olarak bilinen grup hlas Holding, hlas Finans, hlas naat gibi birok irketi ve Trkiye Gazetesi, TGRT gibi medya kurulularn kurdu.376 Ksa srede byk ticari ve sanayi hamleleri yapan Anadolu Kaplanlar da kendilerine zg slami yorumlar ve modernlemeyle gelenein izlerini tayan karm kimlikleri ile yeni oluan siyasi, sosyal ve ekonomik yapda slami kesimin gcn arttrmasnn aralar oldular.377 hlas Finans dndaki slami kesimin bankacla alternatif dier finans kurulular da kayda deer bir sermayeyi toplamay baardlar.378 slami kesimden saylar gittike oalan burjuvazi, serbest piyasa kapitalizminin erdemlerini iddetli bir ekilde savunan MSAD gibi (1990 ylnda kuruldu) kendi iadam derneklerini de kurdu. 1997de 2897 yesi olan bu dernein yelerinin irketlerinin byk ksmnn 1983ten sonra kurulmu olmas; merkezin youn kontrol ve sivil toplumun zayf olduu 1950lerden nce sadece 27 yenin irketinin kurulmu olmas;379 devletin ekonomideki rol ve denetimi azaldka slami kesimin nnn aldna dair analizlerimi teyit eden bir veridir. 1980lerden sonra kreselleme srecinin ve Trkiyedeki serbestleen ekonominin sunduu imknlarla byme gsteren kk ve orta byklkte iletmeler (MSADn yelerinin nemli bir ksmn da bunlarn sahipleri oluturmutur), slami kesimin gcn arttrmasnda ve slami sylemi kullanan partilerin ykselie gemesinde nemli bir yere sahiptirler.380
376 Faik Bulut, Tarikat Sermayesinin Ykselii, 2. bs., Ankara, Doruk Yaynevi, s. 220-223. 377 Yasin Aktay, Trk Dininin Sosyolojik mkn, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar, s. 136-144. 378 Faik Bulut, a.g.e., s. 212-216. 379 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 131-132. 380 Haldun Glalp, Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkeys Welfare Party, International Journal of Middle East Studies, Vol. 33, No: 3, Austos 2001, s. 436-440.
Ekonomik olarak g arttrma, beraberinde Kemalist ideolojiden bamszlamay da getirdi. slami kesim, kontrol ettii ekonomik aktivite araclyla alternatif eitim kurumlar (ideolojik aygtlar) kurmak, rencilere burs vermek, taraftarlarn istihdam etmek, medya kurulular kurmak ve benzer yollar suretiyle gcn arttrd. Hatta ekonomik sermayenin, siyasi partilerin iktidara gelmesi gibi srelerdeki nemini dnrsek; merkezden bamszlaan slami sermayenin, merkezin yeniden dzenlenmesi srecindeki nemini grebiliriz. Birok kiinin siyasal slamc olarak niteledii AKPnin (AKPliler bu tanmlama yerine muhafazakr demokrat tanmn kendilerine uygun grmektedirler) iktidarnn sebeplerinden bir tanesi de kendisini iktidara tayacak bir sermaye taban bulmas olmutur. ktidar olabilecek ekilde organize olacak yeni bir partinin kurulmas ve propagandasnn yaplmas gl bir sermaye taban gerektirmektedir. Tm bu analizler, neden AKP iktidarnn kresellemeci ve piyasa ekonomisine yakn ekonomi politikalar benimsediinin sebeplerinin nemli bir ksmn aklar. Piyasa ekonomisi, slami kesimin etkili gruplar iin Kemalist ideolojiden bamszlama ve yeni frsat alanlar bulma anlamna gelmitir. Bu gruplarn nemli bir ksm; hem oylaryla hem etki alanlarndaki kitleleri -sahip olduklar medya gibi aralar da kullanarak- AKPye ynlendirerek hem de sermaye desteiyle AKPnin iktidara tanmasna katkda bulunmulardr. AKP, liberalizm ile muhafazakrln sentezini yapmaya almtr; piyasa ekonomisiyle beraber sosyal yardmlamayla ilgili politikalar da benimsemi, devleti demokratikletirerek sivil toplumu glendirmeye alt gibi, sosyal yardmlama politikalarnda devleti ara olarak da kullanma yoluna gitmitir.381 Sonuta AKP zelletirme gibi alanlardaki politikalaryla liberal politikalara uygun icraatlar gerekletirmitir; fakat dier yandan sosyal yardmlama projelerinin getirdii avantajlardan yararlanmak isteyerek (fakirlere kmr datma veya belediyelerin ucuz fiyatla hizmet verdii iletmeleri elinde tutmas gibi) devletin sosyal ynne vurgu yapan icraatlar da olmutur.
381 E. Fuat Keyman, Ziya ni, Globalization and Social Democracy in the European Periphery: Paradoxes of the Turkish Experience, Globalizations, Vol. 4, No: 2, Haziran 2007, s. 220-221.
174
Kendi dnemlerindeki iktidara alternatif olma potansiyeli tayan rakipleriyle (Mecliste gruplar olan CHP ve MHP) karlatrldnda, AKP, liberalizme ve kreselleme srecine en pozitif yaklaan parti olarak gzkmektedir. Bunun nemli bir nedeni Trkiyedeki slami kesimin kresellemeyle gelien artlardan istifade etmi olmasdr. Haldun Glalp, Trkiyedeki siyasal slamn kresellemenin oluturduu artlarn bir sonucu olarak glendiine; ekonomik refahn artmasyla dinin toplumdaki neminin azalacan syleyen modernizasyon teorisinin, Trkiye rneinde yanldna iaret etmektedir.382 Ziya ni ise AKPyi muhafazakr kresellemeci (conservative globalist) olarak nitelendirirken, Mecliste grubu olan rakiplerini savunmac millici (defensive nationalists) olarak niteler.383 Mardin, Kemalist ideolojinin, devletin toplum zerindeki etkisini kaybetmemek endiesiyle, liberalizmin (Mardin burjuva ideolojisi terimini kullanr) nemli bir unsuru olan teebbs hrriyetini engellediini; fakat bunun bireycilii engellediini, bylelikle dinin mmetiliine kart bir ideolojiye yol verilmeyerek, dine rakip olabilecek bir ideolojinin nnn -istenmeden- kesildiine dikkat ekmitir.384 Burada ironik olan, Mardinin hakl ekilde dini dnya grnn mmetiliinin yerine bireycilie -tevekkl yerine hrsa, ahiret yerine bugne, dini ahlak yerine kr odaklla da buna eklenmelidir- yol aacak ideoloji olarak niteledii ekonomik liberalizmin, Trkiyede, Kemalizm adna engellenmesine karlk, slami kesimin kendine yakn bulduu isimlerce yaygnlatrlm olmasdr. zal ve Erdoann tek parti hkmetleri; uzun sreli iktidarlarndaki sylemleri, kardklar yasalar ve zelletirme gibi uygulamalaryla bu konuda n plana kmaktadrlar. slami kesi382 Glalp, siyasal slam ile RPyi kastetmektedir, ama ayn analizin AKP iin de geerli olduu rahatlkla sylenebilir: Haldun Glalp, Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkeys Welfare Party, s. 435. 383 Ziya ni, Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol. 9, No: 3, Aralk 2007, s. 247-250. ni, merkez-evre paradigmas iinden AKP ve ana muhalefet partisi CHPyi deerlendirdiimizde; CHPnin devleti/merkezi AKPnin ise evreyi, yani toplumu temsil eden bir grnt verdiklerini syler. A.e., s. 249. 384 erif Mardin, Din ve deoloji, s. 111-112.
min geni bir blm, devletten bamszlamay salad ve kendilerine yeni frsat alanlar sunduu iin liberal politikalar severek kabul ettiler; fakat bylelikle kendi dnya grlerine rakip bir ideolojiye de barlarn am oldular. Nitekim slami kesimde karm kimliklere yol aan olgulardan biri de liberalizmle slami deerlerin beraberce slami kesimden bireylerin kimliklerini ekillendirmesi olmutur. (Bu konuyu ilerleyen sayfalarda irdeleyeceim.)
5. Avrupa Birliine Entegrasyon ve Sivil Toplumun Artan Gc

Kreselleme ekonomik, siyasi ve kltrel boyutlar olan bir sretir; kresellemenin bu yn ise birbirlerinden bamsz deil, birbirleriyle ilikilidir. Trkiyenin Amerikann banda olduu kutupta ve NATOda yer almas ile ilgili siyasi kararyla kreselleme srecini hzlandran Neo-liberal ekonomik politikalarnn benimsenmesi ilikili olduu gibi; benimsenen bu ekonomi politikalaryla yeni tketim alkanlklarnn ve deerlerin olutuu bir kltrel yapnn olumas da ilikilidir. thal edilen yeni bilgisayar oyunlar veya McDonalds ve Starbucks gibi markalar sadece yeni ekonomik metalar deil; ayn zamanda kreselleen dnyadaki birok farkl lkenin farkl vatandann Trkiyeli birok vatandala paylat ortak kresel kltr rnleridir. Trkiyenin ekonomik ve kltrel kreselleme srecini hzlandrmasnn yannda, slami kesimin merkezden bamszlamas sonucunu douran kritik bir siyasi karar ise AB ile btnleme sreci olmutur. Dnyann btnn etkileyecek kresel bir aktr olma g ve kapasitesine sahip olmayan Trkiye, kresel nemli glerin atma alan olan bir corafyada bulunmas gibi sebeplerin de etkisiyle uluslararas sistemde mttefik araynda olmutur. ki kutuplu sistemin srd 1990l yllara kadar bu mttefik birok Avrupa devletinin ve ABDnin iinde olduu Bat blokuydu. Dier kutbun lideri SSCBnin komnist ideolojiden vazgemesi ve bu bloun 1990larn banda zlmesinden sonra uluslararas sistem, hiyerarik ve ok merkezli bir zellik gstermeye balamtr. Bir yandan uluslararas sistemde kreselleme yaanrken dier
176
yandan blgesel rgtlenme biiminde rekabet eden alt-sistemler olumutur.385 Bu yeni oluan sistemde Trkiyenin, gvenlik politikalar asndan ABDnin lideri olduu -AB lkelerinin ounun da iinde yer ald- NATO yaplanmasnda yer almaya devam etmesi temel bir siyaset olmakla beraber; ekonomik bamllkta ve demokratiklemeyle ilgili srelerin geliiminde -nceden de var olan- AB ile btnleme yolundaki siyasi iradenin devam ettirilmesi en temel belirleyici unsur olmutur.386 Trkiyenin AB ile ilikileri, Yunanistann ortaklk bavurusu yapt 1959 ylnda, hemen Yunanistann ardndan -iki hafta sonra- ortaklk bavurusu yapmasna kadar gider. Bundan sonra darbelerle srecin kesintiye uramas, 1963 Ankara Antlamas ile ortaklk antlamas imzalanmas gibi ileri-geri admlarla 1980li yllara kadar gelindi.387 1987de ATye388 tam yelik bavurusunun sunulmas ve 1989da -tarih verilmeden- Trkiyenin ye olmasnn mmkn olduunun, yerine getirmesi gerekli politik ve ekonomik artlarla beraber beyan edilmesi nemli dnemelerdir.389 Zaten zalla uygulanan ve poplerleen zelletirmeci, gmrkleri indirmeye ve devletin ekonomideki roln kltmeye ynelik politikalar, ABye tam yelik iin gerekli abann gsterilmesi dorultusundaki siyasi kararla daha da g kazand. ABye girmek ynndeki siyasi irade ve Trkiyenin ekonomik artlar yerine getirip getirmediiyle ilgili kontroller, merkezin ekonomi zerindeki kontrolnn azalmasyla ilgili srecin siyasi gvencesi oldu. 1 Ocak 1996da yrrle giren gmrk birliiyle, Trkiye ekonomisinin Avrupa Birlii ile btnleme srecinde nemli bir adm atlm oldu.390
385 Beril Dedeolu, Deien Uluslararas Sistemde Trkiye-ABD likilerinin Trkiye-Avrupa Birlii likilerine Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der. Yaynevi, 2004, s. 405-406. 386 A.e., s. 421-422. 387 Heinz Kramer, A Changing Turkey, Washington D. C., Brookings Institution Press, 2000, s. 181-201. 388 Avrupa Birlii nceden Avrupa Topluluu olarak, ondan nce ise Avrupa Ekonomik Topluluu olarak anlyordu; bu isim deiiklikleri, bu birlie yklenen anlamdaki deiiklikleri ve btnlemenin artmas ynndeki eilimi gstermektedir. 389 Deniz Vardar, Trkiye Avrupa Topluluu/Avrupa Birlii likileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynevi, 2004, s. 447-448. 390 A.e., s. 449.
Avrupa Birlii sreci Trkiyedeki sivil toplumun -ekonomi dnda da- gcn arttrmasnda nemli bir siyasi karar olmutur. Gle, 1980 ncesine tek aktr patolojisinin, yani teki ideolojilerin ve birbirlerini dlayan aktrlerin hkim olduunu syler. Gle, 1980lerden itibaren balayan srele devlet-toplum-Bat l ilikisinin deitiini, deiimin dinamiinin devlet ve sekinlerden topluma kaydn syler.391 Topluma doru bu g kaynn arkasndaki en nemli unsurlardan biriyse; Avrupa Birliinin sadece ekonomiyle deil, ayn zamanda demokratiklemeyle ilgili kriterler koymas ve sivil toplumun g kazanmasna ynelik srecin Avrupa tarz bir demokrasinin nemli bir unsuru olmasdr. Aslnda 1980ler ve sonrasndaki hibir iktidar; politik liberalizme ve sivil toplum kurulularnn g kazanmasna, ekonomik liberalizme gsterdii lde istekli bir yaklam sergilemedi. (ktidarlarn kendilerine muhalif sivil toplum kurulularyla ilikilerinden bu anlalmaktadr. Her iktidarn sivil toplum kurulularn bizden ve teki olarak deerlendirip, sivil toplum kurulularn salt demokratik ilkeler erevesinde deerlendirmedii gzlenmektedir.) Ekonomik liberalleme toplumun zenginlemesinin, toplumun zenginlemesi ise iktidarn srekliliinin art olarak algland iin yksek oranda bir destek buldu; fakat sivil toplum kurulularnn g kazanmas, sadece yandalarn deil, ayn zamanda iktidara kar muhalefetin glendirilmesi anlamn da tad iin iktidarlarca pheyle karland. Bu yzden, AB srecinin getirdii yasal dzenlemelerin ve bu srete Trkiyenin izlenmesinin, ekonomik liberalizmden belki de daha ok politik liberalizme hizmet ettii sylenebilir. slami kesim, 1990l yllardan nce komnizm tehlikesine kar toplumun imentosu olan slami deerleri savunarak uluslararas sistemdeki iki kutuplu sistemden istifade etmitir; 1990larda komnizm tehlikesi ortadan kalknca ise kreselleme srecinde Trkiyenin belki de en nemli siyasi projesi olan Avrupa Birlii ile entegrasyon srecinin gerei olan demokratik ve sivil toplumu glendirici yap ynnde yaplan giriimlerden istifade etmitir. zellikle ordunun darbe yapmadan si391 Nilfer Gle, 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000, s. 428-430.
178
yasete mdahale ettii, birok kiinin post-modern darbe olarak niteledii 28 ubat -1997- srecinde, slami kesim iin zor bir dnem yaandnda; AB sreciyle garanti altna alnan demokrasiyi ve sivil toplum kurulularn koruyan demokratik haklarn nemi, slami kesim tarafndan daha iyi anlalmtr. 28 ubat srecinden sonraki dnemde kurulan AKPnin, ABye girme srecinin -bu srecin, ideolojisi asndan muhtemel sorunlar tekil edebilecek olmasna ramen- en nemli savunucusu olmasnn sebeplerinden birisi de budur. ABye entegrasyon yolunda Trkiye siyasetilerinin gsterdii irade ve bu srete yaplan yasal dzenlemeler ile zihniyet deiiklii, kreselleen deerler ve ykselen Neo-liberalizmin etkileriyle -ki tm bunlar birbirleriyle ilikilidir- birleince 1980lerden sonra sivil toplum kurulular -nceki dnemlere nazaran- glerini hayli arttrd ve eitlendi. adamlar, farkl ideolojiler, menfaat gruplar devletin merkezinden bamszlaabildikleri oranda sivil toplum rgtlenmesi daha da glenmekte ve yaygnlamaktadr.392 Vakflar, dernekler, mesleki rgtlenmeler, tartma gruplar, dergiler veya yaynevleri eklinde kendini gsteren sivil toplum kurulular; slami ideoloji erevesinde yaplandklar gibi Atatrk derneklerle Kemalist milliyetilii, Rotaryenler gibi derneklerle evrensel-aydnlanmac deerleri, feminist hareketlerle siyasi partiler d/st sylemi seslendirmektedirler. Sonuta sivil toplum kurulularnn gcnn artmas; slami kesim(ler)e kar rakip ideolojinin daha ziyade merkezde olduu dnemlerden, sivil toplumda rgtlendii dnemlere geii de ifade etmektedir. Bunun nemli bir kaynann, daha nce grld gibi, Cumhuriyet merkezinin ideolojik aygtlaryla 1920lerden beri yapt etkinin; sivil toplumda sekler, modernist, pozitivist deerleri benimsemi bir kitle oluturmas ve bu kitlenin uygun ortamda merkezden bamsz hareket etmeye balamas olduunu syleyebilirim. Artk slami ideoloji merkezde temsil edilmeye balarken dier yandan alternatif ideolojiler evrede rgtlenmekte ve merkez-evre ayrl kaybolmakta; rekabet hem merkezin hem de evrenin iinde olmaktadr.
392 Nilfer Gle, Merkez Desenler, s. 52.
Tm bunlarla beraber sivil toplum kurulularnn gcnn artmasndan en ok istifade eden kesimin slami kesim olduu da tespit edilmelidir. slami kesimin iinde etkin olan gruplar, zaten toplum kesiminde geni bir taraftar kitlesine, slami dnya grnden kaynaklanan balaycla, aktivasyon enerjisinin gcne ve ekonomik sermayeye sahiptiler. Sivil toplum kurulularnn n aldka, bu gruplar, illegal grntlerini (1991de kaldrlmadan nce be partinin kapatlmasna ve birok kiinin hapse girmesine sebep olan 163. maddeye,393 tekkeler, zaviyeler ve toplantyla ilgili yasalar gibi dzenlemelere ters dtklerinden dolay) legal bir grntye evirecek, glerini arttrmalarnda ve kurumsal kimliklerini salamlatrmalarnda arac olacak resmi kurulular olan vakflar ile dernekler gibi kurumlar kurma yoluna gittiler. 1979 ylnda Trkiyedeki dini vakf says 200den az iken bu say 1987 ylnda 1258e, 1996da 4500 kadara km394 ve bu tarihten gnmze daha da artmtr. zal dnemi liberallemesiyle 1980lerde n alan derneklerin says, komnizm tehlikesi yznden derneklere pheli bakn, bu tehlikenin 1990larn bana gelindiinde ortadan kalkmasyla daha da artt. 1995 ylna gelindiinde srf dini derneklerin says 14.743t; gnmzde bu say da ok daha yksek noktalara erimitir.395 Bu vakflar ve dernekler, slami bilin ve kimlik inasnn ortamlar oldular; bylece modern demokrasinin, sivil toplum kurulularna g kazandran ilkeleri, Trkiyedeki slami hareketlerin g kazanmasnn ve sistemin iinde kurucu ideolojiye muhalefetin glenmesinin arac oldu.
6. slami Kesimin Aadan-Yukar Etkileme Gcn Kazanmas/Arttrmas ve Trkiyedeki slamla lgili Yanl Bir Algnn Dzeltilmesi
Mardin -daha nce deinildii gibi- Osmanlda, tarikatlar gibi dini kurumlarn, halkn maddi-manevi ihtiyalarn karlayarak, si393 Binnaz Toprak, a.g.e., s. 108-109. 394 Faik Bulut, 1979 ve 1987 ylyla ilgili rakamlar Turkish Daily News, 22 Mays 1989 tarihli gazeteden alntlam, 1996 yln ise kendi hesaplamtr: Faik Bulut, a.g.e., s. 418-423. 395 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 130-131.
180
vil toplum kurumlarnn vazifelerini ksmen karladklarna; fakat Batda olduu gibi merkezle halk arasnda araclk eden bir ara tabaka vazifesini -Montesquieunun sivil toplum tanmna karlk gelen- gremediklerine dikkat ekmitir.396 1946 ile balayan ve 1980lerde hzlanan srele ise slami kesimin cemaatleri, tarikatlar gibi gruplar, bu kesimin isteklerini merkeze ileterek merkezin politikalarn etkileyebilecek gce kavutular. Sonuta slami kesimin rgtlenmeleri, Batl anlamda sivil toplumun fonksiyonlarn karladka sistemin iinde daha ok g odaklar oldular. Batda dorusal bir tarzda sivil toplumun gcn arttrmasyla paralel olarak ilerleyen seklerlemeye kar; Trkiyede, Batl anlamda kurumlarn kurulduu Cumhuriyetin balangcnda, slamn devletin ideolojisinden kartlmasyla slami kesim g kaybetti, kurumlarn Batl tarza daha ok yaknlatrlmasyla ise slami kesim g arttrmna geti. Sonuta Trkiyedeki modernleme ve kreselleme sreleriyle, slami kesimin g kaybetme ve arttrma grafii paralel deildir; bu sre Batdakinden farkldr. Modernleme srecini evrensel grenler (Batdaki srecin her yerde ayn ekilde olacan bekleyenler); Gadamerci ekilde tekrar ifade edersek, bu engelleyici nyargya sahip olanlar; Popperc ekilde ifade edersek tarihsici anlayla evrensel tarih yasalarnn varlna inananlar; Trkiyenin sosyal-siyasi yapsyla -demokrasinin ve sivil toplumun gcnn artmasyla- Batya benzedike, slami kesimin gcn arttracan -aslnda slam lkelerinin birounda olan demokrasi ve seklerleme arasndaki bu paradoksu- gremediler. Tam da bu noktada, kendileriyle benzer ekilde yukardanaa deiimden aadan-yukar deiime geildiine dair terminolojiyi kullandm baz sosyal bilimcilerle farkl olduum bir hususun -yanl anlalmalardan ekinerek- altn izmekte yarar gryorum. Gilles Kepel 1980lerden nce slamc hareketlerin siyasi iktidar atarak, dorudan ele geirme yoluyla (Gle bu stratejiyi devrimci slam ve devleti slamclk olarak adlandrr), toplumu, sistemi deitirerek yukardan-aa
396 Ali Bayramolu, erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, s. 107-113; erif Mardin, Din ve deoloji, s. 86-87.
dzenleme stratejisini benimsediklerini belirtir. Kepel, 1980lerden sonra ise slamc hareketlerin siyasi iktidar ele geirmekten ok, kar cemaatler oluturarak, bireylerin i dnyalarn dntrme yoluyla (Gle bu stratejiyi kltrel slam ve sivil slamclk olarak adlandrr), kltrel boyutu ar basan aadanyukar slamiletirme stratejisi benimsediklerini belirtir. Bu kltrel arlkl yaklamn siyasi bir yan da olduu kabul edilir, fakat ncelik devleti ele geirmek deil, bireyleri dntrmektir.397 Oysa ben, Osmanlda ve Trkiye Cumhuriyetinde siyaset ve brokrasinin iinde olduu merkezin toplumu belirledii yukardanaa dnemden 1946dan balayarak 1980lerde hzlanarak aadan-yukar deiim dnemlerine geildiini sylyorum. Bu sylediim genel sosyal-siyasi tabloyu vermektedir; hibir ekilde bu yaklammla slami kesimin, 1980lerden sonra, devrimci yukardan-aa bir stratejiden kltrel aadan-yukar bir stratejiye evrildiini sylemi olmuyorum. Devleti atarak ele geirmeye ve toplumu yukardan-aa dzenlemeye ynelik eilim, Trkiyedeki slami kesimin iinde hibir zaman ciddi bir taraftar kitlesi bulamamtr. Bu ynde eilim gsteren rgtler olmusa da bunlarn etkisi ok snrl olmutur. Bunun nedenlerini; (a) bu yaklamn gelenekten miras alnmamas, (b) dardan ithal edilen bu yndeki fikri retimin Trkiyede ciddi bir etkiye sahip olamamas ve (c) ieride etkili hibir grubun bu ynde bir strateji retmemeleri ve uygulamamalar eklinde maddede zetleyebilirim. imdi bu maddeyi ksaca deerlendirelim:
a. Devrimci slam ve Gelenek

ncelikle devrimci slami hareketlerin Trkiye corafyasnda tarihsel kk yoktur. Osmanldaki tarikatlar temelde bireyleri dntrecek bir sosyal yapya, gelenee ve eylem planna sahiptiler. Nefis terbiyesini merkeze alan bu tarikatlar, devleti ynetecek
397 Gilles Kepel, La Revanche de Dieu, Paris, Seuil, 1991, bu kaynaktan aktaran Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 144-146; Gilles Kepel, Muslim Extremism in Egypt, Berkeley, University of California Press, 1985, bu kaynaktan aktaran Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 71-72.
182
bir organizasyondan ve sylemden uzaktlar. Devlette etkin olmaya altklar baz rnekler olsa da bu hibir zaman iin sistemi devrimci bir ekilde ele geirmek ynnde ciddi bir giriime dnmedi. Tarikatlarn sylem ve eylem plan; bir eyhten kendi halefi olacak yeni eyhe -eski mride- szl gelenekle aktarlmaktayd. Trkiyedeki tarikat ve gruplarca aktarlan bu gelenekte ise devleti devrimci bir ekilde deitirecek sylem ile eylem plan ve buna uygun bir rgtlenme yoktu. randa da 1979da yaanan devrimin iilikte tarihsel bir kkeni olmad sylenebilir; fakat randa, btn halkn etrafnda toplanabilecei tek bir otorite (Humeyni) vard; -velayet-i fakih398 teorisinin de desteiyle- onun bu yndeki yorumu ve geni kitlelerdeki etkisi sayesinde devrimi gerekletirdi. Oysa Osmanl ve Trkiyedeki Ehli Snnet yapnn dini gruplar asndan olaylara bakarsak; her grubun kendi liderine/eyhine bal olduu ok-merkezli toplumsal bir yap olduunu grrz, mrid kazanarak g elde etmek iin birbirlerine rakip de olan bu gruplarn hepsi ayr bir g odayd/odadr, bunlar merkezi bir g etrafnda toplayacak hibir teori/yap yoktu(r). Tarikat geleneiyle terbiyesinin ve tarikattaki hiyerarik yapnn bir gerei olarak, birok tarikatn mridi, kendisini eyhine lnn l ykaycsna brakt gibi brakr ve eyhini, yaayan insanlarn en stn, hayatn ynlendirecek en nemli otorite olarak grr(d). Osmanl dneminde, merkezi tek dini otorite olan halifenin, bireyler zerindeki etkisi de tarikatn bals iin eyhinkine gre ikinci plandayd. stelik Cumhuriyet balangcnda halifelik kaldrlarak, Ehli Snnet kesim iin merkezi konumu olabilecek tek dini otorite yok edilmi oldu. (Bu kesime ise devletin kontrolndeki bir slam anlayn savunan Diyanet gibi kurumlarla nfuz edilmeye alld.) Ksacas miras alnan gelenekte, ne devleti ele geirmeye ynelik bir eylem plan ve sosyal rgtlenme biimi ne de devleti ele geirecek gc etrafnda toplayabilecek merkezi bir otorite vard(r). Trkiyedeki dini gruplarn ok-merkezli dank-gl sosyal yapsn ana398 Geleneksel ii anlaynda dini otoritelere dini cepheyle snrl otorite atfedilirken, Humeyninin bunu velayet-i fakih teorisiyle siyasi alana da tamas, bu teorinin tanm ve iilikte dinsel otoritenin gcyle ilgili baknz: Mazlum Uyar, ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, stanbul, Kakns Yaynlar, 2004.
lizlerinde gz nnde bulundur(a)mayanlarn; bir gn Trkiyede, randaki gibi bir devrimin oluabileceine dair yanl kanaatler beyan ettikleri kansndaym.
b. Devrimci slam ve thal Fikirler: Mevdudi ve Seyyid Kutub

Sonuta geleneinden devrimci slam ynnde bir sosyal yaplanma, sylem ve eylem plan devralmayan slami kesimin; devleti devrimci bir ekilde deitirebilmesi iin bunun iin gerekli olanlar, Cumhuriyet dneminde bir yerden ithal etmesi veya kendisinin retmesi gerekliydi. Aslnda Mevdudi ve ondan etkilenen -fikirleri hapis dneminde sertleen- Seyyid Kutubla dardan gelen bir etki olmutur.399 Kutuba gre demokrasi slamla uzlamas mmkn olmayan yabanc bir ideolojidir; fikirleriyle o, slamn beyat ve ra kavramlaryla demokrasi arasnda olumlu iliki kuran slami kesimden dnrlerden, rnein Kutubdan nce Msrda yaam etkin bir dnr olan -birinci blmde incelenen- Abduhtan ayrlr.400 Kutub, Abduhu, dini anlayta aklcla yapt vurgu sebebiyle eletirmitir.401 Kutub, sava anlamna gelen cihadn, ancak kar tarafn saldry balatmas sonucu meru olabileceini savunan din bilginlerini eletirmi; Mslmanlar kendilerinden olmayanlara -hem yabanc dmana hem Mslman grntsndeki idarecilere- kar bir savan iinde olduk399 Abubaker Bagader; Mevdudi ve Kutubdan etkilenen slami hareketlerin Arap dnyada yaygnlamasnn sebeplerini drt maddede aklamaktadr: Birincisi, Mslman Kardeler ve ran Devriminin baarsyla alakaldr. kincisi, Arap milliyetilii 1967 srail savandan sonra de gemi ve 1970lerdeki ekonomik-sosyal sorunlar, genleri yeni alternatif araylarna itmitir. ncs, modernizasyon ile ortaya kan yeni orta snfn, ynetime daha rahat kar koyabilecek olmasdr. Sonuncusu ise Batllaan ve seklerleen elitle halk ynlar arasndaki mesafenin almas ve halkn bu elitin liderliini reddetmesidir. Abubaker A. Bagader, Contemporary Islamic Movements in the Arab World, Islam, Globalization and Postmodernity, Ed. Akbar S. Ahmed ve Hastings Donnan, London, Routledge, 1994, s. 117-118. 400 Azam Tamimi, ada Arap Dnyasnda Demokrasiye Geiin nndeki Engeller, ev. Recep entrk, slam ve Demokrasi, stanbul, Ensar Neriyat, 2000, s. 216. 401 Leonard Binder, Islamic Liberalism, Chicago, The University of Chicago Press, s. 196.
184
lar ruh halini alam ve devrimci slam olarak nitelenen zihniyeti yaygnlatrmtr. Bu yaklam, toplum seviyesinde yz yze grerek ve yaynlar yaparak slam yaymay alan bir strateji benimseyen ve bunu daha sonraki bir devrimin basama olarak da grmeyen/sunmayan cemaatlerin, rnein bir nceki blmde detaylca incelenen Nursinin yaklamlarndan tamamen farkldr. (Nitekim Kutubun sempatizanlar Nurcu gruplar toplumu pasifize etmekle sulamlardr.) Kutub, nl eseri Fizill-il Kuranda (Kurann Glgesinde) yle demektedir:
Adlarndan baka bir eyleri Mslman olmayan, slam d grnyle anlayan, yabanc fikirlerin aklen ve ruhen tesiri altnda kalanlar slamn gya savunmak iin cihad ettiini, cihadn bir mdafaa harbi olduunu ileri srerler. slamdaki cihad gerek manasndan karmakla gya slama iyilik yaptklarn sanyorlar.402
Mevdudi ve Kutubun eserleri bir dnem Trkiyesinde byk yanklar uyandrmsa da, bu etki hibir zaman iin Nurculuk ve Sleymanclk gibi Trkiye apnda yaygn-organize bir taraftar kitlesine dnmemitir. Bu dnrlerin tercme edilen kitaplarn okuyanlar etkili, devrimle iktidar ele geirip yukardanaa dzenleme yapacak bir organizasyon kur(a)mamlardr. Trkiyede, Seyyid Kutubun nl Kuran tefsiri Fizill-il Kuran gibi eserleri birok kiinin zihninde nemli izler brakmtr, fakat bu birok cilt kalnlndaki tefsiri ok beendiini beyan eden kiilerin ou bile cihad Kutubtan farkl anlamlardr. rnein bu tefsiri tercme edenlerden biri olan Bekir Karla, diyalog yanls Abant Platformunda yer alm ve devleti ele geirmeye ynelik izgideki hareketleri eletiren bir ilahiyat/slam felsefecisi olmutur.403 Mevdudi ve ondan daha gl ekilde Kutub izgisi, 20. yzylda modernlemeye ve modernizme kar modern fenomenler olarak kendilerini gstermilerdir; Trkiyede bu izginin etkisi sistem iin ciddi bir tehdit oluturmamsa da Msr gibi lke402 Seyyid Kutub, Fizill-il Kuran, 7. cilt, ev. Hakk engler, Emin Sara ve Bekir Karla, stanbul, Hikmet Yaynevi, t.y., s. 141. 403 Karlann Kutub izgisine uzak fikirleri iin bir rnek: Bekir Karla, Cihad ve Terr, Karizma, Mart 2002.
lerde yukardan-aa slamile(tir)meyle ilgili bu proje, Msrn rejimi iin nemli bir tehdit olmutur.404 Kutub, slami olmayan tm idarelerin cahiliye (genelde slam ncesi putperestleri ifade etmek iin kullanlan bu deyimi Kutub; hem Bat iin hem de Mslmanlar yneten slamdan uzak bulduu ynetimler iin kullanmtr) olduunu syleyerek, bunlarla yaplan savan cihad olduunu savunmutur.405 Msr iktidarn ve toplumdaki -kendilerini Mslman olarak niteleyen- destekilerini kfir/cahiliye olarak niteleyen Kutubun yaklam, Msrn kendini Mslman olarak niteleyen halk iinde Mslmanlar ve kfirler gibi kutuplamalara sebep olmutur.406
c. Devrimci slam ve Trkiyedeki Etkin Cemaatler: Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati

eride ise Trkiye apnda bilinen etkili hibir slami grup, devrimci -iddet kullanarak- bir ekilde merkezi ele geirerek, halk yukardan-aa slamiletirme stratejisi benimsememi ve uygulamamtr. Aslnda birok ilde taraftar ve nemli lde etkisi bulunan Trkiye apnda etkili olan/olmu gruplar bellidir. Bunlar teker teker incelenerek de bahsettiim gr teyit edilebilir. 1- Nurcular: Bahsedilen gruplarn en yaygn ve en etkin olan Nurcu gruplardr; Trkiyenin tartmasz en ok taraftara sahip ve en etkin grubu olan Glen Cemaati de bu kategoriye girmektedir. Nurculuun kollarnn temel stratejisi bireyleri yz yze grerek; kitap, dergi ve gazete gibi yaynlarn okutarak Ehli Snnet slami gre ve kendi gruplarna yaknlatrmak olmutur.407 Devleti id404 Mohammed Ayoob, The Many Faces of Political Islam, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 2008, s. 66-74. 405 Leonard Binder, Islamic Liberalism, s. 177-181. 406 Tark Ramadan, slami Yenilenmenin Kkenleri, s. 442. 407 Nurculuun bu yaklam, daha nce alntlar yaptm Nursinin ve Glenin kitaplarndan, ayrca Glen Cemaatinin yaynlarndan bellidir. Glen Cemaatinin idaresindeki Samanyolu televizyonu ve Zaman gazetesinin yaynlar da bunu teyit etmektedir. Daha da nemlisi, bu gruplarn bugne kadarki eylem pratiini incelediimizde de hep bireyleri kendi cemaatlerine ekmeye altklarna, fakat devletin merkezini iddet ieren eylemlerle ele geirerek yukardan-aa dzenleme yapma ynnde bir giriimleri olmadklarna tanklk etmekteyiz. Ayr-
186
det vastasyla ele geirerek, toplumu, yukardan-aa slamiletirmeyi dnen radikal/devrimci zmcler, slami kesimi kendi taraflarna ekerek gelimelerini engelleyen Nurcu stratejiyi u rnekteki gibi eletirmilerdir: Fethullah Hoca ve dier Nurcular tabandan gelerek slami bir sisteme sahip olamayacaklarn anlamayacak kadar cahiller. nce devleti kontrol etmek ve sonra onu yukardan-aaya yaratmak zorundasnz.408 2- Sleymanclar: kinci byk grup Nakibendi ekolnden olan ve bu ekoln dier mensuplarna gre kendisine has zellikler ihtiva eden Sleymanclardr; bunlarn eylem plan ise zellikle atklar Kuran kurslarnda ders verdikleri yz binlerce genci Ehli Snnet slam grne ve cemaatlerine yaknlatrmak olmu, fakat devletin merkezini iddet kullanarak ele geirerek yukardan-aa dzenleme yapmak eklinde bir strateji ve eylemleri gzlenmemitir.409 Nurculuk ve Sleymanclk dnda ballarnn says milyonlara ulam baka bir slami grup gstermek mmkn deildir. 3- Nakibendi-Kotku Cemaati: Siyasal slamdaki etkisinin nemi sebebiyle Gmhanevi-Nakibendi tarikatn da deerlendirmemize katabiliriz.410 Bu tarikatn eyhi Abdlaziz Bekkinenin
ca baknz: John O. Voll, Fethullah Glen: Yeni slami Sylemde Modernitenin Almas, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004, s. 290-298. 408 Bunu, Sezgin Koak, Hakan Yavuza, Konyada yaptklar grmede beyan etmitir: Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 272. 409 Sleymanclar; -Ruen akrn kitabnn ilk basksnn tarihi olan 1990dan nceki tespitlerine gre- binin stnde zel binada yz binden fazla gence kurs vermekte, Avrupay a gibi saran 215 slam Kltr Merkezini bnyelerinde barndrmaktadrlar: Ruen akr, Ayet ve Slogan, s. 125-138. Hakan Yavuza gre Sleymanclar drt milyonluk mrid saysyla ikinci byk cemaattir. (Bence bu tahmin abartl olsa da Sleymanclarn tahmin edilen gc hakknda bir kanaat verebilir.): Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 196-202. 410 Ayrca Nakibendiliin nemli kollar olan Erenky Cemaati, smail Aa Cemaati ve Menzil Cemaati saylabilir. Ele alnanlardan sonraki en geni taraftar kitlesine sahip cemaatler bunlardr. Bu cemaatlerin de sylem ve yaynlar; devletin merkezini iddet kullanarak ele geirmeye ynelik bir strateji benimsemediklerini, bireylerin nefsini terbiye suretiyle maneviyatlarn ilerletme ve vaazlar, yaynlar, yz yze grme suretiyle ballarn arttrma stratejilerini benimsediklerini gstermektedir: Ruen akr, Ayet ve Slogan, s.56-72.
1952deki lmnden sonra baa geen Mehmet Zahid Kotku (1897-1980)411 Erbakann lideri olduu MNP ve MSPnin kuruluunda rol oynad. Babakan ve cumhurbakan olmu Turgut zaln, babakan olmu Necmettin Erbakann, Babakan Recep Tayyip Erdoann ve daha nl birok ismin bu tarikattan etkilenmesi; ayrca slami kesimin siyasete olduu kadar ekonomik hayata girmesinde de bu tarikatn tevikleri nemlidir.412 Bu tarikatn hedefi de toplumu yukardan-aa iddet kullanarak deitirmek olmam; fakat Ehli Snnet slami gr vaazlaryla, yaynlaryla ve yz yze grerek yaygnlatrmak ve cemaatin halkasn geniletmek olmutur. Burada, bu tarikatn kuruluunda rol oynad MNP ve MSP izgisinin; Kepelin, 1980lerden nce slam dnyasnda var grd, merkezi ele geirerek yukardan-aa dzenleme yapmaya alan eilime karlk gelip gelmedii sorulabilir. Kepelin yukardan-aa dzenleme ile kast devrimci, iddet kullanarak (randa 1979da olduu gibi) sistem deiikliidir. Eer gizli niyetlere atf yapan bir sylemle hareket edilmez ve bu partilerin tzel kiiliklerine ve eylemlerine baklrsa; bu partilerin, anayasa erevesinde kurulmu, sistem ierisinde demokrasinin kurallaryla dnm yapmaya alan, kendi taraftarlarna sivil toplumda daha fazla g aktarmnda bulunma ve onlar devletin basksndan bamszlatrma hedefleri gden, kurucu ideolojiye zt bir konumda olmalarna ramen -bu partilerin kapatlma sebebi budur- legalitelerini muhafaza etmeye ve iddet kullanmndan uzak durmaya alm olan kurumlar olduklar anlalr. Sonuta, Trkiye Cumhuriyetindeki slami kesimin yaygn ve nemli hareketlerinin hibiri; Kepel ve Glenin devrimci slam olarak grdkleri, 1980lerden nce olduklar var saylan hareketlere karlk gelmemektedir. Trkiyede, 1980lerden hem sonra hem de nce yukardan-aa iddetle devleti ele geirmeye ynelik devrimci bir strateji benimsemi nemli/etkili hibir hareket yoktur; devrimci sylemi benimsemi gruplar ve bireyler marjinal kalmlardr. Trkiyedeki nemli slami hareketlerin temel strate411 erif Mardin, Trk Tarihinde Nakibendi Tarikat, ada Trkiyede slam, Ed. Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991, s. 86-87. 412 Hakan Yavuz, a.g.e., s. 191-192.
188
jisi ve eylem pratii; yz yze, vaazlarla ve yaynlarla bireyleri dntrmek ynnde gereklemitir. Bu gruplarn benimsedikleri temel strateji yukardan-aa devrimci deitirme deil, aann iinde alarak aay deitirme ve aadaki gle yukary yaplandrma eklinde olmutur. Fakat bu gruplar iin devletin yukardan-aa belirleyici gcnn azalmas; devletin ideolojisine aykr aann iindeki faaliyetleri devlet basksyla engellendii iin, nemli olmutur. Bu gruplar, nceden bahsedilen srelerin sonunda, kendi dnya grlerine zt devletin sekler ideolojisinden bamszlaarak ve yeni frsat alanlarnn sunduu imknlarla holdingler, finans kurulular, radyolar ve televizyonlar gibi aralara sahip olarak etkilerini ve glerini arttrmlar; sivil toplum kurulularnn, temsil ettikleri kitlenin szcs olma fonksiyonunu, etkin biimde gerekletirmeye balamlardr. Aadan-yukar etkinin (evrenin de merkezi belirledii/etkiledii) yeni oluan siyasi, sosyal ve ekonomik ortamn belirgin bir unsuru olarak ortaya kt gnmzdeki yapda; evrenin nemli bir unsuru olan slami kesimin gc, merkezin politikalarnn ve yapsnn belirlenmesinde ciddi derecede etkide bulunabilecei/bulunduu bir seviyeye -devrimci ve iddet temelli bir strateji uygulanmadan- ulamtr.
B. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetinin deolojik Aygtlar
smanldan Trkiye Cumhuriyetine geildikten sonra, zellikle kurulan birok yeni eitim kurumu sayesinde, devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn arttn grdk. Ayrca Cumhuriyette devletin ideolojik aygtlaryla daha geni bir toplulua ulaabilmesi ve 1950lerden sonra ehirlemenin artmas gibi, halkn daha ok bu aygtlarn etkisi altna girmesini salayan siyasi ve sosyal yapdaki deiikliklerin olduunu iledik. Aslnda 1980lerden sonra, eitim kurumlarnn ve ehirlemenin artmasnda dorusal bir art grafiinin gzlenmesiyle, devletin ideolojik aygtlaryla daha ok kiiye daha youn ekilde ulalmas mmkn olmutur. Fakat bu olgulara ramen, burada savunduum tez, Trkiye Cumhuriyetinde devletin ideolojik aygtlarnn toplumu dntrme kapasitesinin dorusal bir art grafii izle(ye)medii; 1- devletin ideolojik aygtlarndan bamsz olarak kitle iletiim aralar gibi unsurlarla kresellemenin toplumu dntrme kapasitesinin artmas ve 2- merkezin kurucu ideolojisine muhalif olan unsurlarn, zellikle slami hayat grn benimseyenlerin, kitle iletiim aralar ve eitimsel aygt gibi ortamlarda mevzi kazanmas ve kendi medyalaryla eitim kurumlarn kurmalar gibi nedenlerle, devletin ideolojik aygtlaryla dntrme kapasitesinin, 1980ler ve sonrasndaki srelerde azalddr. Kurucu ideolojinin, ideolojik aygtlarla nfuz ettirilme kapasitesinin azalmas, devletin kurucu sekler ideolojisine muhalif slami hayat grn savunan bireylerin ve gruplarn bamszlklarn ve glerini arttrmalarnn nemli sebeplerinden birisidir. Bu blmde bunu gstermeye alacam. Dier yandan bu konu asndan nemli bir husus olan, 1980lerden sonra, merkezde kurucu ideolojiden farkl
190
grlerin de seslendirilmesinin artmas daha sonraki balkta tartlacaktr. (Bu blmn C maddesinde ele alnacak; merkezde farkl ideolojiler etkili olunca, bahsedilen aygtlarn kurucu ideoloji ynnde kullanlmas azalmtr.)
1. Kreselleme Srecinde Kitle letiim Aralarnn Artan nemi

Kitle iletiimi birok medya kurumunu ve rnn dile getirmekte kullanlan yaygn bir terimdir; fakat bu ifadedeki iletiim szc yanltc olmamaldr. letiim szcyle zellikle karlkl bir alveri kastedilmekle beraber, bu terimde kastedilen daha ok ileticiden alcya tek ynl olarak gerekleen bir mesaj akdr.413 McLuhan, iletiim teknolojisindeki gelimelerin, toplumun yapsnda ve dncesinde yol at devasa deiikliklerin gerekli ilgiyi grmediini; birok dnrn, bu konuda, devekuu gibi kafalarn topraa gmdklerini ifade etmektedir. O, elektromanyetik keiflerin, btn insani ilikilerde ezamanl alan yaratm olduunu syler ve insan ailesinin artk kresel kyde yaad gz nnde bulundurularak, kresel ve toplumsal analizlerin yaplmas gerektiini savunur.414 McLuhan, medyay, insann uzantlar olarak dnr; nasl tekerlek ayan, giysi bedenin uzantsysa ayn ekilde radyo kulan, televizyon gzn uzantsdr. Bu duyularn deimesi ise insann, dnce ve davranlaryla deiimi anlamn tar. nsan, bu uzantlarnn farkna varmaz, merkezi sinir sistemi adeta anestezi ile kendini uyuturmaktadr; McLuhan buna Narcissus miti der. (Bu, Freudun bastrma diye ifade ettii mekanizmaya benzer.)415
413 John B. Thompson, Kitle letiiminin Baz zellikleri, ev ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 210-211. 414 Marshall McLuhan, Gutenberg Galaksisi, 2. bs., ev. Gl aal Gven, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007, s. 47-48. 415 Erol Mutlu, Televizyon ve Toplum, Ankara, TRT Yaynlar, 1999, s. 57-58. Mutlu, McLuhann bu durumu niye Narcissus miti olarak nitelediini yle aktarr: Narcissus sylencesine gre gen Narcissus -ki bu narkoz, kendinden geme, dumura urama anlamlarna gelen bir szcktr- suda grd kendi yansyan grntsnn bir bakasna ait olduunu zanneder. Kendisinin ayna sayesinde gerekleen uzants, kendisinin bir paras haline gelene kadar alglar dumura urar. Kendi uzantsna uyarlanm ve kapal bir sistem haline gelmitir. Bu
Baudrillard, ada toplumun mevcut durumunda medyann etkisine dikkat ekmitir. ktidar ilikilerini incelerken Foucaultnun, medya olgusuna gereince yer vermemi olmas; Baudrillardn, Foucaultya getirdii yerinde bir eletiridir.416 Baudrillard, medya araclyla bugne gelinmesini teknolojik determinist yaklamyla aklarken; bir simlasyonlar dnyasnda yaandna, medyann sunduu modeller ile gerek arasndaki ayrmn bulanklatna dikkat eker. rnein bir TV dizisindeki doktor simlasyonu veya ideal ev, ideal model, ideal seks hakkndaki simlasyonlar hipergereklii oluturup, gereklii dntrmeye bile balarlar.417 Televizyonun insanlar etkilemedeki bu gc, birok kiiyi karamsar grlere itmitir. Neil Postman bunlardan birisidir; televizyonu bizi iten fetheden, kendisine isteyerek teslim olduumuz, bizi gle oynaya yiyip bitiren bir canavara benzetir. Kendimizi teslim ediimizin nedeni ise elence ve oyalanmamzdan aldmz hazdr.418 Herbert Marcuse ise medyann, bilgi aktarma ve elendirme gibi gzken fonksiyonlarnn ardnda maniplasyon ve endoktrinasyon yattna dikkat ekmitir. Marcusea gre insanlarn tek boyutlu kalma ve kendileriyle toplumlar zerinde salkl deerlendirme yapamamalarnn en nemli sorumlusu medyadr.419 Max Horkheimer ve Theodor Adorno da kitle iletiim aralarnn, insanlar ve kltrel biimleri metalar haline dntrmelerine; insann, gerekle kurguyu, rasyonelle irrasyoneli ayrma yetisini ykmalarn eletirmilerdir. Horkheimer ve Adornoya gre kitle iletiim aralar, kapitalizmin tahakkmn yaygnlatrma aralar olup; zihnin zerkliini ve bireyin znelliini tahrip etmilerdir.420 Bu ynyle Horkheimer ve Adorno iin medya, sistemin ideolojik aygtdr. Nitekim Althusser de medyay, devletin mevcut resylencenin ana fikri, insanlarn kendilerinin baka bir maddedeki uzantlar karsnda derhal bylenmeleridir. (s. 58) Steven Best, Douglas Kellner, Postmodern Teori, ev. Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998, s. 154. A.e., s. 148-150. Erol Mutlu, Televizyon ve Toplum, s. 163. Herbert Marcuse, One-Dimensional Man, Boston, Beacon Press, 1991, s. 8, 245-246. Jack Zipes, Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, ev ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 227-229.
416 417 418 419 420
192
tim ilikilerini yeniden retmesini mmkn klan ideolojik aygtlar arasnda saymtr.421 Burada, bahsedilen dnrlerin, kapitalist retim ilikilerinin muhafazasnda, medyay, devletin ideolojik aygt olarak deerlendirmeleriyle; benim, Trkiye Cumhuriyetinin, ideolojisini nfuz ettirmede kulland ideolojik aygtlarnn nfuz gcnn, medyann etkisinin artmas ve zellemesiyle nasl deitiini deerlendirmem arasndaki farka dikkat edilmelidir. Buraya kadar alntlar yaptm yazarlarla, ayn ekilde, iinde bulunduumuz dnemde medyann toplumu dntrmede ve dnceleri etkilemede nemli unsurlarn banda geldiini; bu etkiyi hesaba katmayan aklamalarn mutlaka ksr kalacan ve bu etkinin, farknda olunmadan, elenirken gerekletiini savunuyorum. Fakat benim odak noktam; Trkiye Cumhuriyeti merkezinin, ideolojik aygtlaryla nfuz gcndeki deiimin, slami kesim iin yol at deiikliklerdir. Bu odak noktas asndan, kreselleme srecinde etki eden kitle iletiim aralarnn -zellikle elektronik medyay kastediyorum- Trkiyedeki slami kesim iin sonucu; devletin, ideolojik aygtlaryla toplumu ve toplumun bir paras olan slami kesimi dntrme kapasitesinin azalmas olmutur. Bunun balca iki nedeni vardr: 1- Medya araclyla, devletin ideolojik aygtlarndan bamsz bir ekilde kresel kltr -zellikle konumuz asndan nemli Neo-liberal deerler- toplumu dntrmektedir. Medyann bilgi ve hayat gr aktarmada artan rol, devletin ideolojik aygtlarndan rol almak anlamna gelmektedir. 2- slami kesim, kurduu medya organlaryla, alternatif bir ideolojiyi yaygnlatrmaktadr. nceden bireyin kimliini ekillendirmede ailenin ve dinsel ideolojik aygtlarn rol birincilken; sonradan dinsel ideolojik aygtlarn yerini, Althusserin de dikkat ektii gibi eitimsel ideolojik aygtlar almtr.422 Gittike medyann etkisinin artmasyla, Trkiyedeki eitim kurumlarnn da Diyanet gibi dinsel ideolojik aygtlarn da bireyleri ekillendirme kapasitesi azalmtr. Ayr421 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 169. 422 A.e., s. 176-177.
ca Marcuseun dikkat ektii gibi ailenin, medya ile rekabeti ok zordur ve medyann ykselen nemi, ailenin de bireyler zerindeki etkisini azaltmtr. Marcusea gre toplumsallama etkeni olarak aile kerken kitle iletiim aralar ykselmitir.423 Medyann ykseliiyle yeni kontrol biimleri ykselie geerken, eski kontrol biimlerinde deiimler de olmutur. rnein Trkiye merkezinin -dier birok lke gibi- medya zerindeki hkimiyeti, eitimsel ideolojik aygtlarna nazaran ok dktr. RTK gibi kimi kurumlar devletin ideolojisine uygunluu denetlese de bu kontrol, devletin eitimsel ideolojik aygtlarndaki kontrolyle mukayese edilemez. stelik kablolu yaynlarda kan kanallar ve internette yaynlanan ierik zerindeki kontrol yok denecek kadar azdr. Sonuta, bata devletin eitimsel ideolojik aygtlarndan olmak zere, medyaya transfer olan bireyleri ekillendirme kapasitesi; devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalmas demektir. Elektronik medyay devletin ideolojik aygtlarndan biri olarak saymak 1990lara kadar ksmen doru olabilir. (Devlet kontroll zelletirme ncesi yaynlarda da yaymlanan filmler, -Dallas gibi- yabanc diziler gibi yaynlarla kresel kltrn, devletten bamsz bir etki gc vard.) Fakat TV ve radyo kanallarnn zelletii, uluslararas yaynlarn Trkiyede ok rahat seyredilmeye baland ve dier medya organlarna gre devletin zerindeki kontrolnn daha az olduu internetin yaygnlat 1990lardan sonra; medyay, devletin ideolojik aygtlarndan ziyade devletin ideolojik nfuz gcn azaltan aygtlar olarak grmek gerekir.424
423 Douglas Kellner, Kltr Endstrileri, ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005, s. 238. 424 Althusserin dikkat ektii gibi devletin ideolojik aygtlarnn devlet kurumu olmas art deildir; bunlar zel kurulular da olabilir. Althusser zel ya da kamusal olmas pek nemli deildir. nemli olan ileyileridir demektedir: Louis Althusser, a.g.e., s. 170. Trkiyedeki medyaya, rnein slami kesimin ynettii medyaya baktmzda; bunlarn ileyilerinin, devletin kurucu ideolojisiyle uyumlu olmad aktr. Bunun yannda bu uyumsuzluk her hususu kapsamaz; birok zel medya organyla beraber slami kesimin medya organlarnn ou da devletin blnmez btnl veya mevcut ekonomik sistemin devam gibi baz hususlarda devletin ideolojik aygtlar gibi fonksiyon grmektedirler. Sonuta, zel elektronik medyann k, tamamyla, her hususta devletin ideolojisine muhalif aygtlarn kurulmas deildir; fakat devletin eskisi kadar toplumu maniple
194
Trkiyenin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalmas, bu aygtlarla seklerletirilmeye allan slami kesimin zgrlemesi anlamna geldii iin konumuz asndan nemlidir. Fakat dier yandan, devletin ideolojik aygtlarnn seklerletirici etkisinden kurtulan slami kesim; McLuhann Narcissus miti ile dikkat ektii gibi, uyumu bir vaziyette, elenirken farknda olmadan, kresel kltrn seklerletirici, tketimi her trl deerin stne karan deerleriyle dnmektedir. Devletin merkezi, ideolojik aygtlaryla Batllatrma gcn kaybederken; ortaya kan yeni g medya, gcn hissettirmeden, organlarn genilemesi ile Batl deerleri -en yeni formuyla Baty- aktarmaktadr. Sonuta devletin merkezinin ideolojik aygtlarndaki g kayb, mutlak olarak ideolojisinin tm unsurlarnn Trk toplumunda g kaybettii anlamna gelmez. rnein kadnlarn kamusal alana daha ok kmas veya Batl kyafetlerin benimsenmesi gibi Cumhuriyetin kurucu ideolojisine de uygun kimi unsurlar, medyann ykselen etkisi ile yaygnlamtr. Fakat bu dnmlerde devlet merkezinin -ve devletin ideolojik aygtlarnn- nemi ve kontrol azalmtr. rnein medyann oluturduu, -Baudrillardn deyiiyle hipergerekilikteki- kadn imgesi; bireyci, kendi hazzna ncelik veren zellikleriyle, Kemalist ideolojinin vatansever-fedakr kadn imgesinden de uzaktr. Burada birok yerde medya olarak vurgu yaplann, zellikle Bat, hatta Amerikan merkezli bir kltr yayan medya olduuna dikkat edilmelidir. Bu medya bir yandan genelde Bat, zelde ise Amerikan kltrn yaymaktadr; nitekim Fransada bile birok entelektel, medyayla yaylan kltr sonucunda Coca Colann -simgesel neminden dolay Coca Colaya zellikle vurgu yaplmaktadr- yaygnlamas ve Fransz olmann anlamn yitirmesi karsnda endielerini ifade etmilerdir.425 Aadaki satrlarda hem McLuhan, Baudrillard, Horkheimer, Adorno, Marcuse gibi dnrlerin dikkat ektikleri, Batl, zellikle de Amerika merkezli, Neo-liberal deerleri yayan hkim medyann (daha ok elektetme gc kalmadn tespit etmek nemlidir. 425 Jean-Noel Jeanneney, Balangcndan Gnmze Medya Tarihi, 3. bs., ev. Esra Atuk, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, s. 322.
ronik medyann) yaygnlamasyla, Trkiyedeki devletin ideolojik aygtlarnn azalan etki gcne deineceim; hem de konumuz asndan nemli, bu hkim medya dnda gelien (bir yandan da bu hkim medyann etkisindeki) slami kesimin alternatif medyasnn yaygnlamasyla, bu aygtlarn azalan etki gcne temas edeceim. Buradaki tespitim, siyasi ve sosyolojik bir olgu olarak Trkiye merkezinin ideolojik aygtlaryla nfuz gcnn azalddr. Aslnda bu olgu, Stephen Cohenin dikkat ektii, dnyann hemen her yerinde devletlerin bilgi zerindeki tekele yakn denetiminin, yeni oluan elektronik medya olgusuyla zayflama srecinin, Trkiyede de yaanmasdr.426 Bu tespit, tam olarak devletin ideolojisinin gcnn her ynyle azald anlamna gelmez. nk medyann ykselen gc, bir yandan devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltrken; bu medyann devletin ideolojisine hizmet ettii kimi hususlar da vardr. Ak olan bir durum vardr ki; o da hkim medyayla yaylan yeni kltrle ve alternatif medyayla yeni g odaklarnn glenmesiyle, siyaset ve toplumla ilgili denklemin daha kark ve analizi zor bir hl alddr.
2. zel Radyolar ve slami Kesimin Radyolar

Radius kelimesinden treyen ve ma anlamna gelen radyo okuma yazma bilmeyen kitlelere bile szle ulamay mmkn klan bir kitle iletiim aracdr ve 1920ler-1930lardan itibaren kurumsallaarak dnyada yaygnlamtr.427 Ekonomik liberalizmin bir dogma olarak benimsendii Amerikada, en bandan itibaren radyolar zel teebbs tarafndan yaygnlatrld.428 Fakat Avrupada, radyolarn devletin ideolojik aygt olmaktan kmasndan duyulan endieyle radyolardaki devleti tekel uzun bir sre srd. Nitekim II. Dnya Savanda radyolarn halk ynlendirmedeki gc gzlemlenmiti; bu topyekn savan bir boyutu da savaan devletle426 Stephen P. Cohen, U.S. Security in a Separatist Season, Toward The TwentyFirst Century, Ed. Glenn Hastedt, Kay Knickrehm, New Jersey, James Madison University, 1994, s. 432-433. 427 evket Saylgan, Kreselleme Srecinde Trkiyede Yabanc Sermayenin Medyaya Girii, Kreselletirme Makinesi: Medya, stanbul, Beta, 2008, s. 217. 428 Jean-Noel Jeanneney, a.g.e., s. 146.
196
rin radyolar arasnda yaanmt.429 Avrupadaki birok yerde zel radyolarn faaliyet gstermesi ancak 1970lerden sonra mmkn oldu. ngilterede BBC, radyolarn zerindeki tekelini 1972de kaldrd, talyada 1975ten sonra zel radyolar yaygnlamaya balad, Belikada ise bu sre 1970lerin sonunda, 1980lerin banda yaand.430 Kreselleme srecinin hzland dnyada Neo-liberal deerlerin ykselmesi ve Trkiyede bu deerlerin yaygnlatrcs zal hkmetleriyle, 1980ler Trkiyesinde zelleme ykselen deer olmutu. Amerikada en bandan itibaren olduu gibi, Batnn, Atlantikin dier yakasndaki blm Avrupada da zel radyolarn yaygnlamasyla; Trkiyenin, rol modeli ve referans noktas olan Baty takip etmesinin, radyolarn zelletirilmesini ierecei iyice aa kt. Trkiyenin d politikasnn 1980lerden sonraki temel hedefi olan ABye girme hedefi de bu sreci destekliyordu. Sonuta dnyadaki ve Trkiyedeki konjonktrn sonucu olarak 1990larda Trkiye zel radyolarla tant. Avrupada zgr radyolar mcadelenin ve kamuoyunun desteiyle kuruldu,431 Trkiyede de uygun konjonktrn iinde yaplan mcadele ve kamuoyu desteiyle zgr radyolar olutu. nce yasal olmayan bir ekilde balayan ve tartmalara konu olan zel radyo yayncl, daha sonra gerekli yasal dzenlemeler erevesinde yaplmaya baland. Kamuoyundan gelen youn basknn da etkisiyle 8 Temmuz 1993te, TBMMnin 3913 sayl kararyla, 1982 Anayasasnn 133. Maddesi Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunlarla dzenlenecek artlar erevesinde serbesttir eklinde deitirilerek, zel radyo ve televizyonlar merulatrlm oldu.432 Radyolarn zellemesi televizyonlarla ayn dneme geldii iin hem gze hem de kulaa hitap eden televizyonlarn yannda radyolar ikinci planda kalmtr. Fakat radyo dinleyenlerin gnn ne kadarn radyo dinleyerek geirdiine bakldnda, ortaya kan
429 430 431 432 A.e., s. 167-190. A.e., s. 250-252. A.e., s. 250-255. Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, s. 191.
zaman diliminin hi de azmsanmayacak lde olduu gzkmektedir. RTKn yaptrd ankette, radyo dinlediini beyan edenlerin oran % 59,4e gelmektedir.433 Radyo dinleyicilerinin, hafta ii radyo dinleme miktar 3,41 saatken, hafta sonu 3,27 saattir. (Bu anketten nce 2007 ylnda yaplan ankette radyo dinleme miktar daha da yksek kmtr.434 Aadaki tabloda hafta ii radyo dinleme oranlarn gryorsunuz:435
Hem kurulmas daha az sermayeyle mmkn olduu hem de yerelleriyle birlikte says bini geen radyolarn denetimi zor olduu iin; slami kesim, radyoculuu, g arttrmnda ve ideoloji yayma433 RTKn yaptrd aratrmada 4376 kiiyle grlm; bunlarn 2600 radyo dinlediini, 1776s ise radyo dinlemediini beyan etmitir: Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, 2009, (evrimii) http://www.rtuk.org.tr/upload/File/Radyo2_DinlemeEgilimleri10sub2010.pdf. 17.06.2010. s. 25. 434 A.e., s. 34-37. 435 A.e., s. 29-33.
198
da -slami terminolojiyle tebli faaliyetinde- nemli bir ara olarak benimsedi. Birou yerel olan bu radyolarn ne kadarnn slami radyo olduunu tam olarak belirlemek hayli zor olsa da bu konuyla ilgilenen bir gazeteci-yazar, 1997 ylnda, Trkiyedeki 1057 radyodan 500nn slami izgide olduunu ifade etmitir.436 rnein Glen Cemaatinin Bur FMi ve skenderpaa Cemaatinin Akra FMi, saylar yzlerle ifade edilen slami kesimin radyolar iinde popler olan radyolardandr. kisi de 1993 ylnda kurulan bu radyolar, benzerleri birok radyo gibi hem slami grleri yaygnlatrma, hem kendi cemaatlerine ulaarak cemaatlerinin birliini salama fonksiyonunu yerine getirmekte; bu radyolarda cemaatlerin liderleri olan Fethullah Glen ve Esat Coann (2001de vefat etti) vaazlar yaymlanmaktadr.437 slami kesimin yaygn olarak dinlenen dier radyolar Kanal 7 ve Meltem FMdir.438 Bu drt radyo, en ok dinlenen 20-30 radyo arasndadr. Fakat dini ierikli yayn merkezli politikas olmayan radyolarn, dini ierikli olanlardan daha fazla dinlendii de hatrlanmaldr.439 Radyo dinleyicilerinin en ok mzik dinlemek iin radyoyu kullanmalar,440 radyo yaynclarn talep edilen mzik yaynlarn yapmaya zorlamakta, fakat bu hususta Ehli Snnet baz yorumlardan kaynaklanan ekinceleri olan Ortodoks-Ehli Snnet slami kesim, dier radyolarla yarta dezavantajl bir duruma gelmektedir. slami kesimin radyolar dier radyolardan daha az dinlenseler de zel radyolarn olmad dnemle kyaslandnda, tebli yapmalarnda ve cemaatlerinin birliini salamalarnda, slami kesimin gruplar iin ortaya kan bu yeni imkn kayda deerdir. slami kesimin iinden, radyo gibi medya teknolojisinin bakalar tarafndan retildiini, bunlarn slami bir pakette sunulmasnn hibir eyi deitirmeyeceini; McLuhann ifade ettii gibi, aracn mesajn ta kendisi olduunu syleyerek, bu yeni tketim
436 Faruk Bildirici, Bu Radyolar m stedik?, Hrriyet, 14.10.1997. 437 Alper Bilgili, The Re-Organization of the Main Islamic Communities In Turkey, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006, s. 60, 70-71. 438 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, s. 11. 439 A.e., s. 47-50. 440 A.e., s. 14.
ve iletiim biimlerini eletirenler oldu.441 Gerekten de slami radyoculuk, slami kesimin; g kazanmasnda bir ara olduu gibi, dnmne sebep olan bir ara da olmutur. Ehli Snnet slami kesim arasnda, kadn sesinin -zellikle ark sylerken- duyulmamas gerektiiyle ilgili ve mzik aletlerinin caiz olmadyla ilgili yaklamlar442 her geen gn azalmaktadr. Fakat McLuhan takip ederek; aracn, mesajn ta kendisi olduunu, dnmn sorumlusunun radyonun kullanl tarzndan ziyade bizatihi radyonun kendisi olduunu dnmek -bu yaklam nemli baz hususlara dikkat ekiyor olsa da- bence, temelde, doru gzkmemektedir. Nitekim Francis Fukuyama da iletiim teknolojisindeki gelimelerin, deer ynnden ntr olduuna; deiik ideolojilerin farkl deerler iin bu teknolojiyi kullanmasnn mmkn olduuna dikkat ekmitir.443
3. zel Televizyonlar ve slami Kesimin Televizyonlar 1939 Londrasnda, BBCnin haftada 24 saat olarak yapt yaynlar alabilen 20.000 televizyon alcs vard. Amerikann savaa girdii yl olan 1941de ise Amerikada sadece 5.000 televizyon alcs vard. II. Dnya Sava radyonun yldzn parlatrken mhendislerin baka yne kayan dikkatleri televizyonun gelimesini nledi. Sava sonras yllarda ise radyonunkine benzer bir hikye yaand; Amerikada yine ekonomik liberalizme uygun bir ekilde televizyonculuk zel sektrn giriimleriyle geliti, Avrupada ise televizyonun devletin ideolojik aygt olmaktan kmasnn endiesiyle devlet tekeli korundu. Fakat radyolarda olduu gibi televizyonlarda da halkn artan talepleri ve basks sonucunda devlet tekeline son verildi.444 Televizyonlarda devlet tekeline son verilmesi radyolara yakn dnemdedir; talyada 1970lerin sonunda kargaal bir srele zel televizyonlar yaylmaya balad, 1985te Fransada zel kanaln almas byk yenilikti, Almanyada ise ilk zel kanal 1985 ylnda faaliyete geti.445
441 Umut Azak, slami Radyolar ve Trbanl Spikerler, slamn Yeni Kamusal Yzleri, 2. bs., Ed. Nilfer Gle, stanbul, Metis Yaynlar, 2000, s. 96. 442 A.e., s. 105-106. 443 Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, New York, Harper Collins Publishers, 2002, s. 7. 444 Jean-Noel Jeanneney, a.g.e., s. 260-262. 445 A.e., s. 293, 295, 301.
200
Bylece Trkiyenin referans noktas Batnn her iki blgesinde de zel televizyonlar yaylm oldu. Bu d etken, Trkiyenin AB sreciyle Batya yaknlamasn arttrmas ve zalla zellemenin ykselen deer olmasyla birleince; zel televizyonculuk da -zel radyoculuk gibi- Trkiye iin kanlmaz oldu. 1968 ylnda TRTnin ilk deneme yaynn yapmasndan 1990 ylna kadar TRTnin tekeli srd; bu tekel 1990 yl banda, Magic Box adl kuruluun STAR 1 adyla Trkiye dndan yayn yapmasyla ykld. 1993 ylnda yaplan anayasa deiikliiyle zel radyoculukla beraber zel televizyonculuk da merulam oldu ve kanallarn saysnn hzla artt bir srece girildi.446 Trkiyenin ilk zel televizyonlarnn sahibi Uzan Grubu ve Erol Aksoy gibi bankaclk ve dier alanlarda faaliyeti olan byk sermaye sahipleriyle Doan ve Sabah Grubu gibi yazl basnn gl isimleri oldu.447 Bu yeni televizyon kanallarnn sahiplerinin ou TSADn yeleriydiler; zelleme, devletin klmesi ve sivil toplumun glenmesi gibi Neo-liberalizmle iyice ykselmi olan deerlerin yaygnlamas, bu kiilerin ideolojisinin -ounlukla bu kesim bu grleri ideoloji olarak anmasa da- bir gereiydi. Sonuta bu yeni medya, Neo-liberal deerlerin yaygnlamasna hizmet etti; rnein, iler Dursunun bu televizyonlarn haberleri sunu biimlerini analiz ederek gsterdii gibi, bu televizyonlarla zellemenin toplumun tm kesimleri iin iyi ve gerekli olduu bir anlay yerletirildi.448 Daha nceki balklarda (zellikle 3. blm A altndaki balklarda) grld gibi evrede etkili slami kesimin, merkezin denetiminden kurtularak gcn arttrmasnn en nemli sebeplerinden biri kreselleme srecinde yaylan Neo-liberalizmin Trkiyeyi de etkisi altna almasdr. Bu deerlerin toplumda yaygnlatrlmasnda ise zelleen elektronik medyann fonksiyonu dikkat edilmesi gerekli bir neme sahiptir. Byk sermaye sahiplerinin kontrol ettii medyann; slamn tekisi olarak alglanan Batl deerlere uygun dizi ve elence programlarn yaymlarken, slami kesimin g arttrmna yol aan sosyal
446 Vedat Demir, Trkiyede Medya Siyaset likisi, s. 190-191. 447 iler Dursun, TV Haberlerinde deoloji, Ankara, mge Kitabevi, 2001, s. 146148. 448 A.e., s. 145-259.
yapnn oluumuna katkda bulunduu birok kii tarafndan anlalamamtr. Dier yandan slami kesim de McLuhann Narcissus miti atfyla gnderme yapt etkinin altnda, bu medyay seyrederken nasl deiimler yaadn fark edememitir. Medya, bireyleri pasif alclara evirerek, elendirirken dntrmekte ve ne kadar byk bir sosyal ve kimliksel deiime sebep olduunu hissettirmeden etki etmektedir. Trkiyede televizyonlarn gnde ka saat izlendiini tespit etmek, bireylerin bilgi edinmelerinde, kimlik ve hayat grlerinin oluumunda; devletin eitimsel aygtlar gibi ideolojik aygtlarnn neminin neden azaldn ve televizyonun bilgiyle kltr aktarmnda dikkate alnmas gerekli ok nemli bir unsur olarak ortaya ktn vurgulamamn nedenini gsterecektir. Bu konuda yaplan en ciddi aratrmalardan biri olan RTKn aratrmasna gre hafta ii gnde ortalama 4.3 saat televizyon seyredilmektedir. Aadaki grafikte toplumun yzde kann, hafta ii ne kadar televizyon seyrettiini grmektesiniz:449
449 RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, Subat 2009, (evrimii) http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=0ff756b8292d-4269-9dbc-2bbfe6782cf0, 17.06.2010. s. 38
202
Hafta sonu ise televizyon izlenme oranlar ortalama 4.6 saate kmaktadr.450 (2008de yaplan bu aratrmadaki televizyon izlenme oranlarnn, 2006ya nazaran -hem hafta ii hem hafta sonu oranlarnda- dt gzlenmitir.451 Bunun bir nedeninin, hzla yaylan internetin televizyonun izlenme oranlarn drmesi olduu tahmin edilebilir.) Bir kiinin 7-8 saat kadar uyuduunu dndmzde, televizyon izlenen sre uyank olunan srenin drtte birine yakn bir zamana karlk gelmektedir ki bu ok nemli bir sredir ve bireylerin ekillenmesinde neden televizyonun dikkate alnmas gerekli bir aygt olduunu gstermektedir. Televizyon, hem grnt hem de sesle etki etmesiyle, tm kitle iletiim aygtlar arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. Adorno, baml bireylerin oluumunun en nemli sorumlularnn banda kltr endstrisinin temel sektr sinemann geldiini ifade eder;452 televizyonlarn yaygnlamasyla sinemalarda izlenen filmler, sinemalardan ok daha fazla evde televizyonlarda izlenmeye balanmtr, televizyonun nemli programlarnn banda filmler -benzer yapdaki diziler ve sitkomlar gibi yapmlar da buna dahil edilmelidir- gelmektedir. McLuhan da zellikle televizyonun, beyni dumura uratarak, farknda olunmadan, muazzam lde etki yapan zelliine dikkat ekmitir.453 ada felsefedeki medya eletirisi, felsefe tarihinde Platona kadar geri gtrlebilecek, sanatn aldatc potansiyeline dikkat eken eletirinin bir devamdr;454 Eski Yunanda sanatn aldatcl en ok iir-tragedya araclyla gerekletii gibi, gnmzde daha ok televizyon araclyla seyredilen filmler, diziler, sitkomlar ile gereklemektedir. Dier yandan yine Platonun dikkat ektii gibi, sanat, insanlarn olumlu ynde eitilmeleri iin kullanmak da mmkndr; fakat olumlu ve doru olann ne olduu ideolojilerin iinde anlam kazanmakta, ksacas ideolojiden ideolojiye deimektedir.
450 A.e., s. 51. 451 A.e., s. 39, 52. 452 Theoodor W. Adorno, Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Kitle letiim Kuramlar, Der. ve ev. Erol Mutlu, Ankara, topya Yaynevi, 2005, s. 242, 249. 453 Marshall McLuhan, Bruce R. Powers, The Global Village, s. 63-64. 454 Platon, Devlet, 10. Kitap, s. 281-306.
Her ne kadar Trkiyedeki televizyon istasyonlarnn byk blm slami cemaatlerin dndaki medya sahiplerinin kontrolndeyse de slami kesimin kontrol ettii televizyonlarn da nemli bir gc vardr. En ok izlenen televizyonlar arasnda, genel izlenme oranlarnda 5. srada yer alan Glen Cemaatinin Samanyolu ve 7. srada yer alan Kanal 7 televizyonlar n plana kmaktadr.455 Bu televizyonlar; mzik, elence ve magazin programlarnn izlenme oranlarnda ok izlenen televizyonlarn arasna girememektedir.456 Fakat yerli diziler gibi halkn en ok izledii programlar arasnda yer alan yaptlarda; Samanyolu 4. (% 6.2), Kanal 7 ise 8. (% 1.9) sradadr.457 Dini programlarn izlenme oranlarnda ise Samanyolu 1. (% 39.3), Kanal 7 ise 2. (% 23.1) sradadr.458 Bu arada birok kiiye anlalmas zor gelebilecek bir veri ise Glen Cemaatinin Samanyolu televizyonunun belgesel programlarda birinci olmasdr. stelik ikinci srada yer alan TRTnin (% 19.7), nc srada yer alan Discoverynin (% 7), drdnc srada yer alan National Geographicin (% 4.4) ve beinci sradaki Yaban TVnin (% 4.2) toplam izlenme oranlar (% 35.3); Samanyolunun izlenme orannn (% 37.2) altnda kalmaktadr.459 Bahsettiim istatistik, sadece Glen Cemaatinin belgesellerde baarsn ifade eder; fakat bu arpc sonucun nedenlerini, slami kesimin dnce ve kavramlarna nfuz etmeyle ilgili bir endie tamayan, hermentik olmayan yaklamlar anlayamaz. Daha nceden (2. blm D balnda) gsterdiim gibi, Glen Cemaatinin fikri temellerini atan Said Nursi; doadaki olgulardan din lehine karmlar yaplmasn; daha nceden slam felsefesinde bn Rd gibi felsefecilerin benimsedii bu yaklam savunmu ve Nurcu zihinler bu grle ina olunmutur. Belgeseller, uygun ekilde yorumlanarak, bu amaca hizmet iin kullanlmaktadr. Nursinin, kitaplarnda gndermeler yapt doadaki olgular, Samanyolunun belgeselleri, grsel olarak zihinlere sunmaktadr; elbette Nursininkine uygun
455 456 457 458 459 RTK, a.g.e., s. 84. A.e., s. 115-116. A.e., s. 96. A.e., s. 108. A.e., s. 113.
204
yorumlarla. Nursinin radyo gibi aralarn slam iin kullanlabileceine, devletin tekelinin olduu dnemde dikkat eken vizyonu; daha nce belirttiim gibi, Nurcu gruplarn, bu aralardan kanma yerine kullanma yolunda tereddtsz giriimde bulunmalarnda ve bu konuda slami gruplar iinde liderlii ellerinde bulundurmalarnda nemli olmutur.460 (Burada Glenin organizasyon becerisinin ve vizyonunun etkisi de unutulmamaldr.) Sonuta radyolar ve televizyonlar, Ortodoks-Ehli Snnet slami kesimlerin nne -kadn sesi veya mzik enstrmanlarnda olduu gibi- baz ikilemler karsa da; bu kesimlerin dnya grlerini yaygnlatrmalarnda, g arttrmalarnda ve cemaatlerinin birliini salamalarnda byk avantajlar salamtr. Radyo ve televizyon; 1980ler, 1990lar, 2000ler boyunca kesintisiz devam eden ehirlemenin artmas, elektriin ulamad ok az yer kalmas, vericilerin yaygnlamas sreciyle ve ulalmas ok kolay metalar haline gelmeleriyle geni bir kesimin dinledii/izledii kitle iletiim aralar oldular. Toplumun sosyal ve altyapsal deiiklikleri; toplumun eitimi, bilgilendirilmesi ve elenmesinde bu aralar daha da nemli kld. Bu dnem iinde bu kitle iletiim aralar zelletiler ve zel sektr tarafndan daha cazip, daha eitli programlar sunan aralara dntrldler. McLuhann dikkat ektii gibi gnmzn kitle iletiim aralar duvarsz snflar oluturarak, klasik snflardaki retimi tehdit etmektedirler; bu iletiim aralarnn aktard bilgi miktar okullardakini amtr.461 Radyonun ve ondan daha fazla televizyonun artan nemine karn, bireyleri ekillendirmede nceden etkili olan aygtlarn etkileme gcnde bir d oldu; bunlar zellikle aile ve devletin en nemli ideolojik aygtlar olan eitim kurumlardr. Devletin ideolojik aygtlaryla etkileme gcndeki kaypsa, Trkiyedeki slami kesimle ilgili analizlerde mutlaka gz nnde bulundurulmaldr.
460 Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, s. 620. 461 Marshall McLuhan, Classroom without Walls, Explorations in Communication, 4. bs., Ed. Edmund Carpenter, Marshall McLuhan, Boston, Beacon Press, 1968, s. 1-3.
4. nternet ve slami Kesim nternet 1990larda ve 2000lerde dnyaya ok hzl bir ekilde yayld; milyarlarla ifade edilen geni bir kitlenin faydaland nemli bir bilgi, ticaret, elence ve iletiim kaynana dnt. nternet, bilgiye ucuz ve hzl eriimi mmkn klmas, iletiimi ucuzlatp younlatrmasyla kreselleme srecinin ok nemli bir unsuru oldu. Joseph Stiglitzin dikkat ektii gibi; internet sayesinde gelimekte olan lkelerdeki bir kiinin bilgiye ulamasndaki kolaylk, bir asr ncesinde en gelimi lkedeki imknlarn ok zerine kt ve kreselleme kart hareketler bile kreselletirici teknoloji -internet- sayesinde organize oldular.462 nternetin Trkiyeye giri hz, dier birok teknolojiye gre -rnein televizyona gre- ok hzl oldu. 1990lardan balayarak internet 1990lar ve 2000ler boyunca hzla yayld. 1995te 10-15 bin kadar gnlk internet kullancs varken,463 2009a gelindiinde 20 milyondan fazla internet kullancsna ulald. Aadaki grafikte 2007-2009 arasnda, Trkiyedeki, bilgisayar ve internet kullanm oranlarn gryorsunuz: 464
(*) 2007 ve 2008 yl sonular yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir. 462 Joseph E. Stiglitz, Globalization and its Discontents, s. 4-5. 463 Peter Wolcott, Seymour Goodman, The Internet in Turkey and Pakistan, Stanford, Center for International Security and Cooperation, 2000, (evrimii) http://iis-db.stanford.edu/pubs/11911/turkpakinternet.pdf., s. 28. 464 TK, 2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas Sonular, T.C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say:147, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=4104, 18 Austos 2009.
206
nternetteki sosyalleme alanlar olan sitelere kar Trkiyedeki ilginin hayli yksek bir boyutta olduu grlmektedir. Bu sitelerin en nls olan Facebookun, 2010 yl 1 Temmuz itibariyle Trkiyedeki kullanc says 22.552.540tr. Trkiye ABD, Birleik Krallk ve Endonezyann arkasndan drdnc srada gzkmektedir.465 (Facebook, bir kullancsnn, ortalama 55 dakikadan fazla sreyi Facebookta geirdiini aklamaktadr.)466 Comscoreun 2009 ylnda yapt internet istatistiklerinde, Trkiyenin internet kullancs saysnda Avrupada 7. olduu grlmektedir. Fakat daha ilgin olan, Trkiyenin ortalama ayda 32 saatini internette geirme ve 3044 sayfa grntlemeyle Avrupann internette en ok vakit geiren kullanclarna sahip olmasdr. Comscore, Trkiyede 17 milyon civar gzken kiisel kullanclarn; internet kafeler gibi toplu kullanmlar ve mobil telefonlarla kullanm hesaba katldnda 26 milyonu geeceini ifade etmektedir ve bu saylar her gn artmaktadr.467 nternetin gittike artan nemine kar yaygnl ve etkinlii hl televizyonun hayli gerisindedir. Dnyadaki nfusun % 70.8 kadar evlerinde TV seyredebilirken, % 27.3ne yakn bir ksmn evlerinde bilgisayar eriimleri mmkndr.468 Fakat tm dnyada ve Trkiyede aradaki fark sratle kapanmaktadr. Dier medya organlarnn yanna internetin eklenmesiyle, dier lkelerde olduu gibi Trkiyedeki devlet merkezinin de, bireylere bilgi akn denetleme ve ynlendirme gc iyice dmtr. Ksacas, internetin yeni bir olgu olarak ortaya kmas, devletin ideolojik aygtlaryla nfuz gcn azaltan nemli etkenlerdendir. Bu ise devletin ideolojik aygtlaryla dntrlen/dntrlmeye allan s465 Nickburcher, Facebook Usage Statistics by Country, 2 July 2010, (evrimii) http://www.nickburcher.com/2009/12/facebook-usage-statistics-by-country. html. 09.07.2010 466 Facebook Average User Figures, (evrimii) http://www.facebook.com/press/ info.php?statistics, 12.07.2010. 467 Comscore Turkey Has 7th Largest and Most Engaged Online Audience in Europe, 27 Mays 2009, (evrimii) http://www.comscore.com/Press_Events/ Press_Releases/2009/5/Turkey_has_Seventh_Largest_Online_Audience_in_Europe, 20.08.2010. 468 ITU The World in 2009: ICT Facts and Figures, ITU World Telecommunication/ICT Indicators Database, International Telecommunication Union, (evrimii) http://www.itu.int/ITU-D/ict/material/Telecom09_flyer.pdf, 20.09.2010.
lami kesim ile ilgili analizlerde, bu yeni olgunun da hesaba katlmasn gerektirmektedir. Bu yeni olgu, bir yandan slami kesimin tekisi olan bir ideolojinin nfuz gcnden zgrlemesi, dier yandan yeni tekiler ile karlamas demektir. nternetle beraber slamn tm tekileri ile; satanizm, ateizm, Scientology gibi New-Age dinler, her trl porno yayn, Hristiyan misyonerlik faaliyetleri ve slama ynelik saldrlar/eletirilerle karlamak da hi olmad kadar kolaylamtr. nternetteki denetimin zorluu ve ok az parayla -hatta parasz- internete bilgi yklemenin kolayl, interneti her trl ieriin bulunduu bir ortama evirmektedir. nternet ortamnda kontrol en yksek g olan ABD bile internetin, kendi aleyhinde, rnein cihad arlaryla dijital bir kl gibi kullanmn durduramamaktadr.469 ABD iin mmkn olmayan, Trkiyenin merkezi iin de slami kesimi iin de mmkn deildir. nternetle beraber, devletin merkezinin, vatandalar zerinde de slami cemaatlerin mntesipleri zerinde de bilgi akn denetlemek suretiyle kontrol salamalar stratejisi, hibir zaman olmad kadar zorlamtr. 1990lardan nce Trk vatandalarnn -zellikle krsal kesimde- byk blmnn satanizm hakknda, New Age dinler hakknda, hatta ateizm hakknda hibir ey duymadan veya ok az ey duyarak hayatlarn geirdiklerini syleyebiliriz. Fakat artk, gittike eve daha ok giren internetle, krsal kesimdeki bir kii bile birka tua basarak; slamn tekisi tm bu grler hakknda en detayl bilgilerle karlamaktadr. Bu karlamalarn kanlmazlnn, slami kesim iinde rasyonaliteye nem atfeden alma alanlarnn; din zerine rasyonel bir sorgulama biimi olan din felsefesinin ve slami temel bilimlerden slam-d grlere cevap verme misyonunu stlenen kelam dallarnn nemini arttraca kanaatindeyim. Dier yandan, nemli bir blm tecrit ve izolasyona nem veren bir gelenee sahip, tasavvuf dncesini benimseyen tarikatlarn; ciddi bir deiim geirmezlerse, toplumun geni kesiminde etkin yaplar olmalar zor gzkmektedir. (Nitekim Sleymanclar ve skender Paa gibi etkin slami gruplar, Nurculuk gibi
469 Gary R. Bunt, Islam in the Digital Age, London, Pluto Press, 2003, s. 25-34.
208
tarikat-d yaplar olmak yolunu benimsememilerse de bir asr nceki kendi geleneklerinin temsilcilerinden nemli lde farkllamlardr.) kinci blmde detaylca incelenen Nursinin, kelam alanna dhil edebilecek kitaplarnda -kendisi daha ok tefsir olarak niteler- tarikat yapy ve tecridi reddederek, muhalif grlerle hesaplamas; medyann dier aralarnn ve internetin hesaplamay kanlmaz kld iinde bulunduumuz dnemde, Nurculara bir avantaj salamtr. Nursinin takipisi Glen Cemaati de muhalif grlerle hesaplamay tecride tercih eden bir taktiksel anlay devam ettirmi; Asrn Getirdii Tereddtler470 isimli ve benzeri hesaplama kitaplarn ve ynlendirdii kendi cemaatinin medyas ile dier kurumlarn, kanlmaz hesaplamada kullanmtr. Hem eitim kurumlarnda hem medyada hem taraftar saysnda Glen Cemaatinin btn slami gruplarn nnde olmasnn birok sebebinden biri -bence- budur: Tecrit yerine hesaplamay benimseyen Nursi ekoln devam ettirmesi ve bunu kendi almalaryla olduu kadar, kurduu ve ynlendirdii kurumlarla gelitirmesi.471 nternet, bir yandan devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltrken, bir yandan slami kesim iin yeni sorunlarn kayna olmu, bir yandan ise slami kesimin fikirlerini yaygnlatrmas ve slami gruplara dahil olanlarn arasndaki balarn glendirilmesi iin yeni imknlar sunmutur. Aa yukar btn slami gruplar kendi internet sitelerini kurup, hedef kitlelerine ulamaya almaktadrlar.472 nternet sitesi kurmann ve Facebook gibi nl sosyalleme sitelerinde hesap oluturmann ok kolay olmas sebebiyle sadece slami gruplar deil, slami kesimden bireyler de tek balarna veya birka kiiyle, slamla ilgili bilgileri internet ortamna tamakta ve interneti; slami konular hakknda tartmak, konumak ve ikna etmek iin kullanmaktadrlar. Bylece internet, slami kesimden bireylerin; taraftar veya paras bol cemaatlerden veya medya kurumlarndan destek almadan etkin olmalarnn yolunu da amaktadr. rnein
470 Fethullah Glen, Asrn Getirdii Tereddtler 1-4, zmir, Nil Yaynlar, 1998. 471 Bu hesaplamada verilen cevaplarn ne kadar baarl olduu felsefi ve teolojik bir deerlendirme konusu olup; sosyolojik-siyasi sonulara odaklanan bu almann ilgi alannn dndadr. 472 Bu konudaki binlerce siteye rnek olarak skenderpaa Cemaatinin www.iskenderpasa.com, Sleymanclarn www.tunahan.org ve Glen Cemaatinin tr.fgulen.com adreslerini verebilirim.
EFENDMZN KUTLU DOUM HAFTASINA KADAR KAK OLACAIZ?... (Sitede isim byk harfli ve bu ekilde yazl) diye bir Facebook grubunda 999.414 ye, Kuran-Kerimdiye bir facebook sayfasnda 573.815 ye, KURANI KERM diye baka bir facebook sayfasnda ise 349.460 ye vardr ve bu siteler yelere dini ierikli mesajlar gndermek gibi fonksiyonlara sahiptir.473 nternetin sunduu imknlarla btn grler, hi olmad kadar rahat ve ucuz bir ekilde kitlelere ulama imkn bulmulardr. slami kesim iin sorunlar ve frsatlar anlamna gelen bu yeni durumun, slami kesim iin nasl bir gelecek hazrladn ngrmek hayli zordur. Fakat bu yeni durumun btn toplumun ve slami kesimin geleceinde oynayaca nemli rol hesaba katmayan sosyolojik-siyasi analizlerin eksik kalacan rahatlkla syleyebilirim.
5. Eitimsel deolojik Aygtlar Althusser modern devletin en nemli ideolojik aygtnn eitim kurumlar olduunu sylemitir;474 bu tespit, -daha nce grld gibi- 1980lere kadarki Trkiye iin doru olduu gibi, 1980lerden gnmze kadarki Trkiye iin de dorudur. 1980lerden gnmze dorusal bir grafik eklinde okuryazarlarn, ilkretimi, ortaretimi, niversiteyi bitirenlerin says ve nfusa oran artmtr.475 Bu, devletin ideolojik aygtlarnn daha ok kiiye daha uzun zaman etki etmesi anlamna gelmektedir. Bu olguya ramen, gnmzde, devletin eitimsel ideolojik aygtlarnn bireyler zerindeki belirleyiciliinin azaldn iddia ediyorum. Bunun nedenlerini yle sralayabilirim: 1- zelleen radyo, televizyon gibi kitle iletiim aralarnn ve internetin bireyleri ekillendirme ve bilgi aktarmndaki artan nemi, eitimsel ideolojik aygtlarn nemini azaltmtr. (Bence bu en nemli sebeptir, bunu nceki balkta inceledim.)
473 Genelde bu tip birok sayfann kurucusu ve gelitiricisi birka kii olmaktadr. Bu ye saylar 1 Mart 2010 tarihli itibariyledir ve yelerin byk bir hzla artt gzlenmektedir. Bkz: www.facebook.com 474 Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, s. 172. 475 TK Nfus ve Kalknma Gstergeleri, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/ YayinListe.do?method=YayinListe&tb_id=63&ust_id=11, 10.07.2010.
210
2- Devletin merkezinde, iinde slami dnya grnn de olduu farkl ideolojiler temsil edilmeye balanmtr. (Bunu bu blmn C balnda inceleyeceim.) Merkezde eitli ideolojilerin temsil edilmesi, devletin eitimsel ideolojik aygtlarnn kurucu Kemalist ideoloji ynnde nceden olduu kadar etkin kullanmn nlemektedir. 3- Trkiyenin dnyann birok yeriyle, zellikle Bat ile yz yze temaslar artmtr. Trkiyeden, bata AB lkeleri ve ABD olmak zere yurtdna giden retim grevlisi ve renci says artmtr. Yurtdyla artan bu temaslar; Kemalist szgeten gememi Batl anlay ile kar karya gelmeye sebep olmakta, resmi tarihe ve kurucu ideolojiye eletirel bak -zellikle niversitelerde- eitim kurumlarna tamaktadr. Bu tip olgularsa, eitim kurumlaryla kurucu ideolojinin arzu edildii ekilde yaygnlatrlmasn sekteye uratan bir sebep olmutur. Sadece bir Avrupa Birlii program olan Erasmus ile ilgili istatistiklere baklmas bile Avrupaya giden renci ve retmen saysndaki art hakknda bilgi verebilir. 2004-2005 eitim dneminde 1142, 2005-2006da 2852, 2006-2007de 4438 renci bu programla yurtdna gitmitir. Ayrca 2004-2005te 339, 2005-2006da 581, 2006-2007de 666 retmen bu programla yurtdna gitmitir.476 2003-2004 eitim dneminde yurtdna giden toplam renci says 19.248 iken, 2004-2005te 20.531, 2005-2006da 19.062, 2006-2007de 19.658, 2007-2008de ise 21.891 olmutur. Bu 21.891 kiinin 1579u doktorasn tamamlamak iin yurtdna gitmitir; bunlarn nemli bir blmnn geni bir kitleyi eitecek potansiyel niversite hocalar olduu dnldnde, bu temaslarn nemi daha iyi anlalr.477 Daha nce grld gibi slami kesim, Batl tarzda bir demokrasi anlayndan -bir ynyle- istifade etmekte; devletin ideolojisinin ve ideolojik aygtlarnn
476 Trk Eitim Sisteminin rgtlenmesi: 2008-2009 Eurybase Raporu, eacea. ec.europa.eu, s. 271. 477 Trkiye Yurtdna Erkek renci Gnderiyor, te statistikler, 16 Nisan 2008, www.memurlar.net/haber/107623
nfuzundan bamszlama, slami kesime hareket kabiliyeti getirmektedir. Batya giden says gittike artan renciler, potansiyel retmenler ve fiili olarak grevdeki retmenler; slami kesimin istifade ettii fikirleri, akademik dnyaya ve devletin ideolojik aygtlarna tamlardr. Siyasal liberalizmle ilgili Batdan tanan fikirler, bir yandan slami kesimin gcn arttrmasna hizmet ederken dier yandan slami kesimin kimlikleri iin tehditler de iermektedir. (Bat ile artan temasn karm kimliklere yol amas bu blmn C balnda ilenecektir.) slami kesim ve gruplar iin daha nceden sorun devletin ceberutluuyken, gittike sorun Batl tketim, bireycilik ve hedonizm ile daha ok yz yze gelmeye dnmektedir. 4- 1980lerden gnmze zgrln ve gcn arttran slami kesim, hem devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanarak hem de kendi eitim kurumlarn kurarak; eitim kurumlarnn, devletin ideolojisini nfuz ettirme gcn azalttlar. Daha nce ele alnd gibi, kimi slami gruplar ve kanaat nderleri, devletin eitim kurumlarndan uzak durmay, tecrit olmay benimsedikleri bir dnemde Nursi bu kurumlarda mevzi kazanmaya olanak tanyan bir yaklamn dnsel altyapsn oluturmutur. Bu altyap zerinde ykselen, Glenin vizyonu ve disiplinli taktikleriyle hareket eden Glen Cemaati, eitimsel ideolojik aygtlarda mevzi kazanma konusunda en n plana kan grup olmutur. Trkiyede snav sistemleri nedeniyle dershanecilik nemli bir retim faaliyeti olmu; Glen Cemaati ise Trkiyenin en byk dershanecilik organizasyonunu kurmutur. Bu dershaneler yoluyla cemaate dahil olan birok kii, cemaatin, devletin eitimsel aygtlarndaki mevzileri ve yaylma noktalar olmutur. Bu cemaat, stanbulda birok yurt ileten Trkiye Yksek Tahsil Genlii retim ve htisas Vakf, birok yurt ileten Marmara Eitim ve Kltr Vakf gibi vakflar da bnyesinde bulundurmaktadr. Bata Boazii ve Orta Dou Tek-
212
nik niversitesi olmak zere, birok niversiteden yetien binlerle ifade edilen retmen kadrosu, bu hareketin eitim kurumlarndaki nemli g kaynaklarndandr.478 Devletin birok okulunda cemaatin yeleri varken, bunun dnda bu hareket binden fazla -niversitelerin de iinde olduu- okulu dnya genelinde kurarak kendi aygtlarn da oluturmutur.479 Glen, Nursinin att temelde ykseldiyse de yapt yorumlarla, eitim kurumlarnda mevzi kazanma ve kurduu eitim kurumlarn yaatma hususundaki taktikleriyle, Nursiden, moderniteye daha da yakn bir noktaya geldi. Nursinin kadn konusundaki nceden bahsedilen tavrna kar Glen, bartsnn farz da olsa fruat (dinin inan konular gibi ana gvdesinin yannda yan dal hkmnde) olduunu ve eitimi bartsne tercih edeceini syledi.480 Glenin okullar, sistemin mecbur tuttuu gibi kadn-erkek kark eitim verdiler; Glenin takipisi kzlar, hizmetin de gerei olarak, annelerine gre kamusal alana daha ok kmaya baladlar. (Dier slami gruplar da eitim kurumlar kurdular, fakat Glen Cemaati, geri kalan tm slami gruplarn toplamndan ok daha fazla eitim kurumu kurdu.) Btn bu saydm maddeler, 1980lerden sonra devletin eitim kurumlarnn adedi ve buralardaki renci saysnn artmasna ramen; bu kurumlarn, bireyleri ekillendirmede neden eskisi kadar etkili olamadklarn gstermektedir. Bu sre, Trkiye Cumhuriyetinin seklerle(tir)me projesinin en nemli ideolojik aygtlar olan eitimsel aygtlarnn etkinliinin azalmas anlamna geldii iin slami kesimle ilgili analizlerde nemlidir. Dier yandan, bu aygtlarn nemini azaltan medya ve Batl eitim kurumlaryla daha ok karlama gibi etkenler; slami kesimi deiik bir srele Batllatrc, seklerletirici ve dntrc etkileriyle, bu kesim iin yeni sorunlar dourmulardr.
478 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 261-263. 479 Vahap Munyar, Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu Aryor, s. 18. 480 Hakan Yavuz, a.g.e., s. 267.
6. Dinsel deolojik Aygtlar: Diyanet leri Bakanl ve Camiler

slami gruplarn, camileri kullanarak, devletin merkezine ve laiklie kar, slami hassasiyetleri olan kesimleri kkrtmalaryla ilgili endie 1980lerden sonra da devam etti. Bu endieye kar devletin merkezinin, Diyanetle camileri kontrol etmeye ve slami konularda halk bilgilendirmeye devam etmesi gerektii konusundaki kararllk 1982 Anayasasna yansd. 1982 Anayasasnn 136. maddesi olarak yrrle giren yasa u ekildedir: Genel dare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirir. 481 Yasa koyucunun amalarna odaklanmayan hermentik bir yaklam, 1982 Anayasasnn, kendi iinde elikili olduu kanaatine varacaktr. Batdan alnan bir ilke olan laiklik altndaki Batl uygulamalara ve szlksel anlamlandrmalara baklrsa; bu kavram, dini kurumlar ile devletin kurumlarnn ayrlmas gerektiini ifade eder. Buna gre, 1982 Anayasasnn, devletin denetiminde bir Diyanetin varln ngrmesi laiklik ilkesine aykrdr, stelik ayn anayasaya gre bu kurum laiklik ilkesi dorultusunda vazifesini yapacaktr. Dier yandan, laiklik kavramyla neyin amalandna ve Trkiye zelinde bu kavrama hangi anlamlarn yklendiine ve yasa koyucunun amacna odaklanan bir hermentik yaklam benimsenirse ortada bir eliki kalmaz. Trkiye zelinde laiklik kavram; sadece, dinin, devlet iin bir referans kayna olmamas ve bylesi bir duruma mahal verilmemesi anlamnda kullanlmtr. Devletin amalar iin dine mdahale edilmesi, Cumhuriyetin uygulamalarnn ve anayasasnn, anlamn Trkiyeye gre ekillendirdii laiklie aykr kabul edilmemitir, hatta gerekli grlmtr. Bu yap ierisinde Diyanet, devletin ideolojisinin en nemli unsurlarndan olan laikliin -dini yaplanmalarn kontrol suretiyle- korunmasn, ayrca dinin, Durkheimc bir rol icra ederek milletin btnln salamasn gerekletirmek iin kurulan ve yaatlan, hem bir kontrol mekanizmas
481 tar Gzaydn, Diyanet, s. 84.
214
hem de ideolojik bir aygt olmutur. Diyanetin 2008de, 83.000i aan personel saysna sahip olmas, kurum olarak nemini gsteren verilerden birisidir.482 Gnmz Trkiyesinde 80.000 civarnda olan cami says 1971de 42.744 iken, 1981de 47.645e, 1991de 66.674e, 2001de ise 75.369a ykselmitir.483 Yasaya gre Trkiyedeki tm cami ve mescitlerin idaresi Diyanete braklmtr; fakat kadro yetersizlii sebebiyle Diyanet ancak camilerin % 70inde personel bulundurmaktadr. Nitekim Diyanet leri Eski Bakan Ali Bardakolu, btn camilerde personel bulunduramamaktan ve bu camilerde istenmeyen oluumlarn gereklemesinden rahatszln ifade etmitir.484 Her eye ramen bu kadar geni bir kadroya sahip olmak ve ehirlerdeki byk camilerin hemen hepsinin iinde olduu % 70lik bir oranda personel bulundurmak nemli bir gtr. 7230 Kuran kursunda din eitim faaliyetlerini yrtmek, Diyanetin nemini ortaya koyan dikkate deer dier bir gstergedir.485 Ayrca internet siteleri ve yaynevleriyle halka ulamak, vaazlar tertip etmek, devletin bir kurumu olarak din adna resmi aklamalarda bulunmak, Diyanetin gcn arttran dier unsurlardr. Diyanet leri Bakanlna yardm ve desteki olmak amalar arasnda olan, yaynclk ve matbaaclk faaliyetleri yrten, slam Ansiklopedisi gibi nemli bir projeyi gerekletiren ve slam Aratrmalar Merkezi (SAM) gibi nemli bir bilimsel faaliyet merkezini kuran Diyanet leri Vakfnn gc, Diyanetin gcne g katan unsurlardandr.486 (2010 yl itibariyle bu vakf stanbul 29 Mays niversitesini de kurmutur.)
482 Diyanet leri Bakanl Personel Says, (evrimii) http://www.diyanet.gov. tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/1_personel/1_1_personel_sayisi.xls, 25 Temmuz 2010. 483 Ruen akr, rfan Bozan, Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet leri Bakanl Mmkn M?, stanbul, TESEV Yaynlar, 2005, s. 73; Diyanet leri Bakanl, Cami Says, (evrimii) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/2_cami/2_1_cami_sayisi.xls, 3 Nisan 2010. 484 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 70-71. 485 Bu Kuran kurslarnn 4200 il ve ile merkezlerinde, 1382si beldelerde, 2343 kylerdedir: (evrimii)http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_ tablolar/3_Kuran_kursu/3_1_yerlesim_yerine_gore_Kuran_kursu_sayisi.xls, 15 Temmuz 2010. 486 tar Gzaydn, Diyanet, s. 230-233.
Diyanetin, Cumhuriyetin balangcndan beri devletin ilgi alannda olan hutbelerin kontrol konusundaki nemli rol, 2000lerdeki hutbelerin incelenmesiyle de anlalmaktadr. (28 ubat srecinden sonra camilerde okunan hutbeler, Diyanet leri Bakanl tarafndan hazrlanp camilere yollanmaktadr.)487 2003-2005 yllar arasndaki hutbeler zerine yaplan bir aratrmada; vatan, millet, milli ve Trk kelimelerinin 263 kez kullanlmasna karn insan haklar, eitlik, zgrlk ve slam kardelii gibi kavramlarn 29 kez kullanld; vatan sevgisinin 6 kez konu edilmesine karn Allah sevgisinin 5 kez konu edildii saptanmtr. Ocak 2003teki bir hutbede Milli hasletlerimize ve dini inanlarmza ters den gr ve iddialar, kimler tarafndan ortaya atlrsa atlsn, bunlara itibar etmemek gerekir denirken, Eyll 2003teki bir hutbede Mslman Trk milletinin dmanlar hi uyumam, hep sinsi emeller beslemi ifadesi kullanlmtr.488 Tm bu veriler, Trkiye apnda yaygn bir a olan Diyanetin nasl ideolojik aygt olarak fonksiyon grdn gstermektedir. Diyanet, kadnlarn kamusal alana kmasn Ehli Snnet slama referanslarla engelleyen -birinci blmde deinilen- yorumlara kar Ehli Snnet kadnlarn eitimini, i hayatnda ve ynetimde yer almalarn desteklemitir.489 Diyanet leri Eski Bakan Ali Bardakolu, Kurann, okelilii deil tekelilii tevik ettiini beyan etmitir.490 Modernleme ve kreselleme srecinde yaylan kltrde, en temel sorunsallarn banda kadn konusu gelmektedir; Diyanetin bu konudaki yaklamn, tarihsel mirass olduu eyhlislamlk ile devamllklaryla olduu kadar farkllklaryla deerlendirmek nemlidir. Diyanetin, devletin ideolojik aygtln yaptna yaplan vurgu, sadece moderniteye uygun yorumlar yayd gibi bir dnceye sebep olmamaldr; nitekim 28 ubat srecinde Diyanetin Barts Allahn emridir diye fetva vermesi, Diyanetin merkezin ideolojisine her zaman iin zde
487 smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, s. 70-71. 488 Bu aratrmay Nezir Akyeilmen Diyanet Hutbelerinde nsan Haklar bal ile yapmtr; bu kaynaktan aktaran: tar Gzaydn, a.g.e., s. 166. 489 tar Gzaydn, a.g.e., s. 163. 490 Fikret Bila, Bardakolunun Verdii Mesajlar, Milliyet, 5 Haziran 2008.
216
bir konumda olmad, kimi durumlarda zerk davranlar gsterebildiini de ortaya koymaktadr.491 Diyanet; halktan birok kiinin itimatla takip ettii, birok kesim ve kiinin ise iddetle eletirdii bir kurum olarak ilgi odadr. Diyanetin zellikle Alevi kesimden ald en nemli eletirilerden biri toplumun btnnden vergi alnmasna karn, Aleviler bata olmak zere, Ehli Snnet kesim dndaki kesimlerin yok saylmas ve Snni-Hanefi mezhebine gre hizmet verilmesidir.492 Resmi din retisine eletirel yaklaan Ehli Snnet slami kesimin iinden Abdurrahman Dilipak gibi isimler de Diyanetin Mslmanlar temsilini eletirmilerdir.493 smail Kara ise Diyanetin, hurafe, batl inan gibi balklarla halk dindarlna kar at sava ve devletin snrlar tayin edilmi bir din anlayn empoze etmek iin bu kurumu kullanmasn eletirmitir.494 2006 ylnda yaplan TESEV anketinde; Diyanetin devlet btesinden deil, halkn gnll katklaryla desteklenmesi gerektiine % 49.3lk bir kesim katlm, buna kar % 25.4 bu gre katlmam, % 21 kararsz kalm, % 4.3 cevap vermemitir.495 Bu da halktan nemli bir kesimin, mevcut yapsyla Diyanete tepkisini gsteren bir veridir. Farkl kesimlerden gelen eletirilere ramen Diyanet, kalabalk kadrosu ve kabark btesiyle fonksiyonlarn icraya devam etmektedir. stelik Siyasi Partiler Kanununun 89. maddesi, Diyanet leri Bakanlnn kapatlmasn neren partilerin kapatlmasn gerektirerek Diyaneti tartmaya aacak bir siyasi partinin kmasn bile engellemektedir.496 Trkiyedeki slam ile ilgili olgular tespit etmede, Diyanetin gcn ve devletin ideolojisini halka tamadaki roln anlamak nemlidir. Diyanetin, geni kadrosu ve tm imknlarna karn, ideolojik aygt olarak neminin azald iddiasndaym. Bunun sebeplerini yle sralayabilirim:
491 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 36. 492 Alevi kesimden gelen eletirilere bir rnek: Battal Pehlivan, Aleviler ve Diyanet, 2. bs., stanbul, Pencere Yaynlar, 1994. 493 tar Gzaydn, a.g.e., s. 284. 494 smail Kara, a.g.e., s. 79-80. 495 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, stanbul, TESEV Yaynlar, 2006, s. 80. 496 tar Gzaydn, a.g.e., s. 286.
1- slami kesimin yzlerce radyosu ve onlarca televizyonu, ulusal ve yerel yaynlaryla dini bilgi aktarmaktadr. rnein dini programlar televizyondan izleyenlerin % 39.3 Glen Cemaatinin Samanyolu televizyonunu, % 23.1i Kanal 7yi takip etmektedirler.497 Evin iine giren medya aygtlarnn etki gc, Diyanetin dini bilgi aktarmaktaki nemini nemli lde azaltmtr. 2- Dini cemaatlerin sahip olduklar yayn organlarnn yannda, slami kesimden entelekteller, Diyanetten bamsz bir ekilde, zellikle televizyon araclyla etki etmektedirler. nceki yllarda bu konuda en ne kan isim olan Yaar Nuri ztrkn poplaritesi, Time dergisinin Dnya genelindeki 20. Yzyln En nemli Kiileri anketinin En nemli Bilim nsanlar ve Islahatlar blmnde 7. olmasna sebep olmutur.498 Son yllarda n plana kan Nihat Hatipolu (sylemiyle ztrk kadar Diyaneti rahatsz etmemekle beraber, Diyanetin kontrol dndaki dini etkileri saptamak nemlidir) ise Televizyon programlarnda en beenilen kii veya kahraman ile ilgili anketteki sralamada % 3.6 ile 7. olmutur.499 Hatipolunun performans, slami medya tanmlamas iinde yer almayan Star televizyonunun, dini programlar izleyenlerin tercih ettii kanallar arasnda nc olmasna sebep olmutur.500 Vatan gazetesi yazar Sleyman Ate ve Habertrk yazar Bayraktar Bayrakl gibi baka isimler de yazl ve grsel medya araclyla geni kitlelere ulaabilmektedirler. zel televizyon kanallar kurulmadan nce TRTnin dini yayn yapmasndan bile rahatsz olan Diyanetin, artk dini bilgi aktarmadaki rol hayli azalmtr.501 Babakan Tayyip Erdoann Bizi medya vaizlerinden kurtarn diye Diyanete ar yapmas da Diyanetin kontrol dndaki, medyada gerekleen din ierikli bilgi aktarmlarndan olan rahatszl gstermektedir.502
497 RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas -2 s. 108. 498 Time, The Most Important People of 20th Century, Time, 2001; bu kaynaktan aktaran: (evrimii)http://www.hurriyet.com.tr/yasarnuriozturk/9137926.asp, 02, 07, 2010. 499 RTK, a.g.e., s. 136. 500 A.e., s. 108. 501 Tayyar Altkula 1989da bir gazeteyle yapt rportajda bu konudaki rahatszln aklamt: smail Kara, a.g.e., s. 74. 502 Sabah Gazetesi, Demokratik Alm En yi Vaizler Anlatr, Sabah Gazetesi,
218
3- Medyann gittike artan etkisiyle ulat kii says ve kiilere ulat zaman sresi, camilere giden kii says ve camilerde kalnan zaman sresinden ok yksektir. (Cuma namaz dndaki namazlarn evde de klnabileceine inanld iin birok kii namazn evde klmaktadr.) Diyanetin 1996da yaptrd bir aratrmaya gre le namazn nfusun % 9.3, yats namazn nfusun % 8.6s, en ok camide klnan namaz olup haftada bir klnan cuma namazn ise nfusun % 39.5u (Bu orann % 90dan fazlas erkeklerdir) camide klmaktadr.503 le ve yats namazlarnn yarmar saatten az, Cuma namaznn haftada bir yarm saat-bir saat aras srdn hatrlatrsak, bu sreyi, gnde ortalama drt saatten fazla geni kitlelerce izlenen televizyonla kyasladmzda bu srenin ne kadar dk olduu anlalr. 4- Camilerde Diyanet grevlileriyle kar karya gelinen srenin ok az bir ksmnda Trke bilgi aktarm yaplmaktadr. En nemli aktarm kayna cuma namaznda okunan 15 dakika kadar sren (bir ksm da Arapa olan) hutbedir. Ayrca cuma namaz ve Ramazanda teravih namaz balamadan erken gelenlere verilen Trke vaazlar vardr; fakat Diyanetin merkezince gnderilmeyen bu vaazlarn devletin ideolojisini aktarma gc, hem Cuma namazndaki kadar geni bir kitle olmadndan hem de merkezce gnderilen hutbeler kadar bu ama gdlmediinden ok yksek deildir. Toplumun ounun okuryazar olmad ve medya gibi etki aralarnn bulunmad nceki dnemlerde, szle etkinin aralar olan hutbeler ile vaazlarn nemi yksekti. Fakat medyann etkisi altna girilmesinin yan sra okuryazarln artarak kitaplardan dini ve din-d bilgilerin okunmaya balanmas, toplumda szle etkinin aralar olan hutbeler ile vaazlarn nemini azaltmtr. 5- Hem Bakanlkn, hem de vakfn internet siteleri mevcuttur.504 Bunlar takip edilen nemli siteler olsa da cemaatlerin ve bireylerin hazrlad binlerce dini internet sitesi ve Facebook sayfalarnn yannda nemsiz kalmaktadr.
4 Mart 2010, (evrimii)http://www.sabah.com.tr/Siyaset/2010/03/04/demokratik_acilimi_en_iyi_vaizler_anlatir_35699792689, 20.05.2010. 503 Ruen akr, rfan Bozan, a.g.e., s. 73-74. 504 Bunlarn belli ballar unlardr: www.diyanet.gov.tr, www.diyanetvakfi.org.tr, www.diyanetvakfi.gov.tr, www.isam.ogr.tr.
6- Diyanet leri Bakanl ve vakfnn yaynlar da olmakla beraber (bunlarn arasnda zellikle vakfn slam Ansiklopedisi nemlidir), slami gruplarn ve bireylerin sahip olduu yzlerce yaynevinin yannda bu yaynlar nemsiz kalmaktadr. 7- Daha nceden deindiim gibi, ilk dnemdeki Diyanet leri; Nurcular gibi gruplar aleyhine raporlar hazrlayacak ekilde devletin ideolojik aygt ilevini grmt.505 1980lerden sonra ANAP ve AKP gibi uzun dnem iktidarda kalan tek parti hkmetleri, slami kesimden nemli bir tabana sahiptiler; bu partiler, tabanlarnn ve ideolojilerinin de gerei olarak, Diyaneti etkili slami cemaatlere kar kullanmadlar. Tayyip Erdoan medya vaizlerine geit verilmemesini isterken, cemaatlere geit verilmemesi gibi bir talepte bulunmad, oysa cemaatlerin kendi medyalaryla dini bilgi aktarmadaki etki glerinin, bamsz entelektellerden daha yksek olduu aktr. Bu partilerin tavr dnda, 1980lerle artan siyasal liberalizm eilimi ve dier partilerin de nemli potansiyeli olan bu cemaatlerle ters dmek istememesi cemaatlere zgrlk getirdi. Sonuta merkezde farkl ideolojilerin temsil edilmeye balanmas ve sivil toplumu kontrolle ilgili eilimde yaanan d; Diyanetin kurucu ideoloji dorultusunda eskisi gibi kullanlmamasna sebep olmutur/olmaktadr. Cumhuriyetin balangcndan bugne Diyanet, ideolojik aygt olarak kullanlrken deimeyen unsurlar da mevcuttur. Diyanet, birinci olarak yukardan-aa devrimle rejim deitirmeye kalkacak hareketlere geit vermemekte, ikincisi Durkheimc bir rolle toplumu btnletirmekte ve ncs Trk milliyetiliiyle uyumlu bir slam anlayn oluturmakta kullanlmaktadr.506 Diyanetin bu amalar gerekletirmede baarl bir ideolojik aygt olduu sylenebilir. Dier yandan, devletin kurucu ideolojisinin nemli bir unsurunun, bireylerin hayatlarnda dinsel referanslarn azald bir seklerleme gerekletirilmesi olduunu dnrsek; Diyanetin bu amaca hizmet ettii sylenemez. slamn mesaj -dier tektanrl dinlerde olduu gibi- dinin, her trl hayat gr505 smail Kara, a.g.e., s. 152-161. 506 2009dan itibaren yaylan Krt alm ile ilgili srecin, bu nc kla ilgili ne lde deiime sebep olaca tartlmaldr.
220
nn/felsefenin zerinde olduu bir ontolojik, epistemolojik anlaya gre bireylerin varolusal felsefesini biimlendirir. Bu dnya gr, doas gerei, dinsel referanslarn hayatta azaltlmasn isteyecek bir ideolojiye zttr. Dinsel kaynaklar temelli gr aklayan, Kuran kurslar aan, namazlar dzenleyen bir kurumun; toplumun seklerlemesiyle ilgili bir ideolojiye temelde zt olduu aktr. Bundan, devletin kurucu ideolojisindeki ilkeler arasnda bir hiyerarik yap olduu anlalmaldr. Devletin merkezi iin dinin devleti ele geirme ve yasalar dine referansla oluturmasnn engellenmesi -laiklikle balantl- ncelikli ideolojik ilke olmutur, Diyanet bu ilkeye hizmet etmitir/etmektedir. Dier yandan bu kurumun faaliyetleri, halkn hayatnda dinsel referanslarn devamna, yaatlmasna ve oaltlmasna hizmet etmektedir; burada kurucu ideolojinin seklerlik ilkesi feda edilmitir/edilmektedir.507 Ksacas Diyanet, devletin slamilemesini nlemeye hizmet ederken halkn slamilemesine hizmet eden bir kurumdur; halk slamiletirirken, slam hakknda yapt yorumlarla, Seyyid Kutubu anlaya benzer devrimci slami yorumlarn ne kmasnn nlenmesinde nemli bir paya sahiptir. Fakat nceden saydm, kreselleme srecinde oluan koullar dolaysyla, devletin eitimsel ideolojik aygt gibi bu aygtnn da nemi azalm; halkn kontrol ve dinsel bilgiye ulamasnda Diyanetin rol klmtr.
7. Dinsel deolojik Aygtlar: mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri 1980lerin banda yaplan iki yasal dzenleme imam hatip liseleri ve ilahiyat fakltelerinin gelimesine nemli katkda bulundu. Bunlardan birincisi, 1982 Anayasasnn, din kltr ve ahlak retimini zorunlu ders olarak kabul etmesidir. 1980 askeri darbesinin lideri olan ve ayn anayasayla beraber cumhurbakan olan Kenan Evren, Kuran kurslarnn almasn nlemek niyetiyle bu maddeyi anayasaya koyduklarn beyan etmitir.508 (Dier bir nedenin ise o yllarda hl var olduu kabul edilen komnist tehlikeye
507 Bu kitapta, kullanmnda kiiden kiiye farkllklar gzlemlenen iki kavramdan laiklik kavramn, devletin, dini referanslardan arnmas; seklerlik kavramn ise bireylerin, hayatlarnda, dini referanslardan uzaklamalar anlamnda kullandm, bir kez daha hatrlatmakta fayda gryorum.. 508 tar Gzaydn, a.g.e., s. 46-47.
kar dinden yararlanmak olduu sylenebilir.) Bu dersler, ilahiyat fakltesi mezunlar iin i imkn oluturdu. Ayrca bu fakltelerin mezunlar, eitim kurumlarnda toplumun geni bir kesimiyle yz yze gelme ve dncelerini aktarma imkn buldular. Her ne kadar bu dersler din kltr balnda zorunlu ders haline getirilmise de bu derslerin ilenii, ou zaman pratiiyle ve teorisiyle slam odakl oldu.509 2006 ylnda yaplan bir aratrmada Sizce devlet okullarnda mecburi din eitimi verilmeli midir sorusuna % 82.1 orannda Evet cevabnn verilmesi, bu uygulamann halk tabannda bulduu geni destei ve farkl hkmetler dneminde bu uygulamann srdrlme nedenlerinden birini gstermektedir (% 15.4lk bir kitle Hayr ve % 2.5 ise Cevap yok yantlarn vermitir). Bu derslerde abdest ve namaz gibi dini pratiklerin retilmesi gerektiini dnenler de % 85.5 gibi yksek bir oranda gzkmektedir (Hayr, retilmemeli diyenler % 11.1 ve Cevap yok diyenler % 3.5 gibi hayli dk bir yzdedir).510 1983 ylnda kan 2842 sayl yasa ise imam hatip liselerinin geliimi asndan kritik neme sahiptir. Bu yasayla, bu okullar bitirenlerin ilahiyat fakltesi dndaki okullara devam edebilmelerinin n ald. Bu okullar, adlarnda getii gibi imam ve hatip yetitiren okullar olmaktan ziyade; ailelerin, ocuklarn, ortaretimle hayata hazrlanrken ayn zamanda youn bir dini eitim de almalar arzusuyla yolladklar kurumlar oldular. 1990 yl itibariyle bu okullardan gemi olan 433.277 rencinin sadece 39.907sinin Diyanet lerinde grev almas bunu gstermektedir. Ayrca 1988-1989 retim ylnda, yksekretime kayt yaptran 9931 imam hatiplinin sadece 988inin ilahiyat fakltesini semesi; dierlerinin siyasal, mhendislik, tp, hukuk gibi branlara ynelmesi de511 bu liselere devam edenlerin -ya da velilerinin- ounun mesleki bir eitim kaygs gtmediklerini, ortaretimde dini bir eitim alma arzusunda olduklarn gstermektedir. 1983 ylndan sonra kurulan iki ANAP hkmetinde 374 imam hatip lisesi 406ya (16s Anadolu mam Hatip) kt. Daha sonraki hkmetler dneminde yenileri alan imam hatipler, maksimum
509 A.e. 510 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 55. 511 tar Gzaydn, a.g.e., s. 213.
222
renci saysna 1996-1997 retim ylnda ulat; bu yla gelindiinde 601 imam hatipte 511.502 renci bulunuyordu.512 28 ubat srecini takip eden 1997 ylnn Austos ayndaki yasal bir dzenlemeyle ilkretim sekiz yla karld; bylece dier meslek ortaokullaryla beraber imam hatiplerin de orta ksm kapatld.513 28 ubat srecinde niversiteye giri snavnda yaplan katsay dzenlemesiyle; imam hatiplerden siyasal, tp, hukuk gibi branlara gei yaplmas nlendi. Bu tarihten sonra imam hatiplerdeki renci says dt; AKP hkmetlerinde bir toparlanma olduysa da eski duruma dn olmad. (2011 yl itibariyle, imam hatiplerden ilahiyat dndaki alanlara gei yaplp yaplmamas ve bununla ilgili katsays sorunu, Trkiyenin tartt meselelerden biri olmaya devam etmektedir.) 2006da yaplan bir ankette % 82.4lk bir oran, bu faklte mezunlarnn istedikleri faklteye girebilmeleri gerektiini beyan etmitir.514 Bu yksek eilimin, bu lise mezunlarnn istedii okullara girmesini nemli bir politik hedef edinen AKPnin oylarn arttran bir unsur olduu tahmin edilebilir. Aadaki tabloda 28 ubat srecinden sonra yaanan byk d ve AKP ile yaanan art grebilirsiniz:515
Yl 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010 Okul Says 601 605 604 604 600 558 536 452 452 455 456 458 465 renci Says 511.502 396.677 307.385 151.580 102.042 77.392 71.100 97.489 103.788 120.668 129.274 143.637 198.531 retmen Says 18.809 18.702 18.145 15.922 11.877 8.504 7.431 7.631 8.140 ---------------------
512 Mustafa cal, Din Eitim ve retiminin Yeri ve Uygulama Biimi, s. 536-540. 513 tar Gzaydn, a.g.e., s. 213-214. 514 % 14.5lik bir kesim bu durumu sakncal bulmu, % 3.1 ise cevap vermemitir: Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 55-56. 515 Bu tablonun 2006-2007 retim yl ve sonrasyla ilgili verileri: Pervin Kaplan, mam Hatipli Says 198.531, Habertrk, 13 Mart, 2010, s. 19; bu tarihten nceki veriler: Mustafa cal, a.g.e., s. 546, kaynaklarndan alnp birletirilmitir.
mam hatip okulu ismiyle bu okullarn ortaokullar 1951-1952 retim ylnda faaliyete baladnda 876 rencisi vard. Bu tarihten ortaokullara son defa kayt tarihi olan 1996-1997 ylna dek bu okullarda 1.500.000 kadar kii okudu, bunlarn 1.000.000 kadar mezun oldu. mam hatip okullarnn lise ksmnn faaliyete balama tarihi olan 1955-1956da ise 254 rencisi vard. Bu tarihten 2006-2007 retim dnemine dek bu okullara 1.100.00 civarnda renci kayt yaptrd, bunlarn 650.000 kadar mezun oldu.516 1982de yaymlanan 41 sayl kanun hkmnde kararname ile Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi ayn isimle niversiteye bal kald, Erzurumdaki slami limler Fakltesi ve Yksek slam Enstits ise lahiyat Fakltesi adyla birleti. Alt ildeki Yksek slam Enstitleri ise niversitelere balanarak ilahiyat fakltelerine dntler, bylece 8 tane ilahiyat fakltesi oldu. 1983-1984 retim dneminden 2006-2007 dnemine kadar bu okullara 40.000 civarnda renci kayt olmutur. Bundan nceki dnemde Ankara lahiyat Fakltesi ve Yksek slam Enstitlerine kayt yaptranlarn ise 10-12 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir.517 2010 yl itibariyle 25 tane ilahiyat fakltesinde retim faaliyeti devam etmektedir.518 mam hatipler ve ilahiyat faklteleri, ideolojik aygt olarak kullanlma amacndan ok, evrenin talepleriyle ilikili bir ekilde kurulmutur. Fakat bu kurumlar hep Cumhuriyet merkezinin denetimindeki Milli Eitim Bakanl ve YK gibi kurumlarn denetiminde olmulardr. Dier okullarda okutulan nklp Tarihi, Trke gibi devletin ve devrimlerin ideolojisini rencilere ulatrlan birok ders, dier retim kurumlarndaki ayn kitaplarla burada da okutulmutur. Bu kurumlarn kuruluuna sebep olan unsurlar -halkn talepleri gibi- farkl olsa da bunlar, ideolojik aygt olarak da ilev grmtr. Althusserin de dikkat ektii gibi devlet, ideolojik aygtlarnda bask aygtlarnda olduu kadar gl deildir; devletin ideolojisine kar olanlarn bu aygtlarda mevzi kazanma an516 Mustafa cal, a.g.e., s. 548. 517 A.e., s. 551-552. 518 Diyanet leri Bakanl, lahiyat Faklteleri, T. C. Diyanet leri Bakanl, (evrimii) http://www.diyanet.gov.tr/turkish/linkler/linklerkatagori.asp? kategori=5, 25 Temmuz 2010.
224
s vardr.519 Bu okullar, bir ynyle bu ekilde de deerlendirilebilir; bu ynyle onlar Osmanl modernlemesinde devlet eliyle kurulan, fakat devletin ideolojisiyle rtmeyen bir ideolojiye kaynaklk yapan Tbbiyeye benzetilebilirler. mam hatiplerin ve ilahiyatlarn, Cumhuriyetin kurucu ideolojisinin seklerleme hedefine uygun bireyler yetitirmedii sylenebilir. Fakat Cumhuriyetin mfredatna gre okumu, giyinmi ve Cumhuriyetin kurumlarnn paras olmu burada yetimi bireylerin modernleme ve kreselleme srelerinin ne kadar etkisinde kaldklar, Osmanldaki din adamlarndan ne kadar farkllatklar da gzden kamamaldr. Eitimlerinde tefsir, hadis, kelam gibi slami unsurlarla modern eitimi bir arada gren bu bireylerin mfredatlarndaki melezlik, karm kimliklerinin inasnda nemli bir rol oynamtr. Siyasal slamn Cumhuriyet dnemindeki en nemli isimlerinden biri olan Tayyip Erdoann ve siyasal slamla ilikili kadrolarn nemli bir blmnn bu okullarda yetimi olmas da nemlidir. Trkiyedeki siyasal slam gibi, imam hatip okullar ve ilahiyat faklteleri de, merkezin ideolojisinin ve kltrnn birok esine alternatif bir ideolojinin ve kltrn szcs ve kayna olmulardr; fakat bunu yaparken, sistemin iinde kalmak ve sistemin olanaklarn kullanmak gibi hususlarda benzer davran kalplarna gre hareket etmilerdir.
519 Louis Althusser, a.g.e., s. 172.
C. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki Ynetici Zihniyet
umhuriyetin kuruluundan 1980lere kadar -ikinci blmde grld gibi- ynetici zihniyete Batclk, laiklik, milliyetilik, pozitivizm, teleolojik tarih anlay gibi unsurlar ve bunlarn Trkiyeye has bir tatbikat olan Kemalist ideoloji hkimdi. Her ne kadar 1946dan itibaren oyun gcnn ortaya kmasyla, evrenin talepleri, merkezde dzenlemeler yaplmasnda etkili olmaya baladysa da bu dnemden 1980lere dek, merkezin ynetici zihniyetinde ciddi bir eitlenmenin olduu -1980lerden sonrasyla kyaslandnda- sylenemez. Fakat merkezde eitli ideolojilerin kendini gstermesinde ve ynetici zihniyetin monolitik yapsnn krlmasnda 1946nn bir dnm noktas olduu sylenebilir. 1980lerden nce merkezin politikalarnn belirlenmesinde etkinlii yksek olan ordunun Kemalist ideolojiye bal olmas ve bu dnemdeki cumhurbakanlarnn ounun asker kkenli olmas, ayrca siyasi yelpazede merkezin dnda tanmlanan partilerin 1980ler sonrasna nazaran dk oy almalar; 1980ler ncesinde ynetici zihniyette, 1980ler sonrasna nazaran daha az eitliliin olduunu gsteren olgulardr. Trkiyenin ynetici zihniyetinin en temel unsurlar siyasi partilerle beraber Cumhurbakanl, ordu, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlar olmutur. Bunlarn iinde en nemli unsurun siyasi partiler olmaya balad gzkmektedir. Meclisin yasama vazifesi siyasi partilerden seilen milletvekilleriyle gerekletii gibi, yrtmeyi yapan hkmetler de siyasi partilerden kmaktadr. Ayrca yakn zamana dek cumhurbakanlar da partililerin ounluunu oluturduu Meclis tarafndan seilmekteydi -yaplan anaya-
226
sa deiiklii bundan sonraki ilk seimi halkn yapmasn gerektirmektedir- nitekim 1980lerden sonraki darbe ynetiminin ba Kenan Evrenin cumhurbakanlndan sonra seilen zal ve Demirel cumhurbakan seildikleri dnemdeki iktidar partisinin liderleriydiler, Gl iktidar partisinin nde gelenlerindendi, Sezer ise koalisyondaki partilerin zerinde uzlatklar isimdi. Anayasa Mahkemesi yelerini de tarafsz olan cumhurbakanlar semitir ama cumhurbakanlarn seen partiler iin dnya gr, konulara bak as etkili olmutur; bu da Anayasa Mahkemesi ve YK gibi ynetimin etkili kurumlarnn da belirlenmesinde partilerin dolayl da olsa nemli rol olduunu gsterir. Siyasi partilerin dorudan ve dolayl nfuzundan en bamsz kurum ordu olarak gzkmektedir ama AB sreci, liberalizmin ykselmesi ve sivil toplumun glenmesi gibi sreler ordunun etkinliini azaltmtr. Sonuta merkezin ynetici zihniyetini analiz etmekte, yegne aktr olmasalar da en n plana kan aktrler siyasi partilerdir. Bu yzden, bu blmde, ynetici zihniyetteki ideoloji eitlenmesine atf yaparken zellikle siyasi partilere odaklanacam.520 Bu blmde, 1980lerden sonraki ynetici zihniyetteki eitlenmeyi deerlendirirken merkezde etkili olan ideolojileri drde ayrarak inceleyeceim. Ayrca, konumuz asndan zel neme sahip olan slami ideolojiye bal olanlarn geirdikleri deiimleri; zihniyet ve kimliklerinde oluan karmlar ve farkllamalarla ele alacam. slami kesimin artan etkinliini saptamak kadar yaad deiimi saptamak da nemlidir. nk bu kesimin deiimi, etkisinin biimini de belirlemektedir. Bir asr nce slami sylemi kullananlarla, gnmzde slami sylemi kullananlar arasnda ciddi farkllamalar vardr. Ortaya kan farkllamalarn alt izilmeden, bu kesimleri slam bal altnda bir arada, aralarnda nemli farklar yokmuasna deerlendirmek yanltc olacaktr.
520 Partilere oy verme davran ideoloji dnda baka unsurlarla da ilgilidir. rnein liderlerin hitabet kabiliyetleri ve karizmalar, partilerin gsterdii adaylarn kim olduu, drstlk algs, seim barajndan dolay yaplan tahminler, maduriyetle ilgili alglar gibi unsurlar da verilen oyu etkiler. Partilerin sz konusu edildii yerlerde, bu tip unsurlar deerlendirilmeden, partilerin sadece ideolojileriyle ele alnacaklarn hatrlatmakta fayda gryorum.
1. 1980lerden Sonra Merkezde deolojilerin eitlenmesi

deolojiler yaadmz dnyann nasl olduunu anlatan, seenekler karsnda rota belirlemeye yarayan dnya grleridir. deolojiler, bireyi ve toplumu belli bir amaca sevk eder, Ben kimim sorusuna cevap verirler ve bireyin hayatta stlenmesi gerektii rol ve misyonu belirleyecek ekilde kimlik kazandrrlar.521 1950li yllardan itibaren ideolojilerin sonunun geldii, ideolojik gibi sunulan birok hususun aslnda teknik konu olduu ve liberalizmin ideoloji olmad eklinde fikirler beyan edilmise de birok sosyal bilimcinin dikkat ektii gibi ideolojilerin sonu retoriiyle yaplan bu yaklamlar dahi ideolojiktir.522 deolojiler yoktur diyerek ideoloji yapmaya benzer paradokslarn dnce tarihinde rnekleri oktur. Kindi, felsefeye kar kanlarn felsefeye kar yaptklar akl yrtmelerin de bir felsefe olduuna, bylece felsefeye ihtiyac dillendirdiklerine dikkat ekerken bylesi bir paradoksu ortaya koyar.523 Kantn saf akln otoritesini krmak iin yazd Saf Akln Kritii de saf akln bir eseri olarak bylesi bir paradoksu iinde barndrr.524 Wittgenstein dilin dnyayla ilikisini ele ald Tractatus kitabnda, dilin kendisi zerine konumakla, kendi koyduu epistemolojik snrlar ihlal ettiinin farkndadr ve beni anlayan, sonunda bunlarn sama olduklarn grr onlarla-onlara trmanarak-onlarn stne ktnda (sanki stne trmandktan sonra merdiveni devirip ykmas gerekir.) bu tmceleri amas gerekir, o zaman dnyay doru grr der.525 Wittgensteinn iinde olduu paradoksun farknda olmasna karn liberalizm dndaki grleri ideolojik olarak niteleyenlerin nemli bir ksm, birok zaman yaptklar eletirilerin, liberalizm ideolojisi adna olduunu ve bir paradoksun iinde bulunduklarn fark edememilerdir.
521 Birsen rs, Postmodern Dnyada deolojinin Dnm, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, no: 40, Mart 2009, s. 2-4. 522 Fatmagl Berktay, Liberalizm, s. 96; Birsen rs, a.g.e., 7-8. 523 Kindi, lk Felsefe zerine, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, 2. bs., Ed. ve ev. Mahmut Kaya, stanbul, Klasik, 2005, s. 10-11. 524 Kant, a.g.e., s. 14-22. 525 Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4. bs., ev. Oru Aruoba, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2003, s. 171.
228
1980ler sonrasnda Trkiyede merkezdeki ideoloji eitliliinin artmasnda dnm noktas Neo-liberalizmin, dnyadaki ve buna paralel olarak Trkiyedeki ykselii oldu. Neo-liberalizm ideoloji deilmi gibi sunularak adeta u denir: Bir kpry inde, Avrupada, Afrikada ve Trkiyede yaparken uygulanan statik hesaplar, bunun matematii ve mhendislii nasl ideolojiden bamsz ve evrenselse; ekonomide ve siyasette bu politikalar uygulamak da yle evrenseldir. Bu yaklam siyasette, entelekteller arasnda ve halkta geni destek buldu ve Neo-liberal politikalarn uygulanmas, merkezin toplum zerindeki denetimini, dolaysyla slami kesim zerindeki kontroln azaltt, bylece slami kesimin gcn arttrmasnn ve ideolojisinin merkeze tanmasnn nn aan siyasi, sosyal, yasal zeminin oluumuna katkda bulundu. (Bu blmn A ksmnda bu sre incelendi.) Dier yandan Cumhuriyetin balangcndan beri ideolojik aygtlarla geni kitlelere aktarlarak, geni bir taraftar kitlesi olan Kemalist ideoloji de merkezdeki varln devam ettirdi. Ayrca Trk milliyetiliiyle slamn sentezinden oluan Trk-slam ideolojisi; bu dnem iinde gelien Gneydoudaki olaylarla ilikili olarak ortaya kan sreten de beslenerek g kazand. Sonuta gnmze gelindiinde merkezde etkili drt tane ideoloji olduunu syleyebilirim: a- Kemalizm b- Trk-slam Sentezi c- Neo-liberalizm d- slam Bu ayrm, merkezin veya evrenin, bu drt tane ideoloji erevesinde kompartmanlatn; bireylerin, gruplarn veya siyasi partilerin, bu ideolojilerden sadece birine kat bir ekilde bal olduklar anlamna gelmemektedir. Birok zaman bu ideolojiler arasnda senteze ve sentezin doasnn kanlmaz sonucu olan yorumlamalara, yani benimsenen ideolojinin yeniden tanmlanmas, otantikliinin bozulmas veya gerek otantik yorumun temsilcisi olunduunun esitli yorumlamalarla iddia edilmesine rastlanr. Devletin merkezindeki ideoloji eitlenmesi, devletin ideolojik aygtlarnn eskisi kadar toplumun ideolojisini/dnya grn belirle-
yememesi de demektir; nk artk toplumdaki ideoloji eitlilii merkeze yansmaktadr, -merkez ve evre ayrm azalmaktadr- merkezi oluturanlar, devletin ideolojik aygtlarna kendi farkl ideolojilerine bal kadrolarn yerletirmekte, kendi ideolojileri erevesinde dzenlemeler yapmaktadrlar. rnein eitim kurumlarnda dersin ieriinin ne olduu kadar hangi hocann dersi anlatt (mevcut konuyu nasl yorumlad), mdrn kimlii, mfettiin kimlii, hangi zel okula alma izni verilecei gibi faktrler de nemlidir; iktidar partilerinin bakanlklarnn tasarrufunun hkim olduu bu alanlar, bu partilerin, ideolojik aygtlar, kendi ideolojilerine gre dzenlemesinin olanan sunarlar. Bu yzden merkezdeki ideoloji eitlenmesi, Kemalist ideoloji erevesinde toplumun ideolojik aygtlarla dntrlme srecinin yavalamas/sekteye uramas anlamna da gelmektedir. Bu da slami dnya grne bal bireylerin ve gruplarn, devletin ideolojik aygtlarnn seklerletirici etkisini daha az hissetmelerine, glerini arttrmalarna daha msait sosyal bir ortam bulmalarna neden olmutur. Merkezde etkili aada ele alacam drt ideolojinin yannda; biri lkenin bir blmnde, br ise entelektel kesim arasnda etkili olan iki ideolojiye, merkezde nemli bir etkileri olmad iin yer vermedim. Bunlardan birincisi Krt kimlii zerinden politika yapan Krtlk ideolojisidir. Bu ideoloji Cumhuriyetin kuruluundan itibaren merkezin tekisi olmutur; Mecliste bu ideolojiye yakn olduu sylenecek siyasi partiler aznlkta kald gibi, ordu gibi merkezin nemli kurumlar, bu ideolojiyi en tehlikeli grlerden birisi olarak kabul etmektedir. Bata Krtln, daha ok ezilen halklar retoriine sahip sosyalist grlerle ittifak iinde olduu, fakat gittike merkezden bamszlamadaki yardmndan dolay -slami kesimin yapt gibi- liberalizmle ittifaka doru kayd sylenebilir. (Ayrca baz slami gruplara ball olan ve Krtlkle slami dnya grn sentezlemeye alanlarn da olduu hatrlanmaldr.) Liberal ideolojinin baskn olduu Avrupa Birliine girii bu kesimden birok kiinin -slami kesim gibi- desteklemesinden -bu destein farkl birok etkenleri olsa da- liberal gre doru kaymalar olduu tespit edilebilir.526
526 Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, s. 255.
230
Akademisyenler, sanatlar ve basn mensuplar gibi entelektel kesim arasnda etkin olmasna ramen halkta geni bir taban olmayan ideoloji ise sosyalizmdir.527 zal dneminde 141. ve 142. maddelerin kalkmas, Trkiye Komnist Partisi (TKP) gibi partilerin legal bir ekilde seimlere katlmasn salad, fakat halkta geni bir taban olmayan bu partiler, 1990larda Sovyetlerin knden sonra daha da ok kan kaybetti ve Mecliste bir varlk gsteremediler.528 Merkezin nemli kurumu olan ordunun tekileri listesinden de sosyalist-komnist grler hi kmad. Trkiyeyi anlamak asndan gc artyor gzken Krtln ve azalm gzken Sosyalizmin incelenmesi nemli olsa da merkezdeki etkileri, aada ele alnan ideolojilere gre dk olan bu ideolojileri incelemedim.
a. Kemalizm
Kemalizm ikinci blmde incelenen laiklik, Batclk, pozitivizm, teleolojik tarih anlay, milliyetilik gibi temel ilkeler erevesinde ekillenen ve bunlarn Trkiyeye pragmatist uygulamasn ifade eden bir ideolojidir. Liberalizm ve slamn merkezde etkinliinin artmas, Trkiye Cumhuriyeti iin deime ve merkezde eitlenmeye karlk gelmesine kar, Kemalizm kurucu statkoyu ve hafzay temsil eder. Toplumsal deiim kadar toplumsal hafzada devamll yakalamak da nemlidir; Cumhuriyetin kurumlarnca (ideolojik aygtlarnca) ekillenen bireyler, Kemalizmin kurduu kurumlar, yaplar, Kemalist fikirler dorultusunda baslan kitaplar gibi unsurlar bu hafzann tayclardr.529 Bunlarn ierisinden devletin ideolojik aygtlarnn ve bunlardan zellikle eitim kurumlarnn bireyleri uzun yllar bu ideoloji dorultusunda ekillendirmesi, hafzann de527 Murat Belge, Sol, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, 1998, s. 185. 528 Sosyalist grleri temsil eden parti olarak en byk baary Trkiye i Partisi (TP) 1960larda gsterdi, sonra bu baary tekrar eden hibir parti olmad. TPin ald oylarn byk ksm da yoksul ii semtlerinden ok orta snfn oturduu semtlerden geldi: Murat Belge, Sol, s. 169-172. 529 Hafzadaki devamlla ve bu devamlln kurulan binalar, baslan kitaplar ve yetitirilen bireyler gibi unsurlarla devamnn nemine erif Mardin yaptmz grmede dikkatimi ekti: Caner Taslaman, erif Mardin ile Grme, stanbul, 4 Nisan 2010.
vamnda en nemli unsur olarak karmza kmaktadr. Ayrca anayasa gibi en temel hukuk metninin bu ideolojiyi korumas, ordu gibi etkin bir kurumun bu ideolojiyi benimsemesi,530 yarg gibi nemli bir kurumda bu ideolojinin birok kii zerinde etkili olmas, bu ideolojinin g alanlarn oluturmaktadr. Halkn ierisinde geni bir taban olan bu ideolojinin Meclisteki en nemli taycs olarak Mustafa Kemalin kurucusu olduu CHP gzkmektedir. CHPnin en nemli zelliklerinden biri, laiklik ve demokrasi arasnda kan paradoksta, laikliin yannda yer almasdr. Batdan devralnan paradigmann bir gerei olarak laiklik, demokrasinin nkoulu olarak kabul edilir. Fakat Mslman lkelerin birounda laiklik ve demokrasi arasnda bir paradoks yaanmtr. Halk egemenlii demokrasinin belirleyici ilkesidir, fakat bu ilkenin, slami deerlerin ykselmesine ve kamusal alanda slami dnya grn benimseyenlerin gcnn artmasna yol amasndan ekinilmektedir.531 Cumhuriyetin kurucu zihniyeti iin demokrasi ilkesinin, laikliin yannda ikincil kalmasnn ve alt kurulu ilkesi arasnda yer almamas da bahsedilen paradoksta, laikliin demokrasiye tercih edilmesiyle ilikilidir.532 Oliver Roy, Batda laikliin/seklerliin, demokrasinin nkoulu olarak grlmesine karn, Trkiyenin de iinde olduu Mslman lkelerin birounda laikleme/seklerleme srelerinin demokrasiye aykr yollarla gerekletirildiine; zgrlk ve demokrasinin devlet otoritarizmine kar slami kesimden birok kiinin benimsedii sloganlar olduuna dikkat ekmitir.533 CHP kurucu ideolojinin (eski dzenin) temsilcisi olarak deerlendirilmektedir ve slamc korkusu ile Atatrk iin oy vermek istei bu partiyi ayakta tutan dinamikler olarak gzkmektedir.534 Yaplan anket almalar CHP ve AKP semen530 Pnar Tank, Political Islam in Turkey: A State of Controlled Secularity, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 11. 531 Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 53. 532 A.e., s. 63-64. 533 Oliver Roy, Globalized Islam, New York, Columbia University Press, 2004, s. 1-5. 534 Michael M. Gunter, Hakan Yavuz, Turkish Paradox: Progressive Islamists versus Reactionary Secularists, Middle East Critique, London, Routledge, No: 16-3, 2007, s. 299.
232
lerini birbirinden ayrt eden en nemli unsurun dindarlk olduunu gstermitir.535 rnein TESEV anketinde, AKPlilerin % 60, CHPlilerin ise % 20.9u kendilerini ncelikle Mslman olarak iaretlemilerdir.536 Ayrca AKP semenlerinin kendilerini daha dindar olarak tanmladklar da tespit edilmitir.537 Yine ayn ankette laiklii tehdit altnda grenlerin en ok % 49 ile CHPli semen olduu grlmektedir, bunun ardndan ANAP-DYP-GP grubunda bu oran % 32ye, MHP-BBP grubunda % 20.5e ve AKP semeninde % 12ye dmektedir. (Trkiye genelinde % 22.1 laikliin tehdit altnda olduunu, % 73.1 olmadn sylemi, % 4.8 ise cevap vermemitir.)538 CHP laiklik tehdidi zerinden politika yaparak tabannn eilimine uygun hareket etmektedir. Fakat paradoksal durum Avrupa Birliine giri srecini desteklemek gibi bir konuda kendini gstermektedir. CHPnin semenlerinin bir blmnn Avrupa Birliine giri srecini destekledii anketlerden anlalmaktadr.539 Ayrca kurucu ideolojinin nemli unsuru olan Batclk asndan da bu sre bulunmaz frsat olarak gzkmektedir. Fakat -baka baz sebeplerle beraber- slami kesimin sivil toplumda g arttrmas iin demokratiklemeye, demokratikleme iin ise Avrupa Birlii srecine nem veren AKPye kar; bu srecin, AKPnin istedii sonular vereceinden ekinen CHP -ve tabannn bir blm- bu srece pheli yaklamaktadr. Bir yandan Kemalizmin Batclk ilkesi ve ycelttii Batl habituslar asndan Avrupa Birliinin desteklenmesi gerekmektedir; dier yandan slami kesimin sivil toplumda g arttrm gibi CHPnin ve tabannn ounluunun istemedii bir sonu aa kmaktadr. Bu paradoks karsnda, CHP, ak ve net bir tavr yerine, pragmatist bir tutum taknmaktadr. Buna kar AKP, Avrupa Birliine giri srecinde daha istekli bir politika benimsemi olarak gzkmektedir.
535 Ali arkolu, Ersin Kalaycolu, Turkish Democracy Today, London, I. B. Tauris, 2007, s. 216. 536 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, s. 42. 537 A.e., s. 40. 538 A.e., s. 75-76. 539 Ali arkolu, Ersin Kalaycolu, a.g.e., s. 184.
CHPnin Kemalizmin en nemli siyasi aktr olmas, merkezde bu ideolojinin siyasi parti olarak yegne taycs olduunu; Kemalist ideolojiye bal ve bu ideolojinin etkisi altnda olanlarn, sadece CHPde olduklar ve CHPye blok ekilde oylarn verdiklerini gstermez. nceden Mecliste etkili olan ve Atatrk dnceye birok atflar yapm olan ANAP, DYP, DSP ve u anda -2011- etkili olan MHP ve AKP gibi partilere oy verenler ile bu partilerin milletvekillerinin ve dier nemli isimlerinin de Kemalizmin ideolojik aygtlaryla ekillendikleri hatrlanmaldr. MHPnin ideolojisinin temel unsurlarndan olan milliyetilik Kemalizmin en temel ilkelerinden birisidir. slami dnya grn savunanlar arasnda yaylan karm kimlik olgusuna sebep olan unsurlarn en nemlilerinden biri de devletin, Kemalist ideoloji dorultusunda eitim veren ideolojik aygtlar olmutur. Sonuta gnmzde de Kemalizm Trkiye Cumhuriyetinin ynetici zihniyetinin en nemli unsurlarndan birisidir. Fakat merkezdeki ideoloji eitlenmesi bu ideolojinin aleyhine olmu; bu ideoloji, nceki dnemdeki, merkezin monolitie yakn yapsnn ideolojisi olma vasfn kaybetmitir.
b. Trk-slam Sentezi
Kemalizm adna benimsenen teleolojik tarih anlaynn gerei olarak, toplumun seklerlemesinin dorusal olarak artt bir sre ngrlmtr. Dine, Durkheimc bir rol biilerek, birletirici unsur olarak kullanlmas zaman zaman Kemalist ideolojiye bal baz uygulamalarda ortaya ksa da toplumun tutkal olma vazifesi yklenen asl ilke milliyetilik olmutur. Kemalistlerin birou, klasik modernizm teorilerine uygun olarak tarihin ileri evrelerinde dinin rolnn azalmasn beklemilerdir; bu yzden slam ideolojinin bir paras yapma, milliyetilikle slam birletirip eklektik bir ideoloji oluturmak, laiklik endiesinin en temel endie olduu Kemalistler iin kabul edilemeyecek bir yaklam olmutur. Kemalizmin yukardan-aa toplumu ekillendirme ve teleolojik anlayla tarihin daha st merdivenlerine halk tama yaklamlarna kar oyun gcnn ortaya kmasyla, halkta ta-
234
ban bulma endiesi nem kazand. Halkn birounun, benimsedii milliyetilik ideolojisinin ve kimliinin nemli bir unsuru olan slamn, ikisinin birden, zt grlmeden kucakland yaklamlarn siyasette benimsenmesinin taban bulaca bir ortam dodu. Demokrat Parti, Adalet Partisi gibi merkez partilerinin ve 1980 askeri darbesini yapanlarn yaklamlarnn iinde de bylesine bir anlayn izleri grlmektedir. Anavatan Partisinin lideri Turgut zaln ellerini bann stnde birletirerek farkl eilimleri birletirdiini/kucakladn beyan ettii eilimlerden biri milliyetilik, dieri ise muhafazakrlkt (bununla zellikle slami deerlere atf yaplmtr). slama, ilk dnemlerdeki Kemalist milliyetilik anlayndan daha lml bakan, milliyetilie ideolojisinde merkezi bir yer veren, birok anlay sonradan yaygnlamtr; fakat Trk-slam Sentezini parti ideolojisinin merkezi unsuru yapan en nemli siyasi aktr MHP olmutur. MHP ilk dnemlerinde Turanc ideolojiye daha yakn olmu ve slamla sentezi n plana karmayan bir milliyetilik anlayn benimsemise de sonradan, slami unsurlara sylemlerinde daha ok yer vermitir. Bu partinin lideri Alparslan Trkein 1969 ylnda syledii Biz Tanr Da kadar Trk, Hira Da kadar Mslmanz. Her iki felsefe bizim iarmzdr sz parti ideolojisini ifade eden nl bir sz olmutur. Partinin Trkslam Sentezine ynelme srecinde slamclk ile sentezi kabul etmeyen bir milliyetilik anlayna sahip Nihal Atsz ve arkadalar ise partiden ayrlmlardr.540 MHPnin hilali parti amblemi olarak semesi, tarikatlar ve dindar kesimlerle yaknlk kurmas ve de onlardan destek almas, MHPli eylemcilerin hapiste Kuran Kerim kurslar dzenlemesi, din eitimi vermeleri/almalar da milliyetilii slamla sentezlemelerinin rnekleridir. Trkein Milliyetilii reddeden bir dincilik anlay bize yabancdr, bizim dmzdadr Trklkle slamiyet, bin yldan beri ayn mukaddes potada kaynam, etle trnak misali ayrlmas imknsz bir hale gelmitir sz de bahsedilen sentezin bir gstergesidir.541
540 Mehmet Ali Aaoullar, Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, 13. bs., Der: Irvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998, s. 222-223. 541 A.e., s. 223.
MHP 1965te % 2.2, 1969da % 3, 1973te % 3.4, 1977de % 6.4 oy almtr.542 (1961de % 14e yakn oy alnan Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinin -CKMP- partisinin ideolojisinde Trkslam Sentezi deil milliyetilik ideolojisi hkimdi.) 1970lerde kurulan Milliyeti Cephe hkmetlerinde birka tane bakanlk alan ve brokraside kendi kadrolarn ykselten MHPnin ideolojisi merkezde etkili olmutur. Fakat 1990lardan sonra MHPnin artan oy oranlar, 1980lerden sonra merkezde ideoloji eitliliinin olutuunu desteklemektedir. MHP 1999da % 18 (129 milletvekili) oy alarak tarihinin en byk kn yapm ve iktidarn orta olup birok bakanlk alm, 2002de % 8,4 oy alp barajn altnda kalm, 2007de % 14,3 (71 milletvekili) oy oranyla baraj geebilen partiden biri olmutur.543 MHPnin oy artna sebep olan unsurlarn banda 1980li yllarda balayan PKKya bal olaylarn ve Krt ayrlk hareketinin geldii yaygn kanaattir.544 Modernizmin nemli bir unsuru olan liberalizmle slamn ittifakn temsil eden AKPye kar; MHP, modernizmin nemli bir unsuru olan milliyetilikle slamn ittifakn temsil etmektedir. AKPnin ynetici kadrolar asndan slami unsurun liberalizme gre ontolojik nceliine kar, MHPdeki slami ve Trk unsurlar arasnda bylesi bir ontolojik nceliin belirgin olmad, daha kaynam bir yap gzkmektedir. MHPnin milliyetilik ortak paydasnda bulumas mmkn olduundan DSP ile koalisyon kurduu sylenebilir; birok kiinin CHPnin gelecekteki muhtemel koalisyon orta olarak MHPyi grmesinin sebeplerinden birisi de bu milliyetilik ortak paydasdr. Dier yandan MHP, Trk-slam Sentezi ideolojisindeki slam unsuruyla AKP ile de ortak bir paydaya sahip olarak, u an (2011) itibariyle Meclisteki grubu olan partiler arasnda, ilerde ayn partilerin Mecliste gruba sahip olaca farz edilirse ve bir koalisyon gerekli olursa, en esnek ideolojiye sahip parti olarak gzkmektedir. (Koalisyonlarda bu ideolojik es542 A.e., s. 226. 543 TK Milletvekili Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/secimdagitimapp/secim.zul, 20.06.2010. 544 Ali arkolu, Ideology or Economic Pragmatism?: Profiling Turkish Voters in 2007, Turkish Studies, Vol. 9, No: 2, 2007, s. 324.
236
neklikler dnda birok unsur da rol oynad iin iddial bir tahmin yapmak mmkn deildir.) AKPnin ABye giri ynndeki kararl tavrna, kresellemenin nimetlerinden faydalanmaya istekli politikalarna ve slami deerlerle liberalizmin bir sentezini oluturmasna karn MHP, Mecliste grubu olan partiler arasnda ABye ve kreselleme srecine -bunlara kar apak bir kar pozisyonu benimsemese deen pheci yaklaan parti grnmndedir. MHP, AB sreci bahane edilerek Krte eitim yaplmas, Kbrs konusunda taviz verilmesi gibi hususlardan tedirginlik duyarak AB srecine kar eletirel yaklamtr.545 Milliyetilik, ulus olarak isimlendirilen toplumda blnmeleri istemeyen; ulus iinde dil, ortak tarih, lk gibi ilkeler temelinde birlik ngren, ulus-alt ve ulus-st ballklar ortak ulus kimliinden kopartc etkiler olarak deerlendirip tehlikeli bulan bir ideolojidir.546 Avrupa Birliine giri srecinde Krte ile ilgili almlarn ulusun en nemli birlik ilkelerinden kabul edilen dil birliini andraca, ayrca hem ulus-alt kimlik olarak Krt kimliini, hem ulus-st kimlik olarak Avrupall glendirecei endieleri; milliyeti ideoloji adna neden AB srecine pheyle bakldn aklamaktadr. Bu endieler, MHPnin ABye teslim olma sylemiyle AKPye kar eletiriler yneltmesine sebep olmaktadr.547 CHPde AB srecinin toplumun seklerlemesi srecine zarar verecei endiesinin n plana kmasna kar, MHPde bu srecin Krt sorununu arttraca endiesi n plana kmaktadr. MHP, milliyetiliin, dine kar bir ideoloji olarak konumlandrlmasna kart bir pozisyonu ve Kemalist yorumun tekelinden kurtarlmasn temsil etmektedir. MHPnin 1980 ncesi dneme gre artan gc, merkezdeki ideoloji eitlenmesinin bir gstergesidir. Merkezdeki Trk-slam ideolojisinin en nemli taycs olan MHP, bir ynyle slam dnda bir ideolojinin temsilcisi, bir
545 Filiz Bakan, At The Crossroads of Ideological Divides: Cooperation Between Leftists and Ultranationalists in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 61-62. 546 Haldun Glalp, Kimlikler, Toplum ve ktidar, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 138. 547 Michael M. Gunter, Hakan Yavuz, a.g.e., s. 296.
ynyle slami ideolojinin bir taycsdr. slami deerleri benimsemi kesimden nemli bir taban olan MHP, yapt koalisyonlarda, slami deerleri benimseyen kadrolarnn brokraside grev almalarn salamtr. MHP, bir ynyle, slami dnya grnn merkeze tanmasnn aralarndan birisi de olmaktadr.
c. Neo-liberalizm
Daha nceden deinildii gibi Amerika/Reagan ve ngiltere/Thatcher gibi nemli uluslararas aktrlerle yaylan Neo-liberalizm, Trkiyede zalla nemli bir k yapt. zal iin piyasa ekonomisinin gereince ilemesi en temel konuydu ve yasalara ballktan veya sendikal haklardan da daha nemliydi. Bu konudaki tavrn hem sylemi hem de davranlaryla aka ortaya koydu.548 zal, benimsedii pragmatizm ile Trkiyenin ekonomisinin da almasnda ve toplumun transformasyon yaamasnda nemli bir aktr oldu. zaln, siyasetin gcn kullanarak yapt deiiklikler, toplumun siyasetten bamszlama srecine hz verdi. Sivil toplumu gl klan en nemli unsurlardan biri; aktrlerinin, piyasa ekonomisi araclyla deiimi ynlendirebilmesidir.549 Trkiye ekonomisinin kreselleme srecinin hzland 1980li yllarn, nemli bir dnm noktas olduu sre; ihracat ve ithalatn arttrlmas suretiyle d sisteme daha ok entegre olunarak, devletin ekonomideki rol azaltlarak, zellemeler gerekletirilerek, zel sektr bytlerek ve bu sreci destekleyen IMF gibi kurumlarla ibirlii devam ettirilerek 1990l ve 2000li yllarda da srd. IMF ve Dnya Bankas gibi nemli uluslararas aktrlerin Neo-liberal politikalar benimsemeleri, bu ideolojinin dnyada yaylmasnda nemlidir. 1980ler ve sonrasnda Trkiyede de IMF, Dnya Bankas ve OECDden gelen para ak ve bu kurumlarn hkmetlerle yaptklar ekonomik programlar Neo-liberal yaplanmalarn oluumunda kritik neme sahip oldu.550
548 Ziya ni, Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-Liberalism in Critical Perspective, Middle Eastern Studies, Vol. 40/4, 2004, s. 114-121,122. 549 Nilfer Gle, Mhendisler ve deoloji, s. 30. 550 Ziya ni, Post-War Development Performance of the Turkish Economy: A Political Economy Perspective, s. 7.
238
Neo-liberalizmin dnyaya yaylmasnda nemli aktrler olan Thatcher, Reagan ve Bush hkmetleri ekonomik liberalizmle, din ve aile gibi deerlere atf yapan Neo-muhafazakrl harmanlamlard.551 Trkiyenin 1980lerden sonraki tek parti iktidarlarn oluturan ANAP ve AKP hkmetlerinde de ayn harmanlamaya -AKPde muhafazakrln oran daha yksek bir ekildetank olunmutur. AKP, ANAP gibi, AB srecini de destekleyerek Neo-liberalizme yakn bir izgiyi srdrd. (Bu destein, ekonomik liberalizmle beraber siyasal liberalizmi de kapsadna dikkat edilmelidir.) Kemalizmin rol modeli olan Batya liberal deerler hkimdi; bu ise Kemalizmin laiklik/seklerlik gibi ilkeleri adna sivil toplumu bask altnda tutmak isteyenlere kar Kemalizmin de benimsedii rol modele atf yaparak merkezin basksndan korunmay mmkn klyordu. Kemalistlerin genel tavr, seklerleme endiesini n plana alarak slami deerler etrafnda rgtlenmi cemaatler, dernekler, gruplar gibi yaplanmalar bask altnda tutmakt. Liberaller ise demokrasi endiesini n plana kartarak, sivil toplumun merkezden bamszlaaca yapy oluturmaya altlar; bunun sonucu ise toplumda etkili olan slami cemaatlerin g kazanmas oldu. slami kesimin nemli bir blmnn, siyasette liberalizmi desteklemelerinde ise kendileri asndan avantajl bu durumu tespitleri etkili oldu. slami dnya grn merkeze tayan en nemli aktr olarak gzken AKPnin liberalizmle slami deerleri harmanlamasnn ve slami kesimlerin tekisi olan Bat ile kaynamann en nemli projesi olan Avrupa Birliini desteklemesinin nemli sebepleri arasnda da liberalizmin slami kesime salad bahsedilen frsat alanlar vardr. Fakat AKPnin bu politikasnn, sivil toplumda slami cemaatlerin, gruplarn ve bireylerin g kazanmasnn nn amasna karlk; dier yandan, devletin, iddet kullanarak ele geirilmesi suretiyle Ehli Snnet slama referanslarla dzenlenmesi projesinden -devrimci slam olarak adlandrlan projeden- Trkiyeyi iyice uzaklatrdna dikkat edilmelidir. Sonuta AKPnin, ABye girmeyi temel bir politika olarak benimsemesinin ve dier liberal politikalarnn, devletin huku551 Zeynep Gambetti, ktidarn Dnen ehresi: Neoliberalizm, iddet ve Kurumsal Siyasetin Tasfiyesi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 152.
ki yapsnn dine referansla kurulmamas gerektiini syleyen laiklik ilkesini destekledii, fakat sivil toplumun dinden uzaklaarak dnyevilemesi anlamnda seklerlik ilkesine zt sonular verdii kanaatindeyim. Liberalizmin benimsenmesi 1980lerden sonra iktidar olmu ANAP veya bu izgiye yakn DYP gibi Neo-muhafazakr olarak isimlendirilebilecek partilerle veya siyasal slamn tm Trkiye Cumhuriyeti tarihindeki en nemli aktr olarak kabul edebileceimiz AKP ile snrl deildir. 1990larn banda Sovyetlerin knden sonra liberalizmin en nemli rakibi olarak gzken sosyalizmin byk lde g kaybettii sre yaand; bu olgu 1980lerdeki liberalizmin yaygnlamasyla birleince liberalizmle ifade edilen deerler/politikalar ykselilerini hzlandrdlar. Dnyada ve Trkiyede ykselen liberal deerler, Kemalizmin Meclisteki en nemli aktr CHPyi, Trk-slam Sentezinin en nemli aktr MHPyi de etkiledi. Bu partiler yaplan zelletirmelere ve bireysel haklar arttracak yasal dzenlemelere kar baz eletiriler getirdilerse de iktidar orta olduklar zaman ne bir devletletirme hamlesini hayata geirdiler ne liberal ilkeler aleyhine ciddi yasa dzenlemelerine teebbs ettiler ne de AB srecini durdurmaya kalktlar. Genel olarak bakldnda CHPnin liberalizm ideolojisinden ok, bu ideolojinin unsurlarnn seklerleme srecine zarar vermesinden, MHPnin ise Krt sorununu kendisinin istemeyecei ekilde gelitirmesinden ekindii, fakat kendi korktuklar sonular olmayacak olsa; liberalizmin zelletirme, serbest ticaret, devletin ekonomideki rolnn klmesi gibi ekonomik ve birey haklarnn glendirilmesi gibi siyasi ilkelerinden ciddi boyutta rahatszlk duymayacaklar sylenebilir. Sonuta Kemalizm, Trk-slam Sentezi ve slam ideolojilerini benimseyenlerin, liberalizmle ifade edilen ilkelere kar ontolojik ncelikleri vardr; fakat bu daha derin kayglarna zarar gelmeyeceine kanaat getirdikleri zaman liberalizmin birok ilkesine ynelik ak bir kartlklar da yoktur, zellikle ekonomik liberal deerleri -sosyalizm gibi- kategorik olarak bir inkr iinde deillerdir. Bunun yannda liberal ilkelerin, geri kalan tm ideolojilerin ilkelerinden ontolojik ncelii olduunu savunan bir kesim de vardr. Eer
240
Trkiyenin bugnk durumunda, bu ideolojiye yakn olanlarn, kendilerininki dnda zerinde konsensse varacaklar bir ideoloji aranacak olsa, bu vasfa sahip tek ideoloji olarak -zellikle ekonomik- liberalizm gzkmektedir. Srf bu olgu bile 1980ler sonras Trkiyesinin ynetici zihniyetinde ykselen en nemli bileenlerden birinin Neo-liberalizm olduunu gstermektedir. Anketlerde Trkiyenin en nemli sorunu nedir diye sorulduunda birinci cevap sizlik, ikinci cevap ise Enflasyon/Hayat pahall olmaktadr.552 Yabanc yatrmn getirilmesi veya d ticaretin arttrlmas gibi liberalizmle ilikili sylemler, 1980lerden sonra iktidara tek parti veya koalisyon orta olarak gelen her partinin benimsedii politikalar olmutur. Ksacas liberal yaklamlar, toplumun en nemli sorun olarak grdklerini zmekte, geni bir kesim tarafndan doru reeteler olarak benimsenmektedir. Bu sorunlarn zmnde baz partiler zelletirmelere kar kmak gibi liberalizme uzak gzken yaklamlar benimsemilerdir; fakat zelletirmelere kar kan Mecliste grubu olan partilerin hibiri KTlerin saysnn arttrlmas, devletin yeni sektrlere girmesi, gmrk duvarlarnn ykseltilmesi, yabanc yatrmlarn zorlatrlmas gibi ekonomik liberalizmin ilkeleri aleyhinde ve birey haklarn devletin lehine kstlayan yeni yasal dzenlemeler yaplmas553 veya ABnin Kopenhag Kriterlerinin benimsenmemesi gibi -bu konuyla ilgili seklerlik ve Gneydou ile ilikili sorunlardan kaynakl pheler ifade edilse de- siyasi liberalizmin perspektiflerine aykr gzkebilecek grler temelinde -baz istisnalar olsa da- siyaset belirlememi ve parti programlarn oluturmamlardr. Aslnda bu olgu bile liberalizmin, kimi ilkelerini eletirenler dahil, Trkiyedeki kesimlerin birou zerinde nasl geni kabul grm bir ideoloji haline dntn gstermektedir. Trkiyenin ynetici zihniyetinde bu ideolojinin ykselmesi de nceden merkezin ideolojisinde tekele yakn hkimiyeti olan Kemalizmin aleyhine olmutur. Liberal deerlere atf yaplarak
552 Ali arkolu, Binnaz Toprak a.g.e., s. 45. 553 rnein eskinin 141., 142. ve 163. maddeleri gibi yasalarnn geri getirilmesi gibi temel dzenlemeler yaplmas Mecliste grubu olan hibir partinin temel politikas olmamtr; yoksa Gneydouda olan olaylar gibi olgulardan dolay birey haklarnn kstland birok rnek bulmak mmkndr.
yaplan uygulamalar, Kemalizmin laiklik/seklerlik ilkeleri adna gerekleen kontrolc/baskc reflekslerin almasnda slami kesime yardmc olmutur; ksacas nceden bahsettiim laiklik ve demokrasi paradoksunda, liberalizm ile demokrasiye verilen nemin ykseltilmesi, laiklik adna konulan engellerin almasn salamtr. Bundan ise slami kesim istifade etmitir.
d. slam
1946da oyun gcnn ortaya kmasyla CHP daha iktidardayken toplumun ynetici kesimlerinin slamla ilikisinde farkllamalar balad. Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduhtan etkiler alan, ilahiyat fakltesi dekanl yapan emseddin Gnaltayn 1949da CHP iktidarnda babakan olmas da bunun bir gstergesidir. Daha sonra DP ve AP hkmetleri, slami kesimden cemaatlerle, gruplarla olumlu ilikiler kurdular ve bunlardan baz kimseleri Meclise tadlar. Fakat slami deerlerle ilgili endieler temelinde kurulan, birok kiinin -etkili bir hareket olarak- siyasal slamn balangc olarak niteledii, bu ideolojiyi merkeze tamaya odaklanan ve tarihsel sre iinde bunu baaran giriim 1970lerde Necmettin Erbakan ve arkadalarnca kurulan Milli Nizam Partisi (MNP) oldu. skender Paa Cemaatinin eyhi Mehmet Zahit Kotkunun tevik ve destei bu hareketin oluumuna vcut verdi.554 1971 ylnda, askeri darbenin hemen ardndan Anayasa Mahkemesi laiklie aykrlk gerekesiyle MNPyi kapatt; daha sonra bu partinin yerine kurulan birok parti de ayn akbete urad.555 Milli Selamet Partisi 1972de kurulup askeri darbenin ardndan 1981de kapatld, Refah Partisi 1983te kurulup 1998de kapatld, Fazilet Partisi 1997de kurulup 2001de kapatld, bu partinin devam niteliindeki 2001de kurulan Saadet Partisi ve bu partiden ayrlanlarn ekirdek kadrosunu oluturup farkl bir izgiyi temsil eden AKP ise hl siyasi hayatlarn devam ettirmektedirler.556
554 Kotkunun vefatndan sonra yerine geen damad Esad Coan dneminde partiyle cemaatin aras ald. Partinin liderlii ve kontrol tamamen Erbakana geti: Ruen akr, Ayet ve Slogan, s. 223-224. 555 hsan Da, Turkeys AKP in Power, Journal of Democracy, Vol. 19, No: 3, The Johns Hopkins University Press, Temmuz 2008, s. 26. 556 Pnar Tank, a.g.e., s. 7.
242
MSP, 1973 seimlerinde toplam oylarn % 11,8ini, 1977 seimlerinde % 8,6sn kazand.557 nce 1974te CHP ile bir koalisyon kurup alt bakanlk ald, daha sonra AP Genel Bakan Sleyman Demirelin babakan olduu ve MHPnin de iinde yer ald Milli Cephe hkmetlerinde yer alarak baz bakanlklar elde etti. Daha nceden Kemalist ideolojiye kar siyasal klar olmu olsa da siyasal sistem iinde kalarak slami deerler temelli siyasi k ilk kurumsallatran ve tabannn oylaryla slami ideolojiyi ilk kez merkeze/ynetime tayan kurum MSP oldu. Bylece MSP, merkezde/ynetimde bir ideoloji eitlenmesine 1970li yllarda sebep oldu. Fakat 1980lerden sonra oluan ideoloji eitlenmesine gre ve siyasal slam olarak nitelenen partilerin ynetimde sz sahibi olma derecelerine gre bu hayli dk orandadr. MSP kapatlnca yerine kurulan RP, 1994 yerel seimlerinde, siyasal slam olarak nitelenen partilerin ilk byk kn yapt; parti, oylarn % 19unu ald ve stanbul, Ankara dahil 28 ilde belediye bakanlklarn kazand.558 1995 genel seimlerinde ise RP % 21,4 oy oranyla birinci parti kt.559 Bylece ilk defa, Kemalist ideolojinin tekisi olan bir parti bir seimde birinci km oldu. RP lideri Erbakan, DYP ile kurulan koalisyonda babakan oldu. slami ideolojinin, ynetici zihniyetin nemli bir unsuru olmasna ynelik bu k, merkezin, siyasi partiler dndaki dier aktrlerinin de abalaryla etkisizletirildi. Bu aktrler zellikle ordu, Cumhurbakan Demirel, kapatma davasn aan Yargtay Basavcs ve Anayasa Mahkemesiydi. Birok kiinin post-modern darbe ve 28 ubat sreci olarak adlandrd sreteki kritik olay 28 ubat 1997de Milli Gvenlik Kurulunda (MGK), askerlerin, bir l557 TK, Milletvekili Genel Seimi, 1973 ve 1977 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/ reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1_5077.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_ s2=2&p_s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_kod=1&desformat=html &ENVID=secimEnv, 20.06.2010. 558 hsan Da, Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking the West and Westernization, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 25. 559 TK, Milletvekili Genel Seimi, 1995 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_ s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desfor mat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
timatom eklinde, 18 maddelik i gvenliin tehdit edildiine dair listeyi Erbakana imzalatmaya almas oldu. Erbakan, biraz direnmesine ramen 5 Mart 1997de imzay att. ubat 1997 iinde ordunun, Sincanda tanklar yrterek balans ayar yapmas gibi g gsterileri de ordunun kararlln gsteren, bu srecin paras eylemlerdi.560 Ordu 19 gazete, 20 televizyon istasyonu, 51 radyo istasyonu, 110 dergi, 800 okul, 2500 dernek ve 1200 renci yurdunun irticai yaplanmay desteklediklerini duyurdu, bunlar hedef tahtasna koydu ve basnn geri kalanyla, ayrca YK gibi kurumlarla ibirliine yneldi.561 Bu arada askeri darbe gibi olaslklardan ekinen Erbakan, iktidar orta partinin lideri Tansu illere babakanl devredip, iktidar orta kalmaya alt ve bu niyetle Haziran 1997de babakanlktan istifa etti. Fakat Cumhurbakan Demirel, hkmeti kurma vazifesini bakasna verdi ve koalisyon partilerinden kopan milletvekillerinin de desteiyle bu koalisyon bitti/bitirildi. Merkezin dier nemli bir aktr olan Anayasa Mahkemesi ise Ocak 1998de RPyi laiklik kart eylemlerin oda olduu gerekesiyle kapatt; partinin lideri Erbakana ise be yl siyaset yasa getirildi.562 RP, genel seimden birinci karak siyasal slamn en byk baarsn gerekletirmi ve kadrolarn brokraside kritik yerlere tamakta ksmen baarl olmu olsa da merkezin ynetici zihniyetinde, seimdeki baarsyla orantl bir ideoloji eitlenmesi oluturamad. 28 ubat srecinin nemli sonularndan biri, siyasal slamda blnmenin yaanmas oldu. Bu blnme hemen olmad; nce Erbakann manevi liderlii altnda FP kuruldu. Bu parti girdii 1999 seimlerinden oy oranlarn drerek % 15,4 oy ald.563 Bu partinin yine kapatlmas zerine ise biri yine Erbakann manevi liderliinde, kapatlan partinin devam niteliinde SP ve di560 561 562 563 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, s. 328. A.e., s. 330-333. hsan Da, a.g.e., s. 27. TK, Milletvekili Genel Seimi, 1999 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_ s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desfor mat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
244
eri kapatlan partinin kadrolarnn nclnde, fakat birok adan ciddi farkllklar da olan AKP kuruldu. AKP, 28 ubat srecinde yaananlardan ve parti kapatmalarndan nemli dersler kard; hkmet kurmann lkeyi idare etmek iin yetmediini anlad.564 Ordu, Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakan gibi merkezin dier aktrlerinin, hkmet olsalar bile diledikleri dzenlemeleri yapmalarna engel olabilecekleri nceki tecrbelerden belliydi. Buna karn AB sreci, siyasal liberalizmle ilgili ilkelerin yasallamasn ve uygulanmasn, bylece Avrupa tipi bir demokrasiyle ordunun siyasetteki mdahalesinin yok edilmesini ve halkn oylaryla aadan-yukar iktidar tayan siyasi partilerin, toplumun ynetimindeki daha nemli aktrler olmasn destekliyordu. Ekonomik liberalizme dair ilkeler ise sivil toplumdaki slami deerleri benimsemi aktrlerin daha rahat hareket etmelerine olanak tanyordu, ayrca bu ilkelerin uygulanmas TSAD gibi nemli aktrlerin bu parti hakkndaki kukularn azaltacak nitelikteydi. Ayrca ekonomik liberalizmin uygulanmasnn, halkn zenginlemesini salayacana; bunun ise en nemli sorunlarnn ekonomik olduunu ifade eden halkn, oylarn almakta arac olacana da AKPnin kanaat getirdii gzkmektedir. Bunun sonucunda AKP, siyasal slamn Bat kart retoriini terk etti, kresellemeyi sorun deil frsat olarak deerlendirdi; sk sk atfta bulunduklar ve kadrolarndan bir ksmn partilerine aldklar zal gibi -zaldan dozu daha yksek oranda- muhafazakrlkla liberalizmin bir sentezini yaptlar. slami deerlere sahip ktklar gibi Bat ile btnlemedeki en nemli siyasi proje olan AB srecinin nderliine de soyundular. AKPnin yaklamlar, birok kiinin bu partiyi liberal slamn baarl bir rnei olarak nitelemesine sebep oldu.565 AKPnin muhafazakrlkla liberalizmi kendisine has bir ekilde evlendirmesi gerekli etkiyi gsterdi. Ayrca 28 ubat srecinde hapse atlan, eski stanbul Belediye Bakan Tayyip Erdoann madurluu, dinamiklii, etkileyicilii, siyasal slamn eski reto564 hsan Da, Turkeys AKP in Power, s. 27. 565 Graham E. Fuller, Siyasal slamn Gelecei, ev. Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 2004, s. 9, 119, 319.
riini terk etmesi de nemliydi. Erdoan, stanbul Belediye Bakanyken pragmatizmin ne kadar ie yaradn deneyerek grmt; bu tecrbesini partisine tad.566 AKPden nceki parti koalisyonunda Cumhuriyet tarihinin en byk krizlerinden biri olan 2002 ekonomik krizinin yaanmasndan doan konjonktr, AKPnin byk seim baarlarn destekleyen nemli bir faktr oldu.567 Sonuta AKP, 2002 seimlerinde % 34,3 ve 2007 seimlerinde % 46,6 oy alarak tek bana iktidar oldu.568 Ayrca iki yerel seimden de birinci parti olarak kt ve 2010daki referandumda istedii onay almay becerdi. Partinin Erdoandan sonraki ikinci adam olan Abdullah Gl Austos 2007de cumhurbakan oldu; bylece slami dnya grne sahip bir kii ynetimin dier nemli bir kurumunun bana geti. Cumhurbakannn, Anayasa Mahkemesi yelerini ve YK gibi kurumlarn yelerini atama hususundaki yetkileri gibi sistemin tand haklarla; bu grn, merkezdeki kadrolar arasndaki yaylmas srmektedir. RPnin hkmet olup iktidar olamamasyla ilgili sorunu AKP yaamad; liberalizmle yapt evlilik, AB srecini desteklemesiyle ald d destek, kendisini hem ordunun mdahalesinden korudu hem de halkn desteini almasna katk salad. AKP, hem slami kesimin sivil toplumdaki gcn arttrmay hem de ekonomik bymeyi gerekletirip iktidarn salamlatrmay becerebildi. AKP ile ynetici zihniyetteki eitlenme iyice artt; hem zaln merkezin ideolojisi olarak ykselttii liberalizmin ynetimin ideolojisi olmaktaki rol iyice pekitirildi hem slami dnya grne sahip kiiler Cumhuriyet tarihinde hi olmad kadar merkezde/ynetimde yer aldlar. Sonuta slami dnya gr sivil toplumda olduu gibi merkezde de gcn arttrd.
566 hsan Da, a.g.e., s. 28. 567 Ziya ni, The Political Economy of Turkeys Justice and Development Party, (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/publications.htm, 20 Austos 2010. s. 3-4. 568 TK, Milletvekili Genel Seimi, 2002 ve 2007 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik. gov.tr/reports/rwservlet?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_ s2=2&p_s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod= 1&desformat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
246
2. slami Kesim, Karm Kimlikler ve Kamusal Alanda eitlenme Trkiyedeki AKP, Msrn Mslman Kardeleri, Hindistann Cemaat-i slamisi, Afganistann Taliban; hepsi siyasal slam veya slam ortak balnda incelenseler de birbirlerinden hayli farkldrlar. Trkiyenin siyasal slam, laik bir devletin koyduu kurallara gre hareket eden, demokratik bir sistem iinde halkn oylaryla g elde etmi, aadan-yukarya doru bir harekettir. Halkn oylarndan g alan Trk siyasal slamn fakl klan dinamiklerin nemli bir blm, toplumun geni bir kesiminde ve slami kesim olarak anlan ksmnda ortaya kan karm kimlik olgusuyla balantldr. Sonuta karm kimlikler ile olgular tespit etmek; hem toplumun nemli bir kesimini analiz etmek hem de siyasal slam daha iyi anlamak demektir. Trkiyedeki siyasal slamn en etkili aktr AKPnin, slami deerleri liberalizmle; Trk siyasetinin dier nemli bir aktr MHPnin ise slami deerleri milliyetilikle harmanlamasnn altnda toplumda ortaya kan karm kimlik olgusunun nemli bir rol vardr.569 Karm kimlik (literatrde melez kimlik olarak da anlr) bir kltrn dieri tarafndan zmsenmesi deildir, fakat yeni bir olgudur.570 Karm, zt olarak konumlandrlanlar (slami ve modern, milliyeti ve mmeti gibi) beraber iermeyi ve uzlamay dlayan; sadece ikili ztlklara ve dlamalara odaklanan -Gadamerci ekilde ifade etmem gerekirse- engelleyici nyarglar ile yaplan hermentik yaklamlar, karm kimlikler ile ilgili sylemle yaplan hermentik yaklam kadar toplumsal olgular deerlendirmekte baarl olamaz. rnein, karm kimlikler ile olguyu gz nnde bulundurmayanlar, AKPnin liberal politikalar benimsemesini salt bir takiyye (dinen meru olduu iddia edilen hile) olarak grmekle; AKPnin ynetici kadrolarnn ve AKP tabannn nemli bir
569 AKPnin liberal politikalar benimsemesini; Kemalist ideolojiden toplumun bamszlaabilmesi ve ordunun siyasete mdahalesinden korunma ile aklayan nceki yaklamm buna zt deildir. Tm bu dinamiklerin (siyasal stratejilerle beraber partinin yneticilerinin ve tabannn durumunun) bir araya gelmesi, siyasal slam ile -zellikle ekonomik- liberalizmin birlikteliine sebep olmutur. 570 Gordon Marshall, Kimlik, Sosyoloji Szl, Ed. Gordon Marshall, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat, 1999, s. 407.
blm olan slami kesimin kimliklerinde, ekonomik liberalizmin temel bir unsura dnmesinin bundaki etkisini saptayamamaktadrlar. Trkiyedeki karm kimlik olgusu; yukardan-aa modernletirme projesinin, ehirleme gibi srelerde toplumda ortaya kan dinamiklerin, kreselleme srecinde kresel kltrle daha ok karlama gibi sebeplerin ve slami kesimden kanaat nderleriyle cemaat liderlerinin bu konudaki kararlarnn/yaklamlarnn birleiminin bir sonucudur. Karm kimliklere yol aan balca sebepleri (slami kesimin iindeki yorumlarn/yaklamlarn dndaki) drt maddede toplayabilirim: 1- Devletin ideolojik aygtlarnn ekillendirmesi 2- ehirlemenin sebep olduu dinamikler 3- Bata televizyon olmak zere medyann tad kltr 4- Artan yabanc sermaye yatrmlar, ithalat, yabanc patentlerle/taklitle yaplan retimler sonucunda kresel kltr tayan rnlerle artan karlama. Devletin ideolojik aygtlarnn laiklii ve seklerlemeyi uzun bir dnem alamalaryla beraber, ailelerinin nemli bir ksm ve cemaatler gibi ortamlar ise slami deerleri aladlar. Bu konuda makale ve kitap yazan birok kiinin, birbirlerine taban tabana zt grd bu deerleri, birok kii ise zt grmeden kimliinde birletirdi. 2006da yaymlanan TESEV anketinde Seimlerde bir partiye oy verirken hangi etmenler ne derece rol oynar sorusuna verilen cevaplardan da bunu gzleyebiliriz: Laik Cumhuriyet deerlerine sahip kyor olmas kkna % 84.2 nemli rol oynar demitir. (% 7.6 Kararsz, % 6.4 nemli rol oynamaz klarn semitir). Dier yandan slami deerlere sahip kyor olmas kkna % 78.2 nemli rol oynar demitir (% 9.1 Kararsz, %12.1 nemli rol oynamaz demitir).571 Felsefi ve teolojik adan laikliin ve slami deerlerin uzlap uzlamayaca tartmas bir yana; sosyolojik fenomen olarak halktan ounluun zihin ve kimliklerinde, bu deerleri bir ekilde uzlatrdklar ve oy verme davranlarn da bu uzlatrmann etkiledii gzk571 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 81.
248
mektedir. Seyyid Kutubu izgideki iddeti-devrimci sistem-d gruplarn, halktan neden tevecch grmediinin; buna karn laik Cumhuriyetin sistemi ierisinde seime katlarak slami deerleri savunan RP ve AKPnin seim galibi olarak kabilmelerinin aklanmasnda, tabann zihinlerinde ve kimliklerinde bahsedilen deerlerin uzlatrlmas nemli bir yere sahiptir. Devletin ideolojik aygtlarnn halkn tutkal olma vazifesi yklenen Trk milliyetiliini alamalaryla beraber, aileler ve cemaatlerin alad slami deerlere mmet anlaynn ikin olmas da birok kii iin sorun olmamtr. Cumhuriyetin yeni nesillerinin nemli bir ksm, yeni kimliklerinde modern bir ideoloji olan milliyetilii ve slam ayn potada eritebilmilerdir. slami dnya grnn merkeze tanmasndaki aralardan birisinin Trk-slam sentezi olduunu dnrsek; toplumda oluan bu sentezin nemi anlalr. Nitekim Trk-slam Sentezinin en nemli aktr olan MHPnin milliyetilikten Trk-slam Sentezine doru yneldii yllarda, Mardinin, zmirdeki Smerbank iileriyle yapt bir aratrma (1968de) da halkn bu sentezini gstermektedir. ilerin % 50.3 kendilerini Trk, % 37.5i Mslman olarak tanmlanm; dier yandan politikaclarn dindar olup olmamalarnn ne kadar nemli olduuyla ilgili soruya ise kendini Mslman olarak tanmlayanlarn % 88.6s, Trk olarak tanmlayanlarn ise % 77.2si Mhim ve ok Mhim cevaplarn vermilerdir.572 Halkn geni bir kesiminde olumu olan bu Cumhuriyet rn kimlik tipi, 1980lerin Krt olaylarna tepkiyle birleince, daha nceden deinilen Trk-slam Sentezi ideolojisindeki ykseli domutur. Karm kimliklerin ortaya kmasnda dier nemli bir dinamik ehirleme olmutur. ehirleme; daha ok ideolojik aygtlarla karlama anlamna geldii gibi kafe, sinema, kuafr salonlar gibi kltr taycs olan kamusal alanlarla ve gerek ithal, gerek Batl zevke uygun yerli sanayi retimi, modaya uygun giyim malzemeleri gibi kltrel anlamlar da olan rnlerle daha ok karlama demektir. 1980 ylndan sonra artan ehirleme, artan ka572 Geri kalanlarn % 6s kendini i, % 18i geldii ehirle, % 3,6s zmirli olarak tanmlamtr. erif Mardin, Din ve deoloji, s. 121-122.
rm kimliklerin nemli sebeplerindendir. 1980de ehirde nfusun % 43,9u yayorken, bu oran 2009da % 75,5e karak nemli bir srama yapmtr. Krsal nfus ise % 56,1den % 24,5e dmtr.573 Bu dnemde Trkiyenin elektrik retim miktar ve iletim hatlarnda da mthi bir gelime yaanarak krsal blgelere elektrik gitmi;574 bunun sonucunda televizyon ve internet gibi dnya kltryle karlamaya arac olan aletler krsalda da yaylmtr. Gnmzde krsalda yaayan birok kiinin, televizyon ve internet gibi aletler araclyla kresel kltrle, 1980 ncesi birok kentliden daha ok karlat rahatlkla sylenebilir. Baudrillardn dikkat ektii gibi medya, iktidar ilikilerini altst etmitir.575 nceki sayfalarda medyayla iktidar ilikilerindeki altst olutan, Trkiyedeki slami kesimin faydalandn belirtmitim. Dier yandan medyann sebep olduu deiimden, karm kimliklere yol amasndan, slami kimliklerin saflnn bozulduu endiesini tayanlar da vardr. Bylesi bir endieyle yazlm bir yazda, yazar; slami kesimin bir radyosunda, bir hanm dinleyicinin Kuran ayetiyle mektubuna baladn, sonra bir ak iiri istediini, rumuz olarak da arafl Barbie yazdn aktarr.576 Marcuse, ailenin medyayla rekabet etmesinin zorluuna dikkat ekmiti.577 Medya, ailelerin bireylerin toplumsallama srecindeki etkilerini azaltt gibi cemaatlerin de etkisini azaltmaktadr. Bireylerin zerindeki etkisinin kaybolmasndan endie eden ve yeni toplumsal ortamn frsatlarndan faydalanmak isteyen cemaatlerse, yeni tketim ve yaam biimlerine almakta; karm kimliklere giden yolda birok zaman nderlik yapmaya almaktadrlar. Sonuta karm kimliklere giden srete, cemaatlerin g arttrma ve g kaybetmeme endielerinin ok nemli belirleyici bir unsur olduu gzkmektedir. Nietzschenin bireylerin mo573 TK, Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nfus Saym Sonular, 2009, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say: 15, 25.01.2010. (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178, 15.05.2010. 574 TEAS, Trkiye Elektrik retim letim statistikleri 2008, (evrimii) http:// www.teias.gov.tr/istatistik2008/index.htm. 06.06.2010. 575 Steven Best, Douglas Kellner, Postmodern Teori, s. 154. 576 Murat Ural, Bir Toplumsal Rntgen: Radyo, Haksz Dergisi, No: 73, Nisan 1997. 577 Douglas Kellner, Kltr Endstrileri, s. 238.
250
tivasyon, gdlenme kayna olarak grd g istencinin (der wille zur macht),578 cemaatlerin eylemlerine yn veren motivasyon/gdlenme kaynaklarndan biri olduunu syleyebilirim. Bu g istenci, cemaatlere hkim ideolojinin din- cemaat ideolojisi -Osmanldaki din- devletten esinlenerek bu ifadeyi kullanyorum- olmasna sebep olmaktadr. Cemaatlerin birounun geleneksel tekke benzeri meknlar yerine dershaneler oluturmalar; geleneksel cbbe, sark kyafetli, sakall grntl bireyler yerine modern kyafetli, tral bireyleri tevik etmeleri g istenci ile aklanmaya allabilir. Fakat bu g istenci Nietzschede olduu gibi tek temel motivasyon kayna deildir; daha derinde Tanr merkezli bir ontoloji ve ahiret merkezli bir eskatoloji de eylemlere yn vermektedir. Cemaatler g istencine bal olarak alternatif-kamusallklar kurmakta ve ballarnn yeni grntlerine cevaz vererek, hatta tevik ederek, kamusal alan(lar)a klarn kolaylatrmaktadrlar. Fakat bu yenilikler, bu kiilerin hayatlarnn bir paras da olmakta, habituslar da dnmekte ve karm kimlik olgusu yaylmaktadr. 1980ler ve sonrasnda liberal ekonomi gerei yabanc sermaye yatrmlaryla, ithalatla, yabanc patentli ve taklit retimlerle karlamalar artt. Kreselleen kltre ve Batl habituslara uygun kamusal alanlar yayld. Artan tatil kyleri ve Starbucks gibi kafe zincirleri bunun rnekleridir. Dier yandan slami kesimin alternatif-kamusal alanlar oluturduu da gzlendi. Caprice Hotel, slami kimlik ile modern tketim kalplarnn birlikte olduu alternatif-kamusal alanlara bir rnektir; burada bir yandan slami endielerden kaynaklanan ayrlm plajlar, dier yandan Batl kltrden ithal edilmi bir tketim biimi buluturuldu.579 Birok rnein iinden dier bir alternatif-kamusal alan rnei; kadnlarn ve erkeklerin kark bir ekilde yer ald, Batl kafe yaps formunda, fakat slami sohbet ve tefsir (Kuran yorumu) almalarnn yapld slami kafelerdir.580
578 Friedrich Nietzsche, The Will To Power, ev. Anthony M. Ludovici, New York, Barnes and Noble, 2006. 579 Mcahit Bilici, slamn Bronzlaan Yz: Caprice Hotel rnek Olay, slamn Yeni Kamusal Yzleri, stanbul, Metis Yaynlar, 2000, s. 216-236. 580 Uur Kmeolu, New Sociabilities: Islamic Cafes in Istanbul, Islam in Pub-
Alternatif-kamusal alanlar slami kesimin dnmn anlamak iin nemli olgulardr. Fakat bundan daha nemlisi herkesin paylat kamusal alanlardaki kar karya gelilerdir. Okullarn snflar veya kantinleri, belli kesimle ilikilendirilemeyecek (alternatif-kamusal alan tanmlamasnn dndaki) sinemalar, lokantalar, kafeler gibi meknlarn; alternatif-kamusal alan olarak nitelendirilebilecek Caprice Hotel, slami kafeler gibi meknlara oranla saylar ok daha fazla ve insan toplama kapasiteleri ok daha yksektir. Merkezde ideoloji eitlenmesiyle paralel bir ideoloji eitlenmesi ortak kamusal alanlarda da olumutur. (Zaten bu ikisi ilikilidir.) Ortak kamusal alanlardaki bu karlamalar, birok zaman gerilimin sebebini de oluturmaktadr; kimi zaman kamusal alandaki gerilimler, merkezde gerilime sebep olmakta (bartllerin bu alana girmesiyle ilgili sorunlarda olduu gibi); kimi zaman merkezdeki gerilim, ortak kamusal alanlar paylaanlar arasndaki gerilime dnmekte (AKP-CHP aras gerilimlerin halkta tartmalara yol amas gibi), bazen de bu durum fasit daire oluturmaktadr. Sonuta merkez de ortak kamusal alanlar da ideoloji eitlenmesinin ve bunun sonucu olarak yarn ve karlamalarn sahneleri olmu vaziyettedir. eyla Benhabibin szn burada bir kez daha hatrlamak faydal olacaktr; gerek teki kendi kimliimizi tanmlamada ve ina etmede nemli bir referans noktasdr ve uzaklarda aranmamaldr, gerek teki yaknmzda olup onu tekiletirerek kendimizi tanmladmzdr.581 Yakna gelerek safl bozma tehlikesi oluturan teki olmakta ve hatta dman olarak konumlanmaktadr.582 nceden Kemalist ideolojinin egemen olduu ve slami semboller ile sylemden arnm olan kamusal alann, dnm ve g kazanan slami kesimin burada gcn hissettirmesi, statkonun bozulmasndan rahatsz olanlarn tepkisini dourdu. Bu durum ierisinde, Trkiyedeki siyasal slamn kendine bitii en nemli misyonlardan birinin, kamusal alanda slami kesime g kazandrmak ve nndeki engelleri amasn salamak olduu gzkmektedir. 28 ubatn helic, Ed. Nilfer Gle, Ludwig Ammann, stanbul, stanbul Bilgi University Press, 2006, s. 163-188. 581 eyla Benhabib, Critique, Norm and Utopia, s. 11. 582 Nilfer Gle, Melez Desenler, s. 17.
252
deflerinden nemli bir tanesi de kamusal alanda Kemalizm lehine dzenlemeler yapp, slami semboller ve sylemin, bu alanlardaki gcn krmak olmutu.583 AKP iktidarnda ise liberalizmle yaplan ittifakn ve melezlemelerin de yardmyla 28 ubat ncesinden daha fazla slami sembol ve sylem kamusal alanda grnrln arttrmtr. Kamusal alann geirdii bu deiimle beraber, slami kesim, liberalizm gibi ideolojilerle ittifak yaptka, kamusal alanda gcn ve grnrln arttrmak iin kendini deitirdike, yeni meknlara girip yeni tketim alkanlklar edindike, piyasa kurallarna gre hareket ettike; kendisi de dnt, yeni habituslar kazanp, kimliklerinde farkllklar yaad. Bu srete, madalyonun bir yz -daha nce dikkat ektiim gibi- teki ile yaknlap gerilimin artmasyken; madalyonun dier yz teki ile karlamalardan dolay ortak bir anlay gelitirme ans yakalama, birbirine daha ok benzeme, mekn-birlii, dil-birlii gibi frsatlara dntrlebilecek birlikler elde etme oldu. Ayn toplumsal olgunun hem frsatlarla hem de gerilimlerle ilgili potansiyeli iinde barndrmas; mevcut yapnn gerilimi mi, uyum iinde oulcu bir topluma evrilmeyi mi getireceinin tahminini zorlatrmaktadr. Karm kimlikler ile ilgili olgular, daha nceden (1. blm D-1de) Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamyla slami kimlikler arasnda yaptm analojiyle de irtibatlandrlabilir. slami kesimin iindeki kanaat nderlerinin kat ekirdei nasl tanmlad, slami kimlikleri benimsemi kimselerin oluturduklar karm kimlikler asndan nemlidir. rnein slami kesim ierisinde kendini hisseden bir pop mzik grubu veya sivil toplum kurulularnda alan aktivist kadnlar -nceki nesillerdeki kadnlardan farkl- modern olgulardr ve slami kimlik dlanmadan bunlar gerekletiine gre karm kimliklere rnektirler. Fakat kimliinin kat ekirdeinde mzii veya kadnlarn kamusal alana aktif katlmn haram grenler, bu tip olgular tutarl olarak -bilisel eliki yaamadan- sun(a)mazlard. Bu yzden, slami kesimin iindeki slami kimlii -ekirdei ve d kuayla- tanmla583 Nilfer Gle, Toplumun Merkezine Yolculuk, Hazrlayan: Zafer zcan, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002, s. 179.
ma biimlerinin de karm kimlikler ile ilgili olgular asndan -bahsedilen ehirleme, medyann etkisinin oluturduu yeni durumlar tarzndaki d olgular gibi- hayati nemde olduu, bir kez daha hatrlanmaldr.
3. Kamusal Alanda slami Kesimden Kadnlar ve Barts/Trban Sorunu

Kamusal alanda slami sembollerin ve sylemin artmasyla ilgili tartmann merkezini ou zaman kadn konusu oluturmaktadr. slami kesimden erkeklerin byk bir blm, daha nceden Nurculukta rneini grdmz taktik amal yorumlarn at imknla, ayrca ilerleyen sayfalarda Ankara Okulunda rneini greceimiz erkeklerin sakal, cbbe gibi simgelerinin dinle ilgisi olmadnn savunulmasna benzer yaklamlarn desteiyle; kamusal alana, ideolojilerini ve slami kimliklerini grntleriyle belli etmeden (grnr olmadan) dahil olabilmektedirler. Genelde slami grnr sembollerden arnm erkeklerin kamusal alana giriine ise -barts/trban yasa, e durumu gibi sebeplerle bunu, ksmen engellemitir- ciddi oranda engel olmak mmkn ol(a)mamtr. Kemalist ideolojinin kamusal alanda etkisinin gl olduu yllarda -zellikle AKP ncesini kastediyorum- erkeklerin nn aan grnr klan sembollerden arnma yaklam, slami kesime birok avantaj salamtr. Fakat kadnlarn barts/trban, slami kesimden kadnlar annda grnr klmaktadr; slami kesimi g ilikilerinin de alan olan kamusal alandan uzak tutmak isteyenler iin kadnlara bart/trban yasa getirmek bir seenek olarak gzkm ve kullanlmtr. Bunun sonucunda ise Trkiyedeki slami kesimin, tekileri ile yaad en scak tartmalarn banda bu yasak gelmitir. Barts/trban takmay; siyasal bir vurgu yapmak veya farkll sergileyerek kimlii vurgulamak zerinden tarif eden hermentik yaklamlar, eksik/yanl kavraylara sebep olmaktadr. rnein Gle, rtnme siyasi anlamlarn ifade edilmesine yardmc olan ok ynl bir semboldr veya Gnmzdeki ekliyle rtnme genelde slamcln siyasal bir vurgusunu ifade
254
etmektedir584 derken bahsettiim eksik/yanl kavraylara sebep olmaktadr. Burada yanl anlalmaya yol aabilecek unsur; bunlara benzer ifadelerin, bart/trban takan kadnlarn kimliklerini vurgulamaya altklar fikrini uyandrmasdr. Oysa daha nce Nurculukta rneini grdmz yaklam (Nurculuun bu yaklam dier birok cemaatin de yaklam olmutur), slami kesimin kimliklerini vurgulamasn tevik deil, kimliklerini saklayarak kamusal alanda ve devletin ideolojik aygtlarnda, -Althusserci ifadeyle- mevzi kazanmalarnn nn amak olmutur. Bence bu yaklam, slami kesimin kamusal alanda bugnk gcn kazanmasna sebep olan en nemli unsurlardan birisidir. slami kesimden erkeklerin -Ehli Snnet slamca snnet kategorisinde deerlendirilen- sakal, cbbe, sark gibi sembollerden arn(drl)malar olmasayd; bugnk kamusal alandaki glerinin yarsna bile sahip olamayacaklar kanaatindeyim. Burada u soruya cevap vermek nemlidir: Madem slami kesimin nemli bir ksmnn taktiksel paradigmas grnme/vurgulamadan daha ziyade grnmeme/vurgulamama zerine kurgulanmtr; neden kamusal alana klarn arttran ve arttrmaya alan slami kesimden kadnlar, bart/trban gibi kendilerini annda grnr klan bir sembol takmaktadrlar? Ehli Snnetin kavram ve inanlarna nfuz etmeye hermentik yaklamla ynelinirse bunun cevab bulunulacaktr. ncelikle Ehli Snnet yaklamn temel paradigmasnn 9. ve 10. yzyllarda, temel mezheplerin oluum dneminde ekillendiini, sonraki yorumlarn bu paradigmaya kimi etkilerine ramen, birok kararlatrlm unsurun deimez klndn hatrlamalyz. Ehli Snnet asndan -daha nce vurguladm gibi- erkekleri grnr klan sakal, cbbe, sark gibi semboller farz (dinen kesin mecburi) kategorisinde deerlendirilmeyip, slami kesimin g arttrm iin bunlarn terki tevik edilmi; fakat barts/trban takmak farz olarak deerlendirildii iin temel istek grnmez olmak olmasna ramen, kadnlar grnr klan bu sembolden vazgeil(e)memitir. Ancak Ankara Okulu gibi -ilerleyen sayfalarda incelenecek- Ehli Snnet paradigmaya bal kalmadan slam yorumlayanlarn iinden bartsnn/
584 Nilfer Gle, Modern Mahrem, s. 16.
trbann farz olmadn syleyenler kmtr. Fakat Trkiyedeki slamda yaygn, gl ve etkin olan Ehli Snnet paradigmaya bal cemaatlerdir. Kamusal alana kan kadnlarn modern mahrem grnts, yani slami kimliklerinden dolay rtnerek mahremiyeti benimsemeleri, fakat bu rtnmeyi geleneksel biimde yapmamalar; vatkalaryla, kumalaryla, desen seerken moday takip etmeleriyle modern de olmalar, Glenin ok yerinde bir tespitidir.585 Modern mahremin ortaya k, daha nceden saydm ideolojik aygtlarla deiim, ehirleme, medya gibi unsurlarn kimliklere etkisiyle; slami kimliin ayn kimlik yapsnda kaynamasnn ve slami kesimden kimi fikir nderleriyle kimi cemaat liderlerinin bunu onaylamasnn bir eseridir. Burada, dikkatli bir gzlemle, modern mahremin slami kesimin kamusal alanda grnmeme ve kamusal alanda g elde etme stratejileriyle ilikisi anlalabilir. rtnen kadnlar, kendileri iin imknsz olan tamamen grnmeme olgusuna mukabil mahremi modernletirerek grnrlklerini -geleneksel rtnme ekillerine nazaran- azaltmlar ve kamusal alana klarn kolaylatrmlardr; bylece de kamusal alanda daha ok yer alarak -paradoksal olarak- grnrlkleri artmtr. slami kesimin rtnen kadnlar, kamusal alandaki rtnmeyen kadnlar ile benzer renkler, benzer kumalar tercih ederek ve moday takip ederek; renk, kuma ve modaya aykrlk yznden grnrl elimine etmektedirler. Herhalde Osmanlda olduu gibi arafl ve peeli gelenek devam ettirilseydi; slami kesimden kadnlarn kamusal alana klarndaki bu art yaan(a)mazd. Ehli Snnet kaynaklarda kadnlarn kamusal alana klarn engelleyici izahlarla beraber (Ankara Okulu ile ilgili nmzdeki sayfalarda bu hadisler rneklendirilecektir), Peygamber dneminde kadnlarn savata, ticarette ve trl aktivitelerde yer aldna dair izahlar da vardr. Kadnlarn oy hakk kazanmalar, eitimli ve i hayatna katlan kadnlarn bir g unsuru olmalaryla; siyasal slam ve slami cemaatler, kadnlarn salayaca gten ve dava585 A.e., s. 20-21.
256
ya katkdan faydalanmak istediler. rnein RPnin ve AKPnin aldklar yksek oy oranlarnn ardnda, kendileri iin alan, toplumsal yaama aktif olarak katlan kadnlarn byk etkisi oldu.586 Cemaatler de eitim alan ve alan kadnlarla daha ok g arttrdlar. Kadnlarn yeni rollerinin bu davaya katks ve ortaya kan yeni toplumsal dinamikler; kadnlarn kamusal alana katlmasn engelleyen gelenein ve Ehli Snnet kaynaklardaki baz izahlarn; Ehli Snnet kaynaklardaki dier izahlarla almasnn zeminini oluturdu. Fakat Ehli Snnet iinde kadnlarn ban kapamasnn farz olduu konusundaki ittifak; kadnlarn kamusal alana katlmasnn onaylanmas gibi bir durumun, ban almasnn onaylanmasnda ortaya kmasna olanak vermedi. Ancak eitim iin ban alabilecei gibi izahlarla, kapanmann farziyeti reddedilmeden, frsat alanlarnn deerlendirilmesine ynelik giriimler, Ehli Snnet kesim iinde de oldu. TESEV anketinde Eer niversite anda trban takan, tesettrl bir kznz varsa ya da olsayd, onun niversiteye devam edebilmesi iin ban amasn onaylar mydnz sorusuna Evet onaylardm diyenlerin % 65,2 orannda olmas da eitim iin ban alabileceinin yaygnlam bir gr olduunu gstermektedir. (% 24,5 Hayr, onaylamazdm demi, % 10,3 yant vermemitir.) ANAP-DYP-GP grubu, MHP-BBP grubu, CHP-DEHAP-DTP grubuna gre en az Evet, onaylardm diyenler AKP semeni olmutur; onlar da % 55,5 orannda Evet onaylardm demi, % 10,8i cevap vermemitir.587 slami kesimin gcn arttrd grnn -benim de katldm- yaygn bir kabul olduu dnemde, 1999-2006 arasnda, rtl kadnlarn saysnda, birok kiinin beklentilerine zt bir ekilde d olmutur. Trkiye genelinde ban rten kadn says 1999da % 72,5 iken (rtmeyen % 27,3; cevap yok % 0,3), bu say 2006da % 61,3e dmtr (rtmeyen % 36,5; cevap yok % 2,2). Yedi yl iinde ba rtl kadnlardaki % 11,2lik d, hayli yksek ve beklenmeyen bir orandr. stelik 18-24 ya grubunda
586 Binnaz Toprak, Islam and Democracy in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No: 2, Haziran 2005, s. 181. 587 Ali arkolu, Binnaz Toprak, a.g.e., s. 61.
ba aklardaki art % 10,2 orannda (% 41,5 rtsz), 25-39 ya grubunda ise % 13,5 orannda (% 41,5 rtsz) olup genel yzdenin zerindedir. Dier yandan, aratrmadaki sonucun aksine rtl kadnlarn saysnn artt algs yaygndr; toplumun % 25i rtnenlerin saysnda byk art olduu, % 39,1i biraz art olduu kanaatindedir, sadece % 21,8 artmad kanaatindedir (% 14,1 cevap vermemitir).588 Olan olguyla halkn algs arasndaki ztln sebebi, nceki sayfalarda yazlanlarla ilgilidir. rtl kadnlar daha ok kamusal alanda grnr olduklar iin saylarnn artt zannedilmektedir; modernleme sreci ve g arttrma ile frsat alanlarndan faydalanma gibi istekler ise rtnmenin azalmasna sebep olmutur. Ayrca rtnmenin gerekesinde, siyasal veya kimliksel vurgu yapma gibi unsurlarn nemli olmad iddiam, Ehli Snnet kavramlar ve inanc irdeleyen hermentik bir yaklamla dile getirmemi; TESEV anketinin matematiksel verileri de desteklemektedir. rtnen kadnlara niye rtndkleri sorulduunda sfra yakn bir yzde, sadece % 0,4lk bir kesim Bu benim iin siyasi bir harekete dahil olmak anlamna geldiinden kkn iaretlemitir. 589 Sonuta slami kesimden kadnlar, rtl veya rtsz daha ok kamusal alana kmakta; bir yandan kamusal alann deiimine sebep olurken, yeni rolleriyle aile iindeki ve cemaatler ile siyasi partiler iindeki glerini arttrarak, oluan yeni g ilikileri ve habituslarla slami kesimin dnmne de sebep olmaktadrlar. slami kesimden birok kadn -birok erkek gibi- modernleme ve kreselleme srelerinden tecritle korunmay deil, bu srelerde oluan frsat alanlarndan faydalanmay ncelemektedirler. Kadnlar, mevcut sistemin iinde siyasal mcadele veren siyasal slamn ve ortak kamusal alanlar ile devletin ideolojik aygtlarnda g kazanma hedefindeki cemaatlerin daha aktif aktrleri olmulardr. Kadnlarn n plana kmas ve aktif katlmclklarnn artmas; hem siyasal slamn ve cemaatlerin, kadnlarn aktif katlmndaki potansiyel gc kefetmeleriyle ve kadnlar daha ak588 A.e., s. 58-60. 589 A.e., s. 62.
258
tif kullanmalarnn g istenleri ile kesimesiyle hem de modernleme ve kreselleme sreleri sonunda kadnlarn -ve ailelerinin- karlatklar kltrel yapdan etkiler almalar sonucunda kimliklerinde dnmler yaamalaryla ilikilidir. Siyasal slam, ortak kamusal alanlar, alternatif-kamusal alanlar ve aile ile ilgili olgularn hepsinin zmlenmesinde; slami kesimden kadnlarn yeni rollerini, artan glerini, ve karmlaan kimliklerini analiz oda yapmak merkezi neme sahiptir.
D. 1980lerden Sonra Trkiye Cumhuriyetindeki Deiim Asndan slami Kesimin nemli Sreleri: Ankara Okulu rnei
u kitaptaki en temel grlerimden biri; modernleme ve kreselleme srelerinde, slami kesimde gzlemlenen deiimleri nedenleriyle anlamak iin slami kesimin iindeki entelekteller ve cemaat liderleri gibi fikir ve taktik nderlerinin ortaya koyduklar fikir ve taktikleri de ele almamz gerektiidir. Bu yaklamma gre daha nceki maddelerde incelenen olgularla, slami kesimin iindeki tartmalar/kararlar -nemli ve etkili faktrler olarak- birlemi ve bu birleimin oluturduu sinerji, gnmzdeki slami kesimle ilgili olgular oluturmutur. slami kesimin artan gc, bu kesimden kadnlarn daha ok kamusal alana kmas ve karm kimlikler ile ilgili olgularn hepsi; bu birleimin oluturduu sinerjinin sonulardr. Kresellemeyle yaylan kltr, merkezin toplum zerindeki egemenliinin azalmas, medyann iktidar ilikilerini deitirmesi, devletin ideolojik aygtlarnn dntrmesi, ehirleme, kadnlarn g ilikilerinde deien rol, merkezdeki ideoloji eitlenmesi ve slami kesimden entelektellerle cemaat liderleri gibi kamuoyu nderlerinin grlerinin hepsi byk bir yapbozun paralardr. Yapbozun hangi paras eksik olursa olsun, bu eksiklik slami kesimle ilgili olgular anlamamza engel olacak veya anlaymz eksik klacaktr. Bana gre, bugne kadar yaplan almalarda, byk nemiyle ters orantl bir ekilde, en az dikkate alnan yapbozun paras; slami kesim iinde beyan edilen grler ve kabul edilen taktiklerin sosyal-siyasi srelerdeki rol olmutur. Genelde, slami kesim, kreselleme ve modernle-
260
me sreleriyle deien pasif bir konumda veya bu deiime kar salt diren gsteren anlamda reaksiyoner bir konumda tarif edilmitir. slami kesimin i karar ve taktiklerinin, toplumsal ve siyasi sreler iin neminin yadsnmad almalarn birounda da bunlarn detayl irdelemesi yaplmam ve dier olgularla bunlarn birleiminin oluturduu sinerjiye gereince dikkat ekilmemitir. slami kesimin i srelerine ve kavramlarna nfuz etmeyi nceleyen hermentik yaklamlarn eksikliinin, bunun bir sebebi olduu kanaatindeyim. Bu yzden, bu almada, hermentik yaklamla slami kesimin i srelerine ve kavramlarna nfuz etmeye zel bir nem veriyorum. Burada bir hususa dikkat ekilmesi gerekmektedir. Trkiyedeki slami kesimin iinde birok entelektel ve birok cemaat lideri vardr. Bir kitabn bunlarn hepsini kapsamas olanakszdr. Bu yzden, slami kesimin i srelerini rneklendirdiime balkta zellikle dikkat ektim. Bu, ayn zamanda, slami kesimin iinde benim ele almadm daha birok fikir nderi, cemaat lideri, entelektel olduu; bunlardan birounun gr ve taktiklerinin de slami kesim(ler)in -ki bu kesim(ler) ok paraldr- geirdikleri deiim asndan nemli olduu anlamna gelmektedir. Dier yandan gerek bu blmde gerekse nceki blmlerde ele aldm rnekleri rastgele semediimi de vurgulamalym. lk blmde ele alnan Abduh -ve hocas Afgani- ttihat Terakki dahil geni bir kesimde etkili olmu entelektellerdir. kinci blmde ele alnan Nursi, Trkiyedeki en byk -hem takipi says hem kurduu kurumlar asndan- cemaat(ler) olan Nurculuun kollarnn fikri ve taktiksel temellerini atmtr. Nursinin baarsnn, Nurculuk dndaki dier cemaatleri de bu taktikleri uygulamaya -rnein takm elbiseli, tral dindar bireyleri tevik- sevk ettiini syleyebilirim. Glen Cemaatinin Nursinin fikir ve taktikleri zerinde ykselmesi de Nursinin etkisinin nemini gstermektedir. Bu blmde ele alacam Ankara Okulu ise Trkiyede gittike yaylan; belli bir mezhebe bal -mezhepi/mezhepli- olmayan, bireyci, demokratik deerlerle uyumlu, aklcla nem atfeden, Ehli Snnet paradigmadan bamsz bir slam anlayn temsil etmektedir. Ankara Okulu ismiyle ele alacam entelekteller byle bir slam anla-
ynn yegne savunucusu deilseler de bu grlerin yaylmasnda n plana kan isimler arasndadrlar ve nemli etkileri olmutur/olmaktadr. Daha nce yazlan sosyoloji ve siyasal bilimlerle ilgili bir kitapta ele alnmam olmalar da onlar sememin nedenlerinden birisidir. Ankara Okulunun ortaya att fikirler; slami kesimin kamusal alana k, kreselleen kltre nasl tepki verilecei, kadnlarn geleneksel rollerinin sorgulanmas gibi sosyoloji ve siyaset asndan nemli konularla ilgilidir. Bu konuyu deerlendirirken psikolojideki bilisel ztlk teorisine tekrar bavuracam. slami kesimin iinde olan-biteni zmlemenin, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine verecei tepkiler asndan neden nemli olduu; teolojinin, nasl sosyal ve siyasal sreler asndan hayati olabildiini gstermek, bu blmn ve bu kitabn nemli hedeflerindendir.
1. Ankara Okulu ile Kimleri Kastediyorum? Ankara Okulu ifadesiyle genelde Ankara lahiyat Fakltesinde grev yapan, yapm veya okumu olan; klasik Ehli Snnet paradigmaya bal olmadan, slam hakknda grler ileri sren ilahiyat entelekteller anlalmaktadr. Ankara Okulu ismi bu entelektellerin kendilerinin koyduu bir isim deildir. Bu entelektellerin hepsinin Ankara lahiyatla ilikili olmalar, ayrca bu entelektellerin ve onlarn fikirleriyle paralellikler tayan Fazlur Rahman gibi isimlerin baz kitaplarnn Ankara Okulu Yaynlarndan baslm olmas, bu isimle anlmalarna sebep olmutur. Burada iki hususa dikkat ekmek gerekmektedir. Birincisi, Ankara lahiyattaki btn akademisyenler burada ele alacam kiilerle ayn fikirleri paylamadklar gibi, burada ele alacam kiiler birlikte hareket eden, her konuda ortak fikirlere sahip kiiler de deildir. Fakat bu kiilerin, toplumsal adan etkileri olan ortak fikirleri vardr ve birlikte bir grup olarak ortak hareket etmeseler de birbirleri zerinde de belli bir derecede etkileri olmutur. kincisi, -burada ele aldm kiilerin fikirlerine paralel saylabilecek birok yayn olan- Ankara Okulu Yaynlarnn sahibi, burada bahsedilen ahslardan ayrdr ve bu kiilerin bu yaynevinin tzelkiiliiyle bir il-
262
gileri yoktur. Fakat bu kiiler ve burada bahsedilecek fikirlerinin birou Ankara Okulu ismiyle ilikilendirilmektedir. Benim de bu balk altnda incelediim kiiler, kendileriyle yaptm grmelerde, bu isimlendirmenin kullanldn, Ankara lahiyatla ilikilerinden dolay bu ismin normal olduunu ve kendilerinin bundan bir rahatszlk duymadklarn dile getirdiler.590 Bu yzden ben de bu ismi kullandm. Bu kitapta Ankara Okulu diye nitelendirilebilecek kesimden be kiiyi ele alp inceleyeceim. Bunlardan ikisi Ankara lahiyattan emekli profesrler; Mehmed Said Hatibolu ve Hseyin Ataydr. Dier iki tanesi halen Ankara lahiyatta profesrlk yapan Hayri Krbaolu ve lhami Glerdir. Beinci isim ise Ankara lahiyattan doktorasn alan, Bakent Kadn Platformunun kurucularndan ve bir dnem bakanln yapm olan Hidayet efkatli Tuksaldr. Ankara lahiyatla halen ilikili olan veya bir dnem ilikisi olmu olan; Ortodoks-Ehli Snnet grlere bal olmadan fikirlerini beyan eden, slami kesimden entelektel tanmna uyan kiiler bu be isimle snrl deildir. Mustafa ztrk, mer zsoy, Adil ifti ve baka isimleri de bu listeye eklemek mmkndr ama ben bahsettiim be kiiyle aratrmam ve grmelerimi snrlandrdm. Bu be kiinin hepsinin ortak zelliklerinden biri, slam lemini (Douyu) ve Baty iyi biliyor olmalardr. Be ismin hepsi en az Arapa ve ngilizceyi bilmektedir. slam lkeleriyle olduu kadar Bat lkeleriyle de irtibat kurmular; yurtdna misafir akademisyen veya akademik faaliyetlere katlmc olarak gitmilerdir. slam dnyasnn iinde tespit ettikleri sorunlarda, -demokratik hak eksiklikleri veya kadn haklarnda eksiklikler gibi- aktivist olarak mcadele etmek, sadece akademik yaynlarla snrl olmayan bir tepkisellik de bu be kiinin ortak zelliidir. Ankara Okulunun etkilerine ve temel fikirlerine gemeden bu be kiiyi ksaca tantmakta fayda gryorum. 1- Mehmed Said Hatibolu: 1933 doumludur. 1958de Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini bitirdi. Daha sonra burada
590 rnek olarak: Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
doent ve profesr oldu. Temel alan hadistir. Arapa, ngilizce dnda iyi derecede Franszca bilmektedir. slam teolojisi alanndaki, Trkiyedeki en zengin zel ktphanelerden birine sahiptir. Baz kitaplar unlardr: Siyasi-timai Hdiselerle Hadis Mnasebetleri, slami Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Douu, Hilafetin Kureyilii, Hadis Tedkikleri. Baz makaleleri unlardr: Hz. Aienin Hadis Tenkidcilii, slamn Aktel Deeri zerine, Mslman Alimlerin Buhari ve Mslime Ynelik Eletirileri. Burada bahsedilecek olan fikirlerin slami entelektel evrede yaylmasnda nemli rol olan slamiyat dergisinin editrln yapmtr. 2000 ylnda emekli olmutur ve akademik almalarna devam etmektedir.591 2- Hseyin Atay: 1930 doumludur. Liseyi Badatta bitirdikten sonra 1954 ylnda Badat lahiyat Fakltesinden birincilikle mezun oldu. 1956 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Krssne asistan olarak girdi ve bu okuldan emekli oldu. Temel alan kelamdr. 1962-1964 arasnda Kuds niversitesinde Yahudi Teolojisi zerinde alt. 1965-1967 yllar arasnda ABDde Chicago niversitesinde, 1974-1975 yllar arasnda ABDde Harvard niversitesinde aratrmac olarak bulundu. 1989da Suudi Arabistanda Kral Fahd Petrol ve Madenler niversitesinde retim yesi olarak ders verdi. 1980-1982 aras Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinin dekanln yapt. Baz kitaplar unlardr: Ehli Snnet ve ia, slamn nan Esaslar, Kurana Gre Aratrmalar, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Kurana Gre slamn Temel Kurallar. Ayrca Kurann Trke tercmesini de yapmtr.592 Akademik almalarna devam etmektedir. 3- Hayri Krbaolu: 1954 doumludur. Ankara niversitesinden 1978de mezun oldu, doktorasn da ayn fakltede yapt, halen ayn fakltede profesr olarak grevini srdrmektedir. Temel alan hadistir. Suudi Arabistanda, mam Muhammed bin Suud
591 Mehmed Said Hatibolu, Hadis Tedkikleri, Ankara, Otto, 2009; Caner Taslaman, Mehmet Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 592 Hseyin Atay, Kurana Gre Aratrmalar 1-3, 2. bs., Ankara, Atay Yaynevi, 1997, s. 2; Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010.
264
niversitesinde 1985-1987 yllar arasnda retim yelii yapt. Halen Arap kanallarna televizyon programlar yapmaktadr. Baz kitaplar unlardr: slam Dncesinde Snnet-Eletirel Bir Yaklam, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Snni Paradigmann Oluumunda afiinin Rol. slamiyat dergisi yayn kurulu yelii yapmtr.593 4- lhami Gler: 1959 doumludur. 1985 ylnda Ankara niversitesinde lisans renimini tamamlad, halen bu niversitede profesr olarak grevini srdrmektedir. Temel alan kelamdr. Msrda Kahire niversitesinde aratrmalarda bulundu. Viyana niversitesinde de ksa bir sre ders verdi. Baz kitaplar unlardr: Sabit Din Dinamik eriat, Politik Teoloji Yazlar, man Ahlak likisi, zgrlk Teoloji Yazlar, Direni Teolojisi. slamiyat dergisi yayn kurulu yelii yapmtr.594 5- Hidayet efkatli Tuksal: 1963 doumludur. 1985te Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. Temel alan hadistir. Hadis alanndaki doktorasn 1998 ylnda, Kadn Aleyhtar Rivayetler zerinde Ataerkil Gelenein Tesirleri isimli teziyle bitirdi. Doktora danmanln Hayri Krbaolu yapmtr. 1995 ylndan beri kurucularndan olduu Bakent Kadn Platformunda aktif olarak almaktadr. Pekindeki Kadn Konferansnn ardndan kurulan bu platform, hem slami kesimden kadnlar bir sivil toplum kuruluu olarak rgtlemekte hem de kadn hareketleri ile dindar kesim/kurumlar arasnda kpr kurmaya almaktadr. Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri isimli kitab ve birok makalesi yaymlanmtr. slamiyat dergisinde -ok aktif almadysa da- yayn kurulu yelii yapm ve makalelerini yaymlamtr.595
593 Hayri Krbaolu, Alternatif Hadis Metodolojisi, 2. bs., Ankara, Kitabiyat, 2004, s. 2; Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 594 lhami Gler, Direni Teolojisi, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2010, s.1; Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010. 595 Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, 3. bs., Ankara, Kitabiyat, 2006, s. 2; Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010.
2. Ankara Okulunun Etkisi ve nemi

Ankara Okulu, Ortodoks-Ehli Snnet yorumlara bal olmadan slam anlama yaklamnn Trkiyede yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Bahsedilen akademisyenler, birazdan greceimiz fikirlerinin orijinal olduunu, slam dnce tarihinde ilk defa sylendiini savunmamaktadrlar. Tam tersine Kurana, Peygambere, Peygamberin yaad aa veya drt halife dnemine atflar yaparak; yani 2. ve 3. asrda kurulan yaygn Ehli Snnet drt mezhepten ve tarikatlarn kurumsallamasndan ncesine de atflar yaparak fikirlerini temellendirmeye almaktadrlar.596 Daha nceden incelenen Muhammed Abduh ve Cemaleddin Afgani de Ankara Okuluna benzer fikirleri seslendirmilerdir. slam leminde onlarn fikirlerine benzer fikirler nceden savunulmu olsa da onlarn, Trkiyede -ilerleyen sayfalarda- bahsedilecek fikirlerini ifade ettikleri dnemde, bu fikirler yaygn deildi. slami kesimin kurumsallam yaplar olan etkin cemaatlerin hemen hepsi Ehli Snnet gre baldrlar. Diyanet ise devletin hassasiyetlerine aykr olmamak kaydyla Ehli Snnet gre uygun eitim vermekte ve fikirler beyan etmekteydi. Bylesi bir ortamda, Ankara Okulundan olan kiilerin beyan ettii fikirlerin birounu, pek ok kii, ilk defa duydu ve bu fikirler hayli tepki grd ve hl grmektedir. Fakat zamanla bu fikirler halk arasnda yayld ve birok taraftar da buldu. Burada, bu fikirlerin hangi srelerle bu kiilerden topluma yayld sorusu karmza kmaktadr. ncelikle bu kiiler bir niversitede ders vermilerdir ve vermektedirler; ders alan talebelerden bu fikirlerden etkilenenler (bu etkilenme bu fikirleri ksmen kabul etme eklinde de olabilir), bu etkiyi daha geni kitlelere aktarmaktadrlar. Bu talebelerin bir ksmnn niversite hocas, bir ksmnn okullarda din dersi retmeni, bir ksmnn imam gibi din grevlisi olduuna; sonuta Ankara Okulunun kitleleri etkileyen kiileri etkileyen kiiler olduuna dikkat edilmelidir. Ankara Okulundan bu kiilerin yazdklar kitaplar ve makaleler, ynettikleri tezler, katldklar konferans ve seminer gibi etkinlik596 Yazarlarn birok kitab ve makalesinde bu husus gzkmektedir. Bir rnek iin: Hayri Krbaolu, stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, C. III, No:3, Temmuz-Eyll 2000, s. 121-137.
266
lerle dier ilahiyat fakltelerindeki meslektalarna da; yani dier niversitelerdeki kitleleri etkileyecek kiilere de etkide bulunmulardr. Bu kiilerin etkide bulunduklar kiilerden bir ksmnn, medya araclyla geni kitlelere ulam olmas da nemlidir. rnein, medya (grsel ve yazl basn) ve kitaplar araclyla geni kitlelere en ok ulam kii olduu sylenebilecek olan Yaar Nuri ztrk; Hseyin Atayn, kendisinin beyan ettiine benzer fikirleri Trkiyede yksek sesle ifade eden ilk kii olduunu sylemekte ve ondan alntlar yapmaktadr.597 Atay ve Hatibolu ile yakn dost olan Bayraktar Bayrakl (yksek trajl gazetelerden Habertrkte yazmakta ve ska televizyon kanallarnda gzkmektedir) da Atay ve Hatibolunun fikirlerine yakn grler beyan etmektedir.598 Yaa Atay ve Hatibolundan daha gen olan ve onlarn talebeleri olan Gler ve Tuksal; Atay ve Hatibolunun -kendi tespit ettikleri kadaryla- slamn, Ortodoks-Ehli Snnet yaklama bal kalnmadan anlalmasnn rneklerini oluturan birok fikri, akademisyen olarak, Trkiyede ilk syleyen kiiler olduunu belirtmektedirler. Tuksal, bugn benimsedii birok fikri ilk olarak Ataydan talebeyken duyduunu, talebelii dneminde bu fikirlerin deerini -talebelerin ou gibi- takdir edemediini; dier talebelerle beraber, Atayn fikirlerini, devletin tezlerine yakn olduu iin -rnein medreselerin aleyhine izahlarn- kabul etmediklerini syledi.599 Gler de 1960lardan itibaren Kurandan yola kp mezhepi dnceye bal olmadan slami konularda fikir beyan eden ve birok akademisyeni etkileyen ilk akademisyenin Atay olduunu, Atayn etkisini ok nemli bulduunu beyan etti. Ayn ekilde hocas Hatibolunun da savunduklar fikirlerin yaylmasnda yksek etkisine dikkat ekti.600
597 ztrkn yz binlerce adet satan u kitabndaki alntlar buna rnektir: Yaar Nuri ztrk, Kurandaki slam, 28. bs., stanbul, Yeni Boyut, 1997, s. 93-99, 163, 271, 286, 424, 432, 453, 472, 533, 541, 600, 621. 598 Bayraktar Bayraklnn beyan ettii fikirlerin Ankara Okulunun izgisine hayli yakn olduu gzkmektedir. Fakat Ankara Okulundan ald etkinin boyutunun ne kadar olduunu bilmiyorum. 599 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010. 600 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
Bu kiilerin dier bir etki ekli yaptrdklar tezlerle akademik dnyada (kitleleri dorudan ve dolayl etkileyen kiilerde) belli fikirlerin olumasna katkda bulunmu olmalardr. Krbaolunun ynettii tezleri buna rnek verebilirim.601 Bunlardan biri, Krbaolunun tezine danmanlk yapt, Ankara Okulu iinde incelediim Tuksaln, erkek merkezli yorumlar ve uydurulmu hadisler ile kadn aleyhine bir durumun -din istismar edilerekoluturulduuna dikkat ektii almasdr. Krbaolunun ynettii dier bir tez Ali Durmuun Mehdi hakkndaki hadislere ilikin almasdr. Kitap olarak da baslan bu tezde, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti dneminde birok cemaatin ok istismar ettii Mehdi konusunun, siyasi endielerle uydurulmu hadislere dayand savunulmaktadr.602 Tuksaln almas, dine referansla oluturulmu kadn konusuyla ilgili bak alarnn ve durumlarn dinsel merulatrmalarn sarsacak bir almadr; Durmuun almas ise birok cemaatin zerine bina edildikleri bir inancn temellerini sarsacak bir almadr. Krbaolu gibi Hatibolu, Atay ve Gler de yaptrdklar tezler vastasyla etki sahibidirler. Fikirleri dnda, ele alnan ahslarn dier baz zelliklerinin vurgulanmas da Ankara Okulunun etkinlii hakknda bilgi verecektir. Hatibolu birka kez Diyanet leri Bakan olmak iin teklif alm olmasna ramen; slam kltrne akademik almalaryla yapaca katkya ara vermesi gerekecei, ayrca devletin hassasiyetlerinin ve kanunlarn, akademik zgrln kstlayaca gerekesiyle bu teklifleri reddetmitir.603 Atay ise Ankara lahiyatn dekanln yapt 1981 ylnda, 12 Eyll ynetimine, din derslerinin tevhidi tedrisat mantna gre mecburi olmas gerektiine dair bir rapor vererek, din derslerinin mecburi olmas gibi ok kritik bir konuda etkili olmutur. (Atay Chicago niversitesindeyken tevhidi tedrisat incelemiti.)604
601 Bu tezlerin listesini, Krbaolunun Ankara lahiyat Fakltesindeki sayfasndan bulabilirsiniz: (evrimii) http://www.divinity.ankara.edu.tr/tr/index. php?s=apd&p=14, 18.09.2010. 602 M. Ali Durmu, Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003. 603 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 604 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010.
268
slamiyat dergisi, Ankara Okulunun etkinlik aralarndan birisi olmutur.605 1980lere dek, ilahiyat konularnn, belli bir cemaatin veya mezhebin grlerine bal kalnmadan tartld, etkili bir akademik dergi yoktu. 1980li yllarda kurulan, Hikmet Akgln sponsoru olduu slami Aratrmalar dergisi bylesi bir eksiklii gidermek amacn gdyordu. Bu derginin editr Hatiboluydu. dari anlamazlk zerine, Hatibolunun da iinde olduu bir grup bu dergiden ayrlarak slamiyat dergisini 1990larn banda kurdu. slamiyatn editr olan Hatibolu, slamiyat dergisiyle; kimsenin boyunduruu altnda ve maddi hibir beklenti iinde olunmadan ilahiyat ile ilgili birok konunun ilk defa akademik ciddiyetle ele alndn ifade etmektedir.606 Gler, slamiyat dergisinde yaz yazan herkesin gelenee ayn dzeyde eletirel yaklamadn belirtmektedir. Diyanetin iinde grevli olan Bakan Mehmet Grmez, ayrca Emin zafar, Bnyamin Erul, Ali Dere gibi isimlerin geleneksel yapya kendilerine gre daha az eletirel yaklatklarn; kendisinin, Hatibolunun, mer zsoyun, Mustafa ztrkn, Adil iftinin ve Tuksaln ise geleneksel anlaya daha eletirel yaklatklarn sylemektedir. Krbaolunu ise eletirellik dozunda bu iki grubun ortasnda bir yerlerde grdn ifade etmektedir.607 Bugn siyasal slamn nemli aktrlerinin, slamiyat dergisinden ne kadar etkilendiini tam olarak tespit etmek hayli gtr. Gler, AKPde uzun dnem bakanlk yapan ve dergiye yazlar yazan Mehmet Aydnn, bamsz olduunu ama dergiyi etkileyip kendisinin de etkilenmi olmas gerektiini sylemektedir. AKPdeki etkili baz isimlerin bugnk izgilerine gelmelerinde, slami kesimden birok entelektelin takip ettii slamiyatn nemli etkisi olduuna inandn, fakat bunu ispat etmenin mmkn olmadn dnmektedir. Ayrca Tayyip Erdoan hapistey605 Hatibolu bu derginin editrln yapt. Krbaolu (yayn kurulu bakanl da yapt) ve Gler aktif olarak, Tuksal ise ok aktif olmadan burada yayn kurulu yelii yaptlar. Atayn ise burayla sadece birka makalesinin yaymlanmas eklinde ilikisi oldu. Birka yldr yaynlarna ara veren slamiyat dergisinin yayn hayatna devam edip etmeyecei -2010 yl itibariyle- belirsizdir. 606 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 607 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
ken, slamiyat dergilerinin istendii ve kendisine gnderildiini ama etki dzeyi hakknda bir iddiada bulunamayacaklarn ifade etmektedir.608 Sonuta dergi kartmak, kitap yazmak, ders vermek, tez ynetmek, medya veya konferans gibi aralarla kitlelere ulamak ve de kitlelere ulaan, kitleleri etkileyen kiileri bahsedilen faaliyetlerle etkilemi olmak; Ankara Okulunun etkinliini belirleyen ve grlerinin yaylmasn salayan aralar olmutur.
3. Ankara Okulunun Temel Fikirleri

Tek bir merkeze bal olmadan, birbirlerinden bamsz hareket eden, entelektel zgrlklerinin korunmasna zel nem atfeden ve birbirlerinden farkl yaklamlar da olan kiileri belli ortak fikirler etrafnda tarif etmenin belli zorluklar vardr. Bahsedilen be kiinin kitap ve makalelerini okuduktan sonra hepsinde ortak grdm drt temel gr tespit ettim ve bunlar kendilerine de okuyup onaylattm. Bunlar u drt maddedir: 1- slamn bir mezhebe bal olmadan anlalmas daha dorudur. Bir konuda bir mezhep, dier konuda baka bir mezhep doru olabilir. Dini doru anlamak hibir mezhebin ve tarikatn tekelinde deildir. Dolaysyla dlayc, mezhepi ve tarikat yaklamlar hataldr. 2- slam doru anlamak iin hadis eletirisi ok nemlidir. Peygambere atfedilerek birok hadis uydurulmutur. Hadis eletirisi, Peygamberi iftiralardan korumak, slam ile ilgili yanl alglar dzeltmek, dini akldan uzaklatrmalar, erkek merkezli yorumlar ve din istismarlarn durdurmak iin hayati bir konudur. 3- Dinin kayna olarak Kurann daha ok ne kartlmas gerekmektedir. Hadis eletirisinde ve din istismarlarn durdurmada da are Kurana ynelmektir. 4- Din istismar, uydurma hadisler ve Mslmanlar iinde olduklar yanllardan kurtarmakla ilgili eletiriler; mo608 A.e.
270
dernlikten hareketle deil, slamn gereklerinden hareketle yaplmaldr. Din adna ortaya srlen yanllar ve din istismarlarn ortaya karmak; dinde kaos oluturmak veya dini tahrif etmek deil, dine hizmettir. Birinci maddede belirtilen husus, bireylerin belli dinsel otoritelerden bamszlamas, kendi gr ve fikirlerini oluturmalar, ksacas bireyselleme asndan nemlidir. Bu yaklam, Trkiyedeki egemen byk cemaatlerin ve tarikatlarn temel yaklamlarna kkten aykr olduu iin cemaatler ve tarikatlardan bamszlama anlamnda bir bireysellemeye de yol ac niteliktedir. Mezhepi grn en nemli iddias bireylerin mezhep mukallidi (mezhep taklitisi) olmas gerektiidir. Mezhebi taklidin tartlmaz klnmas iin ise mezheplerce nemli kabul edilen kiileri ar yceltme olmutur. Oysa Ankara Okulu, bu tartlmaz kabul edilen kiilere ve onlarn tartlmazlna kar eletiri oklarn yneltmitir. rnein Krbaolunun, Ehli Snnetteki nas yaklamn ve Snnetin standart, sabit bir norm haline getirilmesinin en nemli teorisyeni mam afiinin yaklamn eletirdii makale ve kitaplar buna rnektir.609 kinci maddede belirtilen hadis eletirisi birinci maddeyle de ilikilidir, nk hadislerin Ehli Snnetteki mevcut otoritesinin belirlenmesi mezheplerce olmutur. Hadis eletirisi, Ankara Okulunun eserlerinde ve etkilerinde en ok ne kan hususlardandr. (Bu konuyu teolojik boyutu dnda da dnmek ve Ankara Okulunun yaklamlarn kabul edenlerde, yaklamlarnn ortaya karaca sosyal sonulara dikkat etmek gerekir.) Burada ele alnan Hatibolu, Krbaolu ve Tuksaln temel alma alanlarnn hadis olduuna dikkat edelim. Atay ve Glerin temel alma alanlar ise kelamdr; fakat kelamclar usul- din (dinin nasl anlalacayla ilgili metodolojinin belirlenmesi) konusunu kendi alanlar olarak kabul ederler, yani hadislerin dindeki otoritesinin ne olduu/ne olmas gerektii, bir kelam konusudur da. Mez609 Hayri Krbaolu, Er-Risalenin ekil ve Muhteva Asndan Eletirisi, Snni Paradigmann Oluumunda afiinin Rol, 2. bs., Ed. Hayri Krbaolu, Ankara, Kitabiyat, 2003, s. 217-267; Hayri Krbaolu, slami limlerde afiinin Rol zerine, slamiyat, C. II, No: 1, Ocak-Mart 1999, s. 15-34.
hep ve hadisler ile ilgili bu eletirileri yapanlarn, en temel mezhep ve hadis kaynaklarn Arapa orijinal kaynaklarndan okuyan ve temel alma alanlar hakknda gr beyan eden kiiler olduklarna dikkat edilmelidir. Dier yandan bu be kiinin, mevcut hadis kaynaklarna eletiri dozunda belli farkllklar olduunu da belirtmeliyim. rnein Atayn hadislere yaklamnn, Krbaolundan daha eletirel bir noktada olduunu syleyebilirim.610 lk iki maddede belirtilen hususlarn kabul nc maddeyle ilgili sonucu, yani Kurann n plana kmasn dourmaktadr. Ankara Okulunun yaynlarnda mezhepilie kar eletirinin sonucu olarak mezhepi izgide bilgileri aktaran ilmihal kitaplarnn eletirildiine tank olmaktayz. Krbaolunun, slamiyat dergisinde derinliksiz dindarlk, erkek egemen dindarlk, anakronik dindarlk, daraltlm kulluk, psikopatolojik dindarlk gibi tanmlarla eletirdii dindarlk tipi de ilmihal merkezli bir dindarlk anlay olmutur.611 Hatibolunun, Trkiye tarihinin en ok sat yapm olan kitaplarndan biri olan mer Nasuhi Bilmenin ilmihal kitabn612 ve Trkiyenin en ok sat yapm kitaplarndan bir dieri olan Hseyin Hilmi Ikn Saadet-i Ebediyye ilmihal kitabn (Ik, Trkiye Gazetesi, TGRT televizyonu, hlas Holding gibi kurumlar kuran Iklar Cemaatinin vefat etmi lideri, bu kitapsa bu cemaatin en temel kitabdr) eletirmi olmas da ilmihal kitab -mezhepilik- eletirilerine rneklerdir.613 Ortodoks-Ehli Snnet anlayta olanlarn en gvenilir hadis kitaplar olarak deerlendirdikleri Buhari ve Mslim gibi kitaplarn iinde de uydurulmu hadisler olduu Ankara Okulunun ortak kanaatidir. Ortodoks-Ehli Snnet anlayn en temel kaynaklar olarak gsterilen ilmihal ve hadis kitaplarnn otoritesinin sarslmas ise Kuran n plana karmaktadr. Tuksal, 1970ler-1980ler ve sonrasnda Trkiyede, Kuran tercmesi (mel) okunmasnn yaylmasn -bunun bata hayli
610 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. 611 Hayri Krbaolu, lmihal Dindarlnn mkn zerine, slamiyat, C.V, No: 4, s. 109-124. 612 Mehmed Said Hatibolu, slamn Aktel Deeri zerine-1, Ankara, Otto, 2009, s. 135-141. 613 Mehmed Said Hatibolu, Dzeltmeye Talib Bozuculuk, slamiyat, C.IV, No:4, Ekim-Aralk 2001, s. 7-14.
272
tepki grp, sonra bu tepkilerin azaldn belirterek- kritik bir aama olarak deerlendirmektedir.614 Ankara Okulunun ve benzerlerinin, ilmihal ve hadis kitaplarnn otoritesini zayflatmaya ynelik fikirleri, Kurann melinin okunulabilir, ulalabilir olmasnn yaygnlamasyla birleince; Kurann n plana kmas sreci pekiti. Bunun sonularndan biri slami kesim iinde bireyci slam anlaylarnn artmas oldu. Birok kii, mezheplerdeki detaylar kendilerine aktaracak kiilerden ve Arapay bildii iin bu kaynaklardan aldklar bilgileri nce zmseyip sonra aktaracak cemaat liderlerinden, tarikat eyhlerinden bamsz, din konusunda kendi anlayn belirleyebileceini dnmeye balad. Hristiyanlkta da bireyciliin Protestanlkla ilikili olmasnn nemli sebeplerinden ikisi; Protestanln Kilisenin dindeki otoritesini krmas ve Lutherin ncili Almancaya tercme etmesiyle ncilin bireylerce -Kilisenin aracl olmadan- ulalabilir bir kitap haline gelmesidir. Ankara Okulunun ve benzerlerinin yaklam olan Ehli Snnet kaynaklarn ve yorumlarn dindeki mutlak otoritesinin krlmas, yaygnlaan Kuran tercmesinin okunmasyla birleince (Atayn Kuran tercmesi615 ve lhami Glerin mer zsoyla beraber yazd Konularna Gre Kuran616 kitab vardr), slami kesim iinde ykselen bir bireyselliin itici unsurlar oldular.617 Ankara Okulu, eletirilerini yaparken kadnlarn kamusal alana kmasnn serbest olmas; resim, heykel, mzik gibi sanatlarn engellenmemesi gibi fikirleriyle modernlik, seklerlik, Batclk ve Kemalizm adna slami kesime yneltilen eletirilerin aynsn tekrar ediyor gibi gzkebilir. Fakat onlar Batc yaklamlar da Kemalist ideoloji adna slami kesimlere basklar ve totaliter uygulamalar da eletirmi; Batc veya Kemalist saflarda yer alarak pozisyon belirlememilerdir.618 Ankara Okulunun, salt -ok tartlan- slami grleri temelinde eletirilerini yapm olmas ve bah614 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010. 615 Hseyin Atay, Kuran: Trke eviri, Ankara, Atay ve Atay, 2007. 616 mer zsoy, lhami Gler, Konularna Gre Kuran, Ankara, Fecr Yaynevi, 1997. 617 lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2004, s. 43-48. 618 lhami Gler, Direni Teolojisi, s. 65-71, 105-120
sedilen grlerini beyan etmi olmas nemlidir. Eletirinin iten olmas, slami kesimden bir ksm insanlar iin de bu eletirilerin kabul edilebilir olmasn salayan unsur olmutur. slami kesimden, zellikle cemaatlere bal birok kiiye gre ise Ankara Okulundan ilahiyatlar, gereksiz tartmalar kartarak slami kesim iinde lzumsuz bir kaosa sebebiyet vermilerdir.619 Fakat Ankara Okuluna gre yaptklar hareket slam asndan faydaldr. nk birincisi slamn gerekleri aa kmaktadr; ikincisi dinin iindeki din istismarclarnn istismar deifre edilmektedir; ncs dinde olmayan eyler yznden dine getirilen eletiriler cevaplanmaktadr; drdncs ise hurafeler, uydurmalar yznden dinden uzak duran kesimlerin dine yaklamas salanmaktadr. slam adna eletirilerini yapmak ve aktivist bir ruhla fikirlerini yaymaya almak, Ankara Okulu balnda ele aldm be ilahiyatnn ortak zelliidir. Hatibolunun dergi editrl, Atayn tm tepkilere kar fikirlerini deiik vastalarla seslendirmesi, Krbaolu ve Glerin sosyal aktivitelere heyecanla katlmalar, Tuksaln Bakent Kadn Platformundaki rol; ele aldm kiilerin aktivist yaplarnn ve slami kesimin iinde yksek sesle fikirlerini ifade etmelerinin rnekleridir. Bahsedilen ortak zelliklere kar tarihsellik (Kurann ve Snnetin tarihin belli bir dnemiyle ve yeriyle ilikisinden hareketle slam yorumlama) gibi dier nemli bir konuda, ele aldm kiilerin ortak bir fikirleri olmamas sebebiyle, ortak fikirlerini deerlendirdiim bu balkta bu konuyu ele almadm. nmzdeki balkta, Fazlur Rahmann etkisiyle beraber bu konuya da deineceim.
4. Ankara Okulunun Referanslar

Ankara Okulunun temel referans kaynann Kuran olduu nceki sayfalarda grld. Bunun yannda, slamn ilk dnemlerinde ileri srlen grler ve yaplan uygulamalar da Ankara Okulunun atf yapt ve fikirlerini temellendirmekte kullandklar kaynaklardr.
619 Yaptm grmede Tuksal cemaatlerin bu husustaki rahatszlna dikkat ekti: Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010.
274
Ankara Okulu balnda ele aldm kiiler, ilahiyat kimlikleriyle alma alanlarnn gerei olarak, slamn ilk dnemlerindeki tartmalar ve taraflarn kendi grlerini desteklemek iin ileri srdkleri argmanlar iyi bilmekte ve bu bilgilerini, tezlerini temellendirmede kullanmaktadrlar. Atay, slamn nc asrnda, siyasetin ald kararla Mutezilenin yasaklanmasn, slam dnyasnn iindeki zgr tartma ortamnn durmasnda nemli bir dnm noktas olarak grmektedir. Atay hadisiliin, mezhepiliin, tasavvufuluun her birinin Kurandan insanlar daha fazla uzaklatrdn belirtmektedir. Ataya gre bireylerin kendi ahsiyetleri adna seimlerini yapabildii, mezhepiliin olmad slamn ilk dnemleri; mezhepiliin ve taklitiliin hkim olduu sonraki dnemlerden gerek slama daha yaknd.620 Atayn ifadeleri, teleolojik dnce ile ideal toplumun, gelecekteki evrimsel basamaklarda oluacan savunan grlere zt bir ekilde ideal toplumun slamn ilk dnemlerindeki -gemiteki- Altn ada gerekletiini syleyen Ehli Snnet gre yakn gzkmektedir. Fakat burada bir referans noktas olarak Altn an nasl anlalmas gerektiiyle ilgili farkl bir hermentik yaklama tank olmaktayz. Ataya gre ilk dnemlerde Kurann n planda olmas, mezhepiliin olmamas asl nemli konudur; Ehli Snnetin n plana kard hususlarn ou Arap rf ve detleridir, slamiyetin ieriinde olmayan bu rf ve detler, Snnet balyla dinin ieriine ilave edilmitir. Kuranda aklanmayan hususlarda ise akl n plana kartlmaldr, oysa Ehli Snnet taklitilii ile akl glgelenmitir.621 zgr seime, akla nem veren ve Kuran n plana karan bu yaklamn slamn ilk dnemlerindeki Mutezile ile nemli paralellikleri vardr. Nitekim Atay, knayc bir ifade olarak Mutezile olmakla sulanmtr. Fakat Mutezilenin ileri srd baz yaklamlar kullanmakla beraber, Ankara Okulunda olanlar Mutezile veya baka bir mezhepsel etiketi kullanmaya kardrlar. Ankara Okulu slamn ilk dnemlerindeki belli bir kiinin veya mezhebin taklitisi veya devam deildir. Fakat Kurann ya620 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. 621 A.e.
nnda; ilk dnemlerdeki Kuran yorumlarna, ilk dnemlerdeki tarihsel olaylara ve kaynaklara da dorudan atflar yaparak fikirlerini desteklemektedirler. rnein Tuksal, kadnlarn hayata aktif katlmnn slama uygunluunu temellendirirken;622 Hatibolu, slamda din adam snfnn olmadn ve tecriti yaklamlarn slami ideali temsil edemeyeceini sylerken,623 bylesi atflarda bulunmaktadrlar. Ankara Okulu, almalarnda Oryantalist kaynaklara da referans vermektedir. Tuksal, Oryantalizmin farkl bir gz olduunu, bu farkl gze ihtiyacmz olduunu ve bu gzn bizi zenginletireceini sylemektedir.624 Gler, Edward Saidin Oryantalizm yorumunda hakllk pay olduunu, fakat Oryantalizme kategorik olarak kar olmadklarn, bu hususta analitik yaklalmas gerektiini ve iinde ok deerli tespitler olan Oryantalist almalarn kategorik olarak reddedilmemesi gerektiini ifade etmektedir.625 Hatrlanaca gibi Said, Batnn kendi pozisyonundan hareketle, yanl bir ekilde Oryantalizm yaptna ve tarafl nyarglarn almalarna yansttna dikkat ekmiti.626 Ehli Snnet kesimden birok kii -ama bu kesimin hepsi deil- Oryantalizmi kategorik olarak reddederken zellikle Saide referans verirler. Ankara Okulunun almalarnda ise Ignaz Goldziher, Montgomery Watt ve Joseph Schacht gibi Oryantalistlerin almalarna referanslar da vardr. Bu referanslar, bu kaynaklar btnyle kabul etme anlamna gelmemekte; fakat Oryantalizme ynelik analitik bilimsel ayklama yntemi ile faydac ve eletirel yaklamn buluturulmasn ifade etmektedir. 20. yzyldaki slam dnrlerinden, Ankara Okulundan baz ahslar etkileyen, tartmalarn en ok oda olmu/olan dnr ise Fazlur Rahmandr. Daha nceden saydm drt madde hususunda Ankara Okulundaki herkesle Fazlur Rah622 rnek olarak baknz: Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, s. 129-133. 623 Mehmed Said Hatibolu, slamn Aktel Deeri zerine-1, slamiyat, C. V, No: 1, Ocak-Mart 2002, s. 9. 624 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ie Grme, 12 Nisan 2010. 625 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010. 626 Edward W. Said, Orientalism, New York, Vintage Books, 1994.
276
man arasnda -genel bir deerlendirmeyle- mutabakat olduunu syleyebilirim.627 Fazlur Rahmann bunlarn dndaki en tartlan gr ise tarihselcilik olarak bilinen grdr. Bu gre gre slam anlamaya alan kii, slamn belli bir dnemde belli bir blgeye inmi bir din olduunu gz nnde bulundurmak zorundadr. Buna gre temel slami ahlaki deerler ve amalar sreklilik arz etmesi gerekirken, bunlara tabi olmas gereken hukuki kurallar ve aralar zamann artlarna gre deiebilir.628 rnein, bu yaklama gre ldrmek ve almann yasak olmas gibi temel ahlaki deerler ve amalar deimezdir ama bu sulara uygulanan cezalar deiebilir. Bylesi bir yaklamn, Snnete/ hadislere referansla tespit edilmi hususlara uygulanmasna, Ankara Okulunun tmnn destek verdiini/vereceini syleyebilirim. Fakat Ankara Okulu iinde tartmal olan, Kuranda geen baz hkmlerin de tarihsel olarak deerlendirilip, bunlarn dnemin artlarna gre deitirilip deitirilemeyecei konusunda ortaya kmaktadr. rnein Atay, Kuran metnini temel alan bir yorumlamaya gidip bylesi bir yaklamdan uzak durmaktadr.629 Dier yandan Gler, Fazlur Rahmann yaklamna katlmakta; inan ile ilgili konularn (ahiretin varl gibi), ibadetlerin (namaz gibi), haramlarn (domuz eti yememek gibi) zamana gre deimez kurallar olduunu; fakat ldrme ve alma gibi sulara verilen cezalar gibi hususlarn tarihsel olduunu, ayn ahlaki ilkeler ve amalar (ldrmeme, almama) muhafaza edilmesi artyla bu cezalarn deiebileceini syler.630 Hatibolu da Kurann byk ksmnn evrensel ilke ve gerekler ihtiva etmesine ramen bir blmnn mahalli hkmleri de kapsadn, kadnlarla ilgili kimi hkmler -gnmzde medeni hukukla ilgili olanlar da bunun iindedir- dahil mahalli hkmlerin evrensel hkmler muamelesi grmemesi gerektiini, yani bu hususta Kuranda tarihsel hkmler bulunduunu savunur.631
627 rnek olarak baknz: Fazlur Rahman, slam, ev. Mehmet Da ve Mehmet Aydn, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 1999. 628 A.e., s. 367. 629 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. 630 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010. 631 Mehmed Said Hatibolu, Kuran- Kerimde Mahalli Hkmler Meselesi, C. VII, No: 1, Ocak-Mart 2004, s. 7-12.
Fazlur Rahmann tarihselcilik ile att ve teolojik adan ok tartlan bu adm, Mslmanlarn modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkide nemli farklar douracak niteliktedir. Fazlur Rahmann ina etmeye alt, modern dnemin insanlarna seslenmeye alan yaklam; modernlemenin seklerletirmesine tepkiyi ve slami ontolojiyle eskatolojiye gre hayatn inasna daveti iermektedir, fakat bunu yaparken slami ontolojiyi ve ahlaki deerleri n plana karmakta, modernizmin oluturduu birok habitusu (giyim ekilleri gibi) ve modern devletin hukuki kurallarn (slami temel ahlaki deerlere aykr dmemek kaydyla) ise tartma konusu olmaktan karmaktadr. slamiyat dergisinde yaymlanan baz makaleler ve bu dergiyle ayn bnyedeki Kitabiyat Yaynevi, ayrca Ankara Okulu Yaynlar; Fazlur Rahmann fikirlerinin Trkiyede yaylmasnda nemli aralar olmulardr. Krbaolunun dedii gibi Ankara Okulundan birok kii slam anlamada Fazlur Rahman nemsemektedirler fakat tarihselciliin nasl anlalmas gerektii gibi hususlar aralarnda tartmaldr.632 Ankara Okulundaki kiilerin etkilendiklerini ifade ettikleri modern dnemden baka isimler de vardr. rnein Gler ve Krbaou, Hassan Hanafinin fikirlerinin ve aktivizminin kendileri iin nemli olduunu beyan etmektedirler. Krbaolu, Roger Garaudyi de nemli bulduunu belirtmektedir. Ehli Snnet hkim anlaya bal kalmadan slam anlama ve modern sorunlarn bilincinde olarak zmler retmenin yannda, ezilenlerin yannda olan bir aktivizmi seslendirme Hanafinin -Gler ve Krbaolunun nemli bulduklar- yaklam olmutur.633 Burada saydklarm elbette Ankara Okulunun fikirlerini beyan ederken tm referans noktalarn kuatc nitelikte deildir; fakat temel referans noktas olarak gzkenlere dikkat ekmeye altm.
5. Ankara Okulunun Yaklamnn Sanat Asndan Sonular Ankara Okulunun sosyal adan nemli sonular verecek baz grlerine deinmekte fayda gryorum. rnein okulun gnmz632 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 633 rnek olarak baknz: Hassan Hanafi, slam in the Modern World: Tradition, Revolution and Culture, Cairo, The Anglo-Egyptian Bookshop, 1995.
278
de hayatn birok alannda karmza kan sanat ile ilgili grleri u ekildedir: Ankara Okulunun hepsi slam adna yaplan baz yanl mezhep yorumlar ve uydurma hadislerle mzik, resim ve heykel gibi alanlarda konulan yasaklar eletirmekte; bu dini adan hatal yasaklarn, slam dnyasnda sanatn ilerlemesine olumsuz tesirleri bulunduunu ve birok kiinin bu gibi yasaklar yznden slama uzak durduunu beyan etmektedirler. rnein Hatibolu, Iklarn lideri Hseyin Hilmi Ikn rekor satl ilmihali Saadet-i Ebediyye kitabnda; keman, ney, saz, ud, kaval gibi alglarn alnmasn ve bunlarla ark sylenmesini haram ilan etmesini sert bir slupla (Ikn damad ve takipisi Enver renin kurucusu olduu TGRT televizyonunda bu tip yasaklarn gzetilmemi olmas yoruma muhtatr) yle eletirmektedir:
Sahifelerce sren bu kabil hezeyanlar yeterli bulmayan Ik Ik Efendi musikiden hi anlamad halde konuuyor. Sanki mecbur mbarek! Kalbi gzel sese kapal bir kimseye bizler yine acmaktan baka bir ey yapacak deiliz. Bu zata, haklarnda en ufak tenkid ileri srlmemi nice ud alan lim ismi versen, yine de sana kulan tkayacaktr. Zira onun kulak verdii stadlar bakadr634
Krbaolu, Cat Stevensn (nl bir arkcyken slama dnen ve Yusuf slam adn alan), Mslman olduktan sonra gitar brakmasnn, uydurma hadis ve yanl din yorumlar ile ilikili olduunu hatrlatmaktadr. Krbaoluna gre slam dnyasndaki bu uydurmalar kaba-yoz yaplanmalarn nedenlerinden olan sanat eksikliine yol amtr: plaklk, pornografi, ateizm vgs gibi unsurlarn sanatta kullanlmas gibi uygulamalar; slami ahlakla badamazdr ama kategorik olarak sanata kar kmak hatadr. Krbaoluna gre sanata bu kar klarda uydurma hadislerin nemli bir yeri vardr. Ayrca putperestlii nlemek gibi niyetlerle heykelin yasaklanmas gibi bir durum olmusa bile, bu ancak tarihsel bir durumdur, evrensel bir hkm tekil etmez, putperestlikle alakas olmayan heykel yapmn yasaklamak dinle ilgisiz bir uygulamadr.635
634 Mehmed Said Hatibolu, Dzeltmeye Talib Bozuculuk, s. 12-14. 635 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme,, 12 Nisan 2010.
Hatibolu, Peygamberin, kendi dneminin mziini yaknlaryla beraber dinlediine dikkat ekmektedir. Ayrca mzik yasann daha ziyade Ortodoks-Snniliin iinden baz kiilerce dillendirildiini, tarikat ve tekkelerin ise belli bir mzik kltrn bu eletirilere ramen tadklarn ifade etmektedir.636 Atay, mzikteki yasaklarn yanllyla ilgili fikirlerini Suudi Arabistanda beyan ettiinde, haram olduu itirazyla grd tepkiyi ve bu tarz yasaklarn hl slam dnyasnda savunulduunu hatrlatmaktadr.637
6. Ankara Okulunun Yaklamnn Erkekleri Grnr Klan Semboller Asndan Sonular

Ankara Okulunun tm, slami kesimden erkekleri grnr klacak sakal, cbbe, sark gibi unsurlarn slamla bir ilgisi olmadn, yanl Snnet yorumlarnn bunlar dinselletirdiini savunmaktadr. Gler, sakal, cbbe, sark gibi unsurlarn yannda elle yemek veya yerde oturarak yemek gibi davran biimlerinin de antropolojik alarak Arap gelenei olduunu; bunlarn dinle hibir ilgisinin olmadn sylemektedir.638 Ankara Okulunun bu yaklamlarnn teolojik olarak doru olduunu kabul eden erkekler, kamusal alana ktklarnda veya devletin ideolojik aygtlarnda yer aldklarnda, kendilerini annda grnr klacak semboller tamam olurlar. nk bazlarna gre slami olan sembollerin, onlara gre slamla bir iliii yoktur. slama bu yaklamla, modernlemeyle ve kreselleen kltrle yorulmu habituslara sahip bireylerin, hayatlarnda slama daha ok yer vermeyi dndklerinde veya slami bir hayat tarzn benimsemeye davet edildiklerinde; bahsedilen habituslarnn birounu deitirmelerinin gerekmedii savunulduu iin de bir farkllk olumaktadr. slami kesimden erkeklerin, tadklar sembollerden dolay grnr olmamas konusunda Ankara Okulu ile Nurculuun ortak bir noktada bulutuu gzkmektedir. Fakat arada nemli bir fark vardr: Ehli Snnet mezheplerden bamsz bir hareket olan Anka636 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 637 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. 638 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010.
280
ra Okulu iin bu yaklam taktiksel deildir, Nurculuk iin ise temelde taktikseldir, nk Nurculuk iin Ehli Snnete ballk, teolojik yaklamda ayrlnmamas art bir dsturdur. Burada bir kez daha davran metodolojinin ballarnn, zmlemekte baarl olmasnn zor olduu bir durum vardr; davransal olarak Ankara Okulunun yaklamna yakn olanlar ve Nurculua yakn olanlar ayn olgular sunmaktadrlar, fakat iki taraftaki fark ancak kavram ve inanlara nfuz etmeye alan hermentik bir yaklamla grebilmekteyiz. Ankara Okulunun savunduu basit gibi gzken, aslnda nemli sonular olan bir dier husus, kadn ile erkein el skmasnn haram olmadn savunmalardr. Hatibolu, Ankara lahiyatta bu hususu ifade ettiklerinde slami kesimden birok kiinin kadn ile erkein el skmasnn haram olduunda srarc olduunu hatrlatt.639 Gnmzn kamusal alanlarnn yaygn zellii kadn-erkek karkldr ve el skma kresel kltrle yaygnlk kazanm, habitusa dnm bir selamlama eklidir. Siyasal slam olarak nitelenen partilerdeki birok kii -Ehli Snnete bal ve Ankara Okuluna pek de sempati beslemeyecei kolayca tahmin edilebilecek- de yaygn olan bu adeti uygulamaktadrlar. Fakat Ankara Okulunu burada yine nemli klan; taktiksel bir durum olarak deil, teolojik yorumlarnn neticesi olarak bunu savunmalardr. El skmama dier grnr klc semboller kadar annda olmasa da, ok ksa sre iinde, slami kesime ait olan ve olmayan belirlemeyi mmkn klacak bir tavrdr. Ankara Okulunun bu konudaki yaklam da ortak kamusal alan paylamalarnda fark yaratacak bir teolojik fikirdir.
7. Ehli Snnetin Kaynaklarnda Kadn ve Ankara Okulunun Yol At Epistemolojik Fark

slamn epistemolojisine gre slami kaynaklarn Tanrsal boyutu, bu kaynaklardaki bilginin doruluunun gvencesidir. Tanr ile insan arasndaki ontolojik fark, Tanrsal kaynak ile insani kaynak arasndaki epistemolojik uurumun kaynadr. Bu yzden, slam
639 Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010.
temel referans noktas yapan bir birey, eer bir eylem veya bak asyla ilgili slami kaynaklarda bir bilgi buluyorsa ve bu bilgi modernite, kreselleme veya herhangi bir sre sonunda edinilmi bilgiyle eliiyorsa, doal beklenti -her zaman bu beklentiyle pratik sonu uyumlu olmasa da- slama zt olann reddidir. Fakat slamn ontolojisi ve eskatolojisi zerindeki genel konsenssn, slami kaynaklar sz konusu olduunda var olduu sylenemez; bu yzden slamn epistemolojisiyle ilgili sorun daha etrefildir. Kurann dinin kayna olduu ve Kurann epistemolojik stnl konusunda -kimi Kuran ayetlerinin farkl yorumlanmas ve anlalmasyla beraber- ittifak vardr. Fakat Ehli Snnet slamca kabul edilen hadis kitaplarnda ve Ehli Snnet din bilginlerinin ilmihal kitaplar gibi dier kitaplarda yazlanlar zerinde -ki bunlar Kurandan hacim olarak ok fazladr- ayn ittifakn olduu -Ehli Snnetin kendi mezhepleri iinde ve Ehli Snnetle dier mezhepler/grler arasnda- sylenemez. te bu konsenss eksiklii, slam temel referans noktas kabul eden bireylerin, modernleme ve kreselleme srelerine farkl tepkiler vermesinde nemli bir role sahiptir. Osmanl dneminde Abduh, yakn dnemde Ankara Okulu gibi slamn iinden kan baz entelekteller; hadisler gibi tarihsel kaynaklar slam adna eletirmilerdir. slamn i mant asndan, eer, tm varln Yaratcs olan Mkemmel Tanrnn indirdii dini hkmlerle, insani olduu iin mkemmel olamayacak olan insani grler eliirse; insani olanlarn tereddtsz reddi gerekir. Bahsedilen iten eletirilerle slam olarak sunulanlarn bir ksmnn slam ile alakas olmad savunularak, modernleme ve kresellemeyle yaylan kltrn birok esinin din adna reddine gerek olmad gsterilmitir. Yoksa slamn ontolojik ve epistemolojik mant, insani olann Tanrsal olann zerine karlmas anlamn tayaca iin modernleme ve kresellemeyle ilgili -slamla elikili gzken- yeni kltrel normlarn ve eilimlerin, benimsenmesini dlard. Ankara Okulunun yapt eletirilerin sosyoloji ve siyaset asndan nemi burada ortaya kmaktadr. Ankara Okulunun izahlarn ve benzer yaklamlar benimseyenlerin, modernleme ve kreselleme srelerine ve-
282
recei tepki deiecektir. Bu tip yaklamlar benimsenince de modernleme ve kresellemeyle yaylan birok unsura (rnein cinsellikle ilgili olan veya pozitivizmden kaynaklanan kimi hususlara); slam adna tepki verilmeye devam edilmektedir. Fakat dier yandan, birok hususta, rnein kadnlarn kamusal alana kmas veya aktifliklerinin artmas gibi hususlarda eletiri oklar modernleme ve kreselleme srelerine deil, din gibi sunulan gelenee yneltilmektedir. Ankara Okulunun yaklamnda, ciddi olgusal fark oluturacak yaklamlarn nemli bir blm, modernleme ve kreselleme srelerinde, slami kesim asndan kritik bir konu olarak ortaya kan kadn konusuyla ilikilidir. Ankara Okulunun hadislere ve dier Ehli Snnet kaynaklara eletirel yaklam, epistemolojik adan ciddi fark oluturacak boyuttadr. Ankara Okulundan olanlarn eletirdikleri ve teolojik bir tavr olarak reddettikleri, kadn konusuyla ilgili hadislere ve Ehli Snnet kaynaklarda yer alan izahlara u rnekleri verebiliriz:
Kadn avrettir. Muhakkak ki o evinden dar kt zaman eytan baklarn ona evirir. Evinden dar km bir kadn, evinin i tarafnda oturup duran bir kadndan Allaha daha yakn olamaz.640 Kocasnn kendisinden raz olmas mstesna, bir kadn evinden kocasnn izni olmadan dar karsa, Gne ve Ayn zerine doduu her ey ona lanet eder.641 Kadnlar zarar vermeyecek miktarda a, ar gitmeyecek kadar da kyafetsiz braknz. nk kadnlar iyice doyar, gzelce giyinirlerse, onlar iin dar kp gezmekten daha sevimli bir ey yoktur. Fakat onlar biraz a, biraz da plak kalrlarsa, onlar iin evde oturmaktan hayrl bir ey yoktur.642 ayet ben bir insann baka bir insana secde etmesini emredecek olsaydm, kadna, kocasna secde etmesini emrederdim.643
640 Heysemi, Mecmauz Zevaid, C. IV, No: 7671, s. 575; bu kaynaktan aktaran: Ali Osman Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, stanbul, Beyan, 2000, s. 92. 641 bn Arak, Tenzihu eria, C. II, s. 217; bu kaynaktan aktaran: Ali Osman Ate, a.g.e., s. 96. 642 bnl Cevzi, Mevzuat, C. II, s. 282-283; bu kaynaktan aktaran: Ali Osman Ate, a.g.e., s. 97. 643 Tirmizi, Rada 10, 1159, Ktb-i Sitte: Muhtasar Tercme ve erhi, Ed. ve ev. brahim Canan, Ankara, Aka Yaynlar, 1988, Kayt No: 3293.
Ey kadnlar! Eer kocalarnzn size olan haklarn bilseydiniz, ayaklarnn tozunu yzlerinizle silerdiniz.644 Namaz bozan eyler kara kpek, eek, domuz ve kadndr.645 Kadnlara yazy retmeyin. Dikii ve Nur Suresini retin.646 Kadnlara danmayn, onlara muhalefet edin. Kadnlara muhalefet edin, zira kadnlara muhalefet berekettir.647
Btn Ehli Snnet dnyada olduu gibi, Osmanlda da byk itibar gren mam- Gazalinin648 kadnlar hakknda kitabnda aktard baz hadisler ise yledir:
Evin kesindeki bir hasr, dl getirmeyen ksr kadndan daha hayrldr.649 Dl getiren siyah kadn, dourmayan (beyaz) ve gzel kadndan hayrldr.650 Kadn tarafndan idare edilen millet felh bulmaz.651 Kendinden kocas rz olduu halde len her (Mslman) kadn Cennete girer.652
644 Hafz Zehebi, Byk Gnahlar, s. 187; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar Grubu, Uydurulan Din ve Kurandaki Din, 13. bs., stanbul, stanbul Yaynevi, 2009, s. 226. 645 Buhari, Salat 90, lm 18, Ezan 161, Cezaus-Sayd 25; Mslim, Salat 254, (504); Muvatta, Kasrus-Salat 38, (1, 155); Ebu Davud, Salat 110, 113, Ed. ve ev. brahim, a.g.e., Kayt No: 2732. 646 bnl Cevzi, Mevzuat, C. II, s. 269; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar Grubu, a.g.e., s. 234. 647 Suyuti, Leali, C. II, s. 147; bu kaynaktan aktaran: Kuran Aratrmalar Grubu, a.g.e., s. 33. 648 Ehli Snnet slamda karizmas ve otoritesi en yksek ahsiyetlerden biri olan Gazalinin, kadnlar hakkndaki yaklamlarnn, Ehli Snnet slam benimseyen bireylerin, bu konudaki grlerinin ekillenmesinde pay byktr. Fatmagl Berktay, Gazalinin kadnlar hakkndaki yaklamnn Kuranda ifade edilenden daha ok -Hristiyan ortodoksinin nemli isimleri olan- Tertullianus ve Augustinusa yakn olduunu syler: Fatmagl Berktay, Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, s. 121. Gazalinin felsefi dehasyla, fkh ve hadis alanlarnda beyan ettii grlerinin ayr deerlendirilmesi gerektii kanaatindeyim. Gazalinin tek bir alandaki almalar incelenerek Gazalinin tm alanlarda yapt almalar hakknda karar vermek; gnmz Trkiyesinde gzlemlediim yaygn bir hatadr. 649 mm Gazali, hyu Ulmid Din, C. II, ev. Ahmed Serdarolu, stanbul, Bedir Yaynevi, s. 71. 650 A.e. 651 A.e., s. 118. 652 A.e., s. 147.
284
Eer erkek tepeden trnaa cerahat olsa, kadn da dili ile yalasa, yine de erkein hakkn deyemez.653
Gazali, kadnlarn ihtiyalar dnda sokaa kmamalar gerektii, sokaa kmamalar iin onlara gzel elbise alnmamas gerektii, namaz bile evde klmalarnn daha uygun olduu gibi izahlarla; kadnlarla erkeklerin karmasna kar kesin bir tavr belirlemitir.654 Ehli Snnet slam, bahsedilen hadisleri ve izahlar da ieren birok kaynaktan teekkl etmitir. (Bu kaynaklarn iinde bu hadislere zt birok hadis de vardr.) Yukardaki alntlar yaptm ve benzeri hadislere, Gazalinin hyas gibi Ehli Snnet asndan en muteber kaynaklarda ve ktb-i sitte olarak bilinen en mehur alt hadis kitabnda da rastlanmaktadr. Osmanldaki kadnlarn kamusal alanda yer almayna, g ilikilerine aktif olarak katlmamasna sebep olan unsurlardan biri bu tipteki hadisler ve kaynaklara atflarla temellendirilen grler olmutur. Ankara Okulu, bunlar ve benzeri hadislerle izahlar slam adna eletirerek, slami epistemolojide Ortodoks-Ehli Snnetten farkl bir yaklam ne karmaktadr; buna benzer yaklamlar ise slami inanc benimseyen kadnlarn kamusal alana daha ok kmas ve g ilikilerinde geleneksel rollerine raz olmamas gibi sosyoloji ve siyaset asndan nemli olgulara yol amaktadr.
8. Ankara Okulu ve Kadn Konusuyla lgili Yaklamlar

Ankara Okulundan incelediim be ilahiyat, yukarda alntladm ve benzer hadislerin; ahsi grlerini ve toplumlarnn kadna bakn, kendi dnemlerinin en temel meruluk arac olan dine referans vererek kabul ettirmek isteyenlerin, uydurduklarn ifade etmektedirler. Kendisi de bir hadis uzman olan Tuksal, Peygamber dnemindeki kadnlarn aktif, hicret eden, savaa katlan, mcadele eden, siyasi srelerde etkin ve sorumluluk sahibi kiiler olduklarn fakat sonradan, uydurulan hadislere de verilen referanslarla kadnlarn hayatn aktif ynnden tecrit edildiklerini sylemektedir. Tuksal, bu tablodan sadece hadisilerin sorumlu olmad653 A.e., s. 149. 654 A.e., s. 122-123.
na, bu hadisleri n plana karp dier hadisleri grmezden gelen ve kendi ataerkil zihniyetlerine gre toplumu donduran fkhlarn -mezhep liderlerinin- da temel sorumlularn iinde yer aldna dikkat ekmektedir.655 Tuksal, bu konudaki nemli bir alma olan kitabnda yle demektedir:
kadn aleyhtar rivayetler (hadisler), hem genel anlamda kadn cinsine hem de insanlar iin karlm hayrl bir mmetin inanan kadnlarna ynelik erilik, eksiklik, batan karclk, uursuzluk ve deersizlik gibi eitli itham ve yaktrmalar ihtiva etmektedirler sz konusu rivayetleri geni balamlar iinde inceleyerek ve Kuran verileri nda deerlendirerek, bunlarn dini dogmalar deil, binlerce yllk ataerkil yaplanmadan kaynaklanan insani rnler olduunu ortaya koymaya alm bulunuyoruz. Bu anlaylarn hadisleme srecinde kastl suiistimaller kadar, insan zihninin ataerkil kabullerle ekillenmi anlama, yorumlama ve anlamlandrma ile alakal doal mekanizmalarnn da rol oynad ihtimalini gz nnde bulundurmaktayz. hadislerin nemli lde belirleyici bir role sahip olduu geleneksel slam anlaynda kadnlar hakkndaki olumsuz niyetlerin etkisiyle kadn, ocuktan biraz akll, kleden biraz zgr kabul eden bir zihniyetin hkim olduunu gryoruz. Bu sylem, sadece tarihi bir malzeme olarak kitaplarda kalmamakta, modern an dayatmalarna kar, alternatif bir kimlik ve alternatif bir hayat tarz arayan Mslmanlar da derinden etkilemektedir.656
Tuksaln son vurgusu, bu yaklamn teoloji asndan doruluk derecesine deil, fakat sosyoloji ve siyasi bilimler asndan sonularna odaklanan bu kitap asndan nemlidir. Bu konudaki inanlar ve kararlar, Mslmanlarn, modernite ve kresellemeyle ilgili srelere verecekleri tepkinin mahiyetinde nemli farkllklara yol aacak niteliktedir. Ankara Okulunun yaklam; slami referansa nem veren kadnlarn, erkekler gibi kamusal alanda, siyasal srelerde ve ideolojik aygtlarn iinde aktif olarak yer almalarnn nn amaktadr. Bu yaklamn -erkekleri grnr klan sembollerde olduu gibi- taktiksel deil, fakat teolojik bir anlayn dorudan sonucu olduunun alt izilmelidir.
655 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010. 656 Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, s. 249-250.
286
Krbaolu, Haricilerin daha slamn ilk yzylnda kadnlarn siyasetin en st kademesi olan devlet bakanl -halifelik- yapabileceini sylediklerini, fakat zamanla erkek egemen anlaylarn hkim olduunu sylemektedir.657 Hatibolu, erkeklerin ilim hayatna hkim olmasnn -hadis kitab yazarlar ve mezhep kurucularnn hepsi erkektir- kadnlarla ilgili gerek slam ile badamayan izahlarn dinsellemesinin sorumlusu olduunu sylemekte; bilimsel iktidar ellerinde tutmu olanlarn cinsiyetlerinin unutulmamas gerektiini hatrlatmaktadr.658 Atay, kadn konusundaki yanllarn hadis uydurmacl ve erkeki mezhepilikle ilikisine dikkat ekmekte; ayn zamanda, bu zihniyetin yapt Kuran yorumlarnn dzeltilmesi gerektiine, bu zihniyetten bamszlap Kurann anlalmas gerektiine dikkat ekmektedir.659 ok tartlan barts konusunda, Ankara Okulunun hepsi, niversitelerdeki barts yasana kar kmlar ve bu demokratik hakkn engellenmemesi gerektiini aktif bir ekilde seslendirmilerdir.660 Dier yandan, Ankara Okulunun bir ksm; slamn ba rtmeyi emretmediini savunmaktadrlar. Gler, iffetli olmann slami bir deer olduunu fakat bartsnn farz olmadn, mezheplerin kendi yorumlarn dondurmasndan byle sorunlarn ktn, kadnlarn iffetli olmalar iin balarn rtmelerinin gerekmediini sylemektedir.661 (Glerin ei bartldr, stelik bartsnden dolay iini brakmak zorunda kalmtr.) Atay, barts takmann slamn bir emri olmadn, Kuranda gslerin rtlmesi emrinin olduunu ifade etmektedir.662 Tuksal, slamn ilk dneminde, kadnlarn rtnme biimlerinin statsel boyutla ele alndn, kadn bedeninin ayartclnn merkeze oturmasnn sonraki bir olgu olduuna dikkat ekmektedir.663 (Tuksal da barts takmaktadr.)
Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010. Caner Taslaman, Mehmed Said Hatibolu ile Grme, 12 Nisan 2010. Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. rnek olarak baknz: Mehmed Said Hatibolu, Tesettrden Trbana, slamiyat, C. IV, No: 2, Nisan-Haziran 2001, s. 7-10. 661 Caner Taslaman, lhami Gler ile Grme, 11 Nisan 2010. 662 Caner Taslaman, Hseyin Atay ile Grme, 13 Nisan 2010. 663 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 657 658 659 660
slami kesim(ler)in gcn arttrd -benim de paylatmyaygn bir kanaat iken ban rtenlerin saysnn dtn tespit eden -daha nceden deindiim- TESEV anketinin verileri birok sosyal bilimciyi artmtr.664 Bu sonucun ortaya kmasnda, Ankara Okulu ve slami kesimin iinden -Ankara Okulundan etki alm veya almam olan- benzer seslerin bahsedilen slam yorumlama biiminin etkili olup olmad, eer nedenlerden biri buysa, bu etkinin boyutunun derecesinin ne olduu incelenmesi gereken -benim cevabn tespit edemediim- bir soru olarak durmaktadr.
9. Ankara Okulu ve Demokrasi, Sivil Toplum, Siyaset

Dnyann en kapsaml sosyal bilimler aratrmalarndan biri olan Dnya Deerler Aratrmas (World Values Survey), Huntingtonn, ok tartmalara sebep olan medeniyetler atmas ile ilgili tezlerinden kimisini desteklemekte, kimisinin ise yanlln gstermektedir. Bu aratrma, Huntingtonn, dine referanslarn merkezi unsur olduu kltrlerin fark oluturduu; kltrn/dinin modern dnemdeki slam ve Bat toplumlar arasndaki deerlerin farkllnda nemli rol oynad tezini dorulamaktadr. Fakat dier yandan, Huntingtonn, slam ve Bat toplumlar arasndaki temel atma alannn politikayla ilgili deerler olduuyla ilgili tezinin yanl olduu grlmektedir. lk bakta, dnyadaki 192 lkenin te ikiye yaknnn (121 lke) seimli demokrasiyle ynetiliyor olmas; buna karn, bu lkelerden Mslman ounlua sahip 47 tanesinin sadece drtte birinin (11 lke) seimli demokrasiyle ynetiliyor olmas Huntingtonn tezini dorular gibi gzkmektedir.665 Fakat Dnya Deerler Aratrmas, demokratik ideallere destek ve gl liderlikleri benimsememe gibi hususlarda, slam dnyasnn halkyla -diktatrlkle yneltilenler dahil- Batl halk arasnda ciddi bir farkn olmadn ortaya koymutur. Dier yandan Dou Avrupann post-komnist devletlerinin
664 Ali arkolu, Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, s. 58-69. 665 Pippa Norris ve Ronald Inglehart, Sacred and Secular, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, s. 134-135.
288
halkyla Bat arasnda, demokratik deerler sz konusu olduunda ciddi bir farklln olduu gzlenmitir.666 Hi phesiz, demokratik deerler ile ilgili detayl bir kanaat iin, Dnya Deerler Aratrmasnn yaptndan daha detayl ve derin bir irdelemeye ve davransal metodolojinin verilerinin hermentikle buluturulduu almalara muhtacz. Fakat bu aratrmann, matematiksel veri asndan elimizdekilerin en iyilerinden biri olduu da unutulmamaldr. Bu aratrma, slam toplumlaryla Baty ayran en temel deersel farkllklarn demokrasiyle ilgili demos deil, cinsel serbestlik ve kadn konusu gibi eros ile ilgili konular etrafnda ekillendiini gstermektedir.667 Ankara Okulu, teolojik inanlaryla elikili grdkleri cinsel serbestlik konusunda olmasa da teolojik inanlaryla uyumlu bir ekilde kadn konusunda, slam toplumlarndaki geleneksel yaklamla (bahsedilen aratrmada gzken) fark oluturmaktadr. Sonuta, nceki sayfalarda ele alnan kadn konusundaki yaklamlarnda, Ankara Okulunun dier slami kanaat nderleri ve entelektellerle oluturduu farkn aynsnn, bu balk altnda incelenen demokratik deerler iin sz konusu olduu sylenemez; demokratik deerler slami kesimde sanldndan daha fazla yaygndr. Huntington dahil birok aratrmacnn zannnn aksine, demokrasiyle baml deerlerin slam toplumunda yaygn olmasna; slami kesimden olan entelekteller olarak Ankara Okulu da bir rnek oluturmaktadr. Ankara Okulunun hepsi seimli, halkn oylarnn belirleyici olduu demokratik bir sistemi ve sivil toplumun glenmesini savunmaktadrlar. Atay, birka akademisyenle beraber yazd kitapta, Kurann koyduu ilkelerin demokratik bir yapy gerektirdiini ifade etmektedir: Halka danmay, ynetimde halk sz sahibi klmay gerekli klan, despotizmi dlayan ra ilkesi bunlardan birisidir. Kuranda ska vurgulanan adalet ve iin ehline verilmesi ilkeleri dier ilkeler arasndadr.668
666 A.e., s. 142-154. 667 A.e., s. 134. 668 Hseyin Atay, v.d., slam Gerei, 3. bs., Ankara, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1995, s. 91-95.
Gler, dinin yerinin sivil toplum olduunu ve reel politikada dini deerlere atflarn; hem din hakknda zgr tartma ortamna zarar vereceini hem de banazlk ile din smrsne neden olacan belirtmektedir. Bu olgunun, ilk dnemlerden balayarak tarihsel rneklerinin ok olduuna, Muaviyenin Aramzda Kuran hakem olsun diye Kuran mzraklara geirtmesinin, dinin reel politikada bir smr arac olarak kullanlmasnn ilk rneklerinden biri olduuna dikkat ekmektedir.669 Krbaolu, despotik tek adam rejimlerinin slamn ra gibi ilkelerine ters olduunu, ynetimde olanlarn slamn adalet gibi ilke ve ahlak prensiplerini gzetmesinin nemli olduunu sylemektedir. Krbaolu para datlp oy alnmas, temsili demokraside delege sultas gibi zaaflar eletirirken, dorudan demokrasiye gemeyi, daha ideal bir topluma yaklamak olarak grmektedir.670 Tuksal da modern demokrasinin nemli bir unsuru olan, herkesin birbirinin deimesini beklemeden bulutuu sivil toplumun gelimesinin nemli olduunu; kendi tecrbesiyle feministlerle karlamasnn kendisine katkda bulunduunu gzlemlediini, sivil toplumun ayna vazifesini nemsediini ifade etmektedir.671 Tuksal, eylemleriyle de sivil toplum kurulularn nemsediini gstermektedir; dini kurumlar ve dindarlarla kadn hareketleri arasnda bir kpr grme ilevi stlenen Bakent Kadn Platformunda aktif olarak grev almaktadr.672 Trk-slam Sentezinin siyasi bir ideoloji olmasna Ankara Okulunun tm -grtm be kii- kar olduklarn ifade etmektedirler. Dier yandan, geleneksel anlayta slamn unsurlar olarak gsterilen Snnet balnda sunulan birok unsura -kyafet veya yemek ekilleri gibi- bunlarn dinle bir ilikisi olmadnn, bunlarn Arap detleri olduunun sylenerek kar kmann, ayrca Arapann kutsal bir dil olmadnn savunulmasnn da
669 lhami Gler, Reel Politikada Dini Deer, Kavram ve Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slamiyat, C.V, No: 3, Temmuz-Eyll 2000, s. 51-67; lhami Gler, Politik Teoloji Yazlar, Ankara, Kitabiyat, 2002. 670 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme, 12 Nisan 2010. 671 Caner Taslaman, Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 12 Nisan 2010. 672 Bakent Kadn Platformu hakkndaki akademik bir alma olarak baknz: hsan Toker, Bir Yaplama likisi Olarak Kadnlar ve Din: Bakent Kadn Platformu rnek Olay, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005.
290
Ankara Okulunun tavr olduuna dikkat edilmelidir. Her ne kadar Ankara Okulu, Trk-slam Sentezini bir ideoloji olarak benimsemiyorsa da savunduklar bahsedilen tezlerinin, bu ideolojiye bal olanlarca kullanlmas mmkndr. Trkiyede siyasal slam ifadesiyle nitelenen partileri analitik bir deerlendirmeye tabi tutmak, baz ynlerini eletirip, baz ynlerini takdir etmek Ankara Okulundakilerin tavrdr. Hr entelektel kimliini muhafaza etmenin Ankara Okulunun temel endielerinden biri olduunu syleyebiliriz. Nitekim birok ilahiyatnn en ok arzulayaca makamlardan biri olan Diyanet leri Bakanln, Hatibolunun, birka kez teklif edilmesine ramen reddetmesi de byle bir endienin sonucudur. Krbaolu, kendisini siyasi adan muhalif, entelektel adan eletirel olarak tarif ederek; siyasi bir harekete angaje olan ve entelektel eletirelliini yitiren bir anlaytan uzak olduunu beyan etmitir.673 Ankara Okulundan olanlar, slama sahip kmay bir misyon olarak benimsemelerinin neticesinde, siyasal slam olarak ifade edilen partilerin slam temsil edemeyeceini, bu partileri slam sfatyla nitelemenin, bu partilerin yaptklar yanllarn dine mal edilmesine yol aacann altn izmeye zen gstermektedirler. 2000li yllarda Trk toplumunda yaygn olarak grlen, siyasal slam destekleyenler ve kartlar gibi blnmeleri, slami kesimin iinden olmalarna ramen reddeden ve her iki taraf analitik deerlendirmeye tabi tutup kimi hususlar eletiren, kimi hususlar ise takdir eden bir entelektel tavrn Ankara Okulu temsil etmektedir. Merkezdeki ideoloji eitlenmesinin sonucu olarak merkezde yer alan Kemalist, Trk-slam Sentezi, liberalizm, siyasal slam ideolojilerinin drdn birden (merkezde daha az etkili Krtlk ve Sosyalizmi de) eletirmek; Ankara Okulundakilerin tavr olmutur. Tm bu ideolojileri eletirmek ve demokrasi ile sivil toplumun gcnn artmasn istemek ortak yaklamlardr. Dier yandan, bu ideolojilerin hepsini eletirmek Ankara Okulunun apolitik olduu anlamna da gelmemektedir. rnein Krbaolu ve Gler; ezilenlerin, sistemin nimetlerinden faydalanamayan bireylerle top673 Caner Taslaman, Hayri Krbaolu ile Grme,12 Nisan 2010.
luluklarn yannda yer almaya ynelik siyasi tavrlar belirlemeye ve bu ynde aktivist olmaya almaktadrlar.674
10. Bilisel Ztln Entelektel lahiyatlarla Almas: Ankara Okulu rnei

Merkezin yukardan-aa modernletirme projesi, yeni bir kltr alayan devletin ideolojik aygtlar, ehirleme, uluslararas ticaretin ve d yatrmlarn artyla kresel kltr taycs rnlerin her yere yaylmas, kresellemenin kltrel boyutunda nemli televizyon ve internetin krsal kesim dahil ok geni bir alana nfuz etmesi gibi faktrlerle; ksacas modernleme ve kreselleme sreleriyle yeni bir kltr ve yaam tarz Trkiyenin her yanna yaylmtr. Zihinlerde olduu kadar grnr olgularda da bu deiim aa kmaktadr. Ortodoks-Ehli Snnet anlay asndan sorunlu veya gnah olduu dnlm olan baz unsurlar da bu yaylmann iinde mevcuttur. rnein bu yeni kltrn en merkezi unsurlarndan birisi kadnlarn aktif olarak hayatn iinde daha ok yer almas -kamusal alana daha ok kmalar- olmasna karn Ehli Snnet iindeki buna kart baz yaklamlar ifade edilmitir. Ayrca yaylan kltrn tral, gmlekli, ba ak erkeine kar Ehli Snnet adna sakall, cbbeli, sarkl erkei idealize edenler olduunu ve yaylan kltrle kafelerden televizyonlardaki birok programa kadar her yerde fona dnm mziklere kar Ehli Snnet iinde bu mziklere kart dile getirilmi sylemler olduunu hatrlayalm. slamn ontolojisinin merkezindeki Tanrnn varlnn dier varlklara gre konumu; Tanrnn dininden kaynaklanan deerlerin, insanlarn icad deerlere gre konumunu belirler. Buna gre insani retimler olan modernleme ve kreselleme ile yaylan kltrel elerin, slamla elitikleri noktada tereddtsz reddedilmeleri gerekir. Eer nceki balklarda rneklendirdiklerim ve benzeri Ortodoks-Ehli Snnet adna dile getirilmi yaklamlar, gerekten slamn bir parasysa; iinde bulunduumuz koullarda bahsedilen kesim iin ciddi sorunlar var demektir. ncelikle Ehli Snnette idealize edilene uygun bir yaa674 Bu konuda rnek olarak baknz: lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004, s. 103-105.
292
m gerekletirmek hayli zordur. rnein devletin en nemli ideolojik aygtlar olan eitim kurumlarndaki kadn erkek kark eitimden, herhangi bir yerde oturunca fonda hep var olan mzikten veya birok iyerindeki sakalszlk ya da belli bir kyafet talebinden kanmak hayli zordur. Ayrca bunlardan kanmak eitimsiz kalmak, kamusal alanda yer almamak veya iyi i olanaklarn brakmak demektir ki; bunun sonucu slami kesimin g alanlarndan tamamen tecrit olmas ve g alanlarnn birounun teki kesimlerin hkimiyetine braklmas demektir. Ehli Snnet gr adna yaplan bahsedilen izahlar ve benzerlerini slam ile zdeletiren fakat uygulayamayan birok kii asndan ortaya bilisel ztlk kacaktr. Ehli Snnet slam kimliklerinin en temel esi olarak benimsenmelerine karn bu kimlikle ilgili bahsedilen hususlara riayet etmeyenlerin zihninde; benimsenen kimlikle ilgili zihinsel durum ve uyumsuz davran gerekletirdiini bilmekle ilgili zihinsel durum buluarak bilisel elikiye sebep olacaktr/olmaktadr. Daha nce grld gibi Nursi, snnetlerle farzlarn arasndaki Ehli Snnette var olan kategorik ayrmlar kullanarak ve slamn g kazanmas iin yaplmas gerekli fedakrlklarn nemine dikkat ekerek, bahsedilen elikilerin birounu -zellikle erkeklerin kamusal alanda ve devletin ideolojik aygtlarnda g kazanmasna yol aacak- kendi takipileri iin zmtr. Burada bilisel elikinin karizmatik otoriteyle zmn grdk. Ankara Okulunun buradaki fark; bahsedilen elikilerle ilgili zmlerinin taktiksel deil, zsel oluudur. Ankara Okulu, belli bir elikiyi zmeyi veya slami kesimin devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda g kazanmasn hedefe koymadan bu yaklamlarn yapmaktadr. Onlara gre slam doru anlama ekli byle olduu iin bu yaklamlarn ileri srmektedirler. Ankara Okulunun bahsettiimiz kiileri, akademik alma alanlar olan slami kaynaklara inmekte ve bunlardan getirdikleri deliller ile kadnlarn kamusal alandan dlanmasnn, sakaln, cbbenin, sarn, mzik yasann ve daha pek ok unsurun gerek slamda yer almadn savunmaktadrlar. Lakatostan dn aldm terminolojiyle ifade etmek gerekirse; Ehli Snnetten farkl bir slami kimlik tanm yapmakta, ne-
yin kat ekirdekte, neyin koruyucu kuakta, neyin bunlarn dnda olduunu tarif edilerindeki farkllklaryla, kendi fikirlerini benimseyenlerin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri reaksiyonda fark oluturmaktadrlar. Bunu yaparken, taktiksel bir yaklam benimsemedikleri gibi modernleme ve kresellemeyle yaylan kltr slam-st bir deer olarak grerek de bu fikirlerini ileri srmemektedirler; aksine, kimi hususlarda, modernleme ve kreselleme ile yaylan kltrdeki slamla elikili unsurlarn -cinsellikle ilgili baz konularda olduu gibi- reddedilmesiyle ilgili slamn deerler sisteminden kaynaklanan bir yaklam benimsemektedirler. Ankara Okulunun temel amac bilisel elikileri zmek ve Mslmanlarn modernleme ve kreselleme srelerine daha rahat adaptasyonunu salamak olmasa da fikirlerinin sonucu budur. Rosenberg ve Abelsonun bilisel dengeleme teorisinde iaret ettii gibi bilisel elikiler, elikili olduu zannedilen elerden birinin ayrtrlarak yeniden tanmlanmasyla zmlenebilir.675 Onlarn yapt, slam, Ehli Snnet paradigmadan bamsz bir hermentik yaklamla (tefsirle) tanmlamaktr; niyetleri ne olursa olsun, bu tanmlama bilisel dengelemeye yol amakta ve bilisel elikileri zmektedir. Hem temel slami kaynaklara vukuflaryla bahsedilen yaklamlar gstermeleriyle hem entelektel ilahiyat tanmna -Nursinin karizmatik cemaat lideri kimliinden farkl olarak- denk dmeleriyle hem Kuran merkeze alp uydurulduuna inandklar hadisleri ve mezhepilii eletirmeleriyle hem de kadn konusu ve sanat gibi konularda vardklar sonularla Ankara Okulu ve Abduh arasnda nemli paralellikler vardr. Abduh gibi Ankara Okulu da slam, Ortodoks-Ehli Snnetten farkl tanmlam; bu yeniden tanmlamay yaparken de bata Kuran olmak zere temel kaynaklara inerek ve mezhepler kurulmadan nceki dnemlere -Peygamber ve drt halife dnemi gibi- atflar yaparak, otantikliin gerek savunucusu olduklarn gstermeye zel nem vermilerdir. Nursinin taktiksel yaklamnn, geleneksel yapyla daha uyumlu olmas ve uygulama iin bir rgtl yapya -cemaate- sahip
675 idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, s. 155-156.
294
olmas, gsterilmeye allan yaklamnn gcn oluturmutur. Nursinin fikirlerinin rehberlik ettii cemaatlerden biri olan Glen Cemaatinin; binden fazla okulla slam tarihinin en ok kurum kuran cemaati olmay baarabilmesi, Glenin taktiksel dehas ve Nursinin att temeller olmakszn mmkn olamazd. Nursi olmakszn Trkiyedeki Ehli Snnet slamn bugnk gcnden hayli geride olacan rahatlkla iddia edebilirim. Dier yandan rgtl bir takipi kitlesi, kontrol ettii kurumlar ve maddi gc olmayan Ankara Okulunun etkisinin boyutunu ifade edebilecek somut verilerden -Glen okullar gibi- yoksunuz. Fakat Ankara Okulunun ifade ettii fikirlerin, 1980lerden sonra ok taraftar topladn syleyebilirim. Modernleme ve kresellemenin nlenemeyen kltrel nfuzunda ortaya kan bilisel elikilere kar; taktiksel deil, sahici ve kapsaml (kadnlar ve geni bir alan kapsayan) zmler sunmalar, ayrca tarihin yanlarnda yer almas -tarihsel konjonktrn uygunluu- Ankara Okulunu ve benzeri yaklamlar gl klan unsurlardr.
SONU
reselleme srecinin dnyadaki ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi yapda nemli lde belirleyici olduu iinde bulunduumuz dnemde, slam dininin ballaryla ilgili sosyoloji ve siyasal bilimlerle alakal olgular dnya gndeminin nemli bir konusudur. Bu kitapta, kreselleme srecindeki Trkiyeye odaklanlarak Trkiyedeki slam dininin ballaryla ilgili ortaya kan olgular ele alnd. Bu olgularn nasl ortaya ktnn saptanmas ve daha ncesiyle karlatrmasnn yaplmak suretiyle deiimin boyutlarnn aa karlmas iin kitabn blmnde farkl dnem incelendi. lk blmde Osmanl, ikinci blmde 1980lere kadar Trkiye, nc blmde ise kresellemenin etkilerinin youn ekilde hissedildii 1980lerden gnmze kadar olan dnem irdelendi. Asl hedefim nc blmn konusu olan gnmzdeki Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamak olduu iin bu blm ncekilerden daha ayrntl ele alnd. nceki dnemler, tarihsel kkeni anlama ve mukayese unsuru olmalar sebebiyle incelendi. Trkiyedeki slamla ilgili olgular, kritik nemde olduuna inandm drt konuya odaklanarak zmlemeye altm; bahsedilen dnemi, simetrik olarak, u drt konu erevesinde balklara ayrarak inceledim: A- Siyaset/merkez ile toplum/evre arasndaki iliki ve bu yapdaki deiimler; B- Devletin ideolojik aygtlaryla ideolojisini yaymadaki ve kart ideolojilerin bu aygtlarda mevzi kazanmadaki baar oran ve bu orandaki deiimler;
296
C- Devleti yneten zihniyet yaps ve bu yapdaki deiimler; D- slami kesimin iinden olanlarn yaptklar dinle ilgili yorumlarn ve gelitirdikleri taktiklerin bahsedilen olgularn aa kmasndaki yeri. Bu drt hususa odaklanarak, Trkiyedeki slamla ilgili sosyal ve siyasi olgular, deiimin boyutlarn ve buna sebep olan dinamikleri gstermeye altm. Bahsedilen drt husus erevesinde vardm sonular yle zetleyebilirim: A- Trkiyedeki slam ile ilgili olgular ve deiimi anlamak iin merkez/siyaset ve evre/toplum arasndaki ilikilerdeki evrilmeyi mutlaka gz nnde bulundurmamz gerekir. Osmanlda, devletin merkezini gl tutmak iin evrede glenmeyi engelleyecek ekilde bir sosyal yap kurulmu ve siyasi politikalar uygulanmt. Trkiye Cumhuriyetine geildiinde, ideolojideki radikal deiiklie karn siyasetin/merkezin toplumu kontrol edebilmesi iin toplumun/evrenin glenmesini engelleyecek politikalarn benimsenmesiyle ilgili eilim devam ettirildi. Bu patrimonyal yapnn devam Cumhuriyetin yeni ideolojisinin toplumun geni bir kesimine yukardan-aa benimsetilmesinde yardmc oldu. 1Merkezde ciddi boyutta bir deiiklik yapacak ok partili sistemin olmamas, 2- nemli bir g oda olma potansiyeli tayacak dzeyde burjuva snfnn bulunmamas ve 3- merkeze diren gsterme kabiliyeti bulunan sivil toplum kurulularndan yoksunluk; siyasetin topluma egemenliinin ve ciddi bir gce sahip muhalefetle karlalmadan radikal deiiklikler yaplmasnn sosyal ve siyasi yapdaki temel etkenleri olmutur. Zamanla, bahsedilen bu hususlarda ortaya kan deiiklikler, siyaset ve toplum arasndaki ilikilerin niteliini de dntrm; bylece merkezden evreye, siyasal olandan toplumsal olana g transferi olmu, merkezin evreyi kontrol gc azalmtr. Sosyal ve siyasi yapdaki bu deiiklik, merkezin seklerlik ideolojisinin tekisi olan ve evrede nemli bir yeri bulunan, dini gruplar ile slami kesimden bireylerin g kazanmasnn nemli nedenlerinden birini oluturmaktadr.
Sonu
297
II. Dnya Savandan sonraki uluslararas ortamn koullarnn, o dnemdeki Trkiyedeki i dinamiklerle birlemesi sonucunda -1946 ylnda- ok partili sisteme geilmesi; oyun gcnn ortaya karak, evrenin merkezde nemli deiiklikler yapabilecei dnemlere geilmesinde ve merkez-evre ilikilerinin farkllamasnda nemli bir dneme oldu. Bu tarihten itibaren hem CHP hem de DP iktidarlar dnemlerinde dinsel basklar azalmaya balad. 1947de CHP iktidarndaki Kalknma Plan ve DP iktidarndaki ekonomik deiimler, ayn dnemden itibaren merkezin ekonomideki denetiminin azalmasnda ve evrenin merkezden ekonomik ynden de bamszlamasnda geilen aamalar oldu. II. Dnya Savandan sonra Trkiyedeki merkez-evre ilikilerindeki bahsedilen dnm, aktr olarak DPnin eylemlerinden ok uluslararas sistemin ve i dinamiklerin birleiminden kaynaklanan sistemsel deiime balamann daha doru olduuna zellikle vurgu yaptm. Siyasetten topluma g kaymasyla ilgili sre kreselleme srecinin artt 1980lerde hzland. Uluslararas sistemde ykselite olan Neo-liberalizm, zal hkmetlerinin de desteiyle geni bir kesimce benimsendi. zel sektrn rolnn azaltlmasnn savunulduu ve devlet mdahaleciliinin eletirildii Neo-liberal ekonomi politikalar, zal ve sonrasndaki birok hkmete uyguland. Ayrca AB srecinin, zal hkmetlerinden gnmze kadar olan birok hkmet tarafndan desteklemesi gibi nemli etkenlerle, ekonomik liberalizmin yannda siyasal liberalizm de eskisine oranla yaygnlat. Bunlarn sonucunda devletin sermaye zerindeki kontrol azald gibi, devletin ideolojisinden bamsz sivil toplum kurulular eklindeki rgtlenmeler de artt. Bu srelerin desteiyle slami kesim olarak nitelenen gruplar; hem daha ok finansal destek bulma olana elde ettiler hem vakf ve dernek gibi kurulular kurma olana bularak daha zgr ve legal mcadele edebilecekleri kurumsal yaplara kavutular. Sonuta kreselleme srecinde devlet, nceden olduu gibi, yukardan-aa dzenlemeyle toplumu ekillendirme ve kurucu ideoloji dorultusunda alternatif ideolojileri gszletirme imknn yitirdi. Bundan en ok istifade eden ise bu kitapta gstermeye altm gibi kuru-
298
cu ideolojiye zt ideolojiye sahip slami yaplanmalar oldu. Bunlar Batl anlamda sivil toplum kurulularnn fonksiyonunu grmeye yaklatka, sistemin iinde daha ok g odaklar oldular. Batda sivil toplumun gcn arttrmas ile seklerleme arasnda dorusala yakn bir iliki bulunmasna kar Trkiyede; Batllama ve seklerleme ideolojisinin benimsendii Cumhuriyetin balangcnda slami kesimler g kaybetmi, fakat kurumlarn ve sosyal yapnn Batl tarza yaknlatrlmas sonucunda sivil toplumun g kazanmasyla, slami kesimler de g arttrmna gemitir. Sonuta Trkiyedeki modernleme ve kreselleme sreleriyle seklerlik arasndaki balant dorusal deildir ve Batdaki genel eilimden farkldr. Bu da evrensel bir modernleme ve kreselleme sreci olmadn; evrenselci modernleme kuramlarnn yanlln gsteren verilerden birisidir. Yukardan-aaya etkinin belirleyici olduu yapdan, zellikle 1980lerden sonra aadan-yukarya etkinin belirleyiciliinin artt yapya doru geildiiyle ilgili sylemimin; Trkiyedeki slami kesimin, devleti iddet kullanarak ele geirmeye ve yukardanaa dzenleme yapmaya ynelik bir stratejiden, 1980lerden sonra sivil toplumda faaliyete ynelik aadan-yukar bir yapya geildii iddiasyla kartrlmamas gerektiini bu kitapta -zelliklevurguladm. Trkiye Cumhuriyetindeki slami kesimin iinde iddet uygulayarak merkezi ele geirme ve toplumu yukardan-aa dzenleme stratejisinin hibir zaman ciddi bir taraftar kitlesi olmadn savundum. Bunun temel nedenlerini; 1- bu yaklamn gelenekten miras alnmamas, 2- dardan ithal edilen -Seyyid Kutubu yaklamlar gibi- bu yndeki fikri retimin Trkiyede ciddi bir etkiye sahip olmamas ve 3- ierideki etkili hibir dini grubun (Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendi-Kotku Cemaati gibi) bu ynde bir stratejiyi benimsememeleri ve uygulamamalar eklinde maddede akladm. B- Trkiyedeki slamla ilgili olgularn anlalmas iin devletin ideolojik aygtlaryla topluma ne kadar nfuz edebildiinin, bundaki deiimlerin ve devletin ideolojisine muhalif olanlarn bu aygtlarda ne lde mevzi kazandnn saptanmasnn da hay-
Sonu
299
li nemli olduu kanaatinde olduumdan, bu kitapta bu hususu da irdeledim. Bunu yaparken, zellikle Althusserin bu konuda kulland terminolojiden faydalandm. Trkiye Cumhuriyeti kurucu ideolojisini; kurulan yeni eitim kurumlaryla, yeni sosyal-siyasi yapnn imknlaryla, 20. yzyl teknolojisinden faydalanarak ve 1950lerden sonra artan ehirlemenin getirdii imknlar gibi sebeplerle Osmanldan daha yksek bir ekilde evreye nfuz ettirme imknna sahip oldu. Cumhuriyetin en nemli ideolojik aygt -hemen hemen her ulus devlette olduu gibi- eitim kurumlar olmutur. Bunlarn iinde Halkevleri, Halkodalar ve Ky Enstitleri gibi kurumlar olsa da; DP iktidarnda kaldrlan bu kurumlara kar, Cumhuriyetin kuruluundan gnmze dek dorusala yakn bir grafikte artan ilkretim okullar, ortaokullar (sonradan ilkretimle birletirildi), liseler ve niversiteler asl nemli olanlardr. 1950lerden sonra srekli artan ehirleme de bu aygtlarla topluma ulama orann arttrmtr. Fakat kreselleme srecinin en nemli unsurlarndan olan kitle iletiim aralarnn yaygnlamasnn, devletin ideolojik aygtlarnn nemini azaltt; bu kitapta savunduum tezdir. Daha nceden devletin ideolojik aygtlar bilgi ve kltr aktarmada aileden rol ald gibi bu sefer de -zellikle 1990lardaki zelleme srecinden sonrasn kastediyorum- kitle iletiim aralar (zellikle gnde ortalama drt saatten fazla seyredilen televizyon); hem devletin ideolojik aygtlarndan hem de aileden rol almtr. 1980lerden sonra elektriin en cra kylere kadar ulamas; radyo ve televizyon gibi kitle iletiim aralarnn, hem kendilerinin hem vericilerinin yaygnlamas; 1990lardan sonra radyo ve televizyonlarn zellemesiyle kanal saysnn ve programlarn cazibesinin oalmas; internetin byk bir hzla her yl daha ok kullanc tarafndan benimsenmesi gibi sebepler kitle iletiim aralarnn etkisini arttrmtr. McLuhan, Baudrillard ve Marcuse gibi dnrler ada toplumun mevcut durumunun, medyann etkisi gz nnde bulundurulmadan anlalamayacana dikkat ekmilerdir; medya, insanlar elendirirken dntrmekte, birok kii adeta uyumu bir ekilde bu dnm anlayamamaktadr. Kitle iletiim aralarnn yaygnlamas sonucu devletin ideolojik aygtlar-
300
nn neminin azalmas; bu aygtlarla, topluma ideolojisini empoze eden merkezin nfuz gcnn azalmas ve bylece slami kesimin merkezin kurucu ideolojisinin nfuz gcnden nemli lde bamszlamas anlamna geldii iin konumuz asndan nemlidir. Fakat dier yandan bu kitle iletiim aralarnn tadklar kresel kltrn, slami kesimi de dntrdne (slami kesim iin hayli etrefilli sorunlara yol atna) ve toplumun dnmnn analizinin daha karmak bir hl aldna dikkat edilmelidir. slami kesimden birok kiinin yaylan bu kresel kltrle slami kimlikleri ayn potada eritip, kitapta rnekleri verilen karm kimliklerin aa kmasnda da kitle iletiim aralar nemli faktrlerdendir. Althusserin dikkat ektii gibi devlet, ideolojik aygtlarna, baskc aygtna olduu kadar hkim deildir; alternatif ideolojiler bu aygtlarda daha rahat mevzi kazanabilir. Devletin ideolojik aygtlarnn kreselleme srecinde azalan neminin yannda, slami dnya grn benimseyenlerin bu aygtlarda kazand mevzileri ve bu aygtlarn nemini azalttna dikkat ektiim kitle iletiim aygtlarndan bir ksmnn sahibi olmalar da slami kesimin deiimi ve g arttrm analiz edilirken hesaba katlmaldr. slami kesimin iinden cemaat liderleri ve kanaat nderleri de yaptklar yorumlar ve gelitirdikleri taktiklerle bu srete etkin olmulardr; rnein Nursi, yapt yorumlar ve verdii taktiklerle slami kesimin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmasnn nn aan nemli bir cemaat lideridir. Nitekim Nursinin att fikirsel temellerden yola karak yapsn oluturan ve bini akn eitim kurumu ve birok radyo ile televizyon kanallar -Trkiye ve yurtdnda- kuran Glen Cemaati; hem devletin kurumlarnda etkili olarak hem de kendisi eitim kurumlar kurarak mevzi kazanmann en ne kan rneidir. slami kesimin sahip olduu birok radyo ve televizyon ise bu kesimin, topluma kltr ve bilgi aktarmnda farkl ideolojilerle yarlarnda avantaj salamaktadr. Bu srelerin kurucu ideoloji asndan sonucu; devletin ideolojik aygtlaryla topluma nfuz etme, bilgi aktarma ve kltr belirleme srecinde eski gcn yitirmesi olmutur. slami kesim, kurucu ideolojinin devletin ideolojik aygtlaryla empoze edilmesi srecinden eskisine oranla bamszlamtr; fakat dier yandan, kresel
Sonu
301
kltrn kitle iletiim aralaryla, evlerin iine kadar giren youn tesiriyle nasl baa kaca gibi zor bir sorunsalla kar karyadr. Konumuz asndan devletin dinsel ideolojik aygtlarnn yerini ve etki gcn tespit etmek de nemlidir. Osmanlda, Ehli Snnet slamn en st siyasi-dinsel makam olan halifelii elinde bulunduran merkez; bu makam elinde bulundurmann ve ideolojisindeki dini unsurlarn yardmyla dinsel ideolojik aygttan faydalanyordu. Osmanlda dinsel ideolojik aygtn, toplumun tm kesimlerine nfuz edememesine ramen, en nemli ideolojik aygt olduunu syleyebilirim. Cumhuriyet dnemine geildiinde ise dinsel kurumlara kar gcn yok etme, kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma gibi farkl tavrlarla yaklalmtr. Camilerin, hutbelerin, imamlar ve mezzinlerin kontrol altnda tutulmas, buralarn cemaatlerin kontrolne gememesi ve gereinde devletin ideolojisi ile menfaatleri dorultusunda kullanlmalar ynnde bir yaklam benimsendi. Diyanet geni kadrosu ve kabark btesi ile bu ama dorultusunda kullanld. Diyanetin hazrlad hutbelerdeki vatan sevgisi, millet, Trklk, milli hasletler gibi kavramlarn younluu da devletin temel ilkelerini halka tamadaki fonksiyonunu gstermektedir. Diyanetin hl etkin bir kurum olmasna karn ideolojik aygt olarak neminin ve etkinlik gcnn azaldn savunuyorum. Bunun nedenlerini u yedi maddede zetleyebilirim: 1- slami gruplarn kurduklar radyo ve televizyonlarla dini bilgi aktarmaktaki rolleri artmtr. 2- Her kesimin sahibi olduu kitle iletiim aralarnda; Diyanetten bamsz, slami kesimden ilahiyat ve entelekteller -zellikle televizyonlarla- dini konularda halka ulamaktadrlar. 3- Medyann ulat kii says ve kiilere ulat zaman sresi, Diyanetin kontrol ettii camilerdeki cemaatin saysndan ve camilerde kalma sresinden ok yksektir. 4- Diyanetin kontrolndeki camilerde, hutbelerdeki ksa sreler dnda Arapa ibadetler yaplmakta, fakat medyayla, konuulan/dnlen dilde etkide bulunulmaktadr. 5- slami konularda bilgi veren binlerce internet sitesi yaynlaryla bilgi aktarmaktadr. (Diyanetin internet sitelerinin nemi bunlara gre hayli dktr.) 6- slami kesimin Diyanetin yaynlarndan ok daha fazla yaynevi ve yayn mevcuttur. 7- 1980lerden son-
302
raki iktidarlarda Diyanetin kurucu ideoloji ynnde kullanlmas eiliminde azalma olmutur. Dinsel ideolojik aygt olarak fonksiyon grme bakmndan imam hatipler ve ilahiyat faklteleri de deerlendirilmelidir. Cumhuriyetin balangcnda bu okullar ideolojik aygt olarak kullanmaktan ok bunlardan doabilecek tehlikeleri nleme anlay hkimdi. 1930larn balarnda ortadan kalkan bu kurumlar, oyun gcnn ortaya kt 1940larn sonundan itibaren almaya baland ve ondan sonraki yllarda byk bir art gsterdi. Bu kurumlar ideolojik aygt olarak kullanlma amacndan ok toplumun taleplerine bal bir ekilde kuruldular. Fakat bu kurumlar, Milli Eitim Bakanl ve YK gibi devletin kurumlarnn denetimindeki mfredatlar ve eitim sistemleriyle, devrimlerin ideolojisini rencilere ulatran dersleri dier okullarn ayn kitaplaryla retmeleriyle ideolojik aygt olarak da ilev grdler. Dier yandan, kurucu ideolojiye muhalif ideolojilerin mevzi kazanma alanlar da oldular. Eitim sistemleri, Cumhuriyetin koyduu ilkeler gzetilerek organize edilmeye allm bu kurumlardan yetimi din adamlarnn, Osmanldaki seleflerinden ne kadar farkl olduklar gzden kamamaldr. Bu okullarn sadece din adam yetitirmedii; doktor, hkim, avukat, iadam ve siyaseti -en nl rneinin Tayyip Erdoan olduu- de yetitirdii hatrlanmaldr. Bu okullar, Trkiyedeki siyasal slam gibi, bir yandan merkezin ideolojisinin ve idealletirdii kltrn birok esine alternatif bir ideolojinin ve kltrn szcs ve kayna olmulardr. Dier yandan, bunu yaparken, sistemin iinde kalmak ve sistemin olanaklarn kullanmak gibi hususlarda Trkiyedeki siyasal slamla benzer davran kalplarna gre hareket etmilerdir. C- Trkiyedeki slam ile ilgili olgular anlamak iin devleti yneten zihniyeti ve bundaki deiimleri de mutlaka analizimize dahil etmek zorundayz. Osmanlnn ynetici zihniyetine din- devlet gr hkimdi; devletin sreklilii ve menfaatlerini salamakla beraber, slama referanslarla temel ilkeleri oluturmak ve dine hizmet etmek merkezin ideolojisiydi. Buradaki din kavra-
Sonu
303
mnn zellikle Ehli Snnet slama karlk geldiine dikkat edilmelidir. Ehli Snnet slam merkezin yneticilerinin ve toplumun geni bir kesiminin fikri kalplarn etkilemi olan; ontolojilerini, eskatolojilerini, egzistansiyel yaklamlarn ve gncel birok pratiini belirlemi inan ve pratiklerden oluan sistemdi. Devletle ilgili endielerin dinin nne geirildii rnekler olsa da din merkezin ynetici zihniyetinin temel unsurlarndand. Cumhuriyete geildiinde merkez-evre ilikilerinde ve muhalefete tahammlszlk gibi olgularda ciddi devamllklar oldu. Fakat en radikal paradigmal deiiklik dinin devletin ynetici zihniyetinden karlmas oldu. Cumhuriyetle beraber ideolojide yaanan paradigmal deiiklikte; Tanzimattan beri yaanan Batllama, Batnn yapsyla ve felsefi fikirleriyle karlama gibi unsurlarn da etkisi bulunmaktadr. nceden karlalan ve Cumhuriyetin ynetimine hkim olan zmrede etkili fikirler; Osmanlnn ykl sonucu ortaya kan yeni devlette uygulanma imknna kavutu ve Cumhuriyetin kurucu ideolojisini oluturdu. Batclk, Pozitivizm, laiklik, ilerlemecilik ve milliyetilik yeni ynetici zihniyetin temel unsurlar oldu. Kurucu ideolojiye hkim olan teleolojik anlaya gre toplum mhendislii yapld; ileri aama olan Batya/moderniteye toplumu ulatrmak iin halk iin halka ramen politikalar benimsendi. Teleolojik zihniyetle uygulanan politikalarla bugnler aydnlk yarnlar iin feda edildi. Din ile girilen sorunlu ilikiler dneminde; dinin kurumsal gcn yok etme, dini kontrol etme ve ideolojik aygt olarak kullanma yaklamlarndan kimi zaman biri, kimi zaman br tercih edildi. Yeni ideolojinin geni bir kesime kabul ettirilmesinde daha nceki maddelerde ele alnan hususlar etkili oldu: A- Osmanldan devralnan, merkezin gl tutulmasna ve evrede g odaklarnn olumamasna allan sosyal-siyasi yap muhafaza edildii iin evreden ideolojideki radikal deiiklii nleyebilecek bir muhalefet k(a)mad. B- Cumhuriyet dneminde, en nemlisinin eitim kurumlar olduu devletin ideolojik aygtlaryla, evreye nfuz gcnn srekli arttrlmasyla, yeni ideoloji geni bir taraftar kitlesi bulup, geni bir kesimin zihninde meruiyet kazand.
304
Cumhuriyet Trkiyesi radikal deiimler yapt ideolojisine ve devrald mirasna bal olarak eitli paradokslarla karlat. Bu paradokslarn kimisi Trkiyenin kendisine mahsus durumuyla ilikiliyken, kimisi Batdan devralnan paradigmaya ikindi. Trkiyenin kendine mahsus durumunu, kurucu karmakl ve yzleilen paradokslar analiz eden hermentik yaklamlar kullanlmadan Trkiyedeki slam ile ilgili birok olguya nfuz edilemeyecei kanaatindeyim. Trkiyenin kendine mahsus durumundan kaynaklanan paradokslarn, din adna yaplan Kurtulu Savandan sonra radikal bir seklarizasyon politikasnn uygulanmas, Bat ile savatan sonra Batnn varlmas gerekli ideal olarak sunulmas, Batda toplumsal dinamikler ve tarihe yaylan srele gerekleen modernizm srecinin yukardan-aa hzl bir ekilde gerekletirilmeye allmas, Osmanlda yetimi siyaseti ve brokratlarla Osmanly ama olarak sayabilirim. Trkiyeye zel bu paradokslarla beraber Bat dncesinde de var olan devlet ile birey, teleolojik dnce ile bireysel haklar arasndaki paradokslarla ba edilmeye alld. Ayrca dier slam lkelerinde de bulunan demokrasi ile laiklik/seklerlik arasndaki paradoks zel nemde olmutur. Bu paradokslarda devlet, teleolojik dnce ve laiklikten/seklerlikten yana politikalar uygulamak; Cumhuriyetin balang dnemlerindeki genel tavr olmutur. II. Dnya Sava sonras uluslararas sistemin de etkisiyle, bahsedilen paradokslarda bireysel haklar ve demokrasi ynnde yaplan dzenlemeler, 1980ler ve sonrasndaki srete devam etti. 1980ler ve sonrasnn yeni konjonktrnde evredeki ideoloji eitlilii merkeze de tand; bu dnemin ynetici zihniyetini belirleyen en temel unsurlardan biri merkezdeki bu ideoloji eitliliidir. Daha nceden de belli bir oranda merkezde ideoloji eitlilii olmu olsa da bu dnemde, farkl ideolojilerin merkezdeki gc ve devlet politikalarndaki etkinlii iyice hissedilmitir. Bu eitliliin 1980ler ve sonrasnda ortaya kmasnda nemli bir dnm noktas, Trkiyenin stratejik orta Amerika ve ngiltere gibi devletlerde Neo-liberalizmin yaylmas ve Trkiyedeki ANAP hkmetleriyle bu ideolojinin yaygnlatrlmas oldu. Sonuta gnmze gelindiinde; a- Kemalizm, b- Trk-slam Sentezi, c- Neo-
Sonu
305
liberalizm, 4- slam eklinde drt tane ideolojinin merkezde etkili olduunu syleyebilirim. Bu ayrm, bu ideolojilerden sadece birine bal olacak ekilde toplumun veya siyasi partilerin kompartmanlat anlamna gelmez. Birok kez bu ideolojiler arasnda senteze ve sentezin gerei olan yorumlamalara, yani benimsenen ideolojinin yeniden tanmlanmas, otantikliinin bozulmas veya gerek temsilcisinin olduunun iddia edilmesine rastlanr. Merkezdeki bu ideoloji eitlenmesi, evredeki ideolojilerin merkeze tanmas ve merkez-evre aras ayrmn azalmas anlamn tad iin de nemlidir. Ayrca devletin kurucu ideolojisinin eskisi kadar devletin ideolojik aygtlaryla nfuz ettirilmesini durduran etkenlerden biri de bu merkezdeki ideoloji eitlenmesidir. Merkezdeki farkl ideolojilerin sahipleri, devletin ideolojik aygtlarnda kendi dnya grlerine uygun kadrosal ve programsal dzenlemeler getirmektedirler. Bu ise kurucu ideoloji -Kemalizm- erevesinde ideolojik aygtlarla toplumun dntrlme srecinde farkllama oluturmutur. slami dnya grn benimseyenlerin devletin ideolojik aygtlaryla seklerletirilmesi ve kurucu ideoloji ynnde dntrlmesi de bylece eskisine oranla azald iin slami kesimin g arttrmnda bu olgu da rol oynamtr. Merkezde etkin ideolojilerin biri olan Kemalizm, kurucu statkoyu ve kurulutan beri devam eden hafzay temsil etmektedir. Cumhuriyet dneminde kurulan birok kurum, devletin ideolojik aygtlarnca ekillenmi birok birey, anayasadaki bu ideolojiye atflar, ordunun bu ideolojiye ball, bu grn dorultusunda retilen kitaplar, sanat eserleri ve bu ideolojiyi nemseyen siyasi partiler -zellikle Mustafa Kemalin kurucusu olduu CHP- bu ideolojinin g alanlardr. Bu ideolojinin Cumhuriyetin balangcndaki tekele yakn hkimiyeti kaybolsa da bu ideolojinin bahsedilen g alanlar, merkezdeki devam eden nemini gstermektedir. En etkili aktrnn MHP olarak gzkt Trk-slam Sentezi ise milliyetiliin dine kar bir ideoloji olarak konumlandrlmamasn temsil eder ve merkezdeki ideoloji eitlenmesinin bir unsurudur. Bu ideolojiyi benimseyenler -zellikle MHP- bir ynleriyle siyasal slamn rakibi, bir ynleriyle slami deerleri benimseyen kadrolarn merkeze tanmasnn aracdrlar. Merkezdeki ideoloji
306
eitliliin nemli bir unsuru olan ve 1980lerden sonra Trkiyede ykselen Neo-liberal ideolojiyi destekleyen en nemli unsurlardan biri ise AB sreci oldu. ABye girmek ynnde yaplan kanuni dzenlemeler ve bu topluluun bir paras olmak iin gsterilen siyasi irade; ekonomik ve siyasi liberalizm ile sivil toplumun glenmesini salad. Bundan en ok istifade eden ise siyasal slam ve slami gruplar oldu. AKPnin siyasal slamn Bat kart retoriini terk edip AB srecini desteklemesinin sebeplerinden birisi de budur. Bunun yannda tm dier deerlerden nce liberal deerlerin ontolojik nceliini savunan liberal ideolojiye pragmatist tutum taknmadan bal bir kesim de vardr. Merkezde etkisi 1980lerden sonraki srete artm ve bu kitabn konusu olmas asndan odakta olan ise slami ideolojidir. Liberal deerlere atfla yaplan uygulamalar, Kemalizme atfla gerekletirilen, slami ideolojinin nn kapayan uygulamalarn almasnda avantaj salamtr. RPnin 1994 yerel seimlerinde % 19 oy alarak 28 ilde kazand belediye bakanlklar siyasal slamn ilk nemli k olarak kabul edilebilir. Fakat asl nemli k, siyasal slamn -kendilerini muhafazakr demokrat olarak tanmlamay tercih etmektedirler- Cumhuriyet tarihindeki en nemli aktr olan AKPnin 2002den beri sren tek parti iktidardr. AKP, hem kendisine avantajlar salayan Neo-liberalizmin merkezin ideolojilerinden biri olmadaki roln pekitirdi hem de slami dnya grne sahip kiilerin, Cumhuriyet tarihinde hi olmad kadar merkezde grev almalarnn ve kamusal alanda glenmelerinin nn at. Siyasal slam ve slami gruplar Neo-liberalizmle ittifak yaptka ve karlatka kimliklerinde dnmler de yaadlar. Bu dnmlerin ounda slami kimlik terk edilmedi ama liberalizmle karlamalarn etkileri de kimliklerde kendini gsterdi ve karm kimlikler olarak nitelendirdiim olgular ortaya kt. slami kesimde ortaya kan karm kimliklere yol aan balca sebepleri drt maddede sralayabilirim: 1- Devletin ideolojik aygtlarnn ekillendirilmesi; 2- ehirlemenin sebep olduu dinamikler; 3- Bata televizyon olmak zere medyann yayd kltr; 4- Kresel kltr tayan rnlerle artan karlama. Yeni tketim biimlerinin birounu karm kimlikleri ile zmseyen slami kesim, alter-
Sonu
307
natif kamusallklar oluturdu. slami plajlar ve slami kafeler bu alternatif kamusal alanlara; slami deerler sisteminin gzetilmesiyle beraber modern tketimin benimsenmesine rnektir. Alternatif kamusal alanlardan daha nemli olan ise okullarn snflar veya kantinleri gibi ortak kamusal alanlarda slami kesimin dier kesimlerle karlamasdr. Benhabibin, gerek tekinin kendi kimliimizi tanmlamada ve inada referans noktas olduuna ve uzakta aranmamas gerektiine; gerek tekinin yaknda, kendisini tekiletirerek kendimizi tanmladmz olduuna ve safl bozmasndan endie edilen tekilerin dman olarak grlebildiine dair hatrlatmasnn bir kez daha altn iziyorum. slami ideoloji ve slami kesim merkezdeki ideoloji eitlenmesinin olduu gibi, kamusal alann eitlenmesinin de nemli bir unsuru olmutur. tekiler ile hem merkezde hem de kamusal alandaki bu karlamalar -halihazrda aa da kmakta olan- birok gerilimin potansiyelini iinde tamaktadr. Dier yandan, bu karlamalardan; ortak bir anlay gelitirme, mekn-birlii ve dil-birliini kullanarak uzlam arttrma ynnde faydalanma da mmkndr. Ayn sosyal-siyasi durumun, hem gerilimle hem de uzlamla ilgili elikili potansiyelleri barndrmas; mevcut yapnn hangisine evrileceini tahmin etmemizi engellemektedir. Gerek siyasal slam gerek ortak kamusal alanlar gerek alternatif kamusal alanlar gerekse aile ile ilgili olgularn hepsinin zmlenmesinde; slami kesimden kadnlarn artan glerini, daha ok kamusal alana klarn, yeni rollerini ve karm kimliklerini gz nnde bulundurmak zorundayz. Osmanlda kamusal alana k Ehli Snnet slama referansla engellenen kadnlarn, kamusal alana daha aktif katlm -okullardaki barts yasann kalkmasnn bir sonucu budur- siyasal slamn en nemli hedeflerinden birine dnmtr. Kadnlarn kamusal alanda daha ok yer almas ve aktifliklerinin artmas; siyasal slamn ve slami gruplarn, kadnlarn aktif katlmndaki potansiyel gc kefetmeleriyle ve g istenleri ile bu olgunun akmasyla, ayrca kadnlarn modernleme ve kreselleme srecinden aldklar etkiler sonucunda kimliklerinde yaadklar deiimlerle alakaldr. slami kesimden kadnlar, kamusal alana rtl veya rtsz daha ok
308
kmakta; hem kamusal alann deiiminde rol almakta hem aileleri ile iinde olduklar siyasal parti, cemaat ve sivil toplum kurulularnda glerini arttrmakta, sonuta oluan yeni g ilikileri ve habituslarla slami kesimi de dntrmektedirler. slami kesimin erkekleri ile kadnlarnda, siyasal slamda ve cemaatlerde kadn ile ilgili algnn deiiklii ve g ilikilerinde kadnn rolnn deiimi; bu kesimin -merkezde etkinliinin arttna dikkat ektiim- ideolojisinin/zihniyetinin kimi unsurlarnda da farkllamalara yol aacak/am boyuttadr. D- Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamada daha nceki maddelerde belirtilen hususlarn irdelenmesinin zaruri olduu, fakat bunlara ilaveten, birok aratrmac tarafndan belki de en ok ihmal edilen bir husus olan, halkn geni bir kesimi zerinde etkili slami kesimden kanaat nderlerinin, entelektellerin ve cemaat liderlerinin kararlarna ve uyguladklar taktiklere de odaklanmamz gerektii; slami kesimin iinde olan bitene odaklanmadan slami kesimle ilgili olgulara gereince nfuz edemeyeceimiz kanaatindeyim. slami kesimde farkl ve birbirlerinden bamsz birok cemaat lideri, kanaat nderi ve entelektel olmas; bunlarn hepsinin analizinin tek bir almada yaplamayacak olmas demektir. Bu yzden, bu dikkat ektiimiz hususla ilgili, kitab ayrdm dnemle ilgili birer rnek semekle yetindim. Elbette slami kesimle ilgili gzlemlenen olgular gereince kavramak iin bu almada yer almayan slami kesimin iindeki dier etkili kiilerin dini konularla ilgili kararlarn, organizasyonlarn ve taktiklerini de incelemek gerekmektedir. Osmanl dnemi iin rnek olarak, Jn Trklerin lmnn ardndan saygyla andklar, eski Babakan emseddin Gnaltay ve air Mehmed Akif gibi nemli isimleri derinden etkileyen Muhammed Abduh incelendi. 1980ler ncesi Trkiye iin en ok takipisi bulunan, en ok kurum kurmu hareket olan Nurculuun kurucusu Said Nursi irdelendi. 1980ler sonras Trkiye dnemi iin ise bir grup ilahiyat akademisyenden oluan Ankara Okulu incelendi. Daha nce sosyoloji ve siyasi bilimlerle ilgili bir almada bu grubun ele alnmam olmas, bu konudaki bir boluu doldurmak-
Sonu
309
tadr. Bu rneklerden Abduh ve Ankara Okulu birbirine daha yakndr; bunlar slami kesimden entelektel tanmna uygun, Ehli Snnet paradigmadan ve herhangi bir mezhepten bamsz slam anlayn temsil etmektedirler. Bunlarn gelenekle slam ayrt ederek, gelenee getirdikleri eletiriler, slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine uyumunu birok hususta kolaylatracak niteliktedir. Nursi ise cemaat lideri olarak tanmlanabilecek, karizmatik otoritesi yksek, Ehli Snnet paradigmaya hep balln beyan etmi; Trkiyenin, slami kesim iinde en etkili olmu birka kiisinden -kimileri en etkili kiisi olarak nitelemektedir- birisidir. Nursinin yorumlarnn ve taktiklerinin, takipilerinin Trkiyenin en etkili ve en ok kurum ile taraftara sahip gruplar olmasnda rol byktr. slami kesimden olanlarn kimliklerini anlamada, Lakatosun bilim felsefesindeki yaklamndan esinlenerek; zc yaklamlar ile balamsalc ve inac yaklamlardan farkl ve de bunlarn sentezi olan bir yaklam nerdim. Buna gre slami kesimin kabul ettii metinsel kaynaklar temelinde ykselen ortak ontoloji, eskatoloji ve pratiklerle kendini gsteren deimeyen z olduu kadar sosyo-ekonomik artlardan oluan balam ve de yeni srelerde ortaya kan inalarn kimlikteki roln hep beraber yapsal btnl ile deerlendirmeliyiz (Lakatosun bilimsel aratrma programlarn yapsal btnl ile deerlendirdii gibi). slami kesimin kimliklerindeki deimeyen z Lakatosun yaklamndaki kat ekirdek gibi; yeni balamlardan etki alan ve yeni inalarla ekillenen ksm ise Lakatosun yaklamndaki deiime ak koruyucu kuak gibi dnebiliriz. slami kesimin iinden olan kanaat nderlerinin, cemaat liderlerinin ve entelektellerin rol bu analojimle birletirilebilir. Buna gre slami kesimin iinde olan bu kiiler; neyin kat ekirdek iinde, neyin koruyucu kuak iinde veya slami kimliin tamamen dnda olduunu tarif edi ekilleriyle -slam ile ilgili hermentik yaklamlar/tefsirleri ile- slami kesimin modernleme ve kreselleme srelerine verecekleri tepkilerde, bunun sonucunda ortaya kacak kimliklerde belirleyici olmulardr. Lakatosun yaklamndan bu esinlenmem, ok byk eitlilii barndran slami kimliklerle il-
310
gili tm olgulara nfuz etmemize olanak sunamaz ama bu yaklammn; zc ve zclk-kart yaklamlardan ideal tipe daha uygun bir modeli sunduu kanaatindeyim. Tektanrl dinler; ontolojilerinde Tanr zeri veya Tanrya denk bir varlk, epistemolojilerinde kendi kutsal metinlerinin zerinde veya ona denk bir bilgi kayna kabul etmezler. Bylesine gl ontolojik ve epistemolojik inanlar olan tektanrl dinlerin ballar iin eer modernleme ve kreselleme sreleri sonucunda karlalan unsurlar -ki bunlar insanidir- dinleriyle -ki inananlar iin Tanrsaldr- eliiyorsa, insani olann reddi gerekir. Eer elikili gibi gzken duruma ramen modernleme ve kreselleme ile yaylan unsur uygulanrsa bilisel eliki kanlmazdr. Bu bilisel eliki, ieriden birilerinin dinsel yorumuyla, elikili gzken durumda aslnda sorun olmadnn gsterilmesi; kat ekirdekte olduu zannedilen unsurun koruyucu kuakta veya bunun bile dnda olduunun gsterilmesi gibi yaklamlarla giderilebilir. Sonuta modernleme ve kreselleme sreleriyle deiimin hzland iinde bulunduumuz dnemde, psikolojinin tutarllk kuramlar -en nlsnn Festingerin bilisel eliki kuram olduu- slami kesimin, kendi iindeki seslere kulak kabartacaklarn ve bunlarn deiimin eklinde belirleyici unsurlardan olacan iaret etmektedir. Byle dnlnce, slami kesimin iinde ne kararlar verildiine, ne taktikler uygulandna ve ne yorumlar yapldna odaklanmamz gerektii konusundaki vurgumu, psikolojideki tutarllk kuramlar da desteklemektedir. Abduh -hocas Afgani gibi- slam dnyasnn iinde bulunduu kt durumdan kurtulmas iin dinle ilgili yanl anlaylarn dzeltmesi gerektiini savundu. Smrgecilie kar yapt mcadelenin yannda dinle ilgili yanl alglar da dzeltmeye abalad. slam dncesini dondurduuna inand mezhepilie ve uydurulduuna inand hadislere kar eletiriler getirdi. Kadnlarn kamusal alana knn kolaylatrlmasn ve din adna bunun engellenemeyeceini savundu. Sigortann dine aykr olmad gibi, modernleme ve kresellemenin nemli bir boyutu olan ekonomik sistem asndan nemli konularda fetvalar verdi. Sanatla ilgili kimi yasaklar da eletirdi. Abduhun fikirlerini, slam lkeleri-
Sonu
311
nin birok yerinde kadn hareketleri kulland. Osmanlnn son dnemlerinde ve Cumhuriyette, etkin birok kiiye Abduhun grleri tesirli oldu. Nursi, kendi dneminde tecriti savunan birok din adamna kar katlm n plana kard ve slami kesimin devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanmalarn verdii taktiklerle salad. rnein genlerin, slami kimliklerini muhafaza ederek okula gitmesini tevik etti, okullarda rendikleri bilgilerin slami adan nasl deerlendirileceini retmeye alt. Ayrca erkekleri, Ehli Snnet slama referansl yorumlarda dinsel anlam yklenen, kendilerini grnr klacak; sakal, cbbe gibi unsurlardan arndrd. Bylece onlarn devletin ideolojik aygtlarnda ve kamusal alanda yer almalarnn nn at. Trkiyenin en ok takipiye sahip ve -dnya genelinde- bini akn okul kuran Glen Cemaatinin, baarsnn arka planndaki nemli faktrlerden birisi de Nursinin bahsedilen yorumlarn uygulam ve onun oluturduu fikri temelde yaplanm olmasdr. Nursinin dnce yapsna nfuz etmeye alan hermentik bir yaklam benimsenmeden, Nursinin takipilerinin Trkiyenin en etkili cemaatlerini oluturmalarndaki dinamikler zmlenemeyecektir. Nursi, bilisel elikilerin nasl karizmatik otoritenin yorumlaryla alabildiinin rneini sunmutur. Tarikatlara ve tasavvuf dncesine kar saygl bir slup benimsemekle beraber, ballarn tarikat yaplanmalarndan ve tasavvufi yaklamlardan uzaklatrd. Nursinin takipileri, tekke yerine dershane kurarak, tarikat zikri ve sema gibi riteller yerine Nursinin kitaplarn okuyarak; moderniteyle daha uyumlu organizasyon ve riteller gelitirdiler. Nursi, Osmanldan beri Trkiyedeki slamda nemli yeri olan ve bireylerin zihinle gnl dnyalarn ina eden tarikatlarn, tasavvufun ve erkekleri grnr klan snnetler gibi unsurlarn; Ehli Snnet kesimden birok kiinin habituslarnda yer almamasnda ve hayatlarnda belirleyici olmamasnda etkili olmutur. Nursi, retileri ve taktiksel yaklamlaryla, Ehli Snnet slami kesimin kamusal alanda gcn arttrmasndaki en nemli aktrlerden birisidir. Ankara Okulu, kendi iinde birbiriyle her konuda ayn dnen entelektellerden olumuyor olsa da u drt husus -grme yap-
312
tmz be kiinin- hepsinde ortaktr: 1- slam bir mezhebe bal kalmadan anlamay savunmaktadrlar ve gereinde Ehli Snnet paradigmaya eletirel yaklamaktadrlar. 2- Peygambere atfedilerek birok hadis uydurulduunu zellikle vurgulamakta ve hadis eletirisine zel nem vermektedirler. 3- Fkh ve hadis kitaplarn eletirirken Kuran n plana karmaktadrlar. 4- Mslmanlara eletirilerini modernlikten hareketle deil slamn gereklerinden hareketle yapmaktadrlar. lmihal temelli bir slami yaklam Ankara Okulunun temel eletiri noktalarndandr. Resim, heykel ve mzie kar slam adna getirilen yasaklarn yanl olduunu ifade etmektedirler. Kadnlarn kamusal alana knn nnde hibir dinsel engel olmadn; dinsel yorumlardaki erkek egemenliinin ve geleneklerin dinsellemesinin, kadnlar aleyhine bir yap oluturduunu sylemektedirler. Kadnlarn devlet bakan bile olmasnn nnde hibir dinsel engel bulunmadn, kadnlar aleyhinde birok konuda uydurulan hadislerin dinden kartlmasnn art olduunu savunmaktadrlar. Demokratik deerlere ve sivil topluma sahip kmak gerektiini beyan etmekte, birok cemaatin ve tarikatn -iyi niyetlilerin varlna ramen- smr aralar olduunu dile getirmekte, bu yaplara yksek derecede eletirel yaklamaktadrlar. Ankara Okulu sakal, cbbe gibi erkekleri grnr klan unsurlarn dinle bir ilikisi olmadn, bunlarn gelenekten kaynaklandn ifade etmektedir. Bu noktada Nursi ile bir farklar da gzkmektedir; Nursi, taktiksel olarak erkekleri grnr klan unsurlardan arndrmtr, oysa Ankara Okuluna gre bunlarn slam ile bir ilgisi yoktur. Ankara Okulu, Ehli Snnet slam adna sahiplenilen birok unsurun dinle ilgisi olmadn, bunlarn sadece gelenekler ve tarihsel uygulamalar olduunu ifade ederek, modernleme ve kreselleme srelerine, birok kiinin daha rahat adaptasyonuna yol aacak bir dinsel yorumu savunmaktadr. (Bunu yaparken kreselleme ile yaylan her kltrel enin slamla uyumlu olmadn da dile getirmektedirler. rnein cinsel serbestlik veya homoseksellii slami deerlerle elikili bulup, bunlara kar kmaktadrlar.)
Sonu
313
Ankara Okulunun rneinde bilisel elikinin entelektel ilahiyatlarla zmn gryoruz. Grlerinin, slamn zn kavray biimleriyle alakal olmas; taktiksel olmamas, onlar ayrt eden nemli bir unsurdur. Kresellemenin etkilerine direnmenin ok zor olduu ve slami kesimin geni bir zmresinin, sistemin nimetlerinden faydalanmaya abalad bir dnemde, zsel zmler sunmalar; Ehli Snnet slama bal baz kesimlerce, slami deer atfedilen kimi unsurlarn tarihsel, uydurma veya gelenek olduunu savunarak, bunlar adna dinsel bir hassasiyet gstermeye gerek olmadn ifade ederek, modernleme ve kresellemeyle yaylan birok unsura din adna yaplan birok itiraz geersiz klmalar, Ankara Okulunun nemli zellikleridir. slami kaynaklar konusundaki derin bilgilerinin yannda Bat dncesini de Arapa ile beraber Bat dillerini de bilmeleri Ankara Okulunun avantajlardr. Toplumu etkileyen insanlar etkileyen olmak, Ankara Okulunun fikirlerini yaymasnda nemli bir avantaj olmutur. Dier yandan, Nurcu gruplar gibi kurumsal yaplar olmamas gibi sebeplerle, Ehli Snnet paradigmaya bal slam anlayn savunan gruplara nazaran grlerini yaymada nemli dezavantajlar da vardr. Ankara Okulununkine benzeyen, kreselleme sreciyle adaptasyonu yksek, Ehli Snnetten bamsz slam anlaylar; Diyanetin, devletin hassasiyetleriyle Ehli Snnet gr birletiren slam anlay; Nurcu gruplarn kurumlar kuran, devletin ideolojik aygtlarnda mevzi kazanan Ehli Snnet izgideki slam anlay; birbirlerinden nemli farkllklaryla beraber Trkiyedeki slam anlamak iin nfuz edilmesi gerekli fenomenlerdir. Bunlar bir yanyla birbirleriyle yar halindeyken; bir yandan, hepsinin yartaki temel rakipleri seklerleme srecidir. Dier bir yandan seklerleme sreci de bunlar etkileyebilmekte ve dntrmektedir. Trkiyedeki slamn iindeki kurumlarn, kanaat nderlerinin, entelektellerin ve cemaat liderlerinin slam hakkndaki yorumlar ve taktiksel yaklamlar; daha nceki maddelerde ilenen hususlarla birlemi ve birlemenin oluturduu sinerji, Trkiyedeki slamla ilgili olgular oluturmutur. Tm bu saylanlar, bir yap-
314
bozun paralar gibi Trkiyedeki slamn neden gzlemlenen durumda olduunu ve deiimin boyutlar ile dinamiklerini gstermektedirler. Bu yapbozun hangi paras eksik olursa olsun, bu eksiklik Trkiyedeki slamla ilgili olgular anlamamamza veya eksik anlamamza sebep olacaktr. Bu drt maddede irdelediim hususlarn, Trkiyedeki slamla ilgili her konuya nfuz etmemize olanak vermesi elbette mmkn deildir. Fakat bu drt maddeye odaklanmann, Trkiyedeki slamla ilgili olgulara nfuz edilmesi hususunda, hayli aydnlatc olduu kanaatindeyim.
KAYNAKA
Abduh, Muhammed:
slamn Msamahasna Dn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 19, 1973. Tevhid Risalesi, ev. Sabri Hizmetli, Ankara, Fecr Yaynlar, 1986. Urvetul Vuska, ev. brahim Aydn, stanbul, Bir Yaynclk, 1987. Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Kitle letiim Kuramlar, Der. ve ev. Erol Mutlu, Ankara, topya Yaynevi, 2005. Ar Milliyeti Sa, Gei Srecinde Trkiye, 13. bs., Der: Irvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), 2. bs., stanbul, Hil Yaynlar, 1996. Modern Trkiyenin Oluumu, 2. bs., ev. Yavuz Alogan, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999. Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C.I, stanbul, OSAV, 1990. Trkiyede slami Eitim, Osmanlnn Son Dnemlerinde Medrese Reformu ve
Abduh, Muhammed: Abduh, M., C. Afgani: Adorno, Theoodor W.:
Aaoullar, Mehmet Ali:
Ahmad, Feroz:
Ahmad, Feroz:
Akgndz, Ahmet: Akit, Bahattin:
316
Cumhuriyette mam-Hatip Okullar, ada Trkiyede slam, Ed: Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991. Aktan, Cokun Can: Turgut zaln Anayasal Demokrasi ve Anayasal ktisat zerine Dnceleri, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 1999, s. 621. Aktay, Yasin: Diaspora ve stikrar: Bir Bilgi Yapsndaki Kurucu Elementler, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004. Aktay, Yasin: Akyz, Yahya: Trk Dininin Sosyolojik mkn, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar. Trk Eitim Tarihi Balangtan 1982ye, Ankara, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, 1987. Alada, Din: ktisat Dncesinde Felsefi Yaklamn nemi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. LIX, No: 2, Nisan-Haziran 2004. Algan, Nee: Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Beklentiler, stanbul, YASED, 1988. Alkan, Mehmet .: mparatorluktan Cumhuriyete Modernleme ve Ulusuluk Srecinde Eitim, Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiyesi, Ed: Kemal H. Karpat, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004. Alkan, Mehmet .: Resmi deolojinin Douu ve Evrimi zerine Bir Deneme, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 6. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004. Alperen, Abdullah: Trkiyede slam ve Modernleme, Adana, Karahan Kitabevi, 2003.
Kaynaka
317
Althusser, Louis:
deoloji ve Devletin deolojik Ayglar, 3. bs., ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki, 2003. The Human Condition, New York, Doubleday Anchor Books, 1959. On Revolution, New York, The Viking Press, 1965. Politika, 6. bs., ev. Mete Tunay, stanbul, Remzi Kitabevi, 2002. slam Gerei, 3. bs., Ankara, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1995. Kurana Gre Aratrmalar 1-3, 2. bs., Ankara, Atay Yaynevi, 1997. Kuran: Trke eviri, Ankara, Atay ve Atay, 2007. Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, stanbul, Beyan, 2000. The Many Faces of Political Islam, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 2008. slami Radyolar ve Trbanl Spikerler, slamn Yeni Kamusal Yzleri, 2. bs., Ed: Nilfer Gle, stanbul, Metis Yaynlar, 2000. Competing Agenda: Feminists, Islam and the State in Nineteenth and Twentieth Century Egypt, Woman, Islam and the State, Ed. Deniz Kandiyoti, Philadelphia, Temple University Press, 1991. Contemporary Islamic Movements in the Arab World, Islam, Globalization and Postmodernity, Ed. Akbar S. Ahmed ve Hastings Donnan, London, Routledge, 1994. Kent Sosyolojisi, Isparta, Faklte Kitabevi, 2006.
Arendt, Hannah: Arendt, Hannah: Aristoteles: Atay, Hseyin,v.d.:
Atay, Hseyin: Atay, Hseyin: Ate, Ali Osman: Ayoob, Mohammed:
Azak, Umut:
Badran, Margot:
Bagader, Abubaker A.:
Bal, Hseyin:
318
Barbour, Ian G.: Bakan, Filiz:
When Science Meets Religion, New York, Harper Collins Publishers, 2000. At The Crossroads of Ideological Divides: Cooperation Between Leftists and Ultranationalists in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 138.
Bayramolu, Ali:
erif Mardinle Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Sylei, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Belge, Murat:
Sol, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, 1998.
Benhabib, eyla: Berkes, Niyazi:
Critique, Norm and Utopia, New York, Columbia University Press, 1986. Trkiyede adalama, 7.bs., Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004.
Berktay, Fatmagl: Berktay, Fatmagl:
Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, 2.bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2000. Dou ile Batnn Birletii Yer: Kadn mgesinin Kurgulan, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002.
Berktay, Fatmagl:
Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Berktay, Fatmagl:
Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona ndirgenmesi Olanaksz Bir deoloji, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2. bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.
Kaynaka
319
Berktay, Fatmagl:
Sunu, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009. Postmodern Teori, ev. Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998. Bardakolunun Verdii Mesajlar, Milliyet, 5-Haziran-2008. Bu Radyolar m stedik?, Hrriyet, 14-Ekim-1997. slamn Bronzlaan Yz: Caprice Hotel rnek Olay, slamn Yeni Kamusal Yzleri, stanbul, Metis Yaynlar, 2000. The Re-Organization of the Main Islamic Communities In Turkey, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006. Islamic Liberalism, Chicago, The University of Chicago Press. Bir adalama/adalaamama Projesi: Bir Deneme, Cogito, No: 15, 1998, s. 178. Trkiyede Siyasal deolojilerde ABD/ Amerika mgesi: Amerika: En Bat ve Baka Bat, Modernleme ve Batclk, 2. bs., Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul letiim Yaynlar, 2002. Outline of a Theory of Practice, ev. Richard Nice, Cambridge, Cambridge University Press, 1974. Devlet ile Toplum Arasnda Bir Okul: mam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Diyanet leri Bakanl, stanbul, TESEV Yaynlar, 2007. Tarikat Sermayesinin Ykselii, 2. bs., Ankara, Doruk Yaynevi.
Best, Steven; Kellner, Douglas: Bila, Fikret: Bildirici, Faruk: Bilici, Mcahit:
Bilgili, Alper:
Binder, Leonard: Birtek, Faruk:
Bora, Tanl:
Bourdieu, Pierre:
Bozan, rfan:
Bulut, Faik:
320
Bunt, Gary R.: Canan, brahim: Castells, Manuel:
Islam in the Digital Age, London, Pluto Press, 2003. Ktb-i Sitte: Muhtasar Tercme ve erhi, Ankara, Aka Yaynlar, 2008. Enformasyon Teknolojisi ve Kresel Kapitalizm, Kresel Kuatma Karsnda, Ed. Mustafa Armaan, stanbul, Ufuk Kitap, 2004. Bilim Dedikleri, ev. Hsamettin Arslan, stanbul, Paradigma Yaynclk, 2008. U.S. Security in a Separatist Season, Toward The Twenty-First Century, Ed. Glenn Hastedt ve Kay Knickrehm, New Jersey, James Madison University, 1994. Turkey Has 7th Largest and Most Engaged Online Audience in Europe, 27 Mays 2009, (evrimii) http://www. comscore.com/Press_Events/Press_Releases/2009/5/Turkey_has_Seventh_Largest_Online_Audience_in_Europe. 20.08.2010. Pozitif Felsefe Kurslar, ev. Erkan Ataay, stanbul, Sosyal Yaynlar, 2001. Ayet ve Slogan, stanbul, Metis Yaynlar, 1990. Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet leri Bakanl Mmkn M?, stanbul, TESEV Yaynlar, 2005. Osmanl Kadn Hareketi, stanbul, Metis Yaynlar, 1994. Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, stanbul, TESEV Yaynlar, 2006. Kalaycolu, Ersin: Turkish Democracy Today, London, I. B. Tauris, 2007. Ideology or Economic Pragmatism?:
Chalmers, Alan F.: Cohen, Stephen P.:
Comscore
Comte, Auguste: akr, Ruen: akr, Ruen; Bozan, rfan:
akr, Serpil: arkolu, Ali; Toprak, Binnaz:
arkolu, Ali; arkolu, Ali:
Kaynaka
321
Profiling Turkish Voters in 2007, Turkish Studies, Vol. 9, No: 2, 2007, s. 324. idem, Ahmet: Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modernleme ve Batclk, 2. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking the West and Westernization, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 25-27. Turkeys AKP in Power, Journal of Democracy, Vol. 19, No: 3, The Johns Hopkins University Press, Temmuz 2008, s. 26-28. G. W. Leibniz: The Art of Controversies, Dordrecht, Springer, 2008. Trkiyede Seklarizm ve Modernlik, 2. bs, ev. Tuncay Birkan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006. Dini Tamir Davasnda Din Tahripileri, 5. bs., stanbul, Huzur Yayn Datm, 1989. Deien Uluslararas Sistemde TrkiyeABD likilerinin Trkiye-Avrupa Birlii likilerine Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der. Yaynevi, 2004. Trkiyede Medya Siyaset likisi, stanbul, Beta, 2007. Selected Works: Introduction to the Human Sciences, C.I, Ed. Rudolf A. Maakreel, Frithtjof Rodi, Princeton, Princeton University Press, 1991. Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. Doan zlem, stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999. Cami Says, (evrimii) http://www. diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistik-
Da, hsan:
Da, hsan:
Dascal, Marcelo: Dawison, Andrew:
Davudolu, Ahmed: Dedeolu, Beril:
Demir, Vedat: Dilthey, Wilhelm:
Dilthey, Wilhelm:
Diyanet leri Bakanl:
322
sel_tablolar/2_cami/2_1_cami_sayisi.xls, 3 Haziran 2010. Diyanet leri Bakanl: Personel Says, (evrimii) http:// www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/istatistiksel_tablolar/1_personel/1_1_personel_sayisi.xls, 25 Temmuz 2010. Diyanet leri Bakanl: lahiyat Faklteleri, (evrimii) http:// www.diyanet.gov.tr/turkish/linkler/linklerkatagori.asp?kategori=5, 25 Temmuz 2010. Doan, Atila: Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006. Durkheim, Emile: The Elementary forms of Religious Life, ev. Karen E. Fields, New York, Free Press, 1995. Durkheim, Emile: The Division of Labor in Society, ev. W. D. Halls, New York, The Free Press, 1997. Durmu, M. Ali: Dursun, iler: Ece, Hseyin K.: Erman, Tahire: Haberlerin Inda Mehdi, Ankara, Anlam Yaynlar, 2003. TV Haberlerinde deoloji, Ankara, mge Kitabevi, 2001. slamn Temel Kavramlar, stanbul, Beyan Yaynlar, 2006. The Impact of Migration on Turkish Rural Woman: Four Emergent Patterns, Gender and Society, Vol. 12, No: 2, Nisan 1998. Esposito, John: slam Tehdidi Efsanesi, ev. mer Baldk, Talip Kkcan, Ali Kse, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002. Facebook Average User Figures, (evrimii) www.facebook.com/press/info-php? statistics, 12.07.2010
Kaynaka
323
Fazlur Rahman:
slam, ev. Mehmet Da ve Mehmet Aydn, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 1999. A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford, Stanford University Press, 1962. Morality in Late Ottoman Secular Schools, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol. 32, No: 3, Austos, 2000, s. 374. Kresellemenin Gelecei, 3. bs., ev. Elif zsayar, stanbul, Boyner Yaynlar, 2003. The End of History and the Last Man, New York, Harper Collins Publishers, 2002. Siyasal slamn Gelecei, ev. Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 2004. Truth and Method, ev. Joel Weinsheimer ve Donald Marshall, 2. bs., New York, Continuum International Publishing, 1989. Hermeneutik Problemin Evrensellii, ev. ve Der: Hsamettin Arslan, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2002. Hermeneutics and Education, Albany, State University of New York Press, 1992. ktidarn Dnen ehresi: Neoliberalizm, iddet ve Kurumsal Siyasetin Tasfiyesi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 152. hyu Ulmid Din, ev. Ahmed Serdarolu, stanbul, Bedir Yaynevi, 1973.
Festinger, Leon: Fortna, Benjamin C.:
Friedman, Thomas:
Fukuyama, Francis:
Fuller, Graham E.: Gadamer, Hang-Georg:
Gadamer, Hans-Georg:
Gallagher, Shaun: Gambetti, Zeynep:
Gazali, mam:
324
Gramsci, Antonio:
Selections from the Prison Notebooks, ev. Quintin Hoare, New York, International Publishers, 1971. 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000. Toplumun Merkezine Yolculuk, Hazrlayan: Zafer zcan, stanbul, Ufuk Kitaplar, 2002. Modern Mahrem, 8. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004. Mhendisler ve deoloji, 3. bs., stanbul, Metis Yaynlar, 2004. Islamic Visibilities and Public Sphere, Islam in Public, Ed. Nilfer Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, Bilgi University Press, 2006. Trk Hukuk Mevzuatnda Dini Kurumlarn Yeri ve Uygulama, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007. Diyanet, stanbul, letiim Yaynlar, 2009. Turkish Paradox: Progressive Islamists versus Reactionary Secularists, Middle East Critique, London, Routledge, No: 16-3, 2007. Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkeys Welfare Party, International Journal of Middle East Studies, Vol. 33, No: 3, Austos 2001. Kimlikler, Toplum ve ktidar, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 138.
Gle, Nilfer:
Gle, Nilfer:
Gle, Nilfer: Gle, Nilfer: Gle, Nilfer:
Grmez, Mehmet:
Gzaydn, tar: Gunter, Michael M.; Yavuz, Hakan:
Glalp, Haldun:
Glalp, Haldun:
Kaynaka
325
Glen, Fethullah: Gler, lhami:
Asrn Getirdii Tereddtler 1-4, zmir, Nil Yaynlar, 1998. Reel Politikada Dini Deer, Kavram ve Sembollere Atfta Bulunmann Dourduu Sorunlar, slamiyat, C. V, No: 3, Temmuz-Eyll 2000, s. 51-67.
Gler, lhami: Gler, lhami: Gler, lhami: Gnaltay, emseddin: Hanafi, Hassan:
Politik Teoloji Yazlar, Ankara, Kitabiyat, 2002. zgrlk Teoloji Yazlar, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004. Direni Teolojisi, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2010. Zulmetten Nura, stanbul, Kakns Yaynlar, 1998. Islam in the Modern World: Tradition, Revolution and Culture, Cairo, The Anglo-Egyptian Bookshop, 1995.
Haniolu, M. kr:
Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, dal Neriyat, 1981.
Haniolu, M. kr: Hatipolu, brahim: Hatibolu, Mehmed Said: Hatibolu, Mehmed Said: Hatibolu, Mehmed Said: Hatibolu, Mehmed Said:
The Young Turks in Opposition, New York, Oxford University Press, 1995. adalama ve Hadis Tartmalar, stanbul, Hadisevi, 2004. Dzeltmeye Talib Bozuculuk, slamiyat, C. IV, No: 4, Ekim-Aralk 2001, s. 7-14. Tesettrden Trbana, slamiyat, C. IV, No: 2, Nisan-Haziran 2001, s. 7-10. slamn Aktel Deeri zerine-1, slamiyat, C.V, No: 1, Ocak-Mart 2002, s. 9. Kuran- Kerimde Mahalli Hkmler Meselesi, slamiyat, C.VII, No:1, OcakMart 2004, s. 7-12.
Hatibolu, Mehmed Said:
slamn Aktel Deeri zerine-1, Ankara, Otto, 2009.
326
Hatibolu, Mehmed Said: Hegel, G. W. F.:
Hadis Tedkikleri, Ankara, Otto, 2009. Elements of the Philosophy of Right, Ed. Allen W. Wood, ev. H. B. Nisbet, Cambridge, Cambridge University Press, 1991. Leviathan, 3.bs., ev. Semih Lim, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001. Ksa 20. Yzyl (1914-1991), ev. Yavuz Alogan, stanbul, Sarmal Yaynclk, 2003. The History of Turkey, Westport, Greenwood Press, 2001. Muhammed Abduh (1849-1905), Hamdard Islamicusdan ev. M. Hilmi Ba, Haksz Dergisi, No: 6/7, Eyll-Ekim 1991. Modernization and Postmodernization, Princeton, Princeton University Pres, 1997. The World in 2009: ICT Facts and Figures, ITU World Telecommunication/ ICT Indicators Database, International Telecommunication Union, (evrimii) http://www.itu.int/ITUD/ict/material/Telecom09_flyer.pdf. 20.09.2010. Fasll Makal, ev. Bekir Karla, stanbul, aret, 1992. The Nature of Traditional Society: Turkey, Political Modernization in Japan and Turkey, Ed. Robert E. Ward ve Dankwart Rustow, Princeton, Princeton University Press, 1964. Turkey Between Europe and the Middle East, Perceptions: Journal of International Affairs, Vol.3, No: 1, Mart-Mays 1998, s. 6.
Hobbes, Thomas: Hobsbawm, Eric:
Howard, Douglas A.: Hseyin, Zuheyr:
Inglehart, Ronald:
ITU
bn Rd: nalck, Halil:
nalck, Halil:
Kaynaka
327
nalck, Halil:
Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman ve Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998. Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000. Muhammed Abduhun Dini ve Siyasi Grleri, 2. bs., stanbul, Dergah Yaynlar, 1998. Balangcndan Gnmze Medya Tarihi, 3. bs., ev. Esra Atuk, stanbul, Yap Kredi Yaynlar. The Holly War Idea in Western and Islamic Traditions, 4. bs., Pennsylvania, The Pennsylvania State University Press, 2005. Trk Eitim Dncesinde Batllama, stanbul, Vadi, 1997. Cumhuriyet Dnemi Eitim Tartmalar, Modernleme ve Batclk, 2. bs, Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Yeni nsan ve nsanlar,10. bs., stanbul, Evrim Yaynevi, 1999. 1960 Sonras Trk Politik Hayatna Bir Bak: Demokrasi, Neo-Patrimonyalizm ve stikrar, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000. Tanzimat: Modernleme Aray ve Politik Deime, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000.
nciolu, Nihal Kara:
can, Mehmet Zeki:
Jeanneney, Jean-Noel:
Johnson, James Turner:
Kafadar, Osman: Kafadar, Osman:
Katba, idem: Kalaycolu, Ersin:
Kalaycolu, E.; Sarbay, Ali Y.:
328
Kant, Immanuel:
The Critique of Pure Reason, ev. J. M. D. Meiklejohn, Chicago, William Benton, 1971.
Kant, Immanuel:
To Perpetual Peace: A Philosophical Sketch, Perpetual Peace and Other Essays, ev. Ted Humphrey, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1983.
Kaplan, Pervin: Kara, smail, Kara, smail:
mam Hatipli Says 198.531, Habertrk, 13-Mart-2010. slamclarn Siyasi Grleri 1, 2. bs., stanbul, Dergah Yaynlar, 2001. Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, 2.bs., stanbul, Dergah Yaynlar, 2008.
Karateke, Hakan T.:
Padiahm ok Yaa: Osmanl Devletinin Son Yzylnda Merasimler, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004.
Karla, Bekir: Karpat, Kemal H.:
Cihad ve Terr, Karizma, Mart 2002. slamn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004.
Kazamias, Andreas M.:
Potential Elites in Turkey: Exploring the Values and Attitudes of Lise Youth, Comperative Education Review, Vol. 11, No: 1, ubat 1967, s. 34-35.
Kazancgil, Ali:
Trkiyede Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm.
Kazm, Musa: Kellner, Douglas:
Tesettr-i Nisvn, slamiyat, C. III, No: 2, Nisan-Haziran 2000, s. 184-187. Kltr Endstrileri, ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005.
Kaynaka
329
Kepenek, Yavuz; Yenitrk, N.: Keyder, alar:
Trkiye Ekonomisi, 12. bs., stanbul, Remzi Kitabevi, 2001. ktisadi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s. 1065-1073.
Keyder, alar:
ktisadi Gelime ve Bunalm: 19501980, ev. Ahmet Gnlk ve Aydn Pesen, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998.
Keyder, alar:
Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998.
Keyman, E. Fuat:
Globalleme ve Trkiye: Radikal Demokrasi Olasl, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman-Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998.
Keyman, E. Fuat; ni, Ziya:
Globalization and Social Democracy in the European Periphery: Paradoxes of the Turkish Experience, Globalizations, Vol. 4, No: 2, Haziran 2007.
Klbay, Mehmet Ali:
Atatrklk ya da Trk Aydnlanmas, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000.
Krbaolu, Hayri:
slami limlerde afiinin Rol zerine, slamiyat, C. II, No: 1, Ocak-Mart 1999, s. 15-34.
Krbaolu, Hayri:
stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, C. III, No:3, TemmuzEyll 2000, s. 121-137.
330
Krbaolu, Hayri:
Er-Risalenin ekil ve Muhteva Asndan Eletirisi, Snni Paradigmann Oluumunda afiinin Rol, 2. bs., Ed. Hayri Krbaolu, Ankara, Kitabiyat, 2003. Alternatif Hadis Metodolojisi, 2. bs., Ankara, Kitabiyat, 2004. lmihal Dindarlnn mkn zerine, slamiyat, C. V, No: 4, s. 109-124. Concluding Unscientific Postcript to Philosophical Fragments, ev. Howard V. Hong ve Edna H. Hong, Princeton, Princeton University Press, 1992. Kimlik, Sosyoloji Szl, Ed. Gordon Marshall, ev. Osman Aknhay ve Derya Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat, 1999. lk Felsefe zerine, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, 2. bs., Ed. ve ev. Mahmut Kaya, stanbul, Klasik, 2005. Siyasal Tarih (1923-1950), ada Trkiye 1908-1980, 6.bs., Ed. Sina Akin, stanbul, Cem Yaynlar, 2000. Pozitivizmin Trkiyeye Girii, 2. bs., Ankara, Hece Yaynlar, 2002. New Sociabilities: Islamic Cafes in Istanbul, Islam in Public, Ed. Nilfer Gle ve Ludwig Ammann, stanbul, stanbul Bilgi University Press, 2006. A Changing Turkey, Washington D. C., Brookings Institution Press, 2000. The Structure of Scientific Revolutions, 2. bs., Chicago, The University of Chicago Press, 1970. Uydurulan Din ve Kurandaki Din, stanbul, stanbul Yaynevi, 2008.
Krbaolu, Hayri: Krbaolu, Hayri: Kierkegaard, Soren:
Marshall, Gordon:
Kindi:
Koak, Cemil:
Korlaeli, Murtaza: Kmeolu, Uur:
Kramer, Heinz: Kuhn, Thomas S.:
Kuran Aratrmalar Grubu:
Kaynaka
331
Kutub, Seyyid:
Fizill-il Kuran, 7. cilt, ev. Hakk engler, Emin Sara ve Bekir Karla, stanbul, Hikmet Yaynevi, tarih yok.
Lakatos, Imre:
The Methodology of Scientific Research Programmes, Cambridge, Cambridge University Press, 1995.
Lewis, Bernard:
The Ottoman Empire and Its Aftermath, Journal of Contemporary History, Vol. 15, No:1, Haziran 1980, s. 28.
Lord, Charles:
Was Cognitive Dissonance Theory A Mistake, Psychological Inquiry, No: 3, 1992.
Magulies, R.;
Yldzolu, Ergin: Tarmsal Deiim: 1923-70, ev. Nehir Kalaycolu, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick-Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998.
Marcuse, Herbert: Mardin, erif:
One-Dimensional Man, Boston, Beacon Press, 1991. Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiyede Toplumsal Snf ve Snf Bilinci, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
Mardin, erif:
Trk Tarihinde Nakibendi Tarikat, ada Trkiyede slam, Ed. Richard Tapper, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1991.
332
Mardin, erif:
Ideology and Religion in Turkish Revolution, International Journal of Middle East Studies, Vol. 2, No: 3, Temmuz 1971, s. 206.
Mardin, erif: Mardin, erif:
Din ve deoloji, 3. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 1998. Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm, ev. Levent Kker, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, ev. Mehmet zden, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
Trk Dncesinde Bat Sorunu, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif:
19. Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, Trk Modernlemesi, 14. bs., Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
Mardin, erif: Mardin, erif:
Yeni Osmanl Dncesinin Douu, 5. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2004. Bedizzaman Said Nursi Olay, 12. bs., ev. Metin ulhaolu, stanbul, letiim Yaynlar, 2007.
Mardin, erif:
Atatrkln Kkenleri, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Der: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
McLuhan, Marshall:
Classroom without Walls, Explorations in Communication, 4. bs., Ed. Edmund Carpenter ve Marshall McLuhan, Boston, Beacon Press, 1968.
Kaynaka
333
McLuhan, Marshall; McLuhan, Marshall:
Powers, B. R.: The Global Village, New York, Oxford University Press, 1989. Gutenberg Galaksisi, 2. bs., ev. Gl aal Gven, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007.
Michel, Thomas:
Eitimci Olarak Fethullah Glen, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004.
Morgenthau, Hans J.:
Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York, Alfred A. Knopf, 1978.
Munyar, Vahap:
Glen Okullar 3 Milyon Kiiye Ulayor, imdi effaflk Yolu Aryor, Hrriyet Gazetesi, 5 Haziran 2009.
Mutlu, Erol: Nickburcher
Televizyon ve Toplum, Ankara, TRT Yaynlar, 1999. Facebook Usage Statistics by Country: 31 December 2009, (evrimii) http://www.nickburcher.com/2009/12/ facebook-usage-statistics-by-country. html. 09.07.2010.
Nietzsche, Friedrich:
The Will To Power, ev. Anthony M. Ludovici, New York, Barnes and Noble, 2006.
Norris, Pippa, Ronald Inglehart: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said:
Sacred and Secular, Cambridge, Cambridge University Press, 2007. Mektubat, stanbul, Szler Yaynevi, 1977. Divan- Harb-i rfi, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2000. Lemalar, stanbul, Szler Yaynevi, 2005. Tarihe-i Hayat, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007.
334
Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Nursi, Bedizzaman Said: Ortayl, lber: Ortayl, lber: cal, Mustafa:
Mnazarat, 5. bs., stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007. Kastamonu Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007. Emirda Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007 Barla Lahikas, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2007 Sikke-i Tasdik-i Gaybi, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008. Asa-y Musa, stanbul, Yeni Asya Neriyat, 2008. mparatorluun En Uzun Yzyl, 16. bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2003. Batllama Yolunda, 4. bs., stanbul, Merkez Kitaplk, 2007. Trk Hukuk Mevzuatnda Din Eitim ve retiminin Yeri ve Uygulama Biimi, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Ed. lyas elebi, stanbul, Ensar Neriyat, 2007. Cihad, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.VII, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 1993, s. 528-529. Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-Liberalism in Critical Perspective, Middle Eastern Studies, Vol. 40/4, 2004, s. 114-122. Rethinking the Emerging PostWashington Consensus: A Critical Appraisal, Development and Change, No: 32, Bahar 2005. Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol. 9, No: 3, Aralk 2007.
zel, Ahmet:
ni, Ziya:
ni, Ziya; enses, Fikret:
ni, Ziya:
Kaynaka
335
ni, Ziya:
Post-War Development Performance of the Turkish Economy: A Political Economy Perspective, 2003. (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/fall02/postwar.PDF. 21.03.2010.
ni, Ziya:
The Political Economy of Turkeys Justice and Development Party, (evrimii) http://home.ku.edu.tr/~zonis/publications.htm, 20 Austos 2010.
rs, Birsen:
Siyasal Gelime ve Modernleme Kuramlar, stanbul, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Masa st Yaynclk, 1997.
rs, Birsen:
deoloji: Karmak Dnyay Anlalr Klmak, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, 2.bs., Der: H. Birsen rs, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.
rs, Birsen:
Postmodern Dnyada deolojinin Dnm, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No: 40, Mart 2009, s. 2-4.
zervarl, M. Sait:
Muhammed Abduh, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. XXX, stanbul, SAM, 2005, s. 483.
zsoy, mer; Gler, lhami: zyein, Gl:
Konularna Gre Kuran, Ankara, Fecr Yaynevi, 1997. The Doorkeeper, the Maid and the Tenant: Troubling Encounters in the Turkish Urban Landscape, Fragments of Culture, Ed. Deniz Kandiyoti ve Aye Saktanber, London, I. B. Tauris and Co. Publishers, 2002.
Paley, William:
Natural Theology, Philosophy of Biology, Ed. Michael Ruse, New Jersey, Prentice Hall, 1989.
336
Pareto, Vilfredo: Pehlivan, Battal: Pettifer, James:
The Mind and Society, New York, Harcourt Brace, 1983. Aleviler ve Diyanet, 2. bs., stanbul, Pencere Yaynlar, 1994. The Turkish Labyrinth: Atatrk and The New Islam, London, Penguin Books, 1998.
Platon:
Devlet,
6.
bs.,
ev.
Sabahattin
Eyubolu-M. Ali Cimcoz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1988. Pixley, Michael M.: The Development and Role of the eyhlislam in Early Otoman History, Journal of the American Oriental Society, Vol. 96, No:1, Ocak-Mart 1976, s. 91-95. Popper, Karl R.: Popper Selections, Ed. David Miller, Princeton, Princeton University Press, 1985. Popper, Karl R.: Bilimsel Aratrmann Mant, ev. lknur Aka-brahim Turan, stanbul, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1998. Popper, Karl R.: Popper, Karl R.: Tarihsiciliin Sefaleti, 4. bs., ev. Sabri Orman, stanbul, nsan Yaynlar, 2000. The Open Society and Its Enemies: The Spell of Plato, Londra, Routledge Classics, 2005. Popper, Karl R.: Ramadan, Tark: Hayat Problem zmektir, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005. slami Yenilenmenin Kkenleri, ev. Aye Meral, stanbul, Anka Yaynlar, 2005. Rawls, John: Reyye, Mahmud Ebu: Riza, Reid: The Law of Peoples, Cambridge, Harward University Press, 2002. Muhammedi Snnetin Aydnlatlmas, stanbul, Yneli Yaynlar, 1988. Gerek slamda Birlik, ev. Hayreddin Karaman, stanbul, z Yaynclk.
Kaynaka
337
Roy, Oliver: RTK
Globalized Islam, New York, Columbia University Press, 2004. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, ubat 2009, (evrimii) http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/DosyaIndir.aspx?icerik_id=0ff756b8-292d-42699dbc-2bbfe6782cf0, 17.06.2010.
RTK
Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, Aralk 2009, (evrimii) http://www.rtuk.org.tr/upload/File/Radyo2_DinlemeEgilimleri10sub2010.pdf. 17.06.2010.
Rudy, Sayres S.:
Subjectivity, Political Evaluation, and Islamist Trajectories, Globalization and the Muslim World, Ed. Birgit Schaebler, Leif Stenberg, New York, Syracuse University Press, 2004.
Sabah Gazetesi
Demokratik Alm En yi Vaizler Anlatr, Sabah Gazetesi, 4 Mart 2010, (evrimii) http://www.sabah.com.tr/ Siyaset/2010/03/04/demokratik_acilimi_en_iyi_vaizler_anlatir_35699792689, 20.05.2010.
Said, Edward W.: Sarbay, Ali Yaar:
Orientalism, New York, Vintage Books, 1994. Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2001.
Sarbay, Ali Yaar:
Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Kreselleme, Sivil Toplum ve slam, Der: Fuat Keyman ve Ali Yaar Sarbay, Ankara, Vadi Yaynlar, 1998.
Sarolu, Hseyin: Saylgan, evket:
bn Rd Felsefesi, stanbul, Klasik, 2003. Kreselleme Srecinde Trkiyede Yabanc Sermayenin Medyaya Girii, K-
338
reselletirme Makinesi: Medya, stanbul, Beta, 2008. Schick, rvin Cemil; Tonak, E. A.: Uluslararas Boyut: Ticaret, Yardm ve Borlanma, Gei Srecinde Trkiye, 3.bs., Der: rvin Cemil Schick-Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. Trkiye Cumhuriyetinin D Politikasnda Sreklilik ve Deiim, Trk D Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, stabul, Der Yaynlar, 2004. Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, 4. bs., stanbul, Filiz Kitabevi, 2005. lk Prensipler, ev. Selmin Evrim, stanbul Milli Eitim Basmevi, 1947. The Role of Turkish Secular Law in Changing the Lives of Rural Muslim Woman 1950-1970, Law and Society Review, Vol. 23, No: 3, 1989. Globalism: The New Market Ideology, Lanham, Rowman and Littlefield Publishers, 2001. Globalization and Its Discontents, New York, W. W. Norton and Company, 2002. Women in the Quran, Traditions, and Interpretation, Oxford, Oxford University Press, 1996. Son ahitler 1: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008. Son ahitler 2: Bedizzaman Said Nursiyi Anlatyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008. Bilinmeyen Taraflaryla Bedizzaman Said Nursi, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008.
Snmezolu, Faruk:
Snmezolu, Faruk: Spencer, Herbert: Starr, June:
Steger, Manfred B.:
Stiglitz, Joseph E.: Stowasser, Barbara Freyer:
ahiner, Necmeddin:
ahiner, Necmeddin:
ahiner, Necmeddin:
Kaynaka
339
entrk, Recep:
slam Dnyasnda Modernleme ve Toplumbilim, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, 2006. ada Arap Dnyasnda Demokrasiye Geiin nndeki Engeller, ev. Recep entrk, slam ve Demokrasi, stanbul, Ensar Neriyat, 2000. Political Islam in Turkey: A State of Controlled Secularity, Turkish Studies, Vol. 6, No:1, Mart 2005, s. 11. Kurtulu Kurulu, 9.bs., stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2009. The Rhetoric of Terror and the Rhetoric of Jihad: A Philosophical and Theological Evaluation, Annals of Japan Association for Middle East Studies, No: 22-2, 2006, s. 81-93. Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul, stanbul Yaynevi, 2007. erif Mardin ile Grme, 2010. lhami Gler ile Grme, 2010. Mehmet Said Hatibolu ile Grme, 2010. Hayri Krbaolu ile Grme, 2010. Hidayet efkatli Tuksal ile Grme, 2010. Hseyin Atay ile Grme, 2010. Trkiyede Yllara Gre Yabanc Sermaye Yatrmlar, T. C. Babakanlk Hazine Mstearl, (evrimii) http://www. hazine.gov.tr/irj/go/km/docs/documents/ Hazine%20Web/%C4%B0statistikler/ Uluslararas%C4%B1%20 D o % C 4 % 9 F r u d a n % 2 0 Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 % B 1 m % 2 0 %C4%B0statistikleri/4875%20
Tamimi, Azam:
Tank, Pnar:
Tanr, Blent: Taslaman, Caner:
Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: Taslaman, Caner: T.C. Hazine Mstearl
340
Say%C4%B1l%C4%B1%20 Kanundan%20%C3%96nceki%20 B%C3%BClten%20ve%20%C4%B0statistikler/ T%C3%BCrkiyede%20 Y%C4%B1llara%20G%C3%B6re%20 Ya b a n c % C 4 % B 1 % 2 0 S e r m a y e % 2 0 Ya t % C 4 % B 1 r % C 4 % B1mlar%C4%B1%20(1980-2003).xls, 15.06.2010. TEAS Trkiye Elektrik retim letim statistikleri 2008, (evrimii) http://www. teias.gov.tr/istatistik2008/index.htm. 06.06.2010. SSCB ile ilikiler, Trk D Politikas, 4. bs., Ed. Baskn Oran, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. Odaktaki Sosyoloji, ev. Bekir Zakir oban, stanbul, Birey Yaynclk, 2004. Kitle letiiminin Baz zellikleri, ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005. Osmanl Miras, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs., Der: rvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. Democracy in America, ev. Arthur Goldhammer, New York, Library of America, 2004. Bir Yaplama likisi Olarak Kadnlar ve Din: Bakent Kadn Platformu rnek Olay, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005. Risale-i Nurda Felsefe Eletirisi, stanbul , Nesil Yaynlar, 2009.
Tellal, Erel:
Thompson, Ian: Thompson, John B.:
Timur, Taner:
Tocqueville, Alexis de:
Toker, hsan:
Toku, Neet:
Kaynaka
341
Toprak, Binnaz:
Civil Society in Turkey, Civil Society in the Middle East, C. II, Ed. Richard Norton, Leiden, Brill, 1996. Dinci Sa, ev. Nail Satlgan, Gei Srecinde Trkiye, 3. bs, Der: rvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1998. Islam and Democracy in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No: 2, Haziran 2005, s. 181. Modernliin Eletirisi, 4. bs., ev. Hlya Tufan, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002. Community and Society, ev. Charles P. Loomis, New York, Dover Publications, 2002. Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdmleri, 3. bs., Ankara, Kitabiyat, 2006. Hkimiyet-i Siyasiye ve Milli Egemenlik: Trkiyede Siyasal Rejimin Meruluunun Dayand Temeller, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Ed. Ersin Kalaycolu-Ali Yaar Sarbay, stanbul, Alfa BasmYaym Datm, 2000. slamclk Akm, 2.bs., stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007. D Ticaret statistikleri, Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://www. tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=12&ust_ id=4, 13.05.2010. Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nfus Saym Sonular, 2009, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say: 15, 25.01.2010, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178, 15.05.2010
Toprak, Binnaz:
Toprak, Binnaz:
Touraine, Alain:
Tnnies, Ferdinand:
Tuksal, Hidayet efkatli:
Tunaya, Tark Zafer:
Tunaya, Tark Zafer: TK
TK
342
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1973 ve 1977 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/ rwservlet?secimdb2=&report=tablo1_50 77.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_ s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_ s7=7&p_kod=1&desformat=html&ENVI D=secimEnv, 20.06.2010
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1995 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwserv let?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_ il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_s3=3&p_ s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_ s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desformat=ht ml&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
TK
Milletvekili Genel Seimi, 1999 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwserv let?secimdb2=&report=tablo1.RDF&p_ il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_s3=3&p_ s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_s7=7&p_ s8=8&p_s9=9&p_kod=1&desformat=ht ml&ENVID=secimEnv, 20.06.2010.
TK
Milletvekili Genel Seimi, 2002 ve 2007 Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/
reports/rwservlet?secimdb2=&report=ta blo1.RDF&p_il=0&p_s1=1&p_s2=2&p_ s3=3&p_s4=4&p_s5=5&p_s6=6&p_ s7=7&p_s8=8&p_s9=9&p_kod=1& desformat=html&ENVID=secimEnv, 20.06.2010
Kaynaka
343
TK
Milletvekili Genel Seim Sonular, T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, (evrimii)http://www.tuik.gov.tr/secimdagitimapp/secim.zul, 20.06.2010. Nfus ve Kalknma Gstergeleri, (evrimii) http://www.tuik.gov.tr/YayinListe. do?method=YayinListe&tb_id=63&ust_ id=11, 10.07.2010. 2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas Sonular, T.C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, Haber Blteni, Say:147, 18 Austos 2009, (evrimii) http://www.tuik. gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=4104, 10.10.2010. Bir Toplumsal Rntgen: Radyo, Haksz Dergisi, No: 73, Nisan 1997. ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, stanbul, Kakns Yaynlar, 2004. Zihniyet ve Din: slam, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlak, stanbul, Derin Yaynlar, 2006. Trkiye ada Dnce Tarihi 1, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966. Trkiyede ada Dnce Tarihi 2, stanbul, Seluk Yaynlar, 1966. Trkiye Avrupa Topluluu/Avrupa Birlii likileri, Trk D Politikasnn Analizi, 3. bs., Der: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynevi, 2004. International Relations Theory, Boston, Longman Publishers, 1999. Fethullah Glen: Yeni slami Sylemde Modernitenin Almas. ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk, 2004.
TK
TK
Ural, Murat: Uyar, Mazlum: lgener, Sabri F.:
lken, Hilmi Ziya: lken, Hilmi Ziya: Vardar, Deniz:
Viotti Paul R.; Kauppi, Mark V.: Voll, John O.:
344
Walzer, Michael: Weber, Max:
Just and Unjust Wars, New York, Basic Boks, 1992. Sosyoloji Yazlar, 2. bs., ev. Taha Parla, stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar, 1982. Tractatus Logico-Philosophicus, 4. bs., ev. Oru Aruoba, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2003. The Internet in Turkey and Pakistan, Stanford, Center for International Security and Co-operation, 2000, (evrimii) http://iis-db.stanford.edu/pubs/11911/ turkpakinternet.pdf, 30 Mart 2010. Kamusal Alanda slam: Nur Hareketi rnei, ev. brahim Kapaklkaya, Laik Devlet ve Fethullah Glen Hareketi, stanbul Gelenek Yaynclk. Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford University Press, 2003. Modernleen Mslmanlar, ev. Ahmet Yldz, stanbul, Kitap Yaynevi, 2005. Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, ev. ve Der: Erol Mutlu, Kitle letiim Kuramlar, Ankara, topya Kitabevi, 2005.
Wittgenstein:
Wolcott, Peter, S. Goodman,
Yavuz, Hakan:
Yavuz, Hakan: Yavuz, Hakan: Zipes, Jack:

Küresellesme Surecinde Turkiyede Islam

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Küresellesme Surecinde Turkiyede Islam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRESELLEME SRECNDE

stanbul Yaynevi 2011 www.istanbulyayinevi.net

Eser Ad: Kreselleme Srecinde Trkiyede slam Yazar: Caner Taslaman

Kzm Meliha TASlAMAna

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Birinci Blm OSMANLIDA MODERNLEME VE SLAM

A. Osmanlda Yukardan-Aa Deiim

1. Osmanlda Gl Merkez, Dank evre

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

2. Osmanl Modernlemesi ve Kadn Konusu

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

B. Osmanlnn deolojik Aygtlar

1. deoloji, Althusser ve Devletin deolojik Aygtlar

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

2. deolojik Aygtlar ve Millet Sistemi

Osmanlda Modernleme ve slam

3. Osmanlda Dinsel deolojik Aygt

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

4. Osmanlda Eitimsel deolojik Aygt

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

C. Osmanldaki Ynetici Zihniyet

1. Din- Devlet deolojisi

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

2. slam nancna Nfuzun nemi

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

3. Osmanldaki Yeni Aydnlar, Karm Kimlikleri ve Hermentik Yaklam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam

Kreselleme Srecinde Trkiyede slam

Osmanlda Modernleme ve slam