T. C.

SELUK N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANA B L M DALI ORTAA TAR H B L M DALI

I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N B ZANS SERVEN VE B ZANS LE MCADELELER

YKSEK L SANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Zeki ATEKEN

HAZIRLAYAN Uur KESK N

KONYA 2006

ZET

Trkiye Seluklular Sultan II.Kl Arslan, yalannca lkeyi on bir olu arasnda paylatrd. Bunlardan en k olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`e devletin batsnda ve Bizans snrnda olan Uluborlu melikliini verdi. II.Kl Arslan, lmeden nce Keyhsrev`i veliaht ilan edince, onun lmyle I.Gyase`d-Din Keyhsrev 1192 ylnda Trkiye Seluklular Devleti`nin sultan oldu. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, saltanat zamannda Menderes nehri civarna basknlar yaparak Bizans`a zarar vermiti. Fakat aabeyi Rkne`d-Din Sleyman ah`a yenilince Bizans`a snmak zorunda kalmtr. 1204 Latin igali ile kaynpederi Manuel Mavrozomes`e snan Gyase`d-Din Keyhsrev, aabeyinin lmn renince Anadolu`ya davet edilip ikinci kez tahta gemitir (1205). Anadolu`da ticari faaliyetleri dzene koymak iin Karadeniz ve Akdeniz`e seferler dzenleyen ve Menderes nehri civarna aknlar yapan Keyhsrev`in znik Rum mparatoru ile aras almtr. Bunun sonucunda 1211 ylnda yaplan Alaehir Sava`nda ise I.Gyase`d-Din Keyhsrev ehit olmutur.

ABSTRACT

II.Kl Arslan, the Sultan of Turkey Sejukids, shared the country among his eleven children when he aged. He declared him the ruler of Uluborlu which was in the west of the country and in Byzantium border. As II.Kl Arslan announced I.Gyase`d-Din Keyhsrev as crown prince before his death, I.Gyase`d-Din Keyhsrev became the ruler of Turkey Seljukids in 1192 as a result of his death. I.Gyase`d-Din Keyhsrev damaged Byzantium by raiding in the neighbour hood of Menderes river in his sovereignty time. But his brother Rkne`d-Din had to take refuge in Byzanyium when he was defeated by Sleyman ah. Gyase`d-Din Keyhsrev, who took refuge in Manuel Mavrozomes, who was the father in law of him, as aresult of Latin raid in 1204, was invited toAnatolia and was enthroned fort he second time in 1205 when the learned his brother`s death. Keyhsrev, who arrenged raids to black sea and mediterranean and made raids to Menderes river in order toarrenge commecial activities in Anatolia, had problems with Theodoros Laskaris, the emperor of the Nicaea. As a result of this, at Alaehir war which was done in 1211, I.Gyase`dDin Keyhsrev mastyred.

ii

 NDEK LER

zet..............................................................................................................i Abstrac.............................................................................................ii indekiler.................................................................................................iii nsz.........................................................................................................vii Ksaltmalar................................................................................................ix

GR
1. Konunun Hazrlanmasnda Kullanlan Kaynaklar Ve Aratrmalar...............................................................................................1 1.1. Kaynaklar.........................................................................................1 1.2. Aratrmalar.....................................................................................5 2. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`e Kadar Trkiye Seluklular Tarihine Umumi Bir Bak.......................................................................................5

I.BLM 1. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N TAR H SAHNES NE IKII VE MEL KL K DNEM ......................................................................15 1.1. Hayat.............................................................................................. 15 1.2. Saltanat ncesi ve Meliklik Dnemi...............................................18

iii

II.BLM 2. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N LK SALTANAT YILLARI VE KARDE RKNE`D-D N SLEYMAN AH LE TAHT MCADELES ........................................................................................31 2.1. Tahta Geii.....................................................................................31 2.2.Bizans Seferi Ve Nfus Mbadelesi.................................................32 2.3. Denizli`nin Fethi..............................................................................37 2.4. Karaaa Ovas`nn Fethi................................................................37 2.5. I.Gyase`d-Din Keyhsrev le Kardei Rkne`d-Din Sleyman ah Arasndaki Taht Mcadelesi...................................................................37

III.BLM 3. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N B ZANS YOLCULUU VE B ZANS HAYATI....................................................................................43 3.1. Bizans Yolculuu.............................................................................43 3.1.1. Konya`dan Ayrl Ve Ladik Olay..........................................43 3.1.2. Ermeni lkesine Var Ve Kral II.Leon`la Grmesi ...........45 3.1.3.Kardei Mugise`d-Din Turul ah`n lkesi Elbistan`a Var....................................................................................................46 3.1.4. Kardei Muizi`d- Din Kayser ah`n lkesi Malatya`ya Var....................................................................................................47 3.1.5. Haleb Eyyubi Hkmdar El-Melik`z-Zahir`in lkesine Var....................................................................................................48 3.1.6. Diyarbakr`a Varmas...............................................................48 3.1.7. Ahlat`a Varmas........................................................................49 3.1.8. Canit Topraklarna Varmas......................................................50

iv

3.2. stanbul Hayat ve stanbul`un Latinlerce gali.................................51 3.2.1. stanbul`da mparator III.Aleksios Angelos le Grmesi......51 3.2.2. Evlenmesi..................................................................................54 3.2.3. IV. Hal Seferi ve stanbul`un Latinlerce gali......................54 3.2.3.1. znik Rum mparatorluu`nun Kurulmas..........................58 3.2.3.2. Trabzon Rum mparatorluu`nun Kurulmas.....................59 3.2.4. stanbul`un gali Srasnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Kaynpederine Snmas Ve Ada Hayat............................................59 3.3. Rkne`d-Din Sleyman ah`n lm Ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Anadolu`ya Davet Edilmesi.............................................60

IV. BLM 4. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N ANADOLU`YA DN, II.SALTANAT YILLARI VE EHADET ...........................................64 4.1. znik Olay.......................................................................................64 4.2. Uluborlu`da Yaplan Hazrlklar......................................................65 4.3. Konya Kuatmas Ve Tahta Davet Edilmesi...................................66 4.3.1. Aksaray Olay...........................................................................67 4.3.2. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Konya Tahtna Davet Edilmesi.68 4.4. kinci Saltanatnn lk Yllar Ve zledii Siyaset............................69 4.5. Karadeniz Seferi..............................................................................80 4.6. Honaz ve Ladik`in Fethi..................................................................83 4.7. Antalya`nn Fethi Ve Ticari Anlamalar.........................................86 4.8. Ermeniler le Olan Mcadeleler......................................................92 4.9. Alaehir Sava Ve Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehadeti.94

4.9.1. Alaehir Sava`n Hazrlayan Sebepler...................................94 4.9.2.Alaehir Sava Ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehadeti......99 4.10. ahsiyeti.......................................................................................105 4.11. Dneminin Toplumsal Ve Kltrel zellikleri...........................109 SONU...................................................................................................114 B BL YOGRAFYA...............................................................................116 EKLER...................................................................................................125

vi

NSZ

Trkiye Tarihi`nin olumasnda ve Trk kltrnn Anadolu`ya hakim olmasnda deeri llemez bir yere sahip olan Trkiye Seluklular zerinde ok ynl almalar yaplm olmasna ramen bu devrin her zellii henz gnyzne karlm deildir. Trkiye Seluklular Tarihinin nemli bir ksmn tekil eden, devlet yapsnn ekillenmesi ve salam temellere dayandrlmasnda bir dnm noktas olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemi ise her ynyle incelenmeye deer bir konudur. I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda Anadolu`nun Trk vatan haline gelmesini salayan Trkiye Seluklular Devleti`nin temel yaps salamlatrlm, merkezi otoritenin kuvvetlendirilmesi salanm ve ticari hayat canlandrlmtr ki; Alae`d-Din Keykubad zamannda devlet en parlak zamann yaamtr. Fakat gerek kaynaklarn snrl olmas gerekse yeterli aratrmalarn yaplamamasndan dolay Keyhsrev dnemine ait bilgilerimizde ok fazla ilerleme kaydetmi deiliz. Birka aratrmac dnda gnmz aratrmaclar tarafndan yaplan almalar da bu bilgileri aamadndan I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemi btn gerekleriyle incelenebilmi deildir. zellikle birinci el kaynaklara dayanarak hazrlamaya altmz ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile Bizans arasndaki ilikilere arlk vererek oluturduumuz bu almamz hazrlarken gerek Arapa ve Farsa dillerinde, gerekse Latince`deki yetersizliimizden dolay tercme eserler kullanmak zorunda kaldk. Bundan dolay da hatalarmz elbette olacaktr. Bunun yannda nceki aratrmaclarn ortaya koymad veya mphem brakt konular, hocam Mikail Bayram, hazrlamaya altk. Tuncer Baykara ve Nejat Kaymaz gibi gnmzn deerli aratrmaclarnn ortaya koyduu yeni belgeler ve bilgelere dayandrarak

vii

Drt blme ayrdmz bu almann birinci blmnde; I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ilk saltanatna kadar meliklik dnemini; ikinci blmde, Konya`dan ayrlna kadar sren ilk saltanat yllarn; nc blmde, Bizans yolculuu ve stanbul`daki gurbet hayatn; drdnc blmde, Anadolu`ya dn serveni, ikinci saltanat yllar ve ehadetini aratrmaya aba sarfettik. Bunun yannda ksa da olsa I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ahsiyeti ve dneminin zelliklerine deinmeye altk almalarm srasnda her trl konu ve yardmda desteini grdm danman hocam Yrd.Doc.Dr. Zeki Ateken`e; gerek eserlerinden gerekse fikirlerinden yararlandm hocam Prof.Dr.Mikail Bayram`a teekkr ederim. Ayrca bu almann ortaya kmasnda aba sarfeden retim Grevlileri Dr.Sefer Solmaz ve Dr.M.Ali Hacgkmen; retmen arkadalarm Celal Adgzel ve zgr Uyar bata olmak zere emei geen herkese teekkr bor bilirim. Uur KESK N Konya 2006

viii

KISALTMALAR

a.g.e.: Ad geen eser a.g.m.: Ad geen makale a.g.t.: Ad geen tez b.: Bin bk.: Baknz C.: Cilt ev: eviren DGB T: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi D A: Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Haz: Hazrlayan A: slam Ansiklopedisi MEB: Milli Eitim Bakanl s.: Sayfa S.: Say TTK: Trk Tarih Kurumu Yay.: Yaynlar

ix

GR

1. Konunun Hazrlanmasnda Kullanlan Kaynaklar Ve Aratrmalar Konu hazrlanrken I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemini anlatan birinci el kaynaklar kullanlmaya zen gsterildi. Fakat bu dnemin kaynaklarnn Arapa, Farsa ve Latince olmasndan dolay tercmeleriyle yetinilmek zorunda kalnp, tercmelerden bilgi aktarlmaya alld. Yararlanlan kaynaklardan bazlar verdikleri bilginin nemi ve teferruatna gre sralanp incelenmeye allmtr. 1.1. Kaynaklar - bn Bibi, El Evamir`l-Ala`iye Fil`l-Umuri`l-Ala`iye Gerek ismi Nasr`d-din Hseyin b. Muhammed b. Ali er-Ca`feri elRugadi olan mellif ksa adyla bn Bibi olarak nam salmtr. Hayat ile ilgili bilgiler snrl olup, hayatn eserlerinden renmekteyiz. Babas Crcan`n ileri gelenlerinden Mecdeddin Muhammed Tercman, Harzemah Alae`d-Din Muhammed`in divan katibiydi. Annesi ise el-Bibi el-Mneccime olarak zikrolunmaktadr. Alae`d-Din Keykubad ile Harzemah arasndaki muharebeden sonra bn Bibi`nin annesi ve babas Dmak`a gitmitir. 1231-1233 yllar arasnda Konya`ya gelen aile Seluklular`n hizmetine girmitir. Babasnn lmnden sonra onun grevine getirilen bn Bibi, bu eserini lhanllar`n nl devlet adam Alae`d-Din Ata Melik Cveyni`nin istei zerine yazmtr. Eser II.Kl Arslan dneminin son zamanlarndan balayp 1281 ylna kadar olan olaylar anlatmaktadr. Olaylar genelde grp iittiklerine dayanarak, halk rivayetlerine yer vererek, hatra tarznda anlatan ve iirlerle ssleyen bn Bibi baz olaylara eserinde hi deinmemitir1. almamzn her safhasnda kullanmaya altmz bu eserde eksiklikler olmasna ramen I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemi etraflca anlatlmtr. Eserin tpkbasm 1956 ylnda A.

bn Bibi, El Evamir`l-Ala`iye Fil`l-Umuri`l-Ala`iye (Seluk Name), C.I, ev: Mrsel ztrk, Ankara 1986, s.1-4.

Sadk

Erzi

tarafndan

yaplmtr.

almamzda

Mrsel

ztrk`n

tercmesinden yararlanlmtr.

- bn`l-Esir, El-Kmil Fi`t-Tarih Tam olarak ismi Ebu`l-Hasen zz`d-din Ali b. Muhammed el-Cezeri olan bn`l Esir, Ortaa tarihinin en gvenilir melliflerinden birisidir. Cizre`de doan bn`l Esir, Harameyn ve Badat`da ilim tahsil etmi sonra da ailesiyle Musul`a gitmitir. Musul Atabeginin eliliini yaparken ilmi almalarna da devam etmitir. Kuds`n fethinden sonra Selaha`d-din Eyyubi`nin yannda bulundu ve onun Antakya Prinkepslii`ne kar dzenledii seferine katld. Daha sonra Musul`a dnm ve hayatnn geri kalann burada geirmitir. Salam rivayetlere dayanarak hazlad bu eser insanln yaratlndan 1231 ylna kadar olan olaylar kronolojik srayla vermektedir.Arapa olarak kaleme ald el-Kamil, Ahmet Araka tarafndan Trke`ye tercme edilmitir2. Rkne`dDin Sleyman ah ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemleri hakknda bilgi veren bu eserden, almamzda zellikle I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci saltanat yllarnn anlatmnda faydalanlmaya allmtr.

-Kerimeddin Msayeret`l-Ahbar

Mahmud

Aksarayi,

Msameret`l-Ahyar

ve

Hayat hakknda az bir bir bilgiye sahip olduumuz Aksarayi uzun sre devlet iinde almtr. Kullandmz eseri tercme eden Feridun Nafiz Uzluk`un anlatmndan, Aksarayi`nin vergi ilerinde de uzman olduunu anlamaktayz. Eserini lhanllar`n Anadolu valisi Timurta`a teslim eden Aksarayi`nin esrinde 1243 ncesine ait detayl bilgiler fazla olmayp, Gyase`dDin Keyhsrev dnemine ait bilgiler de snrl olarak bulunmaktadr3.

Selim Kaya, I.Gyaseddin Keyhsrev Ve II. Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi (1192-1211), stanbul 2001, Baslmam Doktora Tezi, s.x. 3 Kerimeddin Mahmud Aksarayi, Seluklu Devletleri Tarihi, ev: M.Nuri Gencosman, Ankara 1943, s.1-9.

-Anonim Selukname Yazar belli olmayan bu eser Anadolu Seluklu Devleti Tarihi III adyla Feridun Nafiz Uzluk tarafndan 1952 ylnda Trke`ye tercme edilmitir. Dier kaynaklarda yer almayan baz bilgilere ulatmz bu eserde zellikle Alaehir Sava ile ilgili blmlerden yararlanlmtr.

-Ahmed bin Mahmud, Seluk-name Yazarn asl ismi Bursal el-Mevla Ahmed b. Mahmud`dur. 1564 yllarnda mderrislik grevinde olan Ahmed b.Mahmud, 1570 ylnda lmtr. Mellif, eserini kaleme alrken Seluklu tarihinin ana kaynaklarn aamamtr. Eserin bilinen iki yazma nshas vardr. Edirne yazmasnda eksiklikler olup mstensihin ad kaydedilmemitir4. Eserin kullandmz tercmesini ise Erdoan Meril sadeletirerek yayna hazrlamtr.

-Mneccimba, Cami`d-dvel Mneccimba Ahmed Dede olarak tannan ve genelde Mneccimba olarak anlan Amhed b. Ltfullah 1631 ylnda Selanik`te domutur. Bir mddet babasnn yannda altktan sonra mevlevihanede tahsiline balamtr. Sahaif`l-Ahbar fi Vekayi-l-a`sar olarak tannan eserinin Seluklularla ilgili olan ksm 1935 ylnda Hasan Fehmi Turgal tarafndan Anadolu Selukileri adyla Trke`ye tercme edilmitir. Daha sonraki yllarda Ali ngl, Camiu`dDvel adyla bir tercme daha yapmtr. almamzda evirilerin ikisi de kullanlmtr.

-Ravendi, Rahat-s-Sudur Ve Ayet-s-Srur Tam ismi Ebu Bekr Necmeddin Muhammed b. Ali b.Sleyman b. Muhammed b.Ahmed b. el-Hseyin b. Himmet er-Ravendi olan yazardan
4

Ahmed bin Mahmud, Seluklu Nme, C. I, Hz: Erdoan Meril, stanbul 1977, s.X-XV.

Ravendi diye bahsedilmektedir. Ravendi, Ravend kasabasnda domu, babasn kkken kaybetmiti. Irak`da eitimini tamamlayan Ravendi Irak`n Harzemahlar tarafndan alnmasndan sonra ortaya kan karklk sebebiyle kesine ekilip ilmi aratrmalarla megul olmutur. Ravendi, 1203 ylnda yazmaya balad bu kitabn iki- yl iinde tamamlamtr. lk bata Rkne`dDin Sleyman ah`a takdim iin hazrlad bu eserini Rkne`d-Din Sleyman ah`n lm zerine tahta geen I.Gyase`d-Din Keyhsrev`e takdim etmitir. Bu durum eserin baz yerlerinde Sleyman ah`a ait vglerde kendini gstermektedir. Daha nce M. kbal tarafndan yaynlanan eser iki cilt halinde Ahmed Ate tarafndan Trke`ye tercme edilmitir5.

-Niketas Khoniates, Historia Niketas Khoniates kesin olmamakla birlikte 1115 ylnda Denizli yaknlarnda Honaz`da domutur. Dokuz yanda stanbul`a giden Khoniates burada iyi bir devlet idaresi eitimi almtr. 1204 ylnda stanbul`un Latinlerce igali ile znik`e kamtr. Tahminen 1220 ylna kadar yaamtr. 21 kitaptan oluan eserini 1185 ylnda yazmaya balam, 1180-1206 yllar aras geen olaylar konu almtr6. almamzda eserin Fikret Iltan tarafndan Trke`ye tercme edilmi olan Ioannes Ve Manuel Komnenos Devirleri ile In Demirkent tarafndan Trke`ye tercme edilen Historia (1195-12069) adl ksmlarndan faydalanlmtr.

-Gregory Abu`l Farac (Bar Hebraeus), Abu`l-Farac Tarihi Bar Hebraeus, 1225-1226 senelerinde Malatya`da domutur. Babas Ahron Harun) adl bir Yahudi tabipdir. Kk yata Arapa, Sryanice ve branice renmitir. Felsefe, ilahiyat ve tp alannda da tahsil yapmtr. 1246 ylnda Gubos Piskoposluuna tayin edilmitir. 1286 ylnda ise lmtr.
5

Ravendi, Rahat-s-Sudur Ve Ayet-s-Srur, C.I, ev: Ahmed Ate, 2.Bask, Ankara 1999, s.xxxxv. 6 Niketas Khoniates, Hostoria (1195-1206), ev: In Demirkent, stanbul 2004, s.xxv-xxv.

Eser Trke`ye tercme edilirken Sryanice`den ngilizce`ye eviren Budge`nin nshas esas alnmtr7. Genellikle olaylar tarihi ile vermeye alan Abu`l-Farac`n bu eseri olaylarn tarihlerinin verilmesinde dier kaynaklarla eliki ierse de Seluklu tarihi iin nemli bir eserdir.

1.2. Aratrmalar almalarmz srasnda Osman Turan`n Seluklular Zamannda Trkiye adl eseri bata olmak zere Osman Turan tarafndan yazlan dier eserler ve ansiklopedi maddelerinden; Mikail Bayram hocamzn gnmz kaynaklarna k tutacak aratrmalarn ieren makaleleri ve bu makalelerin ounun topland Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar adl eserinden her ynde faydalanlmtr. Tuncer Baykara`nn I.Gyase`d-Din Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit adl eserinden, Nejat Kaymaz`n Anadolu Seluklu Devleti`nin nhitatnda dare Makanizmasnn Rol I adl makalesindeki yorumlarndan, Claude Cahen (Osmanllardan nce Anadolu`da Trkler), Paul Wittek (Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar), Ramsay (Anadolu`nun Tarihi Corafyas) gibi yabanc aratrmaclarn yaplmtr. eserlerinden faydalanlarak karlatrmal bir anlatm

2. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`e Kadar Trkiye Seluklular Tarihine Umumi Bir Bak Seluk ailesi 1040 Dandanakan Sava ile Gazneliler`i yenip Seluklu Devleti`ni kurmutu. 1043 senesinde Rey ehrine gelerek kararghn orada tesis eden Turul Bey, maiyetinde olan Seluklu prenslerinin her birini bir tarafn fethine gndermitir. Turul Bey, amcas Aslan Yabgu`nun oullar Kutalm ve

Gregory Abu`l Farac (Bar Hebraeus), Abu`l-Farac Tarihi, C.II, ev: mer Rza Dorul, 2. Bask, Ankara 1987, s.9-17.

Resultekin ile Bizans mverrihlerinin Ebu Malik diye kaydettikleri kardei de Hazar Denizi sahilindeki lkelerin zapt iin vazifelendirmiti8. Anadolu`ya aknlar yapan Trkmenler`in istilasn durdurmak isteyen Grcler, Ermeniler ve Bizansllar, bu aknlar karsnda iddetle ezildiler. 1046`dan 1071 senesine kadar Trkmenler, kendilerine mukavemet edip Bizans ordularna dayanak noktas olan ve byk yollar zerinde bulunan Erzurum, Sivas, Kayseri ve Konya bata olmak zere birok ehirleri tahrip etmilerdir9. Sultan Alparslan komutasndaki Byk Seluklu ordusu ile Trkler`in ilerleyiini durdurmak isteyen Bizans ordusu arasnda 1071 ylnda yaplan Malazgirt Meydan Sava sonunda kazanlan zafer, gerek Trk- slam, gerekse Bizans ve Avrupa tarihlerinde srekli ve olumlu sonular douran ok nemli bir dnm noktas olmutur. Bu sava sonunda Bizans imparatorluunun btn imkanlar kullanlarak meydana getirilen byk ordu, darmadan ve ie yaramaz bir hale getirildiinden, zaferi izleyen bir iki yl iinde Seluklu kuvvetleri, kendilerine kar belirli hibir direnile karlamakszn Anadolu ilerine akarak Ege ve Marmara denizi kylarna kadar sratle ve kolayca ilerlediler. Likaonia (Adana-Dilekkaya Ky civar), Cappadocia (Nevehir ve evresi), Phrygia (Ankara-Eskiehir-Ktahya evresi) ve Galatia (Ankara-Krkkale evresi)`nn byk bir ksm Trkler`in eline geti. Trkler, Dorylaion (Eskiehir)`dan Constantinople`a giden yol zerinde ilerlemelerine devam ettiler10. Ancak Seluklu kuvvetleri bu kez daha nceki tarihlerde olduu gibi, yalnz akn ve istila amacyla harekatta bulunmayp fethettikleri blge ve kentlere yerleerek Anadolu`nun bir Trk yurdu haline getirilmesinde olumlu admlar atmlardr11. Anadolu`ya gelen bu Trk gleri, Malazgirt zaferini izleyen yllarda daha da artmtr. Nitekim Sultan Melik ah, Trkistan, Horasan ve Irak- Acem`e yaylarak, buralarda sk sk bir Seluklu ehzadesinin etrafna toplanp isyanlara sebep olan Trkmen boylarna da yeni fethedilmi olan Anadolu`yu yurt olarak verince Anadolu`ya byk gler olmutur. Bunun yannda Mool istilas
8 9

Mkrimin Halil Yinan, Trkiye Tarihi Seluklu Devri, Anadolu`nun Fethi, stanbul 1934, s.23. Yinan, a.g.e., s.82. 10 W.M.Ramsay, Anadolu`nun Tarihi Corafyas, ev: Mihri Pekta, stanbul 1960, s.6. 11 Ali Sevim, Malazgirt Meydan Sava Ve Sonular, Malazgirt Armaan, Ankara 1993, s.228.

srasnda Orta Asya ve ran`da yaayan eitli Trk boylar da batya doru gelerek Anadolu`ya yerlemeye balamtr12. 1072-1073 yllarnda Ankara hatta zmit havalisinde Trkmen boylar serbeste dolaabiliyorlard. Bizans`daki i anlamazlklar yznden Anadolu halk ihmal edilmiti. Buna imparatorluktaki byk feodal ailelerin tahakkmn, uzun zamandan beri harplerden yorgun den kylden zorla tahsil edilen ar vergileri ilave etmek lazmdr. Onu iin esir durumda ahalinin, kendilerine dokunmayan, igal edilen yerlerde halk soymayan ve daha ziyade stratejik mevkilerle zengin iftlikler ve malikneler arayan Trkler`e bir nevi kurtarc gzyle baktklar tahmin edilebilir13. Bu yerlemeler sonucunda Rum Diyar artk Daru`l- slam`n bir paras haline gelmi oluyordu. Seluklu Trkleri`nin srkledii bu gebe Trk kabileleri, btn Anadolu topraklarnn Trkletirilmesinde temel unsur olmulardr. Kutalmolu Sleyman ah ise daha sonra bu yeni fethedilmi topraklarn idaresiyle vazifelendirilmitir14. lk zamanlarda Sultan Melik ah`a muhalif durum taknm olan Sleyman ah halifenin aracl ile nihayet Anadolu`nun fethine memur edilmitir. Melik ah`dan zaptedecekleri memleketlerin hkmdarlk menurunu alm olan Kutalmoullar; Mansur, Sleyman ah, Alp- lek ve Dulat bir taraftan; dier taraftan da yine sultann emriyle ayn mntkay amakla vazifeli Artuk Bey, Tutak, Afin, Dilmaolu Mehmed ve sair dier beyler vazifelerini yapmakta idiler15. Sleyman ah ksa zamanda, Orta Anadolu zerinden daha nceleri Seluklu aknclarnn harektta bulunduklar Marmara Denizine kadar ilerledi. O, 1075 ylnda, stanbul`un hemen yan banda byk ve tarihi bir Bizans kenti olup, salam surlara sahip bulunan znik`i fethetti ve burasn temellerini atmakta olduu Trkiye Seluklu Devleti`nin bakenti yapmak suretiyle devletini kurdu16.
12

Osmanl Ansiklopedisi, Osmanllar`dan nce, mad., C.I, stanbul 1996, s.4. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953, s.64. 14 Philip K.Hitti, Siyasi Ve Kltrel slam Tarihi, C.III, ev: Salih Tu, stanbul 1980, s.748. 15 Kafesolu,a.g.e., s.66. 16 Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, Ankara 1990, s.26; brahim Kafesolu bu konuda yerli ve yabanc kaynaklar karlatrmal olarak tetkik ettikten sonra; Trkiye Seluklu Devleti`nin, fiilen ve hukuken Sleyman ah`dan sonra yani, Byk Seluklu Devletindeki meliklerin,
13

Sleyman ah`n Trkiye Seluklu Devleti`ni kurmas ve baarl fetihler yapmas sonucunda, zellikle 1080 ylnda Azerbaycan`dan kalabalk Trkmen ktleleri, Anadolu`ya adeta akmaya balam ve dolaysyla Anadolu`da Trk nfusu sratle oalmt. Ayrca Bizans`da bitip tkenmek bilmeyen buhranlarn oluturduu huzursuzluklar sebebiyle, eitli rklardan oluan yerli halklar Sleyman ah`n ynetimini benimsedikleri gibi, byk arazi sahiplerinin hizmetinde alan ve tutsak muamelesi gren kyl snf da Sleyman ah`n uygulad Miri Toprak rejimi dolaysyla, Seluklu ynetiminde hrriyetlerini elde edip toprak sahibi olmulard17. Bir sre sonra Anadolu`da riyaset davas yznden Kutalmoullar`nn aras alm, malup olan Mansur stanbul`a kamt. Sleyman ah`tan vaziyeti renen Melik ah, Bizans`a bir eli gndererek firarinin teslimini istemitir. Fakat o sralarda Mansur Anadolu`ya dnm, kardei ile yeniden mcadeleye balamt. Sultan, karde kavgalarna son vermek zere, mehur komutanlarndan Emir Porsuk`u Anadolu`ya yollamt. Sleyman ah`n kuvvetleriyle birleen Melik ah`n ordusu karsnda malup olan Mansur savata lmtr. ekimeler bitince, Suriye meliki Tutu`un maiyetine katlan Trkmen beyleri mstesna, Anadolu`daki Trkmen bey ve oymaklar Sleyman ah`n emrine girmitir. Sleyman ah bilhassa Melik ah tarafndan kendisine Anadolu hkmdarl menuru verildikten sonra, Anadolu`nun tek hakimi olmutur18. Sleyman ah, Melik ah tarafndan gnderilen bir menurla tek bana Trkiye Seluklu Devleti`nin bana gemi olmasna ramen, Sleyman ah`n giritii fetih hareketlerinde Melik ah`a kar izledii politikasnda hibir deiiklik olmamtr. Ama Sleyman ah hakimiyetini daha douya doru yaymaya balaynca, meselenin mahiyeti deimitir19. Sleyman ah

beylerin ve babularn metbuu olan Sultan Melikah`n vefat (1092) ile ortaya kan iktidar boluu ile devletin paralanmasndan sonra, znik ehrinde, Sleyman ah`n olu Kl Arslan tarafndan kurulduunu belirtir. brahim Kafesolu, Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu, Tarih Enstits Dergisi, S.10-11, stanbul 1981, s.27-28. 17 Sevim, a.g.e., s.21. 18 Kafesolu,a.g.e., s.175. 19 Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, 2.Bask, Ankara 1993, s.106.

Antakya`y aldktan sonra ise btn Kilikya memleketine hakim olmutur20. Sleyman ah`n Antakya`y fethinden bir buuk yl sonra21 Haleb`i kuatmas Ukayloullar`nn Suriye Meliki Tutu`tan yardm istemesine sebep olmu ve neticede Sleyman ah ile Tutu arasnda yaplan savata Sleyman ah yenilmi ve lm (1086),22 Kuri`in olu eref-Dol`un kabrinin yanna defnedilmitir23. Sleyman ah`n lmnden sonra Antakya`da bulunan hanm ile oullar Kl Arslan ve Kulan Arslan, Melik ah tarafndan gnderilmitir24. Sleyman ah`n vefatn takip eden gnlerde Antakya`dan Karadeniz`e, Ege Denizi`ne ve anakkale`ye kadar baz yerler hari btn memleket Trk hakimiyetine girmitir25. Sleyman ah`n tarih sahnesinden ekilmesi ile Anadolu`da ortaya kan yksek otorite boluu, esasen feodal bir yapya sahip Trkmen bey ve gruplarnn kendi balarna buyruk bir durumu benimsemelerine neden oldu. Ebulkasm, znik`te derhal hkmdarln ilan ettii gibi, kardei Ebulgazi`yi de Kapadokya`nn baz ksmlarnn idaresiyle grevlendirmitir26. Kl Arslan ve Kulan Arslan, Melik ah`n lmnden sonra olu sultan Berkyaruk`un izniyle Anadolu`ya ynelmitir. Yolculuklar srasnda eskiden babalar Sleyman ah`a tabi olmu bulunan Orta Anadolu`dan byke bir kuvvet topladktan sonra ancak 1093 yl balarnda znik`e gelme imkann bulmulardr. Seluklu ehzadelerinin gelii znik`te byk bir sevin oluturmu, Ebulgazi, iktidar derhal saltanat ailesinin varislerine teslim etmitir. Bylece Kl Arslan, alt buuk yl sonra znik`te babasnn tahtna karak sultan unvan almtr27. sfahan`a

20

Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekayi-namesi Ve Papaz Grigor`un Zeyli, ev:Hrant D.Andreasyon, Ankara 2000, s.162. 21 In Demirkent, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I.Kl Arslan, Ankara 1996, s.1. 22 Kymen, a.g.e., s.106. 23 Mateos, a.g.e., s.168. 24 Demirkent, a.g.e., s.2. 25 Kafesolu,a.g.e., s.85. 26 Demirkent, a.g.e., s.1. 27 Demirkent, a.g.e., s.14.

Melik ah`n lmnden sonra hangi sebeple olursa olsun gelerek Trkiye Seluklu Devleti`nin bana geen I.Kl Arslan`n tahta geince ilk ii bozulan birlii yeniden salamak oldu28. I.Kl Arslan, muhtelif etnik unsurlardan meydana gelen ve muhtelif dini inanlara sahip halka kendisini sevdirmitir. Fakat o srada Hal Seferleri balamtr29. Hristiyan Avrupa, Bizans mparatorluunun da bir gn Trkler tarafndan yklacan sezerek, bunu nlemek ve Kuds blgesini ele geirmek iin nasyadaki Trkleri, Hristiyan kuvvetleriyle tardetmek istediler ve Hal kuvvetlerini hazrladlar30. lk Hal yrynn baladnda Trkiye Seluklu Devleti`nin banda I.Kl Arslan bulunuyordu. Bir ay kadar sren bir kuatmadan sonra Hallar Trkiye Seluklu bakenti znik`i 1097 ylnn Haziran ay sonunda ele geirmeyi baardlar. Daha sonra 1 Temmuz`da Eskiehir`de Kl Arslan kuvvetlerini malup ettiler. Bu ve daha sonraki Hal seferleri Mslman Trkler`in Avrupa`ya doru balattklar fetih hareketlerini netice itibaryla iki buuk asr kadar sonraya brakmalarna sebep olmutur31. I.Kl Arslan`n Musul`a da hakim olma istei Trkiye Seluklular ile Byk Seluklular kar karya getirmitir32. Kl Arslan`n Musul`u almas bu blgenin yneticisi avl ile aralarnn almasna sebep olmu, 1107 ylnda Habur Nehri kenarnda yaplan savata yenilen Kl Arslan, kap kurtulmak midiyle atn Habur Nehri`ne srd fakat boularak lmtr33. ki tarafn da ok kan aktt bu savata, Kl Arslan`n ordusunun geri kalan Malatya ehrine iltica etmitir34. Kl Arslan`n olu ahinah yakalanarak sfahan`a gnderildi. Bylece Trkiye Seluklular taht ksa bir sre iin tekrar bo kald. sene sren esaretten kurtulan ahinah, 1110 ylnda Konya Seluklu tahtna oturmutur35. Onun Anadolu`ya dn ile ilgili iki rivayet vardr. Birincisine gre, Byk
28 29

Osmanl Ansiklopedisi, a.g.m., s.22. Kymen, a.g.e., s.110. 30 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, C.I, 3. Basm, stanbul 1981, s.204. 31 Philip K.Hitti, Siyasi Ve Kltrel slam Tarihi, C.IV, ev: Salih Tu, stanbul 1981, s.1024. 32 Osmanl Ansiklopedisi, a.g.m., s.23. 33 Kymen, a.g.e., s.112. 34 Mateos, a.g.e., s.231. 35 Osmanl Ansiklopedisi, a.g.m., s.23.

10

Seluklu sultan Muhammed Tapar Anadolu`nun ktye giden durumunu grerek ehin ah` lkesine gndermitir; ikincisine gre ise ehin ah kendisi kamtr36. ehin ah, Trkiye Seluklu Sultan olduktan sonra Bizans ile mcadeleye girimi ve baarlar elde etmitir. Bunun zerine Bizans imparatoru btn birlikleriyle, balangtan beri benimsemi olduu tasarnn erevesinde, dosdoru zmit`ten Konya zerine yola kmtr. mparator, znik`e vardnda, deneyimli subaylarn komutas altndaki hafif donanml askerleri ordudan ayrd ve onlara nden gidip kk birliklere blnmelerini, vur-ka basknclar olarak, Trkler`e saldrp dank atmalara girmelerini buyurmutur37. atmalar srasnda kardei Mes`ud`un isyanndan dolay mparator Aleksios ile ehin ah arasnda anlama imzalanmtr38. Anna olay anlatrken Trk tarafndan bar teklifi geldiini, Trk sultannn gelerek adet olduu zere Bizans mparatorunun ayan perek bar istediini ve mparatorun bar teklifini kabul ederek ehin ah`n askerlerine cmerte paralar datarak onlar uurladn yazmaktadr39. Bu anlatm anlama dnda tamamen yanl ve abartdr. Bir Trk sultanna yakmayacak bir hareketin tasviri herhalde Trkler`e duyulan dmanlktan veya ezilmilik duygusundan olmaldr. Kardei Mes`ud`un isyann bastrmak iin dnen ehin ah ihanete uramtr. ehin ah, Bizans`a yardm istemek iin giderken Mes`ud`un adamlarnca yakalanm ve yaklak iki yl sonra da boularak ldrlmtr. ehin ah`tan sonra Trkiye Seluklu Devleti tahtna

Danimendoullar`nn da desteini alan kardei Mes`ud gemitir. Sultan Mes`ud bir mddet kaynpederi Danimendli Emir Gazi`nin nfuzu altnda kalp onun siyasetini izlemek zorunda kalmtr40. Emir Gazi`nin lm ile rahatlayan Sultan Mes`ud, Ceyhan ve Elbistan` topraklarna dahil edip olu II.Kl Arslan` melik olarak bu blgeye gndermitir. Hallar`dan ise Mara, Ayntap,
Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, 2.Bask, Ankara 1993, s.118. Anna Komnena, Alexad (Malazgirt Sonras), ev: Bilge Umar, stanbul 1996, s.486. 38 Meril, a.g.e., s.119. 39 Anna Komnena,, a.g.e., s.497-498. 40 Meril, a.g.e., s.119.
37 36

11

Keysun, Raban ve Behinsi`yi alan Sultan Mes`ud, Ermeniler zerine de sefere km fakat Ermeniler`in savamak iin karsna kmamalar zerine geri dnm, 1155 tarihinde ise lmtr41. Sultan Mes`ud`un olu II.Kl Arslan, Seluklu tahtna geince nce kardeleri ile uramtr. Sonra Yabasan ile mcadelelere girimi fakat din adamlarnn araya girmesiyle anlama salanmtr42. II.Kl Arslan`n Ermeniler`i de malup ederek Pertus Kalesi`ni almas ve gcn artrmas, 1161 ylnda mparator Manuel`in baarszlkla Trkiye Seluklu Devleti topraklarndan geri dnmesi, II.Kl Arslan aleyhinde yeni ittifaklara sebep olmutur. Bu olay zerine Manuel nce Suriyedeki Franklarla, daha sonra da Danimendli Yabasanla anlamtr. Ankara ve ankr hakimi bulunan ehin ah ile de ehin ah`n sultan yaplmas kaydyla anlalmtr. Hatta o zamana kadar Sultann tarafnda bulunan Kayseri Meliki Znnun ve Malatya Emiri Zlkarneyni de Seluklu mirasndan pay almak zere bu ittifaka dahil edilmitir43. II.Kl Arslan`n Erzurum`dan gelen nikahl einin iinde bulunduu dn alayna pusu kuran Yabasan, dn alaynn iinden gelini kararak yeeni Znnun ile evlendirince II.Kl Arslan, Yabasan zerine yrmtr. Fakat yaplan savata Bizansn da katld ittifak glerine yenilince tek are olarak stanbula gidip, imparator ile anlama yolunu denemeye karar vermitir. Bizans`a gelen Kl Arslan, imparator tarafndan hediyelerle taltif edildikten ve mparatorun lmne kadar ona itaat etmek hususunda yeminli bir anlama imzaladktan sora byk miktarda altn ve gm alarak kendi ehrine dnmtr44. II.Kl Arslan, Konya`ya dndkten sonra kendisine kar ittifak kuranlar teker teker susturduu gibi, Danimendli hakimiyetine de byk lde son vermitir. Bylece Anadolu Trk siyasi birlii byk lde salanmtr.
41

Emine Uyumaz, Sultan I.Alaeddin Keykubad Devri Trkiye Seluklu Devleti Siyasi Tarihi (11201237), Ankara 2003, s.6. 42 Osman Turan, Kl Arslan II., A, C.VI, stanbul 1977, s. 689. 43 Abdulhaluk ay, II.Kl Arslan, Ankara 1987, s.33-34. 44 Mateos, a.g.e., s.334.

12

II.Kl Arslan ile Manuel Komnenes, kah bar, kah gergin ortamlarda karlkl birbirini kollama ve gzleme politikas srdryorlard. Ne var ki, II. Kl Arslann rakiplerini alt etmesi ve gittike glenmesi karsnda Bizansn rahat olduu sylenemezdi45. Bizans ile iyi ilikilerini srdrmeye alan II.Kl Arslan daha sonra mparator`a hkimiyeti altna ald ehirleri vermedii gibi, kabul etmi olduu baz artlar da yerine getirmemiti. te bu durumlara kzan Manuel, yeterli sayda ordu toplam ve Anadolu`ya gemeye karar vermitir46. mparator binlerce savadan oluan ordusu ile Trk milletini ortadan kaldrmak ve Konya surlarn bizzat ykmak amacyla harekete geti (1176 lkbahar)47. Manuelin geliini haber alan Sultan Kl Arslan, bir yandan yollarda gerilla harbi yaparak Bizans ordusunu ypratt gibi bir yandan da Manuel ile bar yapmaya alyordu. Manuel ise gelen bar teklifini, barn Konyada yaplaca gerekesiyle geri evirmidi48. Yapl yeri hakknda eitli grler49 olan Myriokephalon sava Eyll aynda gereklemi ve II.Kl Arslan`n stnl ile sona ermitir. II.Kl Arslan savatan sonra komu Mslman devletlere ve Alman mparatoru Friedrich Baborossaya Alman fetih-nameler gndermitir. Manuel ise savatan sonra, kendisi gibi evrensel imparatorluk iddiasnda bulunan hasm mparatoru Friedric Barbarossaya gnderdii mektupta urad yenilgiyi gizlemeye alm ve Sultana boyun edirdiini iddia etmiti. Ancak

45

mit Hassan, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi (Osmanl Devletine Kadar Trkler), C.I, stanbul 2000, s.205. 46 Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamos`un Historia`s (1118-1176), Haz:In Demirkent, Ankara 2001, s.209. 47 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes Ve Manuel Komnenos Devirleri), ev: Fikret Iltan, Ankara 1995, s.123. 48 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu`da Trkler, ev: Yldz Moran, 3. Bask, stanbul 1994, s.116. 49 Bu grlerden biri de Arkeolog Kemal Turfan`a aittir. O blgeyi iyi tanyan Kemal Turfan u yorumda bulunmaktadr; Bizans ordusunun savatan nce son durak yeri olan ve o zaman terkedilmi durumda bulunan Myriokephalon Kalesi, slam ve Trk istilalar srasnda yama ve tahribe uram olan Eumenia ehri`nin harap kalesidir. Bu ehrin kalntlar, Denizli`nin ivril ilesine bal imdiki Ikl Buca`nn kuzeyindeki Sarbaba Tepesi`nin stnde ve eteinde bulunmaktadr.Savan yapld Tzybaritze Geidi ise, bu kasabann 14 km. kuzeyinden balayarak kuzeye doru uzanan Yukar Kufi Boaz`dr. Kemal Turfan, Myriokephalon Sava`nn Yeri zerinde Yeni Aratrmalar, X.Trk Tarih Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), C.III, Ankara 1991, s. 1155.

13

II. Kl Arslann gnderdii mektupla gerei renen Alman mparatoru ile Kl Arslan arasnda dostluk antlamas imzalanmtr50. Sultan II.Kl Arslan, Myriokephalon zaferinden sonra Uluborlu, Ktahya ve Eskiehir blgelerini de ele geirdi51. Eyyubi ve Ermenilerle de savalar yapan II.Kl Arslan`n yann ilerlemesi sonucu askerin sevk ve idaresinden usannca rahat bir hkmdarlk srebilmek iin daha hayatta iken lkeyi 11 olu arasnda paylatrd52. II.Kl Arslan`n oullar ya sras ve meliklik yaptklar yere gre u ekildedir; -Kutbe`d-Din Melik ah; Sivas ve Aksaray -II.Rkne`d-Din Sleyman ah; Tokat ehri ile oraya bal yerler -Muhyi`d-Din Mes`ud ah; Ankara -Nuru`d-Din Mahmud Sultan ah; Kayseri -Ebu`l Feth Muisu`d-Dnya ve`d-Din Turul ah; Elbistan -Muizu`d-Din Kayser ah; Malatya -Nasru`d-Din Berkyaruk ah; Niksar ve bal yerler -Nizamu`d-Din Argun ah; Amasya -Sancar ah; Ereli -Arslan ah; Nide -Gyase`d-Din Keyhsrev; Borgulu (Uluborlu)53

50

Ebru Altan, Myriokephalon (Karamkbeli) Savann Anadolu Trk Tarihindeki Yeri, Trkler, C. VI. Ankara 2002, s.630. 51 Osmanl Ansiklopedisi, a.g.m., s.26. 52 Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Camiu`d-Dvel, Seluklular Tarihi II, Anadolu Seluklular ve Beylikler, ev: Ali ngl, zmir 2001, s.25. 53 Ylmaz ztuna, Devletler Ve Hanedanlar-Trkiye (1074-1990), C.II, Ankara 1969, s.33-34; bn Bibi, Seluk Name, s.41; Bu say Seluk Nmede on olarak verilip on meliin ad gemektedir. Ahmed bin Mahmud, Seluklu Nme, C. II, Hz: Erdoan Meril, stanbul 1977, s.148; Neri Tarihi`nde ise bu say onbir verilip sadece on melik topraklaryla zikredilmektedir. Mehmet Neri, Neri Tarihi, C.I, Haz: Mehmet Altay Kymen, Ankara 1982, s.22.

14

I.BLM

1. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N TAR H SAHNES NE IKII VE MEL KL K DNEM

1.1- Hayat I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in annesinin, Bizans`da Rum kayserleri soyundan olduu rivayet edilir54. Annesi muhtemelen 1162 yllarnda Bizans ile II.Kl Arslan arasndaki dostluk zamannda, Kl Arslan ile evlenmitir. XIV. yzyla ait Trk kaynaklar, Keyhsrev`in annesinin Tekfur Kaloyan`n karsnn kz kardei olduunu belirtir55. XII. yzyl sonlar ile XIII.yzyl baarnda Kaloyan adl bir Bulgar kral vardr. Ancak bu kiinin bahsedilenle ilgisi yoktur56. Lehmann`n ifadesine gre Jathatines (Gyase`d-Din Keyhsrev) Kralie Anna`y kz kardei olarak tantrd57. Ali Sevim ise I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in annesinin Bizansl bir prenses olduunu savunmaktadr58. Keyhsrev`in annesi Mslman olduktan sonra mmhan Hatun (Valide Sultan) adn alm; han, hamam, mescid gibi hayr ve hasenatlar yaptrmtr59. Gyase`d-Din Keyhsrev, eitimini devrin genel zellikleri iinde, ve bir ehzade oluunun imkanlar ile daha gl olarak salamtr. O temel eitimin anne ve babasndan fakat daha ok annesinden almtr. Bu arada Trk dadlar da ona, Trk rfn retmilerdir60. Gyase`d-Din Keyhsrev air olduu gibi ayn zamanda Trke`den baka dier Seluklu sultan ve melikleri gibi Farsa,

54

Cahen; Sultanlarn ailelerinin yeleri arasnda ok sayda Hristiyan kadn ve erkek bulunabiliyordu. I.Gyase`d-Din Keyhsrev ve II.Gyase`d-Din Keyhsrev`in anneleri Grekti derken bu tezi kuvvetlendirmektedir. Cahen, a.g.e., s.205. 55 Anonim Selukname`de Gyase`d-Din, Kaloya`nn karsnn kz kardei idi. Teyzesi Despina`dr diye belirtilmektedir. Anonim, Selukname (Anadolu Seluklu Devleti Tarihi III), ev: Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s.27. 56 Tuncer Baykara, I.Gyase`d-Din Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, Ankara 1997, s.7. 57 Bruno Lehmann, Theodar I. Laskaris 1204-22. Ve I. Gyaseddin Keyhsrev, Seluklu Aratrmalar Dergisi, C.III, ev: Mihin Eren, Ankara 1971, s.594. 58 Ali Sevim, Keyhsrev I, D A, C.XXV, Ankara 2002, s.347. 59 Selim Kaya, a.g.t., s.15, Dipnot 17. 60 Baykara, a.g.e., s.8.

15

Arapa, Yunanca, fakat ilaveten Latince konuuyor ve yazyordu61. Keyhsrev`in Rumca`y annesinden rendii sanlmaktadr. slami temel bilgiler iin babas Kl Arslan, Keyhsrev`e teki kardeleriyle birlikte eitim verdirmitir. Kendisi kk olduundan ayrca zel hocalar da ders vermilerdir62. II.Kl Arslan`n oluna Keyhsrev ismini vermesinde ve Gyase`d-Din Keyhsrev`in daha sonra da Keyhsrev adn kullanmasnda eitli grler mevcuttur. Baykara; XII. Yy. sonlarnda Trkler, hem ehirlerde hem de ehir dndaki alanlarda kalabalklam idiler. nk doudan da durmakszn Trkler geliyordu. Trkler`in yannda Azerbaycan sahasndaki olaan nfus art dnda yeni unsurlar da geldiler. Trkler bu yeni gelenlerden de etkilendiler. nk onlarn bir ksm ran kltr etkisinde kalmt. II. Kl Arslan`n en kk olu Gyase`d-Din Keyhsrev`in ad yanstmaktadr. nk Keyhsrev, bir da bu yeni etkilenmeyi ran milli kahramannn addr63

yorumunu yaparken; Selim Kaya; Keyhsrev ve lakap olan Gyase`d-Din kelimeleri iki farkl kltre iaret eden iki isim olup, bunlardan Gyase`d-Din kelimesi Arapa, Keyhsrev kelimesi ise Farsa`dr. Trkiye Seluklular`nda ran karakterli isim kullanmnn ilk uygulaycs olarak kabul edilen II.Kl Arslan`n en kk oluna isim verirken neden byle bir tercihte bulunduu kesin tespit edilememitir. Kanaatimizce Gyase`d-Din Keyhsrev ile balayan gelenein rabet grmesi, Trkiye Seluklu Sultanlarndan bazlarna ad konulurken, ran`dan uzakta, Anadolu`da, Trke isimler yerine Farsa ve Arapa isimlerin, eski ran mitolojisinden alnm unvanlarn tercih edilmesi, ran- slam kltrne olan bir ilgi, sevgi ve etkilenmenin bir neticesi olsa gerektir. Her ailede ocuklara konulan isim o ailenin bir adan ilgi duyduu bir kltr de gsterir. Dolaysyla Trkiye Seluklu Devleti`nin, ran kltrnn etkisinde kald ve bu durumun ocuklara konulan isimlere de yansd ve kullanld, Sultan II.Kl Arslan`n da bundan dolay en kk oluna Keyhsrev ismini verdii dnlebilir64 yorumunu yapmaktadr. Mikail Bayram ise olaya daha
61 62

ztuna,T., a.g.e., s.34. Baykara, a.g.e., s.8. 63 Baykara, a.g.e., s.63. 64 Kaya, a.g.t., s.13.

16

farkl bir boyuttan yaklamakta ve u ekilde aklama yapmaktadr; Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Afrasyab`n soyundan gelen bir hakan olarak Turani kavimlerin byk hakan, destani ran ahlarnn unvan olan Keyhsrev unvann kullanarak eski ran ahlarnn devam olduunu ve nihayet Diyar- Rum`da Kayser-i Rum`un yerine kaim bir Kayser olduunu, Anadolu`da dini ve etnik zmrelere empoze ve onlarn hamasi duygularn tatmin etmeyi dnmtr. O halde I.Gyase`d-Din Keyhsrev, oullar ve ahfadnn Keyhsrev, Keyferidun, Keykavus, Keykubad gibi destani ran ahlarnn adlarn kullanmalarnda, ran kltrne duyulan hayranlktan ok politik bir amac gz ard edilmemelidir. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, btn bu dini ve etnik zmreleri kendi siyasi otoritesi altnda toplayarak ve kendini merkeze alarak Anadolu`da istikrar ve bar ortamn oluturmaya almtr. Bylece bu yeni devlet felsefesinin, siyasi anlay ve dn biiminin yaplanmasna ynelik alma yrtlmtr. Nitekim bundan sonradr ki Trkiye Seluklu Devleti hizmetinde ok sayda Rum ve Ermeni kkenli Kontlar, ran ve Trkmen kkenli Emirler grlmektedir65. Gyase`d-Din Keyhsrev, zeki, akll ve kabiliyetli bir ocuktu. O dnemde ehzadelerin eitim merkezi olan Malatya`da iyi bir eitim grmt. Keyhsrev, erginlik ana kadar babasnn yannda kalm, bu yllarda Arapa, Farsa ve slami ilimler yannda beeri ilimleri de renmitir. Keyhsrev`in hocalar o devrin mehur alimleridir. Bunlardan en nemlisi sultanlarn retmeni olarak hret bulan eyh Mecd`d-Din shak`tr66. 1185`te ise Gyase`d-Din Keyhsrev, Uluborlu ve Ktahya meliki olmutur67.

65

Mikail Bayram, Trkiye Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Trkler, C.VII, Ankara 2002, s.171. 66 Kaya, a.g.t., s.15. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Trkiye Seluklular tahtna ikinci kez getii zaman da bu hocasndan faydalanmak iin onu Konya`ya davet etmi ve kendi ald eitimin aynsn byk olu zze`d-Din Keykavus`un da almas iin onlar Malatya`ya gndermitir. 67 ztuna, T., a.g.e., s.34.

17

1.2. Saltanat ncesi Ve Meliklik Dnemi Sultan II.Kl Arslan 1155`ten beri yaklak otuz yldr hkm srd siyaset sahnesinde artk yorulmu ve grevini gerei gibi yapamaz hale gelmiti. Trkler`de devletin hanedan azasnn mterek mal saylmas geleneine uygun olarak, Trkiye Seluklu Devleti`ni on bir olu arasnda blmt68. Abdulhaluk ay bu taksim meselesinde Sultan II.Kl Arslan`n 1185 veya 1186 ylna doru henz anlalamayan bir sebeple saltanatn oullar ile paylatnn grldn, byk olu Kutbe`d-Din Melik ah ile Kayseri arpmasna kadar (1188) hala kuvvet ve kudretin II.Kl Arslan`n elinde olduunu, sultann bu kararnda oullarnn herhangi bir basksnn olmadn, ama yann olduka ilerlemi olduundan Kl Arslan`n gerek yallk ve gerekse yorgunluu sebebiyle oullarn saltanata ortak ettiini ve kendisinin Konya`da hkm srerek bir bakma rahat bir saltanat srmek istediinin akla daha yakn olduunu belirtir69. Kamuran Grn ise Kl Arslan, belki de oullar arasnda bir mcadeleye sebep brakmamak iin bu taksimat yapmtr70 yorumunu yapmaktadr. Anadolu`daki bu siyasi blnme ile Seluklu lkesi adeta yar mstakil idarelerden oluan devletler topluluu haline gelmitir. Bununla beraber Trkiye Seluklu Devleti paralanmam, uclarda hkm sren kudretli melikler lke snrlarn korumu hatta fetihlerde bile bulunmulardr. Ancak daha sonraki yllarda ortaya kan kardeler arasndaki saltanat mcadeleleri, lke iin zararl olmutur71. Bylece II.Kl Arslan uzun mcadelelerden sonra Danimendoullar Devleti`ni ortadan kaldrarak Anadolu`da siyasi birlii salad halde lkesini onbir olu arasnda paylatrarak bu siyasi birlii kendi eliyle datmtr72. Bu taksim byk bir ihtimalle 11821186 yllar arasnda yaplmtr73. Gerek olan bir ey, 1185`lerde artk btn oullarn Seluklu

Erdoan Meril, Trkiye Seluklular, Genel Trk Tarihi, C. IV, Ankara 2002, s.165. ay, a.g.e., s.103. 70 Kamuran Grn, Trkler Ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1984, s.358. 71 Kaya, a.g.t., s.19. 72 Bayram, a.g.m., s.170. 73 Abdlkerim zaydn, Anadolu Seluklular, slam Tarihi, C.VIII, stanbul 1994, s.149.
69

68

18

lkesinde belirli yerlere gnderilmi olduklardr74. Kl Arslan da bylece 582/1186 ylnda kabul edilmi bir sultan olarak Konya`ya ekilmitir75. Kl Arslan bu taksimattan sonra veziri htiyare`d-Din Hasan ve dier devlet adamlar ile Konya`da sultan olarak hkm srmeye devam etmi76, oullar da melik sfatyla bulunduklar yerlerde yar bamsz olarak hareket etmilerdir. Bu meliklerin her biri kendi adlarna para bastryor77, hutbe okutuyor ve dier devletlerle mnasebetlerde bulunuyor, sultan olarak da babalarn metbu tanyorlard78. Ylda en az bir kere babalarnn yanna gelip hizmet iin artlar yerine getirip, istediklerini alp tekrar kendi topraklarna dnyorlard79. Gyase`d-Din Keyhsrev, babas II.Kl Arslan tarafndan merkezi Uluborlu olan Bizans snr eyaletine melik tayin edilmiti. Bu eyalet, kuzeyde Ktahya yaknlarna kadar uzanyordu. Ktahya Trkler`de, Denizli Bizans`ta idi. Ktahya`ya kadar olan topraklar da yeni fethedilmiti80. Fakat onun melik olmas daha eskilerdedir. nk Konya batsnda Tekke ky adl bir kyde onun melikliinde babas da sa iken yaplm bir yapya ait kitabe vardr. 576 Recep ay yani 1180 tarihli bu kitabede Gyase`d-Din Keyhsrev melik olarak kaydedilmitir. Sultan, babas II.Kl Arslan olup, Keyhsrev veliaht olarak tanmlanmtr81. Keyhsrev`in meliklik hayatn geirecei Borgulu, bu yllarda gney-bat Anadolu`nun en dikkate deer kalelerinden birisidir. Menderes boylarndan douya uzanan yol zerindedir. Yeri son derece dikkate deer olup, savunma imkanlar, tabii artlar dolaysyla ok gldr. Bu zellikleri ile ge Bizans dneminin nde gelen kalelerinden birisi saylyordu.
74 75

Baykara, a.g.e., s.4. Hol, P.M., slam Tarihi Kltr Ve Medeniyeti, C I., ev: Kasm Turhan, stanbul 1988, s.253. 76 Nezih Turan`n iddiasna gre II.Kl Arslan, devleti vezirine ( htiyarddin Hasan) idare ettiriyordu. Ahmet Nezihi Turan, Aksaray`n Asl Kurucusu II.Kl Arslan, Trk Yurdu, C.XIX-XX, S.148-149, Ankara 2000, s.392. 77 Kl Arslan`n oullarndan altsnn para bastrm olduklar elde bulunan sikkelerle ispatlanmtr. Halil Edhem Eldem, Kayseri ehri, Haz:Kemal Gde, Ankara 1982, s.36. 78 zaydn, a.g.m., s.149-150. 79 bn Bibi, a.g.e., s.41 80 T.Ylmaz ztuna, Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, C.II, stanbul 1963, s.101. 81 Baykara, a.g.e., s.8.

19

Borgulu daha ok batya Menderes vadisine ynelen yollarn zerinde bulunmakla beraber, gneyde Akdeniz`e giden yollarla da ilgisi vard. Roma dneminin Apollonia ehri Bizans dneminde klm Sozopolis olarak yaknlardaki sarp tepenin zerine ekilmi idi. Trkler ise buraya Borgulu adn vermilerdi. Borgulu mstahkem kalesi bu yllarda douya uzanan yol dzeni ile Seluklu gcnn batdaki son noktas idi. Anlaldna gre Borgulu`nun gneyindeki yreler henz Trk hakimiyetine girmemitir. Ancak Borgulu alnarak, asl Konya`ya uzanan askeri yol gvenlik altna alnmak istenmitir. Keyhsrev, Borgulu`dan Gney-bat Anadolu`yu tam bir kontrol altna almtr. nk o gneyde olup bitenleri takip etmeye alrken, henz Trkler`in elinde olamayan Isparta ve Burdur yresiyle hem de daha gneydeki Antalya yresi ile ilgileniyordu. Batda Menderes vadisinde olup bitenlerle de ilgileniyordu. Bu yreden gelen yollar daha nemli idi. Bu sebeple Keyhsrev iin ncelik, bat snrlarnn gvenliini salamak olmutur. Keyhsrev`in buradaki meliklik dneminde baz gen yetenekler kklklerinden itibaren Keyhsrev`in yannda bulunmulardr. Bunlar arasnda iki kiinin daha bu dnemde, yani 1182`yi takip eden yllarda gen birer asker olarak Keyhsrev`in maiyetinde bulunduklar anlalyor. Sonradan zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad devirlerinde de bunlarn adlar ok geecektir. Bunlardan birisi gneyde Antalya yresi ile ilgili gelimeleri takip eden Mubarize`d-Din Ertoku, teki de bat, Menderes boylarndaki durumu izleyen Esed`d-Din Ayaz`dr. 1185`lerin 20 yalarndaki bu ahsiyetleri, sonradan hep Keyhsrev ile birlikte olacaklar, gurbete de onunla birlikte gideceklerdir. Ad geen bu komutanlar Gyase`d-Din Keyhsrev`in sultan oluundan sonraki fetihlerde de nemli grevler yklenecektir82. Gyase`d-Din Keyhsrev`in meliklik merkezi olan Uluborlu (BorguluSozopolis) ile evresindeki Ktahya`ya kadar uzanan yerler, mparator II.Alexis zamannda (1180-1183) Bizans`tan zapt edilmiti. Buralar, birinci Hal Seferi
82

Baykara, a.g.e., s.8-9.

20

neticesinde Seluklular geri ekildii zaman, Bizans`n tekrar sahip olduu yerler ile Seluklu topraklar arasnda gayri muayyen bir arazi eridi boyunca teekkl eden u blgesine dahildi. Evvelce sahile kadar uzanan btn Bat Anadolu`ya yaylm olan Trkmenler iin, bu her iki tarafn da kontrolnden uzak u blgesi, gebe hayat artlarn tayan elverili bir barnak ve faaliyet sahas vazifesini gryordu. Doudan devaml ekilde Anadolu ilerine gelen ve Seluklu sultanlarnn nizam ve asayi taleplerine uymayan hareketleri yznden, onlar tarafndan Hristiyan topraklar istikametine sevk edilen yeni airetlerin de katlmas ile buradaki Trkmen unsuru gittike artan bir kesafet kazanyordu. Bu serbest u blgesinde, icabnda Bizans ve Seluklu topraklarnn ok ilerine kadar sokularak konar-ger yaayan ve zaman zaman Bizans`a ait iskan sahalarna aknlar yapp yamalarda bulunan Trkmenler, Seluklu Devleti`nin bat snrn muhafaza ile grevli idiler. II.Kl Arslan douda Danimendli egemenliine son verdii zaman, anlaldna gre hem idari, hem de askeristratejik bir tedbir olarak, bu blgelerdeki baz Trkmen unsurlarn da Danimenoullar`nn varisleri olan beylerle83 beraber, Bat u blgesine nakletmitir. te Gyase`d-Din Keyhsrev Uluborlu meliki olduu zaman Bat ucu btn bu Trkmenler`le kendi kontrol altna girmi bulunuyordu. Acaba onun buraya tayin edilmesinde saltanata namzet olarak gsterilmesi ile ilgili bir maksat yok mudur? Yukarda kuvvetli bir ihtimal olarak iaret ettiimiz gibi, ayet Keyhsrev`in veliahtl pein ve belirli bir siyasi mlahazann eseri ise onun tahta oturmasnn temini iin bu Trkmenler`in desteinden faydalanmak dnlm olabilir84. Bir baka gre gre de Keyhsrev`in Bizans`a snr bat u blgesine, Uluborlu Meliki tayin edilmesinde Bizans`l bir asil hanmn olu olmas ve bu ynyle de mahalli Hristiyan unsurlarla Seluklu devleti lehine temaslarda bulunmas hedeflenmi olabilecei gibi, gerektiinde de bu blgedeki
83

brahim Hakk Konyal`ya gre bu beyler Muzaffer`d-Din Mahmud, Zahire`d-Din li, Sinane`d-Din Yusuf`du. Bunlar istiklallerini ve yurtlarn deil Anadolu`da Trk hakimiyetini tehdit eden Bizans`a kar koyabilmek iin Seluklular`a katlmaktan ve onlar kuvvetlendirmekten baka kar yol olmadna inanmlar ve Seluk oullarnn yannda yer almlardr. Bu karde, II.Kl Arslan ld zaman, Borgulu (Uluborlu) valisi bulunan Melik Gyase`d-Din Keyhsrev`in yannda ve emrinde bulunuyorlard. brahim Hakk Konyal, Abideleri Ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya 1964, s.446-447. Yalnz dier kaynaklar Yabasan`n nc olunun Bedre`d-Din Yusuf olduunu belirtir. 84 Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklu Devleti`nin nhitatnda dare Makanizmasnn Rol I, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.II, S.2-3, Ankara 1966, s.123-124, 79 nolu dipnot.

21

Bizansllar`dan da yardm salanmasnn ayrca Bizans istikametinde basknlar yapan u Trkmenleri`nden de faydalanarak Seluklu Devleti`nin bat snrlarn korumas ve gerektiinde de doudaki Trkmenler`in de iinde bulunduu Seluklu ordusuna yardmc kuvvet temin etmesinin mmkn olabilecei dnlm olsa gerektir. Nitekim daha sonraki ortaya kacak olan olaylarda Keyhsrev, blgesindeki Bizansllar`dan istifade etmesini bilmitir85. Keyhsrev, Uluborlu`da melik olarak hkm srerken Bizans Devleti tam bir kaos iindeydi. mparator I.Manuel Komnenos`un lm ile balayan ve giderek artan i karklklar ile Bizans egemenliindeki Anadolu`nun kontrol mparator II.Isaakios Angelos`un (1185-1195) elinden km ve bir ok yerde isyanlar balamt86. stanbul`daki zayf ynetim bu isyan unsurlarna kar blgedeki kendi halkn bile korumakta zorlanyordu. Bizans`n iinde bulunduu bu durumdan istifade etmesini bilen ve ularda hkm sren Gyase`d-Din Keyhsrev gibi melikler yalnz lke snrlarn muhafaza etmekle kalmyor, yeni fetih giriimleriyle de Bizans aleyhinde topraklar geniletiyordu. Keyhsrev, Bizans mparatoru ile iyi ilikiler iinde olmaya dikkat ederken dier taraftan Bizans`a muhalif her trl harekete de destek vermekteydi. Bu sebeple de Bizans ile olan mnasebetler zaman zaman bozuluyordu. Bizans`n iinde bulunduu kt durumlardan istifade etmek isteyenlerden biri de mparator III.Aleksios Angelos aleyhine faaliyette bulunan ve sonra da isyan eden Phiyladelphia (Alaehir) hakimi Theodoros Mankaphas idi. Alaehir`de istiklalini ilan ederek kendisine bal askerlerle Manisa ve evresini istilaya girien ve imparator olmay amalayan Mankaphas, kendi adna gm paralar bile bastrmt. syan hareketinden rahatsz olan Bizans mparatoru ksa bir kararszlk dneminden sonra Mankaphas`a kar sefer dzenleyerek Alaehir`i ele geirmi ve isyan bastrmt. Ancak kam olan Mankaphas

85 86

Kaya, a.g.t., s.21. Bizans Devletinde dorudan tahta ynelik ayaklanmalara baktmzda, bu ayaklanmalar bulunduklar blgelerde kkl ve zengin ailelerin destei ile ya da zamannda saray ilikisi iyi olup sonradan bozulan brokrat ve komutanlar, feodal beyler gibi eitli nedenlerle isyan edenler tarafndan karlmtr. ahin Kl, Ykselme Devri Seluklu-Bizans likileri, Trkler, C.VI, Ankara 2002, s.620.

22

yakalanamamt87.

Kaan

Mankaphas

sonra

Gyase`d-Din

Keyhsrev`e

snmt. Gyase`d-Din Keyhsrev, Theodoros Mankaphas`n malup olarak, kendisine snp yardm istemesini (1189), kendi menfaatine uygun buluyordu. Buna ramen, Bizans imparatoru ile mevcut sulhu bozmay doru bulmad iin bu mlteciye, uclarda daima yar mstakil durumlarn muhafaza eden gebe Trkmenler arasnda, asker toplama msaadesini vermitir. Asi kumandan, bu Trkmenlerle birlikte, Denizli ve Honaz blgesinde yapt istila ve tahriplerden sonra ald ganimetler ile Keyhsrev`e dnd vakit imparatorun hediyelerle gelen elisi, Sultan`dan onun teslimini istedi. Melik Keyhsrev, sulhu muhafaza endiesi ile hayatna dokunulmamak zere, bu istei kabul etti ki88, bu hadise daha sonra kardeleri arasnda kendi aleyhinde birtakm dedi-kodularn kmasna sebep olmutur89. Ancak Keyhsrev`in Mankaphas` Bizans`a iade etmesi, ne para iin ne de hediye karldr. Keyhsrev, Bizans imparatoru ile yaplan anlama neticesinde, Mankaphas`n da hayatn gven altna aldktan sonra onu iade etmitir. Elbette ki o, devletinin ve milletinin menfaatini dnm ve o gnk artlarda Bizans` dman olarak karsna almak istememitir. Mankaphas sebebiyle lkesinin zarar grmemesi iin siyasi bir karar vermi ve uygulamtr. Bundan baka, Keyhsrev, Mankaphas` tahrik etmedii gibi, Bizans aleyhine de ynlendirmemitir. Hatta ona silah ve dzenli ordu vermeyi reddetmitir. Ona sadece Bizans`a kar basknlar dzenleyen ve ganimetler elde eden Trkmenler arsnda bulunma izni vermitir. Mankaphas kendi istei ile Trkmenler`in iinde yer alm, basknlara katlm ve onlarn arkasndan kendisine yardmc kuvvet toplamtr. Dolaysyla Keyhsrev`in Mankaphas` bahane ederek sulanmas doru deildir90.

87 88

Kaya, a.g.t., s.22-23. Cahen, Keyhsrev`in bu ii para iin yaptn savunur ve Keyhsrev`in kkrtt Bizans`l asi Mankaphas, Frigya ve Karya`y yamalamaya balad, ancak saakios Angelos, Keyhsrev`e para vererek asinin kendisine teslim edilmesini istedi, hayatn balayacana sz verdi. Bylece hareket bastrlabildi ifadelerini kullanr. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev: Erol yepazarc, 2. Bask, stanbul 2002, s.56. 89 Osman Turan, Keyhusrev I, A, C.VI, stanbul 1977, s.613-620. 90 Kaya, a.g.t., s.24.

23

Anadolu`daki Hristiyanln knde, Trkleme ve

slamlama

srecinde bu isyanclarn rol azmsanamayacak kadar byktr. syanclar Trklerle kendi karlar iin yaptklar ibirlikleri ile ve askeri g olarak da Trkmen gruplarn kiralamak yoluyla Bat Anadolu`da Menderes boyunca ve Ege kylarna kadar, Gneybat Anadolu`da Denizli evresi, Kuzeybat Anadolu`da Bithynia ilerine ve kuzeyde Karadeniz sahillerine kadar Trkler`in girilerini kolaylatrmlardr. Bu isyanlar bir yandan Bizans`n ve Hristiyanln ehir hayat ve retiminin kmesine sebep olurken her eyden nemlisi gven duygusunun yitirilmesine neden olmutur91. Gyase`d-Din Keyhsrev`in Uluborlu`daki meliklik hayatnn nemli olaylarndan biri de III.Hal Seferi`ni yaam olmasdr. III.Hal ordusu 2 Mays 1190`da Uluborlu nlerine gelmiti92. Bir ok kaynakta II.Kl Arslan`n Hallarla anlama yapmasndan dolay Uluborlu ve havalisine hakim olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Hallarla bizzat savamad zikredilmektedir. Baz kaynaklar ise bunun tam zddn sylemektedir. Bunlardan birisine gre Gyase`d-Din Keyhsrev, aabeyleri ile birlikte Alman Hal ordusuna kar savamtr. Keyhsrev, Hallar`n Seluklu topraklarnda getii blgenin hakimi olmak hasebiyle bu mcadeleyi verenlerin banda bulunmaktayd. Belki de aabeyleri Keyhsrev`e destek olmak iin gelmiler ve bu savalara katlmlard. Trkmenler de, Sultan II.Kl Arslan ve oullar tarafndan Alman Hal ordusuna kar savamalar iin tevik edilmilerdi. Anadolu`da iskan edilen ve meliklere tabi olan bu Trkmenler, Seluklu kuvvetleri olarak Alman Hal ordusuna kar Trk topraklarn ilk savunanlar olmutu93. Friedrich Barbarossa, Hal ordusunun getii yerleim blgelerinin terk edilmi olmasndan ve kinci Hal seferindeki tecrbelerinden istifade ile Seluklu topraklarnda rahatlkla yoluna devam edemeyeceini tahmin ediyor olmalyd ki, Bizans ile Seluklu Devleti arasnda snr olan blgede ilerlerken zellikle de Seluklu topraklarna girdikten sonra Trkler`le byk bir meydan

91 92

Kl, a.g.m., s.620-621. Baykara, a.g.e., s.14. 93 Kaya, a.g.t., s.25.

24

sava yapmay amalamt. Ancak Seluklular, Friedrich Barbarossa`nn ok byk ve kalabalk olan ordusu ile meydan sava yapmaktan srarla kamlard. Hallar, yerli Hristiyan halkn klavuzluunda Seluklu topraklarnda yrye devam ederken melikler de, Hal ordusunun kendi lkelerinde rahata ilerlemesine kar bir engel oluturmaya almlard. Bu meliklerden birisi de Gyase`d-Din Keyhsrev idi. Aratrmaclarn hi zerinde durmad, ancak Keyhsrev`in ikinci defa Seluklu sultan olduu zaman hocas eyh Mecd`d-Din shak`a yazd ve bandan geen olaylar anlatt bu mektupta Keyhsrev; Alamanlara kar yneldiini belirtmektedir. Hallar`a kar en byk mukavemeti gsteren, kendisine bal Bat ucunun yani kendi blgesinin Trkmenleri`nin idarecisi olan Keyhsrev`in aabeyleri ile beraber Hallar`a kar mcadele edenlerin en banda zikredilmesi gerekirdi. nk evreyi ve araziyi ok iyi bilen Trkmenler`in de dahil olduu Keyhsrev`in sevk ve idaresindeki Seluklu ordusu, kendi bulunduklar blgeden geen Alman Hal ordusuna seyirci kalmam, Denizli-Uluborlu arasnda ve sonrasnda aralksz olarak Almanlara taarruz ederek onlar ypratm, Akehir`e kadar ilerlemelerine bir engel oluturmak maksadyla gei yolu zerindeki her eyi yakp ykm, aylardr yollarda olduklar iin yorgun olan ve yiyecekleri azalan Hallar`la vur-ka taktii ile savamlardr. Hatta bu blgede Keyhsrev`in takip ettii askeri strateji ve akll siyaset Hallar Uluborlu`dan Konya`ya kadar olan mesafe gz nne alndnda ne kadar zorlukla ilerlemi olduklar dikkat ekicidir94. Bu yllarda II.Kl Arslan`n lkesini oullarna paylatrmasnn skntlar artk ortaya kyordu. htiyar sultann lm halinde tahta sahip kabilmek hrsyla yanan ehzadeler rakip olarak grdkleri kardelerine kar eitli yollarla mcadele ediyorlard. ehzadeler arasndaki bu mcadelede yeni bir faktr kendini hissettirmeye balamt. Bu olay 1185 ylnda balayan ve Kafkasya`dan Suriye`ye kadar uzanan sahada kendini gsteren yeni bir konarger Trkmen topluluunun hareketidir. Cahen`e gre Anadolu`ya giren bu yeni

94

Kaya, a.g.t., s.25-32.

25

Trkmen topluluunun heyecan istismar edilerek, kardeler birbirlerine kar bu kuvveti kullanma yolunu tercih etmilerdir. Bu Trkmen topluluklar da sultann oullar arasndaki rekabetten faydalanarak kendi menfaatleri iin eitli olaylarn iine girmilerdir. Ancak sultann oullar zerindeki siyasi hakimiyeti 1188 sonlarna kadar devam edebilmiti95. Fakat btn bu paralanma ve ehzadeler arasndaki mcadelelere ramen zellikle uclarda bulunan Rkne`d-Din Sleyman ah, Muhyi`d-Din Mes`ud ah ve Gyase`d-Din Keyhsrev, hakim olduklar blgelerde fetihlere devam etmiler ve 1176 ylndan itibaren ke geen Bizans`a kar aktif bir politika takip etmilerdir96. 1188 yllarnda ise ortam gerilmeye balamt. Kutbe`d-Din,

Trkmenler`le 1188 ylnda bir ittifak kurarak onlarn da desteini almtr. Bylelikle kardelerine nispetle emri altnda daha fazla kuvvet bulunan Kutbe`dDin, sultanla en layk aday olduu inancyla taht ele geirmek iin faaliyete gemiti. II.Kl Arslan ise devlet erkan tarafndan olu Kutbe`d-Din aleyhine kkrtlmakta idi. Gelenein kendisine verdii haktan yararlanmak isteyen oul ile babas arasndaki ihtilaf giderilemeyince, askeri kuvvet bakmndan msait artlara sahip olan ve byk oul olma hakknn gasp edildii dncesinde olan Kutbe`d-Din, babasna kar saltanat mcadelesi balatmt97. II.Kl Arslan ile oullarnn almasna sebep olan bir baka olay da Kl Arslan`n bu taksimat yaparken bir veliaht gstermemi olmasdr98.

95 96

ay, a.g.e., s.105. Yusuf Ayn, Seluklu-Bizans likileri, Trkler, C.VI, Ankara 2002, s.606; Ayn, ayn sayfada u ekilde devam etmektedir; 1195 ylnda I. Manuel Komnenos`un olu iddiasyla ortaya kan ve III. Aleksios Angelos`a kar isyan eden Aleksios adl bir ahs, Ankara meliki Muhyi`d-Din Mes`ud`un kendisine verdii destekle Ankara`ya snr olan pek ok Bizans kentini yamalam ve zerine gnderilen imparatorluk kuvvetlerini de yine Mes`ud`un yardmyla malup etmiti. Kendisine bakaldran bu asiyi itaat altna alabilmek iin Mes`ud ile anlama giriiminde bulunan imparator, Mes`ud`un talep ettii ar istekleri kabul etmeyince tafralar arasndaki mcadele bir buuk yl devam etti. Nihayet 1196 yl Aralk aynda drt ay boyunca kuatt Dadybra (Safranbolu)`y ele geiren ve buradaki yerli ahaliyi srerek yerlerine Trkler`i iskan ettiren Mes`ud karsnda aresiz kalan imparator, Balkanlar`daki sava durumunu da gz nnde tutarak daha nce talep ettii harac demeyi kabul edip onunla bar anlamas yapt. Hatta Muhyi`d-Din Mes`ud bar anlamas yapt III.Aleksios`a Balkanlar`daki mcadelesi srasnda bir yardmc kuvvet de yollad. 97 Kaya, a.g.t., s.38. 98 Grn, a.g.e., s.358.

26

Daha sonra II.Kl Arslan`n ile byk olu Kutbe`d-Din Melik ah arasndaki mcadele bir savaa sebep olmutur. 1188`de Kayseri civarnda meydana gelen savata Melik ah`n askerleri byk Sultan II.Kl Arslan`a kl ekmek istemeyince Melik ah Sivas`a dnmtr99. Sultan ise olunun bu ba kaldrn hazmedemeyip, kendisiyle ibirlii yapan Trkmenlerden 4000`inin ldrlmesini emretmitir100. Kutbe`d-Din Melik ah, vezirlikten azledilen htiyare`d-Din Hasan`n Sivas civarnda Trkmenler tarafndan pusuya drlerek ldrldn duyunca kendisini destekleyen Trkmenler`le birlikte bakent Konya zerine yryerek ve Sultan II.Kl Arslan`a kendisini zorla veliaht ilan ettirmiti (1190)101. Daha sonra 1191 ylnda Malatya`y kardei Kayser ah`n elinden almaya kalknca, Kayser ah Kuds`te bulunan el-Melik`l-Adil`in yanna gelip yardm istemi ve onun kzlarndan biriyle evlenmiti. Kayser ah`n evlilii Eyyubiler ile Trkiye Seluklular arasnda kurulan ilk shriyyettir. ElMelik`l-Adil, Kl Arslan`n oullar arasndaki anlamazl halletmesi iin Kazasker emseddin b. el-Ferra`, Kayser ah ile gndermi, emseddin b. elFerra Anadolu`ya gidip onlar arasnda el-Melik`l-Adil adna hakemlik yapm fakat bu elilikten dnerken Malatya`da lmtr102. Kayser ah`n kendisini salama almas zerine Kutbe`d-Did, Nure`d-Din Sultanah`n payn ele geirmeye karar vermi ve Kl Arslan` da yanna alarak Kayseri`ye doru yola kmtr103. III.Hal Seferinden sonra Kutbe`d-Did Melik ah`n, Kayseri`de bulunan kardei Nure`d-Din Sultanah` muhasaras esnasnda Melik ah`n

zaydn, a.g.m., s.150. ay, a.g.e., s.104. 101 zaydn, a.g.m., s.150; Mneccimba, II.Kl Arslan`n olanlardan piman olup btn saltanat olu Kutbe`d-Din Melik ah`a vermek istediini fakat baarl olamadn Kl Arslan yaptna piman oldu, sznden dnd. Btn lkeyi olu Kutbe`d-Din Melik ah`a toplamak istedi. am ve Msr Sultan olan Salahaddin Eyyubi`nin kzyla evlendirip bylece onun onurunu pekitirmeyi dnd. Babalarnn kuruntusunu sezen br kardeler ayaklandlar, bunun nne gemek istiyorlard. Artk babalarnn buyruunu dinlemez olmulard szleriyle belirtir. Mneccimba, Anadolu Selukileri, ev: Hasan Fehmi Turgal, stanbul 1935, s.20. 102 Ramazan een, Selahaddin Eyyubi Ve Devri, stanbul 2000, s.73. 103 Cahen, Anadolu`da Trkler., s.57.
100

99

27

tahakkmnden bkan sultan bu oluna snnca104, bunu renen Kutbe`d-Din Konya ve Aksaray`a dnp iki ehri de zapt etmiti105. Fakat Nure`d-Din`in de saltanat iin babasna bask yapmas sonucu II.Kl Arslan buradan da kamtr106. Sultan, oullarn birer birer dolam fakat hibirinden umduu saygy bulamamt107. Kl Arslan, bir olunun yanndan dierine gidiyordu, fakat hepsi ondan usanmt108. Hangi olunun yanna gittiyse olu rahatsz oluyor, o da onu brakarak baka bir olunun yanna gidiyordu109. Sonunda Borgulu (Uluborlu) hakimi olan olu Gyase`d-Din Keyhsrev`in yanna gitti. Gyase`d-Din Keyhsrev babasn grnce ok sevinmi, ona hizmet etmitir110. Byk oullarnn ihtiraslar ile ok sknt eken Kl Arslan, nihayet onu kendisine veliaht tayin etmitir111. Sonra Sultan II.Kl Arslan, devletin nde gelenlerinden ve halktan Keyhsrev`e biat etmelerini istemi ve sonunda onlarn ballk yeminlerini almtr112. Gyase`d-Din Keyhsrev`in veliahtla seilip tayin edilmesi haberini kardeleri duyunca, her biri mal mlk sahibi olan ve bir yerde vali ve melik olan bu kardeler Keyhsrev`e kar faaliyetlere balamlard. Byk karde olan Melik Rkne`d-Din Sleyman ah`n huzurunda toplanp, Gyase`d-Din Keyhsrev`in yaptklarn anlatarak ondan ikayette bulunmulard. Fakat Sleyman ah onlarn yazl ve szl dncelerini rendikten sonra lkenin btn yneticilerinin Gyase`d-Din Keyhsrev`e tabi olduunu onun emrinden
104 105

Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 6.Bask, stanbul 1998, s.238. bn`l- Esir, El-Kmil Fi`t-Tarih Tercmesi, C.XII, ev: Ahmet Araka- Abdlkerim zaydn, stanbul 1987, s.82. 106 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.238. 107 Zeki Ateken- Yaar Bedirhan, Malazgirt`ten Vatana Anadolu Seluklu Devleti, Konya 2004, s.161. 108 bn`l- Esir, a.g.e., s.82. 109 Abu`l Farac, a.g.e., s.463. 110 bn`l- Esir, a.g.e., s.82; Cahen; Sultan II.Kl Arslan olu Kudbe`d- Din`e kar dier oullarndan yardm toplamaya alm, sonunda bir Bizansl anneden doma olu Keyhsrev ile bir anlamaya varmtr. Annesi Bizansl olduu iin II.Kl Arslan onu bat hudutlarna yerletirmiti. Keyhsrev`in Bizansllar`dan, zellikle de blgedeki uc Trkmenlerinden, doudaki Trkmenler`e kar bile yardm salamas mmknd, diyerek Uluborlu`da II.Kl Arslan ile olu I.Gyase`d-Din Keyhsrev arasnda bir anlama olduunu vurgular. Cahen, Anadolu`da Trkler., s.125. 111 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.239; Cokun Alptekin, Sultan II.Kl Arslan`n lmeden nce Konya`da kk olu Gyase`d-Din Keyhsrev`i veliaht tayin ettiini belirtmektedir. Cokun Alptekin, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. VIII, Konya 1994, s.259; Bir baka gr de Kl Arslan`n Melik ah`tan almak iin Gyase`d-Din Keyhsrev`i kendisine veliaht yaptdr. Ateken-Bedirhan, a.g.e., s.161. 112 bn Bibi, a.g.e., s.31.

28

kmayacaklarn, Gyase`d-Din Keyhsrev`in her ne kadar kkse de byklerin sahip olamayaca bir akla sahip olduunu kardelerine sylemi bunu iiten kardeleri ise Sleyman ah` Keyhsrev`e kar kkrtamaynca elleri bo olarak lkelerine dnmlerdir113. II.Kl Arslan, Keyhsrev`in yanna gelmeden nce dier oullarn dolam, bu zaman zarfnda oullarnn durumlarn inceleyip karlatrm ve her zaman beenip taktir ettii kk olu Keyhsrev`de karar klm, onu on aabeyine tercih edip veliaht yapmt. Dolaysyla Keyhsrev`in veliahtl bir nevi tecrbeye dayal seimin sonucudur. II.Kl Arslan, Keyhsrev`in yannda iken Kutbe`d-Din Konya`da adna hutbe okutup kendisini sultan ilan ederek tahta fiilen yerlemi, 1191 sonlar ile 1192 yl iinde saltanat kendi emellerine gre kullanmaya almt. Fakat takip ettii yol bekledii neticeyi vermeyince, sultanl kalc olmamtr. Kutbe`d-Din, davranlaryla babasnn nefretini ve kardelerinin dmanln

bn Bibi, a.g.e., s.47. Nejat Kaymaz, iktidara geebilme artlarndan u ekilde bahseder; Clus hadiselerinde rol oynayan en mhim faktr, dorudan doruya maddi kuvvettir. Bu durum, devletin yine Trk hususiyetlerinden olan askeri bnyesinin nemli bir gereidir. Kimin baa geeceini semek maddi kuvveti temsil eden belirli bir zmrenin iradesi altnda cereyan ederken, veliahtlk, byk oul veya byk karde hukuku gibi hususlarn dikkate alnp alnmamas tamamen tesadfe kalyordu. Kuvvet unsurunu kendi hesabna temin ederek tahta oturmu bulunan bir ehzadenin hkmdarl bir emrivaki olarak kabul edilmekte ve artk hukuki bakmdan zerinde mnakaa yaplmamaktadr. kan ihtilaflarda taht ele geirmi olan ehzadenin hkmdar olarak meruiyeti deil; daha ziyade ahde vefaszlk veya adete riayetsizlik halinde, ekseriya tercih edilen kimsenin buna sebep olan stn vasflar, mesela akl ve kabiliyet gibi meziyetleri ne srlr. Bir baka ifade ile saltanatta meydana gelen deimelerde u veya bu namzedin hakk deil, fakat u veya bu zmrenin arzu ve temayllerine uygun gelen ehzadenin davas mdafaa edilir. mera ve ekabir kendisine biat etmedike bir hkmdar meru hkmdar olamaz. Ama ekseriyet biat etmi ise, meruiyet temin edilmi demektir ve biat etmeyen aznlk sadece asi saylr. Merkezi rejim tarafndan uclara uzaklatrlm bulunan ve hep eski dzeni arzulayan Trkmen beyleri de saltanat makam veya merkezi idare ile ilgili olan hadiseleri daima alaka ile takip ediyor ve maiyetlerinde bulunan mhim airet kuvvetleri sayesinde bunlara messir oluyorlard.Yine byle kimseler icabnda hkmdara da stn gelebiliyorlard. nk bu mera ve rical, maiyetlerinde bunu temin edecek bir silahl kuvvete sahip idiler. Kk ehzade Gyase`d-Din Keyhsrev`in veliaht tayin edilmesi grne gre, yalnz yaayan ehzadelerin en by olarak Melik ah`n yerine kaim olmu bulunan Sleyman` deil, fakat btn kardelerini sinirlendiren bir hadise olmutur. Bunun sebebi acaba, onun yalnz en kk ehzade olmas dolaysyla, ananevi usullerin bu bakmdan inenmi telaki edilmesi mi idi; yoksa iin iinde baka hususlarda m vard? Malum olduu zere Kl Arslan, byk olu Melik ah`n elinden kurtulup kat zaman, Keyhsrev`den baka hibir olu ona yardma yanamamt. Bunun sebebi herhalde, ehzadelerin hepsinin byk kardelerinin hakkna riayet etmek gibi masum bir dnce iinde, babalarndan veliahtla dair hibir talepte bulunmam olmalar deildir. Eer Kl Arslan, Keyhsrev`e verdii eyi daha evvel onlardan birine vermeye raz olmu olsa idi, hi phe yok ki Keyhsrev ile deil, onunla anlam olacak ve biz de Keyhsrev yerine baka bir isimle karlaacaktk. Kaymaz, a.g.m., s.100-118.

113

29

kazanmt. Bu sebeple II.Kl Arslan onun sultanln gayr- meru ilan etmitir114. Uluborlu`da hazrlklarn tamamlayan ve Uc Trkmenleri`nin de desteini alan I.Gyase`d-Din Keyhsrev, babas ile birlikte Kutbe`d-Din Melik ah zerine, Konya`ya yrynce Kl Arslan`n byk an ve erefle dolu ahsiyetine bal bulunan ehir halknn yardmyla Kutbe`d-Did Melik ah, Aksaray`a ekilmek zorunda kalmtr115. Kl Arslan, burada da Gyase`d-Din Keyhsrev ile birlikte byk olunu muhasara etmi116, muhasara srasnda ise lmtr117. Osman Turan II.Kl Arslan`n kuatma srasnda ldn belirtmesine ramen dier kaynaklar Konya`da ld konusunda mttefiktirler118. Neri ise Hicretn bi yz seksen sekizinde Sultan Kl Arslan mtevaffa old. Maktul dahi old dinildi119, derken, II.Kl Arslan`n ldrldnn de rivayet edildiini belirtir. Keyhsrev, babasnn cenazesini Konya`ya getirerek bizzat kendisinin yaptrd kmbethaneye koymutur120. Gyase`d-Din Keyhsrev, bir mddet babasnn lmn gizli tuttuktan sonra121, 1192 senesinde sultanln ilan etmitir122. Bylece Gyase`d-Din Keyhsrev`in meliklik devresi sona ermi ve saltanat devri balamtr123.

114 115

Kaya, a.g.t., s.41-42. Keyhsrev zellikle Uc Trkmenleri`nin yardm ile babasn yeniden Konya`ya yerletirmi ve Aksaray`a saldrmt. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.125. 116 Mneccimba`nn anlattna gre Kl Arslan bir gn olu Gyase`d-Din Keyhsrev`e; Ben Kayseri`nin hakimi olan mel`un olum Nure`d-Din Mahmud Sultanah`n elinden ehri almak iin zerine yrmek istiyorum, sen de benimle gelir misin? dedi. Keyhsrev, bu teklifi kabul edip ordusunu hazrlad. Keyhsrev babas ile beraber Kayseri`ye yrd ve Nure`d-Din Mahmud`u orada kuatt ifadesi yer alr ki, Mneccimba burada Aksaray kuatmas yerine Kayseri kuatmasnn olduunu belirtir. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.26. 117 O.Turan, Seluklular Zamannda, s. 239. 118 bn`l- Esir, a.g.e., s.82; Abu`l Farac, a.g.e., s.463. 119 Mehmet Neri, Kitab- Cihannma (Neri Tarihi), C.I, Haz: Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, Ankara 1949, s.31. 120 Ateken-Bedirhan, a.g.e., s.161. 121 Bu sre iinde hekimler cenazeyi ilalayp tahnit ettiler. Ancak bu durum daha sonralar Keyhsrev muhaliflerince arptlarak onun bn Avarz adl birisine babas II.Kl Arslan` Ereli`de zehirlettii sylentilerinin kmasna sebep oldu. Kaya, a.g.t., s.43. 122 O.Turan, Seluklular Zamannda, s. 239. 123 O.Turan, Keyhusrev I, s.613-620.

30

II.BLM

2.I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N LK SALTANAT YILLARI VE KARDE RKNE`D-D N SLEYMAN AH LE TAHT MCADELES

2.1. Tahta Geii I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, babas Kl Arslan`n lmnden sonra tahta gemesi zor olmamtr. nk babas II.Kl Arslan; olu Keyhsrev iin devletin ileri gelenlerinden ballk yemini almt. bn Bibi`ye gre, I.Gyase`dDin Keyhsrev Konya`da tahta geince; etraftaki ileri gelenler tahtn sana ve soluna oturmular, saysz altn ve gm paralar samlard. Beylere, memleket byklerine kymetli hilatlar, hediyeler gnderilmitir. Bu suretle herkesin sevinci artm, on gn iki mstesna olmak zere her trl gzel elenceler tertip edilmitir. Gyase`d-Din Keyhsrev artk yzn memleketin, ehirlerin imarna evirmi, yurdun her kesine haberler ulatrlmtr. Bu iler H.588 (M1192) ylnda olup, Gyase`d-Din Keyhsrev`in be yl srecek ilk saltanat hayat bylece balamtr.124 II.Kl Arslan`dan sonra Trkiye Seluklu Devleti tahtna, Uluborlu Meliki I.Gyase`d-Din Keyhsrev, kardei Melik ah` yenerek oturduysa da, babalar hayatta iken balam olan karde kavgas dolaysyla sakin bir devir geirememitir125. Sultan II.Kl Arslan`n lmnden sonra ehzadeler aras taht kavgalar daha da iddetlenmi, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in sultanl dier kardeleri tarafndan kabul edilmemitir126. Kardeleri Keyhsrev`in sultanln tanmam olmakla beraber, kendilerini de sultan ilan edemeyip, meliklik unvan ile iktifa etmiler ve saltanat hukuk ve kaidelerini inemeye cesaret

124

125

bn Bibi, a.g.e., s.23. Nesimi Yazc, lk Trk- slam Devletleri Tarihi, Ankara 2002, s.286. 126 Hakk Dursun Yldz, Trkiye Seluklular, Mslman Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1999, s.138.

31

edememilerdir127. Ayrca Mes`ud`un, Kastamonu ve Bolu`nun fethiyle uramas, bu arada Rkne`d-Din Sleyman ah`n da orta ve dou Anadolu`da kardelerini itaate almakla megul olmas, Gyase`d-Din Keyhsrev`e geici de olsa biraz frsat vermitir128. Ama bir mddet sonra Keyhsrev`i memnun brakacak bir hadise gereklemiti. En ihtirasl ve tahtta en ok gz olan kardei Kutbe`d-Did Melik ah`n lm, hkmdarlnn ilk yllarnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in rahat nefes almasn salamtr129. Bylece Gyase`d-Din Keyhsrev, en yakn ve kuvvetli rakibi Kutbe`d-Did Melik ah`tan kurtulmutur130. Gyase`d-Din Keyhsrev tahta getii zaman Bizans ile aralarndaki mcadeleler de devam etmekteydi. Keyhsrev, meliklik dneminde olduu gibi yine Bizans`a isyan edenlerin ilk snd kii konumundayd. Bu isyanclardan biri de Dukas idi. 1194 ylnda Isaakios Dukas Komnenos yardm istemek amacyla Konya Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`in yanna gelmi, fakat ksa sre sonra 1195 ylnda III.Aleksios tarafndan zehirletilerek ldrlmtr131.

2.2. Bizans Seferi Ve Nfus Mbadelesi Niketas`n dier kaynaklara gre daha ayrntl olarak anlatt bu olayda; Keyhsrev, Msr Sultan`nn skenderiye ehrinden Bizans mparatoru`na gnderdii iki Arap atna el koymutu. Serbest komas iin braklan bu atlardan birinin dizi knca, Keyhsrev, mparatora bir eli heyeti yollayarak atlar

Turan, Keyhusrev I, s.614. Ayrca bk. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul 1972, s.97. Ateken-Bedirhan, a.g.e., s.163. 129 Meril, a.g.e., s.130; Kutbe`d-Din Melik ah`n lm en ok Tokat Meliki Rkne`d-Din Sleyman ah`n iine yarad ve onun nfuzunun artmasna sebep oldu. nk Sleyman ah melik olduu Tokat`a, Melik Kutbe`d-Din`e ait Sivas, Kayseri ve Aksaray` da ilave ederek hakimiyetini daha da geniletti. Hatta Ankara Meliki Muhyi`d-Din Mes`ud bata olmak zere dier btn kardelerine metbuluunu kabul ettirdi. Kaya, a.g.t., s.46; 1196 ylna gelindiinde ise iyice kuvvetlenen ve rakipsiz kalan Rkne`dDin Sleyman ah, tahta sahip olabilmek iin Konya`ya yryecektir. 130 O.Turan, Keyhusrev I, s.614. 131 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.14; mparator Manuel`in aabeyinin torunu olan Isaakios Dukas Komnenos 1179`da Ermeni Kral III.Ruben`e esir dm, 1184`te serbest kalm ve Kbrs`a giderek bamszln ilan etmitir. nc Hal Seferi ile ada ngilizler tarafndan zapt edilince Isaakios tekrar tutuklanmtr. Isaakios 1194`te serbest kalnca Anadolu`daki eitli beylere mektuplar yazarak imparator olmasna yardm edeceklere byk dller vaat etti. Fakat olumlu cevap alamad. Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.14.
128

127

32

yannda alkoymak mecburiyetinde kaldn belirtmi, mparator`un bu durumu ho grmesini istemi ve birinin sakatlanmasndan tr dierini de gndermeyeceini bildirip mparator`dan zr dilemiti132. Khoniates`in anlattna gre; mparator bu olay hogr ile karlamad. Zor durumda olduunu ve Sultan olmasa da kendisini yeterince tehdit eden hasmlar bulunduunu dnmedi. Silaha sarlmad fakat ticaret yapan Romal veya Konya`dan Bizans`a gelen Trk tacirlerin hepsinin hapse atlmasn ve mallarna el konulmasn emretti. Ama satlk mallar ve yk hayvanlarn almad, bunlar sahiplerine de brakmad. Bu mallarn ve hayvanlarn hepsi alann elinde kald yani hepsi dalp yok oldu133. Gyase`d-Din Keyhsrev, kendi mazeretinin kabul edilmediini ve hapis edilen tacirleri serbest brakmadn grnce, arada mevcut muahedenin ihlal edildiini ileri srerek, Bizans topraklarna girip fetihlerini Menderes nehri vadilerine kadar gtrmtr. Menderes kysnda bulunan gsz Karia134 ve Tantalos135 ehirlerine saldrp oradaki halk esir almtr. O blgedeki baka ehirleri de yamalayp sonra Phrygia blgesindeki Antiokheia136`ya kar yrmtr. Dier kaynaklarn bundan sonras iin fazla ayrnt vermesine karlk Niketas olay yle devam ettirir; Ama o gn ehirde nl bir kiinin kznn dn treni yaplyordu. Byle elencelerde adet olduu zere orada toplanp elenenlerin bartlar ve alglarn grlts pek fazla idi. Btn gece davullar alnd, mnasip dn arklar sylendi. Keyhsrev ehre yaklanca
132

133

Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.53. Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.53-54; Yerli kaynaklarmz ise; Bizans mparatoru III.Aleksios`un, Konya- stanbul arasnda ticaret yapan Seluklu tebas Trk ve Rum tccarlarn hapsederek mallarna el koyduunu, Gyase`d-Din Keyhsrev`in, buna cevap olarak Msr hkmdar Melik Adil`in Antalya yolu ile Bizans mparatoruna gnderdii cins atlar sahiplendiini savunur. Baykara, a.g.e., s.18; Cokun Alptekin, Alptekin, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, s.259; O.Turan, Seluklular Zamannda, s..240. 134 Ramsay`n tarifine ve izdii haritaya gre, Aydn`n Karacasu ilesi civardr. Ramsay, a.g.e., s.50. 135 Wittek burann isminin Dandal-Suyu hatrlattn ve Trkiye haritasnda da burann Vandal ay olarak belirtildiini aktarmaktadr. Paul Wittek, Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar, Seluklu Aratrmalar Dergisi I, Ankara 1970, s.208, 31 nolu dipnot. 136 Bilge Umar, buray Menderes Antiokheia`s olarak tanmlar ve u bilgiyi verir; Bu ilka ve ortaa kenti, ile merkezi Karacasu yaknndan da geen Dandalas ay`nn bylece gneyden gelip Menderes`le birletii yerde, iki akarsuyun arasnda, dolaysyla Menderes`in gney kysnda idi. Aydn ili Kuyucak ilesi merkez bucana bal Baaran/iftlik kynn kuzey yanbanda bir tepecik zerinde pek nemsiz kalntlar gnmze ulamtr. Bilge Umar, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, stanbul 1998, s.224.

33

mzik aletlerinin ve ark syleyenlerin sesi kulana geldi. Fakat gerekte bu seslerin ne olduunu anlayamad. Ona gre bunlar savaa hazrlanan askerlerin sesleriydi ve parolalarn haykryorlard. Demek ki, kendisinin saldrsn nceden haber almlard, derhal oradan ayrld. Lampe`ye geldi. Orada resmi kiilere esirlerin her birinin adn ve vatann sorarak kaydetmelerini syledi; sonra kendisini kimin esir ald sorulacak, herhangi bir mal kayb var m diye tespit edilecek, olu, kz veya karsnn Trkler tarafndan gizlenip gizlenmedii renilecekti. Bu sorgulama bitirilince, Sultan snf ve akrabala gre gruplanm olarak her eyi Romallar`a iade etti ve yola koyuldu. Kle olarak alnanlarn says 5000 olarak gsterildi. Keyhsrev, esirlerin rahatlar iin her eyi temine alt, onlara ekmek, yiyecek salad. Trkler istedikleri zaman kamptan kp odun kesmeye gidebiliyorlard. Fakat esir Romallar`a bu izin verilmiyordu. Onlarn kamaya kalkmamalar iin balarnda nbetiler vard. nk kap yakalanrlarsa zincire vurulurlard. Keyhsrev, Philomelion137`a gelince esir Romallar` oturup yerlemeleri iin kylere ve bereketli topraklara datt ve onlara tekrar tarm yapmalar iin tahl ve tohum verdi. Ayrca onlara byk mitler alad; imparator ile kendisi tekrar barnca ve eski anlama yenilenince, kurtulu paras istemeden onlar evlerine yollayacan syledi. Eer imparator baka bir yolu tercih ederse be yl vergi vermeyeceklerdi, vergi tahsildarlarnn tacizine uramayacaklard. Daha sonra onlara Romallarnkini asla amayan ve sk sk da ykseltilmeyen hafif bir vergi konacakt. Keyhsrev bu ekilde dzeni kurduktan sonra Konya`ya dnd138. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in bu insani tutumu etkisini ksa zamanda gstermitir. Keyhsrev, ailelerine ve memleketlerine gre defterlere yazdrd yerli Hristiyan halka sonradan asl yerlerine dnme hakk tand halde, Hristiyanlar bu yeni vatanlarndan memnun kalmlard139. Akehir`e getirilen bu halk eski vatanlarn zlemedii gibi, Trkler`in eline gememi yerlerden pek
137

Bahsedilen yer Akehir olup, burann halk, vaktiyle mparator Manuel tarafndan zmit`e srlmtr. Ali Sevim, Anadolu`nun Fethi Seluklular Dnemi, 2.Bask, Ankara 1993, s.155. Manuel`in 1146`da atee verdii bu ehir, 1191`de Barbaros`un maiyetindeki Hal askerleri tarafndan bir kez daha yklmtr. Keyhsrev, Bizansl halk buraya yerletirmek iin geldiinde, buras ykk ve ssz bir harabeden ibaretti. Wittek, a.g.m., s.228. 138 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.54-56. 139 Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 4. Bask, stanbul 1998, s.76.

34

ok kii de Sultan`n, akrabalarna nasl davrandn duyunca akn akn Philomelion`a (Akehir) gelmitir. Sadece kutsal duygularn azalmasnda deil, insanlar kendilerini karlarna kaptrmalarndan ve kanunsuzluun oalmasndan dolay Romallar arasnda birounun sonuta lkesine ball soumutu. Neticede Bizans`a ait ehirler yerine Trkler`e ait ehirlere yerlemeyi tercih etmiler ve sevinle anavatanlarn terk etmilerdir. mparator, bu olaylara kar gen Andronikos Dukas` Trkler ile savamaya gndermi, uzun tereddtlerden sonra emrindeki ordularla yola kan Dukas, bir gece vakti sadece bir Trk emirinin oban ve srlerine saldrdktan sonra hemen geri gelmitir140. Yerlemenin ilk asrnda Trkler`in ou gebe kald ve yerleik hayata yavaa getii iin Seluklu devleti yerli iftilere fazlas ile ihtiya duyuyordu. Bu sebeple Trk hkmdarlar Hristiyan iftileri himayeden baka, igal ettikleri dier blgelerden yerli iftileri toptan tehcir ve naklederek kendi topraklarnda iskan ediyorlard141. Bu uygulamas sebep ve sonular asndan olduka nemlidir. lk nce Sultan`n ve zellikle Trkmen gruplarnn yllardr bu blgelerde giritii yama ve fetih seferleri ayrca isyanc Bizans feodallerinin blgede estirdii terr nedeniyle yerleik nfus neredeyse yok olmutu. mparatorlar da zaman zaman Trkler`in girdii blgeden yerleik Hristiyan halk baka blgelere sevk ediyorlard. Gvenliin, retim yapmann imkanszlat blgelerde oturan ve her orduyu beslemek veya vergi vermek zorunda kalan halk da zaten buralar kendiliinden boaltmak zorunda kalmt. Trkiye Seluklular bu politikayla ayn zamanda, Hristiyan halkn gnln kazanarak, sahip olduu topraklar, retim yaplan yerleik hayatn canland topraklar haline getirmeyi amalyordu. Zira blgedeki Trkmenler`in hepsi gebe hayat tarzndan yerleik hayata henz geememiti ve bunlar iskannn zorluu da baka bir gerekti. Sultan bu seferinde, blgenin en nemli ehri olan ve daha sonra ikinci saltanat devresinde hayatnn sonlanaca Alaehir yaknlarndaki Antiokheia ehrine ilerleyerek kuatmaya giritiyse de Rkne`d140 141

Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.56-57. Osman Turan, Seluklular Ve slamiyet, 3. Bask, stanbul 1993, s.62.

35

Din`in Konya`ya ilerlediini duyunca bu kuatmadan vazgeerek merkeze geri dnmtr142. Sultan Keyhsrev`in fethettii blgedeki Bizans halkn memleketlerinden ayrarak Seluklu topraklarnda iskan etmesi, milli menfaatler dorultusunda lzum grd bir uygulamadr. dman Bizans`n da Menderes ktisadi ve siyasi sebeplerle yaplan bu havzasndaki ekonomik hayat felce uygulama ile Seluklu lkesi iktisaden kalknm, ekonomik olarak glenmi, uratlmtr. Ayn zamanda izlenilen adaletli ve musamahal politika ile Hristiyan halkn gnl kazanlmtr. Halklar arasnda kaynama ve huzur salannca bu halklarn Trkler tarafna meyilleri artmtr. Ayn zamanda Sultan Keyhsrev, Bizans`a ekonomik ve siyasi olarak ar bir darbe vurduu gibi, savamakszn Bizans halknn gnln kazanarak Bizans`n i gcn, insan kaynaklarn da Seluklu lkesine aktarmtr143. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Menderes havalisine yapt bu seferin tarihi hakknda Niketas, Cahen ve Bilge Umar, 1197, 1198 ve 1199 tarihlerini verirler ki144 bu yanl bir bilgidir. nk bu tarihte Keyhsrev tahtta bulunmayp, gurbet hayat yayordu. ahin Kl, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Antiokheia kuatmasn Rkne`d-Din Sleyman ah`n Konya zerine yrmesini duyunca kaldrdn145 belirtmektedir. Keyhsrev de genel gre ve sikkelerdeki tarihlerden karlan yorumlara gre 1196 ylnda Konya`dan ayrldna gre bu sefer tarihinin muhtemelen 1196 olmas sonucu ortaya kmaktadr. Tuncer Baykara`nn kaynaklarda belirtilmeyen fakat halk arasndaki rivayetlerden kard sonuca gre; bu byk sefer srasnda Denizli ve Karaaa Ovas da fethedilmitir.

Kl, a.g.m., s.621-622. Kaya, a.g.t., s.50. 144 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.55; Cahen, Anadolu`da Trkler, s.59; Umar, a.g.e., s.224. 145 Kl, a.g.m., s.622.
143

142

36

2.3. Denizli`nin Fethi Seluklular`a ait bir kervann Laodikyallar tarafndan soyulmas Denizli civarnn fethine yol amtr. Bunun zerine Seluklu tmen komutanlarndan Mehmet ve Server Gaziler birer tmen askerle Laodikya zerine yrmlerdir. Trk ve Bizans kuvvetleri arasndaki ilk muharebe Honaz`n kuzeyinde Kolossae yaknlarnda olmu ve Trkler kazanmtr. Yenilen Bizansllar` takip eden Trkler, o zamanlar Laodikya`nn yazl gibi olan imdiki Denizli`nin Deretekke semtinde yeniden savaa baladlar. Bir ara yaralanan Mehmed Gazi g durumda iken, Server Gazi`nin tmeni yetiip Gerzile tarafndan dman evirmitir. Bu srada Mehmed Gazi ehit dnce, btn kumanda Server Gazi`ye gemitir. Laodikya ordusu bozguna uramsa da Server Gazi de bir ok ile ehit dmtr. Bu sebeple daha da ileriye gidilmeyerek Laodikya ile yetinilmitir146. Fakat Cahen Laodikya`nn, Keyhsrev ile mparator Aleksios`un arasnn almas ve Keyhsrev`in Menderes havalisine saldrmasndan birka yl nce alndn belirtir147. 2.4. Karaaa Ovas`nn Fethi Bizans`n Burdur ve Glhisar taraflarna ilerlemesi zerine I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Osman ve Hsameddin Beyleri, birer tmen askerle bu mntkaya gndermitir. nce birlikte hareket edip Bizans ordusunu yenen bu komutanlar sonra ayrlmlardr. Osman Bey, Karaaa ve Hsameddin Bey de al yresinde harekat srdrmlerdir. Zaferden sonra bu kiiler fethettikleri yerlere yerleip vefatlarnda buraya gmlmlerdir148.

2.5. I.Gyase`d-Din Keyhsrev le Kardei Rkne`d-Din Sleyman ah Arasndaki Taht Mcadelesi Keyhsrev`e muhalif olan kardeleri, en bykleri ve en kudretlileri olan Kutbe`d-Din Melik ah`n lmnden sonra, onun aile iindeki ve mcadele
Baykara, a.g.e., s.19. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.59. 148 Baykara, a.g.e., s.19.
147 146

37

sahnesindeki yerini devralm olan Sleyman ah`n etrafnda toplanmlard149. Ankara kalesini ele geirmenin gln dnen ve burann hakimi Muhyiddin Mes`ud`un elindeki topraklarn bir ksmn alarak, onu tabi bir duruma sokan Rkne`d-Din Sleyman ah`n asl gayesi ise Konya`y zapt etmekti150. 1196 ylnda Sleyman ah kendilerine menur verip yerlerinde brakmak vaadi ile dier kardelerini ikna etmi151, len aabeyi Kutbe`d-Din`in lkesini de elde ettikten sonra bir mddet sefere kmam, bu arada baz stratejiler belirlemitir152. Daha sonra I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Menderes havalisinde Bizans`a kar zafer kazanp halkn beenisini toplarken, Tokat meliki Rkne`dDin Sleyman ah da, kardelerine stnln kabul ettirmi olarak Konya zerine yrye gemitir153. Rkne`d-Din Sleyman ah nce hudut ehri Sivas`a, oradan da Kayseri ve Aksaray`a gitmi, buralarda bir mddet kaldktan sonra civardaki melikler ve emirlerin de katlmyla154 kardei Gyase`d-Din Keyhsrev`in bulunduu Konya zerine yrmtr155. Sleyman ah, saltanat iddiasnda bulunup mcadele ederken kendisini hakl gstermek iin politik oyunlar oynamaktan da geri kalmamtr. O, menfi propaganda ile rakibi Keyhsrev`in halk nezdinde saygnln kaybettirip, onu halkn desteinden yoksun brakarak bertaraf etmek iin ortaya baz dedikodular da yaymtr156. Bu propogandalar yledir; Anonim Selukname`ye gre; Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev Avarzolu ve dier drt emirle babasn ldrtm, daha sonra bunlar yakalam ve ellerini ayaklarn keserek atee attrmt. Bunu gren dier emirler kaarak Rkne`d-Din Sleyman ah`a snmlard. Buna
Kaya, a.g.t., s.51. O.Turan, Keyhusrev I, s.615. 151 Halit Erkiletliolu, Kayseri Tarihi, Kayseri 1993, s.91; Kerimeddin Mahmud, Rkne`d-Din Sleyman ah`n kardelerinden bu hususta kendisine uymayan ve Gyase`d-Din Keyhsrev`e itaat edenleri ldrtp, babasnn onlara verdii memleketleri aldn belirtir. Aksarayi,a.g.e., s.127; ayrca bk. Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.149. 152 Kaya, a.g.t., s.51. 153 Ateken-Bedirhan, a.g.e., s.163. 154 bn Bibi, a.g.e., s.51. 155 bn`l- Esir, a.g.e., s.84. 156 Kaya, a.g.t., s.59.
150 149

38

can sklan Rkne`d-Din Sleyman ah Bu alak dnya yznde babasn ldren adamn ldrlmesi vaciptir diyerek Konya zerine yrmtr157. Bu rivayet phesiz Sultan Keyhsrev`e kar yry meru gstermek ve efkar kazanmak iin karlm bir sylentiden baka bir ey deildir158. Rkne`d-Din Sleyman ah`n kard sylentilerden biri de Gyase`d-Din Keyhsrev`in annesinin Hristiyan olduudur. Nikaetas`a gre Rkne`d-Din Sleyman ah, annesinin Hristiyan olmas yznde Keyhsrev`den nefret etmektedir159. Mikail Bayram ise I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile Rkne`d-Din Sleyman ah arasndaki mcadeleye fikri boyuttan bakm ve bu taht kavgas iin; II.Kl Arslan`n lmnden sonra da devam eden taht mcadelesinde Malatya`daki kltrel fikri evrede yetien ve eitim gren I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile Tokat ve Amasya evresindeki kltrel ve fikri ortamda yetien ve Tokat meliki olan Rkne`d-Din Sleyman ah`n n plana ktklar grlr. Bunun sebebi udur; Seluklular zamannda Tokat ve Malatya evresinde birbirinden farkl ve birbiriyle ztlaan ve rekabet halinde bulunan iki ayr fikri ve kltrel evre teekkl etmitir. Tokat, Sivas, Amasya, Niksar evresine Danimendoullar`ndan tevars eden Trk milli kltrne dayal bir kltrel evre, Alplk ve Gazilik lksnden kaynaklanan siyasi bir yaplanma meydana gelmitir. Buna karlk Malatya ve evresinde ise ran milli kltrne dayal bir kltrel yaplanma teekkl etmitir. O dnemde birbiriyle siyasi rekabet halinde bulunan bu iki fakl kltrel evrede farkl siyasi g odaklar olumutur. Bu iki farkl siyasi zihniyet rekabet ve ztlama Trkiye Seluklular tarihi boyunca devam etmi, pek ok sosyal ve siyasi olaylarn meydana gelmesine ve hatta devletin yklnn en nemli sebebi olmutur. Byle olunca da bu iki kltrel evre zaman zaman kendi beldelerinin ehzadelerini iktidara getirme gayreti iinde olmular ve bu ynde faaliyetlerde bulunmulardr. Bu da ehzadeler arasnda sk sk taht mcadelelerinin ba gstermesine ve sultanlara suikast dzenleme
157

olaylarnn

yaanmasna

sebep

olmutur.

II.Kl

Arslan`n

Anonim Selukname, s.26-27. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.244. 159 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.82. Wittek ise Rkne`d-Din Sleyman ah iin; Zira Hristiyanlardan nefret etmek annesinden miras kalmt ifadesini kullanr. Wittek, a.g.m., s.194.
158

39

lmnden sonra Harput ve Malatya`da eitim gren I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile Tokat ve evresindeki Trkmen muhitin meliki olan Rkne`d-Din Sleyman ah arasndaki taht mcadelesi ite bu iki kltrel evrede odaklaan iki farkl siyasi iradenin n plana kmasndan kaynaklanmtr160 yorumunu yapmaktadr. Rkne`d-Din Sleyman ah ve ordusu Konya`ya vardklarnda orada halkn direnii ile karlamt. Halk, Sleyman ah`a itaat etmedii gibi her gn 60 bin oku Sleyman ah`n ordusunun karsna karak sabahtan akama kadar savam, onun askerlerini Konya bahelerinin yanna yaklatrmamtr161. Bu ekilde drt ay162 getii halde Konya`nn Ahileri ve Fityan reisleri II.Kl Arslan`a verdikleri sz tutarak Gyase`d-Din Keyhsrev`e bir zarar getirtmemilerdir163. Fakat bir baka szne itibar edilen grup olan Serverler ve birka di Sleyman ah`a eli gndererek eer Konya kuatmasndan vazgeerse kendi imkanlaryla 500 bin gm nakit para, her renkten 300 stanbuli atlas kuma, 200 boy altn ilemeli elbise, her renkten 3 bin arn uha, her trden 10 bin ar keten, 200 ba katr, 300 ba at, 2 bin ba sr, 300 ba deve, 10 bin ba koyun gibi eyleri taksitte hazineye, ahra ve saray mutfana vereceklerini bildirmilerdir. Yine ileri gelenler eer Sleyman ah bunlar kabul etmeyip Konya sultanln isterse, Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`e, oullarna, hazinelerine, mallarna, mlkne, mahiyetine ve adamlarna zarar vermeyecei hususunda yemin eder ve Gyase`d-Din Keyhsrev`in serbeste Konya`dan ayrlmasna izin verirse o zaman kapy ap onu saltanat tahtna oturturuz deyince; Melik Rkne`d-Din Sleyman ah, ikinci fikri kabul ederek nde gelen herkesin huzurunda ar yeminlerle dolu bir ahidname imzalamtr Ahidnameler ehir halknn eline ulanca ileri gelenler hep birlikte Gyase`d-Din Keyhsrev`in huzuruna girip, Keyhsrev`e: Kuatmann uzun srmesinin azk
160 161

Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.170. Bir baka kaynakta ise Sleyman ah ok dikkatli davranyor, askerlerini balara girmekten ve etrafta tahribatta bulunmakta men ediyordu, denilmektedir. Ateken-Bedirhan, a.g.e., s.163. 162 Kerimeddin Mahmud ise Konyallar, ehri bir ay kadar muhafaza ve mdafaa ettiler, diyerek kuatmann bir ay kadar srdnden bahseder.Aksarayi, a.g.e., s.127. 163 bn Bibi, a.g.e., s.51.

40

ve yiyeceklerde ktla sebep olduunu, her yeri dedikodularn sardn ve kardei Sleyman ah`n taht isteinden vazgemediini bildirdiler. Fakat Sleyman ah`n Keyhsrev`e, oullarna, malna, maiyetine, mlkne el uzatmayacan, lke snrlarn kncaya kadar 3 bin okunun Keyhsrev`e refakat edeceini, bunlarn geri dnp Keyhsrev`in yabanc lkeye sa olarak vardn bildiren fermanlar alnca ehrin kaplarn Sleyman ah`a aacaklarn ve ona tabi olacaklarn, bunlarn da Sleyman ah tarafndan yeminli ahidnamelerle kabul edildiini sylediler. Sultan Keyhsrev`in bunlar kabul etmemesi ve savaa devam etmeyi istemesi halinde aileleriyle birlikte canlarn feda edeceklerini bildirdiler164. Saltanat yarnda mcadele edenlerin karde olmalar sebebiyle ehrin ileri gelenleri iin sultan kim olursa olsun fark etmiyordu. Bu kiilerin Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`e danmadan ya da onunla fikir alveriinde bulunmadan byle bir karara varmalar, onlarn derdinin bir an nce rahat ve huzura kavumak olduunu, ya da skntya dnce Keyhsrev`i gzden kardklarn gsterir. Veya bu ileri gelenler Sleyman ah`n sultanln arzulayp Sleyman ah ile gizlice anlamlard. Durum ne olursa olsun ahiler ve fityan, yeminlerine bal kalmay seerken serveran ve idian hangi gaye ile olursa olsun yeminlerinden dnmlerdir. Ancak ifadelerinden anlaldna gre bu kiilerin beklentileri ve temennileri Sultan Keyhsrev`in Melik Sleyman ah ile anlamas idi. Eer byle olmasa idi Keyhsrev`e gelmeden nce Sleyman ah`a gidip anlama yollarn aramazlard. Sultan Keyhsrev, aabeyi Sleyman ah`n gnderdii ahidnameyi okuduktan sonra, herhalde serveran ve idiann Sleyman ah`n Sultan olmasna ynelik dnceleri sezmitir165. Bundan dolay drt ay boyunca btn imkanlaryla Konya halknn kendisini savunduunu fakat yiyecek stoklarnn eridiini ehrin skntya dtn, kardeinin verdii sze sadk kalacaksa bunu fazla uzatmadan ehri terk edeceini sylemitir166. Bunun zerine Konya`nn nde gelenlerinden iki kii bar artlarn grmek zere Sleyman ah`n huzuruna km, Rkne`d-Din
164 165

bn Bibi, a.g.e., s.51-52. Kaya, a.g.t., s.62-64. 166 bn Bibi, a.g.e., s.53.

41

Sleyman ah da yeminleri yenileyip, anlama metnini eliyle yazdktan sonra kardei Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`e gndermitir167. Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev anlama metnini inceleyip gveni artnca yanndakilere ehirden ayrlacan, elik ve koruyuculua ihtiyac olmadn sylemitir168. Keyhsrev, kardeinin sznde durmayacan dnm olmal ki, refakatine verilmesi karalatrlan bin kiilik oku birliini ve ocuklarn yanna almaya frsat bile bulmadan Akehir zerinden stanbul`a gitmek zere, gece vakti alelacele ve perian bir vaziyette, adeta kaarcasna Konya`y terk etmitir169. Kaynaklar bu hadisenin yln vermemekle beraber Konya`da Gyase`dDin Keyhsrev adna 592`de ve Rkne`d-Din Sleyman ah adna da 593`de para basldn belirtir. Anonim Seluk-name`de de Rkne`d-Din Sleyman ah`n 7 Zilkade Sal gn ehre girdii170 kaydedildiine gre yeni sultann tahta knn 7 Birinci Terin 1196 senesinde vuku bulduu meydana kar171. Bu tarih ayn zamanda Gyase`d-Din Keyhsrev`in Menderes havalisine yapt seferin de, Bizans tarihilerinin hesabna gre 1198`de deil, 1196`da cereyan ettiini ve ilk saltanatnn da drt yl iki ay srdn gsterir172.

Baz kaynaklar ise Rkne`d-Din Sleyman ah`n, Gyase`d-Din Keyhsrev ve iki oluna Elbistan`da oturmasna izin vermesiyle barn gerekletirildiini belirtmektedirler. Aksarayi, a.g.e., s.127; Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.149. 168 bn Bibi, a.g.e., s.53. 169 Salim Koca, Sultan I. zzeddin Keykavus (1211-1220), Ankara 1997, s.13. 170 Anonim Selukname, s.27. 171 Alptekin bu tarihi 7 Ekim 1196 olarak zikreder. Alptekin, a.g.m., s.259; Halil Eldem, Gyase`d-Din Keyhsrev`in ilk hakimiyetinin, birok i glkler arasnda getiinden dolay binalara ait kalntlara denk gelinemediini belirtir. Yalnz ok az miktarda olan yeri ve tarihi belirsiz bakr paralarla, 593 (1196)`de Konya`da baslm gm paralardan bahseder ki, ite bu paralar kanalyla Keyhsrev`in ilk saltanatnn 588 (1192)`den 593 (1196)`e kadar srm olduuna karar verilebilir. Eldem, a.g.e., s.47. 172 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.244.

167

42

III.BLM

3. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N B ZANS YOLCULUU VE B ZANS HAYATI

3.1. Bizans Yolculuu 3.1.1. Konya`dan Ayrl Ve Ladik Olay I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, Seluklu saltanatn Rkne`d-Din Sleyman ah`a brakarak Konya`dan ayrl, dokuz yl srecek bir gurbet hayatnn da balangc olmutur173. Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev, akam namaz srasnda saltanatn sekinlerinden oluan bir kafileyi yanna alarak Konya`dan ayrlrken174 acele etmesinden ve perian durumda olmasndan dolay oullar zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad` yanndan kaybedince, onlar Konya`da brakmak zorunda kalmtr175. Ladik kyne varnca ky halk onlara saygszlk edip Sultan`n klelerine ve yaknlarna kt davranm, onlarla kavgaya girip bazlarn yaralamlard. Sultan`n eyalarnn nemli bir ksm ise yamalanm ve kaybolmutu. Bunun zerine ynn Larende`ye eviren Keyhsrev kardei Sleyman ah`a knamalarla dolu bir mektup yazmtr176. Olay renen Sleyman ah derhal Ladik`e tellal gndererek Kardeimin adamlarna kim eziyet etmi ve mallarn almsa saraymzn nne gelsin. Onlar hakknda her trl iyilik yaplacak, onlar desteimizi ve ilgimizi grecek. O ii yaptna dair attan, elbiseden ve benzeri eylerden delil getirene her trl ikramiye verilecek.
173 174

zaydn, a.g.m., s.155. Mneccimba, Keyhsrev`in Elbistan`a gidiyorum diye yola ktn belirtmektedir. Mneccimba, Anadolu Selukileri, s.22. 175 Muhtasar Selukname de bn Bibi`den tercme olmasna ramen Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev, ailesi halk ve maiyetiyle Konya`y terk etti, gibi dierinden farkl bir ifade gze arpmaktadr. bni Bibi, Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Muhtasar Selukname), ev: M.Nuri Genosman, Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1941, s.25; Ayn gre Ylmaz ztuna da katlr ve Rkne`d-Din Sleyman ah`a kar mukavemetin bo olduunu takdir eden I.Gyase`d-Din Keyhsrev, yanna kk yataki iki olunu, Trkiye`nin mstakbel byk hakanlar Keykavus ve Keykubad` alp, maiyetiyle Konya`y terk etti ifadesini kullanr. T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.102. 176 bn Bibi, Seluk Name, s.56.

43

Yapt hizmet lsnde toprak ve hil`at datlacak diye duyurular yaptrmtr177. Bu haber lkede yaylnca bu olaya karan herkes saraya gitmek iin adeta birbirleriyle yara girip ne aldlarsa hepsini saraya getirince Rkne`d-Din Sleyman ah onlar idilere ve ayanlara teslim ederek sulu ve susuzlarn ayrt edilmesini istemitir. Sonra Melik zze`d-Din Keykavus ve Melik Alae`dDin Keykubad` yanna artp birini sa dizine dierini sol dizine oturtarak onlara; Eer yanmda kalrsanz sizi canmdan daha stn tutarm. Eer baba zlemi duyar, ayrla dayanamazsanz, istediiniz zaman sizi onun yanna gnderirim demitir. Fakat atabeylerinin178 onlar nceden tembihledii gibi ikisi de babalarnn ayrlna dayanamadn syleyip alaynca, Sleyman ah onlar babalarnn yanna gndermeye karar vermitir. Sonra sularn itiraf etmi sulular isteyerek ehzadelerin gz nnde onlar bir daha sorguya ekmi ve cellatlara emir vererek hepsini ehrin surlarnn erefesinde armha gerdirmitir179. Bu uygulama ile soruturma-yarglama usulne de uyulmutur. Suun basit bir ekyalk suu olmaktan kp, sabk sultann ahsnda Seluklu hanedanna ynelik oluu gibi son derece nem arzetmesi nedeniyle de siyasete hkmedilmitir. Bu da Seluklu sultanlarnn kendilerine olduu kadar, mensubu olduklar ailenin yelerine ynelik olan sular da kendilerinin ahslarnda devlete kar ilenmi saydklarn ve faillerini lm gibi en ar cezalarla cezalandrdklarn gstermektedir180. Rkne`d-Din Sleyman ah sonra emir vererek Ladik kyn yaktrd iin o gnden buyana Ladik`e Ladik-i Suhte (yanm Ladik) denilmitir181. Daha sonra Sleyman ah`n yanlarna verdii adamlar ile ehzadeler Ermen Kalesi`ne kadar gelince onlar burada bekleyen babalar Gyase`d-Din Keyhsrev`e kavumular, bu kavumadan sonra Gyase`d-Din Keyhsrev ve
bn Bibi, Seluk Name, s.56. O srada Atabeylik grevini Seyfe`d-din Ayaba yrtyordu. Koca, a.g.e., s.14. 179 bn Bibi, Seluk Name, s.56-58. 180 Feda amil Ark, Trkiye Seluklu Devleti`nde Siyaseten Katl (1075-1245), Belleten, C.LXIII, S.236, Ankara 1999, s.78. 181 bn Bibi, Seluk Name, s.58.
178 177

44

maiyeti Tekfur Leon`un mutasarrf olduu Ermeni lkesine girmitir182. Keyhsrev, bundan sonra kaybettii saltanat yeniden elde etmek midiyle ve kendisine yardm edebilecek birilerini bulmak maksadyla evresindeki hkmdarlar ziyaret etmeye balayacaktr183. Gyase`d-Din Keyhsrev`in stanbul yolculuunda ve stanbul hayatnda yannda bata oullar Alae`d-Din Keykubad ve zze`d-Din Keykavus`un annesi ve bu iki olu olmak zere Mubarize`d-din Ertoku, Esed`d-din Ayaz, Seyfe`d-din Ayaba ve Devlet Hatun gibi nde gelen kiiler vard184. Fakat Niketas olaylarn akn farkl yanstmaktadr. Ona gre; Bar yaplnca Keyhsrev aynen bir zamanlar babasnn yapt gibi imparatorun yanna gelmiti. nk babas da akrabalarna hakszlk yapm ve babas Mes`ud`un lmnden sonra kendisi de hakszla uramt. mparator Manuel`i kendisini kurtarc salam bir el olarak gryordu. Kl Arslan beklediini bulmutu. Fakat Keyhsrev`in mitleri gereklememiti. Zira beklediklerine kavuamayacak kadar souk ve kt bir ekilde karland. Yz bulamaynca ve kardeine kar destek elde edemeyince lkesine geri dnm, ancak daha Konya`ya girmeden Rkne`d-Din`in saldrsna
185

urayp

lkesinden

uzaklatrlm; sonra da Ermeni Leon`a snmtr

3.1.2. Ermeni lkesine Var Ve Kral II.Leon`la Grmesi Sultan Keyhsrev`in geldiini duyan Tekfur Leon onu karlamaya kmt186. Baz kaynaklara gre Gyase`d-Din Keyhsrev, Ermeni Leon`un lkesinde nce durdurulmak istendiyse de sonra iyi bir kabul grmtr187. Keyhsrev`in bir ay mddetle burada kald srece onun adna her gn elenceler dzenlenip ona eitli hediyeler sunulmutur188. Keyhsrev, bakent

182 183

bn Bibi, Seluk Name, s.58. Kaya, a.g.t., s.101. 184 Konu ile ilgili olarak bk. Baykara, a.g.e., s.8; Konyal, a.g.e., s.385. 185 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.82-83. 186 bn Bibi, Seluk Name, s.58. 187 Baykara, a.g.e., s.22. 188 bn Bibi, Seluk Name, s.58.

45

Sis (Kozan)`de yksek bir misafirperverlik grm189, grd bu yakn ilgiden dolay da II.Leon`dan siyasi ve askeri yardm istemitir190. Leon ona yardm etmeyi ve eski iktidarna ulamas iin onu desteklemeyi kesinlikle reddetmiti. Zira Rkne`d-Din ile bar yapm olduunu ve byle bir yardmn kan dklmesine sebep olacan sylemiti191. Bekledii destei alamayan Keyhsrev, oradan ayrlmaya karar verince lkesinin snrlarna kadar Leon ona elik etmi, Keyhsrev ise Leon`a zel hil`at ve padiahlara yakr bir at hediye ederek ona lkesine dnme izni vermitir192.

3.1.3. Kardei Mugise`d-Din Turul ah`n lkesi Elbistan`a Var Keyhsrev, Ermeni lkesinden sonra ynn Elbistan`a evirmitir. Elbistan sahibi ve ayn zamanda kardei olan Melik Mugise`d-Din Turul ah, Keyhsrev`e birka gn ev sahiplii yaptktan sonra ondan habersiz olarak ehrin kads ve imamlarn artm, btn ehrin ynetimini Keyhsrev`e braktn ve bu mlkte hibir hak iddia etmeyeceini syleyerek ahitlerin de huzurunda bunu yazya geirmitir. Sonra onlar okuyan Keyhsrev de, orada bulunanlarn huzurunda verilenleri kabul ettiini ve onlar kardeine geri iade ettiini syleyerek devletini tekrar Mugise`d-Din Turul ah`a brakmtr193. Turul ah hasis ve deiken bir yapya sahipti. Dier meliklerden ok farkl olan ve davranlarnda tutarszlklar grnen Turul ah, kardeler arasnda saltanat mcadelelerine katlmam ve tahta kan kardelerine daima itaat etmiti. Dolaysyla onun bu hareketi Sleyman ah`a kar ortaya konulan bir tavr olamad gibi, mazlum konumda olan Keyhsrev`e destek olmak da deildi. Sadece nezaketten ibaretti. Zira Turul ah, douda hkm sren dier hkmdarlar gibi Sleyman ah`a kar Keyhsrev`i istese bile daha fazla

189 190

O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269. Kaya, a.g.t., s.103. 191 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.83. 192 bn Bibi, Seluk Name, s.58. 193 bn Bibi, Seluk Name, s.59.

46

koruyamaz ve misafir de edemezdi194. Aradan birka gn getikten sonra Gyase`d-Din Keyhsrev Malatya`ya gitmek zere yola kmtr195.

3.1.4. Kardei Muizi`d- Din Kayser ah`n lkesi Malatya`ya Var Malatya`ya hareket eden Keyhsrev`in oraya daha mitli vardn tahmin etmek dorudur. Zira Malatya meliki Muizu`d-Din Kayser ah da, birka yl nce, aabeyi Kutbe`d-Din Melik ah`a teslim olmam, Eyyubiler`in ba Melik Adil`e gitmi; onun damad olunca da memleketini muhafaza etmiti196. Gyase`d-Din Keyhsrev`in geliini haber alan Melik Muizu`d-Din Kayser ah onu byk bir ikramla karlayp, ona bandan geenleri anlatan Keyhsrev`e, yannda bulunduu srece byk ikramlarda bulunmutur197. Bir gece Kayser ah, Gyase`d-Din Keyhsrev`e kendisinin kaynpederi olan Melik Adil`in yanna gideceini, Malatya`nn ynetimini ise Keyhsrev`e brakacan, iler yoluna girdiinde ise geri dnebileceini syledi198. Memleketini kaybetmemek iin bylesine gayret ve mcadele eden Kayser ah tarafndan kardei Keyhsrev`e yaplan bu teklif, ancak eski Sultan`a teselli vermek iin olabilirdi. Aslnda bu teklif ile Kayser ah kardeine yardm ve destek iin baka adres vermiti. Ben Eyyubi hkmdarna gideyim, sen burada kal derken Keyhsrev`e yardm almak iin Eyyubiler`e gitmesini tavsiye etmekteydi199. Keyhsrev ise Melik Adil`in yanna kendisinin gideceini ve ona fikir danacan syleyerek bunu kabul etmemitir200.

194 195

Kaya, a.g.t., s.104. bn Bibi, Seluk Name, s.59. 196 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269. 197 bn Bibi, Seluk Name, s.60. 198 bn Bibi, Seluk Name, s.60. 199 Kaya, a.g.t., s.106. 200 bn Bibi, Seluk Name, s.60.

47

3.1.5. Haleb Eyyubi Hkmdar El-Melik`z-Zahir`in lkesine Var I.Gyase`d-Din Keyhsrev, kardei Kutbe`d-Din Melik ah`a kar mcadelede Eyyubiler`e snarak lkesini koruyan Malatya Meliki Kayser ah gibi Eyyubiler`den yardm alabileceini mit ederek Haleb`e gitti201. El-Melik`z-Zahir202, Seluklu sultan Rkne`d-Din Sleyman ah ile ilikilerinin bozulmasn ve onun Eyyubi saltanatn elde etmeye alan kardelerine yardm ederek kendisine engel olmasn istemiyor, yeni bir dman kazanmaktan ekiniyordu203. Bundan dolay el-Melik`z-Zahir, Haleb`e gelmi olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ziyaretini souk bir ekilde kabul etmitir204. Keyhsrev, orada hsn kabul grmedii gibi205, Melik`z-Zahir`den istedii yardm da alamamtr206. bn Bibi ise Keyhsrev`in am`da ok iyi karlanp, kald srece ok iyi vakit geirdiini, oradan da Diyarbakr (Amid) tarafna yneldiini aktarmaktadr207.

3.1.6. Diyarbakr`a Varmas bn Bibi`ye gre; Keyhsrev, Diyarbakr hududuna vardnda onu karlamaya Diyarbakr yneticisi ve ayn zamanda enitesi olan Melik Salih`in nce adamlar, sonra da kendisi gelmitir. Keyhsrev ve yanndakiler ehir halk tarafndan cokuyla karlanmtr. Buradaki kz kardeini ziyaret eden Keyhsrev, Ahlat`a hareket etmitir208. Yalnz burada bahsedilen Melik Salih`in, Keyhsrev`in enitesi olmas imkanszdr. nk II.Kl Arslan`n damad ve Keyhsrev`in enitesi olan Nure`d-Din Muhammed209`dir ve Nure`d-Din Muhammed`in 1185 ylnda lm
zaydn, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Haleb`e gidi tarihini 1204 verir. Abdlkerim zaydn, elMelik`z-Zahir, Gazi, D A, C.XXIX, Ankara 2004, s.83. Yalnz bu tarihte Keyhsrev Bizans`ta bulunuyordu. Muhtemelen bu tarih 1196 sonu veya 1197 olmas gerekir. 202 Abu`l-Farac, Haleb emirinden Melik Tahir olarak bahsetmektedir. Abu`l Farac, a.g.e., s.474. 203 Kaya, a.g.t., s.106. 204 ehabeddin Tekinda, Melik-z-Zahir, A, C.VIII, stanbul 1972, s.684. 205 bn`l- Esir, a.g.e., s.169. 206 Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.34. 207 bn Bibi, Seluk Name, s.61. 208 bn Bibi, Seluk Name, s.61. 209 Meril, a.g.e., s.245; Sevim, Anadolu`nun Fethi, s.205.
201

48

ile Artuklu-Hsnkeyfa hkmdarlna olu II.Skmen gemitir. II. Skmen lmeden nce yerine kardeini deil de memlk ve enitesi olan Ayaz` halef gstermitir210. Bunun sebebi de mutaassp ve mfrit Snniler tarafndan filozof ve Rafizi olmak thmeti ile lekelenen kardei Melik`l-Salih Nasr`d-Din Mahmud`u sevmemesidir. Lakin bunu ho grmeyen emirleri, II. Skmen`in lm zerine Mahmud`u Amid`e davet ederek ona biat etmilerdir (H.597M.1200-1201)211. bn Bibi`nin Melik Salih olarak bahsettii kii muhtemelen Nasr`d-Din Mahmud`dur.

3.1.7. Ahlat`a Varmas bn Bibi`ye gre; Keyhsrev, Ahlat`a gelince onu Melik Balaban karlad. eitli hediyelemeler oldu, elence meclisleri kuruldu212. Burada da iyi vakit geiren Keyhsrev, ziyaret ettii hibir hkmdarn Sleyman ah`a kar saltanat ele geirmede kendisine yardmc ve destek olmamas zerine, Ahlat`tan Karadeniz`e hareket etmitir213. bn Bibi`nin, Ahlat ah` olarak zikrettii hkmdarn Balaban olmayp; Aksungur Hezar Dinari (1193-1198) veya ldrlen nceki hkmdar Seyfeddin Begtimur (1191-1193)`un olu Muhammed (1198-1207)`in olmas gerekir. nk Muhammed`in devleti unutup, iki ve elence alemlerine dalmas sonucu214 Ahlatahlar`n sonuncusu Balaban 1207 ylnda baa gemitir215.

210 211

Cokun Alptekin, Artuklular, D A, C.III, stanbul 1991, s.415. M.Fuad Kprl, Artuk Oullar, A, stanbul 1940, s.618. 212 bn Bibi, Seluk Name, s.66; O dnemde Ahlat ah`nn Melik Balaban olduunu baka kaynaklar da bildirir.; Alptekin, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, s.265; Sevim, Anadolu`nun Fethi, s.159; O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269; Yalnz Osman Turan bir dier eserinde u ifadeyi kullanr; Skmen`in kle emirlerinden olan Balaban, Malazgirt`e gitti; askerleri toplayp, 1206 senesinde Ahlatah` Muhammed`e kar isyan ederek payitaht zerine yrd. Bylece Balaban Ahlatah` oldu ise de salam bir idare kuramamtr. Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, 4.Bask, stanbul 1994, s.104-105; Osman Turan`n, Balaban`n baa gei zaman ile ilgili olarak verdii tarih dier eserindeki ifadesi ile eliki oluturmaktadr. 213 Ali Sevim-Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s.452. 214 Abdlkerim zaydn, Ahlatahlar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C.VIII, stanbul 1988, s.203. 215 Faruk Smer, Ahlatahlar, D A, C.II, stanbul 1989, s.27.

49

3.1.8. Canit Topraklarna Varmas Ahlat`tan ayrlan Keyhsrev, Canit (Samsun) tarafna varnca216, Gyase`d-Din Keyhsrev`in stanbul`a gitmek zere memleketine geldiini haber alan Samsun valisi trenle onu karlam, yorgun ve zntl olan eski sultana yakn ilgi gstermitir. Keyhsrev, Samsun valisinin bu nazik davranna memnun olmu, Samsun`da bir mddet dinlendikten sonra stanbul`a gitmek dncesinde olduunu valiye bildirmitir217. Gyase`d-Din Keyhsrev, Canit valisinin hazrlatt gemilerle ve kadrgalarla stanbul`a yneldi218. O stanbul`a giderken, herhalde babasnn Bizans`ta grd hrmet ve yardmlar hatrlyor; Hristiyan daylar dolaysyla da bu ehirde yabanc kalmayacan dnyordu219. Yolda gemicilerin holarna gitmeyen rzgar esmeye, dalgalar her taraftan yrmeye balamt. ster istemez demirleyerek karaya ktlar. Islak gzleri ve kurumu dudaklaryla arlklarn karaya tayarak bir mddet o taraflar dolatlar. Sultan, mariplilerin kaba ahlak karsnda arkllarn gzel huyluluklarn gsterdi. Sonunda Emir Abd`l-Mmin`in himmetiyle her trl skntdan uzak kald. Orada da bir mddet halife ile sohbetler ve muhabbetlerle vakit geirdikten sonra msaade alarak stanbul`a doru denizden yola kt220. Burada sz geen Marip diyar, Kuzey Afrika kylar olmayp, muhtemelen Karadeniz`in bat sahilleri olsa gerektir221.
216

bn Bibi, Seluk Name, s.66; Baz kaynaklar ise Canit`in Trabzon olduu konusunda ittifak halindedirler. Sevim, Keyhsrev I, s.348; O.Turan, Keyhusrev I, s.615; ztuna da, Keyhsrev`in Trabzon umum valisini misafiri olduunu belirtir. T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.102. Osman Turan ayrca Canit diye isimlendirilen blgenin merkezinin ve limannn Trabzon olduunu, Keyhsrev`in de Trabzon`dan gemiye bindiini belirtir. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269, 3 nolu dipnot. 217 Kaya, a.g.t., s.110. 218 Erdoan Meril, Bizans`ta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler (5-9 Eyll 1990), C.I, Ankara 1994, s.715. 219 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269. 220 bn Bibi, Seluk Name, s.69; Muhtasar Selukname`de stanbul Boaz ve anakkale`de tutunamayan gemi, marip deryas sahillerine srklendi, ifadesi gemektedir. bni Bibi, Muhtasar, s.30. 221 Baykara, a.g.e., s.24; Selim Kaya ise bu konuda farkl bir gr ileri srmtr; bn Bibi, Keyhsrev`in Samsun`dan ayrldktan bir mddet sonra Marib`de karaya ktn bildirir. Ancak varlan yerin neresi olduunu bildirmezler. Yalnz bn Bibi o yrenin hakimi olarak M`minlerin Emiri Abd`lM`minin ismini zikreder. Bu ahs Muvahhidler hanedanndan Yakub el-Mansur (1184-1199) olarak ta bilinen Ebu Yusuf Yakub b. Abdlm`min veya Muhammed en-Nasr (1199-1214) olsa gerektir. Zira halife unvann da kullanan Muvahhidler Kuzey Afrika`nn hakimiydi.

50

3.2. stanbul Hayat Ve stanbul`un Latinlerce gali 3.2.1. stanbul`da mparator III.Aleksios Angelos le Grmesi Keyhsrev ve maiyeti stanbul`a geldiklerinde222 mparator III.Aleksisos Angelos223 onlar ok iyi karlamtr224. mparator, Keyhsrev`e iktalar vermi ve ikramda bulunmutur225. Ayrca Keyhsrev`e on bin altnlk tahsilat ayrmtr226. Sultan da imparatorun ilk kabulnde kendisine birtakm kymetli hediyeler ve altn ilemeli elbiseler takdim etmitir. Bununla beraber babas Kl Arslan`n Manuel`den grd byk yardmlar artk bahis mevzuu deildi. Zira o da ark hkmdarlar gibi Sleyman ah ile bozumay gze alacak bir durumda deildi227. mparator, Keyhsrev iin her gn elence meclisleri ve trenler dzenliyor, davet ve toplantlarda Keyhsrev ile birlikte tahta oturuyordu228. Keyhsrev de burada annesinden dolay zaten yabanclk ekmiyordu229. III.Aleksios`un, Keyhsrev`e ok fazla yardm edememekle birlikte bu kadar yaknlk gstermesinin sebebi bu srada Rkne`d-Din Sleyman ah ile aralarnn gergin olmas olabilir. nk Rkne`d-Din Sleyman ah, Menderes blgesinde isyan eden gen Mihail Komnenos`un yama giriimlerine Trkmen etelerinin katlmas iin izin vermiti. Bu durum Mihail`i cesaretlendiriyordu230. Bu sebepten dolay Aleksios`un Keyhsrev`e yaknlk gstermesi, Rkne`d-Din Sleyman ah`a bir karlk verme olabilir. Lehmann, Keyhsrev iin mparator Aleksios tarafndan, vaftiz edildi ve evlatla kabul edildi231, ifadesini kullanr. Bu bilginin hibir tutarl yn
Bununla beraber Keyhsrev ikinci defa Seluklu sultan olduunda hocas Mecd`d-Din shak` lkesine davet eden mektubunda bandan geen olaylar anlatrken, Marib de ve Berberiler`in lkesinde kaldn zikretmektedir. Bu durumda Keyhsrev`in stanbul`a uramadan nce Kuzey Afrika`ya gitmi olmas aklen ve mantken mmkn grnmemektedir. stanbul`da bulunduu sralarda oralara gittiine dair bir kayt olmamakla birlikte Muvahhidler`den yardm istemek amacyla Marib`e gitmi olmas ihtimal dahilindedir. Kaya, a.g.t., s.111. 222 Niketas`a gre bu, Keyhsrev`in ikinci kez imparatorun yanna geliidir Fakat yine baar elde edememi ve gerekli saygy grmemitir. Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.84. 223 bn Bibi, imparatordan Vasilys diye bahseder. bn Bibi, Seluk Name, s.70. 224 bn Bibi, Seluk Name, s.70. 225 Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.34. 226 zaydn, Anadolu Seluklular, s.155. 227 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.270. 228 bn Bibi, Seluk Name, s.70. 229 Baykara, a.g.e., s.24. 230 Cahen, Anadolu`da Trkler, s.60. 231 Lehmann, a.g.m., s.594.

51

olmamas gerekir. nk iyi bir eitim alan, kendisini Kl Arslan`n olu, Alp Arslan ve Melik ah`n neslinden232 kabul eden ve Trkiye Seluklu Devleti sultaln yapm olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in slami inanc ve dini gr hakknda kaynaklarda menfi bir yazya rastlamak mmkn deildir. Lehmann, annesinin Hristiyan olmasndan dolay Keyhsrev`e byle bir yaktrmay yapm veya Keyhsrev`in bu ekilde bir davran sergileyeceini ummu olmal ki bu tutarsz ifadeyi kullanmtr. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in stanbul`da bir srgn gibi deil, tpk bir sultan gibi yaamasndan dolay, Konya`dan yanna ald ve her vard yerde yaplan balardan ve hediyelerden oluan byk serveti ksa srede erimi, ekonomik sknt ba gstermitir. Bu skntdan da en ok etkilenen phesiz ehzadeler olmutur. Daha sonra Seyfeddin Ayaba`nn da iinde bulunduu mera tasfiyesi srasnda Ayaba, Alae`d-Din Keykubad`a hitaben, Gurbet zamannda seni ve kardeini omzumda tadm ve kucamda byttm; uzun salarm kestim; size olan ballmdan bir dilim ekmek iin sattm, yiyecek olarak size verdim eklinde syledii szlere baklacak olursa, geim skntsn ne dereceye kadar ulam olduu, kolayca anlalacaktr233. Bundan dolay Gyase`d-Din Keyhsrev`in stanbul`da geen birka yllk hayat mevkisine uygun deil idi234. Keyhsrev, III.Aleksios`un yanndaki huzur iinde yaarken baz can skc olaylar da olmutu. Bunlardan biri bn Bibi`de u ekilde anlatlmtr; Vasilys`un hizmetinde bulunan bir Frenk, devletten her yl on bin dinar vergi alrd. Eer deme gecikirse ve ihmal edilirse o konuda imparatora ar hakaretlerde bulunur ve hi utanmazd. Bir gn divan yeleri ile elbise yznden tartmaya giren Frenk, imparatorun huzuruna gelerek uzun uzun ikayetlerde bulundu. Her ne kadar Vasilys ona yannda Keyhsrev`in bulunduunu, bu meseleyi sonra halledeceini sylediyse de Frenk aldr etmeyip hakaretlere balad. Bunun zerine orada bulunan Keyhsrev, Vasilyus`a bu kiinin ne

232 233

bni Bibi, Muhtasar, s.32. Koca, a.g.e., s.15-16. 234 O.Turan, Keyhusrev I, s.615.

52

istediini sordu. O da olanlar anlatt. Bunun zerine Keyhsrev; Vasilys, kullarna yz m veriyorlar da onlar hadlerini hudutlarn aarak ona kstahlk ediyorlar deyince Frenk, Keyhsrev`e kt davrand. Sultan da mendilini eline dolayp Frenk`in kulann arkasna yle bir indirdi ki Frenk, oturduu sandalyenin zerinden baygn yere yld. Onu gren oradaki Rumlar ve Frenkler kavgaya balad, sultann zerine saldrp ldrmeye kalktlar. Vasilys, olaya mdahale ederek olay yattrd. Orada bulunan insanlarn hepsini kovdu. Keyhsrev, Vasilys`e dnerek; Siz melik biliyorsunuz ki Kl Arslan`n olu olan ben, Melik ah`n ve Alparslan`n soyundanm. Doudan batya kadar her yerde oturan insanlarn da bildikleri gibi atalarm ve dedelerim, dnyann en mamur lkelerini kllaryla fethetmiler, asilerin boynuna fetih halkasn geirmilerdir. Senin atalarn da her zaman onlarn hazinelerine vergiler, haralar, baclar ve mallar gndermilerdir. Sen de bana kar ayn yolu takip ettin. imdi eer sen, bana byle hafifliklerin yaplmasn, benim bir Frenk`in bu eit hakaretlerine katlanmam uygun grrsen ve bu durumu da her biri sultan ve bir lkenin sahibi olan kardelerim renirse onlar sana asker ekerler ve lkenin topran ge savururlar. lkenin harmann atee verip vadilerinde ve ovalarnda kan nehri aktrlar dedi. Vasilys ise zr ve af dileyerek slam padiahnn gzne girdi. Fakat Keyhsrev, Vasilys`e bir art kotu ve Frenk`le meydanda dvmek istediini bildirdi. Vasilys bunu kabul etti235. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in istei ile kurulan sava meydannda nce Frenk, mzrayla iki kere saldrm, Keyhsrev bunlar savuturduktan sonra nc saldry kendisi yapmtr. Sultan grzyle Frenk`i yere serince oradaki Frenkler kavga karm ve karklklar kmtr. Vasilys ise askerlerine emir vererek onlar uzaklatrmtr236. bn Bibi`de bahsi geen bu olayda, III.Aleksios`un, Keyhsrev`e kar saygl davranmas, Keyhsrev`in stanbul`da iyi karlanmadn belirten baz kaynaklarn ifadelerinin doru olmadn aka gstermektedir.

235 236

bn Bibi, Seluk Name, s.71-72. bn Bibi, Seluk Name, s.71-75.

53

3.2.2. Evlenmesi I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, stanbul`da bulunduu sre ierisinde

bandan bir de evlilik olay gemitir. Keyhsrev, mparator III.Aleksios Angelos`un istei ile Bizans`n ileri gelen devlet adamlarndan Manuel Mavrozomes237`in kz ile evlendirilmitir238. Baykara`ya gre Siyasi bir evlilik239 olan bu evlilikten sonra I.Gyase`d-Din Keyhsrev, ekonomik olarak rahatlad gibi, msait bir hayata da kavumutur240.

3.2.3. IV. Hal Seferi Ve stanbul`un Latinlerce gali 1198`de papa seilen III.Innocentius, kilisenin Bat`da bir ok sorununa ramen Dou`ya yeni bir Hal Seferi dzenlenmesini istiyor ve bunu papaln grevi sayyordu241. Hallar`n balangtaki hedefi Kutsal lke`ye gitmek ve Kuds` tekrar zapt etmekti. Bunun iin de nce Msr`a saldrp slam`n gcn yok etmek gerekiyordu242. Champagne kontu Thibaut, yeni oluturulan Hal ordusunun reisi seildi ve seferin bu srada slam dnyasnn merkezi haline gelmi bulunan Msr zerine yaplmas kararlatrld. Ulam aralarn salamak iin Venedik`le temasa geildi. Fakat Venedik`in ie karmas seferin kaderini etkiledi. Seferin Msr`a yaplmas Venedik`in ticari karlarna uygun dmyordu. Buna kar Bizans`tan nefret eden Venedik Doge`u Enrico Dandolo Msr yerine stanbul zerine yaplacak bir seferin Venedik asndan ok daha yararl olaca kansndayd. Yine de anlama yapld. Venedik`e ulam iin para denecek,
237

bn Bibi, Mavrozomes`in Rum kayserlerinin soyundan olduunu belirtirken, bn Bibi, Seluk Name, s.76; bn`l Esir ve Mneccimba, Mavrozomes`ten Byk Patrik, bn`l- Esir, a.g.e., s.169; Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.34; Cahen, Bizans askeri aristokrasisinin bir yesi olup, Manuel Komnenos`un gayri meru bir kzyla evli olduundan, Cahen, Anadolu`da Trkler, s.58; Abu`l-Farac ise Byk asilzade, olarak bahseder. Abu`l Farac, a.g.e., s.474; Ylmaz ztuna ise Mavrozomes`in kzndan Komnenos hanedanndan bir prenses olarak bahsetmektedir. T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.348; 238 Sevim, Keyhsrev I, s.348. 239 Baykara, a.g.e., s.47. 240 O.Turan, Keyhusrev I, s.615. Salim Koca ise bu evlilik olaynn Latinler`in stanbul`u igali srasnda Keyhsrev`in, Mavrozomes`in yanna gitmesinden sonra olduunu belirtmektedir. Koca, a.g.e., s.16. 241 In Demirkent, Hal Seferleri Ve Trkler, Trkler, C.VI, Ankara 2002, s.661. 242 In Demirkent, Hal Seferleri, stanbul 1997, s.170.

54

fetihler eit paylalacakt. Ancak 1201`de Thibaut ld. Yerine seferin reisi seilen Boniface de Montferrat ise Enrico Dandolo ile anlanca, seferin ynlendirilmesi Venedik`in eline gemitir243. Byle bir konuda Venedik`in beklenmedik mdahalesi, artk Hal Seferlerinin dinci ve fanatik kkenin bir yana braklp basit ticari kar ekline oturtulduunu gsterir. Bu nedenledir ki Venedik bu ie sermayesini koyduu gibi, tam bir kurnazlkla bu son seferle ortaya kan yeni maceraclarn ynn baka taraflara yani kendi maddi karlarnn bulunduu tarafa ekmeyi de baarmtr244. Hallar Zara`da iken, kardei tarafndan tahttan indirilmi olan eski imparator II.Isaakios`un olu Aleksios`tan bir mesaj aldlar. Isaakios amcasnn yerine kendisini tahta kardklar takdirde Hallar`a, Venedik`e olan borlarn demeyi ve sefere destek vermeyi vaat ediyordu. Hallar fazla zorlanmadan bu teklifi kabul ettiler. Hal filosu 24 Haziran 1203`te stanbul nne geldi245. iddetli bir mcadeleden sonra 17 Temmuzda Venedikliler surlarda bir gedik amlard. Bu duruma arm olan III. Aleksios, kamas gerekip gerekmediini dnmekle meguld. En sevgili kzn ve bir torba dolusu mcevheri alarak kara surlar tarafndan ehirden kam ve Trakya`da bulunan Mosynopolis`e snmt246.

Demirkent, Hal Seferleri, s.661. H.A.Nomiku, Hal Seferleri, ev: Kriton Dinmen, stanbul 1997, s.53; bn`l-Esir, IV.Hal Seferinin Kuds yerine Bizans zerine yaplmasnn sebebini aklarken; stanbul`daki Bizans mparatoru Fransa kralnn kz kardei ile evlendi. Fransa kral Franklar`n byk krallarndand. Sonra kardei imparatorun zerine hcum ederek onu yakalad ve ehri elinden ald. Gzlerine mil ekerek hapsetti. Bunun zerine onun olu kaarak daysnn yanna gitti ve amcasna kar ondan yardm istedi. Tam bu srada ok sayda Frank Kuds` Mslmanlar`n elinden kurtarmak gayesiyle Suriye`ye gitmek iin toplanmlard. mparatorun olunu yanlarna alarak amcas ile aralarndaki meseleyi halletmek iin stanbul zerine yrdler. Onlarn baka bir niyetleri yoktu, ifadelerini kullanr. bn`l- Esir, a.g.e., s.162. 245 Demirkent, a.g.m., s.661. bn Kesir, Hallar iin Onlar Kuds`e giderlerken Kostantiniyye yanndan gemiler, Kostantiniyye`deki emir ve komutanlarn kendi aralarnda anlamazla dtklerini grmlerdi. Bu nedenle Kostantiniyye`yi kuattlar ifadesini kullanmtr. bn Kesir, El-Bidaye Ve`nNihaye, C.XIII, ev:Mehmet Keskin, stanbul 1995, s.121. 246 Steven Runcman, Hal Seferleri Tarihi, C.III, ev: Fikret Iltan, Ankara 1992, s.105. Bir baka kaynak ise Aleksios`un ayn gece kendisi ile gelmek isteyen adamlarn da alp, kaarak ehri terk ettiini belirtir. Geoffroi de Villehardouin Heri de Valenciennes, Konstantinapolis`te Hallar, ev: Ali Berktay, stanbul 2001, s.77.
244

243

55

Hallar,

mparator III.Aleksios`un kamas zerine bo kalan tahta

II.Isaakios`un olu Aleksios`u babas ile birlikte karmlard. Ama yeni imparatorlar, Hallar`a verecek paray bulamyorlard. Halk endie iinde idi. Hallar civar kylere saldryor, her eyi yamalyorlard247. Surlarn dnda kimsenin can gvenlii kalmamt. Dier taraftan stanbul iinde kstaha dolaan Hallar bakent halkn son derece fkelendirmekteydiler. Sarho Hallar, sokaklarda daima kavgalar karyor, ellerini her tarafa uzatmaya alyorlard. Birka Fransz halnn Mslmanlara ait bir mescidi atee vermesiyle kan yangnda ehrin byk bir blm yok olup gitmiti. Ancak bu yangndan sonra hibir Hal stanbul`da oturmaya cesaret edememiti; zira halk burnundan soluyordu. Ocak aynda Hallara kar duyulan fke ve nefret ayaklanmaya dnm, halkn da onay ile IV.Aleksios tahttan indirilip yerine III.Aleksios`un damad Aleksios Murtzuphlos, V.Aleksios nvanyla tahta geirilmiti248. Hallarla anlaan yeni imparatorlar, kzgn halk tarafndan tahttan indirilince, bu ayaklanmay kendilerine kar bir meydan okuma olarak deerlendiren Hallar, ehri hcumla zapta karar vermiti249. Latinler`in stanbul`u muhasaras karsnda skan zayf Bizansllar

Sleyman ah`tan yardm istemilerdi. Fakat o Ankara`nn ilhak ve Grcistan seferi ile ok megul olduu iin, karl ne olursa olsun Bizans` kendi kaderi ile ba baa brakarak eliye mspet cevap vermemiti. Hallar, ehirde oturan ve ticaret yapan 30000 kiilik Frenk kolonisinden ehrin kaplarnn almas ve ehrin dmesinde yardm grdler250. Bylece ehir 13 Nisan 1204`te dt ve Hallar stanbul`u, 1099`da Kuds` zapt ettiklerinde yaptklar korkun katliama pek uygun den bir vahetle yamaladlar. 900 yl boyunca Hristiyanln merkezi olan stanbul, bu yama sonunda btn ihtiamn, zenginliini, sanat eserlerini, her eyini bir daha yerine gelmeyecek ekilde kaybetmitir251.

247

Demirkent, a.g.m., s.661. Demirkent, Hal Seferleri, s.174-176. 249 Demirkent, a.g.m., s.661. 250 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.271. 251 Demirkent, a.g.m., s.661.
248

56

Hallar gn boyunca ehrin drtte birinden ounu yakmlard252. Bizansllar`n kimi ldrlm, kimi yoksul dm, kimi de zincire vurulup esir alnmt. Bir ksm da Ayasofya Kilisesi`ne snmtr. Latinler kiliseye de hcum edince keiler, ellerinde nciller`le karlarna kp ncil`den ayetler okuyarak onlardan af ve merhamet dilemilerdi. Ancak Latinler, onlar bu yalvarlarna aldrmayp, aksine hepsini ldrmler, kilisedeki ikonlar ve saylamayacak derecedeki altn ilemeli eyalar, halardaki ve duvarlardaki ziynet malzemelerini almlard253. Batl kaynaklarn anlattna gre; Gerek Flamanlar ve gerekse Franszlar vahi bir tahrip arzusuyla hareket etmekteydiler. Bunlar uluyan ve naralar atan kitleler halinde sokaklarda ve evlerde dolayor, parldayan her maddeyi kapp, tayamadklar her eyi tahrip ediyor ve ancak ldrmek, rza gemek ve susuzluklarn gidermek iin arap mahzenlerinin kaplarn krmak zere bir lahza duraklyorlard. Yamaclar saraylara olduu gibi fakir kulbelerine de dalyorlar ve bunlar tahrip ediyorlard. Yaral kadn ve ocuklar lm halinde sokaklarda debeleniyorlard. Bu korkun yama ve cinayet dalgas, muazzam ve gzel ehir bir harabe yn haline gelmiti254. Asrlar sren almalar sonucu oluturulan fikri eserler, ilim dolu ktphaneler, dnyaca nl sanat eserleri, her ey ama her ey kl olmu, tahrip edilmi, ortadan kaldrlmtr. Ve bu suretle uygar insanlk o gn tamir edilemez bir felaket yaamtr255. Hallar bundan sonra stanbul`da Latin mparatorluu adyla elli yedi yl (1204-1261) srecek bir hakimiyet kurup, bu imparatorluun bana Flandre kontu IX.Baudouin geirmilerdir. mparatorluk arazisi igalciler arasnda blld. Latin Devleti`nin hkmdar Baudouin`e Bizans arazisinin drtte biri ile Trakya ve Kuzeybat Anadolu topraklar verildi. Hal ordunun kumandan Boniface de Montferrat, Selanik`te Tesalya blgesini iine alan bir krallk
Villehardouin`in bu olaylar srasnda gzlemledii ve Kimliini bilmediim birtakm insanlar ktlk olsun diye kenti atee verdi; yangn yle byd ki, yle korkun bir hal ald ki kimse onu sndremedi, bastramad. Limann br tarafna yerlemi olan ordunun baronlar bu durumu grnce ok zld; gzel kiliselerin ve o zengin saraylarn yanarak kmesine, o byk pazar sokaklarnn alevler tarafndan yutulmasna ok acdlar; ama ellerinden baka bir ey gelmiyordu diye belirttii olay, stanbul halknn iinde bulunduu zor durumu gzel bir ekilde anlatmaktadr. Villehardouin-Valenciennes, a.g.e., s.83. 253 bn Kesir, a.g.e., s.121. 254 Runcman, a.g.e., s.109. 255 Nomiku, a.g.e., s.53.
252

57

kurdu256. Venedik`in kazanc hepsinden fazla olmu; Venedikliler hemen btn Ege adalar ile anakkale, Tekirda, Modon, Koron, Dra, Ragusa gibi limanlar ve Edirne`yi ele geirmilerdi257. Ancak Latinler stanbul`u zaptetmekle btn imparatorluu ele geirmi olmadlar. Zira daha aradan iki yl gemeden Bizans`n uzants olan bamsz devletikler kurulmutu258.

3.2.3.1. znik Rum mparatorluu`nun Kurulmas Hallar`n stanbul`u igali ve orada bir Latin (Fransz) imparatorluu kurmalar Seluklular`n siyaseti ve fetihlerinde rol oynamtr. stanbul`dan sonra Balkanlar`da ve Yunanistan`da da hakimiyetlerini kuran Latinler, Anadolu`da Bizans topraklarndan ok yer alamayp zmit`ten teye geemediler. Bizans`n urad bu felaket zerine her tarafta bir takm despotlar belirmeye balamt. Bunlar arsnda Aleksios`un damad olan Theodoros Laskaris, 1204 ylnda znik`e kaarak dierlerinden daha fazla muvaffakiyet kazanm, bu sebeple Bizans mltecilerinden pek ok asil ve kilise adamlar onun yanna toplanmt. Hal kumandanlarndan Louis, hissesine den znik ve Bitinia dukaln igale giriirken yakn sahillerden ve znik`ten teye geemedi. Bylece kudretini gsteren Laskaris, imparatorluunu ilan edip 1206`da znik`te devletini kurdu. Laskaris 1208 ylnda trenle patrik tarafndan takdis olunup mparator olarak talandrld ve stanbul`un Bizans imparatorlarnn halefi olarak kabul edildi. Bylece stanbul`un Latin mparator ve Katolik patriine kar znik`te bir Bizans imparatoru ve bir Ortodoks patrik karlmt. Bunun sonucu olarak znik, stanbul`dan kovulan Bizansllar`n devlet ve kilise merkezi olmutur259.

256

Ostrogorsky, Montferrat`n Selanik`e gitmesinin kt sonular dourduunu eletirisel bir yaklamla ele alarak Anadolu`nun neminin takdir edilmemi olmas Latin Devleti`nin felaketi oldu. Boniface de Montferrat Anadolu`yu bir tarafa brakp Selanik`e gittiinden, devleti koruyucu Bizans kuvvetleri burada Theodoros Laskaris`in etrafnda topland. lk admlar sonsuz derecede g oldu. Eski devlet yaps zlm olup ksmi hakimiyetler kurmak oluumu tam kvamnda idi szleriyle belirtmitir. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev: Fikret Iltan, 5. Bask, Ankara 1999, s.394. 257 In Demirkent, Bizans, D A, C.VI, stanbul 1992, s.239. 258 Demirkent, Hal Seferleri, s.179-180. 259 Kaya, a.g.t., s.144; 177 nolu dipnot.

58

3.2.3.2. Trabzon Rum mparatorluu`nun Kurulmas Bizans imparatorluunun yklmas zerine Komnenos ailesine mensup David ve Aleksios isminde iki gen ehzade de Karadeniz sahillerine yerleme abasna girmiti. Grc kraliesi Thamara`nn kk yeeni olan Aleksios derhal Grcistan`a giderek kralienin askeri yardm ile Trabzon`a geldi ve imparator soyuna mensup olmas dolaysyla orada Komnenoslar`n yeni bir hanedann ve devletini kurdu (1204-1461). Onun kk kardei David de Karadeniz`in bat sahillerinde, Sinop ve Ereli ehirlerinde yerlemi; o da Bizans`n varisi olmak iddiasyla Sakarya boylarna kadar ilerlemiti.260 IV. Hal seferi Bizans imparatorluuna vurduu darbe ile Anadolu`daki Seluklu Trk hakimiyetinin glenmesine yardm bile salamt. Trkiye Seluklu Devleti artk batdan gelecek bir tehlike kalmadndan snrlarn geniletmek imkan bulmutu. Bu Hal seferinin Mslmanlar`a hibir zarar olmam, fakat bandan beri doudaki din kardelerine yardm szn dillerinde drmeyen ve gya bu harekete IV.Aleksios`un ars zerine Bizans`a destek olmak zere birlemi olan Hallar, asl niyetlerini imdi gstermi oldular. nk bandan beri Bat`nn dncesi Bizans` yok etmek ve onun sahip olduu Anadolu`dan Trkler`i atarak bu blgeleri ele geirmekti. Ancak yz yl ncesine gre durum deimiti. Anadolu`da Trk hakimiyeti kesinlikle yerlemiti. Bunu deitiremeyeceklerdi261.

3.2.4.

stanbul`un

gali Srasnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in

Kaynpederine Snmas Ve Ada Hayat Kaynaklarn bu konudaki genel grne gre, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, stanbul`un Latinler tarafndan igali srasnda, kaynpederinin stanbul yaknlarnda olan kalesine kamtr262. Kaynpederi Manuel Mavrozomes, Keyhsrev`i kabul etmi ve ona Allah bize teselli verinceye kadar bu kale sana
260 261

O.Turan, Seluklular Zamannda, s.278. Demirkent, Hal Seferleri, s.180-181. 262 Ali Sevim ise bu yer hakknda farkl bir yorum yaparak I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Hallarn (Latinlerin) stanbul`u igalleri zerine, kaynpederinin yanna Menderes havalisine gitmek zorunda kald ifadesini kullanmaktadr. Sevim, Anadolu`nun Fethi, s.159.

59

da bana da yetiir263; Bu kaleye mtereken sahip olalm; geliriyle yetinelim264 gibi szler sylemitir265. Fakat bn Bibi, bu grte deildir. Ona gre, I.Gyase`d-Din

Keyhsrev`in stanbul`dan ayrlarak kaynpederi Manuel Mavrozomes`in yanna gitmesinin sebebi, Frenkle yapt dellodur. bn Bibi bu durumu; Saraya gittiklerinde mparator Vasilys, Frenkler`den zarar grmemesi iin Keyhsrev`e, Rum kayserlerinin soyundan Melik Mavrozomes`in yanna gitmesi tavsiyesinde bulundu266. Bunu kabul eden Keyhsrev birka gn sonra adamlar ve askerlerini alarak Mavrozomes`in bulunduu adaya gitti olarak aklar267. Gerekten de Manuel Mavrozomes`in malikanesi hem Keyhsrev, hem de oullar iin adete bir huzur ve skun yuvas olmutur. Keyhsrev burada eitli ikilerle gurbet hayatn hafifletmeye alarak huzurlu bir hayat yayordu. ehzadeler ise, her gn atabeyleri Seyfeddin Ayaba tarafndan dzenli bir ekilde srdrlen eitim ve retimlerini bitirince, kara ve deniz avna karak hoa vakit geirmilerdi268.

3.3. Rkne`d-Din Sleyman ah`n lm Ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Anadolu`ya Davet Edilmesi 1196 ylnda, iktidardaki kardei I.Gyase`d-Din Keyhsrev`i kuvvet yoluyla tahttan indiren Rkne`d-Din Sleyman ah, sekiz yl kadar tahtta kalmt. Rkne`d-Din Sleyman ah bu sre ierisinde Anadolu Trk birliini salamaya alt gibi, Grclerle de mcadele etmitir. Grclerle yapt
Abu`l Farac, a.g.e., s.474. bn`l- Esir, a.g.e., s.169. 265 Bu konu ile ilgili olarak ayrca bkz; Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.34; zaydn, Anadolu Seluklular, s.155; Alptekin, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, s.265; Meril Hanedan Mensuplar, s.715; O.Turan, Seluklular Zamannda, s.269; v.d. 266 Keyhsrev`e, Manuel Mavrozomes`in yanna gitmesini tavsiye eden mparator; slam padiahnn sevgisi gnlme yle yerlemitir ki hibir suretle ayrlk kabul etmez, bir dakika mbarek cemalinizden ayr dsem rahatm kaybolur. Lakin cihan ahnn iini kendi arzularmdan stn gryorum. Eer izniniz olursa Frenkler`in dmanlk hisleri hiddetleri skunet buluncaya kadar Sultanm Rum kayserlerinin ulularndan olan Melik Mafrozom`un yanna gndereyim. Ve imkan dahilinde olan her eyi gndermekte kusur etmeyeyim. Melik Mafrozom da bizzat lazm gelen hrmet ve riayeti yerine getirecektir szlerini sylemitir. bni Bibi, Muhtasar, s.34. 267 bn Bibi, Seluk Name, s.76. 268 Koca, a.g.e., s.16; bn Bibi, Seluk Name, s.76.
264 263

60

savata yenilen Rkne`d-Din Sleyman ah, hazrlanmak iin geriye dnm, Ankara`y kardeinden alm ve tekrar Grcistan seferine giderken yolda lmtr. Onun lmn bn`l-Esir yle anlatr; Malatya ile Konya arasndaki Anadolu topraklarnn hakimi olan Sultan Rkne`d-Din Sleyman b. Kl Arslan b. Mes`ud b. Kl Arslan b. Sleyman b. Kutalm bu sene 6 Zilkade (6 Temmuz 1204) gn ld269. Kulun hastalna yakalanan sultan yedi gn hasta yattktan sonra ld. Hastalanmadan be gn nce Ankara hakimi olan kardeine ihanet etmiti. Ankara mstahkem bir ehirdi. Buraya hakim olan kardei Rkne`dDin`e dmand. Rkne`d-Din onu birka sene muhasara etti. Kardeinin durumu zayflad, yanndaki erzak azald. Bu yzden alaca baz yerlere karlk Ankara`y teslim etmeye raz oldu. Rkne`d-Din lkesindeki bir kaleyi Ankara`ya karlk olarak verecekti. Sznde duracana dair de yemin etti. Bunun zerine kardei Ankara`dan inerek ehri teslim etti. ki olu da yanndayd. Rkne`d-Din kardeini yakalamak zere adam grevlendirdi. ocuklar ile birlikte yakalayp kardeini ldrd. Bu hadisenin zerinden be gn gememiti ki, Rkne`d-Din kulun hastalna yakalanp ld270. Rkne`d-Din Sleyman ah`n lmnden sonra Tokat`tan gelerek Sleyman ah`n hizmetine giren Nuh Alp, Emir Mende ve Tz Be gibi devlet bykleri sultann ocuk yataki olu zzeddin Kl Arslan271` tahta geirdiler272. Bu ocuk yataki sultan sekiz ay kadar hkm srebildi273. Onun zamannda Akdeniz sahillerinde nemli kalelerden olan Isparta274 kalesi alnmtr275. zze`d-Din Kl Arslan`n kkl sebebiyle halkn gznde itibarsz olduunu, hkmdarn emrine ve memleket nizamna bozukluk geldiini ne
269

Neri, bu tarihi Zilkade 599/Temmuz-Austos 1203 olarak vermektedir. Neri, Neri Tarihi, s.23. bn`l- Esir, a.g.e., s.166-167. 271 bn Kesir, III.Kl Arslan`dan Eflah Arslan olarak bahsetmektedir. bn Kesir, a.g.e., s.121. 272 bn Bibi, Seluk Name, s.96. 273 Meril Hanedan Mensuplar, s.716; bn Kesir, III.Kl Arslan`n tahtta kalma sresini Bir sene, bn Kesir, a.g.e., s.121; Ahmed bin Mahmud ise Bir buuk yl olarak zikretmektedir. Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.150. Rkne`d-Din Sleyman ah, Zilkade 1204`te lp, I.Gyase`d-Din Keyhsrev de Cemaziylevvel 1205`te tahta ktna gre bu srenin sekiz ay olduu anlalr. 274 Mneccimba buradan Aras olarak bahseder. Mneccimba eyh Ahmed Dede, Anadolu Selkleri, ev: Hasan Fehmi Turgal, stanbul 1939, s.13. fakat kaynaklarda Aras, Atabey iin kullanlr. 275 bni Bibi, Muhtasar, s.39.
270

61

sren276 ve sabi bir ocua tabi olmak istemeyen277 Gyase`d-Din Keyhsrev`e mensup beylerden bir ksm harekete gemitir. Uc Trkmenleri`nin banda bulunan Yabasanoullar bu teebbste esas rol oynuyordu. II.Kl Arslan Yabasan` 1164`de malup edip Sivas` alnca, Yabasan`n lmnden sonra olu Muzaffer`d-Din Mahmud, Zahire`d-Din li ve Bedre`d-Din Yusuf278, Seluklular`n ve bilahere Gyase`d-Din Keyhsrev`in hizmetine girmiti. Bu Danimendli beyleri ve Mubarize`d-Din Ertoku eski sultanlarn tekrar tahta karmak iin ibirlii yaptlar279. Bu beyler hi zorluk ekmeden etraf ve vilayetlerin emirlerini Gyase`d-Din Keyhsrev tarafna evirdiler. Onlara ant iirip taahhtnameler aldlar. Sonra Keyhsrev`in hizmetinde haciplik280 ve kahyalk yapm, bilgisi ve tecrbesi fazla olan 5 dili ana dili gibi konuan Hacib Zekeriya281`y, Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`i armak iin grevlendirdiler. Beylerden aldklar mektuplar ve senetleri hi kimsenin fark edemeyecei ekilde yarlm bir obandeneinin iine yerletirdiler. Hacib Zekeriya`ya ise kei elbisesi giydirip rahip klna soktular282. Hacib Zekeriya, Mavrozomes`in lkesine gelince Keyhsrev ile grme yolu aramaya balamt. Bu frsat zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad`n zel hizmetileriyle gezintiye kmalar srasnda yakalamtr. Hacib Zekeriya, Melik zze`d-Din Keykavus`un yanna giderek yanandan pnce buna sinirlenen Keykavus, babasnn yanna koarak keiin edepsizliini anlatm, Keyhsrev de onu derhal yanna armt. eri girince hibir ey
Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.150. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.34. 278 brahim Hakk Konyal, bu kii iin; Bedre`d-Din Yusuf, Yabasan`n deil, Mahmud`un oludur ve Selukiler`den birisi ile evlenmi Devlet Hatun`un kardeidir. Bedre`d-Din, Beramuni diye hret yapmtr demektedir. Konyal, a.g.e., s.447. Konyal, ayn eserinin bir baka sayfasnda bu konu ile ilgili olarak Devlet Hatun`un Seluk hkmdarlarndan hangisinin kars olduunu kesin olarak tespit edemedim. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in hasekileri arasnda olmasn en kuvvetli bir ihtimal gibi alyorum. Belki de bu kadn; Keykavus ve Keykubad `n analar da, Keyhsrev`le beraber stanbul`a gelmitir. Kati olan udur ki Devlet Hatun, Bedre`d-Din-i Beromoni`nin kardeidir. Babalar da Danimendoullar`ndan Muzaffer`d-Din Mahmud`dur ifadesini kullanr. Konyal, a.g.e., s.385. 279 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.272. 280 Hcib: Bir kiinin bir yere girmesine engel olan kimse, kapc demektir. Tarihiler meneini Sasaniler zamanna kadar karrlar. Sasaniler dneminde bu memuriyetin var olduuna dair kaytlar vardr. Hciblik messesinin mevcut olduu Trkiye Seluklular`nda eski gelenee uyularak hciblere emir unvan verilmitir. Aydn Taneri, Hcib, D A, C.XIV, stanbul 1996, s.508-510. 281 Ahmed bin Mahmud, Hacib Zekeriya iin Atabey Yarnku ifadesini kullanr. Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.150. 282 bn Bibi, Seluk Name, s.97.
277 276

62

sormayan Mavrozomes, onun derhal ldrlmesini istemitir. Kan ter iinde kalan Hacib Zekeriya, stndekileri atarak kendisini tannacak hale getirince Keyhsrev onu tanm fakat tandn kimseye belli etmemitir. Adamlarndan birine Farsa, Zekeriya`nn istedii zaman huzuruna gelebilmesi iin kaps aabilecek bir yere koyulmasn buyurmutur. Saray yabanclardan boalnca Sultan hi vakit kaybetmeden Zekeriya`y yanna arm, Zekeriya ieri girince Keyhsrev`e bu ii kendisiyle grmek iin yaptn sylemiti. Keyhsrev, kardei Rkne`d-Din Sleyman ah` sorunca, Hacib Zekeriya olanlar anlatm, Keyhsrev`in tahta davetini ieren yemin mektuplarn ve getirdii senetleri Keyhsrev`in nne koymutu. Keyhsrev bunlar okuyunca kardei her ne kadar kendisine ktlk ettiyse de onun lmne dayanamayp alamtr. Keyhsrev olanlar Mavrozomes`e anlatp gn yas tuttuktan sonra drdnc gn Mavrozomes`e, lkesine geri dneceini bildirmiti. Mavrozomes de bunu olumlu karlam ve maiyeti ile birlikte sultana elik edebileceini belirtmitir. Mavrozomes, daha nce kzn e olarak Keyhsrev`e verdii gibi oluna da Keyhsrev`in yannda grev vermiti283. Daha sonra I.Gyase`d-Din Keyhsrev ve yanndakiler, Keyhsrev`in tekrar Seluklu tahtna sahip olabilmesi iin Konya`ya doru yola kmt.

283

bn Bibi, Seluk Name, s.98-101.

63

IV. BLM

4. I.GIYASE`D-D N KEYHSREV` N ANADOLU`YA DN, II.SALTANAT YILLARI VE EHADET

4.1. znik Olay I.Gyase`d-Din Keyhsrev, kaynpederi Manuel Mavrozomes ve

yanndakiler znik`e varnca, znik Rum mparatoru Theodoros Laskaris, Trkiye Seluklu Sultan III.Kl Arslan ile ar yeminli bir anlama yaptn bundan dolay geilerine izin veremeyeceini sylemiti284. Laskaris`in, III.Kl Arslan ile anlama yapldn sylemesi, herhalde frsattan istifade ile Keyhsrev`den bir eyler koparmak iin bahane idi. nk Laskaris`in kendisi de yeni bir devlet kuruyordu. III.Kl Arslan yeni sultan ilan edilmiti. Dolaysyla ne zaman ve ne abuk anlama yaplm olabilirdi. Bizans kaynaklarnda da hi bahsedilmeyen ancak Laskaris`in var olduunu ileri srd bu anlamann Keyhsrev`den alnan sz ve koparlan taviz ile bozulmas da bunun bir bahane olduunu ortaya koymaktadr285. Laskaris ve Keyhsrev bu konuda birka gn konuup tartm, aralarnda eliler ve araclar gidip gelmiti. Tartmalar sonunda varlan anlamaya gre; Seluklular, Rum lkesinden aldklar Honaz, Ladik (Denizli) ve Konya snrna kadar dier kaleleri ve vilayetleri Laskaris`in naiblerine teslim edecekler, bu i gerekleinceye kadar Keyhsrev`in oullar, Hacib Zekeriya ile birlikte Laskaris`in yannda rehin kalacakt. Bu karar zerine Keyhsrev, Mavrozomes`in yaknlarnn eliinde snr blgesine kadar gitmitir286. bn Bibi`de anlatldna gre; Aradan birka gn geince Hacib Zekeriya, Theodoros Laskaris`in yanna giderek; Siz padiahmz bilirsiniz ki, melikler nazik ve hassas kimselerdir. Bu yzden abuk sklp rahatsz olurlar.
284 285

bn Bibi, Seluk Name, s.101. Kaya, a.g.t., s.118-119. 286 bn Bibi, Seluk Name, s.101.

64

Devaml evde kalmaktan zlp hasta olmalar mmkndr. Eer onlara o yzden bir zarar gelirse, siz de ondan zarar grrsnz dedi. Hacib Zekeriya`nn skntdan meliklere bir zarar gelmemesi uyarsn dikkate alan Laskaris, onun fikrini uygun bularak meliklerin evreyi gezip ata binmelerine izin vererek yaknlarndan birka kiiyi de yanlarna katt. Ertesi gn gezmeye ktklarnda Hacib Zekeriya, Laskaris`in yanlarnda gnderdii adamlarn ba ve vaatlerle mitlendirip yanna ekmeye alt. Sonunda bu isteine ulat. Grevlilerin ba konumunda olan kiiyi kendi yanna ekti. O da dierlerini ikna etti. Ormanda av srasnda iken nlerinden Rum lkesine doru kaan yaban domuzunu kovalamaya baladlar. Bu kovalama plan slam lkesi snrlarna ulama ile son buldu287. Bylece, zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad`n rehinelik hayatlar ok ksa srd gibi, babalarnn znik Rum mparatoru Laskaris ile yapt anlamada uymak zorunda olduu ykmllk de kendiliinden ortadan kalkm oluyordu288. Fakat Osman Turan, bu anlama artnn I.Gyase`d-Din Keyhsrev tarafndan ileriki yllarda kaynpederi Manuel Mavrozomes`un, Denizli ve havalisine tayin edilmesiyle yerine getirilmi olduunu belirtmektedir289.

4.2. Uluborlu`da Yaplan Hazrlklar I.Gyase`d-Din Keyhsrev, znik`te Theodoros Laskaris ile anlatktan sonra Manuel Mavrozomes ile uc Trkmenleri`nin bulunduu yere Uluborlu (Burgulu)`ya ulat290. Mikail Bayram`a gre Keyhsrev`in zmit, Ktahya zerinden Uluborlu`ya intikali tamamen Manuel Mavrozomes`in yardm ve abalaryla gereklemitir291. Keyhsrev, meliklik dneminin getii ve ok iyi tand Uluborlu`da, Uc`un ilerini yoluna koymak, eksikliklerini gidermek ve oradaki beylerle grerek dncelerini almakla megul iken, Hacib Zekeriya derhal Keyhsrev`e adamlar gndererek meliklerle yanna gelmekte olduunu,
bn Bibi, Seluk Name, s.101-103. Koca, a.g.e., s.18. 289 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.81. 290 Meril Hanedan Mensuplar, s.716. 291 Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.171.
288 287

65

anlama srasnda Laskaris`e sz verdii kaleleri teslim etmemesini bildirmiti. Byk bir sevin yaayan Keyhsrev, Uc`ta ileri yoluna koymu, beyleri ve komutanlar balarla memnun etmitir292. ok gemeden Hacib Zekeriya beraberinde zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad olduu halde Sultan`n yanna gelmiti. Gyase`d-Din Keyhsrev ocuklarna kavumann sevincini yaayarak Borgulu`da hazrlad ordusunu alp, II.Kanun 1205 (Ocakuabat 1205/601 Cemaziylevvel) tarihinde, Konya zerine yrmtr293.

4.3. Konya Kuatmas Ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Tahta Davet Edilmesi I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Konya`ya doru geliini haber alan Konya ehrinin ileri gelenleri daha dorusu ynetimde sz sahibi olan ve bulunduklar konumlarn muhafazaya alan menfaat evreleri Keyhsrev`in yeniden sultan olmasn istemiyor, onun yerine bir ocuun sultan olmasn siyasi glerinin ve menfaatlerinin devamll iin gerekli gryorlard294. Keyhsrev`in Konya kuatmas ile ilgili olarak bn Bibi ile dier

kaynaklar arasnda farklar bulunmaktadr. bn Bibi; Konya halk Gyase`d-Din Keyhsrev`in geliini haber alnca Sultan Rkne`d-Din Sleyman ah`a duyduklar vefadan dolay olu zze`d-Din Kl Arslan` desteklemekte ve Gyase`d-Din Keyhsrev`e engel olmakta kararl idiler. Bundan dolay sava ve savunma silahlarn hazrlamlard. Keyhsrev ise verdii emirle ehrin yaknnda ve evresinde bulunan evleri, barklar yerle bir ettirdi, ehirde bulunan mamur yerleri atee verdirdi ve evredeki btn aalar kestirdi. Fakat yine de savunmay kramad. Bunlarn zerine Sultan zze`d-Din Kl Arslan, ehir halkna, ailelerini bo yere tehlikeye atmamalarn, amcasnn Konya`y ele geirmek iin her eyi yapacan fakat kendi cannn balanmas konusunda sz alnrsa savunmann kaldrlabileceini syledi. ehir halk ise onun

292 293

bn Bibi, Seluk Name, s.104. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.273. 294 Kaya, a.g.t., s.121.

66

fermanna uyarak Keyhsrev`e bu konuda haber gnderdi295; eklinde bilgi verirken dier kaynaklar kuatmann baarsz olduunu savunarak Keyhsrev`in, Ilgn`a ekiliinden ve Aksaray olayndan bahsederler.

4.3.1. Aksaray Olay Kaynaklarda Keyhsrev`in gurbet dnndeki Konya kuatmasndan sonra askerleriyle ekildii yerler farkl isimlerde veriliyorsa da bu yer genel gre gre Ilgn`dr. Bu kaynaklardan biri olan Abu`l-Farac`; Gyase`d-Din Keyhsrev ve yanndakiler bir ok askerler toplayarak Konya ehrine doru hareket ettiler ve karargah kurdular. Konya dahilindeki askerler dar karak bunlarla dvtler ve Uclar` krarak kamaya mecbur ettiler. Gyase`d-Din Keyhsrev ne yapacan ve nereye gideceini ard iin Konya`ya yakn bir yerde olan Abgarm296 kasabasna iltica etti. Aksarayllar bundan haber alnca mteessir oldular ve kendi hakimlerini atarak Gyase`d-Din Keyhsrev`i ardlar. Konyallar Aksarayllar` kskanarak balarndaki eraf yakaladlar ve Yaasn Gyase`d-Din Keyhsrev diye bararak Gyase`d-Din Keyhsrev`i Konya`ya getirdiler297 eklinde olay anlatmaktadr. Sonu olarak; Keyhsrev`in Konya`y bir aylk kuatma hareketi baarszlkla sonulannca298 Keyhsrev, Ilgn`a ekilmek zorunda kalm; fakat

bn Bibi, Seluk Name, s.105. bn Bibi`ye benzer aklamalarda bulunan bir baka eserde de; Konya evresinde bir gnlk mesafede, baheler ve balarn uzand, feodallerin genelde kentte, yaz aylarnda ise burada yadklarndan bahsedilir. Yine bu esere gre Konya`y kuatmaya giriirken nasl davranmas gerektiini bilen I.Gyase`d-Din Keyhsrev, nce bahelerin kesilmesini ve balarn sklmesini buyurmutur. Bylece kenttekilerin direnii derhal krlm, III. Kl Arslan`n savunma istei yok olmutur. Bu feodaller Kl Arslan`a, yaamnn, kendilerinin ve tmarlarnn gvenceye alnmas artyla, amcasnn affna snmasn nermilerdir. Sultan ve yandalar, feodallerin nerisini dinlemiler ve tartmasz boyun emilerdir. Bylece her trl direni zararsz duruma gelmitir, ifadeleri yer almaktadr. V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, Ankara 1988, s.158. 296 Mneccimba`nda Ab- germ olarak geen yer Ilgn`dr. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.35. bn`l-Esir ise burann krem (Meram ?) olduunu belirtmektedir. bn`l- Esir, a.g.e., s.169. 297 Abu`l Farac, a.g.e., s.486; Alptekin, I.Gyase`d-Din Keyhsrev, s.266; O.Turan, Keyhusrev I, s.615; Mneccimba, Anadolu Selukileri, s.26. 298 Konya kuatmasnda halkn direnmesi ve kuatmann uzun srmesinin sebebi olarak Konya kads Tirmizi`nin, Keyhsrev iin, kafirlere yatknlk ve dostluk gsterdiini ve onlarn lkesinde eriatn yasaklad eyleri yaptn belirterek saltanat tahtna oturamaz fetvasn vermesi de gsterilir. bn Bibi, Seluk Name, s.115.

295

67

Konya-Aksaray aras rekabet dolaysyla nce Aksaray`da sonra da Konya`da adna hutbe okutulmutur299. Osman Turan bata olmak zere kaynaklarn ou bu olayda KonyaAksaray aras geleneksel rekabetten bahsetmektedir300. Aksaray, II.Kl Arslan zamannda askeri bir s haline getirilmi301, imar faaliyetleri artrlm, Azerbaycan`dan buraya gaziler, alimler ve tccarlara getirilerek yerletilmiti. slam ruhu ve gaza idealinin muhafazas iin ehre kt insanlarn, Rum ve Ermeniler`in girmesine msaede edilmemiti302. Anlalan o ki Aksaray bu uygulamalarla kltrel zellii bozulmam bir Trkmen yurdu haline getirilmiti. Yani sekin bir yeri vard. Belki de Konya-Aksaray rekabetinin asl sebebi bu idi.

4.3.2. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Konya Tahtna Davet Edilmesi I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Aksaray olay zerine Konyallar tarafndan baz artlar ileri srlerek tahta davet edilmitir. bn Bibi bu artlar belirtirken; Keyhsrev, zze`d-Din Kl Arslan`a, babas Rkne`d-Din Sleyman ah`n melik olduu Tokat` verdi. Bu konuda menur yazld. Daha sonra beylere, ileri gelenlere ve sekin kimselere iktalar tayin edildi. Bu konudaki fermanlar ise birka eli ile ehre gnderdi. Konya`nn ileri gelenleri bu fermanlar okuyup elileri dinledikten sonra Sultan zze`d-Din Kl Arslan` amcasnn yanna gnderdiler. Yeeninin geldiini haber alan Keyhsrev, oullarn onu karlamaya gnderdi. Keyhsrev`in yanna varnca iyi karlanan Kl Arslan, ondan kemer, klah, altn sapl kl, at ve katr gibi ahane hediyeler ald. Keyhsrev sonra ona, lke ve saltanat ilerini yoluna koyup her tarafta gvenlii salayncaya kadar Gavele Kalesi`nde oturmasn, ondan sonra da Tokat`a gitmesini buyurdu303 ifadelerini kullanr.
Meril, a.g.e., s.134. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275; Sevim, Anadolu`nun Fethi, s.160; Meril, a.g.e., s.134. 301 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275. 302 Nezihi Turan, a.g.m., s.393. 303 bn Bibi, Seluk Name, s.107. Hocam Mikail Bayram`dan ders esnasnda dinlediim bir bilgiye gre de anlama artlarndan birisine gre Gyase`d-Din Keyhsrev kendinden sonra III.Kl Arslan` tekrar
300 299

68

Bundan sonra I.Gyase`d-Din Keyhsrev, 601 Recep/ubat 1205 tarihinde Konya`ya girerek Seluklu tahtna ikinci kez oturmutur304. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci defa tahta k tarihini baz tarihiler 600 (1204), bazlar da 601 (1205) hatta 603 (1206) ylnda olmak zere gstermekte iseler de, Keyhsrev`in 601 (1205) tarihli paralar olmakla birlikte 602 (1206) yl hakkndaki sz rm olur305.

4.4. kinci Saltanatnn lk Yllar ve zledii Siyaset I.Gyase`d-Din Keyhsrev, byk bir enlik iinde, avularn nidalar ve mzik sesleri arasnda Konya`ya girmiti (601 Recep/ubat 1205). Konya`da tahta oturunca din ve devlet ilerini dzene koyup askerlerin ve hizmetilerin ileri gelenlerine paralar datmtr306. Osman Turan`a gre; Gyase`d-Din Keyhsrev, ortaln skun bulmas iin yeenin birka gn Konya yaknnda Gavele kalesinde kalmasn emretmi, fakat onun Tokat`a tayini gereklememiti. Kl Arslan ve yaknlar Gavele Kalesi`nde ldrlmtr307. III.Kl Arslan`dan bir daha bahsedilmemesi Kl Arslan`n bu kalede bertaraf edildiine delalet etmektedir308. Bylece Gyase`d-Din Keyhsrev, uzun ve ileli bir gurbet hayat sonras imdi aabeysi Sleyman ah tarafndan siyasi birlii

veliaht gsterecekti. Hocamza gre bunu kabul eden Keyhsrev, III.Kl Arslan`n yanna atabegler verip Uluborlu`ya gndermi ve orada bodurtmutur. Bizim de eski Uluborlu yerlemelerinde aratrma yaparken zerinde Kl Arslan yazl bir mezara rastlamamz hocamzn sylediini kuvvetlendirmektedir( bk. Ekler blm). Baz kaynaklar anlama artlarndan bahsetmeyip; zze`d-Din Kl Arslan`n kar koyacak gc olmadndan Konya`dan kp katn, tahta geen Gyase`d-Din Keyhsrev`in de, zze`d-Din`in arkasndan asker gnderip onu yakalattn ve kalede hapsettiini, zze`d-Din`in de o kalede ldn belirtirler. Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.150; Aksarayi, a.g.e., s.129. 304 Meril, a.g.e., s.134. 305 Eldem, a.g.e., s.50. 306 bn Bibi, Seluk Name, s.110. 307 Osman Turan, Kl Arslan III., A, C.VI, stanbul 1967, s.703; Turan`n bu fikrini destekleyen Konyal, III.Kl Arslan`n cesedinin dedelerinin trbelerine getirildiini, fakat cesedin mumyalanp mumyalanmadn tespit edemediini belirtmektedir. Konyal, a.g.e., s.583; Mehmet nder ise trbede ismi geen sekiz sultandan baka; ehin ah, III.Kl Arslan, II. zze`d-Din Keykavus ve III.Keyhsrev`in de medfun olup, trbenin ii kklnden dolay bunlara ait sanduka konulmadn belirtir. Mehmet nder, Mevlana ehri Konya, II.Bask, Ankara 1971, s.94-95. 308 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275. Uzunarl ise Kl Arslan saltanattan iskat edilerek hayatna dokunulmam ve sonra da Tokat`a gnderilmitir, ifadesiyle III.Kl Arslan`n ldrlmediini belirtmektedir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, 4.Bask, Ankara 1988, s.63. Wittek; bn Bibi`de de yer alan Kl Arslan`n Tokat`a gnderilmesi ve ona Tokat`ta ikta verilmesi tarz anlatmlarn hayal mahsul olduunu savunmakta ve Gavele Kalesi`nde Kl Arslan`n ldrldn belirtmektedir. Wittek,a.g.m., s.210.

69

kurulmu, babas II.Kl Arslan`n memleketi taksimi devrine gre daha da kuvvetli hale gelmi bir devletin ba olmutu309. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in taht yeniden ele geirmesinin ardndan devlet yapsnda ve ynetimde yeni bir yaplanma almasna girdii grlmektedir. O, bunu yapmak suretiyle devlete kalc bir dzen vermi olacan ve bu yolla Anadolu`da bulunan farkl etnik ve dini zmreler arasnda bar ve gven ortam oluturacan dnyordu. Bu yolla gl, toplayc ve birletirici byk bir devlet modeli gerekletirmeyi planlyordu. Trkiye Seluklular`nda bylece yeni bir devlet anlay ve yeni bir mutlu toplum ina etme dncesi domutur. Bunu Trk Cihan Hakimiyeti lks`nn yeni bir uygulama biiminin gndeme getirilmesi olarak dnebiliriz310. Bu fikir dorultusunda I.Gyase`d-Din Keyhsrev, icraatlarna balamtr. Gyase`d-Din Keyhsrev`in ilk icraat, am`da bulunan ve devrin en byk bilgini eyh Mecdeddin shak`a bir mektup yazarak, kendisini Konya`ya davet etmek olmutur. Zira o, daha nce yannda bulunan, fakat kendisinin srgne kmas ile Konya`y terk edip am`a yerlemi olan bu byk bilginden, ehzadelerin eitimi ve retimi iin faydalanmak istiyordu311. Keyhsrev, daha sonra Mavrozomes`in yaknlarna, akrabalarna ve adamlarna her birinin makam ve mevkisine gre hil`atler, balar ve hediyeler datm; Mavrozomes`i de bekledii makamdan daha yksek bir makama getirmiti312. bn Bibi`de, gurbet hayatnda kaynpederi ile ac gnler geiren Gyase`d-Din Keyhsrev`in ona Konya`da ok yksek misafirperverlik gsterdii ve mevki verdii rivayet ediliyorsa da hangi mansba tayin olduu belirtilmemitir313. Ama I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Manuel Mavrozomes`i Melik unvanyla Uc blgesine gndermi, Uluborlu, Denizli ve Honaz` ona vermitir. Bylece Anadolu`da yneticisi Hristiyan olan Seluklu Devleti`ne

309 310

O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275. Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.171. 311 Koca, a.g.e., s.19. 312 bn Bibi, Seluk Name, s.110. 313 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.280.

70

bal bir Meliklik kurulmutur.314 Trk sultan, Bizans imparatorlar hanedanna mensup kaynpederi Manuel Mavrozomes`i bu havaliye tayin etmekle, gittike kuvvetlenmekte olan Laskaris`e kar kendisine tabi bir kimseyi Bizans`n mirasndan hissedar klmak istiyordu. te yandan Keyhsrev, znik`ten Konya`ya hareket msaadesini elde etmek iin Laskaris ile bir anlama yapmt; Seluklular`n Rumlar`dan alp ellerine geirdikleri Honaz, Ladik (Denizli) ve dier kale ve blgeleri Laskaris`in naiblerine teslim edeceine dair taahhdn de bu ekilde kendine uygun olarak icra ediyordu315. Gyase`d-Din Keyhsrev, Malatya ehrini Melik zze`d-Din Keykavus`a, bal yerleriyle birlikte Danimend lkesini de Melik Alae`d-Din Keykubad`a brakt316. Dier kaynaklarda yer almasna ramen, bn Bibi`de toprak paylam srasnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in nc ve en kk olu olan Celaleddin Keyferidun`un ismi gemez. O srada Salim Koca`ya gre Celaleddin Keyferidun henz domam317; Kaymaz`a gre Keyferidun o esnada henz bir eyalete tayin edilecek yata bulunmuyordu318. Daha sonra ise Celaleddin Keyferidun`a da genel gre gre Koyluhisar meliklii verilmitir319. Keyhsrev n yapm olduu bu tayinler, babas II.Kl Arslan`n daha nce kendileri iin yapm olduu tayinlerden tamamen farkldr. Nitekim o, babasnn geirmi olduu ac tecrbeden gerekli dersi alm olmaldr320. I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile Seluklular`da merkeziyeti devlet idaresi artk

314

Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.171. Bayram, ayn sayfada Mavrozomes iin yle devam eder; Kendisi ve olu Yohannes Hristiyan olarak bu grevlerini srdrdler. Fakat torunu olan Denizli`li Mehmed el-Mevrazemi Mslman olmu ve Uc Bei olarak grevine devam etmitir. Uc blgelerdeki Trkmenler`in ok sevdii Mehmed Bey bilahare Hlagu Han`n o blgeye gnderdii kuvvetler tarafndan 1263 ylnda ldrlmtr. 315 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.281; Cahen ise Mavrozomes, Trklerin banda Menderes Vadisi`ne aknlar dzenlemeye balad, bu aknlar gitgide baka blgelere de yaylmaya balad. Laskaris, Latinlere kar arpabilmek iin Trk kesimiyle bar yapmak zorundayd. Bunun zerine bir baka teklifte bulunmu ve bu blgelerin, Trklere baml bir kii olan Manuel Mavrozomes`e verilmesini istemiti szleriyle bu blgelerin Mavrozomes`e verilmesinin bizzat Laskaris`in istei ile olduunu savunur. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.126. 316 bn Bibi, Seluk Name, s.110. 317 Koca, a.g.e., s.19. 318 Kaymaz, a.g.m., s.128. 319 Sevim, Anadolu`nun Fethi, s.160; O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275; Mneccimba; Keyhsrev`in, kk olu Celaleddin Keyferidun`a bir nahiye ikta edip onu yannda braktn bildirmektedir. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.36. 320 Koca, a.g.e., s.19.

71

balam ve siyasi byk bir inklap olmutur321. zellikle babas Kl Arslan`n ehzadeler arasnda uygulad devletin siyasi ve feodal taksimi artk kalmam ve tarihe karmtr. Geri melik olan onun oullar da kendilerine tahsis edilen vilayetlere kendi atabeyleri ve tekilat ile gidiyorlard. Lakin eski feodal sisteme gre bu meliklerin artk adlarna hutbe okutmalar, para bastrmalar ve merkezin emri veya muvafakati dnda komu devletlerle harp ve sulh yapmalar salahiyetleri bahis mevzu deildi. Nitekim Gyase`d-Din Keyhsrev`den itibaren Seluklu devletinde ehzadelere artk feodal mahiyette siyasi hakimiyetin taksimi usul grlmemitir322. Keyhsrev`in tahta getikten sonra dllendirdii bir baka gurup ise Yabasanoullar`dr. Yabasanoullar, yeeni III. Kl Arslan tarafndan igal edilen tahta, Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in gemesine yardm etmiler, karlnda da kendisine bal beylerin hizmetini deerlendiren Keyhsrev tarafndan cmerte dllendirmilerdir. Gyase`d-Din Keyhsrev, Danimendliler`in blgelerini gerekte olu Alae`d-Din Keykubad`a vermiti; ama Muzaffer`d-Din Mahmud`a da eski bir blgeyi, Niksar` ve Koyulhisar` vermitir. Zahire`d-Din`e ise pervane grevi balanmtr323.
321

Nejat Kaymaz, bu merkeziyeti otoriteyi deerlendirirken, Anadolu Seluklular`nda, daha fetihten itibaren topraklarn byk bir ksmnn devlet tasarrufunda tutulmas ve bu nizamn zerine kurulan askeri iktalarn devlet kontrolne tabi klnmas, teki Seluk ubelerini abuk bir ekilde paralayan feodalleme hadisesine engel olmutur. Etnik durumu itibaryla, Byk Seluklular`a ve dier kollara nazaran gebe ananelerinin daha fazla cari olmasna ramen, onlardan daha kuvvetli bir merkeziyet sistemi tatbik edilebilmesinin bir sebebi budur. nk; eyalet idaresi veraset usulyle veya kaydhayat artyla topra dorudan doruya tasarruf eden muktalara deil, bir yerin sadece haslatn, yaplan bir devlet vazifesi karlnda ve o vazifenin devam mddetince ikta olarak alan askeri memurlara (suba ve serleker) tevdi edilmitir. Merkezi idareye mensup rical ise, byk iktalara tasarruf etmekle beraber, statleri bakmndan ncekilerden farkl deillerdi. Hatta her an gz nnde bulunan ve sk sk mevki deitiren azil veya katledilen bu gibi kimselerin ncekiler kadar da teminat yoktu. Ksacas, hukuken devletin mal olan topran varidat resmen Sultan`n tasarrufunda olup, bunu diledii zaman verir, diledii zaman geri alrd yorumunu yapmaktadr. Kaymaz, a.g.m., s.98. 322 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.275-276. 323 Gordlevski, a.g.e., s.50. Nejat Kaymaz ise Yabasanoullar`nn, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in tahta gemesi srasnda olan yardmlarn ve bu yardmlarn sonucunu u ekilde deerlendirir; Kendilerinden Uc`un en nfuzlu beyleri eklinde bahsedilen Yabasanoullar, Keyhsrev adna byle ciddi ve tehlikeli bir mcadeleye atlrken acaba kendi ahslar adna ne gibi bir gizli kazan hesap etmilerdir? Acaba onlar yaptklar hizmete karlk mensup olduklar ailenin varisleri olarak hibir talepte bulunmamlar mdr? Elimizdeki baz ipular az ok bir tahminde bulunmamz mmkn klmaktadr. Bir defa biz Danimendli Devleti`nin ilhakn mteakip, idari bir tedbir olarak Bat U blgesine uzaklatrldklarn grdmz bu biraderlerin, artk Bat ucunda bulunmadklarn anlyoruz. Buna karlk eskiden kendi ailelerinin hakimiyet sahasn iine alan yerlerde onlarn izine tesadf edilmektedir. Keyhsrev`in iktidara gemesini takip eden ylda, Muzaffer`d-Din Mahmud`un adn Kayseri`de, ecdadna ait bir caminin tamiri mnasebetiyle yazlm bir kitabede gryoruz. Ancak onlarn herhangi bir feodal teekkl vcuda

72

Gyase`d-Din Keyhsrev`in tahta ktktan sonra kendisine yazlan mektubu alan Mecd`d-Din shak acele olara yola km, Keyhsrev ise onu yolda karlamtr. Aradan bir sre geince Mecd`d-Din shak`, Melik zze`dDin`in refakatinde Malatya`ya yollam, Melik Alae`d-Din`i de yanna sekinlerin, ileri gelenlerin, alimlerin, ayann ve komutanlarn byklerinden bir ksmn katarak Tokat`a gndermitir. Kendisi de devletin ve lkenin ilerini yoluna koyup, adaletin ve ynetimin temellerini glendirmekle megul olmutur324. I.Gyase`d-Din gnderdii Malatya, Keyhsrev`in byk olu zze`d-Din Keykavus`u

ran kltrnn merkezi durumunda olup, dier olu

Alae`d-Din Keykubad` gnderdii Tokat da Trkmenler`in youn olduu ve Danimend li diye anlan yerdir. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, oullar iin zellikle Tokat ve Malatya yrelerini semesi Mikail Bayram hocamza gre; Danimendoullar zamannda Tokat ve Malatya evresinde birbiriden farkl ve birbiriyle ztlaan iki fikri kltrel evre teekkl etmi olmasdr. Bu iki ayr fikri ve kltrel yapdan neet eden siyasi g ve hareket Trkiye Seluklular tarihi boyunca devam etmi ve devletin yklnn balca sebebi olmutur. Danimendoullar, zellikle devletlerinin ilk kurulduu blge olan Tokat, Sivas, Amasya ve orum yrelerinde daha youn bir kltrel faaliyet iinde ve yreye devletlerinin kltrel politikasn yerletirmilerdir. Bu yzden de bu yreler ok erken tarihlerde belli bir kltrel karakter kazanmlardr. Danimendoullar`nn bu youn milli ve dini diyebileceimiz kltrel faaliyetlerinin sonucu olarak bu yrelerin ok erken saylabilecek tarihlerde Trklemesi ve slamlamas gereklemitir. Danimendoullar, gazilik mefkuresine, Trk kltrne ve Trkmencilik lkesine byk bir nem vermiler ve lkelerinde bunu yerletirmeye ve yaymaya almlardr. Malatya, Anadolu`nun Trkler tarafndan fethediliinden nce Sryaniler`in elindeydi ve nemli bir Sryani kltr merkeziydi. Anadolu`nun Trkler tarafndan fethinden sonra Malatya`nn
getirmelerine izin verilmemi olduu muhakkaktr. Aksine, bu gibi ihtimalleri ortadan kaldrmak iin, aralarndan birisine, dorudan doruya merkezi idare kadrosu iinde mevki verilmek suretiyle tatmin edilmeleri cihetine gidildii anlalmaktadr. Kaymaz, a.g.m., s.128-134. 324 bn Bibi, Seluk Name, s.113-114.

73

erken saylabilecek bir tarihte nemli bir ilim ve fikir merkezi haline geldii grlmektedir. Kuzey Mezopotamya ve Suriye`den Anadolu`ya alan ticaret yolu zerinde bulunmas, ilmi ynden de gelimesini salamtr. zellikle ran`l ok sayda ilim ve fikir adamlarnn gelip Malatya`ya yerletikleri grlmektedir. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in veziri Malatyal Muhammed elGazi, eyh zze`d-Din Ebu`l Kasm el-Hammui gibi ran asll zevatn burada faaliyet gsterdikleri grlmektedir. Malatya`da ran kltr ile Sryani kltr yeniden bulumu, Sasaniler devrindeki ilmi ve fikri hareket yeniden balatlmtr. ran milli kltr Malatya`da ihya edilmeye allyordu. Bu durum haliyle ran kltrne hayranlk uyandrmtr. Bu zelliinden dolay Malatya, Seluklular zamannda ehzadelerin eitim merkezi olmutur. I.Gyase`d-Din Keyhsrev ve olu zze`d-Din Keykavus Malatya`da tahsil grmlerdi. Bu Seluklu sultanlarnn eski ran ahlarnn adlarn kullanmalar Trk cihan hakimiyeti lks ile olduu kadar Malatya ve evresinde ran kltrne duyulan hayranln bir sonucudur. Bu iki sultandan sonra da hemen btn Seluklu sultanlarnn Keyhsrev, Keykavus, Keykubad, Keyferidun gibi eski ran krallklarnn adlarn kullanmalar gelenek haline gelmitir. Malatya`da eitim gren sultanlarn ok iyi Farsa bildikleri de mahede edilmektedir. Seluklular zamannda Malatya`da slami ilimler alannda da youn bir faaliyet gze arpmaktadr. Sultanlar Muallimi diye anlan Malatya`l eyh Mecd`d-Din shak`n, Malatya`nn bu alandaki gelimesinde de nemli rol olmutur325. Tokat ve Malatya`nn Danimendoullar zamannda iki nemli ilim ve fikir merkezi haline gelmesi Seluklular zamannda bu iki beldenin, ehzadelerin tahsil ve eitim yeri olarak belirlenmesine sebep olmutur. Byle olunca da Seluklular zamannda bu iki zihniyet kendi beldelerindeki ehzadelerini iktidara getirmeye alm ve bu ynde siyasi faaliyetlere girimilerdir. Bunun iin eitli yollar ve metotlar kullanlmtr. Seluklular devri meras da ya bu iki zihniyetten birine mensup veya birini tercih etme durumunda olmulardr. Bu iki zihniyet bugnk siyasi partilere benzer bir faaliyet iinde bulunmulardr. Genel
Mikail Bayram, Seluklular Zamannda Anadolu`da Baz Yreler Arasndaki Farkl Kltrel Yaplanma Ve Siyasi Boyutlar, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya 1994, s.79-86.
325

74

olarak Malatya`nn iktidarlar zerindeki ilmi, kltrel ve siyasi arlnn daha messir ve kalc olduu grlmektedir. II.Kl Arslan vefat edince Malatya`da eitim gren, Malatyal eyh Mecd`d-Din shak`n talebesi olan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Seluklu tahtna oturmas salanmtr. Fakat Tokat ehzadesi olan Rkne`d-Din Sleyman ah, Tokat yresinden toplad ordu ile kardei zerine yrm ve onu tahttan indirerek, Seluklu tahtn ele geirmitir. Daha sonra da dier kardelerini bir bir ortadan kaldrarak Anadolu`nun birliini salamtr. I.Gyase`d-Din Keyhsrev tekrar Anadolu`ya dnp, kendisini destekleyen evrelerin yardmyla yeniden tahtna kavuunca Malatya`l Muhammed elGazi`yi kendisine vezir edindi. Yine Malatya`l eyh Mecd`d-Din shak` diplomat ve kltr ilerinde grevlendirdi. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Malatya`daki fikri ve kltrel evrede yetimi ve bu evrenin desteini almakla birlikte ikinci defa tahta geiinde uc blgelerdeki baz Trkmen Beyler`in de desteini kazanmt. Bu yzden ikinci defa tahta geince Trkmen evreleri de memnun etmeye itina gsteriyordu. Hatta bu sultann Malatya ve Tokat kltr evreleri arasndaki rekabeti bertaraf etmek ve kendi ahsnda onlar birletirmek gibi bir siyaset gdyordu. Oullarndan birisini Malatya`ya, dierini Tokat`a gndermesi de bu siyasi dncesinin uygulamaya koyuunun bir neticesidir. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in birletirici gayret ve tedbirlerine ramen lmnden sonra Malatya ehzadesi zze`d-Din Keykavus ile Tokat ehzadesi Alae`d-Din Keykubad arasnda taht mcadelesi balamtr. Bu iki ehzadenin taht mcadelesi zze`d-Din Keykavus`un muvaffakiyeti ile neticelenmitir326. Keyhsrev, kardei Mugise`d-Din Turul ah` ise, Rkne`d-Din Sleyman ah tarafndan Erzurum`da Saltuk li`nin melikliine tayin edildii ekliyle brakp kendi dneminde de bu melikliin Trkiye Seluklu Devleti`ne tabi olarak varln devam etmesini salamtr327. Zamann kaynaklarndan bn Bibi`de anlatldna gre; I.Gyase`d-Din Keyhsrev, tahta getikten sonra olumsuz bir davran sergilemi; zht,
326

Bayram, Kltrel Yaplanma Ve Siyasi Boyutlar, s.87; ayrca bk. Mikail Bayram, Danimendoullarnn Dini Ve Milli Siyaseti, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.18, Konya 2005, s.138. 327 Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.171.

75

dindarl, doruluu, drstl ve isabetli fetvalaryla tannm olan Kad Tirmizi`yi ldrtmtr. Bunun sebebi de; kady kskanan ve ona dman olan bir topluluun Keyhsrev`e; Konya halknn ehri teslim etmekte gsterdikleri isteksizliin ve ihtimalin sebebinin kadnn; Sultan Gyase`d-Din kafirlere yatknlk ve dostluk gstermitir ve onlarn lkesinde eriatn yasaklad eyleri yapmtr. Bundan dolay saltanat tahtna oturamaz fetvasnn olduunu sylemeleridir328. Sultan o habere ok fkelenmi, kard ferman zere kad ldrlmtr329. bn Bibi`nin anlattna gre; Tirmizi`nin haksz yere aktlan kannn uursuzluundan yl mddetle Konya`da ve civarnda oturanlar ektiklerinden, diktiklerinden rn alamamlar, vakitsiz gelen souk, dolu ve kar gibi afetler yznden ou kimse hayatn kaybetmitir. Keyhsrev, ok gemeden garaz sahiplerinin sylediklerinin iftira olduunu renince onlar cezalandrdysa da yaptklarndan dolay vicdan azab duyup byk bir zntye kaplmtr. Kadnn haleflerinden ve ocuklarndan zr dileyerek imkan lsnde iktadan, mlkten vererek onlarn gnln almaya alm, sonunda da o musibet ve felaket ortadan kalkmtr330. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Seluklu Trkiyesi`ne hakim olup, dahilde hibir ciddi mesele ve karklkla karlamad iin komu hkmetler
Osman Turan bu fetva hakknda Fetva bsbtn aslsz olmad gibi Konya`da Sultan aleyhinde byle birtakm dedikodularn mevcudiyetini de meydana koyar. Nitekim stanbul`da uzun mddet Hristiyanlar arasnda ve bir mddet de kaynpederinin yannda yaamas Gyase`d-Din Keyhsrev`in hayat hakknda birtakm dedikodulara sebep olmu ve Bizans kaynaklar da bu manada bir tefsire imkan vermi ve fetva da bu sylentileri kuvvetlendirmitir. Bununla beraber umumiyetle Seluklu sultanlar hr dnceleri ve serbest hareketleri ile tanndndan Gyase`d-Din Keyhsrev bir istisna tekil etmemekte, yalnz onun Hristiyan diyarnda yaamas ve dini baz kaytlardan azade kalmas veya artlarn onu buna zorlamas bahis mevzuu olmaktadr. Nitekim bu rivayetlere ve serbest dncelerine ramen Gyase`d-Din Keyhsrev de dier Seluklu sultanlar gibi Anadolu`da slamiyet`in kuvvetlenmesi veya yerlemesinde byk hizmetler yapmtr, demekle bu fetvann halk psikolojisi zerindeki etkisini aklamaktadr. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.276277. 329 bn Bibi, Seluk Name, s.115. Grld zere Sultan III.Kl Arslan zamannda Konya kads veya baka bir ifade ile bakadlk grevinde bulunan Tirmizi, Konya`nn Gyase`d-Din Keyhsrev tarafndan kuatlmas esnasnda, bata bulunan kk Sultan`a bal kalm ve hatta ehir halknn mukavemetini artrmak ve Gyase`d-Din taraftarlarnn gcn bertaraf etmek amacyla aleyhinde gerekeli fetva vermekte asla tereddt etmemitir. Onun bu fetvay Sultann emriyle mi yoksa kendiliinden mi verdii bilinmemektedir. Fakat her ne olursa olsun onun bu hareketi, Gyase`d-Din Keyhsrev`in kiiliini thmet altna sokmu, kendisi asndan ok ar ve vahim bir durum ortaya karmtr ki, Konya halknn kendisine kar uzun sre direnmesinde Sultan`a ballk kadar bunun da balca amil olduu grlmektedir. Ark, a.g.m., s.74. 330 bn Bibi, Seluk Name, s.115.
328

76

zerinde nfuzu artm ve metbu bir sultan olarak himayesi aranmtr331. lk olarak yanna kardei Kayser ah gelmitir. Malatya hakimi olan kardei Kayserah, Rkne`d-Din Sleyman ah, 597 (1200-1201) ylnda Malatya`y zapt edince oradan ayrlm ve el-Melik`l-Adil`in yanna gitmi, yardm salamak gayesiyle de onun kzyla evlenmiti. El-Adil ona Urfa`da kalmasn emredince, o da Urfa`da kalmaya balamt. Gyase`d-Din Keyhsrev`in tahta getiini duyunca onun yanna gitti, fakat hsn kabul grmedi. Sultan ona biraz para ve hediyeler verip lkeden ayrlmasn isteyince, Kayserah da yine Urfa`ya dnerek orada ikamete devam etmitir332. Eyyubi sultan Melik Adil`e kar istiklalini muhafazaya alan Harput Artuklu meliki Nizameddin Ebu Bekir (1203-1222), ve Sumeysat (Samsat) hkmdar Melik Efdal, Kayseri`de bulunan Keyhsrev`e eli gnderip, Sleyman ah zamannda olduu gibi, ona tabiiyetlerini arz edip yardm talep etmilerdi333. Bu suretle Gneydou Anadolu, Msr`n zararna olarak Trkiye`nin nfuzuna girmi oluyordu. Mardin ve Harput`taki Artuklular ile Sumaysat ve Halep`teki Eyyubiler`in Trkiye`ye tabi olmas, Kuzey Suriye`yi de Trk hakimiyet blgesine dahil etmi bulunuyordu. Bu suretle Seluklu ve Eyyubi Sultanlklar, en byk iki rakip olarak kar karya gelmiti334. Diyarbakr Artuklu hkmdar Kara Arslan`n torunu Nasr`d-Din Mahmud`un, Melik Eref`in askerleri ile birlikte Hisn Ziyad (Harput) kalesini kuatmas zerine Gyase`d-Din Keyhsrev, Harput`a bir svari kuvveti335 gnderirken Melik Efdal` da bu sefere mecbur etmiti. Bu kuvvetler Malatya`ya varnca Amid hkmdar ve Melik Eref durumu renip Harput muhasarasn terk edip ekilince Seluklular`n hakimiyeti arki Anadolu`da yaylm; Artuklu ve Eyyubi melikleri, tabiiyet alameti olarak Keyhsrev`in adn hutbelerde ve sikkelerde zikretmitir. Erzincan`da hkm sren Mengcekoullar da, Kl Arslan zamanndan beri sregelen, metbuluklarn devam ettirmilerdir.
331 332

O.Turan, Seluklular Zamannda, s.277. bn`l- Esir, a.g.e., s.170. 333 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.277. bn Kesir; Efdal`in, Keyhsrev`in yanna gelmeden nce Keyhsrev adna hutbe okuttuunu zikretmektedir. bn Kesir, a.g.e., s.126. 334 T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.103. 335 Abu`l-Farac 6000 atldan bahseder. Abu`l Farac, a.g.e., s.487.

77

Erzurum`da Saltuk li`ni idare eden Mugise`d-Din Turul ah zaten sultana bir vali gibi tabi ve itaatli idi. Bundan dolay Keyhsrev, onun topraklarna dokunmamt. Grcler 1205 ylnda Azerbaycan`, Ahlatahlar` ve Turulah`n lkesini istila edip, Erci`i yamalam, halkn esir alm ve katletmi, blgeyi tahrip etmilerdi. Ahlat hkmdar askerlerini toplayp Turul ah`n ordusuyla birlikte Grclere kar sefere karak Grcistan`a girmiti. Trk kuvvetleri, Grc ordularn bozguna uratarak birok ganimet ve esir alm, Grc askerlerinin ldrmtr336. Gyase`d-Din Keyhsrev ikinci saltanatnda (1205-1211) karmza birinci defakinden tamamen farkl olarak, gayet faal ve muktedir bir hkmdar kimlii ile kmaktadr. Onun hakiki ahsiyetini ortaya koyabilmek imkann bulmas, phesiz bu defa iinde bulunduu artlar ile ilgilidir. imdi o, eskiden olduu gibi gerek nfuzu bir vilayetin snrlar iinde mnhasr kalarak, birok rakip eller tarafndan ksm ksm idare edilen bir devlet zerinde hakimiyetini srdrmeye alan bir sultan deil, siyasi ve idari birlii tamamen kurulmu kuvvetli ve dzenli bir devlete dorudan doruya hkmedebilmek imkanna sahip olan bir hkmdard. Evvelki saltanat gnlerinde ancak kendisi iin bir hayal olan byle bir durum, geirdii en ac tecrbeden sonra Keyhsrev`de muhakkak ki daha ilk andan itibaren, onun muhafazas iin gerekli tedbirlerin alnmas hususunda bir azim uyandrmt. Keyhsrev gibi fevkalade artlarla iktidara gelen birisi iin fedakarlk yapmamak mmkn deildi. Fakat bu fedakarlklarn mmkn mertebe siyasi ve idari birlii bozucu ve saltanat makamnn otoritesini sarsacak mahiyette olmamas lazmd. zellikle tahta tekrar yerletii zaman, Keyhsrev`in kendisine yardm eden ve baarsnda etkili olan kimselere minnet borcunu demek iin baz avanslar vermi olduu grlyor. Ancak yine grlyor ki, o bunlar vermekle beraber mevcut dzenin zararna bir durum oluturmamak iin azami gayret gstermitir. Gyase`d-Din Keyhsrev`in saltanat makamnn nfuzunu ve merkezin otoritesini kuvvetlendirmek hususundaki azmi ve gayreti onun tarafndan yaplm olan
336

O.Turan, Seluklular Zamannda, s.277. Daha fazla bilgi iin bk. Abu`l Farac, a.g.e., s.486-487; Mneccimba, Anadolu Selukileri, s.27.

78

btn icraatta aka grlmektedir. Rkne`d-Din Sleyman`n olunu ve ona ait Trk asll devlet erkann tasfiye ettikten sonra, gerek merkezde, gerekse eyaletlerde en mhim noktalara derhal gurbet yllarnda kendisiyle beraber bulunmu olan yakn adamlarn yerletirmitir337. Gyase`d-Din Keyhsrev`in Bizans`ta uzun yllar kalmas ve bu esnada mehur Komnen ailesi ile shri bir mnasebet kurmu olmas, onun tekrar memleketine dnp eski tahtna oturmas ile, Trkiye Seluklu Devleti`nin iine baz Bizansl unsurlarn da girmesine ve bu arada Komnenos ailesine mensup bir asilzadenin, Seluklu Trkiyesi dahilinde yksek mevki ve bir miktar arazi zerinde hakimiyet hakk kazanmasn salamt. zellikle Keyhsrev, gurbetteki skntl gnlerde kendisine yardmlarda bulunup, onu kz ile evlendiren ve bir olunu da hizmetine vermi olan Manuel Mavrozomes`a artk Danimendoullar`nn idaresinden ktn grdmz Bat Uc`unun en sonunda olup, yakn bir gemite Bizans`tan alnm olan Honaz ve Ladik yrelerinin hakimiyetini vermekle, yeni teekkl den znik Rum mparatorluu ile Seluklu Devleti arasnda tampon bir blge meydana getirmitir. Keyhsrev`in ikinci saltanat, Trkiye Seluklu Devleti iinde, merkezi otoritenin kuvvetlenmesi nispetinde, merkez ile eyaletler ve bilhassa Uc`lar arasnda bir ahengin vcut bulmasnn da balangc olmutur338. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, askeri faaliyetlerini iktisadi ve ticari bir siyasete gre planlamt. II.Kl Arslan`n saltanat esnasnda kurulan gvenlik ve bar sayesinde339 serpilip gelien transit-ticaret Trkiye`de toplanm340; Anadolu artk milletleraras ticaret yollarnn dmlendii emniyetli bir yer haline gelmiti341. Fakat arada bu gvenlii bozacak ve ticari faaliyetlere darbe vuracak olaylar da olmuyor deildi. Bu tip olaylar karsnda I.Gyase`d-Din
337 338

Kaymaz, a.g.m., s.128-133. Kaymaz, a.g.m., s.128-134. 339 Sultan II.Kl Arslan siyasi birlii ve emniyeti salayarak dou-bat istikametinde gelien ve Anadolu`da birlemeye balayan byk ticaret yollarnn salad iktisadi ve kltrel kalknma imkanlarn grmt. Bu yzden ilk Seluklu kervansarayn Aksaray`a bir konak mesafede ina ettirmi, bir dieri de onun emirlerinden Altunaba tarafndan Konya-Akehir yolu zerinde yaptrlmtr. Nezihi Turan, a.g.m., s.393. 340 Hol, a.g.e., s.254. 341 Ahmed Hilmi- Ziya Nur, slam Tarihi, 2.Bask, stanbul 1982, s.419.

79

Keyhsrev, hi tereddt gstermeden seferler dzenlemi ve olumsuzluu ortadan kaldrmaya almtr. Bu sebeple de ilk fetih seferini Karadeniz ve Akdeniz limanlarna doru yapmtr.

4.5. Karadeniz Seferi Hallar`n Bizans`n bakenti stanbul`u igali ile burada bir Latin devleti kurmalarndan sonra Theodoros Laskaris, znik ve yrelerinde bir devlet kurmutu. Ayrca Komnenos ailesinden Aleksios ve David de, Karadeniz kylarnda bakenti Trabzon olan baka bir devlet kurup (1204-1461), snrlarn geniletmeye balamdlar342. Batda Latinler`in tehdidi altnda olan Laskaris, doudan da David`in kendi hakimiyet alanna kadar ilerlemesi ile iki kska altnda kalm ve bu kskatan kurtulabilmek iin Keyhsrev ile bir ittifak yapmt. Seluklu sultannn Laskaris ile byle bir ittifak kurmasnda hi phesiz Trabzon imparatorluunun znik ynetimini tehdit ettii kadar Seluklular asndan da byk bir tehlike tekil ediyor olmasyd343. Gyase`d-Din Keyhsrev, bu ittifak sayesinde, hudutlarn yalnz znik Devleti`ne kar deil, Hallarn muhtemel bir istilalarna kar da emniyet altna alrken, te yandan Trabzon Kommenlerine kar da serbest kalm, kuzeyde ve gneyde ftuhat imkanlar elde etmiti344. Seluklular ile anlatktan sonra David`i malup ederek dousunu emniyet altna alan Laskaris, batda hakimiyet blgesini igale kalkan Hal komutan Louis karsnda da baarl olunca Bizans`n meru imparatoru olduunu ilan etmiti345. Karadeniz sahillerinde ise Komnenoslar`n yaylma hareketleri znik

Devleti gibi Seluklular`n da aleyhinde bulunuyor ve zellikle Karadeniz`e ulaan kervan yolu iin tehlike tekil ediyordu. Zira bu devirde kuzey-gney istikametinde, Asya ve Avrupa arasnda gelien ticari faaliyetler Anadolu`yu
342 343

Sevim-Meril, a.g.e., s.453. Ayn, a.g.m., s.608. 344 O.Turan, Keyhusrev I, s.616. 345 Ayn, a.g.m., s.608.

80

milletleraras bir ticaret yolu haline getirmiti. Seluklular`n milletleraras kervan yollar zerinde ina ettikleri muhteem kervansaraylarn bu devirde balamasnn sebebi de buydu346. Rkne`d-Din Sleyman ah, henz Tokat meliki iken Amysos denen Samsun`u fethetmi, fakat bir mddet sonra ehir, Trabzon Rum mparatorluu tarafndan geri alnmt. Bunun zerine Trkler, Gavur Samsun dedikleri Amysos`un yan banda Mslman Samsunu denilen liman kurunca bu durum Trkler`in Karadeniz`e kma ve tutunma politikasnda mhim bir adm tekil etmiti. Bylece Mslman Samsun`a yerleen Trk kolonisi ve tacirleri, derhal Karadeniz ticaretinde faal bir rol oynamaya balamlard347. Rkne`d-Din Sleyman ah`n lm zerine Seluklular`n bir sarsntya uramas ve stanbul`un Latinlerce igali zerine Bizans lkelerinde bir takm mstakil ahsiyetler ortaya karken Amisos (Samsun)`da Sabbas adl bir Rum da istiklal kazanmaya alyordu. Dzenin korunmasn isteyen Rumlar ve Samsun Trkleri, Trabzon imparatorluuna kar onu mdafaay menfaatlerine uygun buluyorlard. zellikle Aleksios, oruh nehri azndan itibaren uzayan devletinin snrlarn bat sahillerine doru gtrrken Sabbas`a teslim olmasn bildirmi, ret cevab alnca Amisos`u kuatmtr. Mslman Samsun`un da tehlikede olduunu gren Trkler, Konya`ya adam gndererek sultann ordusu ile hareket etmesini istemilerdi. Aleksios ve David arasnda skan Sabbas da Laskaris`e tabi olup yardmn istemi, fakat Laskaris`in buraya kadar ilerlemesi imkansz olduundan ve belki de sultan ile anlama icab olarak bu taraf Gyase`d-Din Keyhsrev`e kalmt348. Bunun yannda Anadolu, Seluklu sultanlarnn hayrete ayan ticari ve iktisadi siyasetleri sayesinde dnya ticaret yollarnn kesitii bir lke haline gelince, btn bu yollarn kavak noktas olan Sivas hzl bir inkiafa mazhar olmutu. Gneyde Msr, Suriye, Irak gibi medeniyete ok ileri lkelerin halk asrlarca rabetle aradklar imalin krklerini, ordularn besleyen, saraylarn
O.Turan, Seluklular Zamannda, s.279. T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.104. 348 O.Turan, Seluklular Ve slamiyet, s.119.
347 346

81

ssleyen kle ve cariyelerini, artk Orta Asya`dan dolaan eski yoldan deil, yeni alan Anadolu yolundan tedarike balamlard. Halep`ten Kayseri ve Elbistan yolu ile Sivas`a gelen ticaret kervanlar, oradan Sinop ve Samsun limanlar vastas ile gemilere binerek Krm`a varyorlar ve oralara slam sanayisinin mahsullerini gtryorlard349. Karadeniz sahilleri bu srada bir mcadele sahnesi olunca El-Cezire, Suriye ve Msr`dan Kayseri ve Sivas yolu ile Samsun ve Sinop limanlarna varan kervanlarn, Sudak (Krm) ve stanbul arasndaki ticari faaliyetleri sarslm ve duraklamt. bn`l- Esir 602 (1206) senesi hadiseleri arasnda; Anadolu, Rus ve Kfak (Kpak) ehirleriyle yaplan kara ve deniz ulam durdu. Hi kimse Gyase`d-Din`in lkesine gidemez oldu. Halk bundan dolay byk zarara urad. nk onlarla ticaret yapyor ve lkelerine gidiyorlard. Suriye, Irak, Musul, el-Cezire ve dier yerlerden de tccarlar Anadolu`ya geliyorlard. Bundan dolay tccarlar Sivas`ta toplandlar. Yollar almad iin ok byk sknt iindeydiler. Sermayesinin bana dnenler bahtiyar insan olarak kabul ediliyordu350 ifadeleri ile bu durumu ok gzel anlatmtr. Bu sebeple Keyhsrev, itaatinden kan Trabzon imparatoruna kar ordusu ile sefere km, yenilen Aleksios zorlukla kurtulmutur. Osman Turan`a gre; Samsun ve sahillerin tekrar Trk idaresine getiine dair bir kayt bulunmamaktadr351. Seluklu sultan, kazand baary yeterli grm, yolun emniyetini temin etmi, eski mahalli idareyi yerinde brakmt. Samsun ve Trabzon ehirleri Keykavus zamanna kadar ne Seluklu, ne Trabzon Komnenoslar ve ne de znik devletinin eline gemiti. Sultann Laskaris ile ittifaka ve dostlua bal kalmas dolaysyla onu metbu tanyan Samsun valisine dokunmam olmas ihtimali de vardr352.

O.Turan, Seluklular Ve slamiyet, s.119-120. bn`l- Esir, a.g.e., s.201. 351 Osman Turan`n bu ifadesine karlk Cahen, Samsun ksa bir sre iin ele geirildi, ifadesini kullanrken, Cahen, Anadolu`da Trkler, s.128; Sevim, Sultan Keyhsrev, Aleksios`un Samsun`u igale girimesi zerine harekete geerek onu yenilgiye uratt ve Samsun evresini yeniden Seluklu snrlar iine ald, ifadesini kullanr. Sevim, Keyhsrev I, s.348. 352 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.280.
350

349

82

Seluklu Devleti artk glenmekte idi. Fakat zmlenmesi gereken tek bir sorun kalmt. Byk bir limana sahip olmakszn Trkmenlerin etkinliklerini srdrebilme imkanlar yoktu. Bu devleti evreleyen her iki denize ulaabilmenin yollarn bulmak gerekiyordu. Samsun`un savunmasnn ok g olduu grlmt. Cahen`e gre; Samsun`un ksa bir sre iin ele geirilmesi, paralanmaktaki Bizans mparatorluu`nun artk gerektiince etkili bir iktidar kuramadn ve kuzey-doudaki Trabzon, gneydeki Kilikya, Suriye ya da Kbrs gibi yresel Hristiyan glerinin otoritesinin de dnda kalan blgelere Trkmenlerin yaylabileceini gstermiti. Yalnz askeri adan bu blgelere saldrlar baarl olmuyor, dorudan doruya herhangi bir atmaya girmek istemedikleri bu devletlerle srtmeler nemsiz bir dzeyde kalyor, bylelikle bu blgelerin elde tutulmas daha kolay oluyordu. Bu sebeplerden dolay I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, sradaki sefer dzenleyecei yer Antalya olacakt353.

4.6. Honaz Ve Ladik`in Fethi Kaynaklarda Honaz ve Ladik`in yani Denizli yresinin 1206`dan sonraki durumu iin baz farkllklar grlmektedir. Tuncer Baykara, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci saltanatnn banda Honaz ve Ladik yresinin Manuel Mavrozomes`e verilmesini Yrede bir baka Bizans idaresi yani beylii kurulmutu eklinde deerlendirir354. Yine Baykara`ya gre; I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci kez tahta geiinden sonra Manuel Mavrozomes`e tevcih edilen bu topraklarn yaklak iki yl sonra tekrar Trkiye Seluklu ordusu tarafndan lmnden alnmtr355. sonra da Kimi kaynaklarda ise
356

Manuel Mool .

Mavrozomes`in istilasna kadar

buralarn

ynetiminin

Mavrozomes`in ocuklarnda kald belirtilmektedir

Cahen, Anadolu`da Trkler, s.128-129. Baykara, a.g.e., s.35. 355 Baykara, a.g.e., s.35. 356 Mikail Bayram, Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya 2003, s.134.
354

353

83

Baykara bu fetih hareketlerine u aklamay getirir; 1196`da fethedilen ve 1205`de Manuel Mavrozomes idaresine braklan Honaz ve Ladik arazisi daha ok rk Su (eski Lykos) vadisini kapsayarak Antiokheia taraflarna kadar uzand tahmin edilebilir. Fakat burasnn bir hayli dar tutulduunu gryoruz. Bu gerek ortada iken, kaynaklar 602 (18.8.1205-7.8.1206) veya 603 (8.8.120627.7.1207) tarihinde Honaz ve Ladik`in fethini belirtirler. Seluklu kaynaklarnda bu tarihlerde Honaz ve Ladik zerine Sultan`n da katld herhangi bir Seluklu harekat sz konusu deildir. Sadece 603 senesinde Antalya zerine bir byk askeri harekat vardr. Honaz ve Ladik`in fetih hadisesi Antalya fethi ile birletirilebilir. nk, Keyhsrev`in Borgulu`dan beri yannda olan iki kumandan, Mubarize`d-Din Ertoku ve Esed`d-Din Ayaz sonraki yllarda bu yrenin idaresini stleneceklerdir. nemli olan Ladik ve Honaz`n Antalya`nn fethinden nce mi yoksa sonra m Seluklu topraklarna katlddr. Durum gzden geirilince bu olayn nce veya zafer srasnda gerekletii sylenebilir. nk Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev, durumunu glendirip Antalya zerine yrmeye karar verice Esed`d-Din Ayaz` batya gndermi olmaldr. Mavrozomes de fazla bir direni gstermeden hemen Seluklu idaresine girmitir. Bylece Hicri 602 senesi sonlarnda ve Hicri 603 senesi balarnda Honaz ve Ladik`teki idare yeniden Seluklular`a gemitir. Anlalyor ki Seluklu ordusu 1206 yaz balarnda ynaklarna balam, toplanm, 1206 senesi banda hem batya hem de gneye yrmeye balamtr. Bir byk kol Esed`d-Din Ayaz komutasnda Honaz ve Ladik meselesini halledip Antalya`nn kuzeyinde gvenlii saladktan sonra gneydouya yani Antalya`ya inmitir. Kuatmann uzun srmesi sonucu da 1207 senesinde bu kol da Antalya kuatmasna katlmtr357. Denizli Belediyesi web sayfasnda ise Denizli, 1207'de I. Gyaseddin Keyhusrev'in ikinci saltanat srasnda, kesinlikle Trkiye Seluklu Devleti topraklarna katld. Keyhusrev kente vali olarak Esed`d-Din Ayaz' atad.

357

Baykara, a.g.e., s.35.

84

Denizli yresi, Anadolu'da Trklerin grlmeye balamasyla birlikte, youn bir Trkmen nfusunun bulunduu blgelerden olmutu358 ifadeleri yer alr. Honaz ve Ladik iin Cahen; Trk kaytlarna Komnenos ad ile geen kii olmas gereken Manuel Mavrozomes, 1230 yllar dolaylarnda ortadan kaybolmu ve bu iki kent sonunda yeniden Seluklu topraklarna katlmlard359, derken; Turan da; Bu havalide Manuel Mavrozomes`un idaresi uzun srmemi oradan Konya`ya dnmtr. Seluklular arasnda yksek bir mevki ve itibara sahip olan Mavrozomes`in slamiyet`i kabul etmemi olduu hatta Konya`da yaayan bu ailenin bir evladnn XIII. asr sonlarnda bile Hristiyanla bal kald anlalmtr360 ifadelerini kullanmaktadr. Mikail Bayram`n, ele geirilen bir belgeye dayanarak ve dier kaynaklardan farkl olarak yapt tespite gre; Trkiye Seluklular`nn Uc vilayetlerinin Meliki Emir Mavrozomes, zze`d-Din Keykavus ve Alae`d-Din Keykubad zamannda bu grevi srdrmtr. Alae`d-Din Keykubad zamannda da el`in fethi srasnda byk yararlklar gstermitir. Muhtemelen Alanya`nn fethinden (1225) ksa bir sre sonra Mavrozomes vefat etmitir. Onun bu blgedeki grevini oullar devam ettirmitir. Bu grev Mavrozomes`in torunu Mehmed Bey`in ldrlmesine kadar srmtr. Sleymaniye Ktphanesinde ele geirilen bir belgede (Bu belgenin tarihi Mehmed Bey`in Hlagu Han`dan menur alarak yeniden Uc Beyliine gnderildii tarihtir.) Mehmed Bey`e mhtediler iin kullanlan Ve bu Mehmed eraha Bey`in fi`l-ma`arifi sadrahu sonradan Mslman duasnn olduu kullanlmasndan,

anlalmaktadr. Bu belge Mavrozomesler`in sonradan Mslman olduklarn gstermektedir361. Bizce de bu tespit daha mantkldr. nk; ikinci saltanatnn banda Denizli ve evresinin ynetimini kendi istei ile kaynpederi
358

htpp://www.denizli.bel.tr. Bu konuda Uzunarl; Laodisa veya Ladik birka defa Trk istilasna uram ve nihayet on nc asr balarnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev tarafndan zaptedilmitir ki, bu onun zamanna ait kitabelerle sabittir yorumunu yaparken smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, 7.Bask, Ankara 1998, s.64; ztuna; Gyase`d-Din Keyhsrev`in 1206`da Denizli`yi fethiyle, Gller yresinden Bizans hakimiyetinin tamamen sklp atldn belirtir. T.Y. ztuna., Trkiye Tarihi, s.103. 359 Cahen, Anadolu`da Trkler, s.126. 360 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.281-282. 361 Bayram, Trkiye Seluklular, s.134-139.

85

Manuel Mavrozomes`e ynetmesi iin veren I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, Mavrozomes ile aralarnda tarih tarafndan zikredilen hibir mnakaa, isyan ve babozukluk olmadan durduk yere buralara ordu gndermesi veya tekrar buralar almaya kalkmas aklamas zor bir durumdur. Yalnz gerek olan bir durum vardr ki; I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in grevlendirdii komutanlar ve gnderdii ordu ile Denizli yresindeki faaliyetler hzlanm, Trkiye Seluklular`nn topraklar geniletilmitir.

4.7. Antalya`nn Fethi Ve Ticari Anlamalar Antalya, Anadolu`nun Akdeniz kysndaki nemli limanlarndan birisidir. Aslnda yrede daha uygun eski limanlar varken, Akdeniz`e Mslmanlar hakim olduklarndan, savunma imkanlarnn elverililiinden dolay Bizans dneminde buras tercih edilmiti. Antalya, stanbul ile Msr arasndaki en ksa yolun zerinde bulunmaktadr. Bu zelliinin yannda, Akdeniz`den liman kentidir362. Antalya, XI. asrn son yarsnda, btn Anadolu`nun Trkler tarafndan fethi srasnda, zaptedilmi ise de, 1103`te mparator Alexis Komnen`in kuvvetleri tarafndan alnm, fakat Trkler tarafndan tekrar igal edilmitir. 1120`de mparator Yuannes Komnen buray tekrar zaptetmi, 1181`de Sultan II.Kl Arslan bu ehri muhasara ettiyse de alamamtr363. Antalya bu dnemde henz Bizans`n idaresinde olmasna ramen Antalya-Konya-Aksaray-Kayseri yolu iletmeye alm ve Trkiye ile Msr arasnda da ticaret balamt. Bu gelimeler sonucu Venedikliler Konya`da, Cenevizliler Sivas`ta ticaret yapyorlard. Bizans imparatorlar tarafndan Batl tacirlere Antalya`da ticaret yapmalar iin baz imtiyazlar verilmiti. Bu yzden Antalya`nn fethinden nce stanbul`a ulaacaklar iin de Adalar denizindeki frtnal zamanlarda snlacak nemli bir

362 363

Baykara, a.g.e., s.34. Besim Darkot, Antalya, A, C.I, stanbul 1978, s.460.

86

Samsun`da olduu gibi burada da, bir Trk ve Mslman kolonisi bulunuyordu364. IV.Hal Seferi ile 1204`te Latinler`in stanbul`u igalinden sonra mparatorluun dier

sahillerde de hakimiyet mcadelesi balamt365.

blgelerinde zuhur eden mahalli yneticiler gibi, Aldobrandini366 adl bir talyan da Antalya`da hakim olmu ve bu sebeple ortaya kan siyasi istikrarszlk ve mcadeleler bu yolun emniyetini sarsm, ehirdeki Trkler tazyike uram ve hapse atlmt367. Aldo Brandini adl bu ynetici gcn Hallar`dan alyordu. nk; ngiliz Kral Arslan Yrekli Richard, 1191 ylnda Kbrs` igal etmi, daha sonra buray 1192 ylnda eski Kuds Kral Guy de Lusignan`a satmt. Bylece, Antakya ve Urfa dnda Akdeniz`de nemli bir ada olan Kbrs`ta yeni bir Hal devleti kurulunca Kbrs; Anadolu, Msr ve Suriye`ye kar Hallar`n ss konumuna gelmiti. Dier taraftan Hallar sayesinde dou ticareti hzla gelitii iin talyanlar`n, Venedikliler`in ve Cenevizliler`in Kbrs ve Anadolu`daki faaliyetleri de artmt. Aldo Brandini ise, Kbrs Kraln metbu tand iin kendini gl hissediyordu368. zellikle Bizans`n paralanmas zerine kervan yollarnda emniyetsizlik ve asayisizlik ba gstermesi Karadeniz`den sonra I.Gyase`d-Din Keyhsrev`i Antalya`ya yneltmitir. Aldo Brandini, bu cesurane tavrlarn daha da artrp Msr ve skenderiye`den gelen tacirlerin mallarna el koyunca, Keyhsrev`in buraya bir sefer yapmas artk zorunlu olmutu369. bn Bibi dndaki kaynaklarn ou I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Antalya`nn kuatmas ve fethini iki safhada anlatrken, bn Bibi tek kuatmadan bahseder ki, o da ikinci kuatma olup fetihle sonulanan kuatmadr. bn Bibi`ye gre; Gyase`d-Din Keyhsrev Konya tahtnda iken yanna bir grup tacir gelip
364

Abdulkadir Yuval, Trkiye Seluklular Dneminde Antalya`da Ticari Hayat, Antalya IV. Seluklu Semineri (Bildiriler) 13-14 Mart 1992, Antalya 1993, s.95. 365 Hseyin Algl, Seluklular Dneminde Akdeniz Siyasetine Genel Bir Bak, Trkler, C.VI, Ankara 2002, s.646. 366 Cahen, bu kiiden nceden Bizansllarn hizmetinde bulunmu Toskanyal servenci olarak bahseder. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.129. 367 O.Turan, Keyhusrev I, s.617. 368 Uyumaz, a.g.e., s.85-86. 369 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.283.

87

ikayette bulunmutu. Tacirler kendilerinin Msr ve skenderiye`de bol kazanl bir ticaret yapp mallarn gemiye yklediklerini ve Antalya limanna ulatklarn, orada ise hibir sular olmad halde btn mallarna el konulduunu sonunda da kendilerine u anda adil Sultan, byk bir hamet ve gurur iinde Konya`da saltanat tahtnda oturmaktadr. Mazlumlar korumak iin adalet sofrasn yaymtr. Onun yanna gidin, ona davanz anlatn da asker ekip sizin derdinizin dermann bulsun. Mallarnz yamadan kurtararak size geri versin diye alay edilmiti. Bunlar duyan Keyhsrev sinirlenerek onlara mallarnn geri alnarak eksiksiz ve salam olarak teslim edileceini, eer bulunmaya eya varsa kendi hazinesinden temin edeceini bildirmitir. Ertesi gn Keyhsrev`in verdii emirle lkede duyurular yaplarak ksa bir sre ierisinde Konya`da byk bir ordu toplanm, sonra Antalya`ya doru harekete geilmitir370. Antalya ehrin I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ordusu tarafndan kuatlarak Antalya halk sktrlmt. Rumlar, Kbrs adasnda bulunan Franklar`dan yardm isteyince, Franklar ok sayda gemi ile onlara yardma gelmilerdi371. Niketas Aldo Brandini ve yanndaki adamlar sultann seferinden haberdar oldular, Kbrs`a eliler yolladlar ve oradan takriben iki yz yaya Latin askeri yardm aldlar. Trk ordusu ehri kuatp savaa balarken, Trkler`in hi beklemedii ekilde Latinler savunucularn safnda ordu sralarn sklatrd. Trkler korkuya kapldlar ve daldlar; birou ldrld. Keyhsrev, on alt gnden fazla srmeyen Antalya kuatmasn kaldrarak geri ekildi372 ifadelerine yer vermektedir. Keyhsrev, bu ekilmeden sonra ehre yakn bir yerde, lkesiyle Antalya arasndaki dalarda bir askeri birlik brakarak onlara, Rumlar`a erzak sevkyatna mani olmalarn emretmitir373. Onlar syleneni yaptklar gibi ehirden her kan da yakalamlard374.

bn Bibi, Seluk Name, s.116-117. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.37. 372 Khoniates, Hostoria (1195-1206), s.227. 373 bn`l- Esir, a.g.e., s.209. 374 Abu`l Farac, a.g.e., s.488.
371

370

88

Bu durum epeyce devam edince, halk zor dudumda kalm ve skntya dmt. Antalya halk, yanlarnda bulunan Franklar`dan ehrin dna kp yollar kesen Mslmanlar` uzaklatrmalarn istemiti. Franklar, Rumlar`n bu bahane ile kendilerini ehirden uzaklatrmak istediini zannedince, aralarnda ihtilaf km ve birbirleriyle savaa girmilerdi. Bunu zerine Rumlar Seluklu ordusuna haber gnderip ehri kendilerine teslim etmek istediklerini bildirmiti375. Bu suretle Rumlar ile Frenkler arasna phe ve ayrlk girdiini renen ve gizlice ehre davet edilenGyase`d-Din Keyhsrev harekete geerek ehri tekrar kuatmt376. Sava aletleri yerletirilerek hi ara vermeden iki ay sabahtan akama kadar savalm ve kuatmaya devam edilmiti. Fakat kar tarafta bir ylgnlk grlmeyince Keyhsrev`in emriyle ok ve yay kullanlp kale duvarlarna merdivenler konulmak suretiyle kaleye iddetli hcum balamtr. Hcum edenler arasnda yiitlik gsteren ilk kii Konya`nn muvazzaf sipahilerinden Hsamedin lakapl Yavlak Arslan adl bir yiitti. Onun kale duvarlar zerine kp cesaret gstermesi dier askerleri de cesaretlendirmi, sonunda Sultan`n sanca kalenin en yksek yerine dikilmitir. Kale duvarlarna km komutanlar aaya inerek kale kaplarn anca Seluklu askerleri ehre girmi, Antalya`y savunanlar Seluklu ordusuna kar silahla karlk verip savatklar iin Keyhsrev`in emriyle ehirde 3 gn ktal emredilmitir377. Sonra da 5 gn yama ve talan izni verilmiti378. Anonim Selukname`de belirtildiine gre 12 pare kale kafirlerden alnmtr379.

375 376

bn`l- Esir, a.g.e., s.209. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.284. Mneccimba kuatma tarihini 2 aban 603 (4 Mart 1207) olarak zikreder. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.37; bn`l- Esir, a.g.e., s.209. 377 Mneccimba; Franklar`n aman dilediini, Gyase`d-Din Keyhsrev`in ise, Fraklar`a aman verip kaleyi teslim aldn ve Franklar` geri adaya (Kbrs) gnderdiini yazmaktadr. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.38; bn`l Esir, Keyhsrev iin; Franklar`n hepsini ldrd derken, bn`l- Esir, a.g.e., s.210; bn Bibi`nin Muhtasar evirisinde Sultan, muhasara sralarnda kfrle azlarn bozmu Frenkler`e ceza olarak gn umumi talan yaplmasn emretti. Denizin mavi yzn kafirlerin kzl kanlaryla boyadlar ifadesi kullanlmaktadr. bni Bibi, Muhtasar, s.45. 378 bn Bibi, Seluk Name, s.117-118. 379 Anonim Selukname, s.27.

89

Gyase`d-Din Keyhsrev altnc gn gurbette hi yanndan ayrlmayan, verilen grevleri byk bir maharetle yapan Mubarize`d-Din Ertoku380`a Antalya`nn valilii ve subaln vermi, daha sonra yama ve talann bittiini, kimseye dokunulmayacan, herkesin gizlendii yerden kabileceini tellallarla ehre duyurtmutur. Fetihten sonra Antalya`da bir sre kalan Keyhsrev, bu sre ierisinde kuatma srasnda kale duvarlarnda meydana gelen yarklar ve atlaklar tamir ettirerek, ambarlar ve silah depolar her trl zahire ve silahlarla doldurtmu, ehre kad, hatip, imam, mezzin ve hafzlar tayin edilip minber ve mihraplar kurdurtmutur381. Baykara, fethin sonrasndan bahsederken Anadolu`da genellikle savala anlan ehirlerde yerli halk kale dna srlp, yerlerinde Trkler otururdu. Antalya havalisi ok byk olduundan, tam olarak byle bir srme olduunu bilemiyoruz. Ayrca Rum halkn durumu da deiiktir. Onlarn, ehrin Latin hakimi Aldo Brandini yerine, Trkler`i tercih ettiklerine dair baz kaytlarda vardr. Bu rivayetlerin ksmen doru olduu anlalyor. nk bu dnemde Antalya ehrinde Trklerle yerli halk yan yana, hatta i ie yaam gibidir382 yorumunu yapmaktadr. lerini tamamlayan Keyhsrev Konya`ya doru hareket etti. Sahilden bir menzil yol alnca adamlarnn Dudan mevkiinde durmalarn, ganimetlerinden alnan bete bir devlet vergisini toplamalarn, daha nce davac olmu, savaa katlm, bineceini ve yiyeceini padiah ahrndan ve mutfandan alm olan tccarlar ararak, kendi eya ve kumalarnn her birinin niceliini ve niteliini bir liste halinde yazarak divana gtrmelerini, askerin ganimetleri iinde bulunan mallar tccarlara vermelerini, olmayanlar da Emir Mubarize`d-Din Ertoku`a
380

Cahen, Ertoku`tan Keyhsrev`in azatl klesi olarak bahsetmektedir. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.66; Baykara`ya gre Gyase`d-Din Keyhsrev, 1182`den sonra Borgulu`da meliklik yaparken, Antalya meselesi ile de ilgilenmi olmaldr. Bu ilgiyi muhtemelen Mubarize`d-Din Ertoku eliyle daha ciddi bir haber alma, bilgi toplama ve gelecek iin hazrlk biiminde yrtmtr. Onun bu faaliyeti bir devlet siyaseti haline de gelmitir. Tuncer Baykara, Bir Seluklu ehri Olarak Antalya, Antalya IV. Seluklu Semineri (Bildiriler), 13-14 Mart 1992, Antalya 1993, s.38. Belki bu sebeple valilie ilk olarak Ertoku tercih edilmi olabilir. Isparta`nn Atabey ilesinin web sayfasnda geen bir bilgiye gre; Atabey, 1205 ylnda I. Gyaseddin Keyhusrev'in Bakomutan Blge fatihi Mbarizeddin Ertoku tarafndan Bizansllardan alnarak Trk egemenliine girmitir ifadesi yer almaktadr. htpp://www.atabey.bel.tr; Buna gre Ertoku, Atabey`in fethiyle de grevlendirilmitir. 381 bn Bibi, Seluk Name, s.119. 382 Baykara, Antalya, s.39-40.

90

ferman yazarak oradan getirmelerini, ele geen her eyi gerek sahibine teslim etmelerini, eksik olanlar da naiblerin hi tereddt etmeden hazineden alp onlara vermelerini, onlarn mallarndan az ok hibir eyin eksilmemesini buyurmutur. O srada tccarlar kendi kumalarndan bulduklarn sayarak eksilmi veya azalm olanlarn listesini padiaha arz etmiler, Sultan`n hazinedarlar da kaybolanlara tahmin ve kyas yoluyla deer bimilerdir. Sonra Sultan tccarlarn her birine durumuna ve nafakasna gre rtbeler vererek onlara ; Bu gnden sonra btn Rum lkelerinde ne ticareti yaplrsa yaplsn ve oradan hangi tccar geerse gesin vergiden, gei cretinden, ilave ve fazla rsumdan muaf tutulmutur diye ferman karm bundan ok memnun olan tccarlar da vatanlarna hareket etmilerdir383. Gyase`d-Din Keyhsrev`in ticareti himaye ve tevik maksadyla tccarlara dedii bu tazminat Seluklu devletinin ticari siyasetinin icab ve bir nevi devlet sigortas idi384. Antalya`nn fethinden sonra Trkiye Seluklular` dnya ticareti ile yakndan ilgilenmilerdir. Nitekim Kbrs Kral ilk defa bir ticaret anlamas imzaland. Bu anlama mektubuna ulalamamakla beraber, 1214 ylnda Kbrs Kral Hugo`nun Sultan zze`d-Din Keykavus`a gnderdii cevabi mektubunda bu anlama zikredilmektedir. Bu ehrin fethi ile Seluklular, Akdeniz`de bir ithalat ve ihracat limanna sahip olmulardr385. Bylece I.Hal Seferini izleyen yllarda Trkler`in tm Anadolu kylarn yitirmesinden buyana ilk kez, nemli bir ticaret liman kazanlm oluyordu386. Osman Turan`a gre Seluklular`n Venedikliler ile yaptklar ilk ticari muahade de Antalya`nn fethinden sonra ve Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda vuku bulmutur. Alae`d-Din Keykubad ile Venedikliler arasnda yaplan anlamann
383 384

Merhum

babasnn,

kardeinin

ve

kendisinin

fermanlar

bn Bibi, Seluk Name, s.119-120. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.285. 385 Yuval, a.g.m., s.96. Osman Turan`a gre de; I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda yazlan mektubun aslna ulalamamasna ramen Kbrs Kral`nn zze`d-Din Keykavus`a yazd mektupta Alt yldan beri yeminle tasdik edilmi bir dostluktan bahsedildiine gre iki devlet arasnda sregelen ticari anlamann Keyhsrev dnemine ait olmas gerekmektedir. Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara 1958, s.110. 386 Umar, a.g.e., s.125.

91

hkmlerine gre ibaresi bu anlama artlarnn eskiden tespit edildiini ve hala uygulandn gsterir387. Bu fetihten sonra ehrin ehemmiyeti bsbtn artm ve ehir Seluklu donanmasnn Akdeniz ss haline gelmitir388.

4.8. Ermeniler le Olan Mcadeleler II.Leon, kral olduktan sonra, kardei I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile

giritii taht mcadelesini kazanan ve 1196 ylnda Trkiye Seluklu tahtna oturan Rkne`d-Din Sleyman ah`n, Lampron Hakimi Ermeni Oin ile birlikte 1199 ylnda Kilikya Ermeni Krallna kar dzenledii sefer ile karlamtr389. Trkiye Seluklular`ndaki i ekimelerden yararlanarak kuzeye doru yaylmaya alan II.Leon, bu saldr karsnda Toroslar`n gneyine ekilmek, hara vermek ve Sultan`n bir vassal olarak zerinde Seluklu sultannn adnn bulunduu sikkeler kesmek zorunda kalmtr. Leon, III. Kl Arslan dneminde hara gndermeye devam etmekle birlikte art arda gelen taht deiikliklerinin oluturduu otorite boluundan yararlanarak Seluklu tabiiyetinden km ve snrlara tecavzlerde bulunmutur390. Ermeniler`in bu saldrlar, zellikle Toros dalarndan geen AnadoluSuriye kervan yolunun gvenliini ortadan kaldrarak ilemez bir duruma getirmiti. Ermeniler, I. Gyase`d-Din Keyhsrev, ikinci kez Trkiye Seluklu tahtna getikten bir yl sonra (1206) da saldrlarn srdrerek Trkmen nfusunun kalabalk olduu Gksun391`a basknlar yapmlar, Elbistan` kuattktan sonra Halep topraklarna dahi girmiler, bu nedenle Halep Eyyubi hkmdar da Ermenilerle arpmak zorunda kalmtr. Devletinin gneyindeki bu olaylar ve zellikle Anadolu-Suriye ticaret yolunun tehlikeye dmesi
387

O.Turan, Resmi Vesikalar, s.124. O.Turan, Keyhusrev I, s.617. Baka bir kaynakta geen ifadeye gre de Keyhsrev`in ilk defa denizcilie nem vererek Seluklu donanmasn kurduu belirtilir. Yusuf Kkda-Caner Arabac, Seluklular Ve Konya, 2. Bask, Konya 1999, s.91. 389 Sleyman ah`n, Leon zerine saldrma sebeplerinden biri de Abu`l-Farac`da Leon, Kl Arslan`n lmnden sonra ok kuvvetlendi, ksmen Trkler`den, ksmen Rumlar`dan 72 kale zapt etti ve btn muharebelerinde bir fatih olarak grnd ifadesinde belirtilen sebep olabilir. Abu`l Farac, a.g.e., s.466. 390 Mehmet Ersan, Seluklu-Ermeni likileri, Trkler, C.VI, Ankara 2002, S.639. 391 Osman Turan`da Gksu olarak geen bu yere Ermeniler baskn yapnca burann halknn bir ou esir alnarak srlerine de el konulmutur. O.Turan, Keyhusrev I, s.617.
388

92

sebepleri ile Gyase`d-Din Keyhsrev, Ermenileri tedip iin 1208-9 ylnda Mara`a girmitir392. Buras Kl Arslan tarafndan Seluklu lkesine dahil edilmi ve sonra da olu Mugise`d-Din Turul ah`a verilmiti. Bir ara Mara, Atabeg Nure`d-Din Mahmud ve Selaha`d-Din Eyyubi`nin de elinde kalm idi. Bu sefer esnasnda Gyase`d-Din Keyhsrev Mara` kurtarp tekrar Seluklu lkesine katm ve Kl Arslan`n emirlerinden olup onun tarafndan buraya melik tayin edilen Hsame`d-Din Hasan` yine bu blgeye yerletirerek bu memlekette Seluklular`a tabi bir beylik meydana getirmitir393. Gyase`d-Din Keyhsrev Mara` Eyyubiler`den almakla hem babasna ait bir miras kurtaryor, hem de dalarla evrili Kilikya Ermeni Krallna girebilmek iin Ceyhan vadisine hakim bulunan ehri elde ediyordu. Keyhsrev, Mara`ta kendisine katlan Halep hkmdar Selaha`d-Din Eyyubi`nin olu Melik Zahirn gnderdii kuvveti de yanna alarak Ermeni hudutlarn amt394. Bata daha nce Kl Arslan tarafndan alnan ve yeniden Ermenilere (Stefan) braklan Pertus395 kalesi olmak zere, baz ile ve kaleleri ele geirmiti. Pertus kuatmas srasnda yaplan almalarda kral Leon`un olu Gregory de alnan tutsaklar arasnda bulunuyordu396. Antalya`nn fethi gibi Ermeniler`e kar kazanlan bu zafer de slam dnyasnda ok byk bir sevin oluturmutu. Tarihi Ravendi bu sefer sonunda Gyase`d-Din Keyhsrev`i, Ermeni Kral Leon`u perian ederek, kale ve vilayetlerini fethedip slam lkelerine katt iin yazd bir kasideyle tebrik etmitir397.

392

Ali Sevim, Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, Ankara 1983, s.33. Daha sonra Hsame`d-Din Hasan`n oullar ayn grevi srdrm ve Hal seferleri srasnda tahrip edilen Mara imar edilmitir. zaydn, Anadolu Seluklular, s.157. 394 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.286-287. 395 Mneccimba buray Korikos Kalesi olarak adlandrmaktadr. Mneccimba, Camiu`d-Dvel, s.39. 396 Sevim, Seluklu-Ermeni likileri, s.33. 397 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.287. Ravendi; Gyase`d-Din Keyhsrev`in Ermeni fethi, lanetli Lifon`u felakete uratmas, onu muhasara etmesi, kaleler, vilayetler alp, dier slam lkelerine eklemesi hibir Mslman padiahna nasip olmamtr. Bu kazanlm fethin haberi, slam lkelerinin neresine giderse, yce ve yksek Tanr ona daha fazla yardm etsin ve btn kafir lkeleri ve onlarn kaleleri alemin efendisinin, gen, talihli Keyhsrev`in eline gesin diye dua ve gece klnan namaz ile ona dua edilir ifadeleriyle tebriklerini belirtmitir. Ravendi, Rahat-s-Sudur Ve Ayet-s-Srur, C.II, ev: Ahmed Ate, 2.Bask, Ankara 1999, s.425-426.
393

93

Bu baarl Seluklu tedip seferi dolaysyla ok skk duruma den Leon`un, Halep ve Msr Eyyubi hkmdarlar (el-Melik`z-Zahir ve elMelik`l-Adil) aracl ile bar giriimlerine bulunmas sonucunda Sultan Keyhsrev, Leon`la; Seluklu tabiiyetine sadakat gstermesi, Anadolu-Suriye kervan yoluna, Seluklu ve Halep Eyyubi topraklarna bir daha saldrmamas artlaryla bir bar anlamas imzalam398, kn balamasyla birlikte Keyhsrev, Konya`ya dnmtr. Baz kaynaklarda Ermeni Leon`un bu anlamaya bir sre sadk kalp I.Gyase`d-Din Keyhsrev adna para bastrd yer almaktadr399. Nezih Aykut, II.Leon`un Keyhsrev adna sikke kestirdiine ve Keyhsrev`e tabi olduuna dair iddialarn doru olmadn ve bahsi geen sikkenin, Keyhsrev tarafndan 602 (1205-1206)`de Konya`da kestirildiini syler400. Gyase`d-Din Keyhsrev ertesi yl 606`da, Melik Adil`in istila siyaseti, karsnda Melik Zahir, Erbil hkmdar Muzaffereddin Gkbri, Erzurum meliki Mugise`d-Din Turul ah ile ittifak yapm, bu ittifakla Melik Adil`in Sincar ve ark beldelerinde genileme ve istila teebbslerini nlemitir401. ElMelik`z-Zahir, Musul Emiri Nure`d-Din Aslanah ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev ile yapt anlamaya gvenerek el-Melik`l-Adil`e kar yrdyse de halifenin mdahalesiyle taraflar arasnda anlama salanmtr (606/1209)402.

4.9. Alaehir Sava Ve Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehadeti 4.9.1. Alaehir Sava`n Hazrlayan Sebepler stanbul`un Latinler tarafndan igal altndayken eski mparator

III.Aleksios`un damad

znik Rum Devleti yneticisi Theodoros Laskaris,

devletini, Rum modeline gre rgtleyerek imparator sann taknmt. Bilgin bir kiiyi de stanbul Patriki (Evrensel Patrik) olarak atamt (1208). Her ne kadar
Sevim, Seluklu-Ermeni likileri, s.33. Meril, a.g.e., s.135; T.Y.ztuna, Trkiye Tarihi, s.105. 400 . Nezihi Aykut, Trkiye Seluklu Sikkeleri I. (I.Messud`tan I.Keykubad`a Kadar), stanbul 2000, s.113`ten naklen Kaya, a.g.t., s.139. 401 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.287. 402 zaydn, el-Melik`z-Zahir, s.83.
399 398

94

stanbul`da Baudouin`in yerine Latin mparatoru olan kardei Henri, Trakya`da Latin devletinin durumunu bir lde dzelttikten sonra 1206 sonundan balayarak, Anadolu seferine giritiyse de, Bulgarlar`n yeniden sava karmas zerine 1207`de Theodoros Laskaris ile iki yllk bir savaa ara verme anlamas yapp Anadolu`dan ekilme karar almtr403. Gyase`d-Din Keyhsrev, Karadeniz, Akdeniz ve Kk Ermeni Krall taraflarnda fetihler ile Theodoros Laskaris de Latinler ve Kommenler`e kar mcadele ile megul olduu iin, Seluklu ve znik hkmdarlar birbirleri ile dost kalmak mecburiyetinde idiler404. Gyase`d-Din Keyhsrev`in kaynbabas Mavrozomes`i Menderes havalisinde hakim klmak ve znik Rum mparatorluu nnde emniyet tekilat kurmak iin, bir Trk ordusu refakatinde oraya gndermesi bile Laskaris ile olan bu dostane mnasebeti bozmad gibi, Laskaris onun bu havalideki hakimiyetini de tanmtr405. Bu iyi ilikiler dnemi ok fazla srmeyecektir. Laskaris`in, batda Bulgarlar`n Latinler`i megul etmesi nedeniyle biraz olsun rahatlamasnn ardndan, Keyhsrev`in Antalya`y aldktan sonra Latinler`le gizli ittifak kurmas, Laskaris`i de Ermeniler`le ittifak arayna itmitir. Keyhsrev`in yaylmac politikas Laskaris`i rktm, Ermeniler`i Seluklular`n arka tarafnda bir mttefik olarak kazanmak istemitir. Keyhsrev`in Laskaris`i rahatsz eden baka hesab da III. Aleksios`u Bizans tahtna getirmek istemesi olmutur. 1209 ylnda Keyhsrev`e snan ve imparatorluunu sultann yardmyla geri alabileceini hesap eden Aleksios, Keyhsrev`i de bu ynde tevik etmitir. Laskaris, Bizans mparatorluu`nun yasal varisi olabilmek iin bir ok dmanyla ve taht iddiacsyla mcadele etmi ve imdilik yerini salamlatrmt. Trabzon`daki Komnenoslar` geri ekilmek zorunda brakm, isyanc feodaller problemini ksmen zmt. Keyhsrev`in ise imdi karsna devrik imparatoru karmasn kendisi iin ciddi bir tehdit olarak gryordu. Keyhsrev ise yannda yllarca misafir olarak kald ve iyiliini grd III.
403 404

Umar, a.g.e., s.125. Lehmann, Gyase`d-Din Keyhsrev`in, Theodoros Laskaris`e skntl zamanlarnda silah yardm dahi yaptn kaydetmektedir. Lehmann, a.g.m., s.594. 405 O.Turan, Keyhusrev I, s.617-618.

95

Aleksios`tan desteini esirgemedii gibi bu durum kendi politikasna da uygun dyordu. Onun iin paralanm Bizans`n banda Aleksios`un oturmas, lkesi iin de yararl olacakt406. Gerekten tahtn hakiki sahibini himaye etmek suretiyle, bu yeni kuvvetli komusunu zayflatmay ve bana kendisine tabi eski hkmdar getirmeyi menfaatine uygun bulan I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Theodoros Laskaris`e bir eli gndermiti. Lehmann bundan sonrasn yle anlatr; Nikea`da bulunan Kayzer Theodor`a Sultan tarafndan gnderilen bir eli kaynpederi ve Sultan`n oraya varn ve Theodor`a yabanc hakimiyetini haksz yere elde ettiini bildiriyordu. Bu szler Kayzer`i ok rktt ve az korkmad. Zira Sultan, III.Aleksios`u sadece bahane ediyordu. Aslnda maksad btn Rum blgesine saldrp yama etmek veya hakimiyeti altna almak idi. Vaziyet adeta Kayzer Theodor iin ban aznda idi. Adamlarn toplayarak onlara kaynpederi Kayzer Aleksios`u mu yoksa kendi tarafn m tutacaklarn sordu. Bunun zerine hepsi hayranlkla hep bir azdan karar alm gibi ya onunla yaayacaklarn veya onunla leceklerini sylediler. Bu olaydan sonra Keyhsrev`in, Laskaris`ten ret cevabn almas savan bir baka sebebi gsterilir407. Osman Turan, sava sebepleri arasnda; Keyhsrev`in kaynpederi Manuel Mavrozomes`u, Ladik (Denizli) ve Menderes havalisinden geri almasnn dostane mnasebetlerin bozulmasna bir sebep tekil ettiini de saymaktadr408. Anonim Selukname`de ise yaplan bir sava sonrasndan bahsederek Rum askerleri bozguna uradktan ve Erminos ldkten sonra Rumlarn Batriyaris Patrik in yanna geldiler. Bu vakalarn hepsine sebep olan Tekfur Kaloyan`dan ikayet ettiler. Kaloyan`a Eer Mslmanlarla sava yapmazsan sana lanet eder ve tahttan indiririm dedi. Kaloyan cevaben; ben tek bama, Gyaseddin`e kar kamam, nk ona yemin etmitim. Fakat sana asker veririm ki hibir devirde bu derece asker verilmemitir409 ifadeleri yer almaktadr. Bu da gsteriyor ki patriin destei ve tehdidi ile Theodoros
406 407

Kl, a.g.m., s.623. Lehmann, a.g.m., s.394. 408 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.288. 409 Anonim Selukname, s.27.

96

Laskaris`e asker destei salanm, Laskaris`in, Gyase`d-Din Keyhsrev ile savamas desteklenmitir. Tuncer Baykara, btn kaynaklardan farkl bir yorum getirerek, savan sebepleri arasnda, Gyase`d-Din Keyhsrev`in eskiden beri Menderes boylarn iyi bilmesini gsterir. Ona gre Keyhsrev, yakndan bildii Ladik ve Honaz taraflarnn gvenliini salamak amacyla snrn daha batya gtrmek istiyordu. Bunun yannda Antiokheia ile Alaehir`e sahip olmay ise batda en elverili bir snr olarak gryordu410. Baykara`nn bu yorumu belki ok uzak bir sava sebebi olabilir. Cloude Cahen ise; Seluklu znik hudutlarnda Trkmenlerin rahat durmamalarn ve Greklerin, Antalya`nn Trkler`in eline geiini hazmedemeyilerini sava sebebi olarak gsterir411. Bu dnemin birinci el kaynann sahibi olan bni Bibi, III.Aleksios`un, Keyhsrev`i ziyaretinden bahsetmez. Ona gre, Laskaris`in topraklarndan slam lkesine giri ve klarda zorluk karmas, harac ve vergiyi gndermekte, emir ve yasaklara uymada ekimser davranmas, tembellik ve geveklik gstermesi Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`in ynnn buraya evrilmesine sebep olmutur412. Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev bir gn devlet erkann toplayarak onlara Laskaris`in bo ve asl olmayan szlerle kendisini stanbul dnnde engellemeye kalktn, fakat Sultan olduktan sonra kendisinin Laskaris`i affettiini; Laskaris`in ise kendilerine boyun eip taraftar olaca yerde tekrar bakaldrma yolunu seerek sava hazrlklarn srdrdn, eer bunun nlemi alnmazsa ok kt sonularn ortaya kacan sylemiti. Bunun zerine devlet bykleri sz alarak ve Sultan`n affna snarak yaplan anlama artlarn bozmann irkin bir davran olduunu bunu bozmak yerine Laskaris`e eliler gnderip uyarmann, eer uymazsa ceza ile tehdit etmenin en doru karar olduunu sylemiler, eer affa sebep olacak zr dilerse ona kar hogrl ve
Baykara, a.g.e., s.41. Cahen, Anadolu`da Trkler, s.129. 412 bn Bibi, Seluk Name, s.123.
411 410

97

anlayl davranmak gerektiini, fakat byk bir aptallk gsterip inada ve isyana ynelirse o zaman ona kar yola kacaklarn belirtmilerdi. Keyhsrev ise Laskaris`e hibir uyar ve tehdidin fayda vermeyeceini bundan dolay yaplmas gereken en iyi iin ona kar savamak olduunu syleyerek lkenin her yanna fermanlar gndererek ileri gelenleri ve orduyu gazaya ve cihada armt. Ferman iiten her asker Ruzbe Ovas`nda hazr bulunmutur413. Lehmann`n anlatna gre; Theodoros Laskaris, adamlarnn szlerinden cesaret alarak, Sultan Keyhsrev`in elisini de beraberinde alm znik`ten ayrlp byk bir hzla Phiyladelphia`ya varmt. O srada III.Aleksios`u yem olarak beraberinde gtren Sultan ise Antiokheia zerine yrmt. Bu ehir Menderes blgesine hakim idi. Gyase`d-Din Keyhsrev`in maksad burasn hakimiyeti altna almakt. Bunun iin muhasara hazrl yaparak ehri kuatlm, ehrin fethedilmesine ok az kalmt. Laskaris de bundan korkuyordu ve hakikaten durum yle idi ki Sultann sadece bu ehre hakim olmasyla Rumlar`n btn topraklarn fethetmesi iin hibir engeli kalmyordu. Theodoros, harpte lzumsuz olacak adr ve benzeri eyay kimsenin almamas, buna mukabil herkesin yiyecek ve giyecek gibi en lzumlu eyleri beraberinde gtrmesi emrini vererek yry hzlandrmt. Btn ordu aa yukar iki bin adamdan ibaret olup bunun sekiz yz Latinler`den, dierleri Rumlar`dan oluuyordu. Laskaris, Menderes kenarndaki Antiokheia yaknlarna gelince Keyhsrev`den gelen elisiyi tekrar Keyhsrev`e gndermi, o da gidip Laskaris`in ileri yryn Keyhsrev`e bildirmiti. Bu, Sultan`a inanlmaz gibi geldiyse de, eli Laskaris`in yaknlarda olduunu yemin ederek kuvvetlendirmitir. Sultan bunu duyunca btn kuvvetlerini mmkn olduu kadar abuk toplayarak onlar harbe hazrlamtr414.

413 414

bn Bibi, Seluk Name, s.123. Lehmann, a.g.m., s.594-595.

98

4.9.2. Alaehir Sava Ve I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehadeti Keyhsrev`in saltanatnn sonunu hazrlayan bu sava, Seluklu tarihinin kaydettii son Trk-Rum ekimesidir415. Hazrlklarn yapan Seluklu ve Rum taraflar artk sava iin harekete gemiti. Seluklu ordusu Alaehir snrna vardnda bunu haber alan Laskaris, Rumlar`dan, Alman`dan, Kpak`tan ve Alan`dan saylmas mmkn olmayan karnca srs gibi bir orduyu, Seluklu ordusu ile savamak iin harekete geirmiti. Dier yandan Seluklu ordusu da ilerlemeye balam, Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev ise bir ata binerek ordunun merkezine yerlemiti. Dman saflarna saldran Keyhsrev, dmann merkezine varnca Laskaris`i ayakta grp mzran eline alarak Laskaris`in zerine saldrm, daha ilk saldrda onu atndan yere drmt. Askerleri, Laskaris`i ldrmek istedilerse de izin vermeyerek kaldrmalarn ve atna bindirip serbest brakmalarn emretmitir416. Laskaris`in askerleri ise, onun yenildiini grnce dalara ve ovalara kamaya baladlar. Bunun zerine Seluklu askerleri Sultan` yalnz brakm, braklan mallar toplayp yamalamaya balamt. Yalnz kalan Keyhsrev, o srada karsna kan bir Frenk askerini kendi askerlerinden biri sanarak aldr etmemiti. Frenk askeri, Keyhsrev`in yanndan geerken geri dnp haner darbesi ile onu ehit etmi, silahlarn, eya ve elbiselerini alm, kamakta olan bir gurup Rum askeri ile Laskaris`in yanna gelmiti. Laskaris Keyhsrev`in elbiselerini grnce hemen tanyarak elbiselerin kime ait olduunu sormu, asker ise sahibini ldrdn eyalar da onun zerinden aldn syleyince Laskaris cesedi getirmesini istemiti. Ceset getirilince zntden alayan Laskaris, onu ldren Frenk`i ldrtp derisini yzdrmtr417. bn Bibi`nin bu anlatm dnda kaynaklarda eitli anlatmlar gemektedir. Keyhsrev`in Nasl olduu bilinmeyen koullar altnda ld418, Zafer meydann gezen Keyhsrev,

415 416

Cahen, Anadolu`da Trkler, s.66. bn Bibi, Seluk Name, s.127-130. 417 bn Bibi, Seluk Name, s.130. 418 Cahen, Anadolu`da Trkler, s.129.

99

meydanda l taklidi yapan bir Bizans askeri tarafndan hanerlenip ehid edildii419 bu anlatmlar arasndadr. Lehmann, Keyhsrev`in lm ile ilgili olarak; nce Latinler Sultan`n kuvvetlerine saldrdlar, fakat Mslmanlarn says ok bykt. Latinler harpte ellerinin kuvvetini ve cesaretlerini gsterirken, sayca fazla olan Trkler onlarn kllarnn kurban olduktan sonra hemen hemen hepsi Trkler tarafndan ldrld. Mslmanlar Latinlere galip geldikten sonra Rum kuvvetlerini de daha abuk yendiler. Bir ksm arkalarna bakmadan katlar, ancak ok az dayanp harbin sonunu beklediler. Sultan muharebeyi kazandktan sonra Laskaris`i arad. G bir durumda iken birisi onu Keyhsrev`e gsterdi. Vcudunu kuvvetine gvenerek mmkn olduu kadar abuk Laskaris`e hcum etti, her ikisi de birbirini tand. Sultan dipikle Kayzer`in bana yle bir vurdu ki, bu darbe ile Laskaris, baygn ekilde attan dt. Sylendiine gre at da bu darbe ile mcadele edemez hale gelmiti. Attan den Laskaris, ilahi bir kudretle tekrar kuvvetini kazanp ayaa kalknca klcn knndan kartp, Sultan alayl Onu esir alnz diyerek dnd srada Sulatn`n ksrann arka bacaklarn kesti. Sultan eerinden dnce aniden ban kestiler. yle ki ne Sultan, ne de onun yannda bulunanlardan biri Sultann ban kimin tarafndan uurulduunu gremediler. Bylece Kayzer galip idi, aslnda malup idi. Zira ok az askeri kald iin ilerleyemiyordu420 bilgilerini vermektedir. Halil Eldem, Lehmann`n verdii sayy dorular ve; Laskaris`in, 800 Latin ve 1200 Rum atlsndan oluan ordusuyla znik`ten kp, o zamanlar Phiyladelphia ad verilen Alaehir`e vardn, sonra Kk Menderes Nehri zerinden, gneye doru yrdn ve Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`in de yanna Aleksios`u alarak, 20000 askeriyle Byk Menderes kysnda bulunan Antiokheia ehri`ne kar yryp, buray aldktan sonra oraya yetimi olan Rumlar ile arparak hepsini bozguna urattn belirtir. Eldem`e gre; ordusunda bulunan Latinler katklarndan sava meydannda yalnz kalan Laskaris, bir aralk atndan aa dmse de yine kalkarak Sultan Gyase`d-Din
419 420

Yeni Trk Ansiklopedisi, Keyhsrev mad., C.V, stanbul 1985, s.1810. Lehmann, a.g.m., s.595-596.

100

Keyhsrev zerine hcum etmi, atndan drm sonra Keyhsrev`in ban kesip bir mzran ucuna saplamtr. te bu durumu gren Seluklu ordusu nceleri galip iken tutunamayarak bozguna urayp dalmtr421. Anonim Selukname`de ise; Kirluka (Theodoros Laskaris), Frenk ve Rumlar`dan 400 emirle beraber slam stne yrd. Emirler; dman askerinin okluunu grnce, Sultan`n slam ordusunun merkezinde kalmasn isteyip; Biz onun iin canmz feda edelim dediler. Sultan buna cevaben Hayr ben ldrsem gazi, lrsem ehit olurum dedi. ki gn iki gece sava oldu. Pek ziyade zahmet ektiler. Sultan, Kirluka`y at zerinden yere yuvarlayp kafasn kesti. Bunun zerine Rumlar dndler. Byk bir muharebe oldu. Mslmanlar ok yadryor, ate ediyorlard. Bu srada Suba Hzr, 4000 erle beraber yetiti. Adna Yakup Kabakulak derlerdi. Hcum etti, tekrar Rumlar bozguna urad. Ve bir gnlk yola kadar Rumlar` kovalad. Savatan sonra toplandklarnda Sultan` bulamadlar. Emirlerin btn kleleri dnd, geldi, her biri bir taraf aradlar. llerin ayss oktu. Orada izmeleri ayanda bir l grdler. Bunun izmesini ektiler, ayak parmann alt olduunu grnce Sultan`n ehit olduunu anladlar422 eklinde sava anlatlmtr. slam ve Hristiyan kaynaklar arasdaki farklara ramen sultann bir anlk kargaaya kurban gittii ve bu hadise zerine galip Trk ordusunun malup olduu anlalyor. Latin imparatoru Henri`nin Avrupa`ya gnderdii mektupta da, Rumlar`n sayca Trkler`den fazla olmasna ramen, Bizans ordusunun perian olduu ve imparatorun galip deil km olarak muharebeden ktn ayn zamanda Latin askerlerinin bu savata mthi bir korkuya kaplarak ounun da telef olduunu yazmaktadr423. Keyhsrev`in lm haberi yaylnca Seluklu ordusu aknla urarken, Laskaris`in ordusunda sevin hakimdi. Rum ordusu, kaan Mslmanlar`n

Eldem, a.g.e., s.53-54. Anonim Selukname, s.27-28. 423 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.290.
422

421

101

peine dp birounu ldrmt. anigir424 Ayaba ve byk emirlerin bazlar yakalanp esir alnarak Laskaris`in yanna gtrlmtr425. Laskaris, muharebede esir alm olduu kaynpederi III.Aleksios`u beraberine alp znik`e gtrm, Aleksios`u, kral alametleri olmadan Hyakintos manastrnda yaamak mecburiyetinde brakmt. Aleksios da bilahare orada lmtr426. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in, Laskaris tarafndan cesedine sayg

gsterilmi, gzel kokularla ykanm ve sonra cesedi Alaehir`deki Mslman mezarlna gmlmtr. O dnemde bu ehirde bir Mslman mezarlnn bulunmas da olduka ilgintir. Aradaki bunca dmanlk ve savaa ramen mezarlklara dokunulmamas, karlkl inanlara saygnn da bir gstergesi saylabilir. Bu mezarln ne zaman olutuu kesin olmamakla beraber kaynaklar ehrin nceki yzylda ele geirildiinde oluturulabilinecei kanaatindedir427. Bu olay, gelecekteki harici mnasebetler bakmndan tad ehemmiyet bir yana, birdenbire devlet idaresinin babo kalmas gibi, ok ciddi bir i mesele ortaya karm oluyordu. Bu durumda, memleket uranlan malubiyete ramen, dardan deil fakat ieriden zuhur edebilecek olaylar bakmndan tehlikelere sahne olabilirdi. Bunun iin bo kalan saltanat makamnn bir an evel yeni sahibi tarafndan igal edilmesi ve devletin dizginlerinin kuvvetli bir idare kadrosuna teslim edilmesi lazmd. Halbuki Keyhsrev`in lmnden sonra, Seluklu taht iin ortada drt tane saltanat namzedi vard; zze`d-Din Keykavus, Alae`d-Din Keykubad, Celale`d-Din Keyferidun adlarn tayan olu ve Mugise`d-Din Turul ah namndaki kardei. Muayyen bir veraset usul mevcut olmad iin, bu ehzadelerin hepsi de u anda Konya taht zerinde tek tek hak iddia ederek ortaya atlabilirlerdi428. Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev`in hayatna mal olan bu kt hadiseden sonra, Seluklu Devletinin ileri gelenleri, saltanat meselesinin halli iin, devletin
424

Farsa ni (lezzet) ve gir (tutan) kelimelerinden olumutur. anigirin esas grevi maiyetindekiler ile birlikte sultann sofrasn hazrlamak ve sofraya konulan yemekleri sultandan nce tatmak suretiyle onun zehirlenme ihtimalini nlemekti. Aydn Taneri, anigir, D A, C.VIII, stanbul 1993, s.232. 425 bn Bibi, Seluk Name, s.130. 426 Lehmann, a.g.m., s.596. 427 Kl, a.g.m., s.623-624. 428 Kl, a.g.m., s.624.

102

payitaht olan Konya`da bir meveret meclisi tekil edip, Keyhsrev`in olu zerinde fikir teatisinde bulunmular ve neticede, Mara Meliki Emir Nusret`dDin Hasan b. brahim`in tavsiyesi zere ittifakla en byk olu olan zze`d-Din Keykavus`u tahta geirmeye karar vermilerdi429 Sava sonunda imparator Laskaris, yeni Sultan Keykavu`a, esir Seluklu komutan Seyfeddin Ayaba ile birlikte derhal bir elilik heyeti gndererek dostane mnasebetler kurmaya almt. Heyeti iyi bir ekilde kabul eden Keykavus, yine Seyfeddin Ayaba idaresinde bir heyet gndererek babasnn nan Konya`ya getirtmi ve Gyase`d-Din Keyhsrev`in naa Alae`d-Din Camii bitiiindeki sultanlara mahsus trbede 14 Muharrem 608 (29 Haziran 1211) tarihinde defnedilmitir430. Alaehir Sava, 23 Zilhicce 607 Cuma gn, yani 7 Haziran 1211 tarihinde yaplmtr. Ancak 7 Haziran Cuma olmayp, 10 Haziran Cuma`ya rast gelir. Kaynaklarda sava gn Cuma getiinden dolay sava tarihi 10 Haziran Cuma olarak kabul edilmektedir. Bizans tarihlerinde zaman olarak 1211 ilkbahar verilmektedir. Nitekim Seluklu tarihileri savan iki gn iki gece srdn belirtilir. 7 Haziran savan balangc, 10 Haziran Cuma ise, sonucun ve kesin neticenin alnp, Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehit olduu gn kabul edilebilir431.

Kaymaz, a.g.m., s.134-135. Anonim Selukname`de geen Seyfe`d-din anigir, Sultan Gyase`dDin`in olu zze`d-Din Keykavus`u babasnn tahtna oturttu ifadesiyle, I. zze`d-Din Keykavus`u tahta geirenin bizzat Seyfe`d-din Ayaba olduu vurgulanmaktadr. Anonim Selukname, s.28. 430 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.290. Erkiletliolu, Konya`daki Seluklu Sultanlarna ait kmbethaneden bahsederken; 25 Ekim ve 6 Aralk 1987 tarihinde iki defa girdiimiz Konya Kmbethane`de yaptmz aratrma ve incelemede 25 adet iskelet bulunduu bunlardan drt tanesinin kafasnda aletlerle alm delik, kesik ve krklar olduunu tespit ettik.Her drt kafatasnda da dorudan ldrc darbe vurma gayesini tayan tecavz izleri aka grlmektedir. Birisini 4045 yalarnda, ikisinin 40 yan altnda, sonuncusunun da yan tespit edilmedii bu kafataslardan birisi muhakkak ki ehit Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`e aittir ifadelerini kullanmaktadr. Erkiletliolu, a.g.e., s.96; brahim Hakk Konyal ise, Mzeler ve Ktphaneler Umum Mfettii Ahmed Tevhid Bey ile olan bir hatrasn naklederken onun Dede Bahesinin arkasndaki Tac-i Veziri Trbesi`nin iinde birok cesteler grdn, bunlardan brndeki haner yaras olann Gyase`d-Din Keyhsrev olduunu sylediini belirtir. Konyal, a.g.e., s.484-485. 431 Baykara, a.g.e., s.43; Ayrca bk. Sevim, Keyhsrev I, s.348. Ahmed bin Mahmud`da bu tarih H.609 (1212-1213), Ahmed Bin Mahmud, a.g.e., s.151; Anonim Selukname`de ise 23 Zilhicce 607/1212 Cuma gn olarak kabul etmektedir.Anonim Selukname, s.28; Selim Kaya, bu tarihin 17 Haziran 1211 olduu kansndadr. Kaya, a.g.t., s.154-155. Baz kaynaklar ise bu tarihi 1210 olarak vermektedirler. Fakat bu tarihte I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in hayatta olduunu Konya Aknc Mescidi kitabesinde bulunan Bu mescidi byk Sultan din ve dnyann yardmcs, fetihler babas Keyhsrev`in hkmdarl zamannda 607 yl saferinde Emir Ali olu Cemaleddin shak yapt, ibaresinden anlamaktayz. Konyal, a.g.e., s.288.

429

103

Bizans dnyasnda Trkler`e kar kazanlan bu zaferin yanklar ok daha byk olmutur. Arazi kazanc deil ama psikolojik olarak ilk nce Laskaris`in Bizans dnyas iindeki itibarn artrmt. Bizans kaynaklarna gre bu baar ile Anadolu`daki Hristiyanlar`n yan sra Balkanlar`daki ve dier blgelerdeki Hristiyanlar`n morali artm ve Helenizm dncesi g kazanmt. Bizans ve Ortodoks Hristiyan dnyasnda bu zaferin bu denli sevinle karlanmas, ayn zamanda Bizansllar`n ok uzun sredir Trkler karsnda zgvenlerini yitirdiklerini ve zafere ne kadar ihtiyalar olduunu gstermesi bakmndan da ilgintir. Batllar bu baarlarna ok daha geni anlamlar ykleyerek Hristiyanln slam zerindeki bir zaferi olarak deerlendirdiler432. Laskaris, abartlm bu zaferin ardndan zze`d-Din Keykavus`a elli yllk bar anlamas nerdi. Her iki tarafn da jeopolitik durumu ve hesaplar beklenenin tersine bir savaa engel oldu. Keykavus`tan, babasnn intikamn almas bekleniyordu. Fakat onun dier snrlarnda sorunlar ve baka hesaplar vard. Sinop ve Antalya`y almak, denizlerdeki yerini salamlatrmak, yan bandaki Laskaris`in henz gsz durumdaki devleti ile uramaktan daha acil sorunlard. Laskaris`i haraca balayarak anlamay kabul eden Keykavus, bylelikle Latinler`e kar da batsnda tampon bir gc muhafaza etmi oluyordu. Laskaris iin de Latinler`le olan mcadelesi Bat Anadolu`da tutunabilmesi iin artt. Zira Latinler iin de zellikle Bat Anadolu`nun kylar ve nemli ticaret kentleri bir cazibe merkezi idi433. Theodoros Laskaris sava sonras dou ile ilgili politikasn

gerekletiremedi. Buna karlk Laskaris`in kendine olan gveni artarken, Bizansllar da Laskaris`in stanbul`u Latinler`den geri alabilecek kurtarc olduu kanaati kuvvetlendi. Bizansllar byk bir moral ve yeni bir heyecan kazandlar. Bu savatan sonra gen imparatorluk artk Bizans`n en gl hatta tek varisi oldu434.

432 433

Kl, a.g.m., s.624. Kl, a.g.m., s.624. 434 Kaya, a.g.t., s.161.

104

Ama dikkat edilmesi gereken bir baka nokta daha vardr ki, Seluklular`n durdurulmas znik Bizans mparatorluunun bir baarsdr; fakat parlak Osmanl hanedannn idaresinde yeni ve yine kuvvetli bir Trk kavmi ortaya ktnda ise dounun Hristiyan camias, bunlara kuvvetle kar koyamayacak kadar paralanm bulunuyordu435.

4.10. ahsiyeti Anonim Selukname`de ayaklarnn 6 parmakl olduu kaydedilen436 Gyase`d-Din Keyhsrev uzun boylu, cesur ve kuvvetli bir insan idi437. II.Kl Arslan, dier oullar gibi Gyase`d-Din Keyhsrev`e de atabegler ve muallimler tayin ederek onun iyi bir tahsil ve terbiye ile yetitirilmesine zen gstermitir. Sultan Gyase`d-Din Keyhsrev dier Seluklu sultanlar gibi hr dnceye ve geni dini msamahaya sahip olup438, Kitab- Cihannma`da melik-i ca ve kerim ve fazl ve air439 olarak nitelendirilmektedir. Pazartesi ve Perembe gnleri orulu bulunurdu. Bizzat adliyede bulunur ve mazlumlarn haklarn verirdi440. I.Gyase`d-Din Keyhsrev her gn selamlk sofasnda oturup kad ve mfty celb ile dava dinliyordu. Alae`d-Din Keykubad`a kadar devam eden bu uygulamada, hkmdarlar divan ileri ve adli meseleleri ikindi vaktine kadar grp, sahib veya vezire havale ediyorlard441. er`i davalar ise kadya havale edilirdi. Al veri davalarn, devlete ait ve rfi davalar divan sahipleri sonulandrrd. Hibir ekilde gl zayf, zengin fakir arasnda fark gzetilmezdi. Sultan ylda bir defa er`i mahkemede kendisinden davac olan birisi ile kadnn nnde soruturma yerinde ayakta dururdu. Dava srasnda kadnn buyurduu her ey er`i kanunlara dayanr ve hemen uygulanrd. Hibir ekilde ondan almaz ve msamaha edilmezdi. Sultana iltimas edilmez ve sultan stn tutulmazd. Mahkeme bitince sultan saltanat
Runcman, a.g.e., s.115. Anonim Selukname, s.28. 437 O.Turan, Keyhusrev I, s.618. 438 O.Turan, Seluklular Zamannda, s.291. 439 Neri, Kitab- Cihannma, s.35. 440 bn Bibi, Seluk Name, s.114. 441 Uzunarl, Medhal, s.87.
436 435

105

sarayna geri dnerdi. O gnk grevi dolaysyla kadya kymetli bir hil`at ve sk balanm bir katr vermek adettendi442. Fakat I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Konya`y muhasara ettii srada kendisinin baa geemeyecei dorultusunda fetva veren Kad Tirmizi`yi tahta getikten sonra idam ettirmesi aleyhinde bir hadise olarak kaydedilmitir443. Gordlevski bu olay deerlendirirken; Din adamlar sultann anlay dorultusunu ok iyi gz nnde bulunduruyorlard. Bizans grenekleriyle yakndan ilgilenen (bir Hristiyan kadndan doma) Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in aykr tutumlarn knayan Kad Tirmizi`nin idam edilmesinden sonra, bir ara lkede kuraklk ba gstermiti. Sultan, kolayca bunun iledii gnahn bir cezalandrlmas olduu dncesine inandrlm ve piman olmutur. Anlalan bu rastlantnn ardndan din adamlarnn etkisi kuvvetlenmitir ifadelerini kullanarak din adamlarnn bu olay sonras sultan zerinde etkisinin arttndan bahsetmektedir.444 Gyase`d-Din Keyhsrev alakgnll, mtevaz ve efkatli bir

hkmdard. Aabeyi Sleyman ah, kendisinden saltanat talep ederek Konya`y kuattnda bu durumun halk zerindeki olumsuz etkisinin artmas zerine halknn daha fazla zarar grmemesi iin sultanlk hakkndan feragat etmi ve bu sebeple aabeyi ile anlaarak saltanat ona brakmt. Bu durum Gyase`d-Din Keyhsrev`in ayn zamanda egoist olmayan ve halkn huzurunu dnen ve kendisi iin deil halk iin yaayan fedakar bir insan olduunu da gsterir445. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, bilginlere hrmetkard. Hocas olan eyh Mecdeddin shak` ikinci defa tahta knca am`a zel mektup yazarak davet etmiti. Yazd bir iirinde ise hocasn slam`n sadr, aziz ve melek ruhlu bir dost olarak vasflandryordu. Mecdeddin shak`, Konya`ya geldiinde merasimle karlayp duasn ald. Daha sonra onu, Malatya meliki olan byk olu zze`d-Din Keykavus`a Kendisine yapt hocalk ve rehberlii oluna da
bn Bibi, Seluk Name, s.114. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.291. 444 Gordlevski, a.g.e., s.310. 445 Kaya, a.g.t., s.164.
443 442

106

yapmak zere gnderdi. Mecdedin

shak, bilindii gibi eyh Sadreddin

Konevi`nin babasdr. Bilgin ve deerli ahsiyetlere sayg, onlarla dp-kalkma sultan olduu kadar devleti de yceltmitir446. Keyhsrev, dini dnce ve hareketlerinde serbest davranmakla beraber, stanbul`da baml bir hayat geirirken, ecdad Alp Arslan ve Melik ahlar`n neslinden geldiini, Kl Arslan gibi anl bir sultann olu olduunu, ark-garp kavimlerine hakim ve Bizans imparatorlarn haraca balayan bir hanedana mensup bulunduunu gururla sylemesi ve bunu etrafna hissettirmesi milli uura ne kadar bal olduunu meydana koyar. Memlekette II.Kl Arslan zamannda balayan maddi ve manevi tekaml ve imar faaliyetleri onun ksa sren ikinci saltanat devresinde daha fazla hz ald. Gyase`d-Din Keyhsrev banda bulunduu devletin elde ettii siyasi ve iktisadi imkanlarn hakk ile idrak eden ve buna uygun siyaset takip eden bir sultan idi. Bu sayede o, dmanlarn yenebilmi, devletin nfuz ve kudretini ykseltmitir. Daima onun dostluu ve ittifak aranm ve hatta baz komu hkmdarlar ona tabi olmay tercih etmilerdir447. I.Gyase`d-Din Keyhsrev, iktisadi ve ticari faaliyetleri artrmak iin eitli vastalara, birok koruyucu ve tevik edici tedbirlere bavurmutur. Fetihlerini, ticaret yollarn emniyet altnda bulundurmak, iktisadi ilk plana almak suretiyle yapm ve ona gre ayarlamtr. Memleketin giri ve k limanlarnda ticari mbadeleleri kolaylatrmak ve gelitirmek iin bu ehirlere byk sermayeli tccarlar yerletirilmi ve onlara her trl yadmlarda bulunulmutur. Trkiye`ye gelen yabanc tccarlara imtiyazlar verilmitir. Yollarda herhangi bir ekilde zarar gren, soyguna urayan veya mallar denizde batan tccarlarn mallar devlet hazinesinden temin edilmekte idi ki bu Seluklu devletinin bir devlet sigortas tatbik ettiini gsterir. Bu keyfiyet dnya ticareti tarihi iin de ok ehemmiyetlidir. Zira ticaret tarihi ile uraanlar sigorta messesinin ortya kn ancak XIV. asra, Ceneviz ve Venediklilere kadar karmaktadr448.

446

Kkda-Arabac, a.g.e., s.92. O.Turan, Keyhusrev I, s.618-619. 448 Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, Belleten, C.X, S.39, Ankara 1946, s.473-474.
447

107

Gyase`d-Din Keyhsrev`in, Samsun`da dzeni salayp Antalya`y fethedip, devletin snrlarn Akdeniz ve Karadeniz`e ulatrmasndan sonradr ki, Trkiye Seluklular sultanlar Sultan`l-Arabi ve`l-Acem (Arap ve Arap olmayan halklarn sultan) unvanlarna, Sultan`l-bahreyn ( ki denizin yani Akdeniz ve Karadeniz`in sultan) unvann da katmlardr. Ondan sonra gelen Seluklu sultanlar da bu unvanlar kullanacaklardr449. Ravendi 1203 ylnda yazmaya balad Rahatu`s-sudur adl eserini o zaman hkm srmekte olan Sleyman ah`a ithaf etmeyi dnm, ancak onun lm zerine ikinci defa sultan olan Gyase`d-Din Keyhsrev`e ithaf etmitir450. Ravendi, Keyhsrev`in zelliklerini u ekilde anlatr; Ebu`l-Feth Keyhsrev, haklara riayeti adet edinmitir; i ehlini kullanmay, valilikleri itimat edilir mehur kimselere vermeyi, yaplmas zaruri olan ilerden bilirdi. Sultan Keyhsrev, Selukoullar sultanlarnn eskiden gstermi olduklar adaleti ve siyaset yollarn kullanmalarn, kendinin vlmeye layk yeni kaidelerini ilave ederek, tazelemi ve canlandrmtr. Kstah insanlarn koymu olduklar kt adetleri ortadan kaldrm, bu suretle insanlar, sakin ve mferreh olarak, srtlarn emniyet ve kaygusuzluk duvarna dayamlar ve murad srm zalimler onun zamannda aman dilemilerdir. Puthaneler yerine medrese ve mescitler yaplm, Selukoullar sultanlarnn kurduklar devlet sayesinde Rum kayserleri Mslman olmulardr. Padiah Keyhsrev`in kymet ve itibar kt dinlilerin adetlerini katlayp ortadan kaldrmtr451. Ravendi`nin Keyhsrev iin syledii methiyeler ise u ekildedir; Memleketi idarede ne fevkalade padiahsn! Uurun Tanr`dan, zaferin Allah`tandr. Tanr yardm sayesinde, servet ve mevki gibi, btn istenecek eyler nnde hazr duruyor. stediin kadar murat ve gnl arzusu, senin iin midin elinde kararlatrlm olsun.
449 450

Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.172. Kaya, a.g.t., s.188. 451 Ravendi, a.g.e., C.I, s.133-134.

108

Din ile devletin snd yer senin kapndr; nk dini seven ve devletin snd bir ahsn. hsanlarnn sonu olmasn, varln da ihsanlarn gibi sonsuz olsun452. Ravendi, Keyhsrev`in cmertliini; Yeryz hkmdarlar onun mbarek zamanndan adalet ve din sz ile bahsederler. Din ve adaletin sna olan bu ikballi padiahn, adil Gyase`d-Din`in dncesi, nsanlar ihsanlarn kullardr sznn gsterdii gibi herkesin altn ve parann klesi olduunu bildiinden Kpei a brakrsan arkandan gelir kaidesini iptal ederek, hazineler dolusu altn balyor, cihanlar dolusu ordusuna veriyor. Hkmdarn, ordunun vazifesini yapmas iin, ihsanlarn dizginini ekmesi, kendisinden mstani kalmalar iin onlara bol servet vermesi ve bununla beraber kendinden kamamalar iin az da vermemesi, ortalama ve mutedil bir yol tutmas lazmsa da bu murat sren padiah para ve altn hakir tutarak, orduyu iyi szler ve gzel muamele ile hizmeti klmtr. Onlara o kadar ihsanlar buyurur ki, onlar btn varlklar ile ona teekkr iin bu eie hizmet etmei vacip bilirler. Bu devlet ebedi olarak kalsn453 szleriyle vmektedir. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ehadeti zerine Ravendi, Keyhsrev`i ehit eden iin u szleri sylemitir. O alak, yerlere serilmi, bayra ba aa edilmi dman, daraacnda feryat ve figanla yaasn! lkesi Gyase`d-Din`in ordu ve askerinin hcum ve inemesinden harap ve darmadank, kalp ve cieri mihnet atei zerinde yanp kebap olsun! Gnl goncann etek ve yakas gibi yrtk, cieri eziyet darbesi ile kanla dolu olsun. Padiahn uurlu devri, o Tanr glgesinin mbarek ahs gibi adlkla beraber bulunsun!454

4.11. Dnemin Toplumsal Ve Kltrel zellikleri Malazgirt zaferini izleyen yllarda Anadolu, bir Trk vatan haline dnmeye balaynca doudan eitli sebeplerle akn akn insan guruplarnn
Ravendi, a.g.e., C.I, s.206. Ravendi, a.g.e., C.I, s.206-207. 454 Ravendi, a.g.e., C.I, s.213.
453 452

109

Anadolu`ya gelmesi hz kazanmt. En fazla Trkiye Seluklular zamannda olan gler srasnda Anadolu`ya Ouzlar ile birlikte ranllar da gelmilerdi. ran`dan daha ok tacir, meayih ve mritler Anadolu`ya gmler ve bunlar ehirlerde yerlemeyi tercih etmilerdir. Trkmen halklar ise, daha ok gebe topluluklar halinde idiler; fethedilen topraklara gyor ve krsal blgelere yerlemeyi tercih ediyorlard. Bylece Anadolu pek ok farkl kltrlerin birbirleriyle tant ve etkilendii bir muhit olmutu. Yerli Hristiyan Rum ve Ermeni halk kahir ekseriyeti Mslman olan milletlerle yz yze gelmi ve i ie yaamak durumunda olmulardr. phesiz Anadolu`da fakl dinlere ve rklara mensup insanlar, zmreler bulunuyordu. Fakat ekseriyet itibaryla slamHristiyan kltrnn etkinlemesi n plandayd. Bu iki dine mensup insanlarn karlkl kltrel etkilemeleri daima slamiyet lehine bir gelime gstererek Anadolu`nun slamlamas gereklemitir. Tabi kltrel faaliyetler iinde Trkler`in n planda bulunmalar, Trk nfusunun glerle srekli art gstermesi, siyasi otoritenin Mslman Trkler`de olmas Anadolu`nun slamlamas yannda Trklemesi sonucunu da dourmutur455. I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda toplum sadece kltrel olarak deil ekonomik olarak ta gelime gsteriyordu. Keyhsrev zamannda iktisadi hayat o kadar gelimiti ki onun saltanatnda kesilen dirhemlerin vezinlerinin umumiyetle 15 ile 15,5 krat geldii, yani gram cinsinden ifade edersek, 3.109 ile 3.213 olduu grlmektedir. Seluklu Devleti yklrken bu miktar 13 ile 11 krata kadar dmtr456. Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci saltanat yllar, Trkiye Seluklu Devleti tarihi iin ok mhim bir safha tekil etmektedir. Bir btn olarak deerlendirmek icap ederse, bu devir iin tarihte Trkiye Seluklular`na parlak bir medeniyetin mmessili olmak haysiyetini kazandran maddi ve manevi messeselerin birounun temellerinin atld bir tesis devri demek mmkndr. nk Keyhsrev bu alt yedi senelik mddet zarfnda, bir yandan saltanat makamnn otoritesini btn memleket sathnda katiyetle yerletirmeye
455 456

Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.170. Mustafa Akda, Trkiye`nin ktisad Ve tima Tarihi, C.I, Ankara 1999, s.400.

110

alrken, bir yandan da devlet tekilat ve messeselerini, merkeziyeti bir rejimin icap ettirdii ekilde gelitirmi ve Anadolu`nun istikbaldeki mamur ve mferreh hayatn hazrlayan medeni ve iktisadi esaslar kurmutur457. Bylece Trk medeniyetinin her bakmdan gelimesi ve Anadolu`da eserler brakacak ekilde yaplanmas mmkn olmutur458. Bu mkemmel geliim ve deiim sanat eserleri ve uslup zerine yle yansmtr ki Doan Kuban bunu u szlerle ifade eder; Anadolu`da kompleks bir gelime srecinin baz yerlerde youn, baz yerlerde daha az youn, bazen direkt ithal zellikleri, bazen de tersine, tamamen yerli verilere, fakat genel olarak eitli eilimleri ve teknikleri birbirine kartrarak olutuunu ve zaman iinde Anadolu-Trk sanatn dier slam blgelerinden ayran bir kimlie kavutuunu gryoruz. Bu farkllama XIII. Yzyln balarna yani II.Kl Arslan`n ocuklar arasndaki taht kavgasnn bitimine rastlamaktadr. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci defa tahta k ve politik istikrar, daha nceki gelimelerin formllemeye balad bir devre olarak tespit edilebilir459. Kuban`n da belirttii gibi, I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda Trkiye Seluklular`nda her ynde bir deiim ve geliim hakim olmutur. Gyase`d-Din Keyhsrev, ikinci defa tahta ktnda kz kardeinin vasiyetini yerine getirmek zere, sonradan kendi adyla anlan medreseyi (Gyasiyye), arkasndan da Dar`-ifay (ifaiyye) yaptrm ve bu inaat iki ylda tamamlanmtr460. Melike Gevher Nesibe, akl hastalarnn dahi tedavi edildii ve ok arzu ettii kuruluun bittiini grememitir. Fakat onun zati mcevherlerini bu binaya sarfetmi olmas ve hkmdarn da nakden yardm etmesi, olayn bir gzel tarafn tekil etmektedir. nsanla yardm gayesiyle yaplan bu kurulularn nemli bir ksmnda kadnlarn n ayak olmalar, ahsi servetlerini bu uurda vermeleri, vakf kurarak ona gelir kayna balamalar da

457 458

Kaymaz, a.g.m., s.134. Afetinan, Kayseri`de Gevher Nesibe ifaiyesi (H.602-M.1206), Malazgirt Armaan, Ankara 1993, s.5. 459 Doan Kuban, Ortaa Anadolu-Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, Ankara 1993, s.115-116. 460 Ahmet Hulusi Kker, Gevher Nesibe Dar`-ifas ve Tp Medresesi, A., C.XV, stanbul 1996, s.39.

111

yksek duygularnn bir tezahr olarak burada gze arpmaktadr461. Bu hastanede yalnz hastalar ve deliler tedavi olunmuyor; ayn zamanda tp tahsili de yaplyordu462. Sultan I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci saltanat zamannda yaptrd bir dier eser de Sivas`ta, Cami-i Kebir ya da Sultan Camii (602/1206) diye adlandrlan yapdr463. Ftvvetin Anadolu sahasnda nfuz kazanmas da bu dnemde olmutur. Halife Nasr ftvveti yeniden tekilatlandrrken, Trkiye Seluklu Devleti ile ilk defa I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ahsnda iliki kurmutur464. yle ki; Gyase`d-Din Keyhsrev ikinci defa iktidara gelince hocas Malatyal eyh Mecd`d-Din shak`, clusunu 34. Abbasi halifesi en-Nasir li Dinillah`a bildirmek zere diplomat olarak Badat`a gndermitir. Bu dnemde Abbasi Halifesi btn slam dnyasnn ruhani lideri olarak Ftvvet Tekilat diye anlan bir rgt kurmu, slam dnyasndaki btn eyh, mrit ve devlet adamlarn bu rgte ye olmaya armt. O bu rgt vastas ile hilafet otoritesini btn slam alemine kabul ettirmeye alyordu. slam dnyasn kontrol altnda tutmak amacyla eyhler ve mritlerden oluan ajanlar vastasyla kendisine ve siyasetine muhalifleri tespit ediyor ve onlara kar tedbirler almaya alyordu. Mecd`d-Din shak Badat`ta halife ile grtkten sonra o yl hacca da gitmi, hac dn yine Badat zerinden Anadolu`ya dnerken Ftvvet Tekilat`nn yeleri olan ok sayda eyh, ilim ve fikir adan zevat Anadolu`ya celbetmitir. Bunlar arasnda nl Maribli sofi Muhyi`d-din bn`l-Arabi, eyh Evhad`d-din Hamid el-Kirmani465, Ahi Evren diye bilinen Hace Nasir`d-din Mahmud`da bulunmaktadr. eyh Mecd`d-Din shak`n bu diplomatik faaliyetleri ile Anadolu Seluki Devleti ile Abbasi Halifesi arasnda siyasi ve kltrel ilikiler kurulmu oluyordu. Bu iliki ve dayanma sonucunda Seluklu Sultan, Halife`nin kurduu Ftvvet Tekilat`na ye olmu ve bu
Kazm smail Grkan, Seluklu Hastaneleri, Malazgirt Armaan, Ankara1972, s.38. O.Turan, Seluklular Zamannda, s.292. 463 Eldem, a.g.e., s.44. 464 Tabakolu, a.g.e., s.104. 465 I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in ikinci saltanat devrinde Evhad`d-din Hamid el-Kirmani`nin Keyhsrev ile grmeleri olmutur. Nitekim ona hitaben bir rubai de sylemitir; Kayser`in ayann altnda yer eskimekteydi. Kk gkyzne ykselmiti. Ey Keyhsrev, onun yerini alm durumdasn. Syle; o kk nerde? Kayser ise sanki hi yakmad. Mikail Bayram, Anadolu Seluklular Zamannda Evhadi Derviler, Trkler, C.VII, Ankara 2002, s.321.
462 461

112

tekilatn niformas olan ed balam ve alvar giymitir. Bylece Sulatn I.Gyase`d-Din Keyhsrev kutsal bir kiilik kazanm oluyordu. Bu ilginin ifadesi olarak Trkiye Seluklu Sultanlar Burhanu Emiri`l-mu`minin veya Muinu Emiri`-mu`minin (Halife`den belgeli veya Halife`nin yardmcs) unvanlarn byk bir iftihar vesilesi olarak kullanyorlard. Trkiye Seluklu Devleti slam dnyas ile kltrel ve siyasi ban bu yolla devam ettirmeye almtr466. Anadolu`da gelien bu ftvvet hareketi beraberinde Ahilii de getirmitir. Ahilik tekilatnn kurucular lkenin trl sanat erbabn bir rgt etrafnda toplayp onlar zaviyeler balayarak manevi ve ahlaki ynden yceltmek istemiler, bunda da baarl olmulardr. Ahilik dncesi toplumun btnne hitap etmekle birlikte, balangta ahilerin arasnda esnaf ve sanatkarlarla birlikte pek ok devlet adam, ilim adamlar, mutasavvflar, askerler hatta toplum d kalm kiiler bulunabilmi, gei dnemi sona erdikten sonra istikrarl esnaf birlikleri eklinde messeseleerek varlklarn srdrmlerdir. Toplum menfaatlerini kendi karlarndan stn tutan, kanaatkar fakat mteebbis, siyasetten uzak fakat gereinde devlet ilevlerini stlenebilen ideal insan tipi olmaya gayret eden Ahiler, Anadolu`da Trk- slam kltr ve medeniyetinin gelimesinde, sanat ve ticaret ahlaknn olumas ve yaygnlamasnda ok nemli hizmetler grmlerdir467.

Bayram, Devlet Yapsnn ekillenmesi, s.172. Geni bilgi iin bk. Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilat`nn Kuruluu, Konya 1991. 467 Kaya, a.g.t., s.191.

466

113

SONU

II.Kl Arslan`n, Trkiye Seluklular topraklarn on bir olu arasnda paylatrmasndan sonra ortaya kan buhranl dnem, I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Konya`da tahta oturmasyla son bulmutur. Ksa sren birinci saltanat dneminin ardndan bir de dokuz yllk gurbet hayat yaayan Keyhsrev`in, Anadolu`ya dndkten sonra zellikle ikinci saltanat dneminde adeta inklap denilebilecek ekilde yapt dzenlemeler, Trkiye Seluklular Devleti iin yeni bir dnemin balangc olmutur. Meliklerin yetkilerinin kstlanarak, onlarn birer vali konumuna drlmesi ve bu sayede merkezi otoritenin kuvvetlenmesi salanarak, tekilat sisteminde yeni bir dzen kurulmu ve i karklklar nlenmeye allmtr. Tarihiler arasnda Trkiye Seluklu Devleti`nin altn a olarak nitelendirilen I.Alae`d-Din Keykubad dneminin temelleri de bylece I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda atlmtr. Yine I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda Trkiye Seluklu Devleti`nin, devlet ideolojisi de belirginlemitir. Bu ideolojiye gre; sultanlar Trk soyundan geldiklerinin uurunda olup, kullandklar rani isimlerle kendilerini ran ananelerinin takipisi saymlar ve Kayser`in mlknn sahibi olarak kabul etmilerdir. Bunun sonucunda da Sultan`l-Arabi ve`l-Acem (Arap ve Arap olmayan halklarn sultan) unvanlarn kullanmaya balamlardr. Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde I.Gyase`d-Din Keyhsrev zamannda elde edilen baarlar sonucunda, Sultan`l-Arabi ve`l-Acem (Arap ve Arap olmayan halklarn sultan) unvanlarna, Sultan`l-bahreyn ( ki denizin yani Akdeniz ve Karadeniz`in sultan) unvan da eklenmitir. Sahillerde elde edilen bu baarlarla Trkiye Seluklu Devleti`nin adeta belkemii olan ticaret canl tutulmu, Anadolu halkna mferrih bir hayat yaatlmtr. Antalya`nn fethinden sonra, tccarlarn kaybettikleri mallarn tazmin edilmesi ile dnyada ilk olarak

114

ticari sigorta sistemi uygulanm ve Anadolu ticaret hayatna canllk kazandrlmtr. Keyhsrev zamannda hocas eyh Mecd`d-Din shak`n da yardmyla Anadolu`da ftvvet hareketinin temelleri atlm, Anadolu`ya bir ok alim celbedilerek eitim ve kltr alannda da gelimeler kaydedilmitir. Bylelikle Anadolu`nun ilmi ve fikri hayatnn tekaml salanmtr. Ayrca Gyase`d-Din Keyhsrev`in, kardei Gevher Nesibe Sultan adna yaptrd ve o dnemin en teekkll hastanesi olan ifahane ile salk alannda da Dnya`ya nclk edilmitir. Keyhsrev, ilk saltanat yllarnda Bizans zerine yapt aknlarla, Bizans mparatorluu`nun verimli topraklarn fethedip, bu blge halkn Akehir`e yerletirmi ve bu uygulama ile Bizans`a byk bir ekonomik darbe vurmutur. Bu uygulama srasnda Hristiyan halka kar gsterilen adaletli muamele, dier Hristiyan halklar tarafndan da duyulunca Anadolu`daki adaletli Trk ynetimi Bizans idaresine tercih edilmitir. Bu durum ise Anadolu`nun Trklemesini hzlandrmtr. kinci saltanat yllarnda ise Keyhsrev`in yine, Denizli ve civarndaki aktif faaliyetleri znik Rum Devleti`nin dikkatini ekmi ve bunun sonucunda da Alaehir Sava gereklemitir. Bu sava srasnda ehid olarak Sultan`ehid nvann alan Keyhsrev, kaynaklarn da belirttii gibi eer ehid olmasayd kendisini Bizans`n varisi sayan znik Rum mparatorluu ortadan kalkacak ve Bizans devletinin de sonu gelmi olacakt. I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in 1211 ylnda Alaehir`deki ehadeti Bizans`n yklmasn geciktirdii gibi, ortaya kan bu sonu znik Rum mparatorluu`na cesaret vermitir. Tekrar toparlanmaya alan Bizans`n yklmas ise Osmanl Devleti`nin eliyle gereklemitir.

115

B BL YOGRAFYA

AFET NAN, Kayseri`de Gevher Nesibe ifaiyesi (H.602-M.1206), Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara 1993, s.1-7. AHMED B N MAHMUD, Seluk-Name, C.I, Haz: Erdoan Meril, Tercman yay., stanbul 1977. , Seluk-Name, C.II, Haz: Erdoan Meril, Tercman yay., stanbul 1977. AHMED H LM -Ziya Nur, slam Tarihi, 2.Bask, stanbul 1982. AKDA, Mustafa, Trkiye`nin ktisad Ve tima Tarihi, C.I, Bar yay., Ankara 1999. AKSARAY , Kerimeddin Mahmud, Seluklu Devletleri Tarihi, ev: M.Nuri Gencosman, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara 1943. ALGL, Hseyin, Seluklular Dneminde Akdeniz Siyasetine Genel Bir Bak, Trkler, C.VI, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.646-647. ALPTEK N, Cokun, Artuklular, D A, C.III, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1991, s.415-418. , I.Gyase`d-Din Keyhsrev, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C.VIII, Kombassan yay., Konya 1994., s.259-271. ALTAN, Ebru Myriokephalon (Karamkbeli) Savann Anadolu Trk Tarihindeki Yeri, Trkler, Yeni Trkiye yay., C.VI, Ankara 2002, s.630-633. ANON M, Selukname (Anadolu Seluklu Devleti Tarihi III), ev: Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952. ANNA KOMNENA, Alexad (Malazgirt Sonras), ev: Bilge Umar, nklap Kitabevi, stanbul 1996. ARIK, Feda amil, Trkiye Seluklu Devleti`nde Siyaseten Katl (10751245), Belleten, C.LXIII, S.236, TTK yay., Ankara 1999, s.43-93.

116

ATEKEN, Zeki - Yaar Bedirhan, Malazgirt`ten Vatana Anadolu Seluklu Devleti, Eitim Kitabevi, Konya 2004. AYN, Yusuf, Seluklu-Bizans Trkiye yay., Ankara 2002, s.606-609. BAYKARA, Tuncer, Bir Seluklu ehri Olarak Antalya, Antalya IV. Seluklu Semineri (Bildiriler), 13-14 Mart 1992, Antalya 1993,, s.38-41. , I.Gyase`d-Din Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, TTK yay., Ankara 1997. BAYRAM, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekilat`nn Kuruluu, Damla Matbaaclk, Konya 1991. , Anadolu Seluklular Zamannda Evhadi Derviler, Trkler, C.VII, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.320-327. , Danimendoullarnn Dini Ve Milli Siyaseti, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.18, Konya 2005, s.131-147. , Seluklular Zamannda Anadolu`da Baz Yreler likileri, Trkler, C.VI, Yeni

Arasndaki Farkl Kltrel Yaplanma Ve Siyasi Boyutlar, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Trkiyat Aratrmalar Enstits yay., Konya 1994, s.7992. , Trkiye Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Trkler, C.VII, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.169-175. , Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Kmen yay., Konya 2003. CAHEN, Claude, Osmanllardan nce Anadolu, ev: Erol yepazarc, Tarih Vakf Yurt yay., 2. Bask, stanbul 2002. , Osmanllardan nce Anadolu`da Trkler, ev. Yldz Moran, e yay., 3. Bask, stanbul 1994. AY, Abdulhaluk, II.Kl Arslan, Kltr Bakanl yay., Ankara 1987.

117

DARKOT, Besim, Antalya, A, C.I, MEB yay., stanbul 1978, s.459472. DEM RKENT, In, Bizans, D A, C.VI, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1992, s.230-244. , Hal Seferleri, Dnya yay., stanbul 1997. , Hal Seferleri Ve Trkler, Trkler, C.VI, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.660-661. , Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I.Kl Arslan, TTK yay., Ankara 1996. ELDEM, Halil Edhem, Kayseri ehri, Haz:Kemal Gde, Kltr Ve Turizm Bakanl yay., Ankara 1982. ERK LETL OLU, Halit, Kayseri Tarihi, Kayseri l Kltr Mdrl yay., Kayseri 1993. ERSAN, Mehmet, Seluklu-Ermeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.638-639. GORDLEVSK , V., Anadolu Seluklu Devleti, Onur yay., Ankara 1988. GREGORY ABU`L FARAC (Bar Hebraeus), Abu`l-Farac Tarihi, C.II, ev: mer Rza Dorul, TTK yay., 2. Bask, Ankara 1987. GRKAN, Kazm smail, Seluklu Hastaneleri, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara 1972, s.33-47. GRN, Kamuran, Trkler Ve Trk Devletleri Tarihi, Bilgi yay., Ankara 1984. HASSAN, mit, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi (Osmanl Devletine Kadar Trkler), C.I, stanbul 2000, s.139-281. H TT , Philip K., Siyasi Ve Kltrel slam Tarihi, C.III, ev: Salih Tu, Boazii yay., stanbul 1980. likileri, Trkler, C.VI, Yeni

118

, Siyasi Ve Kltrel slam Tarihi, C.IV, ev: Salih Tu, Boazii yay., stanbul 1981. HOL, P.M., slam Tarihi Kltr Ve Medeniyeti, C.I., ev: Kasm Turhan, Hikmet yay., stanbul 1988. BN B B , Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Muhtasar Selukname), ev: M.Nuri Genosman, Feridun Nafiz Uzluk, Uzluk Basmevi, Ankara 1941. , El Evamir`l-Ala`iye Fil`l-Umuri`l-Ala`iye (Seluk Name), C.I, ev: Mrsel ztrk, Kltr Bakanl yay., Ankara 1986. BN`L- ES R, El-Kmil Fi`t-Tarih Tercmesi, C.XII, ev: Ahmet Araka-Abdlkerim zaydn, Bahar yay., stanbul 1987. BN KES R, El-Bidaye Ve`n-Nihaye, C.XIII, ev: Mehmet Keskin, ar yay., stanbul 1995. KAFESOLU, brahim, Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte

Kuruldu, Tarih Enstits Dergisi, S.10-11, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1981, s.1-28. , brahim, Seluklu Tarihi, MEB yay., stanbul 1972. , Sultan Melik ah Devrinde Byk Seluklu

mparatorluu, Osman Yaln Matbaas, stanbul 1953. KAYA, Selim, I.Gyaseddin Keyhsrev Ve II. Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi (1192-1211), stanbul 2001, Baslmam Doktora Tezi. KAYMAZ, Nejat, Anadolu Seluklu Devleti`nin niversitesi Basmevi, Ankara 1966, s.91-155. KHON ATES, Niketas, Historia (Ioannes Ve Manuel Komnenos Devirleri), ev: Fikret Iltan, TTK yay., Ankara 1995. , Hostoria (1195-1206), ev: In Demirkent, Dnya yay., stanbul 2004. nhitatnda dare

Makanizmasnn Rol I, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.II, S.2-3, Ankara

119

KILI, ahin, Ykselme Devri Seluklu-Bizans likileri, Trkler, C.VI, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.618-624. K NNAMOS, Ioannes, Ioannes Kinnamos`un Historia`s (1118-1176), Haz: In Demirkent, TTK yay., Ankara 2001. KOCA, Salim, Sultan I. zzeddin Keykavus (1211-1220), TTK yay., Ankara 1997. KONYALI, brahim Hakk, Abideleri Ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Yeni Kitap Basmevi, Konya 1964. KKER, Ahmet Hulusi, Gevher Nesibe Dar`-ifas ve Tp Medresesi, A, C.XV, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1996, s.39-41. KPRL, M.Fuad, Artuk Oullar, A, MEB yay., stanbul 1940, s.617-625. KYMEN, Mehmet Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK yay., 2.Bask, Ankara 1993. KUBAN, Doan, Ortaa Anadolu-Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara 1993, s.103-117. KKDA, Yusuf-Caner Arabac, Seluklular Ve Konya, Mikro yay., 2. Bask, Konya 1999. LEHMANN, Bruno, Theodar I. Laskaris 1204-22. Ve I. Gyaseddin Keyhsrev, Seluklu Aratrmalar Dergisi, C.III, ev: Mihin Eren, Seluklu Tarih Ve Medeniyeti Enstits yay., Ankara 1971, s.393-610. MEHMET NER , Kitab- Cihannma (Neri Tarihi), C.I, Haz: Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, TTK yay., Ankara 1949. , Neri Tarihi, C.I, Haz: Mehmet Altay Kymen, Kltr Bakanl yay., Ankara 1982. MER L, Erdoan, Bizans`ta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler (5-9 Eyll 1990), C.I, TTK yay., Ankara 1994, s.715-717.
120

, Mslman Trk Devletleri Tarihi, TTK yay., 2.Bask, Ankara 1993. , Trkiye Seluklular, Genel Trk Tarihi, C. IV, Yeni Trkiye yay., Ankara 2002, s.165. MNECC MBAI AHMED B. LTFULLAH, Camiu`d-Dvel,

Seluklular Tarihi II, Anadolu Seluklular ve Beylikler, ev: Ali ngl, Akademi Kitabevi, zmir 2001. MNECC MBAI, Anadolu Selukileri, ev: Hasan Fehmi Turgal, Trkiye Matbaas, stanbul 1935. MNECC MBAI EYH AHMED DEDE, Anadolu Selkleri, ev: Hasan Fehmi Turgal, Trkiye Basmevi, stanbul 1939. NOM KU, H.A., Hal Seferleri, ev: Kriton Dinmen, letiim yay., stanbul 1997. Osmanllar`dan nce, Osmanl Ansiklopedisi, C.I, z yay., stanbul 1996, s.2-55. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev: Fikret Iltan, 5. Bask, TTK yay., Ankara 1999. , NDER, Mehmet, Mevlana ehri Konya, Konya Turizm Dernei yay., II.Bask, Ankara 1971. ZAYDIN, Abdlkerim, Ahlatahlar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C.VIII, a yay., stanbul 1988, s.194-206. , Anadolu Seluklular, slam Tarihi, C.VIII, Kayhan yay., stanbul 1994, s.149-150. , el-Melik`z-Zahir, Gazi, D A, C.XXIX, Trkiye Diyanet Vakf yay., Ankara 2004, s.83-84. ZTUNA, T.Ylmaz, Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, C.II, Hayat yay., stanbul 1963.

121

ZTUNA, Ylmaz, Devletler Ve Hanedanlar-Trkiye (1074-1990), Kltr Bakanl yay., C.II, Ankara 1969. RAMSAY, W.M., Anadolu`nun Tarihi Corafyas, ev: Mihri Pekta, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1960. RAVEND , Rahat-s-Sudur Ve Ayet-s-Srur, C.I, ev: Ahmed Ate, TTK yay., 2.Bask, Ankara 1999. , Rahat-s-Sudur Ve Ayet-s-Srur, C.II, ev: Ahmed Ate, TTK yay., 2.Bask, Ankara 1999. RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C.III, ev: Fikret Iltan, TTK yay., Ankara 1992. SEV M, Ali -Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, TTK yay., Ankara 1995. SEV M, Ali, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, TTK yay., Ankara 1990. , Anadolu`nun Fethi Seluklular Dnemi, TTK yay., 2.Bask, Ankara 1993. , Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni likileri, TTK yay., Ankara 1983. , Keyhsrev I, D A, C.XXV, Trkiye Diyanet Vakf yay., Ankara 2002, s.347-348. , Malazgirt Meydan Sava Ve Sonular, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara 1993, s.219-229. SMER, Faruk, Ahlatahlar, D A, C.II, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1989, s.24-28. EEN, Ramazan, Selahaddin Eyyubi Ve Devri, sar yay., stanbul 2000. TABAKOLU, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, Dergah yay., 4. Bask, stanbul 1998.
122

TANER , Aydn, anigir, D A, C.VIII, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1993, s.232. , Hcib, D A, C.XIV, Trkiye Diyanet Vakf yay., stanbul 1996, s.508-511. TEK NDA, ehabeddin, Melik-z-Zahir, stanbul 1972, s.683-685. TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, C.I, 3. Basm, stanbul 1981. TURAN, Ahmet Nezihi, Aksaray`n Asl Kurucusu II.Kl Arslan, Trk Yurdu, C.XIX-XX, S.148-149, Ankara 2000, s.289-393. TURAN, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii yay., 4.Bask, stanbul 1994. , Keyhusrev I, A, C.VI, MEB yay., stanbul 1977, s.613620. , Kl Arslan II., A, C.VI, MEB yay., stanbul 1977, s.688-699. ,Kl Arslan III., A, C.VI, MEB yay., stanbul 1967, s.703. , Seluklu Kervansaraylar, Belleten, C.X, S.39, TTK yay., Ankara 1946, s.473-474. , Seluklular Ve slamiyet, Boazii yay., stanbul 1993. , Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii yay., 6.Bask, stanbul 1998. , Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, TTK yay., Ankara 1958. TURFAN, Kemal, Myriokephalon Sava`nn Yeri zerinde Yeni Aratrmalar, X.Trk Tarih Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), C.III, TTK yay., Ankara 1991, s.1117-1155.
123

A, C.VIII, MEB yay.,

UMAR, Bilge, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap yay., stanbul 1998. URFALI MATEOS, Urfal Mateos Vekayi-namesi Ve Papaz Grigor`un Zeyli, ev: Hrant D.Andreasyon, TTK yay., Ankara 2000. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK yay., 4.Bask, Ankara 1988. , Osmanl Tarihi, C.I, TTK yay., 7.Bask, Ankara 1998. UYUMAZ, Emine, Sultan I.Alaeddin Keykubad Devri Trkiye Seluklu Devleti Siyasi Tarihi (1120-1237), TTK yay., Ankara 2003. WITTEK, Paul, Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar, Seluklu Aratrmalar Dergisi I, TTK yay., Ankara 1970. V LLEHARDOU N, Geoffroi de Heri de Valenciennes,

Konstantinapolis`te Hallar, ev: Ali Berktay, letiim yay., stanbul 2001. YAZICI, Nesimi, lk Trk- slam Devletleri Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf yay., Ankara 2002. Keyhsrev, Yeni Trk Ansiklopedisi, C.V, tken yay., stanbul 1985, s.1810-1811. YILDIZ, Hakk Dursun, Trkiye Seluklular, Mslman Trk Devletleri Tarihi, SAR yay., stanbul 1999, s.138-139. Y NAN, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi Seluklu Devri,

Anadolu`nun Fethi, Akam Matbaas, stanbul 1934. YUVALI, Abdulkadir, Trkiye Seluklular Dneminde Antalya`da Ticari Hayat, Antalya IV. Seluklu Semineri (Bildiriler) 13-14 Mart 1992, Antalya 1993, s.94-96. htpp://www.atabey.bel.tr http://www.denizli.bel.tr

124

EKLER

125

Uluborlu`da mezar tanda Kl Arslan yazl bir mezarn iki ynl grnm

126

Halk arasnda I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in Uluborlu`da eitim ald rivayet edilen Kargl Medrese

127

Uluborlu`nun tarihi yerlemeleri

128

Konya- Kmbethane

Atabey- Ertoku Medresesi

129

I.Gyase`d-Din Keyhsrev dnemine ait sikkeler

130

I.Gyase`d-Din Keyhsrev`in stanbul`a giderken ve stanbul dn izledii yol. : Gidi yolu ..: Dn yolu

131