T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

OTO TRANSFORMATR SARIMI

522EE0042

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. OTO TRAFOLARI .............................................................................................................. 3 1.1. Oto Trafolarnn Yaps................................................................................................. 3 1.1.1. Oto Trafolarnn Faydalar ve Sakncalar ............................................................. 4 1.1.2. Oto Trafolarnn Kullanm Alanlar....................................................................... 5 1.2. Oto Trafolarnn alma Prensibi ................................................................................ 6 1.3. Trafolarda ndklenen Gerilim Deeri.......................................................................... 7 1.4. Oto Trafosunda Meydana Gelebilecek Arzalar ......................................................... 12 1.4.1. Ar Akm, Oluumu ve Etkileri......................................................................... 12 1.4.2. Ar Akm Arzalarnn Snflandrlmas ........................................................... 14 1.4.3. Ar Gerilim, Etkisi ve Oluumu ........................................................................ 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 21 2. OTO TRAFOLARININ SARIM HESABI ........................................................................ 21 2.2. Oto Trafosu Sarm Hesabnda Kullanlan Formller .................................................. 22 2.3. Oto Transformatr Hesab ........................................................................................ 23 2.3.1. Primer ve Sekonder Akmlarnn Bulunmas....................................................... 23 2.3.2. Nve Kesitinin Bulunmas................................................................................... 24 2.3.3. Primer ve Sekonder Sarm Saylarnn Bulunmas .............................................. 25 2.3.4. letken Kesitlerinin Bulunmas ............................................................................ 25 2.3.5. Manyetik Nve ve Sac lleri........................................................................... 26 UYGULAMA FAALIYET .............................................................................................. 28 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 29 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 30 3. OTO TRAFOSU SARIMI.................................................................................................. 30 3.1. Makara Yapm ........................................................................................................... 30 3.2. Bobinlerin Sarm........................................................................................................ 31 3.2.1. Hesaplanan Deerlere Gre Sarm Yapmak....................................................... 32 3.2.2. Bobin zolesine Zarar Vermemek........................................................................ 32 3.3. Saclarn Dzenlenmesi................................................................................................ 33 3.4. Oto Traformatr Montaj ve Yapm Teknii ............................................................ 34 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 38 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 40 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 41 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 42 KAYNAKA ......................................................................................................................... 44

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0042 Elektrik Elektronik Teknolojisi Bobinajclk Oto Transformatr Sarm Oto transformatrlerinin yaps, alma prensibi ve sarmlarnn yaplmas iin gerekli bilgi ve becerilerin kazandrld renme faaliyetidir. 40/32 Bir Fazl Transformatr Sarm Modln tamamlam olmak Oto transformatr sarmn yapmak. Genel Ama Bu modl ile sarm makineleri ve gerekli ekipman ile donatlm atlye ortamnda oto trafosu onarm ve imalat yapabileceksiniz. Amalar 1. Uygun ortam salandnda oto trafosunun yaps, alma prensibi, oto trafosunda indklenen gerilim deerleri ve meydana gelebilecek arzalar hakknda bilgi ve beceri kazanacaksnz. 2. Uygun ortam salandnda oto trafolarnn sarm hesabyla ilgili bilgi ve becerileri kazanacaksnz. 3. Uygun ortam salandnda size getirilen arzal bir oto trafosunun mterinin istei dorultusunda yeniden sarm ve yeni bir oto trafosunun imalat konusunda gerekli bilgi ve becerileri kazanacaksnz. Ortam: Elektrik Atlyesi, Elektrik Makineleri Laboratuvar, letme Ortam Donanm: Projeksiyon, Giyotin Makas Her faaliyet sonunda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bilim ve teknoloji alanndaki yeni gelimeler elektrik enerjisinin kullanmn ve nemini daha da artrmtr. Ancak elektrik enerjisinin gerilim, akm, frekans, vb. gibi deerleri vardr. Elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve kullanm esnasnda bu deerler deimek zorundadr. Yani ihtiya duyulan deer, elektrik enerjisinin her aamasndaki farkl bykleri ve deerleridir. Genel itibariyle transformatrler (ksaca trafolar diye adlandrlr) elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve kullanm esnasndaki rol itibariyle son derece nemli elektrik makineleridir. Oto trafolar ise zel olarak imal edilmi, farkl yaps ve kullanm alan olan bir trafodur. Bu modl ile oto trafolarnn; elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve kullanm esnasndaki roln, oto trafosunun yapsn, alma prensibini, indklenen gerimin deerini, oto trafolarnda meydana gelebilecek arzalar, arzalarn tespitini, oto trafosunun sarm hesabn ve sarmyla ilgili her trl bilgi ve beceriyi kazanacaksnz. Ayrca bu modln hazrlan formatyla; her aamada kendinizi lme ve deerlendirme ansna sahip olacaksnz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Uygun ortam salandnda oto trafosunun yaps, alma prensibi, oto trafosunda indklenen gerilim deerleri ve meydana gelebilecek arzalar hakknda bilgi ve beceri kazanacaksnz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesi yapmanz gereken aratrmalar unlardr; Trafo ve oto trafosu kavramlar hakknda aratrma yapnz. Oto trafosuyla normal trafonun farkn aratrnz. Oto trafosunun yapsn inceleyiniz. Oto trafosunun alma prensibini inceleyiniz. Oto trafosunda indklenen gerilim deerlerini inceleyiniz. Oto trafosunda meydana gelebilecek arzalar ve bunlarn giderilmesi konusunda aratrma yapnz.

1. OTO TRAFOLARI
1.1. Oto Trafolarnn Yaps
Tanm: Primer sargsnn bir ksmnn veya tamamnn sekonder sargs olarak da kullanld ve her iki sargs da ayn manyetik alann etkisinde kalan trafolara oto trafosu denir. Bildiimiz gibi normal trafolarda primer ve sekonder sarglar bulunmakta idi. Oysa oto trafolarnda tek bir sarg bulunur. Bu sarg hem primer hem de sekonder grevi yapar. Gerilim dnm bu sarg zerinden yaplr. kinci bir sargya ihtiya yoktur. Bu sebeple toplamda sarm says azald iin bobinden ve iilikten kazanlm olunur (Resim 1. 1).

Resim 1. 1: Redresr tip imal edilmi oto trafosu

Oto trafolarnn primer ve sekonder devreleri ayn sarg olduundan ayn manyetik devre zerinde bulunurlar. Primer ksmda oluan manyetik alann, sa paketten dolaarak iletilmesine gerek kalmadan direk sekonder ksma iletilir. Bylece kaak aklar olduka azalm verimleri ise ykseltilmi olur. Oto Trafo Frekans deitirmez. Akm ve gerilimi alaltr veya ykseltir. Eer akm alaltrsa gerilimi ykseltir, gerilimi alaltrsa akm ykseltir. Verimi lsnde (rn: % 95, % 97 gibi) g aktarm yapar. Giri gc k gcne yaklak denktir. Yani gc alaltp ykseltmez. Sadece verimi nispetinde % 3-5lik bir kayp meydana gelir. Bu durum trafolarn gc drme zelliine sahip olduu anlamna gelmez. Elektrik enerjisinin manyetik alan etkisiyle (manyetik indksiyon prensibiyle) alr.

1.1.1. Oto Trafolarnn Faydalar ve Sakncalar

1.1.1.1. Faydalar Oto trafolarnda tip gc azaldka, manyetik nve kesiti klr. Bunun sonucu nve iin kullanlan demir miktar azalr. Daha az demir kullanlmas ile manyetik nvede oluan demir kayplar da azalr. Oto trafolarnn reglasyonu, iki sargl trafolara gre daha iyidir. Oto trafolarnn sekonder sargsnn olmamas ve sarg blmlerinden deiik akmlar gemesi nedeni ile iletken kesitlerinin deiik deerde olduu grlmt. Bu durum daha az bakr kullanlmasn ve bakr kayplarnn da azalmasn salar. Demir ve bakrn az kullanlmas trafonun hafifliini ve ucuzluunu, kayplarnn az olmas da verimin yksekliini gerekletirir. Oto transformatrlerinde dntrme oran U1/U2 > 2 olursa ortak sarglardaki akm artar. Bu durumda sarg kesiti kaln olacandan daha fazla bakr kullanlr. Buna bal olarak sarglarda oluan bakr kayb da artar.

1.1.1.2. Sakncalar Kullanlan gereler bakmndan ok ekonomik olan oto trafolar, aada belirtilen sakncalar nedeniyle, normal iki sargl trafolar kadar kullanma alan bulamamtr. Bu sakncalar u ekilde sralayabiliriz: Primer ve sekonder iin ayn sarg kullanldndan, yksek ve alak gerilim ularndan biri ortaktr. ekil: 1. 1de 3 nulu u, trafonun ekilde 3 numara ile gsterilen ortak ucu, primerde faz ucu olarak kullanlmamaldr. Balanrsa 3 nulu uta topraa kar 220 volt, 2 nulu uta da 220 8 = 212 voltluk gerilim bulunur. Bu durum yanllklara ve tehlikelere neden olur. Bunun iin faz-ntr gerilimi 250 volttan byk ebekelerde U1 ile U2 arasndaki farkn, primer gerilimi U1 in % 25 ini gememesi istenir. Oto trafosu ekil 1. 1.b deki gibi normal balandnda, 8 voltluk sarg blmnde bir kopukluk olursa 2 nulu u topraa kar 220 volt gerilimli olur. Bu durumda da gene tehlikeler sz konusu olur. Oto trafolarnn ksa devre gerilimleri ok kk olduundan (uk <%1) ksa devre akmlar byk olur. Ksa devre gerilimleri ok zor ayarlandndan paralel balanmalar da ok zor olur.

ekil 1. 1: Oto trafolarnda tehlikeli durumlar

1.1.2. Oto Trafolarnn Kullanm Alanlar

Oto trafolarndan bir ok u dar kartlarak eitli eitli gerilimler elde edilir. Bu bakmdan oto trafolar bir potansiyometre gibi kullanlabilir. Oto trafolar gerilimi azaltarak asenkron motorlara yol vermede, Gerilim ykseltmede, Enerji iletim ve datm ebekeleri ile bunlara ait hatlardaki gerilim dmlerini karlamakta, eitli gerilimlerin elde edilmesinde, Baz fazl yksek gerilimli sistemlerin birbirine balanmasnda da oto trafolar kullanlmaktadr. rnein 380KV luk Keban Enerji letim Hatlar, 154 KV luk sisteme oto trafolar zerinden balanmtr. 5

1.2. Oto Trafolarnn alma Prensibi

Oto trafolarn daha iyi anlamamz iin iki sargl normal bir trafodan, oto trafosuna geii incelemede yarar olacaktr. ekil 1.2.a daki gibi bir adet iki sargl trafo ele alalm. Bu trafonun primeri U1, sekonderi ise U2 geriliminde olsun. Trafolarda primer ve sekonder sarglarda sipir bana indklenen gerilim ayn olduundan, primer sarg zerinde, sekonder gerilimine eit gerilim indkleyen sipir says veya bu sipirin yeri iaretlenir (ekil 1.2.a).

ekil 1. 2: ki sargl trafodan oto trafosuna gei.

Bu nokta M olarak gsterilmitir. Primer sargdaki M-N noktalar arasndaki indklenen gerilim, sekonderin m-n noktalar arasndaki gerilimle ayn deerdedir. Bu nedenle M-m ve N-n ayn gerilimde olduundan birletirilebilirler. Bylece bir sargl trafo elde edilmi olunur. Bu durumda ekil 1.2.b deki sekonder sarg ortadan kaldrlm olur. Primer sarg, hem primer sarg hem de sekonder sarg olarak grev yapacak durumdadr. Oto trafolarnn bir tarafnda tehlikeli, dier tarafnda tehlikesiz gerilim bulunmas, yani giri ve k gerilimleri arasndaki farkn byk olmas, ok sakncaldr. Primeri topraklanm olan oto trafolarnda, alak gerilim ular ile toprak arasnda yksek gerilim bulunur. ekil 1. 3 te iki sargl oto trafolarnn devreye balan, sekonder ve topraa kar gerilimleri ile sembollerde gsterilileri grlmektedir.

ekil 1. 3: ki sargl oto trafolarnn devreye balanlar, gerilimleri, sembollerle gsterili ekilleri

1.3. Trafolarda ndklenen Gerilim Deeri

Trafolarda genel olarak indklenen E.M.K.[elektromotor kuvveti(gerilim)] deeri; E = 4,44 x f
x

max

N1 x10-8

(Volt ) olarak ifade edilir.

Bu formlden yararlanarak primer ve sekonder gerilimleri iin; U1 = 4,44 x f

x

max

x x

N1 x 10-8 N1 x 10-8

(Volt ) primer gerilimi, (Volt ) sekonder gerilimi bulunur.

U2 = 4,44 x f x max

Sipir bana indklenen gerilim ise ; Us = U1/N1 veya Us = U2/N2 volt/sipir olur.

Oto trafolarnda bo akm ve kayplar dikkate alnmazsa dntrme oranlar ,normal iki sargl trafolarda olduu gibidir.

ekil1.5te gerilim drc bir oto trafosu grlmektedir. Bu trafonun sekonderine bir yk balanmtr. k-m blmnden geen akm I1, ykn ektii akm ise I2 dir. Ortak sargdan geen akm ekle gre I = I2 - I1 kadardr. Sekonder devre gc trafonun ANMA GC olarak deerlendirilir. Buna gre sekonder devre gc S2 = U2.I2 olur. zerinden I akm geen ve ularnda U2 gerilimi bulunan ortak sargdaki g (m-n arasndaki g) TP GC olarak alnr. Tip gc ST = U2.I eklinde belirtilir. Tip gc ile transformatr anma gc (sekonder gc) arasndaki iliki u ekilde belirlenir.

ST U2 x I I = = ; S2 U2 x I2 I2 I1 ST = S2 x ( 1- ) I2 ST = S2

ST I1 = 1- S2 I2

veya

U1 U2 U2 = 1 - ; U1 U1

ST = S2

U2 ( 1 - ) U1

Gerilim drc trafolarda;

U1 a = U2

U2 1 olup, = U1 a

ve

1 ST = S2 x ( 1 - ) olarak bulunur. A

Resim 1. 2: Sekonderden ayarl oto trafosu

Yukardaki eitlikler gerilim drc oto trafolar iin geerlidir. Gerilim ykseltici oto trafosunda ortak sargdan geen akm I= I1 I2 olduundan formllerde deimeler olmaktadr. Oto trafolarnda sekondere iki ekilde g aktarm yaplmaktadr. Bunlardan birisi; transformasyon yolu ile, dieri de iletim yolu ile aktarlan gtr. Verim dikkate alnmasa 8

transformasyon yolu ile aktarlan g, ayn zamanda trafonun tip gcne eit olur. Buna gre trafonun tip gc ; ST = U2 aktarlan g; STR = I1
x

I = U2 x ( I2 I1 ) eklinde belirtilir. Transformasyon yolu ile sekondere

(U1- U2)

(VA) ,

letim yolu ile sekondere aktarlan g ise; Sil = I1 x U2 dir. ekil 1.4 te grld gibi sargnn (k-m) noktalar arasndaki g transformasyon yolu ile sekondere aktarlan gtr. Bu g U2 ( I2 - I1 ) eklinde belirtilebilir. Sargnn (m-n) noktalar arasnda I1 akmnn oluturduu g ise, iletim yolu ile sekondere aktarlmaktdr. Eitlikten u sonular karabiliriz. Oto trafolarnda primer ve sekonder gerilimleri arasndaki fark azaldka, U2 U1e yaklatka , tip gc azalr. U2 nin U1e yaklamas sonucu, sekondere transformasyon yoluyla aktarlan g azalrken, iletim yoluyla aktarlan g artar.

Resim 1. 3: Trafo imalat atlyesi

ekil 1. 4: Oto trafolarndaki akmlarn ynleri

Oto trafolarnda manyetik nve kesiti, tip gcne gre hesaplanr. Tip gc azaldka manyetik nve kleceinden kullanlan demir miktar da azalr.U1=U2 olunca ST tip gc sfr olur ki bu durumda oto trafolarna gerek kalmaz. Bununla birlikte U2nin U1e yaklamas oto trafosunun verimini artrr. Buna gre tip gc ne kadar az olursa verim o kadar fazla olmaktadr. Bunu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. RNEK Primer gerilimi 380 KV, sekonder gerilimi ise 154 KV olan bir oto trafosunun, k gc 10000 KVAdr. Buna gre oto trafosunun tip gcn bulunuz. ZM U2 154 000 ST = S2 x (1 - ) ; ST = 10000 x (1 U1 380 000 ST = 5947,37 KVA yaklak 6000 KVA olur. )

Grld gibi 10 000 KVAlk bir g, 380 KVtan 154 KV ta yaklak 6 000 KVAlk bir oto trafosuyla dntrlebilmektedir. Bylece 10 000 KVA yerine 6 000 KVA ya gre hazrlanan nvede olduka byk oranda demir kazanlmtr. Bilindii gibi oto trafolarnda nve, trafonun tip gcne gre hesaplanr. Ayrca iki sarg yerine bir sarg kullanlm olmas, bakrdan da byk kazanlar salar. Bu nedenle verimde byk artlar olmaktadr. Oto trafolarnda sekonder gerilimi, primer geriliminin yarsndan kk olursa bakr kayplar artar. RNEK 2 Primer gerilimi 400 volt, sekonder gerilimi 220 volt olan bir oto transformatr devresine 10 ohm luk bir stc balanmtr. Primer ve sekonder akmlar ile, transformasyon ve iletim yolu ile sekondere aktarlan gleri bulunuz. 10

ekil 1. 5: Oto trafolarndaki akmlarn ynleri

ZM Oto trafosunun 1 ve 2 numaral ular arasndaki g, yani transformasyon yolu ile sekondere aktarlan g, U2 =

U 2 220 22 A R 10

Cos =1 iin S = P dir.

P2 = U2x I2 xCos = 220 x 22 x1 = 4840 Watt, Kayplar dikkate alnmazsa P1 = P2 olduundan, I1 =

P1 4840 12,1 Amper bulunur. Buna gre ortak sargdan geen akm; U 1 400

I = I2 I1 = 22 12,1 = 9,9 Amper olur. Oto trafosunun 1 ve 2 numaral ular arasndaki g, yani transformasyon yolu ile sekondere aktarlan g, Str = I1 x (U1 U2) = 12,1x ( 400 220) = 12,1 x 180 = 2178 Watt olarak bulunur. Bunu u ekilde de bulabiliriz: Str = U2 x (I2 I1) = 220 x ( 22 12,1) = 220 x 9,9 = 2178 Watt Trafonun tip gc ise; 11

ST = U2 x I = 220 x 9,9 =2178 W Burada verim % 100 alndndan tip gc, transformasyon gcne eit kmaktadr. letim yolu ile aktarlan g ise ; Sil = I1 x U2 =12,1 x 220 =2662 Watt. Toplam g = transformasyon gc + iletim gc eklindedir. Bu ise; PT = 2178+2662 = 4840 Watt olarak bulunur. Sargnn 1- 2 noktalar aras 12,1 ampere uygun kesitte sarlrken, 2 ve 3 noktalar aras 9,9 ampere gre sarlabilir. Bu durumda bakrdan da bir miktar kazanlm olunmaktadr.

1.4. Oto Trafosunda Meydana Gelebilecek Arzalar

Oto trafolarnda genellikle arzalar ar akm oluumu meneyli oluan arzalardr. Aada bunlar detayl olarak aklanmaktadr.

1.4.1. Ar Akm, Oluumu ve Etkileri

Ar akm arzalarnn oluumu, etkileri ve zellikleri genel olarak iki ekilde ele alnabilir. Ksa Devre Akm Ar Yklenme

1.4.1.1. Ksa Devre Akm Oluumu

Ksa devre akm ve etkilerini aklayabilmek iin bir oto trafosunun besledii devre rnek alnacak olursa, trafo sargs belirli bir direnci olan devreyi besler. Bu durumda trafodan, normal iletme koullarna gre bir akm ekilir. Devre iletkenlerinin yaltmn salayan izolasyon maddelerinin daha nce belirtilen nedenlerden biriyle zelliini kaybetmesi sonucu, faz iletkenlerinin birbiriyle veya toprakla temas sz konusu olur. Bu olaya KISA DEVRE denir. Ksa devre durumunda devre direncinin azalmas, trafo sarglarndan ekilen akmn artmasna neden olur. Normal iletme akmnn ok zerinde olan bu akma KISA DEVRE AKIMI denir. Ksa devre akmnn, transformatr sarglarnda oluturduu TERMIK ve DINAMK etkilerle sarg izolasyonu bozulur ve ksa devre arzas, trafo sarglarnda balar. Bylece trafo tekrar kullanlmayacak duruma gelmi ya da baka bir deyile yanm olur. 12

Etkileri

Trafo sarglarnn yanmasna neden olan ksa devre akmnn etkileri u ekilde zetlenebilir. Termik Etki

inden akm geen iletken snr esasna dayanr. letkenin snmas, geen akmn karesiyle doru orantldr. Durum byle olunca, trafo sarglarndan ekilen ksa devre akmnn karesi orannda sarg snr ve evresinde bir scaklk oluur. Oluan scakln belirli bir deere ulamasyla sargnn yaltmn salayan izolasyon maddesi zelliini kaybeder ve izolasyonsuz birbirine deen bobin iletkenleri ksa devre durumuna geer. Dinamik Etki

inden akm geen iletkenin evresinde manyetik alan oluur. Esasna dayanr. Buna gre iinden akm geen iki iletken yan yana getirildiinde birbirlerini iter veya ekerler. letkenlerden ayn ynde akm geirildiinde ekme, ters ynde akm geirildiinde itme kuvveti oluur. Bu itme veya ekme, kuvvetine DNAMIK KUVVET denir ve geen akmn karesiyle doru orantldr. zellikle byk ksa devre akmlarnda oluan dinamik kuvvet etkisi, trafolarda sarg ekillerinin bozulmasna, izolasyonun zedelenerek ksa devre arzalarna sebep olabildii gibi, iyi montaj edilmemi baralarda da benzer hasarlara neden olmaktadr. 1.4.1.2. Ar Yklenme Oto trafosunun termik etki sonucu yanmasna neden olan bir ar akm eklidir. Ar yklenme denildii gibi AIRI YK EKLMES de denir. Genel olarak 20 C evre scaklnda nominal iletme akm % 120 si, yada baka bir deyile l,2 kat, MAKSMUM LETME AKIMI olarak kabul edilir. Bu deerin stndeki akm iddetine de AIRI YKLENME denir. Nominal iletme akm ile maksimum iletme akm arasnda kalan akm iddetine, MSADE EDLEBLR LETME AKIMI denilmektedir. rnek olarak nominal akm 1000 A olan bir oto trafoda ar yklenme, 1200 Adan sonra balar. Trafo bu deerin stndeki bir akmla altrlacak olursa, belirli bir zaman sonunda yanar. 1000 A ile 1200 A. arasndaki akm iddeti ise, msaade edilebilir iletme akmdr ve bu deerler arasnda transformatr altrlabilir. Genel olarak nominal akm ile ar yk akmnn belirtilmesinde, 20 C evre scakl esas alnr. 20 C evre scaklnn deimesine bal olarak ar yklenme deeri de deiir. evre scaklnn artmas durumunda ar yklenme deeri azalr, dmesi durumunda ise ar yklenme deeri artar.

13

Bu zellik nedeniyle oto trafolarnn soutulmas halinde daha fazla gle altrlabilmesi mmkn olur. Oto trafolarnn eitli soutma sistemleri uygulanarak altrlmasna CEBRI SOUTMALI ALIMA denir. Bu tip almada nominal iletme akm ve ar yklenme oran, uygulanan soutma sistemine gre deiir.

Resim 1. 4: Arzaya gelmi bir trafo

1.4.2. Ar Akm Arzalarnn Snflandrlmas

Oto trafosunun etkilendii ar akm arza eitleri iki grupta snflandrlabilir; 1- Arza 2 -D Arza

14

1.4.2.1. Arza Oto trafolarnn izolasyonu pamuk, ipek, kat ve izolasyon ya gibi izolasyon maddeleriyle salanr. Sz konusu izolasyon maddelerinin zamanla ar akm ya da ar gerilimin etkilerinden dolay zayflar ve izolasyon seviyesi der. Bu durumda sarmlar, sarglar veya sarg tank arasnda izolasyon seviyesi dk ZAYIF NOKTALAR oluur. Bu zayf noktalar ar akm veya ar gerilim gibi bir zorlanma sonucu, hatta normal iletme koullarnda i arzalarn olumasna neden olur. Bu arzalar a - Sarmlar Aras Ksa Devre b - Sarglar Aras Ksa Devre c - Sarg Toprak Ksa Devre arzalar eklinde belirtilir (ekil 1.7 ). transformatr

Sz konusu arza ekillerinden birinin olumas durumunda kullanlamayacak duruma gelmi ya da baka bir deyile yanm olur.

ekil 1. 7: Trafo sarglarnn ksa devre durumlar

1.4.2.2. Arza Oto trafolarnn besledii devrede oluan ar akm arza eitleri ekilde belirtilir. Fazlar aras ksa devre Faz toprak aras ksa devre Ar yklenme

Oto trafolarnn besledii devrede oluan arzalarn nedenleri u ekilde zetlenebilir; 15

Ar gerilim sonucu izalatr zerinde ark olumas Buing veya izalatrlerin krlmas ya da atlamas letkenlerin rzgarla sallanmasndan veya kar ylmasyla birbirine yaklamas letken kopmas, direk yklmas veya bir aacn nakil hattna yaslanmas Abonelerin ar yk ekmeleri

1.4.3. Ar Gerilim, Etkisi ve Oluumu

1.4.3.1. Etkisi Her izolasyon maddesi, belirli bir gerilim deerine kadar zelliini kaybetmeden yaltm yapabilir. Bu deerin zerinde bir gerilim uygulandnda, yani ar gerilim durumunda izolasyon maddesi delinir ve ksa devre arzas oluur. Genel olarak nominal iletme geriliminin % 110 nu ya da baka bir deyile 1,1 kat MAKSMUM LETME GERLM olarak kabul edilir. Bu deerin stndeki gerilimlere AIRI GERLM denir. 1.4.3.2. Oluumu letme aralarnn izolasyonunu zorlayan ve delinmesine neden olabilen ar gerilimlerin oluumu iki ksmda zetlenebilir. ar gerilimler

ar gerilimler, bota alan enerji nakil hatt ve trafo gibi iletme aralarnn devreye alnp karlmasyla veya faz toprak ksa devresi, hat kopmas ya da datm hatlarnda sigorta atmas gibi arzalarda oluan ar gerilim eklidir. Balama olaylarnda olumas nedeniyle MANEVRA GERLM olarak da bilinir. Gerilim art normal iletme geriliminin katna kadar ulaabilir. letme frekansnn stnde ve ksa srelidir.Ancak ykl devrelerin servise alnp karlmas veya byk ksa devre akmlarnn kesilmesi durumunda i ar gerilimler olumamaktadr. D ar gerilimler

Elektrik ykl bulutlardan topraktaki kart elektrik ykl blgeye olan elektrik boalmna YILDIRIM denir. Yldrm nedeniyle oluan ar gerilimlere de DI AIRI GERLMLER ad verilir. Yldrm, buluttan topraa olduu gibi topraktan buluta doru da kabilir. Elektrik ykl bulut ile toprak arasndaki boalm balangta hava nler. Ancak bulut yere yaklatka ve stelik buluttaki elektriin yk arttka hava bu geimi nleyemez duruma gelir ve yk boalm gerekleir.

16

Yldrm iki- kilometre yksekteki bir bulutla yer arasnda da oluabilir. Durum byle olunca iki - kilometre kalnlndaki havann salad izolasyonu delen bu gerilim iin ZOLASYON SINIRI TAIMAZ denilebilir. Ayrca, yk boalmas anndaki akm deeri 150 000 Ampere kadar kmakta ve yk boalmas sresi ise 1000 mikro sn (1 msn) ye kadar kmaktadr. YILDIRIM DARBE GERLM olduka tehlikeli durumdur.

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygulama 1 Primer gerilimi 380 volt, sekonder gerilimi 250 volt olan bir oto transformatr devresine 20 ohmluk bir stc balanmtr. Primer ve sekonder akmlar ile, transformasyon ve iletim yolu ile sekondere aktarlan gleri bulunuz. Oto trafosu prensip emas izip zerinde gsteriniz.

lem Basamaklar
I1, I2 ve I akmlarn hesaplaynz. Akmlardan sonra g formllerini yazarak istenen gleri hesaplaynz.

neriler
Hesaplamalar yaparken oto trafosu prensip emas zende gsterilmesi kolaylk salayacaktr.

Uygulama 2 Burada oto trafolarnn yapsn ve alma prensibini daha iyi anlayabilmemiz iin; oto trafolarnn hangi paralardan olutuunu, paralar arasndaki ve bobin balantlarn ve k deerlerini ayarlayabilmenin nasl olduunu inceleyiniz.

lem Basamaklar
Oto trafosunun sarglarn inceleyiniz. Oto trafosunun gvde yapsn inceleyiniz. Oto trafosunun balantlarn inceleyiniz. Oto trafosunun ayarlanabilme mekanizmalarn inceleyiniz.

neriler
Oto trafosuyla normal trafo arasndaki farklar aranzda tartnz. Oto trafolarnn stnlklerini ve sakncalarn tartnz. Oto trafosunun alma prensibini inceleyiniz. Oto trafosunun arza sebeplerini aratrnz.

18

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet 1. Oto transformatr akm hesaplarn yapabildiniz mi? 2. Oto transformatr g hesaplarn yapabildiniz mi ? 3. Oto transformatr ile bir fazl transformatrler arasndaki farklar sralayabildiniz mi? 4. Oto transformatr avantaj ve dezavantajlarn sralayabildiniz mi? Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin frekansn deitirir. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin gcn ykseltir. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin gcn drr. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin akmn alaltr veya ykseltir. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin gerilim etkisiyle alr. ( ) Oto trafolar verimleri olduka dktr ( ) Oto trafolar bir eit elektrik makinesidir. ( ) Primer sargs kaln kesit az sipirden oluur. ( ) Sekonder sargs kaln kesit az sipirden oluur. ( ) Sekonder devre gc trafonun anma gc olarak deerlendirilir. ( ) Ortak sargda oluan g trafonun tip gcdr. ( ) Gvde de silisyumlu elik sac paketleri kullanmamzn sebebi trafolarn hafif olmas iindir. ( ) Kaak ak devresini nveden tamamlayan akdr. ( ) Sekonder sarglarda indklenen (oluan) gerilimin deeri; primer ksmdaki sadece gerilim deerine baldr. ( ) Oto trafolarnn bir tarafnda tehlikeli, dier tarafnda tehlikesiz gerilim bulunmas, yani giri ve k gerilimleri arasndaki farkn byk olmas ok sakncaldr. ( ) Oto trafolarnda primer sarg, hem primer sarg, hem de sekonder sarg olarak grev yapacak durumdadr. ( ) Oto trafolar gerilimi azaltarak asenkron motorlara yol vermede, gerilim ykseltmede, enerji iletim ve datm ebekeleri ile bunlara ait hatlardaki gerilim dmlerini karlamakta ve eitli gerilimlerin elde edilmesinde kullanlr. ( ) Oto trafolarnda sekonder gerilimi, primer geriliminin yarsndan kk olursa bakr kayplar azalr.

16. 17.

18.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

20

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Uygun ortam salandnda oto trafolarnn sarm hesabyla ilgili bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

ARATIRMA
Oto trafosu sarm hesabnda kullanlan sembolleri aratrnz. Oto trafosu sarm hesabnda kullanlan formlleri aratrnz. Arzal bir oto trafosunun deerlerini kaydederek yeniden sarm hesabnn yaplmasn aratrnz. Yeni bir oto trafosunun yapm hesabn aratrnz.

2. OTO TRAFOLARININ SARIM HESABI

2.1. Oto Trafosu Sarm Hesabnda Kullanlan Semboller

Resim 2. 1: Trafo imalat atlyesi

21

U1 : Giri gerilimi U2 : k gerilimi I1 : Giri akm I2 : k akm N1 : Primer sipir says N2 : Sekonder sipir says a : Dntrme oran : Saclarda cm ye den ak younlu ( manyetik geirgenlik) ST : S1 : S2 : STR: Sil : J B hm Cp : : : : Tip gc Giri gc k gc Transformasyon yoluyla sekondere aktarlan g letim yoluyla sekondere aktarlan g Bobinden mm den geen akm miktar (akm younluu) Saclarn ak younlu ( manyetik geirgenlik) Makara i ykseklii Pencere genilii

Sn : Nve kesiti S1il : Primer ksmn iletken kesiti S2il : Sekonder ksmn iletken kesiti : Verim axb : Burada kullanlan a: sac eni, b: toplam sac kesitinin enidir.

2.2. Oto Trafosu Sarm Hesabnda Kullanlan Formller

22

Sn b = a

= B x Sn

U1 N1 =
-8

4,44

10

U2 N2 =
-8

4,44

10

2.3. Oto Transformatr Hesab

Oto trafolar ounlukla sekonder gerilimi srekli ayarlanabilecek ekilde imal edilirler. Yani sekonder ularndan alnacak gerilimin ayarlanabilmesi iin sekonder ksm ok ulu olarak yaplrlar. Buradaki rnek yapm hesab 220/110 volt ve 1 KVA gcnde, sabit ulu olacaktr. Yapm iin verilen n bilgiler unlardr: Oto trafosu ekirdek tipi olacaktr. Sarglar iin emaye bobin telli kullanlacak ve akm younluu J=2,2 A/mm alnacaktr. Nve iin kullanlacak sac kalnl 0,5 mmdir. Saclarn ak younluu 10 000 GAUS olup verim %94 tr. Trafo 1 KVA yani 1000 VA olacaktr. letme frekans f= 50 Hz dir. Primer gerilimi U1=220 Volt, sekonder gerilimi ise U2 =110 volttur

2.3.1. Primer ve Sekonder Akmlarnn Bulunmas

I1 = 4,83 A

231 sipir

220V (481 sipir) I2 = 9,1 A I = 4,27A 250 sipir

ekil 2. 1: Oto trafosunun primer ve sekonder akmlar.

110 V

23

1000 1000 S2/ I1= = = 4,83 Amper U1 x 0,94 x 220 1000 1000 S2 / I2 = = U2

= 9,1 Amper 110

I = I2 - I1 = 9,1 4,83 = 4,27 A Transformatrn tip gc, ST = U2 x I = 110

x

4,27 ST = 470 VA

ST = 469,7 VA Yaklak

Resim 2. 2: Trafo montaj atlyesi

2.3.2. Nve Kesitinin Bulunmas

Sn = C x ST = 0,95 x 470 =20,6 cm ( Trafomuz oto trafosu olmayp da normal iki sargl trafo olsayd nve kesiti 0,95 x 1000 = 30 cm olurdu.) Nve alan, Sn = a x b olduuna gre, a= 5 cm alnabilir. Bu duruma gre ;

24

Sn 20,6 b = = = 4,12 cm a 5 olur. Kabartma pay ile beraber 5 cm alnabilir.

Resim 2. 3: Bobin taklmaya hazr nve grntleri

2.3.3. Primer ve Sekonder Sarm Saylarnn Bulunmas

= B x Sn = 10 000 x 20,6 = 206 000 Maxwel bulunur. Buna gre , U1 220 x 108 N1 = = = 481 sipir 4,44
x

x10-8

4,44 x 50 x 206 000

U2 110 x 108 N2 = = = 241 sipir 4,44 x f x x 10-8 4,44 x 50 x 206 000 Sekonderdeki gerilim dm dikkate alnarak N2 = 250 sipir alnr.

2.3.4. letken Kesitlerinin Bulunmas

Ak younluu j = 2,2 Amper/ mm , primer iletken kesiti, S1il = 4,83/2,2 = 2,2 mm , Sekonder iletken kesiti ise ortak sargdan geen akm dikkate alnarak bulunur. Buna gre, 4,27 S2 il = = 1,94 mm olur. 2,2 25

letkenin vernikle izole edildii dnlerek S1 = 2,3 mm ; S2 = 2 mm alnabilirse de sarm kolayl bakmndan her iki sarg 2,3 mm lik iletkenle sarlabilir.

2.3.5. Manyetik Nve ve Sac lleri

a = 50 mm , b = 50 mm ve pencere ykseklii h = ( 2,5 x a ) , h = (2,5 x 50) h = 125 mm olur. Saclar ekil 2.2 deki gibi olmaldr.

ekil 2. 2: Hesaplanan oto trafosunun nvesi ve lleri

Primer ve sekonder sarglar iki eit ksma blnerek, ekil.2. 2. de belirtilen 1 numaral ayaklara sarlacaktr. Makara 2 mm kalnlnda presbanttan yaplacak ve nve ile arasnda 1,5 mm boluk kalmas dikkate alnacaktr. Buna gre makara i ykseklii; hm = h 2 x ( 1,5 + 2 ) = 125 5 =120 mm olarak bulunur. Bir sraya sacak iletken says = 120 /2,3 =52,17 yaklak 52 sipir, letkenlerden oluan kat says = 481 /52 = 9,25 yaklak 10 kat olarak alnr. Ancak bu 10 katn yars bir ayakta, dier yars da trafonun dier ayandadr. Toplam iletken says primerin iletken says olan 481 dir. Ancak bu sargnn 250. sipir ucu dar kartlarak sekonder ucu olarak kullanlacaktr. Bu bakmdan iletkenin oluturaca sarm kat 10 kat olarak belirlenmitir. Makara st kenar ile st iletken arasnda 2 mm pay braklr. Ayrca iki makara arasnda 2 mm boluk kalr. Her iki kat arasnda 0.3 mm lik ile sarglarn en stne 0,5 mm lik presbant konulaca dikkate alnrsa pencere genilii; Cp = 2 x ( 1,5 + 2 + 2 + (5 x 2,3) + (4 x 0,3) + 0,5 ) = 39,4 mm olur.

26

Kabartmalar dikkate alnarak Cp= 40 mm alnabilir. Bulunan deerlere gre ekil.2.2. de gsterilen 1 numaral saclar 175 x 50 mm , 2 numaral saclar ise; 90 x 50 mm llerinde kesilir. b 50 Kullanlacak sac says = = = 100 olarak hesaplanr. 0,5 0,5 1 ve 2 numaral saclarn her birinden 100 er adet kesiniz. Oto trafolarnda imalat hesabnn yaplmas;

1. ekirdek tipi bir oto trafosu, sarglar vernikle izole edilmi teller kullanlarak sarlacaktr. Akm younluu J=2,2 A/mm alnacaktr. Nve iin kullanlacak sac kalnl 0,5 mm dir. Saclarn ak younluu 10 000 GAUS olup verim %96 dr. Trafo 0,1 KVA yani 100 VA olacaktr. letme frekans f= 50 hz dir. Primer gerilimi U1 = 220 Volt, sekonder gerilimi ise U2 = 150 Volttur. (C = 0,95 alnacaktr.)
stenenler : N1 = ? N2 = ? I =? I1 = ? I2 = ? ST = ? Sn = ? =? S1i = ? S2il = ? 2. ekirdek tipi bir oto trafosu, sarglar emaye bobin teli kullanlarak sarlacaktr. Akm younluu J=2,2 A/mm alnacaktr. Nve iin kullanlacak sac kalnl 0,5 mm dir. Saclarn ak younluu 10 000 GAUS olup verim %96 dr. Trafo 0,1 KVA yani 100 VA olacaktr. letme frekans f= 50 hz dir. Primer gerilimi U1 = 220 Volt, sekonder gerilimi ise U2 = 150 Volttur. (C = 0,95 alnacaktr) aada istenen deerleri hesaplaynz. stenenler : N1 = ? N2 = ? I =? I1 = ? I2 = ? ST = ? Sn = ? =? S1i = ?

S2il = ?
27

UYGULAMA FAALIYET UYGULAMA FAALIYET

lem Basamaklar
Oto trafosu hesaplamalaryla ilgili kullanacanz formlleri kartekse kaydederek, ezberleyiniz. Verilen ve istenen deerleri kaydediniz. Gerekli formlleri kullanarak sarm hesaplamalarn yapnz. Yaptnz hesaplamalar retmeninize kontrol ettiriniz.

neriler
Oto trafosu hesaplamalarnda hesaplamalarn iyi anlalmas iin bol bol rnek hesaplama znz. Size gelen arzal ya da yeni bir oto trafosunun yapmnda verilen ve istenen deerleri ve hesaplama ilemlerini dzenli kaydediniz. Hesaplama ilemleri aamalarnn her hangi bir yerinde matematiksel bir ilem hatas yapmadnzdan ve hesaplamalarnzn doru olduundan emin olunuz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. 4. 5. 6. Oto transformatrnn sipir saylarn hesaplayabildiniz mi? Oto transformatrnn sarglarndan geecek akmlar hesaplayabildiniz mi ? Primer ve sekonder sarg iin kullanlacak iletken aplarn hesaplayabildiniz mi ? Tip gcn hesaplayabildiniz mi? Nve kesitini hesaplayabildiniz mi ? Makara llerini hesaplayabildiniz mi ?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

28

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) U1 Giri gerilimini ifade eder. ( ) I2 Giri akm ifade eder. ( ) S2il Sekonder ksmn iletken kesitini ifade eder. ( ) verimi ifade eder. ( ) I = I2 - I1 primer ksmn akm formldr ( ) Sekonder iletken kesiti ; ortak sargdan geen akm dikkate alnarak bulunur. ( ) Oto trafolar ounlukla sekonder gerilimi srekli ayarlanabilecek ekilde imal edilmezler.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

29

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET3

AMA
Uygun ortam salandnda size getirilen arzal bir oto trafosunun mterinin istei dorultusunda yeniden sarm ve yeni bir oto trafosunun imalat konusunda gerekli bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

ARATIRMA
Size gelen arzal bir oto trafosunun deerlerinin kartekse kaydedilmesi konusunda aratrma yapnz. Yeni bir oto trafosu imalatnn yaplabilmesi iin gerekli ara ve gereler konusunda aratrma yapnz.

3. OTO TRAFOSU SARIMI

3.1. Makara Yapm
Burada makara hazrlanrken dikkat edilecek en nemli husus nve kesiti hesaplamalarnda hata yaplmamasdr. Hesaplamalar dorultunda hazrlanacak nveye gre makara hazrlanr. Biz renme faaliyeti-2deki nve llerini dikkate alarak makaramz hazrlayalm. Nve ile makara arasnda 1,5 mm boluk bulunduu ve 2 mm kalnlnda presbant kullanldna gre makara lleri ekil 2.3 te gsterildii gibi olacaktr. fazl trafo hesaplamalarnda yalnz nve kesiti deiik ekilde hesaplanr. Nve kesitini veren forml,

Sn Cx S 2 x
olarak ileyeceksiniz.

2 axb eklindedir. Bu konuyu fazl trafolar modlnde detayl 3

Gnmzde daha ok standart makara lleri kullanlmakla birlikte hesaplamalar dorultusunda nve ve makara imalat da yaplmaktadr. Biz burada hesaplamalar dorultusunda makara imalat yapacaz.

30

ekil 3. 1: Oto trafolarnn makaras ve lleri

NOT: Gnmzde kullanlmaktadr.

daha

ok

lleri

standartlatrlan

hazr

makaralar

Resim 3. 2: eitli llerde yaplm standart makaralar

3.2. Bobinlerin Sarm

Hemen unu belirtelim ki bobinlerin sarm dikkat edilecek iki nemli unsur vardr. Bunlar; 1- Hesaplanan deerlere gre sarm yapmak, 2- Bobinin sarm aamasndan yerletirme aamasna kadar, bobinin izolesinin zarar grmemesine dikkat etmeliyiz.

31

3.2.1. Hesaplanan Deerlere Gre Sarm Yapmak

ncelikle hesapladmz bobin kesitini seeriz. Bobin kesitini semede eer bobin zerinde ap veya kesit yazmyorsa, kumpasla bobin apn leriz. Sonra yine l kalbmza ve hesaplanan sipir saysna gre makara zerine sarm yaparz. Sarm; en basit krkla yaplabildii gibi gelimi zel sarm makineleriyle de yaplabilmektedir. Burada dikkat edilecek husus sipirler arasnda boluk kalmamas ve bobin izolesinin bozulmamasdr.

Resim 3. 2: Sarm yaplm bobin gruplar

3.2.2. Bobin zolesine Zarar Vermemek

Bobinlere ynelik keskin ve sert cisim darbeleri veya sarm srasnda ku gz oluumu, onlarn yaltkan izolesinin almasna neden olabilir. zolesi soyulmu bobinler ise katlar aras ksa devre olacandan gerekli manyetik alan olumaz. Gerekli manyetik alan olumas iin devreden fazla akm ekilir. Bu akm, bobin kesitinin tayaca akm snrn geerse, bobin snr ve yanar. Bobinlerin sarm uygun teknik ve yntemlerle tamamlandktan sonra verniklenerek zeri kapatlr. Bylece sarglar etraftan gelebilecek darbelere kar korunmu olur.

32

3.3. Saclarn Dzenlenmesi

Oto trafosu nvesinin imalatnda belirli kalnlkta, bir taraflar yaltlm, silisyumlu elik sac paketleri kullanlr. Saclarn kesilmesinde eskiden giyotin makas kullanlr, delme ilemi ise ayr delme makinelerinde yaplrd( Resim 3. 3). Gnmzde daha ok standart ya da ayarl sac kesim makineleri kullanlmaktadr (Resim 3. 4).

Resim 3. 3: Eski tip giyotin makas

Oto trafosu nvesinin silisyumlu elik sac paketinden imal edilmesinin ve saclarn bir yzeylerinin yaltlmasnn nedeni; manyetik alan iletkenliini (manyetik geirgenlik) en ideal seviyeye getirmektir. Yani manyetik alan iletmek iin en ideal malzeme budur. Uygun saclar seildikten ve kesme ve delme ilemi tamamlandktan sonra bobinler makaralarla birlikte yerletirilerek saclarn montaj yaplr. Saclarn montaj esnasnda ok itinal allmal, bobinlere ve ellerimize zarar vermemeliyiz. Saclar arasndaki boluu ne kadar aza indirirsek trafonun, veriminin armasn, snmasnn azalmasn ve sessiz almasn salam oluruz.

33

Resim 3. 4: Standart sac kesme makinesi

3.4. Oto Traformatr Montaj ve Yapm Teknii

Oto trafosunun; makara yapm, bobinlerin tamamlandktan sonra montaj ilemine geilebilir. Montaj ileminde u sra izlenir: Saclarn dzenlenmesi yaplr. zerine bobin ya da bobin gurubu yerletirilen makara, nvenin belirlenen bacana taklr. Dier sac ya da sac paketleri de yerletirilerek sac vidalar iyice sklr. Sarglarn vernikleme ve yaltm ilemleri yaplr. Yaplan trafo, kutusunun iine yerletirilir. Bobin ularnn klemens kutusuna balants yaplr. Trafo test yaplr. 34 sarm, saclarn hazrlanmas

Resim 3. 5: Oto trafosu montaj

Resim 3. 6: Hesaplanan deerde sarlm bobin

35

Resim 3. 7: Oto trafosu imalatnda kullanlan eitli malzemeler

36

UYGULAMA FAALYET

Arzal Bir Oto Trafosunun Yeniden Yaplmas: Arzal bir oto transformatrnn tamir ilemini aadaki ilem basamaklarna uygun olarak gerekletiriniz.

lem Basamaklar
Size gelen arzal(sarglar yanm) bir oto trafosunun deerlerini kaydediniz. Trafoyu uygun ara-gere kullanarak sknz. Sarglar yerinden kartnz Gerekli temizlik ilemlerini yapnz. Mterinin istei dorultusunda yeniden sarmyla ilgili hesaplamalar yapnz. Hesaplamalar dorultusunda makaray hazrlaynz. Hesaplamalar dorultusunda bobin sarmlarn yapnz. Montaj yapmadan nce eskiyen ya da yenilenmesi gereken paralar yenileyiniz. Montajn yaparak gerekli olan her trl yaltmn yapnz. stenilen dorultuda alp almadnz kontrol ediniz.

neriler

Oto trafosunun deerlerini kaydetmek iin karteks kullannz. alma esnasnda i nl giyiniz. Trafo skm ve montaj esnasnda her aamada temizlie dikkat ediniz. Trafo skm ve montaj esnasnda kullandnz ara gerelerin size zarar vermemesine dikkat ediniz. Bobinleri sararken ve yerletirirken onlarn yaltkan izolelerinin almamasna dikkat ediniz. gzelliini elden brakmaynz. alma esnasnda ara gereleri dzenli kullanmay, alma sonras onlarn temizliini ve dzenini yaparak yerlerine dzenli bir ekilde yerletirmeyi alkanlk haline getiriniz.

37

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Oto Trafosu maltnn Yaplmas ekirdek tipi bir oto trafosu, sarglar emaye bobin teli kullanlarak sarlacaktr. Akm younluu J=2,5 A/mm alnacaktr. Nve iin kullanlacak sac kalnl 0,5 mm dir. Saclarn ak younluu 10 000 GAUS olup verim %98 dr. Trafo 0,08 KVA yani 80 VA olacaktr. letme frekans f= 50 hz dir. Primer gerilimi U1 = 220 Volt, sekonder gerilimi ise U2 = 110 Volttur. (C = 0,95 alnacaktr) gerekli deerleri hesaplaynz. Oto transformatrnn sarm ve montaj ilemini yaparak almasn test ediniz.

lem Basamaklar
htiyacnz olan gteki ve dnm oranndaki bir oto trafosuyla ilgili hesaplamalar yapnz. Hesaplamalar dorultusunda uygun ara gereleri hazrlaynz. Hesaplamalar dorultusunda saclar hazrlaynz. Hesaplamalar dorultusunda makaray hazrlaynz. Bobin sarmlarn yapnz. Montajn yaparak gerekli yaltm ve izole ilemlerini yapnz. stenilen dorultuda alp almadnz kontrol ediniz.

neriler
Oto trafosunun deerlerini kaydetmek iin karteks kullannz. alma esnasnda i nl giyiniz. Trafo montaj esnasnda her aamada temizlie dikkat ediniz. Trafo montaj esnasnda kullandnz ara gerelerin size zarar vermemesine dikkat ediniz. Bobinleri sararken ve yerletirirken onlarn yaltkan izolelerinin almamasna dikkat ediniz. gvenliini ve gzelliini elden brakmaynz. alma esnasnda ara gereleri dzenli kullanmay, alma sonras onlarn temizliini ve dzenini yaparak yerlerine dzenli bir ekilde yerletirmeyi alkanlk haline getiriniz.

38

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. nlnz giydiniz mi? Oto transformatr hesabn verilen deerlere gre yapabildiniz mi? Makarann ak eklini presbantn zerine izebildiniz mi? Yaptrma ilemini yapabildiniz mi? lye uygun sac kesebildiniz mi? Tahta ve kapaklar hazrlayabildiniz mi? Primer ve sekonder sarglar sarabildiniz mi? Transformatr yaltmn uygun yapabildiniz mi? Transformatr kontroln yaptnz m? alma alannz tertipli dzenli kullandnz m? Size verilen uygulamay zamannda bitirebildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

39

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. ( ) Bobinin sarm aamasndan yerletirme aamasna kadar, bobinin izolesinin zarar grmemesine dikkat etmeliyiz. ( ) Bobinlerin sarm uygun teknik ve yntemlerle tamamlandktan sonra zeri ak braklr. ( ) Oto trafosu nvesinin imalatnda belirli kalnlkta, bir taraflar yaltlm, plastik sac paketleri kullanlr. ( ) Sarm; en basit krkla yaplabildii gibi gelimi zel sarm makineleriyle de yaplabilmektedir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

40

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin frekansn deitirir. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin gcn drr. ( ) Oto trafolar elektrik enerjisinin gerilim etkisiyle alr. ( ) Oto trafolar bir eit elektrik makinesidir. ( ) Sekonder sargs kaln kesit az sipirden oluur. ( ) Ortak sargda oluan g trafonun tip gcdr. ( ) Kaak ak devresini nveden tamamlayan akdr. ( ) Oto trafolarnn bir tarafnda tehlikeli, dier tarafnda tehlikesiz gerilim bulunmas, yani giri ve k gerilimleri arasndaki farkn byk olmas ok sakncaldr. ( ) Oto trafolar gerilimi azaltarak asenkron motorlara yol vermede, gerilim ykseltmede, enerji iletim ve datm ebekeleri ile bunlara ait hatlardaki gerilim dmlerini karlamakta ve eitli gerilimlerin elde edilmesinde kullanlr. ( ) I2 Giri akm ifade eder. ( ) verimi ifade eder. ( ) Sekonder iletken kesiti ; ortak sargdan geen akm dikkate alnarak bulunur.

9.

10. 11. 12.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili faaliyetleri tekrar inceleyiniz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

41

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Yanl Yanl Yanl Doru Doru Yanl Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Doru Doru Yanl

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Yanl

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 Doru Yanl Yanl Doru

42

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yanl Yanl Doru Doru Doru Doru Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru

43

KAYNAKA KAYNAKA
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri, Kahraman Mara,1998 ELK smail, Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi notlar, Ankara,1994- 1998 SMBL TRAFO, Bilgi notlar, Katalog ve Dokmanlar, Kahraman Mara, 2005 RKMEZ Abdullah, M. Adnan PENT, Elektrik Makineleri II, stanbul,1989

44