T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

FAZLI TRANSFORMATR SARIMI

522EE0043

Ankara, 2011

II

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. FAZLI TRANSFORMATRLER ................................................................................ 3 1.1. Fazl Transformatrn Yaps.................................................................................. 3 1.2. Fazl Transformatrn alma Prensibi................................................................. 5 1.3. Fazl Transformatrlerde Meydana Gelebilecek Arzalar ....................................... 6 1.3.1. Ar Akmdan Kaynaklanan Arzalar ................................................................... 6 1.3.2. Ar Gerilimden Kaynaklanan Arzalar ................................................................ 7 1.4. Fazl Transformatr Balantlar ............................................................................. 7 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 13 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 14 2. FAZLI TRANSFORMATRLERDE SARIM HESABI ............................................ 14 2.1. Semboller .................................................................................................................... 14 2.2. Formller..................................................................................................................... 16 2.3. Fazl Transformatrn Hesab............................................................................... 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 24 3. FAZLI TRANSFORMATR SARIMI....................................................................... 24 3.1. Makara Yapm ........................................................................................................... 24 3.2. Bobinlerin Sarm........................................................................................................ 26 3.3. Saclarn Dzenlenmesi................................................................................................ 29 3.4. Fazl Transformatrn Montaj Teknii ................................................................. 30 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 32 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 35 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 36 KAYNAKA ......................................................................................................................... 37

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0043 Elektrik Elektronik Teknolojisi Bobinaj Fazl Transformatr Sarm fazl transformatr sarmn yapmak iin gerekli temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32

fazl transformatr sarmn yapmak. Genel Ama Bu modl ile sarm makineleri ve gerekli ekipman ile donatlm atlye ortamnda fazl transformatr onarmn ve imalatn yapabileceksiniz. Amalar 1. Arzal fazl transformatrn deerlerini kaydederek skebileceksiniz. 2. Mteri istei dorultusunda yeni bir fazl transformatr hesabn yapabileceksiniz. 3. Transformatr sarm iin gerekli n hazrlklar yaparak, sarm hatasz olarak yapabileceksiniz. Ortam:Elektrik bobinaj atlye ortam, iletme ortam. Donanm:Projeksiyon cihaz, giyotin makas, sarm kr, bobin, makas, hesap makinesi bo karteks, izim gereleri, presbant, yaptrc, bobin makaras, makaron ve gerekli ara-gere. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Elektrik enerjisi yaygn olarak kullanlmaya balandnda retim, iletim ve tketim doru akmla yaplyordu. Doru akm generatrlerinin rettii snrl gerilimler ile elde edilebilen kk gler ancak ok ksa mesafelere iletilebiliyordu. Bu da bir kentte ok santral kurulmasna ve her santralin kendi evresini beslemesine yetiyordu. Bu durumda da enerji retiminde maliyetler yksek oluyordu. Elektrik enerjisinin gnmzde bu kadar yaygn kullanlmasna en byk etken transformatr olmutur. Elektrik enerjisinin bir yerden baka bir yere iletilmesinde iki sakncal durum sz konusu olmutur. Bunlardan birincisi uzun hatlarda gerilim dmnn fazla olmas dieri g kaybnn yani verimin ok dmesidir. Elektrik enerjisinin uzak mesafelere kk akmla ve yksek gerilimle tanmas gerekir. Grld gibi elektrik enerjisinin uzak mesafelere tanabilmesi iin santralden kta ykseltilip evde kullanacamz zaman tekrar drlmesi gerekmektedir. Alternatif akmda elektrik enerjisi gerilimini deitirme gereksinimi transformatrler tarafndan ok az kaypla ve mkemmel ekilde karlanr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
fazl transformatrn almas hakknda bilgi sahibi olacak arzal fazl transformatrn deerlerini kaydederek skebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr; fazl sistemin ve fazl transformatrlerin almasn aratrnz. fazl transformatrlerin arzalarn aratrnz. Tanma ilemleri iin internet ortam ve trasformatr merkezlerini ve fabrikalar gezmeniz gerekmektedir. fazl transformatrlerin kullanm ekli ve amalar iin bu sistemleri kullanan kiilerden n bilgi almanz gerekir. Kazanlm bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

1. FAZLI TRANSFORMATRLER
1.1. Fazl Transformatrn Yaps
fazl transformatrler yap ve alma bakmdan bir fazl transformatrlere benzerler. Bu nedenle adet ayn zellikteki bir fazl transformatrn nveleri birletirilerek ( Resim 1.1) primer ve sekonder sarglar yldz veya gen balanarak fazl transformatr elde edilecei gibi, ayakl (bacakl) bir nve zerine primer ve sekonder sarglar sarlarak da elde edilebilir ( Resim 1.2 ).

Resim 1.1: adet bir fazl transformatrden fazl transformatr elde edilmesi

Resim 1.2: bacakl ekirdek tipi nve

fazl transformatrlerde manyetik nveler genellikle birer yzeyleri yaltlm 0,35mm kalnlnda silisyum alaml saclarn sktrlarak paketlenmesinden meydana gelmitir. Nvenin kesiti, transformatrn gcne gre kare, dikdrtgen, art (+) iareti eklinde veya ok basamakl olarak yaplabilir. Byk gl transformatrlerde nve iine soutma kanallar alr. Nveyi oluturmak iin kk glerde scak haddelenmi saclar kullanlr. Orta ve byk glerde souk haddelenmi ve yksek manyetik endksiyonlu (B=1600018000 Gauss) zel transformatr saclar kullanlr.

ekil 1.1: fazl transformatrlerde nve ekilleri

fazl transformatrlerde ekirdek tipi ve mantel tipi nveler kullanlr. ekil 1.1adaki ekirdek tipi nvede her faz sargsna ait ayaklar (bacaklar) birbirine eittir. ekil 1.1bdeki mantel tipi nvede ise ortadaki ayaklar (bacaklar) yandaki ayaklarn (bacaklarn) iki kat kadardr. Bu durum fazlarn manyetik devrelerinin birbirinden ayr simetrik ekilde olmasn salar. fazl transformatrlerde her faz sargs iin ayr ayr primer ve sekonder sarglar bir fazl transformatrde olduu gibi sarlr. Byk gl transformatrlerde nveye kar

yaltm kolaylatrmak amacyla gerilimi kk deerde olan sarg altta, byk deerde olan sarg ise sttedir. Alt ve st sarg arasna presbant yerletirilir. Byk gl transformatrlerin iletken kesitleri de kaln olur. Sarglarda kullanlan iletkenler bakr veya alminyumdan yuvarlak veya dikdrtgen eklindedir. Sarglar, yal transformatrlerde izole ktlarla, kuru transformatrlerde ise pamuk veya cam elyafl ipliklerle yaplr.

1.2. Fazl Transformatrn alma Prensibi

Transformatrn primer sarglarna bir alternatif akm uygulandnda bobin ierisinde bulunan demir nvede bir manyetik ak dolamaya balar bu ak demir nvenin bacanda bulunan sekonder sargy keserek manyetik indksiyon yoluyla bir gerilim indkler.

ekil 1.2: Transformatr alma prensibi

Primer ve sekonder sarglar arasnda elektriksel bir ba yoktur. fazl transformatrlerin alma prensibi bir fazl transformatrler gibidir. fazn sarglar arasnda 1200 faz fark vardr. Transformatrlerde gerilimler ile sipir saylar doru orantldr, akmlar ise ters orantldr. Bu oran ayn zamanda transformatrlerde bota dntrme orandr.

Resim 1.3: Montaj tamamlanm fazl transformatrn resmi

Resim 1.3te grlen fazl transformatrn primer sarglarna fazl alternatif gerilim uygulandnda bu sarglar deiken bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan, stnde sekonder sarglarnn da bulunduu nve zerinden devresini tamamlar. Primere uygulanan alternatif gerilimin zamana bal olarak her an yn ve iddeti deitiinden, oluturduu manyetik alann da her an yn ve iddeti deiir. Bu alann sekonder sarglar kesmesi ile bu sarglarda alternatif bir gerilim indklenir. Grld gibi primer ve sekonder sarglarnn birbirleri ile elektriksel bir balantlar olmad halde sekonder tarafndan manyetik endksiyon yolu ile bir gerilim olumaktadr.

1.3. Fazl Transformatrlerde Meydana Gelebilecek Arzalar

Arzal gelen fazl transformatrn primer ve sekonder iletken kesitleri, balants, sarglarn sipir says ve etiket deerleri bir kartekse kaydedilir. Daha sonra tekrar transformatr sarmak iin bu deerler kullanlarak hesaplanan deerle karlatrlr. Hesaplanan ve llen deerler transformatrn etiket deerleri ile ayn olmaldr. Ayn kmazsa farkn neden kaynakland aratrlarak hesaplama tekrar kontrol edilmelidir. fazl transformatrlerde meydana gelen arzalar, ar akmdan dolay meydana gelen arzalar ve ar gerilimden dolay meydana gelen arzalar olmak zere iki ana gurupta incelenebilir.

1.3.1. Ar Akmdan Kaynaklanan Arzalar

Ar akm ksa devreden ve ar yklenmeden dolay oluan akmdr. Transformatr sargs belirli bir direnci olan devreyi besler. Bu durumda transformatrden normal akm ekilir. Devre iletkenine yaltm salayan d izolasyon yaplmtr. Bu izolasyon baz etkenlerden dolay zelliini kaybettiinden faz iletkenlerinin birbiriyle veya toprakla temas sonucu ksa devre olur ve transformatr yanar. Ksa devre akmnn transformatre etkileri u ekilde olur: inden akm geen iletken snr, iletkenin snmas ile evresinde bir scaklk oluur. Oluan scakln belirli bir deere ulamasyla sargnn yaltmn salayan izolasyon maddesi zelliini kaybeder, eriyerek akar, arada izolasyon kalmaynca ksa devre balar. Ksa devre akmnn bir dier etkisi de iinden akm geen iletkenin evresinde manyetik alan oluturmasdr. inden akm geen iki iletken yan yana geldiinde akm ynleri ayn olursa ekme, akm ynleri ters olursa itme kuvveti oluturur. zellikle byk gl transformatrlerde bu itme ve ekme kuvveti sarg ekillerinin bozulmasna ve izolasyonun zedelenerek ksa devre yapmsna neden olur. Transformatrn ar yklemesinden ya da ar akm ekilmesinden dolay da arzalar oluur. Transformatrn ar yklemesi, transformatrn snmasna sarglarnn zarar grmesine soutmada kullanlan yan zelliini kaybetmesine ve transformatrn yanmasna neden olur.

ekil 1.3: Ar akm arzalarnn snflandrlmas

Arza: Sarmlar aras ksa devre (1) Sarglar aras ksa devre (2) Sarg toprak aras ksa devre (3)

(ekil 1.3)

D Arza: Ar yklenme (4) Fazlar aras ksa devre (5) Faz toprak aras ksa devre (6) (ekil 1.3)

1.3.2. Ar Gerilimden Kaynaklanan Arzalar

Her izolasyon maddesi, belirli bir gerilim deerine kadar zelliini kaybetmeden yaltm yapar. Bu deerin zerinde gerilim uygulandnda izolasyon maddesi delinir ve ksa devre arzas oluur. Transformatrde i ve d ar gerilim oluur. ar gerilime zellikle byk gl transformatrlerin devreye alnp kartlmasnda faz toprak ksa devresi, hat kopmas ya da datm hatlarnda sigorta atmas gibi olaylar neden olur. Yldrm dmesi sonucu d ar gerilim oluur.

1.4. Fazl Transformatr Balantlar

fazl transformatrlerde ekilde balant vardr. Bunlar Yldz balant gen balant Zigzak balant

Daha ok sfrlamann (ntr) istenildii yerlerde yldz noktas sfr olduundan yldz balant kullanlr (ekil 1.4). 7

ekil 1.4: Yldz ( ) balant

Ntr hatt istenmeyen yerlerde gen balant kullanlr (ekil 1.5).

ekil 1.5:gen ( ) balant

Fazlar arasnda dengesiz yklemelerin olduu yerlerde ise zikzak balant kullanlr.

ekil 1.6: Zikzak balant

Yldz ve gen balantlar hem primer sarglarnda hem de sekonder sarglarnda uygulanabilir. Zikzak balant ise yalnzca sekonder sarglarda uygulanr (ekil 1.6). fazl transformatrlerde 12 eit balant ekli vardr. Primer sarg ular (byk gerilim) byk harflerle, sekonder sarg ular (kk gerilim) kk harflerle gsterilir. (U,V,W - u,v,w). Balant ekilleri ise Dd (gen), Yy (yldz), Z (zikzak) sembolleri ile gsterilir. Bu sembollerin birincisi primer sarg balantsn, ikincisi ise sekonder sarg balantsn ifade eder. 8

 fazl transformatrlerde balant gruplar yaplrken primer giri gerilimleri ile sekonder k gerilimleri ayn fazda olmayabilir. Bu faz fark drt farkl balant grubunu oluturmutur. Balant gruplarnn yanndaki rakamlar, primer gerilimleri ile sekonder gerilimleri arasndaki faz farkn gsterir. Rakam 300 ile arplarak faz farklar bulunur. RNEK: Dd5in anlam zm: Primeri gen, sekonderi gen bal, giri ve k gerilimleri arasndaki faz fark; 5 x 300 = 1500dir. A grubu balantda primer ile sekonder gerilimleri arasndaki faz fark, 300x 0 = 00 B grubu balantda primer ile sekonder gerilimleri arasndaki faz fark, 300x 6 = 180 dir.
0

Yani kta ve + alternanslar yer deitirmitir. C grubu balantda primer ile sekonder gerilimleri arasndaki faz fark, 300x 5 = 150 dir
0

k gerilimi giri geriliminden 1500 geridedir. D grubu balantda primer ile sekonder gerilimleri arasndaki faz fark, 30 x 11 =3300dir. k gerilimi giri geriliminden 3300 geridedir.

NORMLAR DIN IAC

SEMBOLLER 1. DEVRE 2. DEVRE

BALANTILARI 1. DEVRE 2. DEVRE

A GRUBU BALAMA

A1

Dd 0

A2

YY O

A3

DZ 0

B GRUBU BALAMA

B1

Dd 6

B2

YY 6

B3

DZ 6

Tablo 1.1: A B balant gruplar

10

NORMLAR DIN IAC

SEMBOLLER 1. DEVRE 2. DEVRE C GRUBU BALAMA

BALANTILARI 1. DEVRE 2. DEVRE

C1

DY 5

C2

Yd 5

C3

YZ 5

D GRUBU BALAMA

D1

DY 11

D2

Yd 11

D3

YZ 11

Tablo 1.2: C D balant gruplar

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygulama: retmenin size verdii fazl trafoyu aadaki ilem basamaklarn takip ederek sknz.

lem Basamaklar

neriler

Saclar zerindeki vernii temizleyiniz. Saclar birbirinden ayrnz. Saclar sknz. Bobin makarasnn zerindeki kad sknz. Sarm tek tek sayarak sknz.

Saclar skerken vernii yumuatnz. Saclar zarar vermeden birbirinden ayrnz. Yaltmlar ve telleri skerken makaraya zarar vermemeye zen gsteriniz. Sarglar skerken sipir saysn ve tel apn kaydediniz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr Sacalar zerindeki vernii temizlererek montaj malzemelerini skebildiniz mi? Saclar biri birinden ayrp nveyi skebildiniz mi? Sarg izolasyon malzemelerini skebildiniz mi? Sarglara ait iletken kesiti ve sipir says bilgilerini hatasz kaydettiniz mi? Sarg skmn tekniine uygun tamamlayabildiniz mi? gvenlii tedbirlerine uydunuz mu?

1. 2. 3. 4. 5. 6.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

12

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. ( ) Transformatrlerde primer ve sekonder taraflar bir iletkenle birbirlerine baldr. ( ) fazl transformatr yap ve alma bakmndan bir fazl transformatrlere benzerler. ( ) fazl transformatr yerine ayn zellikte adet bir fazl transformatr kullanlabilir. ( ) fazl transformatrn bir faznda arza meydana geldiinde dier iki faz almasna devam eder.

( ) fazl transformatr nvelerinin birer yzeyi yaltlm demirden yaplmtr

( ) fazl transformatrlerde ekirdek tipi ve mantel tipi nveler kullanlr. ( ) fazl transformatrlerde fazn hepsine bir primer sargs ve bir sekonder sargs bulunur. ( ) fazl transformatrlerde bir fazl transformatrlerde olduu gibi tip sarm ekli vardr. ( ) Transformatr sarglarnn izolasyonu zelliini kaybetse ya da izolasyonu olmasa bile transformatrler almaya devam eder. ( ) fazl transformatrlerin primer ve sekonderleri sadece gen ve yldz balanabilir.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

13

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Mteri istei yapabileceksiniz. dorultusunda yeni bir fazl transformatrn hesabn

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: fazl transformatrlerin hesabnda kullanlan formlleri aratrnz. fazl transformatrlerin hesaplama yntemlerini aratrnz. Tanma ilemleri iin internet ortam ve g ve kumanda devre elemanlarnn satld i yerlerini gezmeniz gerekmektedir. G ve kumanda devre elemanlarnn kullanm ekli ve amalar iin ise bu sistemleri kuran kiilerden n bilgi almanz gerekir. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

2. FAZLI TRANSFORMATRLERDE SARIM HESABI

2.1. Semboller
Transformatr hesaplamalarnda kullanlan temel semboller, anlamlar ve birimleri aada Tablo 2.1 ve Tablo 2.2de gsterilmitir. SEMBOL a b h hm Cp ANLAMI Nvenin Eni Nvenin Genilii Pencere Ykseklii Makarann ten e Ykseklii Pencere Genilii BRM cm cm cm cm cm

Tablo 2.1: Transformatr sarm hesabnda kullanlan semboller

14

SEMBOL S1 S2 Sn s1 il s2 il d1 d2 I1 I2 N1 N2 U1 U2

ANLAMI Primer (giri) gc Sekonder (k) gc Manyetik nve kesiti Primer sarg iletken kesiti Sekonder sarg iletken kesiti Primer sarg iletken ap Sekonder sarg iletken ap Primer sarg akm Sekonder sarg akm Primer sargnn sarm says Sekonder sargnn sarm says Primer gerilimi Sekonder gerilimi

BRM kVA kVA cm2 mm2 mm2 mm mm A A Sipir Sipir V V

Tablo 2.2: Transformatr sarm hesabnda kullanlan semboller

15

2.2. Formller
ANLAMI Manyetik nve kesiti Primer gc Manyetik ak Primer sipir says Sekonder sipir says Primer iletken akm Sekonder iletken akm Primer iletken kesiti Sekonder iletken kesiti Primer ve sekonder iletken ap FORML

2 S n C . S 2 . = a.b 3 S2 S1 B.Sn U1 N1 4,44. .f.10 -8 U2 N2 4,44. .f.10 -8 S1 I1 3.U 1h S2 I2 3.U 2 h I1 S1iletken J I2 S2iletken J 4.S1il. d1 , d2

4.S2il.

Tablo 2.3: Transformatr sarm hesaplamasnda kullanlan formller

2.3. Fazl Transformatrn Hesab

fazl transformatrlerin yapm hesaplar, bir fazl transformatrlerin yapm hesabna benzer. Nve eit kesitli ayaktan olutuundan, bir ayak iin hesaplanan deerler dier ayaklarda da ayn kacandan dolay, hesaplama sadece bir ayak iin yaplr. RNEK: Sekonder k gc 1 kVA olan 380 V / 220 V , / bal e=% 5 gerilim dml trafonun verimi % 92 ve akm younluu J=2,2 A/mm dir. Manyetik ak B= 10000 Gauss ve frekans f=50 Hz olan fazl transformatrn sarm iin gerekli hesaplamalarn yapnz (C = 0,9 alnacaktr)

16

Manyetik nve kesitinin hesaplanmas

S n C. S 2 .

2 2 0,9. 1000 . 23,2cm 2 3 3

Manyetik nvenin eninin ve boyunun ls, transformatrn kullanma yerine gre belirlenir. Kare eklinde veya dikdrtgen eklinde yaplabilir.

S n a . b olduundan a = 5 cm alnrsa, b =

S n 23,2 4,6cm olur. a 6

Bu deere % 9luk kabarmalar dikkate alarak b = 4,6 . 1,09 = 5 cm bulunur. Manyetik nvenin a ve lleri eit ktndan manyetik nve kare eklinde alnacaktr. Primer ve sekonder sipir saylarnn bulunmas

B.S n 10000.23,2 232000 Maxwell

U1f U 2f
N1

380 3 220 3

220 V Primer faz gerilimi

= 127 V.Sekonder faz gerilimi

U1 220 427 Sipir -8 4,44. .f.10 4,44.232000.50.10 -8

N2

U2 127 247 Sipir -8 4,44. .f.10 4,44.232000.50.10 -8

Transformatrler yklendikleri zaman u gerilimleri, gerilim reglasyonundan dolay bir miktar der, bunu karlamak iin % 5e kadar sekonder sipir saysna eklenir. Sekonder sipir saysna % 5 lik gerilim dm eklenirse

N 2 247.1,05 259 sipir olarak sarlr.

Primer ve sekonder akmlarnn bulunmas

Primer (giri) gc transformatr veriminin deeri kadar azalarak, sekonder (k) gc oluturur.

S1

S 2 1000 1087 VA 0,92 S1 1087 1087 I1 1,65A 3.U 1h 3.380 1,73.380

17

I2

S2 3.U 2 h

1000 2,62A olarak bulunur. 1,73.220

Primer ve sekonder iletken kesitlerinin bulunmas

s1il

I 1 1,65 0,75mm 2 J 2,2

I 2 2,62 1,2mm 2 J 2,2

s 2il

olarak bulunur.

Primer ve sekonder iletken aplar

d1

4.s1il 4.s 2il

4.0,75 0,98 mm 1mm kesitinde iletken kullanlr. 3,14 4.1,2 1,23 mm 1,25mm kesitinde iletken kullanlr. 3,14

d2

Manyetik nve llerin hesaplanmas Pencere ykseklii

h = 2,5 . a formlnden h= 2,5. 5 = 12,5 cm = 125 mm hesaplanr. Makara yapmnda 2 mmlik presbant kullanlrsa ve 1,5 mm hava aral braklrsa makarann ykseklii; h m = h 2 . ( 2 + 1,5 ) = 125 2 . ( 2+1,5) =118 mm hesaplanarak makarann yapmnda h ykseklii olarak kullanlr. Sarg kalnlklar

Primer iletken kesiti izole kalnl ile birlikte d 1 = 1 + 0,1 = 1,1 mm olur. Primerin bir katna sarlacak iletken says 118 /1,1 = 107dir. 427 / 107 = 3,99 kat olduundan drt kat alnarak hesaplamalarda kullanlr. Sekonder iletken kesiti izole kalnl ile birlikte d 2 = 1,25 + 0,1 = 1,35 mm olur. Sekonderin bir katna sarlacak iletken says 118 / 1,35 = 87dir. 259 / 87 = 2,97 kat olduundan kat alnarak hesaplamalarda kullanlr. Primer sargnn katlar arasna 0,30 mm sarg zerine 0,50 mmlik presbant kullanldnda 4.(1,1)+3.(0,30) +0,50=5,8 mm bulunur. 18

Primer sarg kabarma pay ile birlikte 7 mm alnr. Sekonder sarg kalnl katlar arasna 0,30 mm sarg zerine 0,50 mmlik presbant kullanldnda 3.(1,35)+2(0,30) +0,50=5,15 mm bulunur. Sekonder sarg kabarma pay ile birlikte 6 mm alnr. Pencere genilii

Yukardaki ifadelere gre pencere genilii = Nve ile makara arasndaki hava boluu (1,5 mm), kullanlan presbantn kalnl (2 mm), 1. faz primer sarg kalnl (7 mm), 1. faz sekonder sarg kalnl (6 mm), iki sarg arasndaki hava aral (7 mm), 2. faz sekonder sarg kalnl (6 mm), 2. faz primer sarg kalnl (7 mm), makara kalnl (2 mm) ve nve ile makara arasndaki hava boluu (1,5 mm) toplanrsa pencere geniliini verir. Cp = 1,5 + 2 + 7 + 6 + 7 + 6 + 7 + 2 + 1,5 = 40 mm olarak hesaplanr. Aadaki ekilde manyetik nve de sarg sarlacak bacak genilii (a), saclarn st ste dizilmesiyle meydana gelen genilik (b), pencere ykseklii (h) ve pencere geniliinin yerleri gsterilmektedir.

ekil 2.1: Nve lleri

19

Manyetik nve sac lleri; a=50 mm b=50 mm h=125 mm Cp=40 mm hesapland.

ekil 2. 2: Sac yerleimi

1 numaral sac: Sacn eni: a = 50 mm Sacn boyu: h + a = 125 + 50 = 175 mm Sacn says: 3. 2 numaral sac: Sacn eni: a = 50 mm Sacn boyu: 2 . Cp + a = 2 . 40 + 50 = 130 mm Sacn says:

b 50 3. 429 adet 0,35 0,35

b 50 143 adet 0,35 0,35

3 numaral sac: Sacn eni: a = 50 mm Sacn boyu: Cp + a = 40 + 50 = 90 mm Sacn says: 2.

b 50 2. 286 adet alarak hesaplanr. 0,35 0,35

20

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygulama: Sekonder k gc 0,9 kVA olan 380 V / 90 V , / bal e = % 5 gerilim dml trafonun verimi % 90 ve akm younluu J=2,2 A/mmdir. Manyetik ak B= 10000 Gauss ve frekans f=50 Hz olan fazl transformatrn sarm iin gerekli hesaplamalarn yapnz (C = 0,9 alnacaktr.).

lem Basamaklar

neriler
Mterinin istekleri dorultusunda gerekli bilgileri alnz. Aldnz bilgiler dorultusunda ncelikle manyetik nve kesitinin hesabn yapnz. Primer ve sekonder sipir saysn hesaplaynz. lgili tablolardan iletken aplarn bulunuz. Sarg kalnl ve pencere geniliini, manyetik nve ve sac llerini ve makara llerini hesaplaynz. Bobin makarasn sehpaya taktnzda rahata dnmeli, nk sarm yaparken teli koparabilirsiniz. Makara iinde makaronlu teli yarm tur atacak kadar sarnz. Trafonun yaltmn en kolay vernik ile yapabilirsiniz. Trafo kontroln labaratuvar ortamnda gerekletirebilirsiniz.

Mteriden gerekli bilgileri alnz. Manyetik nve kesiti hesabn yapnz. Primer ve sekonder sipir saysn hesaplaynz. Primer ve sekonder iletken aplarn hesaplaynz. Sarg kalnln ve pencere geniliini hesaplaynz. Manyetik nve ve sac llerini hesaplaynz. Makara llerini hesaplaynz.

21

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr Verilen deerlere gre manyetik nve kesitini doru olarak hesaplayabildiniz mi? Primer ve sekonder sipir saylarn doru hesaplayabildiniz mi? Primer ve sekonder iletken aplarn doru hesaplayabildiniz mi? Makara llerini doru hesaplayabildiniz mi? Sac llerini doru olarak hesaplayabildiniz mi?

1. 2. 3. 4. 5.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

22

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) fazl transformatrn hesabn yaparken; sekonder gcn, primer ve sekonder gerilimlerini, uygulanan gerilimin frekansn, transformatrn verimini, transformatr sacnn manyetik ak younluunu, akm younluunu ve gerilim dmn bilmemiz gerekir. ( ) fazl transformatrlerde manyetik nve kesiti hesab Sn C. S2 formlnden yaplr. ( ) Manyetik ak younluu (B): 1 cm 2 alanda dolaan manyetik kuvvet izgisine denir. ( ) fazl transformatrlerde verim ( ) verilen gcn alnan gce blnmesiyle

2. 3. 4. 5. 6. 7.

= S 1 /S 2 hesaplanr.
( ) fazl transformatrlerin gleri bydke verimleri dmektedir. ( ) fazl transformatrler yklendikleri zaman sekonder gerilimlerinde bir miktar dme meydana gelir. ( ) fazl transformatrlerde bir fazl transformatrlerde olduu gibi primer gerilimi ile sekonder gerilimi oran, primer sipir says ile sekonder sipir says oranna ( 8.

U 1 N1 ) eittir. U2 N2

9. 10.

( ) fazl transformatrlerde primer ve sekonder sipir saylarn hesaplamada kan sonuca gre sarp, iletken kesitleri hesaplanandan daha ince kesitli sarlrsa sadece transformatrn gcn deitirmi oluruz. ( ) Pencere ykseklii;h = 2,5 . a formlnden hesaplanr. ( ) Pencere geniliinin hesabn yaparken; nve ile makara arasndaki hava boluu, kullanlan presbantn kalnl, 1. faz primer sarg kalnl, 1. faz sekonder sarg kalnl, iki sarg arasndaki hava aral, 2. faz sekonder sarg kalnl, 2. faz primer sarg kalnl ve makara kalnl toplanr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

23

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA

Mteri istei dorultusunda yeni bir fazl transformatr sarmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: fazl transformatrlerin makaralarn yaparken dikkat edilecek hususlar aratrnz. fazl transformatrlerin sarmn yaparken dikkat edilecek hususlar aratrnz. Tanma ilemleri iin internet ortam ve g ve kumanda devre elemanlarnn satld i yerlerini gezmeniz gerekmektedir. G ve kumanda devre elemanlarnn kullanm ekli ve amalar iin ise bu sistemleri kuran kiilerden n bilgi almanz gerekir. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

3. FAZLI TRANSFORMATR SARIMI

3.1. Makara Yapm
Transformatrlerde makara, sarglarn dzgn olarak sarlmas, birbirine ve manyetik nveye kar yaltkanln salanmas amac ile yaplr. Makara yapmnda transformatrn gcne gre deiik kalnlklarda presbantlar kullanlr. Presbantlar transformatrn gcne gre 1 1,5 2 mm veya daha kaln olabilmektedir. Baz transformatrlerde presbant yerine bakalit veya ebonit gibi malzemeler de kullanlabilir. Seri imalatta sert plastikten eitli ebatlarda hazr makaralar da youn olarak kullanlmaktadr.

24

Resim 3.1: Hazr yaplm makara

Makara yapm iin presbantn zerine ekil 3.1deki gibi makara llerinin izilmesi gerekir. Makara nvenin zerine geecei iin kenar lleri mutlaka nve llerinden presbant kalnl kadar byk alnmaldr. Ayrca makara kenarlarnn alt ve st ksmnda 5 mmlik kulakk braklr. Bu kulakklar, makara gvdesinin kapak ksmna yaptrlmasn salar.

ekil 3.1: Makara llerinin gsterilii

ekil 3.2: Makara kapaklarnn gsterilii

25

Makara iin ekil 3,1deki gibi ve makara kapaklar iin ekil 3.2deki gibi ekiller presbant zerine izilerek makasla kesilir. Makarann kesim ilemi bittikten sonra bkme ve yaptrma ilemi yaplr. a ve b kenarlar ile kulakklar, izilen yerlerden bklmesinin dzgn olarak yaplmas iin presbantn arka tarafndan bir bakla izilir ve ters tarafa katlanr. Fazla olarak izilen a kenar ile ba taraftaki a kenarnn yarm katlar inceltilir. nceltilen iki a kenar st ste getirilerek yaptrlr. Bylece iki katn kalnl bir katn kalnlna eitlenmi olur. Makarann kapaklarnn biri bir tarafta dieri br tarafta olacak ekilde makarann kenarndaki kulakklarla yaptrlarak makarann yapl ekil 3.3teki gibi tamamlanr.

ekil 3.3: Makarann yapl aamalar

3.2. Bobinlerin Sarm

Bobinler makara zerine sarlmadan nce, makaray sarm krna takmak iin i ksmnn dolu olmas gerekir. ksm bo olursa makara sabitlenmemi olur ve sarg dzgn sarlamaz. Makarann iine tam girecek ekilde nve llerine gre takoz yaplr. Makarann sktrlmas iin, her iki tarafna yan kapaklar yaplr. Sarm krna takmak iin takoz ve kapaklarn ortasndan delik delinir. Makara ierisine takoz skca geirildikten sonra yan kapaklarla birlikte sarm krna taklr.

Resim 3.2: Makaraya yerletirilen takoz ve yan kapak

Makara sarm krna takldktan sonra, nce primer sarg, sonra sekonder sarg sarlr. letkenin ucunu darya karmak iin makarann a kenarndaki kapana delik alr. Alan delikten iletkenin ucuna makaron geirilir. Daha sonra bu makara balant yapacak kadar karlp sarm krnn miline sarlmaldr. Makarann kapaklarna delikler alrken 26

a kenarna gelmesine zen gsterilmelidir. Makarann kapaklarna atmz delikten ieri iletkeni geirdiimiz yer sarma baladmz yerdir. Sarma baladmz yere tekrar geldiimizde 1. sipiri sarm oluruz. Sarm boyunca ka sipir sardmz saymamz ve birinci kat tamamlandnda tekrar saymamz sarm srasnda fazla ya da eksik sipir sarmamz engelleyecektir. Sarm srasnda iletken gergin tutularak yan yana gelen iletken arasnda boluk brakmadan birinci kat tamamlanr.

Resim 3.3: Primer sarg sarlmas

Birinci kat tamamlandktan sonra ikinci kat sarma gemeden nce yan yana gelen iletkenler arasndaki boluklar var ise sarm ba ile bolular kapatlr. Katlar arasn 0,30 mm kalnlnda presbantla yaltmak gerekir. Daha sonra ikinci kat sarma geilir. kinci kat da ayn ekilde sarlr ve primer tarafnn sarm bu ekilde katlar arasna 0,30 mmlik presbant konularak primer sargs tamamlanr. Primer sarg tamamlandktan sonra zeri 0,50 mmlik presbantla yaltlr. letkenin ucuna makaron taklarak makarann kapana nceki deliin yanna delik alp alan delikten karlr (Resim 3.4).

Resim 3.4: Makaron taklmas

letkenin ucuna uygun olan makaron taklarak primer sarg ularnn yanna alan delikten dar karlp sekonder sarg sarlmaya balanr. nceki primer sargsna uygulanan ilemler srasyla sekonder sargsnda uygulanr. Sarglarn kelerinde ya da orta ksmlarnda oluacak kabarmalar en aza indirmek iin tahta veya plastik tokmakla iletkenler zarar grmeyecek ekilde yavaa vurulur. Sekonder sargnn katlar aras da tamamlandnda 0,30 mmlik presbant ile katlar aras yaltlarak sarm tamamlanr (Resim 3.5). 27

Resim 3.5: Sarglarn yaltlmas

Resim 3.6: Sarm tamamlanm makara

fazl transformatr imalatnda, makara ve bobinlerden er adet yaplmas gerektii daha nce aklanmt. adet makara ve bu makaralarn zerine adet primer ile sekonder sarglar sarldktan sonra ohmmetre ile sarglarn kopukluk kontrol yaplr.

Resim 3.7: 3 adet sarm ve yaltm tamamlanm bobin

Sarglarda herhangi bir kopukluk bulunursa ohmmetre sonsuz diren gsterir ya da sarglarn direnleri farkl deerlerde olabilir. 28

3.3. Saclarn Dzenlenmesi

Transformatr bobini yaltm tamamlanp, montaja hazr hale getirildikten sonra manyetik nveyi oluturan saclar makara iine yerletirilir. Yerletirme ileminden nce saclar gruplar haline getirilir.

Resim 3.8: Makara iine yerletirilecek saclar

Birinci grup sac alnarak makara iine uygun ekilde yerletirilir. Bunu yaparken saclarn, makarann kelerine zarar vermemesine dikkat etmeli, herhangi bir zorlamada eki ve tokmak kullanlmamaldr (Resim 3.9).

Resim 3.9: Sac yerletirme

Aksi takdirde makarann i yzeyi yrtlarak iletkenler izilebilir veya kopabilir. Birinci grup sac dikkatli bir ekilde yerletirildikten sonra ikinci grup saclarn yerletirme ilemi birinci grup yerletirmeye ters ynde olacak ekilde taklr (Resim 3.10).

Resim 3.10: Sac yerletirme

29

kinci grup saclarn ters taklmasnn nedeni ek yerleri st ste gelmemi olur ayn zamanda saclar arasnda hava boluu kalmadndan manyetik ak younluu artar. Saclarn hepsi yerletirildikten sonra, nvenin dna taan saclar var ise botaki bir sac alnarak sac zerine konur ve ekile vurularak ayn hizaya gelmesi salanr. E ve I tipi saclarn dizilmesinde nce E saclar, sonra karlkl dizilen E tipi saclar arasnda kalan boluklara I saclar dizilir.

3.4. Fazl Transformatrn Montaj Teknii

Transformatr saclar takldktan sonra, nveye kebent veya kaln sacdan ayak yaplr. Bobin ularnn balanaca klemensin tespit edilmesi iin L eklinde sac para yaplr. Daha sonra ayaklar ve klemens tespit paras, saclarn delik llerinde delinir, nve zerine konularak cvatalarla sklr (Resim 3.11).

Resim 3.11

Bobin ular klemenslere balanrken fazlalklar kesilir, iletkenin emayesi kaznr ve klemens vidalar yeteri kadar sktrlarak montaj tamamlanr (Resim 3.12).

Resim 3.12

30

Resim 3.13: Montaj tamamlanm transformatr

Montaj tamamlanan transformatr sarglar ohmmetre ile kopukluk, ksa devre ve gvdeye kaak kontrol yaplr. Seri lamba ile primer ve sekonder sarglar arasnda ksa devre, primer ve sekonder sarglarn kendi giri ve k ular arasnda kopukluk, sarg ular ile nve arasnda gvdeye kaak kontrolleri yaplr. Bu kontroller faz sargs iin ayr ayr yaplr. Her hangi bir kaak ya da kopukluk grlmezse transformatr altrlr. Bu kontrollerden sonra, primer sarglardan enerji verilerek transformatrn bo almadaki gerilim ve akm deerleri kaydedilir. Daha sonra sekonder sarglarna bir reosta balanarak transformatr yklenir ve ykte, gerilim ve akm deerleri kaydedilir. Kaydedilen deerler ile hesaplanan deerler karlatrlr. Transformatrden titreim sesi gelirse saclar iyice sktrlr. Kontroller sonunda, deerler normal ise transformatr zerine yaptrlacak bir etikete sekonder (k) gc (S2), primer gerilimi (U1), sekonder gerilimi (U2), alma frekans (f), primer akm (I1) ve sekonder akm (I2) deerleri yazlr (Resim 3.14).

Resim 3.14: Kontrolleri tamamlanm transformatr

31

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygulama: renme Faaliyeti 2de sarm hesabn yaptnz fazl transformatrn sarmn aadaki ilem basamaklarn takip ederek yapnz.

lem Basamaklar
Makaray hazrlaynz. Takozu ve kapaklar hazrlaynz. Makaray sarm krna sabitleyiniz. Bobin makarasn sehpaya taknz. Tele, makaron geiriniz. Primer katn sarnz. Kat arasna kt yerletiriniz. Sekonder katlarn da sarnz. Son katn zerini yaltnz. Makaray krktan sknz. Saclar yerletiriniz. Manyetik nveyi hazrlaynz. Transformatrn montajn yapnz. Transformatrn yaltmn yapnz. Transformatr sarglarnn balantsn klemens balantsn yapnz.

neriler
Makarann yaplmasnda ller ok dikkatli alnmaldr. Makarann kapaklarna delikler alrken a kenarna gelmesine zen gsterilmelidir. Primer sarg iin makara sarm yapmak iin ekildiinde dolamayacak ve iletken alacak ekilde ayarlanmaldr. Sac yerletirme ilemi yaplrken birinci grup sac dikkatli bir ekilde yerletirildikten sonra ikinci grup saclarn yerletirme ilemi birinci grup yerletirmeye ters ynde olacak ekilde taklr. Montaj tamamlanan transformatr sarglar ohmmetre ile kopukluk, ksa devre ve gvdeye kaak kontrol dikkatli yaplr.

32

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Makaray hazrlayabildiniz mi? Takozu ve yan kapaklar hazrlayabildiniz mi? Primer ve sekonder katlarn dzgn bir ekilde sarmn yapabildiniz mi? Makaronlar takabildiniz mi? Katlar aras yaltmlarn uygun ekilde yapabildiniz mi? Sarmn tamamladnz bobinin son kat yaltmlarn yapabildiniz mi? Saclar uygun ekilde yerletirebildiniz mi? Saclar boluk kalmayacak ekilde sktrabildiniz mi? Bobin ularn klemens tablosuna balayabildiniz mi? Transformatr etiketini standartlara uyun ekilde hazrladnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

33

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. 2. 3. ( ) Makarann alm emas a b a b a eklinde be kenar olarak izilir. ( ) Makara yapmnda presbantn kalnl dikkate alnmaz. ( ) Makara iin 2 mmlik presbant kullanlrsa ve 1,5 mm hava aral braklrsa h ykseklii 118 mm olarak presbantn zerine izilir. ( ) Makara kapaklar her faz sargs iin drt adet olarak yaplr. ( ) Makarann a ve b kenarlar ile kulakklar, izilen yerlerden bklmesinin dzgn olarak yaplmas iin presbantn arka tarafndan bir bakla izilir ve ters tarafa katlanr. ( ) Bobinler makara zerine sarlmadan nce, makaray sarm krna takmak iin i ksmnn dolu olmas gerekir. ( ) Makara sarm krna takldktan sonra, nce sekonder sarg, sonra primer sarg sarlr. ( ) Yan yana gelen iletkenler arasnda boluklar varsa tahta ekile boluklar kapatlr.

4. 5.

6. 7. 8.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

34

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. fazl transformatrlerin yapsn ve almasn rendiniz mi? fazl transformatrlerde meydana gelecek arzalar rendiniz mi? fazl transformatrlerin balantlarn rendin mi? fazl transformatrn hesabnda kullanlan sembolleri rendiniz mi? fazl transformatrn hesabn rendiniz mi? Makara yapmay rendiniz mi? Bobinlerin sarmn yapabildiniz mi? Saclar dzenleyebildiniz mi? fazl transformatrn montajn yapabildiniz mi? fazl trafonun k gerilimlerini kontrol ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

35

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 89 10 Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru Doru Yanl Yanl

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Doru Doru Doru Yanl

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 Doru Yanl Doru Yanl Doru Doru Yanl Yanl

36

KAYNAKA KAYNAKA
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri, Kahramanmara, 1998. BODUROLU Prf. Dr.Turgut, Transformatrler Cilt 1, Elektrik Makineleri Dersleri. OLAK eref, Atelye 2, Color Ofset, skenderun, 2004. GRKEM Abdullah, Elektrik Makinalarnda Bobinaj, zkan Matbaaclk, Ankara, 1999. PENT M.Adnan, Abdullah II.M.E.B.stanbul, 1984. RKMEZ, Elektrik Makineleri Cilt

PENT M.Adnan, Abdullah RKMEZ. Elektrik Makineleri Cilt II.M.E.B. stanbul, 1984. TUNCAY Ersoy, Atlye 2, stanbul, 2004.

37