Ege n i v e r s i t e s i E d e b i y a t F a k l t e s i Y a y n l a r No : 59

zerine Notlar

Rza Filizok

EGE NVERSTES BASIMEV BORNOVA-lZMlR 1991

ISBN

975-483-083-5

NDEKLER

nsz Mehmed Emin Yurdakul Rza Tevfik Blkba Ziya Gkalp Orhan Seyfi Orhon Faruk Nafiz Kemalettin Kamu mer Bedrettin Uakl Cahit Stk Taranc Orhan Veli Kank amlbel

V 1 18 25 39 49 61 67 77 93

NSZ

Yeni Trk Edebiyat: Divan edebiyat; Halk edebiyat ve Bat ede biyatnn ortak tesirleri altnda teekkl etmi yeni bir "terkip"tir Gnmz edebiyatnn niteliklerinin anlalmas bu terkipte yer alan unsurlarn aratrlmasna baldr. Klasik edebiyatmzdan gelen un surlar nelerdir? Halk edebiyatna yneliin sonular ne olmutur ? Bat edebiyat edebiyatmz hangi ynde etkilemitir ? Bu hususlarn aratrlmas gerekmektedir. Biz bu dncelerle snrl bir ekilde de olsa iirimize halk edebiyatnn tesirleri konusunu ele aldk. Balangta amacmz. Mehmed Emin'den gnmze kadarki iirimizde Halk edebiyatnn tesirlerinin genel bir tablosunu izmekti Ancak almalarmz ilerledike grdk ki, daha snrl almalar yaplmadan byle bir tablonun izilmesi salkl olmayacakt. Dier taraftan konuyu snrlayabilmek iin belli bal airler zerinde dur mak zm yolu deildi. nk Halk Nihat gibi ilk plnda dnlme yen bir air, konumuz asndan birinci derecede nemliydi. Dier ta raftan Behet Kemal alar'n "Battal Gazi"si tarznda eserler, bal ba na bir inceleme konusu olabilecek durumdayd. u veya bu lde halk edebiyatmzdan faydalanan airlerimizin says, sesini duyurmu, iirimizde belirli bir yeri olanlar dnldnde bile 100' ayordu. Daha nemlisi, iirimizde halk edebiyatnn tesirlerini aratrr ken takip edilecek yol konusunda bir yn glk vard. Mesel halk iirinin asrlar boyunca teesss eden ahengini yeni iirimizde nasl takip etmeliydi ? ok zaman yapld gibi sadece mterek rediflerin, mnferid benzerliklerin zerinde durmak bize fazla bir ey retir miy di? airleri yahut eserleri mevcut kanaatlerden yola karak, baz umumi izgiler altnda toplamak, genel hkmlere varmak bize ok mahzurlu grnd. Hecenin belirli kollarnda yryen airlerin btn eserlerinde ayn izgiyi devam ettirmediklerini tespit ettik. Faruk Na fiz, genel izgisiyle Ziya Gkalp'n "tehzib" fikrine uygun eserler verdii halde, "destan" larnda Rza Tevfik'ten at rdan yrmekteydi III

Ayrca her air, halk edebiyatndan, ald malzemeyi kendi sanat an layna uygun olarak farkl bir ekilde iliyordu. Bu hususlar ahslaru zaman zaman eserleri ayr ayr ele alma zaruretini ortaya kard. Bu konuda yaplacak almalara bir balang olur midiyle, ge nel bir tablo izmeyi ilerideki bir zamana brakp, bu almamzda, Mehmed Emin Yurdakul, Rza Tevflk Blkba ve Ziya Gkalp gibi bu konuda yol ac airlerden yola karak, "Hecenin be airt' arasnda hususi birer yeri olan Orhan Seyfl Orhon ve Faruk Nafiz amhbel 'in, onlar takip edenlerden Kemaletttn Kamu ve mer Bedrettin Uakl 'nn ve nihayet Cahit Stk Taranc ve Orhan Veli Kank 'in eserleri zerinde durduk. irimtzde Halk edebiyatnn tesirlerini aratrrken, konunun tel kin ettii unsurlar gz nnde bulundurmakla birlikte genel olarak bu tesirleri "ekil", "dil", "imajlar" ve "malzeme" kategorileri altnda aratrdk. Prof.Dr. Mehmet Kaplan 'Yeni Trk Edebiyat zerinde Trk Halk Edebiyatnn Tesiri" adl makalesinde "Son a Trk edebiyatlarnn Halk edebiyatndan hangi unsurlar aldklarn, onlar nasl deitir diklerini ve onlar vastasyle kendi duygu ve dncelerini nasl kay natrdklarn aratrmak, zevkli fakat uzun ve ince bir itir." demek tedir. almamzda zellikle bu sorularn cevaplarn aradk. Beni Halk edebiyat-Yeni Trk Edebiyat ilikileri zerinde almaya tevik eden ve bu konuda her trl yardm esirgemeyen ho cam sayn Prof. Dr. nci Enginn 'e teekkrlerimi sunarm. Kitabn basmna karar veren E.. Edebiyat Fakltesi Yayn Kuruluna, E.. basmevi mdr sayn Rdvan Erci'ye, mdr yardmcs Olcay Sutven'e ve dikkatli almalarndan dolay basmevinin dier grevlilerine kranlarm sunarm

Dr. Rza FLZOK

IV

MEHMED EMN YURDAKUL

Servet-i Fnn edebiyatnn zirveye ulat bir zamanda Mehmed Emin'in 1898 ylnda hece vezniyle yazlm manzumelerini "Trke iirler" adyla neretmesi beklenmedik bir edeb olay gibi grnrse de aslnda mahallileme cereyannn ve Tanzimat'tan beri grlen edeb gelimelerin tabi bir sonucudur. zellikle 1880'lerden balayarak Halk Edebiyatna duyulan ilginin artmas, Servet-i Fnn edebiyat dneminde bu ilginin artarak devam etmesi Mehmed Emin'e byle bir eseri ortaya koymak imknm hazrlamtr. Bu manzumelerin Yunan muharabesi esnasmda yazlm olmas eserin ilgiyle karlanmasnn dier sebebidir. Devrin edebiyat dnyasnn nde gelen btn isimlerinin bu eseri hararetle mdafaa etmeleri, hem Mehmed Emin'in at n devam ettirmesini hem Mill Edebiyat akmnn geliebilecek bir ortam bul masn salamtr. Sade bir dille ve hece vezniyle iirler yazmak dncesi Tanzi mat'n bamdan beri vard. Btn Tanzimat airleri hece veznine sem pati duymular ve bu vezinle baz denemeler yapmlard. Mehmed Emin, heceyi btn iirlerinde kullanm olmasyla, mill konulan ele almasyla ve bu konulan halkn anlayabilecei sade bir dille ifade et mesiyle kendisinden nceki airlerden ayrlr ve bu konuda hakiki bir yol ac olur.

ekil Mehmed Emin'in iirlerim halk iirine yaklatran temel unsur lar hece vezni ve kulland dildir. Bu iki unsur dnda halk iiri ile mnasebeti olduka snrldr. Mehmed Emin, Halk Edebiyat nazm ekillerine rabet etmemi, Servet-i Fnn ve Fecr-i ti airleri gibi ye ni nazm ekilleri kullanmtr. Dier taraftan, Mehmed Emin hece veznini de halk airleri kadar ustalkla kullanamamtr. Hece vezni nin ok kullanlan kalplan yerine, allmam hece kalplanna y nelmitir. Hece veznini kullanmadaki bu acemiliklerine ramen Mill 1

Edebiyat devrinde hecenin aydnlarn kulland asl vezin olmasnda Mehmed Emin'in rol byktr. iirleri yurt iinde ve dnda byk alka toplam, yem yetien nesiller tarafndan taklid edilmitir. Mehmed Emin, iirlerinde yedi heceli kalplardan on dokuz heceli kalplara kadar olduka deiik vezinler kullanmtr. Bu vezinlerde duraklara byk bir titizlikle uyduu grlr. iirlerinin bir ksmnda tek vezin kullanm, bir ksmnda ise birden fazla vezin kullanmtr. Pek ok iirinde bilhassa diyaloglarda hece veznini krarak kulland grlmektedir. Mehmed Emin, birok hece kalbm ayn manzumede kullan, vezinleri krmasyla aruz airlerinin serbest mstezat tarznda yaptklar btn yenilikleri hece veznine tam, bylece yeni hece iir, aruzlu iirlerin uzun zamanda ulat ekil eitliliine daha Mehmed Emin'de ulamtr. Mill Edebiyat dneminin airleri, daha sonra ok deiik nazm ekilleri deneyerek serbest iire kadar ulaacaklar, ekil ynnden mmkn olan btn deiiklikleri yapa caklardr. Mehmed Emin'in hece vezninde yapt deiiklik, "hecenin serbest mstezatlari'nn rneklerini vermesidir, szyle zetlenebilir. airin kulland btn vezinleri ve vezinleri krma ekillerini gzden geirmemiz, hece iirin deiimlerim takip edebilmemiz asmdan ol duka nemlidir. Tek vezinli iirlerinde Mehmed Emin u vezinleri kullanmtr : 4+4 durakl 8 heceli iirler : Orduya Selm. 4+4+2 durakl 10 heceli iirler : Ninni. 3+4+3 durakl 10 heceli iirler : Mektepli. 6+5 durakl 11 heceli iirler : Aydm Kzlar, Vur, Ankara, Mustafa Kemal-Zafer, Halk, stikll Destan, Kurtarcya, Ant, Devrim. ocuk Esirgeme Kurumu. 4+4+3 durakl 11 heceli iirler : Sabah, CXVIII numaral iir, Ana dolu 'dan Bir Ses yahut Cenge Giderken, Kanm Tayana. 4+4+4 durakl 12 heceli iirler : Sofra Ba, Alil. 4+3+4+3 durakl 14 heceli iirler : Anlayamayanlara, mleki, CXIX numaral iir. Anneciim, ar'a, Han'm Sazna, Kafkas'a, Ya Bir
1

ncelemeye Fevziye Abdullah Tansel 'in " M e h m e d E m i n Yurdakul 'un Eserleri-1, iirler" kitabndaki btn iirler alnmtr.

Mezar Ya Zindan, Bir Gen Kza, stad Ekrem 'e. air, Ey Trk Uyan iirinin bandaki drtlk, Kafkas Kz. 4+4+4+3 durakl 15 heceli iirler : Barbaros, Benim Ruym, Gemici, Gnahkr, ocuklar, Bir Delikanlaya, Yavrumuzu oaltalm, te O Gn, Brak Beni Haykraym, Yavrumun Mezarnda, Ya lrsem Ne Ya parlar, lk Yara, eki Altnda. Issz Ev, Baksz Katiller, iekciim, Zavalllar, Benim iirlerim, Kur'an- Kerim, Ah Analk yhud Zeyneb' in Duas, Yetim ocuk yhud Ahmed 'in Kaygusu, ehid yhud Osman' n Yrei, Trhala Kal'asna Bayrak Diktikten Sonra, Yunan Snrn Geerken, Biz Nasl iir steriz, Macar Kzna, Yolcu, iftilik, Olum Doduu Gece, Yaz Masamn Banda, Balk, Bahtiyarlk, Demir, Beiin nnde, Ahretlik, Src, On Para Ver, Sebep Ne ki Dourma sn? rs Banda, Ne zaman. 4+3+4+4 durakl 15 heceli iirler : ntikam Perisi, Bana Kevser Su nana, Petersburg 'a Glsn Artk, Verinhora "ya, syan, Du, Hak, i 'rimin Perisine, ir, Mill Ruh, mid. Mefkure, Ey Beerin arpan Kalbi, Tanr'ya, Trk Dili, Hrriyet, Benim mrm, air, Byk San'atkr. 4+4+4+4 durakl 16 heceli iirler : 10 Temmuz, Gen Trk, Ona lm, Felketler Karsnda, Sen Feryada Balaynca. 4+4+3+4+3 durakl 18 heceli iirler : Martin Luther, Gutenberg, Kristof Kolomb. 4+4+4+4+3 durakl 19 heceli iirler : Bize Diyorlar ki, lim, Para, Sn'at, Hakkaniyyet. l Kafas. Birden fazla vezinli iirlerde Mehmed Emin u vezinleri kul lanmtr : A. ki vezinli iirler :

7 'li (4+3) ve 11 'li (4+4+3) vezinlerle yazlan iirler : Irkmn Trks, Ordudan Bir Ses, Yurdumun niltisi. 11 'li (4+4+3) ve 15 'li (4+4+4+3) vezinlerlerle yazlan iirler : Kayna na ile Damat, Kibriti Kz, Yaamak Kavgas, Ey Gen ifti, Brak Yap ma, smail Gaspirinnski'ye. Zavall Kayk, Kur'a Neferi, Matbuat Ni zmnmesi yahut lk Hcum. 7'li (4+3) ve 14 'l (4+3+4+3) vezinlerle yazlanlar : Babacm, Baba Buca, Ey nem Dik, A Barn Biz Geldik, Nifak, Fener, Ya Gazi Ol, Ya ehit, Demirci. 14 'l (4+3+4+3) ve 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlan iirler : mtihan, Brak u Kucaz. 3

8 'li (4+4) ve 15 'li (4+3+4+4) vezinlerle yazlanlar : Hasta Bakc Hanmlar. 7 'li (4+3) ve 15 "li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Kesildi mi Elle rin. 12 'li (4+4+4) ve 16 'l (4+4+4+4) vezinlerle yazlanlar. Biliniz ki Ey Gaddarlar. 15'li (4+4+4+3) ve 19 'lu (4+4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Salon Kesme. B. vezinli iirler : 7 'li (4+3); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Ana dolu, Gzyan, Gzellik ve yilik Karsnda, Kyde Frtna. 8 'li (4+4); 12 'li (4+4+4); 16 l (4+4+4+4) vezinlerle yazlanlar : Selm Sana, Ordu 'nun Destan. 8 'li (4+4); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Ana ile Kz. C. Drt vezinli iirler : 7 'li (4+3); 11 li (4+4+3); yazlnlar : Ey Trk Uyan. 14 'l (4+3+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle

7 'li (4+3); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) ; 19 'lu (4+4+4+4+3) vezin lerle yazlanlar : Vatan Tehlikede. . Alt vezinli iirler :

7 'li (4+3); 8 'li (4+4); 11 'li (4+4+3); 12 Ti (4+4+4); 14 l (4+3+4+3); 15 'li (4+3+4+4) vezinlerle yazlanlar : Dicle nnde. Mehmed Emin 'in kulland btn vezinler bunlardan ibarettir. airin hece veznini krma ekillerini de -btn halinde- u ekilde gsterebiliriz: 10 'lu msralar krma tarz 2 :
3 4 3

yahut
4 3 3 2
Her hece bir izgiyle gsterilmektedir.

"Mektubunuzu aldm. E'annz okudum. Hakikaten bir Trk as kerinin hissiyt- merdane ve vatanpervernesini musavver grdm. Hele lisnn dahi ive-i edeb diresinde olarak bir Trk neferinin syleyebilecei, anlayaca bir tarzda intihab bihakkn takdire sezdr. Sras dtke defa'tle sylemiimdir; yine sylerim : Ede biyat ve ale' l-husus iir hissiyat ve efkr- milliyentin tasvirinden, lisan- edeb herkesin syledii lisann dzgncesinden ibaret olmak ik tiza eder. O hissiyat ve efkr istedii kadar te'ali etsin, o lisan istedii kadar mkemmel ve musanna olsun; lkin yine temeli, kk, mebde-i "avm" dediimiz efrd- mmetin kalbinde, beyninde, dilinde ol maldr. Efkr ve hissiyt- milliyyenin milli bir lisnla ifadesi : te iir, ite edebiyyat!." Rza Tevfik de airin dilinin yenilii stnde durur : "O atadan anadan kalma szleri, o Trke ta'birt hepimiz biliriz; fakat muasrnimizden hibir ir bilmiyorum ki onlar sizin kadar l bir niyyetle kullanm olsun, bu derecelerde hsn-i suretle de te 'lif edebilmi bulunsun." Rza Tevfik Trk Yurdu mecmuasnda nerettii "Emin Bey ve Emin Bey Trkesi" adl makalesinde airin dili ve sanat zerinde da ha etrafl durur.7 Rza Tevfik bu makalesinde nce Mehmet Emin'in sa natnn sosyolojik temellerini aratrr. Kendisini tehlikede hisseden milletler "avmil-i hafza" (facteurs conservateurs) denilen ve milletle ri millet yapan unsurlara sarlrlar. Bunlar, din, detler, mill lisan, an'aneler ve menkbelerdir. Bir millet yok olma endiesini duyduu za manlarda bu sosyal kuvvetlere ba vurursa milliyet hissi bir "fikr-i zinde" (idee-force) ekline girer. Rza Tevfik'e gre Mehmed Emin'in sa natnda ite bu sosyolojik hadise ile karlayoruz. Mehmed Emin bu kuvvetlerden sadece "milli dil" e sarlm fakat edeb an'anelere kymet vermemitir 8 : "Gariptir ki Emin Bey avmil-i saireden pek mhimi ve bu meselede belki en messiri olan an'ant- edebiyyeye kat 'en ehem miyet vermemi, hatta ondan tegafl etmitir." Rza Tevfik 'e gre Mehmed Emin'in kulland dil "impersonnel" dir, "ummi" ve "sade" bir trkedir 9 : "Anlalyor ki Emin Bey Trk le rabt- kalb etmek ve ettirmek iin yalnz lisana mracaat etmi,
6- Tansel, s. 13 7- Rza Tevfik, "Emin Bey ve Emin Bey Trkesi", Trk Yurdu, C.I, No.4. s.89-96. 8- Rza Tevfik, s. 90. 9- Rza Tevfik, s. 94.
6

lisan e beraber srklenip gelen an'anta kat'en ehemmiyet verme mitir. Lisan da ne Anadolu lisandr; ne Rumeli Trkesidir; hatta ne de bsbtn stanbul ive-i disidir. Kusursuz denilecek kadar umumi ve sade bir Trkedir ki hi bir leheye benzemez ve mucidinin (impersonnel) edasn iddetle ibraz eder. Tam Emin Bey Trkesidir, ve etvr- muhtelifesine nazaran Avrupaldr da denilebilir." Rza Tevfik'in bu tespiti olduka dorudur. Mehmed Emin gerekten iirlerinde kendisinden nce hi bir airimizde grlmeyen umumi bir dil kullanmtr. Bu konuda Rza Tevfik'ten ayrldmz nokta udur : Mehmed Emin kulland umumi dil vastasyla da olsa "an'ane' yle temas kurmu, gelenekten kulland dille snrl da olsa yararlanmtr. Mehmet Emin 'ta dili her eyden nce kelime kadrosuyla halk di line ve halk iirine yaklar : "Da, bayr, bel, yayla, rmak, tepe, uurum, ta, toprak, amur, kar, frtna, diken, al, koyun, kei, kz, inek, kurt, ku, st, deirmen, ahr, ekin. buday, tohum, harman, sa man, orak, bel, balta, urgan, ktk, demet, ot. gl, gonca, yaprak ifti, oban, muhtar, rgat, oba, ul, ter, nasr . . . " Mehmet Emin'in iirlerinde kulland bu kelime kadrosu birbirinden az ok farkl iki sonu verir: Birincisi, airin dil vastasyla eserlerini halk iirine yaklatrr. kincisi air bu kelime kadrosuyla "ky atmosferi", "Anadolu atmosfe ri" yaratr. Mehmet Emin'in iirlerini dil ynnden halk diline yaklatran ikinci husus deyimlere ve kalplam szlere iirlerinde bol yer ver mesidir 1 0 : On yanda boynu bkk, bar yank bir ocuk. st ba eski psk, yaln ayak yavrucuk, (s. 30) Beni koru; yetim hakkn kurda kua yedirtme! (s. 32) O da gitsin cehenneme yolu var! (s. 48) Ur patlasn, al oynasn, surda burda yedirdi (s. 59) Bununla birlikte Mehmed Emin halk dilinde yaayan deyimleri ve kalplam szleri iirlerinde az ok "deitirerek" ve "genileterek"
10

Msralann sonlarnda verilen rakamlar, bu msralar n Fevziye Abdullah Tansel ta

rafndan hazrlanan "Mehmed Emin Yurdakul 'un Eserleri-1, iirler" adl eserin hangi sahifesinde bulunduunu gstermektedir.

kullanmtr. Mehmed Emin'in deyimler karsnda ald bu tavr, onun sanatnn nemli bir ynn ortaya karr: O halk sanatn ay nen tekrarlamak deil, oradan ald unsurlarla sanatn halkn an layaca bir hale getirmek istiyordu. Mehmed Emin'in iirlerinde Halk Edebiyatna yaklaan bir ynn bulunduu hemen herkes tarafndan kabul edilmi ama bu tesir hep yanl yerlerde aranmtr. Mehmed Emin daha sonra Rza Tevfik'in yapaca gibi halk iirleri yazmay hi bir zaman dnmemitir. O halkn meselelerim halka ve aydnlara anlatmak istiyordu. iirlerinde halk konutururken halk diline gitti. Anadolu atmosferi yaratmak iin halkn dilinden, deyimlerinden, kye ait unsurlardan faydaland. Halka hitabetme arzusu da halk sa natndan faydalanmasn gerektirdi. Halk sanatn aynen tekrarla mak iki ynden mahzurlu olacakt: Halkn mevcut bir sanat vard ve bu sanat onun aktel meselelerini dile getirmekte yeterli deildi. Bu sa nat aynen tekrarlad takdirde kendisi de bir "halk airi" olacak dolaysyle mevcudun iinde kaybolacakt. Halbuki o, toplumun dertleri ni etkili bir biimde dile getirmek istiyordu. Tanzimat ve Servet-i Fnun nesilleri gibi sadece aydnlara hitap etmek de istemiyordu. Bu durumda gelenekten ald unsurlarla yeni bir "terkip"i denedi. Halk edebiyatndan ald unsurlar ustaca "deitirerek" iirlerinde kulland. Ziya Gkalp'n daha sonralar "tehzib" adm verecei bu ter kip anlay Mehmed Emin'de bulunmaktadr. Mehmed Emin'in deyim lerden yararlan biimi bunu aka ortaya koyar : "Yerinde yeller esmek" deyimini, imdi ise yerlerinde bir stmal yel eser. (s. 47) msra haline getirirken airin baz deiiklikler yaptn grmekteyiz. nce dikkatimizi eken, deyimde oul olan "yeller" keli mesinin tekil, deyimde tekil olan "yer" kelimesinin oul olarak kul lanldr. Ayrca air "yel" kelimesini "bir stmal" sfatyla vasflandrr. Bylece deyim, airin msra iinde erir. Verdiimiz bu rnek airin deyimler ve sz kalplarn deitirerek sanatna malediindeki metodu da gsteriyor : Btn gzler o dumanl ufuklara dorulur; Bir buluttan, uan kutan artk haber sorulur, (s. 138) kinci msra "Uan kutan medet ummak" deyimine dayanmak tadr. Fakat air birinci rnekteki gibi deyimin unsurlarndan birisini kendisine has bir imajla geniletmitir. air bununla da kalmam

"medet ummak" la "haber sormak" a yer deltirtmltlr. rnekleri o altabiliriz. Buradan kan sonu udur : Mehmed Emin halk dilinden ald deyimleri ve kalplam szleri deitirerek ve genileterek kul lanmtr. airin hece vezninin en uzun kalplarm kullanmasyla dil den gelen unsurlar geniletme tutkusu arasnda sk bir iliki vardr. Mehmed Emin sfatlar kullan itibariyle Halk Edebiyat ile aydn edebiyat arasnda bir tutumu benimser. Youn ve ard arda sfat kullan ile Servet-i Fnn neslinin bir devamdr. Dier taraftan Halk Edebiyatndan alnm sfat tamlamalarn kullanmay da ihmal etmez. Daha dorusu deyimlerde yapt gibi gelenekten ald sfat tam lamalarn kendisine has sfatlarla geniletir : O alm gl yana, st kp gerdan, Onbe rg srma sa bayltrd insan: (s. 51) yahut Yavrucuun o lepiska, gr salar dank (s. 57) yahut Mini mini bir kanatsz ku gibi (s. 58) yahut Can ekilmi, kuvvet bitmi, buz kesilmi el ayak (s. 61) msralarnda air dile ve gelenee ait sfat tamlamalarn, kendi imaj larn ifade eden sfatlarla tamamlar. Mecazlar ve imajlar Mehmed Emin'in iirlerindeki mecazlar ve imajlar, deyim ve sfatlarda grdmz zellii gsterir. Mehmed Emin kulland me cazlar ve imajlar ynnden genellikle yeni edebiyatmza yakndr. Bu nunla birlikte gelenein mecaz ve imajlarm da kullanr ve ok zaman iki ayr kaynaktan gelen bu unsurlar onun iirlerinde i iedir: Birok parlak dileklerle dolu olan gnlnde Bir muradn lkelerini gremeden dul oldun. Gnden gne bir krk Aa gibi ilenerek, yaprak gibi solarak Trtl m dallar gibi kurumaa yz tuttun; Kadnln duygusunu gen barnda uyuttun; (s. 54) Bu msralardaki "bir krk aa gibi ilenerek" ve "trtl m dallar gibi" tebih ve imajlar aire aittir, "yaprak gibi solmak" ve "kuru dal"

10

tebih ve imajlar anonim gelenee malolmu syleyilerdir. air dai ma bu iki tip imaj yanyana kullanarak syleyite akla kavumaya almtr : Ne vaktedek kzlarna esaret Bu sert demir, bu ar yk, bu zulm ? (s. 55) Kltrmzde sk sk karmza kan "yananda gller amak" imajn airin kendisine has imajlarla birletirmesi mevcut sanat an layyla halk sanat arasnda bir kpr araynn ilgi ekici bir rneidir: Bir sert rzgr esse idi, ovalarn yznde, Sanrdm ki benim krpe fidanm skecek; Elmas yalar parlasayd o gk-el gznde, Sanrdm ki yanann gllerini dkecek, (s. 68) Halk iirinin kalplam benzetmelerine iirlerinde yer vermesi de iirlerini halk zevkine yaklatrmak iin ba vurduu bir yoldur Bir krlang kuu gibi kanatlanp uaym (s. 68) Kanadndan yaralanm bir ku gibi ykld (s. 68) airin btn iirlerinde ayn yolu takip ettii sylenemez. Zaman la daha ahs mecaz ve imajlar kullanmaa ynelmitir : ller nnde zil alan gece; Krbala dolaan zincirci gece. Analar koynundan kz alan gece; Namuslar satan bir esirci gece. Mehmed Emin'in kulland mecaz ve imajlarn dier bir kayna "Trk mitolojisi"dir. Ergenekon Destanndan ald "demir" ve "ate" unsurlar adeta airin muhayilesini zapteder. "Ey Trk Uyan" adl eseri, Ey Trk rk, ey demir ve atein evld msrayla balar. Bu iki unsuru "konu" olarak ele ald gibi onlara dayanan imajlara da geni yer verir. Milli Edebiyat akm ile balayan Trk destanlarna ynelme temaylnn sonulan Mehmed Emin'in iirlerinde konu ve mecazlar ynnden destanlara ynelme olarak grlr. airin, Eer erkek demirse kadn dahi atetir (s. 156) ldrc bir demir el bir de kanl derin mezar (s. 186) Onun eski Tanr 's hayat veren gnemi; Kara kle demiri silh yapan atemi. (s. 147) Bizim demir penemizle ezilecek (s. 190) 11

gibi msralarda muhayilesi hep demirin zerinde dolar. Ayn ekilde, ate, k ve gne pek ok iirinde temel imajlar tekil eder : Ey gzleri kvlcml kahramanlar ... (s. 187) Kahredici yldrmlar gibi urun (s. 187) Kan ve ate harfler ile yazldr, (s. 187) Sana ate alev veren asil kan (s. 134) Bu beklenen byk gnde frtnalar kacak: Kara kzl yangnlarla glle dolu al kanlar .. Bu krmz yanar-dalar, bu krmz tufanlar O yabanc saraylar, zindanlar ykacak, (s. 139) Trk mitolojisine ait neriyatn yetersizlii, elde bulunan metinle rin destanlarn zeti mahiyetinde oluu Trk mitolojisinden faydalan ma ve Trk mitolojisini "istiare zemini" olarak kullanma teebbsnn baarya ulamasn engellemitir. Ziya Gkalp 'm, Meh med Emin'in ve onlar takibeden dier airlerin bu sahadaki almalarnn gz doldurucu bir sonu vermemesinin sebebini bu nok tada aramak gerekir. Devrin Trkoloji almalarnn ortaya kard snrl destan malzemesini byk bir heyecanla hemen mill edebiyata mensup btn airler eserlerine tamlardr. Bu ise ayn konular tek rarlamak demekti. "stiare zeminfnin darlmm bir dier sonucu ayn unsurlarn bir airin eserlerinde ok sk tekrarlanmas oldu. Mehmed Emin'in iirlerinde kullanlan "demir", "maden" , "k" la il gili imajlarn okluunun sebebi budur.

Mitoloji Mehmed Emin'in Irkmm Trks, Selm Sana, Ey Trk Uyan, A Barm Biz Geldik, Ey inem Dik, Ordunun Destan, Dicle nnde, Has ta Bakc Hanmlar, syan ve Dua, Aydn Kzlar, Ankara, Halk, Musta fa kemal, istikll Destan, Kurtarcya, Ant, Devrim gibi uzun manzu meleri airin Ziya Gkalp'n yapt gibi mill bir destan yaratma peinde olduunu gsteren epik eserlerdir. airini destan nitelikteki bu eserlerinde devrinin tarih olay laryla Osmanl tarihinin ve slmlktan nceki Trk tarihinin gz ka matrc devirleri bir btnlk fikri iinde ele alnmtr. Bunun sonu cu olarak bu iirlerde gnn felketleri, kahramanlklar, kahraman lar, idealleri, Osmanl tarihi, slmlktan nceki Trk tarihi, Trk mitolojisinden alnm unsurlar birinden dierine geilerek destan bir zaman boyutunda ele alnr.
12

"Irkmn Trks" iirinde Trklerin dnya tarihindeki ve mede niyetin gelimesindeki nemli rol ele alnm, eski Trk hayatnn canl tablolar halinde yanstlabilmesi iin Trk tarihinin nemli olaylar, iinde yaadklar corafya ile ilgili unsurlar, mitolojik mo tifler iire sokulmutur : Biz Ouzlar soyu olan Trkleriz; lk atei parlatan, lk sapanla sert topraa tohum atan, lk ocaa temel koyan hep biziz. (s. 108) "Ey Trk Uyan" iirinde yer yer Trk mitolojisinden alnm unsarlar gze arpar: Artk senin Alangoya ninelerin yok mudur? Dii arslan sd veren sinelerin yok mudur ? (s. 133) "A Barn Biz Geldik", "Ey nem Dik", "Ordunun Destan", "Dicle nnde" vb. iirlerinde de yukardaki rneklerde grdmz gibi mi tolojik unsurlar, kahramalar, corafi yerler eski Trk tarihini ve efsa nelerini okuyucunun gzlerinde canlandrmak iin bir vasta olarak kullanlr, bu konular derinletirilmez. ok zaman Trk mitolojisine zayf telmihler halinde kalr : "Dicle nnde" iirinde Araplarla Trklerin karlatrld u msralardaki telmihler bunun gzel bir rneidir : Biri sonsuz, engin ln kervandr, Kzgn kumda yeil yerler, sular arar; Biri nura k hava sultandr. Frtnaya gs gerer, ufku yarar. (s. 214) Dier iirlerinden edindiimiz tecrbeyle biliyoruz ki bu msralardaki "nr" rnitolojimizdeki "kutsal k"a, "hava s u l t a " n Tanr lgen'e ve insann gklerde yaadm anlatan Trk kozmogonisine birer telmih tir. Mehmed Emin'in iirlerinde yabanc mitolojilerden alnm baz unsurlara da tesadf edilir : Hepsinde, sanki bir Promete'nin Ruhlara koyduu bir alev vardr; (s. 300) Ancak air bu unsurlara hrriyet, adalet gibi beer kavramlar ele alrken yer verir :
13

Dediler ki "Bu hayat bildiin Fars efsnesi; "Dnya ise Hurmuz 'la Ahremen 'in viranesi. "Bu lemde nur ile karanln kavgas var; "Dyor her yerde hayl ile hakikatler, "Bouuyor her zaman cinayetle faziletler !" (s. 270) Halk iiri Etkileri Mehmed Emin'in iirlerinde Tasavvufi Halk iiri ile Saz iiri'nin hissedilebilir bir tesiri vardr. Ancak bu tesir ilk bakta gze arpacak bir tesir deildir. Mehmed Emin, halk iirini sadece baz dersler alnacak bir alan olarak grm, zaman zaman kendi anlay erevesinde ondan yararlanmtr. Bu "ince" ilikiyi bir rnekle aklamak faydal olacaktr. Mehmed Emin'in halk iirinden faydalanm tarzn en gzel gsterecek rneklerden birisi "eki Altnda" manzumesidir : Ey, topran ikenceye dayankl ma 'deni! Senin klen u granit talarndan sert iken Niin hafif bir urula inliyorsun byle sen? Bak u altun senin gibi karmyor sesini; Onun sesi bir dertli ses, bir inilti deildir; h hlbuki rsnz bir, sizi dven eki bir. Benim sesim alar, inler, yrekleri titretir. Zira beni dven eki benim kendi cinsimden; Altun iin bir yabanc, baka cinsten bir ma'den. eki bana bir unulmaz yara aan bir eldir; Bilmez misin yr eliyle incitilen gnller ok zamanlar szlayc yaralarla h eyler ?... (s. 65) lk bakta ekil ve muhteva ynnden halk iiri ile ilikisiz gibi grnen bu iirin biraz dikkat edilince temel kuruluunu Pir Sultan Ab dal'n "Ey benim sar tanburam" msrayla balayan mehur iirinden ald grlr. Pir Sultan Abdal bu iirin birinci drtlnde tanburasna niin inlediini sorar. Daha sonraki msralarda tanbura "inleme"sinin sebeplerini anlatr. Bu kompozisyon Mehmed Emin ta rafndan aynen tekrarlanr. air, birinci ve ikinci bentlerde demire ekicin altnda niin "inlediini" sorar. Daha sonraki bentlerde demir, inlemesinin sebeplerini anlatr.
14

Mehmed Emin'in bu iiri Pir Sultan Abdal'm ayn konuda yazl 11 m "t benim sar tanburam" iiriyle birleir. Pir Sultan Abdal'm bu iirinde tanburann "cevher" i olan "aa" zerinde durulur. Meh med Emin'in iirinde de ayn cevherden olan demir, rs, eki arasndaki iliki dramatize edilir. Mehmed Emin bu iirinde "form"u halk edebiyatndan alm, fa kat ona yeni bir muhteva kazandrmtr. Demir, rs ve eki arasndaki dramatizasyondan beeri plna ykselmesi Mehmed Emin 'in bu iirinde bir ataszmzden ne kadar gzel yararlandn gstermektedir : Aaca balta vurmular, "sap bendendir" demi.
12

Bu rnek airin gelenekten "form" ve muhteva ynnden fayda landm ortaya koyuyor. Pir Sultan Abdal'n iki iiri ve bir atasz bu iirde olduka yeni bir terkibe ulamtr. Ne yazk ki Mehmed Emin ok zaman Halk Edebiyatndan ald unsurlar burada grld gibi bir btnlk fikri iinde deil, dank ve kk motifler halinde kul lanmtr. Bu iiri aydn edebiyat-halk edebiyat ilikileri konusunda airi tarafndan da alamam bir merhale olarak hatrlamak gereke cektir. Mehmed Emin'in dank ve kk motifler halinde kulland Halk Edebiyat malzemelerine de ksaca temas etmek faydal ola caktr : Baz iirlerinde Tasavvufi halk edebiyatnda nemli bir yeri olan "Devriye"lerin anlatm zelliklerinden faydalanmtr. "Beiin nnde" iirinin son bendi buna gzel bir rnektir : Ben zavall, yoksul oldum : "Am, ekmek ver!..." dedim. Mazlum oldum, adaletin eiinde haykrdm; Esir oldum, hrriyetin krssnde bardm; Her ey oldum.. Kurtarc kahramanlar istedim (s. 67) "syan" iirinde yine devriyelerin ifade zelliklerinden faydalanarak u msralar yazmtr :

11

Nihat Sami Banarl, Metinlerle Trk ve Bat Edebiyat, II, 1967, stanbul, s. 42. mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1965, Ankara, s. 79.

l 2 ,

15

Ah krk yldr ben Hakk ' u htiyar Arz 'a sordum; Turna oldum ykseldim yldzlarn civarna; aman oldum eritim St-gl 'nn kenarna, (s. 262) Bu ikinci rnekte bir taraftan devriyelerden, bir taraftan Trk mi tolojisinden unsurlar alnmasna ramen btnlk asla salanama mtr. Baz iirlerinde halk trklerinin izleri grlr; deki: Bir yoksul kadnm ocuum hasta; -----------------------------------Kapm aan yok, yreim yasta; (s. 327) msralar. Kerem ile Asl Hikyesi 'ndeki bir trknn : Bir han kesinde kalmm hasta Gzlerim kapda kulam seste13 msralarndan hareket edilerek yazlmtr. Mehmed Emin'in dier iirlerinde halk trklerinden gelen unsurlar ok zaman hissedilmeye cek kadar ahs slubuyla birletirilmitir. Devrin olduka mehur bir trks olan "Eil dalar eil. stnden aam" 1 4 trksnn bu ilk msra Mehmed Emin'in iirine Yce dalar, yaln talar Bizim altunordumuza eilecek (s. 190) msralar olarak akseder. Mehmed Emin'in Aydn Kzlar, Ankara gibi 11 'li hece vezniyle yazd iirlerde saz iirimizin etkilerini grmek mmkndr : Hicranl gnlnde viraneler var Sihirli dilinde efsneler var (s. 281) Fakat air bu iirlerinde apraz kafiyeyi kullanarak deta saz iirinin etkilerinden ksmen kendisini korumaya alr. Mehmed Emin'in iirlerinde halk kltrnn belli bal mahsulle rinden gelen ifade zellikleri, motifler, temalar eserlerinin btnl13- kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, 1986, Ankara, s.201. 14- Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 640.

"Halk" iirin-

16

 iinde eritilmi b i r h a l d e tan'ndaki:

daima karmza

kar.

stikll

Des

Ve dedim : Ne oldu o kahramanlar. Dnyya hkm iin geldik diyenler ? (s. msralar Dede Korkut Hikyelerinden blmndeki15 Kan Dnya dmz menm big erenler

379)

"Salur Kazan" hikyesinin d u a

diyenler

msralarna dayanr.

Menkbeler M e h m e d E m i n iirlerinde h a l k n d u y u , d n v e zevkine h i t a b e d e b i l m e k iin d e s t a n k a r a k t e r l i e s e r l e r i n d e h a l k a r a s n d a y a a y a n menkbelerden yararlanmtr : Bizler Bu burda mbarek yedi asrn tarihini okuyoruz; korkuyoruz.

topraklara

basyorken

Burda eski kabirlerden kan birok cenazeler kefenlerle silkinmiler; S a n k bize gkten inen O ilhi yardmclar gibi nurlar giyinmiler. Bunlar imdi bu tarihi ovalarda, sahillerde; u krmz kayalarda, kumsallarda, herbir yerde ! B u m s r a l a r d a e c d a t r u h l a r n n a r a m z d a dolatna, e c d a d m z n s a v a l a r d a o r d u n u n e n n safnda a s k e r l e r i m i z e y a r d m c o l d u u n a d a l r h a l k i n a n l a r dile getirilmitir. B t n bu rnekler Mehmed Emin'in iirinin halk kltryle i l i k i s i n i n s a n l d gibi dil ve vezinle snrl o l m a d n o r t a y a koy m a k t a d r . a i r , T r k Mitolojisinden, h a l k i i r i n d e n , m e n k b e l e r d e n , h a l k h i k y e l e r i n d e n snrl d a o l s a f a y d a l a n m t r . A n c a k H a l k E d e b i y a t n d a n ald malzemeyi k e n d i s a n a t iinde e r i t e r e k kul l a n d n d a n a i r i n b u m a l z e m e y e yaknl ilk b a k t a f a r k e d i l e m e mektedir.

15- Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, Ankara, 1958, s. 243.

17

RIZA TEVFK BLKBAI

Rza Tevfik'in o c u k l u u ve genlii t e k k e ve s a z iiri g e l e n e i n i n 1 c a n l b i r ekilde y a a d G e l i b o l u ' d a g e m i t i . T e k k e iirini b u m u h i t t e t a n m a k frsatn b u l a n Rza Tevfik, d a h a s o n r a y e n i T r k iirini t a n d k t a n , A b d l h a k H a m i d ' i n , Tevfik F i k r e t 'in t e s i r i n d e i i r l e r y a z d k t a n s o n r a 1 9 0 5 ' t e n i t i b a r e n h e c e vezniyle v e h a l k iiri n a z m 2 ekilleriyle iirler y a z m a y a b a l a d . H a l k iirini b y k b i r b a a r y l a t a k l i d e d e r e k nefesler, d i v a n l a r , k o m a l a r y a z d . H a l k i i r i n i k a y n a n d a n t a n y a n Rza Tevfik'in iirleri, h e c e v e z n i n e , k o m a v e nefes gibi h a l k iiri n a z m t r l e r i n e ilginin a r t m a s n s a l a m , h e c e y l e iir y a z m a c e r e y a n n a y e n i b i r h z vermitir. M e h m e d E m i n , h a l k iiri ile s n r l b i r iliki k u r m u t u . Ziya Gkalp, aydnlarmzn halka ve B a t ' y a ynelerek edebiyatta yeni bir t e r k i b e u l a l m a s n istiyordu. Byle b i r a n l a y l a yazd e d e b eserle rinde Mehmed Emin'den ok d a h a mull bir tarzda Halk edebiyatm gz n n d e b u l u n d u r u y o r , fakat o n l a r d e i t i r e r e k ilemeyi i h m a l et m i y o r d u . Y a h y a K e m a l d e h e c e vezniyle y a z a n g e n l e r e y e n i b i r " t a h a s s s " l e ve yeni b i r " z e v k " l e eserler v e r m e l e r i n i tavsiye e d i y o r d u . Rza Tevfik, yazd m a n z u m e l e r l e gelenei a y n e n d e v a m e t t i r m e n i n y o l u n u at. H e c e ile iir y a z a n l a r t e m e l o l a r a k b u eilimin etrafnda guruplamlardr. B u n u n l a birlikte ayn airin muhtelif eserlerinde b u eilimlerden h e r birini t e m s i l ettii d e g r l m e k t e d i r . Rza Tevfik, bu faaliyetiyle s a d e c e k o m a ve nefesleri d e v a m ettir m e n i n yolunu amam, Halk Edebiyatndaki herhangi bir t r n a y d n l a r t a r a f n d a n ele a l n p d e v a m e t t i r i l m e s i rn d a a m t r . B u b a k m d a n Rza Tevfik'in nefesler y a z m a s y l a O r h a n Seyfi'nin m a n i l e r y a z m a s , F a r u k Nafiz'in d e s t a n l a r s y l e m e s i a y n e y d i r v e h a l k i i r i n e a y n t a r z d a y a k l a m n ifadeleridir. H a l k E d e b i y a t n d a k i b i r t r , b u t r n b t n zelliklerine u y a r a k d e v a m e t t i r e n l e r i n faaliyetle rini bu anlayn devam s a y m a k y e r i n d e olacaktr. Bu tip eserlerde

1- Abdullah Uman, Rza Tevfik, Ankara, 1986, s.7. 2- Uman, s. 15. 19

H a l k E d e b i y a t n n tesirleri e n y k s e k n o k t a d a d r , b u n d a n dolay a r t k "tesir" deil, "temsil" d e n b a h s e t m e m i z d a h a d o r u d u r . K s a c a s y l e y e c e k o l u r s a k Rza Tevfik'in at r, g e l e n e i k e n d i a h s i y e t l e r i n i d e ilve ederek- d e v a m e t t i r m e rdr. B u y z d e n Y a h y a K e m a l , Rza Tevfik 'in iirlerini yeni b u l m a z 3 : "Hece vezninden nefret edenler yalnz bir istisna gzetirler : Feylesof R z ' n n k o m a l a r ! A c a b a n e d e n ? B u k o m a ' l a r n iiri b u z a m a n n y e g n e h l i s iiridir d e o n d a n m ? Hayr, Rz Tevfik'in des t a n l a r , komalar, nefesleri ve trkleriyle eski, p e k eski bir ainalmz vardr, o n l a r n ilhamn, edasn, ivesini, m a z m u n l a r m , rediflerini, kafiyelerini a s r l a r d a n b e r i z i k a m z l a h a t r l a r z , y e n i d e i l d i r l e r ; y e n i o l s a l a r d , o t u z s e n e evvel Tevfik F i k r e t ' i n i i r i n d e n n a s l b i r d e n b i r e lezzet a l m a d k s a o n l a r d a n d a lezzet a l m a z dk. Hece v e z n i n d e srf yeni zevk ve yeni t a h a s s s l e ne k a d a r gzel iir ler g r d m ki feylesofun k o m a l a r gibi sevilmediler : F a r u k Nafiz'in b i r "Kr T r k s " b t n b i r hkrkt, Ali M m t a z ' m "Pnar" a d e t b i r a k a r s u m s i k s i y d i , Hlid F a h r i ' n i n " B u r s a 'da A k a m " k a d a r nefis b i r m e l a l iir E d e b i y t - Cedde m e c m u a l a r n d a g b u l u n u r , O r h a n Seyfi'nin "Bir iftlik M a n z a r a s " n d a k i k t a l a r y e m s a n a t n fevkalde gzel n u m u n e l e r i y d i . Vl N u r e d d i n ' i n "Tarlalar" safvetin bir timsliydi, d r i s S a b h ' i n iekler iin, E m i n R e c e b 'in k r l a r iin Necm e d d i n Halil'in h a r b h t r a l a r , A h m e t H a m d i ' n i n " s f a h a n " iin b i r e r manzumesini hatrlyorum ki nadir sylenebilir iirlerdendir, Halide N u s r e t ' i n "Git B a h r " n s e n e l e r d e n b e r i y e n i b i r lezzetle t e k r a r o k u r u m , b t n b u m a n z u m e l e r alksz g e t i l e r ; h e c e v e z n i n d e n olduk lar i i n m i ? Rz Tevfik'in k o m a l a r d a a y n vezindedir. Hayr o n d a n deil, n k b u saydm m a n z u m e l e r y e n i t a h a s s s d e v e y e n i zevktey diler." Y a h y a K e m a l b i r b a k a m a k a l e s i n d e Rza Tevfik'in i i r l e r i n i n h e c e iirler a r a s n d a k i m e v k i i n i M u a l l i m N a c i ' n i n i i r l e r i n i n a r u z l a ya zlm iirler a r a s n d a k i mevkiiyle m u k a y e s e e d e r v e u h k m e v a r r 4 : "Yirmi sene evvel; Edebiyt- Cedide irleri, alafranga bile olsa, yeni tahasss yeni ekillerle ifde ediyorlard; onlarn aruzlu iirde atklar merhaleyi Rz Tevfik ve onun gibi semai kahvesinin lehe-

--------------------------------------------------3- Yahya Kemal, Edebiyata Dair, stanbul, 1984, s. 112. 4- Yahya Kemal, Edebiyata Dair, s. 131. 20

siyle komalar ve hdrellez vesiyle mniler syleyen genler heceli iirde aamadlar. Pek doru olarak denilebilir ki otuz sene evvel Mual lim Nc ve peyrevleri aruzlu iirde ne vaziyettelerse bugn Rz Tevfik ve peyrevleri o vaziyettedirler. Bu irler manzumelerini eski kalplarda ve zincirleme kafiyelerle dkyorlar." Rza Tevfik s a d e c e iirleriyle deil, a r a t r m a l a r , derlemeleri, m a k a l e l e r i v e polemikleriyle a y d n l a r n d i k k a t i n i H a l k E d e b i y a t z e r i n e e k m e s i y l e d e Mill e d e b i y a t c e r e y a n n a kuvvetli b i r z e m i n h a z r l a m , Halk Edebiyatnn tesirlerinin devaml o l m a s m a yardmc o l m u t u r . ekil Rza Tevfik, k o m a l a r n d a , d i v a n l a r n d a , n e f e s l e r i n d e g e l e n e k t e o l d u u gibi 6 + 5 d u r a k l 1 l'li h e c e veznini k u l l a n m t r . 7'li ve 8'li vezni b i r k a i i r i n d e g r m e k t e y i z . M e h m e d E m i n ' i n t e s i r i n d e yazd b a z iirlerde 4 + 4 + 4 + 3 d u r a k l 15 'li h e c e veznini k u l l a n m t r . Yazd k o m a , d i v a n v e n e f e s l e r ekil y n n d e n k l a s i k k o m a ekline t a m a m e n u y g u n d u r . air p e k ok iirinde s o n drtlklerde m a h l a s k u l l a n m a geleneine d a h i u y m u t u r . a i r i n eserlerini, k o m a , divan, nefes o l a r a k a y r m a s s a l a m b i r lye gre y a p l m a m t r . B u n l a r n i i n d e s a d e c e "nefesler" i l h a m n v e k o n u l a r n t a s a v v u f h a l k i i r i n d e n a l d k l a r n d a n , B e k t a i ge l e n e i n e b a l , zarif, l a u b a l i , m s t e h z i i i r l e r o l d u k l a r n d a n d i e r l e r i n d e n kolaylkla ayrlrlar ve "nefes" bal a l t n d a t o p l a n a b i l i r l e r . 5 "Divan" a d a l t n d a t o p l a n a n iirlerin h a l k i i r i n d e k i "Divan" ekliyle h i b i r ilgisi y o k t u r , k l s i k k o m a t a r z n d a yazlm iirlerdir. " K o m a " a d verilenlerle " D i v a n " a d a l t n d a t o p l a n a n l a r a r a s n d a grebildiimiz t e k fark, k o m a l a r n d r t l k t e n , d i v a n l a r n d r t ya h u t d r t t e n fazla d r t l k t e n m e y d a n a gelmi o l m a l a r d r . 6

Dil Rza Tevfik, iirlerinde Servet-i F n n s l u b u n d a n T e k k e airle r i n i n ifade t a r z n a k a d a r u z a n a n deiik ifade zelliklerini b a a r y l a k u l l a n m t r . ekil ve m u h t e v a o l a r a k Tekke iirine bal o l a n "Nefesler" de dil de tabi o l a r a k a y n k a y n a a baldr. K o m a ve nefes lerin dili, devrin edeb dili ile s a z a i r l e r i n i n dili a r a s n d a gider gelir.

----------------------------------Ahmet Tal 'at, Halk iirlerinin ekil ve Nev 'i, stanbul, 1928, s. 112. 6 AhmetTal'at, s. 79.
5

21

T e k k e i i r i n e b a l ifadelerine r n e k o l a r a k " K a l e n d e r " s i n i n u d r t l n gsterebiliriz : "Harbat ehliyiz; bu bir lemdir, evk ile onda dem srenlerdeniz. Hesap sorma bizden, biz hayli demdir. 7 Defter-i a'mli drenlerdeniz." S a z a i r l e r i n i n ifade zelliklerini y a n s t a n iirlerine r n e k o l a r a k "Serzeni" iirini gsterebiliriz : 'Yr hey bl-vefa hercayi gzel! Gnlm o sevdadan vazgeldi geti, Soldu almadan gonca-i emel Sonbahara erdik, yaz geldi geti! 8 D e v r i n e d e b diliyle v e k o n u m a d i l i n i n h u s u s i y e t l e r i y l e yazd iirlere r n e k o l a r a k "Gel ! D a h a Yakn Gel !" iirini gsterebiliriz : "Bu gece gene bir garip hznm var, Sohbetinle yaat hatratm; Gamla bunalmasn ! Birka gnm var, enlendir u bezgin hissiyatm.9 Rza Tevfik'in iir dilini dier h e c e a i r l e r i n d e n a y r a n n e m l i b i r h u s u s i y e t , a i r i n z a m a n z a m a n k o n u y a bal o l a r a k a r k a i k dil u n s u r larna iirlerinde yer vermesidir. Y u n u s E m r e ' n i n kabrini ziyareti m n a s e b e t i y l e yazd ' Y u n u s E m r e ' y e A r m a a n " iirindeki dil b u n u n gzel b i r rneidir : "Yce dalar ardndan Deniz an geldim Evliyalar yurdundan Selm tapuru geldim."

10

Rza Tevfik, T r k h a l k i i r i n i n c m l e y a p s n e n iyi y o k l a y a n a i r l e r i m i z d e n birisidir. T r k h a l k i i r i n i n "versifikasyon" h u s u s i y e t lerini iirlerinde baaryla kullanmtr. Halk iirinde bir cmle b t n b i r drtle yerletirilirken genellikle, d r t l n ilk m s r a ----------------------------------------------7 Uman, s. 87. 8 Uman, s. 29. 9 Uman, s. 28. 10 Uman, s. 102. 22

na cmlenin birbirine paralel olan ve gramatikal ynden ayn grevi yklenen unsurlar yerletirilir; drtln son msralarnda da cmle tamamlanr. Bunu ematik olarak yle gsterebiliriz :

drtlk cmlenin paralel unsuru

} cmlenin temel unsurlar

Buna Pir Sultan Abdal 'dan bir rnek verelim : Karata konuklua konduran Rahmetile u alemi dolduran On iki kurban bir kazana dolduran Uyan dalar uyan Ali geliyor Karacaolan'n aadaki drtl de ayn kurulutadr : ahin gibi ykseinde uarken Ab- Kevser rmandan geerken Keklik gibi engininden ierken Susuz pnarlardan kandrd beni Bu kuruluu Rza Tevfik 'in "Eneiyyet-i Ak" iirinde aynen bulu yoruz : Mjgn- uhuna yalar sinerken. Sonra damla damla tap inerken. Gsnde ahkalar coup dinerken. Titrek dudaklarn cidden gzeldi 13 Bu, tabi sadece bir rnektir. Rza Tevfik'in iir cmlelerinin Trk Halk iirinin versifikasyon hususiyetlerine ballm btn olarak gstermek, halk iir versifikasyonunun tamamen ortaya konul masndan sonra mmkn olacaktr.
12

11

11

Cahit Z telli, Pir Sultan Abdal, istanbul, 1971. s. 114. Sadedtln Nzhet, Karacaoglan, s. 77. Uman. s . 27.

12

13

23

n a c m l e n i n b i r b i r i n e p a r a l e l o l a n v e g r a m a t i k a l y n d e n a y n grevi y k l e n e n u n s u r l a r yerletirilir; d r t l n s o n m s r a l a r n d a d a c m l e t a m a m l a n r . B u n u e m a t i k o l a r a k yle gsterebiliriz :

drtlk ---------------------------------------------------------------.

cmlenin paralel I } u n s u r u cmlenin temel unsurlar

B u n a Pir S u l t a n Abdal ' d a n b i r r n e k v e r e l i m 1 1 : Karata konuklua konduran Rahmetile u alemi dolduran On iki kurban bir kazana dolduran Uyan dalar uyan Ali geliyor K a r a c a o l a n 'n a a d a k i d r t l de ayn k u r u l u t a d r : ahin gibi ykseinde uarken Ab- Kevser rmandan geerken Keklik gibi engininden ierken Susuz pnarlardan kandrd beni Bu k u r u l u u Rza Tevfik 'in "Eneiyyet-i Ak" yoruz : Mjgn- uhuna yalar sinerken, Sonra damla damla tap inerken, Gsnde ahkalar coup dinerken. 13 Titrek dudaklarn cidden gzeldi iirinde a y n e n b u l u
12

B u , tabi s a d e c e b i r r n e k t i r . Rza Tevfik 'in iir c m l e l e r i n i n T r k H a l k i i r i n i n v e r s i f i k a s y o n h u s u s i y e t l e r i n e ballm b t n o l a r a k g s t e r m e k , h a l k iir v e r s i f i k a s y o n u n u n t a m a m e n ortaya k o n u l m a s n d a n s o m a m m k n olacaktr.

11 12 13

Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, stanbul, 1971, s. 114. Sadedn Nzhet, Karacaolan, s. 77. Uman, s. 27. 23

majlar Rza Tevfik 'in h a l k iirine en fazla y a k l a t iirleri, "Nefes" 1erdir. B u iirlerinde imajlar u m u m i y e t l e h a l k i i r i n d e n a l n m t r , a h s imajlar ikinci p l a n d a k a l m a k t a d r . "Gel Dervi" i i r i n d e k i : Gir gnl ehrine, dola bir kerre

m s r a n d a g r d m z imaj gibi Y u n u s D i v a n ' n d a y a h u t m u t a s a v v f h a l k a i r l e r i n i n e s e r l e r i n d e d a i m a r a s t l a y a b i l e c e i m i z c i n s t e n imajla r a iirlerinde bol bol y e r vermitir. B u n u n y a n n d a " k o m a " n a z m ekliyle yazld h a l d e o l d u k a a h s , y e n i , k o m p l e k s i m a j l a r a y e r verdii iirleri d e v a r d r . " U d u n Te'siri" iirinde g r d m z u imaj b u n u n gzel b i r rneidir : Syle ey genliin tc- gururu. Nedendir ruhumun gizli srr ? Kumral salarnn hande-i nuru Mehtb- hsnnde hle mi nedir ? air, iir geneleimizde o l d u k a s k k u l l a n l a n b i r t e b i h t e n , sevgi liyi, " m e h t a b " a b e n z e t m e d e n yola k m , s o n r a sevgilinin s a l a r n n " h a n d e - i n r " u gibi s o y u t , i m p r e s s i o n i s t b i r imaj elde e t m i , B a t r e s m i n d e n g e l e n b i r imajla a y a b e n z e y e n sevgilinin s a l a r z e r i n e k t a n b i r h a l e y e r l e t i r m i t i r . Rza T e v f i k ' i n k u l l a n d dil gibi, k u l l a n d imajlar, b y k b i r eitlilik gsterir.

24

ZYAGKALP

Ziya G k a l p , k u r u l a c a k mill e d e b i y a t n H a l k E d e b i y a t n a d a y a n m a s gerektiine i n a n y o r d u . Fikr e s e r l e r i n d e b u d n c e y i m d a f a a ettii gibi, yazd e d e b e s e r l e r i n d e d e b u fikirden h a r e k e t etti. Ziya G k a l p ' n y a p m a k istedii ey, s l m m e d e n i y e t i ile B a t m e d e n i y e t i n i n tesiriyle H a l k E d e b i y a t n d a n u z a k l a a n edebiyatmz, orijinal b i r k a r a k t e r k a z a n a b i l m e s i iin t e k r a r b u k a y n a a d n d r m e k t i r . G k a l p , a y d n l a r m z n h a l k a ve B a t ' y a ynelmesiyle yeni ve orijinal b i r ede b i y a t a k a v u a b i l e c e i m i z e i n a n y o r d u , b u t e r k i p i d n c e s i n i "tehzib" szyle zetliyordu. Ziya G k a l p ' n H a l k E d e b i y a t e t k i s i n d e yazd e s e r l e r i n i , kay n a k l a r n a g r e : a) D e d e K o r k u t h i k y e l e r i n i ele ald m a n z u m e l e r , b) Temelinde bir halk masal b u l u n a n masallar, c) Temelinde muayyen b i r m a s a l b u l u n m a d h a l d e m a s a l l a r d a n ald motiflerle r d m a s a l l a r o l m a k z e r e e ayrabiliriz. 1 Bilindii z e r e G k a l p , m a n z u m h i k y e v e m a s a l l a r n d n d a b a k a iirler d e yazmtr. G k a l p ' n b u iirlerini ihtiva ettikleri h a l k e d e b i y a t m a l z e m e s i n e gre e a y r a b i l i r i z : a ) K o n u s u n u e s k i T r k u s t r e v e m e n k b e l e r i n d e n a l a n iirler, b ) ekil v e m u h t e v a y n n d e n tasavvuf h a l k iiri ve s a z i i r i n d e n u n s u r l a r t a y a n iirler, c) Teker l e m e , m a n i gibi a n o n i m h a l k e d e b i y a t r n l e r i n d e n y a r a r l a n a r a k yazd iirler. i m d i b u n l a r g z d e n geirelim : A. KONUSUNU E S K TRK USTRELERNDEN ALAN RLER Ziya G k a l p , " Y a r a d l - T r k Kozmogonisi, n u s u n u , ustreden almtr: Manzumenin I. blm, Trklerdeki kadn naturizmnde kutsal s a y l a n d r t h a y v a n a , " k o y u n " (kutlu m a r a l ) , " k u " (turul"), "kpek" (it-barak), "kz" (yak) h a k k n d a k i e s a t i r i m a l m a t a d a y a n l a r a k ya zlm bir " T r k Kozmogonosi" saylabilir. A n c a k b u y a r a d l desta1 Ziya Gkalp'n bu eserleri ve halk edebiyatyla ilgili fikirleri konusunda daha geni bil gi iin bk. : Rza Filizok, Ziya Gkalp'n Edeb Eserlerinde Halk Edebiyat Tesiri zerine Bir Aratrma, 1983, Baslmam Doktora Tezi. 25 I" m a n z u m e s i n i n ko

n bildiimiz Altay, Y a k u t , Krgz vb. T r k K o z m o g o n i l e r i n d e n h i bi rine benzememektedir. Gkalp, Trklerin eski itima tasnifinde yer a l a n d r t h a y v a n l a ilgili esatiri m a l m a t a d a y a n a r a k k a l e m e ald b u m a n z u m e y e O u z l a r n altl tasnifiyle ilgili u n s u r l a r , G n , Ay, Yldz, G k , Deniz, D a ' v e b u n l a r n srasyla o n g u n l a r o l a n a h i n , K a r t a l , T a v a n c l , S u n g u r , a k r , U K u ' u ilve e d e r e k O u z l a t r l m b i r T r k kozmogonosi yaratmtr. Gkalp, yazlacak bir T r k destannn O u z l a r v e Kay B o y u izgisinde g e l i e n b i r b t n o l m a s n a zellikle deer v e r m i t i r . o k cazip k o n u l a r o l a n v e G k a l p t a r a f n d a n b i l m e n Altay, Yakut, Krgz vb. k o z m o g o n i l e r i n i n b i r kyya b r a k l p , y e m fa k a t O u z l a r a h a s b i r k o z m o g o n i y a r a t l m a y a allmas a n c a k b u n u n la i z a h edilebilir. M a n z u m e n i n ikinci b l m , Ziya G k a l p ' n T r k T r e s i adl ese r i n d e b i r zetini verdii " G n e H a n m " u s t r e s i n i n m a n z u m b i r dille 2 a n l a t m n d a n i b a r e t t i r . M a n z u m e n i n n c b l m , olbu H a n m u s t r e s i n i n , d r d n c b l m k s z Kz u s t r e s i n i n m a n z u m b i r e r a n latmndan ibarettir.3 Ziya G k a l p , E r g e n e k o n 4 a d l i i r i n i n k o n u s u n u E r g e n e k o n m e n k b e s i n d e n almtr. Ancak Gkalp, bu iirinde E r g e n e k o n ' d a n n c e s i n i v e s o n r a s n d a k s a c a a n l a t a r a k , a d e t T r k l e r i n k k destan bir tarihini yazmtr. Ziya Gkalp'n T r k m e n k b e l e r i n d e n y a r a r l a n a r a k yazd i i r l e r d e n birisi de "Altm Ik, I - S a v a " 5 adl iirdir. G k a l p bu iirini y a z a r k e n "Alangova" m e n k b e s i ile " A l t u n Ik" m o t i f i n d e n y a r a r lanmtr. G k a l p , T r k Tresi adl e s e r i n d e ecere-i T r k i y y e ' y e d a y a n a r a k "Alangova" m e n k b e s i h a k k n d a u m a l u m a t verir 6 : Alangova adl b i r m e l i k e n i n a d r n a , g k t e n yeil gzl b i r i l h i n e r . Alangova b u n d a n g e b e kalr. Kay s l l e s i b u n u n iki o l u n d a n rer.

________________________ 2 Ziya Gkalp, Trk Tresi, stanbul, Matbaa-i Amire, 1923, ss. 74-75. 3 Gkalp, Trk Tresi, ss. 77-78. 4 Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-I, iirler ve Halk Masallar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara : 1977, ss. 78-83. 5 Tansel Ziya Gkalp Klllyat-I, 2.b., ss. 258-263. 6 Gkalp, Trk Tresi, s. 75 26

G k a l p , "Alangova" h a k k n d a k i bu k s a bilgi le "Altn I k ' l a lgi li a h s dncelerini birletirerek bu m a n z u m e y i yazmtr. Gkalp'n manzumesinde "Alageyik" b i r T r k t o t e m i o l a r a k ele a l n m t r . G k a l p , m a n z u m e y e b i r d i p n o t ilve e d e r e k T r k o n g u n l a r h a k k n d a u bilgiyi v e r i r : " T r k l e r d e h e r o y m a n , b i r h a y v a n i s m i n d e o l m a k z e r e b i r o n g u n u v a r d : C m i ' t - T e v r i h ' i n b e y a n n a gre, o o y m a n ferdleri b u h a y v a n m u k a d d e s t e l k k i e d e r l e r , l d r m e z l e r , e t i n i ye mezlerdi. O h a l d e b u , bir nevi t o t e m d e m e k t i : O u z ' u n m n k a s i m o l d u u alt b o y d a n h e r b i r i n i n b i r avc k u t a n i b a r e t o l m a k z e r e b i r o n g u n u 7 v a r d : a h i n , s u n g u r , tavancl, k a r t a l , akr, - k u . . " B u fadeden d e a n l a l a c a gibi G k a l p , Alageyik'i b i r T r k t o t e m i o l a r a k ele a l r k e n . C a m i 't- T e v r i h ' t e n f a y d a l a n m t r . Ziya G k a l p ' n b u m a n z u m e y i y a z a r k e n "ecere-i T e r a k l m e " d e n d e y a r a r l a n d g r l m e k t e d i r . Ziya G k a l p ' n m a n z u m e s i n d e T r k ' n 9 olu T t e k ' i n geyii l d r m e s i v e piirip y e r k e n e l i n d e n t u z l u t o p r a a b i r p a r a d r e r e k t u z d e t i n i b u l m a s ecere-i T e r a k i m e ' d e b u k o n u d a verilen u m a l u m a t a d a y a n m a k t a d r 1 0 : " T r k ' n d r t olu v a r idi. B i r i n c i T t e k , i k i n c i iil (ekel), n c B a r s a k (Berser), d r d n c A m l a k (Emlak). T r k lecei s r a d a T t e k ' i k e n d i y e r i n e p a d i a h klp u z a k sefere gitti. T t e k akll ve devletli iyi p a d i a h idi. T r k iinde o k d e t l e r i o p e y d a h kld. A c e m p a d i a h l a r n n ilki K e y m e r s ile m u a s r di. G n l e r d e n b i r g n a v a kp, geyik l d r p , k e b a p klp, yiyip o t u r m u t u . E l i n d e n b i r d o r a m et yere d t . O n u alp yiyince azna ok h o t a d geldi. n k o y e r tuz la idi. Yemee t u z koyma o k a r d bu t u z deti o n d a n kald..." Ziya G k a l p , Altn I k m a n z u m e s i n d e T r k m i t o l o j i s i n d e n v e T r k t a r i h i n d e n y a r a r l a n a r a k h a y a l ettii b y k T r k d e s t a n n n b i r p a r a s n o r t a y a k o y m a y a almtr. Ziya G k a l p ' n iirleri iinde b t n T r k m e n k b e l e r i y l e ilgili ol m a m a k l a birlikte, T r k m e n k b e l e r i n d e n v e T r k d e s t a n motiflerin d e n baz u n s u r l a r t a y a n l a r vardr. M e h e d e Doru lhi, Kurt ile Ay,
8

7 Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, 1, s. 261. 8 Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, Haz : Muharrem Ergin, Tercman, 1001 Temel Eser, s. 24. 9 Bu kelimenin okunuu hakknda bkz. Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I, s. 261 10 ecere-i Terakime, Haz : Muharrem Ergin, s. 24. 27

T r k n Tufan,

O s m a n Gazi K u r u l t a y d a ,

Millet, A k k u r u m , t k e n

lkesi, Altun D e s t a n , Yeil B o n c u k , Ala geyik iirleri b u n l a r d a n d r .

B.

EKL VE MUHTEVA YNNDEN TASAVVUF HALK R ve SAZ RLERNDEN UNSURLAR TAIYAN RLER

Ziya Gkalp, tasavvuf h a l k iirleri y a z a n Tekke airlerinin i i r l e r i n e b e n z e r iirler y a z m t r . G k a l p , I s l m i y e t t e n n c e k i T r k kltr kadar slmiyetten sonraki Trk kltrne de b y k ehemmi y e t v e r m i t i r . B i l h a s s a tasavvuf h a l k e d e b i y a t y l a y a l a n d a n ilgilen m i t i r . G k a l p ' i n iirlerinde b u e d e b i y a t n etkisi a k a g r l r . Ziya Gkalp'in tasavvuf h a l k e d e b i y a t m a n e m v e r m e s i n i n s e b e p l e r i n d e n biri o n u , e s k i T r k a m a n i z m i n i n b i r d e v a m s a y m a s v e o n d a k e n d i h a y a t felsefesine u y a n t a r a f l a r b u l m a s d r . Ziya G k a l p ' n o r t a y a k o y m u o l d u u h a y a t felsefesi, b i r nevi "sosyal m i s t i s i z m " dir. Tasav vufta k n a s l T a n r y a u l a m a k l a k e m l e e r e r s e , b a s i t b i r v a t a n d a d a k e n d i r u h u y l a mill r u h u b i r l e t i r m e k l e olgunlar. e k i l v e m u h t e v a itibaryla tasavvuf h a l k e d e b i y a t n n t e s i r i n d e yazd m a n z u m e l e r u n l a r d r : Tevhid, T r k ' n Tekbiri, lhi- o c u k l a r in-, Din, Ahlk, o c u k D u a l a r , lhiler-I-II, A s k e r D u a s , Kzlelma i i r i n d e S a d e t t i n Molla a z n d a n s y l e n e n devriye. Ziya G k a l p b u iirleri y a z a r k e n tasavvuf h a l k e d e b i y a t ge l e n e i n i gz n n d e b u l u n d u r m u , o n u n h u s u s i y e t l e r i n d e n y a r a r l a n m t r . A n c a k b u iirlerin h i b i r i s i tasavvuf h a l k i i r i n i n b a s i t b i r t a k l i d i deildir. G k a l p b u i i r l e r i n d e tasavvuf h a l k e d e b i y a t ge l e n e i n d e n h a r e k e t e t m i , o n l a r n ekil h u s u s i y e t l e r i n d e n v e k e l i m e k a d r o s u n d a n y o l a k a r a k m u h t e v a c a y e m iirler elde e t m i t i r . B u i i r l e r i n d e n Tevhid, T r k ' n Tekbiri, lhiler-I, II, o c u k D u a l a r ekil v e t r o l a r a k d o r u d a n d o r u y a T e k k e iirinin e n yaygn r n e k l e r i o l a n "ilhi"lere b e n z e t i l e r e k yazlmtr. B u iirlerin h e p s i i l h i l e r d e t e r c i h e d i l e n vezinlerle y a z l m o l m a k l a d i k k a t i m i z i e k e r . T r k ' n Tekbiri, o c u k Dualar-I, o c u k Dualar-II, h e c e n i n beli kalbyla; Tevhid, h e c e n i n yedili; lhiler-I ve lhiler-II, h e c e n i n 4, 4 d u r a k l 8'li kalbyladr. Kafiyelenileri d e ilhiler gibi a a a b , c c c b , dddb.... tar z n d a d r . Yine b u iirlerin h e p s i n d e o k defa ilhilerde g r d m z gibi din b i r i b a r e d r t l k l e r i n d r d n c m s r a y a h u t d r t l k l e r i b i r b i r i n e

28

balayan redif olarak tekrar edilmitir. Mesel ocuk Dualar-I'in her drtlnn son msra olarak Erolu Nuri'nin bir ilhisinde olduu gi 11 bi "elhamdlillah" tabiri; Tevhid'in her drtlnn son msra o12 larak Pir Sultan Abdal'm bir ilhisinde olduu gibi "l-ilhe illallah" tabiri kullanlmtr. Bu ekil benzerliklerinin yannda Gkalp, tasavvuf! halk iirinin muhtevasyla kendi dncelerini birletirmi tevhid, ilhi ve devriye gibi trlerin muhtevasn hazr bir ereve olarak alm ama kendi grlerini bu muhtevaya ilve etmitir. Mesel, yukarda sz konusu ettiimiz iirlerden "Tevhid"de Gkalp, tasavvufa ve bir tasavvuf terimi olarak "tevhid"e yeni bir an lam vermitir. Ziya Gkalp, kendi sosyal mistisizmine uygun "itima tasavvufa gre yeni bir "tevhid" dnmtr. Halk tarafndan benim senmi olan tasavvuf tevhid kavramndan hareket ederek sosyal bir "birlik" dncesine varmtr. Tasavvufta Tanrnn birliinde kaybo lan fert, Gkalp 'm iirinde toplumun birlii iinde kaybolur : "Gnllerde vahdet var Fert yok, cemiyet var ! " ocuk Dualan-I ve II 'de ekil tamamen ilhilere benzemekle bera ber, hatta konu da ilhilerde olduu gibi dini olmakla beraber bu iirlerde ilhilerde rastlamadmz yeni deer ve kavramlar, mill ve sosyal meseleler sz konusu edilmektedir. Sadettin Molla'nn azmdan sylenen devriyede de Tekke irlerinin devriyelerinin btn zellikleri bulunmakla beraber, iir kzlelma idealinin ifadesiyle so nulanr. Ziya Gkalp, Kzlelma kitabndaki Tevhid, Trk'n Tekbiri, ilhi, asker Duas, Kendine Doru, tken lkesi, Hayat Yolunda, Yeni Atilla, Osman Gazi Kurultayda, Durma Vur, ehid Haremi, Yeil Boncuk, Altun Yurd, Akkurum, Mehede Doru adl manzumelerini "koma" bal altnda toplamtr. Kzlelme kitabndaki Altun Destan, Ergenekon, Esnaf Destan, Balkanlar Destan, Kzl Destan adl iirlerini de "destanlar" bal altnda toplamtr. Ziya Gkalp'n iirlerinde saz iirlerinin etkilerini baz mnferid iirleriyle birlikte bu "koma" ve "destan"larda gryoruz.

11

Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Ankara 1968, s. 213. Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, 1971, s. 247.

12

29

Ziya Gkalp'n koma" adn verdii iirlerinin tamamn koma trnde saymak mmkn deildir. Tevhid, Trk'n Tekbiri, lhi, As ker Duas adl iirleri "ilhi"lere benzetilerek yazlmtr. Geriye kalan iirlerden Kendine Doru, Yeil Boncuk beyitlerlerle; Yeni Atilla, Altun Yurt apraz kafiyeli drtlklerle ve beyitlerle; Osman Gazi Kurultayda on bir heceli drtlklerle; Akkurum, msralk ktalarla; Mehede Doru, drtlk, lk ve ikilik ktlarla yazlmtr, tken lkesi ve ehid Haremi ise, l ve ikili msralardan meydana gelen birlikleriyle yedekli komalarn beli ktalarn andrmaktadr. Bu iirler iinde koma trne en ok yaklaan, drtlklerle yazlm olan ve aaab, cccb, dddb.... tarznda kafiyelenen Hayat Yolunda adl manzumedir. Bu manzume de hecenin 13'l Kalbyla yazlm oluuyla gelenekten ayrlr. Gkalp'n "Komalar" bal altnda toplad iirlerin koma tr ile ilikisi hemen hemen bu manzumelerin komalar gibi hece vez niyle yazlm olmalarndan ibarettir. Ziya Gkalp'n "komalar"nda saz iirinin etkileri olduka snr l olmakla beraber, "destanlar"nda bu etki daha belirlidir. Kzlelma kitabnda "Destanlar" bal altmda toplanan iirlerden Altun Des tan, Ergenekon ve Kzl Destan adl manzumeler, destan yahut aktel konularn teferruatl bir biimde anlatlm olmasyla, vezniyle ve kafiyeleni biimiyle saz airlerinin destanlarna benzer. Gelenekteki r nekleri gibi "Dinleyin kardeler....", "Dinleyin mminler hitaplaryla balayan Kara Destan ve Ak Destan adl manzumelerinden birin cisi, 6, 5 durakl l l ' l i vezni, kafiyeleni biimi ve gelenekten alnm redifiyle destan trn baaryla taklit ettii iirlerinden birisidir. Gkalp'n destan adn verdii iirlerinden gelenee en bal olan lar. Esnaf Destan ile Balkanlar Destan'dr. Saz irlerinin yazd pek ok esnaf destan vardr. Bu tr iirlerde, ir hemen btn mesleklere girip kn mizah bir tonla anlatarak dinleyicilerini gldrr. Bu iirlere rnek olarak Kmil'nin Esnaf Destan ile Tahir'nin Esnaf Destan gsterilebilir 1 3 . Ziya Gkalp'n Esnaf Destam bu tr esnaf destanlarnn taklidiyle yazlm olmakla beraber, ir, mizah karakterdeki bu tr didaktik bir ama iin kullanmtr. Ziya Gkalp'n iirinde meslekler bir mizah konusu olmaktan kar, millet hayatnn vazgeilmez kurumlar haline gelir. Yani Gkalp, konuyu aynen almakla birlikte konuya kendi bak tarzn, ada bir bak getirir. (Ziya Gkalp'n mesleklere bak tarzndaki bu deiiklik, Descartes'tan sonra Avrupa'da filozoflarn zanaatlara bak tarzndaki deiiklii hatrlatyor.)

13

Vasfl Mahir Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, Ankara, 1963, s, 243, s.248

30

Dier taraftan Esnaf Destan vezin ve kafiyeleniiyle tamamen saz iirine baldr. Bu iirde ktalarn son msralarnda kullanlan kafiye kelimelerinin bazlarn ve btn iir boyunca tekrarlanan redif ke 14 limesini Ak mer'in stanbul Destan adl eserinde gryoruz . Ziya Gkalp'n Balkanlar Destan, ehid olmu bir Trk askerinin azndan Balkan savann anlatldr. Saz iirimizde bir sava tas vir eden pek ok destan vardr. Gkalp, bu iirini yazarken bu tr des tanlar taklit etmitir. Gkalp'n Balkanlar Destam'm yazarken, des tan geleneini gz nnde bulundurduu kadar Krolu'nun "meydan 15 iinde" redifli koaklamasndan da istifade ettiini sanyoruz . Gkalp'm bu hamas iirinin btn drtlklerinin sonunda Krolu 'nun koaklamasnda olduu gibi "n iinde" redif ve kafiyesini kullan mas ve ayn kafiye kelimesine yer vermesi (meydan iinde) bizi bu iirin rnek alnd dncesine gtrmektedir. Bununla beraber Gkalp'n iirinin hacmi ve savaa katlmadan ehadete kadar bir kah ramann macerasm kendi azndan nakledilmesi Gkalp'n iirini kucaklamalardan ok sava destanlarna yaklatrr. Ziya Gkalp bu iirinde halk irlerinin destanlarnda ve Krolu'nun koaklamalarnda grlen sava tasvirlerinden yarar land aka gze arpar. C. TEKERLEME, MAN, MASAL GB KOLLEKTF BR KARAKTER TAIYAN HALK EDEBYATI RNLERNDEN YARARLANA RAK YAZDII RLER. Ziya Gkalp, Alageyik, Trk'n Tufan, Yeil Boncuk manzumele rini yazarken halk tekerlemelerinden istifade etmitir. Tekerlemelerde dnce ve hayaller vezin, kafiye, alliterasyon ve seciden faydalanlarak ve "tezaf'a "mbalaa'ya, "gldrme'ye, "tuhaflk'a, "artma'ya dayanlarak ifade edilirler 16 . Tekerlemelerde konu, dier Halk Edebiyat trlerinde olduundan daha kararsz, daha kaypaktr. Tekerlemelerde birbirine aykr durumlar, dnceler ardarda gelerek artc bir etki brakrlar 1 7 . ok deiik ekilleri ol makla beraber aa, bb, cc tarznda kafiyelenirler ve umumiyetle 7 he celidirler. ok zaman birinci ahsn azndan sylenirler.

14 Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, s. 154 15 Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, s. 45. 16 kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Kltr Bakanl Yaynlan, Ankara : 1981, s. 650661 17 Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiya, s. 146.

31

Ziya G k a l p , Alageyik, T r k ' n T u f a n v e Yeil B o n c u k adl m a n z u melerini y a z a r k e n tekerlemelerin belirttiimiz bu zelliklerinden ust a l k l a y a r a r l a n m t r . Ziya G k a l p ' n t e k e r l e m e l e r i t a k l i t t e k i b a a rs, Rza Tevfik'in nefesleri t a k l i t t e k i b a a r s y l a m u k a y e s e edilebilec e k k a d a r u s t a c a d r . Fazla o l a r a k Gkalp, t e k e r l e m e n i n m u h t e v a s n deitirebilmitir. Bu y n d e n yapt i taklidin s t n d e d i r . Alageyik m a n z u m e s i n d e ir, m a s a l l a r a h a s motifleri tezat, m b a l a a v e a r t m a elde e d e c e k b i i m d e u s t a l k l a b i r l e t i r mitir : Yedim srl elmay, Grdm gizli dnyay, Gndz oldu geceler; Ak sakall cceler, Korkun devler hortlad Cinler cirit oynad. Kesik balar yrrd. Salarn srrd. Bir de baktm melekler Balarnda iekler, ................................ Yine b u iirde m a n t k d z e n , t e k e r l e m e l e r d e o l d u u gibi b e k l e n m e d i k b i i m d e geliir v e a n l a t m , t e k e r l e m e l e r i n hzl a n l a t m t e m p o s u n a uygundur: Doan yolu ard, Kafdandan ard. Att beni bir gle. Glden ktm bir le, lde buldum izini, Kotum tuttum dizini Geyik beni grnce, Dt byk sevince. ................................ Ziya Gkalp'n b u m a n z u m e s i n i n giri b l m , 1 9 4 1 y l n d a Prof. A h m e t Caferolu t a r a f n d a n K a r s b l g e s i n d e " t e k e r l e m e " o l a r a k d e r l e n m i t i r . B u olay Gkalp'n h a l k t e k e r l e m e l e r i n i n e k a d a r b a a r l o l a r a k t a k l i d ettiini g s t e r m e k t e d i r . Gkalp'n m e t n i ile d e r l e n e n m e t n i a a y a alyoruz :

32

Ziya G k a l p 'n m e t n i ocuktum ufacktm Top oynadm acktm Buldum yerden bir erik Kapt bir alageyik Geyik kat ormana Bindim bir ak doana Doan yolu ard Kaf dandan ard. Att beni bir gle Glden ktm bir le lde buldum izini Kotum tuttum dizini Geyik beni grnce... vb. ...................................

T e k e r l e m e O l a r a k D e r l e n e n ekil ocuktum ufacktm Top oynadm acktm Yolda buldum bir erik Kapt bir alageyik ............................. ............................. Geyik Kaf yolun dan ard, ard

Att beni bir gle Glde Katm Geyik Vurdum buldum tuttum dedi seni izini dizini "neylersen?' lersen.

Ziya Gkalp'n T r k ' n T u f a n a d l iiri de Alageyik iiri gibi tek e r l e m e t a r z n d a k a f i y e l e n m i t i r v e h e c e n i n yedili vezniyle y a z l m tr. G k a l p , bu iirinde ele ald k o n u d a b u l u n a n "gerek" - "yalan" tezadn tekerlemelerin m a n t k d kompozisyonuyla ustalkla birletirmitir. Gkalp, tarihilerin m a s a l ve efsanelerden bir milletin " d u y u v e d n " b i i m i n i n gereini k a r m a l a r n n m m k n o l d u u n a i n a n r . G k a l p ' e gre d e s t a n v e m a s a l l a r m z iinde t a r i h b e n liimiz s a k l d r . B u d n c e s i n i b u i i r i n d e "Tarih m a s a l i i n d e " , " G e r e k y a l a n i i n d e " gibi m s r a l a r d a a n l a t m t r . G k a l p ' n b u p a r a d o k s a l d n c e s i n i ifade e d e b i l m e k iin " t e k e r l e m e " e k l i n i s e m e s i iiri o l d u k a b a a r l klmtr. G k a l p , t e k e r l e m e l e r i n z a m a n d a n z a m a n a , m e k a n d a n m e k a n a g e e n k a y p a k m a n t iinde y a r a d l l a ilgil i i n a n l a r d a n O u z ' a , O u z ' u n s a v a l a r n d a n g n m z e geerek iirine t a m bir tekerleme havas vermitir. Yeil B o n c u k iiri de vezin, kafiyeleni ve m a n t k d z e n i ile b i r tekerleme g r n m n d e d i r . Halk iirlerinin ve h a l k trklerinin bir ksm manilerin y a h u t m a n i t i p i n d e k i d r t l k l e r i n a r d a r d a s r a l a n m a s y l a m e y d a n a gelmitir. Anonim karakter tayan trklerin nemli bir ksm birka m a n i n i n a r d a r d a sralanmasyla ortaya kmtr. Gkalp baz iirlerini b u t r k l e r d e o l d u u gibi m a n i t a r z n d a k i d r t l k l e r i a r d a r d a s r a l a y a r a k m e y d a n a g e t i r m i t i r . Galiya Y o l u n d a , A h l k v e l i s n adl m a n z u m e l e r i mani t i p i n d e k i d r t l k l e r d e n m e y d a n a gelmitir : 33

Galiya Y o l u n d a iirinde, Ackmz Susamz Yaptklarn Kalmayacak drtl ile, Uygun Halife'ye Moskof'u Kurtulacak dt kelmlar, canna, kanna, ey Moskof yanna

selmlar, ezeceiz. slmlar

d r t l G k a l p ' n b u iirde m a n i t a r z n a e n fazla y a k l a t d r t l k lerdir. "Ahlk Tetik Sakn yolu pek bas, hakkm dardr; deme,

n yardr. var vazife vardr ! manilerden alnmtr. aaba yedili hecenin Bu

Hak yok,

d r t l n d e redif v e kafiyeler d e kafiyelidir ve manilerde olduu gibi

i i r l e r d e k i d r t l k l e r i n h e r b i r i m a n i l e r d e o l d u u gibi yazlmlardr.

tarznda lsyle

Ziya G k a l p ' n O s m a n G a z i K u r u l t a y d a a d l m a n z u m e s i , o n b i r h e c e l i v e b e h e c e l i d r t l k l e r i n a r d a r d a s r a l a n m a s y l a m e y d a n a gel m i t i r . B u m a n z u m e d e o n b i r heceli d r t l k l e r d e , b e heceli d r t l k l e r d e m a n i l e r d e o l d u u gibi 6., 8., 10. aaba t a r z n d a kafiyelenmitir. iirin 2., 4., d r t l k l e r i h e c e n i n beli kalbyla yazlmtr. "Kavim" iiri h e c e n i n 11'li kalbyla

Yeni Hayat kitabndaki mitir. Hecenin abiliriz. Alp A r s l a n syledii Malazgird 11'li

y a z l m t r ve mani t a r z n d a kafiyelenmi d r t l k l e r d e n m e y d a n a gelkalbyla yazlm m a n i l e r b u l u n d u u iin b u iiri d e m a n i e k l i n d e s y l e n m i d r t l k l e r d e n m e y d a n a g e l m i b i r iir s a y -

Muharebesi adl m a n z u m e d e atllarn

d r t l k l e r t a m a m e n mani e k l i n d e d i r :

34

Hibirimiz Beyaz Oktan Hep Arslan Hep Vatan Esir Atmzla Anlatr lmeden Okuruz oklar gibi baka

kamayz. amayz.. armaan

bayrak

Dmanlara samayz. atarz. katarz.. dalkl,

Kavgaya

evk

Dmanlara atarz.. brndk ait kefene

sevene

yaamaktansa

Gmlelim emene ! lmei bu pek iyi rhumuza ftihay

l k e r le Aydn m a n z u m e s i n d e Z e y n e b ' i n s u d o l d u r u r k e n syledii t r k iki mani d r t l n d e n m e y d a n a gelmitir : Gzelim Gelmedi te bakn Glgem dedim size,

iinize. parlyor denize. vurmu

Aznzda Soyca hep

yok

sakz.

byle akz.

Su destisi tar m Benim gibi gzel kz ? P e k m e z c i A n n e m a s a l n n b a n d a e h z a d e ile A k i e k b i r b i r l e r i n e 11 h e c e l i b i r e r mani a t r l a r . Kei Ne G r d n m a s a l n d a Kei, e h z a d e 'ye b i r m a n i ile c e v a p verir. N a r T a n e s i y a h u t D z m e Kelolan m a s a l n d a e h z a d e ' n i n t r k s 1 1 heceli m a n i d e n ibarettir. Ayn m a s a l d a G l s n ' n t r k s m a n i t a r z n d a kafiyeli v e h e c e n i n kalbyla y a z l m iki m a n i d e n m e y d a n a g e l m e k t e d i r . 35 7'li

Ziya Gkalp'n dank iirleri arasndaki Trk'm adm Trkn'dr, Muallimim Kur'ndvr; Dmanlarm ok de, ngiliz'le Yunandr.

18

paras da 7'li vezni ve kafiyeleniiyle tamamen mani tarzndadr. Ziya Gkalp hece vezniyle toplam olarak 118 iir yazmtr. Bu 118 iirin hece kalplarna gre dalm yledir : Be heceliler : 2, Yedi heceliler : 13, Sekiz heceliler : 12, On heceliler : 1, On bir heceliler : 69, On heceliler : 3, On drt heceliler : 6, On be heceliler : 12. Gkalp'n hece kalplan iinde en ok 1 l'li olan kulland g rlmektedir. Bunu yedili, sekizli ve on be heceli kalplar takip etmek tedir. Dier kalplar kullan ise bir denemeden fazla nem tama maktadr. Gkalp hece kalplar iinde halk irlerinin kulland kalplara nem vermi, onlar kullanmtr. Trkln Esaslar adl eserinde hece vezni ile ilgili olarak u dnceleri ileri srmtr19: Bununla beraber hece vezni, baz airlerimizi yanl yollara evketti Bunlardan bir ksm, Franszlarn hece vezinlerini taklide kalktlar; mesel Franszlarn "alexandrine" dedik leri 6+6 vezninde iirler yazdlar. Bu iirler, halkn houna gitmedi. nk halkmz hece vezninin ancak baz ekillerinden zevk alyordu. Mill vezinlerimiz, halk ta rafndan kullanlan bu mahdut ve muayyen vezinlere mnhasrdr. Halk vezinleri arasnda, 6+6 ekli yoktur; bunun yerine 6+5 vezni vardr. Tecrbe ile anlald kl Trk halk, bu son vezinden ok holanyor. Bu tecrbe, ayn zamanda, baka milletlerden vezin alnamayaca kaidesini de meydana ata. Bu suretle, bizdeki hece vezni taraftarl baka lisanlara ait hece vezinlerini taklit demek olmad ve Trk halkna mah sus hece vezinlerini ihyadan baret bulunduu taayyn etti Hece veznini yanl yola gtren airlerden bir ksm da, yeni vezinler icadna kalktlar. Bunlarn yoktan var ettii vezin lerden birounu da halk kabul etmedi Bu suretle anlald kl mill vezinler, halkn eskiden beri kullanmakta olduu ve
18 Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-1, 1977, s. 323.
19 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 1976, s. 135.

36

zinlerle sonradan kabul edebildii vezinlere mnhasrdr. Halkn holanmad vezinler, hece tarznda olsa bile, milli vezinlerden saylamaz. Ziya Gkalp, balangta, Mehmed Emin'in tesirinde 10'lu 15'li kalplarla iirler yazar. Sonra yukarda belirtilen dncelerle halk irlerinin kulland vezinlere ynelir. Ziya Gkalp'm Halk Edebiyat nazmndan ald ikinci nemli un sur "drtlk" nazm birimidir. Beyit ekliyle drtlk Gkalp'm en fazla kulland nazm birimleridir. Gkalp'm kulland nazm birimle rinden drtlkler her zaman Halk Edebiyatnda rastladmz ekillerde kafiyelenmi deildir. Bunlarn iinde Bat nazm ekillerine gre kafiyelenmi olanlar ve hibir rnee uymayanlar vardr. Bununla beraber Trk Halk Edebiyatmm temel nazm birimi olan drtlk Gkalp'n iirlerinde de temel bir nazm birimi olarak karmza kar. Gkalp'm iirlerini nazm ekilleri ynnden drt gurup altnda toplayabiliriz: 1. Halk edebiyat nazm ekilleriyle yazlanlar, 2. Divan iiri nazm ekilleriyle yazlanlar, 3. Avrupai nazm ekilleriyle yazlanlar, 4. Yukardaki guruba da girmedii halde her ne has ekillerin terkibiyle ortaya km deiik yapdaki nazm ekilleriyle yazlan lar 2 0 . Gkalp, fikr eserlerinde yem ve orijinal bir Trk edebiyatmm Halk Edebiyat ile Bat edebiyatmm mtereken terbiyesinden gemekle doabileceim mdafaa etmitir. Yazd iirlerde bu fikirle rine bal kaldm, her iki edebiyattan gelen unsurlarla yeni, orijinal bir terkibe ulamak istediim gryoruz. Bundan dolay, yukardaki guruplandrma Gkalp'n iirlerini yazarken hangi edebiyatlarn nazm ekillerinden malzeme aldn aka gstermektedir. Zira Gkalp, mesnevi tarznda kafiyelenen beyitlerde, sone tarznda kafiyelenen iirlerinde Trk halk irlerinin kulland hece veznini kul lanmtr. Dier taraftan koma adm verdii manzumeleri mesnevi
20 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Hikmet Dizdarolu, Ziya Gkalp'n iir Dnyas, Ziya Gkalp Mecmuas, say : 15, s. 20.

37

tarznda kafiyeli beyitlerle yahut apraz kafiyeli drtlklerle yazmtr. Gkalp'n iirlerine bir btn olarak baktmzda onun iirlerini halk, divan ve Bat edebiyatlarnn mterek tesiri altmda yazdm sylemek en dorusudur. Ziya Gkalp'n Divan nazm ekilleriyle ve Avrupai nazm ekilleriyle yazd manzumeler zerinde Sayn Fevziye Abdullah Tan s e l 2 1 ve Sayn Hikmet Dizdarolu yeterli bilgi verdikleri iin bu husus lar zerinde durmayacaz. Ancak burada Gkalp'n divan edebiyat nazm birimlerinden beyiti kullan zerinde durmak faydal ola caktr. Gkalp, manzumelerinin byk bir ksmm mesnevi tarznda kafiyelenmi beyitlerle yazmtr. Kzlelma, lker ile Aydn, Alageyik. Yeil Boncuk, Kk ehzade, Kk Hemire, Altun Ik, Arslan Baat, Yaradl, Alp Arslan, Trk 'n Tufan, Kk Tomris, Kolsuz Hanm, Meslek Kadm, ingiliz'e, ngiliz'den Sakn, Kendine Doru, Trklk Asker Mezarln Kitabesi, zmir'de, Vazife, Aa Kimdir, Limni'de Dicle Vadisi, "Trkn pt annesinin elini" iirleri, bu ekildedir. Gkalp'n beyit birimini ve "aa, bb, cc" tarzndaki kafiyelenii bu ka dar bol kullanlmas, onun bu ekli mill ve halka malolmu bir ekil saymasndan ileri gelir. Gkalp, Sleyman elebi'nin Mevlid'i gibi eserleri "halk klasikleri" olarak deerlendirir. Gkalp, mesnevi tarzm halkn benimsedii bir ekil olduu iin benimsemitir.

21

Tansel, Ziya Gkalp Klliyat. 1, ss. XI -XXVIII.

38

ORHAN SEYF ORHON O r h a n Seyfi iire a r u z vezniyle b a l a m 1916"da a r u z vezniyle yazd " F r t n a v e Kar" isimli m a n z u m e s i y l e i s m i m d u y u r m u t u . Ziya G k a l p v e m e r Seyfettin'in tevikleriyle h e c e vezniyle v e k o n u m a di liyle iirler y a z m a y a k a r a r verdi. O n u n h e c e vezniyle yazd ilk n e m l i iir 1 9 1 9 ylnda n e r e t t i i "Peri Kzyla o b a n Hikyesi"dir. N i h a t S a m i B a n a r l , 1972 y l n d a O r h a n Seyfi'den b u iiri n a s l y a z d n , n i i n y a z d n v e n e y a p m a k i s t e d i i n i b i r yazyla a n l a t m a s n i s t e r . O r h a n Seyfi A k a d e m i M e c m u a s ' n n ilk s a y s n d a n e r e d i l e n "Peri Kzyla o b a n H i k y e s i ' n i Niin v e N a s l Y a z d m ? " 1 a d l m a k a l e s i n d e i i r i n yazlyla ilgili u bilgileri v e r i r : "Bir ak efsnesi yazmak istiyordum. Hece vezniyle yazlm, yeni iirler beeniliyordu. Konuulan dil'in, yaz dili olmas dvas muvaffak olmutu. Standart iyve, stanbul'da ko nuulan Trke'ydi. rnek olarak hanmlarn konutuu Trke'yi alyorduk; en ok ilenmii, en gzeli, en ahenklisi oydu. Trk milletinin zevki, zerfeti, en gzel eklini vermiti Biz haneresi, yzyllar boyu, ona buna Mill Edebiyat diyorduk. Bu yeni edebiyat, ilhamn masallarn, efsnelerini, onlar, bugnn zevkyle

Ama hepsi bu kadar deildi ki... halkdan alacakt. Halkn hassasiyetini kullanacakt. Fakat yeni bir terkb haline koyacakt. Motifler cakt." halkn, kompozisyon bizim!..

zaman

mill

ola

O r h a n Seyfi'nin b u s a t r l a r , Milli E d e b i y a t A k m n n b u edebiya t a m e n s u p b i r a i r t a r a f n d a n y a p l m m k e m m e l b i r tarifidir; a y r c a bu akmn teorik temellerini olduka net ve t a m bir biimde ortaya koymaktadr. ___________________________ 1- Orhan Seyfi Orhon, "Peri Kzyla oban Hikyesi'ni Niin ve Nasl Yazdm?" Kubbealt Akademi Mecmuas, Cilt I, No. 1, s. 37.

39

Milli Edebiyata mensup airler, bu prensipleri benimsemekle Rza Tevfik'in at yoldan ayrlyorlard : nce iirlerinde farkl bir dil ta bakasna ynelmilerdi. Bu ne Divan iirinin, ne Servet-i Fnuncularm diliydi, hatta ne de yzyllar iinde kelime kadrosu ken disine has bir zellik kazanm halk iirinin diliydi. Dilde hareket noktalan, stanbul konuma dili idi. Gen nesiller zerinde fikirleriyle olduka etkili olan Ziya Gkalp ve Yahya Keml onlara byle bir dille yazmalarm tavsiye ediyorlard. Bu tercihin sonular nemli ol mutur. Halk iirinin her iir ekolnn dili gibi ummi dile nazaran dar bir kelime kadrosu, dar bir sentaks, dar bir "istiare zemini" vard. Mill Edebiyata mensup airler, yeni bir dil tabakasyla ie balaynca iirlerinin kelime kadrosu ve sentaks geniler. Rza Tevfik halk iirlerini model alarak iirler yazyordu. Halbuki Mill Edebiyat men subu airler, halk iirine deil, daha etrafl bir ekilde "halk ktr"ne ynelmilerdi; bunun iinde tabi ki halk iiri de vard, ancak o artk destanlar, menkbeler, masallar, ata szleri vb. arasmda ancak bir un surdu. Bu anlay Mill Edebiyat mensubu airlerin eserlerine halk kltrnn yakn ve uzak devirlerinden birok unsurunun girmesi so nucunu verdi. 'Yem bir terkib"e ulama anlay, bu edeb akmn en nemli fi kirlerinden birisidir. Ziya Gkalp, Kzlelma, lker ile Aydm, Kk ehzade gibi eserleriyle bu anlayn rneklerini vermeye alyordu. Orhan Seyfi bu fikirlerin ve bu rneklerin tesirinde kalarak "Peri Kzyla oban Hikyesi"ni yazmtr. Orhan Seyfi, bu manzum hikyeyi ocukluunda dinledii bir ma saln hatrlayabildii unsurlar zerine kurduunu yle anlatr : Bu dnceler, bana hepsini iine alan bir ak efsanesi yaz mak arzusunu veriyordu. ocukluumda dinlediim bir ma saln hatrmda bz krntlar vard. Onlar alp mill bir efsne hline koymay dnyordum."2 Manzumede yer alan masal motifleri "Kelolan'n Ali Cengiz Oyu nu" 3 adl Trk Masalnda bulunmaktadr. Orhan Seyfi'nin bizzat ifade ettii gibi masaldan sadece baz motifler alnm, baz motifler ilve edilmi, deiik bir hikye elde edilmitir. ________________
2

Orhon, s. 38 Naki Tezel, Trk Masallar, II. cilt, Ankara, 1985, s. 144.

40

"Peri Kzyla o b a n H i k y e s i " n i n k o n u s u k s a c a yledir : O u z H a n z a m a n n d a d a l a r d a y a a y a n gzellii dillere d e s t a n o l a n b i r p e r i kz v a r m . Hi kimseyle e v l e n m e k i s t e m e y e n b u kz b i r g n O u z H a n arr. Niin evlenmediini s o r a r . P e r i kz evli o l d u u n u f a k a t einin, b i r s z n e g c e n e r e k k e n d i s i n i t e r k e t t i i n i Ouz H a n ' a a n l a t r . Ouz H a n ' n s r a r z e r i n e p e r i kz e v l e n m e k i s t e y e n l e r i b i r i m t i h a n d a n g e i r e c e i n i ve b a a r l o l a n l a evleneceini syler. P e r i kzyla evlen m e k i s t e y e n l e r t o p l a n n c a kz s i l k i n e r e k k u o l u r , k e l e b e k olur, g l olur, inci olur, k l k t a n kla girer. O n u s e y r e d e n a d a y l a r o l u p b i t e n d e n b i r ey a n l a y a m a z l a r v e i m t i h a n kaybederler. Kz t a m H a k a n ' a ve d a edip gidecei z a m a n bir o b a n gelir v e H a k a n ' a taliini d e n e m e k iste diini syler. H a k a n o b a n n b u k s t a h teklifine s i n i r l e n i r s e d e p e r i kz H a k a n ' a o n a d a b i r a n s vereceini syler. Peri kz s i l k i n e r e k b i r k u olur, o b a n b i r kafes o l a r a k k u u iine alr. Bylece b i r i n c i imti h a n k a z n r . kinci i m t i h a n d a kz inci olur, salr; o b a n sedef o l u p inciyi iine alr. n c i m t i h a n d a inciler iek olur, o b a n d a k e l e b e k olur; b t n i m t i h a n l a r k a z a n n c a p e r i kz o b a n n e s k i ei o l d u u n u a n l a r . Ouz H a n onlar evlendirir. "Kelolan'n Ali Cengiz O y u n u " adl m a s a l n k o n u s u d a k s a c a y l e d i r : o b a n l k y a p m a k t a o l a n Kelolan, a n n e s i n e p a d i a h n kzn i s t e m e s i n i syler. Kelolan'n a n n e s i o l u n u n s r a r n a d a y a n a m a y a r a k k o r k a k o r k a p a d i a h n h u z u r u n a k a r v e o l u n u n isteini p a d i a h a syler. P a d i a h "Ali Cengiz o y u n u " n u r e n i r s e kzn Kelolan'a ve receini syler. Kelolan a n a s ile Cengiz'i b u l u r . Ali Cengiz Kelolan'n a n a s n a k r k g n d e b t n o y u n l a r n reteceini, k r k g n s o n r a gelip o l u n u a l m a s n syler. Ali Cengiz'in kz K e l o l a n ' a acr, o n a k r k g n n s o n u n d a b a b a s n a oyunlar renemediini sylemesini tenbihler. Krk g n n s o n u n d a Kelolan Ali Cengiz'e o y u n l a r r e n e m e d i i n i syleyince Ali Cengiz Kelolan' l d r m e k t e n v a z g e e r ve o l u n u al m a y a g e l e n a n a s n a Kelolan' t e s l i m e d e r . Kelolan y o l d a a v c l a r g r n c e taz olur, a n a s o n u avclara satar, s o n r a t e k r a r a n a s n n y a n n a d n e r . Kelolan a n a s n a i m d i d e k o o l a c a m b e n i p a z a r a g t r on altna sat, a m a ipimi s a k n verme der. Anas k o u p a z a r a g t r r . K e l o l a n n o y u n l a r n r e n d i i n i f a r k e d e n Ali Cengiz fazla p a r a v e r e r e k ipiyle birlikte k o u s a t m alr. Kelolan b i r k u o l u r u m a y a b a l a r . Ali Cengiz b i r k a r t a l o l u p p e i n e d e r . Kartal t a m k u u k a p a ca s r a d a , Kelolan b i r d e m e t g l o l u p s a r a y n p e n c e r e s i n d e n p a d i a h n kznn k u c a n a d e r . Ali Cengiz gl d e m e t i n i a l m a y a gelince g l d e m e t i dar olur, yerlere salr. B u n u g r e n Ali Cengiz, b i r t a v u k o l u p civcivleriyle darlar yemee b a l a r . Kelolan d e r h a l b i r tilki o l u p tavu41

 u v e civcivleri den padiahn olur. P a d i a h a syler. P a d i a h

y e r . Tilki e k l i n d e k i k e l o l a n o l a n l a r h a y r e t l e seyre ve kznn karsnda birdenbire yakkl bir delikanl Ali C e n g i z o y u n u n u r e n d i i n i v e u s t a s n y e n d i i n i d a s z n d e d u r a r a k kzn Kelolan'la evlendirir.

O r h a n Seyfi'nin m a n z u m h i k y e s i n i n g e r i s i n d e y e r a l a n h a l k m a sal b u d u r . air'in b u m a s a l n b a k a b i r v a r y a n t n d a n f a y d a l a n m ol m a s d a elbette m m k n d r . Hikyenin e s a s m tekil e d e n i m t i h a n motifi b u m a s a l d a h e m e n a y n e n b u l u n d u u iin v a r y a n t farkllnn b y k b i r e h e m m i y e t i y o k t u r . a i r i n b i r h a l k m a s a l n n a s l ilediini b u m a s a l l a m u k a y e s e ederek g s t e r m e k m m k n d r . H a l k m a s a l ile O r h a n Seyfi'nin h i k y e s i a r a s n d a k i e n n e m l i f a r k "Peri Kzyla o b a n H i k y e s i " n i n b i r a k e f s n e s i h a l i n e getiril m i olmasdr. O r h a n Seyfi, b u s o n u c a m a s a l l a r d a h i b i r z a m a n d e r i n l e t i r i l m e y e n a k t e m a s n d e r i n l e t i r e r e k , a k l a ilgili u z u n t i r a t l a r a y e r v e r e r e k v e O u z K a a n gibi d e s t a n n a h s l a r m a s a l a ilve e d e r e k u l a m t r . M a s a l l a r d a fonksiyonel b i r a n l a m o l a n d i y a l o g l a r n m a s a l a e s a s t a y a b a n c o l a n " m o t i v a s y o n " iin k u l l a n l m a s 4 O r h a n Sey f i ' n i n e s e r i n i h i k y e g e l e n e i n e y a k l a t r m t r . O r h a n Seyfi h i k y e d e k i diyaloglar k o n u s u n d a u fikri ileri s r e r 5 : "Hikyede diyalog vardr : Ouz Han'la Peri Kz'nn ko numas, hem bu mezva, hem Trk Halk Hikyelerindeki, karilikl, manzum konuma geleneine, hem de bir peri kzyla Ouz Han'n konuma slbuna uygundur, sanrm." B u i f a d e d e n d e a n l a l d gibi, O r h a n Seyfi'nin h i k y e s i h a l k k l t r y l e ilikisi b a k m n d a n b u m a s a l l a snrl deildir. T r k m i t o lojisi, h a l k h i k y e l e r i n d e k i m a n z u m k o n u m a gelenei, t r k l e r e h a s a n l a t m zellikleri, vb. h i k y e y e girer. Bylece iir b t n k l t r m z e alr. iir m a s a l d a n b u h u s u s i y e t i ile d e ayrlr. Masaln m a n z u m deiikliktir. olarak a n l a t l m a s ise yaplan en nemli

Orhan Seyfi'nin iiriyle halk masalnn birletii en nemli nokta h a l k m a s a l n n t e m e l i n i t e k i l e d e n " i m t i h a n " motifidir. B u m o t i f Orhan Seyfi tarafndan da "imtihan" motifi olarak kullanlmtr. Ma_________________________
4

Vladimir Propp, Morphologie du Conte, Traductlons de Marguerite Derrida, Tzvetan Todorov et Claude Kahn, Paris, 1970, s. 91. Orhon, s. 41.

s a l d a k i Ali Cengiz o y u n u n u n e s a s b i r k i i n i n " t r a n s f o r m a s y o n " k a b i liyeti k a z a n m a s d r . K e l o l a n ' d a n i s t e n i l e n d e b u kabiliyete s a h i p ol m a s d r . Kelolan m a s a l d a b u kabiliyeti elde e t t i k t e n s o n r a srasyla, t a z olur, o d u n c u olur, k u olur, g l olur, dar olur, tilki olur, gzel b i r delikanl olur. O r h a n Seyfi b u t r a n s f o r m a s y o n l a r n s a y s n g e n e l ola r a k m a s a l l a r d a k a r m z a k a n " l e m e " t e k n i i n e u y a r a k e indirir. P e r i kz s r a s y l a k u , inci, i e k o l u r . O r h a n Seyfi'nin m a s a l d a k i " d a r " y e r i n e "inci", "tilki" y e r i n e "iek" motiflerini k o y m a s ve Ali Cengiz'le Kelolan a r a s n d a k i y a r m a y p e r i kzyla o b a n a r a s n d a d z e n l e m e s i , a i r i n m a s a l d a n ald u n s u r l a r b i r a k h i k y e s i n e uy g u n b i r h a l e getirii o l a r a k y o r u m l a n a b i l i r . O r h a n Seyfi'nin iirinde h a l k t r k l e r i n d e n , m a n i l e r d e n g e l e n u n s u r l a r da v a r d r : Bamn tac g z e l , Halime ac gzel! m s r a l a r , "Misket t r k s " n n 6 n a k a r a t d r t l k l e r i n d e n birisi o l a n , A benim hac yrim Bamn tac yrim Eller bana acmaz Sen bari ac yrim. m a n i s i n e d a y a n m a k t a d r . iir y e d i h e c e l i m s r a l a r l a y a z l d n d a n za m a n z a m a n m a n i l e r i n syleyi zelliklerine y a k l a r : Sevda o bir peridir. Karar etmez yerinde Gnl ki serseridir. Dolar izlerinde. iir, ekil y n n d e n , d r t l k l e r , b e n t l e r , l k l e r z e r i n e k u r u l m u t u r . B u n d a n dolay h e r h a n g i bir n a z m eklimize b a l a m a k m m k n deildir. Baz d r t l k l e r k o m a t a r z n d a k a f i y e l e n m i ol m a k l a d i k k a t i m i z i e k e r s e d e iirin b t n n d e o l d u k a deiik kafiye e m a l a r k u l l a n l m , bylece m a n z u m e n i n m o n o t o n l u u n l e n m i t i r .

Gnlden Sesler s m a i l H a b i b S e v k , O r h a n Seyfi'nin h e c e y l e y a z l m i i r l e r i n i n t o p l a n d G n l d e n Sesler adl k i t a b iin u d i k k a t e d e e r t e s p i t i ya par : 6- Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 124. 43

"Servet-i Fnn aruzunun kitab "Rbb- ikeste" idi, hecenin "Rbab" da "Gnlden Sesler" oldu : Onu geecek ikinci bir kitap douncaya kadar."7 Gnlden Sesler, ekil, ahenk, muhteva ynnden heceyle iir yaz ma akmnn nemli bir merhalesini tekil eder. Bundan dolay Orhan Seyfi'nin bu eserini ekil ve muhteva itibaryla gzden geirmemiz fay dal olacaktr. Orhan Seyfi "Gnlden Sesler"de hece vezninin 7'li, 8'li, ll'li, 13'l, 14'l ve 16'l kalplarn kullanmtr8. Hece vezninin 7'li kalbyla yazlm olan iirler unlardr : a- Mani tarznda olanlar : Saz airi, Mniler, Usan. b- Koma tarznda olanlar : Geme; Gnl, Dul. c- apraz kafiyeli olanlar : Bir Zifaf in, O Gzel Kadn in-II. - lklerle yazlanlar : O Gn, Ben. d- Bent, beyit, drtlk ve lklerin birletirilmesiyle elde edilmi deiik kurulutaki iirler : Davet, Sevgiliye Mektup, Gemi, Glle Blbl Efsanesi, Peri Kzyla oban Hikyesi, Birlik. Hece vezninin 8'li kalbyla yazlm olan iirler unlardr : a- Koma yahut semai tarznda olanlar : Ayrldktan Soma, Gel diin Gnn Hatras, Rya, Mnacat-II (4+4 durakl), Mnacat-III (4+4 durakl) b- apraz kafiyeli drtlklerle yazlanlar : O Gzel Kadn in-I, Blr Gen Kza, Gnlmle Kesem, Kanarya, Kk Sultan. Bu iirler de 4+4 durakldr. apraz kafiyeli drtlkler 8 '11 vezinlerinden dolay apraz kafiyeli manileri hatrlatmaktadr. c- Mani tarznda (aaba) olanlar : Gnlm-II. d- lklerle yazlanlar : Bahardan Bir ses. Bu kitapta yer alan "Kye Dn" adl manzum piyes de 4+4 durakl 8'li hece vezniyle yazlmtr. Hece vezninin l l ' l i kalbyla yazlm olan iirler unlardr : a- Koma tarznda olanlar : 1) 6+5 durakllar : Yazk, Aktan Son ra, Hediye, O beyaz Bir Kutu-I, By-II, Veda-IV, Vasiyet, lmden Son ra, Kendim in, Yeis. Nerdesin, Harp inde Bahar, Bir zdivatan Son ra. 2) 4+4+3 durakllar : Dua, lk araf.
7 smail Habib, Trk Teceddt Edebiyat Tarihi, stanbul, 1340, s. 661. 8 Bu incelemede "Gnlden Sesler"in basks kullanlmtr. Ancak kitabn 1928 yl basksnda bulunan iirlere de yer verilmitir.

44

b- apraz kafiyeli drtlklerle yazlanlar : 1) 6+5 durakllar : Btn Gzellere, Bahar Sabahnda, K Gecelerinde-II, Bir iftlik Man zaras. 2) 4+4+3 durakllar : Anadolu Topra. c- Mesnevi kafiyeli bentlerle yazlarlar : Annemle Hasbihal (6+5), Bir K Masal (6+5 ve 4+4+3'l msralarla.) - Deiik ekillerde yazlanlar : man iiri (aab) tarznda kafiyeli lklerle. Diyorlar iiri (aa aa bbbb aa) tarznda kafiyelenmi naka rat beyitli drtlklerle. Trkler, I, II, III, IV, (aaaa bbba) tarznda kafi yelenmi drtlklerle yazlmtr. Rica ve Gelmiyor iirleri 6+5 du rakl, oban Srn Dalmasn! iiri 4+4+3 durakldr. Hece vezninin 13'l kalbyla yazlm olan "K Gecelerinde" iiri 4+4+5 durakldr. (smail Habib Sevk, iirin allmam bu vezni iin u yorumu yapar : "K Gecelerinde gibi iirlerde de klasik taktileri deitirerek bizi aruzun da hecenin de harici yeni bir vezne karm gi bi, nasl garib, sekteli, mellli bir ahenk akyor".) 9 Hece vezninin 14'l kalbyla (7+7) yazlan iirlerden Mnacat, "mani" tarznda kafiyelenmi drtlklerle, Abdlhak Hamid'e Mektub, mesnevi kafiyeli bentlerle. Dua ve Gazimize iirleri, koma tarzndadr. Hece vezninin 16'l kalbyla (4+4+4+4) yazlan Gzlerde Seyahat, Salar, Yolculuk iirleri gazel tarznda yazlmtr. Bu tablodan kan sonu udur : Orhan Seyfi, hece vezninin halk airleri tarafndan en ok kullanlan vezinlerine ynelmitir. 7'li ve 8'li vezinler syleyiini mani tarzna yaklatrm, l l ' l i vezinler ise onu saz iirine yaklatrmtr. 13'l, 14'l ve 16'l kalplar ise deneme mahiyetinde kalmtr. Gnlden Sesler'de hece vezni, hece saysna ve duraklara titizlikle uyularak kullanlmtr. Halk edebiyatndan alman nazm ekillerine de titizlikle uyulmu, yeni form araylar mahiyetinde olan iirlerinde ekle byk nem verilmitir. Orhan Seyfi'nin iirlerinde kafiyeler, "halk iirinde ok zaman grld gibi y a r m deildir. Titiz likle seilmi tam ve zengin kafiyelerdir. Btn bunlar, Orhan Sey fi'nin hece iiri, halk iirinde az rastlanr bir ekil mkemmelliine ulatrmaya altn gsterir. air ekil ve vezin gibi dilde de mkemmelliin peinde olmutur. Dilin msra iindeki hareketlerinden doan i ahenge byk nem ver mi, halk iirinin yzyllar iinde muayyen ritimlere ulaan ahengiyle ________________
9- Sevk, s. 60.

45

yetinmemitir. Dil, vezin ahenk ynnden mkemmeliyeti arama, Orhan Seyfi'nin iirinin asl karakterini tekil eder. Tabi ki her eye birden ulaamazd. ekilde ulat mkemmeliyete muhtevada hi bir zaman ulaamamtr. Orhan Seyfi'nin sanatn halk iirine en fazla yaklatran eserleri yazd maniler olmutur. Yazd mani katarlar bu tr ne kadar baarl bir biimde kullanabildiini gstermektedir : Sen gl dalnda gonca, Ben da yolunda yonca. Sen alr glersin, 10 Ben sararp solunca! (s. 105) Ancak airin bu ekilde gelenein btn artlarna uyarak maniler yaz mas. Rza Tevfik'in gelenein btn artlarna uyarak komalar, ne fesler yazmasyla mukayese edilebilir. Bu noktada Orhan Seyfi, halk edebiyatmdan nasl istifade edecekleri konusundaki prensiplerini unutmu gibidir. Bunun sonucu da gelenein mahsulleri arasna ahs mahsullerini ilve etmek olmutur. Orhan Seyfi de bunun farkndadr, bundan kurtulmak iin ekil deiikliklerine ba vurur: te sana son szm: Daima yolda gzm, Bekliyorum bir cevap Yetiir bu strap... (s.24) msralar bir bendin arasnda bulunduu halde, kafiye dzeni deitirildii halde gelenein kolay bir tekrar olmaktan teye gidemez. Orhan Seyfi, bu tr baka bir trn, rubailerin imknlaryla besle meyi akl ettii zaman, yani balangta benimsedii prensibe dnd zaman orijinali ve ferd sanat tekrar yakalar : Can ite !... Canan hani! Dert ite !... Derman hani ? Gnl saray bombo. Beklenen sultan hani ? "Aktan Sonra" iiri Orhan Seyfi'nin ekil ve muhteva ynnden halk airlerine en fazla yaklat eserdir. Balama msralarndaki
10 Parantez iinde verilen saylar iirin Gnlden Sesler'in hangi sahifeslnden alndn gstermektedir : Orhan Seyf Orhon, Gnlden Sesler, stanbul, 1964.

46

"bigneler var", "efsaneler var", "pervaneler var", "peymaneler var" re dif ve kafiye kelimeleri iirin muhtevasn da belirler ve halk iirinin imaj kadrosu iiri doldurur. Bu iir gibi "eski tarz"da yazld balnn altnda belirtilen Yazk ve Dnce iirleri de ayn ekilde gelenee baldr. Orhan Seyfi'nin kulland imajlar gelenekle ahsi tercihlerinin olduka dengeli bir beraberliini aksettirir. Kalar, gerilmi ekli kemann Gzleri stnden bakar zamann.... (s. 60) msralar bunu ak bir ekilde ortaya koyar. Olduka umumi bir imaj olduka ahs bir imajla yan yanadr. Bu airin sanatn bir taraftan gelenee balar, bir taraftan da kiiliini, ahsi slubunu bulmasm salar. Hece - Aruz Bulumas Mill Edebiyat mensubu airlerin hemen hepsi iir yazmaa anz vezniyle balamlar, zamanla hece veznine gemilerdir. Bir ksm da mr boyu bu iki vezni kullanm, bazen aruz, bazen hece vez niyle yazmtr. Bunun dier bir sonucu da hece vezniyle yazlan iirlere aruzun ahenginin girmesi olmutur. Her iki veznin terbiye sinden getii iin eserlerinde hece ile aruzun zaman zaman bu lutuunu grdmz airlerden birisi de Orhan Seyfi'dir. Bu konuya ilk defa dikkatimizi eken Nihat Sami Banarl, Orhan Seyfi'nin he ceyle yazlm iirlerine sinen aruz tesiri hakknda u dnceleri ileri srer: "Orhan Seyfi'nin Hece ile syledii iirlerde bile Aruz ahengi vardr. nk Aruz, tam 1000 yl, Trke ile ve Trk iiri ile birlikte Trkelemi, bir Trk aruzu milliyeti kazanm ve yalnz Trk iirinin deil bizzat Trkenin de notas olmutur. Orhan Seyfi'nin, Hece ile sylendikleri halde, irinin, farkna varmadan Aruz hengiyle terennm ettii teganniler, onun, mesel Peri Kzyla oban Hikyesi'nin daha ilk msralarnda balar : ok eski bir zamanda Mef'iln/ fa'ln gibi... Sonra yine Aruz msiksindeki:

47

Sevimli kz, gzel kz Mef'iln / fa'ln Tek yaratmaz Tanrmz Filtn / filn Dalarda bahtiyar, en Mef' l / F 'ilatn Ne ekle girmiim bak Mef ' iln / fa ' ln Dald hep sevincim Mef' iln / fa ' ln bu msralar ve byle daha saylamayacak kadar ok, hece ile 11 syleyiler, hem de tam bir Aruz ahengi tar." Orhan Seyfi'nin iirlerindeki ahenge Yahya Kemal'in daha 1922'lerde 'Vezinler-I" adl makalesinde dikkatimizi ektiini hatrla tan Nihat Sami Banarl, Yahya Kemal'in ahenkli bulduu. ktm bugn gzellerin gzlerinde seyahate msrann Mstef'iln/ mef ' iln/ f'ilt (n) / mef ' iln "ahengini" tadn belirtir.

11

Nlhad Sami Banarl, Kitaplar ve Portreler. stanbul, 1985, s. 103.

48

FARUK NAFZ AMLIBEL

Faruk Nafiz amlbel'in iirlerinde Halk Edebiyatnn, Divan Edeblyat'nn ve Bat Edebiyat'nn tesirleri grlr. ekil, dil, imajlar ve malzeme olarak bu kaynaklardan Faruk Nafiz'in iirlerine pek ok un sur girer. Aruz ve hece veznini iyi kullanan, halk iiri ve divan iirini tanyan, Tanzimat devrinden balayarak devam eden yem iirin getir dii imknlar iinde yetien air, bu izginin devam saylabilecek biribirinden farkl iirler yazmtr. Biz burada hece vezniyle yazlm eserlerinden hareket ederek airin sanatnn halk iirine yaklaan ynleri zerinde duracaz. Dinle Neyden Faruk Nafiz amlbel'in hece vezniyle yazlan ve halk iiri nazm ekillerinin yer verilen ilk eseri "Dinle Neyden'dir. Bu iir kitabnda yer alan ve hece vezninin 6+5 durakl 11 'li vez niyle yazlan iirler unlardr : Bir Mersiye, Geceyle Ben, Hicran Akam, Ayrlk, Sensiz Bahar, Yllardr, Annemin Dizinde. Hecenin 6+5 durakl 1 l'li vezniyle yazlan, ayn zamanda "Koma" tarznda olan iirler unlardr : Dinle Neyden, Kr Trks, ehniinde, Benimle Eyll, Ba Bozumu, Vasiyet, Bir Kitabe. "Bakasn Seven" iiri 6+5 du rakl, "mani" tarzndadr. 7+5 durakl, 12 heceli iirler unlardr : phe, Mnzevi, Gllerde, thaf. Ayn vezinle yazlm olan "Arzu" iiri, koma tarznda kafiyelenmitir. "Uzaktan" iiri 4+4+5 durakl, 13 hecelidir. 7+7 durakl, 14 heceli iirler unlardr : Muhayyel, Gurbet, Gez diim Yer, Filistinden Geerken. "Bir Yolculuk" iiri iki vezinlidir, 7+7 durakl 14 'l msralarn arasna 7+5 durakl 12'li bir bent yerletiril mitir. 8+7 durakl, 15 heceli olan 'Terk Olunmu" iiri "mani" tarznda kafiyelenmi olmakla dikkati ekmektedir. "Dinle Neyden"de bulunan iirlerden "Bir Yolculuk", "Muhayyel", "Gurbet" iirleri beyitlerle yazlm ve mesnevi tarznda kafiyelenmitir. "Uzaktan", "Sensiz Bahar", "Filistinden Geerken" drtlk ve 49

lklerle "sone" tarznda yazlmtr. Geriye kalan iirlerin tamam, farkl kafiye dzeninde de olsa, "drtlkler"le yazlm olmalaryla dikkati eker. oban emesi Faruk Nafiz amlbel'in hece vezniyle yazlan ve halk edebiyat nazm ekillerine yer verilen ikinci eseri "oban emesi"dir. Bu iir kitabnda yer alan iirlerden "Melek" ve "Kzma" iirleri, hecenin 7'li kalbyla yazlmtr. "Kzma" iiri "koma" tarznda ka fiyelenmi oluuyla dikkati ekmektedir. 6+5 durakl, l l ' l i hece vezniyle yazlm iirler unlardr : Oluk Yannda, Sere ile Kz, Yemin, Gnlden ikayet, Yamurlu Bir Gnd, Bir Gece, Serenad-I, II, III. Denizden Beklediim. Tereddi. Hecenin 6+5 durakl 11'li vezniyle yazlan, ayn zamanda "koma" tarznda olan iirler unlardr : oban emesi, Genlik, Gnl, Ne kald, Aye Sana. "Dinle Neyden" adl iir kitabnda bulunduu halde bu kitaba da alnan iirlerden Kr Trks, Ba Bozumu, Vasiyet, Dinle Neyden iirleri, ayn vezinle ve koma tarzndadr. Ayn vezinle yazlan "Aya Manzumeler-I, II, III, IV' iirleri "mani" tarznda kafiyelenmi olmalaryla dikkati ekmektedir. "Gllerde" iiri 7+4 durakl, 'Yuvamn Kuuna" iiri 4+4+3 durakldr. 4+4+5 k. durakl 13 ' l kalpla yazlm bir iir vardr : Son

7+7 durakl 14'l hece vezniyle yazlm iirler unlardr : Musta ripler (A, Kahpe, k, Pek oklar), Orkestra Dinlerken, Her Yerde Kahraman (Yerde, Denizde, Havada), Sen Nerdesin, Gzel Denmeyen, Kendim in, Annesiz l, ldm Zaman, lm Hatrlatan Kadn, eytan, Oluma, Yl Bamda, Bir Sahife Asam Alarsn (ddia. Kele bek, Bir Hatra). Ayn vezinle yazlan "Gurbet" ve "Filistinden Geerken" iirleri, Dinle Neyden adl iir kitabnda da vardr. "Han Duvarlar" ve "Ocak Bamda" adl uzun manzumeler, 7+7 du rakl 14'l ve 6+5 durakl l l ' l i olmak zere iki vezinli olmalaryla dik kati eker. "Tehlike" ve 'Terk Olunmu" iirleri 15'li hece vezniyle yazlm tr. (kinci iir Dinle Neyden'de vardr.)

50

Akarsu Akarsu'daki "Denizle Konuan Adam" , "Yalnz", "X 'in Gzleri", "Bir airin Mezarna Kitabe", "Hseyin Pekta'a Gazel", "Damlalar-I, II, III, IV" iirleri aruzla, dierleri hece vezniyle yazlmtr. 6+5 durakl, l l ' l i hece vezniyle yazlan iirler unlardr : Gecele rim, Karacaahmet, Tutu, Yan !. Yanda Kalan Msralar-I, II, Yem Ke rem, Bizim Memleket, znt. Bu iirlerden ilk dndakiler "koma" tarznda kafiyelenmitir. 4+4+3 durakl, 11 'li hece vezniyle yazlm bir iir vardr : Aldan Heykel. 7+7 durakl, 14'l hece vezniyle yazlan iirler unlardr : Akarsu, Yallar, Tek Fabrika ve Yeni Dnya, amlcadaki nar, Adsz iir, Bir Bahar Hikyesi, lkbahar Gnei, Yaz Gnei, Sonbahar Gnei, K Gnei, Grmeden Taptm Put, shakaa emesi, Frtnadan Sonra, Atatrk'e, smet nn'ne. Kitabn "Ak lhileri" blmnde yer alan yirmi alt iir de ayn vezinle yazlmtr. Bu vezinle yazlan iirlerden "Frtnadan Sonra", "Atatrk'e", "smet nn'ne" "koma" tarznda ka fiyelenmitir. Ayn vezinle yazlan "ekme Palay" iirinin iinde 6+5 durakl, 11'li hece vezniyle yazlm bir "koma" vardr. iirde iki de fa tekrarlanan : "ekme palay Efem, Bozma alay!" msra, 7 ve 5 tarznda krlm 12'li hece vezniyledir. Dikkate deer olan husus, "Bozma alay" sznn bulunduu msrada vezinin "bozulmas"dr. Aknc Trkleri Faruk Nafiz amlbel'in epik ve didaktik iirlerinin yer ald bu eser, tamamen hece vezniyle yazlmtr : 7'li hece vezniyle olanlar unlardr : Yavukluya Maniler, Silh Omuza. 6+5 durakl, l l ' l i hece vezniyle yazlanlar unlardr : Atllarn Trks, Topulann Trks, Tayyarecilerin Trks, Piyadelerin Trks, Denizcilerin Trks, ehitlerin Trks, Zafer Trks, Kyden Ayrl, Yzbam, Kara Cehennem.
51

4+4+3 durakl, l l ' l i hece vezniyle yazlanlar unlardr : Bizim Ky, Atatrk, Hazrol !. Bu kitaptaki 11 heceli iirlerin tamam "koma" tarzndadr. 7+7 durakl, 14'l hece vezniyle yazlanlar unlardr : Ahmet, anakkale, nn, Dumlupnar, Kara Fatma. Bu iirlerden "Kara Fat ma" mesnevi tarznda kafiyeli, dierleri "koma" tarzndadr. Mesnevi tarzmda kafiyeli bentlerle yazlm olan "Kara Fatma" iiri dndaki btn iirler drtlklerle yazlmtr. Tatl Sert "Talama" tarznda iirlerin yer ald bu eserin sonunda bulunan "Seyahatname" hari, dierleri hece vezniyle yazlmtr: "Zelzele" iiri 7 hecelidir ve "koma" tarznda kafiyelenmitir. 6+5 durakl, l l ' l i hece vezniyle ve "koma" tarznda yazlan iirler unlardr : Destan, Ammas Vardr!, Baba d, Yerinde, Dnya Deiti, Ne Demeli?, Kervan inde, K, Bu da Bir Nefes. Var, Yok!, Sev dadan Sevdaya, Ressam Saylavlar, Benim Namzetliim. 7+7 durakl, 14'l hece vezniyle yazdan ve "gazel" tarznda olan iirler unlardr : O Yol da Bir Bu Yol da!; Gelenler, Gelmiyenler; Bu da Bylesi; Szle z; Neye Benzer; Zaman inde; Cep Takvimi; Tasarruf ve Masraf; Ola ki... Olmaya ki...; Bir Gezinti; Hamdi Aksoy'a Mektup; Yeni Tarz Bir Gazel; Nerede; Bizde Olanlar; Yazn Arkasndan; Krdm Krknc Koz; undan... Bundan...; Naz ve Niyaz; Yamurdan Doluya; Hepsi Bir Yerde; Ah Genlik; Gezintiden zntye; Kark ler; Gzel Gzl; Bir Gazel; Bu da Byle Bir Gazel; Yalan Deil !; Bahara Doru; ikyet; airler Arasnda; Diyorlar; Tatl Sert. "Her Telden" iiri 7+7 durakl, 14'l hece vezniyle ve koma tarzndadr. Ayn vezinle yazdan "ehir Tiyatrosunda", "Hepsi Bir Yerde", 'Yar aka Yan Cidd", "Adadaym" iirleri mesnevi tarznda kafiyeli beyitlerle yazlmtr. Dil Faruk Nafiz'in iirlerine bir btn olarak bakldnda airin ko nuulan Trkeyi byk bir baaryla kulland grlr. Eserleri esas olarak konuulan Trkeye dayanmakla birlikte, hece vezniyle yazlm iirleriyle aruz vezniyle yazd iirler arasnda her zaman olmasa 52

bile ok zaman hissedilir bir fark vardr. Bu fark her eyden nce iki veznin imknlaryla ilgilidir. Hece iirlerinde aruzun imkn vermedii kelimeleri ve gramer ekillerini rahatlkla kullanma imkn airin farkl bir dil tabakasna geiini kolaylatrr. Bu dil tabakas halk airlerinin asrlarca iledikleri dildir. Faruk Nafiz, yukarda iaret ettiimiz gibi pek ok iirinde koma eklini kullanmtr. Redif ve kafiye kelimeleriyle, edasyla bu ekil, beraberinde halk iirinin belirli kelime kadrosunu da getirmitir. Geri Faruk Nafiz, iirlerinin ok azn bu kelime kadrosuna tamamen amtr; ok zaman o, Rza Tevfik'in aksine bu tesiri snrl tutmaya gayret etmitir. Bu snrlamaya ramen koma eklinin telkin ettii dil malzemesi, airin dilini halk iirine yaklatrmtr. Faruk Nafiz'in dilini halk iirinin dilme yaklatran bir baka husus, airin eserlerinde Anadolu'ya geni bir yer vermesi, Anadolu'yu, Anadolu insann, kltrn ifade etmesi, bir "memlemek edebiyat" yapmasdr. Bu konu yaknlamas, dilde de halka yaknlamay salar. Faruk Nafiz'in iirlerinde tabiat nemli bir yer tutar, tabiat ve in san daima i ie ele alnr, daha nemlisi, insan tabiata dayal imaj larla anlatlr. Faruk Nafiz'in iirlerinin halk iirine ve onun kelime kadrosuna yaklatran zelliklerden birisi de budur. Faruk Nafiz iirlerinde deyimlerden de yararlanmtr. Ancak onun iirlerinde deyimler, sanatnn bir hususiyeti olacak kadar sklkla kullanlmam, konuma dilinin tabi unsurlar olarak iirlerinde yer almtr. maj ve Mecazlar Faruk Nafiz, iirlerinde olduka ahs imajlar, mecazlar kullanan airlerimizden birisidir. Bununla birlikte zellikle hece vezniyle, halk edebiyat nazm ekilleriyle yazd iirlerde gelenekten gelen imaj lara yer verdii, bu imajlardan yola karak yeni terkiplere ulat grlr. Henz Rza Tevfik 'in etkisinde olduu oban emesi'nde, kitabn "Saz airleri" blmndeki iirlerinde gelenekten gelen imajlar byk bir yer tutar:

53

Balyor ney gibi sine feryada O mecnun demlerim geldike yada, Sevd-y zlfnle dr- dnyda l Bamdan esmedik yeller mi kald ? Daha "oban emesi'nden balayarak airin. Mill Edebiyat men suplarnn zerinde srarla durduklar Halk Edebiyatmz "istiare ze mini" olarak alma fikrini benimsediini, halk kltrmze, halk hikyelerinin kahramanlarna, telmihlerde bulunduu, tebih unsur larm Halk Edebiyatmdan ald grlmektedir : Otuz iki diini sktren Kerem bile Benden ziyade k deildi Asl'sna (.. s. 74) Yaydan kopan ok gibi kanat atm derine. Kapanmak istiyorum bu hzla dizlerine ... Delmek iin nefesim yetti klnk yerine, 2 Birer kme buluttu sradalar yolumda. Yukarda, Faruk Nafiz'in iirlerinde insan ve tabiatm dalma bir likte ele alndm ve nsann tabiata dayal imajlar vastasyla an latldm belirtmitik. Bu husus, Faruk Nafiz'in sanatnn en nemli zelliklerinden birisidir ve iirleri asl bu zelliiyle halk airlerinin iirleriyle, bilhassa Karacaolan'm iirleriyle hemen yakalanamayan ama mevcut olan, derin, ustalkl bir ba kurar : Yolcuyum bir kuru yaprak misli Rzgrn nne katlmm ben3 Gnln yorarak btn btne Benzedin sararm yaban glne. (H.D. s. 27) Zamban toziyle izilmi kan, Dersini ceylndan alm bakn. Sevinci akyor sende her kuun... Ksrakla boy len taya dnmsn ! (H.D. s. 32) Dklm salarn omuzlarna, Bulutla rtlen aya dnmsn. (H.D. s. 32)

1- Faruk Nafiz, oban emesi, stanbul, 1926, s. 97. 2- Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlan, istanbul, 1988, s. 36. 3- amhbel, Han Duvarlan, s. 7.

54

Yediveren gl sana benziyor bahelerde, Sa omuzunda sensin u salkm st, derim.4 Ko dsn gnl kuum Salarnn ama. (H.D. s. 94) Halk iirinin temel vasflarndan birisi, insan tabiata dayal imajlarla anlatma, tabiata insan benlii vermedir. Faruk Nafiz 'in iirlerindeki imaj ve mecazlarn byk bir ounluu halk iirinin bu te mel vasfna uygundur. Tabiata dayal imajlar, bir hissedi tarz olacak kadar Faruk Nafiz'in iirlerinde derinletirilmitir. Yunus Emre'nin Tatn yine deli gnl sular gibi alar msn msranda yahut Karacaolan'n Karac-Olan der de nettim neyledim Cokun sular gibi aktm aladm5 msralarnda karlatmz "su'ya dayal imaj, Faruk Nafiz'in iirlerinde asl bir imaj olarak devaml karmza kar. Akarsu adl iir kitabnn banda yer alan "Akarsu" iirinde air, kendisini akar suya benzetir: Ben bir akarsuyum ki ondaki tatl rengi Yaratan, yapraklarn, salkmlarn hevengi... Bunlar sizin duygunuz, sizin dncenizdir! (A. s. 6) "Kzma" adl iirinde kzm bir "rmak"a benzetir : Madem ki bir rmaksn. alayp akacaksn, (.. s. 15) "Ferhat" iirinde, gnln denizin dalgalarna benzetir : Akdenizin dalgas gnlm kadar tamad Hey ne dasn ki, dalgam zirvene yaklamad.6 "Gezinti" iirinde kendisini "sel"e benzetir : Yel oldum, kartm esen rzgra Sel oldum, kpren aya dkldm. (B.G. s. 149) ______________________
4- Faruk Nafiz amlbel, Akarsu, stanbul, 1940, s. 83. 5- Sadettin Nzhet, Karacaolan, stanbul, s. 69. 6 - F a r u kN a f i z a m l b e l , B i r m rB y l eG e t i , s . 1 2 0 .

55

Yunus Emre'nin ve Karacaolan'n msralarndaki gibi Faruk Nafiz'de de "su" cokundur: Bu durgun denizler sana benzemez Kalbini andrr counca engin. (B.G. s. 200) Faruk Nafiz, "nsan" "su" vastasyla ifade etmeyi olduu gibi, sularla konumaya da halk airlerinden renmitir : Severim, nerde olsa, sularla dertlemeyi: Pnara dert anlatr, syletirim emeyi Bir su banda gesin, razym, gnm gecem. Sularla konumay bana retmi Kerem (B.G. s. 63). Bundan dolay "shakaa emesi" iirinde emenin sesinde Kerem'in Aslyla dertlemesini bulur : On lleden fkrp mermeri oyan sular Asrlarca Kerem'in Aslyla dertlemesi... (B.G. s. 87) Faruk Nafiz'in halk iirinde olduu gibi tabiat insan benlii vererek yazd en gzel iirlerinden birisi, oban emesi iiridir. Faruk Na fiz, Karacaolan'n : Benden selm eyle sevgili yre Perian hatrn sor seher yeli Bildir ahvalimi dostuma benim Sevdiim ne syler sor seher yeli7 msralarndan hareket ederek; sz edilen iire balar : Derinden derine rmaklar alar, Uzaktan uzaa oban emesi Ey suyun sesinden anlayan balar, Ne syler u daa oban emesi ? (.. s. 5). iir, Halk Edebiyatnda daima grebileceimiz trden bir diyalogla, tabiatn konumasyla devam eder : "Gnln irin'in ak sarnca "Yol alm haytn ufuklarnca, "O hzla dalar Ferhat yarnca "Balam akmaa oban emesi.."
7

Sadeddin Nzhet, Karacaolan, s. 71.

56

Ksaca ifade edecek olursak, Faruk Nafiz, halk iirinde kullanlan imajlar aynen benimsemek yerine, bu iirin tabiat-insan, insantabiat tarznda ifade edebileceimiz temel niteliini benimsemi, halk edebiyatndan dorudan doruya ald baz imajlar da sanatnn asl unsurlar haline getirerek, iirlerini halk iirine yaklatrmtr. iirlerini, Mehmed Emin'in, Rza Tevfik'in, hatta hece veznim kulla nan dier airlerin eserlerinden ayran ve farkl bir ekilde halk iirine yaklatran nitelik bu noktada aranmaldr. Malzeme Faruk Nafiz'in iirlerinde Ziya Gkalp'n iirlerinde olduu gibi Halk Edebiyatndan alnm bol malzemeye rastlanmaz. Masallardan, halk hikyelerinden, trklerden vb. alnm baz unsurlar, Anadolu peyzajlar izilirken, yahut Anadolu insan ifade edilirken para para adeta dekoratif bir tarzda kullanlmtr. Devrin modas olduu halde, ne bir masal nazma ekmi, ne de manzum masallar yazmtr. Devrin bu modas onun iirlerine zaman zaman bir "masal atmosferi" yaratmak eklinde aksetmitir. "Ocak Banda", "eytan", "Bir Gnl Hikyesi" gibi uzun ve konulu manzu melerinde byle bir masal atmosferi gze arpar. "Ocak Banda" iiri, bir k gecesi ocak banda bir annenin ocuklarna anlatt masalms bir "ak hikyesi"ne dayanr. Bu ak hikyesi, Orhan Seyfi Orhon'un "Peri Kzyla oban Hikyesi" gibi, tek bir masal motifi zerine, "mtihan motifi" zerine kurulmutur. Hikyenin kahraman olan kadn, kendisini seven genci bir "imtihan'dan geirir : "O da alt aydr sizi seviyor, "Bir artla bahtiyar olacak diyor. "Belki de o szler bir ak dzeni.. "Eer seviyorsa bu yiit beni "Nasl sevdiini grmek isterim, "Kendi hayatyla oynasn, derim" Demi ki: "Yedi gn beklesin karda, "Beklesin bir hayl gibi rzgrda. "Ak iin lmden bile ylmasn, "u dan stnden hi ayrlmasn. "Onunla buluup yedinci gnde "Birlikte kaarz bir at stnde. (.. s. 83, 84) 57

Hikyenin sonunda bu imknsz "imtihan" baaramayan gen lr. Faruk Nafiz, bu sonula hikyeyi hem reel plana tamaya alr, hem hikyenin duygu ykn artrmaya ynelir. Ancak Faruk Nafiz'in bu genlik dnemi iirinde masal unsurlaryla, gereki unsurlar, bir btnle ulaamaz, masal motifi bu iirinde de dekoratif bir ma hiyette kalr Faruk Nafiz'in iirlerinde manilerden ve trklerden alnm pek 8 az unsur vardr. "Zeynebim" trksnn kyn iinde anl Zeynebim nakarat msrana dayanan Bu kyn iinde birdir sevgilim (.. s. 55)

msra gibi hzn halk edebiyat rnlerinden alan pek az msra vardr. Aknc Trkleri kitabnda yer alan maniler, didaktik mahiyette ki bu eserin havasm biraz deitirmek iin yazlm, gelenekteki rneklerini tekrarlayan, Orhan Seyfi'nin bu trde ulat baarya ulaamayan manzumelerdir. Faruk Nafiz'in ekil ve muhteva itibaryla en fazla halk iirine yaklat iir kitaplar, Aknc Trkleri ve Tatl Sert'tir. air Aknc Trkleri'nde didaktik, hamas; Tatl Sert'te mizah eserlerini bir araya getirmitir. Bu husus, airin didaktik ve mizah konularn ele alnmasnda halk iiri tarzn daha uygun bulduunu gstermektedir. Tatl Sert'te yer alan "Destan", "Ammas Vardr", "Baba d" gi bi iirler, ekil ve muhteva olarak tamamen halk airlerinin yazdk lar mizah destanlar tarzndadr. Faruk Nafiz, bu manzumelerinde mi zah destan geleneinin btn zelliklerine uyarak gnnn olaylarn ve ahs grlerini dile getirir. Ancak Faruk Nafiz, bu manzumele rinde o kadar baarl, gelenee o kadar baldr ki, onlar mizah des tan gelenei tesirinde yazlm iirler olarak deil, mizah destan ge leneinin yirminci yzyldaki devam olarak kabul etmek gerekir. Fa ruk Nafiz bu trde, gelenei aynen devam ettiren tutumuyla Halk Ede biyat-Yeni Edebiyat mnasebetlerinde Ziya Gkalp'n at rdan ayrlr, Rza Tevfik'in at yola girer. Geri Rza Tevfik, Tekke iirini rnek alm, onun devam olan manzumeler yazmtr, benzerlik, y-

Mehmet zbek, Folklor ve Trklerimiz, stanbul, 1981,

s. 207.

58

neldikleri tarzda deil, yneldikleri tarz aynen devam ettirmektedir. Halk Edebiyat-Yeni Edebiyat mnasebetleri konusunda karmza asl olarak iki eilim kmaktadr. Bir air, ya gelenei aynen devam etti ren bir tutum iine girmekte, ya da gelenekten hareket ederek yeni bir terkibe ulamaya almaktadr. Yem Trk Edebiyat-Halk Edebiyat mnasebetlerinin incelenmesinde, bilhassa bu husus byk bir nem tamaktadr. Yaptmz aratrmalar, baz airlerimizin birinci yolu, baz airlerimizin ikinci yolu takip ettiini gstermektedir. Asl ilgi ekici olan, Faruk Nafiz'de, Orhan Seyfi'de vb. grdmz ve yu karda iaret ettiimiz gibi ayn airin, zaman zaman birinci yolu, za man zaman ikinci yolu takip etmeleridir. Mesel Faruk Nafiz, umu miyetle ikinci yolu, fakat "mani"lerde ve "mizah destanlar"da birinci yolu takip etmitir. Tatl Sertteki "Baba d", halk iirinde rneklerini grdmz bir 'Ters t Destan" mahiyetindedir : stersen baban yle gldrmek. Hemen se kendine bir gzel meslek : ekme akntya mrnde krek. Suyun gidiile beraber ol sen. Nefesin kslr hatip olursan, Terbiyen bozulur edip olursan. Sana kim inanr tabib olursan ? ... Bence en gzeli bir banker ol sen. Zaferin srrn gel de benden kap. Dediim eyleri yazmaz bir kitap : Ya bir ka saylavla arkadalk yap. Veya bir bakanla birader ol sen !9 Konusunu halk iirinde rneklerim grdmz "Meslekler Destam"ndan alan bu ve buna benzer dier iirler, Faruk Nafiz'in bu tr eserlerinde ada bir halk airi hviyetini benimsediini gstermektedir. Faruk Nafiz, Orhan Seyfi'nin balatt hece vezniyle gazel yazma modasn Tatl Sert'teki mizah iirlerle de olsa devam ettirir.

Faruk Nafiz amlbel, Tatl Sert, Kanaat Kitabevi, 1938, s. 9.

59

KEMALETTN KAMU
Kemalettin Kamu'nun iirleri, ekil, dil ve imajlar ynnden halk iirine yaklar. Halk iirini tekrarlamadan ondan alnan unsurlarla yeni bir iir yaratlabileceini gsteren airlerimizin iinde Ke malettin Kamu'nun nemli bir yeri vardr. Kemalettin Kamu'nun iirlerinde bu unsurlarn nasl ve hangi oranda kullanldn gzden geirmek yeni edebiyatmzla halk edebiyatnn mnasebetleri konu sunda faydal olacaktr. ekil Kemalettin Kamu'nun yazd iirlerin says 64'tr. iire aruz 2 vezniyle balayan airin bu vezinle yazlm yedi iiri vardr : "Takip", "lle Devri in", "Benim Akm", "Hicret Akamlar-I", "Hicret Akamlar-II", "Erzurum" ve "zmir". Geriye kalan 57 iir hece vezniyle yazlmtr. Hece vezninin 7'li kalbyla yazlan ve "koma" tarznda kafiyelenen iirler unlardr : "Bir Yolcuya", "Gurbet Gecelerinde". "Gurbet", "Mehul Asker Mehmetik'den : Bir ocuk". Bent, drtlk, lk ve be yitlerle yazlan ve vezni 7'li olanlar : "zmir Yollarnda", "Byk Gn", "Gz", "Zamann inde". airin hece vezninin 8'li kalbyla yazlm bir "ilhi"si vardr : "Trkn lhisi". Hece vezninin 6+5 durakl l l ' l i vezniyle ve "koma" tarznda yazlan iirler unlardr : "Yeter ki", "Hava Yolcusuna", "Dada", "Memi'ten Gll'ye". "Karadeniz", "Umut", "St", "Tuna", "Siperde Akam", "lt", 'Yurda Dn", "Feragat", "Seneler", "Bahtiyarlk", "stanbul Kzma", "Kitabe", "Sevgili zmir'e", "rat". Ayn vezinle fakat deiik nazm ekilleriyle yazlan iirler unlardr : "Gurbette Renkler", "Ata'ma At", "Baharda Tabiat", "zmir'e Tahassr", "Son", "Kara Gn Yalar", "Onba Tatan", "Polatl", "simsiz iir". Hece vezninin 4+4+5 durakl 13'l kalbyla yazlm iir var dr : "Kimsesizlik", "Esir stanbul"a, "Dumlupnar Yolunda".
1

1 2

Gltekln Smanolu, Kemalettin Kami Kamu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986. s. 44. Smanolu, s. 30.

61

Hece vezninin 7+7 durakl 14'l kalbyla ve "koma" tarznda yazlm iki iir vardr : "Akdeniz'den Geerken", "Enginde Htralar". "Zafer", "stikll Ordusu ehitlerine", 'Teessr" iirleri 7+7 durakl 14'l heceyle yazlmalarna ramen nazm ekilleri farkl iirlerdir. Hece vezninin 4+4+4+3 durakl 15'li kalbyla yazlan tek iir "Hicret'tir. Kemalettin Kamu'nun baz iirlerinde hece vezninin iki kalb bir arada kullanlm, deiik "form"lar aranmtr. "Snrda Sular" iirinin bir beyit tekil eden ilk iki msra l l ' l i hece vezniyle iki drtl 7'li hece vezniyle yazlmtr. Bylece "yedekli koma"y hatrlatan bir ekil elde etmitir. Hece vezninin 7+7 durakl 14'l kalbyla yazlan "Bingl obanlar" iirinde iki 7'li msra mstezatlarn "ziyade" msra gibi kullanlmtr. "ankaya" iirinde 14'l ve 7'li msralar yine "yedekli koma'y hatrlatan bir biimde kul lanlmtr. "Ana Vatan airi" iirinde 7'li msralar, 4+4+3 durakl 1 l'li iki msra ile erevelenmitir. "N'oldu" iirinde, "N'oldu" kelime si l l ' l i msralardan sonra "ziyade" gibi kullanlmtr. "Bir Bahar Akam" iiri ilk msra l l ' l i son msra 9'lu iki drtlk halinde yazlmtr. iirlerinin byk bir ksmn halk edebiyat nazm ekil lerine uygun bir biimde yazan Kemalettin Kamu'nun zaman zaman bu ekillerin dnda form araylan iinde olduu grlmektedir. Kemalettin Kamu'nun iirleri arasnda yukardaki iki vezinli iirlerin de dnda kalan, heceli iirler ile "serbest iirler" arasnda nc bir guruba dahil edilmesi zaruri olan baz iirleri vardr : "Sen Benim Oiamazsn" 3, 7, 14 ve 15'li msralarla; 'Tek Adam" 5, 6. 7, 11, 12 ve 14'l msralarla; "rperme" 5, 6, 7 ve 11'li msralarla; "Bir Gen Kadn Sylyor" 4, 5, 6, 7, 8, l l ' l i msralarla; "Bir htiyar" 3, 7, 8 ve 12'li msralarla; "K" 4, 13 ve 14'l msralarla yazlmlardr. Serbest iirlerle vezinli iirler arasnda yer alan bu rneklere dikkat edilirse grlecektir ki bu deiik ll msralar hece vezninin en kk biri miyle en byk birimi tarafndan snrlanmtr. airin btn iirlerinde kulland en kk hece birimi 3'l en uzun kalp 15'lidir. Yukardaki serbest grnl iirlerin de en ksa msra 3'l en uzun msra 15'lidir. Kemalettin Kamu'nun bu tarz iirlerini "snrl serbest" iirler olarak kabul edebiliriz. Bu tablodan kan sonu udur : Kemalettin Kamu, hece vezninin 7'li ve 11 'li kalplarn tercih etmitir, bu vezinler halk iirinde de en ok kullanlan vezinlerdir, l l ' l i hece veznini de 6+5 durakl olarak kullanm, 4+4+3 kalbyla hi iir yazmamtr. iirilerinde 4+4+3 kalbna uygun msralar bulunmaktaysa da, bu msralar ayrca 6+5 du rakldr, yani btn msralar 6+5 durana uymaktadr. Bu husus airin hangi dura tercih ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. 62

air, hece vezniyle yazd iirlerinde vezne ve duraklara genellikle ti tizlik gstermitir. Dil Kemalettin Kamu'nun sanatm halk iirine yaklatran ikinci nemli unsur, iirlerinde kulland dildir. Her airin dili bir tercihi yanstmasyla ummi dile nazaran olduka dar bir kelime kadrosuna dayanr. Bir airin muayyen bir dil tabakasna ynelmesi de ayn sonucu verir. Sade bir dile ulama istei Mill Edebiyat ve Cumhu riyet dnemi airlerinin bazlarnn kelime kadrosunu daraltm ve halk iirinin kelime kadrosuna yaklatrmtr. Yaplan bir ara trma, Kemalettin Kamu'nun iirlerinde kulland kelime saysn 3 4344 olduunu ortaya koymutur. Ayn aratrma bu kelimelerden 2932'sinin tekrarlandm (%67) gstermitir. Kemalettin Kamu'nun iirlerinde kulland kelime kadrosunun darlnn sebeplerinin ba nda umum dille halkn diliyle yazma kaygusu gelmektedir. Sz edilen aratrmada Kemalettin Kamu'nun iirlerinde en ok kullanlan kelimeler tespit edilmitir. Bu kelime listesiyle 'Trk manilerinde en ok kullanlan kelimelerin listesFni 4 karlatrdmzda airin iir lgatinin halkn diline ne kadar yalan olduunu grmekteyiz. Kemalettin Kamu'nun kelime kadrosunun halk dilinin kelime kadrosuna ne kadar yakn olduunu bir iir zerinde gstermek faydal olacaktr : Gurbet Gurbet o kadar ac Ki ne varsa iimde. Hepsi bana yabanc. Hepsi baka biimde l Eriyorum git gide Elveda her mide, Gurbet benliimi de Bitirmi bir iimde ! Ne arzum, ne emelim. Yaralanm bir elim, Ben gurbette deilim. Gurbet benim iimde !

3 4

Smanolu, s. 47. Mjgan aycolu, Trk Manileri ndeksi, E.. Edebiyat Fak., lisans Tezi, 1988., s. I.

63

Bin Trk manisine dayanlarak yaplm bir mani lgatinde iirin altm izdiimiz iki kelimesi hari btn kelimeleri bulunmak tadr. Ayn tecrbeye koma tarznda yazlm bir ak iiri olan "raf'ta giriebiliriz. Bu iiri Karacaoglan'n iir lgati ile 6 karlatrdmzda ayn sonucu alyoruz : Sevgilim gvenme gzelliine. Senin de salarn tarumar olur: Aldanma taln pembe rengine. Hayatn uzun bir intizar olur. Sevgilim her insan doarken alar, ieklerle aar, sularla alar, Rehgzan olur baheler, balar. Nihayet isimsiz bir mezar olur. Sevgilim baksana bir yanda glen. Bir yanda gznn yan silen. Kimi benim gibi erir derdinden. Kimi senin gibi bahtiyar olur ! Sevgilim senin de geer zamann. Ne hretin kalr, ne hsn nn, Byledir kanunu kahpe dnyann. Drt mevsim iinde bir bahar olur ! (s. 5 7 ) 7 Kemalettin Kamu'nun iirlerinde kulland kelime kadrosu halk dilinin, halk iirinin kelime kadrosuna bu kadar yakn olmakla bir likte air eserlerinde deyimlere pek az yer vermitir. Ancak -be msranda baz deyimlere rastlyoruz : Savdm samanm, sattm sapm; Diim-trnamla kurdum yapm... Vurma percereme, alma kapm, En gzel eserim kalacak yaran. (s. 95)

Sema Ylmaz, Trk Manileri simli Kitabn ndeksi, E.. Edebiyat Fak. lisans Tezi. 1987; ve aycolu, Trk Manileri.

mr z temiz, Karacaolan Hayat ve iirleri, ndeks almas, E.. Edebiyat Fak.

lisans Tezi. Fatma Baysal, Karacaolan Hayat ve iirleri, ndeks almas, E.. Edebiyat Fak. Lisans Tezi.
7

Sahile numaralan, 1 numaral dipnotta belirtilen kaynaa atftr.

64

maj ve Mecazlar Kemalettin Kamu ahs imajlarla halk iirinde ve kltrmzde bulunan imajlar bir arada kullanan airlerimizdendir. "Arzu, balarmzdan yldzlar gibi yksek" ve "Gzlerimde parlts bakr bir tasn" gibi msralarnda olduka ahs imajlarla duygularn anlatan air, iirlerinde. imdi bir ku olsam, kanadm olsa, zmir'e giden yol eer bu yolsa Bir bana bile giderim anne 1 (s. 63) msralarndaki gibi umumilemi imajlara da yer verir. Kemalettin Kamu, baz iirlerinde, halka malolmu bu umum imajlardan olduka orijinal yem imajlara ulaabilmi, onlar yem bir terkibin unsurlar haline getirebilmitir. "Sevgili zmir'e" iirinde "hill ka", "srma sa" gibi sevgiliyi tavsif iin kullanlan imajlar, zmir'in gzel bir kza benzetilmesiyle yaplan "temsil tebih"in unsurlar olarak kul lanlnca yeni bir mahiyet kazanmtr : nan bu mateme, bu gz yana, Ezelden meftunuz hill kana, Allah lanet etsin altm bana Yabanc bir elenk arayanlara ! Ne kadar alasak, szlasak yeri, Yaktm zerine titreyenleri; Sen de acmadm eskiden-beri Srma salarn tarayanlara (s. 64)

65

MER BEDRETTN UAKLI

Uak'ta doan, kk yata babasyla birlikte, Rumeli'yi, Anado lu'yu, Suriye'yi gezen, daha soma Mudanya, Manavgat, nye, avat, Edremit, Artvin'de resm grevler alan, mlkiye mffettii olarak Ana dolu'yu batan baa dolaan mer Bedrettin, Halk Edebiyatmz ve folklorumuzu kaynandan tanmak frsatn bulan airlerimlzden1 dir . mer Bedrettin, Sivas Sultansi'nde renci iken edebiyat hocas Kozan Olu Cenap Muhittin'in tevikiyle iir yazmaya ynelir : "O sralarda, bu mektepte edebiyat hocas olan Kozan Olu Cenap Muhittin, mektebin btn orta ve son snflarnda kuvvetli bir edebiyat havas yaratmt. ocuklar arasnda gazel, ark yazmak. stat Yahya Kemal'in, hececi airlerin iirlerini ezbere okumak, deta moda ol mutu. Hakikaten air olan bu kymetli muallim, zaten ok temaylm olan edebiyata beni tabiatiyle daha ok tevik etti; ben de aruz vezni rendim. Bir taraftan gazeller, arklar, bir taraftan da hece vezniyle komalar yazyor, hatt bunlar mektepte bir nsha olarak kardm mecmuada nerediyordum."2 mer Bedrettin, bylece heceyle yazan airleri tandktan sonra heceyle iirler yazmay srdrr. M. Behet Yazar'n yapt bir ankete cevap verirken halk edebiyatyla ilgili fikirlerini u ekilde dile geti rir : 3 "slmiyetten somaki edebiyatmz arapa ve bilhassa acemcenin tesiri altnda, ahsiyetini kaybetmi bir edebiyattr ki, onu btn ilenmi san'atna, ince ahengine ve ihtiamna ramen, tamamen bi zim felsefemiz ve i'rimiz olan tabi ve samim Halk edebiyatn, tekke ve k iirleriyle, halk trkleriyle, bu sun'i saray edebiyatndan daha cana yakn buluyorum." airin Halk Edebiyatna kar duyduu bu sempati sanatn da etkilemitir. mer Bedrettin, kendisinden nce hece vezniyle eserler veren, Halk Edebiyatna ynelen airlerin ald merhaleleri u ekilde tespit eder :

lhan Geer, mer Bedrettin Uakl, Ankara, 1986,

s. 11.

M. Behet Yazar, Edebiyatlarmz ve Trk Edebiyat, stanbul, 1938, s. 331. Yazar, s. 332.

67

"Trklk cereyannn uurlu bir teekklnden ibaret olan Gen Kalemler, bu en hakik edebiyat inklbn daha ziyade fikir ve naza riyat sahasnda yaptlar. Saf Trkeyi ve hece veznini asl ileyenler hececi airler oldu... Hece veznini ve gzel trkeyi ilediler ve lyk ol duu yere kardlar. Bu cereyandaki uur, Ziya Gkalp'lara, Mehmet Eminlere ait olsa bile, muvaffakiyet onlarndr. Ve phesiz bence bu alma ve ileme Trk edebiyat iin unutulmaz bir hizmettir. Maalesef bu neslin daha karakteristik bir hususiyeti de yoktur. Bence air ve san'atkr, derecesi her ne olursa olsun, evvel bir kymettir, az veyahut ok... Bu itibarla Faruk Nafiz'in Han Duvarlar, Firari, At gibi gzel iirlerini, Canavar'n; Halit Fahri'nin gzelliinde phe olmyan baz iir ve eserlerini, Orhan Seyfi'nin sade, ahenktar ve cana yakn baz iirlerini; Yusuf Ziya'nn birka manzumesinden ve Binnaz'ndan ziyade ince mizah kudretini inkra lzum grmeden de nebilir ki, umumiyet itibariyle bu nesil bize yeni bir duyu ve gr ge tirmemitir. Ve eserleri daha fazla, gzel bir stanbul trkesi ve meharetle kullanlan hece veya aruz vezinleri iinde eskilerin tekrar olarak kalmtr." 4 mer Bedrettin, kendisinden nceki neslin kald yerden ie balar, o da hece veznini baaryla kullanr, iirlerinde "stanbul Trkesi'nin baaryla devam ettirildii grlr. mer Bedrettin, hece ci airlerde bulamad "yeni bir duyu ve gr"e kendi iirlerinde ulaabilmek iin "memleket corafyas ve memleket insan" zerinde srarla durmu, sanatm ykseltebilmek iin halk iirinin imknla rndan faydalanmtr. Erken lm sanatm olgunlatrmasna im kn vermemitir. Vezin mer Bedrettin Uakl iirlerinin ounu hece vezniyle yazmtr. air hece vezninin 7'li 11*11 13'l ve 14'l kalplarn kullanmtr. Hece vezninin duraksz 7'li kalbyla yazd iirler unlardr : Yllarn Dirilii, Mektup Beklerken, Yldzlarn Altnda, Gzeller Bahesinin Hatras, Yolculuk, Yayla Gnei, Engin arks. Gzlerin iiri. Uykum. Veda, Efenin Bayram, Efenin Mjdesi, K Pnarlar, Akam Misafiri, Sarayda Akam, ehir Balkonu, Tahtac Gzelleri, Bir ________________________
4

Yazar, s. 336.

68

Kahkaha Peinden, lk Tanrmza, Denizde Akam, Da Banda Bir Gece, Anneme. Bu iirlerden Yldzlarn Altnda, Efenin Bayram, Efenin Mjdesi. Akam Misafiri, Sarayda Akam, Denizde Akam koma tarznda kafiyelenmitir. Dierleri lkler, apraz kafiyeli drtlkler, bentler tarznda vb. dzenlenmitir. "Anneme" iiri drtlklerle yazlmtr ve mam tarznda kafiyelenmitir. Hece vezninin 6+5 durakl l l ' l i kalbyla ve koma tarznda yazd iirler unlardr : Yayla Duman, O Ses, Son Dilek, Sevgiliye Sual, oruh, Kim Bilir, Nefes, Dalarn D, Uak in, Sevgilime, Kahraman Bir Atlya, Dven Srene, K, Anadolu Hasreti, Benim Ye rim, Denizle Babaa. 'Yaral Kaplan" iiri 6+5 durakl olmakla birlikte apraz kafiyeli dir. "Harman" iiri de 6+5 durakl olmakla birlikte "ababb" tarzmda kafiyelenmi drt bentten meydana gelmektedir. Hece vezninin 7+7 durakl 14'l kalbyla yazlan iirlerden sadece birisi, "Irmakta Akam" koma tarzndadr. air, bu vezinle yazd dier iirlerde deiik nazm ekilleri denemitir. Bunlardan "Deniz Sarholar", "Bir Haner stiyorum", "Deniz Garibi", "Slaya Giderken", 'Tonel", "Dn" lklerle: "Bir Gn", "Bir Hatra", "alayanlara", "Kiraz Bayramlar". "Bataklk Gneleri". "Gksu", "sr" "ababb" tarznda kafiyeli bentlerle yazlmtr. "Sarkz Mermerleri", 'Yangnlarn Inda", "Uzaktan Bir Ses", "Akdenize Doru" mesnevi kafiyeli bendlerle, "Deniz Hasreti" apraz ve sarma kafiyeli drtlklerle; "oruh Akamlar" "a b a a b" tarznda kafiyelenmi bendlerle; "Ufuk Hasreti", "Slann Topranda", "Bursa'da Akam", "Dalar ve Evim" apraz kafiyeli drtlklerle yazlmtr. "Ttn ileri" mesnevi tarznda kafiyeli drtlk ve bendlerle; "Aknn Ki ni" "a a b b" tarznda kafiyeli iki drtlk ve bir beyitle; "Gn Batma dan" "a b a b c a c a" tarznda kafiyeli bir bendle; "ememle Babaa" apraz kafiyeli drtlkler ve nakarat gibi kullanlan beyitlerle; "Bir Seyahat Hatras" apraz, sarma, mesnevi kafiyeli drtlklerle yazlmtr. Hece vezninin 4+4+5 durakl 13'l kalbyla yazlan "alyan" ve "Deniz Kz" lklerledir. mer Bedrettin Uakl'nn drt iirinde hece vezninin deiik ikier kalb kullanlmtr : "Bir Da Perisine" iirinin apraz kafiye69

li birinci drtl 7+7 durakl 14'l hece vezniyle, yine apraz kafiyeli ikinci drtl 6+5 durakl l l ' l i hece vezniyle yazlmtr. "Aye'nin Ak" 7+7'li bir bendle 7'li mani ve koma tarznda kafiyelenmi drt lklerden meydana gelmektedir. 'Telgraf Direkleri" iiri 7+7'li drt lklerle 7'li drtlklerin ard arda sralanmasyla meydana gelmitir. "Oba'nn Kz": 7+7'li drtlk ve lklerle yazlan bu iirin ktalar arasna 8'li hece vezniyle yazlm bir halk trks yerletirilmitir. Grld gibi mer Bedrettin hece vezninin en ok kullanlan kalplarn tercih etmitir. Birka iirinde 13'l vezni kullanmas bir deneme mahiyetindedir. Halk Edebiyatnda hemen hemen "mani" trnn vezni olarak karmza kan 7'li vezni, yine manilerde olduu gibi pek duraklara uymadan kullanmtr. Dier taraftan l l ' l i ve 14'l vezinlerde duraklara byk bir titizlikle uymutur. Nazm ekli ynnden mer Bedrettin'in iirlerinin ou yeni form araylarnn mahsuldr ve Bat edebiyatndan izler tayan eserler dir. air Halk Edebiyatndan koma ve mani ekillerini almtr. Koma tarznda olan iirleri, mani tarznda olan iirlerinden fazladr. mer Bedrettin, ok yakndan tand Anadolu'da halkn en ok sevdii trlerden birisinin "mani" tr olduunu farketmiti. Hecenin ilk airlerinin de bu trde baarl eserler verdiini grmt. Ancak bu tr, halk edebiyat trleri iinde taklid edilmesi en kolay olanyd. mer Bedrettin dier Mill Edebiyat akm airleri gibi Ziya Gkalp'n ortaya koyduu tezden hareket ediyordu : Ama Halk Edebiyat trlerini aynen taklit etmek deildi; Halk Edebiyatndan hareket ede rek yeni ve orijinal, mill bir edebiyat yaratmakt. Yahya Kemal, yerini edebiyatn "memleketin iinden" doaca fikrim genlere telkin edi yordu; mer Bedrettin bu konuda unlar syler : "Bugnk nesil, zannedildiinden fazla okuyor, bilerek, dnerek, yapmak istediini anlayarak alyor. Muhakkak ki, yarataca asl eserler, artk garbn ve arkn taklidi deil, bizim z edebiyatmz ola cak ve bugnk yaratma hazrlnn en kuvvetli ve mill eserleri byk air Yahya Kemal'in ard taraftan, memleketin iinden. Trkn ruhundan doabilecektir."5 Bu temel dncelerden hareket eden air Anadolu'da temel nazm trlerinden birisi olarak tand "mani"lerden yararlanarak iirler yazm, ancak bu iirlerin ok aznda bu tr aynen taklit etmee almtr.
5

Yazar, s. 338

70

Mani trnn btn zelliklerine uyarak yazd drtlk "Anneme" adl iirinde yer almaktadr : Hastahane talar Yere eer balar.. Kouun lmbasnda 6 Kan olur gzyalar.. Bu drtlkte vezin, kafiye, redif, kafiye kelimeleri (ta, ba, ya), geni zamann tercih edilii, vb. gibi unsurlar tamamen manilere uy gundur. Bu rnek airin mani tarzn ne kadar baaryla kullanabil diini gstermektedir. Ancak air, bu iirinde ve bunun gibi mani tarznn etkisinde yazd iirlerde kendisine has bir terkibe ulamaa alm, ekil ve muhteva ynnden deiiklikler yapmtr : Yukardaki drtlkte air ekil, dil ve mecazlar ynnden tama men gelenee bal kald halde kendisine has duyu ve hissedi bii mini drtle yanstabilmitir. Gelenekte kanl gz yalan imaj klie olarak kullanlr. mer Bedrettin'in iirinde bu imajdaki "mbalaa" unsuru resme has bir dikkatle yer deitirir. Gz yalar kouun krmz klan altnda kan rengi grnr. Bunun anlam udur : air gelenekten hareket ederek kendisine has iiri yaratma peindedir. Gelenei aynen tekrarlamama endiesiyle mer Bedrettin mani eklini deitirerek de kullanmtr : Ettiim ah deildir Bahtm siyah deildir. Buse gnah deildir Yldzlarn altnda... drtlnn yer ald Yldzlarn Altnda iiri 7'li bir koma tarznda yazlmtr. Koma ile mani'nin birlemesinden doan bu tarz iirleri airin halk edebiyat nazm ekillerim deiik bir biimde kulland n gsterir. lgi ekici olan husus yukardaki tarzda drtlklerin sa dece kafiyeleni ynnden manilerden ayrlmakta oluudur. Bu drtl Ettiim ah deildir Bahtm siyah deildir. Yldzlarn altnda Buse gnah deildir
6

mer Bedrettin Uakl, Sarkz Mermerleri, Ankara, 1942, s. 64.

71

tarznda dzenlediimizde klasik mani tarzm elde edebilmekteyiz. Ayn tecrbeye "Efe'nin Mjdesi" iirinde yer alan anmz, nmz var, ok sevin gnmz var Yarn dnmz var: Gzlerin aydn Aye... gibi drtlklerle giritiimizde ayn sonucu elde etmekteyiz. Bu rnekler, airin istedii deiiklie mani tarznda yazd drtlklerin son iki msrana yer deitirerek ulatn gstermektedir. mer Bedrettin'in mani trn kendi sanatyla birletirerek en baarl ekilde kulland iirlerinden birisi "Ayenin Ak" iiridir. airin bu iirinde kyl kznn straplar karsndaki hislerini bir eit diyalog tr olan manilerle ifade etmesi, bu tr gelenekteki fonk siyonuna uygun kullannn gzel bir rneidir. Kyl kzna onun sa nat formlar ve diliyle seslenmesi iirin atmosferine uygun dmektedir. air biribirini takip eden sekiz maninin yaratt mono tonluunu krmak iin "a a b a" ve "a b a b" tarznda kafiyelenen ma niler yazm, arada da yukarda rneklerini verdiimiz koma tarznda kafiyeli drtlkler kullanmtr. "Ayenin Ak" iirinin hareket noktas bir halk trksdr. "Hal Dokuma Trks" veya "Kirtmen Kz" ad verilen bu halk trks iki mani ve nakarat bentlerinden meydana gelmektedir : 7 Haydindi Kirtmenin kz (sunam of) Yana glden krmz Gerdannda beni var Sandm seher yldz Kirtim de kirt ( defa) Kirtim kirt yledir yr yledir (sunam of) Ak adam syletir Alm kirtmeni yanna (aman) Blbl gibi syletir Kirtim de kirt ( defa) Kirtim kirt
7

Mehmet zbek, Folklor ve Trklerimiz, stanbul, 1981, s. 429.

72

air, halk trksnde gzellii ve ak anlatlan hal dokuyan kzn ak macerasn zihninde hayl ederek geniletir : Hal dokuyan kzlarn yanma bir hal simsar gelir. Bu hal bir zenginin olunun dnne yetitirilecektir. Haly dokuyan Aye, dnne hal ye titirilecek olan genci sevmektedir. Aye aresizdir, akn ve gzelliini renk ve motiflerin diliyle halya naketmektedir. mer Bedrettin halk trksnde bulduu konuyu geniletmekle kalmaz, orada bulduu her izgiyi derinletirir ve gelitirir. 'Yana glden krmz" msra "gl" ve "yanak" unsurlanyla biribirini takip eden iki maninin muhtevasn tayin eder : ldiin her bir ilmek Gnl bandan gibi.. Halya verdiin renk Al yanandan gibi.. Gzlerin yine doldu. Gl yzn yine soldu, O knal elinde Kirkidin ate oldu !...8 "Hal Dokuma Trks"nn belirleyici yn trkde yer alan ma niler deildir, bu manileri herhangi bir baka halk trksnde de bula biliriz. Trky belirleyen; Kirtim de kirt Kirtim kirt nakaratdr. Trk bu tekrarlarla bize hal dokumann ritmini hisset tirir. mer Bedrettin, "kirkit" (ilmekleri sktran demir yahut tahta tarak) kelimesini rde drt defa tekrar ederek benzer bir etkiye ulamak istemitir. Ancak bu tesiri elde edebildii sylenemez. Trkde tekrarlar, konuyu ses sembolleri vastasyla dile getirmekte dir. air ise seslerin tasviri ile ayn sonuca ulaacam sanmtr. mer Bedrettin, "Obann Kz" iirinde 9 gebe bir Trk gzeli olan Zeyneb'i anlatrken, iirin arama Zeyneb'in syledii bir trky yerletirir. "Han Duvarlar"ndaki koma gibi, iirin ime drtlkler

8 9

Geer, s. 89. Geer, s. 94.

73

halinde para olarak sokulan bu trk, Faruk Nafiz'in komas gibi "yazlm" deildir, gelenekten alnp olduu gibi iire sokulmutur. 10 iirin arama yerletirilen trk udur : "Adm gldr, dibim tatr... Kokum kokulardan batr Hep taknanlar sarhotur Benden l iek mi var Top lleyim, behey Allah Benim boynum neden eri klar sylesin doru Benden l iek mi var Adm smbl boyum uzun. Bardaklarm dizim dizim Alrm bahar, gzn. Benden l iek mi var" mer Bedrettin, halk trksndeki ieklerle, yayla ieine benzettii Oba kz vastasyla, folklorik rnlerle sanatm birleti rir. mer Bedrettin'in koma tarznda yazd iirler -"Nefes" iiri ha ri- Saz iirimizin etkilerini tar. Tabiat, memleket ve ak tema larnn ele alnd bu iirlerde airin orta deerde bir baarya ulatn gryoruz. mer Bedrettin komalarnda manilerinde gsterdii baary gsterememi, yani ne gelenei devam ettirebilmi ne de manilerinde olduu gibi yeni bir terkibe ulaabilmitir. Saz iiri tarzna en fazla yaklat "Son Dilek" komasndaki rtse gzlerimi sonsuz bir diyar Mezarm dalara kalsa yadigr. Gnlm ineyip geen nazl yar Belki mezarmdan alar da geer....11 drtlnde de grld gibi air, redifi, kafiyesi, imajlar, ve kelime kadrosuyla gelenein btn unsurlarndan yararlanmasna ramen ge lenein olgun rneklerine ulaamaz.

10 11

zbek, s. 469. ve Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 309. Geer, s. 40.

74

Dil mer Bedrettin dier hece airleri gibi. Halk Edebiyatnn dil ve syleyi zelliklerinden faydalanmtr. airin konu olarak "memleket'e alan iiri, dil olarak da halkn diline alr. Anadolu peyzaj, Anadolu insan zerinde srar eden iirleri yeni bir dil taba kasyla zenginleir. Pek ok hececi airin halkn diline ve zevkine ulamada bir vasta gibi kullandklar deyim ve ataszlerinden fayda lanma yolunu mer Bedrettin kullanmamtr. iirlerinde ok az atasz ve deyim kullanlmtr. Tespit edebildiimiz tek atasz "S laya Giderken" iirini ilk ve son msra olarak ereveleyen "Gidip te gelmemek var, gelip te grmemek var." szdr. Kulland deyimler ise dikkati ekmeyecek kadar dilin bnyesine yerleenlerdir. Buna karlk dilimizde, manilerimizde, halk iirinde nemli bir yer tutan "tekrarlar" mer Bedrettin'in iirlerinde belirleyici ve nemli bir rol oynar. "burcu burcu", "dalga dalga", "dm dm", "iin iin", 'boy boy", "tel tel", "benek benek", "yana yana", "birer birer", "mini mini", "derin derin" gibi tekrarlar mer Bedrettin'in iirlerine mani havas verirler. "Engine ah engine", "Susun horozlar susun" tarzndaki simetrik tekrar lar yine manilere ve trklere has anlatm zelliklerinin iirlerine yansmasn salar. mer Bedrettin Halk Edebiyatmdan gelen bu tek rar unsurlaryla ok baanl geni vizyonlara ulamay baarr : Gerilmi srtnda kar benek benek Ateten bir kaplan Munzur dalar12 Kelime kadrosu ve tekrarlanyla, basit sentaksyla mer Bedret tin'in dili halk iirine yaklarsa da btn olarak ele alndnda bu iir dili, kendisinden nce eser vermi, sade ve yaayan dile ynelerek yeni bir iir dili yaratm olan aydm airlerin dilinin devamdr. maj ve mecazlar mer Bedrettin imaj ve mecazlar itibariyle iir geleneimizin btn sahalarna aktr. iirlerinde halk. divan ve yeni edebi yatmzdan gelen pek ok imaj ve mecaz vardr. Dier taraftan kendi sa natn yaratabilmek iin yeni, kendisine has imajlar, mecazlar kul lanlr :

12

Geer, s. 38.

75

Ar nasl ayrlr, Altun rengi balndan. Gl nasl kopardr l3 Mor dikenli dalndan ? drtlndekl imajlar ve mecazlar dorudan Halk Edebiyatmza baldr. Bir ahin kanadnn altndan kar gibi km siyah adrdan obann en Zeynebi msralarnda ise airin ne kadar ahsi bir imajn peinde olduu aikrdr.

13

Geer, s. 79

76

CAHT SITKI TARANCI

Cahit Stk Taranc, Ziya Osman Saba'ya gnderdii bir mektupta 1 "Her vakit sylediim gibi, iir nihayet dil ve kelime iidir." der. iiri dil olarak gren Cahit Stk'nn halk kltryle temasa geldii asl sa ha da dil olmutur. Geleneimizde ve halkn dilinde yaayan kelimele ri, deyimleri hatta cmle kurulularn, ifade biimlerini benimsemi, dilde yaayan halk kltrne ynelmi bylece en esasl noktadan halk kltr ile temasa gemitir. Cahit Stk'nn iirleri btn olarak bakldnda ok zaman vezniyle bazen ekliyle halk iirine yaklaan, bunun dnda halk iiriyle alkasn kesmi bir iir gibi grnr. An cak eklin yannda pek dikkatimizi ekmeyen dil ve imajlar Cahit Stk'nn iirlerini geleneimize yaklatran asl unsurlardr. ekil Cahit Stk Taranc'nn mrmde Skt adl iir kitabnda kul land vezinler unlardr : 7'li hece vezniyle : Zaman Bir Kuak Gibi, Gece Bahelerinde. 8'li hece vezniyle : Uyku. 10'lu hece vezniyle : Maziyi Yda Daldm Zaman-I, II, III, IV; bu iirlerin hepsi (5+5) durakldr, mesnevi tarzmda kafiyeli altl ben tlerle yazlmlardr. l l ' l i hece vezniyle : (Bu iirler 6+5 durakldr.) Bir Lhzam, Gnee k ocuk. 12'li hece vezniyle : Bu iirlerin hepsi (6+6) durakldr. Aynalar, Dar Kalp, Bilmecelerle Kal, Kular ve Gemiler, Uzak Bir klimde. 14'l hece vezniyle : Bu iirlerin hepsi (7+7) durakldr. Kar ve Ha tralar, Yamur ve Ben, Ryamz, Bir Yaz Gn, Bir Kap Ap Gitsem, Uykusuzluk, Yatak, Odamda Skt, mrmde Skut, Gece Bir Neticedir. mrmde Skt'un ilk dikkati eken hususiyeti, iirlerin tama mnn hece vezniyle yazlm olmasdr. 7'li ve 8'li hece vezniyle yaz1

Cahit Stk Taranc, Ziya'ya Mektuplar, 1957, s. 93.

77

lanlar hari, btn iirlerde duraklara byk bir titizlikle uyulmutur. Ancak bu iirler arasmda Halk Edebiyat nazm ekilleriyle yazlm manzume yoktur. Cahit Stk Taranc'nn Otuz Be Ya adl iir kitabnda kulland vezinleri u ekilde gsterebiliriz : A- Hee vezniyle yazlanlar: 61 duraksz hece vezniyle : Her Gnk arkm. 7'li duraksz hece vezniyle : Hatralar, Deniz, Madem ki Vakit Akam. 8'li duraksz hece vezniyle : Sanatkrn lm, Allah' Beklerken, Bir de Baktm ki lmm, Tren, Hep Yaadma Dair. 9'lu duraksz hece vezniyle : Gn Eksilmesin Penceremden, Sayklayan Aa (Bir msra onlu). Korktuum ey, N, Gndz Olsun (Bir msra yedili), Anacm, ocuk, Ben de Bir nsanm, Nedim'e Dair, Sevdal, artmaca. 10'lu duraksz hece vezniyle : Mezarlk (Bir msra dokuzlu), lm I, lm II, Kular, Biz Nerdeyiz Sevgilim, Robenson, ocuk Bahesinde Ge zerken, lk Cemre, lm Tehlikesi, Garip Kii, Yarn Pazar Deil, Hayal Ettiim ey, Yalnzlmz. 11'li ve 6+5 durakl hece vezniyle : Gndz. 1 l i duraksz hece vezniyle : Otuz Be Ya iiri, Karasevda, Ferman Sendedir, iir (Bir msra onlu). Herkesin Gecesi, nsan Hali, Davet, Te reke, Misafir Adam (Bir msra on ikili). Bir Ak Hatras, Can Yolda, Peyzaj-IV, Bahar Sarholuu, Yoldalar (Bir msra on ikili). Misafir, nsan Hkrklar, aresiz, Krknc Oda, Bahar Geliyor, Ak, Paydos, yle Dalmm ki, nsanolu, lmden Sonra, Genlik Byledir te, ubat Gn, Perian Sofra. 121i duraksz hece vezniyle : Kulak Ver ki, Gece arks, Bahar Yeli, lk Ak, Hepimize Dair, Yaz Gecesi, Gn Olur ki. 13'l duraksz hece vezniyle : Bir lnn Ardndan, Yalan, Neden dir Yarab, Cem. 14'l duraksz hece vezniyle : Bir Haritam Vard Benim, Ajans Din lerken, Peyzaj-III, Sulh Bir Hatra Oldu, Bir Uykusuzluk Gecesi, Yam lerledike. 78

15'li duraksz hece vezniyle : Serenad, mknsz Dostluk. B- Hece vezninin iki kalbyla yazlanlar: 6'l ve 12'li hece vezniyle : Memleket sterim. Bu iirin dzenlenii 2 yledir : 6'l msra 12'li 12'li iirde bu bent yaps drt defa tekrarlanmaktadr. 7'li ve l l ' l i hece vezmyle : ardm Kaldm. Bu iirin dzenlenii 3 yledir : 11'li 7'li msra ll'li 7'li msra iirde bu yapdaki drtlk defa tekrarlanmaktadr. C- Serbest iirler : Yalnzla Dair, Ada'ya Davet, Postac, Teselli Taraf, Peyzaj-I, Peyzaj-II, Hepsinden Beter, Bir Saadet, Hareket, Akbet, Su Sesi, Ben Ak Adamym, Dalgn l, Abbas, Utu Utu, Btn Bir Yaz, Bugn Cuma, Affet Bizi Lmba, Bugn Hava Gzel, Sla, Yanl Bilmesinler Beni, Hastanede Ziyaret Gn, Bu Sabah Hava Ber rak, ilingir Sofras, Desem ki, Bugn. Otuz Be Ya'ta yer alan 108 iirin 82'si hece vezniyle, 26's serbest tarzda yazlmtr. Cahit Stk, bu kitabnda birka istisna dnda hece vezninin btn kalplarn duraksz olarak kullanmtr. Bu ki tapta dikkati eken dier bir husus airin hece veznini mrmde Skt'a gre daha serbest bir tavrla kullanmasdr. Genel olarak du raklar kaldrd gibi, bazen de bir-iki msrada vezni aksatmaktadr. Kitapta serbest tarzda yazlm iirlerin de bulunmas, Cahit Stk'nn yeni form araylar iinde olduunu gstermektedir. Cahit Stk Taranc'nn Dten Gzel adl kitabnda kulland ve zinler unlardr :

Cahit Stk Taranc, Otuz Be Ya, Varlk Yaynlan, stanbul, 1964, s. 20. Taranc, Otuz Be Ya, s. 22.

79

A- Hece vezniyle yazlanlar: 7'li duraksz hece vezniyle : Sa El 8'li duraksz hece vezniyle : Yrek, Sabah Duas, Akmz. 10'lu duraksz hece vezniyle : Mjde, stikll Mar'n Dinlerken, Dertleme. l l ' l i duraksz hece vezniyle : Dten Gzel, Mehmetik, Hacbayram Cami'i, Gnl Holuu, akn Dnya, On Kasm, Bir Gzel, Gariplik, Eda, Krk Kalpler. 12'li duraksz hece vezmyle : Dileke, Ak le. 14'l duraksz hece vezniyle : Yalan Dnya, Bahar Hikyesi, Atatrk, K Gecesi Ryas, yimserlik, Karanlktaki Hazine, Memleket (Son msra hari 7+7 durakl). 16'l duraksz hece vezniyle : Yaz Gnleri. B- Hece vezninin iki kalbyla yazlanlar: 6'l ve l l ' l i hece vezniyle : Kim Kime Dumduma. Bu iirin dzenlenii yledir : ll'li 6'l msra ll'li 6'l msra iirde bu yapdaki drtlk defa tekrarlanmaktadr. 8'li ve 14'l hece vezniyle : Deirmen (Bir msra dokuzlu). Bu iir de "Kim Kime Dumduma" iirinin kuruluundadr. C- Hece vezninin krlarak kullanld iirler : Portre. Bu iirin dzenlei yledir: 8'li 8'li 3'l 5'li iirde bu kurulu drt defa tekrarlanmaktadr. Ancak iirin son msra 4/4 olarak krlmtr.

80

- Serbest iirler : Yalnzlk Maceras, Bayram Yemei, Mehul Asker, Utan, Sevdiim. Cahit Stk Taranc'nn Sonras adl kitabnda kulland vezinler unlardr: A- Hece vezniyle yazlanlar: 6'l duraksz hece vezniyle : Hatras Yeter, (simsiz iir). 7'li duraksz hece vezniyle : Eya, Yaamak, Dndm Yer, Sev sen Beni ocuum, Kur'a, Ktack, Esmer Gzeli Yarim. 8'li duraksz hece vezniyle : Kuyu, Aynalarda Gece, Renkler, Beni Kskanan ller, Harb Bahar, Kavsikuzeh, Bam Koruyan Melek. 9'lu duraksz hece vezniyle : Yamur Yaadursun, Hatralar, Her Gece mi Uykusuzluk, Delilere Selm, Ktadan Mektup, Bizimkiler, Sadri Ertem'i Dnrken, Yadigr. 10'lu duraksz hece vezniyle : Kerbel, Yldzlar, Etraf Konuurken, Akamc, Gvenlik. l l ' l i duraksz hece vezniyle : Anari, Neden Sonra, Bir Yemi Ola cak, K Gnleri, Rnesans, Mesut ift, Nar, Ak Masal. 1 l'li ve 6+5 durakl hece vezniyle : Sular, aalar, kular. 12'li duraksz hece vezniyle : Byle te, Uyku, mknsz Vuslat, Muhabbet Fasl, Giderken. 12'li ve 6+6 durakl hece vezniyle : Havuz, Akamleyin, Sen de Her ey Gibi, Akam Vakti. 13'l duraksz hece vezniyle : lmm. 14'l duraksz hece vezniyle : Bir ey, Bahar, Felekten Bir Gece, Elvada, Irmak, Sen Yoksun ki. 14'l ve 7+7 durakl hece vezniyle : Obsession. B- Hece vezninin iki kalbyla yazlanlar : "Gn Sonu" iirinin ilk ve son msralar 8'li dier msralar 6'ldr. "Korkun Gzel" iirinin drtlklerinin ilk msra l l ' l i son msra 8'lidir. C- Serbest iirler ; Bir Nehir Bilirim, Hey Gidi Gneli Uykular, Okamaya Vakit Kalmad, lmek stemiyen Adam, Yamur Yayordu, 81

l. Kadn Gs, Mademki Gzelsin, Ben lecek Adam Deilim, Deirmen, Mangal Banda, K Mevsimi, Kurban Bayram, Gven, Fikr-i Sabit, Deiik. Otuz Be Ya adl iir kitabnda "koma" tarznda yazlm iirler unlardr : Krknc Oda (6+5 durakl), nsan Olu (6+5 durakl), Ferman Sendedir ( l l ' l i ) , Karasevda ( l l ' l i ) , aresiz ( l l ' l i ) , Bahar Geliyor ( l l ' l i ) , Ak ( l l ' l i ) , Paydos ( l l ' l i ) , lm-I (10'lu), lm-II (10'lu) Korktuum ey (9'lu), Sanatkrn lm (8'li). Dten Gzel adl iir kitabnda "koma" tarznda yazlm iirler unlardr : Yaz Gnleri (16'l), Atatrk (14'l), Memleket (14'l), Mehmetik (11'li), Hacbayram Camii (1l'li). On Kasm (11'li), Bir Gzel (1l'li) Ed ( l l ' l i ) . Mjde (10'lu) Akmz (8'li).

Sonras adl iir kitabnda "koma" tarznda yazlm olan iirler unlardr : Bir ey (14'l), Bahar (14'l), Felekten Bir Gece (14'l), Obsession (14'l), Mesut ift (11'li), Ke

Kafiye Yeni edebiyatmz halk iirine ve divan iirine balayan en nem li unsurlardan birisi phesiz ki "ses" tir. Fakat kolaylkla sezilen bu hususiyetin kabul edilebilir ifadelerle dile getirilebilmesi olduka zor dur. Bununla birlikte bu ie bir tarafndan girimek gerektiini dnyoruz. iirde "ses" in nemli unsurlarndan birisi olan kafiye karmak ve mulak bir terim olduundan ie en basitinden balamamn doru olacam dnyoruz : Mesel msran en son sesinden. Bu pratikte msran son harflerinin incelenmesi manasna gelir. Biz bu msra sonu seslerinden hareket ederek halk iirimizin "son ses'leriyle Cahit Stk'nn msralarnn "son ses'lerini karlatrmay denedik. So nular tahminlerimizln de stnde anlaml tablolar ortaya koydu. Bu aratrmamz ksaca zetlemek faydal olacaktr : nce meseleyi biraz daha daraltmak amacyla u soruya cevap ara dk : Halk iirinde "son ses" olarak bulunan konsonantlarn kul lanlnda baz hususiyetler var mdr ? Karacaolan'n 144 ilrindekl son sesleri incelettiimiz bir bitirme tezinde 4 u sonuca varlmtr: Alfabemizdeki 21 konsonanttan 12'si
4

Raziye Korur, Karaca Olan'n iirlerinde Son Sesler, E.. Edebiyat Fakltesi, Lisans Tezi, zmir, 1988.

82

msran son harfi olarak hi kullanlmamtr. Hi kullanlmayan gstermektedir. Son ses olarak kullanlan bu konsonantlarn 144 iirde ka defa tekrarlandn ve 2502 msrada yani btn msralara gre kullanl yzdesini ylece gsterebiliriz :

konsonantlar unlardr : C, , D, F, G, , H, J, P, S, V, Y. Son ses olarak kullanlan konsonantlarn says 9

Ses N M R L Z K T B

Toplam tekrar says 484 463 231 82 58 55 35 3 1 1

Msra saysna gre yzdesi % % % % % % % % % 19.3 18.5 9.2 3.2 2.3 2.1 1.3 0.1 0.1

Bu tablo Karacaolan'nn 144 iirinde bulunan 2502 msran %50'sinin "N, M, R, L" konsonantlaryla bittiini ve bu konsonantlarn "sonore" nitelikte olduunu gstermektedir. Bu tecrbeye Trk iir ge leneinin hangi airinin zerinde g i r i l s e benzer sonular alnmakta dr. "Maniler" gibi anonim mahsullerde de ayn sonuca ulalmaktadr. Byle anlaml bir tablonun ortaya kmasnn tabi ki makl izahlar vardr: Nazm ekilleri, redif gelenei, dilin imknlar bunlarn lk ak la gelenleri arasndadr. Bu sebepler ayr bir aratrma konusudur. Bu rada zerinde durduumuz husus Trk iir geleneinin baz ses husu siyetlerine dayandn istatistikten faydalanarak gstermektedir. Gevheri Divan'ndaki son sesleri mcelettiimiz bir baka lisans te zinde 5 sayn Prof. Dr. kr Elin'in yaynlad 645 iirde bulunan 10856 msra zerinde yaplan aratrma u sonucu vermitir :

Emel Kutlu, Gevheri Divan'nda Bulunan Komalardaki Son Seslerin ncelenmesi, E.. Edebiyat Fakltesi, lisans Tezi, 1988

83

Ses N R M L Z K T
S

Toplam tekrar says

2003 1870 1411
323 322 277 181 159

Msra saysna gre yzdesi

% 18.4 % 17.2 % 13 % % % % % 3 3
2.5

1.6
1.4

Bu tablo Gevheri Divannda bulunan 10586 msran % 51'inin "N, R, M, L" konsonantlaryla bittiim ve bu konsonantlarn "sonore" nite likli sesler olduunu gstermektedir. B. C, . D, F, G, . H, J, P, S, V, Y konsonantlar ya % 0.6 orann aamamakta ya da hi bulunmamak tadr. Cahit Stk'nn Otuz Be Ya adl kitabnda bulunan 108 iiri zerinde yaptmz aratrma u sonucu vermitir : Ses N R M L Z K T Toplam tekrar says 234 233 145 32 77 56 28 14 Msra saysna gre yzdesi % 19 % 18.9 % 11.8 % % % % % 2.6 6 4.5 2 1

Bu tablo Otuz Be Ya adl iir kitabnda bulunan 1228 msran %52'sinin "N, R, M, L" konsonantlaryla bittiini ve bu konsonant larn yine "sonore" nitelikli olduunu gstermektedir. Gevheri Divannda olduu gibi Cahit Stk'nn eserinde de B, C. , D, F. G. , H, J,P, S, V, Y konsonantlar ya %04 orann aamamakta ya da hi bulunma maktadr.

84

Kafiyelerin son sesleri zerinde yaptmz bu mukayese, iir ge leneimiz iinde olumu baz ses temayllerinin Cahit Stk'nn iirlerine saylarla gsterilebilir bir kesinlikle yansdm ortaya koy maktadr. Sonu olarak, Cahit Stk'nn iirlerinin "ses" olarak ge lenee dayal olduunu syleyebiliriz. Yukarda halk iiri ile Cahit Stk'nn iirleri zerinde yaptmz bu mukayeseye Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin dier airleri zerinde giritiimizde benzer sonular alnaca muhakkaktr. Cahit Stk'nn iirleriyle halk iirinin "ses" ynnden bu yaknl, umum bir temayl olarak sz ko nusu dnemin pek ok airinde vardr. Yukardaki tablolarda ikinci ses gurubunu, sert konsonantlarn oluturduu grlmektedir. Halk iirinin kafiye kadrosunda bu sert seslerin nemli bir yeri vardr. Cahit Stk, iirlerinde bu sesleri muh teva ile uyuturarak ok baard bir ekilde kullanlmtr : Geyik dadan daa atlarken gzel Nar dalnda di di atlarken gzel Kestane mangalda patlarken gzel Kiilik gzelliin esasnda6 iirde sz konusu olan hareketlerden doan sesler, bu sert sesler vastasyla hissettirilmektedir. Dil iirin duygulardan, fikirlerden, bululardan nce "dil"e dayand n syleyen Cahit Stk'nn iir dili, "umumi dil'e ve deyimlere da yanmasyla halk iirinin diline yaklar. Cahit Stk Trke'yi "kelime" olarak grmeyen, dili kelimeyle snrlamayan bir airimizdir. O daima kelimeleri dil ve kltr btnl iinde kavram ve bu anlayla kullanmtr. Bunun sonucu olarak iirlerinin dili, kelimenin tesindeki dil birliklerine, ibarelere ve deyimlere alr, bir deyim btn bir msra olur :

kar azndaki baklay

(O.Y. s. 69)

Bazen iki msra bir ataszne ayrlr : Da daa kavumaz, nsan insana kavuur! (O.Y. s. 127) Cahit Stk'nn iirlerinde zaman zaman deyimlere yer vermesin den daha nemli bir husus, airin kurulularn atasz ve deyimlerin kuruluundan alan msralar sylemi olmasdr :
6

Cahit Stk Taranc, Dten Gzel, Varlk Yaynlar, stanbul, 1962, s. 51.

85

Aga yaprak verir sr vermez rzgra

(O.Y. s. 153)

Trk dilinin nemli zelliklerinden birisi anlatmda "ikileme7 le'lerin (redoublement) nemli bir yer tutmasdr . Dede Korkut hikyelerinde, halk iirinde vb. ikileme anlatmn temel ara larndan birisidir. Cahit Stk'nn iirlerinde de ikilemeler nemli bir yer tutar: Kulak ver, dolaan ruhumuzu tel tel (O.Y. s. 8) Aa prl prl sayklar (O.Y. s. 14) Ala gzm ala haritamz kan iinde (O.Y. s. 46) Deil kardeim dal yeil deil (O.Y. s. 47) Gk mavi mavi glmsyordu. Yeil yeil dallar arasndan (O.Y. s. 154) Yaprak yaprak ldayan (D.G. s. 24) Dost iin, dman iin (D.G. s. 33) lktir baharn gnlmce geldii lktir hem sarho hem ayk olduum (D.G. s. 3) Anne yznde dost yznde evlat yznde (D.G. s.4) Her mevsimiyle insan ayr ayr saran (D.G. s. 5) Kimi gn ldm kimi gn ilh oldum (D.G. s. 20) Sa siyah gz siyah (D.G. s.48) k tekrar aydnla k8 Cahit Stk iirlerinde folklor ve Halk Edebiyat ile ilgili unsarlara geni yer vermitir. Fakat btn bu unsurlar iirlerine "dil" vastasyla girer. Bu husus, Cahit Stk'nn iirlerinin folklor ve Halk Edebiyatyla ilikisini bir taraftan dil ile snrlam, dier taraftan Rza Tevfik gibi bir zmrenin iir telkkisine balananlara nazaran daha geni bir adan gelenekle iliki kurmasn salamtr. rf, detler, hayr-dua, inanlar vb. Cahit Stk'nn iirlerinde nemli bir yer tutar. Btn bu unsurlar ok zaman Cahit Stk'nn iirine dilde ifadesini bulduu kalplar iinde girer : Hemen Allah cmlemizin yardmcs olsun (D.G. s. 46)

V e c i h e H a t i b o l u , T r k D i l i n d e k i l e m e , T r k D i l K u r u m u Y a y n l a r , A n k a r a , 1981, s . 9 .

C a h i t Stk Taranc, Sonras, Varlk Yaynlar, stanbul, 1962, s. 8.

86

Haydi yolun ak olsun Getiin kprler salam Tneller aydnlk olsun. (O.Y. s. 138) Allah'a ok kr karnm tok; (O.Y. s. 63) Haydi uurlar olsun (O.Y. s. 74). maj ve mecazlar Her dilin bir l "metaforlar" mezarl olduu sylenir . Cahit Stk dilin bnyesindeki bu metaforlardan ustalkla istifade etmitir. Genel olarak iirlerine bakldnda, imaj ve mecazlarn ya dilden ya da halk kltrnden ve iirinden alnd grlr. Cahit Stk Taranc, mmkn olan en geni okuyucu kitlesine ulamak isteyen airlerimizden birisidir. Bunun sonucu olarak halkn dilini, sanatn, duyu ve dn tarzm, zevkini daima gz nnde bulundurmu sanatnn temel malzemesini halk kltrnden almtr. Yeni ve Avrupai bir iir anlayna sahip olan Cahit Stk, kulland bu malzemeyle gelenekle ilikisini kurmutur. maj ve mecazlar konu sunda, "Garip" hareketinin temsilcilerinden olan Melih Cevdet'in ten kitlerine cevap verirken ileri srd u fikirler, Cahit Stk'nn halkn duyu ve dn sistemini ne kadar hesaba kattn aka gsterir 1 0 : "...fakat ite. ille de realite diye bir kere tutturmular, o ve Orhan. Oktay daha mutedil, daha anlayl ve daha yakndr bize. Mamafih Melih'in de Orhan'n da, iirde hayale hatt tebihlere bile -yerinde ve orijinal olmak artiyle lzum olduunu, bunlarn da birer gzellik un suru olduklarn anlayacaklar gn elbette gelecektir. Halkta, halkn duyu ve dn sisteminde hayal ve tebih fazlasiyle bile vardr." Yine ayn mektupta Cahit Stk, Melih Cevdet'in baz itirazlarna cevap verirken masallarda bulunan ve halk dilinde ifadesini bulmu imajlara bak tarzn aka ortaya koyar : "Melih Cevdet'in, aynalar msrana itiraz, realite softalandan baka bir ey deildir. iir bahsinde, realist telkkiler, romantik te9

Jean Molino, Franoise Soublin ve Joelle Tamine, "Problemes De La Metaphore" Langages, No. 54 (Juin 1979), s. 6. Cahit Stk Taranc, Ziya'ya Mektuplar, s. 149.

10

87

lkkiler, bilmem ne... tik telkkiler diye bir tasnifi kabul etmeye ne mizacm, ne de iir anlaym msaittir. Hayat yalnz realitelerden iba ret deil ki ! Yalnz kapdan, pencereden, sokaktan, lmden vesaire ibaret olan bir hayatn kuruluunu anlyan anlar. O kap krknc kapdan olabilmeli (masaldaki gibi), o pencerede hayaller kurulabilmeli, o sokakta mehtaba baklabilmeli ve lmden sonra da bir hayat mevcut olduuna insan inanmal bazen. Dahas var, aynalarn ko numas halk diline dm bir hayal mesabesindedir." maj ve mecazlarda halk kltrne ne kadar bal olduunu u rnekler aka gstermektedir : Madem ki gzelsin. Harbi unutturacak kadar, Nuhun gemisi ol Bu kan tufannda (S. s. 54) Ceyln gibi bir ey nazl ve rkek (S. s. 78) Gzm gibi kskanrm ellerden (S. s. 78) Geceler dersem Kerbel (O.Y. s. 39) Kara zeytin gzlerinde mjdeler (D.G. s. 37) Gerekten cennet misli bir dnya kuracak (D.G. s. 59) Ta da istemezdi yosun tuttuunu (O.Y. s. 104) Damlardaki kar, saaklardaki buz, Kan kaynyan suya dar geliyor (O.Y. s. 93) Merhem tutmuyor yarada; Krld kolum kanadm. (O.Y. s. 40) Ve krlr sonra kolun kanadn; Koarsn pencereden pencereye. (O.Y. s. 33) Ancak sen tazelikte gl yarar pencereme (O.Y s. 17) Dilden ve gelenekten gelen bu imaj ve mecazlarn yannda airin kendisine has imajlara da yer verdii grlmektedir. Gz nnde bu lundurulmas gereken husus, imajlarn kayna ne olursa olsun airin bunlar yeni bir iir anlay iinde kullanm olduudur.

88

Masal motifleri Cahit Stk'nn iirlerinde masal motifleri nemli bir yer tutar. airin masal motiflerine yer vermesi, zaman zaman iirlerinde bir ma sal atmosferi yaratmas airin dnyaya bak tarzyla yakndan ilgili dir. Cahit Stk'nn mektuplarndan aldmz yukardaki para, airin hayat yalnz "realite"lerden ibaret olarak grmediim, hayl ve masaln da hayatmzn bir paras olduuna inandn gstermekte dir. Hayatn hayl cephesi iirlerinde masal motifleriyle ilenmitir "Krknc Oda" iiri bir masal motifi zerine kurulan iirlerindendir : Krknc odann kapsndaym; Ne varsa bu kap arkasndadr. Asam ya amasam kaygsndaym; Aklm iki cihan arasndadr. Kim bilir neler oluyor ierde! Yarab ! nsan bahtm hangi ellerde? Ha ben ha masaldaki o ehzade; Gnlm bir gzelin sevdasndadr. (O.Y. s. 96) Cahit Stk'nn bu iirde giritii tecrbe. Mill Edebiyat dnemi airlerinin bir halk masalndan hareket ederek manzum hikyeler, masallar yazmalarndan olduka farkl bir anlayn mahsuldr. Ama masallar, edeb bir dille anlatmak deil, kendi ruh halini bir masal motifi vastasyla anlatmaktr. air kendi "ben"ini masaldaki ehzadenin "ben"iyle ayniletirmekte karmza bir masal kahraman olarak kmaktadr. iirde hemen herkes tarafndan bilinen "Krknc Oda" 1 1 masal anlatlmam, masaln harikulade gzel, sembolik an laml ve merkez motifi anlarak iire girilmitir: Krknc odann kapsndaym

Bylece biz de airin ve masal kahramannn kar karya kald ka rarszlkla kar karya braklrz. air, duygularnn bir "an"n, masalm bir "an"yla ifade etmektedir. iir aslmda bu karakteriyle bir cins geniletilmi tebih karakterindedir ve masal motifi geni mana snda bir tebih unsuru gibi kullanlmtr. airin ruh halini ok iyi ifade eden bu motif ayni zamanda bizi "irade" ve "kader" gibi ifadesi zor soyut kavramlara artc bir kolaylkla ulatrr. air masal motifi nin at kapdan bize hayatn olaanst "bilinemez"ligini gsterir.
11

Naki Tezel, Trk Masallar, Cilt: I, Ankara, 1985, s. 102.

89

Yarab ! nsan bahtm hangi ellerde? Masal bu iirde aslnda kollektlf uura ulamann bir arac olarak kullanlmtr. Cahit Stk'nn iirlerinde "anahtar", "ayna" gibi umu mi uura yerlemi motifler nemli bir yer tutar. "Sanatkrn lm" iirinde "Krknc Oda" masalndaki "anahtar" motifi kullanlmtr : Gitti gelmez bahar yeli arklar yarda kald. Btn baheler kilitli; Anahtar Tanrda kald (O.Y. s. 15) mrnde Skt adl iir kitabndaki "Aynalar" iirinde aynalarla konumas masallarmzda sk rastlanan bir motiftir : Aynalar, aynalar, sevgili aynalar, 12 Yok beni anlayan, seven sizin kadar. "Otuz Be Ya" iirinde aynalarla mnakaas yine ayni masal moti fine dayanr : Neden byle dman grnrsnz, Yllar yl dost bildiim aynalar? (O.Y. s. 159) Cahit Stk'nn iirlerinde halk muhayilesine yerlemi masalla ra, din hikyelere, ak hikyelerine sk sk telmihlerde bulunulur : Neden sonra nehir yatanda Kurt ininde kuzu otlanda (D.G. s. 16) Bir mecnun geti o llerden bir de ben Di mi ektirmedim lemde Kerem gibi Ferhat gibi grz m sallamadm dalara Ne leyllar oldu bana ne Asl ne irin (D.G. s.21) Hazrett Musa olmak kolay deil (O.Y. s. 124) Ellerim elma dalnda; Adem'le Havva ecdadm (O.Y. s. 38) Kabil'in aktt kanm durdurulmazm (O.Y. s. 46) Cahit Stk'nn bir masal motifinden hareket ederek yazd iirlerden birisi de "Abbas" iiridir. Bu iirde kullanlan masal mo-

12

Cahlt Stk Taranc, mrmde Skt, Ankara, 1968, s. 29.

90

tin hakknda Cahit Stk, "Ziya'ya Mektuplar" da u bilgiyi vermek 13 tedir : "Drdnc sahifedeki iirler hakknda baz izahat arttr sanrm. "Abbas" isimli iir : ocukluumda dinlediim bir masalda, bedbaht bir ehzade, bu haline acyan ak sakall bir adamla karlar (Hzr aleyhisselm); ehzadeye bir saadet parolas verir; ona der ki : "Cann skld zaman, abbas ! diye sesleniver, derhal karsna gaibden bir harem aas kar, sofran kurar, sevgilini getirir, gemi gnlerim yenibatan yaattrr !" Ve ehzade bu parolayla kendini avutur. Burada Abbas, insan olunun heyhat ki sk sk bavurmaya mecbur kald hayal'i temsil etmektedir. iiri ona gre okumal. Kafiyeli olmas undandr : Abbas, benim sylediklerimi ses olarak aynen tekrar et mektedir, benim aks-i sedamdr. Vezinsizdir, zira, verdiim emirlerin harfiyen yerine getirilemiyeceinl biliyorum, mdrikim. Zaten aks-i sedalarda ayn cmle btn uzunluuyla tekrar edilmez de, yalnz son hecenin tekerrr kuvvetle duyulur. Vezinsizlii icabettiren dier bir sebep de hayatla hayal arasndaki uurumdur, bu uurumun air ta rafndan duyulmas ve duyurmak istenilmesidir." Grld gibi air bu iirinde de masal motifine insann hayalle rini ifade etmek iin ba vurmutur. aire gre masaldaki Abbas, "hayl": temsil etmektedir. Burada konumuz ynnden ehemmiyetli olan husus, airin hayallerini ifade etmek iin masallarn haylleri ifade etmekte kulland teknii kullanmasdr. Bu masalda karmza kan Abbas, masal kahramanlarnn is teklerini yerine getiren, mmkn olmayan eyleri mmkn klan tipik bir "donatr"dr. Ancak dikkat edilirse grlr ki iirde Abbas' armaya yarayan, dolaysyle gerekten hayale geii salayan sihirli szlere yer verilmemitir. Cahit Stk'nn iirinde gereklerden hayle geite "sihirli ara" , iki olur : Haydi Abbas vakit tamam; Akam diyordun ite oldu akam. Kur bakalm ilingir soframz. Dinsin artk bu kalp atsu (O.Y. s. 83) Bir baka iirde, "Madem ki Vakit Akam" iirinde ikinin "Abbas"sz, hayl ve masal dnyasna gemek iin "sihirli ara" olarak ikinci bir defa kullanldm gryoruz :
13

Taranc, Zlya'ya Mektuplar, s. 130.

91

Mademki vakit akam, Madem ne evim barkm. Ne de bir tek ainam, Alsn gizli sofram, Gelsin kadehle rakm. Dostum, neem ve arkm ! Madem ki vakit akam!

(O.Y. s. 10)

Hayl, iki ve masal, Cahit Stk'nn iirlerinde biribirinden ayrlmayan unsur olarak karmza kyor.

92

ORHAN VEL KANIK

Orhan Veli Kank'n iirleri esas olarak iki kaynaktan beslenir : Bat iiri ve Trk Halk Edebiyat. Bunlardan ikincisinin pay birinci sinden az deildir. Onun iirleri balangta, ekil, sonralar dil ve muhteva olarak Halk Edebiyat rnleri ile yakn iliki iindedir. Orhan Veli'nin sanatnn Halk Edebiyatyla ilikisi geni ve de vaml deildir. Onun gelenekle olan ilikisini u balklar altnda top layabiliriz : a) ekil b) Dil, zellikle deyimler c) Baz temler ) Trklerin tesiri Bu iliki dar olmakla birlikte derindir, sanatnn nemli bir ynn oluturur. Dier taraftan ekil benzerliinden balayp muhte va ilikisine varan anlaml bir grafik izer. Trk iirinde Halk Edebi yatna ynelme hareketinin iinde iirleriyle hususi bir yer alan Orhan Veli, iir geleneini reddetmekle ie balamasna ramen, zamanla ge lenei tekrara dmeden. Halk Edebiyatndan alnm unsurlarla ahs bir sanatn nasl birleebileceinin olduka arpc, baarl rneklerini vermitir : ekil Orhan Veli "lk iirler" 1 inde devrin modasna uyarak hece vezni ni sk sk kullanr. Bu iirlerin hemen yars hece vezni ile yazlmtr, vezinlerine gre ylece guruplandnlabilir : Duraksz 9'lu msralarla yazlanlar : Asam Rzgrda. Duraksz 10'lu msralarla yazlanlar : Odamda, Kurt, Buday, Ave Maria, Gn Douyor, Zeval, Gne, Ehram, Dar Kap, stne (Bu iir 4+6 durakl). Duraksz l l ' l i hece vezniyle yazlanlar : Masal, Uyku, Uzun Bir Istrabn Sonunda ve Bir Saadet Arnda Gelecek lmn Trks.
1

Orhan Veli, Btn iirleri, stanbul, 1959.

93

Duraksz 12'li hece vezniyle yazlanlar : Son Trk, Tb. Duraksz 14'l hece vezniyle yazlanlar : Oaristys, Ebabil, Dnce lerimin Baucunda, Eldorado, Haber, Ekmek. Duraksz 15'li hece vezniyle yazlanlar : Helene in. Grld gibi Orhan Veli, bu vezni hemen hemen duraksz kul lanmtr. Dikkati eken dier bir husus da airin zaman zaman baz msralarda vezni aksatmasdr. 7'li ve 8'li hece veznini hi denememe si, buna karlk halk edebiyatnda hemen hi kullanlmayan 9'lu ve 10'lu vezinleri kullanmas, onun ekil ynnden gelenei olduu gibi tekrarlamak niyetinde olmadn gstermektedir. Dier taraftan onun az kullanlan vezinlere ynelmesi, Mehmet Emin Yurdakul'la balayp Cahit Stk Taranc'ya kadar uzayan "az kullanlan vezinlerle yazma" modasnn bir sonucudur. Hece vezmyle yazlan bu iirlerin ou drtlkler halindedir. An cak kafiyeleni ynnden Halk Edebiyatndan ayrlrlar. ou sarma, bir ksm apraz kafiyelidir. Bu iirler iinde sadece ikisinde Halk Ede biyat nazm ekillerini kullanr : Masal, Uyku. Koma tarznda yaz lan bu iirler, airin ekil ynnden halk iirindeki komalara tama men uyduu - duraklar hesaba katlmazsa- iki istisna olarak dikkati eker. Orhan Veli'nin Garip, Vazgeemediim, Yenisi, Kar, Destan Gibi adl iir kitaplarnda ve "Son iirler'inde hece vezniyle yazlm iirler yoktur. Onlarda Halk Edebiyatna ait bir nazm ekli de kul lanlmamtr. Buna ramen, bu iir kitaplar dikkatle incelendiinde hece vezninin imknlaryla serbest iirin imknlarnn birletirildii, yeni bir terkibin aratrld grlr. Bu husus Orhan Veli'nin iirlerinde ekil ynnden ulat orijinalitenin esasn tekil eder. Giritii tecrbe denenmemi olmamakla birlikte Trk iirinde yeni form araylarnn esasl bir merhalesidir. Orhan Veli "Garip"in bir edeb beyanname niteliinde olan giri blmnde iirde manann esas olduunu syler ve ekli reddeder : 2 "iir btn hususiyeti edasnda olan bir sz san'atdr. Yani tamamiyle mnadan ibarettir. Mna insann havass hamsesine deil, ru hiyatna hitap eder. Binaenaleyh dorudan doruya insan ruhiyatna hitap eden ve btn kymeti mnasnda olan hakik iir unsurunun mzik ve saire gibi tl hokkabazlklar yznden dikkatimizden kaacan da hatrdan karmamaldr."
2

Orhan Veli, Garip, stanbul, 1941, s. 10

94

Aradan be yl getikten sonra ise bu fikirlerinin deitiini grrz. Sait Faik'in "Garip"teki iirleri kastederek "imdi o iirleri 3 beenir misiniz?" sorusuna u cevab vermitir : "imdi onlar beenmiyorum. ekil bakmndan zayf buluyorum. iirin bir de ustalk denen eye dayandn o zaman bilmiyormuuz demek. Bugn bu iirlerden ayrldk. Halk edebiyatndan istifade ediyo ruz. Ama bir hamle yapabilmek iin, eskilikten silkinebilmek iin o iirleri de yazmak lazmd" Orhan Veli'nin iirlerinde- "Garip"ten "Son iirleri"ne kadar- bu fikir deiikliinin izleri grlr. Ancak Orhan Veli'nin ekle ynel mesinden belirli nazm ekillerine yneldii anlam karlmamal dr. Orhan Veli zamanla ekil kayglar da tamaya balam, ekle ait unsurlar kk paralar halinde iirlerinde kullanmtr. Bu iirlerinde hi bir ekli btn olarak kullanmam, yaratmak istedii "btnlk" iinde ekle ait unsurlardan istifade etmitir. Vezin ynnden Vazgeemediim, Destan Gibi, Yenisi, Kar ve Son iirleri gzden geirildiinde Orhan Veli'nin bu tutumu aka ortaya kar. "Bir Roman Kahraman" iiri vezinsiz olduu halde 12'li hece vez niyle yazlm msralarla adeta "ereve"lenmitir. Ayn ekilde "stanbul'u Dinliyorum" iirinin bentleri 14'l hece vezniyle yazlm bir msra ile erevelenmitir. "Ah Neydi Benim Genliim", "Deniz Kz", 'Yaamak II" iirleri yine l l ' l i hece vezniyle yazlm msralarla erevelenmitir. "Bedava" iiri 10'lu hece vezniyle yazlm bir msra ile erevelenmitir. Orhan Veli'nin hece vezninde yararlanmada uygulad ikinci bir yol 8'li, 9'lu, 10'lu, l l ' l i , 12'li, 13'l, 14'l hece vezmyle yazlm msra bekleri meydana getirme yoludur. air, pek ok iirinde bu yola bavurmutur. Nazm birimleri ve kafiye konularnda da ald tavr, vezin karsnda ald tavrdan farkl deildir. "Pireli iir" drtlklerle yazlmas ve "mani" tarznda kafiyelen mi olmasyla son iirleri iinde ekil ynnden gelenee en fazla yak lat iirlerindendir. Dil Orhan Veli'nin iirlerini Halk Edebiyatna yaklatran en nemli unsur dildir. air kulland "diyalog" diliyle ve deyimlerle en salam yoldan halk iirine yaklaan bir anlatma ular.
3

Asm Bezirci, Orhan Veli Kank, stanbul, 1967, s. 37.

95

airin halk diline ynelmesinin iki nemli sebebi vardr. Bunlar dan birincisi sanat anlaynn sonucudur. O sanatn halka hitabetme4 si gerektiine inananlardandr: "Her ey gibi iir de onlarn hakkdr, onlarn zevkine hitap edecektir." ikinci sebep estetik kayglardr. Balangta "Mmkn olsa da "iir yazarken bu kelimelerle dnmek 5 lzmdr" diye yaratc faaliyetimizi tehdit eden lisan bile atsak." diye dnen Orhan Veli sonralar yaratmak istedii iir gzelliine ve tabiilie ancak dil vastasyla ulaabileceini anlam ve bu kaynan geni imknlarna iirini amtr. Orhan Veli konuma diline Cahit Stk gibi dorudan bir yolla, iirlerini diyalog zerine kurarak ular : "Pazar Akamlar", "nsanlar", "Saka Kuu", "Fena ocuk", "Eski Karm", "Kaside", "Sz", 'Tahattur", "Altn Dilim", "Kuyruklu iir", "Cevap", gibi iirleri birer "ikinci ahs"a hitap iiridir. "Anlatamyorum", "Karanfil", "Sakal", "Deil", "Sizin in", "Galata kprs", "Dalgac Mahmut" gibi iirleri "ikinci oul ahs"a hitap iiridir. Aaca, kargalara, kediye, ofrn karsna, Hitler'e, sar sal ocua, hatta ceketine, bedenine, gnlne. Kapal ar'ya hitap ettii iirleri de yukardaki iirlere ilve et tiimizde Orhan Veli'nin iirlerinde konuma dilme hangi yollardan ulat kolayca anlalr. Konuma dili, airi zamanla deyimlere ulatrmtr. Orhan Veli iirlerinde bol bol deyimlerden yararlanr. Orhan Veli kulland deyimleri genellikle fazla deiiklie uratmadan iirlerine sok mutur : Deirmende aartmadk biz bu sakal6 ok zaman bir deyim bir msra meydana getirir : Bir i var bu iin iinde7 Bazen iki msra halinde verilir : Karnm tok Srtm pek ki gzm ki eme

4 5 6 7

Orhan Veli, Garip, s.7 Orhan Veli, ayn. esr., s. 8. Orhan Veli, Btn iirleri, s. 128 Orhan Veli, ayn. esr., s. 151.

96

Bu rnekler airin deyimleri adeta ham madde halinde, hi bir deiiklik yapmadan kullandm aka gstermektedir. airin bu tu tumu bata Nurullah Ata olmak zere pek ok kii tarafndan tenkit edilmi, iin kolayna kat sylenmitir. Orhan Veli ise deyimleri ve Halk Edebiyatndan ald unsurlar daima bir "malzeme" olarak grm, malzemenin iirin btnl iinde yeni bir deer kazandn ileri srmtr. Bundan dolay bu tutumunu hi ekinmeden devam et tirmi, tekerleme ve trk paralarn ayn rahatlk iinde iirlerinde kullanmtr. Orhan Veli'nin deyimler karsnda ald bu cesur tutum "Kean" iirinde ak grlr: 21.8.1942, Cumhuriyet Han'nda; Ne gzel bir geceydi Sabaha kar yamur yad, Gne dodu, ufuk kana boyand, orbam geldi scak scak; Kamyon geldi kapmza dayand Karnm tok, Srtm pek; Ver elini Edirne ehri. iirin son bendi iki deyimden ibarettir. Ancak iirin btnl iinde nemli bir fonksiyon yklenmilerdir. lk iki bentte mutlu luunu dile getiren airin artk sylemek istedii kendisine has bir sz kalmamtr. Bu noktada air sz "umumi ifade'ye brakr. Mutluluk ifade eden iki deyimi iirin ilk iki bendinin aydnlnda kavrarz. Orhan Veli'nin iirlerinin deyimlerle ilikisi sadece deyimlerin bu iirlerde yer almasyla snrl deildir. Orhan Veli pek ok msranda deyimlere has bir ifade kullanr. Bu msralar ya kurulu, ya anlam ya da kelime kadrolaryla bize deyimleri hatrlatrlar. Orhan Veli'nin di linin deyimlerle ilikisi bazen : Bir kadnn suya deiyor ayaklar8 msranda olduu gibi olduka ustalkl, kompleks ve orijinaldir. lkj bakta bu msralarda basit bir tasvir gze arpyor. Fakat bize uzaktan bir deyimi de hatrlatyor :

Orhan Veli, ayn. esr., s. 172.

97

Aya suya ermek Fakat msradakl "demek" fiili bizi "aya suya ermek" deyimi ile "aya yere basmak" deyimleri arasnda nc ve aire has bir tercihe srklyor. Dolaysyla mana da bu z telkinin arasnda sallanyor. lhamn deyimlerden alan bu msra bylece youn, armlar zengin bir mana kazanyor. Halk Edebiyatndan Alnan Malzeme Orhan Veli'nin iirlerinde saz iirinin etkileri grlmez. Bu iirle ilikisi, birka iirinde "koma" eklini denemi olmaktan ibarettir. Orhan Veli'nin iirlerinde halk trklerinin, tekerlemelerin, manile rin etkileri grlr. Bunlarn arasnda arlk noktas halk trkleri dir. "stanbul Trks" adl iiri halk trkleri edasyla yazd nemli iirlerinden birisidir. iir drt bentten meydana gelmektedir. Birinci bentte air kendisini tantmakta, ikinci ve nc bentlerde syledii bir trky aktarmakta, son bentte de birinci bentte sylediklerini ksaca tekrarlamaktadr. iirin ortasnda yer alan iki bentlik trk, ekil, kafiyeleni, eda itibariyle tamamen halk ge leneine uyularak yazlmtr : "stanbul'un mermer talar; Bama da konuyor, konuyor aman, mart kular; Gzlerimden boanr hicran yalar; Edal'm Senin yznden bu halm." "stanbul'un orta yeri sinema; Garipliim, mahzunluum duyurmaym anama; El konuur, seviilmi; bana ne ? Sevdal'm, Boynuna vebalm !" Orhan Veli dier iirlerinde sadece trk paralarna yer verdii halde bu iirine btn bir trk yerletirmitir. Bu itibarla Faruk Nafiz amlbel'in "Han Duvarlar" adl iirini hatrlatr. Aralarndaki temel fark, iirin ime Faruk Nafiz'in bir koma, Orhan Veli'nin bir trk yerletirmi olmasdr. Bu fark onlarn Halk Edebiyatna ynelmedeki asl eilimlerini de gsterir. ki ereveli iir arasnda nemli bir fark daha vardr. Faruk Nafiz sz konusu komasnda Anadolulu bir halk
98

airini konuturur. Orhan Veli ise Ahmet Hamd Tanpnar'n belirttii 9 gibi "kendi ferd hayatm dorudan doruya ona" syletir . Bu nemli bir farktr : Halk airinin "ben"iyle airin "ben"inin birlemesi hadi sesidir. Orhan Veli'nin dier iirlerinde pek rabet etmedii "Urumeli, halm, vebalm" gibi az zelliklerine bu iirinde bavurmas da bu "ben" birlemesini gsterir. iirin temas da dorudan doruya Halk Edebiyatna baldr. Trknn en asgari izgilere indirilmi bir hayat hikayesiyle erevelenmi olmas bu iiri, kahramanlar air olan manzum-mensur halk hikyelerine yaklatrr. "stanbul Trks" iiri Orhan Veli'nin Halk Edebiyat karsnda ald tavr en iyi ekilde gsteren eserlerindendir. Orhan Veli, Halk Edebiyatndan ekil, tem, eda vb. gibi malzemeyi almakta, onlar vastasyla tamamen kendisine has bir iir yaratmaktadr. Bu halk iirini taklit etmekten, yahut o iiri gelitirerek onun devam olmak tan farkl bir tutumdur. Bu iirdeki trk de airin amacna ulamada kulland vastalardan biridir. iir btn olarak ele alndnda trknn ok yeni bir terkibin iinde rol ald grlr : air Boazii'ndedir ve kederler iindedir. Kendi kendisine bir trk sylemektedir. Okuyucu birden bire anlatmda tasvir bir kyya atlarak trkyle kar karya getirilir. "Aman, aman"laryla hznl bir trk dinleriz. Boazii'nin geni corafyasnda Rumelihisar'nda sylenen bu trkden sonra iirin ilk bendinde sylenenler, bir yank gibi aynen daha dorusu zayflayarak ve kaybolarak adeta Anadolu hi sarndan bize dner: stanbul'da Boazii'nde, Bir fakir Orhan Veli'yim; Veli'nin oluyum, Tarifsiz kederler iinde. Urumelihisar'na oturmuum; Oturmu da bir trk tutturmuum : TRK stanbul'da Boazii'ndeyim; Bir Garip Orhan Veli Veli'nin olu; Tarifsiz kederler iindeyim.

Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Haz.Zeynep Kerman, stanbul,

1969, s. 119.

99

Bu yank ile airin aresizlii, mekn ve trk arasnda fevkalde gzel mnasebetler kurulmutur. Orhan Veli'nin bu iiri en fazla dikkat eken iirlerindendir. Nurullah Ata bu ve buna benzer iirlerinde gelenee yenildii, iin ko layna kat dncesiyle airi tenkit eder 1 0 : "...Yenildii de oluyor. O zaman kendini brakyor kolayla. Yol Trkleri'ni yazyor, stanbul Trks'n yazyor, u Delikli iir'e kadar iniyor. Bunlar deil Orhan Veli'nin, gerek Orhan Veli'nin deil, kendini unutmu, dncesinden ok duygusuna uymu, daha da kts, gelenee, ykmak istedii, ykt gelenee boyun emi bir Orhan Veli'nin, yenilmi bir Orhan Ve li'nin iirleri. "Ata'n bu tenkidi esere deil kendisi tarafndan konul mu duygu ri-dnce iiri, gelenee dayanan iir- gelenee dayan mayan iir katagorilerine dayanlarak yapldndan bir esasa dayan mamaktadr. "stanbul Trks" gelenee has olanla ferd sanatm birleebileceinin gzel rneklerinden birisidir. "Yol Trkleri" Orhan Veli'nin en uzun iiridir ve halk trkle riyle en fazla mnasebeti olan iirdir. "Destan Gibi" ad ile de anlan bu iirinde Orhan Veli, Anadolu insann ve kendisini trkler vastasyla ifade eder ve trk paracklarnn yaratt ses dnyasnda yeni bir tarz destan yaratmaya alr. "Destan Gibi" Hereke'den balayp Zonguldak'ta biten bir yolcu luun hikyesidir. Bu hikyeye yine para para halk trklerinin gir mesi bize "Han Duvarlar'n hatrlatr. "Destan Gibi" ile "Han Duvarlar"n karlatran Mehmet Kaplan aralarndaki fark yle dile geti rir 1 1 : 'Yol Trkleri'nde de Faruk Nafiz amlbel'in "Han Duvarlar" iirinde olduu gibi bir Anadolu seyahatinden alman izlenimler an latlmtr. iirin yapsn bir yerden bir yere gidi, hareket tekil eder. iir boyunca mekn deiir. Fakat Faruk Nafiz amlbel'in tasvir ettii Anadolu ile Orhan Veli'ninki birbirinden ok farkldr. Faruk Nafiz'de n planda gelen tabiat, Orhan Veli'de insandr. Faruk Nafiz akamlar konaklad hanlarda bir halk airinin komasnn drtlkleri ile karlat halde, Orhan Veli iiri boyunca halk trkleriyle beraber dir."

10

Asm Bezirci, a.g.e., s. 40. Mehmet Kaplan, Edebiyat, istanbul, 1977, s. 178.

11

100

Orhan Veli "Destan Gibi"de ahs duygularyla Anadolu'da yapt seyahatten, d dnyadan gelen zengin intibalar trk paralarnn salad btnlk iinde dile getirir. iir boyunca Hereke'den Zonguldak'a kadar mekn durmadan deiir, insanlar deiir, airin duygu lar deiir. Bu deien panoramada deimeyen eyler de vardr : airin aclan, gurbet duygusu, Anadolu halknn aclar, yoksulluu... vb. air btn bu deien ve deimeyen eyleri onlarn bir ifadesi ol duuna inand trklerle ifade eder. Kompozisyonda btnl de bu trk paralar salar. Orhan Veli'nin bu iirinde de Halk Edebi yatndan alman unsurlar, sadece bir malzeme olarak kullandr. "Destan Gibi"de kullanlan trk paralarn mene itibariyle ikiye ayrabiliriz: a) Dorudan Halk Edebiyatndan alnan paralar, b) airin Halk Edebiyatndaki asllarna benzeterek yazd paralar. Dorudan Halk Edebiyatndan alman paralara rnek olarak 1 2 : "Uy neyimi neyimi aman aman Kaderim byle imi; Yar stne yar sevmek, aman aman, Ateten gmleimi." paras verilebilir. Bu parann tespit edebildiimiz varyant yledir 1 3 "Oy ne imi ne imi Kaderim byle imi Gizli sevda ekmesi Ateten gmlek imi"

(Halk Trks)

Bu parann bir baka varyant da yledir 14 : "Ah neyimi neyimi Kaderim byle imi Kimse sevda ekmesin A te ten gmlek imi (Halk Trks)

12

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 144 E. Kemal Eybolu, iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler, kinci Kitap stanbul, 1975, s. 34. E. Kemal Eybolu, ayn. esr., s. 34.

13

14

101

Grld gibi Orhan Veli'nin iirinde deiik olan nc msra varyantlarda da deiiktir. Ayrca Orhan Veli'nin iirinde deiik ola 15 rak grlen nc msra yine manilerde bulabiliyoruz : Kara gzlm baksana Sevdalandm ben sana Yr stne yr sevmek Yakr m insana Dorudan Halk Edebiyatndan alnp hi bir deiiklie uratlma dan iire yerletirilen paralardan biri de Krolu Trkleri'nden alnmtr: Benden selm olsun Bolu Beyi'ne.. kp u dalara yaslanmaldr; Ok gcrtsndan, kalkan sesinden, 16 Dalar seda verip seslenmelidir. Krolu trklerinden alnm bir para d a 1 7 : Hemen Mevl ile sana dayandm, Arkam sensin kal'am sensin, dalar hey ! msradr.

15 16

erif Oktrk, Trk Manileri Antolojisi, stanbul, 1985, s. 375 Krolu trklerinden olan bu drtlk Cahit ztelli'nin Evlerinin n adl

eserinde (s. 669) sadece son msra biraz deiik olarak olarak vardr. Deiik olan msra u ekildedir : "Dalar gmbr gmbr seslenmelidir". Son msran Orhan Veli'nin iirindeki eklini ise Sadettin Nzhet Ergun'un Halk Edebiyat Antolojisi adl eserinde buluyoruz : (s. 17) Benden selm eylen Bolu beyine kp u dalan yaslanmaldr Ok gcrtsndan grzn sesinden Dalar seda verip seslenmelidir. Bu karla trmalan yapmamzn sebebi Orhan Veli'nin bu drtlk zerinde hi bir deiiklik yapmadn gstermektedir. air bu drtl hi deitirmemitir, kul land drt msra da gelenekte aynen bulunmaktadr.
17

Sadettin Nzhet Ergun, Halk Edebiyat Antolojisi, stanbul, 1938, s. 18.

102

air, kendi msralaryla halk manilerinin 18 birletirerek drtlkler de meydana getirmitir : "Hereke'den ktm yola, Selm verdim saa sola Haydi, benim bu dnyaya garip gelmi airim, Yolun ak ola !"

msralarn

Bu msralardaki deyilerin ounu stanbul mahalle bekileri destan larnda, mani katarlarnda, "Ramazan-nme"lerde buluyoruz : "Besmeleyle ktm yola Selm verdim saa sola ki gzm Ali beyim 19 Bayramnz mubarek ola." yahut "Kl nazar sa ile sola Kalbiniz srurla dola Ey benim devletli aam Iydnz mbarek ola"20 gibi beki manileri bu drtln kaynadr. Fakat Orhan Veli, beki destanndan ald drtl aynen kullanmyor. Maninin kafiye dzenini bozmadan sadece nc msra kararak oraya kendi msran yerletiriyor. Drdnc msra da kafiyesine ve kafiye keli mesine dokunmadan ihtiyacna gre deitirerek ksaltyor. Grld gibi air, Halk Edebiyatndan ald unsurlar zerinde ince ilemelere girimiyor, malzemeyi para para alarak kendi msralaryla i ie ve riyor. Bu davran onun iir anlayyla yakndan ilgilidir. iirde msran deil, "btn"n peindedir. "Garip" adl eserinin giriinde yer alan u dnceleri bunu aka gsterir 21 : "iirde hcum edilmesi lzm geldiine inandm zihniyetlerden biri de msrac zihniyettir... iir yle bir btndr ki btnlnn farknda bile olunmaz.

18

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 139 Mehmet Halit Bayr, stanbul Folkloru, stanbul, 1972, s. 147. Amil elebiolu, Ramazannme, s. 245. Orhan Veli, Garip, s. 14.

19

20

21

103

Svanm ve boyanm bir binann tulalar arasndaki harc gremeyiz. Bina tamamiyetini ancak bu harla temin ettii zamandr ki, onu tekil eden tulalar teker teker grmek ve onlarn vasflar zerinde dnmek frsatn elde ederiz. Msrac zihniyet, bize msra'larn olduu gibi onun paralar olan kelimelerin de tetkik ve tahlili imknn verir. Kelime zerinde dnmek, onun gzelliini ve irkinliim tesbite almak; iire ke lime halinde, mcenet bir "iir unsuru" telkkisi getirmitir. Yz ke limelik bir iirde yz tane gzellik arayan insan vardr. Halbuki bin kelimelik bir iir bile bir tek gzellik iin yazlr. Tula gzel deildir. Sva gzel degdir. Fakat bunlardan terekkp eden bir mimari eseri gzeldir. Buna mukabil aat, helyotrop, gm gibi maddelerden bir bi na yaplabileceini farzedelim. Eer bu bina, elemanlarnn tad gzellik haricinde bir gzellie malik deilse san'at eseri saylmaz." Orhan Veli iirde bu "btnlk"ten doan gzellik idealine sonuna kadar bal kalmtr. Byle bir anlayla iirler yazan Orhan Veli, Halk Edebiyatndan ald malzeme karsnda kendisinden ncekilerden olduka farkl bir tutum iinde olmu, ald malzemeyi ilemek yerine, ona btnln iinde yeni bir mana kazandrmay de nemi ve bunda baarl olmutur. airin kendi ifadeleriyle Halk Edebiyatndan alnan paralar arasndaki geii kolaylatrmak ve btnl salamak iin Yol Trkleri'nde yer yer halk iiri tarznda yazlm msralara yer verdii grlmektedir 22 : Kr Ata nal m dayanr? Dalar uykudan uyanr, Yer gk kzda boyanr. Bu tarz msralan yazarken de airin Halk Edebiyatndan ald malzemeyi kendi ihtiyalan dorultusunda ksmen deitirmekle ye tindii grlr. Yukardaki msralan takip eden Bu dalardan gemedinse. Bu sulardan imedinse, msralan 'Yrk Ali" trksndeki
23

22

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 142. Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 554.

23

104

"u dalardan getin mi? Souk sular itin mi 7' msralarnn biraz deitirilmesiyle elde edilmitir. Masal ve Mitoloji Orhan Veli'nin ilk iirlerinde masal ve mitolojiden gelen birok unsur vardr. Bu iirlerinde airin muhayilesi dou ve bat mitolojilerinin unsurlarna aktr : Kabil, Yusuf, Tuba, Ebbil, Olymp gibi keli meler bu iirde sk sk geer. Din hikyelere dayanarak iirler yazar. "Buday" iiri Yusuf ile Zeliha hikyesi ile Hazret-i mer'in bir hikyesine dayanlarak yazlmtr. iir Yusuf'un kardelerinin buday istemek zere kervanla yola kyla balar : Dzld usuz bucaksz alay, ngraklar alar kaplarda, Dzld usuz bucaksz alay, Bak son hasad balad rzgrda, Yusuf'un kardelerinin buday istemek zere yola k Yahya Bey'in Ysuf ve Zeliha adl mesnevisinde 24 : Bu on karde uyup bir krbna Diyr- Msra dek oldu revane msralaryla anlatlmtr. Bu rnek airin bu tarz hikyeleri ileyebilmekteki gcne gzel bir rnektir. kinci drtlkte Yusuf'un kuyuya atlmasna telmihte bulunarak tekrar bu hikyeden yararlanr. Beinci drtlkte : Undan bize de pay, bize de pay. Koun buday datyor Yusuf. Undan bize de pay, bize de pay. kmeden sonu gelmiyen ksuf. msralarm okuyuncaya kadar iirin Yusuf ile Zeliha hikayesiyle al kasn zemeyiz. Alk temasn iledii bu iirde Orhan Veli, yu kardaki drtlkten sonra Hazret-i mer'in a ocuklarn avutan anne ile ilgili hikyesini hatrlatan bir drtle yer verir :

24

Mehmed avuolu, Ysuf ve Zeliha, stanbul, 1979, s. 165.

105

Eriyecek tencerede kalay. ocuklar alamasnnlar dada, Eriyecek tencerede kalay, Yetimiyecek mer imdada, Orhan Veli'nin bu iirinde alk temasn ilerken kltrmzde bu te may ileyen hikyelere dayanmas sanatnn ilk yllarnda da kltre dayanma eiliminde olduunu gstermektedir. ocukluk gnlerine ve ocukluk muhayilesine yerleen masal dnyasna duyduu zlemi dile getirdii "Masal" ve "Uyku" iirleri iledikleri temden dolay masal motifleriyle rlmtr. Cumhuriyet devri Trk iirinde ocuk-masal-masal motifleri lsne dayanlarak yazlm pek ok iir vardr. Bu kurulutaki iirlerin okluunda Cahit Stk ile Orhan Veli'nin adn andmz iirlerinin baarl oluu etkili olmutur. "Masal" iirinde air, ana tem olarak ocukluuna duyduu zlemi dile getirir. ocukluuna zlem duymasnn temel sebebi ise ocuklukta gerekle gerek dnn birlikte yaanabilmesi, bunun ver dii rahatlktr. Masal dinleyen ocuk Orhan Veli bu rahatln iindedir : O bir taraftan annesinin scak dizindedir bir taraftan da "alaylarla kaf dana hareket" etmektedir. Folklorik tem iire bylece folklorik unsurlar getirir. "Karmakark" iirinde halk sanatlar ve masallar ile ilidllnn gzel bir rneini verir : Boyacnn sandmda grd kalp-ok figrnde kendi kalbini bulur, kaya resmedilen deniz kz figrnde kendi sevgilisini grr. Ruh halini de masallarmza has bir "kalp-sz"le ifade eder 2 5 : n miyim ? Cin miyim ? Halk resimlerinde duygularnn ifadesini bulan air, duygularn halkn sz figrleriyle ifade eder. Manilerin etkisi Orhan Veli'nin birka iirinde manilerin etkisi grlr. Kitabe-i Seng-i Mezar III'te ehit olan askerden "yadigr" olarak el yazsyla kahve ocanda kald sylenen 2 6 :

25

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 115. Orhan Veli, Btn iirleri, s. 105

26

106

"lm AllaH'n emri, Ayrlk olmasayd." msralar manilerden alnmtr. iirdeki "Kendi gitti, /smi ile kal mad yadigr." msralan da anonimlemi bir msran tekrardr. Bu iirin ayrca mehur halk trklerinden "Havada Bulut Yok" trksyle de yakn ilikisi vardr. Orhan Veli, askerin macerasn ferd bir macera haline getirebilmek iin bu trkde kullanlan dikkati kullanr. Onu Klann nnde redif sesi var Bakn antasna, acep nesi var Bir ift kundurayla bir de fesi var msralarnda olduu gibi antasyla ve elbiseleriyle ferdletirir : "Tfeini depoya koydular, Esvabn bakasna verdiler. Artk ne torbasnda ekmek krnts, Ne matrasnda dudaklarnn izi;" Orhan Veli bu iirinde halktan bir insan, bir askeri anlatrken halkn trklerinden, halkn dikkatlerinden, faydalanm, halk tip lerinin duygularn onlarn "gerek msralar"na yer vererek dile getir mitir. Bu rnek airin manilerden "nasl" faydalandn gstermektedir. "Gelirli iir"de Orhan Veli cinasl manilerin syleyi zelliklerinden faydalanr. "Gelir" redifinden ve manilerden gelen "nar", "yr", "dar" gibi tek heceli kafiye kelimelerinden yararlanarak "Cinas" yapar 2 7 : "stanbul'dan ayva da gelir, nar gelir, Dndm baktm, bir edal yr gelir. Gelir desen dar gelir; Gn an alacakhlar gelir." Ancak bu iir, cinasl sylemek iin yazlmamtr. Cinas bu iirde airin amac iin bir vasta olarak kullanlmtr. Hayatla mutlu ilikisini beklenmedik ve ani bir biimde deitiren para sknts, iirde cinasn "beklenmedik"liiyle birletirilerek ifade edilir.

27

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 189.

107

Saz iirinin Tesiri Orhan Veli'nin saz iiriyle ilikisi birka iirinde koma tarzn kullanmak ve birka iirini saz iiri edasyla yazmaktan ibarettir. "Pireli iir" airin saz iirine ifade ve muhteva ynnden en fazla yak lat iirdir
2 8

: pemgambere inanr; saat kstek donanr; ktip olur, yaz yazar; sokaklarda dilenir. gibi halk destanlarndan alan bu iir,
29

Kimi Kimi Kimi Kimi

Adn "Pire Destan"

Mest'nin "nsan Destan"n hatrlatr

Kimi zalim, zulme dnyay karr. Kimisi adl ile lemi brr. Kimi Peygamberin yolunca yrr. Kimi cahil, kimi pek yobaz olur. Orhan Veli yukardaki drtlkten sonra gelen Bu dzen byle mi gidecek ? Pireler filleri yutacak; Yedi nfuslu haneye buuk tayin yetecek ? drtlndeki "pirenin filleri yutmas" imajn yine Mest'nin ayn destannda ufak bir farkla buluyoruz : "Kimisi fil, kimi fil yutan san" Orhan Veli'nin iiri, ele ald "insanlar arasndaki farklar, adaletsiz likler" temasyla da Mest'nin iiriyle birleir.

28 29

Orhan Veli, Btn iirleri, s. 185. Vasfl Mahir Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, Ankara, 1963, s. 411

108

Nasrettin Hoca Orhan Veli Kank, Nasrettin Hoca Fkralarndan yetmi tanesini manzum olarak yazarak "Nasrettin Hoca Hikyeleri" ad altnda neretmitir. Eserin nsznde La Fontaine'in masallarn Trkeye evirdii srada evket Rado'nun tavsiyesiyle Nasrettin Hoca'ya ait fkralar manzum olarak yazmaya karar verdiini, ie balaynca bu fkralarn "daha hal trke olarak yazlmam" olduunu grdn, onlar okunabilir bir dille yazmann "kmsenmiyecek bir i" ol duuna inandn, bu inanla eseri yazdn, eserinin daha nce bu konuda yaplan denemelerin hepsinden daha baarl olduuna inan dn belirtir. Orhan Veli eserin nsznde yazd manzumelerin vezni ve ekli 3 0 hakknda u aklamay yapar : "Bunlar yazarken La Fontaine'in, fable'lerinde kullandna ben zer bir nazm ekli kullandm. lnn yer yer deimesi, bu manzume leri, hep ayn lyle srp giden manzumelerdeki biteviyelikten kur tard. Ayaklarda da dilimizin trkelemesinden soma unun bunun uydurduu kafiye kaidelerine bal kalmadm. Zaten, teden beri, bu kaidelerin bat dillerindeki kaidelere benzemediini grp zlrdm." Fkralarn kaynaklar hakknda u bilgiyi verir : "Fkralar semek iin trl kitaplara bavurdum. Geen yzyl iinde km ta basmas bir letaif kitabndan baka, elime, Tevfik Beyin kitab, Hazine-i Letaif-i Lmi, Hikyt- Vedd gibi kitaplar geti. Ama Velet elebi tarafndan tertiplendiini duyduum Beha nshasnn btn bu kitaplarn tetkikinden soma meydana getiril diini grdm. Ayrca bu kitapta, tekinden berikinden alnm, bir iki yz tane de yeni fkra vard. O zaman anladm ki. bu fkralarn hangisi Hocaya aittir, hangisi deildir diye dnmenin manas yok. Zaten fkralar okunduu zaman da kolayca anlalyor, btn bu hikyeler bir kiiye ait olamaz. htimal Nasrettin Hoca adnda biri yaamtr; bu hikyelerden bir ka da onun bamdan gemitir. Ama hepsini ona mal etmeye kalkmak, o hikyelere bal bir hayatn imknszln grmemek demektir." Orhan Veli, bu manzum hikyelerde hece veznim kullanmtr. La Fontaine'in fabllerini ekil ynnden rnek alan air, onun gibi diya30

Orhan Veli Kank, Nasrettin Hoca Hikyeleri, stanbul, 1970, s.3.

109

lolara yer vermi, biteviyelii krmak iin vezin deiikliklerinden faydalanmtr. Orhan Veli, bu manzumelerde hece vezrinin durakl, duraksz 7'li, l l ' l i , 14'l vezinlerini kullanm, zaman zaman diyaloglardaki ihtiyacna gre msralar daha kk paralar halinde blmtr. Orhan Veli, folklor malzemelerini ele alarak, onlar edeb bir dile ve "san'atkrane" bir ekilde ilemekle Ziya Gkalp'n fikr eserlerinde esaslarn aklad ve edeb eserlerinde rneklerini verdii "tehzip" fikrinin baarl bir rneini verir. Bundan dolay "Nasrettin Hoca Hikyeleri"ni Ziya Gkalp'n at rn baarl bir devam olarak deerlendirmek gerekir. Ziya Gkalp, "Halk Klsikleri, I, Nasrettin Hoca'nn latifeleri" adl eserinin "Nasrettin Hoca Fkralarnn Nazma ekilmesi" adl blmnde bu fkralarn nazma ekilmesinde nelere dikkat edilmesi gerektiini yle belirtir : "Baz airlerimiz, Nasreddin Hoca fkralarn nazma ektiler. Fa kat, bunlar bu eserlerinde muvaffak olamadlar. Zira, Nasreddin Hoca fkralarnn balca gzellii, Hoca'nn syledii son szdedir. Bu sz hi deimeksizin ayniyle muhafaza olunmak lazmdr. Fkralarn gremedi. te : bu tecrbeden bu yeni tab'da istifade etmeliyiz. Fkralar islh ederken onlarn son cmlelerine katiyyen dokunmamalyz. phesiz Hocann son kelmlarna dokunmak, kitabn btn kymetim izale eder." 3 1

manzum eklinde ise ! bu esas arta riayet edilmemidi. Hatta, bazlarnda bu son sz, bsbtn orta

Orhan Veli, bu manzumeleri yazdmda. Ziya Gkalp'm szn et tiimiz kitab henz neredilmemiti. Buna ramen Orhan Veli, sa natkr seziiyle bu fkralarn szl anlatmda bile ataszleri gibi deimeyen, aynen tekrarlanan "son sz"lerini lnn ve kafiyenin kard glklere ramen korumutur. Orhan Veli, bu manzumelerde konuma dilini byk bir baaryla kullanm, deyimlerden bol bol yararlanmtr. Ahmet Hamdi Tanpnar, bu eserin bilhassa dilini baarl bulur :

31

Ziya Gkalp, Halk Klsikleri, I, Nasrettin Hoca'nn Latifeleri, Diyarbakr, 1972, s. 27.

110

"urasn da syleyelim ki, Orhan daima zekvli kalm, hatt cr'etlerine bir eit ocuk safl katmasn bilmitir. Hoca Nasreddin Hikyelerinin, La Fontaine tercmelerinin ve dier fransz irlerinden yapt tercmelerin baars dilin bir damarn bulduunu gsterir." 3 2

Orhan Veli'nin dildeki bu baars, konuma diline sadece kelime kadrosuyla deil, cmle yapsyla da yaklamasndan doar.

32

Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e. s. 119.

111