1

GAZ - SIVI KROMATOGRAFS (Ref. Enstmantal Analiz)

rnga

sabun kpkl ak metre

ak blc basn reglatr rotametre

kaydedici injektr dedektr elektrometre veya kpr

ak kontrol

ADC

tayc gaz

kolon

veri sistemi termostatl frn

Gaz kromatografisinin temel blmlerini gsteren ematik bir diyagram

Gaz kromatografisinde, buharlatrlan rnekteki maddeler, bir kolon iindeki sabit faz ile hareketli bir gaz faz arasnda dalarak birbirinden ayrlrlar. Gaz-kat kromatografisinde sabit faz kat bir maddedir; bu nedenle de dalma ilemi gaz adsorbsiyon dengesine gre olur. Gaz-sv kromatografisinde (GLC) sabit faz, inert bir kat destek zerinde tutturulmu bir svdr; burada gaz-sv dengesi nemlidir.

2 Gaz-kat kromatografisinde syrcya ait kuyruk pikler olutuundan uygulamada baz snrlamalar vardr. Bu pikler adsorbsiyon izotermlerinin dorusal olmayan zelliklerinden kaynaklanr. Ayrca aktif gazlarn sabit faz zerinde kal sreleri kararl deidir. Bu tip dezavantajlar, gaz-sv kromatografisinin gelitirilmesine yol am ve son yirmi ylda bu konuda nemli ilerlemeler olmutur. Son yllarda karlan HPLC yntemi ile gaz-sv kromatografisi uygulamalarnn ou daha hassas ve verimli bir ekilde yaplabilir hale gelmitir. Gaz-sv kromatografisinin sv-sv kromatografisinden fark hareketli fazn bir sv yerine bir gaz olmasdr. rnek kolonun tepesinden gaz halinde verilir. rnekte bulunan maddelerin sabit sv fazdaki znrlkleri farkldr ve denge kanununa gre gaz faz ile sabit sv faz arasnda dalrlar. Syrma, azot veya helyum gibi inert bir tayc gaz ile yaplr; inert gaz basnla kolondan akar. Kolon boyunca hareket eden maddelerin hareket hz, onlarn sv fazdaki znrlklerine baldr. Sv fazdaki znrl dk olan maddelerin kolondaki ilerleme hzlar da dktr; ayrca akkanlklar az olan maddelerin hareketleri de yava olur. En ideal hal, maddeler arasnda an-erisi (Gaussian) veren syrma erileri ile elde edilir.

z (Spesifik) Alkonma Hacmi

Bir maddenin z alkonma hacmi Vg , maddenin ve sabit fazn yapsna bal olan fakat kolon deikenlerine bal olmayan bir parametredir. Vg, kolaylkla elde edilebilen deneysel verilerden bulunur ve kalitatif analizlerde kullanlr. Bir maddenin z alkonma hacmini bulmak iin kolon iindeki ortalama ak hz F bilinmelidir. Kolonun sonundaki ak hz Fm bir sabun kpkl ak ler ile saptanabilir; F, aadaki eitlikle verilir. TC P - PH2O F = Fm x x T P (1)

TC kolon scakl (K olarak), T sabun kpkl ak metredeki gazn scakl, P kolon sonundaki basn ve PH2O suyun buhar basncdr. P ve T, normal olarak, odann basnc ve scakldr. Bir maddenin alkonma hacmi VR ise, VR = tR F ifadesiyle tanmlanr. tR maddenin alkonma zamandr. Kolonda kalmayan bir madde (hava gibi) iin,

3 VM = tM F yazlabilir. tM bu maddenin kolondan kma zamann gsterir. VR ve VM kolon iindeki ortalama basnca baldr; bu basn giri basnc Pi ile k basnc P (atmosfer basnc) arasnda bir deerdedir. V0R ve V0M dzeltilmi alkonma zamanlarn gsterir ve ortalama kolon basncndaki hacimlerdir; bunlar aadaki eitlerle bulunur V0R = J tR F ve V0M = J tM F (2)

J deeri denklem (3)'den karlr. 3 [(Pi / P)2 - 1] J = 2 [(Pi / P)3 - 1] Bu terimlere gre z alkonma hacmi tekrar tarif edilebilir. 273 J F (tR tM) 273 V0R - V0M Vg = x = x W TC W TC Burada W hareketli fazn arldr. (4) (3)

Vg ve K Arasndaki liki
Vg ile datma katsays K arasndaki iliki bilinmelidir. Bunu karabilmek iin tR ve tM 'nin k ile ilikili tanmlar denklem(4)'de yerine konur. "Blm-7, denklem (14)"e gre tR , tM ve k arasnda aadaki gibi bir balant vardr tR - tM k = tM bu ifade ile denklem(4) birletirilerek,

273 J F tM k 273 V0M k Vg = x = x W TC W TC bulunur. K VS k = VM idi, ( V0M = VM dir) (5)

273 K VS Vg = x W TC

4 Sabit fazdaki svnn younluu PS , W PS = VS bylece, (6)

K 273 Vg = x PS TC elde edilir.

273 K deki Vg , maddenin dalma katsaysna ve sabit faz oluturan svnn younluuna baldr. Vg , tayin edilecek madde iin nemli bir paremetredir.

Hareketli-Fazn Ak Hzna Etkisi

Boylamasna difzyon terimi (B/u) gaz-sv kromatografisinde, dier kromatografik ilemlere gre daha nemlidir, nk gazlardaki difzyon hzlar ok byktr (svlardan 104 kat fazla). Bu nedenle B/u nun bir kolonun tepsi yksekliine (H) katks da, gaz kromatografisinde daha fazla olur. ekil-1'de tanecik byklnn tepsi yksekliine etkisi gsterilmitir.

Tepsi ykseklii, H, cm

0.2

0.6-0.8 mm 0.4-0.6 mm

0.1

0.3-0.4 mm 0.25-0.3 mm 0.1-0.15 mm

0.0 0 5 10 15 20 Dorusal hz, cm/s

ekil-1: Tanecik byklnn tepsi yksekliine etkisi (sa taraftaki deerler tanecik aplarn gsterir)

CHAZ Tayc Gaz Verilmesi

Tayc gazlar kimyasal olarak inert gazlardr, bunlar helium (He), azot (N2) ve hidrojendir (H2). Helyum ok kllanlan tayc gazdr, pek ok dedektrle uyum salar. Rezolusyonu ok iyidir (kk tepsi ykseklikleri), bileikler kolaylkla dfzlenir. Azot gaznn rezolusyonu e solut difzyonu dktr,alev iyonizasyon dedektre kar hassasiyeti azdr. Hidrojenin ayrmas ok hzldr. Metal yzeylerde doymam bileiklerle katalitik reaksiyon verir. Ktle spektrometreyle kullanlamaz. Havayla patlayc karm yapar. Rezolusyonu ok iyidir, solut difzyonu hzldr.

N2 tayc 10 cm/s R = 0.87

He tayc 32 cm/s R = 1.44

H2 tayc 60 cm/s R = 1.78

Zaman, dakika

ekil-2: Tipik tayc gazlar; Azot (N2), helyum (He), hidrojen (H2). Ak hz: N2 < He < H2, difzyon katsays: H2 > He > N2

http://bionmr.unl.edu/courses/ chem221/lectures/chapter-24.ppt#16

Dedektr responsu

6 Tayc gazlar basnl tplerde salanr. Cihaza gazn verilebilmesi iin basn reglatrleri, gstergeler ve flowmetreler de gereklidir. Ayrca, su veya dier safszlklarn tutulmas iin, tayc gaz sisteminde bir molekler elek (sieve) de bulundurulur. Ak hzlar bir basn reglatr ile kontrol edilir. Giri basnlar 10-50 psi (oda basncnn stnde) aralndadr ve 25/50 ml/dak.lk ak hzlar salayabilir. Giri basnc sabit kalrsa ak hznn da sabit olduu kabul edilir. Ak hzlar kolon giriindeki bir rotametre ile saptanabilir; bu alet, kolonun sonuna balanm olan basit bir sabun-kpkl flowmetre kadar hassas deildir.

rnek njeksiyonu
Kolonun verimli alabilmesi iin uygun miktardaki rnein gaz halinde verilebilmesi nemlidir; injeksiyonun yava yaplmas veya gereinden fazla madde verilmesi band yaylmasna ve ayrmann kt olmasna yol aar. Gaz kromatografisinde rnek injeksiyonu rnein yapsna gre deiir. En iyi kolon performansnn elde edilebilmesi iin verilen rnein hacmi en dk dzeyde tutulmaldr. Rezolusyon kayb ve band genilemesi olmamas iin rnein kolona girii bir buhar fii (plug) gibi olmaldr. Kat rnekler zeltiler halinde kullanlr, veya ince cidarl bir tp iinde kolona konulur ve tp dardan krlarak maddenin kolona girmesi salanr.

Sv rnek njeksiyonu, Mikrorngalar

Sv rnek injeksiyonunda kullanlan en yaygn teknik mikrornga injeksiyonudur; rnek, kauuk bir septumdan bir buharlatrcya injekte edilir. Buharlatrmann tam olmas iin rnek yolunun scakl, rnekteki bileenlerden kaynama nokta en dk olandan 50 0C daha yksek olmaldr. nekte edilen miktar 0.1-10.0 L arasnda olabilir; injeksiyon hassasiyeti % 1 kadardr.

7 (Normal analitik kolonlar iin 0.1-10 mikro litre kadar rnek yeterlidir. Kapiler kolonlarda ok daha az miktarlarda (10-3 mikro litre gibi) maddelerle allr; bunun iin injekte edilen rnein kk bir fraksiyonunu blerek kolona veren, kalan dar atan bir rnek blc sistem (sample splitter sistem) kullanlr.)

Gaz rneklerin njeksiyonu

Bir rnga ile sabit hacimde gaz injeksiyonu olduka zordur; bu tr ilemler gaz rnek alma valferi ile % 0.1 kadar hassasiyetle yaplabilmektir. Gaz rnek valfleri elle, elektrikle veya pnmatik olarak alabilir. Toplama ielerindeki gaz nekler iletim valflerine balanr. rnek, sabit hacim rnek haznesi (loop) iinde genleir, (tayc gaz ak kesilmez) ve iletim valfinin konumu deitirilerek hazneden tayc gaz iine injekte edilir.

loop (dng) dng

kolona pompadan (a) k

kolona pompadan (b) k

http://faculty.atu.edu/abhuiyan/Course/Chem%204414/Chapter%2028.ppt#14

ekil-3: Gaz rnekler iin bir rnek alma valf; (a) rnek yklenmesi, (b) rnek injeksiyonu

Sandvi njeksiyon
Sandvi injeksiyon ynteminde rnek, solvent, bileikler ve hava kabarc ierir. Hava kabarc, frn ve bileikler arasnda engel oluturarak injeksiyon tamamlanmadan nce rnekte bulunabilecek uucu bileiklerin buharlamasn nler. Solvent rnei ittirmek ister, fakat hava kabarc karmay engeller, solventi iter. Gaz rnekler iin gaz szdrmaz rngalar gerekir. njeksiyon hacmi 1-2 mL kadardr.

8
vent rnek buharlatrma injeksiyon septum ak kontrol basn reglatr kromatografi kolonu scak metal duvar silanl cam kartrma split noktas

molekler elek

HC kapan

O2 ykayc

ine vana

http://bionmr.unl.edu/courses/chem221/lectures/chapter-24.ppt#16

ekil-4: Sandvi injeksiyon port

Gaz Kromatografisi Giri Tipleri

Kolon girii, kolonun tepesine yerletirilmi olan ve rnein tayc gaz iine akmasn salayan bir donanmdr.
rnga
http://bionmr.unl.edu/courses/chem221/ lectures/chapter-24.ppt#16

Kolon-st Giri (On-column inlet)

Bu yntem, zellikle kaynama noktalar yksek olan bileiklere uygulanan ve buharlatrmaya dayal olmayan bir tekniktir; rnein, petrol vakslar, trigliseridler, ve dier termal olarak kararsz bileikler iin uygundur. Analiz edilecek rnek, stlm metal duvarlarla temas ederek bozunmamas iin, dorudan, scak bir cam klf yoluyla kolona verilir (ekil-5).

septum 1 mL/dak kolon

septum prc 0 mL/dak balangtaki frn scakl, rnein 50 0C

0 mL/dak 1 mL/dak

ekil-5: Kolon-st giri injeksiyon ilemi

rnga
http://bionmr.unl.edu/courses/chem221/ lectures/chapter-24.ppt#16
http://bionmr.unl.edu/courses/chem221/ lectures/chapter-24.ppt#16

septum 102 mL/dak septum prc 1 mL/dak 350 0C kartrma odac kolon (a) 1 mL/dak split venti 100 mL/dak (b) 1 mL/dak 0 mL/dak 2 mL/dak 1 mL/dak 220 0C

ekil-6: Bir ak tabular kolon iine (a) split, ve (b) splitless, injeksiyon ilemleri

solvent

solvent

(a)

(b)

Zaman, dakika

Zaman, dakika

ekil-7: Splitless injeksiyon ile izilen bir kromatogram; (a)solvent ieren rnek, (b) solvent kapanlanmadan geirilmi rnek

10

Split-Splitless Injektr (Blcl-Blcsz)

Split-stlipless injektrler (ekil-6) kapiler kolonlara konsantre rneklerin inkeksiyonunda kullanlan tekniklerdir. Yntemde rnek, stlm bir cam klf iine injekte edilerek buharlatrlr. Split injeksiyonda rnein sadece %0.2-2 kadar kolon verilir; kalan dar atlr. Split oran 50/1-600/1 arasnda deiir. Genellikle konsantre rneklerde (analit miktar > %0.1) uygulanr.. rnekteki bileikler 1 ngdan daha az olduunda, en iyi rezolusyon, 1 mLden daha az miktarlardaki numunelerle alldnda elde edilir. Split sabit olmadndan kantitatif uygulamalarda tercih edilmez. Splitless Injeksiyonda kolona rnein %80i verilir. Analit miktarnn, rnein %0.01den kk olduu eser miktarlarn analizinde uygulanan bir yntemdir; ~2 mL gibi olduka byk bir miktar injekte edilir. Bu sistemde bir kartrma odac veya split venti bulunmaz. Injeksiyon scakl dktr (solventin kaynama noktasndan 40 0C daha aada). Splitless injeksiyonun performans sovent kapanlama ilemiyle nemli derecede ykseltilebilir. Injeksiyon srasnda, kolonun scaklnn balangta dk olmas nedeniyle dar bir band iinde byk hacim tutulur. Kolon scaklnn ykseltilmesiyle kromatogrfi balatlr. Souk kapanlama dar bandtaki solutlar younlatrr. Tercih edilen kapanlama scaklnn, kromatogram alnacak bileiklerin kaynama noktalarndan 150 0C daha dk olmas gerekir.

adsorbsiyon tp

en kuvvetli adsorbent kuvvetli adsorbent

silanl cam yn pc gaz

orta adsorbent

frn

Injeksiyon ucu rnek kab

ekil-8: Prc ve kapan

http://bionmr.unl.edu/courses/ chem221/lectures/chapter-24.ppt#16

11

Scaklk Programl Buharlatrma njeksiyon (PVT)

PVT, hassasiyeti artrmak amacyla byk miktarlarda (250Lye kadar) rneklerle almaya olanak veren bir tekniktir. Yntemde rnek, kontrol edilen bir hzla klfa injekte edilir. Klfn scakl solventin kaynama noktasnn altnda tutulur. PVT, kaynama aralklar geni olan rnekler iin uygun birinjeksiyon yntemidir.

Prc ve Kapan
Prc ve kapanlama, svlardan ve katlardan uucu bileikleri ayrma, konsantre hale getirme ve gaz kromatografisine injekte edilmeye hazrlama ilemidir. (ekil8) Bir zeltiye inert bir gaz gnderildiinde zeltideki uucu bileikler kabarcklar halinde sistemden uzaklar. Prc ve kapan sisteminde uucu bileiklerin bu zelliinden yararlanlr; inert gaz akmyla zeltiden ayrlan uucular adsorblayc bir kapana verilerek tutulur, sonra kapann stlmasyla tekrar serbest hale geirilir ve tayc gaz akmna gnderilir. Bir n-konsantrasyon artrma veya saflatrmaya gerek duyulan rnekler iin bu sistem, bir splitt/splitless port ile beraber kullanlr.

Kolonlar
Gaz-sv kromatografisinde iki tip kolon kullanlr: Ak boru (tabular) veya kapiler kolonlar ve Dolgulu (packed) kolonlar (ekil-9) Kapiler kolonlar, kapiler tpten (0.3-0.5 mm i ap) yaplm ve ii 1 mikro litre kadar kalnlkta sv ile kaplanm kolonlardr. Kapiler kolonlardaki basn d ihmal edilebilir dzeyde olduundan bu tip kolonlar ok uzundur (10-100 m veya daha fazla); VS/VM oran (denklem 12) 100-300 arasndadr ve bu nedenle yksek verim alnr. Teorik tepsi says birka yz bin olan kolonlar hazrlanabilir. Bu kolonlarn rnek alma kapasiteleri ok dktr (< 0.01 mikro litre). Kapiler kolonlarn kapasitesi, tpn iini grafit, metal oksit veya silika gibi porz bir madde ile kaplayarak artrlabilir. Bylece yzey alan artrlarak tpte kalan rnek miktar ve dolaysyla kolonun kapasitesi de artrlm olur. Dolgulu kolonlar i ap 1-8 mm aralndaki cam veya metal tplerden yaplr; uzunluklar 2-20 m olabilir. Bunlar katlanm veya sarmlar eklindedir, bylece termostat iine sabilecek boyutlara getirilmilerdir. VS/VM oranlar 15-20 arasndadr ve her foot'da 100-1000 teorik tepsi bulunur. En iyi dolgulu kolondaki teorik tepsi says 20000 veya daha fazladr.

12
sabit sv faz sabit sv fazla kaplanm kat desterk sabit kat faz tanecikler

(a) Dolgulu kolon

kaplanm duvarl

destek kapl

porz tabakal

(b) A k boru (tabular) veya kapiler kolon

http://memo.cgu.edu.tw/bih-show/Analysis/ %E9%86%AB%E6%AA%A2%E4%BA%8C/CHAPTER%2022(ok).PPT#16

ekil-9: Dolgulu ve tabular kolon tipleri

Dolgulu Kolonlar in Kat Destek Malzemeleri

deal bir kat destek malzemesi kk, muntazam ve kresel taneciklerden oluur, mekanik kuvveti iyidir ve spesifik yzey alan en az 1 m2/g dr. Yksek scaklklarda inert durumumu korur ve sv faz ile dzgn bir kaplama oluturacak ekilde slanr. Tm bu gereksinimleri karlayacak bir maddenin bulunmas olduka zordur hatta olanakszdr. Diatome topraklarndan hazrlanan ok iyi destek malzemeleri vardr. Bunlardan Chromosorb P, C22, ve Sterchamol ad ile satlan "ate tulas" tipleri ok dayankldrlar ve spesifik yzey alanlar da olduka byktr (~ 4 m2/g); ancak bu malzemeler fazlaca aktiftirler ve polar bileiklerle kullanlamazlar. Dier bir tip destek malzemesi kizelguhr'dur. Bu madde ok krlgandr ve spesifik yzey alan daha kktr (~1 m2/g), ancak aktivitesi daha azdr; Chromosorb W, Celite, Embacel ve Celaton adlar ile satlr.

Sv Faz
Bir gaz-sv kromatografisi kolonundaki akc olmayan sv fazn uuculuunun dk, ssal kararllnn yksek, inert, ve zel bir zgen olmas istenir. (1) Dk uuculuk; svnn kaynama noktas kolonun kullanld scaklktan en az 200 0 C daha yksek olmaldr. (2) Issal kararllk; sv uzun kullanm srelerinde bozunmamal, sya dayankl olmaldr. (3) nertlik; sv kimyasal olarak inert olmal, kolondan geen rnek ve tayc ile reaksiyon vermemelidir. (4) Seicilik () ve kapasite (k) faktrleri gibi zgen zellikleri uygun snrlar iinde olmaldr.

13 Hi bir sv bu gereksinimlerin tmn, zellikle de sonuncusunu karlayamaz; eitli kolonlarla almalar yaplp aralarndan en uygun olann seilir.

Kolon Hazrlanmas
nce kolon destek malzemesi elenerek tanecik dalm daraltlr. Bu malzeme, iinde hesaplanm miktarda sabit faz svs ieren uucu bir zgenle kartrlarak amur haline getirilir. Sv sabit fazn miktar her bir tanecik zerinde 5-10 metre kalnlnda ince bir kaplama oluturabilecek ekilde hesaplanr; zgen buharlatrlr; tanecikler kuru grnml ve akkan haldedir.

1 2

(a)

0 x4 (b) 5 6

10 7

20 8

30

10

20

30

1 (c)

0 30 60

10 90

20 120 150

Zaman, dakika Scaklk, 0C

ekil-10: Gaz kromatogramlarda scakln etkisi; (a) 45 0C de izotermal, (b) 145 0 C de izotermal, (c) 30-180 0C arasnda, programlanm

14 Optimum resolsyona ounlukla dk scaklklarda ulalr. Scakln dmesi syrma sresinin uzamasna ve dolaysyla analiz zamannn artmasna yol aar. ekil-10a ve 10b'de bu durum akca grlmektedir. Kolonlar camdan, paslanmaz elikten, bakrdan, veya aluminyumdan yaplr. Sabit sv faz ile kaplanm kat tanecikler dz ubuk eklindeki kolona aktarak doldurulur. Dzgn bir dolgu olmas iin kolona dardan hafife vurulur veya sallanr. Kat tanecikler arasnda kanallar olumamasna dikkat edilmemelidir. Doldurulan kolon bklr veya uygun bir sarm ekline getirilerek frnn iine konur. yi hazrlanm bir kolonla bir ka yz analiz yaplabilir.

Kolon Scaklnn Kontrol

Kolon scakl ok nemli bir deikendir ve hassas bir almada 1 derecenin onda birka deerine kadar kontrol edilebilmelidir. Kolon, normal olarak, termostatik bir etv iinde bulundurulur. Optimum kolon scakl rnein kaynama noktasna ve istenilen ayrmann derecesine baldr. Scakln, rnein ortalama kaynama noktasna eit veya biraz yksek olmas syrma sresini nemli derecede deitirir. Kaynama aral geni olan rneklerde programl scaklk uygulamas nerilir. Byle bir almada kolon scakl ayrma ilemi ile paralel olarak artar; art srekli veya kademeler eklindedir. ekil-10c'de scaklk programlamasyla bir kromatogramn nasl dzeldii grlmektedir.

Dedektrler
Gaz-sv kromatografisi alglama sistemleri, kolondan kan maddeleri sratle ve hassasiyetle alglayabilmelidir. Herhangi bir anda, tayc gazdaki madde konsantrasyonu sadece binde birka seviyesindedir ve dedektr bunun ok altndaki deerleri alglayabilecek kapasitede olmaldr. Ayrca bir pikin dedektr getii sre 1 sn veya daha ksa bir zaman aral olduundan, dedektr ksa bir periyot iinde tm alglama gcn gsterebilmelidir. Dedektrn dorusal ve muntazam alglamalar yapabilmesi ve uzun sre kararlln koruyabilmesi istenir. Tek bir dedektr bu zelliklerin hepsini birden karlayamaz. Burada en ok kullanlan dedektr tipleri grlecektir.

15

Isl letkenlik (Thermal Conductivity) Dedektrleri

Kullanm alan geni olan bu yntemde, gaz akmndaki ssal iletkenliin deimesi alglanr; bu amala kullanlan cihaza bazan "katharometre" denir. Cihazn hassas elementi elektrikle stlan bir kaynaktr; kaynan scakl, sabit elektrik gcnde, etrafndaki gazn sl iletkenlii ile deiir. Bu element ince bir PT tungsten tel veya yar iletken bir termistrdr. Tel veya termistrn direnci gazn sl iletkeiinin bir lsdr; tel dedektrn scaklk katsays pozitif, termistrnki negatiftir. Kromatografide en ok ift dedektr kullanlr; bunlar rnek injeksiyon odacnn nndeki gaz akm iine ve kolon kna konarak tayc gazn sl iletkenlii yok edilir; ak hz, basn ve elektrik gcndeki deiiklerin etkisi de en aza indirilir. Dedektrlerin direnleri, bir Wheatstone kprsnn ki kolu zerinde birletirilerek kyaslanr (ekil-11). Hidrojen ve helyumun sl iletkenlikleri, pek ok organik maddeye gre 6-10 kat daha fazladr. Bu nedenle ok az miktarlardaki organik maddeler bile kolon akndaki sl iletkenlii nemli derecede drr. Azot ve karbon dioksidin iletkenlikleri organik maddelerinkine yakndr; bu nedenle tayc gaz azot veya karbon dioksit ise sl iletkenlik yntemi hassasiyetini kaybeder. Isl iletkenlik dedektrleri basit, kaba ve ucuzdur. Bunlar dier baz dedektrler kadar hassas deildir.

wheatstone kprsne sensr balants

wheatstone kprsne referans balants

sensr flament kolondan tayc gaz

referans flament referans tayc gaz

ekil-11: Isl iletkenlik dedektr ematik grnm

http://www.chromatography-online.org/GCDetectors/Katharometer/rs31.html

stlm metal blok

16

Alev yonizasyon Dedektrleri

Pek ok organik bileik bir hidrojen/hava alevinde piroliz edildiinde, baz ara rnler verirler; bu reaksiyonlar alevden elektrik tanmasna yol aarlar. ekil5'de grlen bir sistemle iyonlar toplanarak oluturulduklar iyon akm llebilir. Bir alevin elektrik direnci ok yksektir (1012 ohm gibi) ve meydana gelen akm da nemsizdir; bu akm ancak bir elektrometre ile llebilir. Karbon bileiklerinin alevdeki iyonizasyonu ok iyi anlalamamtr; ancak oluan iyon saysnn (kabaca) alevde indirgenen karbon atomlarnn says ile orantl olduu bilinir. Karbonil, alkol, ve amin gibi fonksiyonel gruplar ok az iyonlarlar veya hi iyon vermezler. Hidrojen alev dedektrleri ok kullanlan, ok hassas dedektrlerdir. Isl iletkenlik dedektrlerine kyasla daha karmak ve daha pahaldr. Bunlarn dorusal alglama aral daha genitir.

k gaz

kollektr elektrot balants

kollektr elektrotlar alev

izolasyon jet balants H2

jet
http://www.chromatographyonline.org/GC-Detectors/FlameIonization/FID-Design/rs37.html

izolasyon

kapiler kolon hareketli faz (helyum)

hava veya oksijen (yanma iin)

ekil-12: Bir alev-iyonizasyon dedektr

17

Nitrojen-Fosfor Dedektr (NPD)

Nitrojen-fosfor dedektr (bazen termiyonik dedektr de denir), alev iyonizasyon dedektrne benzeyen, fakat tamamen farkl prensiplere gre alan ok hassas zel seici bir dedektrdr; 10-12 g/ml fosfor ve 10-11 g/ml nitrojeni lebilir. Bir fosfor atomuna kar, bir azot atomundan 10 kat, bir karbon atomundan da 104 106 kat daha fazla respons verir. Bu zellikler NPDyi zellikle fosforlu pestisidlerin tanmlanmas ve tayin edilmesinde ok nemli klar. Bir NPD yap olarak alev iyonizasyon dedektrne benzer; farkllk, hidrojen jetine yakn bir mesafede yerletirilmi, iinde stc bir sarm olan bir ribdyum veya sezyum klorr taneciktir; taneciin bulunduu yerde, H2 ve tayc gaz N2 karr. Dedektr hem nitrojen ve hem de fosforun alglanmas iin kullanldnda hidrojen akm en dk dzeyde tutulmaldr; bu durumda jette gaz yanmaz. Dedektrn sadece fosforu alglanmas istendiinde daha fala hidrojen verilir ve karm jette yanar. Istlan alkali tanecik, termiyonik emisyonla elektronlar emitler (yayar), bunlar anotta toplanr ve elektrot sisteminde arka plan akmn yaratrlar. Nitrojen veya fosfor ieren bir rnekle alldnda ksmen yanm nitrojen ve fosforlu maddeler taneciin yzeyinde adsorblanr. Adsorblanm madde yzeyin i-fonksiyonu drr, bunun sonucu olarak elektron emisyonu artar ve anotta toplanan akm ykselir.
anot
+

rubidyum veya sezyum tanecik

stc balantlar stc

_

alev

hava

hidrojen
http://www.chromatographyonline.org/GC-Detectors/NitrogenPhosphorus-Detector-(NPD)/rs45.html

nitrojen (tayc gaz)

ekil-13: Nitrojen-fosfor dedektr

18

Elektron-Yakalama Dedektrleri
Elektron-yakalama dedektrleri, X-nlar lmne benzer ekilde alrlar. Kolondan kan akm, nikel-63 veya platin (veya titan) sarm zerinde adsorblanm trityum gibi bir beta-vericiden geirilir. Vericiden gelen bir elektron, tayc gaz (ounlukla azot) iyonlatrr ve bir elektron karr. Ortamda organik madde yoksa bu iyonizasyon sonunda sabit bir akm grlr. Organik madde bulunmas durumunda ise elektronlar madde tarafndan yakalanacandan akm der. Elektron-yakalama dedektr halojenler, peroksidler, kinonlar, ve nitro gruplar gibi elektronegatif fonksiyonel gruplara kar ok hassastr. Aminler, alkoller, ve hidrokarbonlara kar hassasiyetleri dktr. Bu dedektrler en ok klorlu tarm ilalarnn analizlerinde kullanlr.
izolasyon

radyoaktif kaynak

atk k ak difzr izolasyon + elektrotlar -

GC kolonu N2 veya H2 pulslu modda: argon iinde %10 metan

http://www.chromatographyonline.org/GC/Detectors/ElectronCapture/rs43.html

ekil-14: Elektron yakalama dedektr (Ref. Kromatografi Dedektrleri)

19

GAZ-SIVI KROMATOGRAFS UYGULAMALARI

Gaz-sv kromatografisi kimyasal sorunlardaki iki nemli rol ile deerlendirilebilir. Birincisi ayrma ilemlerinde kullanlabilmesidir; ancak, karmak yapl organik, metal-organik, ve biyokimyasal sistemlerde baarl deildir. kinci rol, bir analizin tam olarak yaplabilmesidir. Alkonma zamanlar veya hacimleri kalitatif tanmlamalarda kullanrken, pik ykseklikleri veya alanlar da kantitatif tayine olanak verir. Analitik bakmdan gaz-sv kromatografisi, bu blmde grlen dier baz kromatografik yntemlere kyasla daha snrl bir uygulama alanna sahiptir. Bu nedenle gaz-sv kromatografisi cihaznn, ktle, ultraviyole, infrared ve NMR spektrometreler gibi daha stn cihazlarla bir arada (birbirine balanarak) kullanlmas tercih edilmektedir.

Sabit Sv Fazn Seimi

Gaz-sv kromatografisinde kullanlabilecek yzlerce sv vardr. Benzer maddelerin bu yntemle ayrlabilmesi iin uygun bir sv seimi yaplmaldr. Bir maddenin alkonma zaman dorudan doruya onun dalma katsaysna baldr, bu da sabit fazn yapsyla ilikilidir. Gaz-sv kromatografisindeki sabit sv fazn rnekteki maddeler arasnda farkl dalma katsays yaratmas gerekir. Ayrca, bu katsaynn ok kk veya ok byk olmamas da nemlidir. Dalma katsays kk olan maddeler kolondan ok hzl karlar ve yeterli ayrma olmaz. Dalma katsaysnn gereinden byk olmas durumunda ise maddenin kolondan kmas iin gerekli zaman ok uzar. Kolon iinde yeterli bir alkonma zaman, maddenin sabit faz ile bir dereceye kadar uyumlu (znebilir) olmasyla salanr. Bu ise madde ile sabit fazn polaritelerinin ksmen benzer olmalarn gerektirir. rnein, hidrokarbonlar veya eterler gibi polar olmayan bir homolog seri, squalane (yksek molekl arlkl bir domu hidrokarbon) gibi bir sabit sv faz ile birbirinden ayrlabilir. Dier yandan, alkoller ve aminler, polietilen glikol gibi daha polar bir sv ile allr. Aromatik hidrokarbonlar iin ise benzildifenil sabit sv faz uygundur. Polariteleri birbirine benzeyen maddeler ounlukla, kaynama noktas srasna gre ayrlrlar; kaynama noktas fark artka ayrlma daha iyi olur. Kaynama noktalar birbirine yakn, fakat polariteleri farkl olan maddelerin ayrlmas iin, sabit

20 sv fazn maddelerden birini (veya daha fazlasn) dipol etkisiyle veya katlma ile tutmas gerekir. Bu etkilerden bazlar Tablo-1'de verilmitir. Burada parafinik ve olefinik bir seri maddenin alkonma zamanlar (etana gre) ayr sv faz iin kyaslanmtr. Birinci sv faz triisobtilendir ve polar deildir; dier ikisi polar svlardr. Asetonil aseton, ayrca, zel olefinlerle zayf katlma reaksiyonlar veren gm nitrat ierir. Trisobtiledeki alkonma zamanlar, maddelerin kaynama noktalar ile uyumluluk gsterir ve kaynama noktalar birbirine yakn olan maddeler iin ayn deerlerdir; ayrlma olmamtr veya ok zayftr. Asetonil aseton ise orta derecede polar bir maddedir ve olefinlerde tesirle polarizasyon yapar; maddelerin alkonma zamanlar birbirinden farkl olur. Polarize olamayan parafinlerin alkonma zamanlar polar zgende polar olmayan zgendekine kyasla daha kktr. Olefinler ve gm nitrat arasnda seici olarak katlma reaksiyonu olmas da iyi bir ayrma salar; rnein, isobten ve bten-1 ilk iki kolonda biribirinden ayrlamad halde nc kolonda ayrlmlardr. Cis- ve trans-bten2de ayni kolonda daha iyi ayrlma gstermilerdir. Seicilik yapan dier nemli bir etki de hidrojen ba olumasdr. Byle bir balanma iin maddenin polar bir hidrojen atomu, solventin de bir elektronegatif grup (oksijen, fluor veya azot) iermesi gerekir (veya tersi).

Tablo-1: Hidrokarbonlarn eitli sabit Svlarla Ayrlmas Kaynama noktas 0C -10.4 -11.7 -6.9 -6.3 -4.4 -0.5 0.88 3.72 Relatif alkonma zaman Asetonil aseGlikolde Tri-izobtilen ton AgNO3 1.0 1.0 1.0 5.6 2.2 0.75 6.7 4.75 3.25 6.7 4.75 6.25 6.7 10.0 10.0 7.5 3.0 0.75 8.0 5.85 1.75 8.9 6.8 5.5

Bileik Etan zobtan zobten Bten-1 Btadien n-Btan Trans-bten-2 Cis-Bten-2

21 Bir grup maddenin bulunduu bir rnein analizi iin gerekli sabit fazn saptanmasnda eitli yntemler uygulanr. Bunlardan birinde, sabit fazlardaki benzen, etanol, metiletil keton, nitrometan, ve pridinin alkonma indisleri, ayn solventlerin squalane zerinde gsterdii alkonma indisleri ile kyaslanr. Sonuta elde edilen verilerle, sabit fazlar snflandrlr. Yine de bir ayrma ileminde kullanlacak sabit fazlar arasnda deneme ile en uygunu seilmelidir. Tablo2'de ok kullanlan baz sabit sv fazlarn listesi verilmitir.

Tablo-2: Baz Sabit Fazlar Ad Squalene OV-1 DC 710 QF-1 XE-30 Kimyasal bile- Maks. scakPolarite(a) im lk C30H62 150 NP Polimetil 350 NP siloksan Polmetilfenil 300 NP siloksan Politrifluoropro 250 P pil metil siloksan Polisiyanometil 275 P siloksan 250 200 150 P SP SP Ayrma tipi Hidrokarbonlar Genel amal, polar deil Aromatikler Amino asitler, steroidler, azotlu bileikler Alkaloidler, halojenli bileikler Alkoller, esterler, yalar Ya sitleri, esterler Ketonlar, eterler, Sl bileikler

Carbowax 20 Polietilen glikol M Dietilen glikol DEG adipat adipat Dinonil ftalat

(a) NP: polar deil, SP: yar polar, P: polar

22

Kalitatif Analiz
Sv-kromatografisi gibi gaz kromatografisi de karmak karmlar ayrmada ve her bir maddenin tanmlanmasnda kullanlan nemli bir yntemdir.

Alkonma Zaman ve Alkonma Hacmi

Bir maddenin kalitatif analizi iin tek bir alkonma zaman yeterli deildir. nk alkonma zaman kolon scakl, ak hz, basn, ve sabit fazn yaps gibi alma koullarna gre deiir. Emin olmak iin analit ve standardn alkonma zamanlar, alma koullar deitirilerek incelenir, her ikisindeki alkonma zaman benzer bir deiiklik gsteriyorsa, analitin standart ile ayni madde olduu sylenebilir. Veya, iki/ ayr kolonda iki/ farkl scaklkta elde edilen alkonma zamanlarnn analit ve standart iin benzer olmalar da maddenin tanmlanmas iin yeterlidir. Bir karmdaki maddelerin birbirinden ayrldktan sonra tanmlanmas, karm halindeyken tanmlanmasndan daha kolaydr. Daha nce de belirtildii gibi kalitatif analizlerde alkonma hacmi, alkonma zamanndan daha iyi bir parametredir; nk sadece analitin dalma katsays, kolonun scakl ve sabit fazn younluuna baldr (denklem 6).

Bal (zafi, Relatif) Alkonma Zaman

Seicilik faktr bal alkonma zamannn bir lsdr ve aadaki formlle tarif edilir (tR)B - tM = (tR )A - tM A analitinin bulunduu bir rnee B i standart ilave edilerek parametresi bulunur. A ve B kimyasal olarak biribirinin benzeri maddeler olduundan kolon deikenlerinden etkilenmez. A ve B'nin pikleri birbiri zerine dmemeli ve her ikisi de birbiriyle ve hareketli fazla uyumlu olmaldr. Seicilik faktrnn, sadece (tR)A , (tR)B ve tM lmlerinden bulunabilme gibi bir avantaj vardr.

Alkonma ndeksi
Alkonma indeksi (I) Kovats tarafndan karlm bir parametredir; kromatografik verilerin rapor edilmesinde kullanlr. Bir analitin alkonma indeksi analit pikini iki veya daha fazla normal parafin piki ile kyaslayarak bulunur. Bir normal parafinin

23 alkonma indeksi, ierdii karbon atomlar saysnn 100 katdr ve kullanlan kolonlara veya kromatografik koullara baml deildir. Buna gre n-pentann alkonma indeksi, daima 500, n-oktannki 800'dr. Homolog bir seride bulunan maddelerin alkonma zamanlarnn (veya hacimlerinin) logaritmalar tR (tR = tR tM) bu maddelerin ierdikleri karbon says ile dorusal bir iliki gsterir. Bunun sonucu olarak da n-parafinlerde (tR - tM) deerlerinin alkonma zamanlarna gre izilen grafii bir doru verir. Buna gre X maddesinin alkonma indeksi aadaki eitlikle tarif edilir. log (tR)X log (tR)n IX = 100 [] + 100 n log (tR)n+1 - log (tR)n (7)

tR, her madde iin dzeltilmi alkonma zamandr ve tR = (tR - tM) ye eittir. X analiti, n ve (n+1) karbon saysna gren-parafinleri belirtir. Hidrokarbonlar, alkonma sreleri analitin alkonma sresini iine alacak ekilde seilir. C4 C9 n-Prafinler iin izilen grafik ekil-15'de grlmektedir. bileiin ayn kolonda ve ayn scaklktaki log alkonma zamanlar da ordinatta gsterilmitir. Alkonma indeksleri, apsiste karl olan deerlerin 100 ile arplmasyla bulunur: toluenin alkonma indeksi 749, benzeninki 644'dr.

3.0 log (ayarlanm alkonma zaman), s

2.0

toluen I = 7.49 x 100 benzen I = 6.44 x 100 2,2-dimetilbtan I = 5.37 x 100

1.0

5.37 3

6.44

7.49 9

4 5 6 7 8 Parafinik karbon atomlarnn says

ekil-15: bileiin alkonma indeksleri tayin nteminin grafikle tanmlanmas; kararl faz: squalen, scaklk 60 0C

24 Normal olarak, alkonma indekslerinin tayininde grafik yntemine gereksinim olmaz. Bunun yerine, maddenin bulunduu karmn ve iki normal parafin standardnn kromatogramlar kyaslanr. Standartlardan birinin alkonma zaman maddeninkinden daha dk, dierininki daha byktr.

RNEK:
Aadaki verileri kullanarak 100 0C'de squalene kolondaki benzenin alkonma indeksini hesaplaynz. madde n-heksan benzen n-heptan (tR tM), dak. 3.43 4.72 6.96 I 600 ? 700

Denklem(7)'de deerler yerine konur. log 4.72 - log 3.43 I = 100 [] +100 x 6 = 45.1 + 600 = 645 log 6.96 - log 3.43 Alkonma indeksi iin geni bir kaynama araln kapsayan referans maddeler bulunmas nemli bir avantajdr. Ayrca alkonma indeksinin scakla bamll ok azdr. Polar ve polar olmayan sabit fazlar arasndaki alkonma indeksleri arasndaki fark (I), sabit fazlarn izafi polaritelerinin de bir lsdr.

Alkonma Zaman Erileri

Kalitatif kromatografik almalarda homolog serilerden yararlanlabilir. Homolog bir seri bir dierinden (farkl polaritede) kromatografik veya baka bir yntemle ayrlabilir ve standart olarak kullanlabilir; nk bir serinin elemanlar iin log tR ile karbon says arasnda dorusal bir iliki bulunur. Dier bir nemli iliki de, rnein polariteleri farkl iki kolona injekte edilmesiyle bulunur. Yine homolog serilerle yaplan byle bir almada byle bir kolondan alnan alkonma zamanlarnn, dier kolondan elde edilen alkonma zamanlarna (log. skalada) gre izilen grafii bir doru verir (ekil-16). Bylece, iki ayr kolon kullanarak kaynama noktalar benzer olan, fakat farkl polar zelliklerdeki maddelerin kromatogramlar elde edilebilir.

25
1000 sikloalkanlar esterler n-alkanlar: bten, pentan, aldehitler heksan, heptan sikloalkanlar: siklopropan, siklopentan, sikloheksan n-alkanlar 10 alkoller esterler: metil, n-propil, asetaller aldehitler: etanal, npropanal, n-btanal ketonlar: aseton, 2btanon, 2-pentanon alkoller: metanol, etanol, n-propanol, n-btanol 1.0 10 100 1000 Syrlma sresi, dak. trikresil fosfattan

Syrlma sresi, dak. yadan

100

1.0 ketonlar 0.1 0.1

ekil-16: eitli homolog serilerin iki kolondaki davranlar

Tek bir gaz kromatogram bir bileiin kesin olarak tanmlanmasn salayamaz. Ancak farkl polaritelerdeki kolondan alnan benzer alkonma indeks verileri ile analitin hangi standarda benzedii tehis edilebilir. Uucu maddelerin saflklar gaz kromatogramlarndan kolaylkla izlenebilir. Kirlilikler, ilave pikler oluturarak kendilerini gsterirler; bu piklerin altnda kalan alanlar, kirliliin miktar hakknda kabaca bir fikir verir. Bu yntem saflatrma ilemlerini kontrol etmekte de kullanlr.

Kantitatif Analiz
Bir gaz-sv kromatografi kolonundan alnan dedektr sinyali kantitatif ve yar kantitatif analizde kullanlr. ok iyi kontrol edilen koullarda %1-3 kadar duyarlkla tayin yaplabilir. Pek ok analitik yntemde olduu gibi sonularn doruluunda, kalibrasyon ve deiken parametrelerin kontrol ok nemlidir; rnein yaps da doruluu ksmen de olsa etkileyebilir.

26

Scaklk Programl Gaz Kromatografisi

Scaklk programl gaz kromatografisinde kolon scakl syrma ilemi ile dorusal olarak artar. Byle bir ilem hzl bir ayrmaya olanak verir. ekil-17'de, normal parafin karmlarnn ayrlma ve tanmlanmasnda, sabit scaklkta (izotermal) ve scaklk programl sistemlerden alnan kromatogramlar grlmektedir.

Dedektr reponsu

zotermal; 150 0C

(a)

injeksiyon

Zaman, dakika

Dedektr reponsu

Scaklk programl; 50-250 0C, 80/dakikada injeksiyon

(b)

Zaman, dakika

ekil-17: Baz n-parafin kromatogramlarnn kyaslanmas; Kolonlar: 100-200 me VarAport 30 zerinde %3 apiezon, 20 feet uzunluk, 1/16 in ap, ak hz: 10 ml/dak.

27 zotermal yntemde, molekl arl dk olan maddeler birbirine ok yaklam, yksek molekl arlkl olanlar ise 95 dakika sonunda bile kamamlardr. Ayrca molekl arl artka piklerin ekilleri bozulmu ve kantitatif analize uygun ekillerden sapmtr. Scaklk programl almalarda ise byk molekl arlkl maddeler de dahil olmak zere kromatogram ksa srede tamamlanm ve pik konumlar ve ekilleri dzgnln korumulardr. Scaklk programl cihazlarda scakl 0.25-20 0C/dak. aralnda dorusal olarak ykselten bir dzenek bulunur. Ayrca, kolon scakl srekli olarak artarken injeksiyon ksm ile dedektrn sabit scaklkta kalmasn salayacak ayr stclara gereksinim vardr. Sabit ak hz bir ak kontrol edici ile salanr. nk scaklk ykselmesi gaz viskozitesini ve kolon direncini artrarak ak hzn drr. Ak hzndaki dme taban izgisinin kararsz olmasna ve dedektr alglamasnn deimesine neden olur.

Seici Dedektrl Gaz-Sv Kromatografisi

Alglama sistemlerin pek ou bir kolondan kan maddelerin hepsi iin ayni ekilde alglama (az veya ok) yaparlar; bunlar "seici olmayan" dedektrlerdir. "Seici" veya "zel(spesifik)" dedektrler kullanlarak gaz-sv kromatografisinin ayrma gc stn analitik cihazlarla birletirilebilir. Uygulama iki ekilde yaplabilir. Birincisinde madde buharlar soutulan bir tutucuda ayr fraksiyonlar halinde toplanr; bu ilemde maddeleri paralamayan ve seici olmayan bir dedektr kullanlr. Sonra bu fraksiyonlar NMR, IR, ktle ve dier spektroskopik yntemlerle tanmlanr. Buradaki en nemli snrlama toplanan madde fraksiyonlarnn ok az miktarlarda (mikromolar) olmasdr. Yine de yntem pek ok karmak karmlarn kalitatif analizinde baaryla kullanlabilmektedir. kinci uygulamada seici bir dedektrle kolon ak srekli olarak izlenir. Aada bu uygulamalara dayanan baz rnekler verilmitir.

28

Otomatik Titrasyon Dedektrleri

James ve Martin ilk gaz kromatografik almalar olan uucu ya asitlerinin tayininde, dedektr olarak otomatik bir titrasyon hcresi kullanmlardr; ayni sistem daha sonra aromatik ve alifatik aminlere uygulanmtr. Bu yntemde kolondan kan syrc, asit-baz indikatr zeltisi ieren bir hcreye gnderilir. zeltinin absorbans fotometrik olarak izlenir ve hcreye gelen madde (titrant) srekli olarak llr; harcanan titrant hacmi bir kat zerinde kaydedilir; hacim-zaman erisi izilir. Bu eriden kalitatif ve kantitatif tayinler yaplr. Pestisid kalntlarndaki eitli klorlu bileiklerin tayininde dedektr olarak kulometrik bir hcre kullanlr.

Gaz Kromatografisinin Ktle Spektroskopisi ile Birletirilmesi (GC/MS)

Kromatografik kolonlar ktle spektrofotometreler ile dorudan balanabilir ve kolondan kan her bir maddenin hemen spektrumu alnr. Bu cihazlar, ounlukla, bir bilgisayara da balanr ve alnan her spektrum hafzada tutularak daha sonra kat zerine aktarlr. Bu tip cihazlar, doal ve biyolojik sistemler iinde bulunan yzlerce maddenin tanmlanmasna olanak verir. Byle bir sistem, rnein, yiyeceklerdeki koku ve tat analizlerinde hava kirlilii analizlerinde ve solunum hastalklar tehisinde kullanlr. Bir gaz kromatografisi ve ktle spektrofotometresi birleiminde karlalan en nemli sorun ortamdaki tayc gazdr; tayc gaz syrlan her maddenin seyrelmesine neden olur ve ayrca spektrometrenin pompalama sistemine de girer. Bu skntl durumu yenmek iin eitli yntemler gelitirilmitir; bunlardan biri ekil18'de grlmektedir. Burada k gazlar vakum uygulanan bir odaca yerletirilmi porz bir cam tp iinden aktlr. Tayc gazn (He veya H2) kk atom veya moleklleri tpn cidarlarna difzlenir ve pompalanarak dar atlr, bylece tpte sadece kolondan syrlan rnek kalr; bu akm sonra dorudan ktle spektrometresinin ion kaynana gnderilir. Oluan iyonik demet drt katl veya kk ift-odaklayc bir spektrometre ile analiz edilir. Son yllarda "iyon kapan " (ITD) denilen bir cihaz yaplmtr. Bu cihazda iyonlar rnekten elektron arpmasyla yaratlr ve bir radyo frekans dalgal alanda depolanr (ekil-19).

29
pompaya iyon kaynana giri boaltma odac

O halkas GCden

iyon kaynana balanan flan

porz cam tp

giri

ekil-18: Gaz kormatografisi ve ktle spektrometresi arasndaki basn drme sistemi

GC rnek girii ift flament sistemi seramik izolatr iyon tuza elektron girii iyon depolama blgesi elektron oaltc

halka elektrot

Turbomolekler Pompa skala, 1 in

ekil-19: yon tuza dedektrnn ematik grnm

30 Tutulan iyonlar sonra depo alanndan karlarak bir elektron oklu dedektrne gnderilir. karma ilemi, ktle/yk oranna gre tarama yaplabilecek ekilde, kontroll olarak yaplr. Ktle spektrometresi dedektrlerinin grntleri eitlidir ve iki grupta toplanr: gerek-zaman ve bilgisayar-incelemeli. Bu gruplarn her birinde, toplam iyon akm kromatogtogramlar (tm iyon akmlarnn toplamnn zamana gre grafii), seilmi iyon akm kromatogramlar (bir veya birka iyonun iyon akmlarnn zamana gre grafii), ve eitli piklerin ktle spektras seimi yaplr. Gerek zaman ktle spektras, zerinde ktle iaretleri bulunan bir osilaskop ekrannda grntlenir; ktle kromatogram, osilaskop ekrannda grlebilir veya bir gerek-zaman kaydedicide izilebilir. Bir ayrmann tamamlanmasndan sonra bilgisayardnml kromatogramlar ekranda belirir veya kaydedicide kaydedilir. Her pikin dntrlm ktle spektras da grntlenebilir veya kaydedilebilir. Baz cihazlarda, maddelerin tanmlanmasnda kullanlan spektral ktphaneler bulunur.
hidrojen siyanr benzen

asetonitril aseton karbon dislfr bilinmeyen

12
biinmeyen

bilinmeyen

asetaldehit

etanol

toluen

7 8 9 10 11

13

14

0 100 68 60 40 20 0 0 20 40

10

15 Alkonma zaman, dakika

alkonma zaman = 11.6 dakika

60

80

100

120

140

m/e

ekil-20: Bir GC/MS cihazndan alnan tipik bir karmn, (a)GC kromatogram, (b) 12 numaral pikin ktle sektrumu

ksilen

hava

su

31 Bir GC/MS uygulamas ekil-20'de grlmektedir. stteki ekil bir rnein bir bilgisayar-incelemeli ktle spektrumudur. Burada ordinat toplam iyon akmn, apsis alkonma zamann gsterir. Alttaki ekil kromatogramdaki 12 numaral pikin bilgisayar-incelemeli ktle spektrumudur. Burada relatif iyon akmlar ktle numarasna gre izilmitir.

nfrared Spektroskopi (IR) - Kromatografi

Kromatografik piklerin infrared spektralarnn da alnabildii cihazlar gelitirilmitir. Bunun iin normal ve Fourier transform infrared spektrometreler kullanlabilir. almada, kromatografi kolonundan kan akm infraredgeirgen pencerelerin bulunduu uzun, dar bir tp iine gnderilir. Spektral veriler rakamlara dntrlerek bir bilgisayarda saklanr ve sonra spektrumlar izilir. GC/MSde olduu gibi, kolon ve dedektr arasndaki balant nemlidir. Burada kolona, uzunluu birka milimetre ile birka santimetre arasnda deien ve i ap 1-3 mm olan bir k tp balanr. Ik tp i ksm altnla kaplanm bir pyreks tptr (ekil-21). Ik duvardan ok sayda yansyarak geer. Ik tp, rnekteki maddelerin younlamasn nlemek amacyla stlr. Bu tip k tplerinin dizaynnda, hassasiyetin ykseltilmesi iin gei yolunun en fazla, band geniliinin azaltlmas iin de l hacmin en az olmasna dikkat edilir. In dedektrleri, ok hassas, sv azotla soutulan civa-kadmiyum tellrdr. Bir kolondan gelen gaz akmnn spektrumlarnn, cihazn ktphanesinde bulunan ve kat veya sv rneklerden hazrlanan spektrumlarla kyaslanmasnda baz zorluklarla karlalabilir. nk gaz halindeki maddelerin spektrumlar ok ince bir yap gsteriler, oysa sv ve kat maddelerin spektrumlarnda byle bir durum gzlenmez; tabi ayni maddelerin gaz ve sv (veya kat) halinin infrared spektrumlar da birbirinden nemli derecede farkl olur.
rnek k altn kaplama cam tp IR dedektre KBr pencere IR spektrometre KBr pencere kolondan gelen rnek

ekil-21: GC/IR cihazlarnda kullanlan tipik bir k tp

32

GAZ - KATI KROMATOGRAFS

Gaz-kat kromatografisi gaz maddelerin kat yzeyler zerinde adsorbsiyonuna dayanr. Dalma katsaylar, gaz-sv kromatografisine gre ounlukla daha byktr. Bu nedenle gaz-kat kromatografisi, gaz-sv kolonunda tutulamayan hava, hidrojen slfr, karbon dislfr, azot oksitleri, karbon monoksid, karbon dioksit ve asal gazlarn analizlerinde kullanlr. En ok kullanlan adsorblayclar molekller elekler ve baz porz polimerlerdir.

Molekler Elekler (Seves)

Molekler elekler gzenek byklkleri belirli zeolitlerdir. Gzenekler veya delikler molekler boyutlardadr; gzeneklerden daha kk olan molekller, elek taneciklerinin i ksmlarna nfuz ederler ve buralarda adsorblanrlar. Bu gibi molekllerin karlat yzey alan yzeylerin iine giremeyen molekllerin bulunduu yzey alanna gre ok byktr. Bylece elekler kk molekllerin byklklerden kolaylkla ayrlmasn salarlar. Molekler elekler zerinde kk molekller arasndaki dalma kat saylar bibirinden farkldr. Bunun sonucunda oksijen, azot, karbon monoksid, hidrojen ve metanol gibi maddelerin kromatografik yntemle ayrlmas mmkn olur. Molekler eleklerde karlaan tek sorun, karbon dioksid gibi polar bileiklerinin yzeylerde adsorblanarak dier maddeler iin yeterli yer brakmamalardr.

Porz Polimerler
Divinilbenzen ile apraz balanm stirenden yaplan dzn byklkdeki polar polimer tanecikleridir. Bunlar Porapak ticari ad altnda pazarlanr. Gzenek byklkleri ok muntazamdr. Porapaklarn gaz-kat kromatografisine uygulanmas, jel oluturma kromatografisinde kullanlan Sephadex taneciklerinde olduu gibidir. Porapaklar hidrojen slfr, azot oksidleri, su, karbon dioksid, metanol ve vinil klorr gibi polar gazlarn ayrlmasnda ok kullanlr.

33

GAZ KROMATOGRAFS UYGULAMALARINA RNEKLER

ekil-22'de baz gaz kromatografik uygulamalar, Tablo-3'de de bu uygulamalarn elde edildii koullar verilmitir. ekil-22(a) 'daki rnek dndakilerin hepsi gaz-sv dengesine dayanmaktadr; 22ada bir gaz-sv kolonu, bunu takiben de bir gaz-kat molekller elek vardr. Birinci kolon sadece karbon dioksiti tutar ve dierlerinin tayc ile ikinci kolona gemesini salar. Karbon dioksit birinci kolondan syrldnda, akm bir dme ile ikinci kolonun etrafndan gnderilir ve karbon dioksitin molekller elek tarafndan adsorblanmas engellenir. Karbon dioksite ait sinyal sfr gsterdiinde dme, akm tekrar ikinci kolonun iinden geecek ekilde evirir ve bylece rnekteki dier maddelerin syrlmas salanr.

Tablo-3: ekil-13 deki Kromatogramlar iin Uygulanan Deney Koullar Kromatogram, kolon* (a), 10 x (1/8)S (b), 5 x (1/8)S (c), 6 x (1/8)S Dolgu Chromosorb 102 Dedektr** TCD ECD TCD FID ECD FID Ak, Scaklk, Tayc 0 C ml/dak. 65-200 22 190 180-230 260 105-325 He He A N2 30 30 40

Molekler elek 5A Chromosorb W %15OV-17, HP (d), 6 x (1/4)G Chromosorb G de %5OV-210+ %2.5 (e), 6 x 3.4 mm OV-17, G Supelcoport da (f), 10 x 3.4 %2 OV-17, mm Chromosorb W da

(): foot (ayak), (): in (*): S = paslanmaz elik, G = cam (**): TCD = termal iletkenlik, ECD: elektron yakalama, FID: alev iyonizasyonu

34

(a) eksoz karm

B 65 A F H DE C G I 215

JK

0
etilbenzen

3
kaprilat

12

15 dak.

A: %35 H2 B: %25 CO2 C: %1 O2 D: %1 N2 E: %1 C2 F: %30 CH4 G: %3 CO H: %1 C3 I: %1 C4 J: %1 i-C5 K: %1 n-C5

B A C E D A: lindan B: heptaklor C: aldrin D: dieldrin E: DDT (3 ng)

16

24

dak.

(b) pestisidler (ilk drt: 3.0 ng)

E laurat miristat B C F A D A: btalbital B: amobarbital C: sekobarbital D: pentobarbital E: glutehimid F: fenobarbital

palmitat stearat oleat

0 3 6 9 12 15 dak. (c) ya asiti metil esterleri

DHA estrainol E2

linoleat

0 8 16 dak. (d) yattrc karm (500 ng)

dekstroz fenil--Dglukopiranosid sukroz laktoz maltoz fruktoz

estrojen E1

EPI-testosferon

6 9 12 (e) steroidler

estirol E3

15 dak.

2 4 6 dak. (f) karbonhidratlar

ekil-22: Gaz kromatografik ayrma rnekleri

35

Yararlanlan Kaynaklar Principles of Instrumental Analysis, D.A.Skoog, D.M. West, II. Ed. 1981