116

6. KATI SIVI AYRIMI BRMLERNN TASARIMI

Cevher hazrlama ve zenginletirme ilemlerinin byk bir ounluu katsv karmlarn iermektedir. Bu suyun ksmen veya tamamna yakn bir blmnn cevher hazrlama veya zenginletirme srecinin herhangi bir aamasnda, kat taneciklerinden mekanik yntemlerle ayrlmas gerekmektedir. Suyun (veya genel anlamyla svnn) ksmen uzaklatrlmas, sre iersinde bir sonraki ilem iin gerekli besleme kat sv orannn; tamamna yakn bir blmnn uzaklatrlmas ise son rnn kat sv orannn salanmas bakmndan nemlidir. Kat sv ayrm yntemlerinin aadaki gibi snflandrmak mmkndr; A- Eleme ile kat sv ayrm B- ktrme ile kat- sv ayrm 1. ri taneli malzemelerin ktrlmesi 2. nce taneli malzemelerin ktrlmesi 3. ok ince taneli malzemelerin floklasyon yolu ile ktrlmesi 4. Santrifjl keltme C- Szme (filtrasyon) yolu ile kat sv ayrm D- Kurutma ile kat sv ayrm Bunlarn arasndan yaplacak doru seim; *Karmn kelme ve szme zelliklerine *Karmn hacmine *Sznt berraklna *Kat rn iinde kalan sv miktarna *Ayrm sonunda elde edilecek kat ve sv niteliklerine baldr. Ancak etkin bir kat sv ayrm iki veya daha fazla yntem ve aygtn seri olarak kullanlmasyla mmkndr. izelge 6.1de kat sv ayrmnda yaygn olarak kullanlan aygtlar verilmitir. Cevher zenginletirme tesislerinde konsantrenin istenilen nem miktarna susuzlandrlmasnda ve tesise geri evrilecek nitelikte su elde edilmesinde normal koullarda, koyulatrma ve vakum veya basn altnda alan kek oluumlu szme yeterli olmaktadr. Eer ok ince tanelerin kazanlmas nemli deil ise, szme ileminden vazgeilerek daha ucuz olan susuzlandrma elekleri hidrosiklonlar, santrifjlar veya bunlarn uygun kombinasyonlar kullanlabilir. Artklar ise genellikle artk barajlarna veya gletlerde kelmeye braklmakta, baz durumlarda da daha nce bir koyulatrcdan geirilmektedirler

117 izelge 6.1. Baz kat-sv ayrma aygtlarnn alabilirlik aralklar Kat tane boyu m 50 -1000 1 - 50 1 - 50 2 - 50 0.2 - 20 2 - 5000 5 - 200 0.1 -50 1 -50 1 -50 >5 50 -500 1 - 100 1 - 10 1 -100 2 - 20000 50 - 20000 50 5000 50 - 2000 20 - 200 1 - 500 0.1 - 10 Besleme kat oran arlka % 20 - 50 5 - 50 1 - 5 2 - 50 0.1 - 20 0.1 - 5 0.1 - 40 0.001 - 0.1 5 - 50 5 - 50 10 > 50 10 - 50 0.01 - 5 0.001 - 30 1 - 50 10 - 50 10 - 50 10 - 50 10 50 0.1 - 5 0.001 10 0.1 -20

Snflandrc Koyulatrc kelme tank Berraklatrc kelme tank Spiral kazycl santrifj Srekli alan diskli santrifj Deliksiz koval santrifj Hidrosiklon n kaplamal filtre Tambur filtre Disk filtre Bant filtre Tabla filtre Basnl filtre Filtre pres Bant pres Sepetli santrifj Konik elekli santrifj tmeli santrifj Kavisli hareketsiz elek Flotasyon Manyetik ayrma Elektrofiltre 6.1. Susuzlandrma Elekleri

Susuzlandrma elekleri, tane boyuna gre ayrm yapabilmeleri iin gerekli eleme alanna, ve gerekli miktarda su uzaklatrlmasn salayacak uzunlua gre tasarlanmaldrlar. Eer katsv karm ierisinde ar ortam oluturulmasnda kullanlan ikinci bir kat var ise bu katnn dier katdan ykanarak geri kazanm iin kullanlan susuzlandrma eleklerinin boyu daha uzun olmaldr. Susuzlandrma ve ar ortam geri kazanm elekleri en yaygn olarak kmr ykama ilemlerinde kullanlrlar. Bu tr elekler iinde en yaygn olanlar ise DSM (Dutch State Mines) kavisli hareketsiz elekler ve titreimli susuzlandrma elekleridir. 6.1.1. DSM Kavisli Hareketsiz Elekler Kavisli elekler, titreimli elekler ve santrifjler ncesinde kmrn n susuzlandrmasnda veya titreimli eleklerle birlikte ar ortam manyetitinin geri kazanmnda titreimli elee giden manyetit miktarn azaltmada kullanlmaktadr. Bylece kavisli elekleri takip eden titreimli eleklerin daha ksa seilmesi mmkn olmaktadr.

118

Besleme

Elek yzeyi
ap a Yr

Elek alt plp

Elek st kat tanecikleri

Elek alt

ekil 6.1. DSM kavisli elek Kavisli yzeydeki akn salad merkezka kuvvetinin etkisi altnda susuzlandrma ve tane boyuna gre eleme ilemi ayn anda gerekleir. Tane boyuna gre en keskin ayrm, elek aralnn yarsna veya te ikisine eit olan tane boylarnda elde edilebilmektedir. Genel tasarm kural, elek aralnn ayrm yaplmas gereken tane boyunun iki kat olarak seilmesidir. Kavisli elein boyutlarnn seimi, kat-sv karmnn birim zamandaki besleme hacmine baldr. Anma boyutlar genellikle kavisli yzeyin yarap ve yay as cinsinden tanmlanr. Elek kapasitesi, belirli bir yay as iin birim elek geniliinin veya birim elek alannn ayrabilecei sv hacmi olarak belirtilir. Elek genilii zerinde belirgin bir snrlama yoktur. Ar ortam geri kazanm devresinde kullanlan ve 0,5 mmde kat tane ayrm yapan kavisli bir elein, normal koullar altnda, 70-120 m/saat/m sv ayrma kapasitesinin olabilecei belirtilmektedir. Dier bir kapasite rnei de kmrle ilgili olarak aada verilmitir. kavisli elek yay as elek aral besleme : 60 ( Elek yayn gren merkez a ) : 0,7 m : arlka %30 -9,5 mm iriliinde kmr tanecik ieren kmr- su karm etkin ayrma tane boyu : 0,3 mm elek st rn : arlka %75 kat; beslenen katnn %88i elek st rnde; santrifje beslenecek rn elek kapasitesi : 110 m/saat/m genilik izelge 6.2de kavisli eleklerin kullanm alanlar ve kapasiteleri gsterilmekle birlikte en uygun seim yapmc firmalara danmakla mmkn olmaktadr.

119 izelge 6.2. Kavisli eleklerin kapasiteleri ve kullanm alanlar Yay as 45 50 120 270 300 Sv kapasitesi, litre/saat/m genilik 5 - 100 5 15 30 5 50 60 60 50 Tane ayrm boyu, m 2000-200 2000-300 150-40 300-40 300-40 Kullanm alanlar Mineral ve atk kat-sv karm koyulatrma Kum, demir cevheri, fosfat Niasta ykama, kat hamuru eleme %65-70 kat ieren tlm imento Ham eker eriyii

6.1.2 Titreimli Susuzlandrma Elekleri Eliptik titreimli susuzlandrma elekleri iri ve ince kmr taneciklerinin susuzlandrmasnda yaygn olarak kullanlr. 6,3 mm (1/4 inc) den iri kmr, sata uygun nem miktarna indirilebilecek ekilde ayn elek zerinde susuzlandrlabilir ve boyutlandrlabilir. nce kmr ise sadece susuzlandrma iin elenir; nk burada ama, suyu atarken mmkn olduunca ok satlabilir kmr elde etmektir. Susuzlandrlmas gereken iri kmr daha nce boyutlandrlabilecei gibi iindeki tm incelerle birlikte de susuzlandrlabilir. -12,5 mm, 9,5 mm veya 6,3 mm ebadndaki kmrlerin susuzlandrlmasnda kullanlan elekleri aklklar kk (0,25-0,5 mm) olduundan, elek alan suyun atlabilmesi iin gerekli alan olarak seilmelidir. Bu nedenle ince kmr susuzlandrma eleklerinin uzunluu istenilen su uzaklatrma miktarna bal olarak 3,7m (12 ft) veya daha fazla olarak seilir. Elek yzeyinin kullanm mrn uzatmak iin de paralel ubuklardan oluan elekler kullanlr. nce kmr elek zerinde yataklanp kek oluturma eiliminde olduundan bu keklemenin periyodik olarak bozulmas gerekir. Bu amala da elek uzunluunca birer metre aralklarla ve elein enlemesine, 3 cm yksekliinde ve 70 derecelik kenar alar olan gen kesitli talar konulur. Kek oluumunu nlemek iin bazen de elek zerine su pskrtlr. Susuzlandrma eleklerinin seimi ortalama tane boyuna ve suyun kolayca akmas iin gerekli malzeme yata kalnlna baldr. izelge 6,3te, daha nce snflandrlm iri kmrn 6,3 mm ve 0,5 mmde susuzlandrlmasnda kullanlan titreimli eleklerin kapasiteleri, izelge 6,4te ise ince kmr susuzlandrma elekleri verilmitir. Elek kapasiteleri kmr ile birlikte elee beslenen su miktarndan etkileneceinden, suyun fazlas titreimli eleklerin nne konacak hareketsiz kavisli eleklerle uzaklatrlmaldr. izelge 6.3. Snflandrlm iri kmr susuzlandrlmasnda kullanlan titreimli elek kapasiteleri * (ton kat/saat/metre elek genilii) Beslemedeki maksimum su miktar Beslene kmr tane boyu, mm (elek geniliinin her bir metresi iin) -19+6,3 -31,5+6,3 -50+6,3 -100+6,3 m/saat/m 6,3 185-210 60-67 65-73 75-84 90-100 0,5 88-98 50-56 55-61 ----80-92 * 0,91m (3ft) ve 2,44m (8ft) geniliindeki elekler iin, srasyla. Elek gz akl, mm

120

izelge 6.4. nce kmr susuzlandrlmasnda kullanlan titreimli elek kapasiteleri* (Ton kat/saat/metre elek genilii) Beslemedeki maksimum su miktar (Elek Beslene kmr tane boyu, mm geniliinin her bir metresi iin) -25+0 -12,5+0 -9,5+0 m/saat/m 0,25 44-45 35-39 30-33 27-30 0,50 66-78 46-52 42-47 37-42 1,00 132-151 49-54 45-50 40-45 * 0,91m (3ft) ve 2,44m (8ft) geniliindeki elekler iin, srasyla. Elek gz akl, mm

-6,3+0 22-25 30-33 31-36

Ar ortam kazanm devrelerinde szme ve ykama amal kullanlan titreimli eleklerin uzunluklar genellikle 4,8 m (16ft) olup, 1,8 msi (6ft) ar ortam szlmesinde, 1,8 msi su pskrtlerek ykamada ve geri kalan 1,2 m uzunluk ise susuzlandrmada kullanlr. Bu nedenle de szme-ykama eleklerinin seiminde temel tasarm deikeni elek geniliidir. Trapez kesitli tellerden yaplm ykama ve szme eleklerinin kapasiteleri aadaki formlle bulunabilir:
2 C = 12 d m .S k2

1/ 3

.(6.1)

C = Elek kapasitesi, ton/saat/m elek genilii dm = Kmr taneciklerinin arlk dalmna gre ortalama boyu, mm Sk = Kmr taneciklerinin zgl arl Ykama ve szme eleklerinin nne kavisli elek konulduunda bu kapasite deerleri %25 arttrlabilir. Ar ortam manyetitinin kat rn taneciklerinin zerinden ykanmas iin gerekli pskrtme suyunun miktar ise 0,4 0,75 m3 su/saat/ton kat rn olup kat rn tane boyu azaldka daha ok pskrtme suyu gereklidir. 6.2. keltme Donatlar Kat, su, sv arasndaki younluk farknn kullanld keltme donatlar, yer ekiminden yararlanan donatlar ve santrifjl donatlar olmak zere iki ana gruba ayrlr (ekil 6.2). keltme aygtlarnn genel amac, kat deriimi dk besleme akmlarndan berrak sv elde edilmesi (berraklatrma) veya deriimi greceli olarak daha yksek olan besleme akmlarndan, koyulatrlm bir karm elde edilmesidir (koyulatrma). izelge 6.5de kelme donatlarnn baz zellikleri verilmitir.

121
B B B

A A a) kelme tank B b) Levhal ayrclar

A b) Derin konik ayrc

A d) Hidrosiklon b) Spiral kazycl santrifj

ekil 6.2. Cevher hazrlamada yaygn olarak kullanlan, yer ekimine bal kelme donatlarndan (a-c) ve santrifjl keltme donatlarndan (d-e) rnekler. B: besleme; A: alt akm; : st akm.

122 izelge 6.5. keltme Donatlarnn zellikleri

ap (m) Tikinerler Koyulatrc 2-200 Derinlik (m) 1-7 ap/derinlik Taban Eimi mm/m 80-140 Tarak Hz d/d 8-10 Tane rilii Besleme Kat Younluu (%) %15-35 Alt Akm Kat Younluu (%) %60-70 Beslenme ve Alt Akm Younluklarna Gre Alt Akm st Akm Kapasitesi Kapasitesi 0,2-2 0,1 m2/ton m3/dak/m kat/gn Besleme Hz
1m3/dak/m2

zellikleri

1:1-10:1

>50 m

Berraklatrc Levhal (lamelli)

2-100

1-7

1:1-10:1

80-140

8-10

>50 m

%15-35

%60-70

---

Konvensiyonel koyulatrclarn kaplad alann %20'sini kaplar. Lamelli Konvensiyonel (5,5(boy)*3,7(en) = (17(ap)) %60-70 0,151,8 uzunluk= 2*ap 1:1,5-1:3,5 12mm-2 %0,5-%70 %80-95 0,25-100 ton/h 0,5-50 ton/h

Silindirik kelme tanklardrlar. elik, beton veya tahtadan yaplrlar. Tank taban s konik szdrmaz toprak olabilir. Koyulatrclarla ayndrlar. Daha hafif yapdadrlar. Konvensiyonel koyulatrclarn alann azaltmak iin kullanlr. Flokule edilmi katlar koylatrmak iin kullanlr. Dnme hz=16008500 dev/dak Kaolen gib katlarn snflandrlmas Kmrn susuzlandrlmasnda kullanlr.

Derin Koni Koyulatrc Spiral Kazycl Santrifj

120m3/h 0,4-60m3/h

123

6.2.1. kelme Donatlarnn Boyutlandrlmas Tm kat-sv donatlarnn tasarmnda olduu gibi, kelme havuzlarnn da boyutlandrlmasndaki en nemli n koul tesiste karlalacak olan plpn, laboratuvar koullarnda hazrlanabilmesidir. zellikle de yeni bir tesis tasarmnn n fizibilite almalar aamasnda bu tr temsili bir plpn oluturulmas mmkn de olmayabilir. Bu gibi durumlarda, teknik literatre bavurarak tasarlanan tesistekine benzer trden ve benzer tane inceliinde cevher ileyen tesislerdeki kelme havuz boyutlarndan yararlanlabilir. Aada verilen tasarm yntemleri, temsili plp numuneleri bulunabildii veya hazrlanabildii durumlar iin geerlidir. Berraklatrc Alan: Berraklatrc olarak kullanlacak bir kelme havuzunun tasarmnda berraklatrma hznn, karmn havuzda kalma zamannn fonksiyonu olarak belirlenmesi gerekir. Prototip besleme numuneleri 1 veya 2 litrelik cam mezrlerde farkl kelme, veya kalma, zamanlarnda bekletildikten sonra belli bir derinlie kadar olan st svlar sifonla alnr ve ierilerindeki kat miktar belirlenir. Elde edilen veriler aadaki eitlie gre deerlendirilir: Kt d = 1 1 (6.2) C C C f C

C : st sv numunelerindeki kat deriimi, mg/litre Cf : besleme karmndaki kat deriimi, mg/litre C: ok uzun sre de dahi kelmeyen kat deriimi, mg/litre td : kelme veya kalma zaman, dakika K : kat-sv karmna zg bir katsay Lineer koordinat eksenleri olan bir grafik kadnda 1/C deerlerinin tdye kar iaretlenmesi genellikle bir doru verir ki, istenilen st akm berraklna, yani kat deriimine kar gelen kalma zaman bu doru zerinden bulunabilir. Bu yolla bulunan ideal kalma zamanna, veya havuz hacmine, berraklatrc ap/derinlik oranna bal bir empirik verim faktr uygulanmas gerekir. izelge 6.6da grld gibi, ad geen oran arttka verim faktr azalr. izelge 6.6. Berraklatrcda kalma zaman verim faktr ap/derinlik oran 1 2 4 6 8 10 Verim Faktr, % 60 50 37 30 27 25

Berraklatrc boyutlandrmas ile ilgili eitlikler genellikle st akm hz, V0 ve kalma zaman, td trnden ifade edilirler. Bu niceliklerin berraklatrc alanna ve derinliine olan balantlar da u eitliklerle bulunur:

124 Q0 (6.3) A V AH b H b td = b = = ..(6.4) Qo Q0 v0 v0 = Qo : st akm hacim debisi, birim zamandaki st akm ak hacmi A : berraklatrc alan (eer eimli kelme yzeyi varsa yatay dzlemdeki izdm) Vb : berraklatrc blgenin hacmi Hb : berraklatrc blgenin yerekimi dorultusundaki derinlii st akm hacim debisi, beslemedeki sv debisi ile alt akmdaki sv debisi arasndaki farka eit olduundan, alt akmda istenilen kat deriimi, beslemedeki kat deriimi ve kat kapasitesi berrak atrc blgedeki koullar belirler. Yukardaki yntemde st akm berraklnn kalma zamanna bal olduu kabul edilmi olmakla birlikte, st akm hznn da snrsz olamayaca bir gerektir; st akm ok hzl olduu takdirde salkmlam tanecik kmelerini de birlikte srkleyebilir. Bu nedenle kat deriimi prototip besleme deriiminden daha fazla olan plplerle yaplan kesikli kelme deneylerinden snrlayc bir st akm hz hesaplanabilir. Toplu kelmenin gzlendii bu deneylerde kat deriimi o ekilde ayarlanmaldr ki, bulank st sv ile kelen salkmlam taneciklerin arasndaki snr belli belirsiz bir durumda olmaldr; ok keskin bir ara yzey kat deriiminin fazla olduunu ve kelme rejiminin koyulatrma koullarna dndn gsterir. Bu ekilde elde edilen kelme hz, berraklatrc iin gerekli minimum alann hesaplanmasnda kullanlr. Gzlenen kelme hz, genellikle 0,5 - 0,65 arasnda deien bir tasarm faktr ile arplr. Koyulatrclarn Boyutlandrlmas Koyulatrclarn iki temel ilevi vardr. 1. Berraklatrlm bir st akm 2. lenilen kat deriimine sahip koyulatrlm bir alt akm elde etmektir. Bu amala silindirik bir koyulatrma tanknn (tikiner) kat ktrme kapasiteli, yatay kesit alan ile ilikilidir. Tikiner boyutlarnn tespiti iin ilk almalar Coe ve Clevenges tarafndan yaplmtr. Bunlar ilk defa tikiner iinde balangtan kelek konsantrasyonuna kadar btn konsantrasyonlarn bulunabileceini dolaysyla tikiner kapasitesinin aradaki bir konsantrasyonu ile belirlenebileceini ifade etmilerdir. Bunlara gre gerekli tikiner alannn belirlenmesinde serbest kme bilgilerindeki artlar geerlidir. Bu blgede birim birim zamannda geen kat miktar = V.C dir (ton/m2/saat). V= kelme hz (m/saat) C= konsantrasyon (ton/m3) Coe ve Clevengee gre kelme hz kat konsantrasyonun bir fonksiyonudur (V=fpc) ve herhangi bir tabakann iinden katlar geirme kapasitesi o tabakann konsantrasyonu ile ilgilidir. Buna gre bir tikinerin, katlarn herhangi bir konsantrasyon tabakalarndan kolayca

125 geip kebilecei yeterli bir alana sahip olmas gerekir. Tikiner iindeki herhangi bir blgede seilen bir tabakann konsantrasyonu C2 (kg/lt) ve son kelein konsantrasyonu Cs ise plp iindeki btn katlarn kelerek tikineri terkettiini varsayarak birim C2 tabakasndan dar kacak birim sv hacmi (m/ton) olarak; J= 1 1 C2 Cs (6.5)

Tikinere beslenen kat miktar = Q (ton/saat) ise katlarn kelmesi srasnda ortaya kan toplam sv miktar = Q x J (m / h) olacaktr.. .(6.6) Bu svnn yukar doru olan hz (V); V=QxJ/A (6.7)

A = Tikiner kesitit alan V > U (katlarn kelme hz (m/h) olursa partikller tikinerin stnden taar. Limit durumunda U = Q x J / A olmaldr Bylece tikiner alan QxJ U 1 1 Q( ) A = C 2 C5 U A= (6.8)

olur

(6.9)

Coe ve Clevenger gerekli tikiner alann saptamak iin plpn balang (Co) ve son konsantrasyonunu (Cs) kapsayacak ekilde eitli konsantrasyon deerlerinde bir seri laboratuar kelme deneyi nermilerdir. ki litrelik cam mezurlarda yaplan her bir deneyde sspansiyon balang kelme hzlar (sabit konsantrasyon sonundaki hz) llmekte ve hesaplanan A deerleri konsantarasyonun fonksiyonu olarak grafiklendirilmektedir. Maksimum alana karlk gelen plp konsantrasyonu kritik konsantrasyon olarak deerlendirilmektedir. Tikiner dizayn iin, bulunan bu max. alan bir dizayn faktryle arplmaktadr. Bu faktr genelde 1,25 1,50 arasnda deimektedir. 15 m aptan daha byk tikineler iin 1,30 1,35 arasnda bir deer oluturmaktadr. Kynch sedimentasyon teorisine gre ise partikln kelme hz sadece o partikln etrafndaki kat konsantrasyonun bir fonksiyonudur. Alt ve st tabakalarn konsantrasyonu kelme hzn etkilemez. Kynch kelme hz kat konsantarasyonu ilikinin tek bir laboratuar kelme deneyi ile elde edilebilecei bir metod gelitirmitir. Tolmage ve Fitch ilk defa Kynch teorisini srekli alan tikinerlerin dizaynnda uygulamlardr.

126 Tolmage ve Fitch ynteminde laboratuvarda yaplan kelme deneylerinde, tasarm yaplan koyulatrcya beslenecek plpte beklenen kat deriimine sahip bir plp numunesi ile 1 veya 2 litrelik bir cam mezrde tek bir keltme deneyi yaplr. Mezrde mmkn olduunca tikinerin taraklama hareketine benzetebilmek iin 6 10 dev/h hzla dnen bir kartrc kullanlr. Bylece yksek kelek konsantrasyonu salanarak tesis apnda yaplan ileme yakn deerler elde edilmeye allr. Cam silindir iindeki plp flokle edilerek ara yzey ykseklii (H) (cm veya ml) kelme sresine t (dakika) bal olarak gzlenir. Elde edilen sonulardan ekil 6.4 benzeri bir grafik izilir. Oluan erinin C noktasndan izilen teetin dey ekseni kestii nokta H1 ise, CoHo = C2H1 = ......... CsHs (Kynch teorisi) ..(6.10)

Bu formlden kelme erisi zeride seilen herhangi bir noktann lokal kat konsantrasyonu elde edilebilir. Burada ; C0 = Orjinal sspansiyonun kat konsantrasyonu (ton/m) H0 = Sspansiyonun balang ara yzey ykseklii (cm) Cs = kelen kat konsantrasyonu (ton/m)

C0 H 0 H1 C0 H 0 C5H5 = CoHo C s = Hs H1 H 2 Ut2 = H1 H2 U = t2 C2H1 = CoHo C 2 = Bu deerler 6.9 formlnde yerine yazlrsa Hn H1 H n H1 C H C0 H 0 C0 H 0 A/Q = 0 0 = H1 H 2 H1 H 2 t2 t2 t (H H n A/Q = 2 1 C0 H 0 (H 1 H 2 t s H1 H n = t 2 H1 H 2 ts = t2 (H1 H n ) (H1 H 2 ) ise

..(6.11) ..(6.12) ..(6.13)

..(6.14)

..(6.15)

..(6.16)

t Q * ts A = s A= (m2) Q C0 H 0 C0 H 0 elde edilir.

..(6.17)

ts= Gerekli kelek konstrasyonunu oluturmak iin geen maximum sre (Sn).

127

Tolmage ve Fitch gerekli tikiner alannn laboratuar kelme deneylerindeki serbest kelme zanlar tarafndan tayin edileceini belirtmiler ve 6.17 nolu formlde ts deerinin bulunmas iin iki hal sz konusu etmilerdir. a) Normal Bir kelmede : CoHo = CsHs Kynch formlnden Hs deeri hesaplanr, ekil 6.4de olduu gibi dikey eksenden belirlenen Hs noktasndan zaman (t) eksenine bir paralel (kelek hatt) izilir. kelme erisinin bu hatt kestii nokta ts deeridir. Bu deer 6.17 nolu formlde yerine konarak gerekli tikiner alan hesaplanr.

m c ,s i lz k e y a r A

Hs

ts kelme sresi, dakika

ekil 6.4. Laboratuar deneylerinden elde edilen, kelek hattnn eriyi kestii kelme grafii b) Eer kelmede bir sktrma noktas varsa; yani katlar laboratuar testlerinde bir basn sonunda uzun sre (4 saatin zerinde) tutuluyorsa ve kelek hatt eriyi kesmiyorsa, bu noktadan eriye, max birim alan verecek bir teet izilir. Bu teetin kelek hattn kestii nokta serbest kelme blgesindeki en yksek ts deerini verir (ekil 6.5). Yine gerekli alan 6.17 nolu formlden hesaplanr

128
H H0

H1

C1

m c ,s i lz k e y a r A

H2 Hs

C2 Cs

t1

t2

kelme sresi, dakika

ts

ekil 6.5. Laboratuar deneylerinden elde edilen, kelek hattnn eriyi kesmedii grafik Ayrca Cs ekil 6.5den geometrik olarak H1HsCs ve H1H2C2 genleri arasndaki benzerlikten yararlanlarak da aadaki gibi bulunabilir. ts H1 H 2 H H2 = ts = t2 1 .......................................................................(6.18) t2 H1 H 2 H1 H 2 ou zaman kelme erileri zerinde skma noktas (C2 ) belirgindir. Byle olmad durumlarda bu noktann bulunmasnda kullanlan metotlardan bir tanesi de aadaki gibidir. ekil 6.6da grld gibi ara yzey kelme hz balangta sabittir (a-b blgesi). Sabit kelme hz, grafiin balangtaki a-b lineer ksmnn eiminden hesaplanabilir. Grafikteki (b-C2) aral kelme hznn giderek azald bir gei blgesi, (C2-d) aral ise mezrn tabannda kelmi olan katlarn stten gelen katlarn kelmesine diren gsterdii sktrlma blgesidir. Bu grafikde C2 noktas u ekilde belirlenir. Grafiin balangcndaki sabit hzla kelme ile son evrelerindeki sktrma blgesine izilecek teetlerin kesimelerinden oluacak ann aortaynn kelme erisini kestii nokta C2 noktas olarak bulunabilir.

129
H H0

H1

Hs

. .
. C 2
Cs kelme sresi, dakika
ts t

ekil 6.6. Laboratuar deneylerinden elde edilen, kelek hattnn eriyi kesmedii grafik Tikiner ykseklii ise; H= Q ts 1 x + ..(6.19) A k s

Forml ile hesaplanabilir. Burada; Q= Besleme hz (t/h) X= Besleme ve kelen ksmda sv / kat oran ortalamas k, s = Kat ve sv younluklar (t/m3 ) Bu ekilde hesaplanan ykseklie 90 200 cmlik bir ilave yaplr.

rnek 6.1: Kat deriimi 102 gram / litre ( 0,102 ton / m3 ) olan plp saatte 200 m3 olarak bir tikinere beslenip 1020 gr / litre deriiminde bir alt akm elde edilmek isteniyor. Buna gre dizayn edilmesi gereken tikiner boyutlarn hesaplaynz? Besleme plp ile yaplan laboratuar testlerinden aadaki deerler elde edilmitir. kelme sresi ( dak. ) Ara yzey ykseklii (cm) 00 35,3 10 23 20 12,5 30 8,5 40 6 50 5,3 60 4,95 70 4,93

m c ,s iy lz k e a r A

130

zm 6.1: C0= 102 gr / lt = 2,102 ton / m3 H0= 35,3 cm C5= 1020 gr / lt = 1,020 ton / m3 Kyne teorisinden: C0 H0 = Cs Hs 102 35,3 = 1020 Hs Hs = 3,53 cm Laboratuar kelme testlerinin grafiini izersek; Bu grafikten 3,15 cme karlk t5 deerini bulabiliriz.

ekil 6.7. Laboratuar deneylerinden elde edilen grafik ekil 6.7den t5 = 43 dakika bulunur. Buna gre gerekli kelme alan

131 A= Q ts C0 H 0

t5 = 43 / 60 = 0,716 saat H0 = 35,3 / 100 = 0,353 m Q = 200 m3 / h Q m3 cinsinden olduu iin A = 200 0,716 = 405,6m 2 0,353

Q ts yazlabilir H0

A=

Buna gre % 20 gvenlik ilavesiyle tasarm alan, A= 405,6 1,2 = 486,8 m2 bulunur. Silindirik tikinerin ap ( D )
1 4
1 4

2 =A D

D 2 = 486,8
D 25m

Tiknerin ykseklii ise kaba bir yaklamla hesaplarsak Sktrma blgesi derindii en fazla = 1 m Berraklatrma blgesi derinlii = 75 cm kelme blgesi derinlii = 150 cm alnrsa Minumum tikner derinlii = 1 + 0,75 + 1,5 = 3,25 m olarak tahmin edebiliriz.