KONU-M-LAR

AL AKA Y

BAUM

Balam Yaynlar/31 nceleme Aratrma/10 Birinci Basm: Nisan 1991

NDEKLER

ISBN: 975-7696-19-6

Kapak Resmi: Mehmet Hikmet Dia: Utku Varlk

Giri............................................ ............................. Arabesk, sosyolojik bir yaklam............................... PaxArabexa... ...................... . .................................. Yeni toplumsal yaplamalar zerine bir zmleme denemesi.............................................. < .................. Yeni iktidarlar ve yeni yaam biimleri...... ................. Yeni Alternatif araylar ve sanatta yeni eilimler ..... Toplumlarda geriye bakm ileriye baka dnmesi (Maziden istikbale).,.................................................. Kapitalist rasyonalitenin ikicil toplumu ..................... Hkmetme biimleri zerine........... ........................... Tarih, Sosyoloji ve Zaman. ....................................... Postmodernizm: "nce" ve "Sorira"nn tesi..............

7 9 11 15 45 53 81 109 129 137 151

Bask: Bayrak Yay. Mat.

BALAM YAYINCILIK Ankara Cad. 13/1 34410 Caalolu-st. 0 513 59 68

Franoise Tortochot'ya.

GR 1980' yllar balarken yeni bir dneme girilmekteydi. Avrupa'nn birok lkesinde Sosyalist partiler seimle iktidara gelirlerken, yllardan beri siyasi zgrlklerin olmad lkelerle birlikte bir ferahlama dnemi yaanyordu. Buna karn Trkiye bu dneme askeri bir darbeyle girdii gibi, ithal ikameci bir ekonomi politikasn da geride brakp, Dnya bankas ve IMF'nn nerileriyle ihracata ynelik bir toplum modeline giriyordu. Btn bu deiiklikler tmel sosyoloji alanlarnda byk deiiklikler ortaya karmaktayd. Tmel yntemleri bir yana brakrsak, bunlarn izgisinde birok kk deiiklikler yaplmaktayd. Avrupa'nn birok lkesinde "idam cezalan" kaldrlyor, yabanc iilere yeni haklar tannyor ve bunlarn toplumla btnlemeleri salanyordu. Bu gelimeler beraberinde yeni toplumsal oluumlar getirdiler. Bunlar arasnda en derin iz brakanlar yabanc iilere kar verilen rk cinayetler oldu, ve toplumlar daha iddete ynelir oldular. Neo-nazi gruplar lkelerinde ounlukta olan yabanclara kar byk iddet kampanyalar balattlar. Cinayetler vb. oldu. Bunun yannda Trkiye 1970'lerden mirasn edindii "Arabesk" toplum biimine brnrken, siyaset, sanat arabesklemekteydi. Bu alma 1980'li yllar geride brakrken Bat toplumlar ve Trkiye'nin yaad ve hepimizin de birlikte geirdiimiz dnemlerin bir diyagnostiini yapmak istencindedir. Gerek Trkiye'nin arabesk olgusu gerek Bat toplumlarnn mikro deiiklikleri ve zihinlerde yatan yeni dnce paradigmalarnn irdelenmesi diyagnostik yntemle yapldnda, yeni aratrmalara k kazandraca umudundayz. Toplum iinde yaayan bireylerin genelde bilindndan gizliden gizliye ileyerek gelien fikirleri genel sylemler iinde "oluum kurallar" meydana karrlar. Bunlara "szceiem veya sylenen" adm verebiliriz. Belli dnemlerin belli szceiem veya sylenenleri "o dnemin sylemsel oluumunu" belirler: Hepimizin kulland ve bildii cmleler ve nermeler belli bir sy-

lemi ortaya karrlar. rnein 19801i yllar iin, "keyi dnme zihniyeti ile zonta ve magandalarn oluumu" karakterini tayor diyebiliriz. 199O'l yllara girerken bu zemlemeleri gz nnde tutup, bu oluumlarn nereye doru gitmekte olduunu gzlemleyebiliriz. Fizik ve astro-fizikte yaplan ilerlemeler, cinselliin yeniden sorgulanmas, ekonomik bunalmla birlikte baz evre lkelerinde oluan "fuhu", btn bunlarla birlikte yeni uyuturucu biimleri ile uyuturucu ticareti zerinde yaplan zirve toplantlar, gerek makro gerek mikro dzeylerde toplumlar yeniden biimlendirecek. 1989 yl "marksist" rejimlerin iflasn da beraberinde getirdi. Birok "komnist partisinin adlarn deitirmeleri" gncel olarak yaplmas gereken incelemeleri n plana kard. Hegel modern bireyin bir papazn din kitabn okumas gibi gnlk gazeteyi okumas gerektiini vurgularken "modernlii" balatyordu. Gnmz Hegel'in tmelci ve grn-gbilimci paradigmasndan ok uzak durmakta. Fakat iinde olduumuz dnemin modern sonras bir dneme doru gitmesi, resim alannda lkemizde de balayan "postmoder-nizm" tartmas ve siyasi olarak gelinen dnem bize eski tip yollarla yeni bir ey elde edilemeyeceini gstermekte. Bu yaplan zemleme iinde, ne kadar baz eylerden uzaklamakta olduumuz vurgulanrken ayn zamanda sosyal olgu olarak nereye doru gitmekte olduumuz da vurgulanacaktr. Gerek dnce dzeyinde, gerek toplumsal dzeyde neleri geride brakp neleri yeniden gncelletiriyoruz sorunsalla trld. Bu kitap konulan olduu kadar konumlan da ieriyor. Bu "m" harfi bir tumturakhlk deil, bir yeni paradigmay, bir "episteme"yi iermektedir.

ARABESK, SOSYOLOJK BR YAKLAIM

Uzun zamandan beri tartlan bir konu olan "arabesk"!, "iyidir/ktdr" gibi deer yarglarnn dnda, tarihi ve sosyolojik llerLe ele almak, deerlendirmeden nce anlalr klmak daha .yararl olabilir. Bunu yapabilmek iin baz kavramlara bavurmamz gerekiyor: rnein (simgesel) "iaretler" kavram. Bununla, "kelime" olarak "iaretler"! deil onlarn gerisinde kalan ve onlar ynlendiren, efsane, din rf ve detleri iinde tayan, bu zellikleriyle neredeyse "szl tarih birimleri" olarak ilev gren simgesel iaretleri anlatmak istiyoruz. rnein bir takvimde "ubat", brnde "Muharrem" ay adnn gemesi deil, btn bir takvim sistemidir, simgesel iaret dzeyinde yer alan. Ayn ekilde, bir harfin V ile ya da "vav"la yazlmas deil, sistemin sadan sola ya da soldan saa ilemesidir. Trkiye'nin uzun Batllama sreci ite insan zihnindeki bu simgesel iaretlerde deiiklikler yaratm, "moder-nite" (yeni zamanllk) Trkiye'ye byle bir srete girmitir. Bu iaretler gnlk hayatta, hayat'biimlerinde simgesel ve biimsel bir belirleyicilik edinerek hayat her dzeyde etkilemilerdir. Ama deiim yalnzca zihindeki iaretlerde, simgesel btnklerde deildir. Somut hayat dzeyinde veya gerek retim ilikileri dzeyinde de, Trkiye toplumsal formasyonu kapitalist retim tarzna boyun emektedir, eanl olarak, ilk biimsel boyun emenin ardndan, bu yeni ilikilerin toplum iinde, arlklarnn artmas, teknik adan reticilerin kapitale boyun emesini, bylece kltrel oluumlarnn da yeni kltr elerinin etkisine girmesini birlikte getirir. Buna ramen, eski simgesel iaretler yerlerini bsbtn kaybetmemilerdir. Kark durumlarda, gei evrelerinde varlklarn yeniden gsterebilirler. Bu eskiden kalma iaretler sistemleri ya da onlarn eleri, yeni egemen biimlere tam bir boyun emeye engel olabilirler. O zaman, uygulanan ekonomi politikas ve bunun genel sonularyla, krsal kesimin kltrel boyun emezlii elikisi karmza kar. Kapitalizmin genel mantna uygun olarak krdan ehre g-

n getirdii "yedek ii ordusu"nun kltr. Batl iaretlere nceden boyun emi ehirli kltr ile arpnca, ortaya "arabesk" diye bildiimiz yeni kltr biimi kar. Buna benzer sreler Batl lkelerde baka biimlerde yaanmtr. Ama Trkiye'de varolan sre bunlardan daha karmaktr. nk burada iaretlerin getirdii deiiklik tam bir sistem, kavram kargaasna dnmtr. Hatt bu kargaa, bir kltrel senteze de gebe olabilir. "Modernite" kavramn amak iin tarih felsefesinin deiimlerine de ksaca bir gz atmamz gerekiyor. He-gel'de son bulan "btnsel" modeller anm, yirminci yzyln tarih felsefesi Nietzsche'den gelen hikyesel ve deiik-zamanl tarih anlayna yaklamtr. "Modernite'"yi ieren tarih felsefesi artk dz bir izgiyi dnmez. Hem ilerleyen hem de dngler izerek genileyen bir tarih gr olumutur. Aziz Augustine'le birlikte, ilkel toplumlarn ksr dngl zaman anlay, daha sonra evrimsel olarak kabul edilen zaman anlayna dnm ve bu anlay yirminci yzyln ikinci yarsna kadar pek fazla deimeden devam etmiti. Ama "modernite", antropoloji ve arkeolojideki aratrmalarn da katksyla, evrimsel olmayan tarih felsefesini gndeme getirdi. Ancak, Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde Trk aydnlarnn Batllama sreci iinde Bat'dan devraldklar zaman ve tarih kavram, modernitenin kavram deildi. Tek-izgili bir ilerleme anlayyd egemen olan. Osman-l-Trk aydnlar, Batl iaretlerle birlikte bu ilerleme ema^ sim da kabullendiler. Ne var ki, imdi bu tarih anlay, Ba-t'da geerliliini yitirdi. Nitekim, Trkiye'nin bugnk durumu, arabesk olaynn kendisi, bu izgisellik, evrimsellik d tarih kavramm doruluyor. nk bu olgu, toplumun deiik kesimlerinin deiik zamanlar ve o zamanlara zg deiik iaret sistemleri iinde yaamasndan ileri geliyor. Bu deiikliklerin dzgn geilerle deil de, ani ve hazrl yaplmam koullarla, yer deitirmelerle, zorlamalarla gereklemesi, atmalarn, arabesk gibi rnlerle somutlamasna yol ayor. 10

PAXARABEXA* Tudanya'nn, "Seni sevmeyen lsn" arks arabesk zerine yaplan incelemelere yeni bir boyut kazandrmtr. Arabesk diye adlanan bir akm arabex olmutur. Glmeyelim. Bu arabexi okuyann cahilliine vermeyelim. Belki de bilinli olarak Romal bir (Bergama) tanrann bedbaht ak anlatlmakta ve bilinaltnda yatan, akan bilin bizi alar aras bir seyahate yollamaktadr! Roma edebiyat, Yunan kltr bilincinin kaymasn ve Yunan'dan Roma'ya geii salamtr. (Tartlr bir konu, ama brakn kabul edelim). Arabex szc izofrenik bir ekilde bizi diller aras yolculua karr. Asrlar aras bir zaman-mekan kavram. Borges'vari bir yolculuk. Labirentlerde kaybolu... Romallar demek ki, Veyne'e gre, "alama iiri" gelitirmilerdi. Bedbaht aklar, sevgililer aras ilikiler Romal airleri kahraman yapmaktayd. College de France'da profesr Fransz tarhiisi Paul Veyne kendisine "Romal erotik at "temasn konu etmi ve 1983 ylnda bu konu zerine bir kitap yaymlamtr. Properce'in nasl Yunan mitolojilerine yeni bir kullan biimi bulduunu, ne o zamanki zihniyetin, ne de Yunan zihniyetinin mitoloji ile olan ilikisinin, bugnden pek farkl olmadn yazmtr. Veyne'in yazdna gre, Proper-ce iin nemli olan yunan mitolojisinin stnl deil, ama Roma-yunan bileimidir. Yaam artlarnn getirdii kltrel niteliklerin bileimidir. Eski ve yeninin bileiminden ortaya yeni bir kuvvet kmas sorunudur. Gler aras ilikinlerde, yeni glerin gelmesi ile yeni bir biim domaktadr. I Bylelikle birinci ekil kendini deitirirken, ikinci ekil de kendini deitirtirmitir. Ortaya bambaka, ne birinci, ne ikinci olan bir ekil kmtr. Bunun diyalektik sentez ile alakas olduu sanlmasn. glerle d gler aras ilikilerin bir biim zerinde yaptklar etki sz konusudur. He-gel'in "ama" szc ile de bunun bir alakas olamaz. nk bu iki biim arasnda hiyerarik bir ilerilik veya gerilik
(*) Yeni Gndem, Say 37, 27 Aralk 1985

11

yoktur. Yaam artlarnn kltre etkisi yeni bir bileimi sunmutur. Bu ne gemii ne de gelecei ierir. Sz konusu imdiki zamandr. Properce iin rnekleyelim: Properce Yunan mitolojisini kullanarak Jpiter'e yaknr: "Jpiter, Ah, ac u zavall kzcaza, eer bu kadar gzel bir kz lr giderse, sen eletirileceksin". Grld gibi, zaman gemi epik yalvarmalar, nasl zamann dna kldnda at olmaktan kar, (satire), alay olur. Romallar iin mitoloji bilinmekteydi. Ama hi bir Romal vatanda, bunun ne tam olarak metnini biliyor, ne de nereden geldiini merak ediyordu. Yunan Mi-tolojisiydi bu ve kimin yazd nemli deildi. Bugn nasl "Dava" iin kimse, Fransa'da Kafka tarafndan yazld A.i-de ve J-L Barrault tarafndan Fransa'da sahneye konuldu, O. Welles tarafndan sinemaya uyarland eklinde bir soruyu kendi kendine sormuyor. O. Welles'in yapt bir film olarak ve Anthony Perkins ve Romy Schneider'i aklnda tutuyorsa, Romallar da bundan pek farkl davranmamaktaydlar. Properce de ayn bizim "arabesk" temalarmz ilemekte, Tanrsna yalvarmakta, kskanln dile getirmekteydi. Arabesk'in lkemizde, toplumsal koullardan kaynakland malum. Ama bu koullar zerinde dnleceine, ya akntya kar krek ekiliyor, ya da ok ilerileri dnlyor: Bu nedenle de herkesin alad konum deiik. Kimisi gemie, kimisi gelecee alamakta. Ama arabesk bugne hitap etmektedir. Ve bugnn insan tarafndan kabul edilmitir. Bu kimsenin klasik mzik dinlemesini veyahut Trk halk musikisi sevmesini de nlememektedir. Yeter ki belli bir yne arlk verilmesin. Bu nedenle, bizde de alayanlar yanlz u anki bedbahtlklarna alayanlardr. Eski stanbullular, "Ah, canm stanbul, neydi o eski gzel gnler, Ah Beyolu vah beyolu, nerede kald eski beyfendiler" diye yaknmaktadrlar. Ve hakldrlar da. Ama bir o kadar, "Tanrm beni batan yarat" diye alayanlar da hakldrlar. Onlar iin de ne melodi, ne 12

szler eski ky trkleri ieriinde kalmaktadr. "Ana beni eversene", "Silifkenin yourdu..." tipinde szlere, ancak "hangi paraylan" diye cevap verebilir analar... Yahut ta "kiminle" nk kyler boalmakta, insanlar dalga dalga byk ehirlerdeki plajlar doldurmaktadrlar. Evet stanbul'un eski bey-fendileri artk yollar doldurmamakta, birbirlerine apka kararak selam vermemektedirler. apka modasnn geri gelmedii bir yana, apka giyen says azalmtr. Kasketlilerin ise byle bir alkanl var myd?.Onlar kylerindeki aalarn apka kararak, ve gleryzle mi selamlamaa almlardr, ki stanbul, Ankara vb, ehirlerde de byle yapsnlar. ki deiik kltr, kendi bileimini yaptktan sonra, i baka okluk-larla karlam, yeni kltrleri ortaya karmtr. Tudanya artk Trkiye iin bir Tanradr. Ve Trkiyeli bir arkc, onun kaderine alayarak, kendisi gibi olanlara seslenmektedir, Tudanya'da kendi benliini bulmaktadr. Bu bize arabex'in getirdii en ilgin kltr bileimi rneini vermektedir. Pax ottomanica(x), Trkiye'de arabex halinde arabesk szcne bir yenilik daha getirmektedir. Ama bu ne daha iyidir, ne de daha kt. Alanacak bir ey yoktur or-jtada. Bu ktmserlik ortamndan, yaam ekip kurtarmaktan baka yaplacak bir ey kalm mdr? Alamaya alama katmak yerine, Canllk katlmas daha gzel deil midir? Madem ki bileimler sz konusudur. Bu bileimlerden yeni bileimlere girmek toplumsal oluumlarn yapsnda vardr. Karamsarln iinden "d" izgiyi, hayat dolu olan yolu bulup karmak karamsarlktan kmann yolu deil midir? Karanlk XVII'inci yzyl barok resminin ana noktasdr. n plan arka plan ayrm, artk tablolarda yok olmaktadr. Renkler arka plandan dalmaktadr. (Ayn ekilde empres-siyonistlerin renklerini bulmalarnda da siyah rengin ana roln unutmamal). Bilindii gibi yine XVII'inci yzyl filozofu Leibniz "ne kaps ne de penceresi olmayan" bir oda iinde monad(*) dnmekteydi.
(*) Monad, Leibniz'in zneler iin kulland addr. Her monad ruhu ve bedeni iinde, birlikte tamaktadr. Leibniz, Moncuioloji, MEB. Yay.

13

Yeni glere yeni bileimler iindeki toplumsal oluum kltr iinde, Pax Arabeska ya da Arabexa.

YEN TOPLUMSAL YAPILAMALAR ZERNE BR ZMLEME DENEMES: Aadaki zmlemede verileri yorumlamak istemedik. Asl yaplmak istenen, verileri ortaya karanlarn ve koullarnn zerine dikkatleri ekmektir. Ayrca ieriden veya dardan inceleme ve zmleme biimlerinin dnda bir zmleme yapmaya altk, nk bylece pragmatik anlamlar ve etkileimleri oluturan toplumsal "dzenlemenin" daha aklk kazanacan sanyoruz; ayrca ieriden veya dardan zmleme biimleri varlk nedenlerini bir znenin veya bir nesnenin varoluundan almaktadrlar. Halbuki Perspektivist bir zmlemede ne zne ne de nesne olduu gibi kalabilirler. Bahsedilen dzenleme toplumsal oluum veya retim biimi kavramlarnn dndadr, nk retim biimi ekonominin "son kertede hakimiyetini", toplumsal oluum ise siyasi ve iktisad iielii gsterip, kltrel eyi bir kenara brakmaktadr. Dzenleme bir siyaset kltrn ierir. Yaplan zmleme yeni bir yorumu iermez. Her trl yorumdan kanmaya alr. Eretileme de yoktur. Benzetmeler benzeteni ve benzetileni deitirdii iin bir eretilemeden bahsetmek zorlar. Yaplmaya allan, olgularn belli bak alarna gre deiebilirliini gstermektedir: znelselliker, bu nedenle, bak alarna gre anlalabilirler ve meruiyet kazanrlar. Relativizmle ayn ey olmayan perspektivizme gre zne sabit olmad gibi, nesnesi de sabit durmaz. Her trl, gr asna giren konu zne olabilir, nk zne (konu) tekyapl olmaktan kmtr. "Yapsal" da deildir. zne zneliinin karakterini kaybeder ve bir sub-ject (superjet) (Whitehead'e gnderiyoruz) olur, nesnesi de artk bir nesne deil, ama bir "objektil"(*) olur. Bu deiebilirlik kurallarnda artk "gerek" znenin deiik bak alarnn okluu dorultusunda deien gerekler serisi ortaya kmtr.
Bu Whithead'in perspektivizminin kavramdr. Baklan gr asna re zne zneiini, nesne de nesne konumunu kaybeder, ve "obj ektil" olur.

14

15

zmleme, tekyap bir zne fikrinin dndadr: Descartes'dan beri akl aklszl amaya alp, zne fikrini, kartezyen zneyi kurmaya alt. Spinoza ve Leibniz'in eletirilerini bir yana brakrsak, Kant'a gelene kadar znenin tek ve blnmezliinin sz konusu olduunu grebiliriz. Foucault'nun Deliliin Tarihfnde1 gstermi olduu gibi Descartes deliliini saklamak sknts iindedir ve lgnln akln iine hapseder. Derrida, Foucault iin yapt bir eletiride bunu vurgular2. Bat felsefe tarihi geleneinde Kant'a gelindiinde anlak ve his arasndaki, Platon'dan beri varolan, ayrklk yeniden gndeme gelir. Kant, Bat felsefesinde anlak ve his'in ayrkln koyan filozoftur. Modern iransz felsefesinde, Foucault, Blanchot, Derrida, Deleuze ve Lyotard bu ayrkln belirtilerini daha ileri gtrerek grmek ve okumak arasndaki ayrkl gstermilerdir. Bunun iin Foucault'nun Szckler ve eyler3 kitabn rnek gstermek yeterlidir sanrz. Demek oluyor ki ayrklk gndemdedir ve Aufkl-rung bu ayrkl, bir badaklk iin amaya alr: Devrim ve Devlet (Fransz devrimi ve HegePin devleti) fikirleri HegePde Napoyon'un son aamas olan Devlet'e kadar gi-debilir(Bunun iin Hegel'ci bir filozof olan Eric Weil'in almalarna gnderimde bulunabilinir). mdi, bu ksa zetten sonra Alfred Jarry'nin "Patafizik" denemesini anmsatmak istiyoruz. Patafizik metafizii amak arzusudur. Patafizik birbirleriyle ilikisi yok gibi duran eylerin aralarndaki ilikinin belirlenmesidir. Paul Viri-lio ise yine metafizii amak iin dromoloji'yi kullanr (Hz bilimi). Ve sz konusu olan hep bir btnn paralanmas ve ayrklnn gsterilmesidir. Arabesk'e gelirsek, tanmnn yaplmas g gibi grnmesine ramen, aa yukar Hint, Msr ve Trk mziklerinin Batl aletlerle kullanlmasdr. Orhan Gencebay, mziinin adn "Arabesk" koymamasna ramen tanmnda yukardaki tanma benzer bir eyler syler. Yani Dou ve Ba-t'nn bileimidir ve bir sentez gibi durur. Aslnda Dou ve Bat gibi iki ayrk konumu birletirmeye alr. Bir gei 16.

mziidir bu. Ve bu bakmdan bir patafiziktir denilebilir. Ayrk modellerin bileik ad ve bir gei mziinin kltr, gei kltr. Bu nedenle yaplan zmlemede de patafiziin kullanmna yer vermekle ok ileri gidildiini sanmyoruz. nk ara-besk'in kendisi bir patafiziktir dedik. Bu nedenle zmlemedeki araylarn ok artc olmamasn diliyoruz. zmleme: 1983 ylndan beri iktidar elinde bulunduran T. zal'm hnedanvri bakanlndaki Anavatan Partisi'nin kutsal ittifak ve liberaller ve "Ozalc solcular "dan politik bir yap oluturduu bilinen bir olgu, 1988 Eyll'nde referandum iin yaplan oylama srasnda, zal'n nasl partisi iinde bir tartmaya girmeden, olu ve karsna danarak, televizyonda "eer Trk halk onu istemezse politik hayat ve babakanlk grevini brakacan" syleme kararn baka hi kimseye danmadan ald ve bunun liberaller ile kutsal ittifak kanad arasnda nasl bir "anlamazla" dnt gzlemlendi. Halbuki zal'n ve Partisi'nin dayand belli bir sosyal dzenlemenin politik bir hareketi vardr (zal bunu hie saymtr). Bu siyasi akmn sosyal dayanan tanmlayan tabakaya "arabesk burjuvazisi "adm verdik.4 Bundan ama Anavatan Partisi'nin dayand sosyal tabakann yeni zenginler snf yaratp, eski tip klasik burjuvazinin memur ve brokratlarla ittifaknn rejimine sekte vurarak kyden ehre inmi olan ky aalarn ve tara burjuvazisini "egemenliini srdren snf fraksiyonu" konumuna getirip, eski tip bir hegemonyac snfa kar, iktidar snflar arasndaki elikiyi tayan bir burjuvazinin zerine politik yaplamasn oluturmasdr. Anavatan Partisi kltrl bir ehir burjuvazisinin geliimine kar bo kalan meydanda, hi bir direni gsterilme-^ den, korkulu bakl halkn yoksunluk tayan gzleri nnde, Trkiye ekonomisini, dnya pazaryla btnletirerek, Trkiye'nin yeni bir yola sokulmasn gerekletirmitir: thl ikameci olmayan bu yol u sonulan dourmutur: I) Bu 17

-o

CL

\3 S-

fi 3
> E !~- _ fE
_.

cr
fD

*- a ^
O) t W Ii. **

CTQ < O P

S? 3

fD

a -a P 3 - m p fD cfS- a
fC

a ^< 9*,o fD TD

-' E

S >

CL -
"t' fD

*"3
p .n>

cr ^ 3fer >TJ b 3 >4 J a- c

3 E: i-. C: P

&O

2t t? *t
p

I
> &

P g > 3 f
J

O brj c/s fD

v:
P
p

3^
P

9- 3 s. >r.

a* P
3" H ^

^ ? P p P
.7_JU -05 g O:

nm
a
rr ir* CD fD

P P E: cr| CL

rr* P

unt-.'p fD

cr t-

cr t:E
fD < 0) E

E 05 {-,

rf .fD

~ O)

** a o

s-f-S
1

2:2:3 s

P vV.

11=
&
P

!3 &
C

0=

n e N &c'

>r P' <

I 17^

es, iS <o Ji ^ P

i- ".

o3^m

S g
3 n> O
^
1

05

P a tt-" 3

P _ o: cr 3 ^* V N P

w s" s 5* ** "t * ^ a i :
CL g* E: ._
E:^ V3 p
p

Es

a ^ g I c- R^
a
O)

I
J
p erge

T3

E.- a

5S
3
p

5^

.5 -- cr <j

n> fD as _

3 4?
3 di

fD

PT tp
>i fD

N fD

a
Ii

3 e.
fD ft^

a $
cr

eri

CL

a- -^ o-

S*

. bir sre yaamtr. Ama burada bunun ana neden olduunu tartmak ve hatta bir ana neden gstermek bile doru olmayacaktr.) Her birey kendi iindeki karanlktan gelen kta duygularn okuyabilmektedir bu ara-kltrde. Bir bakma Barok ile Rnessans arasndaki ayrm bulmak mmkndr burada13. . Arabesk de modern zamanlarn bir verisidir. Hatta veri olmaktan ok bir yklemidir, bir olaydr, I ve .01 saylarn bugn bilgisayar sisteminde kullanlmas, ve 'Leibniz'in matematiinin bu saylar zerine kurulmas, ve de veri yerine yklemin bir olay olduunu Leibniz'in gstermi olmas, Arabesk'in modern zamanlyla karlar. Leibniz'in barok bir filozof olarak modernliinin konmas da bir rastlant olmasa gerek14. Yeryz kltrnn "Aydmlk" ve "evrensel" deerlerine, laikliine, maddeciliine, sosyal kurumlara bal bireyselliine nazaran Ara-besk'te bir ruhanlik, ie dnk bir bireysellik vardr. Bir bakma ftvvet tekilatnn kendi aralarnda toplanp, iip, ark syleyip, elenip, konumalarn oluturan kardelik biriminin ruhanlii, arabeskin biimidir. Yani zel bir mekanda toplanlan, konuulan eyler bir bakma hep zeldir. Eski Yunan'da da buna benzer bir toplant biimini Aristo bize sunar: sunoussinalnai'ler, bunlar "ortak ahbap avular" olarak kk bir dini topluluk olutururlar. Aralarna kendilerine benzemeyenleri almazlar ve mekanlarnda elenirler, ierler ve bir "sofuluk" pratiini gelitirirler. Buraya katlan her kii, gruba girmek iin bir talepte bulunurlar ve giri kaideleri vardr15. Bugnk arabesk biimi bundan ok uzaktr ama uzak olduu kadar bir farkllk ve bir benzerlik gsterir: Gnmzde birahenelerde, meyhanelerde vb. yerlerde toplananlar beraber iki itiklerini kendi gruplarndan sayarlar: Bu geni grup iinden kim adresi bilirse burada toplanlan gn ve saatte gelip, iki masasna veya barna ortak olabilir/Fark uradan gelmektedir: Buras ftvvetin "zel" mekanna nazaran bir "kamu" mekandr. Bireyselleme sreci "kamu"mekamnda oluur. e dnk birey da dnk bir mekandadr. Ve bu mekan tama24

men "laik" bir mekandr. Hilmi Yavuz'16un "bira" zerine yazdklarn dnp, alm olduu eletiriye bir gz atacak olursak, eletirenler arabeskin bira ile ilgisi olmadn ve birann sanayilemeyle ilgili olduunu sylerler: Evet, bira bir sanayiilemenin olgusu olabilir, ama yukarda yazdmz gibi arabesk de "modern zamanlarn" ve dolaysyla, sanayileme sancs eken bir toplumun olgusudur. Bylelikle arabesk ile sanayileme arasnda bir kartlk yoktur. Modern zaman iinde arabesk: Gumhuriyet'in kuruluundan, hatta Osmanl devrinin Tanzimat dmeninden beri modernleme srecidir sz konusu olan. Tanzimat devrinin, askeri okul, hastahane gibi kurumlarnn reforme olmas, "hayrl vakalar" olarak modernlie giriin balangcdr. Cumhuriyet Trkiyesi iinde, telgraf, telefon ve daha sonra televizyon radyo gibi iletiim aralarnn yaygnlamas, ardndan video ve uydu anten kullanlmas modernlik iinde yeni bir dzenlemenin bagster-mesinin leridir. Geleneksel mekanlarn iinde video ile "videoklip"lerin seyredilmesi mekann yokoluuna doru bir gei srecini ierir. Ayn zamanda geleneksel alkanlklar (habitus) etki altnda kalrlar. Modernlii arabeskle birletirmek iin teknolojik bir teknologos'un oluumunu anmsamakta yarar var. Teknoloji her trl teknik bir "nesnellemedir". Yani kat zerinde yazlan bir yaz (tekne) bir uzam zerine yazlan yaz modelinin kayda geirilmesi hareketidir. Bu yaznn okunabilirli iletiim-bildirim sisteminin okuyuculara geirilebilinmesini simgeler ve okuyucular veya radyo iin geerli olan, dinleyiciler bu bildiriyi alarak, kullanabilirler. Haberi alan vatanda, referandum olduunu renir ve gn geldiinde oy atmaya gider. Bu yaz-bildirimin bir uzam-mekan zerine yazlmas (kat, duvar kap stne, duvar afileri veya antlar zerine kaznan yazlar vb.) gemi bir olayn belleklerde tutulmas ilemidir. Yine, tarihilerin osmanl harflerini zmeye urap, bunlar yaynlamalar bir toplumsal bellek so25

runudur. Bu bellek her an iin, belli bir siyasetin izlenmesi ve iktidarla olan ilikisi sayesinde, yeniden yazlabilir veya sunulabilir. Belein-etkileri arasnda teknik olarak unlar srayla saymak mmkndr: Yol ama, yoldakileri sprme, yoldan geme. Yol ama bir alkanla, sprme ilemi yeniden anmsamaya ve yoldan gemeyse bir anamneze balanabilir.17 Alkanlk belli bir yapy gerekli klar. Psikolog ve fiz-yolojistlerin dediklerine gre, alkanlk, baka sabit dzenlemelere gre (rnein i gd) bambaka bir dzenlemeyi gerekli klar ve bunlar arasndaki .snr- pek belirli deildir. Alkanlk, bylece bir yol ama ilemidir. Kltrel alkanlk bir enerji dzenlemesinin mekan ve zaman iinde olumasn salar. ada antropoloji olarak yapsalclk (C. Le-vi-Strauss) iin belli kurallar vardr. Bu kurallar szcklerin, eyalarn ve kadnlarn-dolamm gerekletirir. Geleneksel kltrler de, alkanlklar coraf ve kronolojik eler olarak ierirler. Bir anlatda yer ve zaman sylemek anlatnn gerekletiini gstermektir. Modernliin alkanlk krc bir rol olduu bilinmektedir. Teknolojiler alkanlklar krp, onlar yerlerinden oynatrlar, mekanlarnda kaymay gerekletirirler. lk sanayi devriminden beri (kmr, buhar ve elektirik) tm kltr geni evrelere yayan nesneler alkanlklar, retim biimlerini, deim ve tketim biimlerini zamann ve mekann dnda mmkn klmlardr..Mars'n mikszlemi, emeini satmaya kentlere inen proletaryas budur: Mekann ve zamann kaybeden bir proleter tipi. Gncel teknolojiyse telgraf modelinden yola karak, mekan iindeki kltrleri kknden koparmtr. Ve bunlar kayda geirirken, mekan diilik n plana kar. Yani kayda geirme biimi zamann ve mekann dndaki oluan koullar bamsz bir bellekleme hareketini tamamlar. Bu arada, toplumsal ve ktrel beden de alkanlklarndan bamszlamaya balar. Bu sre iinde yersizyurdsuzlama geleneksel eski kodlamalar yanszlatrr, onlara kar kod26

tankarma eylemini gerekletirir ki yeni bir kodlamaya gi-rebsin. Bu ekilde, bu yeni kltrel birimlere yaygnlk kazandrr ve etiiminin hzlandrlmasn salar. Hl eski topraa akl alkanlklar byk bir direnile yerlerini korumaya alrlar ve alt-kltr yesi olarak toplumun iinde yerlerini salamlatrmaya alrlar, nafile. Trk toplumunun halk mzii geleneksellii bir bakma bu direnii gsteren bir alkanlk modelidir, ama arabesk, mekandan kopup, yersizyurdsuzlam mekan-d bir iletiim aracdr bu koullarda kendini bamsz klabilir. Bu arada ark szleri deiir: "Ana beni eversene... Silifkenin yourdu kz seni kimler dourdu... vb." tipinde geleneksel alkanlklar nitele-' yen cemaat arklar yerine (mekan bellidir, Silifke ve alkanlk bir evlilik istenci vakasn anlatmaktadr) birey olma yolundaki arabesk ark szleri, mekann bir kent olduu, ama hangi kentin sz konusu olduunun bilinmedii, bir iletiim bildirim sistemini gsterir. Bu gerekleme iin, geleneksel alkanlklarn evirebilinir klnp, iletiime sokulmas lzmdr: evirebilinirlik bu sayede kazanlr. Geleneksel alkanlklar aile kurumu varetmekteyken alkanlklar korunmaktayd. Gmen-rben kltr arabesk'te ailenin paralanmasnn ve yeniden kentlerde birlemesinin zorluklar bagstermitir ve birey "Tanrs ile babaa kalmtr" (Tanrm beni batan yarat). Bu yeni alkanlklarn oluum sreci ne ekilde ve hangi kurumlar tarafndan denetlenecektir? kinci etap burada balar: Silip sprme bellek etkisi olarak ortaya kar. Bir yandan sokak, dier yandan Devlet aygtlar (polis, mahkeme okul) bu ilemi yklenmilerdir. Yeniden bellee kazmaya balanan alkanln yinelenmesi sreci bagsterir. Bu sre gemiin, imdiki zamanda bir sentez araydr (Burada yine Trk slam sentezi ve din reaksiyonerizm karmza kar). Gelenekselin varln srdrebilmesi iin teknolojik olanla, iice girmesi gerekmitir, nk geleneksel kendi i gelenekselliini brakp, yeniden bellee konacak bir anam-nezi gerekletirmek kendi nyarglarm varsaymak zorun27

dadr. Bylece, ancak, teknoloji yeniye doru alabilir ve geleneksel yaplanmalarn ilevini bir kenara koyabilir, yeni bulular ortaya karabilir. Bunun iin teknoloji bir yol ama deil, bir silip sprme ilemini gerekletirir. Yani geleneksel alkanlklar sprp, kendisini evetlemek (bir baka deyile kendi ideolojisini gerekletirmek) onun varlk nedenidir. Kendi resmi geidim yapmak, alkanlklarn i karakterlerini deitirmeyi ieren nc grngdr. Bunun iin ilk iki grngden daha fazla enerji harcamak zorundadr. Teknikten ok kuvvete ihtiyac vardr. Bu gei sreci, yani ncs, yeni bir dzenlemenin kurulmas yolundaki dzenleme yokluu srecidir. ktidarlar uzun sre arabeskin hangi yolu aldn, nereye doru kaydn izlerken, kendi dzenlemelerini getirmek iin belli bir dzensizlik ortam yarattlar: Arabesk devletin radyo ve tv.'sinde yasakland, baz kimseler "Eskiehir'e srldler". Bugnk arabesk ise bir iktidar dzenlemesi (ideolojik olarak ve kodlama biimi olarak) gibi durmaktadr. Arabesk burjuvazisiyse bu kodlamann sosyal pratiinde iktidarn dayand snftr. Bu nedenle teknologos ile modernlik ve arabesk arasnda bir elikinin varlndan sz etmek zordur. melsellik olarak arabesk: Bu adan iki ana odakta younlama gzkr: Burjuvazinin, yani "arabesk burjuvazisinin krdan ehre gn getirdii eziklie verdii ilk reaksiyon, brokrat iktidarlara kar komprador burjuvazi ve dnya pazarlaryla btnleme srecinde tutunduu tavrdr. lk olarak Demokrat Parti zamanndaki palazlanma, daha sonra Demirel ve zal dnemlerinde son noktasna ulamtr. Para dolamn elinde tutan bu snf fraksiyonu, kltr, bylece, "arabesk'e" doru kaydrmasn bilmi ve kendi zel kltr ve yaamndan milli bir model oluturmutur: Boynunda madalyon, parmanda altn yzk ve yakas gbeine kadar ak gmlekli bir 28

"ilk-tip" daha sonralar sanat tipinin olumasn gerekletirmitir. Tabiri pek yerinde olmasa da bir eit moda yaratmtr. 70'li yllarn sonuna gelindiinde gerek sinemalarda gerek meyhanelerde grlen tipler ve jn prmiyeler bu k-tipin modelim oluturacak ve daha sonra model ilk-tipi de deitirip^ onun grntsn geerli klacaktr. kinci olarak lumpenproleterler de bu tipin izleyicileri -olabildikleri, lde- olarak ortaya karlar. Aralarndan "keyi dnenler", duvarclar, kalfalar vb. kendi tiplerini ilk-tipe benzetmeye almlardr. Mzikten ok szn nem kazanmaya ba--lad bir tr ark biimleri en ok dinlenilen hakim mzik haline girmitir. Hatta bu adan arabeskin kendini kabul ettirme srecinde Devletin yayn ve kitle iletiim aygtlarnda yasaklara maruz kalm ve Ozal iktidar ile yaygn bir ekilde sahneyi kaplamay baarmtr. Bu iki odak arasndaki sosyallik iinde emek/sermaye elikisi ile bir zmleme yapmak acizlemitir. Ara-besk iinde emek/sermaye elikisi Hegel'ci Devlet'te btnleemedii uyumluluu, mzikte bulmutur. Bir sosyal tip ki, burjuvas ve proleteri ayn zevkleri paylasnlar. Modern zamanlln getirdii bir olgu kltrel bir sentezin tesinde bir uyum iinde birlemitir. Bu emek/sermaye elikisinin alm olduunu kesinlikle gstermez, tek gsterdii elikinin bir mzik kltr iinde nasl eriyebildiidir. 1988 yaznda gzken btnleme aknlk verecek kadar artcdr. zaFn karizmas bu btnleme tipinin biimini oluturur. Bir bakma zel yaamn halkn nne seren (gazetelerle, ameliyat, suikast giriimi vb.) zal, yeni bir znelsellik biiminin kurucusudur. Partiler st olmasa bile kendi partisinin stndeki kiilii onu tek lider konumuna oturtmutur. Buradaki ama herhalde halka kar yaplan bir gsteriden ok kendi snfndan gelen dier "arabesk burjuvalarna" yapt gsteridir. Genelde halklar yaplan byk almalar (barajlar, yollar, mimari vb.) kendilerine bir ey getirmese de, kendileriyle zdeleti-rirler. Bir sporcunun bile ald baar herkesin baars durumuna girer. Yahut yaplan nemli bir i halkn gznde 29

byr de byr. Halk burada bir kskanlk gstermez, tersine bir hayranlk duyar: Bu zengin yaam biimleri iin de, genelde dorudur. Karizmatik bir efin ailesinin yaam bir gsteri tayorsa, her ne kadar eletirilirse eletirilsin, halkn gznde bir ey kaybetmez. Tersine bundan halk gurur bile duyabilir. Asl sorun efin kendi snfndakilere kar bir byk gvde gsterisinde bulunmas sorunudur. Bu gsteri kendi yandalarn rahatsz edecektir. Tarihte bunun rnekleri grld:- Neron atafatl bir yaam srdrmt. Bunu halknn nne serip, zenginliini gsterebiiiyordu. Bu olaydan rahatsz olan plebler de, patrisy enler di. nk yaamnn asillerden daha stn olduunu halka gsteren bu sembolik olmutur ve asillerin zerindeki hakimiyeti, zaten halkn zerindeki hakimiyetine de eklenmi ve tm halkn gzleri nne serilmitir.18 zal'n partililerine danmadan kars ve olu ile, aile ii bir karara varp, "eer halk istemezse politikay brakrm" sylemi, bir bakma zal'n "aile ahlknn yceliini" bir gvde gsterisi halinde herkese sunmas, dier partililerden bakan ve milletvekillerinden stn konumunu gsterme-si anlamn tar. Son anda bu hareketiyle soyut oy kaybn nleyebilmitir. Bu, tarihteki bir Roma kralnn anmsanmasna yol aacaktr: Servis. Gerek Roma vakanvisleri, Ti-te-Live, gerek Halikarnasl Deny'nin anlattklarna gre Ser-vius aslen Romal olmayp, Etrusklerden ayrlp, Romal Tarken'in hizmetine girmi ve karsnn ve saray entrikalarnn sonucu Tarken'i ldrp, yerine kral olmutur. Fakat Servius'un ilgin yeniliki bir konumu vardr: Bu da Romu-lus, kurucu kral; Nma, dinin topluma yerlemesini salayan kral; ve Tarken'e nazaran yabanc biri olup, seimle ibana gelmesidir. Halikarnasl Deny'nin anlattna gre Servius nce yksek pleblere ve halk kesimine hizmet etmi ve patrisyenlerin demokrat kesimim kendine ektikten sonra, Meclis'te (o zamanki iletiim ovlarnn yapld mekan) byk bir retorik ustalyla vgler yadrp vg toplamtr. Buradaki syleminde patrisyenlerin kendisini brak30

mak istediklerini ve kendine kar bir "suikast-komplo" yapldn, zaten yeteri kadar savalarda baar gstermi olduundan artk halkn ihtiyalarna eileceini sylemitir19. Bu konuma Meclisin kararsz tutumunu tamamen deitirmi ve Servius'un kral seilmesini gerekletirmitir. Servius'un, "alayarak" fakat seimle kral olmasn, tarih bir yenilik olarak gsterir; yeni bir znelsellik yaratlmtr: Bunu izleyen bir ok modern siyaseti de olmutur.20 Gmen-rben: Arabeskin gmenlikle ilikileri gsterildi ve tartld21. Arabesk burjuvazisi iin ikinci kuam beslemek ve kltrn ykseltmek almalar ilk dnemlerini gsteriyor: "Burjuva kltr elemanlar olarak "gazeteci-aydnlar" parlak katl dergilerinde moda ve yeni tip yaam biimlerine Trk "arabeskinin ikinci kuaklarn hazrlamak iin iktidarla elele yaynlarn srdrp, Batl deerleri Avrupa Topluluuna girme projeleri iinde vermekteler. (Kapris, The Club, Marie-Claire'in Trke yayn vb.) Bunun yannda burjuvazi, kendi "yasaszlklarna" kar (hayal ihracat vb.) lumpenliin "yasalszlklarn" gdm ve denetim altna alarak, kendilerine arabesk kltrl, fakir, isiz gszler barndrmak zorunda. Lmpenleri, fakir isizleri "Ara-besk" kltrne mahkum edecek bir siyaset izleyen iktidar ebekeleri, sosyal pratikte kurulmakta olan uyumluluu "hakim snfn" insanlarnn yararna deitirip, bir burjuva kltr hegemonyas kurmak istemekteler. Bugnk arabesk burjuvazi proleter uyumunun arabesk iinde erimesi, gelecek ikinci kuak burjuvazinin arabesk kltrnn dna kmas olanaklar hazrlanyor. Bu taktik iinde gazeteci-aydnlarm "sa-voir-faire"inden yararlanlyor. Trkiye'nin 1980 sonrasnda tekstil patlamas, ihracat politikas, resim galerilerinin oalmas ve baz ressamlarn tablolarnn para eder duruma girmesi, Printemps maazasnn stanbul'da ubesinin almas, Benetton vb. genelde bir siyasi gidiatn raylarna oturmakta olduunu gstermektedir. Fakat pragmatizmden 31

uzak bir planlama yaplamadn grmekte olan iktidar akmlarn gn gnne ayarlama politikasyla, taacak alanlar, daha kolay denetleyebiliyor. Bir bakma kk sosyal birimler sosyallemekteler. Paras olanlarn st-kltre kabilecei, yabanc hocalarla zel lise ve yksek okullarn almaya balamas tm eitim sisteminin Milli Eitim Bakanl-'nca zelletirilmek istenmesi bir rastlant deilmi gibi gzkmektedir. Yksek okullarda "iyi aile ocuklarn zgrce bir denetimden geiren iktidar lmpenlerin kltrlerini de arabeskin kaderci lgatma bal klmas ve onlardan, her an, hazrda beklenen bir i gc oluturmas belli bir kltr politikasn belirledii gibi modern iktidarn basks olmak-. tan ok uzak en zgr alanlar denetleyebilme gcn ortaya koymaktadr. Cinsellik iin de paralel bir durumdan sz edilebilir: Telekzlarn, daha iyi bir yaam srdrmek isteyen niversiteli gen kzlarn bazlarnn parayla kendi bedenlerini "kiralamalar" gmen-rben yaam biiminin kksellemekte olduunu gsterir. Belli bir yerde yaamann, yemek yemenin koullarnn belli olduu byk kentlerde iyi bir yaam srdrmenin gen kesim iinden yeterli paray kazanamayanlarnn bu yaam biimini yakalamaktaki gayretlerinin bedelleri deiik biimlerde denir: Fuhu, fuhu bekilii, pezevenklik, ecinsellik, uyuturucu al verii vb. Ayrca g iinde ehirlere ylan erkeklerin kylerini boaltmalar, kylerindeki kzlar iin koca bulma zorluuau da beraberinde getirmekte ve kz ocuklarnn emeki olarak ehirlere ylmaya balamasn hzlandrmaktadr. Balk paras vermekten aciz, geleneksel zihinlerle ehirlere ylan bu kitle, geleneksel yollarn maddi olarak kapanmas sonucunda, manevi olarak hl geleneksel bir zihniyeti srdrmeleri ve, yeni sapmalara girmeleri toplumun kenarlarna doru iyice onlar srkler. Bylece balk paras kazanmann arelerini arayanlar birden bire kendilerini pezevenk veya uyuturucu satcs olmasa bile karaborsa mal satcs olarak bulabilmektedir. Cinsel arzularn bu ekildeki sefaletini tatmine mecbur
32

olan insan bedeni dzen d yollar heyecanla arar. Bu yaam arabeskin kaderci syleminde kendi kendini tanma yollarna girer. Bunun rnekleri Bat toplumlarnda 18 ve 19. yy boyunca grlmtr.22 Son yllarda slm'da cinsellik zerine yazlp, toplatlan kitap modern zamanlarn cinselliinin toplumsal bir ngrsn ierirmi gibi gzkmektedir. Bir yandan zenginlerin ocuklarnn eitim ve kltrel ykselii sosyallii olutururken iktidarlar bize sosyalliin modern zgr denetimlerinin biimini gstermektedir: Sosyoloji brannn n plana kmas, mahkemelere kadar gelmesi, psikoloji ve sosyalpsikolojinin modern iktidarlardaki rollerini gsterir. Eer Boazii niversitesi Psikoloji ve Psikolojik Danmanlk dallar kurulduysa, bunun bir rastlant olmamas gerekir. Sosyal ile ekonomik olann birliktelii bu-. rada, modern toplumlarda iyice belirginlemektedir. Eski bir tartmann imgelerini grr gibiyiz: sosyal normlar, laiklik, eitim ve salk sorunlar, demografya, toplumun ksr-latrlmas eilimi ve doum kontrol mekanizmalar, sorunlarn ekonomik olduu kadar sosyal olduunu da gstermektedir. Devlet toplumun iinde salkl bireylerin zerkliine ve zgrlne olduu kadar arabesk lmpenlerin de, zgr irketler iin iyi okullardaki iyi aile ocuklarnn verimlilii ile de ilgilenmektedir. Lmpenlerin olduu kadar burjuvazinin de gvenlii, eitimi ve verimlilii Devletin nemli sorunlarndan biridir. Modern iktidarlarn cinsellik, ve salkla ilgilenmelerinin altnda bu endie yatmaktadr. Bireyci rekabete hazr insanlar salkl bir yaamla topluma kazandrlmaldr sylemi, burada, olduka aklk kazanmaktadr. Cinselliin, cinsellik politikasnn dergilerle ve gazetelerle bu ekilde krklenmesi modern iktidarlarn endiesidir.23 Poetlerde veya poetsiz satlan dergiler toplumun cinsel eitmenleridir. Bireyci bir cinsellik, kollektiflikten bireylie gei arzusu salkl bir igc yaratmay planlar (Bireycilik edebiyatnn bu kadar n plana kmas bouna deildir.) Ara-besk kltrnn Trkiye iin gei dnemi klt33

."i

r oluturmas, modern iktidara doru atlan admlardan birinin hazrlanmasdr. Baskc bir iktidar tipinden i ve "self-denetim" mekanizmalarna gei eski bir iktidar tipinin de geride kaldn haber vermektedir. Arabesk kltrnn basn ve yayn organlarnda yaygnlamas, baskc niteliine ihtiyac kalmayacak olan bir iktidar biiminin bireyleri belli bir kodlama erisinde gzleme istencinin salanmasdr. Bu iki kltr arasndaki katlanmay oluturan "ara-besk" lum-penleme srecindeki emekilerin ve burjuvalama srecindeki ikinci kuak burjuvazinin yaam biimlerini kodlamak-tadr. Temsil edilemeyenin sunumu: Ara-besk kltr bir gmen-rben kltr olarak birinci bunalm okunu sunmaktadr: Bunalm 1970lerde dnya kapitalizminin yeniden yaplanma dnemine girdiinde balar, yeni sanayilemekte olan lkelerde sanayi bunalmlar bagsterirken, bunun kltrel yansmalar kendilerini belirlemeye balarlar. Krsal kesimin gayri safi milli hasladan ald paydaki d, makinalama, krlarn boalp, kentlere akn edilmesini de beraberinde getirdi. Ayrca, d g de art gsterdi. Dnler bir tketim kltr ozmozunu oluturdu. 1970'li yllarn ba bir yandan renci ve ii ayaklanmalarn gerekletiriyor ve bunlarn baskc bir yntemle geitirilmesini gsteriyordu, dier yandan "orta snf refah yllarn yaamaya devam ediyordu. Arabesk ortaya yeni kmt. Orhan Gencebay "Tanrm beni batan yarat..." sylyordu. Fenerbahe semtinde burjuvazinin ocuklar kk Amerika ruhiyeti iinde, asi genlerin yasa-d otomobil yarlarn yayor ve kahveler "arabesk" mziini genlere ve hmpenlemekte olanlara benimsettiriyordu. Daha ikinci ok, yani bunalmda art, fakirleme sreci, memurun iinin paylarnn azalmas balamamt24. kinci ok 80'li yllarn vakasdr: 24 Ocak kararlaryla neticelenirken, siyasi olarak da 12 Eyll darbesini getirmitir. Bir bakma arabesk burjuvazisi ve klasik sanayi burjuvas arasndaki ekime s34

recinde, ayaklanan genlik devrimci mcadeleye girdiinde, eliki halindeki burjuvazinin kenetlenivermesini gerekletirecekti. Bu kenetlenme toplumun iindeki beklenmedik skntnn temsil edilebilir hale gelmesini salar. Halbuki 12 Eyll darbesi artk temsil edilemez durumda karmakark-lam ve snfsallamada da byk kesintilerin bagsterdi-i bir topluma yapsnn zerinde bir temsiliyet getirilemeyecei iin (cumhurbakanl seimi bunalm ve siyasal bunalmlar), sadece bir sunum getirdi. Ve topluma skynetim ve beraberindeki yasaklar sundu. Ayn anda ekonomik politika da yn deitirmi ve yeni paketler sunmaktayd. Trkiye toplumunun temsil edilememezlikten gelen bir temsiliyet sisteminden bir sunum sistemine gei sreci yaand. Bu sunum iinde toplumda bir yandan ara-besk yaplanmaktayken, yasaklar kltrel olarak (devrimci kltr, sinema ve tiyatro faaliyetlerinin yaplamamas) arabesk kltrn kitle kltr halinde halka sundu. Sunum, bir bakma temsiliyet d bir sistem olarak, temsil edilemeyen halkn (Lmpen, arabeskiler, iiler vb.) kltrel olarak bir temsiliyet sisteminde zdeliini bulmasn salad ve kltrel eyi siyasetinin politik ve ekonomik olarak btnlemesi iin kulland. Artk unutulmu bir ilk oku anmsamaya ihtiya kalmamt. kinci ok (darbe) ise her an hatrlarda, belleklerde tutulmas gereken unutulmayan oluturmaktayd. Birinci ok'un i arkasnda yatan ve kkten gelen ok(Tanzimat'tan Cumhuriyet reformlarna kadar yaanan sre iinde toplumsal deiiklikler) anlamazd, nk Freud' anlamyla etkisel bi-lindsnaki bulunmayan, aranan bu ilk okun kkeninin temsil edilemezlii sz konusuydu. Yani g balamt, ekonomik ve siyasi bunalm iinde, kltrel bunalm belirtilerini vermekteydi. Baka bir kltrel oluum hazrlanyor, toplumsal deimenin ardndan hzla ilerliyordu, o kadar ki, 1980'lerde ve sonrasnda kltrel deiim, belki de, toplumsal yapy rgtlemeye balayacak ve bunda da olduka baarl olacakt. Ne oldu? Toplumsal deime, normal koullarda yaanmaktayd, toplum sanayi toplumuydu ve ithal -ika35

mei bir ekonomi-politikayla adm adm ilerlemekteydi. Birden toplumun iinde bir sknt bagsteriverdi. 12 Mart sonras oluan refah devletinin devamnn yaanmas bir sknty toplumun barnda hissettirdi. Ama harcanan enerji ve merkezka sistemi ve bu skntnn neden kaynaklandn anlayamad. Ekonomik ve siyas zmlemeler yapld. Fakat asl ilk okun etkisel bilindmdaki temsil edilemezlii sz konusuydu. Etkiler bulutu kendi kendini rgtledi, bir eylemi hazrlad ve gerek anlamda ileri doru bir "ka" eylemini ortaya kard. Bu "ka" devrimci gler kadar gerici reaksiyoner glerin de rgtlenmelerini hazrlad. Bu lk okun ncesi ve sonras srasnda ara kltr "ara-besk" yaplanmaya balamt. Ortada hi bir ey yoktu. Halbuki her ey bir "vaka" olarak rgtlenmekteydi (Devrimcilerden Ma-fia-MHP tekilatna kadar). Bu ilk okun terr ve ileriye doru "kayp gitmesi" aslnda temsil edilmekten aciz kalm kkten gelen okun temsil edilemezliiydi. Toplumsal bilin-d, kollektif bir dzenlemede, yeni bir kltrel rgtlenme biimine hazrlanmaktayd. Sonular 1980'lerden sonra yaand. Bu etkisel bilindnn toplumsal yaamdaki etkisi "ta-rih-d" olmasndan ve zaman iinde kronolojik olarak temsil edilemezliinden dolay birinci okun oluumunun toplumsal tarih iinde yerinin "tarihi" olarak belirlenemezliini getirdi. Yani artsrem tarihi sre yerini anakronik bir yaplanmaya brakt. "Balangtaki, kkteki okun tarih olarak sapta namazl gibi bu temsil edilemez etkisel bilindnn zmlemeleri de ksr kalacaktr. Sz konusu bir anam-nez25 vardr, yani bir kkn varlnn zannedilmesi ve sy-lencesel olarak toplumun syleminde bu ilk kkn varolduunun varsaylmas, dolaysyla bu varsaymdan yola kp, toplumun bu ilk kke gre rgtlenmesi sorunu. Bu ilk kkn toplumsal, politik ve kltrel temsiliyetinin ortaya karlmak istenmesi buradan kaynaklanmaktadr(Trk-slam sentezi adnn ortaya kartlp, devlet ideolojisi haline gelmesi). Btn bunlar 1970'lerdeki ilk ok adn verdiimiz 36

oluumun temsil edilmezlii yznden ortaya kan sorunlar oluturmaktadr. Yani aslnda hi sorun bile olmayacak eylerin sorunsallatrlmas. uvazis 1im%nf; afab6Sk bur ^n yaplanmasnn birinci okun (70'ler) ime mi yoksa ikinci oka m (12 Eyll) dayandnn zmlenmeye allmas burada yeni bir zorluk ortaya karmaktadr. Madem ki, kronolojik olarak okun ilk, ikinci veya kkteki ok olduunun saptanamamas soz konusudur o zaman nasl olur da kronolojik bir zaman akm iinde "ileri doru" kaar ve biz bunun etkilerini oklarn birindeanabiliriz? Kronolojik olmayan bu zaman ^ eUw 1indeKbirnd zama (ilk ok) m ikinci zaTan" an ewe veya bunun tam tersi olduunu etkisel bilind-on tems edememezlii iinde nas temsil etmeye kalkanz? Tersine bir durumda temsil edilemeyenin temslne idkmak bizi ikinci okun sunumunun durumunu gstermekten teye gtrmez. Bu zmleme de topluma oluum bakmndan yine ksr kalmaya mahkumdun nk sz konusu olan temsil edilemeyenin tems6edilmeyebkalklmas sunum ve seyircilere ?^ alklamadan izlemekrkalr sz "^ de *** t mS ^ *C sunum olur nl' ^c ok zerine yaplan grltler ise aslnda gizli ve sessizce yrtlen bir toplumsal yaplamann gizliden gzhye yrmesini 1 6 salamaktadr. Jan Karski^e Varova ,5 in

Sak

saklamak iin karlan grltye sava denir". Toplumsal yaplanma kendi kendine derinden derine sessizce T toir.Bu sessizliin zmlenmesine girmek zo

- T ^ ~^- '"sessizdnay: i

f ff toplumunnler de ^ilerHyorlar.sesli ^ nk sesli ta arkclar belleinde Bunla-

SW l

Bir bakma arabesk konserler temsil edilemez duruT\ ' halkln SUnUm ^"ecinden, yeniden-sunum siyasetine geisin sosyal pratiini haariamakta '37

dr. Yani belli bir mekanda "kamu mekannda" (sahne, Gl-hane park konserleri, snnet dnleri vb.) bir siyasetin kltrnn ve o iktidarn ideolojisinin sunulmasdr. Temsi-liyet sisteminin teknolojik gelimeyle birlikte Bat toplumlarnda yok olmaya baladn syleyen Paul Virilio'ya kulak verirsek, artk "kamu mekan11 siyasetinden "kamu imgesi" siyasetine geilmeye balanmtr. Yani Parlamento, mahkeme ve eski mekann adyla "agora" yerini imgelerin hzna ve yok oluuna brakmaktadr, (videogram^ hologram vb.)27 Arabesk konserleri mekann temsil olarak yeniden kazanlmasna yaramaktadr. Bylece yeni bir toplumsal "aura" hazrlanmaktadr: Ara-besk'inki. Kltrel olarak arabesk burjuvazisi ve lmpenler ayn bak as iinde arabesk mzik dinleyip, bu tip toplumsal yaam biimini benimsiyorsa, ayn snf insanlar olmayanlarn uyumluluu ortaya kar: Arabesk burjuvazisinin sermayesine emeini satmaya alan lmpen emekiler ve hatta smrlmeyi bile arzulayan isiz gszler ve i arayanlarn varl "snfsal" klasik zmlemeyi zor durumda brakmtr. Temsil edilememezlik iinde arabesk iktidar hem sermaye snfn hem de emekileri bir arabesk kltr iinde eritip temsiliyet yetisini eline geirmeyi baarm gibi duruyor (Bu iktidar partiler-st olarak alnmal, tek bana bir Anap' kapsamaz). Arabesk paradoksu adn verebileceimiz emek/sermaye elikisini aan bir "gerek" buymu gibi duruyor. Bylece "iktidar" hem arabesk burjuvazisine hem de lmpenlere bir "ortak-yazg" (co-destin, geschick)28, bir ortak- gelecek sunar. sterse bu ortak- gelecek ani olsun, isterse ikinci kuak arabesk burjuvazisinin ocuklarnn burjuva-lama srelerinde erisin gitsin. Her zaman iin pragmatik olan iktidar biiminin ikili bir oyun oynamas vardr. Bu ortak yazg, ayrca, Devletin iinde erimesi gereken bir halk (Volk) topluluunu ortaya karmasnn yasal ideolojisi konumundadr: "Volk, yryelim arkadalar, halk" ortak-yazg-nn aktrleri olarak yeni bir melodinin iinde, Devlet dze38

yinde, erimek zorundalardr kir meydan rahatlasn ve istenilen ekonomi-politika uygulannda glkler kmasn... Bunu "ara-besk"in melodisi ve kltr stlenmitir. En azndan ara-kltrn u anki siyasetininin yaplanmas bu kltrn zerine, iktidarn toplumsal yaplanmasysa arabesk burjuvazisinin hegomanyac karakteri zerine yaslanmaktadr. deoloji olarak kullanlmaya balanan arabesk kltr ayn zamanda mekan da yeniden rgtlemeye balamtr: Yaplan eserler, mzik, mimar, resim birer estetik eitimi gerektirir. Estetiin ise siyasetle iielii Platon'dan beri bilinmektedir, fakat 20. yy. bunalm yllarnda (1930'lar zellikle nemli) siyaseti bir estetik haline getirmitir: Hitler bir estetisyen olarak siyasetiyle kitleleri etkisi altna alrken, bu yzyln en ac olaylarnn yaanmasna sebep olmutur (Gaz odalar). 20 yy.'m sonuna gelirken teknloji-bilimi estetik siyasetin yerini ideolojik olarak doldurmaktadr29. Ve Aufklrung zihniyetinin izleyicisi olarak zgrle doru gidildiini savunmaktadr30. Teknolojinin insanlar zgrle kavuturmas fikri buradan gelir31. ktidarlar, modern zamanlln zorunlu olarak gerektirdii estetik kltr kendi ideolojilerine gre uygulamak zorunda hissederler. Hitler ve talya'nn Musolini devrinde, onlarn etrafnda dolaan mimarlarn ve avant-garde sanatlarn (ftristlerin), yine onlar tarafndan tehlikeli grlerek temizlenmeleri, hep bu siyasi estetiin kurulmasn amalamtr. Hitler, Alman ehir mekann siyasi olarak r-gtleyebilmitir. Yeni malzemeler, yeni bulular hep siyasetin etkisinde kalm ve iktidar tarafndan kullanlmtr. Daha sonralar kapitalizmin devleti tekelcilii dneminde, on, yirmi katl ii binalarnn ina edilmesi (1960'larn sonras) [yine dneminin piramidal; dikey iktidar tipinin estetiidir. 1970lerden sonra transversal iktidar oluturan taransnasyo-jnallerin iktidar dneminde, ki bu dnem monopolistlerle Itransnasyonel irketlerin dnya pazar hakimiyeti iin mcadelelerinin bunalmdr, (bu dnem kapitalizmin yeniden yalanmaya balad dnemdir) yaplan binalar yaygn ve ya39

taydr ve yataygeililik (transversalizm) iktidarnn estetiini ierir. Bu ksa hatrlatmalardan ama iktidar, ideoloji, estetik, siyaset ve sanat arasndaki tarihi ba gstermektir. Post modern dnrlere gre kapitalizmin teknolojik-bi-limsel dnyasnn artk resme deil, ama fotorafa ihtiyac vardr. Bu dnemin estetii fotoraf estetiidir. Resim ve tablolar ancak fotoraf tarafndan yeniden retildiinde, oaltldnda bir ileve sahip olurlar. W. Benjamin "Sanat eserinin teknik olarak yeniden retildiini" sylediinde "a-ura'sn kaybeden sanat eserinin artk derin bir eser olmaktan ok yzeysel olduunu, sun olduunu sylemekte ve "baka bir aura" tadn vurgulamaktayd. Ayn ekilde mekann rgtlenmesi de artk bir derinlik deil, bir yzeysellik arac olarak siyasi bir ideolojinin bir parasdr. Bu mzelerde tablolarn sergilenmesini deil ama politik bedenin yeniden-sunumunu gsterir: Eski Yu-nan'dan, Roma'dan beri kamu mekanlarnn dzenlenmesi sosyo-politik mekann dzenlemesi iin kullanlmtr. 1980 sonrasnda, Trkiye'de dzenlenen Anadolu Medeniyetleri Sergisinin muhteem gsterisi ve serginin dikkatlerin tmn zerine toplamas, yeniden yaplanma srecindeki bir toplumun kltrel sentezinin nerelere kadar gittiini gsterir (Bu arada T. zal'n Franszca olarak yaymlanan kitabnn konusunun da bu olduuna dikkatleri ekmekte yarar var.32 brahim Paa Saraynn yeniden restore edilmesi, sahillerin toprakla doldurulup yol yaplmas, Kala-m'da ina edilen Marina'nn muhteem al, Bostanc'da kurulan mendirek ve deniz otobslerinin kullanmndaki rol, ikinci boaz kprsnn kurulmas, karayollarnn bir btn olarak yeniden rgtlenmesi ve modernletirilip, klandrlmas vb. btn bunlar iktidarn yeniden sunumunun srecinde mekann siyaset-ideoloji perspektifinde rgtlenmesini salamtr33. Ara-besk burjuvazi zerine dayanan iktidar, iftehavuzlardaki Byk Klb'n (Cercle d'Orient) nnden yol geirmesi klasik burjuvazi ve ara-besk burjuva40

zisi arasndaki iktidar mcadelesini simgelemektedir. Cerc-e d'Orient klasik Trk burjuvazisinin bir mekan olarak tannmaktayd. Ara-beskin sokak rgtlenmesi, kasetlerin yollar zerindeki otobs durak yerlerinde (benzin istasyonlary-la ayn yer olarak bu duraklar otobslerin benzin ihtiyalarn giderirken, vatandalarn "kltrel" ihtiyalar da giderilmektedir), ve gei yollarnda olan konumu ve kasetlerin kent iindeki yol zerinde satlmas, hep sokan yeniden rgtlenmesinin yeni ideolojisinin yaylma mekanizmasn gelitirir. (Kasetlerin yasaklanmas bile korsan kasetilerin kasetleri yaynlayp, yollarda datma sokmalar arabeskin yo-j la degin karakterini vurgular): Arabesk ehir mimarisinin, geometrisinin, mekannn yeniden rgtlenmesinde ideolojik bir rol yklenmektedir. Modernliin bir verisi olan ka-jset yeniden retilmesi ve oaltlmas kolay olduundan, bir bakma arknn ve arkcnn sesinin "nesnelletirilip", pazarda satlmasn salamtr. Tek bir hareketle, basit bir vatanda veya bir turist veya bir gmen kaseti alp dinleyebilmektedir. Geleneksel bir mzik eitimine gereksinmesi olmayan ara-besk (ses almalar, vokalizasyon, klasik nota eitimi vb.), arkclarnn sayesinde yeni mekan feth edilir. Yeni ses kayt cihazlar, teknolojik ilerlemeler kasetlerin kaytlarnn daha mkemmel olabilmesini salayabilmektedir. Yeni cihazlarla arkcnn sesini verip, arky sylemesi yeterlidir; makinalar ve talep mekanizmas bunlar sonradan dzenleyebilirler. Bu adan Muhsin Bey filmi bu elikinin sergilenmesidir. Siyasetin yeni ilevi eitlenir: Ara-besk arkcs kitleleri etkileme arac olur. (Solcularn da ara-besk arkcs nitelii buradan gelmektedir). Mzii dinleyenlerin artk padiahna veya bal bulunduu kurumun merkezine (Parti, sendika, din toplumlar vb.) doru bir zdelemeye gideceine, daha uzaklara gidip uzakla bir ba kurar ve z-deleir (Tann'nm kulu olur: "Tanrm beni batan yarat...").
1 2

M. Foucault, I/Histora de la folie, Gallimard 1961. Jacques Derrida, L'ecriture et la difference, seuil, Paris 1967

41

3 4

6 5
7

M. Foucault, Les Mots et les Choses, Gallimard, Paris, 1966 Ali Akay, Le mouvement arabeskque dans les villes turques, Reseau Sderitifique et documentaire, Etats, -Vlilles. Rapports Sociaux et mouvement urbain, Bulletin: 3, Fevrirer 1986, s.72-74. 74. Yeni Gndem dergisinde Glsm Karamustafa ile yaplan syle iye gnderimde bulunuyoruz. Felix Guattari'nin yaynlanmam bir makalesi, De la production

de subjekrive, Paris, 1986. Bkz. Yeni Gndem dergisinin yaymlad "Arabesk zerine ma kalaler" ve Murat Belge'nin Orhan Gencebay ile yapt sylei, 1 4 Oca k 19 85 t a rih li d ergi . Orh a n Gen c eb a y b u ra d a m zi k t e "zenginlikten" bahsediyor. Kyden gelenlerin de ehirlerde zen ginlik aradklarna dikkat ekmek istiyoruz. Mzik ile g arasn daki "zenginlik" ba. 8 Bkz. Fernand Braudel'in zmlemeleri: Dynamique du capitalisme Les Editions Arthaud, Paris 1985 ve Flammarion 1988 ve Civilisation Mateielle, Economie et Capitolisme, Armand Collin 1979. 9 Bkz Maxime Rodinsson, slam et Capitalisme, Seuil, 1966. 10 Gilles Deleuze ve Felk Guattari'nin "yersizyurdsuzla ma" terimi bkz. L'Anti-Oedipe, Minuit, 1972 ve Mille PlateauK, Minuit, 1980. Trkesi iin bkz. Diyaloglar, Balam Yay. 1990 11 Bkz. Toplum ve Bilim'in 29/30 Bahar -yaz says. zellikle Ali Bula ve Ali Yaar Sarbay'n ve Binnaz Toprak'n makaleleri, 1985. 12 Louis Dumont, L'individualisme "a politique", La "Kultur" dans les considerations de Thomas Mann, Nsur L'individu, Sevi l, 1985. 13 Goethe, Traite des Couleurs, Ed. Triades, paragraf 902 -909. Daha nceleri beyaz zerine boyalara dayanan Tintoretti ve Carava -gio kahverengi-krmz bir geri plann karanlk zemininden gl geleri etap etap aa doru gtrmlerdir. Boyalarm bu tip fra larla srmlerdir. Bu ressamlar barok dnem ressamlar olarak renklerini tablonun derin dibinden gelen k rejiminden alrlar. Halbuki Rnesans ressamlarnn beyaz zemin zerine boyamal ar, tm bir k rejiminin dardan gelmesini gerektirmektedir. 14 G.Deleuze, Le Pli, Leibniz et le baroque, Minuit, 1988, zellikle (l,0)la ileyen nmerik sistem. 15 Jean-Pierre Vernant, L'individu dans la ile. 16 Hilmi Yavuz, Kltr zerine, Balam Yaynlar, 1987, s.99. 17 Jean-Franois Lyotard, L'inhumain, Galilee Yay., Paris, 1988, s. 58. 18 Paul Veyne, L'individu atteint au coeur, Sur L'ndivudu, Seuil, 1985, s.12. 1 9 Georges Dumezil, Servius et la Fortune, Gallimard, 1943, s. 144-145.

Bu kitapta Dumezil vg mekanizmasn ve "l ideoloji" siste minin nc bir tip kraliyet meydana getirdiini gsterir. n c tip bir devlet memuru ortaya kar: Aydn -air. Yani "hukuk kralln" kuran byc ve papazn yannda air bu iki konumu vgyle koruyan kiidir. Modern toplumlarda baz "gazeteci -aydnlar' bu konumlarm iktidar destek leyerek gst ermi lerdir. Fransa'daki De Gaulle hkmetini 1968 olaylar srasnda savu nan kltr bakan A.Malraux'yu anmsayabildiimiz gibi, baka rnekleri de gsterebiliriz. 21 Btn dergi ve gazeteler arasndan Bkz. Nokta dergisi, Allah Al lah bu nasl "vaka", 14 Austos 1988. s.52-60. 22 Retif de la Bretonne'un 1769'da yazd bir kitap evlenemeyecek gen kzlarn devlete bir kapal mekanda bir letirilip, gzelleri nin erkeklerin arzularn doyurmaya, ki bunlar zengin koca bul ma ansna sahip olabilirler, dierleri ve yal kadnlannsa ocuk larn eitimine yarayacaklarn ngrr. Bkz. La pomographe ou idees d'un honnete honme sur un projet de regtement pour les prostituees propre a prevenir les malheurs gu'occasionne le publl cisrne des iemmes. 23 Bkz. Michel Foucault Cinselli in Tarihi, I Foucault bu kitapta bir biyo-politikamn varlm haber vermektedir, Afa, stanbul, 1986. 24 Son rakkamlara g re memurlarn cret endeksi 1963 yl temel olarak alnrsa 1987 ylnda % 29,2'ye dmtr. zal'm yapt tasarruflarn arttrlmas srecinde paray ortadan ekmek olmu tur ve bunu belli sektrlere kanalize ettirmitir (alnan rplan ve karlan hesaplardan katnda) Babakann kendi deyimiyle tasarruflarda bir art izlenmektedir. Bunlar milli gelirin % 23' olmutur. zal'a gre % 26'y gemesi beklenmektedir. zal y le sylemektedir: "Biz Anap olarak yksek vergi alnmasndan ya na deiliz. Yksek vergi, vergi kaan dourur. Bizim yapt mz Trkiye'nin tasarruf eilimini arttrmaktr" (Cumhuriyet, 19 Ekim, 1988) 25 Heidegger'in "kehre"si, olann ardnda aranan siyaset anlamn ta r ve buradaki durumla bir benzerlik oluturur. 26 Adorno yaplan bugnk sanatta her trl gzellik arayn kitsch olarak nitelemiti. Yani orjinallik sanat eserine yasaklan mt. Halbuki W. Benjamin yeni bir "aura"nm varlndan bah setmekteydi. 27 Paul Virilio, Machine de vision, Galilee Yay. Paris, 1988. 28 Geschicl Heidegger'in Sein und Zeit (1927)'da kuland bir szcktr. Bir halk topluluunun ortak geleceini ierir. "Bir varl n dieriyle ayn dnya iinde belirli olanaklar iin birlemes i-dir." Ve yazglar sahneye konulduundan beri yneltilmektedir ler. Kendi varlnn kknn varoluunda eriyip, kendinden ver mek, ortak bir halkn insan olmak, renmektirler Heidegger. 29 Jrgen Habermas, La technique et la science comme ideologie, La fin de la metephysique, Denoel/Gonthier, Editions Galli mard, 1973
20

42

43

Max Horkheimer, Tehodor W. Adomo, La dialectique de la rai -son, Tel Gallimard, 1974. Yazarlar bu kitapta Aufklrung dncesinin nasl sylenceleri ykp, yerine tek bilim olarak akln oturtulduunu ve akl sayesinde insanln yolunun zgrlk olduunun eletirisini yapmaktadrlar. Adorno, Gaz odalarndan sonra sanat yapmann bile olanaksz olduunu sylemitir. 31 Alvin Toffler, La troisieme vague, Denoel Yay. 1980. Toffler tek nolojik gelimelerin insanlar zgrle gtreceini ve bir ok sorunu halledeceini savunmaktadr. 32 T. zal, La Turquie dans I'Europe, (Avrupa'da Trkiye) Plon, 1988 Trkiye'ye gelen Fransz iadamlarnn fransz T.V'sihde syledikleri yledir: Trkiye'nin antiye halinde olduu ve yap lacak ok iin olduu ve fransz i adamlarnn bu frsat karma malar vb.

30

YEN KTDARLAR VE YEN YAAM BMLER : Geride braktmz XX inci yzyl, birok eyleri yz-lyl ile birlikte gtrrken, veya eski devirlerin elerini yeni-Jen toplarken, birok ey de deiiklie uramakta. Bunun n iyi rneini bat toplumlarnda, yeni yaam artlarnda m tarzlarnda grmekte ve okumaktayz. XIX uncu yzyl gelien kapitalizmi nasl beraberinde baz retim ilikilerinle zlmeler yapt ise XX inci yzyln ikinci yarsnda da >irok yaam biimleri, hareket tarzlar dnme urad-r; insanlar arasndaki ilikiler yaam ve i artlarna gre kir dzenlemeye girdi. XX. yzyl balarnda Taylorizm ile balayan zincirleme retim Yeni Zamanlar'da grdmz gibi arlo tarafndan harika bir alay konusu oldu. Daha nce XIX. yzyl Ingilteresinin fakir ve sefalet iinde yaayan insanlar hem romanc Charles Dickens tarafndan tasvir edilmekte, hem de Engels bunu sosyolojik bir aratrma eklinde sunmaktayd. Fransa'da ise Balzac -monariden yana olduunu bir tarafa brakrsak- yok olan bir yaam biimini anlatmaktayd. Gei dnemi kapitalizmi, beraberinde fakirleen halk ynlarm, "kanndan baka satacak bir eyi kalmayan" (*) proletaryay ortaya karmaktayd. Palazlanan ve gelien bir burjuvazi halklarn cinselliini ve retimi (gerek emek anlamnda gerek ocuk dourup insan retmek anlamnda) yeniden retime dndrmeyi amalamaktayd. Yerini almakta olduu snfn, aristokrasiden fark da buradan gelmekteydi. Aristokrasi geriye dnk, aile-kan balan
(*)Emeinden baka satacak bir eyi kalmayan proleter Manc'n kuramdr. Burada Foucault'nun emek, beden, seks arasndaki ilikinin vurgulanmas iin 'kan' kullanlmtr. Aristokrasinin mavi kannn salkl bir cinsellikle burjuvaziye dnm srecinde burjuvazi proleterin kann, terini, emeini ve cinselliini, hereyini emer. (Foucault, La volonte de Savoir, s.167, Gallimard, 1976)

44

45

ile tutucu bir cinsellik politikas izlerken, nemli olan yeniden eskiyi retmeye almaktr. Burjuvazinin devrimcilii eskiyi deil, ileriye dnk yeniyi yeniden retmekten gelir. Burjuvazinin iktidar halklarn cinsellii ile urap, onlarn yeniden retimini salamak olmutur. Kadn erkek ilikileri, babaerkil bir aile yapsnda, Viktorya devri cinselliini iermektedir. XX inci yzyln ikinci yarsndan sonra gerek i dnyas, gerek aile ilikileri, genlik-ana-baba-ilikileri yeni biimlere brnmekteydi. 60 senelerinin sonundaki bakaldrmalar, feminist eylemler ve yaam biimleri bunu gstermektedir. Sava dnemi Almanya nazizmi'nin ideolojisi, aslnda kitle ideolojisi olup, btn dier lkelere de yaylmt. Bu dnemin "sylemsel oluumu" kitleler zerindedir. 1960 seneleri sonras artk yava yava kitle "ideolojisinin" (bu terimi en effaf anlamnda kullanyorum) para para olduuna dikkat ekilmektedir. Ufak birimler, paralar n plana kmakta bireysellik gelimekteydi. Bir insann bir dierinden farkl olduu duygusu yaylrken, bir toplumsal grubun da dier bir toplumsal gruptan, gerek moda, gerek mzik, gerek davran biimleri bakmndan farkl olduu yaygnla-yordu. Bunun sonucunda 80'li yllara gelindiinde, moda kavramnn da paralandn ve tek bir moda biiminin yok olmaa baladn, bunun yerini gruplarn ayr kyafetleri olduunu ve bu d grnmleriyle birbirlerinden farkl olmay da vurmak istediklerini gzlemekteyiz. Fabrika zerine kurulu dzen yerini yava yava baka bir dnyaya brakmaktadr. nc sektr (hizmet) insanlarn retim ekline hakim olmakta ve buna gre "nc sektr yaam biimi" olumaktadr (belli bir giyim tarz, belli yerlerde gezmek, belli yerlerden al-veri yapmak, belli bir tip araba kullanmak yaygnlamtr). Refah Devletinin bolluk yularnda, Marcuse'nin deyimi ile insanlar "tekbo-yutlamaktaydiar". Snflar aras farkllk, d grnmde, giyimde, kullanlan markalarda, artk azalmakta, herkes ayn bir grnm kazanmaktadr. Fakat Refah Devletinin 46

olumasnda, bu lkelere gelip alan ve bolluun olumasna katkda bulunan "yabanc gmenlerin" yerini unutmamak gereklidir: Burjuvazi iktidar kendi lkelerinin refahn, da alarak, dary ieriye getirerek (Kolonicilik zihniyetinde lkenin ii darya almaktadr, halbuki yeni -kolonicilik olarak nitelendirilen Refah Devleti seneleri, darsnn ieriye getirilip, ieride dlanmas zihniyetidir. Yabanc iiler artk ierisinin dars olmulardr) korumutur. Refah Devletinin soyktks Foucault, k noktalarndan birini Kliniin Douu adl kitabnda, incelemektedir. Fakat bunun zerine fazla parmak basmamaktadr. Onun asistan Franois Ewald ise Refah-Devlet1 kitabnda I Foucault'nun eletirilerini takip ederek, halklarn zerine I nasl bir kontrol mekanizmas srdrldn gstermitir. Daha 1950'lerde Georges Friedman artk yeni szck-|ler kullanlmasnn gerekliliini vurgulamaktayd: Artk "kali-ye ii" yerini "kaliteleme" szcne brakmaktayd. Ha-)er ve iletiim mekanizmalarnn ademi-merkeziyetilie ioru kaymas (daha fazla televizyon kanal, video, yerel ha-;rler, blge iletiimcilii) yeni bir yaam biimini vurgulamaktayd. Toplum kitle olmaktan kitle olmamaa doru gidiyor, kadnlar erkeklerden yice ayrlrken, nesiller arasnda da farkllama ya oranlarna nazaran artyordu. Kadnlar i yerlerinde ikinci derece insanlar olmaktan kyor, yksek mevkilere ykseliyorlard. Artk zamanlarn ilerine harcayarak geiriyor, aile hayat, ocuk bakm gibi sorunlar kendine dert edinmemeye balyorlard. Bilim ve teknik, yine bu lde aratrmalarn srdryor ve son senelerde gerek tp bebek, gerek doumu baka kadna tatmak ham-malln arttrmaya alyor, bylelikle toplumun gidia tndaki engelleri kaldrmaya alyordu. Godard'n deyii gibi "Toplum artk bir fabrika gibi iliyor", ama fabrika zerine kurulu hayat ortadan kalkyordu. Bugn yeni alma artlar, bilgisayar sistemleri, ve kart ile zaman kontrol ekilleri, insanlarn yaam saatlerini ayarlamakta, daimi bir dner emek biimi yaratmaktadr.
47

KJIIJ
Yaplan yeni bilgisayar sistemleri ile insanlarn yeniden aileye dn salanmak istenmekte ve doum yzdelerinde art, her politikacnn "aile politikasnda" ortaya kmaktadr. Sol politikadan ar sa politikaya kadar sylemler "aile planlamas" ve Bat'da ocuk dourmada artlar, nc dnyada ise kstlamalar sz konusu olmaktadr. Eskiden Fabrikalarda saat (x)den (y)'ye kadar herkesin ayn anda hazr ve nazr bulunmas sistemine kar artk iktidar yeni zaman dzenleme makinalar bulmutur: Kadnlar artk sabah ocuklarn yuvalara gtrebilecek, ama, bunun yannda (x) saat boyunca almas, patronu veya ustas tarafndan deil, ama ie girerken makinaya koyduu kart tarafndan kontrol edilecektir. Bylece fazla mesai yapmak, fazla mesailere iki misli para demek ortadan kalkmakta, herkes kendi kartndan ve kendi zamanndan sorumlu olmaktadr. nsanlar artk belli kart ve makinalar tarafndan kendi kendilerini kontrol etmekte ve mikro-kontroller bu ekilde ortaya kmaktadr. Yukarda yazdmz gibi, para para iktidarlar, piramid biimindeki XIX uncu yzyl demokrasi iktidar biiminde bir deiiklie uramaktadr. Piramidal iktidar yerini mikro-arzu ve yaygn-yanlamasna-yatay alan mikro-iktidarlara brakmaktadr. Bu gelien yeni retim biiminde, insanlar kendi kendilerinden sorumlu olduklar gibi (Sartre'n varoluuluunu hatrlayalm) kadn-erkek ilikileri de bu varoluuluk iinde "var olmaktadrlar". zne artk ayn zamanda nesnedir de, nk kendi kendini nesneletirdii gibi, iktidar zneleri kendine konu (nesne) etmitir2. Devlet iktidar yerini bilgisayar memurlar brokrasisine devretmektedir. Bu nedenle liberal ekonomilerin zgrlk emalar, bu yeni iktidar biimlerine uymaktadr. Ayn ekilde kadnlar da bu retim biimi iinde* erkeklere kendilerini nesne yapmaktan vazgemiler ve aile emalar byk bir darbe yemitir. Ayr ayr ilerde emekleri bir skma makinasmdan geirildikten sonra yorgun argn eve dnen iftler birbirlerinin kaprislerini ekemez olmular, hele ocuklarn "ocuksu" hareketleri
48

W
)I

"'l

'''ii 1 '' i
'I'

!"
"i'
1

karsnda ya kaygszca ya da hi bir ilgi gstermeden, aile ii gerginliklere yol amlardr. Bunlarn sonucu insanlar giderek daha yalnz yaamaya, ocuk yapmaktan kanmaya balamlar, ilerinin esiri olmulardr. inin esiri olmas yalnzca ii ve alanlar iin deil, patronlar ve ufak ticaret sahipleri iin de geerlidir. Bugn yaplan anketlerde ufak ticaret irketlerinin krll ancak alanlarn sabah 8'den akam 11'e kadar almalar art ile geerli olaca sylenmektedir. Bu alma artlan iinde kadnlar klasik ekirdek aile biimi ilikilerinin dna kmaktadrlar. Eskiden kadn kocas ile olan ilikisinde, ondan "korkuyor", onu sayyor, kocas da onu "koruyor", aile iin alp para kazanyordu. Bugn bu ema artk ileyememektedir. nk kadnlar korunan ve dlanan, adam yerine konulmayan varlklar olmadklarn haykrmlar ve bir bakaldr oda haline gelmiler-dir. Erkek-kadm ilikileri denge unsurunun dna km ve ikadmn kendi zerklii ve erkein kendi zerklii olarak iki jayr trden bir uyum iine oturmu ve sreklilik yerini deikenlie brakmtr. Klasik aile biiminde koca ile kars arasnda imzalanan bir szleme gerei, birbirleri ile devaml pevgi ve sayg mekanizmalar, burjuvazinin adetleri ile mutsuz aile ekillerine dnmekteydi. Klasik kocalar, aklar bunlar arasndaki vodviller gzler nne serilmekteydi. Bugn, bu tip vodviller artk komikliini yitirmektedir. nk kimse kimseden bir eyi saklamamaktadr. Evlilik mekanizmas'yerini beraber yaamaya brakt gibi, beraber yaama ise yerini yalnz yaamaya brakmaa balamaktadr. Kadnlar evlenmeden ocuk sahibi olmakta ve ocuklar ile yalnz yaamaktadrlar. Amerika'daki kadn biimi bugn Avrupa iin de geerli olmaya balamtr. Menapoz devrine kadar yaayp elenen kadn bu devrede byk bir acele ile bir erkek bulup, ondan ocuk yapmaya almaktadr. sve yallar evlerinde, yalnz yaayp, yalnz bir ekilde Devlet veya zel bakmevlerinde lmlerini bekleyen yallarn hikayeleri hazindir. Aileden kan ilikiler iktidarlar tarafndan de49

yasaklamalardan gememektedir. Kitap fuarnn olduu bir srada alman bir habere gre Terrist George Abdallah zerine yaplan bir kitap, "Siyah Ajan", iileri bakanlnca yaklmtr. Btn bunlar iki hatta bin iktidar biiminin ayn anda yaayabileceini gstermektedir.

YEN ALTERNATF ARAYILAR VE SANATTA YEN ELMLER

Bkz. Franois EWALD, L'Etat-Providence, 1986 Grossit; Mic-hel FOUCAULT, Naissance de la Clnique, PF. 1962 Dolays ile ne nesne ne zne vardr. Nesnelletirme sreleri vardr. Bu ihtiras halleri rneklerini Fassbinder'de Patrice Cherauda onlarn filimlerinde grmek mmkndr. Edebiyatta ise Jean Genet rnek olabilir. M... FOUCAULT, Surveler et Punir Gallimard 1975 ktidar artk yasaklamak yerine retip, yeniden retmeye almaktadr. Bunu cinsellik zerinden geirmekte ve ana merkez olarak aileyi "politika oda" haline getirmektedir. Hukuk bu yeni iktidar biimlerine tamamen ayrktr. nk yeni iktidar mekanizmalar hukuk kurallarna gre deil, teknik kurallara gre ilemektedir. XIX uncu yzyldaki gibi Kanun biimine gre deil devaml kontrol mekanizmalarna gre almaktadr. (Kafka'nm Dava romanndaki K.Kanunun karsnda boyun emektedir) Halbuki bugn daimi kontrol ile alan iktidar Devlet aygtlarm ap, arzu ile cinsellik ile birlemektedir, iktidar mikro-politik ve yanlamasna yaygndr. (Gnter Grass'n 'Teneke Trampeti" yaygn, bedenlerden ve mikro-arzu ceza sistemlerinden gemesi iin rnek olarak gsterilinebili-nir). Kitap salonunda, ktphaneciler sansre kar gsteride bulundular; baz aydnlarda "Gai Pied" (ecinsellerin dergisi) dergisinin dzenledii bildiriyi imzaladlar (20.3.1987): Bunlar arasnda filozof Gilles Deleuze, arkc Enrco Macias, eski sosyalist kltr bakam Jack Lang' grmek mmknd.

52

Piramit eklindeki iktidar: Beaubourg'daki Yeni Eilimler sergisi yeni boyutlarn oluumunu ve yeni karmlar gstermektedir. Artistlerin, i mimari dzenleyicilerinin, mimarlarn gelitirdikleri yeni mekan, endstri toplumu ile kopuu, ve fonksiyonalist me kan dzenlemelerinden nasl ve ne derece kldn gster mektedir. Bilindii gibi 30.1u yllarda kitlelerin, ii ve dargelirlilerin oturum/konutlarnn mekan-dzenleyicileri tarafn dan uygulanmas, fonksiyonalist bir konumu kapsamaktay d. Viyana'da krmz ehirden Paris'in evre yolu evlerine kalar mekan toplumsal politikaya gre dzenlenmekteydi. Bu devirler byk kitlelere hitap edilen ve bireyin tamamen kollektif iinde boulduu yllardr. Spermarketlerin kon serve kutularnn birbiri stne ylmas gibi, apartman da ireleri birbiri stne, kat kat, kmaktayd. Piramidal ve di^ key iktidar biiminin (merkeziyeti ve tek lider devirleri) yarln bina modellerine benzetebiliriz. nsanlar iktidarn yceliinin yannda cceler lkesi insanlar gibi kalmaktaydar. Bu devrin mcadele biimleri de bu iktidarn yerine ba ka tip bir iktidar diktatrlnn getirilmek istendii senele- __ rin sylemsel oluumu ile akmaktadr. Yatay iktidar biimi: Zamann sylemleri nasl sylenenleri oluturmaktay-sa, gzkenlerini de binalar ve onlarn mimari yaplar oluturmaktadr. Geirilen deneyimler (nazi devri Almanyas) gittike artan kriz, bakaldrlar, iktidarlar yeni yntemlere doru srkledi: yatay iktidar adn verebileceimiz oluum, aslnda iktidarn mikrofizii ad1 veya molekler arzular2 ad verilen bir iktidar oluumunu iermektedir. Bu iktidar biimi her yerde arzularn var olduunu ve mekanizmann akp gittiini gstermektedir. Sanayi sonras toplumlar diye adlandrlan oluumlar, 19501i yllarn endstriyel modeline 53

kar gelitirilmitir. Geni kitlelere ayn tip tketim iin retim devri geride kalmaya balamtr. XX. yzyln sonuna gelirken, yeni yaratclar, eskiden kopup, yzyln deerlerine kar kp, onlara pheyle bakmaya balamlardr. Yeni teknolojiler yeni aralar, yeni aletler, yeni kullanm biimleri bu durumu aklamaktadrlar. XX. yzyldan karken: Bahsedeceimiz yaratclarn ou 1940 ve 501i yllarda domulardr. rnein, Tel Aviv doumlu Ron Arad, "hight tech" ve "ruinist" adn verdii mobilyalar ile yeni i dekorasyon eleri yaratmaktadr. Onun iin tekrarlanmama arzusu yksektir. Yaratt eserler kitle iin retim mekaniinden kopmay iermekte ve seri halinde retimin varlna sekte indirmekte, seri halindekileri bozmaktadr. Her grubun ayr zevk ve moda anlaylar olduunu kavrayan Arad aslnda sandalyeleri tula haline sokan bir makina icad etmitir: Yryen hal boyunca ilerleyen sandalyeler bir cam sandn iine der. Burada madeni jiletler sandalyeleri tek tek, para para keser ve bir ok metalik paraya ayrr; sonunda aa yukar 12 sandalyeyi ieren byk bir tulalam metal paras ortaya kar ve otomatik olarak makina tarafndan darya frlatlr. Artk duvar tulalarna bir de tuladan bir sandalye eklenmitir. zerine oturabiliriz. Arad bu fikri hurda arabalar kompresten geiren maki-nalardan almtr. (Heykeltra Cesar konserve kutular, ko-kakola kutularm kompresten karmt). Bu sayede eski hurdalardan yeni aralar retilmektedir. Bu sre Arad iin bir adak sunma andr: yahudi dncesinin adak anlay iinde reten sanat yeni bir retim iin eskiyi kurban etmekte ve seromoniyi buna gre tamamlamaktadr. Tanr'-nn Abraham'dan olunu istemesi zerine, Abraham olunu adarken, Tanr olunun kurban edilmesinin kendisini deil, semboliini istediini Abraham'a bildirir ve yerine bir koyun kurban edilir. Arad bu dnceden yola karak, insanlar kurban eden nazi dncesine kar sandalyeleri kurban
54 ,

etmeyi daha uygun grmektedir. Arad ayni cansz maddelere kaydrmann daha akllca olabileceini dnm olsa gerek. Sandalyeleri para para ayran makina ise deiimi mi simgelemektedir? Bir kaos olan diyagram (gler ilikisi) yeni oluumu karana dek dnp duran bir makina gibidir. Ama buradaki zellik kutunun saydam olmas: nk tpk iktidar sylemleri kadar saydam bir ekilde kaosun oluumunu seyredebiliriz. Burada yeniye dnen eski sandalyeleri teker teker hayranlkla izleyebiliriz. Ksa bir sre iin bile olsa, mzelik sandalyelerin yeni retimini alglayabiliriz. Bunca skntnn dakikalarn yaayan tarihi sandalyelerin yok olu estetii ortaya kmaktadr. Aslnda sanat eserinin eskisi yenisi olamaz. Aralarnda bir hiyerari getirilemez. Arad'n uygulamas u ekildedir: "Bugn projemi dinleyenler ve seyredenler zevk ve rahatlk iindeler. Ben projemi ilk olarak sunduum zaman ok korkmutum" diyen Arad yle devam eder: "Ama sandalyeler yerine bu yryen hal zerine ender bulunan sanat eserlerinin kendilerini koysay-dk, izleyicilerin reaksiyonu ne olurdu?" Ron Arad, ortaya gerek ve gereklik sorununu koymaktadr. nk Gerek nerededir? Her devrin bir gerei mi vardr? Gerek deiebilir mi? Yahut kim gerektedir? Ron Arad btn izleyicilerine bir sandalye ile gelmelerini nermektedir. Ayn tip sorunsala bir baka trl yaklaan talyan mimar Paolo Deganello, kamu ve zel mekan birbirinden ayrmaktadr. Onun yaratt nesneler ok biimli ve ok ynl kullana sahiptirler. Nesnelerin olduu kadar znelerin de ok biimli olduu dnyamzda artk zne-nesne ayrmndan bahsetmek ok glemitir. Bu nedenle Foucault, z-nelsellik srelerinden bahsetmitir. Bu sre belli anlar iermektedir ve sabit deildir. Yeni iktidar biimleri bu tip stratejileri iermektedir. Daimi bask sz konusu deildir. Yeni yatay iktidarlar iin artk nemli olan herkesi kapsayan zgr alanlarn da yatrma sokulup iletilmesidir. Paolo Deganello bu srelerin ikiliini aratrmaktadr. zel ve i mekan rahatlk dakikalarnn olutuu yerler-

dir. Bunun tersi olan kamu hayatnda iletiimlerin getii saydam camdan borular bize bilgilendirmelerin geldii alanlar oluturmaktadr; bu ikinci dnya kuvvetli ve salam maddelerden olumutur (toprak, ta, mermer vs...). Bu mekanlarda, bir lambay da iine alan byk bir koltuk vardr ve bu koltuun tek bir biimi yoktur. Kark biimler karmaasndan olumutur. Koltuun yannda ise iine dergilerin konulduu ufak bir dergilik vardr. Deganello'ya gre teknolojik topya ve ekolojik topya dengeyi baaramamtr. Aralarndaki eliki artmaktadr. Projesinde birbiri ile kaynamayan iki paralel plan birbirlerine mesajlar, dzenlemeler, imekler yollarlar. kisi de ayr ayr mekanlara yerlemilerdir. Aralarndaki ilikilerin geililiini nceden anlamak, planlamak olanakszdr. Raslant hakim edir. Bu Nietzsche'nin bir rpda sallanan zarlarn demir el tarafndan btn raslantlar bir arada tutmas gibidir. Gereklilik ve raslant beraberdirler. Paolo'nun projesi modern teknolojinin ve silahlanma yarndaki dengenin dengesizlii kadar byk bir risk tamaktadr. Teknolojik topya ve ekolojik topya (yani yeni teknoloji ile insanlarn zgrle kavuacan zanneden topya ve Rousseau vari doaya dnme topyas) arasndaki gler mcadelesinde, gerek Paolo'ya gre, teknolojik topya tarafna doru ar basan bir terazi kesesi vardr, nk bu planda ekonomik ilerlemelerde yeni bulular gelitirilmektedir. Ekolojik topya ise gidilmesi gereken yn aratrmaktadr ve bunlar yerel aynlklar ve bedenlerin bakaldrmalar ile moderniteye giri iinde yava yava olumaktadrlar. Bu oluumu izleyen yerde, yani Olimpos danda telematik oturmaktadr: buras eski yunan tanrlarnn oturduu mekanlardr ve burasnn hi bir boyutu yoktur. ktidarlar buradan olaylar, insanlar arasndaki ilikileri ve doay, bu ulalamayan ve olmayan-yerlerden idare etmektedirler. Belli bir sabit yer yoktur. Her ey akmlar iinde yer deitirmektedirler. Bu ulalamayan yerler, ayrlma ve akmlar, hareketleri karncalandrmaktadr. Buras lmn retimini "ar ekimde" retmektedir. Olaylar 56

prizden kartr. Yerlerine koyar. Bunun altnda, ekolojik ehitler meydannda cana kymalara, bakaldrlara, lmn retimine ve yeni dayanma modellerine rastlanr. Btn proje gei zamann anlatmaktadr yani iki paralel plan arasnda gidip gelinmektedir. nc rneimiz olan Allessandro Mendini aralarnda en yal olanlarndan biridir (1931 Milano doumlu). Onun yaratt dny ise duvarlar tablolarla dolu byk bir mekan iermektedir. Duvarlarda, 7 byk tahta pano, 7 resmedilmi tabloyu temsil etmektedir. Burada oynanan oyun basit ve mesajszdr. Kendisine gre bu ods "XX. yzyl nesnelerinin olduu bir mze" olarak dnlmtr. Yani "Bellek odas" adm almtr; dnlen eserleri, kullanmlarnn ilevine gre deil, hemen gelecekteki sorunlarn mmkn sorgulanmasdr. Yani kendi deyii ile "varolu projeksiyonudur. Bu bellek odas bir bro, bir daire, bir yatak odas Darak dnlmemitir. Hi bir gerek ilevi olmayan bir depodur buras. Ancak belli bir sre oturulabilir ve mtas-yon halindeki bir teknolojinin rndr, ve imdiki zaman peil, aranan- bir gemi hasreti ile gelecek arasnda sallan-m inaktadr; nk bu sallant iinde yeni bir sanat ve toplum biimi belli olabilecektir. deolojilerin sonunun geldii, boa-- lan basit kodlama oyunlarnn ve ii bo biimlerin hakimiyeti bu mekanda retilmektedir. deolojiler yok olduka, phesiz yaklamlar da yerlerini terk etmektedirler ve politik projelerin amaz a bu alanda olumaktadr. Btn bir mekan hi bir ilevi olmayan teknolojileri grnr klmamaktadr, tam tersine bu tip yaklamlarn yokluunu gstermektedir. Proje resim sanatn iermektedir; ama, bunu ancak soyut bir varlk gsterebilmektedir bu hi bir anlam tamak istememektedir. Btn bu mekan mtasyon kapsamaktadr. inde yaadklar dnyalar yanstan bu yaratclarn deneyimleri, yeni yaam retim biimleri ile akmaktadr. Ayn zamanda fonksiyonalist yksek yaplar yerlerini bask ve yaygn yaplara brakt gibi, bu sanatlarn rnleri de belli gruplara hitap ettiinden dolay, kitlelere ynelik sana57

yii retimi ile de ters dmektedir. Artk teknolojilerin sanat ve kltr ile beraber yrd Bat lkelerinde retim aralar sahipleri, kitle retiminden, ufak endstri ve hatta el sanatlarn ieren manfaktr atlyeleri ile iice, sk fk bir ilikiye girmek zorundadrlar; nk kitle retim endstrisi ann biimi olduu gibi, XX. yzyldan karken, sermayenin projeleri, ufak endstri ve el sanatlarn kltr ve sanat biimleri ile kararak ve bunlarn kullanm biimlerinin ekillerini ve yerlerini deitirerek yol almaktadr. Sanatlar maddelerin ve aletlerin kullanm biimlerini altst etmilerdir: testereler artk tahta kesmeye yarayan aletler olmaktan ok, masann drt bacan oluturmaktadrlar, veya yaplan koltuk biimleri artk rahat oturma nesneleri deil ama T.V.nun yerletirildii kutular olmulardr. T.V. her-yerdedir, mekanlar T.V. lerin konumlarna gre yerletirilmilerdir. Artk T.V. heryerden grlebilsin diye bask koltuklar ve masalar yaplmak zorunda kalnmamakta ve her yksek koltuun arkasna yerletirilen bir T.V. ekran her bir yerde oturann izleyebilecei yerlerdedir. Nesnelerin ynlerinin ve anlamlarnn deitirilmesi endstri devri iin geerli olan "deiim deeri" kavramn da bozmaktadr. Artk yaratc sanatlar kullanm iin baz nesneler yaratmakta ve bunlarn niceliini en alt noktada tutarak deiim deerlerine sekte indirmektedirler. Bu pazar ekonomisinin deiim deeri terimine kar alnm bir tavrdr. Testere, deiim deeri yaratacak masalar sandalyeler retmek iin deil, kk gruplarn kullanm amacna retilen nesneler yapmak iin kullanlan birer alet haline girmilerdir. Deiim deerinin bylece bir kriz iine girebilecei, ayn ekilde de endstri devrinin eklinin de ortadan kalkmaya balayaca bir retim biimi iine girilme projeleri yaplmaktadr. Btn bunlar ilgin. Hi bir ekilde tam olarak kullanm deerine dnyoruz demek deildir. Ama kitlelere dnk byk deiim deerleri yaratmaktan kmak arzusunu ve Bat toplumlarnda insanlarn yaam biimlerinin de bu
5 8 :

yeni eilimlere tam olarak ters dmediini hatrlatmakta yarar var. Uluslarn snrlarn artk yatay biimde geen ve yol alan yatay ekillenmeler oluturmaktadr. Arzular da buna uygun olarak yatayla maktadrlar. Bugn artk kltrn piramidal bir btnlnden bahsetmek olanakszlamtr. Rock, Punk, Hippi olmann snrlar ulus-devletler iine skp kalmamaktadr. Ayn ekilde Reggea mzii de Bat toplumu iin yeni bir kltr esi olmutur. Yeni Eilimler, tekillik ve yataylklan gelitirmekte ve klasik deerleri yererek, yeni alternatifler aramaktadrlar. 86
rencilerinin Hareketleri :

Kasm ay ortalarnda Paris XIII Viltanneuse niversitesinde balayp, Aralk aynn 12 sine kadar sren 1986 rencilerinin olaylar, btn Fransa'y sarst, Avrupa'nn dier lkelerine de srad (talya, spanya buradaki renciler de ayn nedenlerden dolay, ve bilhassa Merkezi Seim yolunun kaldrlp, herkesin istedii niversiteye gidebilmesi iin yrdler.) /Le Monde 19.12.1986 Belika, Alman-ya(*) ayrca btn dikkatleri de Fransa, bilhassa Paris'e ekti. (Andre Fontaine, Paris'in merkez olup, ayn ekilde Ro-ma'daki rencilerin de ayn sebeplerden dolay greve gittiklerini belirtiyor /Le Monde, 19.12.1986). Bu olaylarn zmlemesine girmeden evvel, 1968 renci olaylar ile farknn belirtilmesi ve 1970'lerden beri talya'da gerekletirilen transversal (yatay geili) mcadele biimlerinin Fransa'da gereklemesinin bir rnei olan 86 olaylarnn politik uzantsnn vurgulanmas gerekmektedir. A) 1986 rencilerinin olaylar 1968'inkilere nazaran politika d gzkmektedir (Olivier Biffaud, Le Monde 19.12.86 "rencilerin hareketleri devrimci deillerdi..."). Yeni mcadele ve yeni direni biimlerinin getirdii bir politikann bir arzu mikro-politikasnn bedenlerden yola fkr-masdr bu. Devaquet niversite kanunu projesi zerinde
Cezayir renci hareketleri 8.11.86'da niversitelerin yemek problemi ve Lisdere din dersi imtahan konulmas zerine balad. (V.S.D. 4.12.1986) Raphael Meursault'nun makalesi

59

younlaan lise ve, niversiteliler, dier politik eleri de iererek, ortaya bir billurlama kardlar; yle ki bu billurlama birden bire hi beklenmedik bir ekilde Chirac hkmetinin hem zel hapishane projesini, hem de Fransz vatandal maddesinde yaplmak istenen projenin geri alnmasn salad (Yabanc ana ve babadan Fransa'da doan ocuklarn otomatik olarak Fransz olmasn nlemek isteyen bir proje). Bu arada yeni mcadele biimleri eklinde ortaya kan bu billurlama, merkeziyeti parti ve sendikalar da devre d brakt. Kaybedecek hi bir eyi kalmayan Fransz Komnist Partisi ve C.G.T. sendikas dnda, hi bir sol parti ve sendika bu olaylar kendi bnyesinde toplamaya almad. Bu molekler mcadeleler, tekil-bireysel younlamann billurlap toplanmas hareketi olarak gzkmektedir: 4 aralk 1986 da renciler Devaquet reformunun geri ekilmesinde direndiler (Tek bir zel proje zerinde younlama) /Le Monde 5.12.1986/. 6 Aralk gecesi Cezayir doumlu frnsz Malik Usekkin'in "atcambaz" motorlu po-lislerince ldrlmesi zerine 8 Araik'da Chirac niversite reformunun geri ekildiini aklad. Cumhurbakan F. Mit-terand 3 Aralk 1986'da bu "ie yaramaz" ve "srasz" projenin geri alnmasn Chirac'tan istemesi zerine/Le Monde 9.12.1986/; Devaquet'nin 27 Kasm yry sonras kabul edilmeyen istifas, sonunda, 8.12.1986'da Chirac tarafndan kabul edildi. Devaquet niversite projesi zerine younlaan etki, ardndan Monory'nin liselerdeki reformunda, Pas-qua'nn motorlu "atcambaz" polislerinin lavedilmesinin istenmesinde, semen yann on altya indirilmesinde, zel hapisanelerin ve Fransz vatandalnn projelerinde kristal-letii gibi, Fransz kamuoyunda pasifist hareketlerin sempatik ekiciliini gstermi oldu. Sa hkmetin arkaik davranlar politik krize yol at ktidar partilerinin aralarnda anlamazlklar kendini gsterdi (Liberation 8.12.1986). Ser-ge July, Kinizmin politikas/; Raymond Barne. "Eer cumhurbakan bakanlk ediyor, babakan da ynetiyorsa syle60

yecek hi bir ey kalmad" diyerek ortaklaa ynetimi alaylca eletirdi. Alain Rollat Chirac-Mitterand ikilisinin arasndaki ahengin sonundan bahsetti (Le Monde, 11.12.1986). in tuhaf yan, Savary projesi ile balayan i piyasas/niversite ilikisi Devaquet projesinde patlak verirken Mitterand "ben genleri anladm" demekten nasl kendini alam-vordu? 1986 rencileri hi bir eyden habersiz ufaklklar olmadklarm politikaclara gsterdiler ("Projeyi okuduk ve ,anladk" slogan; Orsay rencileri komitesinin Devaquet reformunun madde madde analizini karp, 27.11.1986'da yry srasnda dattlar). B) kinci olarak yayn organlarnn rolne deinmekte yarar var. ktidarn yayn organlarnda kontrol mekanizmalar kurmas (ajans Frans Pres grevleri) birinci kanaln zelletirilmesi srasnda gazeteciler, fransz kamuoyuna bilinen fakat grlmeyen polis taktiini imgelerle gsterdi: Bunlar polisin bu tip oyunlara girmesi karsnda arp, bunu nefretle karladlar.. 7.12.1986 birinci kanal 20 haberlerinde ar sac gruptan militanlarn nasl polis tarafndan brakldn ve ayn kiilerin 6.12 de nasl "quartier latn' de polise kar rencileri kkrtp, sa solu krdklarn gsterdi: Rportaj da G.U.D. (Toplu defans -ar sa- grubu) militan, kendisinin gemesine msade eden C.R.S'e (toplum polisi): "Teekkrler, biz zaten size kar deiliz" diyor. Polis subay da: "braknz gesinler" diye emir veriyor. Ayn rportaj, ayn komandoyu hem perembe gn "Invalide meydannda, hem de cumartesi gn "quartier latn"de krp dkerken gsteriyor. Ajans Frans Pres'ten bir gazeteci ise Belediye Binasndan kan gsterici klkl polislerin nasl olaylar kkrttna ve provokasyonlara ahit oluyor (Liberation gazetesi 8.12.1986) i Btn bunlar Chirac hkmetinin hl 68 arkaizmi iinde bir stratejiyle nce krp dkme, sonra da Franszlarn honutsuzlukla rencilerin karsnda yer alp, Chirac hkmetine oy atacann dnlp, yaplmasn gstermektedir (De Gaulle'n Pompidou'nun tavsiyesi ile 68'de 61

rencilerin krp-dkmesine izin verip, hemen ardndan yaplan seimleri kazanmas stratejisi yakn zaman tarihileri iin bilinen bir gerek). 68 ile hi bir benzerlii olmayan 86 rencilerinin hareketlerini 68'e evirmeyi baaramayan Chirac hkmeti, yeni stratejiler aray iinde nekahat devresine girerken, yeni kozunu ekonomik baarlarda aramay kendisine yol semi gzkyor (Le Monde, 13.12,86). C) Son olarak i piyasas/niversite ilikisine deinelim. nk burada hem 68 ile 86 rencilerinin fark gzkecek, hem de Fransz niversiteleri ve toplumunun amaz ortaya kacak. ncelikle 1968'de sermayeyi niversiteye sokmamakta direnen rencilerin tersine, genel isizlik krizinin de etkisiyle, isizlik tehlikesi iinde renimlerini srdren renciler 86 senesinde byle bir tavr taknmamakta-drlar. Eitlik iin, ayrma ve elemeye kar olan renciler 86'da herkese eit bir ekilde i piyasasnda i bulma ansnn tannmasn diliyorlar. Politika dlktan politiklie gei ayn zamanda saflktan ani bilinlenmeye gemeyi de iermektedir (Bruno Frappat, Le Monde, 10.12.1986) 86 rencileri patronlarn ve sermayenin eit bir biimde yksek retime girmesi iin mcadele verdiler "Eleme ve Adaletsizlie kar" slogan; Liselilerin "Herkes iin ayn ans" slogan (Henri IV lisesi) Fransadaki byk okullardan kanlara kar niversitelerden kan "isizler ordusu" i bulmakta eitlik aryorlar. Btn bunlar Malik'in ldrlmesi ile billurlat (Aut-re Chose, zel say: "Hile yapyorlar, yalan sylyorlar, ldryorlar" balkl yaz. 6.12.1986). 20 numaral Monsieur Le Prinee sokanda hergn braklan elenkler, yazlar fransz kamuoyuna Malik Usekkin'in polis tarafndan ldrlmesini knamakta ve bu kollektif bellekte yer etmektedir. Ademi merkeziyetiliin son ana kadar korunmas ve Milli renci Koordinasyonunun lavedilmesi, bir ok politikacya ders verecek nitelikleri tamakta ve politik parti ve merkeziyeti sendikalar dnda, mikro-politik, yatay, mole-kler mcadele biimlerinin kristallemesi rneini bize vermektedir. 62

86 Olaylarnn "ksa devre soykt" (1976-1986) Antropoloji politik:

1976'dan beri fransz genlerinin hareketlen ve yaam biimlen, genelde, sylenen "sylemsel oluumlarn" ve "moda biimlerinin" etkisi, bunlarn yaym organlarnda iletilmeleri ve iktidarn genler ve dier halklar zerinde kurmakta olduu hegomonya (cinsellik, hastalklar, mikroplar) genel "kltrel havann" deimesiyle, kendisine yeni biimler vermektedir. Artk iktidar yalnzca yasaya aykr olanlarda deil, ama 68'den bu yana genel "hakim kltr ieren" normlar d yaam biimi srdren, btn fransz halklarnn zerinde bir daim kontrol mekanizmas kurmaya balamtr. (Televizyondaki naklen programlar, telefon ve mini-tel ile kontrol edilen "Hit Parade", (en sevilen programlarn sralanmas) Tenis oyuncularnn snflandrlmas ve belli klasmanlarn daimi deiiklii, biiminde iktidar halklar daimi kontrol altnda tutmaktadr; tabt, bunun yannda belli mukavemet biimleri kendi szmalarn gerekletirmekte geri kalmamaktadr). Giscard seneleri, 1981Mitterand senelerine gelene kadar, yrtt kltrel politika ve genel kltrel hava (radyo, T.V. kyafet moda biimleri, vitrinler, elence ve dans ve mzik biimleri) belli normlar iermektedir; 80'li senelerin liberal tipini yaratmaktadr: Bu senelerde Paris sokaklarnda, maddi durumu ne olursa olsun, yeni palazlanmakta olan moda (hippiliin zdd, temizlik ve 50 li senelere ilk dnn balamas) beraberinde belli bir insan tipini ortaya karmaktayd: bireyci, d gsterie ok nem veren, hafif bir egoizm modas, toplu yaam normlarnn dnda kendini kiisel gibi gsteren davranlar ve bu tip yerlerde, ayn tip insanlarn elence yerleri, ve bilhassa yaam biimi olarak 68'li senelerin yaam biimi kltrn silip spren yeni bir dalgann ortaya kmas ve bu tip kyafet ve davran biimi63

ne girmemekte direnenlerin yeni kltr dalgasnn kard baz "sfatlarla" alaya alnma biimleri ve bunlarn T. V. kanalyla halka yaygnlatrlmas (rnein "geri kalm altm se-kizci" terimi). Bunlarn yannda sol aydnlarn da yeni aray biimleri yaygnlamaktayd; Marksizmin sorgulanmas, Kamboya olaylar ve gemilerle lkelerini terketmek zorunda kalan Asyallarn dramlar, fransz kamu oyunu ve solunu hem sarsmakta, hem de etkilemekteydi. Bunlarn arasnda Henri Lefebvre'in Paris VIII niversitesinde dzenledii ve kendisinin ynetici olduu "Marksizm ld m?" adl kol-lokyum ve intahar eden Nikos Poulantzas ansna dzenlenen kollokyumda ayn konularn ilenmesi, baz 68'ci mark-sistleri, baka aray biimlerine doru itmekteydi. Bunlar arasnda nc Dnya "kalknma"s zerine aratrma yapan Samir Amin'in, XIX uncu yzyl islam dnrleri (bilhassa Msr) arasnda Bat'dan kopma teorilerine girimesi ve Msr'da Mslman kardeler e ittifak araylarna gitmesi, verilen rnekler arasnda en arpcsdr. Baz mark-sistlerin, post-Althusser diyebileceimiz biimiyle, HegePe dnte kar yollar aramas ve Mara'n 44 elyazmalarn n plana karmas, verilen rnekler arama konulabilir. Ama 68 dncesi yalnzca bunlar deildi. Daha 68 ncesi Serge Mallet Avrupa'da ii snfnn ehresinin deimi olduunu sylerken yeni strateji Sartre etrafnda toplanmaktayd. Tronti'nin "i ve Sermaye" adl kitab o zamandan itibaren Avrupa ii snfnn ok deimi olduunu ve yeni stratejilerin gerekliliini vurgulamaktayd. Bu arada Foucault, De-leuze, Derrida, Chtelet, Lyotard gibi felsefeciler, artk btnc dncelerden kmann gerekliliini vurgulamakta ve yeni marjinal "ezilen" guruplarn analizine girmekteydiler. (Homosekseller, Uyuturucu kullananlar, yabanc iiler vs...) Felk Guattari'nin arzunun mikro-politii, Fouca-ult'da "iktidarn bed.enler zerindeki mikro-fizii" eklinde yeni analiz biimleri ortaya kmtr. Bunlarn iinde Gilles Deleuze ve F. Guattari'nin Anti-Oidipus kitab anti-psikiyat-ri dalgas iinde yeniden kuramsallatrmay Fransz okur kitlesine sunmutur. 64

Giscard senelerinin fransz genlii, bylece bitmi denilen ve bunun aydnlar tarafndan dergilerde vurgulanmas ile "kantlanan" ideoloji biimlerinden ayrlp, "solculuk ile devaml elele gitmi" bir genliin baka tiplere brnmesini ortaya karmaktayd. Figaro gazetesinin ekinde yazan Louis Pauwels "Yeni dalga" genlii ile vnmektedir. Genlik gerek 1979 petrol krizi, gerek Bat ekonomisinin geirmekte olduu yapsal krizinin etkisiyle, isizlik korkusu iinde yeni dalga kltrlerine doru kaym,; ve hem okumas 'uzun sren, hem de ok masraf gerektiren niversite yerine, baz iki senelik zel okullardan bir "diploma kapp" i piyasasnda kendilerine bir para kazanma yolu arama ilemlerine girimilerdir. Tabii bu yeni dalga iinde bireycilik ve eleme sistemlerinin n plana kmas bu genlerde "kapma" ve "yarma" duygularn da pekitirmekteydi. Yine bu senelerde eski bleu-jean'l arkclarn iyi giyimli, ksa dzgn kesilmi salaryla, ksa ufak kravatlary-la, efendi ocuk imgesine Srnmeleri, yeni dalga kltrn etkilemekteydi. Ayrca cinsel zgrln yksek boyutlara ulat Fransa'da gerekten eskiye dn, bu yeni dalga iinde, aile, vatan, i slogan altnda belli gelenekselciiii de iinde tamaktayd. Genlerde vcut gelitirme merak, bu yeni dalga beden endiesi iinde kendini gstermekteydi. Btn gelenek-selciliin yannda yeni dalga kltr beraberinde yeni topluma girme biimlerini de tamaktayd: Homosekseller artk toplumun dndan iine girmekteydiler ve vcut gelitirme, yakkl gzkme, kyafet bu insan tipinin nderliinde gelimekteydi. Kaliforniya tipi "gay"ler yeni bir erkek tipini canlandrmaktaydlar ve aslnda bu 50'li senelerin erkek tikinden baka bir ey deildi: ksa sal, bykl, erkeksi ve be-ience yapl homoseksel tipi. Reagan iktidarnn getirdii liberalizm modas artk fransz basnm ve oradan da fransz genliini etkilemekteydi. Giscard seneleri 1981 de Sosyalistlerin byk bir g-|e iktidara gelmesiyle sona eriyordu. Ayn sene, fransz top65

lumunu, btn dnyay etkisine ald gibi A.I.D.S. hastalnn ortaya kmas ve yeni dalga cinsellik biimini ortaya karp, insanlar biimlemesini gzlerin nne sermekteydi. Guy Sorman'n "Amerika'da Tutucu Devrim" kitab bu seneler genliini aktarmaktadr (Aileye bal, dindar, temiz ve iine dkn bir genlik). Liberalizm furyas Mitterand'm seimine ramen etkisini arttrmaktadr. 10 Mays 1981 de byk bir tantana ile Mitterand'm seimi, beraberinde bayram ve elenceyi getirmi, mzik, dans sokaklarda mergez koku-laryla etrafa yaylp, belli bir sol kltrnn simgesi olmutur. Yeni dalga tutucu biimine kar, imdi kltr bakan Sosyalist partili Lang "yeni dalga sol kltrn" gelitirmekte, rock ile tiyatro yeni biimlerine girmektedir. 1982-83 senelerinde Fransz genlii, sosyalist iktidarnda bir "iktidar" olduunu anlam oldu. Sa muhalefet gidiat srdren liberalizm tartmasn fleyerek atei ykseltmeye alrken, zel okullar i piyasas ile iice niversitelerin ie yaramaz "mezarlklar" olduu ideolojisini yeni dalga fransz genliine alamak istiyorlard. Bu senelerde btn dnya'da, Avrupa'nn bir ok lkesinde sosyalist iktidarlarn seimle i basna gelmesine ramen, sa ykselmekteydi. nk daha sa da, sol da eski arkaik biimlerinden kurtulamam, ve hatta sa daha atak gzkmektedir. Sosyalist iktidar san ekmeine ya srmekte ve Savary projesi byk bir darbe yemekteydi. nce komnist Partili salk bakan reformuna kar 83 maysnda tp fakltesi rencileri byk bir greve girdiler. Bunlar ar sac militanlar StGer-main bulvarnda sa solu yakp, krarak, takip ettiler. Artk Sosyalist iktidar ve yeni dalga genlik arasnda bir sava balam gibi gzkmekteydi. 1984 senesinde Savary niversite reformuna kar, katolik okullarn finansmannn azalmasn bahane eden Fransz sa Paris'te byk bir gvde gsterisinde bulundu. lerinde bir ok sac politikacnn da bulunduu gsteri iin sa partiler otobslerle bir ok yal semeni Paris sokaklarna tadlar. Bilan: 1 Milyona yakn Fransz yollarda 66

yrd. Bunun zerine, byk bir sakinlik inde biten bu gsteri sonras, Mitterand, Savary projesini hemen geri ektii gibi, hkmette de deiiklik yapt. lk sosyalist hkmet yeni dalga kltre hitap edemediini anlamt. Bylece eski sendikac Monroy yerine Fransa'nn en byk okulu olan ve btn yksek dereceli kadro memurlarn yetitiren E.N.A. okulu mezunu Laurent Fabius, hem genlii hem de iletmecilii ile Fransz genlii iin bir imge olabilir sanlyordu. Hkmet deiiklii ayn zamanda bir ekonomi politikasnn da deiikliini gstermekteydi: sizlii hedef alan ilk hkmetin tersine Fabius hkmeti ykselmekte plan enflasyonu kendisine hedef semiti. Mitterand'm I Cumhurbakanl srasnda sa yeni dalgann ykselmesi, Le Pen'in Milli Cephe partisinin ii banliylerinde byk oylar toplamas, hem yeni iilerin ehresini gstermekte, hem de Giscard senelerinin kltrel sylevsel oluumunun (semerelerini toplamaktadr. Bu senelerde ayrca devleti politikalarn iflasna de-jinmekte yarar var, nk sosyalist partisinin bir ok i yeri-i devletletirmesi fransz kamuoyunda sempati kazanmyor-iu. Bilhassa vergilerin artmas franszlarda senelerden beri Eelen bkknl patlama noktasna ykseltmekteydi. Ayn senelerde rk cinayetler, polisin kusurlu eylemleri, sol fransz kamuoyunda belli kprdanmalara yol ayordu. Bilhassa yahudilere kar giriilen ve ar saclar tarafndan dzenlendii tahmin edilen (gazeteler) terrist eylemler yeni rgtlenme biimlerini gerektirmekteydi. S. O. S Irklk adl kampanya bu sralarda kuruldu. evre radyolarna konulmas istenen reklamlarn etkisiyle kapatlmak tehlikesi ile kar karya kalan N.R.J. radyosu yine bu sene iinde byk bir gsteride bulundu. N.R.J. radyosunun mzii ile yollarda "16 yandaki" genliin dans ederek zgrlk gsterilerinde bulunmas 1986 renci olaylar ile yakndan ilikili olduunu gstermektedir. (Fransz arkclar da bu zgrlk kstlayc gibi gzken hareketlere kar yerlerini almaya baladlar: Daniel Guichard ile yaplan rportajda Fransa'nn ne ili ne de Polonya olmad vurgulanmaktayd). 67

1985 senesi Haziran aynda Concorde meydannda d zenlenen S.O.S Irklk byk konseri sa basnn yeni dalga kltrne bir kar kltr karmakta ve yeni bir kltrn te mellerini atmaktayd. Bu konser ikinci ve nc nesil ya banc ii ocuklaryla fransz genliini birletirdi ve onlar birbirlerine daha iyi tantt. Ayn akam bu heterojen grup lar beraberce dans etti ve tant. Dayanmann mutlak so mut ekli bu konserde snrlarn izmi oldu. 16 Mays 86 seimlerinden sonra, sa koalisyon'un ^ sosyalist Partisi eski lideri F. Mitterand'm cumhurbakanl srasnda, onunla "ortaklaa ynetime" girmesi, yeni bir politik dnemi ortaya karyor ve Sosyalist Partinin balatm olduu (1984) liberalleme politikasn hzlandryordu. 1986 rencilerinin gsterileri srasnda ve hatta daha nceleri, fransz hkmetinin (sa) ald arkaik kararlar genlii gittike honutsuzlua soktuu gibi, 86 renci olay lar hem trenyolu iilerini, hem gemi iilerini hareket fur yas iine sokuyor, ve mukavemet biimlerine yeni bir oksi jen balonu sunmu oluyordu.
Sa ve arkaik politikas:

Giscard'n Cumhurbakanl srasnda yrtlen kltr politikas meyvelerini Mitterand ynetimi srasnda toplarken, sosyalist parti devrinin kltr bakan Lang'n kuvvetli kltr politikas ile yeni dalga liberal genliine kar bir yeni bir cevap yaptryordu. Daha sa koalisyonun ilk senesi dolmadan, kredileri kesilen veya azaltlan tiyatro gruplar ve aktrleri yeni sa hkmetinin kltr bakan Leotard'a kar gsterileri balattlar (Aralk 1986). Bunun dnda R.P.R. li Claude L,abbe, renci olaylarnn bymesinin kabahatini "ie yaramaz" solcu gazetecilerin atlmasn salamayan Leotard'n televizyonunda buluyor (L'Evenement du Jeudi, 18-23 Aralk 1986, s:9). Daha syleni biiminden kendisini belli eden sa, baz iktidar mekanizmalarn kendisine ait sanmaktadr: Televizyonun zgr ve kendini yneten bir aygt olmasn dnemeyen poli68

tikaclar hemen televizyona bir kimsenin ismini vererek, onun zel malym sylemini kullanyorlar: Leotard'n televizyonu. Bunun yannda, yine, R.P.R.li gen bir militan, Eric Raoult, kendisinin iinde bulunduu partinin yneticilerinin "kafalarnda yenilenme olmazsa" genlii tamamen kaybetme "tehlikesinin varln" sylemektedir (L'Evene-ment du Jeudi, ayn say, s:9) ileri bakan Pasqua, hem rencilerin gsterileri srasnda, hem de "Gelime projesi" zerinde patlayan skandal ile btn prestijini kaybederken, hl motorlu polislerin "grevlerini yaptklarn ve kendilerini koruduklarn" sylemeye devam etmektedir. Ayn zamanda olaylarn gsterildii 1. kanaln filmine el koymak istemektedir. Filmi "Devlet srr" olarak kabul etmesi de olaya mizahi bir boyut kazandrmaktadr. Filmin gsterildii gnn ertesi gn (8 Aralk 1986) FASP adl toplum polisi sendikas olaylar "yanl ve yarm yamalak ve taraf tutarak" gsteren rportaj knyor ve eletiriyordu. Bu sendikaya gre toplum polisi ar sac renciyi niversitesine girsin diye brakyormu. Buna karlk Jean-Pierre Ferret, 1. kanal adna: "Bizim iin problem yok, vicdanmz rahattr, gsterdiimiz imgeler tartma gtrmez, biz imgeleri olduu gibi gsterdik, sonra bu imgeler yorumlandlar" demektedir. ngiltere'de Hooliganlar ve yeni naziler arasndaki bir-j leme, Fransa ve Almanya'da "dazlaklar" ile ar sac ve nazi gruplar arasndaki ittifak gerektir. Pascal Krop'un sor-jgulad gibi "uzun zarnandr 1. kanalda "infovizyon" adl programda bu dazlaklar izlediimiz, onlarn "askeri" hareketlerini gsterdiimiz halde, polis 1. kanaln filimlerine el koyaca yerde, niye bu dazlaklar yakalamyor" demekte-dir. (L'Evenement du Jeudi, ayn say, s: 159)
Sa politikay destekleyen yeni marjinaller:

Dazlaklar grubu dnda yeni marjinal gruplar yabanc iilere ve onlarn ocuklarna kar rk tavrlarna yeni nazi biiminde bir geri dn yaratmaktadr. Bunlarn yann69

da, yine Giscard zaman kltr altndaki homosekselleri sayabiliriz. 1980'li senelere kadar herkesin tahmin ettii gibi, homosekseller daima marjinal yaam biimi iinde, aznlk olarak toplumda ve politik yelpazede yerlerini almlardr. Bilindii gibi Nazi Almanya'snda homoseksel, komnist, yahudi ayn aalayc sfatlar zerlerine ekmilerdir. Freud'n Schreber'i hem izofren hem de homoseksel olduu iin aalamas, Deleuze ve Guattari tarafndan yaymlanmtr (Deleuze, Guattari, Politika ve Psikanaliz, Des Mots Perdus yaynevi). Reich'm bu tip grubu, hasta deil fakat yalnzca ocukluktan kalan bir bellek olarak grmesi, ardndan Felix Guattari'nin "Molekler Devrim" (1977) kitabnda inceledii gibi talyan ve Fransz homoseksellerinin molekler devrimci hareketlerinin incelenmesi, aa yukar bilinen verilerdir. Fasbinder'in gerek "13 nc dolunay" gerek Jean Genet'den adapte ettii "Querelle" filimlerinde gsterdii gibi, bu gruplar kendi mikro-faizmlerini yayarlarken, aznlk yaam biimlerinde younluklarm azaltmlardr. 1981 senesinde A.I.D.S. virsnn ortaya kmas ve be sene iinde bu virs tayanlarn saysnn byk boyutlara ulamas, hem sa basn tarafndan kullanlm, hem de millenaranist dinci gruplarn, bu virste "tanrnn gazabn grmeleri" eklindeki yorumlamalar, bu marjinal olup da topluma girmi saylan grubu tekrar snrlar dna karmtr. 198.1 hatta 85'lere kadar mikro-iktidarlarm topluma yayan gruplar olarak, topluma girmi olan homoseksellerin, yeniden bu virsn etkisiyle toplum dna itilmeleri, onlarda yeni direni biimlerini ortaya karmtr. Aslnda, Giscard dnemi homoseksellerini incelerken genellemeden kamakta yarar var. Antropolojik olarak, mikro-faizm iti-limleri tayan znelerin durumunun bugn 25-35 yalarnda olanlar iin geerli olabileceini syleyebiliriz. Bunun zerindeki yata bulunan bu marjinal grup, eski solcu ve an-ti-rk geleneklerini srdrmekte devam etmektedirler. nk onlarn kltr, marjinallii sonuna kadar yaayan, 70

topluma ilhak edilememi kltrn yeleri olmalar bu kltr srdrmelerinde etkili olmaktadr. Guy Sorman'n "Tutucu Devrim" kitabnda da inceledii gibi 1981-82 senelerinin arasnda Amerika'da yaygnlaan -Kaliforniya tipi deni-len-gelenekilik akm, kendini Avrupa lkelerinde de gstermeye balamtr. Ta ki, bu senelerin genlii, sonras 1985-86 genlii Renaud, Coluche, Balavoine, Lavilier tipi mzisyenlerini kendilerine rnek seene kadar. Bu arkc tipleri hem solda olmalar, hem kyafetlerini yine uzun sa, bleu-jean modasnda gtrmeleri, son iki sene iinde 68 tipi denilen genlik tipinin yeniden ortaya kmasnda etkili olmutur. Fakat biim ne kadar eskiye benzerse benzesin artk Fransz toplumu 68 kltr iinde deildir. Artk molekler mcadeleler kartopu gibi dier politik mcadeleleri billurlatrmakta ve sokak gsterilerini hazrlamaktadr. 1986 renci olaylarnda dikkati eken baka bir olgu da bu tip marjinal gruplarn (ikinci nesil yabanc ii ocuklar, banliy eteleri, homoseksel aydnlar, hafif uyuturucu kullananlar, punklar) yine devrimci gruplarn iinde gzkmekte ve sa hkmetin arkaik ltleri ve kararlar karsnda yine sola kaymaktadrlar (zel Hapishaneler inaa edip iine uyuturucu kullananlarn hapsedilmesi: Yeni kanun projesine gre, ara sra da olsa, esrar kullanan genler polis tarafndan durdurulduklar vakit, eer cumhuriyet savcsnn dilei ile doktora gidip iyilemeyi kabul etmezlerse, hapishanelere tkacaklardr.) (Esprit dergisi, Uyuturucu zel says, 1986). Bugn fransz genlii tarafndan kabul edilen eylerin sa hkmet tarafndan dlanmas gerekli eyler arasnda konulan uyuturucu, homosekseller vb... gibi eyleri geri ekmek toplumda honutsuzluk yaratmaktadr. Deliler, izofrenler, ve dier aznlk gruplar topluma kabul edilmilerdir. Bunlar zerine gitmek sa hkmetin ar-kaikliinden baka bir eyi vurgulamamaktadr. 1937 senesinde izofren ve uyuturucu kullanmaktan kapatlan Antonin Artaud'un psikiyatrlar ve hastahaneler tarafndan (elekrooklar) ne hale konulduu bugnk psikiyat71

ri iin korkun sonular olarak kabul edilmektedir. (Odette ve AJain Virmaux, Artaud, kimsiniz? Manufacture yaynlar 1986). Bu arada Artaud'nun tm Avrupa niversite rektrlerine yazd mektup bugn iin bile ilgintir: "Sizin kendi mantnz adna bile size yle demekteyiz: hayat kokuyor, Baylar, Bir an olsun yznze baknz, ve rnlerinizin farkna varnz. Diplomalarnzn kalbura evirilmi delikleri arasndan artk kaybolmu bir genlik gemektedir. Sizler bu dnyann yarassmz Baylar" (Artaud, Btn Eserleri, l.cilt, ikinci kitap, s:39). 1937'den beri uzun zaman geti, hem an-ti-psikiyatri (Laing) hem de psikiyatri ilerledi. Fransz toplumu da bu sre iinde olgunlat. Ama 1986 ylnda sa hkmetin yeniden ieri tkma politikas yrtmesi, iktidarnn asl yzn gsterdii gibi, fransz toplumuna ve bilhassa genliine tamamen ters dmekteydi.
KAYNAKA: SAMN, La Dconnexion, Maspeus 1986 G.DELEUZE, F.GUATTARI, Anti-Oedipe ............ Minuit 1973. ' , F.GUATTARI, La Revolution Moleculaire 10/18, 1977. GUY SORMAN; La Revolution liberale Peurulle 1984. G.DELEUZE, F.GUATTARI, Politigue et Psychanalyse tarihsiz sel. d Mots Perdus. Odette et Alain VIRMAUX, Antonin Artaud. pui etes-vous, Manufacture 1986. Antonin ARTAUD, Deuvres completes, Gallimard 1976.

72

1986'da Fransz Genlii ve Temsiliyet Sorunu: Bu konuda zellikle kadn yazarlarn rol nem kazanmaktadr. Sartre ile Simone de Beauvoir'n nclnde balayan kadn haklar ile ilgili yazlar ve kitaplar, 68 hareketi ve feministlerin eylemleri ve yaam biimleriyle byk boyutlara varm ve fransz toplumunu, gerek kanunlarnda, gerek yaam biimlerinde sarsmtr: beraber evli olmadan yaamann sosyal sigota haklarndan faydalanmak anlamna gelmesi, evlilik srasnda mallarn ayrlmas, kadnn evlendii vakit bile kendi gen kzlk soyadn tayabilmesi ve ocuuna bu soyadn verebilmesi, bunun yannda yaam biimlerindeki deiinimler, kadnlarn giderek daha fazla yalnz yaamalar, kendilerine baml kalmalar, bamszlklar (hu-I kuk veya cinsel), evli olmadan ocuk sahibi olmalar ve beraber yaayan ayn cinsten evliliklerde evlat edilen ocuklarn artmas, ardndan tekniin getirdii deiinimler, yani hamile kalmaktan vcudunu korumak, beden endiesi yknden ocuk sahibi olmaktan korkan kadnlar yeni yapma (dllenme yollaryla ocuklarn, kendi kocasnn ve kendi yu-|murtalmn birlemesi neticesinde, karnnda tamay kanl eden baka kadnlarn karnndan dourtup, ona sonra-an para vererek, bir eit ocuk dourma hammailnda )ulunulma, yaam biimlerinde ve dnce ekillerinde b- deiinimler yaratmtr. rnek olarak, eskiden "marjinal" saylabilecek fakat son senelerde fransz toplumunun entellektel geliimini belirleyen Margueritte Duras olay stnde durmakta yarar var; nk 1985 senesine kadar, belli edebiyat okuyucular ve niversiteli aydn genlie hitap etmekte olan Duras, 1985 senesinde "Minuit" yaynlar tarafndan yaymlanan "L'Amant"3 kitab ile kitaplarn "avant-garde" (nc) kitaplar blmnden Best-Sellers blmne girmesi, fransz okuyucular kitlesinin nc diye nitelenen edebiyat nasl iine kabul etmi olduunu gstermektedir. Son kitab ayn yay-nevince 1986 senesinde yaymlanmtr: "Les yeux bleus che73

veux noirs"4. Bu nc yaymlarn bazlarnn byk sat rekorlar krmas franszlarm kitaba verdii nem ve deeri gstermekten baka, okuyucularn kltrel deiikliini de aklamaktadr. Margueritte Duras bu soruyu u ekilde yantlamaktadr: nsanlar gnn birinde, eletirilerden geerek kitap okumaktan bkp, kendilerinin de eletirmenler kadar seim yapabilmekte olduklarn anladlar (Duras ve Anne Sinclair ile rpotaj. Elle Dergisi, 8 Aralk 1986, S.66) Burada Duras fransz toplumunun 1986-85 senelerinde, eritii olgunluu belirttii gibi, temsilcilik sorununa da deinmektedir. Gerek renci olaylarnda, gerek tren yolu iilerinin grevlerinde, sendikalarn dnda alanlar ve renciler, hi bir temsilciyi kabul etmeden karar vermeye baladklarm gstermilerdir. Duras ayn zamanda eletirmenleri, birer okuyucu temsilcileri olmakla sulamaktadr. Fou-cault-Deleuze ikilisinin "L'Arc" dergisinde (1970) aydnlar zerine yaptklar syleilerinde de gsterdikleri gibi, Fransa'da bugn de aydnlarn nc rollerinin, temsilciliklerinin geerliliinin kalmadm grmekteyiz. 1986 fransz toplumunda ve zellikle Paris'te hi bir aydn, bakalar hesabna, ve bakalarnn adna konumay kabul etmemektedirler. Zaten toplumdaki insanlarn hareketleri de buna artk pek olanak vermemektedir. "L'Evenement du Jeudi" dergisinin yapt diyagrama gre Aydnlarn rol yokluklar ile belirtilmitir (L'Evenement du Jeudi, 18-23 Aralk 1986, "Les ondes de choc de la crise", s: 19) Margueritte Duras rneinde olduu gibi, eletirmenler kendi iktidarlar lsnde senelerdir, hem yazarlar hem de okuyucular zerinde bir hakimiyet kurmulardr: "Senelerden beri eletirmenler tarafndan gzaltnda tutuldum. Otuz senedir. Kadnca denilen bir edebiyat izgisinin tesine gememeliymiim. Aslnda ben bunu hep ayordum, ama eletirmenler bunu farketmiyor-lard ve gn geldi ve artk onlar okuyucular kendi ilerine alamadlar", (Elle dergisi, ayn say) diyor Duras. Duras ayn zamanda fransz toplumunu gzaltnda tutan ve devaml kontrol mekanizmalar kuran Televizyonu da eletirmekte74 '

dir. Ve bu nedenle hi bir televizyon rportajm kabul etmemektedir. Bu olguyu u ekilde aklamaktadr: "Okuyucular kitaplar imgelerin ardndan okumaktan, kitaplar baka trl okuyor ve anlyorlar". Burada Duras, Magritte'ten, Blanc-hot'dan, Foucault'dan, Deleuze'den beri vurgulanmak istenen imge ve okuma ilikisinin ayrkln vurgulamaktadr. Maurice Blanchot L'Entretien inlini adl kitabnda5 gelitir-i olduu, "konumak, grmek deildir" temas Foucault'-jun Les Mots et les Choses ve Ceci n'est pas une pipe kitaplarnda6 bir adm daha ileri gtrdn grmek de konumak deildir temasm Duras bu rportajnda sylemitir. (Sonsuza dek sylei) Ayn konumada Margueritte Duras yine fransz toplumunun 1986 senesinde kadn-erkek ilikilerini belirliyor ve Duras iin kadn haklar mcadelesi devam ediyor: "Eletirmenler beni devaml gzetlediler, eletirmenler erkeklerdir ve benden nefret etmilerdir"; niin sorusuna karlk: nk, belki de yaptm edebiyat onlar iin tehlikelidir, belki de beni kskanmaktadrlar7 diye yantlyor. Duras rneinden yola karak gelitirmek istediimiz hem kadn erkek ilikileri hem de temsiliyet sorununu daha fazla uzatmadan bu yazarn rneinde bitiriyoruz. rnek, bize hem renci hem de ii ve kyl grevlerini sosyolojik olarak daha iyi gstermektedir. Kimse bugn hi bir kitleyi temsil edememektedir. Ne sendikalar ii snfn, ne renci sendikalar rencileri, ne de politik partiler franszlar temsil edebilir durumdalardr. Aydnlarn nc rol de tamamen silinmektedir, ergin bir fransz toplumu bu tip temsilcileri kabul etmemeye balamlardr. Bu olaylar belli bir politik krizin habercisi niteliinde gzkmektedir.
Kk iler ve daimi kontrol:

Fransa'da da Bat'mn bir ok lkesinde olduu gibi, sanayi sektrnn krizde olduu bilmece deil. Dnya uluslararas iblmndeki, teknolojik deiikliklerle, deiinim- ki bu teknolojik deiiklikler biraz da verilen direniler ' 75

sonucu olarak, Batdaki refah devletinin 'sigortaclnn rnleridir- toplumda yeni yaam biimlerini ve retim e killerini ve oradan da yeni sosyal retim ilikilerini ortaya karmaktadr. Amerika ve ngiltere'de grlen "endstri siz-lemek" sreci Fransay da iine almaya balamaktadr. Fransz patronlar da, bir yandan dolarn ve faiz oranlarnn yksek olduu Amerikan liberalizmi senelerinde, krlar ba sit yoldan edinmek iin paralarn bu yeni ktaya tarlar ken, ayn zamanda kendi lkelerinin alehine Amerikan eko nomisine yardmc olmaktadrlar. Bu sre transnasyonellerin hegemonik. hakimiyet kurmak iin mcadele ettikleri mltinasyonaller (okuluslu irketler) karsndaki denge mcadelesidir. Dier taraftan fransz patronlar yatrmdan kaarak, retim maddeleri zerinde borsa oyunlarna gir mektedirler. rnein i piyasasnda tekstilin ve giyim kua mn nemi ok byktr. Bilindii gibi bir ok kimse iin moda Fransa'nn Paris'i demektir. Artk Fransa'da lks gi yim de spermarket biimine brnm, byk maazalar da byk markalar, spermarketten sabun tozu alr gibi franszlara sunmaktadr. Ufak denilebilecek giyim maazala rnn bile son senelerdeki yzeysel ve mekansal boyutlarn daki byme ve ferahlama bu byk maaza ideolojisinin getirdii bir olgudur. Lks giyim ile kitle giyimi arasnda pek byk bir fark kalmamtr. Tekstil retimi iin ham madde gereklidir. Fransz patronu hammaddesini kendi l kesinde retecei yerde bunu daha ucuza maledebilecei l kelerden almay tercih etmektedir. Fransa'da kadife kuma , artk hemen hemen hi yaplmamaktadr. Bu hammadde yi fransz patronu ngiltere'den almay yelemektedir. Bura dan da anlald gibi i blm, el emeinin ok ucuza mal edildii nc dnya lkeleri ve bat arasndaki i blm eklinde deil; bir Avrupa lkesinin bir dieri ile arasnda gelitirmi olduu iblm sz konusudur. Yani fransz pat ronu yatrmc roln bir yana brakm ve hammaddeler zerinde borsa oyunlarna girimilerdir. Bu bize plansz bir patron rneini sunmaktadr. , 76

piyasasnn bu ekilde ynlenmesinden en "negatif' etkiyi fransz alanlar grmektedirler. Plansz bir retim gelitiren ve krlar bu biimde cebe indiren fransz patronlar bu hareketleriyle toplumdaki i piyasasnda alanlar ile iverenler arasnda deiken bir ilikiyi gelitirmektedirler. Bu nedenle, yatrmlarn tam olarak nereye gittii belli olmayan, deiken bir ipiyasas ortaya kmakta ve yeni i arayan genlie daimi yeni iler renme zorunluluunu ve i deitirme gerekliliini iktidar basn ve yayn aygtlaryla ngrmekte ve tavsiye etmektedir: Fransa'da sosyalist partisi hkmetinden beri yrrle konulan bu tip alma biimleri yeni sa hkmet ile daha byk boyutlara erimektedir. Sendikal ve sendikasz iilerin grevleri bu plansz retim biimini eletirmektedir (Fransa'daki demiryolu gemi iileri grevleri) Genlere yeni basit geici i bulmay n plana alp, isizlie son vereceini zanneden sol hkmet T.U.C.8 denilen bir i bulma sistemi gelitirmitir. Buna gre i arayan genlere az denek verilip, geici basit iler bulunmakta ve her i deitirii srasnda genlere yeni iler gsterilmekte ve onlar dzenli bir eitime sokup bu yeni iler retilmektedir. V.S.D. dergisinin att manet bunu ak olarak gstermekte ve fransz kamuoyuna yarm gnlk az para denen ilerdeki baz kr yapma biimlerinin rneklerini vermektedir: Les petits boulots, a peut rapportef gros (Kk iler byk kazanlar salayabilir) (V.S.D. 30 Aralk 1986-7 Ocak 1987, s:16-17) Bu derginin verdii habere gre bir ka gnde renilen meslekler, ksa srede ar krlar salamaktadrlar: "deri taklidi yaptrcl, arabalarn ncam tamircilii" bir ka gnde renilen meslekler haline girmitir. "Bugn Fransa'da bu tip ileri yapanlar oktur, 2000'f lk bir kapital sayesinde bu self-mademen-ler birer ufak irketin efleri oldular" diye yazan Pierre Castex, bir bakma sabit olmayan, sonular aniden alnmak istenen, ileriye dnk uzun vadeli hi bir yatrm planlamayan bir i piyasasn anlatmaktadr. Genelde borsa oyunlar iindeki fransz
77

patronlar ani sonular ile ani krlar kazanmak isterlerken, genlerin de isizlie kar ayn stratejiyi kabullenmelerini salk vermekteler. Chirac hkmetinin ekonomik nerle-ri arasnda fransz patronlar iin en nemli kararlardan biri iten karlmann yumuaklnn kolaylatrlmas olmutur. Daimi kontrol ve daimi ksa srede renilen deiken meslekler, 80'li senelerin fransz toplumunun zel karakterlerinden biri olarak gzkmektedir. Daimi kontrol: Biyo-politika. Aslnda bu tip i bulma ve alma sistemleri iktidarn yeni gzaltnda tutma ve gzetleme biimlerini belirtmekte ve Foucault'nun yazd gibi biyo-politika bir iktidar mekanizmas yeni kontrol biimini yaratmaktadr9: Bu tip iktidarlarda gler ilikisi kapatlanlarn zerine deil, ama zgr halklar zerinedir. ktidar insanlar ieri tkarak gzetleyip, onlar topluma kazandrmak zorunda kalmamaktadr. nk belirli bayram gnlerinde nceden organize edilmi turlarla insanlarn nereye gidecei bilinmekte, hangi tip kamplarda, otellerde onlar sportmenletirecei bilinmektedir. Club Mediterrannee'deki bir kyde insanlarn bu snrlarn dna kmadan G.O. lar tarafndan elendirilmesi ve kendilerini elenceleri dahil onlarn ellerine teslim etmeleri insanlar belli artlanmalara hazrlamak iin ieri tkmak zorunda kalnmadn bize gstermektedir. Ayrca Club Mediterran-nee'nin Fransa'daki zel hapishaneleri kurmak iin giriimlerde bulunmas da ilgi ekicidir. Yeni bilgisayar mekanizmalarnda teknolojik deiiklikler, yeni fileme biimlerini belirlemektedir. nsanlarn cinsiyetleri ne olursa olsun, hangi zhrevi mikrobu tarsa tasn, bedava olan sosyal sigortalar sistemi ile iktidar, bedenleri hastahanelere ekmekte ve mikroplarnn llerini belirlemekte ve onlar yeni "itiraf biimlerinde, cinselliklerini, mikroplarn ve bu tip bilgileri fileyip, toplamaktadr. Yeni fransz vatandal yasasnn iinde fransz olmak isteyen bir kimsenin doktorlarn 78

slinden gemesi ve toplumun shhati iin tehlike tamamas iikkat ekici bir rnektir. Artk mahkumlarn yahut uyuturucu kullananlarn ieriye kapatlp topluma kazandrlmaya llnmas gerekmemektedir. nsanlar yaym organlarn-lan aldklar eitimlerle zaten normallemek yolunu semektedirler. Bir ok Batl refah devletinde yasal yollarla insanlara uyuturucu salanmakta, hastalklarn giderecek dozda uyuturucular salanmakta, hastalklarn giderecek dozda uyuturucular bedava verilmektedir(Hollanda'da olduu gibi). Bu ekilde yaamlar iktidarlar tarafndan hem korunmakta, hem de ekonomik olarak iletilmektedir. Hi kimse iktidarn gznden kamadan hareket edememekte, iktidar yayn organlar ve aygtlaryla yeni disiplin mekanizmalar gelitirmektedir. rnein, televizyonda kitap tantan bir programn yapmcs ve yneticisi olan Bernard Pivot, "Apostrophe" programnda, insanlarn kltrel dzeylerini tutturma ve gelitirme tekelini yklenirken10 ayn zamanda televizyon tarafnda franszlara yazdn (dictee) imtahanlar yapmaktadr. Binlerce fransz, televizyon ekranlar banda kendi kendilerini imtahan etmektedirler. retmenlerin rol televizyon yapmclarnn eline gemi gibi gzkmektedir. Sonu olarak, yeni iktidar biimleri, yeni yaam biimlerini gelitirmekte ve yeni mukavemet odaklar yaratmaktadr, iktidarn devaml kontrol mekanizmalar karsnda insanlar da daimi yeni eitim biimlerinden geip, onlar tarafndan kodlanp, deiik ve sabit olmayan ilerde almaktadrlar. Yeni alnan llerle iten karlmalarn hafifleyip, kolaylatrlmas bu tip yaam biimlerinin gstericisi olarak gzkmektedir.
1

M. Foucault, Suveier et Punir (Gaz altnda tutmak ve Cezalandrmak), Gallimafd 1975 ' 2 G. Deleuze, F. Guattari, L'Anti-Oedipe (Anti Oedipus) Minuit 3 M. DURAS, L'Amant (Ak), Editions de Minuit, Paris 1985 4 M. DURAS, Les yeux bleus, cheveux noirs, (mavi gzler, siyah salar) Editions de Minuit, 1986 5 Maurice BLANCHOT, L'Entretien infini, Gallimard, 1969 s:35-45

79

7 8 9

Mchel FOUCAULT, Les Mots efrles Choses (Szckler ve ey ler) Gallimard 1966; Ceci n'est pas une pipe (Bu bir pipo delil dir), Fata Morgana 1986 (ikinci bask) 1985 senesinde yaymlanan L'Amant (ak) 250.000 rnek basl mtr. TUC (Travaux d'utilite collective) Michel Foucault, La volonte de savoir (Bilmek Arzusu), Galli mard 1976. Trkesi iin bkz. M .Foucault, Cinsellik Tarihi evi ren: Hlya Tufan, Afa yaynlan, 1986. * Bu programda tantlan kitaplarn yazarlar, hem franszlar tarafndan tannrken hem de ertesi gnden itibaren btn kitaplarn vitrinlerini onlarn bu gsterilen kitaplar sslemektedir.

TOPLUMLARDA GERYE BAKIIN LERYE BAKIA DNMES:

(Maziden istikbale) Gnmzde toplumsal sylemin giderek dzenlenmesinde yerini ve bilimsel konumunu kaybetmeye balayan tarihin ve gemiin bilimselliinin sorgulanmakta olduu bu dnemde, ileriye dnk fal, by ve hipnoz yntemleri, Bat toplumlarnda ve hatta nc dnya toplumlarnda, ki buralarda geleneksel dnce ve terapi yntemleri hala sryor - yer etmeye balad. Bu yeni sylemsel oluumun tarih geliimi ve evrimine deinmekte yarar var: Bat toplumlar son 35 yldr hzl bir ' evrimden'gee-rek, yine eski sylemleri yakalamaya baladlar. Bunun nedenleri arasnda belli ballar unlardr: 1) nc Dnyac tezlerin gncelliini kaybetmesi; 2) Avrupa Sosyalist Partilerinin, bilhassa Fransz Sosyalist Partisinin yeni "dilinin" topluma yerlemesi (, para, kazan, ve sonra sosyallik sylemi) 3) Bu syleme kar, ancak reaksiyoner rk ve gerici sylemlerin halklar hareketlendirmesinin izlenii; 4) Bilimsel sylemin (kuantum fiziinin belirsizlik lkesi) ve psikanalizin mithslardan (sylencelerden) anndramamas; 5) Psikanalizin ve Psikiyatrinin bireysel sorunlara are bulamamas; 6) Psikanaliz rgtlerinin merkez yaplardan kamama-snn verdii rgt bunalm iinde anti-psikiyatri eylemlerinin baars; 7) Gemiin sorunlarn zmlerine yeterli olamamasnn yaratt bir gelecek merak, gemiin engizisyon-cu ve polisiye sorgulanmasnn yerini almas: Bu yntemlerin toplumu olan, disiplin toplumunun biyo-politik bir toplumsal yapya dnmesi ve bu endie iinde halklarn denetimi ve sonuncularn biyo-estetik ve ekolojik olarak doal dzensizliklere kar gelecei renme meraknn yaygnlamas. 81

80

17 Nisan 195^'te Asya'nn ve Afrika'nn 29 lkesi Endonezya'nn Bandu^S ehl"inde toplandlar. Tarih adna yeni bir dnyann kurul^asmda &*1'"?1' olarak, yeni bir dnemin almasna katl1(ja bulunduklarn dnyaya bildirdiler. lk olarak P52'de I/Observateur'de (14 Austos 1952) Alfred S^uvynin kulland terime gre iki byk dnyann (kapitalist wt sosyalist) karsnda yeni bir dnyann varl ortaya konuldu: unc Dnya, yani tm az gelimi lkeler farklarln yr btn olarak ortaya koymaktaydlar A.Sauvy'e gre belli bah karakteristikleri unlard: Yeni tbb tekniklerin Va^ndan haberdar olan bu lkelerde lm orannn Bat kap#st ve Sosyalist lkelere nazaran yksek olmas (Sauvy11 bizi^ 18.yy daki oranmzdalar" diye yazyordu); doum oranmji da bu oranda ok yksek olmas; bu lkelerin yatrmlara gereksinimleri olmas; yeni bir patlamaya neden olabece]< alk sorunu; smrgecilik altnda ezilmi olmalar. B^ st*da trih ezilenlerin lehine ilemekteydi ve dnyann genel s^iemi bu lkelerin bamszlnn tannmas ynnde gelimekteydi. Bu lkelerin kltrlerinin belli bir meruluunun ^Imas antropologlar tarafndan savunulan genel fikirle^ O|turuyordu. nl Fransz antropologu psalcln larndan saylan Claude-Levi- Strauss ih y a p kurud adh yesco'da yapt konumada, bu yeni fiIrk ve Tarih kirleri savunma^tay|. A.Sauvy ve G.Balandier'nin ortaya attklar nc Mya lkeleri terimi balamnda, Ban-dung'da daha "tara|izlar, balantszlar" tartmalar ortaya atlmamt (Bagan|iszlar ve 77'Yasas sonradan ortaya kacak). Fakat C^uney-Kuzey elikisi ve byle bir diyalogun zorunluluu ort^ya (onuluyordu. Hindistan'dan Nehru'nun, Birmanya'dan Nru'np, Seylan'dan Kofelavva'nn, Pakistan'dan MuhammecJ AlJPn've Endonezya'dan Sukarno'nun atklar bu devir ^elli^1 budhist ilkeleri benimsemekteydi: Saldrmazlk, ba^lrr/lk ve egemenlie karlkl sayg, lkelerin i ilerine hmama, szlemelerde ortak karlarn iki tarafl kullan^m|an beraberlik.
82

Dnyann coraf haritas bu ekilde deimeye balad: bu smr lkeleri siyas bamszlklarna kavumak iin bamszlk savalarna, 1955'ten itibaren Arika lkeleri de zgrlk ortamn yaamaya baladlar. Ayn lk Asya ve Gney Amerika lkelerinde de esmekteydi: 1959'da, Fidel Castro, lke'yi bir Amerikan kumarhanesine eviren Batista'y devirerek Kba'y devrimciletiriyordu. Amerika Birleik Devletleri'nin o zamanki arkaik d politikas bu lkeyi Sovyetler Birlii'nin yardmlarna doru kaydrmtr. Orta Dou'da 1952'de iktidara gelen Nasr tm nc Dnya lkelerinin kahraman roln stlenmiti. 1956'da Svey kanalnn emperyalist Bat devletlerine kapanmas ve kanaln devletletirilmesi sembolik bir nitelik tayordu. Bat kapitalist devletleri bu bamszlk syleminin atei altnda yeni Uluslararas yaplanmay balatmaktaydlar. Adna yeni- smrgecilik denilen sistem bu kez siyas ban> llk yerine ekonomik bamllk terimini yerletirdi. Dnyann yeniden yaplanmas iin 1944 ylnda (I.M.F.) ve Dnya Bankas kurulular bu yeni sistemin habercileriydi. Bir yl sonra Birlemi Milletler rgt kuruldu. 1960 ylnn ilk on yllk gelime plan ortaya konuldu. Monopoller devri diye bilinen bu dnem 1970'li yllardan sonra transnasyonel-ler devrine dnecek ve bu iki ekonomik kuvvet arasnda iktidar mcadelesi, Bat'nn petrol bunalm ad altnda, aslnda siyasal bunalmnn en nemli nedenlerinden birini oluturacaktr. nk bir baka yandan Petrol reten lkeler O.P.E.C.'i kurarken, Afrika lkeleri Birleik Afrika rgtn (.U.A.) kurdular. Bu gelime iinde 1975, 1979 ve 1984'de kez Lome'de konferanslar dzenlendi. Tm 68 kuan etkilemi olan in kltr devriminin yartcsi Mao Zedung'un lm (1976) ile bir tarih sayfas evrilmiti. Daha 1964'de Brezilya'da gerekletirilen asker darbe ile tutucu gler ordu sayesinde nc Dnya lkelerinde, gerek Bat, gerek Sosyalist lkeler yanls darbeler yaptlar. Bu darbelerin devrimci diye nitelendirilenleri
83

bir deiiklie yol amaya yetmedii gibi, Kamboya rneinde olduu gibi, barbarl da beraberinde getirdi: Pol -Pofun vahet dolu soykrm denemesi bir dnemin yok olmaya baladm gsteriyordu: Fransa'nn iki kart aydn, solcu Sartre ile sac olarak grlen R.Aron birlikte bu soykrm knadlar. (*) Yine Vietnam savana kar yryler ve gsteriler dzenleyen Bat devrimci genlii nc dnya genlii ile elele an ti- Amerikan yrylere katldlar. Fakat 1968 deneyiminin, o ilk andaki dkrkl yaratma etkisi, bu genlii "Katmandu yollarna" drd. Uyuturucunun da etkisiyle iyice tarafszlamaya balayan bu genlii heyecanlandracak hareket kalmamt. Bu boluktan yararlanmasn bilen liberal ekonomik bir sylem, yeni bir genlik yaratma yollarn deneyerek; etkili, i peinde koan bir sylemi yaygnlatrmaya giriti. Bu sylem etkilerini 1980'li ylarda gsterdi. 1968'de rol oynayan baka bir genlik kesimi, militan tavrlarndan vazgemeyerek nc Dnya lkelerine dolaysz yardm fikirlerine sarldlar. Bat'dan umudunu yitirenler, nc Dnya'da kyllerle ve topraklar kurumu halklarla yaamaya kotular. Snrsz Doktorlar Cemiyeti (Mede-cins ans Frontieres) bu yeni rgtlenme biimi iinde en ok tannan. Bu deney de alan zerinde-alan antropologlar, sosyologlar ve doktorlarn saptadklar bir gerekle silinmeye balad: Hkmetler aras yaplan yardmlarda yardm malzemeleri ve aralar hi bir zaman yerine ulamyordu. nc Dnya lkelerinin iktidar katlarnda bulunan brokratlar kendi vatandalarnn srtndan zenginleiyor-lar, onlarn smrlmelerine yardmc oluyorlard. "Brokratik burjuvazi" fikri ortaya kt. Hatta brokratlarn burjuvalardan daha a gzl ve daha kolay satn alnabilir karakteri, onlarn sulanmasn daha da hzlandrd. Bylece devletletirme sembolii sylemsel konumunu kaybetmekteydi. 1956'da Svey kanalyla balayan sylem, yeni bir gerek
Bu ann fotoraf, Raymond Aron'un, Bilgi Yaynlarndan krrn olan Sosyolojik Dncenin Etaplar adl kitabn arka kapana konmutur.

(karsnda hakimiyetini yitirmekteydi. Brokrasinin en az (ve hatta daha da fazla, burjuvaziler kadar kokumu olduu belleklerde yer etti. Hkmetlerden bamsz rgtler (orga-nisations non-gouvernementales) araclyla, nc Dnya lkelerine dolaysz yardm devri balad. Grevliler yerine gidip yardm malzemelerinin ulamn izliyorlard. And-re Glucksmann'm Sessizce ldryorlar1 kitab baz nc dnya lkelerine yardmn diktatrlkleri finanse ettiini belirtiyordu. Fransa'da nc Dnyaclar ve nc Dnya'ya kar kanlar gibisinden garip bir tartma ortam ald. Corafyac Yves Lacoste2 Yeni Filozoflar ad altnda B.H.Levy ve A.Glucksmann'm fikirlerine kar kyor ve iyi ve kt bir nc Dnya'mn varolamayacan bildiriyordu; nk Glucksmann ye arkadalar iin, baz lkelere yardm kesmek sz konusuydu. srail Devletinin kurulmasndan sonra Filistin sorunu, Lbnan sorunu bir zamanlarn solunu heyecanlandrrken 1979 yl bir dnm noktas tekil ediyordu: Biri, ncelikle, herkesin hayranlkla karlad fakat sonra bir terr Devletine dnen eriat ilkeleriyle ynetilen ran'da gerekletirilen Humeyni devrimi. kincisi, nc Dnya'ya yapt yardmlarn gittike gericilikle ve yar- ve yeni- smrgecilikle sulanan Sovyetler Birlii ordusunun Afganistan' igali. Bu andan itibaren Bat'mn aydnlarnn nc Dnya zerindeki sylemleri deiik bir konum almaya balad. nc Dnya syleminin en nde isimlerinden Msrl Samir Amin'in 1970'lerin banda3 yaymlanan Eitsiz Geliim (Le developpement inegal) deki tezlerinin, yani Merkez lkelerinin evre (nc Dnya) lkelerini ekonomik olarak smrmeleri ve bunun tarihsel retim biimleriy-le aklanmas fikirleri 1975'den itibaren hakim sylem olmaktan kt. Antropolog Claude Meillassoux'nun kitabnn ikinci blm S.Amin'in tezlerinin eletirilmesini rnekliyordu (Femmes, Greniers et Capitaux, Maspero 1975, ss. 139 v.d.) 1980'den itibaren liberal sylemin hakimiyet kazan85

84

"- s'I-g 3* "

CL

^ fD

S. g- fD

cr

umun mum
&5-ff5-

fD 3

-t

CfQ< 03 CL C C

3 tr cr 3 -*
P

cr o.
O: 03 S" P

cr. 05
fD fD

cr p

e-r.< 1 s-'& i S2Ti & 8 cr P

fD

'-t fD

3 r+ '"' C:

aq< oo r c fD P

p >P* cF" P" '

cl 3- P

2 L^ O 3-

p sr
3
3

fD

c o.
C: fD

3 e3 o . fD P N CL c t
fD ^. H-j f C

C- 03 L-12 fD

p 3 CL

03

3
P

C 0 3

O O P ^

9 B frgb
- r -t S

CL fD
y -

S
c

f I11 If
<

& s j fl
:

00 03:

^ ^ 2 ^ O .T! r ? 3/ 3-

P fD

"5 ^
P
&3 i= .

fD '-t o y. 3
fD

-S a.
tt

3,

3 3'g-'oT
P

fD

c5
G fD

O: fD < VS

fD ^

o cr

00

sr p 3 o

<r 3

3 3.<<:

tr. d ir
= fD

9-3 **

tL _3 (t

^2 , P

3'T S"?
3
of

i S.
3-3
P H

S"5 3
&2

:
-

fD
P

fD

3
S P
N P -= 9 3 cr 3 fD fD fD 3fDftX* N fD fD P09 PM C CL P, 3 P PC fD fD =. -P M-3 C: C rr ^.

cr P

2 3- fj= ^ s .^ # g- CL rj fD. P fD3sr -3 F> P> P cr >-*CL 3 ^ fD* 3- 3 C fDfD00O 3 3 ^ fDO 3 i-* 2T fD CL fDCL cr 3 HNP

j t s j f

fD

cr

O P cr <"D* <t> W3 CL 3 B-3 cr & er & 5 t:fD P3 3 fD Op & P fJ W = ,3

fD -t 23 fD

2 2
JL cr
fD ~ ~

a"

P < f D

t=. P P

f D C L ^ r ^ S H t

s f a
:

fD

-S. I? ||

|f-isi

| g . .
E

IV Byle bir ortamda yabanc dman ve rk ve milliyeti tezleri savunan yeni-nazi ve faist politikaclarn sylemi etki yapabiliyor. "Yabanclar dar" sylemi ve buna kar yeni rgtlenme biimleri ortaya kmakta. Daim denetim mekanizmasn ieren toplum iinde "drdnc dnya" denen fakirler, garantisi olmayan ilerde alanlar, yeni smrlen kitleleri oluturuyorlar. Yeniden yaplanma dnemi iinde bulunan kapitalist sistem daim eitim ve daim denetim iinde, alanlarn srekli bir eyler renip, yeni ilere girmeleri balamnda, hi bir garantisi olmayanlarn ounluu oluturduu bir nc sektr, hizmet sektrnn kapasitesini iirirken, memurlar ve ufak memurlarn kazanlarnda nemli dler, bu kategorinin memnunsuz-luunu belirleyen faktrlerdir. Ancak bu terimlerde nc Dnyacln hakim sylem olmaktan kt sylenebilir, > yoksa Afrika'da baz blgelerde oluk ocuk alktan krlmaktadrlar. Hakim konumdaki iberal sylemin verileri iinde bu sylem ikinci plana dmtr. Fakat yeniden bir canlanma ve kprdanma belirtileri gzkmektedir. Dnya ticaretinin Kuzey-Kuzey arasnda dnmeye balamas, dene-' meyecek boyutlara gelen borlanma, skandal bir gelimeye neden olmutur. Ak veren nc Dnya rnleri, Bat'y gittike nc Dnya reticilerinin varolu koullarndan uzaklatrmtr. Bat'mn nc Dnya'da yatrmlar devri de gerilerde kalmaya balamtr. Avrupa Topluluu-Ja-ponya- Amerika geni iindeki kk bir dnya pazarnn varl, Amerika'nn faiz oranlarnn ykseklii, dolarn deeri vb. tm dnya kapitalistlerinin paralarn bu lkeye ekmi, yatrmlarn azalmas bagstermitir. Speklasyon ve kolay yollarla para kazanma yntemlerine Batl politikaclar bile bir dzen getirmeye almaktadrlar; nk Kuzey lkelerinin aralarnda yaptklar ticar ilikiler, srekli yeni tketim maddelerini gereksindiriyor, ve rekabet iinde daima en deiiini retmeye zorluyor, bylece de sk sk yinelenen bir yenileme tketim mallarndaki dzenli bir byme 88

hareketini nlyor gibi gzkmektedir. Fakat bu dinamik bir yandan da ekonomistlerin ve Batl finans uzmanlarnn bitmekte olan bir bunalmldan bahsetmelerine yol amaktadr. Fakajt bunalmn bittii sylenen blgelerin dnda kalanlar bir yanda "nc Dnya reticileri" ve dier yanda ise, "Batnn Drdnc Dnya" denilen garantisizler ordusudur. Sylemsel dzeyde bir evrimin arkeolojisini zetin zeti olarak gstermek istedik. Burada bizi ilgilendiren tarih bir bamllk syleminin nasl ileriye dnk, her trl ta-rihsellikten uzak bir "yeni sanayileme sy, mine" evrilmi olmasdr. Sanayi-tesi tezlerinin kk bir aznlktan teye gitmeyenleri ilgilendirdii, ve yerel sorunlara bile are bulamad ak bir gerektir. Her trl tarihsel retim ilikileri srecinin yadsnarak, birdenbire mucizev ilerleme ve byme kaydetme sylemi gazete ve kitle ileitim aralar tarafndan yaygnlatrlmaktadr.
x Bu geliimin bir ok nedeni vardr. Bunlardan biri de psikiyatri ve psikanalizin mithoslardan kurtulamamasdr, Freud Be Psikanaliz kitabnn5 beinci dersinde ocuklarn cinselliinin bulunmasyla nevrotik semptomlarn erotik igdsel blmlerine yol aan beklenmedik formllerin ynlendirdii durumun yetikin insanlarn nevrozlarnn nedeni olduunu yazar. D etkenlerin blokajyla ve gncel yaama ayak uyduramamalar zerine, insanlarn cinsel gereksinmelerinin tatmininin gerekte yadsnmasna tank olunur. Bu semptomlarn birou bireyin ak yaantsnn hikayesiyle ilgilidir. Gerekten uzaklamak, genel bir eilim olduu gibi, hastaln ana riski de budur. Hasta nevrozlu bireyin "ben"lii iyilemeye kar bir diren gsterir, "ben"liginden ayr tm bask altnda tuttuu duygular enerjik olarak kkten gelen dzenlemelere kar koyacana, onlardan kurtulamaz. Bireyin kk kendi znel tarihidir. Freud, Marx'n, toplumlarn retim biimleri tarih zmlemesin-

89

de analiz ettii gibi, bireylerin yaam tarihlerinin kklerine inmeye almtr. Yaam iinde haz ilkesi ve gerek ilkesi arasndaki elikiyi ortaya koymutur. Tpk Marx'n retim ilikileriyle, eski retim biimi arasndaki elikilerle, yeni bir retim biimine girilmesi gibi, Freud de yeni psikanala-tik devreleri incelemeye alr. Her iki zmleme de tarih-sellik tar. Pathojen semptomlar cinsellie baldr. Cokulu cinsellik, otoerotizm, libido hepsi bireyin cinsel yaam ile iliki halindedirler, tpk toplumlarn retim biimleriyle birbirlerini amakta olduklar zmleme gibi. Foucault'-nun "Hmanizma" a dedii bu dnemde, yine Danvin maymundan insana evrim kavramn ayn paradigma iinde incelemitir. Foucult bu bilim adamlarnn ayn paradigma veya kendi diliyle "episteme" iinde olduklarn Szckler ve eyler kitabnda gstermitir6. Freud'n ilk ilkesi haz ve ikinci iJkesi gerek, byk bir ihtimal ile Charcot'nun histeri zerine almalarnn ve Pierre Janet'nin bireyin kiiliinin ayrmas ve zihinsel ikileme (iki ruhluluk) rneklerinin etkisiyle gelitirilmitir. Psikanalizin Freud' geliimi ikilikleri aamamtr. Halbuki "Benliinin ikiden fazla izofrenik ayrmlarnn farkna varan Nietzsche, bu okluu o zamanlar sylemekteydi: Yaam gler mcadelesidir. ki gcn sava deildir. Nietzsche'nin oulculuu 'bir bakma Marx'n oulculuu ile kyaslanabilir: Hegel'in kle ve efendi diyalektiinden yola kan Marksist antropoloji, birden fazla kle ve efendilerin diyalektik mcadelelerinin varolduunu gstermitir. Freud Uygarlkta Rahatszlk (Malaise dans Ja ivili-sation) adl kitabnda ekonomik tezlerle en yakn ilikisini kurmaktayd. Ve ekonomi politie ok yakn bir zmlemeye girmiti. 1929'da Wilhelm Reich, Freud' evrede verdii bir konferansta nevrozlarn kltrel kk ve psikanalizin sosyal konumu arasndaki ilikisine deiniyor. zellikle sefalet ile olan ilikisini vurguluyordu. Freud ile olan tartmalar b90

yk bir ihtimal ile Freud' "Uygarlkta Rahatszlk" yazmaya itecekti. Daha Charcot ile almalar srasnda Freud histeri zerine yapt zmlemelerde, bireysel tarih ile znenin ailev durumu arasnda olan baa deinmiti: Bireysellik kollektifti. Ama Freud iin bu kollektiflik her zaman ikinci plandayd ve st-belirleyiciydi. Ontojenetikti ve buna eklemlenmekten teye gitmiyordu. Bu ba iinde Freud klinik deney ile kltrel ve sosyal grnglerin ilikisinde daha teye gitmemitir. Fakat bizi, burada, ilgilendiren tarihsellikle olan bann sylemindeki yeridir. Nevroz olduu kadar, bireyin sosyal kkeni de znel yaamdaki cinsel deneyleriyle ilintilidir. Freud'n histeri ve sanatsal yaratclk arasnda kurduu ba da bu bakmdan ilginlemektedir. Ayn ekilde din ile paranoyak, nevroz ve lgnlk (delire) arasndaki ba yine gelenek tarafndan dzenlenmektedir. Daha (1879) Uygarlkta Rahatszlkdan beri Freud nevrozu uygarlk ile gelenein arasndaki uyumsuzluk olarak koymutur: Freud 31 Mays 1987'de Fliess'e yazd bir mektupta "ensest (mahremle yakn cinsel iliki) toplumun yadsmak zorunda kald anti-sosyal bir olgudur" diye yazar. Freud'n zmlemelerinin tarih ile ielii mithos-larla olan ilgisinde iyice belirlenmektedir. Mithoslarn tarih ile ayn ey olmamas bile bu tarihseUik sylemini engelleyemez. Oidipus kompleksi, kral Oidipus'un babasn ldrp, bilmeden annesi ile evlenmesinin hikayesidir. Oidipus kentini saran veba hastalnn nedenlerini burada bulur. Anake szc bir yazgy ierir. Bu ayn zamanda bir gerekliliktir. Szck Platon'da Bindung'u, yani dnyann yapsnn uyumluluu anlamn tamaktadr. Freud iin, bylece, haz'a doru olan atlma kar uygarlk hereyi yadsma gereini koyarak, uygar gereklii ortaya karmaktadr. Bireyin i gerek-lilikleriyle d dnya arasndaki uyum gerek ilkelerine gre haz ilkesini yadsyarak, nevrotik semptomlardan kurtulmaya alacak ve bylece Hegel'in Aufltehung (hem ama hem iinde saklama) fikrine yaklaacaktr. 91

Ekonomi-politiin d grnglerine gre tarihi zmleme giriimlerinin yannda, psikanalizBind(*) ad altnda, bedenin gizil glerinin tahlilini yapmaya almtr. Yalnz bu glerin aresini yine ekonomi-politikte olduu gibi, tarihi bir ekilde uygulamak gereini hissetmitir. Buna benzer baka bir rnek Bachelard'nkidir: Bilimsel tinin yenilenmesi ilemini uygulamaya7 altnda, Bac-helard, daha da gerilere doru giderek Yunan'n doal maddelerinin psikanalizine girimitir: Ate, hava, su, ve toprak. Bachelard da Apollon Diyonizoz, Arian, Oidipus'dan bahseder, ama bunlar onun iin sembolik zmlemelerin kahramanlar, arke-tipleridir. Bachelard'n "kaleminde Empedok-les ve Ofelius sadece birer ate ve su varlklardr"8. Onda mitoloji tarihi yerine doann mitolojisinin tarihi n plana kar. Yapsalcln etkisiyle, Lacan ikili ileyilerin almasnda nemli bir rol oynar: Bu "Babann ad" altndaki semboliktir. Ama Lacan'n "beniinci", merkezi 'konumu psikanaliz rgt iindeki psikanalistlerin tepkisine yol amtr. Felix Guattari, Oury gibi psikanalistler psikanalizi devrimci-letirmeye alyorlard. Delilik hastalk olarak deil, fakat akln kendisine nesne olarak ald bir aklszlk olgusu olarak grlyordu. 1976'da Milano9 ehrinde gerekletirilen kollokyuma Jean Oury, Thomas Szasz, Jean-Claude Pola-cak, David Cooper gibi psikanalistler, Christian Descamps, Jean-Louis Schefer gibi dnrler katlyorlard. 1975'de ise Brksel'de "Psikiyatriye Kar ebeke" grubu uluslararas bir toplant yapyordu.10 Bu geliimi ksaca incelemekte yarar var: Drdnc Freud' ekol Lacan ile olan rgt sorunu yznden, onunla balar kesti. Psikanalitik brokrasi lanetlenmekteydi. Lacan, Freud' ekol kurduunda mkemmel bir olay gerekletirmiti: "Yalnz ben, ben Freud' ekol kuruyorum" sylemi iinde bir konum taknmt. Bu tutumu eletiriliyordu
Lacan bilindmn gizil glerin olduu platonik bir mara deil, bir sidik torbas olduunu syler.

Lacan'n. Psikanalizden kitle ilevini ieren brokratik bir rgt ortaya karmt. Kitlenin varolup olmamas mranda bile deildi. Kitlenin gereki bir gereinin varolmasna nem verilmemekteydi. Olaslk zerine kurulu bir kitle rgtnn gereklii doal olarak tartma konusuydu. Her psikanalistim diyen psikanalist oluyordu. (zne karar veriyordu buna.) Ayn zamanda bu zne bir grubun bamll iine giriyordu: "Ben psikanalistim ve Freud ekol beni bu ekilde tanyor" diyen psikanalistin meruluu tannm oluyordu. Lacan ise:"Eer psikanaliz aygtna yeni bir konum vermezseniz, psikanaliz yok olacaktr" diye psikanalizin lmn haber vermekteydi: "Fallus, imleyen, kk (a)'y kitle ile balamazsanz, bunlar yok olacaktr." Kitle ile snf arasndaki iliki, yine bu srada, proletaryann ilevi zerine kurulmutu. nemli olan kitlenin proletaryaya olan ilgisinin proletarya ilevi zerine kurulmasyd. nk proletaryann evrensel tarihte tarihi bir grevi vard: Lenin ile Rosa Luxemburg arasndaki tartma bunun zerine kurulmutu. R.Luxemburg proletaryann kurulu dzen iinde arzularnn gerekleebileceini sylemekte idi. Bu proletaryann sadece kurulu dzen dna ktnda baarl olmas, marksizmi kateden proletaryann iki konumuydu. Hem gncel grevi, hem tarihi grevi, yani fabrikalarda alp retim artlarn, retim srecinde deitirmesi, ancak bir kurulu dzen iinde olabilecei gibi, devrimci dzen deitirici grevi dzenin dna kmas sayesinde gerekleebilirdi: Proletarya bylece hem kitle hem de snf konumuna brnmt: 1) Kitle snfn igdsel temeli, yani arzusu oluyor: 2) Kurulu dzen iinde yeri gndeme geliyordu. 3) Snf ise bu ban dayanak noktasyd. Bu ikili konumu en iyi zetleyenlerden biri Alain Ba-diou'dur.11 Fransz filozofunun deolojiden (De l'deologie) kitabndan anmsanan, Kitle ile Snf arasndaki ayrm iin, sosyal direnileri "dayandklarna gre yarglamamak lazmdr" demesiydi. nk bu burjuva ekonomisinin dayanaklarna gre yaplm bir zmlemeyi iermekteydi. Direniin 93

92

ncelikli konumu esas oland. Bir baka filozofun terimleriyle sylersek, ka izgileri n plandayd ve ilkti (Gilles Dele-uze). A. Badiou iin"toplumlarda bir deimezlik ilkesi vardr". Proletaryann istedii smrlmek deildi. Bu bir arzu dzenlemesine balanyordu: Niin halklar, proletarya ba-kaldrmyor ve hatta smrlp ezilmesi iin elinden gelen her eyi yapyordu? sorusu gndemdeydi. Gilles Deleuze iin: 1) Arzular kompozisyon planlarndan ayr tutulamazlard. 2) Arzular gerekte doal deildi. Arzular kanunlardan geirildii vakit arzu kendiliindenmi gibi grnr", oysa arzular dzenlemelerden ve ikinlik planlarndan geerler, sylem dzenlemesinden ayr tutulamazlar. Bu nedenle bir kompozisyon plan iinde para para, ayr ayr yourulup, dzenlenirler. Kendiliinden arzu diye bir ey sz konusu olamaz, nk her arzu dzenlemesi kollektiftir; rnein anoreksik iin boluk(yemek boluu) eksiklik, yoksunluk ile ayn ey deildir. Bir bireyin dzenlenmesi bile yasan kollektif olaylarna baldr. (*) Ayrca arzu ile haz ayn ey deildir: Arzuya kar mcadele eden esetik papazn yn vardr: l)Kastrasyon: Buna gre arzu yoksunluktur. Arzu kanunlara ve onlarn yoksunluklarna gre oluur. 2) Arzu doaldr. Yani arzunun bir yeriyurdu vardr. 3) Arzu zevktir, zevk ise makina-saldir (Dou'nun haz dncesi). Drdnc konumu ise ok farkldir: Molekler-olu, hayvan-olu, kadn-olutur. Estetik papaz bu yne dnmeyi unutmutur. Ne eksiklik, ne yasa, ne haz ne de doallk vardr. Arzunun dzenlemelerden baka bir yeri yoktur. Ve her arzu, arzu sreci iinde ha-z kesendir. Arzunun mikro-politikas Felix Guattari'nin Molekler Devrim (La revolution moleculaire) kitabnda gelitirmi olduu sorundur.12 Neo-Marksist ikicil (dualist) sentetik bir dnce, teori ve pratik arasndaki ayrm hep btnletirmeye alp, militan eylem ve teorik betimleme arasndaki elikiyi amaya almtr. Halbuki bu pratiin bir snr vard: Kitlelerin
* Bu konularda daha geni bilgi iin. Bkz. Gilles Deleuze Claire Parnet, Diyaloglar, Balam Yay. 1990

94

arzusunun gerei ile onlar temsil eden kurumlar arasnda bir farkl karakter vardr. Modern sosyolojik dnce sosyal nedenleri eyletirerek, kitlelerin arzularn ye yaratclklarn anlayamaz duruma gelir, bunun yannda militan dnce ise bu fark kapatmaya alarak kendisi kitlelerin arzusunu temsil etmeye yarayan kollektif bir sistemi ortaya karr. Onlarn arzularna ancak onlar kurumsal olarak temsil edebildii lde aktr. Bu temsiliyet aygt da Parti'nin kendisidir; kitlelerin arzusunun anlatm aygt olarak varln ortaya koyar. Bu ekilde, arklar iice girerler ve tm bir mekanizma Partinin yntemi, militanlar arasndaki farklar "kit-leletirilerek birleirler" ve "standartlaarak beylik formllere indirgenirler". Felix Guattari'ye gre bylece, "zihinsel temsiliyet sisteminin iktidarszlndan sosyal temsiliyet sisteminin iktidarszlna gei" ortaya kar. Bu ikili sistem tm kavramsallama yollarn etkiler, ikili makinasal olular meydana gelir: ehir/kr, kadn/erkek vb. Bu ikili sistem tm bir sorundur: nk Devletin iktidarna kar kan Partinin iktidar toplumda yeniden retilir ve ayn tip iktidar biimleri biteviye yeniden retilip dururlar. Mikro-politika merkeziyeti, kapal bir Makro-politikann eletirisidir. , Felbc Guattari'ye gre, bir yandan Marksizm (brok ratik aygtlarca), dier yandan Freud'lk(Freud' ve Reich'c ekollerin merkezi yaplarnca) niversitelerde de uysallatrlp, tarafszlatrldktan sonra, bu iki akmdan artk korkacak birey kalmamtr. Bunun zerine kkenlere dn mek arzusu yaygnlamtr. (evirilerinin dzeltilmesi, ya zarlarn orijinal metinlerinin okunmasna geri dn vb.) Bylece fetiist bir tuzak kurulur: Guattari iin kutsal metin lere verilen nem kadar hi bir bilgin bu kadar sylenenle rin formllerine dn ngrmemitir; nk ideal olan bu metinleri mumyalar mzesinde mumyalatrmak deil, bunlar yeni imkanlara ak bir ekilde retmektir. Yani bunlardan birer deney alan oluturmaktr. Modern sanatn deney sanat olmas gibi, yapsalcln tesinde bir ak ka p brakmaktr. Umberto Eco'nun yazd gibi, bunlardan "ak bir eser"13 ortaya karmak nemlidir. 95

Marjinalliin gittike nemli boyutlara ulat Bat toplumlarnda (nc dnya iin de durum bundan farkl gzkmyor) fakirlikle birlikte su da artmaya balad. Toplum kitle toplumu olmaktan ok ufak gruplarn ilgilerini eken yataygeili(transversal) mcadele biimlerine brnd. Fakat yerel de olsalar, bu yeni mcadele biimleri herkesin sorunlarn dile getirmektedirler. talya, Fransa, vb. Bat lkelerinde zel radyo, Tv. kanallarnn almasna izin verilmesi zellikle baz radyolarn konumlarnda byk deiiklikler meydana getirdi: talya'daki Radyo Alis, Fransadak Radyo Karbon 14, yasakamada snr tanmaz oldular. Karbon 14 sosyalist iktidar tarafndan yasaklanmak zorunda kald. Bu gelimeler kitle toplumu karakterini bozduu gibi daha ak ve esnek, ileriye dnk gruplarn oalmalarna yol at. Bu gruplar git gide zdelik ve kimlik sorunlarndan, entegrasyon zorunluluundan ok farkllklarn ortaya koymaya altlar. Toplumun birok kesiminde kaak i younlat. Memurlar, isizler kaak olarak farkl ilerde almak zorunda kaldlar. Bir yandan da isizliin artmasyla, alma arzusu almama arzusuna dnt ve "genel grev" niteliine brnd. 1980'li yllarn ikinci yarsndan itibaren bir baka eilimin ortaya kt dikkat ekmeye balad: Yarnndan emin olmayan bir genliin pasif konumu ve i araylar. Ne pahasna olursa olsun herhangi bir ite alma genel sylem haline gelmeye balad. Yarnndan emin olmamak, gemi deerlerin hepsinden ok endie konusu oldu. Bunun vlgarize edilmi ekliyse falclk, byclk, hipnoz akmdr. evre kirliliinin artmasyla, ykselmekte olan ekolojistlerin sylemi bile yarnn dnyasn evre kirliliinden kurtarmak haline geldi. Psikanalizde, W.Reich belki de ilk ileriye ve darya doru al yapan dnrd. ncelikle "sa'nn ldrlmesi"14 kitabnda Reich tarihi bir boyutu bireysel heyecan ve cinsellie balamaktayd. Ama bunu ileri dnk bir zgrlk aray iinde koymay planlyordu: "Nasl oluyor da insanlar kendi yaamlarn ele alp, ynetemiyorlar? Rous-96

seau'nun sorusunu tekrarlamt: zgr doan insanlar nasl oluyor da her taraflarndan zincirlere sarlyorlar? Reich iin insann iine dt tuzak, bireyin heyecanl yapsndan ve karakterinden kaynaklanmaktayd. yleyse sorun bu hapisanenin doal durumu zerine felsefi sistemler gelitirmek deil, somut olarak varlk deneyimine bal bir k aray iinde bulunmakt. Bu k aray ileriye dnk olmalyd. Peguy "yeni bir gr, yeni bir bakn dnyaya girmesi iin sosyalist olarak dnld gibi, ancak tm dnya zerine yeni bir eylem yapldnda sosyalist eylem yaplm olacaktr" diyordu. Reich da ayn ekilde "ne aklc, ne de mekanist olan" yeni bir yaam dncesinin gerekliliini vurguluyordu. 70'li yllara gelirken Paris Reich ekol kurulmutu. Lacan'n Freud'e dn kuram gibi, Reich'a dn gerekletirilmek isteniyordu. Bizi burada ilgilendiren ksm, bir dncenin ekoller iine kapanmas deil (bu, da zorunlu, olarak krlmas gereken bir ey), ama ileriye doru alm dncesinin son tahlilde vlgarize edilmesi balamnda, bu evrimin bir arkeolojik zetini yapmaktr. nk birey (mik-rokozmos) ile Acun (Makro-kozmos) arasndaki ilikiyi psikanaliz boyutlarnda aratran Reich olmutur. Biyo-enerji, Orgonomik, bio-psiik terapi yntemini uygulamay salk vererek, gnmzn vegetoterapi yntemlerine nclk etmi oluyordu. Reich'e gre, Vegetoterapi ve Orgonterapi, beden ve psie birlemi olarak Acuna almaktaydlar. 198O'l yllarn sonuna gelirken falc-byc-hipnoz dnceleri ve para-psikoloji dnce olarak vigarize edilerek, alm dncesine yaygnlk kazandracaktr. Daha 1966 ylnda Ma-urice Blanchot zel saysnda (Critique dergisinde) Michel Foucault'nun makalesinin ad: "Darsnn Dncesi" idi15. Roger Dadoun, L'Arc dergisinin Reich zel says giri makalesinde Reich; ilerisinin dnr'nden bahsetmektedir16. Bu grler daha sonra iktidarn ticari aygtlarnca vlgarize edilerek, kullanlacaktr. 97

VI 1965 ylnda yirmi kiilik bir topluluk Londra'da Kingsley Hall'de Ronald Laing'in etrafnda toplanrlar. Londra'nn banliys ngiliz ii snfnn eylemlerinin bir zamanlar en gl olduu yerlerden biridir. Be yl boyunca anti-psikiyatrinin efi olarak grlen Laing ve arkadalar beraberce izofreninin dnyasnn deneyini tanma giriimini yaarlar. Bu tmarhane delilerini deil, hepimizin iimizde tad delilii sorgulamaya alan grup, Kingslay Hall'de doktor ile hastas arasndaki rollerin i blmn amaya alr. Buras kar-kltrn doum yeri olarak kalacaktr. Maxwell Jones ve David Cooper da bu ekilde Kingslay Hail deneyiminin iine girerler. Burada organsz beden halinde, evin her bir yeri ayr ayr bir makinann arklar durumunda makinasal bir ekilde igrr; Bunun yannda Michel Foucault, Fransa'da anti-psiki-yatri akmn, ngilteredekilerden ayr, kendi deneyleriyle, gerekletirmeye almaktadr: Deliliin Tarihi17 kitab bu bakmdan Fransz toplumunda bir dnm noktas kitabdr. Hem tarihi olarak, hem de yine Foucault'nun deyimiyle "bugnn tarihi" bakmndan yeni tarih ekolnn balatclarmdandr. Daha sonraki yllarda Deleuze ve Guattari'nin An-ti-Oidipus (L'Anti-Oedipe) kitab 68 sonrasnn referans kitab halinde tm aydn evreyi etkileyecektir. Yapsalclktan kma arzusu iinde, yine yapsalcln nc boyutunu getiren Deleuze, 68'in Marx ve Freud ikilisinin yeni bir okunuunu gerekletirir, ama bu sefer nc bir e sz-konusudur: Bu da Nietzsche boyutunun iin iine girmesidir. Psikiyatri'ye "alternatif olarak tannan Uluslararas ebeke 1975 ylnda Ocak aynda Brksel'de toplanr. Bu grubun Parti, sendika olmaya veya bir Enternasyonal kurmaya niyeti yoktur. Tek istedikleri aralarndaki molekler dayanmalarn somut ve transversal(yataygeili) zmlemesini yapmakt. 98

1975 ylnn Psikiyatriye alternatif bakmndan nemini, kraliyet kararyla Belika'da "akl hastal" servisinin konulmas oluturuyordu. Buna kar kmaya alan bu ekip uluslararas bir dzeyde dayanma kurmay amaladlar. Sz konusu olan milli snrlar alarak, yataygeili bir rgtn deneyini yapmakt: Psikiyatri sektrne kar yataygeili bir direni hareketi bu ekilde dodu. Bunlarn amalar demokratik olarak nitelendirilebilecek baz reformlar balatmakt. Szkonusu olan, varolan psikiyatrik pratiin artlarnn insaniletirilmesi, yani tmarhanelerden birer terapi merkezi meydana karmak, bylelikle kurumsal bir dzenleme btnnn kaplarn ap daha ilerici, hastalarn gerek ihtiyalarna ynelik bir yap oluturmakt. Hastahane-lerde 19601 yllardan beri psikiyatrik "ortak terapi yntemleri" denenmekteydi: 1965-67 yllarnda Fransz psikiyatrisi El Kitab hastahanelerdeki durumu ktmser bir ekilde yorumluyor, psikiyatri mesleinin balamnda daha aklc deiikliklere gidilmesini neriyor, psikiyatri ile nrolojinin ayrlmasn istiyordu. 1968 ylnda anti-psikiyatri akm Fransa'y etkilemekteydi: lk olarak psikiyatri pratii politik bir sorun olarak sorguland. Profesyonellerden tede geni bir izleyici kitlesini hareketlendirdi. Ama bu kprdanma hareketi ideolojik ve teorik dzeyde kald. Delilerin sorunlar ile megul olmak yeni bir snobizm ortaya karmaktan teye gidemiyordu. Pratikte Fransz psikiyatristleri psikanalizin tbbi ideolojisinin etkisinde kalmakta devam ediyorlard. Bilinenler: 13. Paris mahallesinin tutucu, Freud yanls psikiyatristler ile Lacan'n yeni Ortodoksluunu kabul edenler, ki bunlar kurumsal psikoterapistlerdi. Bu ekilde kapatlma pratii alma politikasn getiriyordu. Bu arada ingiltere'de Ronald Laing, Hindistan'a dn ile, genel eilimi izliyordu: 68 genliinin Mays deneyimi sonras, "Katmandu yollarna" dme deneyimi. Kuramlarn pratikteki baarszlklar ideolojileri de etkiliyordu. Bu arada deliliin, insanln yaama koulunun ortaya kard sefalet ile fakirliin maddi ve 99

psiik sefaleti arasndaki ilikiye dikkat ekilmiyordu. Bylece ikili bir hareket izlendi: Bir yandan eski rgtlerin konumlar krlrken ve bakaldr hareketleri yeni kategorilere srarken (hemirelerin eylemleri, eski psikiyatrik hastalarn ktktan sonra kurduklar gruplar vb.) dier yandan tmarhanelerin kapatlmalarna bakanlklarda alan grevlilerin akllarnn yatmaya balamas eilimi bagsterdi; nk genel sylemde kapal yerler artk arkaik bir konuma sahiptiler. Bunun iin yeni denetim sistemleri dnlmeye baland. Bu yeni sistemler daha ok esneklik, daha ok etkinlik ve daha krl bir tutum istiyorlard. Bylelikle, Michel Foucault'nun adna biyo-politika dedii18, yaamn kendisinin srekli bir psikiyatrik denetim altna alnmas tehlikesi bagstermiti; en son zgr alanlarn denetim altna alnmas sz konusu olmutu. Miehel Foucault'nun Deliliin Ta-rihi'nde yazd gibi bir eretileme bu eilimin gstergesiydi: Nefdesfous (Delilerin gemilere konup denize almalar, yani en zgr ve en engin alanlarda kapal tutulmak ve dlanmak sorunu) gndemdeydi. Psikiyatriye kar alternatif grubu, bu nedenle, yaamn iindeki alanda sektrlere kar bir alternatif politika izlemeye almaktayd. Yani sistemin kendisinin, psikiyatri ad altnda, ezme mekanizmasnn maskesini indirmenin zamannn gelmesi sz konusuydu. Bunun zerine yeni deneyler bagsterdi: rnein New York'da 10 Kasm 1970'de deiik devrimci gruplara mensup kiiler Bronx'da bulunan Lincoln hastanesinin birinci katn igal edip, bu ileme Lincoln Detox Program (Lincoln Dekoksikasyon Program) adn koydular. Hastanedeki uyuturucu mptelalar iin iyiletirme program yaplmaya baland. Seminerler dzenlendi, onar gnlk bu seminerlerde uyuturucu kullananlara normal gnlk dozlar veriliyor ve fiziki bamllktan arndrlmaya allyor, ayn zamanda da "politik bilin" vermek iin konumalar yaplyordu. Politik bilin terapi yntemi olarak kullanlyordu. Eylemlerin eylemciler bastrldktan sonra bile srdrlmesi gidiatn olumluluunun gstergesiy-100

dliAddiction Services Agencynin New York ehri yardmlaryla, Lincoln hastanesinde, bu grup bir lokale sahip olmaya devam etti. Union BronxParents 1966'da kuruldu. Bu birliin ama- c ocuklarn eitim sorunlaryla uramakt. Okul sistemini eletirmekle ie balayan ana ve babalar, kendi sorunlarn kendileri ellerine aldlar ve mahalle okullarnn yeniden d zenlenmesi iin elele altlar. Birliin yelerinin birounu Porterikenler (Portekiz aslllar) oluturuyordu; onlarn bu grubu gethonun gnlk dier sorunlaryla da uramaya ba lad: Kamu yardm, salk sorunlar, i bulma vb. Bu rgt de artk hkmet yardmyla i grebilmektedir ve kararlar Union Bro?vc Parents yelerince alnmaktadr. Grld gi bi yataygeili mcadele biimleri somut olaylar zerine gi derek sonu almaya almaktadr; mikropolitikalar ve yerel dayanmalar yeni ak rgt biimlerini olutururlar. Devle tin btnc etkisi, sivil toplumu boucu ynlendirmelerine kar kk birimlerde rgtlenme deneyleri btnc deney lerden daha baarl olabiliyor. Ekonomik olmann tesin de, irketi bir sivil toplumdan ayr bir konum tayan poli tik kk siyasi rgtler sivil toplumun dayanma ve diren me odaklarn oluturdular. . , Felix Guattari iin bu eylemlerin kurucu nitelik ta yan rolleri vard: Deliliin psikiyatriden kartlmas sorunu. Bu sorun halledilmedike, reformlar ne ynde olursa olsun, hangi teknik bulular yaplrsa yaplsn, yaplacak gei, bir kapatlmadan, dier bir kapatlma ynteminden baka birey olamaz/Fiziki bir deli gmleinden nrolojik bir deli gmleine yumuak gei yaplr. Bu, baka bir deyile psikoterapiden psikanalize geitir. F. Guattari'ye gre, bir yan dan bireysel sorunlar ve Freud'lk, dier yandan sosyal oluumlar ve Marksizm diye iki akm yoktur. Bu iki akm mikro ve makro dzeydedir, yani bireyi kapsayan veya onun ailesini ieren sorunlarla ilgili bir psikanalitik yntemin makro-politikas (birey, aile, parti, sendika vb.) ve bireyin ve toplumun kendisine ait bir mikro-politika: Bu mikro-poli101

tika akmlar; arzunun ve sylenenin (szcelem) retimini; olu makinasn ve eiklerde oluan deiinimleri (mtas-yon) ierir. Makro-politika ise ikili ileyileri ikili makinasal olular halinde iler. (Kadn msm erkek misin, beyaz msn zenci misin?). Bu paralar kodlanan ikili makinalarca datlrlar. Her para nceden kodlanmtr. (Zenci olan parann sosyal kodlar, beyaz olann sosyal kodlar bellidir). Bu kodlama ilemi ayn zamanda Devlet aygt tarafndan ve st-kodlama ise soyut bilgi tarafndan yaplmaktadr. Halbuki mikro-politikalarda paralarn akkanl, yapszl ve kodlardan karlmas n plandadr. Her trl zmlemede bu ikili analizi yapmak gereklidir. Gilles Deleuze ve Fe-lix Guattari'nin Kapitalizm ve izofreni adl iki ciltlik incelemesinin ksaca zeti budur19: Kapitalizmin ve Psikanalizin bunalmlara ve bunalml bireylere ihtiyac vardr. Ancak bunalmllar sayesinde varlklar meruluk kazanr. Bu rnekleri daha fazla uzatmadan, asl burada bizi ilgilendiren ksma dnelim. Devrimcilerin tm mcadeleleri sayesinde kapatlmalar ve kapatlmalarn kltrel etkileri Halk tarafndan sayg ile anlmaz oldular. Gerek deliler, gerek mahkmlar sempatik olarak grlmeye balandlar ve davalarn destekleyenlerin saysnda byk bir art izlendi. Fakat iktidarn kendine ekici ve yeniden dzenleyici rolnn arklar dnmeye balad: Tm iyi niyetli ve hatta baaryla sonulanan deneyler, yeniden dzenleme iinde, yeniden bir yere konuldular ve yeniden kullanldklarnda amalarnn yn deiiklie urad. Kitle iletiim aralar ile (dergi, gazete, radyo ve tv.) gerek psikanalizin iyiletirici rol, gerek hapisane ve tmarhanelerin insanlar drt duvar arasna kapatan konumlarnn eletirileri yeniden dzenlenen bir kapitalizm sylemi iinde yeniden deerlendirildiler. Bu mcadeleler srasnda, cinsel sapklarn art ve tehlikelerini gstermeye alan, adi sutan yarglanan canilerin sadist konumlarn anlatan filmlerde bir art olduu sylenebilir. Cinsel devrim sylemi yine pornografik bir sinema kltr tarafndan bouldu. 70'li yllarn seks furyas filmle102

rini hepimiz ve aa yukar her lkedekiler anmsayabilirler. (*) Buna ramen, artk insanlarn ne psikanalizine (ister Lacan'c olsun ister klasik bir Freud'c biimi, isterse dier deiik konumlarnda olsun) ne de psikiyatriye olan gvenleri kald. Bu arada Terrizm yllar da ayn dneme rastlar. Seks ve iddet ad altnda iktidarn aygtlar tm bir devrimci sylemi krmasn bildi. Solun k ile lml bir sol syleme yol alrken, genlii hareketlendirecek sylemler ortadan kalkyordu. Marksizmin bunalm ile Tarihi Materyalizmin etkin sylemi de ortadan kalkt. (Politik d etkenlerin de burada nemini unutmamak gerek). Gemile olan balardan kopmak arzusu bu artlarda topluma yerlemeye balad. Bu kopma arzusu balangta devrimci sylemin iindeyken, sonuta iktidarn iine yarayan bir sylem haline girdi. Ekolojik ortamn tahrip edildii bir dnemde insanlar artk erki yllarn merakn tar oldular. Bu merak en iyi ssleyen kitap bir ok dile evrilen Nostradamus'n gelecein peygamberimsi yaklamn ieren kitabyd. Bunun yannda dinsel kuvvetli inan sistemleri de gncellemekte gecikmediler. Tarikatlarn politik bir g olarak ortaya kmas bunu simgeler. Gerek Amerika, gerek Avrupa'da "eytana tapan" mezheplerin bysel sylemlerinin yaygnlat grlmekte. Arkalarnda eitli sermaye gruplarnn yatt bu rgtlerin oalmas Bat aydnlarnda aklclk sorununu yeniden gndeme getirdi: Alaii Finkelkraut'un "Dncenin Bozgunu"20 kitab yeni bir tartma alan at. Aslnda 70'li yllarn dnrlerine haksz yere saldran bu kitabn nemi bu yeni tartma alanm am olmasdr. VII Nietzsche yazlarndan birinde tarihin neden olduu sorumluluu eletirir 21 Tarihe saplanarak, geleneksellikten kurtulunamayaca fikri burada tohumland. Paul Veyne,
* Burada pornografi ve pornoloji'nin ayn ey olmadn vurgulamak isteriz. Sade, Masoch, Miller, vb. pornolojiktir.

103

* 13
o 2
a

m c

< CL CT. per P sr 0>

CD

P*

1-.

<-*

<

O)

O: P N 3

3 < C[Q<

p * . p - 3 2c p 3 a

P
3V J

13 p- ^t c
P- ^ . ' C f Q

a
<^ O. 3 P C:

p--.n s {--o
S <

fj

2f
)-* o

y. 3 pj
'""I *"^ f^

<o n> o.

5-. 3
3 O) 3 t-iC0
fC 3 3 ^

5 3 2
7T 2- N* j 5* _
: fD 03

P- 9- O:

g
3 aj

P CL jV 3

3 cvs.

fD p_

\0i
<O

P ri"

p
3

n> P- "- ~? 3-3 2.^3

Q_ 3

-t" a on

CL 3

o. 2- P <<' 3 O =
p

CL is P 3 i Cu P
v^

vs* ii 9-"S

J T S

s&
JS
31>

N
Cb 3

p P

3 5""

O)

or

<^

< o 3 k_^ et P i O O) er; o a : - P

**

3- cr 9 R" 2 ST3E-

- 2.
o. c
, D 4

03

a- < a- < ^
05 P

3 r

p a 3 CL T3 p 2. O

cr 3

3 &
?
P

, ^

^ ^- a p< 3
> 1

O) 3 O"

3 Cr F- D

Cu P .3.

" : s 3 g-o. 2.

"

K- & S.
o

5- s-&
3 a ^ S P oq p pO &3 5

cr

CD QQ <

i. S
p ?*r u 3 ^ ft>

T" . >-t . 3

N ^. D .

3*;_

s. I

III
< p.

i "
3" rX

fl

CL 3 C
^v. h^

CL < CL P p
t
*t r^ l

P 3-

P:

S. n>

?y; CL

3 cr N

S.

n> a' o
p

kinin saklanmamas ilkesi n plana kyor. Halbuki bir o kadar kadm ve erkek arasndaki uurum artmakta: Edmond Jabes, ak kelimesinin (amour) iinde duvar (mur) kelimesinin varln vurgular. Kadn ve erkek arasndaki duvar her zamankinden daha yksek ve daha eriye dnk. Kadnn iine dln veren erkein gcnden bir eyler kaybettii in Taoizminde olduu kadar, Georges Bataille'n "harcama" fikrinde de vardr. Van Gulik'in Eski in'de Cinsel Yaam da aklad gibi, erkek cinsel iliki srasnda kadna dln verdii oranda kadn glenirken, dln tuttuu oranda da, erkek bedeni yorgunluktan kurtulur, kulaklar nlamaz, az kurumaz ve organlar yumuamaz, tersine gr keskinleir, kulaklar daha iyi iitmeye balar, kadna kar olan istei artar, der P'ong Tsou Choisie'nin kznn sorusunu yantlarken.24 Eer Don Juan'ln yerini tavlayan ayartc aldysa, bunun nedenlerinden biri bu ayartcnn, play-boy'luunun darsnn baklarna sunulmasndandr. Bilindii gibi Don-Juan iin her kadnn ekicilii: "Kn yallar, yazn kemikliler, burjuvalar, desler, aristokratlar", herbirinin yeri vard. Modern toplumlarn play-boylarnn deeri tavlad kadnn saysnn azl ve yapt seim sonunda gzellik ince niteliksel olarak belirlenmektedir. Dardan gelen baklara ak bir ayartma bireyi olarak sunulan erkek de kadn da genel sylemin iinde bir tavlama yntemini pratik ederler. Eski aklaryla ilgiyi kesen, hep yeniye ak kiiler bugnn cinsel hayatnn kahramanlar olarak gsterilmekte. Bu ak ilikilerinde de yine tarihselliin yerine tarihi, znel deneyi yadsyan hep yeni deneylere ak, eski deneyleri yaad anda unutan bir insan tipini ortaya koyar. Bylece de genel sylem iinde erir gider. Yazmz Hseyin Rahmi'den iki alntyla bitiriyoruz: H.Rahmi, Efsncu Baba'da yle syler: "Binaenaleyh ilim ve irfan orakl iinde kavrulan memleketlerde deil, fen ve bilgide ileri giden milletler arasnda bile bugn bakclk, byclk, efsunculuk mspet ilimlerden ziyade revata106

dr. Tutulmu gnller de ise: "Mazi ile istikbal bu kadar zt, dargn ve yz evirmilerdir" der.25 Bugn "mazi ile istikbal" arasndaki ztlk Hseyin Rahmi'nin yaad devirdeki kadar ztlk iinde deilse de, byk bir farkllk iindedir. Beatles'larm "I belive in Yester-day"inden Prince'in "asidli yamurlar altndaki genliine" gei iinde tarih meruluunu kaybetmekte midir? imdiye kadar sosyologlarn toplum zerine yaptklar zmlemelere gre tv'nin esiri olan bir kitle vardr. Bu Markist anlamda kitlelerin tv'nin ideolojisine boyun emeleri demektir. Yani yeniden retilmesi kolay olan imgeler toplumu ynlendirmekte ve bylece eski imgeler yeniden gsterilmektedirler. Disiplin toplumunun son verilerinden biri olan bu "Devlet'in ideolojik aygtlar" (Althusser) nn konumu, postmodern bir toplum iinde deimektedir: Devletin ideolojik konumunun yeniden retilmesinin roln stlenen tv programlar yerlerini naklen yaynlarn oalmasyla, toplumun roln gsteren bir tv cihazna brakmakta, bylece anlk ve gnlk olaylar tv'nin nesnesi haline girmektedir. Ta-rihiliin tesinde bugn ieren olaylarn annda gsterilmesi ve gsterilir gsterilmez baka bir annda gsterilecek imgelere yerini brakmas, toplumun yeni konumunu simgelemektedir. Televizyonun ideolojisine boyun een kitleler yerine televizyonun aynas haline gelen toplumun iindeki belirli gruplardr. (Bu tip bir oluumu dergilerde de grmek mmkndr). Odiomat sistemiyle ka kiinin hangi tv kanaln izlediinin istatistiinin yaplmasysa, toplumun kendisinin ka toplum ferdi tarafndan izlendiinin renilme arzusudur. Hangi kanaln daha ok seyredildiinin renilmesi, bu kanaln "gelecek meraknn" bir rndr. Postmodern toplum biimlerinde tv artk gemiin normlarn veren bir aygt deil sadece bir iarettir (signe). Sosyalletiricilik deil, anlam verir; Beyinin dlanmasdr (Usd) nesnelletiri-cilik deildir.26; toplumsallk deil, anlam kltrnn zaferidir. Anlamlarn darya ak olmas bunun ilk ilkesidir. Her trl tarihiliin yadsnarak, gelecek meraknn iaretlerinin aranmasdr. 107

1 2

Andre Glucksmann, Silence on iue, Yves Lacoste, Conre les anti-Tiers Mondistes, Maspero, decouverte 1985 3 Samir Amin, Le developpement inegal, Minuit, 1973 4 Jean-Franois Lyotard, Economie libidinale, Minuit, 1974 5 Freud, inq leons sur la Psychanalyse, P.b.p. Payot 1977, s. 58 6 Michel Foucauft, Les Mots et les Choses, Gallimard 1966 7 Bachelard, La fonnation de l'esprit scientifiaue, Vrin 1938; 8 Michel Serres, La Communication, Hennes I, Seuil, 1969,s.24 9 La folie, Actes du colloque de Milan, 2 cilt.10/18,1977 1 0 Reseau-Altemative a la psychiatne, Collectif International, 10/18,1977 : 11 Alain Badiou, De l'Ideologie, Maspero, 1976 12 Felbc Guattari, La revolution Moleculaire, Editions Recherches 1977. 13 Umberto Eco, L'Oeuvre ouverte, Seuil, 1965 14 Wilhelm Reich, Le Mertre du Chist, Champ libre, 1972 15 Michel Foucault, La pensee du Dehors, Fata morgana, 1986 16 Roger Dadoun, Reich pense r de l'Avant, L'A/v, no: 83,s.5 17 Michel Foucault, L'Histoire de la Folie, Gallimard, 1972 18 Michel Foucault, La volonte de Savoir, Gallimard, 1976 Kitab n trkeye evirisi iin bkz. Cinselliin Tarihi (ev:Hlya Tufan), Afa Vay. 1986 19 Gilles Deleuze, Felix Guattari, Capitalisme et Schizophrenie I. cilt iin bkz. L'Anti-edipe, Minuit 1972; 2. cilt iin bkz. Mille Plateauv, Minuit, 1980. Trkesi iin bkz. Kapitalizm ve izofre ni I ev. Ali akay, Balam Yay. 1990 20 Alain Finkelkraut, La defaite de la pensee, Gallimard 1987 21 Nietzsche, Seconde Consideration intempestive, Fiammarion 1988 22 Paul Veyne, Les Grecs ont -ils at a kurs mythes, Seuil, 1983 Michel Foucault, Les Mots et les Choses, Galimard, 1966; L'A/vheologie du Savoir, Gallimard, 1969. 23 Jean-Philippe Chatrier, Elle Dergisi, 6. ubat 1989(1/ hypnose) 24 Van Gulik, La Vie sexuelle dans la c/u ne ancienne, Gallimard, 1971 25 Niyazi Berkes, Felsefe ve toplumbilim yazlan, Adam Yaynlar, 1985,ss. 224-225; 226. 26 Arthur Kroker, David Cook, The Postmodem Scene, Excremental culture and Hyper-Aesthetics, Macmillan Education, 1988

KAPTALST RASYONALTENN KCL TOPLUMU Bat kapitalist ekonomilerinde, gnden gne konu edilen bir olgunun ortaya k sreci yaand. Toplumun ikili bir hzda gittii mant gerek sosyologlar gerek ekonomistler tarafndan gzlenmektedir. Sosyal sigortas olup, bir ite alanlar, kira deyip, elence toplumunun iine girmeyi baaran iilerle, hibir garantisi olmayan, yeri ve yurdu bir kenara, hasta olduunda gidecek bir yeri bile olmayan marji-nalize edilmi lmpenler. Bunlar baz ufak ileri yapmakta, vergiden muaf bir ekilde yaamlarm srdrmeye almaktadrlar. Bugn artk "ii snfnn" btnlnden bahsetmek glemektedir. Zaten hibir zaman badak olmam olan ii snf, gittike paralanmakta, ekonomik rasyonali-tenin iinde eriyip gitmektedir. Son yaplan analizlere gre, 12,8 milyon kiiden 3,5 milyon kimse sadece 1987 ylnda yerini deitirmitir. Anlald gibi mthi bir rriobilite iinde bir i pazar mevcuttur Fransa'da.1 Bu insanlardan bazlar ilerini kaybedip, baka bir yerde i bulabilenleri ve isizlikten kanlar oluturmaktadr. UNEDC dergisinin verdii habere gre2 tarm dndaki durum u ekilde cereyan etmektedir: 72.965 i yaratm varolan irketlerde yaratlrken, 54.662'si yeni kurulan irketler tarafndan gerekletirilmitir. Bunun yannda bu irketler arasnda 1987'de varln srdrenler arasnda 754.224 ii iinden uzaklatrld. Halbuki yeni kurulanlar 827. 189 i yaratp, ie alma eyleminde bulundular. Sanayi irketleri geriledike, hizmet irketlerinin kurulmas ve ie almadaki younluklar gze arpmaktadr. Aslnda bu eilim sanayi toplumundan klmakta olduunun rakkaml bir gstergesidir. Bu eski sanayii sektrlerinin bunalm uzun yllardr ekonomist ve sosyologlarn dikkatini ekmiti; fakat bu gelimenin zmlenmesi tam olarak ya-plamamamt. Ayn derginin verilerine gre inaat sektr bir ilerle109

108

me kaydetmektedir: 14.133 yeni i yaratlmtr. Bu arada istatistiklerin iine alnmayan kaak yabanc iilerin de ucuz fiyatlara inaat irketlerinde altklarn gz nne alrsak bu rakkamn daha da byyeceini syleyebiliriz. Son yllarda Portekizli kaak iilerin Fransa'nn inaat sektrnde altklar gerek tv gerek gazetelerde ilenen konular arasndayd. Yaplan bir akaya gre bir Portekizli baba ocuu doduunda onu duvara frlatp, ilerisi iin diagnostikte bulunmakta. Eer duvara yaprsa har olacak, yapmazsa olmayacak. Yeni kurulan irketlerin hemen hemen hepsinin hizmet irketleri olmalarndan ayr, altrdklar iilerin saysnn az olduu da dikkat ekilen konulardan birisi: alanlarn %19'u altrdklar ii saysn deitirmeyen irketlerde ilerini devam ettirirlerken, bunlarn %10'u sanayi irketlerinde, ve ancak %1,89'u otomobil sektrnde almaktadr. Sanayilemi toplumlarda irketlerin %45 ile %68'i emek glerini indiren sanayi irketlerini oluturuyor. Bunlarn ancak %21'i ie almaya devam edebilmi. Bunun yannda nc sektr, hizmet sektrnde ise, %40 ile %51'i personel saysnda bir art gsterdiler. Kk irketler daha ok i yaratmaktalar. Halbuki byk irketler iilerini ilerinden kartmak srecini yaamaktadrlar. 200 iiden fazla ii altran irketler srekli olarak iden karma yoluna gitmekteler. Bu yukardaki rakkamlarn gsterdii gibi, hizmet sektr gittike alanlarn bu sektre kaymasn hazrlamaktadr. Bunun nedenlerinden biri de eskiden ekonomik alan iine girmeyen baz ev ilerinin artk ekonomik rasyonalite ile almaya balamasdr. Bu eilim iinde ilerinde alp, evlerindeki ev ii ilerine zaman harcayamayanlarn, bu ileri yapacak insanlara ihtiyac vardr. Aslnda akln krizi adn verdikleri bu bunalm, akld bir eilimin krizinden baka bir ey deildir. Gittike sekin bir elit yaratmakta olan toplumlarda bu elit insanlar, bilgileri ve deneyleri sayesinde, daha ok alp, daha fazla i zaman harcayp, daha fazla pa110

ra kazanmaktadrlar. Bunun yannda "yeniden retim" alanna harcayacak zamanlarnda bir kstlanma ortaya kmtr. Bu zaman iinde yapacaklar ileri yapmas gereken baz hizmetleri yapanlara ihtiya artmaktadr. Ama bunlarn fiyatlarn deyebilmek iin daha fazla i zaman harcayarak, bu ileri yapacaklarn paralarn demek yoluna gideceklerdir. Bu ekilde baz hizmetlerin yaplmasyla, harcayacandan daha az bir "ekonomik deer" harcayarak ev ilerini yerine getirmektedirler. En basiti hizmeti kullanmndan balayarak, yemek, ocuk bakm, eitim, btn bu alanlar ekonomik rasyonalitenin alanlar iine girmilerd'r. Aslnda iini kaybeden bir iinin, baka tip ilere ynelmesi bunun bir neticesidir. Eskiden ekonomik alan iine girmeyen bu hizmet ileri artk ekonominin iindedir. Robotik, telematik, brotik vb. sistemlerin gelimesiyle yaratlan bir "zaman deeri" baka bir yere kanalize olmaktadr. yle ki, daha ok zamanda yaplan ve emek/youn bir sistemle ynetilen bir irket, yeni teknolojilerin kullanmyla iin bitirilmesi iin belli bir zaman kazanma ilemini baarmaktadr. Fakat bu baz iilerin ilerini kaybetmelerine yol amaktadr. Bu iinden karlan iilerden kazanlan deerler ve teknoloji sayesinde i zamanndan kazanlan deerler, daha az bir ekilde yeni bir ite almaya balayan bu iilere aktarlmaktadr. Fakat bu sefer ne sendikalama ne de politik bilin sz konusudur. Her eyini kaybetmi olan bir ii daha az bir fiyata belli bir hizmet iini kabul etmek zorundadr. Yukarda kazanlan deerin bir ksm bu iilerin hizmetlerine aktarlmaktadr. Burada iki trl bir art-deer retimi olumaktadr. Birincisi iinden karlan iinin "fiyat" zerinden, teknoloji kullanlarak elde edilen deer, ikincisi ise yeni kurulan hizmet irketlerinin ucuza altrdklar iiler zerinden elde ettikleri art-deer'in deeri. Bu ekilde, yeni hizmetiler snf yaratlmaktadr. sizlik denilen olgu aslnda bu deerin baka bir yere aktarlmasndan baka bir sonuca ulamamtr. Bu olgu hem iin fiyatn indirmekte, hem de retim nitesi bana sermayenin fiyatnda bir kazan salamaktadr.

111

Toplumun bilgisayarlamas, robotikleip brotikle-mesi yeni ekonomik rasyonalitenin hazrlanmasndan baka bir ey deildir. Belli sanayi deerlerinden emek zaman kazanan sektrler, baka bir sektre daha az bir ekilde deer aktarm yapmaktadr. Burada sz konusu olan kazanlan deerin sermaye lehine art gstermesidir. Minitei kullanmnn yaygnlamas, ev ilerinin git gide robotikleip, bilgisayarlamas (yeni amar makineleri, frnlar, mikro-ondes denilenleri vb.), Restorasyon (berber, hzl yemek yenen yerler, evlere Pizza servisleri, spermar-ketlerin evlere servisi, al veriin telefon sistemiyle yaplp, uzaktan kredi kartlaryla denmesi vb.) sisteminin sanayi toplumlarna uydurulmas. Hatta bilim adamlar iin bilgisayar kullanm ile baka ehirlerde bulunan arivlere bavurmann hi yerini terketmeden yaplmas vb. btn bunlar yeni yaam biimlerini oluturmaktalar. Yeni ebekeler, hzl trenler, seyahat irketlerinin hizmetlerini arttrp, mterilerinin i yerlerine, evlerine bilet servisi yapmalar, kredi sistemleri ve hatta vize almalarnn bile bu servislere dahil olmas, bu servis irketlerindeki almakta olanlara ucuz emek halinde yeni i imknlar amaktadr. Eskiden renci ileri veya yabanc iilerin yaptklar olarak nitelenen ile-Hn artk, alan iilerle yaplmas sz konusu. Bunun yannda, doumda bile, annenin kendisinin ii-M brakmadan baka birine doum yaptrtmas, bilim adam-Vnn yapay dllenme yntemlerini gelitirmeleri vb. btn "unlar ayn ekonomik rasyonalitenin alanlarna hizmet etmektedirler. Baz ev ilerinden ve bilgi alannn az kullanld ilerin arman elit sahipler, kazandklar zaman daha ok e-^nceye harcayabilmektedirler. Hizmet iilerinin ok uzun b*f zamanda yaptklar ilerin deerinden ok daha azn deyerek, bu deerin dier ksmn elence alanna aktaran e*Jt kii, bu ekilde hem narsisik kiiliini gelitirmekte, nem de yeni elence merkezlerinin kurulmasna katkda budamaktadr. Bylece elence toplumu iinde, bu topluma

dahil olanlar ve olamayanlar eklinde ikili bir yap ortaya kmaktadr. Bu yeni kurulan hizmet ileri(hzl yemek yerleri, berberlerin hzl alanlar, makinalarla sa tra, domestikhiz-met aletleri vb.)'nin amac deer yaratmaktan ok, toplam deerden kr etmeyi amalamaktadr. Bu ilerin fiyatlar denmi olsa da, denen deerin emek zaman olarak ok ucuza getirilmesi sz konusudur. Bu deere hi bir zaman normal artlarda alan elit ulaamaz; nk onun bu ilerde harcayaca zamann yaratt deer daha ok olacaktr. Ayrca buraya harcayaca deer, bu sefer elenceye harcayaca deerden ekonomi (kstlama) yapmay gerektirecektir. Sz konusu olan yleyse, elence toplumu apnda mmkn olduu kadar fazla deer yaratmaktr. Yani emek zamannn zgrl bu deerin yaratlmasna yaramaktadr. Bylelikle toplum paralanmaya devam edecektir. Bir tarafta garantili bir elit ve elence toplumu dier tarafta ise hizmeti durumunda kalp, bu toplumun paras olmaya devam edenler ve hi bir garantisi olmayanlar vardr. Bu ikiye blnme emek sresinin eitsiz blmdr. Elitler gittike sekinleirlerken dierleri gittike artan bir sayda kalabalklamaktadrlar. Hatta hemirelerin, retmenlerin Fransa'da yaptklar gsteriler, bu i kollarnn hizmetilik grevini yklenmeye kar gsterdikleri tepkidir denebilir. Narsisik toplum ye tavlama: Bu sre iinde Bat toplamlarnn imleyeni "Benlik"-dir. Dediimiz gibi"toplumun iki hzda ileyii, kiiliklerin de ikili gelimesine yol amaktadr. Bir yanda sekinlerin garantililerin, ilerini yaptktan sonra kendi benliklerini tatmin edecekleri tketim aralarn kullanabilmelerini gerektirmektedir. Gittike pahall, gittike hileli kullanm maddeleri (yalla kar kremler, gzellik kremleri, sa sprayleri, kyafetlerin gittike farkllk zerine retilmesi vb.) kadnlardan sonra erkeklerin de kullanm maddeleri olmaya balamas yeni bir grnty ortaya karmaktadr. Kendisini
113

herkesten farkl hissetmeye alan, bunun iin de parann at her trl yolu kullanmaya alan birey (artk zne'olmaktan kmtr), kendi ego'sunu tatmin edebilecek makyaj ve gzellik tketim maddelerini kullanarak etrafndakile-ri ayartabilmeyi, kendini ekici klmay ngrmektedir. Don Juanln sona erdii bir toplumda artk bu sekinler play-boy'tavlayan, eken kimseler olmak yolunu semektedirler. nemli olan artk ka kii ile cinsel ilikiye girdii deil, ka kiiyi tavlayabildiidir. Bazen ekicilik yle boyutlara varr ki, grup ve hatta kitleleri kendisine ekmeyi arzulama ba-gsterebilir. (Bir bakma byk politik liderler arasndan artistlerin nemli siyasal grevleri yklenmeleri bunun bir gstergesidir: Reagan'dan sonra Clint Estwood'un. Kaliforniya belediye bakanlna oynamas hi tuhaf gzkmemektedir. Gene Fransa'da politik grevlilerin, yemek rejimleri yapmalar, kyafetlerinin semenler zerindeki etkisini dnerek giyinmeleri; bir Jacques Chirac'n Cumhurbakanl seimleri iin Fas'a giderek, tenini bronzlatrp, seim kampanyas fotoraflarn ektirmesi ve hepsinden nemlisi, politikaclarn en nemli danmanlar arasnda reklamclarn ve turizme yakn olanlarn bulunmas yeni toplumun gstergesidir. Jacques Seguela'nn Mitterand'n seim kampanyas iin hazrlad video-klip'in etkisinin politika analizcilerinin bu kadar ilgisini ekmesindeki neden, bilindna psikolojik yollardan yollanan imgelerin semenlerdeki etkisinin bilimsel olarak denenmesi ve bunun politik olarak kullanlmas dndrcdr). Yeni bir bireycilik ortaya kmaktadr: Bireyin kendisi ile kurduu bada narsisizm, hem kendisi hem de bakalarnn bedeniyle ilikisinde nemli bir rol oynamaktadr.3 Lipo-vetsky'e gre, bu gelime otoriter kapitalizmin yerine hazc bir kapitalizmin ortaya kmasna olanak vermitir. Bu zmleme bir bakma Michel Foucault'nun da gzlemidir. Hapisanenin Douu adl kitabnda Foucault, disiplinci toplumun ortaya kp, yok olmaya balamasn konu etmitir. Buradaki Panoptikom zmlemesi grlmeden gzetleyen 114 '

gardiyanlar ile grmeden grlen mahkumlarn varolduu ideal hapishanenin Jeremy Benthaam tarafndan ortaya atlmasn konu eden Foucault, aslnda modern toplumlarn projesini sunmaktadr. Bu toplamlarda bireyler disiplin altna alnmadan, lml yollardan normalletirilmektedirler. Yani grmedikleri dzenleyicilerin gzetimi altndadrlar.4 1976 ylnda yaymlanan dier bir kitabnda Foucault, baskc ve disiplinci bir rejimden biyo-politikann hakim olduu bir dzene doru gitmekte olduumuzu gsterir.5 Bylece her trl moralden (ahlaki tzlerden) ve etikten yoksun bir birey ortaya kar ve de ekonomik olarak rekabeti, hizmet olarak duygusal, politik olarak devrimci birey ortadan kalkmaya balar. Her trl deerin yok olduu boluun hakim olduu bir alandaki birey ortaya kar. Ve zaten Baudril-lard'a gre, bu boluk ekicidir. Her trl anlamn ve ynn yok olduu bir alandaki boluk bireylere ekici gelmektedir. Baudriard u rnei verir: Kk bir ocuk periden her istediini vermesini diler. Peri bunu kabul eder fakat tek bir art koyar: ocuk bir daha asla krmz kuyruklu bir tilkiyi dnmeyecektir. ocuk bunu hemen kabul eder; nk krmz kuyruklu tilkinin onun iin hi bir anlam yoktur. Peri ona "Eer bu nesneyi dnmemeyi baarrsan dile benden ne dilersen" der ve ocuk isteklerini sralar. Fakat gn getike krmz kuyruklu tilkinin imgesinden kurtulamaz. Unutmaya altka bu imge onun ryalarnda, gnlk yaamnda git gide yer etmeye balar. Bylece perinin ona verdii avantajlar kaybettii gibi yaama olan ban da yitirer: ocuk, aslnda, bu ekilde lmedii halde sanki lmm gibi, hayatna devam etmekten baka bir are bulamaz.6 Bu anlamsz hikayenin anlamm ortaya karan imleyeninin anlamszl ve imliyensizliidir. Kurnaz peri, insann hi bir anlam veremedii eylerin bellekte yer ettiini, bilindnn bu tip imgelerle dolu olduunu bilmektedir. Dolaysyla, aslnda, dilbilimcilerinin sylediklerinin tersine ne imleyen vardr ne de imlenen. "ekici olan aslnda bolukta bulunan imlenmeyendir"7 Bu boluun makyajla boyanmas ve ekici 115

hale getirilmesi doal olana kar yapay olann ekiciliidir. Eski toplumlardaki boyanmalar, kzlderililelerin sava iin makyajlar ve yzlerini boyamalar ruhlara kar ekici ol mak iindir. lkellerin bir hayvan-olular varsa bu hayvanla rn ekici olduklarndandr. "Bu toplumlarda taklar ve ss lenmeler doa ile kltr arasndaki fark yok etmeye yara maktadr".8 Yabanlarn rituel danslarnda, bedenlerini ssle me sanatlarnda, hayvanlarn hareketlerini taklit etmelerin de (amanlar hayvan-olulara girerler), daima doann tersi ni yaparak, yapylamaya almalar gzlenir. Onlarn "do al eyalardan yaplm ssleri insanlarn "yapay"lamadaki arzulardr. Doadan kldnda kltre girmekten ok, ya paya girilir. Eer maskeler ncelikle hayvan maskeleriyse, hayvann kendisinin rituel bir maske olduu iindir; hayva nn kendisi takdan bir strateji oluturduu iindir. Eer hay van tyleri bedenlerini ssleyen maddeleri oluturuyorsa, danslarn bunun ahengine gre dzenliyorlarsa, bunun se bebi ilevci bir sistem deil, ama sadece bir ritueldir; sere moniye degin olandr; ekicilik arzusudur; tavlama deneyi dir. Yani, tavlamann bir "hayvan oluu" vardr. Tavlamak iin, bedenlerini yapaylatrrlar, boyarlar, makyaj yaparlar, maske takarlar, bedenlerinde tahribata yol aacak ilemler yaparlar(dvme, bak ile iz brakma, snnet vb.) Bedene ektirilen ikence tavlamak amacyladr. retmek deil tav lamak iin yaarlar. " Bugn belki de bizi ilkellere en ok yaklatran bu tavlama arzusudur. Kendi bedeniyle bireyin ilikisi, hem aynann karsnda kendisini "zihinsel olarak" tavlama, hem de bu "zihinsel tavlamadan" sonra karsndakini bedeni olarak tavlama arzusu, ilkellerde olduu kadar, post-modern toplumlarda yaayan bireylerin arzusudur. Tketim toplumu yerini elence toplumuna brakmaktaysa, bunun belki de nemli nedenlerinden birinin "tavlama" zerine kurulmu olmasndan ileri gelmektedir. Bugnk ekonomik bunalmn nedenlerinden birisi olan ikili ileyen toplumlarn bu bunalm iine girmeleri bel116

ki de toplumun topisinin deimekte olmasdr. retim ve emek zerine kurulmu bir topinin belki de yok olmaya yz tuttuunu gstermektedir. Bat toplumlarn son on yldr etkisi altma alan politikadan uzaklama, sendikalarn ve politik partilerin temsiliyet bunalm burada m yatmaktadr? Temsiliyet Bunalm: Toplumlardaki Res publica gittike yok olmaya balamaktadr. Cumhuriyet rejiminin bunalm, artk temsil edilemez bir hale gelmi olan aktrlerin kitle karakterini terk etmelerinden ortaya kmaktadr. Marcel Gauchet'nin yazdna gre, "nsan haklarnn 1789'da iln edilmesi, ayn zamanda onlar ortaya karp, gerekletirmeyi nleyen zgrln bir dnlme biimidir. Bireylerin tamamen bamszln garanti altna almak istenci onlar tamamen sosyal bir erke bal klmaya gtrmtr" diye yazmaktadr.9 M. Gauchet, kral karsnda tamamen bir merutiyet kazanan Meclisin politik ilevini bize anmsatyor ve "Bireylerin doal haklar toplumdaki insan haklar ile kart zaman ne hale girmektedir?" diye soruyor. O zamana kadar kraln kendisinde billurlaan halkn egemenlii, Fransz ihtilaliyle, Meclisin temsiliyeti iinde billurlamaktadr. Artk Meclis halkn temsiliyetini krala kar savunmakla kalmyor, kraln yok olmasyla milletin delegeleriyle onlarn temsiliyetini stlenmektedir. Bu monariden demokrasiye geite en esasl ge saklanmtr, diyen Marcel Gauchet, "hkmet ile milletin son kertedeki btnlemesinin" Devlet ile sivil toplumun birbirlerinden ayrlmasn glendirdiini gstermektedir. Milletin btnlnn elikisinin alabilinmesi iin, bireylerin eitliliinin bir kenara braklp, siyasi birliin kurulmas gerekmektedir. Bir bakma Fransz ihtilli modern devrimler iinde Ulusal Devletlerin kurulmasnda, bu vazifeyi yklenmi gibi gzkmektedir. Bu nedenle de temsiliyet bunalm, Gauchet iin, daha 1789'dan itibaren bagstermi-tir. Temsili rejim sosyal bedenin bamsz varln ancak
' .
X

117

bal bulunduu iktidar s^vesinde varedebiliyorsa, bu bunalmn kklerini temsiliyet ^teminin ortaya knda bile aramak olanakl olmaktadr. Bugn hem ii snjA hem burjuvazi temsiliyetten yoksun iseler, son yllardaki sendikalarn ve politik partilerin temsiliyet bunalmlar da ayn balamda aratrlmaldr. Yeni ortakgdmler (koord^nasynlar) geici olarak kuruluyor ve grevler srasnda sencJka.larn klasik grevlerini ykleniyorlarsa, bunun nedeni ^ski katl sendika modellerinin, es-nekleyen toplumlarn yap*syla uygun olmamasmdandr. Daha esnek, daha ayrk kurumsallamam kurulular post-modern toplumlar^ rgtlenme biimlerini oluturmaktadrlar. Daha yerel ve mikro dzeyde mcadele biimleri ortaya kmakta ve b^ tek hedeflerde billurlamaktadrlar. Bylelikle, dolays^ demokrasiye ihtiya gittike artmaktadr.10 Bireyler "gemi ve gelecekten yoksun" bugn yaamak arzusundadrlar. 'fiQS Deleuze'n Stoaclara dn gzlenimi burada daha alkllk banmaktadr.11 Tarihin anlamnn gittike yok olmaya vz tutmas ve tarihi tzn yitirilmesi sz konusudur12 pasch'e gre, narsisik toplumlarn karakterini belirleyen geV^ balar olan ve gelecee doru uzanan nesillerin birbirlermi izlemelerini artk bireyler birer ballk olarak alglamamakta ve bu nesillere olan ballk duygusal bir erozyona girmektedir13. Tarihi anlamn yok olmas en az sosyal kuru1*1011 ve deerlerin yok olmaya yz tutmas kadar narsisiK toplumlarn bunalmnn gstergesidir. 70'li yllardan beri Vietnam sava, Watergate skandali, uluslararas terrizm? ve ekonomik bunalm, hammaddelerin tkenmeye balamas> nkleer sava tehlikesi, ekolojik yapnn ve doann bozulmaya yz tutmas, bireylerdeki btnlk ve dayanma duygulann silip att gibi, siyasi partilere olan gvenin de sarslmasna yol amtr. Oysa Rene Dumont'un "Avrupal YeUer Kongresinde" (7, 8 ve 9 Nisan 989'da Paris'te t^P landl) hatrlatm olduu gibi, 1984 yl tarihi bir yldr; i)nk bu yldan itibaren besin mad118

delerinin, gittike artan dnya nfusunu besleyemeyecek duruma geldii ortaya kmtr. Her ynyle grnt (simulacre) toplumu haline giren yaam iindeki bireyler, siyasi temsiliyet bunalm, ekonomik bunalm, isizlik, hizmeti topluluuna doru gidiat, onlar kendi ilerine kapal, kendileri zerine katlanm klmay ortaya karmtr. Guy Debord'un Gsteri toplumu karakteri tm toplumun katmanlarna yaylmtr. Uluslararas situasyonistlerin reklamlar bozup, onlar yolundan kartp, onlardan ideolojik mesaj karmalar, tersine ideolojiyi yeniden yerinden oynatp, reklam amacyla kullanmasndan farkldr: Citroen arabasnn reklam, Kzl in'in, in eddinde hzla yol alp, bir inlinin de Mao kyafetiyle kameraya bakp, eliyle zafer iareti yaptktan sonra "devrimci" slogannn kullanlmas, reklamlarn tarihi saptrmalarna bir rnek oluturur. Kendini tavlamaya alan birey artk "yaayabilme bunalm iinde", kendisini gelitirme stratejisinin yollarn aratrmaktadr. Aids bunalm da cinsel yaamn bir etik ha-lir e getirilmesini gerekli klmtr. Michel Foucault'nun son iki yapt bu "kendi kendinin etii" konusunu ele alr:14 Kendi kendinden, yaam biimi olarak, bir "sanat eseri" oluturmay amalayan Yunan ve Roma dncesine dn bu temay ierir. Post-modern bireyler byk anlamlar tayan sistemlere kar sphecilemitirler. Jean-Franois Lyotard'n yazm olduuna gre15 byk sylemler ve anlatlar (Hristiyanlk, Marksizm, devrim ve Sosyalist toplum vb.) artk kimseye inandrc gibi gelmemektedir. Benlik tamamen bireyin yatrmna braklmtr. Devrimci "Ben" kendi kendine ak olan Nergis'in hayalidir artk ve devrimi suyun iine ekerek, yok eder. Nergis'in gerek ls kalmtr. Benliini zgrle kavuturmaya alr durur: Nergis bir psikolojik bireydir (homo psychologicus)16

Kamu zerine sylem yerine reklam zerine toplumsal sylem ortaya kar ve bu toplum herkesin zgrlemesiI9

ne deil, farkllamasna ynelip, bu farkllktan bir kimlik sorunu ortaya karr. "Artk zel blmlerimizin bir znenin imgesi olarak nesneleriyle ilikiye girdii bir tiyatro sahnesinde oynanan oyunu yoktur, ne dramaturji olarak ne de aktr olarak varoluruz, birok ebekenin kesitii bir var (terminal) noktas halindeyiz. Televizyon bu oluumun en dolaysz ekillenmesidir, bugn artk oturmakta olduumuz mekan ilem ve konuk etme mekan olarak, emir verme ekran olarak, telematik bir gce sahip var noktas olarak dnlr; yani uzaktan kumandal evlerde alma ve i sresinin gerekletirilmesi, yol zamannn emek srecine sokulmas, sosyal oyunlar ve cinsel ilikiler tketim olarak dnlmektedir." imdiye kadar ekonomik rasyonalitenin iine girmeyen mekanlar ve iler bile artk cretli i haline gelmektedir. nsan bir var noktas olarak ebekelerin iindedir17. Elence toplumundan nasibini alanlarn ego'larn gelitirdikleri sekinler topluluu karsnda gitgide histerik hale giren, klasik anlamda topluma yabanclaan garantisizler, geici ilerde alanlar ve "hizmet" ilerini grenler, hi bir temsili sisteme girmeyen ve toplumda iyice "marjinalleen" kitleler varolmaktadr. "Braknz yapsnlar "sylemiyle liberalizimin iyice yaygnlatrlmaya altrld toplumlarda, sekinlerin her trl "ahlak"dan yoksun para kazanma yollarn aramaya koyulmalar, gittike sertleen, "doal seme" kanunlarna gre ileyen kurallarn ortaya kmas, para kazanmann zaten "ahlakszlk" olduunu syleyen bir "sofistler" topluluunda, "her ey para iin" sylemini glendirmitir. Klasik burjuva kapitalistinin bile bir ahlak olmasna karn, yeni zenginlerin "vur patlasn"c zihniyetleri yeni bir etik getirilmesini zorunlu klmaktadr. Gerek sosyalist Mitterand, gerek liberal Balladur bir etik projesinden bahsetmektedirler.
Yeni bir etik aray:

Bir aile babasn evlenmeyen papazdan daha aziz sayan Calvin'den ve yeni bir protestan etiinin zmn ya120

pan Max Weber'den sonra (gereksinimi kadar almak yerine daha fazla alp, daha fazla kazanmak) bugn her trl ite, her ne pahasna olursa olsun alma zorunluluu etii ortaya kmaktadr. Ya isizlik ve alk, ya da zor da olsa, kt artlarda da olsa, kendi niteliklerinden daha niteliksiz ilerde de olsa almak zorunluluu iilere yeni bir "i ve alma" etiini ortaya kartmtr. Max Weber her trl hiyerariyi krarak, mutluluk iin Tanrnn arma birey olarak katlmay priten etik olarak sunmutu: yani Res publi-ca'y, kiliseyi ve aileyi aan bir Tanr ile babaalk sz konusuydu. Bu geliime gre, herkes temaylne gre, ekonomik, sivil, aile ii, kiisel olarak ruharj veya el iisi olarak alacak ve sosyal parazitlere yer vermeyecektir.18 Protestan etiinin kapitalizmin dinamiini verici etkisine gre, kapitalistlerin artk el iilerini ve manufaktrleri yeni bir "rasyonalitenin" iine sokmas sz konusudur. Bunun kr amacyla yaplmas yeni bir ey deildir; yeni olan her trl ilikinin "para" zerine kurulmasdr, ihtiyacm iin u kadar saat alp bu kadar retmem gerek yerine en fazla ne ekilde daha fazla kazanabilirim, ortaya kar. Franis Mitterrand'n bir protestan olmas yeni bir etik ile ne ekilde balanr, bilemeyiz; ama olgu olarak gsterebiliriz bunu. Vahi bir kapitalizme dur demek iin 20 Nisan 1989'da Paris'te Luxembourg saraynda "Etik, Ekonomi ve irket" ad altnda Uluslararas bir Sempozyum topland. Son zamanlarda, gerek Fransa'daki American Express'in bakannn Kolombiya ile uyuturucu trafii yapmas nedeniyle yakalan, gerek Palas ve Bains Douches'un sahibinin iki trafii ile hapse atlmas, kolay yoldan para kazanmaya alanlarn oalmakta olduunu ve bunun yeni bir sylemi oluturduu gzlemlenmektedir. Toplanan bu sempozyumda "irketlerin ahlak" sz konusu oldu. Kenneth Blanchard ve Normand Vincent Peale'nin Ethiqe et Menagement (E-ditions d'organisation, 1988) adl kitab drstl, iyi bir irket reetesinin birinci maddesi olarak gsteriyor. 1980'li yllar irket modeli kltrnn zaferi olarak gsterildikten 121

sonra insanlarn da bireycilikleri vurgulanyor. Papa'nn bile Milano'da ve Arjantin'de yapt konumalarda "Tanrya i yapc bir ruhu sunmanz dorudur" sz bir dnemin gstergesidir.20 Ayn ekilde sosyalistlerin de "irketler zgrln meru ifadeleridir" demecini vermeleri bir rastlant deildir. Ticaret ve Menagement okullarnda artk bir "etik" dersi konulmak zorunda kalnd. Mehur Dow Jones bile dnya borsa hareketlerini gsterirken, daha ahlaki borsa deerlerini gstermektedir. Good Money salk, ev, sosyal yardm kurumlar, evre korumacl, yeni teknolojileri sata karmaktadr. Ahlaki olarak paralarn bu deerlere yatran insanlar Wall Street krach (borsa krizi, 1987) srasnda daha az para kaybettiler. Vicdan rahatl ile yatrm yapmak bu yeni kapitalist etii oluturmaktadr. Para ve seks arasndaki iliki, ayn zamanda gittike vahileen bir kapitalizm iinde-raiderslen ortaya kard. Bunlar her trl ahlaki zihniyetten yoksun olarak para kazanmann snrlarn zorla-maktalar. Golden itoyslarn kolay yoldan byk paralar kazanmalar, Ortaa szcklerinin irket ve borsa yaamna girmesi (Kara valyeler, zehirli haplar vb.) gittike kitle iletiim aralaryla yaygnlaan bir borsa, "kara pazartesi" bunalmndan sonra, yeni bir etii zorunlu klm gibi gzkmektedir. Bu paraya para katma yntemleri ikicil bir ekilde ynlenen toplumun sekinlerine daha rahat para kazanma yolunu am ve hizmetilerin de bu grngy TV ekranlarndan izlemelerini ortaya karmtr. Bir senede kazanamad bir para miktarnn borsa oyunlar srasnda bir saniye iinde kazanlmas, bu etik arayn gerektirmektedir. irketlerin daha baarl olmas iin sava stratejileri artk ekonomik stratejiler halinde sunulmaktadr. Clauzev/itz'in politikay savan bir uzants saymasndan sonra, ekonomiyi bir savan uzants olarak grmek, yaanlan hayatn sertliini ve tehlikesini gsterir (Borsalarda kalp krizleri ve intiharlar). Bir stratejist olan asker eitimli Laclos'un Tehlikeli likiler kitab para, iktidar ve cinsel yaamn entrikalarm 122

stratejik olarak gstermitir. Bugn kitabn filminin yenid en evrilmesi bir rastlant olmasa gerek. Ekonomiye paralel ekonomi Toplumlarn ikici karakteri yannda irketlerin alternatif ikicil durumlar ortaya kmaktadr. zellikle Bat Almanya ekonomik rasyonaliteye alternatif bir paralel ekonominin yaygnlat lkedir. 1977'den itibaren 68 olaylarnn aktrlerinin gelitirmeye baladklar "paralel ekonomi" yeni bir ebekenin ortaya kmasnda rol oynamtr. Bu paralel ekonomi terr yllarnda "Kzl Ordu"nun yesi veya sempatizanlar iin Almanya snrlar iinde i bulamayanlarca, yasakllar tarafndan kurulmutur: Profesyonel yasaklarla, sosyal dlanma balarn koparmak isteyenler, zerk retim yntemine sarldlar. Netzwerk bunlarn arasnda en ok adndan bahsettiren kurulutur21. Bu tip zerk retim irketleri, ekonomik rasyonalite-nin dnda olan bir ynetim denemesine girimilerdir. zellikle Yeiller tarafndan desteklenen bu zynetim, yeni bir sendikacln kprdanmasna da yardmc olmaktadr. zynetknli, zerk retimli irketlerin ilkelerini u ekilde zetleyebiliriz: Geleneksel kaynaklardan yardm grmeyen projelerin finanse edilmesiyle ilgilenenlerin aylk denek yardmlaryla para bulan bu irketler yardm elde edebilmek iin projelerini baz artlara uydurmak zorundadrlar. Bunlar zynetim sisteminde irketin elemanlarnn kendilerinin belirleyecekleri ekillere gre, irketin ynetimine ve rgtlenmesine katlmak zorundadrlar. alma artlar ayn ekilde kat i saatlerini iermemelidir. alan anne ve babalarn ocuklarn yuvalara brakacak zamanlar olmaldr. Bunun iin esnek i saatlerini kendileri seebilme-lidirler. Taylorizm ynetiminin dna klmaldr. alma ve yaam artlan arasndaki kopukluk en aza indirilmelidir. zel yaam, elence, seyahat, ekonomik rasyonalitenin dnda br alma yapmaya imkn salayacak bir ekilde
123

ayarlanmaladr. Bu zaman zarfnda bireylere okuma, resim yapma, yardm cemiyetlerinde alma, gnll iler yapma vb. gibi insann psikolojik sal bakmndan faydal ilerde alma olanaklarnn salanmas lzmdr. irket, alanlarn ortak mlkiyetine ait olmaldr. Bu irketler, daha ok ufak irketler iin yaplan alma artlarm iermektedirler. Byk fabrikalar iin baka ekiller aranmaldr. Kurulan irketin, kamu yararna ^getirecei bir eyler olmaldr: sizlii nleme, i sresinde azaltma yaplarak daha fazla iinin almasna yardmc olma, alanlarn i garantilerinin olmas gibi. 1988 ylnda Frankfurt'da kurulan Ecobank bamsz bir kredi ve yardm bankasdr. 1986'dan beri zellikle Frankfurt, Visbaden ve Kassel'de nem kazanan Yeiller paralel ekonominin gelimesinde rol oynamlardr. Bankann emlkilik da yapmas, sosyal yardmlarn yeniden yeni ebekelerde gelimesini salamtr. Refah Devletinin "ifls" ile bu tip yardmlarla gedikleri doldurmaya yarayan yeni alternatif yollar aranmaktadr. Bu tip yeni irketlerin yeni i imknlar yaratmas, birok isize i bulmas, son yllarda alternatif hareketler iinde yeni bir baar alan ortaya karmas dndrcdr. 1980'li yllardan beri yeni i olanaklar ve zgrlk alanlar22 bu ekilde kurulmaktadr. Gen isizler, kalifiye profesyoneller, garantisizler, aydnlar, sosyal iiler bu irketlerde i bulup almaktadrlar. Bu irketlerin sadece %40' kendi kendini finanse edebilmektedir, geri kalanlarysa Devlet ve Kilise yardm almaktadrlar. Ayrca "amme hizmetinde" gnll alanlarn varl, irketlere yardmc olmaktadr. irketlerin byk bir ounluu, politik kahvelere, mahalle tketicilerinin rgtlerinin alveri yapt maazalara hizmet etmektedirler. 23 irketler, ekolojist yeillerce, bar hareketlerince, an-tinkleer gruplarca desteklenmektedirler. 1986'dan beri Yeillerin ekonomik programnda, zretim yntemi kabul edilmitir. Ekolojik bir ekonomi; sosyal bir ekonomi; demokratik bir ekonomi: Ekolojik ekonomi iin byrne hedef alnmayarak, uzun vadeli mallar, doal artlarla retme* 124

yi iermektedir. Sosyal ekonomi anlaml bir alma yntemi gelitirmeyi ve alma sresini indirmeyi amalamaktadr. Demokratik ekonomiyse alanlarn katlmc-demokra-tik bir ekilde irketin ynetimine katlmasn salamak anlamna gelmektedir. (Kadnlarn dlanmasna kar kmak A.B.D.'de Harvard Business Review dergisinde Schvvhartz'n kaleminden yaymlanan bir makalede kadnlarn irketlere erkeklerden daha fazla masrafl olduunu yazmas, yeni bir tartma ortamn amtr. Catalyste adl bir rgtn bakanln yapan Schvvhartz, irketlerdeki kadnlarn haklarn korumak iin yazd yazsnda, uzun abalardan sonra ii renen kadnlarn gnn birinde anne olma arzusuna kaplp, ii terketmeleri, irketlere yeni eleman kazandrmaktaki zaman harcamas dolaysyla, genelde bir para kaybna yol atn yazmtr. 24 kili ileyen toplumlarn gidiatna ikili bir i konumunu savunan kadn yazar, yaamlarn "ilerine adayan" kadnlar ile "bebeklerine adayanlar" arasnda bir kalite fark ortaya karmaktadr. Bu ikinci kategorideki kadnlara bebekleriyle uraacak zamann tannmasn dilerken, ayn zamanda da yarm gn almaya itilmelerini dilemekte. Adna Mammy track dedii ekilde maalarnda da indirim yaplmasn savunmakta ve ie alnrken ocuksuz kadnlara ncelik verilmesini istemektedir. Birok irket sahibi bayan Schwhartz'n yazsna sevinle sarlmakta ve "herkesin dnp syleyemediini, yksek sesle sylemesinden" dolay onu kutlamaktadrlar. Bunun yannda feminist gruplar ve dier kadn prgtleri makaleyi ateli bir ekilde eletirmektedirler. kici ekilde ileyen, alan kadnlarn konumu toplumun ikici karakterinin mantna uydurulmaya allmtr. Garantililer ve garantisizler arasndaki ayrm kadnlarn kendi i karakterleri ve sosyal faaliyetleri iinde de bylece tannm olmaktadr. Bu yaz hem kadnlarn siyasi rgtlenmelerinde bir paralanmaya yol amakta hem de erkekleri badak bir topluluk gibi grmektedir. Bugn birok erkek iini terk edip birka yl ocuu ile uramay ama edinmi125

14

tir. Kadn darda erkek ev ilerinde almaktadr. Bu bakmdan yaz bu kategorideki insanlar dlamaktadr. evre korumacl, zynetim, zretim katlmc demokrasi ve yeni tip ekolojik sendikaclk i ve alma zamanlarnda esneklii ve alma sresinde indirimi prensip edinmitir. Emek zerine kurulan toplumsal topyann yok olmaya yz tutmas ve hatta "iflasyla" gereki, olaslkl, ekonomik rasyonalite ve bymeyi hedefleyen bir siyasi ekonominin tesinde ekolojik bir ekonomi gelitirme, isizlie bulunabilecek are olarak ortaya konulmaktadr.25 Bugn kapitalist sistemin bunalm, emek ve alma sresi zerine kurulmu olan i zamannn yaamdan giderek uzaklamas zerine oturmaktadr. Emeki gittike alt ite bamllatka makinalama ve teknik, bilgisayar, robotik gelimeler yle bir durumu ortaya karmtr ki, emeki rettiinin ne hale gelip fabrikadan ktn gremez olmutur. rettiinin ne olduunu bilmez bir emeki haline gelmitir. zerkliin gittike yok olduu alma yerlerinde emekiler bir makinann paras haline gelerek karmak makinalarn ileyiini denetleyen elemanlar olmutur.
Le Monde, 11 Nisan 1989, Alain Lebaube, De multiples chas-ses croises. UNEDC, no: III, Aralk 1988- Ocak 1989 Giiles Lipovetsky, L'Ere du vide, Essai sur l'individualjsme contemporain, Gallimard, Paris, 1983, s.56. Michel Foucauli, Surveiller et Punir, Gallimard Paris, 1975. Michel Foucault, Cinselliin Tarihi, I, Afa yaynlar, ev: Hlya Tufan, 1986. Baudrillard, De la Seduction, Editions Galilee, Paris, 1979, s.104 Baudrillard, a.g.e.,s.lO4. Marcel Gauchet, La Revolution des droits de l'Homme, Galli mard, Paris, 1989. Bkz. Alvin Toffler, La troisieme Vague, Danoel, 1980 Giiles Deleuze, Logilue du sens, Minuit Yay, Paris, 1969. Lipovetsky, a.g.e., s.57 Chr. Lasch, The Culture of Narcissism, New York, Warner Books, 1979.

15 16 8 17

18 20 21

23 24
25

L'Usage des plaisirs, Gallimard, 1984; Le souci de soi, Galli mard 1984. J-F. Lyotard, Le postmoderne explique aux enfant, Galilee 1984 Bkz. Lipovetsky, a.g.e.,s.6O Baudrillard, a.g.e., s. 122. Jean Baudrillard, L'autre par lui-m^me, Galilee Paris 1987,s.l6 Max Weber, L'Ethique protestante et l'Esprit du capitalisme, Plonl985 Didier Pourquery, "Les profts de l'Etinque",U Monde, 21 Ni san 1989. Marcel Drach et Bernard Toboul, L'Economie parallele alle mande, Le Monde Dipiomatique, Nisan 1989. Felix Guattar, Toni Negri, Des Nouvaux Espaces de liberte Yeni zgrlk Alanlar, Relief 1985 Le Monde Diplomatique, a.g.s. U Monde, 11 Mays 1989, "Filiere Maman ou filiere carriere" makalesi.
Bkz. Andre Gorz^Metamo/pJioses du travail Ou Galilee Yay. 1988, s.274-288. tes du sens

6 7 9 10 11 12 13

126

127

HKMETME BMLER ZERNE (*)

Merkezi glerin artk modasnn gemekte olduu izlenmektedir. Her toplumda "sylemsel oluum", yani paradigma "merkezi devlet" yapsnn zlmesi zerine kurulmaktadr. 1970'lerden beri Bat filozoflarnn vurgulad, ayrk yaplardan bir rgt biimi karmaktr. Badak gleri normlara sokmak ve her trl ayrkl standardize etmek genel sylemi oluturulmutur. Aslnda o zamanlar yeni yeni semeresini vermekte olan yeni mcadele biimleri de ayn ekilde transversal olarak dnlmtr.1 Olumakta olan, bu sralarda, merkezi yaplarn kemikleen brokrasilerine bir son vermektir. Ayn balamda 1980 ylnda lavedilen Paris Freud okulunun kurucusu, mehur psikanalist Lacan, radikal sosyalist tipli bir rgtlenme biiminden syrlarak, benmerkezci, ama yaygn bir psikanalist rgtn oluturmutu. "Ben psikanalistim" diyen herkes psikanalist olabiliyordu. Lacan ne kadar benmerkezci olursa olsun "bu benim kurumumdur" desin, yine de buna kar verilen mcadele biimi merkeziyetin krlmas eklinde olmutur. 1972 ylnda yaymlanan "L'anti-Oedipe" kitabyla "Ben" sorunu ortadan kalkmtr. Psikanalist, bundan byle, "Ben'in birlii" sorunuyla uramaktan vazgemi, ve de artk lgnln nasl estetik bir sorun haline konulaca tartlr olmutur.
Ulus Devlet kuramna son

Ayn yllarda ekonomide de yeni yeni olularn bags-termesi dnya ekonomik krizinin "moneter" bir bunalm olmas, yeni yeni merkezlerin ortaya kmas, bunlarn arasndan Gney Kore, Singapur vb. gibi "Yeni gelimekte olan lkelerin" ortaya kmas beraberinde bu bunalmn niteliini de belirtmektedir: Baz ekonomistlerin yaptklar zmlemelere gre bu Bat ekonomisinin bunalm tahmin edildii
* Sosyalist Birlik, ubat 1990

gibi, petrol bunalm deil, hakimiyet kurmak isteyen snflarn ve snf fraksiyonlarnn aralarndaki mcadeleden baka birey deildir. Multinasyonaller, yani okuluslu irketler artk hakim snf fraksiyonu olmaktan kmakta ve yerini ykselmekte olan transnasyonellerin hakimiyetine brakmaktadr. Bu nc dnya veya "Yeni sanayilemekte olan lkelerin" patronlarnn dnya ekonomisi iinde baz sektrlerde szlerinin geerli olmaya balamas demektir. Yeni uluslararas i blmnde artk sanayilemekte olan lkeler eski battal sanayi sektrlerini stlenecekler ve de sanayi tesi olarak nitelendirilen, bir baka deyile postmodern toplumlar ise yeni telematik, brotik bilgisayar sistemleriyle sermayeyi yeni alanlara doru tayarak, yeni alanlara alacaklardr. Bu balamda sylemsel oluum da yerini "en az almayla en fazla kazan salama" sylemine brakacaktr. Artk filozoflarn dedikleri gibi, "gerek", "adalet" sorun olmaktan karak, "yetkinlik" sorunsallatrlacaktr.2 Toplumlarda merkezka gler kendi ilerinde yeni rgtlenme biimi iinde toplanp, klanlaacaklardr: Bunun rneklerini Bat toplumlar yaad gibi, gnmz Trkiye-sinde de buna benzer konumlar bulmak mmkndr. rnein Badat caddesi zerinde "Maganda" ve "zonta" avcl yapan ve "kaykaylarnn" zerinde "gamal ha tayan" genlerin eteler halinde birbirleriyle dalamalar bunun en somut rneklerinden biridir. Yine 1970'li yllarn sonunda, te-rt gruplarnn "kurtarlm mahalleler" oluturmalar ve duvarlara yazdklar yaz ve grafitiler ile blgelerini tayin etmeleri ve oradan geenlere zor anlar yaatmalar herkesin anmsayaca somut rneklerdir. Fransz sosyolog Maffezoli toplumlarda "tribnlemenin" ortaya ktn yazd. Ulus Devlet kavram tek bir merkezde toplanan yapsn kaybetmekte. Tribnlerin oluturduu bir toplumda herkesin kr baka yerde olduundan, corafi btnlk ilkesi de yerini kk birimlere brakmakta ve bu birimlerin dardaki birimlerle kurduu ittifak ilikilerini pekitirmektedir. Bugn "Punk" ngiltere'de de, Fransa'da da hatta Trkiye'de de tipinin getirdii farkllkla kendisine benzeyeni bulabilmekte130

dir. Fransa'da genlerle yaplan bir anket srasnda "Birbirle-rinizle nasl tanyorsunuz?" sorusunu yantlarken, "Elbiselerine ve ayakkablarna bakp, fikirlerinin bize yakn olup olmadn anlyoruz" demektedirler. Buna benzer bir sre lkeler iinde de yaanmakta. Trkiye de gelien olaylar (parann konvertibiliteye gemesi, imento fabrikasnn Franszlara satlmas vb.) Do. Dr.A.Esin'in gelitirdii bir tezi dorulamaktadr. Artk ikinci uluslararas igc yerini yeni bir biime brakmaktadr: O da yeni ehir merkezlerinin yatay geili iktidarlardr. rnein New York, Londra, Paris, stanbul, Bangkok eridi merkez olabilecei gibi, Arkansas, Detroit, Sussex, Lyon, vb. evre durumuna debilecektir. Bylece ulus devletler zerine yaplam bir merkez, yerini ulus devletlerin paraland bir yapya brakacaktr. Bu ekilde merkezi gler artk iktidarlarn kaybetmektedirler.
Egemenliin iktidarndan ynetmenin iktidarna doru:

Michal Foucault College de France'da 1977 ve 1978 yllarnda "Gvenlik, Toprak ve Halklar" adl dersinde ynetme temasn ele alr. yle der: "Ynetme sanat neyi iermektedir? eyleri kuru halindeyken yakalamak amacyla an-ti miakyavelci byk yaznn metinlerinden birini, 1555 tarihini tayan ve ad Siyasi Ayna olan ve eitli hkmetme ekillerini ieren Guillaume de la Perriere'in kitabn ele almak istiyorum. Bu metinde, ki Makyavelinki ile kyaslarsak ok hayal krklna urayabilirz, bence nemli olan birtakm eylerin eskizlerini grmemizdir. lkin La Perriere hkmetten ve hkmetmekten ne anlamaktadr? Bunun tanmn ne ekilde yapmaktadr. Metnin 46.sayfasnda yle der: "Her monarka, imparatora, krala, prense, senyre, hakime, yksek papaza, yksek grevliye ve benzerlerine verilen ad yneticidir". La Perriere gibi dier ynetme sanat zerine dnrler de srekli olarak bir aileyi, bir dini tarikat, bir manastr, bir tara blgesini, ruhlar, ocuklar, bir evi ynetmenin de hkmetmek olduunu anmsatrlar. Bu 131

gzlemler tamamen kelime haznesine bal gzlemlermi gibi gzkseler de, nemli siyasi iermelere sahiptirler. Bylece MakyavePde gzkt gibi veya ona atfedilenlerde olduu gibi, Prens tanm iinde -okunduu zaman kitabn temel kesi burada yatmaktadr- kraliyetinde tek olan kimsedir ve kraliyetine gre akn ve dardanlk konumu iindedir. yleyse, sadece hkmdarn gzkt yerde, hkmetmek pratiinin gsterdii, bir yandan hkmetmenin birok pratikleri ierdiidir ki, birok kimse hkmetmektedir bir lkede; aile babas, bir manastrn en yksek grevlisi, eitimbilim-ci, ocua veya rana gre usta; yleyse birok hkmedene gre bir prens Devletini ynetmektedir ki bu ynetmenin sadece bir biimidir ve dier yandan, tm bu hkmedenler (veya ynetenler) topluma ve hatta Devlete ikindirler. Bir aile babas bir Devletin iinde ailesini, bir Manastr yksek papaz manastrn vd. ynetebilmektedir. yleyse, hem ynetimin ekillerinin okluu hem de Devlete nazaran hkmetmek pratiklerinin ikinlii vardr. Bu eylemlerin ikinli-i ve okluu Makyavel'in Prensinin, akn tekilliine ztr-lar. Tabi ki yakalanabilen bunca ynetim ekilleri arasnda, toplumla ve Devletle iice gemi ve onlarla kesimi olan zgn bir hkmet ekli de mevcuttur, ki bunu ortaya karmaktr gerekli gibi grnen: Tm bir Devlete uygulanacak olan zel hkmetme ekli ite budur. Deiik hkmet tipolojilerini yapmaya alrken, gnderme yaptm metine nazaran daha ge bir metin de bir yzyl sonrasna aittir, Franois de la Mothe Le Vayer, kraln oluna retme amacyla yazd bir metinler dizisinde, her birinin zel bir dnmeye sahip olduu veya bir eit bilim olduu tip hkmetme ekli vardr, diye yazar. Ahlaka ait olan kendi kendini ynetme (kendine hkmetme); ikinci olarak gerektii gibi bir aileyi ynetme sanat ki bu ekonomiye aittir; ve sonunda siyasete ait olan Devleti ynetme sanat. Tabi ki, ahlaka ve ekonomiye gre siyasetin kendi tekillii vardr, ve La Mothe Le Vayer siyasetin ne tamamen ahlak ne de ekonomi olduunu belirtir. Bana yle geliyor ki, burada nemli olan tipolojilere ramen, gnder132

mede bulunduklar her zaman belirttikleri bu ynetme sanatdr. Birinciden ikinciye ve buradan da sonuncuya olan sreklilik budur. Halbuki Prens'in doktrini veya genelde hkmetmenin teorik yasas srekli olarak Prensin iktidar ile her trl iktidar biimi arasndaki ayrl, sreksizlii vurgulamaya alr. Buradan itibaren de anlatlmas, aklanmas, deerlendirilmesi gerekli olan bu sreksizlii kurmaktr ve oradan da, bu ynetme sanatlarnda, inen ve kan sreklilii bulup karmak gereklidir. kmakta olan sreklilik bu anlamda Devlete hkmetmek isteyen kiinin ncelikle kendi kendini ynetmesini bilmesi zorunluluudur; sonra baka bir dzeyde, ailesini, varlklarn ve blgesini ynetmek ve son olarak da, Devleti ynetmeye yeterli olabilir. Bu ada, nemli olan Prensin bu eitimbilimlerini karakterize edecek olan bu kan izgidir (ykselen sreklilik) ve bunun en gzel rneini veren de La Mothe Le Vayer'dir. Kraln yerini alacak olan kimse iin nce bir ahlak kitab, sonra bir ekonomi kitab ve son olarak da bir siyaset kitab yazar. yleyse Prensin eitimbilimi bu deiik ynetme ekillerinin kan srekliliklerini salayacaktr. Tersini alrsak inmekte olan bir sreklilik vardr ki bu anlamda bir Devlet iyi ekilde ynetildiinde, aile babalar ailelerini iyi bir ekilde ynetirler, zenginliklerini, varlklarm ve zel topraklarn iyi ynetirler ve bireyler de gerektii gibi davranrlar. Bu yksel-' mekte olan izgi ta ki, bireylerin davranlarna, ailelerin iletilmesine, Devletin iyi ynetilmesine kadar gittiinde bu dnemde bunun adna "polis" denilmekteydi. Prensin eitimbilimi kmakta olan, ykselen hkmetme biimini ve polis de inmekte olan sreklilii salamaktadr. yleyse grdmz gibi, her ekilde, bu sreklilikte, Prensin eitimbilimi kadar poliste de temel olan ksm aileyi ynetmek olan ve adna tam tamna "ekonomi" denen ksmdr. Bu yaznda ortaya kan hkmetme sanat u soruya karlk vermelidir: Ekonomiyi nasl buraya sokmal?, yani insanlar gerekli olduu gibi nasl ynetmeli, varlklar, zenginlikleri, bir ailenin iinde nasl ynetmeli ki bir aile babasnn karsn, ocuklarn, hizmetilerini ynetmesi gibi iyi y133

netebilsin? vs. Kim ailesinin varln en iyi ekilde ykseltebilir, bunun iin kim gerekli olan ittifaklar salayabilir, bu dikkati, bu titizlii Devletin iinde iletmede olan aile babasnn ailesini ynetmesinin tipine nazaran nasl konulmaldr? Politika egzersizinin iine ekonomiyi sokmak, sanrm, ynetmek denilen eyin esas esidir. 16.yzylda olan bu eyin 18.yzylda da hl ayn olduunu sanrm. Jean Jacqu-es Rousseau'nun "Ekonomi Politik" adndaki makalesinde ematik olarak, Rousseau'nun ayn terimlerde sorunu koyduunu grrsnz: "Ekonomi" szc kkeninde tm ailenin iyilii iin evin akllca, bilgece ynetilmesidir. Rous-seau yle der: "Sorun ne ekilde bu bilge aile ynetimi, mu-tadis mutandis{*) veya varolan sreksizliklerinle, Devletin genel ynetiminin iine sokulabilir? Bir Devleti ynetmek, yleyse, ekonomiyi ortaya karmak olacaktr, yle bir ekonomi ki, tm Devlet dzeyinde olsun, yani bu devlette oturanlar nazarnda, zenginlikler, herkesin ve her ekliyle bir denetim ekli, bir gzetleme ekline sahip olmak, tpk aile babasnn evi ve yaryou zerinde olan dikkati ka-dar."(M.F.) Egemenlik, kamu hukukunda, Ortaadan l.yzyla kadar hep bir toprak zerindeki egemenlii iermitir. Bir Prens kendi topraklarnn egemenliine sahiptir ve bu topraklar "herkesin iyilii iin" ynetir. Bundan byle bu topraklar zerindeki zneleri, tebaasn ynetmek gcne sahip olur. Yani Makyavel'e gre egemenliin olmas iin bir toprak ve zerinde yaayan insanlar gereklidir. Bu devirden beri Ulus devletler hep bu ilke zerine kurulmulardr ve Fransz devrimiyle bir de ayn dili paylama duygusu ortaya kmtr. Ayn kkten gelen ayn dili konuanlar topluluunun ynetilmesi ister Monarik isterse demokratik olsun, ayn paradigmann elerini iermektedir. Michel Foucault'ya gre, La Perriere'in metni ok deiik bir eyi vurgulamaktadr. Burada hkmet bir toprak paras iin yoktur. Bu metinde nemli olan "eyleri ynetmek"tir. Bir hkmet, yleyse insanlar ve nesneleri ynetmektir. Burada egemenlik artk ynetmek terimine kart olarak durmaktadr. Ege* Deimesi gerekli olan deitirme anlam tar.

menlik bir toprak zerinde yaplrken, ynetmek belli insanlar ve eyleri ynetmek olmutur. Mekan nemini kaybetmekte midir? Hukukulara ve dilbilimcilerine gre bu "ortak yarlk" egemenliin sonunu getirmektedir. Bunlarn sylediklerinin "gerek ieriine" bakldnda, znelerin kaytsz artsz yasalara boyun edii grlr. Prensin kurduu dzene boyun emek zorundadrlar, aksi takdirde cezalandrlrlar. Onlar cezalandrmak kraln dzeninin srdn gstermektedir. Burada "kamu mlk" Tanrnn dzenledii, ve prensin (yahut kraln) onun adna ynettii dzenin iinde tebaalarn yasalara boyun emesi sz konusudur. Egemenlii niteleyen bu "ortak kamu mlkdr". Makyavel'in belirttii ey "Prensin her ne pahasna olursa olsun bu kamu mlknn dzeninin salanmasn baarmasdr." Halbuki La Per-riere ile yeni bir fikir ortaya kartr, Foucault. eyleri ortak kamu mlknn dzeni iin deil, fakat hukukularn da belirtmi olduklar gibi, "uygun bir sonuca" balamak iin "el altnda tutmak" gereklidir. Burada hkmetmek egemenlie kart gibi durur. Egemenlikte, yasa ile hkmdar ayn eylerdir. Yasaya uymamak hkmdara kar gelmek anlamm tar. Halbuki hkmetmek teriminde durum farkldr. Burada insanlara yasalar karsnda boyun emek yerine, zgrlkler iinde bir hukuk devleti tannmaktadr, insanlar yasalara boyun edirmek deil, ama "nesneleri el altnda tutmaktr" nemli olan. Yasalar kullanmak yerine dzenin sreklilii iin belli sosyal taktikler kullanlr. Bu ekilde baz insanlarn amalarna varmalar salanr. Modern toplumlarn bi-yopolitikas denilen, halklar ynetmektir. Ama zorla deil, halklarn kendi arzularyla bir ynetim ekli sz konusu olmutur. Bylelikle modern toplumlarda yasalarn nemleri de giderek kaybolmakta, yneticiler yeni yeni eitli taktikler kullanarak toplumlar iletmekte, ynetmektedirler. Bu yeni taktiklerin amac da ynetme sreci iinde en yksek etkinlii bulmak, srelerin akn ykseltmektir. La Perriere'in metnine dnersek, ona gre iyi bir hkmetin klca ve insanlar zerinde ldrme hakkna sahip olmas deildir 135

134

nemli olan, ama hkmdarn "sabr" ve "zeni" sz konusudur. iddet ve fke yerine sakin bir bilgelie ihtiyac vardr. Sabra dayanr. Burada gsterilmek istenilen Devletin tekmerkezci bir yapdan tarih boyunca baka okmerkezli ve okerkli bir yapya sahip olmasdr. Bat tarihinde Adalet devleti feodal yapl bir toprak zerine kurulmutur. Bu topluma "yasa toplumu" ad verilebilir. 15.yy.'da doan ve feodal yapdan ok snrlarla alan belirlenen bir devlet yaps Makyavelci bir ynetim devletidir. "Son olarak da modern adn verebileceimiz topra ile belirli olmaktan ok, bir halk kitlesini" elinin altnda bulundurmasyla ynetilen devlet biimi vardr. Bu son devletin biimine biyopolitika denilebilir. Bu devlet biiminde ki, Ulus Devletin zlmesi bunun son aamasn oluturmaktadr, artk toprak paras ve devletin snrlar hakim e olmaktan kmaktadr. Halknn zerine kurduu hkmet biimi gibi toprak ve snrlar da Devletin yapsnn belirli elerinden baka bir ey deillerdir. Bu devlet iindeki halklar yasalara boyun emekten ok yasalara kar karak, belli normlar kendi ilerinde hazmederler ve bu ekilde ynlendirilir ve ynetilirler. Burada da hakim olan "insanlar zerine yaama ve ldrme hakkna" sahip olmaktan ok "zen gsterme" ve "sabr" ilkeleridir. Bu tip bir yapda merkezi iktidarlardan bahsedilemeyecei ibi, mcadele edenlerin hedeflerinin de yaygnlatklarn grrz. Yaygn, ok bal iktidarlar ve ok eitli mcadele biimleri yatay geili olduklar gibi, tek bir hedefe de ynelik olamaz. Bu nedenle de Devleti monolitik (tekpara) olarak grmek, belki de taktik olarak ok yanl olacaktr. nk devletin iktidar tek olmad ve asla yaygn zelliini kaybetmedi. Tekpara asyagil bir devlet iktidar belki de "zaten bir mithos (sylence) idi. Bu balamda "sivil toplum" veya "yasak devlet" gibi sylemleri tartrken baz verileri de gznnde bulundurmal myz?
1 2

TARH, SOSYOLOJ VE ZAMAN

Bkz. Felix Guattari, La vevohtion molecutaine, Ed.Recherches 1977) (Bkz. Jean Francois Lyotard, La condttion post modeme,Minmt. 1979).

Toplumsal olaylarn zmlenmesi her zaman belli dnemlerin iinde gelien olaylar olarak, belli bir zaman kuram iinde ele alnd. Sosyoloji brannn kurucusu olarak bilinen Auguste Comte, toplumsal ilikileri bir evrim kuramna oturtmutu. Ona gre toplumlarn teolojik, metafizik ve pozitif evreleri vardr. Daha nceleri Saint-Simon (1750-1825) pozitif bir siyaset ve felsefe ne srmt. Saint-Simon'un pozitivizmi Cabanis'in ele ald psikolojiye balyd. Dier yandan da Jean Baptiste Say'in ekonomi kuram zerine dayanmaktayd. Auguste Comte yeni bir siyaset ve felsefe ortaya karr. Gerek anlamda pozitif epistemoloji ne "verili olgular" ne de gerektir; nk bunlar daha nce oluan bir dncenin "bilimler tarihi" iine alnmasdr. Gerek kriter pozitif bilimin kavramdr. Bu bilim ise insan zeksnn pozitif tarihinin kendisinin neticesidir. Auguste Comte bu tarihi pozitivizmden yola karak "sosyal bir bilim" kurmaya alr. Tarihin ilerleyen bir olgu olmas ilkesi ilk ilkeleri iindedir. Buna gre dnya bir"yaradltan yola karak yaratclk evreleri geirir. Son dnemde insann dierlerine gre olan stnlyse kendi organizmasnn karmaklndan dolaydr. *. "Pozitivist felsefe insanlk sevgisi zerine kurulan yaklamn Tanr sevgisi zerine kurulan yaklamndan ne denli stn olduunu aka gstermekle amacna ulaacaktr. Hristiyanlk insan doasnn duygusal yan dnda hibir gereksinmesine bir doygunluk salayamam, muhayyeleyi reddetmi, akldan kamtr. Bu nedenledir ki, teoloji srgit tepki konusu olmu, bundan byle de dayanma gc kalmamtr"2. Daha 1822 ylndan itibaren Comte siyaseti "sosyal bir fizik" kuram zerine oturtur. Bu yeni bilim Fransz devriminden beri sregelen siyasi bunalma bir are olarak kurulur. Comte bu bilimin roln "tarihin ilerleyip, sonuca
137

136

doru varmasnn gerekli evresi" olarak gsterir. Bu evre iinde askeri ve teolojik sistemler gerilemekte, buna karn sanayi ve bilimsel sistemler ilerlemektedirler. Buradan da anlalabilecei gibi Comte ilerleyen ve gerileyerek gemite kalan bir tarih dncesine sahiptir. Devrimin bunalm zerine grlerinde Comte onu bir ykm veya kaos olarak grmekten ok, tarihin geliiminin gerekli evriminin yasalarna boyun een bir olay, yeni bir dzen olarak dnr. Devrim bunalma eletirel bir baktr, ki bu eletiriyle tarih ileri doru uzayabilsin. Eletirel dz izgisel tarih gr Kant'm da yeni paradigmas iindedir. Tm yarg kriterleri bu eletiri dncesi zerine kurulmutur. Devrim bir rgtlenme biimi olarak insana baldr ve insan da rgtlenmenin anahtar olarak hem bir birey hem de bir biyolojik nesnedir. A.Comte'un sosyolojisi grld gibi biyoloji bilimi zerine kurulmutur. Bu tip bir sosyoloji olmadan tamamen pozitif bir felsefe de olanakszdr, nk insann bilimi zerine kurulu olan bir bilim felsefesi ancak pozitif olabilir, ne bir teoloji, ne bir metafizik sz konusudur. Artk pozitivizm dnemi gelmitir. Comte'un dnemi iin. Comte felsefesi evrenin geliimi zerine kurulmutur: Raymond Aron'a gre bu evre Auguste Comte'un temel eseriyle belirlenir: Birinci evre, 1820-1826 arasdr. Opuscules de philo-sophie sociale: Sommaire appreciation sur l'ensemlble du passe moderne'den Considerations sur le pouvoir spritu-el'e kadardr. kinci aama 1830 ile 1842 arasndadr. Pozitif felsefe dersleri dnemine aittir. nc aama ise 1851 ile 1854 yllar arasnda yaymlanan Systeme de politique po-sitive (Pozitif Siyaset Sistemi) ya da Traite de Sociologie nstituant la religion de l'Humanite (nsanlk dinini oluturan Sosyoloji ncelemeleri)den oluur.3 Bu aamalar ierisinde bilim adamlar din adamlarnn iktidarn almaktadrlar. A.Comte "pozitif felsefe" kuramn kurarken, bir yandan Aristoteles'in klasik felsefe terimini kullanr, yani bu "insani kavramlarn genel sistemidir. Dier yandan ise Newton'dan u fikri alr: "Hangi fikir dzeninde olursa olsun, kuramlar 138

ele alan bu felsefe yapma biiminin nesnesi incelenen olgularn bileimidir"4. Tarihin doal bir yasas olduunu savunan Comte bu yasann evrimci olduunu vurgular. "Pozitif felsefenin z karakterini ve doasn dzgn bir ekilde aklamak iin insan tininin ilerleyen yryne genel bir ekilde bakmak gereklidir, nk herhangi bir kavram sadece tarihiyle beraber anlalabilir"5. Comte'un evrim kuramna bal olarak Marx insanlar aras ilikileri ve insanlarn doa ile olan ilikilerini snf mcadelesi zerine oturtup, retim biimlerindeki ilerlemeyi, evrimi ortaya koymutu. Marx'm bir Hegel okuyucusu olduunu unutmayalm ve bir Odyssea'mn, Ulysse'nin yolculuunda olduu gibi, olduu yeri, balang noktasn terk edip, bir yolculua, yabanc diyarlara gittiini anmsayp, yolculuun bann ve sonunun ayn yere balandm anmsayalm. Bu tarih emas balang ve bitiinin ayn yer olduu bir diyalektik zerine oturmutur. Bir noktadan kalkan dnce birok evreler geirdikten sonra yine ayn noktaya ular. Hegel buna teleoloji adn verir: "Oluu eree, yani amaca gre aklayan retiye erekbilim, yani teleloloji denir"6. Marx kapitalist rejimin sosyologu ve iktisats olarak, bu rejimin "nsanlar uratt yazgnn ve karlaaca evrimin kuramn yapmtr"7. Marx'n"snf mcadelesi ve retim biimleri" kuramlar da bu evrensel ve evrimsel dnce iinde yer alr (Asyagil retim biimi8 zerine geciken tartmalar anmsayalm). Komnist Manifesto'da yle yazarlar: "Gnmze .kadar her toplumun tarihsel snf kavgas tarihi geerlidir." nsan zgr ve kle, patrisyen ve pleb, baron ve serf, tek szckle ezenler ve ezilenler srekli kartlk iinde bulunmulardr, bazen ak, bazen gizli her seferinde toplumun tamamen devrimci bir dnm ile ya da atan eitli snflarn ortadan kalkmas ile sona eren aralksz bir kavga yrtmlerdir. Bu dnemin evrim kuram paradigmasnn etkisinde kaldn gstermektedir. 18.yzylda kimya ve biyolojide ev139

rim dncesi bilimsel olarak yaygnlk kazanmtr. lk olarak giriimde bulunan doubilimcisi Buffon (1707-1778) olmutur. Buffon canllarn snflandrlmasn yapmtr. "Fosil ve dier kalntlara dayanarak canl ve cansz dnyada hemen her eyin evrim srecinde olduu"9 grndedir. Bon-net, Maupertius, Diderot, Robinet, Benoit de Maillet'ye gre canl biimlerin birbiri iine geerek imdikilerinin phesiz eski ekillerin deiiminin uzun neticesi olduu ve tm canl dnyann gelecekte bir noktaya doru ilerlemekte olduu fikri geerli olmutur. Michel Foucault'nun Szckler ve eyler 10 kitabnda gstermi olduu gibi "varlklarn sreklilii ve srekliliklerinin serisinin tablosunda dalmlar vard. Bu tip bir analiz gnmzn evrim dncesiyle badamaz". Bu bir tablo zerinde eylerin yaygn bir ekilde snflandrlp, sralanmas sistemidir. Oysa evrim dncesi 19.yzy paradigmas iindedir. Tablo sistemi Leibniz'in tablo sistemine benzemektedir. Burada "ardardma sregelen olaylar serisine farkllklarn ve zdeliklerin tablosu" sralanr. Bu serinin ve tablonun btnln dnmek iin, ellerinde o zamanlar iki trl imkn vard: Biri seri halindeki tabloda varlklarn dalmm ve onlarn srekliliini ie almay ierir. Kesintisiz bir ayn andalkla snflandrmann nnde duran varlklarn tm zamana baldrlar. yle bir anlam vardr ki, s-nflandrc bir erevelemeye gre, bir bakla dzenlenen, cinslerin okluunu douran dz izgili zamansal bir seri ha-lindelik deildir. Bu tablo zerinde "evrimsel" bir tasniften ok, her noktann zamann anlamyla etkilenen bir yer deitirmesi sz konusudur. (lk eden son eye kadar tm elerin bir tablo zerinde kmldamas, Charles Bonnet'-nin sitemidir). n Halbuki bizim paradigmamzn iinden kan 19.yzy "evrim" dncesi bir tablo yntemi zerine kurulmaktan ok, gelimeci ve belli bir noktaya, gelecee uzanan bir yntemdi. Hegel'in "teleolojisi" gibi. Buna "uzan mant" da diyebiliriz. Bu felsefe tarihine dayal dnce iin "biricik kavram sadece akl kavramdr, buna gre
140

Akl dnyaya egemendir ve Dnya tarihinde her ey Akl'a uygun olmutur. Akl -Tanr'yla olan bant ve ilgisini daha yakndan tartmakszm burada bu anlatmla yetinebiliriz yani Tz, sonsuz g olarak btn doal ve tinsel yaamn Sonsuz Maddesidir 12. kincisi ise, "evrimcilik olarak" zamana tam kart bir rol yklemekteydi. Burada bir tablo zerinde snflandrmalarn thnn sonsuz ilerlemesini veya sonluluk izgisini deitirmeye yaramyordu artk, fakat her hanede birilerini dierlerinin ardna sralayan ve hepsinin trlerin srekli bir ban tmyle ardarda olumasn ieriyordu.l3 Hegel'in zaman iindeki yolculua degin dncesi, Odyssea'si kadar, Estetik kitabnda da sanatlar arasndaki bir hiyerarinin varl egemendir 14. Sanatlar arasnda somuttan soyuta doru bir evrim szkonusudur. Bu sanatlar arasnda en soyutu olan iir en stn sanat olarak gsterilir. Yine sembolik, klasik ve romantik sanatlar olarak, tarihi bir evrim gsterir, Hegel 15. Bu Tinin grngbilimidir. Bu evrimsel ilerlemede, zel hukuk ve zel mlke nazaran, aile ve sivil toplum ne srlr. Burada "Devlet ailenin ve sivil toplumun bir yandan d gereklilii, dier yandan ise, onlarn stn gcdr". Marx'm, Hegel'in Devlet felsefesinin eletirisi16 kitabnda, Marx'n tamamen Hegelci olarak zmlediini grrz: "Bu Devletin sivil toplumun ve ailenin stne tepeden konup sentetik bir btnleme ortaya karmad, onlar rgtlemek amacyla bir d ilke olarak belir-medii, tersine Devletin altnda bulunan iki blm olarak, Devletin bu blmlerin kendi gereinden baka bir ey olmad vurgulanr"17. Marx da dneminin paradigmas iinde kalp, teleolojik bir yntem gelitirmiti. lkel komnist toplumdan ki, bunun zmlenmesi, Morgan ve daha sonra Engels tarafndan yaplmtr 18, yola kp, Asyagil (bu tartld), feodal, kapitalist, sosyalist retim biimi evrelerinden geen sosyal ilikiler (insanlar aras retim ilikileri) sonunda ilkel komn-ist toplum biimine varmak ister ve bunu dorular. Yani Odyssea'ci bir yolculuk yaplr. Marx'n kura141

mmda da, her ne kadar evrimci olsa da. Zaten 11. tez de Feuerbach iin "ayaklar havada dururken ayaklarn yere oturttu" demez mi? Tpk Feuerbach gibi, Marx da Hegel'in somuttan soyuta doru ilerleyen zihinsel grngbilimini ayaklar zerine oturtup, somutlatrmtr. leriye doru ilerleyen evrimci, gemi, imdiki ve gelecek zaman arasndaki farkllk buradan gelmektedir. Marx'm Danvinciliini bir yana brakrsak, Hegelcilii -her ne kadar Hegel eletirisi yapmsa da Hegel'in paradigmasndan kmakta ge kalmt- evrimci dncesine yetmektedir. Yapsalcln ad babas saylan Claude Levi-Strauss ise ilkel toplumlardan gnmze kadar gelen srekliliklerden bahsetmez mi? Etnolog insanlarn yerine koyar kendini ve ilkellerde ve onlarn ritimlerinde, niyetlerini, alarn, kltrlerini, bir imleyen topluluu olarak zmleyip, ince-'ler'19. Claude Levi Strauss Akrabaln Temel Yaplar20 adl kitabnda evlenme ile meydana gelen dei tokulardaki ilk bilindm aratrr. Yani gnmze dek bu bilindn-da neler srekliliklerini srdrmlerdir. C.L.Strauss'a gre her toplum tarih iinde vardr ve her toplum deiir, sorun "evrensel" olan bu konumla balamaz, fakat kltrlerin iinde imleyenletii biimle balar; etnologun inceledii toplumlarn zaman fikri bir tarih olarak, geri dnlmez bir sreklilik, birbiri ardna takip edilen, temalatrdklar bir olgudur; onlar zaman ezamanl (diakroni) olarak topluma mal ederler. Bu da kendi snflandrma sistemlerinin kk, k sylencelerinde yaplmaktadr. Mircea Eliade'm gstermi olduu gibi, zaman bu ekilde tarihd olarak, zellikle ortaya k, dou, kk sylencesinde tarihli toplumlarda bile sregeldii dorulanmtr21. Michel Foucault yeni bir tarih yntemi gelitirirken, Bat bilgisinin beer bilimlerin bir arkeolojisini ve tekilliin sosyolojisini kurar. Buna gre deiik epistemelerin deiik sylemsel oluumlar vardr. Bunlar Klasik a, Modern a ve modernlik sonrasnda, insann eklinin mtasyonu dnemleridir. Yani her dnemde ayr paradigmalar mevcut142

tur. nemli olan bu paradigmalar arasndaki farkllamalar ve yeni olgular gzleyebilmektir. Her episteme arasnda m-tasyonlar (deiinimler) vardr, bunlar birbirlerinden sreksizlikler ve kopmalarla ayrlrlar. Bu sreksizlikleri gsteren Foucault bir bakma bu ekilde yapsalclk damgasndan da kurtulur ve deiinimlerin bir kazbilimini ve soyktn yapmaya alr. Raymond Aron, "Les etapes de la pensee Sociologi-que"12 kitabnda Montesquieu'dan Weber'e kadar olan dnce evrimini gstermeye alr. Evrimci kuramlarn rneklerini istediimiz kadar oaltabiliriz. (Aziz Augustinus'dan Gurvitch'e kadar). Bu kavramlarn gelitirilmesi zamann evrimci olarak dnlme-siyle olumulardr. Genileyen evrimci bir zaman fikri hakim klnmtr. Daha eski dnemlere, Hristiyanlk ncesine "indiimizde" Yunanllarn dz izgisel, bir ncesi ve bir sonras zaman mefhumlar deil, ama mevsimlerin gelip gidiine gre dnlen evrimsel bir zaman fikrinin varolduunu grrz. Bunu en iyi Franois Chatelet gstermitir: Chatelet evrim zerine kurulu olmayan tarih mefhumunun son yllarda yaplan yeni almalar sayesinde kantlanarak, gsterildiini yazar. Baz toplumlar gemie gemi olarak deer vermemilerdir. Onlar iin gemi imdiki zamandr (Stoaclar iin de). Etnoloji, dinler, ilkellerin sosyolojisi zerine yaplan aratrmalarn ortaya kard, ilkellerin gerek gemilerini yadsmadklardr-yadsmayanlarysa, nk ilkel toplumlar genellemesi yapmak yanltr; bunlarn birbirlerinden birok bakmdan farkllklar vardr. -Gemilerine bizim kadar nem vermemektedirler. Onlar gemi tarihlerini mithoslar (sylenceler) zerine oturturlar ve sylencelerini gncel yaama aktarrlar. Bu anlamda, bizim anladmz anlamda, bir tarih dncesi gelitirmemilerdir ve bu ekilde bizim yeni yeni olumakta olan zaman yani derinlemesine ileyen ve evrimci olmayan zaman fikrine yaklamaktadrlar. Bu ilkeller iin sadece u anda ve imdi varolan vardr; bunun dnda kalan gemi, ama hl bilinte yer verilen, 143

yorumlanan ey, gemi kategorisi iine konulmaz, ama te-z-varlk kategorisine konulur ve teki-varhk zamansal olarak hibir konuma girmez23. Stoaclar "ebedi dn"ler adnda bir zaman mefhumuna inanmaktaydlar. Tarihi olan, tekil, belli bir yerdeki olay modern bir nosyondur. Modernliin sonu: Nietzsche ve Heidegger'den beri tarihin bir evrim olmas, bir noktada balayp x'e doru ilerlemesi fikrine pheyle baklr olundu. Bu modern dnemin bitmesi ve modernlik sonras (postmodern), yeni zamanllk sylemini uyandrd. Buradaki "sonra", "yeni" szckleri, sanki bir ama sz konusuymu gibi durmaktalar, halbuki bu Hegel'den beri onca tekrarlanan "ama", daha ileriye doru gitme deil, ne de geriye doru gitme fikri bu. Postmodernlik tarihin ldrld yerde balyor. Basit bir rnek verilirse: "Mona Liza u parfm kullanyor" yazl bir reklam panosu, Leo-nardo'nun bir Mona Liza's reklam afii olmas, tarihin ne kad.ar vlgarize edildiini gstermiyor mu? Sanayi dnyasnda yani varlk koullar zerine yapJan postmodernlik konumalaryla ilgili olan Nietzsche'nin ve Heidegger'in felsef hisleri Kltrkritik denilen fikrin tm felsefeyi ve kltr ka-tetmektedir. Heidegger1'in hmanizmay eletirmesi veya Nietzsche'nin nihilizmi "pozitif bir an olarak felsef yerine oturtmas ve bu nihilizmin felaket, dekadansia ilikisi olmar mas, bugnk sylemleri dinlediimizde daha aa kmaktadr (sanat, edebiyat eletirileri, sosyoloji vb.) Bu sylemler postmodernlik zerine zgn izgiler tamaktadrlar. Tm Avrupa fikir hayatn etkilemi Platoncu kurulu ve kk dnceleri Nietzsche ve sonra Heidegger ve daha sonra Foucault,.Deleuze, Lyotard, Derrida vb. tarafndan sorgulanmlardr. Deleuze hep Platon'u tersyz etmeye almtr24. Bu dnrler bir "ilerleme", "aydnlanma" fikrine kar karlar ve akln hakimiyetini sorgularlar. "Kuruluun ele alnmas-elden braklmas, almas, geilmesi sorun olmaktan kmtr; nk postmodernlik, modernlii amak deildir. "Ama" fikri, bilindii gibi hep bir "kuruluu",
144

bir "kk" amak anlamna gelir. Oysa kurulu bir eyden gelen yoktur, anamnezden baka bir ey deildir bu. Varolduu varsaylan o "ilk an" hi olmamtr. Sfr derecesi yoktur. Sadece yzeyler vardr. Bir nce veya bir sonra gibi, yeni-denlik fikri de tuhaftr: Lyotard eski bir filozof olarak, diyor, Aristo'nun Fizik kitabnn IV. snn zaman fikrinin zmlenmesini anmsatyor. Olan ile olacak olan arasndaki fark belirlemek, tzde, imkanszdr, hem de bunlar bir imdiki zamana gre olaylarn akmna gre yerine oturtmadan. Tpk bunu dnemlere gre ayrmak fikrinin modernliin fikrinden baka bir ey olmamas gibi. Modernlik onun almas bilincini tar. Bu ekilde de bir dnemin sonunu ve dier dnemin balangcn tarihlemeyi unutmaz. nk yeni dnemle birlikte eski dneme ait herey silinecektir. Devrimler bunu yapmak istemiler ve bunda da baarl olamadklarn gnlk gazeteler bize gstermektedirler. Devrimler hep sfr derecesiyle ilgilenmilerdir, eskiden kurtulmakla ilgilenmitir. Postmodernlik dncesinin felsef karakteristiklerinden en nemlisi tarihteki yerimiz nedir sorusu olmutur. Artk yerimiz tarihin iinden deil, yani ilerleyen bir tarih fikrinin iinden deil, derinlemesine duran anlk, belirli yerdir. Eskilerden kalm, oynamayan, yerinde duran, "yapsal" olarak duran dnce yok saylmaya balanmtr. Varln kmldamaz yerinin byk dnce sistemleri iindeki 19. yzyldan kalma yeri eletirilmektedir. Heidegger ve Nietzsche bu dnceyi radikal olarak sarsmlardr: nk onlar iin tpk Stoaclarda olduu gibi varlk, bu "tz" deildir, ama bir olaydr. Varlkbilimin (Ontolojinin) tersyz edilmesi sz konusudur, varlkbilim konumumuzu ve ancak u anki durumumuzu yorumlamaktan baka bir ey yapmaz. Bizim varlmz ve olaylarmz. Tpk Hukuk Devletlerinin mahkemelerinde olduu gibi kiinin kendisinin bana gelen olaylar, kendi tekillii, iledii su zerine karar verilir. Modernlik vizyonu karakteri iin eski antik dnyann evrimsel zaman fikrine ve doal vizyonuna gre, Aziz Augustinuscu ilerleme
145

fikrine uygundur diyebiliriz. Yahudi-Hristiyan miras bunun zerine kurulmutur. Gnmzn insan artk bu Yahudi-Hristiyan yahut herhangi bir tektanr din fikirlerine bal kalp hareket etmemekte ve o ekilde, kurallara gre yaamamaktadr. (Yani, selametin, douun, gnahn, yeniden domann, son kyamet gnnn, kararn beklemenin ortaya kartt tarih dncesi yadsnmaktan ok dlanmaktadr. Gemi deil, imdiki zaman hatta gelecek zaman merak edilmektedir). Yerine ada modernlik zerine ve bunun sonu zerine kurulu varlkbilimsel bir tarih fikri gelmi ve bu fikir bile yok olmaya yz tutmutur. Modernlik sonras bir dnce zerine kurulu olan dnce bile artk kabul edilemez olmutur, nk postmodern olmak iin modern olmak gereklidir (ve de tersi). Bunun dndaki dnce modernlik paradigmasna aittir: "Sonra" veya "nce" diye bir ey sz konusu olamaz. Tarih bile yoktur artk, yalnz corafya, enlem ve boylam, iklim vardr. Tarihe yeni ve ac bir bilin getirmek, tarihe bir yenilik sunmak bile anlamszdr. Postmodernitede "yeni" bile yoktur. Yeni bir ey kullanmak istemez. Burada "yeni" kategorisi yok edilir. "Tarihin sonu" deneyimi yaanmaktadr ve 2O.yzyln kltr bunu ok iyi bilmektedir: Tarihin sonu, atom sava tehlikesi, ntron bombas, nkleer ykm, ozon tabakas, katastrof fikirlerini ykm zerine kurmam mdr? Buna verilecek yant ne olabilir? diye sorulduunda her halde geriye dn, fonda-mantalizm olmayacaktr. Bu bir yanlsamadan baka bir ey olamaz. Eskiye dnerek oradan yeni bir ey karmak sz konusu olamaz. Her trl Parmenides'e dn, her eyin yeniden yaanmasn ve hzl bir ekilde geilmesini gerektirir ki, bu sadece Parmenides'den bilim teknie giden srecin ve oradan da atom bombas vb. larna gelmenin tannmaz bir tesadf olmasn salar25. Postmodernizm bize sonumuzun bir ykmla, bir felaketle bitemeyeceini anmsatr. Bu tehlikeler, tehditler el-betteki gerektirler. Bir nkleer tehlike, evre kirlenmesi vb. szkonusu olabilir her zaman. Ama 9Q'l yllarn balan-146

gc bu tehlikenin en aza indiini gstermektedir. Bu tehditler zerine kurulu yeni bir yaam biimi postmodernitenin deneyiminde tarihin bitimine doru gidildiini belirlemez mi? Kuramda tarihsellik sorunsallatka tarihselliin pratii dzeyinde ve yntemsel kendinin bilincinde, tek bir sre olan tarih fikri yok olup giderken, somut varlk plannda gerek koullar ortaya karken -sadece tarih, atom felaketi deil, ayn zamanda bilgisayarn yaygnlamas da gerekten tarihi olmayan bir kmldamazlk ortaya kartmaktadr. Bugnk tip tketim toplumunda srekli yenilenmeler (elbiseler, aletler hatta binalar yklp yklp yeniden ina edilmekte, yeni kullanlan malzemeler vb.) sistemin yaamas iin fizyolojik olarak kabul edilmitir: Yeniliin "devrimci" hibir yan kalmamtr. Bir eit tekbiimlilik ve "kmldamazlk" yaanmaktadr. Teknik dnya tpk kurgu bilim romanclarnn yazm olduklarna benzer, her trl gerek deneyimini bir imgeler deneyimine indirgemitir. Akropolis'i gezen Japon turistler tarihi kalntlar otobslerinden inip? gerekten gezmek yerine, scaktan kurtulmak iin Akropolis'in karsnda park eden klimal otobslerinden televziyon kameralarndan izlemekle yetinmekteler. Kimse kimseye rastlamyor, yle ki, her ey televizyon monitorlarmda grnr hale giriyor. Hatta televizyon elence programlarnda mehur bir sanat arlyor ve burada tm teleseyircilerin karsnda ailesiyle, arkadalaryla karlatrlyor ve sohbet ettiriliyor (Bahsettiim program Fransz televziyonunda). Herkes kendi evinde, elinde uzaktan kumanda aleti hereyi gzlyor. (Peter Sellers'in son filmi iinde bahvan rolndeki konumu gibi). Postmodernizmin iinde her trl ilerleme nosyonu alkanlk halindedir; zaten ilerleyecektir. Hristiyanln tarih fikrinde selametin tarihi olarak ilerlemesi, daha sonra ilerleme dncesine dnmtr, ama her ilerlemenin ilerleme zerine kurulmas ve ilerlemenin ilerlemeyi gemesindeki hz sonunda ilerlemenin yerini boaltmtr. "X'e doru" yok olup, adalama bir erime, evrim fikrinin yok olmas halini almaktadr. Burada "yok olma, erime" bir147

ligin yokolup, erimesi olarak anlalmaldr. Postmodern deneyim, Heidegger'in deyimiyle, postmetafziktir ve burada gerek estetik ve retorik olarak kalmaktadr. Aydnlk dnceye gre, gerein aratrlmas bizim bilgimizin dnda kalmamaktadr26. Halbuki bugnk paradigmamz iinde, Foucault'nun da eserlerinde gstermi olduu gibi, bilgi iktidardan ayr tutulamamaktadr. Tarihin bunalm beraberinde Hmanizmann bunalmn da tamaktadr. nsann merkez olduu dnya gelien teknik ve bilim yntemleriyle almaktadr. Nietzsche'nin Tanr'nn lm ile balayan devre, insann yok olmas, insan biiminin erimesini beraberinde getirmitir. Bu adan 1918'de yaymlanan Ostwald Spengler'in Bat'nn k (Der Untergang des Abednmandes) ve 1932'de Ernest Jn-ger'in Emeki (Der Arbeiter) kitaplar anlamldr. Bat ratio (akl) nn zerine kurulu dnya yerini kbizm, davurumculuk gibi "barbar" sanatlara brakt. Yapsalclk da zaten Cla-ude Levi Strauss'un Yaban Dncesi (1958) zerine kurulmad m? Yahut Deleuze "gebe" dnce zerine kurmad m felsefesini? Metafiziin bir grnts olan Hrnaniztna bir kurulu zerine oturur. Metafizik akln birliini salayan bir kurulutan yola kar. Hmanizma da 2O.yzyln ilk yarsnda teknie kar yollar aramtr. nk teknik metafizik ve hmanizma iin bir tehdit unsuru olarak grlmtr. (Hei-degger'de burada modernlere yaklamaktadr): Heidegger Ge-stell fikrini u ekilde aklar. Ge-stell hmanizmann ve metafiziin sonu deil, bir bakmdan yok edilmeleridir ve ayn zamanda "bir ilk aydnlktr", "varln olaynn" habercisidir; metafiziin unutucu fikrinin erevelerinin tesindedir. Nietzsche'den beri hmanizmann bunalm teknik dnya ile ilgilidir. nsan kendi znelselliini brakmaktadr. nsan lmllerin haznesinden baka bir yerde deildir. Kmldamaz durgunluk: Son yllarda yaplan astrofizik almalar, Einstein'n grecelilik kuramndan beri yeni sorunlar ortaya att. Hz, 148 -

k sayesinde nemini arttrd. Kant zamann dolaysz olarak incelenmesinin imkanszln vurguladnda gelien bir zaman fikrinden yola kmaktayd; nk Kant'a gre zamann gzkebilme olasl yoktu. Kant'n paradigmasndan kan Einstein ise "gr noktas" kuramn geltirdi. Bu bir eit fotografik konumlamadr {dahas fonotik) yani atom fiziinin fotonlanmasdr. Buna gre, eskiden nasl zaman dolaysz olarak gemekteyse, sre olaylarn gelierek ortaya kmalar anlamn tard. Halbuki, Einstein'n "genellemi optik" kuram bir patlama gibi, artk zamann ilerleyici karakteri olmadn, zamann genilemesinin onu grmeyi salamadn, tersine iddetli, youn, derinlemesine bir karakteri olduunu ve buraya n hznn en yksek iddetinin doldurduunu aklar. Bundan byle, Paul Virilio'ya gre, zamann gnn, gnein olmaktan kp, foton-larn mutlak hz haline girmektedir. Buna "n eyleminin kuantumu" denir. Dn genileyen, ilerleyen bir zamann varolduu sylenmekteyken artk iddetli ve youn bir zaman kuramnn, ilerlemeyen ama hem gemii hem de gelecei iine alan "Dev Teleskop, Hubble'un" Big bang (byk patlama) dnemine kadar uzayan, uzamdaki grntnn grlmeye kalkl-mas baka trl izah edilemez gibi duruyor. Yani telesko-bun imgeleri artk bize tarih ve asrlar iinde geriye doru "i-lerleyen" bir yolculua srklemekten ok derinlemesine, iddetli ve youn bir dal yapmas eklinde aklanabilir. Bu greceli ebed imdiki zamandr. Modernlik sonras fiziin belirledii hz ile birlikte "kmldamazhk ilkesi" ortaya kar. Bu son kuramlara gre, materyalistlerden ok Bergson'cu bir dnce, metafizik daha ok modern tesi fizie yakndr. Yani, Paul, Virilio'ya gre kmldamazhk insan eyleminin aktifliinin son ufkudur. Eski zaman fikrine gre kmldamazhk pasiflii belirlerken, yeni fizik kmldamazlkta bir aktiftik ve kmldama bir pasiflik bulmaktadr27. Eretilemeli olarak pasifistlerin eylemi bir pasiflikten ok aktiflii belirlemiyor mu? 149

Henri Gouhier'den aktaran Angele Kremer Marietti. La Scien ce Sociale Gallimard, 1972, s.9 Cemal Yldrm, Evrim Kuram ve Banazlk, Gerek Yaynevi* 100 soruda dizisi, no:56, s.l3'de Auguste Comte, A General View of pozitivizm'den aktarlan alnt. 3 Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, Bilgi Yayne vi, 1986, 1989, s.60. 4 Pierre Macherey, Comte La philosophie et les Sciences, P.U.F., Paris, 1988, s.8. 5 Pierre Macherey, a.g.e., s. 13 6 W.T. Stace, Hegel stne, Birikim yaynlar, eviren: Murat Bel ge, stanbul, 1976, s.213. 7 Raymond Aron, a.g.e., s.105. .. 8 Bkz. Maurice Godelier, Asya Tipi retim Tarz, Sosyal Yayn lar, eviren: Atilla Tokatl, stanbul, 1966. Kitabn alt bal: A.T..T. ve Marksist emalara gre toplumlarn evrimleri. 9 Cemal Yldrm, a.g.e., s.21. 10 Michel Foucault, Les Mots et les Choses, Gallimard 1966. 1 n Michel Foucault, a.g.e., s.164. 12 Attila Tokatl, ada diyalektiin kayna Hegel, Yazko ince leme, stanbul, 1981, s.102. 13 Michel Foucault, a.g.e., s.165. 14 Hegel, Esthetique, Champs Flammarion, ev: S.Jankelevitch, 1979. 15 Hegel, a.g.e. 16 Kari Marx, Oeuvres philosophiques Costes Yay., Paris 1948 17 Michel Henry, Essai sur la Critique de la philosophie de l'Etat de Hegel, in "Hommage a Jean Hyppolite", P.U.F., 1971, s.82. 18 F.Engels, Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yay., ev: Kenan Somer, Ankara 1967, Morgan iin bkz. Anci ent Society, Macmillian and Co, 1877. Eski Toplum, ev: Unsal Oskay, Payel Yay., 1986,87. 19 Claude Levi Strauss, La pensee sauvage (Yaban D nce) in "Histoire et, dialectique", Plon, 1962, s.298. 20 Claude Levi Strauss, Les Structures elemantaires de la parente, Mouton and Co, La Haye,. 1967. 21 Jean Franois Lyotard, "Les Indiens ne ceuillent pas les fleurs" in Claude Levi Strauss, Gallimard, 1979, s.55. 22 Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev: Kork-, maz Alemdar, Bilgi Yay., 1986,1989. 23 M.Eliade, Le mythe de l'eternel retour, Gallimard, 1969. 24 Gilles Deleuze, Logique du sens, Minuit Yay. 1969; Difference et Repetition, P.U.F. 1968. 25 E.Severino, Essenza del nichilismo, Milano, 1982. (26) Ernst Cassirier, La philosophie des lumieres, Agora,Fa-yard,1966. 26 Paul Virilo, L'inertie polaire, Christian Bourgois Editeur, Paris 1990.
2

POSTMODERNZM: "NCE" VE " SONRA'NIN TES Son yllarda en ok tartlan konulardan biri olan postmodernizmin daha iyi anlalmas iin dzenleme iindeki birka konutu (postulat) sunacaz: lk olarak unu belirtmekte yarar varki, postmodernin olmas iin, modern toplumlarn verilerinde olduu gibi, "gelimi veya gelimekte olan" terimlerinin zorunluluu yoktur. Postmodern olan batl bir toplum olabilecei gibi herhangi bir dou bakenti de olabilir. Modernizmin iflas bir yandan byk sylemlerin yok olmasyla kout giderken, te yandan "evre merkez" kuramnn geerliliini yitirmeye balamasn gerekli klar. Modern toplumlar sanayi toplumlardr. Burada bir kltr birikiminin ortaya k sz konusu olabilir ve bu nedenle yerleik "bir burjuvaziye" ihtiyac vardr. Halbuki postmodern veya post endstriyel ad verilen toplumlarda yerini kaybetmi hatta yerleikliin kodlarndan arnm bir "yersiz-yurtsuzlama"1 sz konusu olacaktr. Nasl modern sanat Gombrich'in yazd gibi2 deneyseldir, bir o kadar postmodern kltr de deneysellie ve geicilie baldr.Her ne kadar Jean Franois Lyotard postmodernite'nin eh gelimi lkelerde olduunu sylesin, onun bu metni3 1979 ncesi yazlm ve son onbir yldr gelimekte olan lkeler byk bir sosyal mutasyon geirmilerdir, bu nedenle corafi olan daha da genilemek zorundadr. nk bilimin kurallarndaki deiiklik artk tm metropolleri etkisi altna almaktadr. letiim, bilgisayar, bilgi ilem, sibernetik gibi dallar tm toplumlar sarmaktadr. Ayn ekilde sanat akmlar da postmodern kltrn elerini tamaktadr. Batda olduu gibi bilimsellik dier metropollerde de anlatyla ve efsaneyle i grmektedir4. Bilim kendi oyunun kurallarn merulatrmak iin kendi syleminin merulatrlmasn (ki buna felsefe ad verilecektir) zorunlu klacaktr. Sylemin meruluunun merulatrlmas ise bir stsylemden (metadisco-urs) baka ey olamaz; nk bu Aydnlk aa ait bir syle-

150

I
g* o
3" 05
S" 03

l|f
! g ff 5" .
<

S P

3- 05
a

CL ^

3 &:

f Siffia f f ff M IS lHffiBff llfj ISlH B llfj SS M Sl |l ISlH M f ffiBffllfj SM ff

f i:9
S2?.

I ?

e-

S'2. S.
3 f
^TJ PJ C 7? ^r erK-3 I. <.D

05

Ct

.Q

O o >3 ; 2t o. 3 cg<N -B S 2 .

3 Ct)i

E% 3

t^

2* S" o 3

<-

e..o 33- a

g^

S iTo-

C ** oo D . 0 3 cT 5

3^
*- %

3 O"

05 Ct~

22 n o j o T 3'

g 3 f
3 O) 0> J=.
05 Ct

aC Jy 05 Qj 3 05 ** CD C/. ft *"

05

ee 03 05 05

PJ

S F
fC

S - v "

3 vr^

fi> er.

rt O ?V

O" 03

05

05

^-*> a>

3.P 03
03

3- t- n,3T? 03 iw CL

-.-

2 3 -. K- 03 05 a

o ct

imleyenin, gerein braklaca gibi, braklmas gereken bir kavramdr ve eski modern paradigmaya aittir10. Eski paradigma derken sreklilik sz konusudur sanl-mamaldr, nk post (sonra) avant (nce) gibi zamansal eklerin zamandan ok mekansal bir anlam vardr. Postmodernizm tarihten ok corafya ile i grmektedir: Burada zamansal hiyerari ortadan kalkar. Sfr noktas ncesi ve sonras veya Aziz Augustinus'un yaratt bir sa'dan nce ve sa'dan sonra dncesi yoktur. Jean Franois Lyotard n ve sonras terimleriyle kltrel tarihin dnemselletirilmesi-ni ok bo bir ey olarak niteler, nk nce ve sonra "imdikin konumunu anlamszlatrmaktadr. "Bu" imdiki zamandan itibaren kronolojik bir sreklilik yerine meru bir perspektif edinmeyi ngrr11. Lyotard'a gre, postmodern modernin iindedir. Kuruluunda modernlik postmodernli-e gebedir. Postmpdernlik yeni bir a deildir, modernliin yklendii baz izgilerin yeniden yazlmasdr ve teknik ve bilim tarafndan tm insanln zgrle kavuma projesinin meruluu zerine kurulmutur. Postmodernizm teriminin kurucularndan olan Lyotard bu ekilde birok postmodern dnrden ayrlr, rnein grntlerin (simulac-res) byk bir ebekelemesi zerine kurulu bir sremi gibi alglanan Baudriliard'c bir postmodernite'ye kar kar. Lyotard iin yeni ve nemli olan haberleme biriminin roldr. Postmodernliin iindeki yaz programlayann denetiminde toplanan "olanakllklar sistemi" dilin tm dzeylerinde tanmlanabilen bilgisayarn ve haberlemenin birimleridir. Bunun bir szdizimi, retorii vardr. Lyotardjbu yazya kar dayanma mcadelesi vermenin modernlii yeniden yazmak olduunu syler12. Kronolojik zamanlama tam olarak bir anamnezdir. Bir kkn tasavvur edilip, varsaylmas zerine unutulan bu kk yeniden canlandrmak. Bu anm> sama aslnda imdiki zamann anmsanmasndan baka bir ey deildir. Bellek Proust'da olduu gibi, blok halinde gelir. Bellek iinde bir nce bir sonra sz konusu deildir; tpk cinayet romanlarnda olduu gibi modernliin sularnn 154

cinayetlerinin (Auschwitz, Gulak, soykrmlar, atom bombas vb.) yeniden anmsanmas yaplr, dedektif sulunun su delillerini bulduka katilin sululuu ortaya kar (Kruev raporu vb.) Halbuki katil cinayeti bandan beri ileyen biri olarak zaten katil olandr. Sessizlik, katilin ban ne emesi sululuunun kabul anlamndadr. Tpk yazda cmleler aras boluklarn, verilen sessizliin (Lacan konuurken dakikalarca susup yeniden szne devam edermi) anlam, Yves Klein'in Paris'te havay sergilemesi gibidir bu. Evet, bir eserin modern olabilmesi iin nce postmodern olmas lazmdr13. Thierry de Dve, bu nermeden yola karak u sonuca varr: Picasso 1907'de postmoderndi, 1930'a doru modern oldu. Bugn artk klasik olduu sylenecektir14. Tm tartmalarn ortaya kard udur: Gerek Ha-bermas gerek Baudrillard, iki kart dnr de Aufklarung (Aydnlk) dncesinin iflas ettiini belirtmektedirler. Bunlardan Habermas'a gre, Aydnlk dncesinin iflas,-mo-dernite denilenin yok olduunu iermemelidir, bunun iin Habermas gen Hegel dneminden yeniden gncelleecek pasajlar karmaya alr; halbuki Baudrillard'a gre, mo-dernizm bitmitir. Beraberinde Tarih denilen ey de yok olmutur, nk postmodernizm zaman fikrini yok etmitir. Habermas, Frankfurt ekolnn tm modernlii harcamadn sylerken, Baudrillard artk zaman zerine kurulu bir dncenin yerine her eyin tavlama (seduction) vesimulati-on (benzeim)/simulacre (grnt) dnyas haline geldiini sylemektedir. Dolaysyla Aydnlk a dncesi o kadar baarl olmutur ki, bu nedenle artk snmekten baka bir ey yapamaz. Postmodernizm bir bakma tarihsizliktir, bir baka deyile posttarihtir. (Bu szck bile Hegel kokuyor, nk Marx'm dedii gibi tarih yeni balamaktadr: Proletar-yannki). Deleuze' zikredersek postmodernizm bize "nekahet devresinde olmak" gibi grnr15; "... embriyon, evrim bunlar gzel eyler deildir. Gelecek onlardan gememektedir, gelecekte ne gemi, ne gelecek ne de imdiki zaman vardr, tarih de yoktur. Gelecekte nemli olan nekahet devre155

mdrt

ane br

u ' ne erlemektir". Bu e kde bulduu "beklemek" szc

Jefn p^mbrichvSanatn yks, Remzi kitabevi, stanbul, 1980. diti ^0 d, Les Editive

de Ali

yamaktadr, o bu metinde "geli^n- ^ t0 P T luml 3nnda (bir baka deyile gelimi ? 3rdir dfmek ' eskiden U nc Dn a n U 3nkl durumu S y addtmda: ^ es m n ktdanndan gemek olacaktr. X ^ e J y n etimin iktidarna doa bahseder ama bmin sz ve s lemle ' y f\

Ve D0u ayrim

(Toplum ve Bilim, 48/49, K Bahar ^en fazla paradigmann gerekli oldu-mektedir a bu eski ^ ideolojerin ve sylemlerin
makaIesinde b ritic as Innovater .

rSm 9 Jasques Derrida, a.g.e., s.84-85.

o 1

1980

' ^ d ' sposit 'f s Putsonnels, Christian Bourgois Yay.

enhoS ff l' " R *eCrire la modernite in "Les cahiers Phie IUcbahar 12 \IZ I? ' > 1988 says, s.193.
Lyotard, a.g.e,, s.203. Sm?dapnrn r-L;Otard' "R*ponse a la qestion:c,u'est ce que le 14 Potmoderne? Crtque no 419, s.365. it,19e8r 9!s.67 DUV6' AU nm de 1Jart' Les Editions de
1 3

15

?^^

Dlyaloglar BaIam Yaynlar

'

'

156

KONU-M-LAR
AL AKAY

Hazc kapitalizm dneminde tekillikler ve ihtiras, btnselliklerin ve akn yerini almtr. Konu-m-lar; toplumumuzda ve Bat toplumlarnda oluan mikro-iktidarlarn (kk efler, aile babalar, grup bakanlar vb.) ve iktidarn mikro fiziinin (bedenlerin denetlenip dzenlemeye sokulmas) karsnda molekler mcadelelerin direnme mekanizmalarn, disiplin toplumundan denetim toplum biimine (biyo-politika) geiimizi, Bat'da yeni fakirlerin ortaya k sreleri ve 'evrelemelerini'; yani elence toplumunun iine giremeyenlerin dramn konu eder. Toplumumuzda ise 'arabesk'-sorununun modernlik ile kurulan ban, toplumun

'baroklamasn' ele alr.

Yeni ekolojik dayanma biimleri, brotik, telematik ve 'dini arkaizmleri', otoriter kapitalizmden liberallie gei dnemini incelerken, post-modem sylem iinde toplumsal ve dnsel alanda tarihsellikten k srecini diyagnostik bir bakla inceler.
ONU-M-LHR

i
MEI

fi

BALAM

n.. lllllllllllllin
ijiiliil! m m