2.

Basm Haziran 2000 Ankara

Dizgi ve Dzelti:

Ali YILDIRIM

Kapak Tasarm:

Serdar TOKA

AL YILDIRIM
DARAACINDA KAN SESLER

Bask ve Cilt: Ofset n Hazrlk:

Yksel Ofset Ayyldz Ltd. ti.

Ayyldz Yaynlar 53 talik Kitaplar 15

BR CELLADIN ANILARI
talik Kitaplar bir Ayyldz Basn Yayn Datm ve Pazarlama San. Tic. ti. yan kuruluudur.

Tm yayn haklar sakldr. Tantm dnda yayncnn izni olmakszn oaltlamaz.

Olgunlar Sk., Kitap Park, No : 1/8 Bakanlklar/ANKARA T e l : 0.312. 419 41 12 Fax : 0.312. 425 99 63

irtibat Bro : Olgunlar Sk., No : 2/18 Bakanlklar/ANKARA T e l : 0.312. 425 51 45 Fax : 0. 312. 425 51 34

ISBN : 975 - 8398 - 08 - 3 2000 - 06 - Y - 0321 - 53

YAZARIN NOTU Uzun bir sre (ince baladm elinizdeki almay ancak bu ay bitirebildim. Araya baka aratrmalar girdi, gecikti. Bir yandan da konunun kendisi yazmamam iin birok bahane uydurmama neden oldu. Kitabn yazl sreci beni son derece rahatsz etti. insan olarak devlet eliyle ile nilen bu taammden cinayetten bir kez daim tiksindim, insanlk adna, ilenen bu cinayetten bir kez daha utan duydum. dam sehpasnda san n boynuna geirilen ilmik onunla birlikte o zaman diliminde yaayan /tepemizin boynuna geirildi. Ayann altndan sandelye ekilince onunla birlikte tm insanlk soluksuz kald, boulduk. Kitab okuyup bitirdiiniz de ayn duygular sizin de paylaacanzdan eminim. Burada bir kez daha insani olana vurgu yapmak istiyorum, idam cezas bugn bile siyasal iktidarlar tarafndan bir tehdit unsuru olarak kullan lrken, bu cezann hukuksal niteliinin yann, insan alaltc, imha edici yann gzler nne sermek amacndaym. idam cezasna kar bir duyarllk oluturmada idam mahkmunun dnyasn zellikle de infaz, ann ayrntlaryla betimlemenin etkili olaca n sanyorum. Bu nedenle de bulabildiim; son anlara, son mektuplara, son szlere burada yer verdim. Dikkatinizi ekmi olaca gibi biraz daha ileri gtrp, bir de infaz gerekletiren celladn ruh halini kendi azndan kitaba aktardm, itiraf edeyim, siyasal idamlara kar bir tepki olarak balamtm hu almaya, Ama alma derinletike farkettim ki, idam cezas kime uygulanrsa uygulansn "iren" bir ceza ve kabul edilmesi mmkn deil. Bu almaya birok arkadan emei geti, kendilerine sevgilerimi iletiyorum. Siz okur dostlarma ise merhaba diyorum. Dikmen, Eyll 1997 Ali YILDIRIM I. BLM lm Cezas stne .BLM Osmanlda lm Cezas Cellat

NDEKLER

7
1

"

"

'

III.BLM Cumhuriyet Dneminde lm Cezas IV.BLM 1960 Ve Sonras 27 Mays Dnemi damlar 12 Mart idamlar 12 Eyll damlar EK Bir Celladn Anlan EK'EEK Bir 12 Eyll Cellad Anlatyor

65

1QI

103 j Q5 '"
1Q7

17^
2

17

I.BLM

LM CEZASI STNE

DEVLETN LED CNAYET:DAM lm cezas, ceza hukukunun ve toplumsal hayatn en ok tartlan, zerinde en ok durulan ve bir o kadar da tarihsellie sahip bir olgudur. lm cezasna ilikin grm konuya balarken hemen belirtmek isti yorum: lm cezas en ince tasarlanm cinayetten daha korkun bir cina yet rneidir. Hibir cani kollektif bir biimde planlayarak, inceden inceye dnerek, kurbanna hibir kurtulu hakk tanmayarak ve kurba nna nceden onu ldreceini haber vererek bir cinayet ileyemez. Bu en inceden inceye tasarlanm cinayet ileme yetkisi yalnz ve yalnz devlete aittir. Bu olay ceza hukukunun kavramlar ile ifade edecek olursak "devletin taammden adam ldrmesi"dir. Devletin planlayarak, tasarlayarak (planl-programl) adam ldrmesidir. Kurbanna ldrleceini nceden haber vererek ilenen en soukkanl,en acmasz cinayet idamdr. lm cezasnn nitelii bu kadar ak olmasna karn lm cezas yzyllar boyunca birok lkede uygulanm, ve hl da -Trkiye de dahil- kimi lkelerde uygulanmaya devam edilmektedir. Bir yandan ceza hukukunun insanilemesi tartmalar srerken ve geni bir hukuku kitle si tarafndan kabul grrken, lm cezasn savunmaya devam eden hukukular ve politikaclar da bulunmaktadr! Bu cezay savunanlar, iddialarn "idam cezasnn caydrcl" tezine dayandrmaktadrlar. Onlara gre idam cezas "su ilemeyi nlemekte dir." Su ileyecekler zerinde caydrc bir etki yapmaktadr. Ne var ki, bu grn temel iddias tarihsel olarak kantlanabilmi deildir. Yani bir lkede lm cezasnn var olduu zamanlarda lm cezasn ngren sularn ilenmedii somut bir gereklik olarak kantlan mamtr. Tersine lm cezasnn uyguland birok lkede, lm cezas nn kaldrlm olmasna karn su oranlan artmam, hatta bu sularn ilenmesinde bir azalma bile grlmtr. Szgelimi; kkl bir idam cezas geleneinin bulunduu ve ceza yasa snda lm cezasn dzenleyen hkmlerin okluu nedeniyle, bu yasala rn "kanl yasalar" olarak anld ngiltere'de lm Cezas Kraliyet Komisyon'nun 1953'de yaynld bir raporda, "lm cezasnn kaldrl mas, ilgili su orann arttrmamamkta, lm cezasnn yeniden konulma s da su orann azaltmamaktadr" denilmektedir. 1863'den beri lm cezas uygulamayan Belika hkmeti de ayn kandadr: "lm cezas kalktndan beri, bu cezann otadan kalkmasnn yol at hibir su art na rastlanmamtr."
9

lm cezas savunucularnn "caydrclk" gerekesi ceza hukukunun genel ilkeleri ve amac ile de eliki halindedir. yle ki; su ilenene kadar bir caydrclk zelliinden szedilse bile, su ilendikten sonra fail hakknda bu unsurun bir etki dourmas szkonusu olamayacaktr. Bu noktada caydrclk unsuru hkm dourmayacaktr. Burada u soru sorulabilir; Sann kendisi zerinde lm cezas bir etki dourmasa bile, bakalar bundan ibret alarak su ilemekten vazge mezler mi? Bu yaklam cezann kiiselliini ortadan kaldrmaktadr, ilkel ceza anlay ile fail burada "kurban" olarak sunulmaktadr. lenecek sulan nlemek iin sunulan kurban! Bakalarn ileyecekleri sulardan vazgeirmek iin bir insann nasl, hangi hakla yaamna son verilebilir? lm cezasn "ibret-i alem" etkisi gerekesiyle savunmak bir ortaa yaklamdr. Vahim olan odur ki; bugn bile, cellatlarca paralanan bir insan izleyenlerin, bu kan ve vahet ortamndan deheete kaplarak su ilemekten vazgeeceklerini ileri sren savclar, ceza hukuku profesrleri var. Oysa lm cezas ile yaanan, bir arenann ortasnda imha edilen insanlk ve onu seyreden gzn kan brm gruhun gsterisidir. Gnmz ceza hukukunda cezann kendisi kadar amac da gznne alnmaktadr. lm cezas bir ceza saylablir mi? Su ileyeni tmyle ortadan kaldrd, onun varlna son verdii iin, su ileyen kiiye ektirilen bir ceza olarak nitelenemez. lm cezasnn caydrclk etkisi failin kendisi iin szkonusu olama yacana gre, burada lm cezas "kefaret" amacyla uygulanyor olmal dr. Failin iledii suun kefareti olarak cann almak, bir ceza olarak deerlendirilebilir mi? lm cezas eer baka sulann ilenmesini engel lemek, su ileyecek kiilere ibret olmas iin infaz ediliyorsa bu demektir ki, baka insanlar iin halihazrdaki mahkm kurban edilmektedir. Bunun ahlaki olduunu kim ileri srebilir? Yani mahkmu ilenecek sular engellemek iin bir deme arac, sunulan bir kurban olarak deerlendir mek deil midir bu? lm cezasn savunan baz yazarlar derler ki:ldrmeye hakk olma yann ldrmesi karlnda lm cezas uygulanmaktadr. Yani, can alann cam alnmaktadr. Burda bir detme durumunun varln savunur lar. Peki, yle ise, hi kimseyi ldrmemi insanlarn idamlar nasl ak lanacaktr? Szgelimi, daha yakn zamanlara kadar mlkiyete ynelik bir dolu su iin lm cezas yaptrm szkonusu deil miydi? Yine halen bir tehlike oluturduu iddias ile, zellikle siyasal sularda idam cezasnn uygulanmasna ne demeli?
10

CAN ALANIN CANI ALINSIN Genellikle idam cezas szkonusu oldu mu bakasnn cann alan bir katilin cannn alnmasnn, iledii cinayetin arlna uygun olduu dnlr. Ve sanlr ki yalnz katillere idam cezas veriliyor. Gerek byle deildir.Trk Ceza Yasasnda adam ldrme dndaki sular iin de idam cezas yaptrm vardr. Yani yalnzca can alann can alnmamak ta mlkiyeti koruyucu ve siyasal dncelerden yola klarak idam cezas yaptrm uygulanmaktadr. CEZANIN AMACI Cezann amac nedir? Faile bir kefaret detmek mi? Su ileyen kiiyi yeniden topluma kazanmak m? Ceza su ileyen kiiyi slah etmek iin mi yoksa o kiinin zerinden topluma bir mesaj vermek iin mi veriliyor? Cezann amac kefret deil de faili kazanmak ise lm cezas kiinin yaa mna son vererek bu olana batan ortadan kaldrmaktadr. lm cezas insan yok ederek ceza olmaktan kp bir almaya dnmektedir. LM CEZASINA KARI BLDR lm cezasnn kaldrlmas amacyla Afrika, Asya, Avrupa, Ortadou, Kuzey ve Gney Amerika ve Karaip blgesinden (11 Aralk 1977'de Stockholm'de biraraya gelen 200'den fazla delege lm cezas savunucu larnn gerekelerini tek tek rten ortak bir bildiri yaynladlar. Bu bildi ride lm cezasnn ""vahi, insanlk d, aaalayc ve yaam hakkn ihlal eden" bir nitelik tad vurgulanyordu. Bildiride lm cezsna kar u grler ifade ediliyordu: lm cezas sk sk, muhaliflere, rksal, etnik, dinsel ve ayrcalksz guruplara kar bir bask arac olarak kullanlr. idam bir iddet eylemidir ve iddeti davet eder. lm cezasnn verilmesi ve uygulanmas bu srece katlan herkesi gaddarlatnr. idam cezasnn caydrc etkisinin olmad grlmtr. lm cezas geri alnamaz ve masum kiilere de uygulanabilir.

11

KURUNA DZEREK NFAZ TRK MEVZUATINDA LM CEZASI Trk Ceza Kanununun alnd italya Ceza Kanunundan idam cezalar ile ilgili hkmler 2.Diinya savandan sonra kartld halde, TCK'da ve dier baz dzenlemelerde varln korumakladr. Trk hukuk mevzuatnda lm cezas drt ayr yasada ngriilntr.Bu yasalar;Trk Ceza Kanunu,Askeri Ceza Kanunu, Orman Kanunu ve Kaakln Men ve Takibine Dair Kanun'dur. TRK CEZA YASASINDA LM CEZASI 1926 tarih ve 765 sayl Ceza Yasasnn 13 ayr hkmnde lm cezas bir yaptrm olarak dzenlenmitir.Bu maddeler; 125, 126, 127, 129, 131,133,146,147,149,156 ve 450. maddelerdir. ASKER CEZA YASASINDA LM CEZASI 1930 tarih ve 1632 sayl Askeri Ceza Yasasnn 26 ayr maddesinde dezenlencn sular iin lm cezas ngrlmtr.Bu maddeler; 54, 55, 56, 59, 60, 69, 70, 75, 79, 80, 89, 91,94,97,101,102,126,127,136,159,160, ek 4 ve ek 5.maddelerdir. ORMAN YASASINDA LM CEZASI 1956 tarih ve 6831 sayl Orman Yasasnda 1995'de yaplan bir deiik lik ile bir su iin lm cezas ngrlmtr. KAAKILIIN MEN VE TAKBNE DAR YASADA LM CEZASI 1932 tarih ve 1918 sayl yasann bir maddesinde lm cezasna yer verilmitir. LM CEZASININ NFAZI Trkiye'de lm cezasnn infaz iin iki yntem ngrlmtr. Askeri Ceza Yasas lm cezasnn infazn 20. maddesinde dzenle mitir. Buna gre lm cezas "buna mahkm olan kimsenin hayatnn izale olunmasdr. Bu ceza askeri ahslar hakknda askeri bir crmden dolay hkmedil mi ise mahkmun kuruna dizilmesi suretiyle infaz olunur." ASARAK YAAMA SON VERME TCK'nn 12.maddesi lm cezasn tanmlayarak, nasl infaz edilecei ni dzenlemitir. Buna gre idam cezas, "buna mahkm olan kimsenin aslmas suretiy le hayatnn izalesidir." dam cezas, mahkmlarn mensup olduu din ve mezhebin hususi gnlerinde infaz olunmaz. Mahkmlar birka kii olursa birbirlerinin karsnda aslmazlar. Gebe kadnlar dourmadka, akl hastalna duar olanlar iyilemedike idam cezas infaz olunmaz. idam cezas hkmolunan kimse hakknda mahkmiyet ilam Temyiz Mahkemesince tasdik ve Trkiye Byk Millet Meclisince tasvip edildik ten sonra icra mahalinde, mahkeme heyetinden bir zat ile Cumhuriyet Mddeiumumisi, tabip, zabt katibi ve hapishaneler idaresi memurlarn dan biri hazr olduklar halde, mahkmun huzurunda hkmn okunmas suretiyle infaz olunur. Mahkmun mensup olduu dinin ruhani sfatn haiz bir zat ile mahkmun mdafi dahi cezann infaznda hazr bulunabilirler, idam cezasna mahkm olan, ana veya baba katili ise icra mahaline yal nayak, ba ak ve siyah bir gmlek giydirilerek gtrl ve ve hkm bu suretle infaz olunur. Aslan kimsenin cenazesi merasim yaplmadan gmlmek zere miras larna verilir.Miraslan olmad veya kabul etmedii takdirde belediye tarafndan gmdrlr. idam cezasnn infaz hakknda bir zabt varakas tutulur. Zabt varakas orada memur olarak bulunan zatlar tarafndan imza edilir. Sayl Cezalarn nfaz Hakndaki Kanun'da da lm cezas ve nasl infaz edileceine ilikin" hkmler bulunmaktadr. Bu dzenleycye gre lm cezas, "buna hkml olan kimsenin asl mas suretiyle hayatnn izalesidir.
13

12

lm cezas, hkml hakkndaki kararn Yargtayca onanmas ve Trkiye Byk Millet Meclisince infazna karar verilmesinden sonra gizli ekilde ve tzkte belirtilen esaslar dahilinde infaz olunur.Askeri sular dan dolay asker kiiler hakknda verilen lm cezalarnn infazna ilikin hkmler sakldr." Akl hastalarnn iyilemedike idam cezalarnn infaz edilmeyecei ve idam cezalarnn yerine getirilmesine TBMM'nin karar vermesi hkm 1953 ylnda yaplan deiikle ceza yasasna eklenmitir. NFAZIN GlZLlLlI lm Cezalarnn 1965 ylnda yrrle giren, 647 sayl Cezalarn infaz Hakkndaki Kanunla gizli olarak infaz ngrlmtr. 1953'e kadar ak olarak yaplan infazlar, bu tarihten sonra gizli olarak yaplmaya balanlmtr. Cezalarn infazna Dair Yasa'da lm cezas, "gizli ekilde ve Tzk'de belirtilen esaslar dairesinde infaz olunur" denilmektedir. Ceza infaz Tznde lm cezasnn nasl infaz edilecei ayrntl olarak ele alnmtr. infaz Tzne Gre, idamn gizlilii u ekilde salanr: infaz yaplaca, dier hkml ve tutuklulardan gizli tutulur. idam hkmlleri birka kii olursa birbirlerinin karsnda aslmazlar. infaz srasnda dier hkml ve tutuklularn bulunduklar yerden kmalar ve infazdan haberdar olmamalar iin gerekli tedbirler alnr. infaz yerinde hkm veren mahkeme kurulundan bir kii ile Cumhuriyet Savcs,tabip,zabt katibi ve cezaevi mdr bulunur.Hkmlnn mensup olduu dinin ruhani sfatna haiz bir kii ile mdafi veya istek zerine -gvenlii bozmamak artyla- hkmlnn aile efradndan biri de cezann infaznda hazr bulunabilir. NFAZIN GlZLlLlI HANG UTANCI GtZLYOR? idam cezas savunucularnn bu cezay savunurken ne srdkleri temel iddia, bu cezann bir ibret-i messire etkisi douraca, yani idam cezala rnn infaznn baka insanlan su ilemekten^alkoyacadr. Bu iddiann maddi gereklie aykr olduuna deindik. Fakat bir an iin bile bu tezin gerek olduunu kabul etsek dahi o zaman da infazlarn neden gizli olarak yapldm aklamak mmkn olmaz. yle ki, madem bu cezann infaz su ilenilmesine engel olacak, o halde neden 14

infazlann akta, herkesin gz nnde meydanlarda yaplmasna son verilmitir. 1953 ylna dein lm cezalarnn infaz aleni olarak yaplmaktayd, istanbul'da Sultanahmet Meydam'nda, Ankara'da Samanpazar'nda, izmir'de Konak Meydam'nda idam herkesin gz nnde, adeta bir gste ri eklinde gerekletiriliyordu. ileri srlen idam cezalarnn ibreti messire etkisi iddias bir kenara braklarak bu uygulamaya son verildi. Ve tam tersi bir uygulama ile infa zn gizlilii esas kabul edildi. Bu gizlilik karar ile, gerekletirilenin utanlacak bir olay olduu kabul ediliyor, bu utancn gizlilikle rtlmesi yoluna gidiliyordu. Ayn ekilde idamlarn gizli olarak infazna ynelinmesi, yaplann ahlakszln ve insan doasna aykrln teyid ediyordu. infazlarn gizlilii, idam cezasnn bir vahet olduu utancn gizliyordu.
NFAZ YER!

Tzk hkmne gre lm cezas, dier hkml ve tutuklularn gre meyecekleri ekilde, kapal cezaevleri iinde ve zel yerde infaz edilir.
INFAZ ZAMAN

lm cezas gne domadan nce infaz edilir. infazn gizliliinde olduu gibi, iunfazn gece yars yaplmas da idam cezas utancnn karanlkla kapatlmas anlamna gelir, idam cezasnn ibret etkisi bir yana, infaz gizli ve karanlkta yaplarak, adeta kanl bir cinayetin izleri ortadan kaldrlmaktadr.
NFAZ E K L !

lm cezasnn infaz iin gereken hazrlklarn tamamlanmasndan sonra, hkml tecrit edildii ksmdan alnarak infaza getirilir ve hkmn huzurda okunmasn mtakip ceza infaz olunur. Hkmlnn lm tabip tarafndan tesbit edildikten sonra, ceset, tehirine msade edilmeden, infaz aralar ile birlikte derhal kaldrlr. idamlarn gizli ve kananlkta yaplmasna karn TCK'nn 43.maddesi ile idam cezalarnn infazndan bir caydrclk etkisi beklenmitir. lm cezasnn yerine getirildiine ilikin tutanak makkumun suu iledii veya ikamet ettii mahalde aslarak ilan edilecektir! 15

NFAZIN YAPILMAYACAI ZAMANLAR Mahkmun akl hastas olmas durumunda infaz yaplmaz. Gebe mahkmun cezasnn infaz iin dourmasnn beklenmesi gere kir. Hkmlnn mensup olduu din ve mezhebin zel gnlerinde idam cezas infaz edilmiz. KALEM KIRMA GELENE dam cezas veren yarglar neden kalemlerini krarlar? lm cezas vermenin trensel bir ekilde gereklemesi neye dayanr, anlam nedir? nk bizde kalem krlmasna benzer ekilde ngiltere'de de idam cezas veren yarglar balarna siyah bir iaret koyarlarm... Kalemin kt bir ite kullanldna inanlarak kalem knlyorsa, yap lan iin ktlnn bilincinde olanlar neden onu yapmaya devam eder, neden idam kararnn altna inzalann atarlar? YARGILAR CELLATLAR Neden, cellatlk aalk bir meselek olarak grlyor da yarglk kutsal, erefli bir meslek saylyor. Oysa cellat, yargcn "ldr emrini" yerine getirmiyor m? dam karar veren yarg ile cellat arasndaki fark nedir? Bir kurum olarak cellatlar toplum adna bir gre" ifa ediyorsa neden aalanr? Cellatlar toplumun hizmetkr m, intikamcs mdrlar? Peki aka mesleklerini syleyebilirler mi? Cellat Kimdir? dam ad altnda kamu adna, bir insann bir baka insan ldrmekle grevlendirilmesi insann insanlndan kmasndan baka birey deil dir. Cellat tm toplum adna ilmei mahkumun boazna geirirken, asln da cellat dahil yedisinden yetmiine tm toplum o ilmei geirmektedir. Cellatn eli ne kadar kanl ise, lm cezas karsnda sessiz kalan insanla rn eline de o oranda kan bulamtr. Fail yalnz cellat olamaz, cinayeti ileyen tm insanlar deil midir? yle ise, neden cellatlk aalk bir meslek olarak grlr? nsanlann celladn eylemi ve dnyas karsnda midesi bulanr. nsann kendi kendine yapt bu ktlk, ktln bir
16

hastalk gibi insanln tm bedenine yaylmasndan baka nedir? Cellat kirliyken kimse temiz deildir! lm cezas kamu yaranna ise kamu olarak cellatlardan neden tiksini riz? Cellatlar toplum -vatan/millet- yararna bir i yapyorsa, neden onlara iyi gzle baklmaz? Kim bir cellat ile ayn sofrada yemek yemeyi kabul eder? Kim ocuunun bir celladn ocuu ile arkadalk yapmasna izin verir? Kim 'Benim bir yarg arkadam var' derken sesine katt bbrlen meyi, 'Benim bir cellat arkadam' var sznn yalnl ile birlikte ifade edebilir? Cellattan tiksinti duyanz, cellad aalarz. Bu celladn kiiliinden deil, lm cezasnn alk bir ceza olmasndan kaynaklanr. ASMAYALIM DA BESLEYELM M FELSEFES Gnmzde lm cezas yandalarnn byk blm suluya kar intikam duygularyla hareket ederler fakat, bunu kabul etmezler ve birta km toplumca kutsal saylan milli/dini unsurlann arkasna snrlar. Tm inkarlara karn, cezann suun kefareti olmas istei ylesine gldr ki: Bu, gze gz, die di ilkel alma tavrdr. DARAACINDA LM ANI dam edilen kii daraacnda ne kadar srede lr? Ceza lm ise, canekime an ikence saylmaz m? idam tartmasnda hep ldrenin (katilin) ldrlmesi szkonusu edili yor. Can alann can alnmaldr. Bu alma deil mi? Tm lmler bir sre sonra alkanlk-unutulma- halini alacana gre idam edilerek neyin tamirat (kefareti) yaplyor. Kukusuz kurban gibi katilin idam da unutulacak, ibret ise hep cezaevinde kalmas onun, yaptklarnn hatrlanmas iin daha anlaml deil mi? Bakalarnn ileyecekleri sulann nlenmesi iin bu kiiyi toplum kurban m ediyor? Hadi katilin bir hnc, psikolojik bir gerekesi var bu nedenle ldr yor, ya alenen ldren, idam eden devletin hnc tahrik nedeni, psikolojik gerekesi ne olabilir? Daraacnda dakikalarca sallandrlan mahkm doktorun kontrol ile
17

indirilir. Orada ne kadar kalmtr? Kukusuz ki lm ani, anlk bir olay olmamtr. Mahkm can ekiirken orada bulunanlar grevlerinin tamamlanmas iin onun lmesini beklerler. Bir grevin tamamlanmas iin bir insann bir an nce lmesini beklemek, insan insan olmaktan kartan bir zaman dilimi deil midir? nfaz grevlileri ellerini abuk tutup, lm raporunu hazrlayp evlerine vardklarnda bir insann can ekimesini izlemi, lm-insann bir an nce lmesini seyretmi gzler le eine ocuklarna,nasl bakabilecektir? Daraacnda ayaklarnn altndan sandelye ekilen sank hemen lmez. Daraacnda asl olarak lmesi beklenir. Orada, ipte dakikalarca can verirken sann yaad derin bir vahet, ar bir ikencedir. Ya onu izle yenlerin yaad? insani olann yok olup gitmesi, insann insan bedenin de katli deil midir? Ip kesilir. Az nce capcanl yaayan kii artk ceset olmutur.Doktor raporunu tutacaktr, insan yaatmaya yemin etmi olan bilim adam hangi duygularla, hangi insani ve mesleki etikle lm seyreder? Doktor nce mahkm hakknda "salamdr, aslabilir" hkm verirken, az sonra da lm tesbit eder. O da idam cinayetini gerekletiren kollektifin bir parasdr artk. infaz grevlileri tank olduklar bu olay imzalaryla tarihe geirirler, infaz mahalinden ayrlan yarglar, cezaevi savclar, gardiyanlar herkes bir cinayet orta olarak siyaset meydann arkalarnda brakrlar. Biz yalnz cellad lanetler, aalarz. Oysa kollektif bir cinayet ilen mitir.
D A M C E Z A S I BR A D L ! H A T A D I R

ahmaka olur. Adalet hep yaral ve eksik kalr. Ama szkonusu olan bir insann yaam, idam cezas oldu mu en kk bir yanlma papayna, kk bir hata payna msamaha gstermek felaket olur. Ameliyat annda bir doktorun kk bir hatasnn hastann sonu olmas gibi. Kukusuz doktor hastay kurtarmak iin tm bilgisi ve deneyimini kullanmak iin kollarn svamtr. O hata yapsa da amac hastay hayata dndrmeye yneliktir ve onun iyi niyeti asldr. Ya yarg faaliyeti? Yzlerce binlerce adli hatann yaand dnlrse, verilecek idam cezasnda hata, yanlg paynn olaca sabit ise, masumlarn boulmasna kar kmak idam cezasna hayr demek gerekir. Bilerek, isteyerek, tasarlayarak san idama gnderirken, kafalarda bir anlk olsun acaba yanl m yapyoruz kukusu varsa, olay orada bitmi demektir.
ZAMANN AR YARGS

zel etkenler, karar oluturan sbjektif sreler ne abuk deiir. Bir olayn zerinden daha on yllar gemeden, o ann fkesi diner. lenen su her neyse korkutucu olmaktan kar. imdi olsa idi idam edilmezdi, denil meye balanlr. Bu o haksz yere asld demektir.Yok yere ldrld demektir. Ne sanklar ne suun ilenii korkun gelmemeye balar. Toplum bunu ok ak ve net bir biimde yaar. Toplumsal vicdan kendi kendi ile hesaplamaya balar balamaz insanlk bir kez daha kendi kendi nin katili olur.
SYASI SULARDA LM C E Z A S

lm cezasnda adli hatann dzeltilebilme olana tmyle ortadan kalkmaktadr. Oysa ceza yarglamasnnda masumlara bir gvence verilir. Ceza yarglama adaleti asl mahkmlar iin gereklidir. Temel bir kural vardr; denilir ki, bir tek masum haksz yere cezalandrlacana onlarca sulu cezasz kalsn. nk masumlara yaplacak hakszlk toplumsal bnyede derin aclar, silinmez izler brakr, idamda yaplan hatadan nasl geri dnlebilir. Suun "gereinden" daha ar cezalandrlmas toplumu kokuturur. Tm dier cezalarda olduu gibi idam cezasnn uygulanmasnda da ylesine ok sbjektif koul rol oynar ki! Zamana, yere, anlk toplumsal ya da snfsal fkeye bal olarak kararlar verilir. Karara etki yapan aklalmaz derecede zel durum szkonusu olur. Elbette saf bir adalet aray
18

lm cezasnn caydnc etkisinin kabul bu ceza savunucularnn temel dayanadr. Oysa tarihin hibir dneminde siyasi sulara uygula nan lm cezas byle bir sonu dourmamtr. Hatta baka insanlara ibret etkisi bir yana idama giden kiinin zerinde dahi en kk bir korku tucu ilevi olmamtr. Siyasal eylemleri nedeniyle daraacnda can veren kiiler, daraacnda da siyasal sloganlarn haykrmlardr. Onlar ,orada da kazanan taraf olmulardr. Ya lm cezasn uygulayanlar? Onlar bir insan katlederek bir kez daha yenilgiyi kabul etmi olmazlar m? f

19

DAM CEZASI VE DOKTORLAR dam cezasnda balca grevi insanlar yaatmak olan doktorlarda grev alrlar. Hem de infazn "salkl" bir biimde gereklemesi iin! Geri Hekim rgtleri bu konuda yaplan iin tp etiine uymad gerek esiyle infaza katlmay reddeden kararlar almlardr. Fakat, yine de "hkmet tabipleri" mahkmu infaza hazrlamada grev icra ederler. Hasta mahkmlar idam edilmezler. Onlar doktor kontrolnde tutulur. Byk bir zen ile tedavileri yaplr, iyilemeleri, kendine gelmeleri, glerini kuvvetlerini toplamalar beklenir. Kurban'n salna dikkat edilerek, zenle infaza hazrlanr. Ne merhamet! idam an gelmitir. Doktor kontroln yapar. Salkl olduunu idama engel bir halinin bulunmadn saptayp rapor eder. Sanki mahkm bir devlet grevine atanmaktadr. ELEKTlRtN NSANL dam cezasnn infaznn insanilemesi yolunda tarih ierisinde baz gelimeler olduu ileri srlr. Szgelimi, giyotinle infaz bir aamay ifade eder. Elektirik akmyla'infazn en insani olduu sylenir.Neye gre insani ?Bunun yant yoktur. Elektirikle infaz yntemi insani olabilir mi? Elektirikle infaz: infaz, srasnda mahkm kol ve bacaklarndan elektirikli sandelyeye balanr.Mahkmun ba tra edilerek, bana elektirik akmn vcuduna aktaran ii tuzlu suya batrlm sngerle kapl bir kask giydirilir, infaz, mahkma 2 bin volt elektirik verilerek gerekletirilir. NFAZDA KISA DEVRE ABD'de idam cezasna arptrlan bir mahkmun, 24 Mart 1997 gn Florida Hapishanesindeki infaz elektirikle infazn ne kadar insani olduu nu tartmasz olarak ortaya koyucu niteliktedir. Komusunu ldrd iddiasyla yarglanarak idam cezasna arptrlan ABD'li mahkm Pedro Medina'nn bu cezasnn elektirikli sandelye ile infaz srasnda korkun bir olay yaanr, infaz iin mahkm elektirikli sandalyeye balanr. Elektirik dmesine baslarak mahkmun vcuduna 2 bin voltluk elektirik verilir. Sandalyeye elektirik verilir verilmez aletin arzalanp ksa devre yapmas nedeniyle mahkmun bandan alevler ykselmeye balar, ve elektirikli sandalyedeki Pedro elektirik okuyla deil, ortaa infazlarnda olduu gibi feci ekilde yanarak can verir.
20

infaz hcresini youn bir dumann kaplamas ve gzgz gremeyecek hale gelmesi nedeniyle bir cellat pencere amak zorunda kalr. (Hrriye7.3.1997) Mahkm idam cezasna arptrlm ve bu cezann elektirik okuyla infazna karar verilmitir. Olayda mahkeme hkmnn uygulanmad aikardr. Mahkm yaklarak ldrlmtr. Bu durumda bu infaz ile minde grev alan herkes bir cinayetin ortaklar olmazlar m? idam cezas verenler, o adam oraya gndermekle suun itirakileri deiller midir? Ortada bir hkm yoktur ve olay idam cezasndan kaynaklanan bir cina yetten baka birey deildir. DAM CEZASI detme ise, ilkeldir, ksastr. Daha geen yllarda Sudi Arabistan'da bir mahkmun klla kellesinin kesilmesini televizyonda izlerken hepimiz irkilip, bu ilkellie lanet okumadk m? ibret ise, sonra ilenecek sular iin o insann yokedilmesi demektir, neden gizli ve gece yaplr? Ceza ise, cezann amac kiiyi yoketmek deil yeniden topluma kazan maktr? Su ilemeyi engellemek ise, bu cezann zel bir arl olmaldr, aksi halde tm sulularn idamn dnmek gerekir. Neden belli sularda idam cezas verilir de tm sularda idam cezas verilmez. Burada lt tahrip edilen toplumsal bnyenin tamiri ise neden lm cezas yani yoketme, o sua deil de bu sua lm cezas verilir? EK: BECCARIA'NIN SULAR VE CEZALAR! nl ceza hukukusu Beccaria yine ok nl Sular ve Cezalar adl kitabnda lm cezas zerinde durmakta ve bu cezann insan onuruyla badamadn arpc biimde ifade etmektedir. Kitaptan baz paragraflar olduu gibi buraya alyorum. "lm cezas hibir hukuki esastan neet etmi deildir. Bu messese olsa olsa ferdin ifnas, cemiyetin muhafazas iin faydal ve zaruri grl mesi bakmndan, bir milletin topyekn o ferde at bir savatan ibaret tir. Eski Romallar ancak vatana hiyanet sular iin lm cezasn mubah grrler, dier sular hakknda lm cezasn tatbik etmezlerdi."
21

AN LM CEZASI DEL UZUN HAPSLK Beer dnyada en byk tesiri yapan ey cezann iddeti olmayp lakin ceza mddetinin uzunluudur. Zira hassasiyetimizi en kolay ve en devam l surette tahrik eden ey iddetli ve geici hasaslardan ziyade nisbeten hafif, lakin devaml ihsaslardr. Bu sebeple bir caninin ldrlmesinden ziyade, btn hayatnca hrri yetinden mahrum edilmi, adeta hizmete koulan bir hayvan menziline indirilmi halde, cemiyete verdii zarar tamir iin altrmak hali sular nlemee yarar. BRET ETKS AISINDAN Umumi kaide; dehet verici iddet ve straplardan hasl olan intibalar ani ve kuvvetli olur, lakin tesiri devam etmez. Ani ve mthi strap korkusundan ziyade devaml intibalara ihtiya vardr. nfazda hazr bulunan insanlarn ekserisi iin lm cezas temaadan (gsteri-ay) ibarettir. Dier insanlara gelince bunlar da hicapla kark bir merhamet hissiyle ezilip kalrlar. Bir cezann adilane olmas iin su ilemekten alkoyacak dereceden daha iddetli olmamaldr. u halde hrriyetten ebediyen mahrumiyet cezas, en mteammit kimseleri bile suunu ilemekten alkoymakla lm cezas kadar iddeti haiz bulunuyor. DDEOTUN NOTU Ben de ayn fikirdeyim. Mellifin muhakeme tarzna hak vermemee imkn yok. Ancak o, bu mant ile cazlarn mlayim olmas ve mcrime kar rahim davramlmas tizini, hakl olarak cerhetmi oluyor. Zincirler iinde, darbeler altnda, nevmidi ve strap fenalklar yok edilmez; lakin her an onlar besler. Bu manzara ark cezasndan daha korkun ve,en mthi idam cezas sahnesinden daha dehetlidir. Verdii ibret hatras, bir anda balayp biten idam cezasna nazaran, daha sk ve daha devaml olmas bakmndan ayan tercihtir, ite bence hrriyetten ebedi mahrumi yet cezasnn tercihinde asl fayda budur. idam cezasnn kabul ve tatbik edildi bir millette, her idam yeni bir crm ilenmi olduunu gsterdii halde, mebbeden hrriyetinden mahrum edilen ayn tek adamn hayat uzun ve devaml bir ibret halidir.
22

Hrriyetten mebbet mahrumiyet cezas, buna mahkm olandan ziyade, buna ahit olanlara dehet ve korku verir. lm cezas zulm ve iddetin misallerini vermek suretiyle cemiyet iin me'um olmaktadr. MORELLET'lN NOTU Hemcinslerinden birine cellatlk vazifesi vermekle insanlk alaltlyor. Varlklarnn bu derece alalmasna muvafakat edecek insanlarn mevcu diyetlerini kabul etmek mmkn deildir! Hi bir ilim ve mantk bana bunu meru gsteremez.Ne derece vahi olursa olsun, hi bir insanolunu bu vazifenin ifasna ikna edemeyecei kanaatim tayorum. ite lm cezasnn bir mahzuru da budur. Bu bakmdan, eski Roma'da olduu gibi mahkmu vahi hayvanlarn kanl azna atmak daha yerinde olur. Zira ne derece korkun olursa olsun, bu tarz infazn insaniyeti daha az cerihadar edeceine inanyorum...! Amme iradesinin ifasndan baka bir ey olmyan kanunlarn, ayn amme iradesinin nefret ve tecrim eyledii, bu cinayeti bizzat ve alenen ilemeyi emreylemelerini garip buluyorum. lm cezas karsnda insanolunun tabii hissiyat nedir? Biz bu hissi yat cellatlar hakknda duyulan nefret ve hakaret duygularnda bulabiliriz. Halbuki bu adamlar amme iradesinin sadk ve masum hadimlerinden baka kimseler deildirler. Cellatlara kar duyulan bu silinmez kin ve hakaretin sebebi nedir? LM CEZASI VE ADL HATA MORELLET'lN NOTU Filhakika en sarih kanun metinlerine ve masumiyeti bertaraf ettii grlen en kati delillere ramen bitaraf hakimlerin lm cezas vermekte her zaman isabet gstermedikleri maalesef bir hakikattir. Bu hakimler baz defalar mcrimle masumu kartrarak masumu cezalandrabiliyorlar. ayet mahkm ettikleri kimselerin masumiyetleri isbat edilirse, bu takdir de iledikleri gayri kabili tamir adli hatlrnn strab nasl giderilecektir? Byle meum bir hatadan dolay kendilerini teselliye imkn bulabilecek ler midir? Bu gibi adli hatalarn tamiri aresi ancak lm cezasnn kaldrlmas suretiyle mmkn olabilecektir. Bir masumu mahkm eden hakimler, yaln o zavallnn itibar ve erefini iade edebilmekten dolay deil, lakin
23

onlarn felaketlerine nihayet verebilmek, O biareyi haksz yere gasbedilen hrriyetine yeniden kavumakla derin bir saadet de duyacaklardr. Bu noktadan dolay da lm cezasnn adalete uymad grlyor. Zira haksz yere bu cezaya arplan bir insann hak ve adalete kavumak mit ve intizarn toptan ykmakta olduu gibi, hakimlere de bu meum mahkmiyet kararn vermek suretiyle iledikleri korkun hatann tashihi imknn da bsbtn ortadan kaldrmaktadr.(Sular ve Cezalar, ev. Muhittin Gkl, st. 1950) EK:
ALBERT CAMUS'UN GIYOTIN ZERINE

Eer idam cezas ibret iinse/ yleyse infaz neden gizli yaplmaktadr? Gece yars bir hapishane avlusunda gizlice ilenilen bir cinayet nasl rnek olabilir ki? Nasl olur da bir katil aday, cinayet annda her gn biraz daha soyutlatrmaya (gizlenmeye) allan bir cezay kafasnda canlandrabilir ve su ilemekten cayabilir? NFAZIN NSANL Giyotin;Franszlarn mehur giyotini iki metre yirmi santim ykseklik ten inip insan boynunu jilet gibi bedeninden ayran altm kiloluk bir baktr. Giyotin icat edildi zaman byk insani bir bulu olarak selam lanm, insan doasna uygun olduu, ona ac vermeden iini bitirdii ileri srlmtr. nk boynun vurulmas srsnda mahkm hibirey hisset meyecek, boynunda hafif bir serinlik duyacaktr. Giyotin insan iin mkemmel bir bulutur! Devlet infazlar gizliyor. Demek ki cezann ibret olacana inanmyor. Gerekten ya alenen ldrmeli, ya da aka ldrmeye hakkmz olmad n kabul etmeliyiz. Her eyi gze alarak siyasal eylemlilik srecine giren kiiyi lm ceza snn yldrmas mmkn deildir. O, davasnn hakllna btn benli iyle, btn bedeniyle inanmtr. lm cezas hibir ekilde onu bu mcadelesinden alkoyamaz. yle dnenler vardr. lm cezas siyasal sularda bir ibret devi gremiyor. Anlk hiddetle ilenen sularda kii psikolojik durumunu kendisi bile denetim altna alamyor ki; yasay, lm cezasnn vahetini
24

dnsn, dnebilsin. Bu halde de lm cezasnn ibretlii szkonusu deil. Acaba su ilemeyi alkanlk edinen kiiler zerinde caydrc bir etkiye sahip midir? Acaba hi deilse yalnz sula geinenlere ibret olmu yor mu? Koestler'in yazsndan reniyoruz ki, ingiltere'de yankesicilerin lm cezasna arptrldklar alarda, birok hrsz meslektalarnn cezas infaz edilirken, idam sehpasnn evresinde 'icray- sanat' eylemek teydiler. Yzyl banda ingiltere'de yaplan bir istatislike gre 250 idam mahkmundan 170'i daha nce bir veya iki lm cezasnn infaznda bizzat hazr bulunmulardr. Istatislikler gstermitir ki, lm cezasnn varl ile su ileme oran arasnda dorudan bir ba szkonusu deildir. Yani lm cezasnn kald rlmasyla sular ne azalmakta ne de artmaktadr. Toplama kampnn, hapishaneden farkl olmas kadar, idam cezas da hayattan yoksun klmaktan farkldr. Kukusuz o ilenen cinayeti.aritmatik olarak deten baka bir cinayettir. Ama o lme, lmden de beter manevi aclar douran bir rgt ve gelecek lnn de bildii kurallar ile nceden tasarlama eklemektedir. Demek ki ldrme ile idam arasnda tam bir edeerlik yoktur. Birok yasa nceden tasarlanan suu, salt fkeyle ilenen sutan ok daha ar hkmlere balamtr. Peki ama idam ceza s, hi bir sulunun en mthi cinayetinin bile kabna eriemedii nceden tasarlanan sularn en banda geleni deilse nedir? Bu iki lm arasnda bir edeerlik olmas iin, idam cezasnn kurbann mthi bir lmle ortadan kaldracan nceden bildirmi ve o andan sonra onu aylarca ikence altnda tutmu bulunan bir caniyi cezalandrmas gerekirdi. Bylesine bir caniye kiiler arasnda rastlanmamaktadr. idam da devlet ileyecei cinayeti nceden haber vermektedir. Hi bir cani ldrecei kurbann olumundan nceden haberdar etmez. Devlet idamda, ldrmeyi inceden inceye tasarlayp planlar. Bu cinayetin en vahisi deil midir? idamda kurban gnlerce, aylarca, hatta yllarca lm bekler. lm beklemek kadar insan aalayan, perian eden bir zaman dilimi olabilir mi? Ne var ki aalanma kurbana deil katile aittir. lm beklemenin nasl bir felaket olduunu bir dnelim? Belki de felaketlerin en by ...lmcl bir hastann bile lmn beklemenin acsn ou insan yaamtr. Hi bir doktor en onulmaz durumda bile hastasna leceini syleyemez. Bir insan olarak bunu sylemenin insan hiletirip alaltacan ok iyi bilir. Bir insannn lmn haber vermek aslnda insanl deersiz bir nesneye dntrmektir. Ya idam cezasnda lmn beklen25

mesi; salt kurban iin deil yaknlar iin de dayanlmas olanaksz gnler ce sren bir ikence seansdr. Bir insann lm an yaklamaktadr, nk onu ketledecekler, katledeceklerini nceden haber vermitir ve o orda durup aresizlikle beklemektedir. Ama onun karsnda eli kolu bal o insann lme gidiinin aresizlini yaayan insanlar da asl aresiz olan deil midir. Evet onlar izleyerek aresizliin byn, utancn insanl n imhasn bir trdeleri boazlanrken tepkisizlikleri ile ahlakszln yaarlar. lm bekleyi insan znn imhasdr. damn kendisi de bir baka imha. dam olaynda cezaya bir deme, bir kefaret, bir ksas, bir alma gibi bakmamak gerekir. lenen bir cinayeti detme peine dldnde insanlktan klarak ilkellie dnlmez mi? dam cezas ile ama katilin yeniden su ilemesine engel olmak ise bunu gerekletirecek tek yaptrm onu yoketmek olmamaldr/^v./i// Slmen, "lm cezas zerine Dnceler", Alan yay. ht.1986)

II.BLM

OSMANLIDA LM CEZASI

26

HKM SULTAN OLMAZ ISE HATA G E L M E Z C E L L A T T A N

Burada tarihsel olarak Osmanl'da lm cezasnn evrim ve aamalarn dan ok, uygulanan lm cezas yntemlerini, hangi hallerde uyguland n; infazlarn nasl ve nerede yapldnnn bir tablosunu izmeyi amalyoruz. Asl olarak kendi tarihimizdeki vahetin tablosunu izip ortaya koymak istiyoruz. Osmanl'da padiahn otoritesini kstlayan herhangi bir dzenleme yok. Herhangi bir kimse iin "katledilsin" diye buyuruyor, katlediliyor. Ayrca mahkemeler de idam cezas veriyor. Osmanl uygulamasnda ou zaman yaplan infazn (ldrme fiilinin); -cinayet mi? -bir suun cezasnn infaz m? olduunu ayrtetmek kolay deildir. Yani suun kanunilii ou yerde kaybolur, yasallk anlamnda bile bir hakkaniyetten szedilemez. Yani ldrme olay bir cezann infaz m, bir cinayet mi belirsiz hale gelir. Bu durum iin vahametini daha da arttrr. Burada Osmanl devletinde lm cezas uygulamasnn evriminden ok (tarhsel evrimi ve geliim aamalarn deil) kendisine bakacaz: Hangi sulara lm cezas veriliyordu? Uygulanan lm cezas yntemleri nelerdi? nfazlar nerede, nasl, kim tarafndan yerine getiriliyordu? Sorularnn yantlar aratrlarak idam cezasnn vahi dnyasn tablosu nu gzler nne sermeye allacaktr.
HANGI SULARA LM C E Z A S NGRLMT?

Hangi sulara lm cezas verilecei kendisini iki kaynakta gsterir. Bunlardan birincisi eri hukuktan kaynaklanan lm cezalardr. Dier bir kaynak ise padiahn kendi yetkisine dayanarak koyduu kanunlardan, yani rfi hukuktan kaynaklanan lm cezas trleridir. eri hukukun kayna Kuran'dr ve lm cezas Kuran'da snrl sular iin ngrlm tr. Bunlar Allaha kar ilenen sular(Had) olarak adlandrlr. rfi hukuk ise birok somut duruma ilikin lm cezas getirmitir. Bu ceza kimi kanunnamelerde somut olarak belirtilmiken bazen de yargla ra (kadlara) verilen geni takdir yetkisi (tazir) ierisinde bulunmaktadr.
29

Kanunnamelerde kimi sular iin lm cezasnn tanmlanm olmas zamana gre nemli bir ilerleme saylr. Yani su ve cezalarn kanunilii szkonusudur, bunu bir olumluluk sayabiliriz. Kukusuz sularn ve ceza larn kanunnamelerde tanmlanm olsa bile arl, vaheti iin vahame tini deitirmez. dam cezas gerektiren suun tanmlanm olmas bir para da olsa keyfilii engeller bir nitelik tar. Ama asl keyfilik padiah ya da iktidarn dier sahiplerinin hibir snrlamaya tabi tutmadan kendi uygun bulduklar ekilde lm cezas uygulamalardr. Ki bunun binlerce rnei szkonusudur. Padiahn kanun koyma yetkisi vardr. Ve snrszdr. Padiahn bu yetkisini eriat kurallarna da tamamen uygun bulunmutur. rfi hukuk eriat ayrm, eriat alimlerince teorize edilerek padiah otoritesinin mutlaklna dokunulmamtr. Tam tersine padiah iradesi ile cezalar dzenlenmesine olanak verilmitir. Bylece insanlarn can, yani yaam hakk konusunda padiah dorudan doruya bir tasarruf yetkisi ile donan mtr. eriat kurallar yalnz baz sular iin lm cezas ngrm olsa bile, padiahn mutlak otoritesinin tannp hukukiletirilmesi ile padiahn bu cezay verme yetkisi de tartmasz bir biimde uygulanr olmutur. lm cezasnn uygulama alan da son derece genilemitir. Padiah mutlak yetkisine dayanarak koyduu kurallara uymayanlara lm cezas verirken keyfi bir biimde su ileme tehlikesi grdn iddia ettii kiileri de bu cezaya arptrmtr. lm cezas uygulama yetkisi, yani tazire dayanarak siyaseten katlettir me yetkisi padiahn yansra snrl da olsa Vezir-i Azam'a, Kaptan Paa'ya, Kaymakam- Rikab- Humayun'a, sefer halinde grevli vezirlere de tannmtr. lm cezas yaptrmna balanan sular yle sralayabiliriz: 1. Padihn kardei olmak suu: Nizam- Alem iin Karde Katli: Yldrm Beyazt tahta ktnda kardei Yakub elebi'yi katlettirmitir. Osmanlda bilinen ilk karde katli budur. Fatih'e gelinceye kadar tahta kan hkmdarlar karde katli ynnde buyruklar vermilerdir. Tahta kar kmaz kundakta ocuk olan kardei Ahmed'i boduran Fatih, bir kanunname maddesi koyarak bu cinayetine hukukilik kazandrmtr. Padiah kardei olmay lm cezas gerektiren su olarak tanmlayan kanunname hkm yledir: "Ve her kimseneye evladmdan saltanat myesser ola,karndalarn nizam- alem iin katlet mek mnasibdir." (mer Ltfi Barkan, Trkiyede Din ve Devlet leri, Cunnuriyetin 50. Yldnm Seminerine Sunulan Bildirileri, TTK yay.Ank.l975,sf.68)

2. Devletin askeri ve mali emniyetine kastedeni erler: Her kim din ve devlete hyanet ederse ban keserim ve yerine adam bulurum. (IH.Selim'den Kaymakam Paa'ya Emir, Enver Ziya Karal, Selim IH'in Hatt Hmayunlar (2 cilt/Nizam Cedid), TTK Yay., Ankara sf.U5) 2A. Padiahn hayatna kasd. 2B. Padiahn hayatna kar tehlike oluturmak. 2C. Padiaha yalan syleme. 2D. Devlete kar isyan 3.Asiler,ekiyalar, yol kesiciler: 1601 tarihli bir belgede yerel kaymakam istanbul'dan u istekte bulunu yor; Salgn halinde Ktahya civarn kasp kavuran, gz oyup insan katle den, mal yamalayan ekiyann kanlar hedredilmesi iin emir yazlmas. (A.Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Birey ve Toplum Yay.Ank. 1985, sf. 137) 4Tehlikeli addedilen dini fikirler yayanlar: Snni islam inancna aykr dnce sahibi olmak. Hallac- Mansur haksz yere katledildi diyen bir kimsenin de ayn onun gibi katledilmesi gerekir. eyhlislam Ebussuud Efendinn fetvas. Ebussuud Efendi'de dinsel adan tehlikeli grlen eitli dnceler hakknda lm cezas uygun grlen onlarca fetva szkonusudur. (Ayrntl hilgi iin hak. Ali Yldrm, Osmanl Engizisyon,sf. 165 vd.) 5. Devlete borcunu demeyen mltezimler. (Barkan, agy, sf. 65) 6. Kalp para basanlar. (Barkan, agy, sf. 65) 7. Altn, gm ve tuz yasaklarna riayet etmeyenler. (Barkan, agy, sf.65) 8. Altn darya karmak veya ayarn bozmak: Fatih devrinde altn dzeninin aksayan kimi yanlarn gidermek iin II.Beyazt zamannda uygulanmtr. 9. Oru yiyenler: eyhlislam Ebussuud Efendi verdii fetvalarda "Ramazan orucunun farz olduunu inkar edip, ramazan geldiinde oru tutmayan kimselerin katllerininin mubah olduunu" sylemitir. Fetvalar dinsel buyruklardr ve yargsal adan uyulmalar zorunludur. Zaten bir mklat annda soru nun dinsel adan zmnn ne olduunu ortaya konulmas iin istenir di. 10. Kahve ve arap imek. (R. Ekrem Kou, Tarihimizde Garip Vakalar, Varlk Yay., tst. 1971 sf. 194, Barkan agy, sf 65,)
31

sn

eyhlislam Ebussuud Efendinin "arap ierken bu ne ho bir nesnedir diyen bir kimsenin katli gerekir" ynnde fetvas vardr. (A. Yldrm, agy, sf 164) 11.Ttn imek. Kadzade IV.Murat'n ttn yasa ve uygulad cezalar eriata uygun bularak onaylad da grlr. "Kadzadeye ttnn dinen yasak edilme diini syledikleri zaman "ulul emr olan padiahn men etmesi ile terki lazm gelir,dinlemeyenler katlonulur" diye padiah iradesinde adeta eriat yapmtr.(Mumcu.agy, sf.109, Barkan, agy sf. 65) 12. Ev veya harman yakmak: Fail bir kmese konulup yaklrd. (Barkan, agy, sf. 68) 13. Esir uruluyan ve ayardan ve dkkn aan ve birka defa hrszl zuhur eden kimseler siyaseten salb olunur: Ve esir ourlayan ve ayardan ve dkkn aan ve birka kez hrszl zahir olmu kimesneyi asalar. (Barkan,agy, sf.68) 14. Bir kimse gecede ve gndzde bir kimsenin evine girse hrszlk ile girdii sabit olsa, avrat ekenler gibi siyaset oluna. 15. Bir bakasnn avradn zorla karp avratla tutulann seran siyase tin ideler. 16. Adam ldren kimseyi yerine ldreler(Barkan agy, sf. 69) 17. Namaz klmamakta lm cezasnn gerektiren bir sutur. eyhlislam Ebussuud Efendi tarafndan verilen bir fetvada "Bir kii namaz inkar edip 'inanana namaz gerekmez dese ona ne yapmak gerekir' sorusuna eyhlislamn cevab 'katli gerekir' eklindedir."(A. Yldrm, agy,sf.l62) 18. Yetkililere geree aykr ihbar ve gammazlkta bulunmay adet haline getirenler.(Mumcu, agy. sf. 52) 19. Casuslara(Mumcu, agy. sf. 52) 20. Gayrimiislmlere zel idam sular -Evini beyaza boyatann katli: III. Selim, Kaymakam Paa'ya yazd bir fermanda yle diyor: imdiden sonra bina olunan evler, tenbih edesin, gavurlarnki gibi siyah lacivert boyamasunlar.Hem pek yksek yapyorlar ve adetten ziyade yapmasnlar. Mslman evleri siyah olmasn. Gavur ve yahudi evleri siyah olsun.Gavur ve mslman belli olsun. Mimar aalar arp tenbih edesin.fKanl, agy. sf. 103) -renkli ayakkab giyenin katli: -gsterili elbise giyenin katli:
32

III. Selim, devlet adamlarnn gsterili elbiseler giyerek birbirlerine alm atmalarna, bu yolda byk paralar harcamalarna, ortaya kan dzensizlie kar yaynlad fermanda bu ie derhal son verilmesini syleyerek, bu tr davranlara devam edenlerin katledileceini bildirmi tir: "Ramazandan sonra gerek esnaf gerek hizmetkr ve katip ve mltezim vesaire velhasl erkan samur krk giyen eshab- resimden mada al ve cepkenli krk misill kibara mahsus olan esbabla her kimi grrsem katlederim. Heman uru edp iktiza edenlere feman yazasn ve hilaf hare ket eden bulunur ise elbette siyaset olsun." (Kural, agy.sf.102) III. Selim kyafet meselesinde zel bir titizlik gstermitir. Osmanl imparatorluunda kyafetin zel nemi vardr. slamlar ile hristiyanlar kyafetlerinden tefrik edildikleri gibi, islamlarn itimai seviyeleri ve memuriyetleri ve hristiyanlann mensup olduklar cemaatleri de kyafet lerden anlalmaktadr. Kyafet; mslmanlarn kavuklar ve ayakkablar iin san renk tahsis edilmitir.Ernenilerin apka ve ayakkablan krmz, Rumlann siyah, Yahudilerin ise mavi idi. 21. Sarayn nnde trk armak: III. Selim, Kaymakam Paa'ya yazd bir fermanda yle diyor: "Bu gece sabaha yakn Frenk gemicileri sandal ile trk ararak saray nn den getiler ve birka defadr ediyorlar. Reis efendiye tenbih eyle bilcm le ilcilere ve Frenklere tenbih eylesn bir dahi yle edepsizlik etmesnler, hem kim olursa bila-aman katlederim." (Enver Ziya Kural, Selim IH.Hatt Hmuyunlar, Agy., sf.98) 22. Karaborsaclk yapmak: IILSelim Vezir-i Azama yazd bir fermanda karaborsaclk yapan esnafn iddetle cezaandnlnasn istemitir: "u gnlerde erzak sakhyan muhtekirleri ve narhndan ziyade insafsz satanlar siyaset edesin ve daima bu siyasetin zerine olup ey sakhyan bakkal dkkn nne salb eyleyesn." (Kural,agy. sf 106) 23. Belirlenen fiyatn stnde mal satmak: III. Selim Vezir-i Azam'a yazd bir fermanda belirlenen fiyatn stn de mal satanlarn katledilmesini istemitir: "Bu vehile rayi olmasyn fermanlar sdar olunup fimabad bir ake ziyadeye veren her kim olursa olsun katlolunsun." (Kural, agy. sf. 106) 24. Kusur, kabahat ve zulmleri sabit olan devlet grevlileri: III. Selim, Tmar ve Zeamet Kanunnamesi dzenleyerek ynetici zulmne snr getirmek istemitir.Bu kanunname hkmlerinde yle
33

denilmektedir: "Alaybeyleri unvan ile tanlan tmar ve zeamet sahipleri nin kusur, kabahat ve zulmleri incelenip saptanmadka azledilmeyeceklerdir. Azledilmek zere crm sabit olanlar ibret olmak zere idam edileceklerdir." 25. Eksik gramajl ekmek yapan frnclar: III. Selim, tebdili kyafet ederek Istanbulda dolam ve arkasndan Kaymakam'a gnderdii bir fermanda yle buyurmutur: "Evvelki gn tebdilde ekmek pek bozuk olmakla ekmekileri sana gnderdim. Elbet kabahat hangisinde ise dkknnn nnde bugn asasn." (Kural, agy. sf.130) 26. Fuhu yapmak: 1602 tarihli bir belgede yle deniliyor: "Beylerbeyi hanndan ahz olunan nefer fahielerin ikisi tehiz olunup (Kzgn demirle dalanp) biri uvala konub salb oluna deyu buyruldu." (Mumcu, agy,sf.l36) 27. izin almakszn padiahn cariyesiyle evlenmek: 28. Mslmanl kabul edip yeniden hristiyan olmak: "Mslman olmak iin kelimeyi ehadet getirmek yeterlidir. Kii mslmanl kabul ettikten sonra bir daha dnemez, byle bir ey yapmaya kalkan da yakarlar." (Manuel Serrano Y.Sanz, Trkiye'nin Drt Yl, Tercman yay. sf.71) 29. Gayri mslimlerin camiye izinsiz girmeleri. 30. lde susuzluk ekileceini sylemek; Yavuz Msr'a girmek iin gemee mecbur olduu Tih ve Sina lleri iin hazrlk yapt. 1517 Ocanda Kuds geildi. Bir konak yerinde vezir lerden Hasan Paa: -lde susuzluktan...derken Yavuz Selim: -Cellat!...diye bard. Paann ba u\verdi.( Reat Ekrem Kou, Osmanl Padiahlar, Nehiolu Yay., tst.Tarihsiz.sf. 118) 31 .Geceleri fenersiz dolamak: Padiah IV.Murat, geceleri sokaklarda fenersiz dolaan insanlara benim emrimi duymadn m diye barr ve orackta katlettirirdi.(Kou, Agy.sf217-18) 32.Su ileme ihtimali bulunmak: Padiah IV.Murat iin; Cezas ekilmi veya af edilmi eski sulular ile ile ileride bir su ileyecebilecei zann da lm iin kafi bir sebepti. (Kou,Agy.,sf.220) 33. Tebdil gezen padiaha dileke vermek: Padiahlar tebdil gezerken kendilerini tanyp arzuhal vermek adet
34

deildir. 1758 ylnda III.Mustafa tebdilde iken orum Alayibeyi Feyzullah adnda birinin, bu yasaa uymayarak padiaha arzuhal vermesi onun hemen katledilmesine neden olmutur. (Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Sadeletiren Neet atay, TTK yay, Ank. 1992, sf.336) 34.Ak brk giymek: Yenierilerin giyme hakkna sahip bulunduklar balk olan ak brk baka asker taifesinin giymesi yasak olup bu yasa ineyenlere idam cezas uygulanrd. " Ve yasa oluna ki tfenki trifesi yenieri suretinde ak brk giymeye. Eslemeyip giyenlere muhkem siyaset oluna." (L Barkan, Kanunlar, c.l, sf. 356, st., 1943) CEZALARIN NFAZI Saraydan kan infaz emri; eer infaz sarayn iinde olacaksa bostancbaya, saray veya istanbul dnda olacaksa kapcbana verilir. Bu kii ler infaz enirinin uygulanmasn gzetirler. Emirler kapclara, avulara da verilebilir. Onlar da byk bir gizlilik ierisinde hareket ederek emrin yerine getirilmesi iin infaz mahaline ularlar. Hakknda infaz karar verilen mahkmun durumdan haberdar olmama s, kamamas, hilelere bavurmasnn nlenmesi iin lm habercileri, cellatlar ellerini abuk ilerini sk tutarlar. Sarayda gizli olarak yaplan idamlar zel olarak yetitirilmi dilsiz cellatlar infaz ederlerdi. Sarayda verilen infaz emirleri yerine getirilirken mahkmun kimliine gre bir usul uygulanrd. Szgelimi sank yksek memuriyette bulunan biri ise kendisine makam ve mevkisinin gerektirdi azami sayg gsteril dikten sonra hkmn infazna geilirdi. Yksek dereceli memurlarn infaz boma suretiyle yerine getirilirdi. Yksek memurlarn kan dkmeme kuralna uygun olarak halledilmeleri yoluna gidilmitir. Bu yasaa idam edilen kiiyi aalamak iin uyulma d olurdu ve bu durumda sann ba kesilir ya da hanerlenirdi. Askerlere dair lm cezalarnn infaz ise genellikle bomak ve sonra snda denize atmak biiminde infaz edilmitir. Hkm uygulanrken nce asker kiinin birtakm askeri alametleri sklerek askerlikten arndrlm tr. Burada cesedin denize atlmasna zel bir nem verildii grlr. Cesed kaybedilmelidir, nk baka askerlerin galeyana gelmesine izin verilemez. (Ayrntl bilgi iin bak. A.Mumcu, Osnnl Devletinde Siyaseten Kati,)
35

J
le yukar ekilir ve sonra birden bu mthi engellerin zerine braklrd. Vcuduna saplanan engeller bazen derhal ldrrd. Ekseriya da lm mthi aclarla uzun srerdi. engel cezasna ekiya, bilhassa korsanlar arptrlrd. Kaptan paalar donanma ile akdenizden dnerlerken korsan getirirlerdi. Bunlardan bir ksmn kadrgalarn direklerine astrrd. Limana prdehet girer, bir ksmn da engele saklard. Onyedinci asrda Bosna'da mthi bir haydut olan ibrahim Voyvoda 18 yanda bir kzd. engele aslarak ikence ile idam edildi. Bir yabanc, 1655-1656 yllarnda Trkiye'de bulunmu olan Fransz seyyah Jean Thevenot (1655-1656'cla Trkiye, ev. Nuray Yldz, Tercman Yay.tst. 1978) engel'i yle anlatyor: "engele asmaya gelince bu birok yerinden tpk kasaplarnki gibi ucu sivri demirden engellerin bulunduu bir ceza aletidir. st ksmna sulu palanga ile konduktan sonra,dmee braklr ve derken aslr. Eer bu asma ii vcudun orta yerinde ise kt birey yoktur! nk bir seferde lr. Fakat eer engel baka bir tarafndan tutuyor ise bazen orada gn eziyet ekmee devam eder. Ve nihayet ackm ve susam halde acdan kvranarak lr. ENGEL E engele asma ile ilgili bir de deyim vardr. engelin dehetini betimle yen ilgin bir szdr, insann engeldeki paralanm halini betimlemek iin ENGEL lEI deyimi kullanlyordu. engele atma eklinde infaz ok yaygn olarak uygulanyordu ki byle bir deyim bile olumutu. engel iei, "ikenceyle ldrmek iin engele atlan adamn kanl ve sarkk cesedinden kinaye bir tabirdir. Eskiden beddua makamnda sylenir, ikenceyle ldrlmek iin cengele atsnlar da bir tarafndan saplanp iek gibi sarksn demek istenilirdi. Bu tabir Divan edebiyatna da girmiti. air Zati: Greyim dar- fenada ola engel iei Kim ki smbl der ise zlf-i periann iin Beyitinde bu tabiri kulland gibi, Sinoplu r de (bak.Latifi Tezkiresi, Kltr Bak. Yay. Ankara 1990) bir ktasnda sevgilisini ayartm olan rakibi hakknda ayn tabiri kullanmtr:
37
36

TRL INFAZ EKILLERI

Siyasi mahkmlar yal kemend ile boulurdu. Bazen idamdan sonra ba "ifre" denilen gayet keskin hususi bir ustura ile gvdeden ayrlr, ya bir "ibret ta"nn stne konulur, ya da sarayn ehre alan byk kaps nn "bab- hmayun"un nne atlrd. Sabkal hrszlar, bilhassa gece hrszlar, ehrin tensip edilen bir yerin de, umumiyetle suun ilendii semtte, hatta bazen girdii evin veya dkknn, hann kapsna aslrd. Katiller umumiyetle ikence ile ldrlrd. Askerlerin, yani sipahi veya yenierilerin, balan kesilir, cesetleri ayak larna ta balanarak denize atlrd. Bazan da mahkma gizli maln syletmek iin idamdan evvel herhangi bir suretle cellatlar eliyle ikence tatbik olunurdu. Hammer, 1599'daki Karayazc isyannda nce isyanclarn yanma geen daha sonra ise pimanlk getiren Hseyin Paa'nn sonunu yle anlatyor: "Hseyin istanbul'a gnderildi.Kemikleri krlp ehirde bir at zerinde gezdirildikten sonra naa Odun Kapsnda demir engele asld" (Hammer,Osmanl Tarihi Cilt 2.sf.233, Ayrntl bilgi iin bkz. Yldrm, Osmanl Engizisyonu)
IKENCENIN KOD AD FRN

Saray bahesinde bostanc frnnn yanda bir kk hapishane bulu nurdu. Burada sanklara infaz ncesi ikence yaplr ve ikencehaneye "frn" denilirdi."Fnna gtrn"demek ikence veya ikence emri demek ti. Bostancnn bir vazifesi de padiahlarn gazabna urayp da katli lazm gelenlerin vcudlarm izaleydi. Sadrazamlarn bile bunlar vastasyla canlarna kydrd.
ENGELE ASMA

engel, istanbul'da, Eminnnde idi. Kaln kalaslardan yaplm kale burcu gibi bir eydi. Bir adam boyundan yksek yerine, muhtelif byk lkte ve uzunlukta, balan yukarya doru kvnk ve sivri,keskin, bir tarak eklinde bir sra,kasap dkknlarnda olduu gibi, engeller konmutu. Mahkm anadan doma soyulur, elleri ayaklan balanp makaral ipler

Yzn gren istemez asmaa gvah Ursun kaza kimse demez neydi gnah Ba ire tutup ol gl kazklad derler Grem an engel iei olsun ilahi "engele gelmek, mecaz oluyla aslmak anlamna gelen bir kavram daha vardr." (Mehmet Zeki Pakaln.Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Mehyay. st 1993, l.Cilt, sf. 348)
ARMHA G E R M E

omuzlarna armhta olduu gibi bir ift ya mumu dikilir, gezdirilerek tehir edilirdi. Bu da akilere ve korsanlara tatbik edilen cezalardand. "islam dinine kar kt bir ey yapan ya da syleyen veya bir Trk kadn ile zina yapan veya bir camiye izinsiz giren Hristiyanlar da kaza oturtulurlard.f.fetrt Thevenot, agy)
BIR RNEK

armh cezas da ekiyaya ve bilhassa casuslara tatbik edilirdi. Mahkm gene ana domas rlplak soyulur, kollar ve bacaklar ak, yzkoyun bir armh stne smsk balanr, omuz balar ve butlarnn kaba etleri bak ile oyularak buralara gayet iri ya mumlar dikilir ve yaklrd. armh, zerindeki mahkm ile beraber bir devenin stne konularak ehirde dolatrlr, tehir edilirdi. Mahkmun can pek olup lmezse akam st aslrd. On yedinci asr ortalarnda asi Abaza Mehmet Paa'nn istanbul'da tutuklanan casuslar byle idam edilmiti. 1553'de Macar kral I.Ferdinand'n vergilerini demek zere istanbul'a gelen heyet iinde yeralan Hans Dernschvvam istanbul ve Anadolu'ya ili kin izlenimlerini bir kitapta toplar. Dernschvvam Osmanl lkesinde bulunduu srada lm cezasnn eitli infaz biimlerine de tank olur. Bunlardan biri de bir mahkmun armha gerilmesidir: "13 Mart 1554'de Sinan Paa, Galata'da bir Macar yahut da bir Hrvat kleyi, kollar ha biiminde aslm vaziyette iviletti. Her iki bacak kemiinden ivilerle tahtaya aktrd, akama doru idam edilinceye kadar btn gn orada kald. Bu klenin suu kap zgrlne kavu mak istemesiydi."(Hans Demsdmam, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Kltr BaLYay.,Mersin 1992.sf.99)
KAZA OTURTMA

Kazk da mthi aclarla muhakkak ldren bir ceza idi. Mahkm keza rlplak soyulur, elleri ve ayaklar balanr, bilek kalnlnda gayet sert aatan yaplm bir yal kaza aklarak oturtulurdu. Ekseriya da
38

Ivo Andri, Drina Kprs adl romannda 1570'lerde geen bir olay anlatr. Romanda Sokullu Mehmet Paa doduu yer olan Sokolovi ky yaknndaki Drina rma zerine bir kpr ina ettirmek zere Abid Aa isimli bir kiiyi grevlendirir. Romanda o nl kaza oturtma sahnesi bir kylln, Radislav'n kpr inaatn sabote etmeye kalkmas zerine ona verilen vahim cezay anlatmaktadr. Andri'in roman gerek belgele re dayanan bir tarih belgeselidir. (ev.Hasan Ali Ediz,Altn Kitaplar,lst.l963) Buraya ilgili blmleri alyorum: "Suluyu zel bir biimde sorguya ekmelerini, ama ikencede onu bayltacak kadar ileri gitmemelerini, ayn gn le st iskelenin en yksek yerinde kaza kaklmas iin lazm gelen btn hazrl yapmala rn, onun kasabann her yanndan, rman her iki kysndan da grlme sini istediini... Mslman, Hristiyan, ocuk, ihtiyar, btn erkeklerin gelip mutlaka bu manzaray seyretlerenini ilan etmesini istiyordu. Her eyin hazr olduunu sylediler. Aa yukar drt kar uzunluunda mee aacndan yaplm bir kazk yerde duruyordu, inceltilmi, sivri ucuna demir geirilmi ve i ya ile yalanmt, iskelenin yksek bir yerine de direkler iviylenmiti. Kazk onlarn arasna dikilecekti. Orada, kaz adamn vcuduna sokmak iin tahta bir tokmak, ipler ve baka eyler vard. Orada, suyun zerine doru uzanan, kk bir oda byklnde tahta demeli bir yer hazrlanmt. Bir sahneye benziyen bu yere, Radislav ingene ile beraber kt. Radislav'a yatmasn syledikleri zaman bir an duraklad. ingeneler stndeki gmlekle kuzu derisini kardlar. Gsnde zincirlerin at yaralar meydana kt. Bunlar kzarm ve imiti. Radislav artk hi sesi ni karmadan emrettikleri gibi yzkoyun yatt, ilkin ellerini arkasna baladlar. Sonra ayak bileklerine birer ip geirdiler. ingenelerden her biri bu ipleri bir tarafa ekerek bacaklarn iyice ayrdlar. O srada cellat
39

da kaz iki yuvarlak tahtann zerine yerletirdi. yle ki sivri ucu tam kylnn bacaklar arasna geliyordu. Sonra kemerinden geni, ksa bir bak kard. Yerde yatan mahkmun yanna diz kerek pantolonunun iki baca arasndaki ksm kesti.Ve kazn adamn vcuduna girebilmesi iin geni bir delik at. Celladn iinin bu en feci ksm vcdun ban dokunuu iletitrediini, yaryarya kalktn, sonra yine grltyle yere dtn gryorlard. i bitince ingene srayarak ayaa kalkt. Yerden tahta ekici ald ve kazn yuvarlak tarafna ll,ar darbeler indirmee balad. ki darbede bir duruyor, kazn girdii vcuda bak yor, sonra da ingenelere dnerek gayet yava ipi ekmelerim tenbih ediyordu. Kylnn, bacaklar ayrk yatan vcudu igd ile kvranyor du. Her eki vuruunda bel kemii katlanyor, eiliyor, fakat ipleri ekin ce yine dikiliyordu. Kyy yle bir sessizlik kaplamt ki her eki darbesinin dalarda uyandrd yanklar duyuluyordu. Daha yaknda olanlar adamn alnnn yere arptn duyuyorlard. Bir grlt daha iiti liyordu ki, bu ne bir inilti, ne bir ikyet, ne son nefesini veren birinin hrlts idi. Bu insan olundan gelen bir sese hi benzemiyordu. ki tarafa ekilen, tartlan, ikence edilen bu vcuttan, inenen bir tahtadan ve krlan bir aa dalndan kan sese benziyen bir atrt geli yordu. iki vuruta bir ingene, yerde yatan vcuda doru eiliyor, kazn doru yoldan ilerleyip ilerlemediine bakyor, hayatla ilgili bir organ zedelemediinden emin olduktan sonra tekrar yerine dnyor, iine devam ediyordu. O srada eki sesleri kesildi. Cellad adamn sa kreinde kaslarn gerildiini, derinin kabardn grmt. Hemen bir ustura alarak o yeri ha biiminde yard. Soluk bir kan akmaa balad, gittike fazlalat. Bir iki vurutan sonra, delinen noktadan kazn demir ucu grnmee bala d. Bu u, sa kulan hizasna gelinceye kadar daha bir iki darbe vurdu. Adam artk kaza tamamile gemiti. ie geirilen bir kuzu gibi. Yalnz sivri ucu azndan deil, srtndan kyordu. Ne barsaklar ne de cier leri zedelenmiti. Cellat artk tahta ekici frlatt ve yaklat, hareketsiz duran vcudu muayene etti. Kazn sivri ucunun girip kt yerlerden damla damla akan kan tahtann stnde birikiyordu, iki ingene, adamn uyumu vcudunu srt st evirdi. Ayaklarm ucundan baladlar. O srada cellat adamn yaayp yaamadn kontrol ediyordu. Yz birden bire imi adeta bymt. Gzleri kocaman alm, korku ile bakyor du. Gz kapaklar hi kmldamyordu. Az akt. Dudaklar sertlemi, 40

kslm, dileri kenetlenmiti. Artk yznn baz kaslarn kontrol alt na alamyordu. Onun iin yz bir maskeye benzemiti. Kalbi bouk bouk atyor, cierlerinden ksa ve sk nefesler kyordu. ingeneler onu ie geirilen bir koyun gibi yava yava kaldrmaa baladlar, cellat onlara dikkat etmelerini, vcudu fazla sarsmamalarn tenbih ediyordu. Kazn, kaln ve yuvarlak olan tarafm iki tahta arasna yerletirdiler, ivilerle aktlar. Sonra arka tarafn da ayn ykseklikte bir tahtaya ivile diler ve hepsini birden iskelenin kazklar stne aktlar. ingeneler ekildi. Bo kalan sahnede yalnz, gs ileri doru km, beline kadar plak, iki arn ykseklikte, dimdik kaza geen adam kalmt. Uzaktan kazn vcuduna getii ve ayak bileklerinin bu kaza balanm olduu grlyordu. Kollar da arkasna balanmt. Onun iin, aadan iskelenin ta tepesinde, rman stnde, havada uan bir heykel gibi grnyordu. Kazn boyunca ince bir kan szyordu. Ama adam yayordu, baygn da deildi. Gs inip kalkyor.boynundaki damarlar atyor, gzleri ar ar ama durmadan dnyor, lm bekliyordu. Kasabadan tellaln sesi geliyordu. Hkmn yerine getirildii ve yapya zarar verecek kimsenin bundan da kt bir cezaya arptrlacan ilan ediyordu." BlR KAZIA OTURTMA RNE DAHA ngiliz Adolphus Slade anlarnda bir kazkla infaz olayndan szediyor: "Beylerbeyi sarayn yakmaa teebbs ettikleri esnada sust yaka landklar sylenilen iki kii kaza aklmlard. Bunlardan biri aradan bir gn getii halde, hl nefes alyordu." BlR ANI 1552-1556 yllar arasnda istanbul'da kle olarak bulunan Manuel Serrano Y.Sanz anlarnda daha esir edildikleri gn arkadalarnn bana gelen bir olay anlatr: "Esir dtm gn iki kiiyi bir sebepten cezalandrdlar. Birisinin bilek, burun ve kulaklarn kestiler, dierini kaza aktlar. Bir de 'eden bulur' diye boynuna levha astlar. Kazk akmak ok korkun bir lm 41

ekli. Cezaly ucu sivri bir kazk dikip zerine oturtuyorlar. Bazen bunun ucu adamn azndan kyor. Bu vaziyette iki U gn yaayanlar var." (Manuel Serrano Y.Sanz, Trkiye'nin Drt Yl 1552-1556, ev. A.Kurtolu, Tercman Yay.lst.tarihsiz.sf.lO) TOPLA PARALAMA Onaltnc asr sonlarnda, bostancbalardan Ferhat aa bir de top ceza s icad etmiti. Sulu gen bir yenieri idi. Bir imamn nikhl gen karsn kandrp karm, kadnn salarn keserek olan kyafetine sokmu, pervaszca bir mddet yan sra gezdirmiti. skdar'da yakaland.Tophane'ye gt rld. Ferhat Aa engeli, armh, kaz az grd. Delikanly rlp lak soydurttu. Bilek, dirsek, diz ve ayak mafsallarn demir ekilerle krdrp zavally yal paavralara sararak bir havan topunun namlusuna glle gibi tktrtt. Sonra topu ateleterek havaya frlatt, parampara etti. RECM:CELLATSIZ DAM Reat Ekrem Kou anlatyor: "Bir de cellatsz idam vard ki recim/taa tutma denilirdi. slam eriatna gre bir Hnstiyanla mnasebette bulundu u katiyetle tesbit edilen mslman kadnlarnn bu cezaya arptrlmalar gerekirdi. Btn imparatorluk tarihi boyunca yalnz bir kadn, bu sula sulana rak, Merzifonlu Kara Mustafa Paa sadaretinde Sultanahmette ylanl stun yannda recmedilmiti. Cellatlar kadn kollar ieride olarak gsne kadar topraa gmer, sonra halk tarafndan ta yamuruna tutularak lin edilirdi. Eski mverrihlerimiz, lin karl "keke etme" tabirini kullanmlar dr." BR ANI Polonyal antika eser uzman Kont Edward istanbul izlenimlerinde anlatyor: "Bu lke zendost memleketi deildir. Evli bir kadnn yabanc bir erkekle gizli mnasebet kurmas onu lme gtrr. Her iki sulu kanun lara gre recimedilir. Hele byle bir durum Hristiyan erkek iin sz
42

konusu ise, feci bir lme hazr olmaldr. "Mslmanl kabul etmeye ceim" diye dayatrsa diri diri kaza vurulur.(E.Razynski, Agy. sf.177) BlR RNEK: PADAHIN SEYRETT RECM Padiah IV.Sultan Mehmet zamannda geen bir olayda padiahn onay ile bir kadn recimedilir. "1680 ylnda stanbul'da Aksaray'da Muratpaa Camii yannda kavaf lk yapan yal bir yenieri emeklisinin- gen kars, dkkn evlerinin civarnda gen ve gzel bir ipeki Yahudiye k olur.Bir gn 'alemi ayardan hali' sanp delikanly evine alr. Fakat mahalleli grmtr. Evi basarlar, kadnla olan yatakta plak yakalarlar. erat bir gayri mslimle zina eden kadnn recim edilmesini emretmektedir. Recim talayarak ldrmektir, fakat yine o eriatn tarifine gre 'zina klc knda grmekle sabit olur'. Baskn yapan ahitler yalan sylerler, yle grdk derler. Davaya bakan Rumeli kadaskeri Beyazzade Ahmet Efendi bu ehadeti kafi grp kadnn recmine hkmeder. Dier btn ulema efendiler pek hakl olarak ok ar olan bu lin karanna itiraz ederler: 'Bu mslmanlarn ahitlii makbul deildir, zira zinay tarifi vehile grmek imknszdr, byle ahvalde hkm zann yakn ile verilir, fahie avretin adiyen katli gerekir' dediler. Padiah itirazlar dinlemedi. Hkm tasdik etti ve heye canla 'aman ben de greyim!' dedi. Zalim hkm Atmeydannda burmal stun yannda infaz edildi. Evvela, ikence ile lmden kurtulmak iin islamiyeti kabul eden gen Yahudinin ba kesildi, sonra Zaniye'yi, gvdesi plak, kollar gvdesine bal, beline kadar bir ukura gmdler. Binbir ayak bir ayak stnde kalabalkt. Sultan Mehmet brahim Paa saraynn penceresinden seyredi yordu. Kadn lm yerine getirilirken padiah grd: -lftiradr,bi gnahm!., ehzadelerinin ba iin bana kyma! diye bar d. lk ta Zaniye'nin erkek kardei att. Tabir mverrih silahdar Mehmet Aanndr, kadn hemen 'keke' edilerek bir ta beinin altnda kaybol du. "(7?. E. Kou, Agy,sf.264) HRAK-IBNNAR (ATETE YAKMA) Trkler mslmanla geip tekrar Hristiyan olan dnmeleri, boyunla rna barut dolu bir anta ve balan zerine de ziftlenmi bir balk koya rak yakarlar.fJettrc Thevanot,agy)
43

Hurufilein yaklmas Sultan Mehmet dneminde 1444 ylnda gerekle ir. Hurufi inancndan olari baz bilgili ahslar padiah ile dostluk kurar lar. Bu ilikinin devletin ve milletin yararna olmadn dnen eyhlislam harekete geer. eyhlislam Molla Fahreddin Acemi'nin gayretleri sonucu sapkn/mlhid olduu ileri srlen bu insanlar Edirne'de erefeli Camide atee atlarak yaklrlar. lm cezalan yaklarak infaz edilir. (Ayrntl bilgi iin bak, Yldrm Osmanl Engizisyonu) "Temiz yrekli paa ol sapknlar yanna artt. Molla onlan gizlendi i bir yerden dinlemee balad. Onlarsa Sadrazamn kendilerini kabulden daha da yreklenerek sapkn inanlarn, ie yaramaz grlerini akla maya kalkarak ilerinde gizledikleri fesad, her testi iine konulan szd rr dedikleri gibi ortaya koydular, inanlarnn hulul ve ilhad olduunu davranlarnn da halk birbirine krdrmak yolunda bulunduunu gster diler. Molla Fahreddin sz buraya gelince salam iman ve sert yaps gerei daha fazla gizlenemeyip ortaya kt. Bu mlhidlerin zerine yr yerek onlar yakalamaya alnca bunlar da Dar's-saade'ye doru kat lar. Molla arkalarndan kotunp Padiah Sultan Mehmet'ten bunlarn kendisine teslim edilmesini srarla istedi. Yapt aklamalarla padiah inandrd. Ve sapknlar alp Edirne'deki Yenicami'e gtrd. Mezzinlere sala verdirerek halk toplad. Minbere kp bu mlhid sapknlarn ldrl meleri gereini belirterek bu ie yardm edenlerin byk savaba girecekle rini aklad. Camide toplananlar onlar yakmaya zendirdi. Namazgah meydanna odunlar ydrarak sz edilen sapknlar atee attrd. Sylenildiine gre Molla Fahreddin'in sakal uzun olduundan atei liflerken bunlar tutumu yznn bir ksm yanmt. "(Hoca Sadettin Efendi, Taciit Tevaril, CiltS, sf 54, Kltr Bak. Yay. 1992)

BR RNEK "14 ubat 1954'te yle bir olay oldu. Bir Rum Atmeydan'nda yakld. O, vaktiyle zorla snnet edilmek ve Mslman yaplmak istenmiti. Fakat o mslmanl kabul ettii halde asl dini olan Hristiyanl muhafaza ediyormu. Durum anlalnca Sinan Paa onu yaktryor. Rumun yakla ca srada paa ona mslmnl tam olarak kabul ederse yaklmayaca gibi 200 de florin verileceini sylemi. Ne var ki kle bu teklifi kabul etmeyip Hristiyan kalmakta srar edince yaklm. Adettir, bir hristiyan bir Trk kadn ile yakalanrsa ya snnet olup mslman olur ya da yaklr. Ayn ekilde bir hristiyan veya kle, imanl ve aziz telakki edilen bir mslman Trk'e kar direnir ve onu dvmeye kalkrsa yalnz dayak yemekle kalmaz, ayn zamanda yakii."(Hans Dernschwam, Agy., sf.99,154,324) BR RNEK Polonyal antika eser uzman Edward Raczynski 1814'de stanbul'a bir seyahatte bulunmu ve izlenimlerini 1821'de kitap olarak yaynlamtr. Yazar bir hrszn atee atlarak cezalandnldm anlatyor: "stanbul'da bizde olduu gibi hrszlarn yangn srsmda i yaptklar ve hatta kargaalktan istifade etmek iin yangn kardklar oluyor. Osmanl lkesinde bu su ilenildii yerde cezalandrlyor. Yangn ka rrken yakalanan birisi derhal atee atlyor." (1814'de stanbul ve atlakkaleye Seyahat, Tercman Yay. 1st. 1980. sf.I76) BR RNEK

BR RNEK Haramilik ettii, eitli fesatlklar yapt, dinsel buyruklara kar karak kfr ehli olduu iftiras ve ihbar zerine yakalanan Er Gaib adl Yrn atee atlp yaklmas iin Padiah Sarho Il.Selim tarafn dan Bursa Beyine 1567 tarihli bir ferman gnderilir. Fermanda adgeenin ihrak binnar edilmesi buyurulur: " Baz mcrimlerle birlikte Bursa Zindannda maphus olan Er Gaib'in ihrak binnar olunmasn emir idib byrdm ki vusul buldukta mezburu ihrak binnar idb emir yerine vardn yazp arz eyleyesin" (Ahmet Refik, Onaltnc Asrda Osmanl Devletinde Rafzilik ve Bektailik, st. 1932, sf 22)
44 45

Harman yakan kiiler yakalandklannda cezalan bir tavuk kmesine konulup yaklmak suretiyle infaz olunurdu. (Barkan, agy.,sf.68) AIZA KIZGIN KURS UN DKEREK NFAZ Bir yabanc seyyah gzlemlerini aktaryor: Ramazan aynda oru tutmayan kimseler de vard. Fakat onlar ok zaman gizlice yerler ve ierlerdi. nk onlar bunu aleni olarak yaparlar sa balan derde girerdi.

Ramazan aynda arap ienler azlarna kzgn kurun dklmek sure ti ile cezalandrlrlard. Bazen de lme mahkm edilirlerdi. Ceza birka defa tatbik edilmi, fakat imdi olduka azdr. (Jean Thevenot,Agy)

TTN ENLERN KELLELERNN KESLP AIZLARINA UBUK KONULMASI Padiah IV.Murat tahta knn onuncu ylnda ttn ienlere kar onlar canndan edecek ar yaptrmlar uygulamaya balad. Kahve ve ttn iilmesini yasaklayarak bu yasaa uymayanlarn annda idam edil mesini emir buyurdu: "Evlerin, dkknlarn, bekar odalarnn damlarna adamlar kartt. Bacalar koklatt, ttn kokusu alnan yerleri bast. Ev ise erkeini, bekar menzili ise iindekilerin phepisini kapllarnn nnde idam ettirdi. Aslan yahut kafalar kesilen ttn iiciler, ubuklar azlarna verilerek tehir edildiler. Her sabah istanbul sokaklarnda birer ikier laei maktul bulunduka halkn kalbine bir mertebede korku istila etti ki tabir olunmaz. "(Mustafa Nainu Efendi,Naima Tarihi,ev.Zuhuri Danman,ZD Yay.sf.) BOYUN VURMAK Boynun kesilmesi suretiyle yaplan idam hkmleri hakknda kullanlr bir tabirdi. Bu hkm klla icra olunurdu. Bir yabanc gen bir adamn boynunun nasl kesildiini anlatyor, ingiliz Adolphus Slade, Padiah II.,Mahmt zamannda 1829-1831 tarih lerinde Istanbulda bulunuyor. Yazar Osmanl devletine ilikin anlarn 1833'de yaynlyor. Slade Osmanl devletinde bir insann boynunun nasl vurulduuriu,lm cezasnn bu ekilde nasl infaz edildiini anlarnda canl bir tablo olarak betimliyor. Anlarndan aktaryorum: "Bir Trkn kafasnn nasl kesildiine ahit oldum.,Bir sabah sokakta yrrken, teki kede toplanm olan kalabalk dikkatimi ekti. nce neyin ceryan ettiini anlayamadm iin duraladm. Biraz sonra kavasla rn koltuklarndan ve ellerinden yakaladklar bir adam ite kaka bulundu um atarafa doru getirdiklerini grdm. Sokan en msait yerinde durdular ve halk geriye doru iterek msait bir yer atlar. Aralarnda sktm Trklerin bana kzgn kzgn baktklarn farkettiim halde, bu mahalden ekip gitmeme imkn kalmam bulunuyordu. Ortadaki alanda iki kii duruyordu. Bunlardan biri yalca, iren gr nl bir adamd. Dieri gen, ok yakkl, iyi giyimli bir efendiydi, ilk bakta bu gencin pervassz admlarna, vekanna bakanlar, onun kavasla rn amiri olduunu sanrlard. Halbuki lme gidiyordu.
47

CNSEL ORGANLARI DALANIP DENZDE BOULMA 1602 tarihli bir belgede yle deniliyor: Beylerbeyi hanndan ahz olunan nefer fahielerin ikisi tchiz olunup (Kzgn demirle dalanp) biri uvala konub salb oluna deyu buyruldu." (Mumcu, Agy, sf.136) K ENLERN DENZDE BOULMASI Padiah Gen Osman tahta geer gemez asayiin bozulduu gereke siyle iki yasann iddetini artrr. Sarho yakalananlar feci ekilde can verirler. "Sultan Osman hkmdarlk icratna buradan balad. Yanna bostancba ile bostanclar alp bizzat meyhane meyhane teftie kt. Pek tabi ayak takm ile yz gz olma durumuna dt. Hamal, dellak, kayk, salapuryac, rgat bekar uaklarndan, yenierilerden, sipahilerden sarho yakaladklarn ta kayklarna doldurttu. Geceleyin ayaklarna ta balatarak denize attrd" Gen Osman dilber yzl fakat zalim yrekli olarak tarif edilir. 300 Kazak korsanna verdii cezalar kendi askerleri tarafndan bile tepkiyle karlanmtr. "Sultan Osman korsanlarn bir ksmn fillere inetti, bir ksmn kaza, bir ksmn engele vurdurdu. Bazlarn belinden ikiye bldrd. Bir kan da direklere balatp ok talimi yaparak kendi eliyle ldrd." Ne var ki kendisinin sonu da Yedikule zindanlarnn bir hcresinde boynuna kemend atlarak hayata veda etmek eklinde olmutur. Cellat lm alameti olarak Sultan Osman'n bir kulan ve burnunu kesip yeni padiah Sultan Mustafa'nn annesine gtrmtr. (Peevi ibrahim Efendi, Peevi Tarihi.Kltr Bak. Yay. Mersin 1992 .Cilt, sf.362; Kou,Agy,194)

46

Orta yere gelince, ne yapacan bilen bir kii edasyla diz kt. Ellerim arkasnda balad. ren suratl cellat, gayri ihtiyari almasna engel olur dncesiyle, gencin ellerini sicimle balad. Sonra bandaki kavuu ald. Tepesinde uzun braklm sa dm yaparak ksaltt ve sanatndaki ustaln gstermek iin kafasn hafif dzelttikten sonra, suluya oynamadan sk durmasn tembihledi. Ve bir darbe ile marur ba talara yuvarlad... Trk erkeklerinin gmlekleri bizim gibi uzun yakal deil, tamamiyle yakaszdr. Byle bir boyun, celladn iini pek kolaylatrdndan, padi ahlarn bu kyafetleri bilhassa m setiklerini dnmemek elden gelmi yor! Gencin katli iin yaplan hazrlk iki dakika bile srmemiti. Bu ksack sre zarfnda cellat m, yoksa lme giden gen mi daha kendine hakimdi, bir ayrm yapamayacam. Ama cellat palasn havaya kaldrd ve bu vazi yette gence suunu syledi: -Padiah efendimize kar isyan; fesada tevik ve saire... Kanm donduran bu korkun saniyeleri herkes gibi nefes almadan yaadm. Faciay oynayan iki aktr bize nazaran ok soukkanl duruyor, hatta ecelin alnna damga vurduu gen, hepimizden soukkanl grn yordu. O kadar yakndm ki aresizlik iinde kendisini dikkatle seyredi yordum. ok yakkl bir insand. Sar yaz teninde, bir rperene, bir titreyi grmedim. Halbuki, ldrlecei sylenen bir insann korkudan titreyeceini sanrdm Gen adam, sularn sayan celladn szlerini dinledikten sonra, yksek sesle haykrd: -Ey Mahmut! Hi bir suum olmad halde beni lme mahkm ettin. Gnahm boynuna olsun! Birka kelime daha sylemek istediyse de, cellat sabrszlanarak, -z n kesti ve: -Haydi, hzr msn? diye sordu. Gen adam duralad ve artk her eyden vazgeerek, meleklerin hayali iinde, yiit bir sesle cevap verdi: -Hazrm! te, topraa yuvarlanan ba, byle bir pala darbesiyle kesildi. Basz bedenden bir kan deryas fkrd. Boynunda raeler bir sre devam edip kayboldu.Ve bir hayat bedenden uup gitti. iini baarm olan canavar, palasndan akan kanlan lnn elbisesine silerek temizledi. Sonra gnee doru evirip zerinde leke kalp kaludt48

gna bakt. Herhalde tam manasyla temizlenmemi olmal ki, ayn ekilde elbisesine srp iyice temizledi, iinin bittiine kani olup knna yerletir di. O esnada gerek kendi benliimde, gerekse evrede toplanm olan Trklerin yreklerinde ylesine derin bir nefret hakim olmutu ki, o hain cellad elimize braksalard, sonsuz bir zevk ve sevin iinde para para edebilirdik. Cellat cesedi dzeltti, ban koltuunun altna yerletirdi.Yardmcs hasl olan kan tabakalarn temizler gibi davrand. Korkun sessizlik iin de seyredenlerden birer ikier eksilmeler oldu ve ahali ar ar, keder dolu kalplerine ellerini bastrarak aynld. Gen Hasan, uzatld sokakta yirmidrt saat terkedildi. Gelen geen ler seyretti. Kpekler evresinde doland. be dakika iinde ne mthi bir tezat! Zihnimde hi bir manzarann bylesine elem dolu, bylesine kahredici bir zdrap yarattn hatrlam yorum. Ne idam etme, ne el ayak krarark ldrme, ne kaza akma gibi cezalarn, velhasl Allahn yaratt insan ldrmek iin eytani kafalann icad ettii ikencelerin hi birinin^ tesadf ettiim 'ba kesilerek katledil me' hadisesinden daha feci bir tesir yaratacana inanmyorum. Dier usullerde nceden yaplan birtakm hazrlklar vardr ki, evrede toplan m olan kalabal bu vahi grnme ksmen hazrlar. Bir giyotinin kopard ba tesir eden celladn salyal suratndan tiksinen insanlar, idam sehpasnn, ecel bann denemesini, hazrlann seyrede seyrede, farknda olmadan bu dehete kendilerini hazrlar. Mahkmun zavall kafa s sepete yuvarlandnda, beklemediiniz bir vahetin rpertisi iinde, rpnmazsnz. Ecel de, lme mahkm edilenin kiilii de, aletler ve grltler arasnda kaybolur, dikkatlerden uzaklar. Halbuki, benim ahit olduum bu sahnede evvelce balam bir hazrlk, bir tiyatro dekoru, hokkabaz klkl insanlar yoktur. Azrail'in buz gibi arl tepenizdedir ve lme terkedilen btn dehetiyle sokan ortasnda uzanp durmaktadr. Ba yuvarlanm ve koltuunun altna sktrlm insann, sonradan bana kavuacana iman edenlerin itikadlaryla alay etmemeye imkn m var! Faciann etkisini arttran ve seyredenlerin benliine etin trnaktan aynlamay kadar ileyen bir hakikat daha var; celladn palasnda kafasn veren bu insan susuzdur!" Adolphus Slade'in, Kaptan Paa, ev.Osman nde,Boazii Yay. ht.l973(sf.275-279) 49

"Ba kesme hususunda onlar ok maharetlidirler ve bir darbede kelleyi uururlar."(Jean Thevanot, agy) ASMAK Bu yntemde boyun asl bir ilmikle sklr ya da krlr. Bunun iin idam edilecek kii genellikle havaszlktan bouluncaya dein bir daraacnda ya da kirite asl tutulur. Baz lkelerde ise mahkm boynuna ilmik geirilerek kapakl bir plat forma karlr. Kapak aldnda birden aa sallanr. Ani ve iddetli silkme boyun omurlarn krar. Bunun annda bilin yitimine yolat varsaylr. "Birini aslmak iin gtrdkleri zaman, eer yolda bir Hristiyan'a rastlarlarsa, onu cellat olarak kullanrlar. Bir keresinde bu i iin grevlen dirilmi olan bir Fransz tccar, bunlardan hibir ekilde kaaniayarak kendisine emredilen ii yapt. Aslacak olan iki kiiyi astktan sonra, baka olup olmadn sordu. Buna son derece fkelenen Trkler bu Hristiyan'n herkesi asmak istediini syleyerek onu taladlar. Fakat adam kap kurtuldu."(Jean Thevanot, agy) Macar elilik heyetinde bulunan Hans Dernschwam anlatyor: "Bir defa snda bir paa, padiahn haberi olmadan onun cariyelerinden biri ile evle nir. Bunu duyan padiah paay derhal huzuruna getirtir. Onu hemen cellatlara teslim ederek deniz kysna gnderir ve orada aslr. stanbul'dan Galata'ya gelirken bu daraacn grmek mmkndr, "(//.v Dernschvvam, Agy, sf.189) DUMANLA BOARAK LDRME "Trkmen taifesinden Kzl-koca oullar namnda drt karde, harami lik mesleini kendileine i edinip, ekseriya Amasya ve Tokat taraflarn garet ederek, yolculara devaml zarar verirlerdi. Yrg Paa daha nce cihan padiannn lalas olup o gnlerde Amasya ve Ermeniye-i Kebir hakimi idi. Bu ahvalden agah olunca hile ile bunlar avlamak tedarikinde oldu... Amasya ehrinde kendisini hasta yatrd. Bu kerih kalabalk Merzifon'a geldiinde olunu karlamak iin gnderdi. Babasnn hasta ve zayf olduunu beyan ettikten sonra kendilerini istirahat iin ehre davet etti. Trkmen taifesi bu tavan uykusuna aldanp ehre girince her birini bir menzile tevzi edip bu ekilde cemiyetlerini datt. Nihayet cmlesini basz ve ayaksz eyledi. Bir gece iki keyfiyle mest harab ile 50

uykuya esir olduklar srada yiit Osmanl askerleri tarafndan menzille rinde katlolundular. Baz gruhu da zencirlere balayp bir maraya doldurdular. Daha sonra maramn kapsnn nne odun yp, atee verdiler. Hepisini duman azab ile helak eyleyip pis vcudlarndan cihan pak eylediler. Duman azab ile siyaset olundular. Bu diyarn halkndan ihtiyar bir kadnn olu terzilik takribiyle KzlKoca oullarna yanap elbiselerini diker idi. Zikir olunan bu vakada onlarla birlikte bulundu. O bahsedilen maarada Trkmenlerin duman azab ile siyaset olunduunu ihtiyar annesi duymakla, lanet vc zar eyleyip Yrg Paa'nn divanna gelerek olunun gnahsz olduunu ve kendisi ne zulm yapldna dair baz szler syledi. Yrg Paa ise, mukadder olan zuhur etti. Olan olmu. Ekiya ile karmann cezasn bulmu. Simden geri bunun aresi sabrdr diye cevap verdi. Bunun zerine yal kadn miskin olunun hayatndan meyus olup yle dedi: Bari lsn grsem. Paa merhamete gelip helak olan lleri bir bir karp bu kadna gsterin buyurdu. Maraya varlp duman ile helak olan lleri aratrr ken bir kann altnda zayf bir ahsn cesedini buldular. Cesedde henz hayat emareleri grlmekte idi. Meer cesed yal kadnn olu imi.Yal kadn ite benim olum budur diyerek onu evine gtrd. (Solakzade Tarihi,l.Cilt,sf.215-217) KIZILIRMAK'TA BOMAK Denizde boarak idam hkmnn infaznn yansra nehirlerde, rmaklarda boarak da hkm yerine getiriliyordu. Szgelimi Padiah Il.Selim'in bu dorultuda bir ferman var. 1558'de Amasya Beyi'ne gnde rilen fermanda "Sleyman Fakih adl kiinin kfr ve ilhad zerine oldu unun ihbar edildii bildirilerek bu kiinin ele geirilip, kimselere duyurulmadan Kzdrmaa iletb irak eyleyesin; Ya da baka bir biim de ve uygun grlecek ekilde hrszlk ve haramilik eylediler diye iddia (iftira) edip haklarndan gelesin" biiminde emri yer alyor. (Ahmet Refik,agy,sf.26) AIRI DOZDA AFYON YUTTURARAK NFAZ IV.Murat'n kendi zel doktorunun afyon kullandnn ihbar edilmesi zerine onu lm cezasn mahkm etmesi ve bu cezann infaz ekli tyler rperticidir: "Sultan Murat hekimba ile satran oynarken kutuyu kartt.
51

BR RNEK iinde on dirhem kadar afyon vard. -Bu nedir? diye sordu. -Genliimden itiyadm olmu, afyondur padiahm. -Ye bakalm da grelim... Hekimba bir iki para yuttu; -Hepisini, hepisini ye... dedi. -On dirhem afyondur padiahm, panzehir olsa ldrr. -Sen hekimi haziksin, zararn def edersin! diyerek hepisini yedirdi. Hckimbann sahneye ahit olan akirtleri hemen adrna kotular, kusturucu ila hazrladlar. Fakat padiah brakmad, tamam oyun da satran oynatt, ta ki zehir tesir edip hekimba yklnca adrna gtrl mesine izin verdi. (Kou,Agy,222)
IKENCE ILE IDAM INFAZ

IlI.Sultan Mehmet'in annesinin rvet orta olan Yahudi kadn Kira'nn idam da tyler rperticidir. 1600 yl ramazan aynda sipahiler ayaklanmlar ve ancak Kira'nn kellesini alarak fkeleri yatabilmitir: "Sulular saklandklar yerde yakaland. Paakapsna getirilerek sipahiler tarafndan lin edildiler. Kira'nn cesedini ana domas soydular. Para para doradlar. En mahrem uzuvlarna varncaya kadar her parasn onlara rvet vererek mansb alm olanlann sokak kaplanna mhladlar. "eyhlislam'dan fetva alnarak infaz edilen resmi bir idam treniydi bu. (Kou, Agy, 173)
BIR RNEK

Mahkmlarn zellikle konumalar iin idamlarndan nce eitli ikencelere tabi tutulduklar grlrd. Mahkmlar adeta ar ikencelerle idamn infazna hazrlanrd. 1555'de Rumeli taraflarnda kendisinin ehzade Mustafa olduunu idda eden bir kii etrafna byk kalabalklar topluyor, tmar datyor, rtbeler veriyordu. Mustafa hile ile yakalanarak istanbul'a getirildi. Ar ikence lerden sonra katledildi: "Padiahlk davasna kalkan serseri, Sultan Sleyman'n ark seferinden skdar'a dnd gn ikence ile idam edildi. Elleri, ayaklan, kulaklar.burnu kesildi. Uyuz bir at stnde halka tehirden sonra idam edildi"(Kou, agy. 135)
BIR RNEK

1648'de Sadrazam Ahmet Paa'nn sonu da rvet komisyoncusu Kira hanm ile ayn oldu. "Sadrazam Ahmet cellatba Kara Ali eli ile idam edilmi, rl plak soyulan cesedi Atmeydanna atlmt. Yenieriler bir aki paann cesedi ni bakla para para kesip doram, her parasn cehil glzeti iindeki ayak takmna, mafsal arlanna insan ya iyi gelir diye beer onar ake ye satmt. Bundan dolay bu sadrazam hezarpare binpara lakabyla anld. (Kou.agy. 238)
BOYNA KEMENT ATMAK

Kement ile bomann da bir usul vardr, idam cezasnn bu infaz tr genellikle Osmanl hanedan yelerine ve yksek devlet memurlanna uygulanrd. Kullanlan kement de katledilecek kiinin kimliine gre deiirdi. Onyedinci asr vezirlerinden Hezarpare Ahmet Paa cellad karsnda grnce "vay kafir kahpe olu" diye barm, mukavemet gstermi, bir ahra srklenerek gtrlm, cellat, paann bandaki kavuu alp kendi bana,kendi bandaki kirli klah da paann bana koyduktan sonra onu bir yumrukta onu kertip boynuna yal kemendi atmt. . Kanuninin olu ehzade Mustafa'nn infaz da boynuna kement atmak suretiyle icra edilir. Babasnn emri ile otaa arlan ehzade ieri girer girmez celladn kemendini boynunda bulur: "Otaa girer girmez cellatlar tarafndan sarlarak bouldu. 38 yanda gl, kuvetli bir adamd, idam 53

Osmanl hanedan idamlar uygularken protokol kurallarna tam anlamyla riayet ederdi. Fakat bazen szkonusu olan idam hkm oldu mu asi ile vezir arasnda hi bir ayrcalk kalmayabiliyordu. III.Mehmet'in vezirlerinden Hseyin Paa'nn sonu da en az asi Mustfa kadar vahim olmutu: "Hseyin Paa ihanetle ele geirilip ikenceye verildi. rl plak soyuldu. Bir eli ile bir aya balta tersi ile krld. armha gerilip ensesinin derisi yzld. Ve bu yaraya mum dikildi. Bir at stnde stanbul halkna tehir edildikten sonra Odunkapusunda engele vurul du." (Kou, Agy, 175)
52

hkmnn ok g olduu, cellatlar ile hayli boutuu, babasndan istimdad ile feryad ettii, nihayet Enderun halkndan ve Hurrem Sultana satlmlardan dev yapl Zal Mahmut Aa'nn kollarn tutmas zerine boynuna kement geirilir."(Solakzade Tarihi.ev.Vahit abuk, Kltr Sak. Yay. Atk. 1989, II. Cilt, sf. 233) Padiahlar'da kement'den paylarna deni almlardr. 1648de valide Ksem Sultan'n entirikalar sonucunda padiah brahim de boynunda kemendi bulmutu. "Sultan ibrahim srtnda atlastan bir entari, yaln ayak kendisini ldrmeye gelenlere baryordu: -ite Kitabullah, beni ne hkm ile ldrrsnz behey zalimler! Sorusu, barmas, katlin hkmsz oluu sonu vermedi. Cellatlar kement atp karn tamam ettiler." brahim'in ahi tutarcasna Ksem Sultan'n sonu da bir kemendle oldu. Hem de usulne uygun olmayan bir kemendle. Bir padiah kars, iki padiah anas ve bir padiahn byk anas Ksem Sultan yaln ayakl bir baltac neferinin boynuna dolad bir perde kordonu ile bu dnyadan gt. "Kuu Mehmet elli seneden beri Osmanl Sarynda saltanat sren ihtiyar sultan mthi penesinin ar tokatlar ile yere ykt. Pencerelerden birinin perde kordonunu skp alarak boynuna dolad ve gs stne kerek bodu. Delikanl cellat deildi, uydurma kemendi maharetle boynuna dolamad iin kurbannn azndan ve burnundan kan fknyordu." (Kou, Agy, 256) KELLEY KOLTUA ALMAK Cellatlar, mahkmun ban kestikten sonra o ba alrlar ve ldrdkle ri kiinin koltuunun altna koyarlard. Boynu vurulan bir mslman deil ise, kesilen kelle ldrlen kiinin bacaklarnn arasna konulurdu. Bylece ldrlen kiinin aalanmas amalanrd. Kelleyi koltua almak deyimi buradan gelir. Fransz yazar Baron de Tott 1755'de istanbul'da Fransa elilii terc man olarak bulunuyordu. Daha sonra da Osmanl topu ve mhendis okullarnn kurulmasnda grev ald. Anlarn Trklere ve Tatarlara Dair Hatralar adl bir kitapta toplad. Baron de Tott kelleyi koltua almak/vermek'le ilgili olarak unlar yaz yor: "Hristiyanlar alaltmak, Mslmanlar yceltmek gelenei, idam
54

edilen mslman'n bann kolu arasna konmasn, Hrstiyan'mkinin ise bacaklarnn arasna yerletirilmesini salamtr." (Baron De Tott, Trkler /18.yy'da/1784, Tercman yay. st.tarihsiz.,sf.I09) KELLE GTRMEK Tarada cellat gnderip idam edilen siyasi mahkmlarn, hkmn infa zndan sonra hemen daima ba, yolda bozulmamas iin bal doldurulmu bir kl torba iinde cellat tarafndan istanbul'a getirilir ve payitahtta ykan dktan sonra tehir ve defnedilirdi. nfaz ister boma isterse aslma suretiyle yerine getirilmi olsun ldr len kiinin ba kesilerek vcudundan ayrlrd. Kellenin kesilmesinin ve kati emrini veren makama getirilmesinin nedeninde verilen emrin yerine getirildiinden emin olma kaygusu temel rol oynuyordu. infazn hkm genellikle ak alanlarda herkesin gz nnde yerine getirilirdi. Sarayda bostancbann nezaretinde de hkm infaz olunurdu. Yine Yedikule zindanlarnda da hkm icra olunurdu. Bu durumu ifade eden kelle gtrmek diye bir deyim de var. (Bak. O.N. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri Szl, MEB Yay., ist. 1993, 2.Cilt,sf.238) KELLELERN SERGLENMES Osmanl saltanatnn insan rperten bir gelenei vard, idamlar infaz edilen kiilerin kelleleri belli bir usul dahilinde sergilenirdi. Kellelerin tehiri ile tm tebaya korku salnp ibret verilmek isteniliyordu. Osmanl insanlar mevkilerine makamlarna uygun olarak katletmeye zen gsterirken katledilen insanlarn kellelerinin sergilenmesinde de mevkilerine makamlarna gre bir metod uygulamaktan geri durmuyordu. Osmanl devletinde vurulan kellelerin sergilenmesi zel bir merasim dahi linde icra edilirdi. Gerek kellelerin sergilendii tepsinin gerekse sergileme yerinin makama gre bir ayrcal vard.

55

GM TEPSIDE VEZIR BALAR

KADNLARA UYGULANAN Z E L INFAZ TRLERI

Tehir emri kaktan sonra, Vezir-i azamlarn, vezirlerin ve her derece de yksek memurlarn kesilmi kelleleri ve Topkap Sarayndaki orta kapnn yanndaki mermer stunun yannda gm bir tepsi ierisinde tehir edilirdi. Orta dereceli rtbelilerin kesilmi kelleleri ise tahta bir tepsi ierisinde Bab- Hmayun nnde sergilenirdi. Kk rtbeli kimselerin kelleleri ise rtbeleri gerei tepsiye konulmayp yine Bab- Hmayun nnde ve fakat yerde tehir edilirdi. Kimi zaman, szgelimi bir isyan bastrldktan sonra ele geirilen asile rin balar belli peryotlarla vurulurdu. Bylece Bab- Hmayun'un nnde her gn onlarcasnn kellesi sergilenir, kap n kellesiz kalmaz, Osmanl hanedan kudretini kesik balarla bir kez daha gstermi olurdu. Bu uygulamaya kelle fetiizmi demek de mmkn, iren ama gerek. Sultan ibrahim kendisine az armaan getiren Vezir-i Azam Yusuf Paann kellesini vurdurmutur. Kellenin nne getirilmesi zerine "ne gzel elma gibi yanaklar varm, yazk oldu" diye zlmesi ise hanedann tam anlamyla hastalkl halini anlatmaktadr. (Ayrntl bilgi iin bak. A. Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Birey ve Toplum Yay.Ank. 1985,sf.93 vd.)
ZINDAN KUYUSU/CUB

Osmanl devleti kadnlara zel lm cezas gelitirmekte de ustaln gstermitir. Kadnlarn lm cezas onlara zel kimi ekillerde infaz edil mitir. UVALA KONULARAK D E N I Z D E BOULMAK Yakalanan "kt kadnlar" sa sa bir uvala konularak denize atlrd. nk crmleriyle kirlettikleri toprakta kalmak artk onlara layk grl mezdi. (M. D'Ohssan, 18. Yzyl Trkiye'sinde rf ve Adetler, ev. Z Yksel, Tercman Yay.) 1835-1839 yllar arasnda Osmanl ordusunda askeri retmen ve tahkimat uzman olarak grev yapan Alman Helmuth von Moltke Trkiye'de Durum ve Olaylar zerine Mektuplar adyla bir kitap yaynl yor. Ve bu dneme ilikin gzlemlerini aktaryor. "Kim Binbirgece'ye aldanp da ak maceralar diyarn Trkiye'de aramaa kalkarsa artlar hi bilmiyor demektir. Eer bir Trk kadn mslman bir erkekle ihanette bulunursa kocas onu hakaretle boar. Yok eer bu aldatma iini reayadan yani devletin Hristiyan tebasndan bir erkekle yaparsa bugn de, 1836'da da kadn hi acmadan suda boulur, reaya da aslr. Bu barbarla bizzat ben ahit oldum." Slade, anlarnda bir gayri mslim ile ilikisi olan bir mslman kad nn lm cezasna arptrld ve bu cezann uvala konularak denizde boulmak suretiyle infaz edildiini yazyor: "O gnlerde bir mslman kadnla gnl rabtas kuran bir yahudi, kendi evinin kapsnda idam olundu. Yahudiyle seviecek kadar aalat iin, mslman kadn uvala konulup Marmara Denizi'ne salverildi. Kadnn mslman olduu halde, bir yahudiyle sevimek gibi adilie tenezzl etmesi,Trklere pek ar gelmiti!" (Agy., sf.274) UVALA KONULARAK ASILMAK dam cezas gerektiren bir su ileyen kadna verilen cezann infaz srasnda infaz izleyen erkeklerin cinsel arzularn kamlamamak gerek esiyle cezann kadnn uvala konularak aslmas suretiyle icra edilmesi yoluna gidildii de grlmtr. ngiliz Adolphus Slade anlarnda (18291831) yle yazyor: "Kadn, erkekler karsnda mahrem bir varlk oldu57

Eskiden zindan olarak kullanlan susuz,derin kuyulara verilen addr, iine atlan adam lnceye kadar oradan kamazd. Buna Zindan Kuyusu'da denilirdi. Vaktiyle Halite Cub- Ali adl byle bir kuyu bulun duu iin Haliteki yere sonradan Cibali ad verilmitir. Cub kuyu demektir.(0. N. Pakahn, Agy. sf.303) BR RNEK 1571 tarihli Padiah Il.Selim tarafndan Manisa Beyine gnderilen fermanda bir mahkma kuyu cezasnn uygulanmas emrediliyor; "Manisa'da cinler vastasyla define bulma iddiasnda olan bir kiinin yakalanp, Manisa zindannda bulunan kuyuda lmne hapsedilmesi emrediliyor"(A/zme'; Refik agy ,31)

56

undan, cezalandrlan kadn; halkn edeb ve haya hislerine hrmet edile rek, uval iine konulup aslmt!" (Aclolphus Skide, Kaptan Paa sf. 274) Kars kendisini aldatan erkek bu konuda bir tepki gstermez ise devlet ona pezevenklik cezas veriyor, (bak. Barkan, agy, 67,Kftehor kanl cezas) HAFF KADINLARIN DENZDE BOULMASI 1754 ylnda Osmanl tahtna oturan IlI.Sultan Osman'n kadnlara kar zel bir iddet uygulad grlr. Padiah, kadnlarn sokaa kmalary la erkekleri azdraca dncesindeydi. Bu nedenle "kadnlara ince yamak tutunmay, yakas mutadndan fazla ak, erkein nazarn hemen ekebilecek ekilde srma ilemeli, ssl ferace giymeyi, sokak-ar misa firlikleri, arabalarla, kayklarla mesirelere gitmeyi iddetle yasak etmiti. Padiah yasan dinlemeyen stanbul'un hafifmerep nigarlanndan pek ounu toplatt, geceleyin bostanc kayklarna doldurtup Marmara ak larnda bodurtarak denize attrd sylenir. Pek naml iki fahie de bu ekilde idam edilmitir."(Kou, Agy, sf. 312) KURULA AIRLATIRILMI UVALLA DENZE ATILMAK Gayrimslimlerle zina eden kadnlara verilen lm cezasmn bir infaz tr olarak kurunla arlatrlm uvalla denizde boma yntemi uygu lanrd. "Fransz subaylar iki kadnn bir haremden kamasn salamlard. Harem sahibi, kadnlarn Fransz Garnizonunda olduklarn rendiinde Fransz komutana bavurmutu. Komutan kadnlar teslim etti. Zavall kadnlarn ikisi de ceza olarak kurunla arlatrlm uvallara kondular ve sonra Boza atldlar" Bir Hristiyan Adeti DAMDAN NCE DN TELKN DN TELKNN KKEN "Biz Avrupallar, lme mahkmiyet karsnda cesaret ve kendine hakim olma konusu dnda, baka yollar aramzdr. mesel; papazlar zavall mahkmun karsna geip gnah kartmaya alr, tvbekar olmasn ister. Fakat bir mslman gnde be vakit namaz kldndan ve
58

Allaha kretmek iin belledii kelimeleri dilinden drmediinden dolay, fani dnyay terke her zaman hazrdr ve son dini grevini kalben de yerine getirebilir. 'Son duan et' diye bir de sz olumutur. (Adolphus Skide, agy.sf.279 Bir yandan "tanrnn verdii can tanrnn alacana" inanp sonra da (celladn iini kolayatrr gibi, onu sakinletirip lm kutsayarak) idam ncesi mahkma dinsel telkinde bulunmaya kalkan din adam ne kadar ikiyzl ve gnahkardr! , dam cezasnda cellat vc din adam rollerini/grevlerini ifa ediyorlar. nce din adam ardndan cellat iba yapyor!

59

CELLAT
"Hkm sultan olmaz ise, gelmez hata cellattan." Osmanl Atasz. Cellat idam hkmlerini icra eden ahsa verilen addr. Mecazen merhametsiz, zalim, gaddar, hunhar yerine de kullanlr. Ne mthi sahnedir surigeh-i heyca tahayyl kl Heman bir demde bin maktul bin cellad olur peyda (Ziya Paa)
OSMANL RESMI CELLAT TEKILAT

Osmanl devletinin resmi cellat tekilat, bir cellatbamn idaresinde, saylar devir devir deien mteaddit cellatlardan mrekkepti. Hepsi de aslen Kpti idi. Cellatba ve cellatlar Bostancbamn emrinde idi. idam hkm Bostancbaya verilir, o da, yerine gre bazen bizzat nezaret ederek hkm yerine getirirdi. Eer ldrlecek kii mhim bir zat ise, idamda bostancba muhakkak bulunur, hkm de cellatba, maharetine en ok gvendii bir veya iki cellat ile infaz ederdi ki, bunlara da "cellat yama" denilirdi. Bostancba, sarayn en byk zabitlerinden biri olup balca vazifeleri, emrindeki bostanc neferleriyle sarayn ve padiahn ahsnn muhafazas; istanbul'un, Boazii ile beraber btn sahillerinin ve limalann emniyetine bakmakt. Saray bahesinde bostanc frnnn yannda bir kk hapishane bulu nurdu. Burada sanklara infaz ncesi ikence yaplr ve ikencehaneye frn denilirdi. Frna gtrn demek ikence veya idam emri demekti. idam edilecek kimseler ferman kncaya kadar Bostancba tarafndan tevkif olunurdu. Buna Bostancba hapsine verilmek denilirdi. Bostancba hapsinden sa kurtulanlar pek azdr. Usulen bir devlet adam idama mahkm olunca, ferman, kendisine bostancba tarafndan etei plerek hrmet gsterilerek tebli olunup, teselli dolu szler sylenerek cellada teslim edilirdi. 61

OSMANLI'NIN NAMLI CELLATLARI Osmanl tarihinde en naml cellatlar, 17. asrda Kara Ali, onun yama Hamal Ali ve Kara Ali'den sonra bacellat olan Sleyman'dr. Evliya elebi Kara Ali'nin potresini yle iziyor: Bu kolun stad kamili Kara Ali'dir ki bazulann svayp tii atelabn kemerine bendedip, sair ikence edecek aletlerini kemerine asp, el ve ayak kracak baltalar iki yanna tktrp, sair yamaklan dahi aletleriyle kemerlerini ssleyip yalnkl merdane cmb ederek geerler ki, ncuzbillah hibirinin ehresinde nur kalmam zehir adamlardr. CELLATIN MAHARET Cellatlarn grnleri ve ilerindeki ustalklar onlara hakl bir nam kazandrrd. Bu nedenledir ki onlarn huyunu suyunu bilen madurlar o celladn eline dtklerinde az sonra balarna ne geleceini az ok bilir lerdi. Hele bunlar nlerinde onlarca kafa vurulmu yksek devlet memur lar iseler. Padiah ibrahim'in Cin'ci diye anlan hocas alp rpm ve haksz yere byk bir servet edinmiti. Hazinede bulunan birtakm paha biilmez eyalar dahi zimmetine geirmiti. Kendisinden bunlar gzelllikle istenil diinde "canm tende iken bir ake vermem" dedi. Odaya Cellat Kara Ali arld. Kara Ali gelip ikence aletlerini yayarak "bu tedarikler sultanm iindir!" deyince Cinci Hoca her bir akenin yerini bir rpda syleyiver di. (Ayrntl bilgi iin bak, Ko.Agy) CELLATLIIN ERDEM Tarihi Buhuri Danman Cellat emesi adl tarihi romannda 1620'li yllarn mehur cellatlarndan Sleyman' konuturuyor. Usta cellat Sleyman yamaklarna mesleklerinin erdemini anlatyor: "insan ba kesilmek iin halkedilmitir. Eer ba kesilmiyecek olsayd Allah, kl ve satr neden yaratm olsun. Hem sonra, eer ba kesilmiye cek olsayd Allah ba ile gvde arasnda boyunu halk etmez, kafay gvdeye yaptrrd. Sanatlar arasnda en namuslu, en asil meselek de bizimkidir. Kan fenalklarn sadakasdr. Hasta olan vcutlardan kan almak adettir, insanlar arasnda iyilii yaymak iin fenalar ayklamak gerekir. Buday ykamadan, arasndaki yabanc maddeleri temizlemeden

ekmek yaparsak ac ve siyah bir ekmek elde ederiz.Ite Allah bizi, cemi yetin iindeki fenalklar yok etmek, insanlar daha iyi, daha temiz yapmak iin yaratmtr." (Zuhuri Danman, "Cellat emesi" Ankara 1948) Bir cellat bylesine felsefin konumalar yapabilir mi bilinmez. Ayrca yapmas da gerekmez. Zaten onun ii felsefenin varlk nedeni olan insan ortadan kaldrmak deil midir? CELLAT EMES / SYASET EMES Topkap Saray dahilinde izmekap denilen mahalden Ortakap deni len yere kadar uzanan duvarn Ortakapya pek yakn mahalindeki eme nin ad idi. Siyaseten idama mahkm olanlarn bu emenin yala iinde kesilmesi bu suretle tesmiyesine sebebolmutur. Cellat iini bitirdikten sonra ellerini, satrn, baklarn bu emenin musluunda ykard. (Osman Nuri Pakaln, Agy,sf.273) CELLAT MEZADI Bir mahkm cellada verildi mi, esvabyla beraber zerinden kan her ey cellatlarn olurdu. Bu eyalar toplanr ve senede bir veya iki defa byk bir mezat ile satlr, tutar bedelleri cellatlar arasnda taksim edilirdi. Buna "callat mezad" denilirdi. Cellat mezatlarnda ekseriya ok kymetli eya bulunurdu. Sahipleri cellat elinde can verdiklerinden, bu durum bir uursuzlua yorularak hakiki deerlerinden ok ucuza satlrd. Bir Cellatlk rnei BlR VEZlR BlR OCUU NASIL KATLEDER? Kuyucu Murat paa bir devirme olup adn katlettirdii insanlar atr d byk kuyulara doldurmu olmasndan almtr. Padiah 1600'lerin banda Veziri Azam unvan ile, Anadoluda bakaldran yoksul kylleri bastrmakla grevlendirir. O tarihte 90 yan am olan Paa bu grevini byk bir zevkle yerine getirir. Kuyucu Murat'n cellatlarn dahi ldrmek istemedii kk bir ocuu kendi elleri ile nasl katlettiini Naima Tarihi'nden okuyalm: "Bir gn otan nnde iskemle zerinde oturup kazlan kuyuya gelen adamlar katlettirip doldurmaa megul idi. O srada grd ki kalabalk
63

arasnda bir atl sipahi bir ocuu arkasna bindirmi geip gider. Paa emreyledi, varp ocuu at arkasndan indirip huzuruna getirdiler. Olanca: -Sen ne yerdensin, Celali arasna neden dtn? diye sordu. ocuk doruyu syleyip, -Falan diyardanm, ktlk sebebinden babam beni alp bunlara katld. Boazmz tokluuna yanlannca gezerdik, dedi. -Baban ne idi? diye sorunca, -ctar alard ve annla doyunuyordu. Veziri azam Murat Paa ban sallayarak ac ac gld. -Hay, Celalileri evke getirirdi, deyp ocuun katline iaret etti. ret zre ocuu cellatlara verdiler. Fakat cellatlar: -Bu masum ocuu niin ldrelim, diye ekilip, her biri bir tarafa gidip gizlendi. Paa emrinin neden geciktiini sordu. Cellatlarn ocua merhamet edip, katlinden kandklarn bildirdiklerinde paa, -Yenierilerden biri ldrsn!, diye buyurdu. Yenieri dilaverlerine teklif olunduunda onlar da ocua bakp; -Biz cellat myz, cellatlar bile merhamet etti, diye kabul etmediler. frat derecesinde hiddetlenen vezir kendi iolanlanna emretti ki ocu u ldreler. Onlar da huzurundan dalp kabul etmediklerinden, olan ck meydanda kald. Onu katledecek adam bulunamad. Bunun zerine ihtiyar vezir srtndaki krkn brakp, ayaa kalkp, ocuu tutup kuyu nun bana gtrd. Kendi eliyle ban burup, boazn skp helak edip kuyuya att. Sonra yerine geip sesini ykselterek orada bulunanlara seslendi: -Malmdur ki Celali ekiyas analarndan at ve mzrak ile domad. Hep byle ocuk idiler. Sonra byyp alemi fesada verdiler. Bu olan bunlarla gezip bunlarn yaptklarn grp renmitir. Bydnde bellediklerinin lezzeti dimandan gitmez. Bin terbiye olsa onmaz, uslan maz, akibetinde bir bela olmas kuvvetle muhtemeldir. Fesadn kkn kesmek iin, bunlardan hi birine merhamet etmeyip ortadan kaldrmak lazmdr. Cellat vezir, cellatlarn bile yreinin almad ocuk katlimann yaparken 90 yan oktan amt."

III.BLM

CUMHURYET DNEMNDE LM CEZASI

64

DAMLARIN TARH SYASAL YAAMIN TARHDR Trkiye'de idamlarn tarihi ayn zamanda siyasal yapnn da tarihidir. Gzle grlr bir ekilde sistemdeki anti demokratik yaplanmalar ile idamlar arasnda ak bir iliki szkonusudur. iin ilgin yan bu iliki yalnzca siyasal idamlara ait de deildir. Yani siyasal nitelik tasn ta masn idam cezalar grece de olsa demokratik zellikler arzeden zaman larda infaz edilmemitir. Ne zaman ki ak bask rejminin hkmlerini icra ettii gnlerde yaanm, bu gnlerin bir tanmlaycs olarak idamla rn infaz kendisini gstermitir. Bu zellik 27 Mays sonrasnda tm plak gzler tarafndan grlebilen bir seyir izlemitir. Bu saptama idam cezasnn tm biimsel hukukiliine karn tmyle siyasal bir tavr oldu unu, topluma gzda vermek, toplumu topyekn sindirmek iin baz insanlarn seilerek kurban edildii bir gsteriye dntrldn gste rir niteliktedir. Bu haliyle idam cezas uygulamalar adeta siyasal iktidarlarn toplum dan bir almas eklinde gereklemitir. damlarn tarihi siyasi hayatn tarihidir. Somut yaanmlklar bu tezi kantlayabilecek ok sayda rnei ier mektedir.

TBMM'NN OTORTESN LAN ETMESNN BlR SMGES STKLAL MAHKEMELER VE DAMLAR 1920'de kurulan BMM Hkmeti Osmanl Devleti'nin varolan mahke melerin yansra kendi mahkemelerini de faaliyete geirmitir. Bylece dnem iinde yeni bir dnem balamtr. BMM kendi fiili gcne daya narak bir yandan "kanunlar" kartrken dier yandan da bu kanunlarn icras ile grevli olmutur. Bu kanunlara dayanarak kurulan ve hkmler veren mahkemelerin yetki alan btnyle kamusal dzlemdir. Hkmet kendini grevli sayd ilere ilikin mahkemeler kurup iletirken zel hukuk ve hkmetin grev alan dnda kalan ilerde Osmanl mahkeme leri almalarn kesintisiz olarak devam ettirmilerdi, ikili bir yarg dzeninin ve yetkisinin hakim olduu gnlerde iba yapan BMM
67

mahkemelerinin birok idam karan verdii grlr. Yalnz "vatan hainli i" suu dnda hangi sularn idam cezas yaptrmna baland, vatan hainlii suu dnda idam cezas verilip verilmediini tesbit etmek olanakl deildir. Szkonusu olan sava halidir ve mahkemeler de bu sava koullannda alacaktr. Bu mahkemelerin ad stiklal Mahkemesi'dir. stiklal Mahkemeleri oluundan, yarglamalar ve kararlar ile Cumhuriyet dneminin en tartmal kurumlarndan biridir. Bu mahkeme lerin verdii kararlar arasnda ok sayda idam hkm de bulunmaktadr. Bu nedenle istiklal Mahkemelerinin servenini ok ksaca ele almak, zellikle de bu mahkemelerin toplu yarglama ve toplu idam kararlarn gzden geirmek yerinde olacaktr. 23 Nisan 1920'de Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin toplanmasyla birlikte iktidar ele alan Ankara Hkmeti etkin bir otorite salamak, dzenli bir ordu oluturmak ve lkede tek hakim gcn kendisi olduunu, kendi hukukunun tek ve biricik hukuk olduunu ilan ederek herkesin BMM'nin emirlerine uymasn gerekletirmek amacyla bir yasa hazrla ma yoluna gitti. "Hyanet- Vataniye Kanunu" adl bu yasa Meclisin alnn ilk hafta snda kartld. (29 Nisan 1920). Yasann 1. maddesinde "vatan hainlii" suu tanmlanr. 2. ve 3. maddelerinde ise bu suu ileyen kimselere idam cezas verilecei hkme balanr. Yalnz verilecek kararlarn BMM'ce onaylanmas ngrlr. STKLAL MAHKEMELER KURULUYOR Yasa km, ar hkmler getirilmi olmasna ramen uygulamas yerel mahkemelere verildii iin yasadan beklenen sonu elde edileme mitir. Bunun zerine 11 Eyll 1920'de karlan "Firariler Hakknda Kanun" ile istiklal Mahkemelerinin kurulmas kararlatrlr. Kanuna gre gerek Hyanet-i Vataniye Kanunu gerekse Firariler Hakkndaki Kanun'u uygulamak zere BMM yeleri arasndan seilecek kiilerle ihtiya orannda istiklal Mahkemesi kurulacaktr. Kanuna gre istiklal Mahkemesi kurulu kiiden oluacaktr. Bu yele rin hukuku olmas aranmamtr. Mahkemelerin kararlar kesin olup mahkeme zerinde herhangi bir denetim ya da onay makam szkonusu olmayacaktr. Bu mahkemeleri "devrim","ihtilal" mahkemelerine (Aybars, agy, sf.66) 68

benzetenler olduu gibi, meclisteki grmeler srasnda mahkemelere "millet mahkemesi", "terr mahkemesi" adnn verilmesini teklif eden milletvekilleri de olmutur.(Kl Ali, istiklal Mahkemesi Hatralar, Sel Yay., ist. 1955,sf. 7) Yine grmeler srasnda ileri srlen bir gr konumuz asndan nemlidir. Baz milletvekilleri "adalet arknn bozuk ve ilerinde inkilap zamanna uymayan usuller mevcut olduunu, bu yzden idamlar icabeden kimselerin bazen berat ettiklerini" dile getirmi lerdir. Kukusuz bu milletvekillerinin muratlar berat deil idamdr. ngrlen amac gerekletirmek zere yetkileri daha da geniletilerek, ilk olarak bata Ankara istiklal Mahkemesi olmak zere sekiz adet mahkeme kurulmutur. Zaman ierisinde mahkemelerin says artp eksilmi, mahkemeler kaldrlp yeniden kurulmu olsalar da Ekim 1920 de balayan istiklal Mahkemelerinin faaliyetleri fiilen Mart 1927 tarihine kadar devam etmi tir. Bu mahkemeler ok sayda idam karar vermilerdir, istiklal Mahkemelerinin zellii gerei verilen idam cezalar kesin olup hemen infaz edilmitir. Bu nedenle de verilen kararlarn belli bir amaca ynelik siyasal kararlar olduu gr hep dile getirilmitir. Ve szkonusu olan idam cezas olunca bu kararlarn nitelii daha bir nem kazanmtr. ANEKDOT istiklal mahkemelerinin hangi koullarda nasl bir yarglama yaptn gzler nne serebilecek canl anekdot aktarmak istiyorum. AVRATLARIN CAMBAZLIKLARINA ZN YOK! Ankara istiklal Mahkemesinde izmir Suikasti yarglamalanna balanl mt. Sanklann sorgusu yaplyordu, izmit mebusu ve ittihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden kr Bey'in sorgusuna geilmiti. kr Bey kendisine suikast ile ilgili olarak yneltilen sulamalarn tmn reddediyordu. Kendisi aleyhinde verilen ifadeleri kabul etmiyordu. Mahkeme baz sanklar salona alarak kr Bey'le yzletirme yoluna gitti. Dier sanklar kr Bey'e ynelik sulamalarn srdrdler. kr. Bey tm bunlarn bir oyun olduunu sylyordu. Arlk kendisini savuna cak hali kalmamt. Mahkeme heyetine bir avukat tutmak istediini syledi. Mahkeme reisi Ali etinkaya Bey, kr Bey'in szn kesip
69

tarihi bir sz syledi. Mahkemenin savunmaya nasl baktn dile getiren bir sz: "istiklal Mahkemeleri, dava vekillerinin canbazln gelmez. Mahkememezin deracat yoktur." Bir avukat olsa sonu deiir miydi bilinmez., ama yarglama bittiin de .kr Bey kendini idam sehpasnda bulacakt. KANUNUN DEM OLMASI BZl BALAMAZ! Ceza hukukunda temel bir kural vardr. Bir suu dzenleyen yasa hkmnde yaplan deiiklik eer sank lehine ise, gemie de etkili olmak kaydyla hemen uygulanr. Bu kural TCK'nn 2. maddesinde de bulunmaktadr: "lendikten sonra yaplan kanuna gre su saylmayan bir fiilden dolay kimse cezalandrlmaz." Ne var ki bu kural istiklal Mahkemesi iin bir anlam ifade etmiyordu. yle ki: Yeni Ceza Kanunu mecliste 1 Mart 1926'da kabul edilmi, TCK 1 Temmuz. 1926'da yrrle girmiti. Yasann hkmne uygun olarak mahkemeler yeni kanunu uygulamaya baladlar. Ne var ki hukukun bu genel ilkesinin istiklal Mahkemesinde ilemesi mmkn olmad. nk Adliye vekaleti stiklal Mahkemesini adeta kendisinden de yasalardan da stn gryordu! Tmyle hukuka aykr bir biimde Adliye Vekaleti istiklal Mahkemesine bir yaz gndererek "yeni ceza yasasnn yrrle girdiini, bu yeni yasann istiklal Mahkemesinde de uygulanp uygulan mayacan" soracakt. Byle bir sorunun sorulmas tam bir skandaldi. Ama skandal szkonusu olacaksa cevapta sorudan aa deildi. Mahkeme gerek adliye vekiline gerekse babakan ismet inn'ye gnder dii cevapta "yeni kanunun olaanst durum ierisinde istiklal Mahkemesinde uygulanmasnn, sulularn bulunduklar yere dnmek veya mahkemenin kararlarnn tesirini krmak gibi olumsuz sonular douracan" gereke gstererek yasann uygulanmsna taraftar olmadk larn belirtiyordu. Yasa mahkemeyi balamyordu! Peki mahkemeyi balayan ne idi? GEREKRSE KANUNUN ZERNE DE IKARIZ ark istiklal Mahkemesi savcs Sreyya rgeevren Dnya gazetesinde yaynlanan anlarnda stiklal Mahkemesi yarglamalarnn son derece nemli bir zelliine dikkat ekiyor. *Acba istiklal Mahkemeleri hangi sulan yarglamakla yetkilidir? Yani
70

yarg yetkisinin bir snn var mdr? Savc rgeevren kendilerinin ancak istiklal Mahkemesi kapsamnda ve orada belirtilen su sanklarn yargla yabileceim dnyor. Mahkeme ise onunla ayn grte deil. Tam tersine yetki alannda bir snrlama olmad dncesinde. Bu konu savc ile mahkeme yeleri arasnda ok nemli bir tartmaya neden olurken, Mahkeme bakan Mfit Bey istiklal Mahkemelerinin amacna varmak iin hukuk, yasa tanmayacan ifade ediyor. Savc anlatyor: "3 Mays 1925 gn bromda dosyalar tetkik ediyordum. Bir ara mahkeme reisinin odasna gittim. Hakimler oturuyorlard. Daha merhaba bile demeden istiklal Mahkemesi yelerinden Ali Saip Bey "Sreyya Bey! Siz mahkememizin istiklal Mahkemesi Kanununda tasrih edilen sulardan baka fiillere el koyup muhakeme edemeyeceklerini sylemisi niz, ite gazeteler. Bu nasl oluyor?" diye asabi bir tavrla bana sordu. Ben de olabilir kardeim. Benim gazetelerden haberim yok. Ancak size u hususu tekrar ederim ki, istiklal Mahakimi Kanunu'nun bu hususta kafi sarahati ihtiva eden maddeleri bulunduu sizlerce de bilinmektedir. Ben kanun hkmlerine aykr birey dnemem. Ben vazife ve salahiyetim haricindeki fiil ve hareketleri muhakeme icra ve ceza tertip edilmesi iin asla sevkedemem. istiklal Mahkemesi, kendisine kanunen verilen kaza salahiyetini, kanunun izdii muayyen hudut iinde istimal eder. Bu szlerim zerine Saip Bey ok sinirlendi ve reis Mfit Beye dne rek "mddeumumilik ile aramzda kanaat fark vardr. Bir ifre yazn ben istifa ediyorum" dedi. Reis ve dier ye de ona katldlar. Konu zerine uzun mnakaalar oldu. Bir ara reis Ltfi Mfit Bey bana dnerek: "Bizim dedi milli bir gayemiz vardr. Ona varmak iin arasra kanunun fevkine de karz" dedi. (eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi, Ahmet Sreyya rgeevren, Dnya Gazetesi, 24-26 Mays 1957) OLAANST YETKLERLE DONANIMLI Bu nitelikleri ile istiklal Mahkemelerinin olaanst yetkilerle donan m siyasal mahkemeler olduklar ortadadr. Yedi yla yaklaan faaliyetleri srasnda istiklal Mahkemeleri yeleri ok sayda idam karanna imza atmlardr. Ankara istiklal Mahkemesi yelerinden Kl Ali Bey anlarnda vermi olduklar baz idam kararlarndan da sz-eder. Bu anlara baklacak olursa
71

mahkemelerin ne grev alanna giren sularda, ne yarglanacak kiilerin kimliinde ne de suun hangi zamanda ilenmi olmasnda bir snrlama szkonusu deildi. Mahkeme herhangi bir vesile ile bir olaya el koyar ve san istiklal Mahkemesinde yarglayabilirdi. Baz rneklere gz attmzda bu konuyu daha somut olarak grebili riz. Gaziantepte bir iftlii basp iftlik sahibi ve karsn uykuda ldren sanklar Ankara istiklal Mahkemesinde yarglanp idam cezasna arptr larak cezalar derhal mahkeme kapanda infaz edilmitir.fKl Ali, Agy.sf.22) Hint asll ingiliz Mustafa Sair adl bir kii ise bir diplomat olarak Ankara'ya gelmi, byk bir tren ile karlanm daha sonra ise casus olduu ileri srlerek istiklal Mahkemesinde yarglanm ve aslmt, iin ilginci hkmet adna bu kiiyi karlayan Kl Ali ayn zamanda bu kii hakknda idam cezasn veren kii idi de. {Kl Ali, Agy.sf.79) Baka bir olayda da Antalya'da halinden phelenilerek gzaltna alnan Ahmet ihsan adl bir di doktoru ingiliz casusu olduu iddias ile yarglanp idam edildi. Ayn ekilde ingilizlere esir dp daha sonra casus olduu iddia syla istiklal Mahkemesinde yarglanan Kadky inzibat Suby Mahmut Hamdi de idam edilmitir. (Aybars, Agy. sf.97) stanbul'da oturan Miralay Osman Bey ise, ok nceki bir tarihte yann da alan bir kadn yannda alan adamlarna ldrtt iddias ile Ankara istiklal Mahkemesinde yarglanp idam edilmitir. Yzba Halil Efendi ve Temen Ali Recep, Hafz olu Mehmet, erkez Ethem'in adamlar olduu ve hkmeti devirmek iin faaliyette bulunduklar sulamalar ile idama mahkm edilenler arasndadr. (Aybars Agy. sf89,95) istiklal Mahkemelerinin bu dnemi ve yarglama faliyetleri "ilk dnem" olarak adlandrlr. Bu dnem Cumhuriyetin ilanndan nceki Ekim 1920 ile Temmuz 1922 tarihleri arasn kapsamaktadr. Bu dnemde istiklal Mahkemelerince verilen idam cezalarnn tesbit edilebilen tablosu u ekildedir: Ankara istiklal Mahkemesi: idam; 108, Meccelen dam; 279, Gyaben idam; 48. Eskiehir istiklal Mahkemesi: idam; 57, Meccelen idam; 594, Gyaben idam; 20. sparta istiklal Mahkemesi: idam; 7, Gyaben idam; 6. Konya istiklal Mahkemesi: idam; 168, Meccelen idam; 1479, Gyaben dam;l. Pozant istiklal Mahkemesi:Idam; 7. Sivas istiklal Mhkemesi: idam; 12; Meccelen idam; 109, Gyaben dam; 1. Kastamonu istiklal
72

Mahkemesi: dam; 149, Meccelen idam; 35, Gyaben idam; 6. Samsun istiklal Mahkemesi: idam; 485, Mcellen idam; 137. Yozgat istiklal Mahkemesi: idam; 56, Gyaben idam; 24. Elcezire istiklal Mahkemesi: idam; 5. Tabloya gre bu dnemde verilen idam cezas says 1054'dr. Yine toplam 2696 kii hakknda meccelen idam karar verilmitir.Gyaben verilen idam kararlarnn toplam ise 243'tr. (Meccelen telam idam ceza snn artl olarak af edilmesi, ertelenmesi anlamndadr. zellikle asker kaaklarna uygulanmtr. Kiinin sicil defterine kayt konularak bir kere daha kat takdirde sann idam hkm infaz olunacaktr) (Ayrntl bilgi iin bak. Aybars, Agy, sf 211, Ayrca yazar kitabnda yukardaki rakamlar vermekle birlikte idam edilen insan saysnn 1450-1500 dola ynda olabileceini de belirtmektedir, sf. 228 )

73

ISTIKLAL MAHKEMESI YENIDEN KURULUYOR

EYH SAT SYANI VE DAMLAR

stiklal Mahkemeleri ikinci kez eyh Sait syan zerine faaliyete gemilerdir. eyh Sait Isyan'na ilikin olarak u zet bilgiyi aktaralm: 13 ubat 1925 Cuma gn, (imdiki Bingl ilinin bir ilesi olan) Gen ilinin, Ergani ilesinin, El bucann Piran kynde, haklarnda ekiya diye tutuklama karar bulunan, eyh Sait'in adamlarndan on kiinin jandarmalara teslim olmayp atele karlk vermeleri ayaklanmay balat mtr. Olaylar hafta boyunca ayaklanmaclar lehinde gelimi, eyh Sait kuvvetleri 7 Martta Diyarbakr' kuatmlardr. Bu rada baz ordu birliklerini datmlar, Palu ilesini ve Elaz merkezini almlard. eyh Sit'in Diyarbakr'da ele geirilmesinden sonra, seferber edilen askerler ynak yapp yava yava duruma egemen olmulardr. eyh Sait ve hareketin teki nderleri askerlerce 15 Nisanda teslim alnmlar, fakat bastrma hareketi mays sonuna kadar srmtr.(Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, Yurt Yay. Ank. 1981, sf. 128) Olay zerine 21 ubat 1925'de Gen, Mu, Ergani, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Urla, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari, Malatya, K ve Hns'ta skynetim ilan edilir. Hkmetten sert nlemler almas ve olayn stne iddetli bir ekilde gitmesi istenir. Bunun zerine "gereksiz yere elimi kana boyamam"diyen babakan Fethi Okyar hkmeti drlr.(3 Mart 1925) 4 Marta smet inn hkmeti kurulur. Kurulan inn hkmeti ayn gn Takrir-i Skun Kanunu'nu kartr. Sonraki yllarda adndan ok szedilecek olan kanun tek bir maddedir. "Gericilie, ayaklanmaya ve memleketin sosyal dzenini ve huzur ve skununu ve gvenliini ve asayiini bozmaya neden olacak btn kuru lular, kkrtmalar, giriimler ve yaynlar, hkmet, Cumhurbakannn onay ile dorudan doruya ve idare olarak yasaklamaya yetkilidir. Bu gibi eylemcileri hkmet istiklal mahkemesine verebilir. Yasa iki yl sreyle yrrlkte kalacaktr."
74

Hkmet bunun zerine Ankara ve Dou'da olmak zere iki istiklal mahkemesinin yeniden kurulmas kararn meclisten kartt. Bir ksm milletvekilleri Takrir-i Skun yasasna, istiklal mahkemesi yasasna ka karlar. Burada nemli husus istiklal Mahkemesinin ald idam kararlarnn meclisin onay olmakszn uygulanabilmesidir. . Grmeler srasnda Feridun Fikri Bey "Meclisin onayndan geme yen idam kararlarnn hemen uygulanmasnn Anayasaya aykr olacan" sylese de kanun yrrle konulur. 7 Mart gn iki istiklal Mahkemesi yelikleri iin seim yapld. Kimi milletvekilleri anayasaya aykr olarak bu mahkemelere yetki veriliyor diyerek seimlere katlmadlar. Yaplan seimler sonucunda Ankara stiklal Mahkemesi'ne : Bakan Ali etinkaya, Kl Ali, Ali Zrh, Reit Galip, Savcla Mustafa Necati(Hastalk gerekesi ile istifas zerine Ali Necip Kka) seildiler. Bu mahkeme nl izmir Suikasti sanklarn yarglayacaktr. Dou istiklal Mahkemesi yeliklerine ise: Bakan Hacim Muhittin (arkl) (bakann hastalk gerekesiyle istifa etmesi zerine 10 gn sonra Mazhar Mfit Kansu seiliyor), Ali Saip (Ursava), Avni (Doan), Mfit (zde), Savclna ise Sreyya (ngeevren) seildiler.
IBA VE IDAM KARARLAR

26 Martta eyh Sait ve adamlar ele geirilir. Dou, ark, isyan Blgesi istiklal Mahkemesi ad ile anlan istiklal Mahkemesi 14 Nisan 1925'de Diyarbakr'a giderek greve balar. Mahkemede ilk yarglananlar ve ilk idam cezasna arptrlanlar Siverek'ten Karabaheli eyh Eyp ile Diyarbakr'dan Dr. Fuat oldu.(16 Nisan) 19 Nisanda Hseyin olu Mehmet, 22 Nisan'da da Diyarbakr Mebusu Fevzi Bey'in deirmen bekisi Hasan idam cezasna arptrldlar. Cezalar hemen yerel savclk tarafndan infaz edildi. ilk toplu yarglamada yarglananlar ise Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyit Abdlkadir, Olu Mehmet, Jin dergisi sahibi ve bayazar Bitlisli Kemal Fevzi, Diyarbakrl Hac Ahti Mehmet ve arkadalar oldu. Bu sanklardan Seyyid Abdlkadir, olu Mehmet, Abdullah Sadi istanbul'dan getirilerek sank sandelyesine oturturtuldular. 14 Maysta
75

balayp 23 Maysta biten yarglama sonunda mahkeme; Seyyid Abdiilkadir ve Olu Mehmet, Kemal Feyzi, Kr Sadi, Aksaray Valide Cami eyhi Silifkeli Hoca Askeri, Divrikli lyas ve Avukat Hac Ahti diye tannan Mehmet Tevfik'i idama mahkm etti. Sanklar 27 Mays gecesi Diyarbakr Ulucami nnde idam edildiler.
E Y H SAIT VE ARKADALARNN IDAM

eyh Sait ve arkadalarnn yarglanmasna 26 Mays 1925'de balanl d. eyh Sait ile birlikte yarglanan 81 sank hakkndaki karar 28 Haziran 1925'de akland. Savc rgeevren sanklar "yalan yere din ve eriat itti haz ederek hakikatte mstakil bir islam krt hkmeti kurmak maksat ve gayesiyle eyh Sait'in vukua getirdii msellah isyan ve ihtilal hareketle rine muhtelif ekil ve suretlerde katlp karmakla suluyordu. Mahkeme de ayn gr paylat ve hkmn verdi. Sanklardan eyh Sait ve 48 kii idam cezasna arptrld. Savc rge evren bu kiileri ve zelliklerini yle belirtiyordu: "Asiler reisi eyh Sait, Varto ve Mu Cephesi Kumandan Melikanl eyh Abdullah, Varto'ya hcum edenlerden Tokliyan aireti reisi Halitolu Kamil Bey, Kamil Beyin kardei Baha Bey, Elaziz Cephesi kumandan eski Milis Kaymakam eyh erif, Darahi inzibat kumandam ve geri hizmetler amiri Fakih Hasan Fehmi, Gen mntkasndaki btn isyan hareketlerinde bulunan reislerden Valirli Hac Sadk Bey, Palo, Elaziz ve apakur cephelerinde alan ve asiler namna apakur'da idareyi ele alan reislerden Canl eyh brahim, Harput Cephesinde savaan ve asiler zerinde messir olan eyh Ali ve eyh Cell, Usat zerinde messir olan eyh Hasan, Diyarbakr ve Lice msademelerinde mfreze kumandanl yapan Garipli zzet Bey olu Mehmet Bey, Msademe ile tutulan reislerden Hanili Mustafa Bey ve Hanili Salih Bey, Nezip dalarnda tutulan Canl eyh Abdullah ve eyh mer, Tekkesinde isyan hazrlklar iin toplantlar yaplan Hanili eyh Adem, Maden ehri nzibat Kumandan Madenli Kadri Bey, Asilerin mmessili olarak alan ve Maden'e o sfatla gelen Piranl 76

Molla Mahmut, Silvanl eyh emseddin, syan propagandaclarndan Termil kyl eyh smail, syan propagandaclarndan Termil'li eyh Abdullatif, Varto basknclarndan Bakilanl Molla Emin, apakur'da son harbe katlan Ali namdier Arab Abdi, Varto'ya yz atls ile hcum eden Kargapazarl Halilolu Mehmet, eyh erifin katibi ve mesai arkada inikli Jandarma Hasanolu Sleyman, Ky muallimi Musyanl Molla Cemil, Airetiyle isyana katlan Az Aireti reisi Demirci merolu Sleyman, K harbine katlan erifolu Sleyman, Fakh Hasann Katibi Tahir, Hanili Salihbeyolu Hasan, Hanili Mustafa Beyoul Mahmut Bey, Varto'da eyh Abdullah ile birlikte alan eyh Musaolu eyh Ali, Varto asilerinden, beylik bir katrla Halit Beye kaarken yakalanan Bokilanl Hac Halit, Varto igalcilerinden Diyadinli Timur Aa, eyh Abdullah'n sava arkada Hnsl Kamil Beyolu Abdullatif, Varto igalcilerinden Mulu Mehmet, Sleyman Beyz ve Bahri Bey, Usat eyhlerinden Zorabadl eyh Cemil, apakur boaz msademesinde bulunanlardan apakurlu Sleyman olu Yusuf, apakur msademesinde bulunanlardan Yama airetli Ali Badan, eyh Abdullahla birlikte savaan Kargapazarl Halit, Msademelerde yaralanan Mehmetolu Tahir, syan tertip ve tahrik edenlerden Nahiye Mdr Tayyip Ali, apakur Kaymakam Hseyin Hilmi, Efendisiyle beraber harekta katlan eyh Siat hizmetisi Yusufolu erke, Jandarma Halit ve Saliholu Hasan." Bu kiilerden apakur Kaymakam Hilmi Beyin idam cezas daha nceki vatani hizmetleri gznne alnarak 15 sene krek cezasna evri lirken, sanklardan Salih Bey olu Hasan'n idam cezas da sann henz 15 yan bitirmemi olmas nediniyle 10 yl hapis cezasna evrildi. Sanklarn cezalar kararn akland gece infaz edildi. dam gecesini Behet Cemal, eyh Sait syan kitabnda resmi tarihin penceresinden yle anlatyor: Umumi koutaki mahkmlar merkez hastahanesi nbeti hekimi 77

yzba Cemil muayene etti. dama engel bir hastalklarnn olup olmad na bakt. Saat 12'de muhafz bl komutan Nazif Beyin ince fakat sert sesi duyuldu "Hadi bakalm birer birer kn." Kapnn nnde muha fz bl sralanmt. Hafif, lk bir rzgr esiyordu. Dank bulutlar dan syrlan ay, bir lks lambasnn yardm ile idama gidenleri belli ediyordu. Hepsi birbirine balanmt. Aralrndaki rtbe fark kalkm, en ne Faik Hasan dmt. eyh Sait aradayd. Hanili Salih mertlik tavsi ye ediyor, Mutalann olu Mahmut helalayordu. Dyarbkrn khne surlar zerinden bakarak bu diyarda adaletin hakkn ilk defa tezahrne ahit olan ay glmsyor gibiydi. Kafile yollanmaa balarken, btn Diyarbakr'n duyduu tatl bir ses duyuldu: "eyh Sait nerede?" eyh bu sesi tand, "Saip Bey dedi, haniya doru sylersemkurtaracaktn?" stiklal Mahkemesi hakimi Ali Saip'in dudaklarnn ucunda pek nadir ayrlan glmsemesi beliriverdi, "ne yapalm Sait Efendi seninle Hns'ta kuzu yeyemedik" dedi. eyh Sait kurtulursa herkese kuzu ziyafeti vaad etmiti. "Ben doru syledim, cezam hafifletmeliydiniz" dedi. Ali Saip Bey cevap verdi, "eyh Efendi, bundan daha hafif ceza olur mu?" eyh Sait "bundan daha arn syle bakalm Saip Bey" derken glmsyordu ve ilave etti "artk kuzu filan kalmad, ne olurdu Edirne'de yzbir sene verseydin?" Ali Saip birden ciddileerek "bu kadar Trk kann dklme sine, ocaklarn snmesine sebep oldun cezan ekeceksin" dedi. Sait glmsyor, bireyler mrldanarak yryordu. Kalablk ktlenin admlarndan baka ses duyulmuyordu. Siverek kapsndan kld. tede 47 sehpann heybetli hayaletleri grnd. Kolordu komutan general Mrsel, Vali Mithat, stiklal Mahkemesi yesi Mfit, Diyarbakr milletvekillerinden Cavit ve eref, birok subay ve halk bekleiyordu. eyh Sait durdu. Ali Saip Beye hitaben "Seni severim. Ama maher gn seninle hesaplaacaz" dedi. Vali Mithat heyecanla sze girerek "maher gnnde adil yarglarmzla deil, ldrdn masum ocuklar, ocaklarn sndrdn biarelerle hesaplaacaksn" dedi. Sait "boynuz suz keinin ahm boynuzludan alrlar" diye mrldand. O ara general Msel Sait'e dnp sord:"Din kalkt diyorsun, namazn klmyor muydun? Camilerde ezan okunmuyor muydu? "Bir mddet dnd, ba n ne edi, "fena yaptk bundan sonra iyi olur inallah" dedi. Bunlar son szleri oldu. Gmlei giydirdiler. Sessiz yrd. Sesini karmadan asld. htilalin adaleti yerini bulmutu. (Behet Cemal, eyh Sait isyan, Sel yay., Austos 1955, sf.114-117)
78

DIER BAZ IDAMLAR

syan Blgesi stiklal Mahkemesinin verdii idam kararlarnn balcalarna deinecek olursak; Temmuz ay banda Urfaya giden istiklal Mahkemesi Hoca ibrahim Efendiyi yarglad ve halk ayaklanmaya kkrtmak suundan idma mahkm etti. Karar 6 Temmuz gn hkmet meydannda infaz edildi. 18 Temmuzda Elaz'da mahkeme balad. Mahkeme Elaz skynetim mahkemesinden elindeki dosyalar kendisine vermesini istedi. eyh Sait ayaklanmsna katldklar gerekesiyle Madenli Osman (18 Temmuz) ve Kasap Sleyman (20 Temmuz) idam cezasna mahkm oldular, idam kararlar 22 Temmuz'da infaz edildi. 23 Temmuz'da da ayaklanmya katl d gerekesiyle iki kii daha idam cezasna mahkm edildi. 25 Temmuz'da ayaklanmaya katldklar, baz askerleri katlederek Murat nehrine attklar gerekesiyle yarglanan Palulu Mhendis Ali ve drt arkada yarglanarak idama mahkm edildiler. Cezalar 28 Temmuz'da infaz olundu. 29 Temmuz'da ayaklanmaya katldklar gerekesiyle iki kii daha aslarak idam edildi. Elaz'da almalarn srdren stiklal Mahkemesi ayaklanmada yer alarak Osmaniye basknna katldklar gerekesiyle Zlfikar ve Demir adl kiilerin idam edilmelerine karar verdi(5 Eyll). Nuri adl br ahsn ise mahkemece casusluk yapt sabit grlerek idam cezasna arptrld ve cazas 12 Eyll gecesi infaz olundu. Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey ve Galip Bey de istiklal Mahkemesinde yarglanarak lm cezasna arptrldlar. Cezalar 23 Kasm'da infaz edil di. 28 Aralkta ayaklanmaya katld iddias ile yarglananlardan Palulu Hasanolu ibrahim idam cezasna arptrld. 13 Ocak 1926'da ise yine ayaklanmaya katld iddias ile yarglananlardan apakurlu kr, Ali olu Sait, Ali olu Faik, Ali olu ibrahim, Mehmet olu Selim, mer olu Ahmet, Safa olu Ola, Mehemet olu Abdulkerim, ibrahim olu Ali, Zafi olu Molla Yusuf, Cundi olu Feyzi ve Hasan olu Osman idam cezasna mahkm edildiler. Cezalan 14 Ocak'ta infaz edildi. Diyarbakr'a dnen istiklal Mahkemesi 6 Temmuz'da ayaklanmaya katld iddias ile yarglad Silvanl Pir hmet ile on iki arkadnldam cezasna arptrd.

79

ANKARA STKLAL MAHKEMES VE DAM KARARLARI Mahkeme yelerinden ounun adnn Ali olmas nedeniyle Aliler Mahkemesi diye de anlan mahkeme 12 Mart 1925'de greve balad. Ankara stiklal Mahkemesi ilk idam kararn Krehir cinayeti sankla rndan Hasan, olu Mehmet ve Ahmet avu hakknda verdi. 28 Haziran'da verilen karar ayn gece infaz olundu. Tarikat- Salahiye adl gizli rgt kurduklar iddias ile yarglananlar dan eski yzba Nihat, Distolcu Nuri, Yeniky Belediye Md. eskici Kemal, Arap Asm, sabk yaver Darendeli smet, Distolcu Osman Daver, Zambo olu Hiristaki, Erturul akir, Tevfik Hamdi, Romanyal Halil, Hac Nafil Hiyanet-i Vataniye Kanununun 1 .maddesi uyarnca idam ceza sna mahkm edildiler. Cezalar 16 Austos'ta Ankara Ulus'ta bulunan Tahan nndeki meydanda infaz edildi. Soygun ve adam ldrme sula rn yetkisi dahilinde gren stiklal Mahkemesi bu sutan sank spartal Rait, Deli Hseyin ve Ramazan' yargyarak lm cezasna mahkm etti. Cezalar 9 Eyll'de Karaolan ars nnde infaz edildi. Yine soygun ve adam ldrme sularndan sank Eri Ahmet etesine mensup kiilerin yarglanmaln sonucunda bunlardan Mehmet Ali, Ramazan, San Mehmet, Zbn Ahmet, Hoca kr, Cimdall Hakk ve Deli Ahmet idam cezsna mahkm edildiler. Cezalar 20 Eyll'de infaz edildi. 19 Eyll gn trenle bat ve gneye yolculua kan Ankara stiklal Mahkemesi buralarda da yarglama faaliyetini srdrd. Bu seyahati sra snda zmir'de Yunanllara katlarak vatana ihanet ettii gerekesiyle akir olu srail'i yarglayarak idama mahkm etti. (21 Eyll) 1 Ekim'de Teyyareci tzzeddn Beyi' ldren Kako Mustafa'y lm cezasna arptr d. 10 Ekim'de Antep'e gelen stiklal Mahkemesi bir evi basarak evin erke ini ve be aylk hamile olan karsn ldrmekten sank olan kiileri yarglamaya balad. Yarglama sonucunda Karc Mehmet, Halil olu' Mehmet, Durdu Mehmet, Antakyah Osman, Deli Hseyin, Krt Ulvi, Kr Ali, Beki aban, Hseyin ve kardei Mesto lm cezasna mahkm edil diler. Karar hemen o gece infaz edildi. Ertesi gn yine yol kesip soygun culuk yapma, ky basmak sularyla yarglanan Veli olu Ahmet ve Bozo Mehmet lm cezasna mahkm edilerek cezalar infaz edildi. 13 Ekim'de Adana'ya gelen mahkeme bir kar kocay ldren klhanbeylerini yarglad. Yarglama sonucunda Arap Mustafa olu Hasan, Hac Veli olu Ahmet ve brahim avu olu Yusuf un idamna karar verildi. Karar 13 Ekim gecesi yerine getirildi.
80

25 Kasm gn Sivas'a gelen mahkeme "Trkiye devletinin eklini tebdil ve tayir amacyla halk ayaklanmaya kkrtt" iddas ile mamzade Mehmet Necati'yi yarglayarak idam cezasna arptnd ve ceza 28 Kasm'da infaz edildi. 11 Aralk'ta Ankara stiklal Mahkemesi Rize'ye geldi ve hemen halk apka bahanesi ile hkmete kar ayaklan maya kkrtan sanklar yarglamaya balad. 14 Aralk gn sona eren yarglama sonunda mam aban, Muhtar Yakup, Peeli Mehmet, Hafz Osman, Avukat Hulisi, Hafz Kamil idam cezasna arptrld. Rize'den Giresun'a geen mahkeme camilerde ve kylerde dini politikaya alet ederek halk ayaklanmaya kkrtan eyh Muharrem ve Abdullah Hoca idam cezasna mahkm edildiler. Ankara'ya dnen stiklal Mahkemesi 31 Aralk gn soygunculuk ve adam ldrmekten yarglad Mehmet, Arif, Sleyman ve Hseyin'i idam cezasna arptrd. dam cezalar 2 Ocak 1926 gn infaz olundu. Ayn gn bir polisi ldren Istibli Recep olu Ali de lm cezasna mahkm edildi. stiklal Mahkemesi 27 Ocak'ta kendisinden nafaka isteyen eski eini kiralk katile ldrten Miralay Osman Bey'in askerlikten atlarak idamna ve kirlik katil Refet Reis'in idamna karar verdi. Ankara dolaylannda dolaarak hkmet aleyihinde faaliyette bulunan Keskinli Rza'y da idama mahkm etti. Yine apkay bahane ederek halk kkrtan kiilerin yargland davada mahkemece sulu grlen Molla brahim, Muhtar ve bayraktar Hamdi, Hafz Mehmet, nallah Maallah lakapl Ali ve Pekmezci Hseyin idam cezasn arptrl dlar. Erzurum, Rize ve Giresun'da ortaya kan irtica olaynn sorumlusu olarak yarglanmak zere gzaltna alnp Ankara'ya getirilen sanklann son durumalar 3 ubatta yapld. Anayasal dzeni deitirerek dini esas lara dayl bir devlet kurmak amacyla almalar yapt, bu ynde "Frenk Mukallitlii ve apka" adli bir risale hazrlayp bunu yurdun deiik yerlerine datt, apkay bahane ederek halk hkmet aleyhine kkrt t iddias ile yarglanan skilipli Atf Hoca ve arkadalar Ali Rza ve Sleyman idam cezasna arptrldlar. Mahkemenin karar 4 ubatta Meclis binasnn nnde yerine getirildi. Milas dolaylannda soygunculuk yapan Milas Belediye Bakan Halil brahim Hoca, Krt erif ve erke Sleyman ile Antalya-Burdur yolun da soygunculuk yapan Alaba smail ve Mehmet olu Mustafa yaplan yarglama sonunda idam cezsna arptrld ve cezlar 14 Martta Ulus'ta Tahan nnde infaz olundu. Yine Trabzon blgesinde soygunculuk yapan ete elemanlan Molla Mehmet, Seyfettin, Hseyin, Mgrd, Hac Akazde mer ve Gavur mam Rahmi idam cezasn mahkm oldular. dam cezalan 4 Mays gecesi infaz olundu.
81

istiklal Mahkemelerinde idam cezalarnn ok kabaca seyri byle. Kukusuz burada szedilen idamlardan kat kat ceza verildi bir gerek. Ama konumuz ne istiklal Mahkemeleri ne deonun verdii kararlarn ayrntlar. Asl olarak idam cezasnn ekillenii. Bizim iin bu kadar yeterli diyebiliriz. (Ayrntl bilgi iin bak.,Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri 1923-1927, Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ank.1982)
IZMIR SUIKAST DAVAS VE IDAMLAR

izmir Suikat davas Mustafa Kemal'e ynelik bir suikat iddias ile al m ve yrtlmtr. Mustafa Kemal'in bat illerine yapt gezinin bir ayan da izmir oluturur. Son olarak 14 Haziran gn Bursa'dan Izmire'e hareket etmek zere iken, izmir valisi bir suikast teebbsnn varl kendisine bildirilerek gelii ertelemesini istiyor. Yaplan aklamada olay kamuoyuna yle duyuruluyor: "Reisicumhur hazretlerinin seyahatlan esnasnda izmir'de tatbik olunmak zere bir suikast tertip edildii tezahr etmitir. Mrettipler silahlar ve bombalan ve hazrlklanyla reisicumhur hazretlerinin izmir'e muvasalatlarndan bir gn evvel tevkif edilmiler ve mevkuflar suikast teebbslerini itiraf etmilerdir. Mesele istiklal Mahkemesine tevdi edilmi ve mahkeme heyeti davay yerinde takip ve ryet eylemek zere izmir'e hareket etmi tir." stiklal Mahkemesi hemen ie el koyuyor. Suikast hazrlamak zere tekilat kurduklar gerekesiyle izmir ve Ankara'da birok kii tutuklan yor. Tutuklananlar sradan insanlar deil. ou nemli bir mevki sahibi ve siyasi kimlikleri ile tannyorlar. Kapatlan Tenakiperver Frka'nn elemanlar olarak biliniyorlar. Birinci mecliste muhalefet gurubunu olu turmalar da bir baka zellikleri. Bunlar arasnda kimler yok ki; Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar ve Refet Paa, Lazistan eski Mebusu Ziya Hurit, opur Hilmi, Laz ismail, Grc Yusuf, ttihat ve Terakki iktidan maliye nazr Cavid Bey, Sivas Mebusu Halis Turgut, Erzincan Mebusu Sabit, eski Maarif Vekili Necati, Ergani Mebusu ihsan, Erzurum Mebusu Mnir Hsrev, Ardahan Mebusu Hilmi, Erzurum Mebusu Hseyin Avni, Trabzon Mebusu eski Adliye Vekili Hafz Mehmet, Ordu Mebusu Faik, Saruhan Mebusu Abidin, Eskiehir Mebusu Arif, istanbul Mebusu ismail Canbolat, ittihat ve Terakki Maarif Nazn ve zmit Mebusu kr, Mersin Mebusu olak Selahattin, Amasya Mebusu Bekir Sami, emekli Baytar Albay Rasim Bey, Mersin eski Mebusu Cemal Paa.
82

Tutuklananlardan bazdan Mustafa Kemal'in ok yakn arkadalaryd. stiklal Mahkemesi ismet Paa'nn tutuklanmasna karar vermi ise de Mustafa Kemal'in "iktidar mevkindeki bir bavekilin durup dururken tutuk lanmasnn" tamiri imknsz bir skandal olacan sylemesi zerine bu karanndan vazgemi tir. stiklal Mahkemesi soruturmay tamamlar. Yarglamalar 26 Haziran 1926 gn duruma salonu haline getirilen izmir Milli Ktphane salo nunda balad. Denizli Mebusu istiklal Mahkemesi savcs Necip Ali iddianamesinde bir ihbar sonucu olayn ortaya kanldn, yaptklan soruturmada ise ok nceden beri hkmeti devirmek iin faaliyet gsteren bir tekilatn ortaya kanldn aklyor. Suikat teebbsne ise bu tekilat kalkm, iddiaya gre suikastn eleba Ziya Hurit. Eski Lazistan mebusu. Mebusluk iin ya kk olmasna ramen Mustafa Kemal tarafndan mebuslua getirilmi. Fakat mecliste muhalefet gurubunda yer alm. O istanbul'da ticaretle urarken bir yandan da gizli siyasi faaliyetler yrtyor. Mustaf Kemal'in izmir'e geleceini renince bir suikast plan yapyor. Arkadalan Laz smail ve Grc Yusuf ile beraber izmir'e geliyor, istanbul'dan ald bir referansla Milli Mcadele srasnda Ege Blgesinde byk kahramanlklar gsteren Sar Efe'yi buluyor ve plann aklyor. San Efe'nin arkadalar opur Hilmi ve Giritli evki'nin de katlm ile plan somut hale getiriliyor. Suikast Kemeralt caddesinde gerekletirile cek. Rhtmda bekleyen evki'nin motoru ile Sakz adasna kalacak. Suikast gn beklenirken San Efe bilinmeyen bir nedenle istanbul'a gidiyor. San Efe'nin gidii zerine kendilerini ele vereceini dnerek korkup panie kaplan Giritli evki arkadalarn polise ihbar ediyor.. Olay bu kadar. Ama durumada sanklara suikast konusundan ok Tenakiperver Frka ile olan ilgileri ve bu frkadaki faaliyetleri soruluyor. Btn siyasal yaamlar bir bir ortaya dklyor. Sanklarn tamamna yakn yaplan sulamalar kabul etmiyorlar. Bunun bir tertip olduunu ileri srrek masum olduklanm belirtiyorlar. Suikast teebbsn kabul eden Ziya Hurit dier sulamalar reddedi yor: "Ben tekilat esasiye kanununu tayir veya tadile teebbs etmedim. Byk millet meclisini vazifelerini ifadan men etmek de hatlmdan gememitir. Yalnz suikast yapacaktm. O nedenle bana yalnzca suikasta teebbs suundan ceza verilebilir." diye savunmasn yapyor. stiklal Mahkemesi 18 gn iinde jet hzyla yarglamalar bitirip kara rn veriyor. Karar 13 Temmuz gn bakan Ali etinkaya tarafndan aklanyor.
83

13 sank Trk Ceza Kanununun "Trkiye Cumhuriyetinin Tekilat Esasi Kanununu tamamen veya Ksmen tayir ve tebdili veya ilgaya ve mezkur kanuna tevfikan tekil edilen Byk Millet Meclisini iskat veya vazifeyi ifadan men'e cret ve bu ynde tekilat oluturanlar idam olunur lar" hkm uyarnca idam cezasna arptrlyor. Haklarnda idam cezas verilen sanklarn son durumaya getirilmedikleri grlyor. Onlar hkm infaz srasnda renecekler. Mahkeme Cavit ve Hilmi beylerin dosyalarnn ayrlmasna da karar veriyor. stiklal Mahkemesinin kararlan kesin. Ne temyiz ne itiraz edilebiliyor.Yalnz infaz ediliyor. HKMN TEBL VE NFAZA HAZIRLIK 13/14 Temmuz gece yans suikast mahkmlar iin son anlardr artk. zmir Hapishanesi hareketli saatler yayor. Hapishane mdrnn odasnda mdrn yansra stiklal Mahkemesi Hukuk Maviri Nail Bey, mahkeme savcs Necip Ali ve bir imam oturuyorlar. Birazdan mahkeme ye getirtmedikleri sanklarn yzlerine mahkeme kararn okuyacaklar. Gardiyanlar jandarmalarn desteinde mahkmlar tek tek odaya alyor lar. Yzlerine karar okunuyor. nce Grc Yusuf, ardndan Arif Bey. Arif Bey Mustafa Kemal'in yirmi yllk arkada. "O benim idam olunmama raz olmaz, birok meydan muharebesinde ona fedakrhane hizmet ettim,beni affeder verin bir mektup yazaym" diyor. Yazd mektup alnp bir keye atlyor. Sonra smail Canbolat, Halis Turgut odaya alnyor. Sonra Rt Paa; "ben bu cezay haketmedim, masumum, son dakikasnda insan yalan syler mi, bu iiten haberim yoktur, bir gn elbet durum anlalacak, ruhum o zaman ad olacak"diyor. Abidin bey mdre kyor apar topar getirildii iin. Syleyecek bir eyiniz var m sorusuna,"Hayr. Sylenecek eylerin hepisini syledim. Anlatamadm. imdi ne isterseniz yapn, kuvvet sizde" diyor. San Efe'den sonra Ziya Hurit'in yzne hkm okunuyor. Hepisi bu kadar m, baka bir ey yok mu diyerek arkadalarn soruyor. Onlarn da idam cezasna arptrldn renince "Galiba bazlar idam hak etme miti, bir yanllk olmal" diyor iimtsiz bir tavrla. Sonra dierleri dinli yorlar haklarndaki idam hkmn. Baz vasiyetlerde bulunuyor, ellerindeki paralarn ocuklarna, ailelerine ulatnlmasn istiyorlar.
84

NFAZ ANI Daraalar Hkmet Konann Kemeralt tarafndaki kapsnn nne kuruluyor. nce en son idam hkmn dinleyen ittihat ve Terraki iktidarnn Maarif Nazr kr bey gtrlyor infaz yerine. Cezaevinden elleri kelepeli siyaset meydanna kadar yrtlyor. "Cellat Ali btn mahareti ve eviklii ile ipin halkasn bir hamlede kr Bey'in boynuna geirip, ayaklarnn altndaki iskemleyi devirecei anda yani tam boulurken ip kopmu. kr de, bir lahzalk bir aslla bir kle halinde yere yuvarlanmtr. Herkes telala o tarafa don koarken, Cellat Ali kendine yardm edenlerle birlikte, yar l hale gelen kr'yii kucaklayarak kar kedeki sehpaya gtrp, tekrar asmtr. Bu esnada yani bir lmden kurtulup bir lme gdi esnasnda kr'nn bouk bir hrltdan baka sesi kmamtr. Ardndan taksiyle Hafz Mehmet getirilmitir. Biraz evvel kr aslr ken ipi kopan sehpaya doru sendeleye sendeleye gtrlrken Hafz Mehmet gzlerini yummu; hibirey grmek istemediini ne olacaksa abuk olup bitmesini mrldanmtr. Kopan ipi deitiren celladn: -yle buyurun Hafz Bey! deyii zerine gsterilen sandelyeye kar ken falta gibi alan gzlerini daraacna dikmi ve; -Zulm, zulm, zulm, zulm ile yaplan bina payidar olmaz! diye feryat ediyor. Rt Paa Hkmet Konann nndeki daraacna gtrlrken gzlerinden yalar boalmtr. -Korkumdan deil. Harb meydannda bin defa lme gs gerdim. Fakat gzlerimi bile krpmadm. lmn bylesi kahrediyor insan. Ne olur beni kuruna dizin! Bu son arzumu yapn. Ve bilin ki masumum. Bir hatann kurbanym. Beni bou bouna itham ediyorlar. Suikast teebbs n duyunca ka defa yapmayn dedim. Hem kendinizi hem de muhalefeti mahvedeceksiniz. Bilir miydim dinlenmiyeceimi" derken orada bu facia y seyretmekte olan istiklal Mahkemesi azalarnadan biri; -Yalnz muhalefet mi Paa? deyince Rt Paa ona dnerek; -Muhalefet dolaysyla hepimize, memlekete... cevabn vermi, sonra, ellerim kelepeli, gz yalarm bile silemiyorum, silin kuzum, ipi de geirin! Ha yle diye cellada bakarak bir ah sesi ile can vermitir. Arif Bey taksiden indirilirken;
85

-karn u kelepeleri, kaacak deiliz ya. Bam ok aryor, nedir bu eza cefa, diyerek koluna girenleri, yardma kalkanlar itip daraacna yrmtr. Tam idam sehpasnn altnda; -Hani paadan cevap yok mu, mutlaka haber verir, biraz bekleyelim demise de cevap bekleyen olmamtr. Abidin idam sehpasnn altndaki sandelyeye knca cellada dnp; -Bari ipi kendim geireyim. Sana da zahmet olmasn ver unu diyerek ipini boazna geirmitir. smail Canbolat Kla nndeki sehpaya sakin sakin yrm, ipi boynuna geiren celladn gzln karmak isteyiine kzarak; -Brak gzlm! Vazifene bak, derken orada grevli jandarma zabit lerinden biri telala koup gelerek, -Canbolat bu mu? diye cellada sorduktan sonra kin dolu bir sesle, Nasl?... Erenky'de zavall masum inzibat avuunu vurur musun! te intikam alnyor! diye barmtr. Sar Efe suikastn yaplaca yere yakn kinci Beyle Soka bandaki sehpaya karlrken hi sesini karmam, yalnz cellada; -Beni fazla eziyete sokma, elini abuk tut! demi, cellat ba Ali de; -Hadi hadi merak etme bu bir lahzalk i, diini sk diyerek sandelyeye tekmeyi vurmutur. Ziya Hurit tam suikast yapmay kararlatrd yerde Kemeralt Camii'nin kesinde aslmtr. Sehpaya yaklken yanndakilere sormu tur; -En son gelir bezme ekabir derler ya, ben de sonuncu aslan mym? Ben zaten baka birey beklemiyordum. Sizin elinizden yalnz bu gelir. Amma bu da bir zevk. Hrriyetsiz bir memlekette yaamaktansa, namu suyla lmek daha hayrldr. Zahmet buyurmayn ben iimi kendim gr rm. u sehpa he mkemmel bir ey! Salncaaa benziyor. Yksekliine de diyecek yok. Yerde kalan insanlara yksekten bakacam. steim de buydu." derken etraftaki kalabalk arasnda birine gzn dikerek; -Kl Ali yok mu? Nerede bakaym? deyince Kl Ali celladn rivaye tine gre grnmemek iin melivermitir. Bu esnada iini bir an nce btirmek telanda olan celladn; -Aman beyim, vakit geiyor, abuk ol deyiine glen Ziya Hurit; -Acelen ne be kuzum tela etme. lecek ben deil miyim? te gidiyo rum. Dnya sana kalacak. Merak etme. Be dakika sonra br tarafta soyuna sopuna kavuacam. Mektubun falan varsa ver de gtreyim, haydi allahasmarladk diye glmseyerek can vermitir. 86

Kendisi de Yozgat stiklal Mahkemesi yelii yapm olan Ziya Hurit bir baka stiklal Mahkemesinin kararyla yaama veda etmitir. Hkmet meydannn denize yakn tramvay dura nnde Halis Turgut otomobilden indirildi. Sehpaya ktnda son sz olarak; -Ben lyorum amma fikrim lmez, Yaasn Trklk diye bard. Ve hayata veda etti. Baytar Rasim kla kapsnn nndeki sehpaya karak; -Yolcu yolunda gerek, hadi bakalm gidiyoruz ite dedi. opur Hilmi ile Grc Yusuf sessiz sedasz yaama veda cttlcr. Laz smail idam sehpasna yaklanca; -Vay demek bu ha! Bunu ok seyrettim. Hadi yleyse, gayret bizden kuvvet sizden. Amma tezolun, canm ok actmayn. pi boazma iyi geirin, ne olacaksa olsun bitsin dedi ve ayann altndan sandelye ekil di." (Ayrntl bilgi iin bak. Kandemir, izmir Suikastinin iyz, Tarih Yay., st. 1955,sf.l 15-124) dam cezasna mahkm olan 13 mahkmun cezalarnn infaz saat olduunda tamamlanmt.Tm mahkmlarn boynuna ayn yafta aslm t. Yaftada yle yazyordu: "Trk vatan ve namusunu kurtaran aziz reisi cumhur hazretlerine sukast icra ve heyeti vekleyi iskat ve taklibi hkmet edecekleri bir anda derdest edilip bilmuhakeme mcrimyeti sabit olan ve Ceza Kanunun 55. maddesi delaletiyle 57.maddei mahsusasna tevfikan sulben idamna karar verilmitir." zmir Hkmet konann nnde idam edilen 13 kiinin cesetleri le ne kadar idam sehbalarnda braklarak halka izlettirildi. ANKARADAK DAMLAR istiklal Mahkemesi izmir'de "iini" bitirip Ankara'ya dner dnmez suikastin Ankara ayan soruturmaya balad. zmir Davasnda dosyalar ayrlan ittihat ve Terakki iktidar Maaliye Nazr Cavit Bey ve Ardahan Mebusu Hilmi Bey'in yansra birok eski ittihat bu davda sank olarak mahkeme karsna ktlar. Davann durumas 2 Austos 1926 gn balad. Savc Necip Ali iddi anamesinde sanklara u isnadda bulunuyordu: Reisicumhur hazretlerine kar izmir'de yaplmas planlanan suikasten te sanklar hkmeti devirmek iin gizli bir komite oluturmulardr. Bu komiteye Tcrraki Perver Frkaya mensup olup izmir davasnda sulan 87

sabit olan birok kimselerden baka mefsuh ittihat ve Terakki Cemiyeti reasasndan bazlarnn da alakadar bulunduu ve ancak maznun sfaty la yarglanan bu ahslarn crm grlmekle beraber daha geni ve kapsaml siyasi faaliyetlerde de bulunduklar hissedilmi olduundan bal bana bir mevzu tekil eden bu dava mahkeme heyetinin oluruyla almtr. istiklal Mahkemesi savcs sanklarn sularnn sabit olduu dncesndeyd. Mahkemenin de kendi dncesini payltn sylyordu. Ayrca yalnz suikast deil gizli bir rgt de yargladklarn da ilan ediyordu. Savunmalarn yapan dier sanklar gibi Cavit Bey de byle bir tekila tn bulunmadn, sulamalarn tmyle hayal mahsul ve uydurma oldu unu syledi. Mahkeme yarglamay 26 Austos gn tamamlayp kararn aklad. Fakat kararn akland son durumaya tutuklu sanklardan drd, Dr.Nazm, Cavit, Nail ve Hilmi Beyler getirilmemiti. Belli ki onlar hakknda karar pek hayrl deildi. Anlald gibi mahkeme dier sank lar eitli cezalara arptrd ve bu drt san idam cezasna mahkm etti. Kararda sanklarn ittihat ve Terakki Frkasn yeniden iktidara getirmek iin hkmeti devirmek ynnde gizli almalar yaptklarnn sabit oldu u aklanyordu. Ertesi gn Zafer Bayram arifesiydi ve gece yarsndan sonra idamlarn infaz mmkn deildi. Ya bu akam aslacaklar ya da infazlar birka gn gecikecekti. Mahkemenin sanklarn bir ka gn sonra aslmasna tahamml yoktu. Hemen o akam saat 22'de Ankara Hapishanesinin nne sehpalar kurul du. Ahali gsteriden haberdar edildi. "Darda hapishanenin nne dizilmi sehpalara kadar yaklamak istercesine kaynaan oluklu ocuklu kadnl erkekli kalabal g halle zapteden sngl jandarmalarn aabildikleri sahada gtrlen Cavit Bey Hapishanenin Yeniehir'e nazr cephesinin solundaki sehpaya yaklat vakit inanlmayacak derecede sakin ve telaszd. Kendisine yaklap son bir dilei olup olmadn soran kiinin adli tabip olduunu renmesi zerine; -Sizden bir ricam var doktor bey! Hseyin Cahit Bey buradadr. Ltfen kendisini grnz. Selamm syleyin. ocuklarmn ve refikamn gzle rinden psn. Gazi Paa hazretlerine de selam ve hrmetlerimi syleyin! diyerek idam sehpasnn altndaki sandelyenin altna km ve yksek sesle;
88

-Allann laneti zalimin stnedir. Zulmdr bu zulm! diye bardktan sonra cellada haydi vazifeni yap artk demitir. Doktor Nazm Bey'in ise ip boynuna geirilirken son szleri; -Yok...Vallahi yok...Bu meselede hibir alakam yok, taksirim yok, masumum, olmutur. Nail Bey idam sehpasnn altna geldiinde hatra defterinin oluna verilmesini istemi ve oradaki sandelyeye oturmutur. Celadn ayaa kalkmasn sylemesi zerine; -Ne bileyim ben, her zaman sandelye grnce otururduk. Meer bu baka sandelye imi. Kusura bakmayn terifat bilmiyorum dedikten sonra yine cellada yalnz u dm arkaya al cellatba, nasl olsa boa cak deil mi arkadan olsun demi ve son szleri, "Millet sa olsun, vatan payidar olsun" olmutur. Hilmi Bey idam sehpasnn altna getirildiinde birka ey sylemek istediini sylemise de azndan szckleri karamam, szn toparlayanlamt. Celladn abuk olmasn sylemesi zerine, peki buyurun olmutu son szleri. Cellat, Hilmi Bey'in ayaklarnn altndan sandelyeyi ektikten sonra devrilen idam sehpas ile birlikte yere yuvarlanm st ba, eli yz kan iinde kalmt. Cellatlar Hilmi Bey'in kanlarn sildiler, idam gmleini yeni temiz bir gmlek ile deitirdiler, sehpay yeniden kurup onu yenden astlar."(Kandemir, tzmir Suikastnn yz, st. 1955, Cilt 2, sf. 120-124) STKLAL MAHKEMELERNN SONU ok sayda idam cezas veren bu olaanst siyasi mahkemeler 7 Mart 1927'de faaliyetlerine son verdiler. Ne var ki istiklal Mehakimi Kanunu ilerlii olmasa da yrrlkte kald ve ancak 4 Mays 1949'da yrrlkten kalkabildi. ZlYA HURlT KMDR? Abidin Nesimi "Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler" adl kitabnda Ziya Hurit iin "ihtiyat kaydyla" bir not yazyor. Szkonusu notu "ihtiyat kaydna bir ihtiyat kayd" koyarak ben de buraya alyorum: "Ziya Hurit Birinci Dnya Sava balarnda inaat- bahriye mhen dislii grmek zere devlete Belika'ya gnderilmitir. Birinci Dnya Sava srasnda bir kiinin Avrupa'ya tahsile gnderilmesi nemlidir. nk bu suretle tahsile giden kii savan ate hattndan uzak tutulacak89

tr. Bu onun korunduunu gsterir. Bu itibarla bu tr kiilerin ya mutlu aznla mensup bir kii olmas ya da zel grevli bir kii olmas gerekir. Bu aklamaya gre Ziya Hurit'in zel bir durumu olmas gerikir. Ziya Hurit'in Belika'da bulunduu dnemde II.Enternasyonal sosya lizmi Belika'da iktidardadr. Oysa II.Enternasyonal dnyann dier yerle rinde bir hayli gerilemitir. Buna karlk Ziya Hurit de II.Enternasyonale meyletmitir.
n:..: : T-\.-: Lsuuya o oava au uuuca 'T: jL^ya TT :* * ugumm .-1 uiiv~j IAUIII cuuamcuua-

MENEMEN OLAYI VE DAMLAR 1930'larn banda toplu olarak idamlarn gerekletii bir olay da Menemen kalkmasdr. Drdnn ad Mehmet, ikisinin ad Hasan olan alt kii Manisa'nn bir kynn dalarnda gnlerce ayin yaparlar. Bunlardan en yals olan Dervi Mehmet "mehdilik" iddasnda bulunur. 23 Aralk 1930 sabah elle rinde silahlarla Menemen'e gelerek Mfti camisinde bu iddialarm akla yp eriat isteyenlerin belediye meydannda toplanmasn isterler. Camiden aldklar yeil bayra bu meydana dikerler. Olay renen jandarma komutan durumu astemen Kubilay'a bildirir ve olaya mdaha edip nlemesini ister. Bir blk asker alan Kubilay meyda na giderek gstericlerden eylemlerine son vermelerini ister. Onlara teslim ol ars yapar. arsna kurunlarla cevap alr. Yaralanp yere der. Gz dnm Derv Mehmet bir ba bayla Kubilay'n ban gvde sinden ayrarak bir diree balar. Bu arada onlara mdahale eden Beki Hasan ile Beki evki de ldrlr. Durumdan haberdar edilen alay komutam meydana gelir ve asilerden Derv Mehmet, St Mehmet, amdan Mehmet orada ldrlr. Olay zerine 30 Aralkta hkmet Menemen, Manisa ve Balkesir yre sinde lay sreyle skynetim ilan eder. General Mustafa Mulal bakanlnda bir Divan- Harp kurulur. Olaya karan kiiler mahkeme haline getirilen Menemen Zafer ilkokulunda 15 Ocak 1931 gn yarglanmaya balanlr. Yarglamalar 3 ubat gn sona erer. Sanklardan 36's TCK'nn 146. maddesi uyarnca idam cezasna arptrlr. dam cezalar TBMM'nin onayna sunulur. TBMM'de yalan kk olan sanklarn cezalar hapis cezasna evrilir. Mahkeme, yarglamalar srasnda yalnz Menemen'de ortaya kan olay ile yetinmemi, bu olayn kkenlerini de aratrarak yarglamaya dahil etmitir. Aratrmalar srasnda Dervi Mehmet'in istanbul Erenky'de oturan 84 yandaki Nakibendi eyhi Esat'la ilikisi olduu sonucuna varlr. Bu ilikinin Manisa devlet hastanesi eski imamlarndan Laz ibrahim hoca araclyla saland da ne srlr. Yarglamalar sonu cunda Menemen'de ortaya kan olayn eleba olarak tutuklanan eyh Esat idam kararnn verildii gnden iki gn nce 31 Ocak 1931 tarihinde cezaevinde lr. eyhin cesedi Menemen belediyesi tarafndan kasaba mezarlna gmlr, iki gn sonra mahkemenin aklad kararda lm cezasna arptrlan eyh'in cezas ya nedeniyle 20 yl hapis cezasna evrilir. 91

dan Trkiye'ye dner. Ya milletvekili olmasna elverili deildir. Atatrk onun yan bytp Rize'den TBMM'ye ye yapmtr. Birinci TBMM'de Atatrk'e kar kanlar arsnda yer alr. ikinci TBMM'ye milletvekili olarak giremez. Aydnlk idarehanesinde sk sk gelip efik Hsn ile grr. Ziya Hurit komnizme meyleder. efik Hsn Abdullah Cevdet'e yaptklarnn benzerini Ziya Hurit'e de yapar. Onu Aydnlk dergisinden uzaklatrmaya alr. Oysa Ziya Hurit Moskova'ya gitmek ve orada okumak isteindedir. efik Hsn elinden geldii lde buna engel olmaya alr. Fakat Ziya Hurit bo durmaz, III.Enternasyonal'e ba vurur. Orada okumak iste diini syler. III.Enternasyonal bunu uygun grr. Ziya Hurit yurt dna kan grkemli klmak iin Atatrk'e izmir'de dzenlenen suikastta grev alr. Ziya Hurit Hakknda verdiim bu bilgiyi Sar Mustafa'dan aldm. Baka hi bir kanaldan bu bilgiyi dorulama olana bulamadm, ihtiyat kaydyla burada aklyorum. Ancak Nazm Hikmet'in bir iki iirinde sz edilen Laz ismail'in nl ismail Bilen deil, Ziya Hurit'in yakn arkada Laz smail olduu sylentileri gn getike yaygnlamak tadr. Eer Nazm Hikmet'in szn ettii Laz ismail gerekten Ziya Hurit'in Laz ismail'i ise, bu takdirde San Mustafa'dan duyup yukarya naklettiim bilgiler zel bir deer kazanr." (Agy., sf.98-99) Burada yazlanlar iin ihtiyat payn biraz fazla brakmak gerektii dncesindeyim. Olayn getii 1926 ylnda Sovyetler Birlii ile Trkiye arasndaki ilikiler gznne alnrsa yazlanlarn doru olmas pek de imkn dahilinde deildir. Yani Mustafa Kemal'e suikastte buluna cak birisine Moskova'nn kaplarm amas pek kolay olamaz. Ancak Abidin Nesimi'nin suikast konusuna dein Ziya Hurit'e ilikin yazdkla rnda doruluk pay bulunabilir.

90

dam cezalan onaylanan 28 kiinin cezalan 3 ubat gecesi Menemen'in muhtelif yerlerinde infaz edilir. Yaral olarak yakalanan Emrullah olu Mehmet Emin Kubilay'n ba nn kesildi yerde, yedisi istasyon evresinde, dierleri Zafer lkokulu nnde, Belediye Meydannda, ar inde aslrlar. dam mahkmlarndan Hac Ismailolu Hseyin sehpaya gtrlrken karanlk tan yararlanarak kaar ise de 13 gn sonra Manisa civarnda bir da kynde kyller tarfndan yakalanp teslim edilir ve Menemen'e getirile rek ertesi gn idam edilir. dam edilen kiiler unlardr: Kahveci ra Mustafa, Terzi Talat, Topu avuu Hseyin, Tatlc Mutat Hseyin, Eskici Hseyin olu Ali, epeli Kynden Himmet olu Sleyman, Nalnc Hasan, Kasap Sleyman, Manifaturac Osman, Hatip Hafz Cemal, Tabur mam llyas Hoca, Alipaazade Ragp, Mezzin Hafz Ahmet, Giritli brahim olu smail, Bozalanl Koca Mustafa, Hac smail olu Hseyin, Griceli Abdlkerim, Cumai Balal Ramiz, Molla Sleyman Kahya olu Hseyin, ingene Mehmet olu Ali, Trak Hseyin olu brahim Ethem, Osman olu Mehmet, Arnavut Yusuf olu Kamil, Kerim olu brahim, Selim olu Bonak Abbas, Alaehir'den eyh Ahmet Muhtar, eyh Esadn olu Mehmet Ali, Manisa Hastahanesi mamlndan mtekait Laz brahim Hoca, Mehmet Emin. dam edilen sanklann adlan ve idam edilen sanklarn says konusun da kaynaklar farkllklar gsteriyor.fAynnft/t bilgi iin bkz. Kemal stn, Menemen Olay ve Kubilay, ada Yay. st. 1977)

Resmi gre gre :" Aalarn tahriklerine uyan Demenanllar 21-22 Mart 1937 gecesi Kahmut kprsn yaktlar. Ve karakola tecavz ettiler. Bunun arkasndan Seyit Rza akisi de Sin Karakoluna tecavz etti.(26 Mart 1937) Yrtlen imar ve tamdin almalarnn bu ekilde nne geilmek islendii grlnce 1937 harektna lzum hissedildi. "Nait Ulu Tunceli Medeniyete Alyor. Cumhuriyet Matbaas. st. 1939. sf.155) Dersimlilerin cephesinden ise Nuri Dersimi olay yle aklyordu: "Silah toplamak bahanesiyle, Yusuf aireti zerine askeri bir mfreze gnderilmiti. Bu mfreze askerlerinden bazlar, fakir bir kza fiilieni icra etmilerdi. Bunu haber alan airet reisinin olu Fndk askeri mfre zeye hcum ederek, mntka dna pskrtmeye mecbur kalmt. Bu sebeple Mazgirt mntkasnda arpmalar balamt. Seyit Rza'mn olu Bra brahim Hozt'a gelerek Abdullah Alpdoan idaresi ricalile temasa gemi ve yaplmakta olan askeri harektn bir ekilde icrasn babas adna dilemiti. Bra brahim geri dnerken Kurmay evket'in hazrlam olduu bir plan mucibince Krgan Aireti dahilinde Dest kynde misafir bulunduu evde uyurken feci bir surette imha edilmiti. Gen evladnn kahpece ldrlmesinden mtessir olan Seyit Rza, Krgn Airetinin merkezi olan Sin kyn kuatarak katillerin teslimini dilemiti. "(Agy. sf. 146) atmalar devam ederken hkmet 4 Maysta topyekn bir saldr karar ald. Bu karar uyarnca 12 Maysta harekt balad. atmalar 1937 yaz boyunca srd. K gelmekteydi. Kla birlikte harekt kabili yeti azalacak olan askeri yetkililer kendilerince bir plan gelitirdiler. Yetkilileri Seyit Rza'ya haber gndererek, grmek istediklerini, kendi sinin isteklerini kabul ettiklerini, airetler zerine harekt yaplmayaca n, uranlan zarar ziyann devlete tazmin edileceini Elaz Valisi araclyla bildirdiler. Bu plan sonucunda Seyit Rza 5 Eyll 1937 gn yakaland. Yaplan yarglamalar sonucunda Seyit Rza ve dier 6 sank 10 Kasm 1937 gn idam cezasna arptrldlar. Sanklarn cezalan 17 Kasm gecesi Elaz Buday Meydan'nda infaz edildi. Bu yarglamann ve infazlann ayrntlarn alayangil'in anlarnda bulacaz. dam edilen yedi kiinin adlar yle: Seyit Rza
93

SEYT RIZANIN DAMI 1930'lu yllarn sonuna doru yaanan bir toplu idam da Dersim syan sonrasndadr. Bu yarglamalar ve verilen idam kararlan son derece trajik olup akln, vicdann kabul edemeyecei bir nitelik tamaktadr. 1937 ylna gelindiinde Dersim ile hkmet arasndaki gerilim en st seviyeye ulam durumdayd. Bir kvlcm byk bir yangn tututur mak iin yeterli olacakt. Yzyllardr kendine egemen bir biimde yaa yan Dersim evresi bu zelliinden tavz vermek istemiyor, hkmet ise kesinlikle "Dersim'i medeniyete amak" istiyordu. Kvlcm 1937 Martnda akld. Ve hkmet gleri ile Dersimliler arasnda atmalar balad. atmalarn kayna neydi?
92

Olu Resik Hseyin Fndk Aa (Yusuf Aann olu) Hseyin eydi (Gureanl) Cebrail Aa (Demahan aireti) Hseyin (Cebrail aann olu) Hasan Fidan (Heso Gs/Gureanl) Nuri Dersimi anlarnda 10 kii asld diyor ve infaz tarihini 18 Kasm olarak veriyor. Ulus gazetesi ise infaz tarihi olarak 15 Kasm gsteriyor. alayangil anlarnda 18 Kasm diyor. Kurum gazetesi ise 17 Kasn diyor. Kurum gazetesi idam edilenlerin saysn 7 olarak veriyor. Gazeteye gre idam edilenlerin adlar yle: "Seyit Rza, Olu Mehmet, Seyhanl Aireti Resi Hasan, Yusufgil aireti reisi Kamerolu Fndk, Demehanl aireti reisi Cebrailolu Hasan, Kureanl Hasan, Mirzali." Yurt gezilerine kan Mustaf Kemal bu gezilerin bir dura olarak 15 Kasm'da Diyarbakr'da, 17 Kasm 1937 gn de Elaz'da bulundu. nfazlar Mustafa Kemal Elaz'a gelmeden gerekletiine gre infazlar 17 Kasm gecesi yaplm olmaldr. Ayrca alayangil'in aaya ald mz anlarnda sz ettii gibi Seyit Rza'nn olu Resik Hseyin'in yann kk olmad, Hseyin'in 28 yanda yakkl bir delikanl olduu da syleniyor.

alayangil Anlatyor:
SEYIT RZAY NASL ASTK?

alayanilin anlatmlarn zetleyecek bir sz var "ecaat arzederken merd- mpt sirkatin syler" diye. ecaatini kendi azndan dinleyelim. "Malatya Emniyet Mdrl'nde 2,5 yl altm. En unutamadm olay, Seyit Rza'nn aslmasdr.1935-1937 arasndadr. Yl 1937. kr Skmenser, Atatrk dneminin nl emniyet genel mdrlerinden. Bir gn beni ard. -Atatrk Diyarbakr'da Singe Kprs'n amaya gelecek dedi. O tarihte Seyit Rza, Dersim'in Krt lideri. Ayn zamanda peygamber slalesinden geliyor kendisi. Seyit Rza'nn bir de dini vasf var. Frat, eytan Kprs denen mevkide drt metreye kadar daralr. Derinlii de deniz gibi 17 metre olur. Burada bir kpr yapmlar.
94

Kprnn banda bir karakol. Karakol'da da otuz askerimiz var. Askerlerin banda smail Hakk adnda bir yedek temen. Yani ihtiyat mlazm. Kprye Dersimliler bir baskn dzenliyorlar. Basknda karakol yak lyor ve otuz askerimiz de ehit ediliyor, ite bu olay dersim isyannn balamasdr. Atatrk olayla ilgileniyor ve ilgililere kesin talimat veriyor, "bu mese leyi kknden hallediniz" diye. Elaz'da o tarihte Mfetti-i Umum-i Abdurrahman Doan Paa var. Malatya Emniyet Mdrlnden birbuuk ay kadar nce Ankara'ya tayin edilmiim. Vali ibrahim Ethem Aknc valye, eteci bir adam. Demirci Efe ile birlikte Kurtulu Sava'nda ete kurmu. Uzatmayalm biz Ankara'dan msaade istihsal edilerek vali Aknc ile birlikte Elaz'a varyoruz. Mfetti-i Umum-i Abdurrahman Paa'nn misafiri oluyoruz, istediimizi anlatyoruz. Paa bize "iyi ki geldiniz. Ben de yarn orada bir mevkiye gideceim. On be gn nce tercman arcl ile asilerle konutum. Kendilerine airetlerinin ba olan kiileri teslim ederseniz harekt durduracaz, ban yapacz dedim. Yarn da son gn. Gideceimiz mevki biraz tehlikeli. Ne olaca belli' olmaz, isterseniz sizi de alabilirim" dedi. Yola ktk. nmzde ve arkamzda birer kamyon. Biz ortadayz. Kamyonun birinde askerler var. Dierlerinde frndan yeni km scak scak ekmekler.Yollar devriye dolu. Devriyeler mevzilenmi. Geleceimiz yere geldik. Yksek bir yerden aaya indik, indiimiz yere silahl askerler dizildi. Abdurrahman Paa muhtemel bir pusuya kar nlemler aldrmt. Benim yanmda fotoraf makinesi var. Bir sre bekledik. Ortalarda kimseler yok. Bardk ardk bir terc man kt ortaya. Abdurrahman Paa: -Geldiniz mi,dedi. -Geldik, dediler. Ortaya gs bar ak, uzun boylu levent adamlar kt. Abdurrahman Paa gelenlere uvallarla ekmei datt. Atlar. Hemen ekmekleri krp yemee baladlar. Kalanlar da koyunlarna soktular. Paa onlara sordu: -Listede yazl olanlar getirecek misiniz? - kii hari oniki kiiyi getireceiz dediler. Abdurrahman Paa "olmaz" dedi. Onlar da son derece kararl bir biimde;
95

-Paam nidek olmazsa olmaz, dediler. Asiler dalara snmlar. Mavzerli bir alay durdurdular. Paa onlara biraz sert "devletle ba edemezsiniz" dedi ve ekledi. -Niin teslim etmiyorsunuz? ilerinden en uzun boylu olan ne kt. -Bir kadnn tek kocas olur. imdi siz hkmetsiniz. Askeriniz var. Bugn buradasnz. Bunlar size veririz alr gidersiniz. Biz yarn yine onlarn elinde kalrz. Bunlar, bu aalar bizim klmz attrrlar. Siz Dcrsim'c giremiyorsunuz. Jandarmanz sokamyorsunuz... Abdurrahman Paa durdu dnd, sonra tercmana unlar syledi: -Yapmayn. Size on be gn daha izin vereyim. Gidin ve on be gn sonra bu listedekileri getirin dedi. O listede Seyit Rza da var. Ve teslim etmeyecekleri kiiden birisi de Seyit Rza. Ben de bu olayn resimlerini ektim. Bu olaydan sonra Ankara'ya dndm. On be gnlk ikinci mddet bitmi Abdurrahman Paa'ya listedekileri teslim etmemiler. Aradan aylar geti Seyit Rza ve evresi yakaland. Muhakemeleri sr yor, ite bu srada Atatrk Diyarbakr'daki yeni yaplan Singe Kprs'n amaya gidecek. Elaz'a gelecek. Karayoluyla Singe Kprs'ne geecek. Emniyet Genel Mdr kr Skmenser bey bana diyor ki "Atatrk Singe Kprs'n amaya gidecek Dersim harekt bitti. Beyaz donlu alt bin doulu Elaz'a dolmu. Atatrk'ten Seyit Rza'nn hayatn ba lamasn isteyecekler buna meydan vermeyelim." 1937 ylnda resmi tatil gn cumartesi leden sonra. Atatrk pazarte si gn Elaz'a gelecek. Bizden istenen Atatrk gelmeden "aslacak asl sn" ve Atatrk'n karsna beyaz donlular kt zaman i iten gemi olsun. O dnemde Elaz valisi efik Bey, Savc Hatemi Senihi Bey, Emniyet Mdr Serezli brahim Bey, savc yardmcs arkadam. kr Skmenser "sivillerden Emniyet Genel Mdrl'nn siyasi ubesinden istediklerini al. Atatrk'n istasyondan halkevine kadar korunmas da size ait"dedi. Bata Macar Mustafa olmak zere alt kii alp yola ktm. Trenle Elaz'a vardm. Emniyet Mdr brahim Bey'e gittim. Savc iin "kural d bir ey yapmaz, mmkn deil" dedi. Savcya gittim. Durumu kendisine anlattm. Bana bu konuda hkmet ten de ifre aldn, ama mahkemelerin cumartesi gn tatil olduunu, tatilde ise sonu almann mmkn olmadn bildirdi. Ve ekledi "ben de
96

mahkemeleri etkileyemem." Oysaki biz mahkemeninkararn Atatrk gelmeden nce vermesini ve gereinin yaplmasn, Atatrk geldiinde Seyit Rza meselesinin kapanm olmasn istiyorduk. Ben bunu halletmek iin hkmet tarafndan buraya gnderilmitim. Savc yardmcs hukuk tan snf arkadam. Bana "sen valiye syle bu savc rapor alsn gitsin ben senin istediini yaparm" dedi. Biz mahkemenin tatil gn ilemesini ve alnacak sonucun infazn isti yorduk. Savc rapor ald. Arkadam vekil olarak savcnn yerine geti. Gittiimde hakim mahkemenin ald karan evinde yazyordu. Hakimle konutuk. Kendisi karan daktiloya ektirmekle meguld. Devir CHP devri. Herkes ekiniyor. Hakim bana "cumaertesi mahkeme toplanmaz ancak pazartesi gn mahkemeyi toplar karar veririz. Sal da idam hkmlerini yerine getiriririz" dedi. O zamanlar drdnc blgede temyiz hakk yok. Abdurrahman Paa skynetim kumandan olarak karar tasdik edecek O da "yukardaki karar tasdik olunur" demi ve basm bo kada imzas n. Yukanya "Abdurrahman Paa'nn idam" diye yazsanz kendisi idam edilecek. Hakime dedik ki "bu dediiniz gn Atatrk geliyor. Maksat hasl olmu yor ki." Hakim "bakaca bir ey yaplmaz" diyerek kestirdi att. Ben de kendilerine sordum: -Sizin saat 5'den sonra davaya devam ettiiniz olmuyor mu? -Ooo ok oluyor cevabn verdi. Eeee sondan be saat ihlal ediyorsunuz da, batan be saat ihlal etseniz olmuyor mu? Yani pazar akam sahurdan sonra mahkemeyi aarz. Hakim: -Elektirikler kesiliyor dedi. -Ona da are bulduk. Otomobil farlar ile hapishaneyi aydnlatrz. Halkevine lksler koyanz. Hakim bu defa, -Samiin (dinleyici) yok, dedi. Ona da are bulduk. Samiin getiririz. -Ka kii aslacak? -Onu karardan nce syleyemem dedi ve ekledi; -Savc 27 kiinin idamn istedi. -Biz ona gre mi hazrlmz yapalm. -Blmem dedi.
97

Ceza infaz kanunu her aslann ayn bir yerde aslmasn, aslanlrn birbirini grmemesini emrediyordu. Bu art da yerine getirmeye altk. Her meydana drt be sehpa kurduk. Vali bir de ingene cellat buldu. Gece 12.00'de hapishaneye gittik. Farlarla evreyi aydnlattk. Mahkemenin 72 san var. Sanklar aldk. Mahkemeye gtrdk. ingene de geldi. Adam bana on lira istedi, "peki" dedik. Sanklar Trke bilmiyor. Mahkeme karar akland. Yedi kii lm cezasna arptrlm, sanklardan bazlar beraat etmi, bazlar da eitli hapis cezalan almt. Kararlar okununca sanklar ilk anda anlamadlar. dam "tunne" diye bir vaveyla koptu. Biz Seyit Rza'y aldk. Otomabilde benimle polis mdr ibrahim'in arasna oturdu. Jeep jandarma karakolunun yaknndaki meydanda durdu. Seyit Rza idam sehpalann grnce durumu anlad. -Asacaksnz, dedi ve bana dnd, -Sen Ankara'dan beni asmak iin mi geldin? Baktk, ilk kez idam edilecek bir insanla yzyze geliyordum. Bana gld. Savc; -Namaz klp klmayacan sordu, istemedi. Son szn sorduk: -Krk lira ve saatim var, oluma verirsiniz dedi. Olunun aslacan da bilmiyordu. Adamn ya 57'ye indirilmi, ocu unun ya da 17'den 21'e kanlmt. Bu srada Fndk Hafz aslyordu. Asarken iki kez ip koptu. Ben Fndk Hafz aslrken grmesin diye pencerenin nnde durdum. Fndk Hafz'n idam bitti. Seyit Rza'y meydana kardk. Etrafta kimse yoktu. Ama Seyit Rza meydan insan doluymu gibi sessizlie ve bolua doru bard: -Evlad- Kerbelayk. Bi hatayk. Ayptr. Zulmdr. Cinayettir, dedi. Benim tylerim diken diken oldu. Bu yal adam rap rap yrd. ingene yi itti. ipi boynuna geirdi. Sandalyeye aya ile tekme vurdu ve kendini ast. Gmlecei yer trbe olmasn diye cenazesi de yakld. Olu yanda bir subay ldrecek kadar kat yrekli olan bir insann bu mukadder akbetine acmak zor. Ama bu cesretini takdir etmekten kendi mi alamadm. Asabm ok bozuldu. Emniyet mdrne "ben dm otele gidiyo rum" dedim. Seyit Rza aslrken ilerden olu geliyordu.
98

-Kulun klen olam. Srtmacn olam. Genliime acyn, ldrmeyin beni, diye baryordu. Ben ok kt olmutum. Otele dndm, iki daktilo sayfas yaz yazdm. Yaznn bana da 'Bi Hatayk, Evlad- Kerbelayk. Ayptr. Zulmdr. Cinayettir" yazdm." (Mehmet Ali Brand, Apo ve PKK, Milliyet yay.ist 1992,sf. 56-60)

99

IV. B O L U M

1960 ve SONRASI

100

27 MAYIS DNEM DAMLARI

1937-1960 yllarm kapsayan Milli ef ve Menderes iktidarlar dne minde ikisi kadn olmak kaydyla 195 kiinin idam cezalan infaz edilmi tir. 27 Mays 1960 darbesiyle idamlar bir kez daha youn olarak gndeme geldi. dam cezasna arptnlan dnemin siyasal sorumlular ile birlikte dier idam mahkmlannn cezlan da infaz edildi. 27 Mays 1960 ile 6 Ocak 1961 tarihlerini kapsayan Milli Birlik Komitesi (MBK) dneminde 13 idam hkmlsnn cezalan infaz edil mitir. (MBK'nn 22-32 nolu kararlan ile) 6 Ocak 1961 ile 25 Ekim 1961 tarihlerini kapsayan MBK ile Temsilciler Meclisinden oluan Kurucu Meclis dneminde ise, dne min siyasal sorumlusu olmak zere 12 idam hkmlsnn cezas infaz edilmitir. (Karar no:43-48,63-65,75) Dnemin siyasi sorumlulan olarak: Hasan Polatkan ile Fatih Rt Zorlu 16 Eyll 1961 gn, Adnan Menderes 19 Eyll 1961'de idam edildiler. Bu dnemdeki idamlar 1964 Haziran'na kadar srd. Bu tarihten sonra 12 Mart darbesine kadar idam cezalan infaz edilmedi. 1964 Haziran ayna kadar idam edilenler unlardr: Kandemir Sipahipala, Kanun no: .126, 29.11.1962, RG.l.12.1962. Mustafa Karsu, Kn. 160, 24.1.1963, RG.1.2.1963. kr Uzunca, Kn. 161, 24.1.1962,RG.1.2.1963. Abdulcebbar Yldnm/Mehmet imen/ Mehmet etin/ Kn. 311, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Hamza Glmez, Kn.312, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Osman Tademir ,Kn.313, 27.8.1963, RG.4.9.1963, Bahattin Yazc, Kn.314, 7.8.1963, RG.4.9.1963. Bekir Ylmaz, Kn. 315, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Mehmet Alk Ylmaz, Kn.316, 27.8.1963, RG, 4.9.1963. Ali Koctrk, Kn.317, 27.8.1963, RG.4.9.1963, Kemal Takesen, Kn.318, 27.8.1963, RG. 4.9.1963.mmhan Bebek, Kn.319, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Mustafa Cemal Kanca, Kn.320, 27.8.1963, RG.4.9.1963, Hseyin Aka,Kn.321, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Halil lmez, Kn.322, 27.8.1963, RG.4.9.1963, Adem Akay, Kn.323, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Cemil Zambakl/Ahmet Durer,Kn.324, 27.8.1963, RG.4.9.1963. Reit Siyah, Kn.339, 2.10.1963, RG. 10.10.1963. Mustafa Dilek, Kn.340, 2.10.1963, RG. 10.10.1963. Hasan Kahyaolu, Kn.351, 24.10.1963, RG. 2.11.1963. mer Aslan, Kn.352, 25.10.1963, RG.2.11.1963. Mehmet Mustafa Yeenolu, Kn.368,
103

7.1.1964, RG. 16 .1.1964. Durmu etinkaya, Kn.373, 7.1.1964, RG. 16.1.1964. izzet Sivasl/Ali lgaz, Kn.374, 7.1.1964, RG. 16.1.1964. Cafer Gler/Zeki zalp, Kn. 445, 9.4.1964, RG. 16.4.1964), Kadir Ceylan, Kn.446, 16.4.1964, RG. 22 Nisan 1964, Sleyman Arba, Kn. 448, 29.4.1964, RG. 11.5.1964. Hasan eker, Kn.449, 29.4.1964,RG.ll Mays 1964. Bedih Kl, Kn.450, 29.4.1964,RG.ll Mays 1964. Ali Karahan, Kn,453, 29.4.1964, RG.l 1.5.1964. Bayram Kalpakl, Kn.454, 29.4.1964, RG.ll Mays 1964. Mehmet Gl, Kn. 455, 29.4.1964, RG. 11 Mays 1964, Bayram Albayrak, Kn.456, 29.4.1964,RG. 11.5. 1964, Recep Gngr Tan, Kn. 457, 29.4.1964, RG. 11.5,1964. Hasan entrk, Kn. 458, 29.4.1964, RG. 11.5.1964, Kerim zkan/Hasan Gney, Kn. 459, 29.4.1964, RG. 11.5.1964. Sleyman Bozkurt, Kn. 460, 29.4.1964, RG. 11.5.1964, Albay Talat Aydemir ve Fethi Grcan (20-21 Mays 1963'de darbe yapmaya kalkmlard.) Kn.480, 23 Haziran 1964, RG. 26.6.1964, nfaz 5 Temmuz 1964)

12 MART DAMLARI
1964 ylndan sonra infaz edilmeyen idam cezas 12 Mart 1971 darbesi ile yeniden gndeme gelmi ve uygulanmaya balanlmtr. Dnemin ilk idam Temmuz 1971'de infaz edilir. Bunu u idamlar takip eder: Kamil Akman, Kn. 1426, 8.7.1971, RG. 17.7.1971. Kemal Ulukyl, Kn. 1427, 8.7. 1971, RG.17.7.1971. Nurettin Kahraman, Kn. 1428, 8.7. 1971, RG.17.7.1971. Mahmut Yel, Kn. 1429, 8.7. 1971, RG. 17.7.1971. Faik Vartekli/Kadriye Partici, 1430, 8 .7.1971, RG. 17.7.1971. Hac Ahmet Tonya, Kn.1431, 8.7. 1971, RG. 17.7.1971. Hseyin Bulut, Kn. 1432, 8.7,1971, RG. 17.7.1971. Mevlt Balc/Zekeriya Balc, Kn. 1433, 8 .7.1971, RG. 17.7.1971. Ahmet Balk, Kn. 1434, 8.7. 1971,RG.17.7.1971. Cemil Yldz, Kn. 1435, 8.7. 1971, RG. 17.7.1971. Nail Kr, Kn. 1436, 8.7. 1971, RG. 17.7.1971. Mehmet Karaba, Kn. 1437, 8.7.1971, RG. 17.7.1971. DENZLERN DAMI Denizler 6 Mays 1972 gn idam edildiler. Bu olay ele alan ok say da alma yaynlanm olduu iin biz bu almada bu konuya girmeye ceiz. Yalnz devrimci insan onlar zerine sylenen anonim bir halk trks ve Metin Demirta'n onlarn hemen ardndan yazd bir iirle anmakla yetineceiz. Deniz Gezmi,Hseyin inan, Yusuf Aslan, Kanun No: 1586, 2 Mays 1972, RG. 5 Mays 1972, infaz 6 Mays 1972.

104

105

ARKILA arklaya drmesin oy oy Allah sevdii kulunu Gemerekte evirdiler Deniz Gezmiin yolunu Gece elmalda yatt oy oy Hamamc Ali'yi sordu Uzatmal itin biri Yusufu gaflette vurdu Olaydm olaydm oy oy Okur yazar olaydm Deniz mahkemeye dm Avukat ben olaydm Yaa Trk ordusu yaa! oy oy Dnya at byle ie Ordu madalya gndermi Yusufu vuran avua" GDENLERE onlar ld uzun sz gerekmez her devrimci, yaarken zaten biraz hayata nianl, lme szl yaln szlerle anlatlmal bu lm onlar nasl gittilerse lme yiit ve sade frtnas sessizliinde kelimelerle nk onlar lm gzel kldlar geip bir sabah umudun ve yetimlerin safna 1972-Metin-Demutu
106

12 EYLL DAMLARI

lm cezalan 1972'den sonra fiilen uygulanmaz oluyor. Daha nceki darbelerde olduu gibi 12 Eyll darbesi de beraberinde idamalar da geti riyor. Daha darbenin stnden bir ay gemeden idam sehpalar kuruluyor. Skynetim yargs emir komuta ilikisi iinde btn iddetiyle ilemeye balyor. Cezaevindeki insanlar birer rehine olarak grlyor. Bu dile getirilmekten de geri durulmuyor. Darbenin lideri Kenan Evren Milli Gvenlik Konseyindeki dier arka dalarna sesleniyor: "Eer beni veya bu arada sizlerden de biri veya ikinizi suikast netice sinde ldrecek olurlarsa.en kdemli arkadamz emir ve komutay alr, grevini srdrr. Hangi rgt bu suikast yapm ise o rgte mensup ve tutuklu bulunanlann hepsini kuruna dizersiniz. Bylece baka rgtlere de gzda verilmi olur."
ASMAYALM DA BESLEYELIM MI

damlar birbirini izliyor, idamlara kar zellikle yurtdnda yrtlen kampanyalar Evren'i rahatsz ediyor. 3 Ekim 1984 gn Mu'ta yapt konumada ise idamlan savunarak o nl "asmayalm da besleyelim mi?" szn sylyor. yle konuuyor "imdi ben bunlar yakaldktan sonra mahkemeye vereceim ve ondan sonra da idam etmeyeceim, ben onlan senelerce hapishanede besleyeceim, imdi siz buna raz olur musunuz?" Bu konumadan sonra 7 Ekim'de Ilyas Has, 25 Ekim'de Hdr Aslan idam ediliyorlar. 12 Eyll dnemi olarak adlandrlacak dnemde, yani MGK dnemi, Danma Meclisi dnemi ve ilk ANAP dneminde, 12 Eyll 1980 ile 25 Ekim 1984 tarihleri arasnda idam cezasn arptrlan 48 kiinin cezalan infaz ediliyor.
KONSEY DNEMI

Be generalden oluan ve 12 Eyll 1980 ile 12 Ocak 1982 yllanm kapsayan Milli Gvenlik Konseyi dneminde 10 idam cezas infaz edili yor. Bu infazlann 4' U 1980,6's ise 1981 ylnda gerekleiyor. idam edilenler ve infaz tarihleri yle:
107

Mustafa Pehlivanlolu, Kn. 2308, 6 Ekim 1980, RG. 7 Ekim, infaz 8 Ekim. Necdet Adal, Kn.2309, 6 Ekim 1980, RG 7 Ekim 1980, infaz 8 Ekim. Serdar Soyergin, Kn. 2322, 24 Ekim 1980, RG. 25 Ekim 1980, infaz 26 Ekim. Erdal Eren, Kn. 2360, 12 Aralk, RG 12 Aralk 1980, infaz 13 Aralk. Cevdet Karaka, Kn. 2465, 1 Haziran 1981, RG 2 Haziran 1981, infaz 3 Haziran. Veysel Gney, Kn. 2473, 8 Haziran 1981, RG 9 Haziran 1981, infz 10 Haziran. Ahmet Saner - Kadir Tandoan, Kn. 2476, 23 Haziran 1981, RG 24 Haziran 1981, 25 Haziran. Mustafa zcn, Kn. 2505, 18 Austos 1981, RG, 18 Austos 1981, infaz 20 Austos, ismet ahin, Kn. 2506, 18 Austos 1981, RG 18 Austos, infaz 20 Austos.

DANMA M E C L I S L I M G K DNEMI

MGK kendisine bir Danma Meclisi atyor ve birlikte almaya bal yor. Danma Meclisi'nin greve balad 13 Ocak 1982 ile grevinin son bulduu 6 Aralkl983 tarihleri arasnda idam cezasna arptrlan 36 san n cezalarnn yerine getirilmesi iin kanun kartlyor. Bu cezalardan 14' 1982, 22'si ise 1983 ylnda infaz ediliyor. dam edilenler ve tarihleri yle: Seyit Konuk, ibrahim Ethem Cokun, Necati Vardar, Kn. 2631, 12 Mart 1982, RG.12 Mart 1982, infaz 13 Mart. Fikri Arkan, Kn. 2643, 26 Mart 1982, RG 26 Mart 1982, infaz 27 Mart. Sabri Altay, Kn.2660, 22 Nisan 1982, RG. 22 Nisan 1982, infaz 23 Nisan. Cengiz Baktemur, Kn.2664, 28 Nisan 1982, RG. 28 Nisan 1982, infaz 30 Nisan. Sahabettin Oval, Kn. 2676, 10 Haziran 1982, RG 11 Haziran 1982, infaz 12 Haziran. Ednan Kavakl, Kn. 2679, 17 Haziran 1982, RG 18 Haziran 1982, infaz 19 Haziran. Ali Blent Orkan, Kn. 2694, 11 Austos 1982, RG 11 Austos 1982, infaz 13 Austos. Veli Acar, Kn. 2695, 11 Austos 1982, RG 11 Austos 1982. Eref zcan, Kn. 2702, 17 Austos 1982, RG 17 Austos, infaz 18 Austos. Kazm Ergn, Kn. 2763, 28 Aralk 1982,RG 28 Aralk 1982, infaz 29 Aralk. Muzaffer ner, Kn. 2764, 28 Aralk 1982, RG 28 Aralk 1982, infaz 29 Aralk. Halil Feyzi Uyguntrk, Kn. 2765, 28 Aralk 1982, RG, 28 Aralk 1982, infaz 29 Aralk. Adem zkan, Kn. 2774, 11 Ocak 1983, RG 11 Ocak 1983, infaz 13 Ocak. Osman Demirolu, Kn. 2775, 11 Ocak 1983, RG 11 Ocak 1983, infaz 13 Ocak. Hseyin ayl, Kn.2776, 11 Ocak 1983, RG 11 Ocak 1983, infaz
108

13 Ocak. Ahmet Mehmet Ulubay, Kn. 2784, 21 Ocak 1983.RG 21 Ocak 1983, infaz 22 Ocak. Ali Akta, Kn. 2785, 21 Ocak 1983, RG 21 Ocak 1983, infaz 23 Ocak. Dursun Bircan, Kn. 2786, 21 Ocak 1983, RG 21 Ocak 1983, infaz 23 Ocak. Ramazan Yukargz - mer Yazgan Erdoan Yazgan - Mehmet Kambur, Kn. 2792, 28 Ocak 1983, RG 28 Ocak 1983, infaz 29 Ocak. Ahmet Kerse, Kn. 2793, 28 Ocak 1983, RG 28 Ocak 1983, infaz 29 Ocak. Levon Ekmekjiyan, Kn. 2794, 28 Ocak 1983, RG 28 Ocak 1983 infaz 29 Ocak. Rdvan Karakse - Cavit Karaksc, Kn. 2796,3 ubat 1983, RG 4 ubat 1983, infaz 5 ubat. Fatih Laingil, Kn. 2798, 22 ubat 1983, RG 22 ubat 1983, infaz 24 ubat. Fayk Gngrmez, Kn. 2799, 22 ubat 1983, RG 22 ubat 1983, infaz 24 ubat. Mustafa Baaran, Kn. 2806, 28 Mart 1983, RG 28 Mart 1983, infaz 30 Mart. Hseyin ye, Kn. 2807, 28 Mart 1983.RG 28 Mart 1983, infaz 30 Mart. ener Yiit, Kn. 2815, 18 Nisan 1983, RG 18 Nisan 1983, infaz 20 Nisan. Cafer Aksu(Altnta), Kn.2816, 1.8 Nisan 1983, RG 18 Nisan 1983, infaz 20 Nisan. Abdlaziz Kl, Kn. 2826, 24 Mays 1983, RG 24 Mays 1983, infaz 25 Mays. Seluk Durack - Halil Esenda, Kn.2834, 3 Haziran 1983, RG 3 Haziran 1983, infaz 4 Haziran.
T B M M DNEMI

7.12.19*3 tarihinde balayan bu dnemde meclis iki idam cezasn onaylam ve bu cezalar infaz edilmitir. Bu kiiler: Ilyas Has, Kn. 3052, 4 Ekim 1984, RG 5 Ekim 1984, infaz 7 Ekim. Hdr Aslan, Kn. 3049, 3 Ekim 1984, RG 19 Ekim, infaz 25 Ekim.

109

12 EYLL DNEMNDE DAM EDLEN DEVRMCLER

NECDET ADALI Etimesgut 1958 - 8 Ekim 1980, Ankara Merkez Kapal Cezaevi. 12 EYLLN LK KURBANI Altndal Necdet. Altndada bir kahveyi tarad iddias ile bir ihbar sonucu gzaltna alnyor. Tarih 8 Austos 1977. Necdet 19 yanda. Ankara Skynetim Komutanl 1 Numaral Askeri Mahkemesinde yarglanmaya balyor. Mahkeme 2 Ekim 1979'da kararn veriyor: idam. Askeri Yargtay 2. Dairesi bu karar 16 Temmuz 1980 tarihinde onayl yor. 12 Eyll ve generaller. Kendilerinin Meclisin tm yetkilerine sahip oldu unu ilan ediyorlar. Meclis olarak oturup lm cezas onaylyorlar. Tarih 6 Ekim 1980, saat 18.00. Be general yerini alyor, dier grevliler de. Necdetin sonu hakknda konuacaklar. Saat 18.10 Necdet'in idam karar onaylanyor. Adna 2308 Sayl Kanun diyorlar. Ertesi gn Resmi Gazetede yaynlanyor bu karar. Ellerini abuk tutuyorlar! ok aceleleri var! HCREDEN DIARI UZANMAK Arkadalar anlatyor: Gnein Ankara'y kavurduu bir Austos gnyd. Mamak'tan o gn tahliye olacaklarn yreklerinde buruk bir sevin kprdyordu. Bir yandan aylardr birlikte yaadklar arkadalarndan ayrlmalarnn zntsn yaarken, dier yandan da zgrle adm atmann sevincini duyuyorlar d. Demir kapy aan gardiyan tahliyeleri kouun nne ardnda onlardaki tek dnce Necdet'i bir kez daha nasl grebiliriz olmutu. Mamaktakiler de drdaki siyasi havann gergin olduunu seziyorlard. Heran askerler ie el koyabilirlerdi. Bu sezi ierideki hazrlklarla da birle ince durumun ciddi olduu yaygn bir kan haline geliyordu. Mamak'a yeni gelenlerin iine konup bekletildii demir bir kafes yaplmt. Koulardan kalem, kat, kitaplar toplatlm, tuvaletlerin tahta kaplar alnm, iekler sakslanyla havalandrmaya atlp krlm, erler koman do komando barlar ile kou kaplarna vurarak gemeyi sklatrm110

lard. Saymlarda rahat hazrol komutuna uyulmasna zorlanlyordu. Tahliye olanlarn deil gzlerinin, yreklerinin bile arkada kalmsna yeter koullard yaananlar. Ya Necdet? Darbe gelirse ilk ii onu asmak olmaz myd? Austosun smscak son gnleri, insanlarn kafalarnda souk mu souk dnceler. Darbe olursa ite o zaman Mamaktakileri ok daha kt ve baskl gnler bekliyor demekti. Necdet'i ise "ip". Necdet idam dncesini ylesine sradan bir oiay gibi kanksam grnyordu, idam hcresinde kendisi bile bu konuda akalar yapp duruyordu. Ya onunla konuanlar? Glseler mi alasalar m? Donup kalnan bir an yaanyordu bu syleilerde. Tahliye olanlar, Necdet'i grmeden gitmenin, onu bir daha hi greme mek anlamna gelebileceinin bilincindeydiler. Ona hibirey syleme den gitmek! ite bu tahamml edilmez dnce birdenbire "Biz Necdet Adal'y grmek istiyoruz" szlerine dnyor. Syleyenler de akn. Olur mu hi? Hani onbe gnlk falan ieride olsalar anlalr olabilir belki. Daha burann kurallarn filan bilmedikleri dnlr. Bu szleri duyan er de arm, "Bunlar herhalde yeniler, burada deil hcrelerle koularla bile grme yaptrlmaz" diye serte kestirip atyor. Bir kez grme istei szck haline dnt ya, biraz srar etseler sanki ne olur? Syleyenler de srarl olmaya kararl. Er sonuta "Ben karmam, subaya sorun" diyor. Karlkl konumalarn uzadn gen yzba, tahliyelerin yanna gelip ere soruyor "Ne oluyor burada" diye. Er biraz alayl "Bunlar idamlk Necdet'le greceklerimi komutanm!" diyor. Yzba duymam bir ifade taknp "Hadi, abuk olun, kapy an, arkadalar kafeste bunlar da oraya gtrn" diye sesleniyor. Tahliyeciler kararllkla grmek isteini yineliyorlar "Ne olur grtrseniz, belki bir daha hi gremeyebiliriz, grtrmezseniz biz de gnl l kalrz burada." Yzba ban sallayarak "Grrsnz, grrsnz" diyor. Sonra dalgn bir ifadeyle koridora bakp "Peki siz nesi oluyorsu nuz da grmek istiyorsunuz Necdet'le?" diye soruyor. Soru birden yneltilince hazrlksz yakalanmann anlk suskunluu. Peinden yakn bir ilikiyi sylemenin faydal olabilecei dncesi. Ve tahliyelerden biri "Mahalleden arkadamz. Ailesine syleyecekleri vardr, belki" diyor. Yzba pek inanmam bir yz ifadesiyle "Hadi grn bakalm, ama ark trk sylemek yok" diye uyaryor. "Ne arks.trks?" "Hani u sizin buradan karken syledikleriniz canm, anlayn ite, onla r sylemeyeceksiniz, benim de bam arr sonra, karmam". Yzba tahliyecileri tekrar uyardktan sonra erden hcre koridorlarnn anahtarn

111

istiyor. Ama anahtar erde yok. Bunun zerine anahtarn bulunmasn syleyip oradan uzaklarken tedirgin bir biimde "Trk, mrk syle mek yok anlald m?" diye yineliyor. Yzbann iyi niyetli bir insan olduu tm tutuklular tarafndan bilini yor. Dierlerine gre cezaevindekilere insanca davranmaya zen gsteren bir kii. Necdet'i de seven bir kii anlalan. Zaten Necdet'i sevmeyen, sayg duymayan var m ki? Er baka bir ere baryor "gel de hcre koridorunun kapsn a". Er koarak geliyor, "Niye aacam" diye soruyor. Dieri "Bunlar Necdet'le grtreceim" diyor. "Kim izin verdi, olur mu hi?" "A a yzbam emretti." Demir kap alp koridora giriliyor. Er nde tahliyeciler ilk kez A Blok'un hcreleriyle tanmann aknlyla etrafa bakyorlar. Aylardr yattn yerde, nerde neyin nasl olduunu bilmeden yaamann sonucu, sanki gizli bir yere girmenin garip duygusu ve umulmadk bir manzarayla karlamann aknl. Yanyana odalar. Demir kaplar ya yan ak ya da kapal. Onlarn arkasnda yine demir parmaklklar. Dardan bakan ieriyi olduu gibi grebilecek ekilde yaplm parmak lklar. Er koridorun banda "abuk olun hadi" diye sesleniyor. Hcreler, hcreler...ite iki insan ama Necdet yok. Hangi hcrede olabilir derken, yere bada kurup oturmu kucandaki kitab okuyan Necdet. Hcrede ne ranza var ne de masa ve sandalye. Bombo, kk lo bir oda. Yerde incecik bir ilte. Battaniye yere serili. zerinde necdet.Yannda st ste konmu birka kitap. Onlardan ayr dm ya da konmu bir kitap daha. Ad okunuyor, "Bataklk", ilk gze arpanlar bunlar gibi gelse de onlar dan baka eyann olmad daha sonra anlalyor. -Abi biz tahliye olduk gidiyoruz, sana... -Aaa! Siz miydiniz kzlar? Ben grltleri duydum. Ama benim seyir cilerim yine geldiler diye umursamadydm. Yerinden frlyor parmaklklara geliyor.Her zamanki glmsemesiyle; -Bugnlerde oka misafir geliyor. Maymuna dndk. Bakp bakp gidiyorlar. Bazlar da "bu mu bizim idamlk, yazk olacak" filan gibi eyler syleyerek szde moralimi bozmaya alyorlar. Demek gidiyor sunuz? Byle abuk gidilir mi? Sizinle de iyi dostluk kurmutuk. Tam birbirimize alyoruz, brakp gidiyorsunuz, olur mu hi? -Abi biz de zlyo... -Yok yok ben de ok sevindim. Sylediklerimi yanl anladnz. Darda yaplacak birok i vardr. Onun iin sevinmelisiniz. Burada oturmak adamn cann skyor ne de olsa. 112

-Necdet abi herhangi bir istein var m bizden? -Size beni mektupsuz brakmayn diyeceim, ama verirler mi bilmem? Dier isteklerimi avukatlarma iletiyorum. Maddi hibir isteim yok. Ama sizin mcadelenin iinde olduunuzu duymak ve gzel haberlerinizi almak isterim. -Zaten biz de baka trl dnmyoruz, idam kampanyasnda senin iin de alacaz, sz. Glyor. -Tamam ok sevinirim. Yalnz arkadalara syleyin benim iin kendi ilerini aksatmasnlar. Durum belli artk. Yaplacak ok fazla birey kalma d. Onun iin benim durumumla zaman yitirmesinler. Darda bekleyen ok farkl grevler olabilir. Siz de sz verdik diye kendi kendinize bireyler yapp buraya tekrar gelirseniz ok zlrm. Arkadalara ok iyi olduu mu, mcadelemizde onlarla olduumu, beni habersiz brakmamalarn syleyin. -Ailenin yanna gideli mi? Bir istein var m? -Siz bilirsiniz. Daha dorusu gitme durumunuz olursa gidin. -Senin ranzan da m aldlar? -Boverin ok iyiyim. Her eyi aldlar ama bylesi daha salkl oluyor. Hcre geniledi. Neyse, sizin davadan herkes mi tahliye? -Yok.. Er baryor; -Hadi artk kesin! -Abi ne kadar zldmz sylemek... -Hadi daha fazla bekletmeyin. Sizden istediim devaml iyi haberlerinizi duymak. Mcadelede olduunuzu bilmek. Bu beni ok sevindirir. Bunu dnn. Arkadalara, beni soranlara tek tek selamm iletip kucakladm syleyin. Demir parmaklardan elini uzatyor. Tokalarken dier eliyle de elimizi tutup, sanki btn varlnn, mcadele gcnn bizlere gemesini istiyor. Gzlerindeki mavi prltlarla, yzndeki aydnlk glmsemesiyle ondan ayrlyoruz. Arkamzdan tekrar; -Arkadalara ok selam, diyor. Koridorda tekrar dnp arkamza baktmzda, onun parmaklklardan uzaklatn ve yere bada kurarak kald yerden okumasna devam etti ini gryoruz. (Kurtulu, zel Say)

113

 O K A C E L E L E R I VAR

Necdet Adal'nn avukat Mehdi Bekta be generalin kendisini meclis yerine koyarak idam' cezalarnn yerine getirilmesi konusunda karar vere meyeceklerini dnyor. Hemen varolan hukukun bu ak hkmlerini de ieren ve Anayasann idam cezasnn yerine getirilmesi konusunda yalnz TBMM'ye yetki verdiini, lm cezasnn yerine getirilmesine ili kin dier yasa hkmlerinin de yrrlkte olduunu bu nedenle Milli Gvenlik Konseyi'nin verdii kararn geersiz saylmas istemini dile geti ren bir dilekeyi Erdal'a idam cezas veren askeri mahkemeye iletiyor. Askeri yarglar komutanlarnn grnde. MGK'nn dedii kanun olur. Burada anayasann, yasalarn yrrlkte olmasnn bir hkm yoktur! Dileke reddediliyor. Mehdi Bekta bu kez infazda bulunmak istemini iletiyor mahkemeye. 7 Ekimi 8 Ekime balayan gece. Necdet'i Mamak cezaevinden alp Ankara Merkez Kapal Cezaevine getiriyorlar. Ellerini abuk tutuyorlar Avukatlarn infazn ertelenmesi yolundaki talepleri muhatap bulamyor.
MEHDI B E K T A N SON G E C E NOTLAR

Kelepe bileklerine takldktan sonra infaz gmleinin st dmesinin almasn isteyip "hi de gzel olmam" dedi. Vedalatk. Sehpaya doru yrd. Orada bir masa zerinde de bir sandelye vard. Masaya, masadan sandelyenin zerine kt. Saat 03.40 sralaryd. Cellat ok sarhotu, ipi Necdet'in boynuna geirmeye alrken o bir bovun hareketiyle kafasn ilmiin ierisine soktu. Etrafna yle bi bakndktan sonra karanla kar haykrd: Kahrolsun Smrgecilik, Yaasn anti-emperyalist, anti-oligarik halk devrimi" Ayn szleri yineledi. Bu arada cellat sandelyeyi ekti. Boyu uzundu Necdet'in ayaklar masann zerine kadar geldi. Oradakiler cellat ne yapa can armt. Necdet kendi abasyla ayaklarn masann zerinde sryerek bolua getirdi. Cellat da koup masay ekti. 20 dakika askda kald. Bolukta ylece durdu. Sonra doktor muyene etti. indirebilirsiniz dedi ve indirdiler."
SON MEKTUBU

8.10.1980 aramba Sevgili Anneciim ve Babacm, Sizleri ve ezilenler uruna verilen mcadeleyi erken braktm iin zgnm. Ama bundan ve iinde bulunduum durumdan dolay hibir zaman pimanlk duymadm. Ve u ksa yaamm ierisinde hibir ahsi kar gzetmeden, ezilenler uruna verilen mcadelede yerimi almaya altm. Bundan dolay gurur duyuyorum. Hakim snflarn gstermek istedii gibi bizler hibir zumun savunmasz insanlara kar katliam giri iminde bulunmadk. Fukut onlarn bizi byle gstermeleri, faistlerle ayn kefeye koyarak cezulundrmulur bizim kiiliimizde ezilenler mcedelesine yaplan bir saldrdr. Anneciim, babacm, yukarda da sizlere ksaca bahsettiim gibi hibir pimanlk ve znt duymuyorum. Sizlerin de ezilenler uruna veri len mcedelede katlediliimden dolay zlmemeniz.i ve bundan gurur duymanz bekliyorum. Aabeylerime ve ablalarma da yazmak isterdim. Fakat buna olanak yok. Kendilerine ok selamlar. Burdu satrlarma son verirken hrmetle ellerinizden perim. Arkadalara selam... Hocakaln... Necdet Adal 115

"nfaz gecesi saat 02.00 sralarnda bir askeri ara bizi Merkez Kapal Cezaevine gtrd. Orada bizi bir odaya aldlar. Daha sonra da cezaevi mdrnn odasna gtrldk. Necdet'de odadayd. Ondan baka orada infaz savcs, karar veren mahkemenin iki yesi, bir de doktor vard. Burada Necdet ailesine mektup yazp yazamayacan sordu. Kabul edilmesi zerine kada yazmaya balad, infaz savcs acelesi varm gibi durmadan saatine bakyor, odada tedirgin tedirgin dolayordu. Necdet'se ok sakindi sanki lme deil gezmeye gidiyordu. Onun sakin hali savc: nn sinirlerine dokunmu olmal ki Necdet'e dnp "Biraz abuk ol, zama nmz dar" dedi. Necdet glmseyerek "Tabi, elbette" diyerek yazmasn srdrd. Mektubu yazp bitirp katlayp zarfa koydu, zerine babasnn adn yazd, infaz savcs bana ver dedi. Mektubu ona verdi. Adet olduu zere hakknda verilen kararn zeti okundu. Bu karar sana m ait sorusunu evet eklinde yantlad.Sonra tuvalete gitmek istedi ini syledi. Tuvalet dnnde yakasz beyaz idam gmleini giydirdi ler. Koluna kelepe takacaklar srada kolundaki saati karp babasna verilmesini istedi. Cebinde 185 lira para vard karp onu da verdi. 114

SERDAR SOYERGIN

1958-26 Ekim 1980, Adana Kapal Cezaevi. 14 Eyll 1980 gn Serdar Soyergin iki sol gurup arasndaki atmada bir kiiyi ldrd iddias ile yakalanyor. Anadolu Ajans Adana'dan ayn gn getii haberde yetkililerin azndan u szleri aktaryor: "Sanklar hakknda sust hkmlerine gre en ksa srede ilem yaplarak hak ettikleri ceza hemen infaz edilecektir". Askeri savclk, Serdar Soycrgin'in THKPC / HD rgt yesi oldu unu, taammden adam ldrdn iddianamesine yazarak Adana Skynetim Komutanl 1 Numaral Askeri Mahkemesinde dava ayor. BE GNDE DAM KARARI Davann ilk ve son durumas 19 Eyll 1980 gn yaplyor. Tek oturumda karar veriliyor: dam Kararn stnden 20 gn gemeden Askeri Yargtay 1. Dairesi 9 Ekim 1980 gn yerel mahkemenin kararn yerinde bularak onaylad. Grlm ey deildi 20 gnde Yargtay aamasnn sona ermesi. Rekor bir sreydi yarglama! da Yargtay onyay da! Karar MGK'nn nne gelmiti. Oylamaya geildi. Kenan Evren, Tahsin ahinkaya, Haydar Saltk, Nurettin Ersin,... oybirlii ile Serdarn idamn onayladlar. Be kii Meclisin yerine geerek kanun yaptlar idam iin.
SERDARN SON MEKTUBU

Anne ldkten sonra baclarma sahip ol. Ve onlar teselli et zlmesin ler. nk devrimci mcadelede lm her an yaanacak bir olaydr. nk bu yola ba koymular ya lmlerdir ya da cezaevlerine atlm lardr. Fakat ylmamlar ve savaarak tenler geride ekirdek brakm lardr. nk yaam sresince bo durmamlardr. Mutlaka bir eyler yapmlar veya yapmaya almlardr. nk analar yiitlere gebe dir. Yiitler de devrimlere gebedir. nk biz az devrimlere, susamz zgrle. zgrlk yolunda denlere selam olsun. Onlar unutulmad bizler de unutulmadk. Nasl 1971'lerin intikam alnd; mtulmadysa, 1980'lerde unutulmayacaktr. nk devrimci mcadele lenlerle snmez.. Biz bir lrz,, bin doarz. nk faist askeri cunta tabi ki bizim kelle mizi isteyecektir. Biz lrken bile bamz dik yrrz.. Hi bir kpee taviz vermeyiz ve devrimci sloganlarmz atarz. Serdar Soyergin

ALPER YALMAN SERDAR SOYERI'I ANLATYOR

Sevgili Anneciim, Eer ben aslp lrsem, sen hi zlme. Geride kalan yoldalar da senin olundur ve onlarn benim intikmmnu alacana inan ve gven. Devrim yolunda binlerce yiit ld, ldrld, ama bunu yapan kpekle rin sonu daha kt olacak, onlar bu topaklarda sa yaayamayacaklar dr. ABD'nin kuklas olan faist askeri cunta ondan ald emileri yerine getiriyor. Ama cunta kendi mezarn kendi hazrlyor. Bunca aslan gen lerin hesab cuntadan sorulmayacak m? Sorulacaktr elbet. nk dnyann her tarafnda askeri cuntalar gelmitir. Fakat eninde sonunda yklmlardr. nk cuntann amac devrimci mcadeleyi sndrmek ve cunta ynetimini ABD'nin seti sivil ynetime devretmektir.
116

Serdar ile ilk kez nerede ve nasl tanmtk? Bu soruyu en ok olum Serdarcan dnyaya geldii zaman sormutum kendime. Bir arada ve kavgada olduumuz gnlerin neredeyse btn ayrntlar gzmn nnde fakat "nerede ve nasl" sorusu bulank duruyor. Kimbilir, belki de sonraki yaamm da beni ok etkileyen bir polis sorgu su srasnda, polisin en ok nerede ve nasl tantmz merak etmesine bir tepki olarak "unutmu" da olabilirim. Adana'nn orta yerindeki parkta olabilir. Park, belediyeye yakn ve merkezi bir yerdedir. Parkn iinde iki katl ve olduka eski bir binann, Halkevinin bahesinde bir ateli tartma srasnda olabilir. Burada, Serdar' burada tanm olabilirim. O hep ateli bir biimde politika tart lrken hemen yandaki masann kenarna ilimi, elinden hi eksik etmedi i balkbal tebihini krdatarak sessiz ve sakin ayn yudumluyordur. ok ateli politika tartmalarna arkadalarna fiziki satama olmad srece kart grlmemitir. Oportnist szn bir solcunun dierine yapabilecei en ar kfr saydndan, bu sz duyduunda sinirlendiinde hemen belli ederdi. Adana Ticaret Lisesi'ni yetmili yllarn banda faistlerden neredeyse tek bana temizleyen kimse olarak gsteriliyordu. Okulda henz yeni yeni olumaya balayan guruplamalarda kendince bir saf tutmakla beraber, 117

dier guruplardan arkadalar arasnda saygn bir yeri olduu hep bilini yordu. Siyasi olsun olmasn, iliki ve arkadalklar son derece samimi ve itendi fakat u "oportnist" sz pekok arkadalnn arasnda dolaan karakedi olmaktan bir trl kmamt. "Allerjim var bu lafa" diyordu ve ben en ok bu allerjisiyle eleniyordum. Sonralar buna altn hatrl yorum. Ana tarafndan Rize dolaylarndan gelip Adana'ya yerletiini syl yordu, ikisi kz kardetiler. Kardelerinin en byyd ve babasnn zamansz lm O'nu evin tek "erkei" durumuna getirmiti. "Erken yata baba olduk. I baa dt gene" diyordu. Babasnn ld gn, daha yeni almaya balad fabrikaya giderek, "Yahu babam ld, haydi gidip cenazeyi kaldralm" demiti. Bir kadn arkada "Bir sigara uzatr gibi" babasnn lm haberini vermesine olaanst armt. Umursamaz ve sakin grnnn altnda olaand birikmi bir hn ve coku ya da hzn tadn ancak O'nu ok yakndan tanyanlar bilebilirdi. Sarna yakn kumrald. Ortadan biraz uzun boyu, beyaz tenini fazla lekelemeyen iek bozuu bir yz ve heran glmeye hazr prl prl bakan kahverengi gzleri vard. Sarnln Rizeli oluuna, kahverengi gzlerini kendisinin "harbiden Adanal" oluuna balyordu. Aramzda esmeri de olduu iin ona San Serdar diyorduk. Baba tarafndan Adana'nn iinden nl kabadaylar karm "deveci ler" ailesine balanyordu. Omuzlarn geri ekerek boyun ileride ve kollar hafif yana doru ak yryn Devecilerle olan akrabalna balyordu. Buna da kahkahalarla glyordu. O'na gre hem devrimci olmak ve hem de byle yrmek her babayiidin harc deildi. Herkesin diline dolanma riski ok yksek bir yry ekliydi nk. imdi kentin merkezinde kalan, eskiden kenar mahalle saylan "eski" Adana'nn gney-batsndaki yoksul Kocavezir'de otururlard. Btn ocukluu ve ocukluktan k dnemi serserileriyle nl bu semtte gemiti. Bize hep dana'nn "zenginden alp yoksula veren" son kabaday lar ailesinden ve semtinden geldiini syleyerek "hava" atard. valye ruhluydu ve "biz" O'nun valye ruhlu birisi olduunu bilerek hep endie lenirdik. Nerede bir atma olsa fslt gazeteleri onun adn fsldarlard kulaklara nk. Doru deildi belki ancak sarn oluu her olayda gze batmasna yetiyordu. Bir yerde, bir atmada, bir olayda olmasa bile bir baka sarnn yerine pekala konulabilirdi. Bundan pekok yakndn hatrlyorum. Kafasn bir kmrle sokmay ciddi biimde dnd bile oluyordu.
118

Serdarla tanmamz, Adana Sebze Hali'nin kuytu bir yerinde nnde tabureleri dizili bir ay ocanda, bir yaz akamnda, hamallara "mavra" yaparken olabilir. ok uygun grnyor. Bu srada bir elinde yine o nl balkbal fildii renkli tebihi, dier elinde "demli, dumanl ve kzbelli" bardakta ay vardr. ayoca garsonlar arasnda demli aya olan dknlyle kk apta bir n salmt. Sklk tuvalete gidiini "demlikte durduu gibi durmuyor alak" diye aklyordu. Aranyordum. En emin yerdir diyerek mahalle karakolunun tam kar sndaki evlerine gtryordu beni. Birsre evlerinde kaldm. Gecenin bir yars, br kedi sessizliiyle ay demleyip iiyordu. Kahveye de ok dknd ancak o sralar benzin ve tpgaz gibi kahve de pek bulunmuyor du. Bulunsa bile ok fahi fiyata satldndan, "akn zulmete boup, barna ay barda" basyordu. Gl bir igdsel sezgi olmal: "Bir gn beni ipe gtrseler, son isteimi sors,alar, bir sade kahve isterdim" diyordu. Glp geiyorduk. O yata kahveye ya da aya olan bu dkn ln babasndan aldn sylyordu. Yaz aylarnda i saatlerinin dnda hafta sonlr sergi yerinde sra sra dizili karpuz kamyonlarn boaltanlar arasnda bulmak da mmknd O'nu. Bu ii, semtin dier genleriyle birlikte "ay paras iin" yaptn ileri sryorduysa da asl gelecek aylarda yeniden balayaca Eitim Enstitsne hazrlk iin altn biliyorduk. Ancak baka "maksad" olduu da ok gemeden belli olmutu.Ksa bir sre sonra tatillerini halde alarak geiren genlere bir haller oldu. Azlanndan faizm, emperya lizm, devrim trnden szler eksilmez oldu. ok gemeden bir sabah hale erken gelenler her tarafn krmzya boyanm olduunu grdler. Her yere sloganlar yazlmt. Serdar'n keyfine diyecek yoktu. "Yahu, bu duvarlar kim boyam?", diye sorulsa pek de belli ederek, ok sevdii deyiiyle "Kafir gibi" gler di. H istemedii yerde kendi semtinde de nlyd artk. Semt ve hal sakinlerinin, kendi benzetmesiyle "adi vakalarn mracaat mevkii" olmu tu. Hal esnafna ve hamallara baz "akallar" tebelle olmutu. Serdar akal szn k harfinin zerine basarak sanki iki kez k sesi karyormu gibi telaffuz ediyordu. Bylece daha ok kmsediini belli ediyordu. Ancak "felein emberinden krkbin kere gemi" hal esnafnn namusun dan da pheye dyordu dorusu. Hara isteniyordu. Esnaf "vermem" demiyordu. Fakat tarifeyi fahi buluyordu. Esnaf aresizdir. Gelmiler yana, bana, yanlannda altrdklar adama bakp, Sar Serdar gerekten bu mu diye tereddte dmler. "Bak aslanm, bizi bu beladan kurtarn, makul olan.size..."
119

"Olmaz" diyordu Serdar. "Bizi bu ilere bulatrmayn. Admz mafya ya kar. Biz devrimciyiz. Ancak sorutururuz, arkasnda kimlerin olduu nu renirsek syleriz. Gidip derdinizi onlara anlatrsnz." Aslnda Serdar 70'li yllarda kabaran devrimci dalgann kpkl sula rnda kyya doru kula atan devrimci bir militann prototipidir. Fazla teorik derinlii olmayan, snf bilincini pratik yaamndan kard sonulardan elde eden, nne kan sorunlarn zerine yryerek kendi yolunu aan fakat belli bir hukuka bl olmayan s programlarn tutkulu izleyicisi, inanl, temiz, ayaklar yere basmadan g tutmaya alan bir devrimcidir. Kuann olabildiince en ne atlandr. Devirecei kesin dir ancak yerine ne koyaca konusunda fazla fikir sahibi deildir. nat, namuslu ve alkandr. Sosyalizm O'nun in olduka soyut bir kavram dr. Ancak sadakatte fazlaca kusurlu davrandklar sylenemez. Yetmili yllarn ikinci yarsnda liseyi bitirmi ve yksek okulu kazan m fakat devrimci kavgas eitimini tamamlamasna zaman ve olanak brakmam br devrimci, sosyalizm dncesini sokaklara tayan kimse konumundadr. Belki de saysal kabara kar kltr dzeyinin giderek dtn ilk farkeden ancak elinden fazla birey gelmediini grdke acs oalan insandr. aresizliine zlen ancak o an iin yaplacak ok ey olmadna kendisini inandrarak yoluna devam edendir. Oysa bir g olarak ortaya knca "adli vakalrn mracaat vekili" olmaktan kurtulunmaz. Halde haralarn Kabzmallar Derneince toplandn renmitik. Serdar'a gre "kestirmeden gitmek" haralar dernek bakannda topland nda daha datm yaplmadan gidip el koymakt. Gidip konuacaktk ve adam kuzu kuzu verecekti. ki kafadar gidip "usulne uygun" bir dille konutuk. Duvarla konutuk sanki, oral bile olmad adam. Bu trden isteklere alk olduu belli oluyordu. Serdar'n ayn korku dilinin dier versiyonunun rktc olacan bildime iknaya alyordum. Arkadalara danmadan herhangi bireye kalkmak doru olmaz diyor dum. Sonra esnafa, hamallara, semt sakinlerine farkmz nasl anlatacak tk? "Bover", diyordu, "nasl olsa sonucu herkesin houna gidecek bir yol buluruz." yi bir gzda gerekiyordu. Yardmmza hal mdr yetiti (!) Bir ii arkadamzn kk yataki kzna tecavze yeltenmiti. O evrenin pek tanmad birileri geldiler ve mdr halin ortasnda yere yatrp dizkapaklarn kurun yamuruna tuttular. Her naslsa srann yaknda "bizim" bakana geleceini barp gittiler. Onlarn da "bizim" bakanla bir hesap120

lan olduu belliydi. Bu da bizim iimize yaryordu. Bakan bu olaydan ok rkmt. Paralar tkr tkr gelmeye balamt. Esnaflarn dnda herkes memnun grnyordu. Bir sre sonra arkadalar parann kaynan sordu lar. Anlattk. Olmaz, cevabn alnca iknaya altk fakat anlatamadk. Biz farklyz dediler. Hepsi bu kadar. Baka bir zm yolu bulamaynca hali kendi "kaderine" terkedip baka ilere koyulduk. Bundan sonra btn gcmzle fabrikada alacaktk. nmzde birbuuk ay vard ve sendika seimini kazanmay hedefliyorduk. ukoSen'in ynetminde olmak fabrikadaki dier sol guruplarn da hlyalary d. Fabrikadaki dier arkadalarla alma program yapld. " baa dt yine" diyordu Serdar. Daha o gnden balayarak faistler idare binasnn nndeki havuzda slatlarak sopaland. Temizlik ii uzun srmedi. Pimpirik davrana yer yoktu. Okuldaki deneyimleri bunu retmiti Serdar'a. Arada bir gerein den fazla ileri gittii oluyorsa da zamannda durmay da biliyordu. k n aldktan sonra tazminatm almaya gelen faistlerin fabrika knda yollar kesilip parlar ellerinden alnyordu. Eletiriler artnca "elde edilen geliri" fabrikada oluturulan bir fona vermeye raz oldu Serdar. Sar sar glerek "ne yani haketmedikleri paralr alp gitseler miydi?" diyerek kendini savunuyordu. Fabrikada gc snrl dier iki sol gurupla l ittifak yaparak sendika seimi kazanld. Daha sonra bu guruplar arasnda epeyce anlamazlklar kacak ve sert tartmalara yol aacakt fakat balang iyiydi. Ksa bir sre sonra, genellikle le saatlerinde ve gece vardiyasnda dzenli eitim almalar balamt. ilerle her konuda tartmal toplantlar yaplyor du. Ayn toplantda bir sonraki gnn konusu ve konumacs tesbit edili yordu. Bu trden bir almay bize yaktramayan birileri olmal ki, ok gemeden toplant saatleri polisin kaytlarna dmeye balam. Dikkatimizi personel mdr, falakay siyasi polis ekti.Bir hafta sonra salverildik. Fakat yine uzun srmedi. be gn sonra fabrika zrhl aralarla kuatld.Ortada grev yok, direni yok, bu ne itir derken Serdar'la beni yemekhaneden aldlar. Fabrika giriindeki caml blmeye gtrdler. Ne grelim, "bizim" arkadalardan bir hari, hepisi orada. Haydi dediler, operasyon tamamland. Gidiyoruz. Eee? E'si yok. Bizim iin o kadar adam seferber edilmi! 1979'da Adana'da skynetim var ve bizi onlar alyorlar. 121

Yzbaya gre siyasi polis bir halt yiyememiti.Br hafta bouna falaka ekmiti. Gzlerimiz baland ve uzun bir yolculua ktk. kimizin de kestiremedii uzun bir sreden sonra Serdarla beni ayr ayr hcrelere koydular .Bitkindik fakat glme krizinden kurtulamyorduk. Bir-iki arka da hafif zlme belirtisi gstermiler fakat uzun srmemiti. Direnliler direnlerini hemen onlara geirmlerdi. Baka bir guruptan Dursun ismin de bir arkada elektirik okuna dayanamayarak lm. Bu da ikencecileri ok rktm ve bu yzden bizi, sonradan rendiimize gre, baka bir yere "istirahate" almlard. On gn kadar sonra tutanaklar tutuldu ve serbest brakldk. ktmzda bir aydan fazla "gzaltnda" tutulduumu zu rendik. Mutluyduk nk ifade vermeyi reddetmitik. Tutanaklarn altn imzalamay da... Adana Yksek renim Dernei ile Halkevi btn ukurova'da sosya lizmin ilk okulu oldu. Seminerler, siyasi tartmalar, dergiler, gazeteler kitaplar derken guruplamalar ilk nce buralarda balad. Hzla okullara ve fabrikalara yayld. stanbul ve Ankara'dan gelenler ile 1974'te tahliye olanlar hereyin ban onlar ekiyordu. Biz 57-58 doumlular ounlukla kimin nerede ayrlp nerede birletiini pek ayrdedemediimizden "kestirmeden" gidenleri beeniyorduk. Devrim diyorduk. ktidar devrimle alnacakt. Derken kesintisizler, Marx, Lenin ve sosyalizm... Bizim okumaya fazla istekli olduumuz sylenemezdi. Daha ok dergilerle seminerlerle "idare" ediyorduk. Evinde ok sayda kitap olmasna karn Serdar'n okuduuna pek rastla madm. Ancak snf bilincini kendi gnlk yaamndan pekala karyor du. "Entellektel gevezelii" hi sevmiyordu. Daha ok pratik mcadele ile ilgiliydi ya da yle olmay yeliyordu. Ancak fabrikadaki le vakti sohbetlerimizden okumadn dnmek hi de mmkn deildi. Birka yllk bilile yrtt devrimci yaamna sdrd enerjik kavgas onu snf kiniyle, yourmutu. 12 Eyllden epeyce nce hakkmzda ayr ayr gyabi tutuklama karar alnmt. lgili ilgisiz birok olaydan aranyorduk. Arkadalarmz pek ok ehirde ve Adana'da tutuklanyordu. "l ele geenler" de vard. 7980 knda bir sahil kasabasnda aranan arkadalarla biraraya geldik. Gnn modasyd arananlarn resimleri ve knyeleri, eylemleriyle birlikte her akam televizyonda yaynlanyordu. Bir akam yurtdna kp kmamay tartrken, knyelerimiz, eylemlerimiz ve resimlerimizle kendimizi ekranda grdk. Serdar "yahu biz neymiiz de haberimiz yokmu" diyerek bir kahkaha patlatt. Heyecanlanmtk fakat sakin 122

grnmeye alyorduk. Devlet bize fena takmt, lgili ilgisiz hereyi zerimize ykyorlard. O gn iin yurt dna k doru bulmuyorduk, kaldk. imize devam edecektik. 80 yazma gelindinde bir darbenin olacam herkes konuur olmutu. Bizimse darbeye kar nlem alacak takatimiz yok gibiydi. Serdarla ben bir ii arkadamzn evinde beraber kalyorduk. Daha dorusu saklan yorduk. 12 Eyll gnlerinde bir faili mehule kurban giden Ali Hoca baka yerlerden nemli arkadalarn geldiini syleyerek biraraya gelme miz gerektiini iletti. Ali Hoca hereye vakft fakat bir tek tabanca kullanmasn bilmiyordu. Pek ok kez lm tehditi almasna ramen silah l korumay gereksiz sayyordu. O gece Serdar ge vakitlere kadar bana en ok Adana'dan uzakta bir yerde yakalanmaktan korktuunu anlatmt. Sk sk uzun yolculuklara ktm iin benim oralarda yakay ele vereceimden kaygulanyordu. Bir yandan o gece okumak zorunda olduum katlara bakyor dier yandan da onu neden kayglandn anlamaya alyordum. "Hasr ederler adam" diyordu."Hasr gibi inerler".Hem gezdirirler hem de inerler. stelik stanbul'da, Ankara'da hava souktur. Hcreleri daha da souk olur. Dalga m geiyordu yoksa gerekten mi kayglanyordu anlayamyordum. Uzun bir yolculuktan yeni dnmtm ve bitkin bir vaziyet teydim. Onca tecrbeye ramen saf saf Adana polisinin dierlerinden daha insafl olabileceini aklna getirebiliyordu.S onra gltk. Haklsn ma diyordu eer ele geeceksem burada olmasn tercih ederim. Birlikte kitaplar okuyoruz altm izerek.En ok Nazm'n Benerci'sini okuyoruz. Bazan yksek sesle okuyoruz. Benerci'nin lmn iimize sindiremiyoruz. Austos ay bitmiti. Bir kaldmz evde bir haftdan fazla kalam olmutuk. Arkadalar baka bir semtte ev ayarlamlar oraya tanacaz. Ancak son anda vazgeiyoruz. 12 Eyll bir ii arkadan evinde kakl yoruz. Her sabah olduu gibi Serdar yine erkenden kalkp ekmek almaya kmt. Sonra telala geri dnp televizyonu at. "Gzn aydn, olan oldu". 14 Eyll. Sabah ile akam 17 saatleri arasnda sokaa kma yasa kaldrlyor. Akam haberlerinde askeri marlar arasnda duyduumuz tek iyi haber bu oluyor. Serdar arkadalar bulmya gidecek.Gitmeden nce di fras filan alp geliyor. zerindeki kirli gmlei karmasn sylyo rum. Yanmda yeni bir kahverengi gmlek var.Rengi rengine uyar diyo rum, glyor. Dikkatli ol diyorum, herey olabilir. Sarlyoruz. Akama 123

kalmaz gnerim diyor. Darack sokaklarn arasndan szlyor. Sokaklar devriyelerle dolu... Gidi o gidi. Saat onalt haberlerinde dnya zerime yklyor sanki. Kle gibi y lyorum. Ali ve Sleyman arkadalarla bulumular. Bir kahvede aralarnda sorun olan bir dier sol gurubun adamlaryla konuacaklar. Sleyman'la Serdar kahveye gidiyorlar. Provaksiyon. Silahlar patlyor. evreden geen bir devriye mdahale ediyor. Ortalk toz duman. Sonuta kahvede bulu nan biri ve devriyeden bir yzbann ld grlyor. Serdar' yakal yorlar. insanlar Serdar konuuyor. Yolda, okulda, fabrikada. Serdarlmz vermeyeceiz diyorlar. Onu kurtaralm diyorlar. Btn gazeteler onun canavarlklarndan, aslmas gereinden sz ediyor. 19 Eyll gn yarglanmas balyor ve bitiyor. Tek celsede karar veri liyor: idam. zerinde ayrlrken verdiim kahverengi gmlek var. 26 Ekim. Adana Kapal Cezaevi. Kadn kouunda sabaha doru yangn kyor. Siyasi koulardan slogan sesleri ykseliyor. Serdar' hcresinden alyorlar. Annesine bir mektup, arkadalarna kk bir not yazyor. Metin olduunu ve bir devrimci gibi lme gideceini yazyor.Din adam istemiyor.Son kahvesini iiyor. Ve yryor.Dizleri titremeden.

ANKARA AD KARA

Gkte turna dizim dizim Dinmedi yrekte szm Erdal Eren'i asmlar Adn syler sazm Deli sevdalar banda Sevdal yrek dnde ektiler daraacna Daha gencecik yanda Ankara ad kara Bu yara baka yara On yedi yandayd Kylr m Erdal'a Gkyznden bize der ki Durmasn kavgamn ark Sen alama anacm oalrz trk trk Ba dim dik yryordu lmne glyordu Halkm unutmasn beni Mutlak gelirim diyordu Ankara ad kara Bu yara baka yara On yedi yandayd Kylr m Erdal'a 25 Eyll 1961 ebinkarahisar doumlu. Babas retmendi. Bir da kynde retmenlik yapyordu o doduunda. 1970'li yllarn banda ailesiyle birlikte Ankara'ya yerleti. Dikmen'de oturuyorlard ve Erdal Ankara Yap Meslek Lisesi'ne gidiyordu. Devrimci mcadele ile bu yllar da tant. ANOD ierisindeydi ve GKB'li idi.
125

ERDAL EREN (13 Aralk 1980,Ankara Merkez Kapal Cezaevi) Erdal Eren Ankara Skynetim Komutanl 1 Numaral Askeri Mahkemesinde "bir eri ldrmek" suundan yargland. Yarglama 1 ay 17 gn gibi ksa bir srede tamamland. 13 Aralk gn sabaha kar idam edildi.

124

30 Ocak 1980 gn Yukar Ayranc Hodere Caddesi zerinde yazl maya kan ODT rencisi Sinan Suner polisin mdahalesi ile karla m ve orada ldrlmt. Bunun zerine ierisinde Erdal Eren'in de bulunduu devrimciler iki gn sonra, 2 ubatta Sinan'n katledildii yerde bir anma toplants dzenliyorlard. Erdal'n hayatn ilikin ne olduysa o gsteriden balayarak oldu. "Sinanlar lmez" sloganlar atlrken etraf askerler saryordu, insanlar dalmaya balamt ki silah sesleri duyulur oldu. Erdal da geri geri ekilmiti. Bir apartmann bahesindeydi. zerine doru gelen jandarma birden srtndan ald bir kurunla yzkoyun nne dmt. Askerler Erdal'n etrafn sardlar. Onu yakaladlar. Erin katili olduunu sylemeye baladlar daha orda. Doru Merkez Komutanl'na gtrld. Erdal daha sonraki gnlerde Mamak'ta hcre arkadana "o bir gnde, emniyette grmediim ikenceyi grdm" diye anlatacakt. Erdal Eren 4 ubat 1980 gn tutukland. Doruca Mamak Askeri Cezaevi A Blok Arka Tecritlerine konuldu. Daha ilk andan ona "idamlk" muamelesi yaplmaya balanlyordu. Onun yakalanmasndan sonra evine aramaya giden polisler babasna "Olun bir eri vurdu. Cezas idam" demilerdi. Savc da ayn grteydi, inanlmaz bir hzla iddianamesini hazrlad. 5 ubat tarihli iddianamede kendisini cezadan kurtarmak amacyla Erdal'n askeri ldrdn ileri sryor ve idam talebinde bulunuyordu. 13 ubat gn ilk duruma yapld. "Yargnn" hz artcyd. ' Skynetimde bir sre grev yapan bir emekli yarg "davann hzla biti rilmesi iin yukardan srekli emirler geldiini" aklayacakt yllar sonra. Erdal'n avukat bu badndrc yarglma hzn yavalatmak iin rp nyordu. Ama bouna. Onun da payna yapt savunmadan dolay alt ay hapis cezasna arptrlmak decekti. 19 Mart gn yani olayn zerinden daha 45 gn gemeden mahkeme kararn verdi: idam! Ne olay yerinde keif yaplm, ne savunmada dile getirilen kantlar zerinde durulmutu. Karar btnyle bir "adli hata" idi. ok temel, gzle grlr elle tutulur veriler olayn deerlendirilmesinde gznne alnma mt. Erdal el yazsyla hazrlad bir sayfalk savunmasnda bunu ak ak dile getiriyordu: "Sayn yarglar Trkiye'de ve Dnya'da grlmemi bir yarglama usul ile kar karyayz. Bu davann bu kadar hzla sonulandrlmak istenmesi, olay daha anlalmadan, yukardan gelen emirlerle oktan veril126

mi bir kararn formalitesini yerine getirdiinizi gsterir. Benim hakkm daki kararn st dzeydeki skynetim komutanlar tarafndan verildii o kadar ak ki, normal hukuk usulleri dahi ayaklar altna alnmtr. Benim hakkmda pein bir yarglama yapld son derece aktr. Nitekim benimle ilgili olayn ertesinde Genelkurmay Bakannn "oktan dr idam olmuyor, baz kiilerin idam edilmesi gerek" eklinde bir deme vermesi benimle ilgili idam karandr. Ben bu olay ierisinde kasten bir eri ldrmedim. Benim bu artlar ierisinde bir eri ldrmem siyasi inancma da terstir." Kantlar Erdal' doruluyordu. Otopsi tutananda askerin yakn atla vurulduu yazyordu. Bilirkii ise tam tersini sylyordu. At uzaktan yaplmt. Mahkeme idam karannda bu elikiyi gidermiyordu. Yine olay anlatmnda Erdal'n kendi zerine doru teslim ol arsyla giden eri vurduu ileri srlyordu. Oysa otopsi raporunda erin srtndan vurulduu tesbit edilmiti. Mahkemeye gre erin Erdal'n zerine doru teslim ol diyerek yrd ve ona srtm dndn kabul etmek gerekiyordu. Bu olabilecek birey deildi. Otopsi raporundaki bir baka nokta da eri vuran kurunun vcutta aadan yukan doru bir seyir izlediiydi. Oysa somut olayda Erdal'n bulunduu yer yksekte askerin bulunduu yer ise daha aadayd. Bu durumda Erdal ate etmi olsa kurunun yukardan aaya doru bir seyir izlemesi gerekirdi. Bu gerekelerin, kantlarn hibirisi mahkeme kararn etkilememiti. Ne var ki Askeri Yargtay 3. Dairesi oy birlii ile mahkemenin kararn bozdu. 3. Daire bozma kararnda "otopsi raporundaki ak elikilerin varlna, kukulu ve duraksamya yol aan bilirkii raporunun hkme dayanak yaplamayacana" dikkat ekiyordu. Aynca Erdal Eren'in gerek yann salkl bir biimde saptanmasn istiyordu.(15 Temmuz 1980) Erdal'n yaamas yolunda bir umut domutu. Fakat bu umut fazla uzun srmedi. Bozma kararna Askeri Yargtay Basavcl itirazda bulundu. 12 Eylll gnler balamt. Artk her ey emir ve komutaya tabi idi. Askeri Yargtay Daireler Kurulu itiraz zerine bozma karann kaldrp dosyay yeniden 3. Daireye gnderdi. (20 Ekim 1980) 3. Daire bu kez de karan sank hakknda hafiflitici nedenlerin uygulanmad, idam cezasnn mebbete evrilmedii gerekesiyle bozdu. (28 Ekim 1980) Fakat basavclk ii bitirmek niyetindeydi. Bu karara kar da yine itiraz da bulundu Daireler Kuruluna. Daireler Kurulu bir kez daha 3. Dairenin bozma kararn bozarak idam kararn kesinletirdi. (20 Kasm 1980)
127

MGK yeleri Kenan Evren'in bakanlnda TBMM sfatyla toplanp Erdal Eren'in lm Cezasnn Yerine Getirilmesine Dair Kann'u gr tler. 12 Aralk 1980 gnnn leden sonrasnda birka dakikada karttlar "kanunu". nk szleri kanundu onlarn! Ayn gn Resmi Gazete'de yaynland idam ferman. Erdal'n avukatlar Nihat Toktay ile smail Sami akmak infzada bulunmak iin savcla bavurmulard. Akam zeri telefonla arandlar ve nerede bulunacaklar soruldu. 12 Aralk 1980 gecesi infaz iin Ankara Merkez Kapal Cezaevine giderken infazn ertelenmesi taleplerini ieren bir dileke vard yanlarnda. Erteleme istemleri son derece hukuki idi. yle diyorlard dilekelerinde:"Silahl Kuvvetler her ne kadar 12 Eyll 1980 gn emir ve komuta ierisinde ynetimi ele alarak parlementoyu feshetmi isiler de 1961 Anayasas hl yrrlktedir. Milli Gvenlik Konseyi'nin Anayasann baz maddelerinin yrrlkten kaldrldna dair bir aklamas da bulunmamaktadr. Varolan dzenlemelere gre ise lm cezasnn yerine getirilmesi konusunda onay makam TBMM'dir. Bu durumda TBMM tarafndan onaylanmayan bir idam hkm yasal deil dir, infazn ertelenmesi gerekir." nfaz savcs dilekenin muhatabnn kendisi deil, MGK olduunu syleyerek dilekeyi ald. Ama infaz durdurmak niyetinde deildi. MAMAKTAN ANKARA KAPALIYA Ankara'nn souk bir 12 Aralk gn bitmi, 13 Aralkta yaanmaya balanlmt.Mamak'ta saat 1.30'u gsteriyordu. Erdal henz yatmt ki hcresinin kaps ald. Onu almaya gelmiti askerler. Hcre karanlkt, dardan aydnlatlyordu. Hcre tek kiilikti. Ne gazete dergi okuyabili yor, ne radyo dinleyebiliyordu. Fakat yine de bekliyordu o gn. Evet beklenen an gelmiti. Hemen toparlad kendini Erdal. Yazd mektubu gizledi pantolonunun iine. Onu bir jandarma panzerine bindirdiler. Olaanst nlemler alnmt geilen sokaklarda. Hi konumadan dalgn dalgn evresine bakyordu. Cebinde 800 lira paras, kolunda bir saati ve gizledii bir mektup vard zerinde. Ankara Merkez Kapal Cezaevi son durakt. Gardiyanlarn durduu odaya aldlar onu.

SMAL SAM AKMAK ANLATIYOR Cezaevinin giri ksmnda, kk meydanda daraac kurulmutu. Mdrn odasna alndk. Karan veren mahkemeden bir binba da grev liydi orda. Ankara savcs, infaz savcs, cezaevi savcs, bir general birka subay... Az sonra Erdal' getirdiler. Elleri arkadan kelepeliydi. Rahat grn yordu. Ellerini zdler. Bize hogeldiniz dedi. Bir sandelycye oturttular. Erdal' bizden nce Mamak Askeri Cezaevinden buraya getirmilerdi. Gardiyanlar odasnda bekletiyorlard. Bizler gelince mdr odasna ald lar. Erdal "Avukatlarmla zel grmek istiyorum" dedi, bizlerle karla nca. nfaz savcs "Olmaz" dedi, "ne konuacaksanz burada konuun". "Son istei!" dedim. Nihat, "Ne sakncas olabilir" dedi. nfaz savcs yine "Hayr" dedi. Erdal yle bir bakt, arkasn dnd bir mektup kartt pantolonundan. Bana uzatt, "Bunu babama verin" dedi. infaz savcs atlp ald mektubu, "Biz veririz" dedi. Erdal "Sz verin bana" dedi. "Sz" dedi savc. Bir de ailesine mektup yazmak istediini syledi. Kalem kat uzatld. Bir sara iebilir miyim dedi? Nihat karp bir sigara verdi. Son sigarasn ierken son mektubunu da yazmaya balad. Erdal'n bir sigara iimlik mektup yaz savcy sabrszlandrmt. "Fazla uzattn" dedi az sonra yaama veda edecek olan Erdal'a. Mektup bitmiti, "haz rm" dedi. Savc Erdal'n ellerinin keepeennesini emretti. "Kelepe takmayn, bana dokunmanz istemiyorum" dedi Erdal. "Olmaz" dedi infaz savcs. mam gelmiti. "Halkmn dini inanlarna sayglym, ama sizi istemiyo rum" dedi. Sra doktordayd, dama engel bir hastalnn bulumad tesbi edildi. ok dnceliydiler ! Salkl asmak istiyorlard onu! stne beyaz idam gmleini giydirdiler, idamna ilikin mahkeme kararnn zetini okuyup beyaz gmlein stne ilitirdiler. Sonra savc "hadi Erdal" dedi. Omuzlanyla sarld bana ve Nihat'a. "Hadi Allahasmarladk" diyerek vedalatj. Sanki birka saat sonra tekrar grecekmi gibi gr t bizimle Sehpaya yrrken yznde hibir korku grmedim. Normal yryyle gitti ipe. Dimdik ve diri admlarla. Cellat ipi boynuna geir di. Geceyt Kor gr sesiyle haykrd "faizme lm, halka hrriyet"! Sonra tekclt di ayamn altndaki sandelyeyi. Kendim bolua brakt. O zaman karan veren Ankara Skynetim Askeri Mahkemesi'nir, grevlisi binbaya haktik. Yoktu. Nihat Toktay koarak ieriye gitti. Adam ieride
129

128

ban ellerinin arasna alm duruyordu. Nihat "gel seyret" diyerek alp gelirdi onu. Oradakilerin tm etkilenmiti. Erdal Eren'in idam sehpasna ktnda saat 2.53't. Grevli doktor muayeneyi yapp lm olduunu belirtiinde ise saatler 3.10'u gsteriyordu.

SON MEKTUBU

Sevgili annem, Babam ve Kardelerim, Sizlere bugne kadar pek salkl mektup yazlmadm. Ayrca konuma olanamz da pek olmad. Zaten dardayken de birbirimizi anlayabile cek ekilde pek konumazdk^Bu konuda sizlere kar byk lde hatal davrandm. Ancak bunu siz.e sayg duymadm, bu nedenle byle davran dm eklinde yorumlamamanz. isterim.) Bu nedenle sizlere anlataca m, konuacm ok ey var. Ancak olanak yok. Dncelerimi bu mektupla anlatmaya alacam. u anda ne durumdu olacanz tahmin ediyorum. Ama ok aklkla sylyorum ki, benim moralim ok iyi ve lmden de korkum yok. ok byk bir ihtimalle bu iin lmle sonula nacam ok iyi biliyorum. Buna ramen korkuya, ylgnla, karamsarl a kaplmyorum ve devrimci olduum, mcadeleye katldm iin onur duyuyorum. Byle dnmem, byle davranmam halk ve devrime olan inancmdan ileri gelmektedir. lmden korkmadm sylemem, yaamak istemediim, yaamaktan bktm eklinde anllmamal. Elbette ki, hayatta olmay ve mcdele etmeyi arzularm. Ancak karma lm km sa, bundan korkmamam ve cesaretle karlamam gerekir. Biliyorsunuz ki, bu ceza ilediim iddia edilen bir sutan verilmedi. Asl amalanan byle bir olayla gzda vermek ve mcadeleyi engelleme hedefine dayldr. Bu nedenle sizin de bildiiniz gibi kendi hukuk kuralla rn ineyerek bu cezay verdiler. Cez.aeviule yaplan (neler olduunu ayrntl bir biimde renirsiniz, sanrm) insanlkd zulm altnda inletildik. O kadar aalk, o kadar canice eyler grdm ki, bu gnlerde yaamak bir ikence haline geldi. te bu durumda lm korkulacak bir ey deil, iddetle arzulanan bir olay, bir kurtulu haline geldi. Byle bir durumda insann intihar ederek yaamna son vermesi iten bile deildir. Ancak ben bu durumda irademi kullanarak ne pahasna olursa olsun yamm srdrdm. Hem de ileride bir gn leceimi bile bile. Sizlere bunlar anlatmamn nedeni yaamak130

tan bktm ya da meselenin nemini, ciddiyetini kavramadm gibi yanl bir dnceye kuplmamanz iindir. Btn hu yaplanlar, bam dan geenler, kinimi binlerce kez. daha arttrd ve mcadele azmimi krkledi. Halka ve devrime olan inancm yok edemedi. Mcadeleyi sonuna kadar, en iyi bir ekilde yrtmek ve ykseltmekten baka bir amacm yoktur. Mesele benim amdan ksaca byle. Ancak sizin anzdan daha farkl, daha zor olduunu biliyorum. Anne, baba ve evlat arasndaki sevgi ok gldr, kolay kolay kaybol maz. Ve evlat acsnn da sizin iin ne derece etkili olacan biliyorum. Ama ne kadar zor da olsa bu tr duygusal ynleri bir tarafa brakmanz istiyorum, unu bilmenizi ve kabul etmenizi isterim ki, sizin binlerce evla dnz var. Bunlardan daha niceleri katledilecek, yaamlarn yitirecek ama yok olmayacaklar. Mcadeleye devam edecek ve onlar mcadele alanla rnda yaayacaklar. Sizlerden istediim bunu byle bilmeniz, daha iyi kavramaya aba gstermenizdir. Zavall ve aresiz biriymi gibi ardmdan alamanz beni yaralar. Bu konuda ne kadar gl, ne kadar cesur olursanz beni o kadar mutlu edersiniz.. Hepinize zgr ve mutlu yaam dilerim. Devrimci selamlar. Oulnuz Erdal.

VEYSEL GNEY

1957-10 Haziran 1981,Gaziantep Kapal Cezaevi. 1957'de Malatya'nn Hekiman ilesine bal Davulkulu Kynde dodu. Liseyi Malatya'da okudu. 1975'te tsdenir Karabk Montj antiyesinde elektiriki olarak alt. Bu arda skenderun Meslek Yksek Okulu Makine Blm'n bitirdi, iskenderun'da Devrimci Yol saflarnda yer ald. 12 Eyll sonrasnda Gaziantep'teydi. 28 Arlk 1980 tarhinde bir atma sonrasnda yaral olarak yakaland. atmada bir stemen de lmt. Veysel Gney Adana-Kahramanmara-Gaziantcp-Adyaman ve iel illeri 131

Skynetim Komutanl 2.Nolu Askeri Mahkemesinde yarglanarak kendini cezadan kurtarmak iin adan ldrmek (TCK450/9) suunu ile dii iddias ile 20.2.1981 gnnde lm cezasna arptrld. Skynetim Mahkemesinin verdii cezay Askeri Yargtay 4. Daresi 21.4.1981 gn onayland. Milli Gvenlik Konseyi ise 8.6.1981 gn lm cezasnn yeri ne getirilmesi iin 2473 kanunu kard .Veysel'in cezas 10 Haziran 1981 gn Gaziantep Kapal Cezaevinde saat 0.2 sularnda infaz edildi. AYDIN KILI ANLATIYOR Gaziantep emniyet mdrl 1. ubede ksa bir sre birlikte olduk. kence yaplrken iniltilerini duyuyuyorduk.Daha ok sa gsndeki yarasna ikence yapldn sonradan rendik. Onu bartabilmek iin ikencecilerin ok aba harcadnn tanym. Ama barmyordu, bartamyorlard. Daha sonra ilk defa Merkez Komutanl Gzetim Yerinde karlatk. Yanmza geldiinde yalnayakt. Ayakkablar ve oraplar yoktu. Giysi yerine de hastane pijamas giydirilmi, salar sfr numara tra edilmiti. Kafasndaki yara izleri kabuk balamt. Kelepeli olarak koua attlar. Arkadalmz burada balar. Veysel cezaevine geldiinde yaras yeni yeni iyilemeye yz tutmutu. Ama o haline hi aldr etmeden darack hcresinde spor yapar, nefesini amaya alrd. Bugn yarn aslacan bilen bir insann yaama bu denli sk skya bal olduunu grmek beni derinden etkilemiti. Cezaevi ynetimi keyfi bir biimde infaza dein srecek gr yasa vermiti. Ayrca havalandrmaya karlmyor, mektuplar da verilmiyor du. Onun en ok merak ettii idam edilen devrimci arkadalarn daraacndaki tavrlaryd. Konumalarmzda ou kez bu merakn gidermeye alarak sorular sorard. O "Denizlerin yakt mealeyi daha ykseklere karabilmek en onurlu grevdir" diyordu. Aslnda daha "ubeye" yaral olarak getirildiinde idam kaleminin krl dn biliyordu. kenceciler sorgu srasnda "dam edileceksin, kurtulu un yok" diye saysz kez barmlard. Konumalarmzda "Bana son szlerimi syleyecek kadar bir zaman sresi tanrlar m? Bu son grevimi bir devrimciye yarar biimde yerine getirmekten baka hibir isteim yok" derdi. Veysel tam anlamyla gstermelik bir mahkeme yapldm sylyordu.

damn abuklatrmak iin dosyas Gaziantep Devrimci Yol davasndan ayrlmt. Durumnn birinci gnnde yarglamayla ilgili konularn tm halledilmi, ertesi gn de heyet idam kararn aklamt... Avukat var myd? Nasl yarglanmt? Ama idam karar yzne okunduunda slogn attn yazmt gazeteler. Ben infaz gecesi bitiikteki hcrede kalyordum. Nazm'm deyiiyle o gece cezaevinde gerekten "hava kurun gibi ar"d. Onu alp gtrdk lerinde, gitmeden nceki uyrsna uyarak sessiz kaldk. Kendisine dorudan sylenmedi ama, o gn idarecilerin iine girdikleri telal hava, onda infaz annn artk gelip attna dair bir izlenim yarat m olabilir. Ayrca bukansn pekitirecek baka eyler de oldu. Gnlerden 10 Haziran 1981'di. leden sonra cezaevinde grevli ikici bir baavula aralarnda berberin de bulunduu bir gurup asker Veysel'in hcresine geldiler. Koridora girdiklerinde kap gardiyan bizimki de dahil btn kaplar kapatt. Veysel'in kaps aldnda onun sesini duyduk. "Hayrola! Bu ne izzeti ikram" dedi. Baavu da "Veysel salarn sakallarn uzam, seni tra edeceiz" diye cevap verdi. Adamn sesi atallamt. Sanyorum o an Veysel durumu sezinledi. Ve o gece idam edileceini anlad. Konumalarnn bir ksmn daha duyabildim. Veysel "hazrlklar bu aka ma m? Salncak bu akam m kurulacak?" Baavu cevap vermedi. Konumalar duyduktan sonra ne yapacam bilmeden kalakaldm. Hemen Veysel'le konumak istiyordum ama ne syleyeceimi, ne diyece imi bilmiyordum. Zaman ar ar ilerliyordu. Gtrlecei an yakla yordu. Son birka saatiydi. Dayanlmaz bir istekle onun yzn son kez grmek, dost gzlerine bakmak, scakln duymak istiyordum. Hcreden kmak yasakt. Buna ramen hcredeki arkadalrn omuzlarna binerek hcremizin mazgal deliinden koridora ktm. Ve nne gidip hcresine baktm. Oturmu, srtn duvara yasalm ayaklarn kanma doru ekmi kitap okuyordu. Daha nce hi vermedikleri birikmi mektuplarn da o gn getirip vermilerdi. Hemen yeni banda zarfndan km birk mektup gzkyordu. Dier zarflar henz almam gibiydi. Hcre mazgalnn yan ksmnda sigara ve akman koyduu bir yer vard. Uzanp sigara sndan bir tane almak istedim. Tam elimi mazgaldan ieri soktuumda birden Veysel'le gzgze geldik.Bu bende tanmsz bir rperti yaratt. Akas o an iin ok korktum. Bu duyguyu tanmlayabilmek ok zor. Yaamla lm arasnda tm plaklyla incecik bir izgi. 133

Veysel iin durum deiikli. Durgun bir deniz gibi berrakt gzleri. Orada az sonra lme gtrleceine dair herhangi bir rkeklik grebilmek mmkn deildi. ok dingindi. Az sonra ldrleceini biliyor buna ramen soukkanllkla kitap okuyordu. Sigara yakmam istedi. Ardndan "sana bir ey syleyeceim Aydn, beni bu gn salncaa bindirecekler" dedi. Kendime hakim olamyordum. Gzlerimden yalar akmaa balad. Yanndan ayrlmadan nce beni bir kez daha uyard. "Beni bu gece salncaa bindireceklerini arkadalara sylemeyi unutma!" Bana bir ey vermek ister gibi aratran gzlerle hcresine bakyordu. Verebilecei bir ey yoktu. "Hi olmazsa bir eyler yaz ver" dedim. Bir mektup kadnn drtte birine unlar yazd ve imza lad: "Sevgili Aydn a Mezarm yol stne kazsnlar. zerine demir yumruklu bir yldz yapsnlar..." Daha birka satr olmas gerekir, aklmda kalanlar bunlar. Askeri cezae vinden sivil cezaevine geerken bu kad saklamalar iin arkadalara vermitim. Basknlar srasnda yitip gitmi. Gece saat onbire kadar sessizlik devam etti. Birden Veysel'n sesini duyduk. "Arkadalar, nedir bu sesizlik? Biz her zaman byle miydik? Bizim suskunlamamz, moralimizin bozuk olmas bakalarn sevindirir. Haydi ortal biraz enlendirelim." Ne diyeceimizi bilmiyorduk. "Yok mu trk syleyecek kimse'?" diye yeniden seslendi. Yine ses yok. Trk sylersek, ya da ne bileyim glersek-akalarsak o ann nemine glge drm olabileceimizi ister iste mez dndk. Bir arkada "O zaman sen syle de biz dinleyelim" dedi. lmnden iki saat kadar nce Veysel trk sylemeye balad. nce "Benim meskenin dalardr" syledi, sesi gzeldi. ok cokulu sylemi ti. Ardndan da Ak Mahzuni'den alnma "Bu yl benim yeil bam kuru du "yu sylemeye balad. Fakat bu trky ok hznl bulmu olmal ki yarda kesti. Trknn iinde 'imdi bir kede yatar alarm" gibi bi dize vard. Yarm brakt, "bu trk bu gece gitmez" dedi ve yine Mahzuni'nin ingene isimli trksn sylemeye balad. Hcreler ksmnda kalan, Veysel'in ingene lakabn takt Kuddusi adl arkadaa taklma, aka yapma niyetine bu trky sylemiti. O gece Veysel hem kendini hem de bizi lmne hazrlyordu. lme trk syleyerek de gidilebileceini, bylesi lmn gzel olduunu gsteriyordu adeta. 134

Askerler, subaylar ieri dolutu. Hcrelerimizin mazgal kapaklarn kapattlar. Artk hibirey gremiyorduk. Sadece kulamza gelen o karmakark sesler vard. Askerlere emir verildi. O "Mahkmun kapsn a". Kapnn aldn duyduk. Ama ieri giremiyorlard. Veyselin gr sesi bir kez daha doldu kulaklarmza: "Gelmeyin zerime, ben nasl gelmem gerektiini bilirim." Niyetlerini anlamt. Azn kapatmak isti yorlard. Onlar durdurmak iin bu ekilde barmt. Hemen ardndan da sanki bir miting alannda onbinlere seslenircesine bizlere iletecei son szlerine balad. "Dirilip dneceiz er meydanlarna/ Zaman khne dze nin cellatlarn affetmeyecek/ Gerek kalmaz sava ilanlarna/ Erlerimiz fazla laf etmeyecek." Ardndan "kahrolsun faizm" diye haykrmak istedi. Ama azn kapattlar. Ellerini arkadan baladlar. Onu alip E tipi cezaevi ne gtrdler. Daha sonra bir gardiyan bana o an yle anlatt: "Veysel infaz bahesine getirildiinde ba dimdikti. zerinde infaz kyafeti yoktu. Sivil giysiler vard. Kendisinden son istei sorulduunda "benim sizlerden bir isteim olamaz" dedi. Darcna yr denmesine frsat brakmadan, ban nne emeden, tereddt gstermeden yrd. Sehpaya kt.Cellat boynuna ipi geirmeye hazrlandnda "sehpaya kimse dokunmasn" dedi. Ardndan yle bir bard ki yer gk inledi. Ne dediini anlayamadk bile. Slogan bitince cellata 'ipi boynuma geir' dercesine bakt. Boazna ilmek geirildi. Cellat Veysel'in isteine uyarak sehpadan uzaklat. Kanmz donmu gibi pr dikkat onu izliyorduk. zerine bast sehpaya ayayla vurdu, kendi infazn kendi gerekletir di." Cezaevindeki tm gardiyanlar onun iin"Gr ne olursa olsun yiit adamd" diyorlard. Veysel'in idamnn MGK'ca onaylandn duyan ailesi cezaevine geli yor. Onunla son bir kez grmek iin izin istiyorlar. Veysel anne-baba ve kadelerine grme srasnda "zlmeyin. Bu kanlmaz bir durum. Metanetle karlayn. Hep aranzda olacam." diyor. Kardei "kann yerde kalmayacak" diye baryor. Apar topar alp gtryorlar gr yerinden, Veysel'i de kardeini de. Ailesi infazdan sonra cenazeyi almak istiyor, vermiyorlar. "Gmlmesine katlalm, mezara konulurken orada olalm" diyor, "hayr diyorlar, olmaz diyorlar. Ne mezar gsteriliyor Veyselin, ne de yeri syleniyor. Bu gn bile Veyse'in mezarnn yeri, bir mezarnn olup olmad dahi bilinmiyor."

135

AHMET SANER KADlR TANDOAN MLSPB yesi olduklar ileri srlen sanklar hakknda stanbul Skynetim Komutanl 3 Numaral Askeri Mahkemesince 13 Ekim 1981 gn TCK 146/1 maddesini ihlal gerekesiyle verilen idam karar 25 Haziran gn saat 03.00 sralarnda Paakaps cezaevinde infaz edildi. AHMET SANER 1959 Akaabat doumlu. Lise yllarnda devrimci fikirlerle tant, istanbul Ortaretim Dernei, istanbul Yurtsever Devrimci renim Dernei, istanbul Demokratik Genlik Dernei gibi yaplarda kurucu oldu, yneticilik yapt. Devrimci Kurtulu saflarnda alrken 16 Nisan 1980'de Amerikal subay Sam Novello ve onunla ibirlii ierisinde olan bir kiinin ldrlmesi eyleminde yaral olarak yakaland. Haklarndaki dava MLSPB ana davasndan ayrlarak sonulandrld ve TCK 146/1 uyarnca idam cezasna mahkm edildi. KADlR TANDOAN 1958'de bir emeki ailenin ocuu olarak dodu.Devrimci fikirlerle lise yllarnda tant. Devrimci Kurtulu saflarnda alrken 16 Nisan 1980'de Amerikal subay Sam Novello ve onunla ibirlii ierisinde olan bir kiinin ldrlmesi eyleminde yaral olarak yakaland. Haklarndaki dava MLSPB ana davasndan ayrlarak sonulandrld ve TCK 146/1 uyarnca idam cezasna mahkm edildi. Avkatlan Ali Rza Dizdar anlatyor: "Ben idam cezasnn vahetini yaadm, idam cezasnn vahetiyle bera ber idam cezasnn hibir zaman caydrc bir ceza olmadn da gzle dim, idama giden insanlarn idamdan hibirzaman korkmadklarn da grdm. Onlar benliimin ta derinliklerinde yaadm, hissettim, idamlar hibir zaman zm olmad. O geceye dnmek istiyorum. Selimiye'deyim. Skynetim'den 'acele' kaydyla aramlar. O saat anladm neden aradklarn. Gittim. Koridorda Avukat Atilla Cokun'la ve Deniz Gezmilerin infznda bulunan Halit elenk'le karlatk. Atilla "metin olacandan phem yok" dedi. Halit Abi de "son an'a kadar onlarla bera136

ber ol" dedi ve ekledi "bir mddet, sana btn tahtalar sehpa olarak gnecek." Sonra savc Sleyman Takkeci'yi buldum. Daha nceden tashih-i karar istemitik, "isteiniz reddedildi" dediler. Tam bu srada Nebi Barlas geldi. Reddin tebliini istedik. Tereddt ettiler ve vermediler. "Peki bizi neden ardnz o zaman?" diye sorduk, "infazlar bu gece, sabaha kar yaplacak, saat 03.00'te" dediler. "nce bana davann yeni lenmesi talebimle ilgili olarak ne karara varldn syleyin" dedim. Henz bir karar verilmemiti. teki arkadalar tashih-i karar talebinde bulunurken ben de davann yeniden grlmesini istemitim. Bu isteime dair henz bir karar yoktu ortada. Sleman Takkeci szne infazlarda bulunmak isteyip istemediimizi sorarak devam etti. Bulunacaz dedim. Ben Sleyman Takkeci'ye "Kadir ve Ahmet'le grmem mmkn m?" diye sordum. Hayr dedi, yalnzca ailelerinin kendileriyle grebileceini syledi. Israr ettim. O srada akl ma gelen bireyi syledim. "Valla ben dini vecibelere inanan biriyim. Arkadalarla dini noktada grmek istiyorum dedim, isteimi Sleyman Albay'a iletirken araya giren Fahrettin Albay "Neden olmasn Sleyman" deyince, Takkeci o zaman istemeye istemeye "Peki o zaman akamst saat 18.00'de gel grtrelim". Gittik. Teker teker ailelere haber vermi ler, aileler bizden nce gelmiti, ieride ocuklar ile gryorlarm. Selimiye'nin kapsnda akamst uzun sre bekledik. Arkadalar aa dan yukar getirilmiyord. Hava karardktan sonra gr yolu alm oldu. Saat 20.30'du. nce Kadir'le grtk. Zaten Ahmet'le Kadiri ayn arda getirmediler. Teker teker getirdiler. Kadir'e ok nceden seyrettiim bir filmi anlattm. Bir boksrn hayatn anlatyordu film. Bu ar siklet boksr, ringde bir adam ldrm, lanetlenmiti. Bir baka ar siklet manda ringe knca insanlara unlar sylemiti: "Bebekler dnyaya gzler, elleri yumuk ve alayarak gelirler. Bunun nedeni dnyada kavga edeceklerini bilmeleridir. Ama insanlar lrken elleri ak giderler. Bu insanlarn yapamadklar eylere duyduu zntnn ifadesidir." Kadir beni byk bir skunetle dinledi. Ondan ayrca hep gkyzne bakmasn da istedim. "Sizler bir kavga verdiniz ve bu dnyadan gidiyorsunuz. Banz dik olsun. Hep gkyzne bakn" dedim. Kadir bana "Neden zlyorsun aabey, hayrola, datmyn kendinizi" dedi. Vedalatk. Sonra Ahmet'le konutuk. Ahmet geldiinde hi unutmuyorum unu syledi: "Tren bu akam m kalkyor? Biletler kesildi mi?" dedi. Evet dedik. Nebi Barlas ok zgnd. Ahmet kendini brakm Nebi aabeyi teselli ediyordu."Ltfen Nebi Abi brakn zlmeyi, arkadalara syleyin
137

biz trene biniyoruz, onlar da ge kalmasn" . Sonra bizden mutlaka infaz da bulunmamz istedi. Bunu neden istediini yle aklad: "nfaz esna snda da sylenecek szmz var. Bu szmzn insanlara tahrif edilmeden ulatrlmas gerekiyor. Bunu da ancak siz yapabilirsiniz." Ardndan "biz gidiyoruz. Tm arkadalara oka selam syleyin bizden. Bizi ziyaret edin. zlmeyin." dedi ve zafer ireti yaparak Selimiye'nin hcrelerine doru yrd gitti. Ordaki baz subaylarn tepkisi ok ilginci. Hznlenmitiler. Bir tanesi bana gelip "Avukat bey daha imdi benim resmimi izdi. Az nce tavla oynadk. Kahroluyorum avukat bey, ne olur bu iki insan kurtaramaz ms nz" dedi. Bir bakas "Yahu ikisi de prlanta gibi insan, o kadar nazik insanlar ki, hi mi bunlar kurtarma imkn yok" diye sylendi. Sonra Nebi'yle oradan uzaklatk. Saat 01.00'de bulumaya karar verdik. Bulutuk. Haydarpaa rhtmndayz, biz mvekkilleri tarafndan moral verilmi iki aresiz avukat. Onlar uzun yolculua karken yan balarna gidip izleyecek iki yorgun adam. Benim yanmda Kuran- Kerim vard. Bu arada insanlar evlerinde, gazinolarda eleniyorlard Ahmetle Kadir'in az sonra aslacandan habersiz. Darda hayat aynen devam ediyordu. Bir sre sessizce denizi seyrettik. Sonra yola koyulduk. nfazlar Paakaps Cezaevinde olacakt. Kararaahmet Mezarl'nn yanndan geerken btn yollarn tutulmu olduunu grdk. Her yer kaynyordu. Paakps'na vardmzda Ahmet'in days ve Kadir'in ablas da oradayd. Bir ara polis telsizinden "misafirler geliyor" yollu bir anos duyuldu. Sonra kyamet koptu. ki tane kocaman araba geldi.Askerler, subaylar kotular. Bu iki koca arabadan, topu topu iki gen insan indi. Misafirler geldi! eri alnd. ok gemedi arldk. Nuriye, Kadir'in kz kardei gelmek isledi. Darda, arabada kalmasn syledik. eri girerken didik didik arandk. yle ki, elimdeki ok kutsal dedikleri Kuran' yrtacaklar neredeyse. Kk bir avuludan getik. Paakaps'nn ortasna sehpa kurulmu, ip sallanyor. Altnda masa, masann stnde kt bir sandelye. Ortalk aydnlatlm. Kendileriyle son defa grmek istediimizi syledik. Savc "Hayr" dedi. Ondan sonra ben albaya gidip dini vecibeler iin onlarn yanna gitmek istediimi syledim. Albayn aklna yatmasna ramen savc gene hayr cevabn gnderdi, avukatlar imam deil diye. Bu arada Kadir'den haber geldi "ben avukatm grmek istiyorum, onun da dini olarak yanm da bulunmasn istiyorum. nk Kadir'le anlamtk, yanmza gelin demilerdi. Biz de ancak dini vecibeler gerekesiyle bu izni alabileceimi138

zi sylemitik. Hatta Ahmet, Nebi Abi'ye dnp "Nebi abi sen ne dersin?" diye sormutu. Nebi Abi "Olur" demiti, nk kar propaganda yapacaklar. Merdivenlerle yerin dibine indik. Rutubetli pis bir koridoru geride braktk. Kadir'in konulduu hcreye ulatk. Kapda hoca bireyler okuyor. Kadir de ufack bir delikten dar bakyordu. Beni grd "Merhaba aabey" dedi. Bu arada hoca ona "yaptklarndan piman msn" diye sordu. "Deilim, insann piman olduklar vardr, olmadklar vardr dedi Kadir. Hoca bu kez "Gnah ilediine inanyor musun?" diye sordu. Kadir "Neyin gnah olup olmadn tartmayalm" diye cevap landrd onu. "Peki" dedi hoca "Kelimeyi ehadet getirebilir misin?" Kadir getirebilirim dedi. Bu arada ben, hocaya elimdeki kuran uztarak "urasn okur musun Kadir'e" dedim. Kuran hem Arapa hem de Trke idi. Trkesin oku dedim. Hocann okuduklar Kadir'i gldrd. yle denili yordu okunan yerde "sizi ebediyete gnderenler, zennetmesinler ki ebedi yete kadar yaayacaklar." Kadir'e "Ban daima gkyznde ve dik olsun, allahasmarladk" dedim. "Gle gle aabey, hocakaln, tm dost ve arkadalara selamlar" dedii anda oradakiler "Konuturmayn, konumala rna izin vermeyin" diye harekete geince yanndan ayrldm. Ahmet'in yanna gitmek istediimi syledim. Ahmet hoca istememi. Dini telkin iin ben avukatm istiyorum demi. Gtrmediler. Yeniden infaz savcsnn yanna gittim. "Asamazsnz, davann yenilen mesi gerekiyor, dosyann yeniden Askeri Yargtay'a gitmesi lazm" dedim. Savc bana "iade-i muhakeme talebi infz durdurmaz" kuraln hatrlatt. Syledii doruydu ama bu iin ucunda "ip" vard. Szkonusu olan mal deil "can" d. Kimse aldrmad. Karar verenlerin genellikle infaz mahaline gelmekten kandklarn bildiimden ben de o zaman "o halde hepiniz aaya ineceksiniz, infaz srasnda hapishane mdrnn odasnda oturmak yok" dedim. Ve gecenin byk sessizlii balad. Demir kap ald. Ahmet Saner gr sesiyle mar syleyerek sehpaya doru yrd. Azm kapatmak iste diler. Bir kafa darbesiyle buna engel oldu. Hi kimse mar sylemesini durduramazd. Ar ve vakur admlarla yryordu. Geldi, marn bitildi, savc kendisine hkm zetini okudu. Sandelyeye kt.lpi boynuna geir diler. Bir tela balad. Cellat kendi kendini syleniyordu "burda ipin balanaca yer yok" diye. ingene cellat ipi balayaca yeri bulamad. Bunun zerine Ahmet glerek ve herkesin gznn iine bakarak "bunu salam tutun, bir yerimi mi sakatlayacaksnz?" diye alay etti. Herkes
139

akn vaziyette. Ahmet etrafa bakyor, btn hareketleri izliyor. Nebi'ye bakt, sonra dnp gzlerimin iine. Ve haykrd "Kahrolsun emperya lizm! Kahrolsun Faizm! Yaasn mcadelemiz!" Ve tekmesini savurdu sandelyeye. Ahmet bir salncakta elenen gzel bir ocuk gibi sallanyor du. Salland. Salland. kere omzunu sallad. Ve "oh" diye bir ses..."Oh!" dedi. 17 dakika beklediler. Doktor "ld", dedi indirdiler, raporunu yazd. Nebi gitti san okad... infaz savcs gayri ihtiyari "bylesine cesur, kahraman insanlar neden bu yollara bavurur, bu durum lara derler" dedi. Karar veren yarglardan biri dc Nebi abiyc "Nebi bey, inann avukat olmak daha kolay" diyordu. Bir dieri, hakim Asm ise yanma gelip "keke limon-portakal satsaydm da bu karar vermesey dim" dedi. Vermeseydin dedim. Ahmet gitti... Biraz sonra yukardan bir kap ald. Kadir mar syleyerek aa iniyordu. Savc ona da hkmn zetini okudu. Sordu "Bir diyecein var m?" diye. Kadir her zamanki efendiliiyle cevap verdi. "Var, anayasalar toplum iin, emekiler iin, halklar iin, iiler iin yazlr. Ama malesef bizde belli bir zmre iin kullanlyor. Ve inanyorum ki, halkn emekile rin, iilerin sahip olaca anayasalar gelecektir." Sonra ar ar sandel yeye kt, ipi cellat boynuna geirecek boyu yetmiyor. Cellat titriyor. Kadir kafasn evirdi, cellata dnerek "sakin ol kardeim, telalana cak, acele edilecek bir ey yok. Biraz sakin ol!" dedi glmseyerek. Biz de glmsedik. Etraftakilerin akl almyor, arm haldeler. Kadir bayram yerine gider gibi. Ip boynuna geti. Ve Kadir yeri g inleten bir sesle "Katil oligari" diye bard. Ayann altndan sandelyeyi ekemiyoryar, birbirine k yorlar ekin sandelyeyi, ekin diye. Kadir slogann tekrarlyor. Sonra bize bakt ve ayann altndaki sandelyeyi kendisi tekmeledi. Saat 04.55'ti. Son mektuplarn getirdiler. Ahmet'in days Ahmet'e ait mektubu gtrd. Daha sonra bize vereceini syledi ama nedense vermedi. Ben ancak bir blmn aklmda tutabildim. AHMET SANER'N SON MEKTUBUNDAN "Yaptklamclan hibir zaman pimanlk duymadm. unu bilin ki dnyaya bir daha gelsem ayn mcadeleleri, ayn eyleri bir daha yapa rm. Onun iin kimsenin zlmesini istemiyorum. Kimse zlmesin ben pinun deilim. Amerikan emperyalizmine ve onun uaklarna kar mcadele verdim. Bundan dolay znt duymuyorum." 140

KADR TANDOANTN SON MEKTUBU "Sevgili Aileme, Anneme, Mediha Ablama, Nuriye Ablama, Kardeim Mediha Yeenim Servet ve Eniteme; inann bu yamda lmeme deil sizleri arkada gz yal braktma zlyorum. Benimki bir anlk ey ya .sizler mr boyunca iinizde bir burukluk bir ac duyacaksnz, istediim beni aklnza getirdike ailenin bir ferdini, Kadir'nizi zlmeden, ac duymadan anabilmeniz. Kolay deil biliyorum beni dnrken dnyadaki tek olunuzu Kadirinizi yitirmi bir kii olarak deil sadece binlerce kiiden biri olarak dnmenizi iste rim bylesi belki bir teselli ama, ilaha iyisini dnemiyorum. lmek de domak gibi doal bir olaydr. lenlere deil insan yaayanlara sarlmldr. iin en dorusu budur. nsan acyla yaayamaz. Yaarsa da mutlu olamaz, insan yok olanla deil ancak varolanla yaarsa mutlu olabilir. Temennim bir arada hep beraber mutlu yaamakt, mmkn olmad. zgnm. Yaam benimle son bulmuyor, betisiz de devam ediyor. Yaam yaayanlarn stne kuruluyor. zgn deilim; nk sizin de bir sre sonra kendinizi toparlayacanz eksik aksak da olsa aile yaamnz eski raynn stne oturtacanz tahmin ediyor teselli ediyorum kendimi. Bu mektup elinize getiinde ben lm olacam.. zgn deilim. Cezaevlerinde mr boyu srneceime, hem kendimi hem de sizi ypratacama bylesi daha iyi oldu. Zaman hereyin stn rter, belki tam anlamyla olmasa bile />iiyiik oranda rter. Mektubum batan sona hzn dolu oldu ama bu artlar altnda yazmak iin aklma libirey gelmiyor. Sizleri hzne bomak istemezdim. Mektubumu uzun tutmayacam: Hem yazacak fazla birey bulamyorum hem de fazla hzn ve ayrlk kelimeleri iyi olmasa gerek. Btn arkada lara, komulara, akrabalara selam ederim. Her zaman sizi can kadar ok seven Kadiriniz, 25 Haziran 1981"

141

MUSTAFA ZEN

I959'da Samsun'da dodu. Zeytinlik Mhallesinde ilk ve ortarenimini tamamlad. 1976-1977 retim ylnda yksek mhendislik okulu iin Adana'ya gitti. Devrimci harekete bu dnemde katld. Okuldaki faist igalin krlmasnda n saflarda yer ald. Ayn tavrn mahallelerdeki fabrikalardaki almalarda da srdrd. Birka kez gzaltna alnd. Bir atma sonras yakalanp tuluklam. Cezaevinden atklar bir tnelle zgrlne kavutu. (26 Haziran 1980) 12 Eyll sonras gizlenmek zere ekildikleri Tarsus Karabucak Orman'nda bir ihbar zerine 7 Ocak 1981 gn yakaland. Karakola gtrldnde bir frsatn bulup kat. Bu ka srasnda kan atmada iki assbay, ihbarda bulunan orman beki si ve bir er lr. Bu katan sonra 2 Mart 1981 gn Adana'da dzenle nen bir operasyonla yeniden yakaland. Haknda alan davada Devrimci Yol yesi olduu ileri srlen zen adam ldrmek suundan Adana 1 Numaral Skynetim Askeri Mahkemesince 13 Mart 1981 gn soidam cezasna mahkm edildi. Mahkeme davay 10 gnde bitirmiti. Mustafa zen'in lm cezasnn yerine getirilnesi konusu Milli Gvenlik Konseyinin 18 Austos 1981 gnl toplantsnda ele alnd, idam karar hi tartlmakszn onayland.Karar 19 Austos gnl Resmi Gazetede yaynlandktan sonra 20 Austosun ilk saatlerinde Adana Kapal Cezaevinde infaz edildi.
RGTLEMILER BAHAR

menekeler fesleenler ifreli rgtlemiler bahar bildiri datyorlar gpegndz polis efinin bahesinde balkonda penceresinde canm rgtlemiler bahar unuttum adlarn neydi zen miydi hdr myd yoksa lale mi unuttum adlarn neydi ilyas myd sner miydi yoksa nergis mi karanfil mi nuray myd yoksa eren mi canm rgtlemiler bahar girmiler sakslara sarmlar betonlar adlan olmu sarmak evreni yontuyorlar sra parmaklaryla rgtlemiler bahar krlarda bayrlarda papatyalarda tela rgtlemiler bahar unuttum adlarn neydi zen miydi hdr myd yoksa lale mi unuttum adlarn neydi ilyas myd ibo muydu yoksa nergis mi hseyin mi yusuf muydu yoksa deniz mi canm rgtlemiler bahar cevahir mi ula myd yoksa mahir mi canm rgtlemiler bahar

dktmz kitaplar icklenmi rgtlemiler bahar karakallorun n lacivert yeil sar rgtlemiler bahar unuttum adlarn neydi zen miydi hdr myd yoksa lale mi unuttum adlarn neydi ilyas myd sner miydi yoksa nergis mi karanfil mi nuray myd yoksa eren mi canm rgtlemiler bahar

HCRE KOMUSU SALIH TA ANLATYOR

Koridordan gelen grlt ve zincir sesleri zerine kapya ylmtk. Kapnn kck mazgalndan koridorda olanlar grmeye altk. nce zen'i grdk. Ayaklar prangal, elleri arkdan zincirli ve boynunda da 143

142

ayn bir zincir vard. Bu zincir biraz uzundu, bir ucu Laz Ali diye bilinen bir askerin elinde idi. Adana Cezaevi'nde yllardr kimse prangaya vurul muyordu. Zincir pas tutmutu. Ve sanki yllardr zen iin bekletilmiti. zen daraacna gtrlene kadar krk gn yanyana hcrelerde kaldk. Hcre komusu olduk. Buraya "madiye" diyorlard.Sa ve sol madiye olmak zere iki blmd. Her blmde 12 hcre vadi. Biz be idamlk sol blmde kalyorduk. Blmdeki dier yedi hcrede adi sulu tutuklular ve bazen da bir bahaneyle koulardan alnp hcre cezasna arptrlan arkadalar konulurdu. O nemli ve plak hcrelere bazen bc-al kiiyi tkar gnlerce tutarlard. Madiye nbetileri askerdi ve silahl nbet tutarlard. Yalnz bir de sivil gardiyan bulunurdu. O da kantin vb. ihtiya lar temin etmek iindi. Madiye'de yasak oktu. Konumak yasak. Duvarlara vurmak yasak. Yksek sesle trk sylemek yasak. Bitiik hcrelerden bir ey istemek ve vermek yasak. Yasak...Yasak. Bu havay "madiye iiri"nin giriinde zen olduu gibi yanstmt. "saat on krksekiz madiye sessiz asker dolyor koridorda madiyede konumak yasak" Biz be idamlk konulan yasaklara uymadmzda, rnein konutuu muzda bize karmazlard, mdahale etmezlerdi. Ancak adli sulu veya varsa hcre cezas alan arkadalar, onlarn kaplarn aar cop ve dipik lerle dverlerdi. Bu sk sk her yasaa uymadmzda ya da bir bahaneyle tekrar edilirdi. Hi yoktan konutuk diye o insanlarn dvlmesi bize mthi bir ac verirdi. Barp armalarmz, ptolesto edilerimiz bou nayd. Sivil gardiyan nbet yerine braklmaz, bylece ite kantin alabilir ne de gnlk gazeteleri okuyabilirdik. Amalar biz idamlklar* ruhsal olarak kertmekti. zen'i zel olarak gsz drmek istiyorlard: Madiyenin arka blmnde faistle!, kaaklar ve esrarkeler kain di. O dneni dier mahkmlara yasak olan her eyleri vard bunlarn. Tpleri vard, yiyecekleri dardan alnyordu. Her kou iki saa? hava landrmada kalrken bunlar sabahtan akama havalan&rmadaydlar Baheye karlar ve konutuklar her ey hcrelerde yanard. Faistler zel olarak bizleri tanrik etmek iin, simlerimizi bozmak iin aza aln mayacak kfrler ederdi bize. zen onlara terkiyle cevap vermemiz.144

kar kard. "Bu bir tuzaktr, istedikleri barp arp sinirlerimizin ypranmasdr, onlarn bu oyununa gelmeydim" diyerek bizleri yattrrd. Faistler bir sre sonra bu hreketlerinden vazgetiler. Ama bir gece aniden ulumaya, mar sylemee ve davul almaya baladlar. Davullar bir teneke ve mthi ses karyor. Tm sesler madiyede yanklanyor. O gece saat onikiye kadar srd cmb. Ertesi gece yine baladlar uluyup, davul alp oynamaya. nc gece bir daha ayn eyleri yaptlar. Konumalarndan anladk ki zen'in ipe gidiine seviniyorlarm. zen madiye iirinin devamnda o manzaray izer: Fakat arka blmden sesler geliyor Uluma sesleri ve... grltler Karma kark ve giderek ykselerek lgncasna "cmb" yapyorlar kimler mi yle ya! arka blmde "milliyetiler"! yatyor bir de esrarkeler keyiflerinden gbek atyor kafa patlatyor keyif atyorlar gn bugndr yat babam yatyorlar" Gece saat on-on bir sralaryd. Madiye kapsnda ayak sesleri duyu luyor. Ayak seslerinden gelenlerin kim olduklarn karabiliyoruz. Gelenin botu demir kelidir. Bu bir baavutur. Meyhane azl, ig zar ve karanlk kafal bir tip. Tak tuk tak tuk geliyor. Hi bir hcrenin nnde durmadan zen'in hcresinin nnde duruyor. "Daha uyumdn m?" diye soruyor. zen "yok uyumadm" diyer. Baavu "uyu, uyu" deyip son hcreye, benim hcreme geliyor ve dnp gidiyor. Arkadalar soruyor "bunun byle gelip gitmesinden ne anladnz?" Tamam diyoruz "bu gece!". 145

zen volta atyor. Zincir sesinden ar ar volta att anlalyor. Dnceli. Ne dnyor, kimi dnyor? Konumak, duygularn anlamak isti yorum. Yreklendirmek iin birka sz sylemek istiyorum. Kapya yana yorum ama seslenmekten vazgeiyorum. Belki de dncesini/dn blmek istemiyorum. Zincir sesi kesiliyor. Bir kez daha kapya yanayo rum. Birden "zen" diye sesleniyorum. Cevap veriyor. Ne yapyorsun diye soruyorum. zen "Zincirin kelepesiyle urayorum, keesi kaym da onu yerletiriyorum" diyor. zen hcrede, zincirli vc kelepe li. Zinciri ksayd. Kelepesi dard. Kelepe ayan kesmiti ilk gnler. Gardiyan bir kee getirip yerletirmiti. Zincire alamad. Almak ta istemedi. Saat on iki ayn baavu bir daha geliyor. Ayn yry temposuyla, zen'in hcresine bakp geiyor, son hcreye varmadan dnyor. Anlalyor, zen'in uyumasn, bizlerin uyumasn bekliyorlar onu gtrmek iin. Sessiz sedasz kapy ap gtrecekler. Birbirimize sesleniyoruz. Drt idamlk uyanz. Ben, Osman, Muzaffer ve Adil. Adli sulular ve bir hcre cezal arkadatan ses km yor. Bir daha sesleniyoruz. Kimileri duyulur duyulmaz bir sesle uyann diye cevap veriyor. zen'e sesleniyoruz. zen'ten ses yok. Muzaffer duvarna vuruyor. zen cevap veriyor bu defa. "Dalgndm, sesinizi duymadm" diyor. Saat 01.30 sralar. Madiye kapsnda fslt halinde sesler duyuyo rum. Hemen aynay alp mazgaldan bakyorum. Kalablk. Kapda Cezaevi mdr Albay, baavular, gardiyanlar ve oka asker var. Birisi "uyuyorlar m, bakn" diyor. Ba gardiyann biri birinci hcreye bakyor."Bu uyuyor" diyor fsltyla. Usul admlarla zen'in kapsna geliyorlar. Laz Ali kapy aarken ses karmamaya alyor. Askerin biri namlunun ucundaki aynama vuruyor. "ek, ek" diyor, dinlemiyorum. Kap alyor. zen uyank. Ayandaki zinciri skyorlar. zen yksek sesle "pantolan mu giysem, alvar m" diye kendi kendi ne soruyor. Gardiyann biri "ne giyersen giy" diye cevap veriyor. zen tepkiyle "sana sormadm" diyor. Anlyoruz zen bize sesleniyor."Ben gidiyorum, uyuyan varsa uyansn, vedalamalyz" demek istiyor. zen kapya ynelmi olacak ki bir baavu zen'e "dur, nereye" diyor. zen "arkadalarla vedalaacam" diyor ona. Sessizlik oluyor. Sonra biz de vedalamak istiyoruz diyoruz. zen te 146

zorluyor. Mdr "olmaz" diyor. Biri koluna girmi zen'in ekiyor. zen slogan atyor; "kahrolsun faizm!" kinci slogan atarken Drej diye lakap taktmz kap kadar iri bir gardiyan zen'i arkadan kavryor.Bir eliyle azn tutuyor. Kucaklayp, srkleyerek gtryor. zen slogan lar haykrmak iin direniyor. Madiye sessiz, cezaevi sessiz. ki saat sonra Karsl bir askerin gizliden aladn gryorum. Arkadalarla onu aryoruz. "Nasl oldu, anlat" diyoruz. Sonra gardiyan geliyor onu da dinliyoruz. zen nce mdr odasna alnm. Mdr Osman ay vermi. Ama zen "senin ayn imem" diyerek geri evirmi. Ardndan son isteini sormular. Mektup yazmak istediini sylemi. Babasna ve arkadalarna birer mektup yazm. Sonra beyaz idam gmleini giydirmiler. Cellat yokmu. Nedense Adana'da cellatl kabul edecek kimseyi bula mamlar. zen daraacna yrrken slogan atyormu. Sehpaya ktktan sonra da kez slogan atm. Kendisi boynuna ilmii geirmi. Ayann altn daki sandelyeyi tekmelemi. Dakikalarca ipin ucunda rpnarak sallanm. Nice sonra ilmiin ene sine geldiini fark etmiler. Ama kimse gidip dzeltmemi. Sonra bir komondoya emir vermiler. Gidip ilmii yerine takm. Madiye. sessiz. Karsl asker sessizce alamasn srdryor. MUSTAFA ZEN'N SON MEKTUBU "Sevgili babacn, Hepinizi ne kadar sevdiimi bilirsiniz. Sizin de beni ne kadar sevdiini zi ve en iyi ekilde yetitirmek iin ne ok aba ve fedakrlklar gsterdi inizi biliyorum. Sizlere bu satrlar yazmamn nedeni kendinizi bu konuda slamamanz. iindir. Siz bana kar grevinizi fazlasyla yerine getirdiniz. Bu yzden sizi kimsenin sulamaya hakk yoktur. Buna yelte nenler olursa, bilin ki onlar bite bile ya da bilmeyerek bu smr dzeni ne klelii savunanlardr. Ben yolumu kendim izdim u veya bu ekilde, kiisel hrs ve karlar uruna dzene sadk klelii deil, emekten ve emekiden yana olmay, sermaye vW0un egemenlii ile smrsne dayal dzene kar mcade leyi setim. Yrdm yolun ne kadar sarp, engebeli, dolambal olduunu biliyo147

rum. nk smrc snf, emperyalizme gbeinden baml, karlar empeyalzmle ayn ynde ve devlete egemendi. Bu egemenlik ve saltanat srdrebilmesinin temel koulunu, bask ve iddete dayal politika ve bunu tamamlayan demagoji vb. propaganda oluturuyordu. Zaten hibir zurnan istikrara kavumayan, emperyalizme bal arpk kapitalist dze nin amazlar derinletike, bask ve iddet o lde artmaktayd. Nitekim nce sivil kpeklerini halkn zerine saldrttlar. Okullar, iyeri ve mahalleleri faist zorbalara igal ettirerek geni emeki kitleleri demokrat aydn ve rencileri kleletirmeye altlar. Btn bunlar yetmedi. Sivil skynetim ve arkasndan 12 Eyll...Emeki snf ve tabakalarn kazanl m tm haklarnn ortadan kaldrld bir ortam. Her ey nceden hazr lanm bir oyunun para para sahnelenmesi idi. Her sahnede barol oyuncular deiiyordu. Ve Trkiye emeki halklarnn devrimci mcade lesinin ykselmesini nleyemedi. Ve hibir zaman da nleyemeyecektir. Ben ve daha yzlerce kiinin ldrlmesi, lkemizde yaanan snf savamn durduramayacak ve bu sava, bu bozuk dzen tm pislikleriyle tarihin p sepetine atlncaya kadar srecektir. Sizlere veda mesaj olarak yazdm bu satrlar bitirirken, tek isteim sabr ve iradenizi koruyarak bu olay bir aile facasna dntmemenizdir. Hepinize sonsuz, selamlar, sayglar ve sevgiler. Elveda..."

Unutup gemite kalan ac gn Kimbilir belki bir k gn zerimi yorgan gibi kaplayan Bembeyaz karn souundan Ya da sonbahar mevsiminde Kemiklerime ileyen yamurdan duyacam ve milyonlar saran o doyumsuz sevince Ben de sessizce ortak olacam Mevsim ilkbahar scak bir yaz da olsa Gece gndz fark etmez ben her zaman haznm Admn yazld ta bile yklsa da Kalmam da olsa u dnyada mezarm Hatrlayp tek canl gelmese baucuma O mjdeyi ben doadan alacam Nasrl ellerle yaratlan o grkemli bayrama Hi kimse farketmeden ben de katlacam. SEN DE KORKARSIN Sen de korkarsn km sen hereyden nce insansn nk sevmekten, kaybetmekten ya da lmden grnmez ihanetin o kara yz doaldr km korku insana kabul etmeli byledir gerek ama yiitsen, salam bir inancn varsa elindedir bunu belli etmemek yiitlik korkmamak deil km korkuyu inanla yok edebilmektir \ kolay zlmeyen bir dm \ ve eilmez bir ba olabilmektir unutma yarnlarn umudu sende korkuyu yen boyun eme dmana yiit olmalsn lrken bile nk yakan budur insana

Mustafa z.en'in iki iiri

O BYK GN GELDIINDE

O Byk gn geldiinde Ben kimbilir ka yldan beri Ebedi yatamda, topran derinliklerinde Sonsuz bir uykuda uyuyor olacam Fakat alnca ne zamandr beklediim haberi Uyanp, sesimi kimse duymadan O byk zaferin tarifsiz cokusuyla Kara topran altndan ben de haykracam

148

149

SEYT KONUK BRAHM ETHEM COKUN NECAT VADAR TKEP yesi olduklar belirtilen sanklar hakknda TCK 146/1 maddesi uyarnca zmir Skynetim Komutanl 1 Numaral Askeri Mahkemesince verilen 7 Mays 1981 tarihinde idam cezas 22 Eyll 1981'de Askeri Yargtay nc Dairesince onayland. 4 Mart 1982 gn Danma Meclisinde lm cezalarnn yerine getirilmesine ilikin kanun hi tartlmakszn kabul edildi. Hkm 13 Mart 1982 gecesi Buca Cezaevinde saat 01.25 ile 03.05 saatleri arasnda uyguland. SEYT KONUK 2 ubat 1958 Tokat Gnevi Ky doumlu. Babas Ali Rza, annesi Pembe.llk genlik yllarnda devrimci mcadeleye katld. Tari zm iletmesinde ii olarak alt. Sendikal mcadelede n saflarda yer ald. Tari direniinin rgtleyicilerinden ve nclerindendi. BRAHM ETHEM COKUN 16 Ocak 1959 Gaziantep islahiye doumlu. ocuk yata mcadeleye katld. plik-I sendikasnda iilerin rgtlenmesinde grev ald. Daha sonra alt Birleik Metal-I Sendikas'nda izmir ube bakanl yapt. ARKADAI KAZIM KURUCU ANLATIYOR Ethem'le tanmam 1973 ylnda oldu. O tarihte yoksul bir ilenin ocu u olarak ortaokulu okumak iin kyden Yavuzeli'ne gelmitim. Ethem'in babs memurdu, ilenin maliye memuruydu, islahiye'dendi, yoksuldu. yl ortaokulda Ethem'le birlikte candan iki arkada olduk. Denizlerden konuuyor ve halk iin alan bu insanlarn idam edilmesini hazmedemiyorduk. Hatta onun benden gizlemeye alarak Denizler iin aladn gryordum. Denizlere hayrandk ve onlar kendimize rnek almak isti yorduk. Ksa sre sonra Mcadele Birlii saflarnda yerini aldnda son
150

derece cokuluydu. nce renci genlik iinde daha sonra da asl zle mini duyduu ii snf ierisinde her trl iin vazgeilmez insan oldu. Sedika bakanl, ynetim kurulu yelii yapt gibi grev adrlarnda da nbet tutuyordu. Arkadalar Seyit ve Necati ile 1 Mays 1980'de iki faisti cezalandrd iddias ile tutukland. Ar sorgulardan geti. Tam bir yl sonra TCK'nn 146. maddesini ihlal hmkm ile yargland mahkemede mahkeme heyetine dnerek "Bu gn ii snfnn birlik, dayanma ve mcadele gndr. Bu erefli gnde yarglanmay reddediyor, sizleri 1 Mays ehitleri iin bir dakikalk sayg duruuna davet ediyoruz" diyordu. NECAT VARDAR 21 Ekim 1960 zmir Urla doumlu. BMC fabrikasnda ii olarak al yordu. Gen Emekiler Birliinin rgtleyicilerindendi. Siyasal ve sendikal mcadelenin yansra genilk mcadelesinde de yer alyordu. AVUKATLRI BRAHM NCAL ANLATIYOR Seyit, ibrahim, Necati henz 22, 23 ve 24 yanda gen insan Tarih: 13 Mart 1982 Yer: izmir Buca Cezaevi Saat: 00.01 Cezaevinde olaanst bir gn yaanyor. Polis ve askerler cezaevnin etraiin sarm durumdalar. Cezaevinde binlerce siyasi tutuklu "Kahrolsun Faizm, tdanlar Bizi Yldramaz" diye slogan atyorlar. Sloganlar nere deyse tm izmir'de duyuluyor. Panzerler, askeri aralar, gazeteciler cezae vinin kapsnda bekleiyorlar. O gne kadar zmir'de grlmemi olaniist bir hal yaanyordu. 1 Mays gn yarglamay reddeden ve 1 Mays anmak iin, 1 Maysta ehit olanlarn ansna mahkemeyi sayg duruuna aran gen insann idam cezalan infaz edilecekti biraz sonra. nfaz savcs etin Bey zorunlu olarak bulunduu bu kahredici grevin zntsn hafifletmek iin sessizce alyor. izmir 1 Nolu Skynetim Mahkemesi hakimlerinden yzba Grsel yarglamalar srsmda, durumalar ok ksa aralklarla erteleyerek ve davay dier TKEP dosyas ile birletirmeden hzla idam cezas verebil mek ve sanklan mutlaka 1 Mays gn yarglamak iin gsterdii abay
151

burada da srdryor, infazlar hzla bitirmek ve lm cezas verdii bu genlerin idamlarn seyretmek iin sabrsz. Sanki bir intikam peinde, izmir'de bir gecede idam yaamyor. Kendilerine idam gmleinin giydirilecei, son diyecekleinin sorulaca kk odaya alnyorlar srayla. Hakim yzba sabrsz. lme yollad genlerin aresizliklerini, bitmiliklerini grmek istiyor. Ama bekledii olmuyor. Grevlilerin ellerinde dvle dvle getirilen Seyit Konuk "Kahrolsun Faizm, idamlar bizi yldramaz. Bir gider bin geliriz" diye baryor. Seyit'i susturmak mmkn deil. Seyit avukatm grnce dman kamplarda bir dost grmenin muuluunu yayor. Tm gcyle avuktna sarlyor. Ona mcadelenin bitmediini ve bitmeyeceini haykryor. Askerler susturmak iin Seyit"e tekrar saldryor lar. Bu kez avukat mdahale ediyor: "Brakn, asmadan m ldreceksiniz!" Seyit susmuyor haykrmaya devam ediyor. Cezaevindeki binlerce ses de Seyit'e elik ediyor. Telaa kaplyor infazclar. ilerinden biri baryor, lgna dnm bir sesle "susturun cezaevini". Ama sesler daha da ykseli yor. Avukat Seyit'e ay verilmesini, kat kalem verilmesini istiyor. "ay yok" diyorlar. Avukat srar ediyor "Son arzusunu yerine getirmek zorunda snz!" Yarm bardak buz gibi ay geliyor. Seyit son olarak ailesine mektup yazyor: "Trkiye halknn kurtuluu iin girdiim mcadele mutiaka baarya ulaacakr. Bizler bu mcadelede ehit olan ne ilk ne de son devrimciyiz. Bir gider bin geliriz. Kahrolsun faizm." Yazm olduu mektubun muaka ailesine ularlmasn istiyor, idam hkm Seyit'in yzne okunmaya allyor."u u nedenle derken" Seyit buna kar kyor "beni asmakla bir yere varamazsnz" diyor. Hakim'in son dakikalarn yaamakta olan bu insana gsterdii tepki unutulur gibi deil. "Kapatn unun azn, susturun unu" diye avaz kt kadar baryor. Seyit yine slogan atmaya balyor. Askerler azm kapatmaya ve daraacma doru srklemeye balyorlar. Seyit, askerlerden kurtulup daraacma dimdik gitmek istiyor. Ip boynuna geirildiinde Seyit hl slogan atmaya devam ediyor:" Kahrolsun faizm. Bir gider bin geliriz." Ve celladn ayann altndaki sandelyeyi almasna frsat vermeden kendisini bolua brakyor. Necati ve ibrahim'in lme gidileri adeta kahrediyor idamclan. Dimdik, kararl ve haykra haykra gidiyorlar sehpaya. len onlar deil sanki. Onlarn kararl ve lme koarak gitmeleri infaz savcs etin beyi daha da etkiliyor. Artk sessizce deil alamas. Gzyalarn grmemek mmkn deil.
152

Fakat llerden bile korkuyor infazclar, hatta onlarn son mektuplarn dan korkuyorlar. Hapishane ynetimi yazlanlar kontrol etmek iin avukattan mektuplar istiyor. O ann okuyla gayri ihtiyari veriyor avukat. Ve bu insann ailelerine yazdklar son mektuplarn imha ediyorlar. Biri sendikac ikisi ii insan Buca Kapal Blge Cezaevinde hayata veda ediyorlar.

GEN N lR Konuk'la ayr siyasetlerdendik Ama hemeriydik Bir saatlik havalandrmada Birlikte volta atardk Gezden, gzden, arpacktan Selam alm, selam vermi Kurt dm yaralarna da Bir anacna mektup yollamam Komn bakan setiimiz ibrahim saz alard Elinde mavzeri saz Dilinde krk bir szck yavuklusu Mahpusta durulmayanlardand Bunca yldan sonra Hala ayn cokuyla Sylyorsam "leymil, leylim"i Bir yanmn ibrahim'le Para para dklmesindendir ince bir ocuktu Necati Daha yzne jilet(!) dememiti Baz anlar kabaran fkesi Krp geirirdi herkesi O'nun iin en byk hzn Mit'ten enitesini temizleyememekti \

153

Rezil bir alaca karanlkta Pantolonlarn, gmleklerini brakarak Kalemlerini, katlarn brakarak Dostlarn, dmanlarn brakarak Gzyalarn, sevinelirini brkarak Genliklerini, sevdalarn brakarak Silahlarn, savalarn brakarak Ayn yoldan dimdik gittiler Her len piman lmez Scak selamm brakr dostlarna Deli poyraz fkesini Temiz adlarn brakr Ozan nc/1984 Ozan'n notu: arkadala 12 Eyll ncesi Buca'da birlikte kaldk. Kemal Tiirkler'in ldrld gn onlardan ayrldm. Bir daha grmek ksmet olmad. Onlar bizim birer parannd.

FEHM APAN ANLATIYOR: "Ali Akta iskenderun'un Arsuz Hyk kyndendir. 1957 doumlu olup bir arap alevisi ailedendir. Bir kyl ocuu olan Ali drt kardetir. Okumak iin vey annesi ve kardeleriyle skenderun'a yerleir. 12 Mart sonras koullarda liseye balar.Lise yllarnda mcadelenin tan ortsnda yer alr. 1978'de iskenderun Lise-Der'in kuruluunu gerek letirir ve bakan olur. 1979'da Trke'in skenderun'a sokulmanasnda nemli rol oynar. Tutuklanr, ksa bir sre tutuklu kalr. 20 Haziran 1980 tarihinde Demir-elik iilerinin Gltepe Mahallesinde yaptklar bir toplantnn faistler tarafndan baslmas sonu cunda bir devrimci ldrlr. Ali Akta ve arkadalar bu saldry yapan larn peine derler. Ne var ki faistlerin tuzana der, kurun yamuruna tutulurlar. Ali 18 kurun yaras alr. Kendisini savunur ve kendisine kurun yadran kiiyi ldrr. Ali arkadalar tarafndan hasta neye gtrlr. Gzn atnda polisler bandadr. O polisin ok iyi bilip tand bir kiidir, yakalanm olmas polis iin byk bir gelime dir ve bu nedenle polisler onu bir an nce sorguya almak iin gayret gsterirler. Bu arada 12 Eyll gelmitir. Ali tam olarak iyilemedii halde ay sreyle sorguya ekilir.zerinde her trl ikence ynteminin denenmesi ne karn azndan tek bir sz alamazlar. Polis daha sonraki gnlerde sorguya ektii insanlar alayl bir ekilde uyarr: "Eer direnecekseniz Ali Akta gibi direnin." Sonunda tutuklanarak Akay Askeri Cezaevi'ne konulur. Ne var ki zaman zaman yeniden ubeye alnp sorgulanr. Bu sorgulamalar srasnda Ali'nin direncini kendilerine yediremeyen ikenceciler onu idama gnder mekle tehdit ederler: "Bak aslanm, biz bu olaydan senin yrtacan bili yoruz. Meru mdafa durumundasn, bu durumda -be yl cezayla yrtarsn. Biz yle bir fezleke dzenleyeceiz ki sen ipten ban asla kurtaramayacaksn." Akta cezaevinde de direniin n saflarnda yer alr. ikencelere, keyfi uygulamalara, tutuklulara asker muamelesi yaplmasna kar tepki geli tirir. Bunun zerine 1982 Ocann ilk gnlerinde on arkadayla birlikte srgne gnderilir. Onun yeri Adyaman Cezaevi olarak belirlenmitir. Adyamanda da cezaevine konulmadan nce uzun bir sorgu seansna alnr. Fakat abalar bounadr. Sonunda cezaevinde bir hcreye atlr. Hcreden evresinin kuatld 14. koua alndnda her hareketi
155

ALI AKTA skenderun 1956 doumlu. skenderun Lisesindeki rencilik yllarn da devrimci harekete katld. skenderun Lise-Der'in bakanln yapt. Anti-faist mcadelenin n saflarnda yer ald. Birok tiyatro oyunu yazd. Sahnelenmesine nayak oldu. 20 Haziran 1980 tarihinde girdii bir atmada ar yaralan d.Yakaland, ar ikencelerden geti, iskenderun askeri cezaevinden Adyaman E Tipi cezaevine srgn edildi. Oradan da idam edildii Adana Kapal Cezaevine getirildi. Adam ldrmek suundan Adana 1 Numaral Skynetim Askeri Mahkemesince oyokluu ile 13 Mays 1981 tarihinde TCK'nn 450/4 hkm uyarnca hakknda idam karar verildi. Askeri Yargtay bu karar 28.4.1982 tarihinde onaylad. Danma Meclisi Ali Akta'n lm Cezasnn yerine getirilmesi iin 2385 sayl kanunu 21 Ocak 1983 gn kartt. Kanun ayn gnl Resmi Gazetede yaynland, karar Adana Kapal Cezaevinde saat 03.30'da infaz edildi.

154

kontrol altndayd. Cezaevinde idarenin hakimiyeti tamd bir direni gelitrilmemiti. Kuatmaya ramen tutuklularla ilikiye geti. Okuma yazmas olmayanlarn mektuplarn okudu-yazd. Onlarn dilekelerini hazrlad. Bol bol satran oynuyordu. Satran talarn hamurdan yapmt. Ekmek ilerini slatp satran talanna ekil vermiti. Her sabah dzenli spor yapyor voleybol oynuyordu. eriye kitap/dergi alnmyordu. Cumhuriyet gazetesinin alnmas da yasakt. Bu yasa krmak iin alt, dilekeler yazd, mdrle savcyla grt. Sonunda Cumhuriyet ieri girebildi. Kitaplara hasret kalmt. Cezaevinde bir ktphane vard fakat raflar dini yaynlarla doldurulmutu. Yine de cuma ve pazar gnleri ktphaneye gitme izni vard ve o arkadalaryla birlikte mutlaka bu gnlerde ktphaneye gidiyor okunacak bireyler bulmaya alyordu. Bunlardan biri "Kasabann Srr" olmutu. 1982'nin yazna doru Adana Cezaevine evki kt. Bu son gnlerinin yaklatnn habercisidir. Cezaevi idaresi onu dorudan hcreye koydu. O zaman hcrelerde 12 kii vard. Onu 10. hcreye yerletirdiler. Burada haftada iki gn havalandrmaya klrd. Burda bulunanlar koulardan tecrit edilmi durumdaydlar. 4.hcreye alnd. Yine spor yapyor, top oynuyor okuyordu. Kitap verilmiyordu ama uraya burya gizlenmi olan kitaplarla idare ediyordu. Grne vey annesi ve kardeleri geliyordu. Zaman zaman kyden babasnn geldii de oluyordu. Gr gnlerinde bol bol zlem gideriyor du. 20 Ocak 1983 gn gazeteler ieri verilmedi. Hcrelerdeki radyolar toplatld. Akta'n hcresinin penceresinden avlunun bir paras grn yordu. Darda asker says artrlmt olaanst bireyler oluyordu. Dosyas Danma Meclisindeydi. Artk sona yaklalyor olmalyd. evresindekiler yaanan olaanst durumdan dolay tedirgindi. O idam edileceine inanmam grnyordu. Hcre komusu bir arkada bu durum karsnda Akta' uyard. Olabilecekleri syleyip ondan yazl bir eyler hazrlamasn veya bir mektup brakmasn istedi. O ise arkadan sylediklerine aldrmad, moraller bozulsun istemiyordu. gndr gazeteler verilmiyordu. Askerler cezaevinin iinde silahla ryla dolayordu. Nbeti kulesine makinal tfek yerletirilmi, birka tank da bahenin kenarnda yerini almt. 23 Ocak'n ilk saatleriydi. Ali bagardiyann sesiyle uyand. Gardiyanlar, askerler hcrenin nne dolumuiard.
156

-Ali Akta askeri cezaevine evkin kt. Hazrlan! Ali hereyin farkndayd. -Hayr sevk deil. dam kararm onayland. Beni idama gtreceksiniz. Durun biraz arkadalarmla vedalamak istiyorum. Vedalamaya izin verilmeyeceinin anlaynca hemen harekete geti. Gardiyanlar onu engellemek istediler. O var gcyle haykrd: "Kahrolsun Askeri Faist Diktatrlk! Yaasn Devrim!" Birka gardiyan birden Ali'nin zerine atld. Azn kapatmaya alt lar. Boazna, eline ayaklarna sarldlar. Azna bireyler tkmaya sesini engellemeye yeltendiler. O arada yan hcreden bir ses geldi "ne yapyor sunuz, idam etmeden boacaksnz, alaklar!". Ali azn kurtarabildii an slogan atyordu. Cezaevi mdrnn odasnda beyaz idam gmleini diydirdiler. Son isteini sordular ona. -Benim bu dzenden isteyeceim hi birey yoktur, diye karlk verdi. dam sehpasnn yanna getirildiinde sandelyeye kendisi kt. Boynuna ip geirildiinde; -Yaasn Devrim,Yaasn Sosyalizm diye bir kez daha haykrp, aya nn altndaki sandelyeyi tekmeledi. Ali Akta, dier adyla kumral tenli Akta artk lmszd."

157

MER

YAZGAN

MEHMET KAMBUR RAMAZAN YUKARGZ ERDOAN YAZGAN

THKP-C nc Yol yesi olduklar belirtilen sanklar izmit Donanma ve Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesince 20 Nisan 1981 gn TCK 146/1 maddesi uyarnca idam cezasna arptrlrlar. Karar 25 Aralk 1981'de Askeri Yargtay'ca onayland. Danma Meclis 3 Mays 1982 tarihli oturumunda idam cezalann yerine getirilmesi dorultusunda karar ald. Bu karar Milli Gvenlik Kurulu'nda 21 Ocak 1983 tarihinde onaylan d. Drt arkada izmit Kapal Cezaevinde 29 Ocak'ta sabaha kar idam edilirler. Sanklar TCK'nn 146. maddesini ihlal etmekten yarglanyorlard. Danma Meclisi Tutanak Dergisinde (S. Say s 116) haklarnda u bilgiler verilmektedir: "Sanklar THKP-C'nin bir kolu olan Dev-Gen III.Yol rgt yesidirler. Dev-Yol ve Dev-Sol'dan farkl olarak bu rgt nc gcn iilerden olumasn ngrm III. Yol adyla daha ziyade iiler arasnda ve sana yi blgesinde eylemlerini yrttnden Sanayi Dev-Gen adn da alm tr. rgtn amac anayasal dzeni zorla deitirerek yerine Marksist felsefe dorultusunda bir dzen getirmektir. Ad geen sanklar rgtn tabann ve maddi gcn takviye, 12 Eyll 1980'den sonra halkta devlet otoritesine kar balayan gveni sarsarak ve daha nceki iktidarlar gibi yeni idarenin dahi kendilerini durduramayaca n halka inandrmak iin Adapazar-Akyaz ilesinde eylem planlam lardr. 17 Ocak 1981 gn vaki plan gereince Akyaz'ya gelmilerdir. Burada bir kuyumcuyu soymaya teebbs ettikleri srada atma km, bu atma sonrasnda Mehmet Kambur ve Erdoan Yazgan yakalanm lardr. Dier sanklar Ramazan Yukargz ve mer Yazgan ise 18 Ocak 1981 gecesi gizlendikleri Topaa kynde gvenlik gleri ile giritikle ri youn bir atmada yaral olarak ele geirilmilerdir." Su: Anayasal Dzeni Silah Zoruyla Ykmaya Teebbs merler hakknda hazrlanan iddianamede "sanklarn anayasal dzeni zorla deitirmeye/ortadan kaldrmaya teebbs ettikleri" ileri srlyor ve TCK 146. maddesi uyarnca lm cezasna arptrlmalar isteniliyor du. Deniz Gezmiler hakknda da ayn maddeye gre hkm verilmiti.
158

Avukatlar bu davada 146.maddenin uygulanamayacan Yargtay karar larndan rnekler vererek anlattlar. Anayasal dzenin zorla ortadan kald rlmasnn ancak ciddi ve elverili aralarla olabileceini, kuyumcu soyma eylemiyle anayasal dzenin ortadan kalkmayacan savunmalarnda dile getirdiler. 12 Eyll'n scak gnleriydi ve yarglmalarda hukuk deil siyaset sonu cu belirliyordu. Glck Donanma ve Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesi 20 Nisan 1981 taihli son durumasnda merlerin idamna ilikin kararn aklad. Yarglama byk bir hzla sona erdirilmiti. Askeri Yargtay l.Ceza Dairesi bu karar 25.11.1981'de onad. Konu Danma Meclisi'nin 3 Mays 1982 tarihli oturumunda gndeme geldi. lm cezsnn yerine getirilmesine ilikin kanun tasars hakknda hibir ye sz almad. Ad okunarak yaplan oylamada yelerden yalnzca Erturul Alatl red oyu veriyordu. lm Cezasnn Yerine Getirilmesne Dair Kanm 28 Ocak 1983 gn Milli Gvenlik Konseyi'nin nne geldi. Oybirlii ile "aslsnlar" karar kt.
IDAM KARAR V E R E N R V E T I Y A R G

Bu drt gence lm cezas veren mahkeme heyetinde bulunan yelerin den Deniz hakim yzba Eyp Mene'in grevi srasnda rvet ald ayn gnlerde ortaya kt. Donanma ve Skynetim Komutanl Glck Askeri Mahkemesinde grevli iki hakim idam istemiyle yarglanan Kurtulu davasndan sank drt kiinin cezalarnn hafifletilmesi iin sanklarn ailelerinden revet isterler. Ekim 1982 tarihinde 1 milyon 250 bin liralk rvet miktar zerinde anlalr. Rvetin ilk taksidini almak zere 3 Kasm 1982 tari hinde sank yaknlar ile buluurlar. Ne var ki sank yaknlar daha nce durumu Koceli Emniyet Mdrlne ve Skynetim Komutanl'na bildirir. Rvet iin hakimlere verilecek olan 625 bin lirann numaralan alnr. Numaralan alnm paralar iki hakimle buluularak teslim edilir. Takip edildeklerini farkeden askeri hakimler kaarlarsa da uzun bir kovalamacadan sonra yakalanrlar. ki rveti askeri hakimin yarglanmas 12.12.1982 tarihinde balar. Askeri savc rvet alrken yakalanan sank hakim Eyp Mente'in anta sndan ayrca 2 Milyon 900 bin liralk mevduat sertifikas ile 2 bin Alman Mark'nn (O tarihte bir mark 76 TL'dir) ktn belirtir. Bir devlet
159

memuru olan Mente'in 40 bin Marklk bir serveti antasnda bulundur mas ok anlamldr. Yargcn rveti bir sreklilik haline getirdiinin ak kant niteliindedir. iki yarg hakknda "askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak yarg ladklar kiilerin yaknlar zerinde memuriyet nfuz ve sfatn ktye kullanmak suretiyle bask kurup, zorlayarak onlardan maddi kar sala mak ve cepten itikapta bulunmak" suundan ar hapis cezalarna hkme dildi. Drt gen devrimcinin idam kararnn altnda imzas bulunan rveti hakim Mentc 8 yl 2 ay ar hapis cezasna arptrlm ve ordu dan ihra edilmiti.(21 Aralk 1982)
RVETI YARGCN KUTSAL KARAR

RAMAZAN

YUKARGZ

1959 Sivas Koyulhisar doumlu. Lise yllannda devrimci fikirlerle tant. Gltepe'de gecekondu halknn direniinde n saflarda bulundu. 1979'da baz "cezalandrma" eylemlerine kart iddias ile tutukland. Cezaevinden firar etti. Akyaz eyleminde yaral olarak yakaland. TCK 146/1 uyannea idam cezsn mahkm edildi. ,
RAMAZANN AILESINE YAZD MEKTUPTAN

dam cezasn veren yarglardan Eyp Mente rvet almaktan yarg lanm, ar hapis cezasna mahkm edilmi ve ordudan tard edilmiti. Bu son derece yz kzartc bir sutu. Bylesine yz kzartc bir davran iinde bulunan yargcn verdii karar ise kesin hkm olarak uygulama aamasna gelmiti. Bu nitelikte bir ahsn verdii idam karan hukuken ve ahlaken kabul edilebilr miydi? Bu glgeli, lekeli bir karar deil miydi? Sank avukatlan bu durumda hemen harekete geerek rveti yargcn verdii karann iptali ve yarglamann yenilenmesi iin 27 Ocak 1983'te Askeri Yargtay Basavclna bavurdular. Askeri Yargtay dilekeyi ertesi gn Milli Savunma Bakanl'na iletti. Ne var ki ayn gn leden sonra toplanan Milli Gvenlik Konseyi'nde bu dileke gznne alnma yarak idamlann onanmasna karar verildi. Rveti yargcn iledi su yz kzartcyd, utan vericiydi, kabul edilemezdi. Ama altnda imzas bulunan idam karan kutsal bir yarg kara ryd ve infaz edilecekti.
MER YAZGAN

1957'de Polatl'da doan mer memur bir ailenin tek ocuuydu. Kuleli Askeri Lisesi ve Kara Harp Okulu'nda okuduktan sonra 1978 'de piyade temen olarak mezun oldu. Ksa sren subaylndan sonra 1979 Temmuz'unda devrmci harekete daha aktif katlabilmek iin kendi isteiy le askerlikten aynld. Akyaz eyleminde yaral olarak yakaland. TCK 146/1 uyarnca idam cezasna mahkm edildi.

Bu mektubu karar Yargtay'da onaylandktan sonra yazyorum. Bizler hakknda kartlan bu karar mahkeme de olduu gibi tamamen politiktir.Yni nceden belirlenen mahkemeye de formalite olsun diye okutturu lan bir karardr. Byle bir kararn benim hakkmda verileceinden emindim. Ama dier arkadalarnkini beklemiyordum. Bundan sonras da politik gelimelere bal, ancak sonu ne olursa olsun ben onurlu bir ekilde karlarm. Gerekirse yani infaz szkonusu olursa, damgacna karken tm dnya halklarn selamlamasn, bizden sonra gelecek arkadalarma rnek olmasn bileceim, bundan hi kimsenin kukusu olmasn. Ben Trkiye halklarnn snf mcadelesine katldm anda her devrimci gibi hayata szl lme nianlydm, onun iin sonu etkilemedi. Sizlere teselli vermek istemiyorum nk gzyalarn halk dmanlar na kar gizlemesini bilen, onlara kar siyasi ve ekenomik dzensizlikten dolay her geen gn kin ve nefretle dolan halkmzn bir parasdr. Bir oul kaybetmi olsanz bile binlerce oul kazanacaksnz. Tm devrimci ler sizlerin oullar, kzlar ve kardeleri olacaktr. Ksa fakat benim deer yarglarma gre onurlu bir yaamm oldu. ideallerimden taviz vermedim, kimseye ihanet etmedim. Halkn ierisin deyken onlara ve sizlere yardmc olmaya altm. Halkmzn snf mca delesinde en n saflarda olmaya attm. Sizleri smr ve bunun sonucu olan yoksulluktan kurtarmak istedim ve imdi bunu bizden sonra gelecek nesillerin srdreceinden eminim. Sizlere baka eyler de yazmak isterdim ama yazmyorum. Tm Gltepe halkna ve Trkiye halklarna selam. Ben halkmn mutluluu iin savatm. Ama adm hznle birlikte anlmasn. Ramazan Yukargz
161

160

ERDOAN YAZGAN

1959 Doumlu. Bayburt Yelpmar Ky nfusuna kaytl. Lise yllarn da devrimci harekete katld ve okulu brakarak aktif mcadelede yer ald.Akyaz eyleminde yakaland ve TCK 146/1 uyarnca idam cezasna mahkm edildi.
ERDOAN'N MEKTUPTAN ANNESINE VE BABASNA YAZD

Bu mektubun elinize geeceini tahmin ederek karar sonras duygu ve dncelerimi yazmaya alacam. Byle bir kararn kacan mahkemeye ilk ktmz gn tahmin etmitik. Yargtay'n da bu karar oaylayacn tahmin ediyorduk. Avukatlarn anlatmas ve bizim tahminimize gre belki iki kiiye hafifletici nedenler altnda mebbete evirir diyorduk. Fakat byle bireye bel balamamtk. Pek spriz. olmad. Bence yaam bir idealle birleince gzelleir. Benim idealim halkn mutluluu, yurdumun bamszldr. Bu idealin gereklemesi iin can m ortaya koyarak mcadele ettim. Bencil duygulardan kendimi arndr maya altm, baarl olduuma inanyorum, tki senedir sizlerden ayr yaadm, sizlere yardmm olmadn dnp kzabilirsiniz. Ama ben sizi yoksul fakat onurlu halkm kabul edip, benim canm halkm iin feda olsun dedim. mrm boyunca siz ve sizin gibilere layk olmaya al tm. Bunun kavgasn verdim. Bu kavgay verirken baz nedenlerden dola y tek bana kaldm da oldu. Fakat halkma olan sevgimi hi kaybetmedim. Bu duygular beni ayakta tuttu. Bu gn de bu duygular beni yine dimdik ayakta tutuyor. u an huzur iindeyim. nk hibir arkadama ihanet etmedim, dmanlarmdan aman dilemedim. Onurlu bir yaamm olduuna inan yorum. Benim bundan farkl bir yaam srmemi beklememenizi umarm. Dar gelirli bir memur ailesi olarak hepinizin beni anlayacana inanyo rum. Sizlerin bu durumdan birbrinizi sorumlu tutarak birbirinizi yprat manza isi zlrm. Bu durumun sorumlusu bu dzendir. Ben bu artlarda nerede yaarsam yaayaym hayatn beni yine ayn yere getire ceine inanyorum. Yani Sanayi Mahallesi'nde oturmamzdan dolay devrimci olmadm. Beni hayat devrimci yapt. Sizin bu karar karsnda dik durmanz, gzyalarnz dmana gster162

memeniz., birbirinize destek olmanz en byk dileimdir. Sizlerin u anda zor durumda olduunu tahmin ediyorum. Sizlerin tesellisi bizlerin yaan ts ve idealleri olmaldr. Beulen dolay zlyorsanz., benim zlmemi istemiyorsanz, kininizi, acnz, gzya olarak boaltmaya, teselli olmaya almayn. Kininizi, acnz, gzyalarnz kendi dnyamz kurmamz iin nmze kan engelleri amak iin harcayn. Babamn sal nasl, kendisine iyi bakn, aclar karsnda dik durun. Mutlu sonlara varmak iin baz ac olaylar yaamak zorundayz. Dier devrimcilerin yiit otun ana ve babalar gibi mutlu olun, bu vatana evlat yetitirdiniz. Sizler rahat olduka, sizler dik durduka dmanlarmz titreyecektir. Ben o zaman mutlu olurum. unu iyi bilin bu mektupta gerek duygula rm yazmaya altm. zlmyorum nk ne yaptmn bilincindeyim. Yine sylyorum en byk mutluluum, sizlerin birbirinize destek oldu unuzu, kendinizi ypratmadnz duymak ve grmek olacaktr. Mutlu, gzel, acsz gnler diler ellerinizden per hepinizi kucaklarm. En ok sevdiim drtl size yazyorum: Aardn yalnzlmda Mavi ve yeil aardn Keklik kan knal berrak Yenerdin aclar kahpelikten Sktka cellat kemendi. Olunuz Erdoan Yazgan

MEHMET KAMBUR

954 Divrii Gvenkaya ky nfusuna kaytl. 1970'lerin banda devrimci fikirlerle tant. Emniyette gece bekisi olarak hayatn kazan yordu. Evliydi ve bir de olu vard. Akyaz. eyleminde yakaland ve TCK 146/1 uyarnca lm cezasna mahkm oldu. MEHMET'N OLUNA YAZDII MEKTUPTAN Deerli Olum Murat, Bugn biz. neden ayryz? Neden ayr ayr yerlerdeyiz. Beraber glp
163

oynamak, elenmek varken taa uzaklardayz? Uzaklk yetmiyormu gbi tm zgrlmz gaspedilmi. Tutsak yaam ierisinde idama mahkm edilerek yaammza son verilyr? Bugn nedenlerini zmen mmkn deil, hibir eyin farknda bile deilsin. Bydnde tarih sayfalarn kartrdnda asl gerekleri orada mutlaka bulacaksn. Eer doru, drst, namuslu yaamak, halkn sevmek, halkn mutlulu u iin onuruyla savamak stsa benim suum da budur, ileride bizim ne kadar hakl olduumuzu daha iyi reneceksin. Sen de drstlk ilkesin den ala ayrlma. Namussuzca her gn yaamak yerine, namusluca lm tercih et. Byle hareket edecein kansndaym. Ama hibir zurnan gzyalar dkme. Alayanlara msade etme, ala mak yakmaz bize. Selamlarm yollar, kucaklar, gzlerinden perim. Bu namustur knyemize kazlm Bu da sabr atlardan szlm. Sarl bunlara, sarl da by... Baban Mehmet Kambur
MEHMET'IN KARSNA YAZD MEKTUPTAN

GIZLICE IDAM EDILDILER

merlerin cezalarnn infaz avukatlarndan dahi gizlenerek gerekleti rilir. Yasada ak hkm olmasna ramen avukatlara bile haber verilmez. Erdoan'n avukat Kemal Kumkumolu anlatyor: "Erdoan'n mdafii bendim. lade-i muhakeme talebinde bulunmutuk. Henz cevap gelme miti. Birgn ocuun Glck'ten alnp gtrld haberi geldi. Tam bir buuk gn, devletin btn makmlanndan, Erdoanm bulunduu yeri renmeye altk. renemedik. Oysa avukat olarak benim, en azndan infazda bulunma hakkm vard. Neyse. Ertesi gn, leden sonra ocuun cesedini hapishanenin avlusunda teslim ettiler." merler 28 Ocak gn Glck Skynetim Tutukevinden alnarak zmit Kapal Cezaevine getirildiler. Kimseye haber verilmeden, gizlice 29 Ocak gecesi drt gen devrimci idam sehpasna karak son szlerini haykrdlar.

L YAS HAS 5 Mays 1955 zmir doumlu. 28 Aralk 1980'de gzaltna alnd. Devrimci Yol yesi olduu iddias ile llyas Has zmir Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesince 18 Ocak 1982 gn TCK 146/1 uyarnca idam cezasna arptrld. Askeri Yargtay 1. Dairesinde karar 20.10.1982 gn onand. dam Cezasnn Yerine Getirilmesine Dair Kanun 4 Ekim 1984 gn TBMM'de grld ve hi tartlmadan kanunlat. Karar 7 Ekim gn sabaha kar uyguland. A. KADR KONUK ANLATIYOR Hdr ve llyas ile bir dnemi zmir Buca cezaevi hcrelerinde birlikte geirdik. Sonra bu yaam llyas asndan Eski Blm 3. Tecrit Kouu'nda sonland. Ilyas'la ayn hcreyi paylatmz gnlerde canmz sklnca teybe Kandral'nn kasetini koyar, kvrak oyun havalarna uymaya alarak tepinmeye balardk. Biraz da bilinli olarak teybin sesini sonuna kadar aar, ayaklarmz hzla vururduk hcenin tabanna. Ve beklediimiz ses gelmekte gecikmezdi. Hdr tm nefesini kullanarak "hey atlaklar, alt nzda insan var" diye barrd.
165

Beni hayat devrimci yapt. Her zaman devrimci retiler dorultusun da, kendi felsefe anlaym olan bilimsel sosyalizmden ayrlmadan, arka da ve halkma ihanet etmeden, halkmn mutluluu iin altm. Bu srete devrimci onurumdan asla taviz vermeden, ylmadan mcadele ettim. Sanyorum bunu da yaptm. Halkmn bana vermi olduu son grevi de korkusuzca en iyi ekilde yerim getireceini. Bundan hi kukun olmasn, idam sehpasna gider ken, mkaya bakmadan, korkusuzca, halkmn mutluluk sloganlarn haykrarak, khne dzenin celladna ftrst vermeden, sehpaya tekmeyi kendim vurMama sz veriyorum. Bj$ne ikenceler, ne zindanlar, ne de idam sehpalar asla yldramayacakU?,. "

164

Ilyas "lo" diye arlyordu. Karikatrlerine "lo" imzas atyordu. Hcrelere gittiimin haftasnda karmaya baladmz Durduk Yerde dergisini hep birlikte tam 26 say yaynladk. Btn bir hafta alyor, yazyor iziyorduk. Cumartesi gnleri kyordu dergimiz. Herkes merkla bekliyordu onu. Daha biz tam okuyamadan koulardan dergiyi gnderin diye haberler geliyordu. Hdr iirler yazyordu dergiye. Ilyas iirlerin yansra karikatrler iziyordu. Hemen herkes bir eyler katyordu ona. Dergi hcrelerde yeni rzgrlar esiriyordu. Ilyas kibrit pnden yaptm kemana tel bulamaynca perde takp onu mandolin haline getirdi. Onunla saz renmeye balad. Bu garip mzik aletinin adm "gd gd" koymutu. nce "tren gelir, ho gelir"! ald. Ardndan "Gelin Ayem suya gitmi"i seslendirdi. Ve aslmadan bir sre nce de sazda birka trky seslendirecek kadar saz alar oldu. Ilyas aslaca gn bir gn nceden biliyordu. O gn havalandrmada gezinmiler, trk sylemiler. Gece de devam etmiler. Geceyars Ilyas, Rait'le birlikte kald hcrede "ben biraz uzanaym" demi. Sanki o gece aslacak olan o deilmi gibi rahat girmi yatana. Gece yarsn biraz getikten sonra gelmi dizilmiler hcre nne. Kaskhym btn askerler. Yzleri bembeyazm. Ilyas' uyandrm gardiyanlar. Giyinmesine izin vermemiler, kollarndan tutup srklemi ler. Blmden dar karken Ilyas ayaklarn eie dayam ve "bunlarn hesab sorulacak" diye barm. Sonra Kapalt'nda imi ayn, mektu bunu yazm. , AVUKATI KASIM SNMEZ ANLATIYOR Ilyas idam edilirken bakamadm. Bana gre idam bir ceza deildir. Ilyas idam edildi. Bunun acsn o an en ar biimde yaad. Bu acy halen yaayanlar var; annesi, babas, kardeleri ve bir anlamda avukat olarak ben. idam kararnn Resmi Gazete'de ilan edilmesinden Ilyas'n haberi olma d, ama ailesi ve benim haberim vard tabii. Cumartesi gnyd ve ben infaz iin her an anlabileceimi dnyordum. Bir avukat bir insan olarak yaadm o dakikalar benim iin unutulmaz ac izler brakacak anlar oldu. Cezaevine arlnca, arkadam avukat Fehmi am ve bir baka arka dam da alarak gittim. Onlar darda kald, ben ieri girdim. Cezaevinde Skynetim savcs hakim albay, karan veren duruma kdamli yargc ve izmir savcs ile dier grevliler vard. Savcnn odasnda oturduk. O srada hakim ve savclar ok zgn oldu umu grnce bireyler sylediler. Hatrmda kaldna gre skynetim
166

savcs "Dnya'da ve Avnpa'da insan kurtarmak iin siyasi bir knnt ararlar, oysa bizde asarlar" dedi. Tabii bunu Ilyas'a uygulanan cezann, yani 146'nn siyasi bir suu ngrmesi nedeniyle sylyordu. nk Ilyas dava konusu olan 146'dan deil 448'den mahkm olsayd cezas 24 yl olacakt. Daha sonra hazr olunduu haberi geldi. Kendimi mmkn olduunca kontrol ederek "kapalt" denen blme gittik. Ilyas grevlilerin arasnda bir yere oturmu, mektup yazyordu. Beni grnce ayaa kalkt. Birbirimize sarldk .Syleyecek bir sz bulamyordum. Karmda aslan gibi duran, hereyiyle yaayan bir insan biraz sonra lecekti, insan iin gerekten tahamml edilmesi mmkn olmayan bir olay. Biraz sonra Ilyas mektubunu bitirdi, tekrar vedalatk. Ben kendisine bunun bir anlamda alnyazs olduunu sylemek istedim. Ama o bana metin bir ekilde grevini yaptn syledi. zerine kefeni giydirdiler. Hakim hkm okudu.Hkmn yazl olduu levha Ilyas'n boynuna asld. Elleri arkadan kelepelenerek, idam edilece i hemen yandaki bahede bulunan sehpaya karld. Sehpaya doru gtrlrken, "benim gelmemi ister misin?" diye sordum. O, iinde bulunduum durumu ok iyi kavramt."Hayr" diyerek o byk acy benim tatmam istemedi. Biraz sonra, hemen yanmda olan seyredenler Ilyas'n sndelyeyi tekmelediini sylediler. Tekrar savcnn odasna gittiimizde, biraz nce szn etmeyi unuttuum doktor, -ki idama hazr olup olmad konusun da Ilyas' muayene etmiti, salam olduuna, hasta olmadna kanaat getirdikten sonra "idam edilebilir" cevabn vermiti, bu kez de lp lme diini kontrolle grevliydi. Yaklak 20 dakka sonra Ilyas'n tamamen ld haberi geldi. Tabiatiyle bir insann lmn kendisi olarak yaamak mmkn deilse de, hl o anlar en ac younluuyla yayorum. Ve diyorum ki; insan bir lgnlk yapp birini ldrebilir ama devlet-toplum aylarca yllarca yarg lama sonucu bir insnn hayatn ortadan kaldrmamaldr. ILYAS'IN ALESNE SON MEKTUBU "Sevgili anacm ve babacm, u an sizlere en son mesajm iletiyorum. Ben sizlerin yzne kara ala cak hibirey yapmadm. Bu gnlerde size ar gelen bu itham gelecekte sizlere bir eref payesi olarak grlecektir. Bundan emin olun. Belki de
167

ok eyler vardr sizlere iletebileceim ama u an aklma bir ey gelmiyor ki...Bu da doal olsa gerek. Kendinizi zmenizi istemiyorum. Canm ablacm, Grdn yazy yaammn en son annda bir mesaj olarak iletebiliyo rum. Sen rnek ve fedakr davranlar gstererek kardelik balarnn ne kadar kuvvetli ve de scak olduunu vurguladn. Bunu grmemek mmkn deil. Sizlere veda ediyorum. Hepinizi ok sevdim. Anama, babama candan selam iletir, her iki ellerinden perim. Can kardelerim tmran, trfan ve lhan'n, Ramazan'n gzlerinden perini. Ayrca seni hasret ve zlemle kucaklarm. ahsi eyalarmn tmn size gnderiyorum, arkada listesi var. Olunuz Ilyas Has

Paa'y, Dn Gece Seyrimde Cotuydu Dlar', All Turnam', Hele Ula'a Ula'ay, Ruhu Su trklerini. izmir Skynetim Komutanl 1 Nolu Askei Mahkemesi Hdr' TCK 146/1 uyarnca 29.7.1981 gn idam cezasna mahkm ediyor. Karar Askeri Yargtay 2. Diresi tarafndan 6.10.1982 onaylanyor. TBMM ise 3.10.1984 gnl toplantsnda Hdr'n idam iin kanun kartyor. O ise dmana inat iirler de yazyor: MAHPUSTA DA OLSA Baharn serzenii yersiz Kaldr hele ban Utanga vatanm! Mutululuuna bir fra vuracaz renklerin evrenselliinden biraz dikbal izeceiz onu onurlu, eilmez bir ba gibi Yani kendine benzeteceiz mahpusta da olsa (Buca, Kasm'83)
SAVUNMADAKI ONUR

HDR

ASLAN

1958 Tunceli, Hozat, Tatl ky doumlu. Anas Sultan babas Selman. Devimci mcadeleyle Ankara'da lise yllarnda tanyor. 1974'de Kurtulu Lisesine kaydn yaptryor. Lise-Der'e gidip geliyor. Ksa sre sonra dernein ynetiminde yer alyor. Lise-Der yneticilerinden nn pepee ldrlmesi zerine Edik Lisesine geiyor. almalarn entepe, Ulatepe gibi gecekondu mahallelerinde younlatryor. 1978 banda zmir'e gidiyor. Gltepe, imentepe mahallerinde almalarn srdryor. 1980 Tari direniinde aktif bir biimde yer alyor. 16 ubat 1980'de bir atma sonrasnda gizlendikleri bir deri fabrikasnda yakala nyor. Daha ubeye gtrlmeden balyor kaba dayak. kencenin binbir tr uygulanyor zerinde. Gzaltndan kp tutuklandnda bir kemik yndr sanki. irinyer Askeri Cezaevine konuluyor. Orada ay tecritte kalyor. ayn krkbe gnn elleri ayaklan ranzaya zincirli olarak geiriyor. Tecritteki gnlerinin geri kalan blmnde ellerini ayaklarn zyorlar, ama srekli gzaltnda tutuyorlar. Tepelerinde hep bir asker bekliyor. Srekli dayaa maruz kalyorlar. Sadece bir iki dakiklna szde havalandrmaya karlyor. ayn sonunda 5. koua veriliyor. Salar makinayla tra ediliyor, byk uzatmak yasak. Kitap yasak, ama herkesin morali yksek, keyfi yerinde. Tm bunlar kasnda glmseyen tutuklular anlayamyor gardiyanlar. Hdr tektip elbise giymiyor, zorla her gn sylenmesi istenilen istiklal Marn, yemek duasn reddediyor. O trkleri ok seviyor zellikle de Pir Sultan trklerini. Yr Bre Hzr
168

Dokunduumuz al gmleklere brnm ykselirken sizin ellerinizde savunmdaki onur ve sizin cokunuza srlsklam k gzlerinizdeki avkmay zjem sayarken ve o sizin dudaklarnzda nefesli bir ark olup koarken diyar diyar yeni kavgalara hazr gneli bir sabah gibidir

169

1984 Nisan'nda Buca Cezaevinin alt kat hcrelerinden Burdur Cezaevine srgne gnderiliyor. 25 Ekim 1984 gn Burdur Kapal Cezaevinde yaam son buluyor. BABASI ANLATIYOR Hdr zeki ve alkan bir ocuktu, ilkokulda karnesi hep pekiyi idi. Kyllerimiz onu ok severdi. Ortaokulu Hozat'ta okudu. retmenleri bu ocuu okutmamazlk etme, mutlaka liseye, yksek okula gnder dedi ler. Ben de tm mknlarm zorlayarak onu okutmaya karar verdim. Ankara'ya gnderdim. Daha sonra bana, devrimci sorumluluk alarak izmir'e gideceini syledi. Birey diyemem dedim. Onun ilk durumasn izledim. Ben hep iyiye yoruyordum. Onun bir ylan bile incitmediini biliyordum. O banka soymad, adam ldrmedi. Baba dedi, ben hakszlklar dile getirmek iin birim sorumluluu stlen dim. Halkma tm irkeflikleri, insanlar birbirlerine nasl krdrdklarn, iinin hakkn nasl yediklerini anlattm. Karanlklar aydnla kartmak iin bunlar gzlerinin nne dkmeliyiz dedi. O zaman anladm ki benim ocuum gerekleri ortaya kard iin yarglanyor. Haklnn hakkm aa kard iin yarglandm savcya da syle dim, ilk sorguyu yapan savcya itiraz dilekesi verdim. Hdr Cumhuriyet savcsnn ifadesini kabul etmediini, reddettiini sylyordu. Savc bana "Hdr Aslan beni tank olarak gstermi" dedi. Vicdanna dayanarak ara tracan, olay yerinde baz eyleri tutanaa geirmediini, Hdr'n kat m grdn, polislere ate amadn, onun adam ldrmediini, vicdanna dayanarak Allah iin doruyu beyan edeceini syledi. imdi ifademi yazyorum, ben gelir anlatrm dedi. Savcnn ifadelerini hi dikkate almadlar. SON GECE O gece TV kapandktan sonra saat 4-4.30'a kadar grgr-amata iinde kelime tretme oyunu oynuyorlar. Onlar oyunla sabah karlarken gardi yanlar sk sk mazgaldan onlara bakyorlarm. Oyun bittikten sonra sabah bee doru yatyorlar. Onlar yattktan onbe yirmi dakika sonra iki bagardiyan ve bir gardiyan ieri giriyorlar ve doru Hdr'n hcresine gidiyorlar. Hdr, st katta Ibo'nun yanndaki hcrede kalyormu. Gardyanlar Hdr' alp gtryorlar. Hi kimse o anda farketmiyor.
170

Sadece Mehmet Bozbay "Sad ne oluyor?" diye soruyor. "Galiba teki tarafa gidiyorum" diye yantlyor Hdr. Baka gren yok. Arkadalar uyanyor, bir sre tartyor, ne olup bittiini anlamaya alyorlar. Belki geri gelir diye bekliyorlar. Hastane ii falan olabilir diye dnyorlar. nk o srada Hdr'n avukat infaz geciktirmek iin onun Adli Tp'a gnderilmesi dorultusunda bavuruda bulunmu ve infaz da bu nedenle gecikmi. Aradan biraz zaman geip de hibir haber alnamaynca endieler art yor. Ve gardiyann biri mazgala vurunca durum anlalyor ve sloganlar balyor. infaza ilikin infaz srasnda orada bulunan gardiyanlarn hepsi hemen hemen ayn eyleri anlatyor sonraki gnlerde. Hdr olduka soukkanl imi. Ellerinin blanmasm istememi. Hatta evresinde heyecanlanan birka kiiyi "sakin olun" diye uyarm. "Cellat istemiyorum, yanma yaklatrmayn" demi. Ve cellad yanma yaklatrmam. Gzlerini de balattrmam, tskemleye km, ipi boynuna takm, ayann birisi ile iskemleyi tepmi. Sehpada hi titrememi. Sakinmi. Sakin ve rahat lm. AVUKATI FEHM AM ANLATIYOR Avukat Fehmi am idam kararndaki hukuka aykrlklarn yansra bir noktaya daha dikkat ekiyor: Hdr Hozat Tatl Ky doumludur. Bu ky Dersim syan'mn balad ky olarak biliniyor. Hdr'n idam tesa df deil. idamn her dakikasna hazrlamt kendini. Aslacn, asmaya kararl olduklarn biliyordu. O nedenle de rahatt. Kendini altrmt. dam etmek iin hcresinden alp getirdiklerinde, her zamanki Hdr'd. Bir siga ra iti. Babasn verilmek zere bir mektup yazarken en ufak bir titreme yoktu elinde.ipe giderken evresine bakt. Gardiyanlar grd. Onlara "hakknz helal edin" dedi. imam gelmiti, "dini telkin istemiyorum, nk gnahm yok" dedi ona. Orda bulunan grevliler hkm veren mahkemenin grevlileri deildi. Aslnda onlarn bulunmas gerekirdi. Orada bulunanlar Hdr'n ipe gidiinden ok etkilendiler. nk diri ve sayglyd. Ondan etkilenip alayanlar bile vard. Sehpaya kendisi yrd. Yardm etmek(!) iin yaklaan gardiyanlar "hayr istemiyorum" diye uzaklatrd. Boynuna ilmik geerken ard arda gr sesiyle "Kahrolsun faizm" diye haykrd. Gr avlusuna kurulan sehpada sandelyeyi kendisi tekmeledi. Cellada i brakmad.
171

Hdr' almak iin nceden bavuruda bulunmutuk. Bir tabut satn alp cezaevine gtrmtk, infazdan sonra hazr bulunan doktor gerekli muayeneyi yapp ldne ilikin raporu verdikten sonra Hdr' sehpadan indirdiler. stndeki giysilerle tabuta koyduk. Ve Hdr'n memleketine Tunceli'ye doru yola ktk. Ky haberliydi Hdr'n geleceinden. Herkes toplanmt. Dokunakl trklerle atlar birbirine karmt. Annesi Sultan "Olum Hdr'n, sen geldin ha? Canm, Kuzum, Cierim bak herkes burda... Kalk hadi yii dim, aslanm!" diye haykryordu. . Hdr' yudular. Ellerine kna yaktlar. ylece topraa yatrdlar.

Aileden bana den tm haklar sen ve Aydn'a brakyorum. En yararl biimde kullanacanza inanyorum. ok ey sylemek istiyorum, ama zurnan yle ksa ki! On dakikamz var. zlmeyin aclara yenilmeyin, hayata kar gl olun, yaam budur. Seilmesi gereken yaam. Sultan'a sevgilerimi yolluyorum. Her birinize isim isim yazamayacam. Dostlara da. Bu hepsini karlasn. Yreimin tm sevgileriyle, tm onurlu glerimle seni, sizi, hepinizi kucaklar, doyasya perim. Gl olun. Ba dik olun. O gzel gnlerde tekrar yannzda olacam. Amcanz., kardeiniz, dostunuz. Hdr Aslan"

SON MEKTUBU Cann ahim, Uzun uzun yazacak deilim. Bu ana hep hazrdm. Son yolculuum yaamm kadar gzel olmal. zlmek mi? Bunu hi istemiyorum canla rn. Byk szler etmeyi gereksiz buluyorum. Her ey yaammz kadar ak ve sade olmal. Yaamak bir trkyse, bunu, bu trky en gzel biimiyle sylemeye altm. Zafer arksnn sylendii gnler de gelecek. Ksa da olsa onur lu yaamann yolunu setiim iin mutlu gidiyorum, iyi, gzel eyler uru na yaanyorsa, katlanlmayacak ey yoktur. lm bile basitleiyor. Anlamlysa lm yaamak kadar gzeldir. Bu mektubu yazarken bir yandan ay, sigara iiyorum. Ar ar. Tadna vara vara. Neesiz deilim. Bir yandan yaammn film eridini toplamaya alyorum kafamda. Ksack zamanda, bu anlk, hemen her eyi batan sona ayrntlaryla izlemek olduka zor gibi. Vasiyet yazmam istemitin. Acele etmemitim, ama buna zamanmz oldu iti. iyiden gzelden yana olun. Budur isteim hepinizden. Tm dostalarma, dost yreklere sevgimin scakln iletin; utansz onurlu gidiimi. zlmek, acmak hi kimseden beklemediim bir eydir. Bana yaplacak en byk ktlk budur, insan aclarla da yaamasn bilir, bilmeli. G de olsa. Benim zerimde byk emekleriniz var, denmeyecek kadar byk. Size, emein tm temsilcilerine, dnyadaki tm emeki, onurlu, gl insanlara layk olabilmenin yolunu setim. Yapabileceim her eyi yapmam olsam da, bu grevi yapacak yeni insanlar topraktan fkryor. 172

173

EK

BR CFXLADIN ANIL ART

tzmir'li Cellat Kara Ali'nin anlar Mays 1950 ylnda Yeni Sabah gazetesinde yaynlanm. Celladn anlattklarn kaleme alan Murat Sertolu. Celladn anlatmlarna baklrsa Kara Ali bir Cumhuriyet cella d. yle bildiimiz, ingene cellatlardan da deil. "Para almak iin adam asmyorum, adam astm iin para alyorum " diyor. Kara Ali ile 3 Mart 931 tarihinde "Menemen infazlarndan" hemen sonra Son Posta gazetesinde yaplan grmede, grmeyi yapan gaze tecinin ilgin bir sunuu var. yle diyor: "Cellat Ali'nin anlatmlar heyecanl bir roman deildir. Orada adliyemizin, istiklal hrriyetimizin, inklap tarihimizin ibrete layk ve hailevi ksmlarnn bir panaromas szkonsudur." Gazeteci cellat ile siyasal tarih arasnda farknda olma dan dorudan bir ilikiyi ifade ediyor. Bu balant hep gzleniyor. Cellat Kara Ali'nin anlarn gazetede yaynland gibi buraya alyo ruz.. Bir celladn dnyasn, ruh mlini ve idam cezasnn ne denli insanlk d olduunu gzler nne seriyor. Evet bu bir roman deil. Birok insa nn yaamna son vermi bir celladn gerek anlar. Karmzda insanlar katleden ve bunlar hi pimanlk ve ac duymadan byk bir gnl rahat lyla anlatan bir tip var. Celat adam asmay ok olaan, sradan bir"i" gibi dile getiriyor. yle okunmal.

175

CELLAD KARA AL'NN ANILARI

BIR A D A M ASNCAYA KADAR TAM MANAS ILE IFLAHM KESILIYOR

Ben celladm. Adam asyorum. Tam 21 senedir durmadan adam asyo rum. imdiye kadar ka kii mi astm? Bazen bunu kendi kendime ok sorar, hesaplar yaparm. Binden fazla... Belki bin beyz. Belki bin altyz. Kati rakamn bilmiyorum. Bu ie baladm zaman bir defter edin mitim. Astklarmn adlarn, hviyetlerini, sularm, son demlerini birer birer yazmtm. Bir ounun resmini de elde etmitim. Yine baka bir defterim vard. Yazdm iirleri, beyitleri, ktalar da bu deftere kaydet mitim. Daha birok hatralarm vard. Fakat uursuz bir yangnda hepisini kaybettim. Hepsi yand. Kendimi zor kurtardm. Biliyorum birok kimseler buna dudak bkecekler ve benim iirle megul olmama aacaklar, belki de buna inanmyacaklardr. yle ya ben bir cellat deil miyim? Ben bin ksur insann cann br dnyaya gndermi biri deil miyim? Byle bir insan iirden, edebiyattan ne anlar, ne haddine diyecekler. Onlara da byle dndklerinden dolay hak veririm. Fakat ben dadi mezunuyum. Bir ok kimselerin sandklar gibi bir ingene deilim, Manastrlym. Ailem tannm bir ailedir. Bugn bile Kastomonu'da ve daha baz yerlerde akrabalarm vardr. Onlar, ben cellat olduum iin bugn benimle mnasebette bulunmaktan ekiniyor lar. Benden utanyorlar. Beni adeta reddetmi vaziyetteler. Bugn zmir'de Tepecik'te, yine kendi ellerimle yaptm bir kulbede tek bama yayorum. Hayr yalnz deilim. On iki kedim on iki kpe im var. Onlarla beraber yayorum. Ben merhametli, ok merhametli bir insanm. Dilleri olmayan ve dererini syliyemeyen hayvancklara ok acrm. Bu kedileri ve kpekleri sokaklardan topladm. En ok sevdiim gzleri kr bir kedidir. Zavally be gnlk iken sokaa atmlar. Dnyada ne merhametsiz, ne kat kalbli insanlar var yarabbi! Bunlar nasl sokaa atyorlar, a, susuz bir halde karda kyamette, merhamet dile nen miyavlamalarna ve havlamalarna kar nasl lakayt kalabiliyorlar? Bu insanlara ok ayorum. Byle bir zavallya rastladm m onu hemen alr, evime gtrr, dier arkadalarnn yanna korum. Yaral ise yarasn kendi elimle sararm.
176

Karnn doyururum. K ise ona yamurdan, kardan barnacak bir kecik bulurum. Ben onlar ne kadar sevsem onlar da beni o kadar severler. Daha evin kapsna varr varmaz kokumu alan kpeklerim sevinle havlamaya balarlar. Kedilerim de hemen miyavlarlar. Hemen hemen btn bo vakitlerimi onlarla geiririm. Sevincimi ve kederimi onlarla paylarm. Nafakam da onlarla paylarm. Onlarla beraber karnm doyurur ve icabnda onlarla birlikte a kalnm. ben zengin bir insan deilim. Muayyen bir maam ve gelirim yoktur. Mesel Amerika ba celladnn ikibin dolar ayl, hususi kk ve otomobili, drt de muavini varm. ok rahat bir hayat sryormu ve nihayet yapt i de sadece bir dmeye basmaktan ibarettir. Elektirik iskemlesine oturan bir idam mahkmu, vcudundan kuvvetli ceryan geer gemez hemen lr. Onu idam etmenin ne zorluu, ne de zahmeti vardr. Fransa'da tatbik edilen Giyotinle kafa uurmak da kolay bir itir. Ba celladn yapt ey, nihayet bir manivelay harekete geirmekten ibarettir. Halbuki bir de bana sorun. Bir adam asncaya kadar tam manasiyle ifla hm kesiliyor. Bazen haksz hakaretlere uradm oluyor. Sanki onlar lme mahkm eden ben imiim gibi bana sayp svyorlar. Bazen ile rinde tekme vuranlar bile oluyor. Mesel son astm Adem avu'tan az m ektim? eme'de yurdumuza iltica eden Yunanllar ldrrken yapt ii zerre kadar dnmeyen bu adam, lm sras kendisine geldii zaman canavar kesildi. Onu asncaya kadar imanm gevredi. Kan ter iin de kaldm. Bazlar da lmn eiinde kendilerini tamamyla kaybedi yorlar. Tam manasiyle bir kle haline geliyorlar. O zaman cellatlkla beraber hamallk ii de bize dyor. Bununla beraber lm karsnda zerrece soukkanlln kaybetmeyenler, hatta lmle alay edercesine sehpann altna gidenler ve yal ipe glerek boyun uzatanlar da yok deil. Mesela izmir Suikasdini hazrlayan Ziya Hurit... Fakat nerede onun gibiler? Vallahi ben Adem avu gibi bir adam asmaktansa, Ziya Hurit gibi yz kiiyi asmaa razym.
A L T TRK DORAYAN KARA YORGI'NIN T A M 47 DAKIKADA CANN KARDM

Allah insanlar yaratrken alnlarna birer yaz yazm. nsanlar ne yapsalar bu kaderlerinden kurtulamyorlar. Er ge ona boyun emee mecburdurlar. Mukadderat... Nasl bir yal ipte can vermek kaderin bir cilevsi ise ve hi kimse kendisini kaderin elinden kurttaramam ise, Allah benim de alnma cellat olmay yazm.
177

Manastr'da Hanlarnnde, Faik Paa camii civarndaki evimizde dodum. Babam merhum Ahmet Rfat Efendi idi. Kebaplk yapard. Beni bu sanatta yetitirmek istemedi. Merhum, okumam, adam olmam ok istedi. Her vesilede bunu ileri srer "olum oku!" derdi. Oku demek kolay. Fakat ne okumal? Fakir bir aile idik. Kitap gazete almaya pek gcmz yetmezdi. Babam byle ikide bir beni okumaa tevik ettike sorardm: "Ne okuyaym baba, kitap nerede'?" u cevab verirdi: "Ne bulursan oku, yerde yal bir kt bulursan onu da oku, ondan da bir fayda grrsn." Onun zoruyla idadi tahsilimi yaptm. Ve asker oluncaya kadar elime ne getiyse okudum. Bende airlik merakn uyandran da ite bu okuma oldu. En ok Fuzuli'yi severim. Bir ok beyitleri de hatrmdadr. Ben de kendimce bireyler yazarm. Ben ikbalim iin olamam kimseye aleti araz Bana lazm m idi olmak Aleme cellat lazmsa Ben celladm ama benim de bir kalbim var. Ben de dier insanlarla konumak, dertlemek isterim. Ben de onlar gibi dnrm, sevnirim, ac duyarm, insanlarn sevinlerini va aclarn paylaacak samimi arka dalar olmas lazmdr. Fakat her insann malik olduu bu tabi haktan ben mahrumum. nk ben bir celladm. Vicdanmda kara bir leke gibi bunu tayorum.
VATAN VAZFES YAPAN CELLATTAN NEDEN YZ EVRLR?

memleket iin ar sular ilemi kimselerdir. Ben ise sadece kanunun hkmn yerine getiriyorum. lme hak kazanm bir insan asyo rum.Buna ramen onlar asarken insanlarn lme hak kazanan kimseye acdklarn ve bana kar da kanun emrini yerine getirdiim iin nefret hissettiklerini anlyorum. Benim ne kabahatim, ne suum var?.. Aksine, ben iimi iyi bildiim ve lme mahkm olanlar ok abuk ve ac duymadan idam ettiim iin astm kimselerin bana minnettar olduk larn da biliyorum. Eer ller konuursa yemin ederim ki sadece zmir'in igali srasnda alt masum Trk satrla dorayp ldrd iin idama mahkm edilen kasap Kaba Yorgi mstesna hepsini ok gzel, hi ac ektimeden asmndr. nk ben istersem, astn adamn cann be saniyede, istersem yarm saatte karrn. Kaba Yorgi'ye gelince onu ipte lam 47 dakika canl canl sallandrdm...Nihayet mft efendi "bizim dinimizde eziyet etmek yoktur, kafi" dedi ve yle bam ekip cann karverdim. Yoksa bana hi kimse "falan adamn cann u kadar zaman da kar" diye emir ve talimat veremez. Srf merhametli insan olduum iin ben kendim byle hareket ederim. Yine biliyorum ki pek ok kimse: "Cellat Ali de amma samalad. Hi cellatta merhamet olur mu? diye szlerime itiraz edecekler. Fakat Allah ahittir. Ulu maherde u zmirli Kaba Yorgi mstesna, astm bin bir insann hibirinin benden ikyeti olmayacaklarna yemin ederim. Vaka birka defa ip kopmas gibi hadiseler oldu. Fakat yine yemin ederim ki, bunda benim en kk bir suum ve kabahatim yoktur. Bu felakete urayanlardan biri de, izmir suikast hadisesinde idama mahkm olan Maliye Nazr kr Bey oldu. Birincisinde ip koptu, ikincisinde makara yerinden kp dt. Ancak nc seferinde rahat rahat lme kavutu. Fakat bunda benim ne suum var?
ASARKEN KlMSEYl NCTMEDM

Ve unu hemen syliyeyim ki, ben cellatlk vazifemi yaparken bir vatan vazifesi yaptma kaniim. Ben yaptm vazifeyi bilerek ve seve seve vatan ve milletimin saadet ve selameti iin yaptm. Ancak Osmanl tarihinin birok sayfalarn lekeleyen ve meczup olan o ahmak padiahlar hesabna kan dkmedim. Binaenaleyh yaptm vazife ile her vakit memleket namna gurur duyarm. Fakat sen gel de bunu insanlara anlat! Cellat olduumu renir ren mez hemen yanmdan kayorlar. Asm olduum her insan mutlaka ar bir su iledii iin idma mahkm olmutur. Bunlar ya baka masumlarn kanna girmi, ya memlekete ihanet etmi, yahutta suikast, isyan gibi
178

Size hazr sras gelmiken tarihteki meslektalarmn bir srrn fa edeyim: Eskiden idama mahkm edilen bir kimsenin bunu ilahi bir hare ket olarak kabul ederler ve idama mahkm olann bu cezaya haksz olarak arptrlm olduuna inanrlar ve affederlermi. Onun iin o sralarda herhangi bir kimse idama mahkm oldu mu akrabalar celladn evine akn ederlermi. Kendisine akln hayalin kabul edemeyecei paralar vaddederlermi. Cellat da ipi biri aslnca kopacak ekilde inceltir, liflerini
179

bakla nceden kesermi. Ve tabi adam aslnca ip koptuundan vazifesi ni yapm olarak bu i iin ald paralar afiyetle yermi. Bu yzden bir gnde zengin olan cellatlar hi de az deilmi. Fakat Cumhuriyet Adliyesi bunu yutar m hi? Bize verilen emir adam asmaktr. p kopacak olursa ihtiyaten yanmda bulunan dier ipi kullan rn. O da koparsa nc ip de hazrdr. Elime den can kmadan can n kurtaramaz. Vazifemi muhakkak yaparm. imdiye kadar bin ksur adam astm. Sadece bir kii elimden sa kurtuldu. Bunun da mesul ben deilim. Konya isyan srasnda Konya Ercilisindc ayhanl Kara Mustafa diye bir ekiya da yakalanm ve idama mahkm edilmiti. Onunla beraber daha pek ok kiiyi asacaktm. Askerler Kara Mustafa'nn ellerini iple balamlar . Sinsim beklerken ne yapm yapm, bu ipleri zmee muvaffak olmu. Sra kendisine gelince birdenbire ayaa frlad ve Pomak muhafzlarnn arasndan kurun gibi kaarak halkn arasna kant. Askerler peinden ate etmek istediler. Fakat onu vuracak yerde birikmi halktan birok kiiyi ldrecekleri meydanda idi. Onun iin ate etmediler. Kara Mustafa da bundan istifade ederek kat. Ben, hkmetin eli uzundur onu nasl olsa yakalar ve bana teslim eder diyordum. Ama azl ekiyay yakalamak mmkn olmad. Dalar ok iyi bilen ayhanl gizlenmesini bildi. On gn sonra ise skenderun yoluyla Suriye'ye gemi olduunu duyduk. Bir de Menemen'de isyan bayran aarak Kubilay adndaki Trk zabitini kesenlerden Hseyin adl biri ipini zerek kamaya muvaffak oldu. Fakat bu azl adam dokuz gn dalarda dolatktan sonra tekrar yakaland. Onu bana teslim ettikleri zaman , yorgunluktan kelimenin tam manasiyle bitkin bir halde bulunuyordu. Kim bilir ka gn uyku yz grmemi ki yakalanr yakalanmaz uyumaya balam. dam sehpasnn altna geldii zaman hl uyuyuordu. Uyandrmak iin onbe dakika uratm. Bir trl uyanmyordu. Nihayet bana bir kova su dknce gzlerini aralad "Brakn da uyuyaym be" diye sylendi. "Hi merak etme dedim,yle bir uykuya balayacaksn ki kyamete kadar kendine gelmeyeceksin!" Onu asarken hl uyuyor gibiydi. Boynuna ipi geirir geirmez , hemen ban sol omzuna dayayp horlamaya balad. On sani ye sonra ise artk ebedi uykusunu uyuyordu. te btn meslek hayatmda bu iki hadiseden baka bir firar hadisesi olmad. Bunlarda da benim bir ihmalim veya suum olmad meydanda. Fakat iimi bu kadar iyi yaptm halde, bugn ne mkafat gryorum, ne bir maam, ne bir gelirim var. Amerikadan, ngilizlerden vazgetik
180

Bulgaristan'n bile bugn tekat hakk mevcut maal iki cellad var. Bu hususta Bulgaristan kadar bile olamadk. Halbuki unu kati olarak iddia ederim ki yer yznde benim kadar ok adam asm, bu ii benim kadar iyi bilen tek bir cellat yoktur. NASIL CELLAT OLDUM Size kaderin beni bu meslee nasl atm olduunu anlataym. Bundan tam 31 sene evvel, bugn 62 yanda olduuma gre, 31 yanda gen bir askerdim. Daha ilk genlik anlarmdan itibaren asker olmu, hemen her cephede savamtm. Balkan Harbini, Umumi Harp takip etmi ondan sonra da istiklal Harbi patlamt. Hemen kaydedeyim ki, istiklal Harbine de bandan itibaren itirak etmi ve memleket kurtuluncaya kadar sava mtm. Ufak tefek bir adamdm ama, ak gibiydim. Silah arkadalarm ate altnda nasl dtm ok iyi bilirler. Attm kurun boa gitmezdi. Daima en n hatlarda yer alrdm. Beni, acarlm yznden olacak, mehur Kuvay Tedibiye kumandan Arif Bey'in yanna vermilerdi. Vazifemiz Ankara civarnda treyen ekiyay takipti. Merkezimiz de Nallhan'd. Vazifemiz ok ard. Memleket bir ok yabanc ordu tarafn dan igal edilmiti. Bir taraftan bu ordular Ankara'ya doru yryorlar. Bir taraftan da inzibatszlktan istifade eden nice haydutlar hemen hemen yurdun her tarafnda faaliyet gsteriyorlard. Bunlarla Allahn gn arpmak kolay i deildi. Meer bizim mfrezede bulunan bir jandarma mlazimi de gizliden gizliye baz ekiyalarla ibirlii yapyormu. Hi byle bir ihanet cezasz kalr m'? Nihayet mesele anlalm ve bu gen mlazim haydut arkadaiyle birlikte yakalanmt. Gndz klahl gece de silahl gezen mla zim tabi haydut arkadaiyle birlikte idama mahkm oldu. Arif Bey askere ibret olsun diye haydutlardan ikisini herkesin gzniinde makinal tfekle taratt. Dier ikisi de aslmak suretiyle cehennemi boylayacaklard. Mlazim aslmak istemediinden kendisini de kuruna dizilmeleri iin yalvarm yakarm. Fakat kendisine u cevap verilmi: "Sen asker hem de mlazim olduun halde vatana ihanet ettin. Haydutlarla ibirlii yaptn. Onun iin cezan ok ardr. Bu kadar hain bir insan asker saymak ve kuruna dizmek olmaz.. Aslacaksn!"

181

VAZFE URUNA BU E BALADIM Mfreze kumandanmz rahmetli Mustafa Efendi vard. dam hkm nn yerine getirilmesi ii de kendisine verilmiti. Bizi ard. Hepimizi Nallhan hkmet kona altnda toplad ve u szleri syledi: "Arkadalar biliyorsunuz ki idama mahkm edilmi iki kii var. Bunlardan biri uzun zamandanberi aramzda bulunmu bir mlazimdir. Bu alak askerlik erefini, vatan sevgisini ineyerek ekiyalarla bir olmu, birok masum insan ldrm ve soymutur. Kendisi ve etenin elebaln yapan haydut idama mahkm edilmilerdir. Bunlar asmak vazifesi bana verilmitir. imdi size soruyorum. Bu hainleri hanginiz asmak istersiniz? Bu ii yaparken bir vatan vazifesi yapm olacaksnz. Yurdumuza taarruz eden bir dman ldrmekle, iimizde bize ihanet eden bir haini ldrmek arasnda hibir fark yoktur. Bu ii yapmak iste yen parman kaldrsn !" Saa, sola baktm. Arkadalarn hi birinde bir hareket yoktu. Birden dayanlmaz bir his duydum iimde. Bu ii ben yapacaktm. Ben yapmak istiyordum. Hemen parmam kaldrdm. Mustafa Efendi benden baka kimsede bir hareket grmeyince "Gel" diye beni ard. "Gsterdiin bu cesaretten dolay seni tebrik ederim. 1 Esat avuu kumandan Arif Beyin yanna git!" dedi. Arif Bey, Deli Arif Bey namyla maruf yaman bir kumandand. Herkes kendisinden tirtir titrerdi. Nizama, kanuna ehemmiyet vermeyen Arif Bey, birine kzd m tabancasn ektii gibi vururdu. stelik hkmetin de emrini dinlemez, Ankara'ya da kafa tutard. Bunun cezasn da sonra hayalile dedi ya... Bunu da sonra anlatrm. Uzatmayalm Esat avula birlik te Arif Bey'in yanna gittik. avu cellatlk vazifesini benim yapacam syledi. Arif Bey beni yle tepeden trnaa bir szd: "Nerelisin?" dedi."Manasrlym" dedim ve knyemi syledim. Beni hl szmekte devam ediyordu. Belki de boyumun biraz ksa oluu onu tereddte sevkediyordu. Mlazim deil ama, onunla birlikte idam edilecek olan ekiya zbandut gibi bireydi. En az ikim kadar vard. Belki de iinden benim bu ii yapamyacama hkmetmi olacakt ki: "Bu ii yapabilecek misin olum?" diye sordu. Kendisine aynen u cevab verdim:"Ha cephede vata nn harim ismetine ayak atan bir dman tepelemiim, ha bir vatan haini ni. Vatanna ihanet eden bir ala da idam edersem, devlet ve milletime grm olacam ufack bir hizmeti kendimce eref telakki ederim." Benim bu szlerim Arif Bey'in houna gitti: "Gryorum ki zerine
182

aldn vazifeyi yapabilecek kabiliyettesin. Haydi bakaym greyim seni! u hainlere layk olduklar cezay ver.. Yalnz ekiyay asarken ok dikkat et. Pek azl bir hayduttur, tam on sekiz cinayeti var. Onsekiz masumu ldrmtr." Siz hi merak etmeyin beyim, elimden sa kurtulmasna imkn yoktur dedim. O da "haydi gster kendini" dedi. Deli Arif Bey gibi bir kumandann beni bu suretle tevik etmesi, cesare timi ok arttrmt. Vazifemi tam olarak yapmaa karar verdim. Evvela bunlar nereye asacam dndm. Nallhan hkmet kona nnde iki aac mnasip buldum. Ayrca sehpa kurmaa falan ihtiya yoktu. Bundan sonra sra ipleri hazrlamaa gelmiti. Bu hususta o zaman hi ihtisasm yoktu. Yalnz idam mahkmlarnn yal iplerle asldn bili yordum. Hazr sras gelmiken size cellat ipleri hakknda malmat vereyim. Bizim meslekte kullanlacak iplerin ne fazla kaln, ne de fazla ince olma mas ve ok salam bulunmas lazmdr. Bu i iin en mnasip olan drt sicimden rlm iplerdir. Bu ipleri adi sabunla adam akll sabunlamak lazmdr. Sabun liflerin arasn iyice doldurur ve ip prl prl olur. Hem ilmii iyi ve abuk kayar, hem de sabunlanm ip, adi ipe nazaran ok daha salam olur. Bu i de pek kolay deildir ve bir cellat ipini mkemmel bir ekilde hazrlamak iin harcanan gayret, bir adam asmaktan ok daha fazladr, ipi hazrlamak iin iki saat uramak lazmdr. Halbuki birini asmak bir dakikalk itir. Bir de halk arasnda cellat iplerinin bir hassas vardr ki pek mehurdur. Birini astktan sonra bu yal ip ok kuvvetli bir hassa kazanr. lac bulunmayan sara illetine bu ipin bir paras birebir gelir. Bu ipten drt parmak kadar, yz hekimin iyiletiremedii hastay abucak iyi eder. Bunun iin drt sicimi birer birer sklr. Bir paras krmz atlas bir keseye konarak saralnn koltuu altna konur. Dier paras da yaklr ve hasla bunun duman ile ttslenir. Onun iin idamdan sonra ipten bir para elde etmek iin cellada ba vuranlarn haddi hesab yoktur. yle ingeneler bilirim ki, drt parmak sabunlu ipi beer, onar liraya satmlar, dnyann parasn almlardr. Halbuki ben mrmde bu i iin kimseden on para alm deilimdir. Yal iplerimi kendim para para keser ve ihti ya sahiplerine bunlar bedavadan veririm. Para yerine sevap kazanmay her zaman tercih ettim ve her zaman da tercih ederim. Hikyemize gelelim. Ben mlazimle ekiyay asacam aalan ve dallarn setikten sonra hemen bir ip aldm ve bunu sabunlamaa bala183

dm. Esat avu benim sadece bir tek ip hazrlamakta olduumu grnce bunu manasn anlayamad. "Ali Efendi" dedi, "bir kii deil iki kii asacaksn." Halbuki sen sadece bir tek ip hazrlyorsun." bam salladm "Sen iine bak avu, ben ne yaptm biliyorum" dedim. Esat avu ses karmad. nk ben bir nefer, o ise koca bir avu olduu halde benim emrimde bulunuyordu. Ben ne dersem, ne emir etsem yapmaa mecbur du. ipin sabunlanmas sona ermiti. Bundan sonra bir tarafna gzel ve salam bir ilmik yaptm, ilmiin nasl ilediini anlamak iin koluma takp br ucunu ektim. lmik yal ip zerinde hemen kayp kolumu skt. Sonra da bir defa daha salamln tecrbe ettim. Ip bir kiiyi deil iki kiiyi bile ekecek kadar salamd. Ondan sonra artk bunu yerine asmak ii kalyordu. Tasarladm kaln dallardan birine ipin br ucunu salamca sarp baladm. Ayn zamanda mahkmu astktan sonra ayakla nn yere dememesi iin ilmie mnasip bir de irtifa verdim. Ondan sonra Esat avu'a dndm "Hadi avu dedim, iimizi yapa lm". Esat avu sadece bir ip hazrlanm olmasnn sebebini bir trl anlyamyordu. Ben de dncemi mahsustan ona sylemek istemiyor dum. Bir defa daha "fakat brn nereye asacaksn? br mahkm ne olacak?" diye sordu. Sesime bir yzba edas verdim "Sen emrime itat et! Senin vazifen bana itattir. st tarafna karma" diye azarladm. Zavall Esat avu yine sustu. Yanmza kafi miktarda inzibat kuvveti alarak doruca mahkmlarn mahpus bulunduklar yere gittik. nce mlazimi arttk. Dar karken ellerine kelepeyi geirmilerdi. Hapishane mdr ona vaziyeti anlatt: "Yapm olduun suu ve idama mahkm edilmi olduunu biliyorsun, idam vakti gelmitir. Bir vasiyetin varsa syle!" dedi. Mlazimin rengi bembeyaz olmutu. Byk bir heyecana kaplmt. Fakat kendisine hakim oldu "beni kuruna dizmelerini iste mitim, bu arzum kabul edildi mi?" diye sordu. "Hayr ilemi olduun su itibariyle aslacaksn" cevabn hnca, "Aslacak mym, beni asacaks nz demek" diye kekeledi. Heyecandan sk sk nefes alyordu. Alnnda bir anda bir ter dizisi belirdi. Byk bir strap iinde olduu belli idi. u anda yapm olduu fenalktan, iledii cinayetlerden dolay sonsuz bir pimanlk iinde bulunduu meydanda idi. Fakat atalarmz ne doru sylemiler. Son pimanlk fayda verir mi idi hi?

ILKINDE BIRAZ HEYECANLANMTM

Onlar byle konuurlarken ben de asacam adam dikkatle gzden geiriyordum. Soukkanllm muhafaza etmekle beraber, kuvetli bir heyacan duyduumu itiraf etmekten ekinmem. Ne de olsa meslekte acemi idim! Mlazim biraz kendisini toparladktan sonra "Beni kim asacak" diye sordu. Mdr bo bulunup beni gsterdi, "Ali asacak." Dnp bana bakt. Gz gze geldik. Mlazmn gzleri ate gibi yanyor du. Bir ey sylemek istedi sonra vazgeti. Bu srada yanna hoca yakla t. Dini nasihatler vermeye balad. Fakat mlazimin artk bir ey dinledi yoktu', "Haydi yeter, asacaksamz asn!" dedi. Be dakika sonra yal ipin altnda bulunuyordu. Koluna girerek onu masann stne kardm. Yal ipi boynuna geirdim, ilmii boynunun sol tarafna getirdikten sonra artk masaya bir tekme atmaktan baka bir iim kalmamt. Mlazim gzlerini yummutu. Feci akbetini bekliyor, bir eyler mrldanyordu. Ben de adam akll heyecanlanmtm. Kalbim kt kt atyordu. Alnm ter kaplamt. Bu ii zerime alm olduumdan dolay piman olmutum ama, i iten gemiti. Ne olursa olsun diye masaya bir tekme attm. Masann devrilmesiyle beraber mlazimin vcu du sallanmaa balad. Bir iki defa dnd, sonra durdu. Ben hl heyecan iinde idim. iin ne zaman biteceini bilmiyordum. Daha ne yapmam lazm geldii hakknda bir fikrim yoktu. yle akn akn dururken Esat, avu'un sesi duyudu "Haydi Ali, sra brnde. Fakat nereye asacaksn onu? Bu tamam." Ancak bu sesler beni kendime getirdi. Bam kaldrp baktm. Mlazim uyur gibi hareketsiz duruyordu. ld hi belli deil di."Tamam m, ld m?" diye sordum."oktan" diye cevap verdi. O zaman yaklatm. Elimle ayaklarn tuttum, ta gibi idi. Hl kelepede bulunan elleri de soumu, nabz ilan durmutu. Byk bir aknlk iin de idim. Bir adamn bu kadar ksa bir zamanda lecei aklmdan bile gememiti. Esat avu kelepeleri skerken, "Dorusu usta imisin. Ben ok idam larda bulundum. Bu kadar gzel adam asan ingene grmedim. Halbuki sen ingene de deilsin. Fakat br ne olacak?" Artk kendimi toplam tm. Madem ki bu ie bir defa girmitim, sonuna kadar gitmek lazmd. Kar aataki dal gsterdim, "brn de buraya asacaz." "Ip nerede?" "Onu yal iple asmak olmaz. Tam on sekiz cinayeti varm. Dier haydutlara da bir misal vermek lazm. Git bana bir mekkare yular bul!" Esat avu armt. Aptal aptal yzme bakyordu. Sordu "mekkare
185

184

yular m dedin?" "Evet, abuk ol bir haydut, bir ekiya ancak mekkare yularnda can vermelidi." Buna itiraz etmedi, itiraz da edemezdi zaten. Gitti az sonra bir mekkare yular ile geldi. abucak bir ucunu ilmikledim ve yular aacn dalna astm. Ondan sonra tekrar hapishaneye gittik. Gadiyanlar ve askerler biraz telal idiler. nk bunlar ekiyann ok azl olduunu biliyorlard. Nitekim kendisini dar karp da bileklerine kelepeyi geirinceye kadar akla karay setiler. Ekiya bana gelecek eyi anladndan pek iddetli bir mukavemet gstermi, askerleri, gardiyanlar tekmeleyip durmutu. ok da ar kfrler savuruyordu. Onu srkleye srkleye hapishane mdrnn odasna gtrdmz zaman hapishane mdr nn hkm kendisine tebli etmesini beklemeden yeniden kfrlere bala d. Son dini telkin vermek iin yanna gelen hocaya yle bir tekme indirdi ki, zavall hoca iki kat olup yere kapand. Hapishane mdr kzmt. Bana dnd "Haydi olum Ali, as u haydatt" dedi. Ekiya kendisini benim asacm anlaynca bana yle bir bakt. Dilerini gcrdatt. ok ar bir kfr savurdu. Kelepelerini koparmak iin mthi bir kuvvetle zorlad. u anda demir kelepeleri krabilse, belki de bir yumrukta beni br dnyaya gnderecekti. Ben de kzmtm, "Biraz sonra leceksin, hi olmazsa lme giderken adam gibi hareket et" dedim. Bu nasihate ikinci bir kfrle mukabele etti. O zaman Esat avu'a dndm. "Hadi Esat avu dedim, getirin unu ipin altna!" EKIYAYI KATIR YULARIYLA ASTIM Ekiya beyhude yere rpnp duruyor, kurtulmak iin misiz gayretler sarf ediyordu. Fakat kurtulabilir miydi hi? Drt kii kendisini karga tulumba edip asl duran yularn altna kadar gtrdk. Ekiya kar taraf ta su ortann asl halini grnce duralad. lk defa olarak gzlerinde korkunun klan belirdi, "Onu astnz demek" diye mrldand. "Evet imdi sra senin!" Azl ekiyann bu korkusu ve aknl ancak birka saniye srd. Sonra yeniden rpnmaa, barp armaa balad. O zaman kendisine u szleri syledim: "Eer doru durmazsan, bu ekilde hoyratlk etmekte devam edersen daha ok zararl karsn. Mukadderatna boyun e. Sakin ol. Bu kadar insann kanna girdin. Bu kadar insan ldrdn. Masumlarn kanna girdin. Bunlar yaparken gnn birinde bunun hesabn vereceini hi dnmedin mi? imdi eer byle hoyratlk etmekte devam edersens186

seni iyi asmayacam. lmik iyi skmayacak ve ip zerinde ok ac ve zahmet ekeceksin. Rahat rahat lemeyeceksin!" Bu szlerim hemen . tesirini gsterdi. Ve haydut rpnmaktan vazgeti. Gzlerini havaya kaldrp ipe bakt:"Beni buraya m asacaksn be? Bu ne biim ip? p deil mekkare yular. Beni asacak baka ip bulamadnz m?" dedi. "Canm bunun ne ehemmiyeti var? Yular olmu, olmam. Ip deil mi, haydi, k bakalm u masaya" dedim. Hl tereddt ediyordu. Bir koluna ben girdim. br koluna Esat avu girdi. Haydutu masann zerine kardk. Fakat o lme bu kadar yakn olduunu anlar anlamaz yeniden huysuzland. Hepimize svd. Kendisini masann zerinden yere atmaa hazrlanyordu ki, ilmii hemen boynuna geiriverdim. Kendim de masadan atladm. Masa dengesini kaybettiinden devrildi ve haydut yularn zerinde asl kald. rpndka ilmi skyor, ekiyann ayaklar yere yaklayordu. Ip de fena gerilmiti. atrdyordu. Kopacak diye ok korktum. Koca azgn kalrlar zapteden ip bu azl ekyaya dayanmyacak myd? ok kr korktuum bama gelmedi. Ip kopmad. Fakat ekiya bir trl can veremiyordu. lmik iyice skm olmyacakt ki, hrltlar hl duyuluyor, koca vcudu bir saa bir sola dnp duruyordu. Biz etrafnda halka olmu, onun da bir an evvel lmesjni bekliyorduk. Yava yava halk toplanyor, layk olduklar cezalar bulan bu iki gnahkar seyrediyorlard. Ekiyay asal on dakika olduu halde bir trl can vermemesi zerine Esat avu:"Bu lmyor Ali dedi ne yapacaksan yap!" Dedim ya daha mesleimin ok acemesi idim. Onun iin ne yapacam bilmiyordum, "ne yapaym" diye sorunca Esat avu u cevab verdi "Bu gibi hadiselerde cellatlar adamn beline yahut da bacaklarna aslp ekerler, sen de yle yap!" Ekiyann rpnts biraz yavalam olmakla beraber hl de vam ediyordu. Fakat ben ipin salamlndan pheli idim. stelik ben de aslacak olsam ip bsbtn de kopabilirdi. Esat avua "Ya ip koparsa" diye korkumu syledim. "ocuksun dedi, mekkare ipi yle abuk kopar m? mz birden eker." Bunun zerine ekiyaya yaklatm. ki bacana birden yaptm. Ve kuvvetle aaya doru ektim. Ekiyann kafasndan "at" diye bir ses duyuldu. Ceset dn parmak kadar dt ve birden hareketsiz kald. lm olduunu anladm.

187

BOYUNDAN AT DlYE BR SES GELR O zaman bu sesin nereden ktn anlamamtm. Neden sonra bunun amudu fkiirir.in kopmas neticesinde duyulduunu rendim. Esasen lm temin eden ey de budur. Aslan bir insann nefesi kesilmekle bera ber, ensesindeki amudu fkaride kopar ve boyun uzar. pte birka saat kalan adamn boynu yle byle bir kar kadar uzar. Bu suretle ekiya cezasn tam olarak bulmu ve geberinciye kadar on be dakika sallanp eziyet ekmiti. Bu da Allann bir takdiri. Artk iimi bitirmitim. zerime aldm cellatlk vazifesini muvaffakiyetle sona erdirmi bulunuyordum. lk i olarak elimi yzm ykadm. Ve doruca mfreze kumandanmz rahmetli Mustafa Efendi'nin yanna gittim. Mustafa Efendi heyecanla neticeyi bekliyordu.Beni grnce heyecanla sordu:"01du mu Ali? kisini de astn m?" "Oldu, ikisini de astm" dedim. "Nasl oldu?" dedi. Bunun zerine mfreze kumandanna iki vatan hainini ne ekilde asm olduumu tafsilatiyle anlattm. Szlerimi bitirince: "te vatan hainlerinin akibeti budur" dedi. Sen bunu yapmakla emin ol ki, bir vatan vazifesi yaptn. Gel de alnndan peyim." Omuzlarmdan tuttu ve alnmdan pt. Ve u szleri ilave etti:"Birok insan cellatl adi bir meslek addeder. Fakat bu da bir vazifedir. Kanun nasl bir insan idama mahkm ederse, bu kanun emrini yerine getirmek de yine bir kanun iidir. Ve bu kanun iini yapmak bir erefsizlik deildir. Sana ok teekkr ederim olum Ali!" Mustafa Efendi bu szlerle de kalmad. Orada hzr bulunan nbeti emininie hitap ederek "Git bavulu a. Orada ksa sapl bir tabanca var. Getir onu" dedi. Blk emini tabancay getirdi. Sonra rahmetli Mustafa Efendi bunu bana uzatt: "Olum Ali, al bu tabancay, sana hediyem olsun!" dedi ve tabancay bana verdi. Bu tabancay Harekt milliyenin sonuna kadar kullandm. Bizim kumandan Arif Bey'in deliliinden sonra da bunun cezasn ok ar biimde ektiinden bahsetmitim. Bu bahsi kapatrken onun bana gelen hadiseyi de ksaca anlataym. Arif Bey, o zamanki kargaadan istifade ederek crretini pek ziyade arttrm bulunuyordu. Hemen her gn kzd bir kimseyi tabancasn ekip vuruyordu. Merkezden verilen emirleri de dinlemiyor, kendi kendi ne i gryordu. Hatta aramba taraflarnda bir ky de batan baa yaktrm ve halkn katletmiti. O sralarda Anzavur Harekt balam bulunduundan bu ky halknn Anzavurla tevik-i mesai ettii zannna kapld iin bu merhametsiz emri vermiti. ikayetler gittike artyor ve merkezden kendine ihtar zerine ihtar geliyordu.
188

Fakat Arif Beyin bu ihtarlara filan kulak ast yoktu. Frka kumandan na verdii cevaplar da ok ard. Yani Aif Bey etrafndaki askerlere gvenerek bir nevi diktatrlk kurmu bulunuyor ve crretini de gitgide arttryordu. Maiyetinde olan bizler bile kendisinden tirtir titriyorduk. Artk halkn ektii korkuyu tasavvur edin. Bu sralarda memleketin malm skntl durumu neticesinde bir ay maalar da gecikti. Arif Bey bunun zerine geiyor telgrafn bana. Frka kumandanna yle bir telgraf ekiyor. "Paralan hemen gnderin. Eer maalar derhal gelmezse, ben oraya gelmesini ve paray almasn pek gzel bilirim." Bu crretkrane telgraf artk zihinlerde en ufak bir tereddt brakmyor ve Arif Bey hkmete kar isyan etmi addediliyor. Fakat byle bir azl kumandann tevkifi ve divan- aliye sevkedilmesine o sralarda imkn grlemiyor. Arif Beyin kendisini tevkif etmek zere gelecek olan adam lar mutlaka ldrecei meydanda. Vaziyetin uyu bulmas da istenmiyor. Ve Arif Beyi ortadan kaldrmak iinin gizlice yaplmas kararlatrlyor. Frka kumandan bir yolunu bulup bizim mfreze arkadalarndan Elmas Pehlivan' artyor. Ona evvela ald vazifeyi asla ifa etmiyeceine yemin ettiriyor. Sonra da divan- harbin yazl emrini gsteriyor. Bu emirde Arif Bey'in itatsizliini bir isyan derecesine kard, kendisinin resmen asi addedildii, bu itibarla idama mahkm olduunu, bu emrin yerine getirilmesi iinin frka kumandanna verildii yazl imi. Frka kumandan emri Elmas Pehlivan'a okuduktan sonra: "Sen memleketini seven mert bir insansn. Gcn kuvvetin de yerinde. Bu ii sen yapacak sn. Sana her trl salahiyeti veiyorum. En ksa zamanda Arif Bey'i ld receksin" diyor. Ayrca da Elmas Pehlivan'a bu hususta kendi imzasn ve mhrn ihtiva eden bir kt veriyor. Elmas Pehlivan hakikaten ad stnde ok kuvvetli ve iri bir arkadamzd. Askere gelmeden evvel pehlivanlk yapm. Baaltna kadar ykselmi. Tuttuunu koparr, cesur, gzpek bir insand. Devletin kendi sinden bekledii bu mhim hizmeti de yerine getirmeye karar veriyor. Ve frka kumandannn yanndan yine kimseye grnmeden bizim karargha dnyor. Elmas Pehlivan birka gn frsat kolluyorsa da bir trl bir frsat bulamyor ve bu emri yerine getirmenin hi de kolay olmadn anlyor. Kaymakam Arif Bey de esasen kukudadr. Frka kumandanlnn birden bire kendisiyle her trl temas kesmesinden de pelenmitir. Etrafna ancak en ziyade itimat ettii adamlar sokmaktadr. Bu itimat ettii damla rn da biri berber, biri sara olmak zere iki kii idi. Deli Arif Bey
189

Afyonlu olduundan bunlarn da Afyonlu olmalar kendisinde itimat hissi uyandrmt.. Arif Bey uyurken bile adrnda sra ile bu sara ve berber sabah kadar nbet beklerdi. Ayrca Arif Bey'in yastnn altnda da daima dolu bir tabanca dururdu. Kendisi son derece nianc ve vurucu olduun dan her hangi bir tehlike annda bir defa tabancasna davrand m, karsndakilerin ekecei vard. Elmas Pehlivan, Arif Bey'in ancak uyurken vurulabileceini anladn dan bu ii kendisinin deil, uyurken kaymakam bekleyen adamlarndan birinin yapabileceine hkmediyor. Bu hkmle akada olduu sarac ibr kenara aryor. Ona frka kumandanlna davet ediliini ve orada kendisine verilen emri aynen syledikten sonra diyor ki:"Kaymakam Arif Bey sana ok itimat eden bir kimsedir. Hatta kendisi uyurken sana baucunda nbet bekletiyor. Ben kendisine yaklamak frsatn bulamadm. Bulabileceim de phelidir. Halbuki sen bu ii ok kolay yapabilirsin. Arif Bey hkmete isyan etmitir. Burada kanunsuz olarak tekini beriki ni ldrmektedir. ldrd adamlar arsnda iki de asker var. Bu iki zavall arkadamzn ne gnah vard. Analar onlar buraya dmanla harp etsin ehit olsun diye gndermi olduklar halde, Kaymakam Arif Bey, hibir gnahlar olmayan bu iki arkadamz tabancas ile alaka vurdu. Katletti. Bu cinayet deil midir? Hem eer onu en ksa bir zaman da ldrmeyecek olursak hkmet zerimize kuvvet sevkedecek. Arif Beyi ldrdkten sonra en yakn adam sen olduun iin, sen de ayn cezaya arptrlmaktan kurtulamayaksn." Sara nce tereddt ediyor, korkuyor. Hakk da yok deil. nk bu bir oyun da, hile de olbilir. Belki de kaymakam, Elmas Pehlivan vastasiyle kendisini tecrbe ediyordur. Onun iin evvela tereddt ediyor ve "elinde bu hususta yazl bir emir var m?" diye soruyor. Fakat Elmas Pehlivann imzal mhrl kadn grnce, artk tereddte yer kalmyor. Pehlivan biraz daha srar edince de raz oluyor. O zaman Elmas Pehlivan kendisine iinde tane dumdum kurunu bulunan bir tabanca veriyor: "Arif Bey uyurken banda nbet bekliyecek deil misin? ite o srada bana bir kurun skarsn, olur biter. Bunu yaptn takdirde frkadan mkafat da greceksin" diyor. Biz tabii birey bilmiyorduk. O gece nbet sras bize gelmi olduun dan birka arkadala birlikte, amlkta nbet bekliyorduk. Bu amlk denilen yer kararghn bir hayli uzanda idi. Hi unutmam hafif hafif yamur iseliyordu. Tesadfe bakn ki, biz de arkadalarla beraber Arif Bey'i ekitirip duruyorduk. Vaziyeti hite parlak grmyorduk. Arif
190

Bey'in Frka ile ihtilafa dtn de biliyorduk. Deli Arif Bey son gnlerde bsbtn svanadan km bulunuyordu. En ufak bir hadiseye karyor, en ar cezalar vermekte tereddt etmiyordu. Hani, hi birimiz hayatmzdan emin deildik. Her an Arif Bey'in kzgm bir annda kars na kmaktan ve bir kurunla br dnyay boylamaktan endie ediyor duk. Biz buraya memleket iin dmek, Anadolu'ya dolan dmanlar yurdumuzdan atmak iin toplanmtk. Fakat bu gaye artk unutulmu gibi idi. Canmzn derdine dmtk. Baz arkadalar bu halde yaamaktan sa, silahlarn brakp kamaktan bahsediyorlard. Ve phesiz yle dn mekte ok hakl idiler. ite tam byle dertleirken, birden kararghtan bir silah sesi duyuldu. Hemen birey olduunu anladk. Aklmza ilk gelen ey de tabbi Arif Bey'in yeni bir cana kym olmas idi. Ben arkadalarma; "siz bizi bura da bekleyin. Ben karargha kadar gideyim. Ne olduunu reneyim. Size haber getireyim" dedim, karargha vardm zaman ortalk ana baba gn ne dnmt. Arif Beyin yatt adrn etrafna byk bir kalabalk birik miti. Herkes heyecan iinde idi. ilk rastladm askere "Biri mi vuruldu" diye sordum. "Evet dedi, Kaymakam Arif Bey'i ldrdler." Bu haber zerine derhal adra daldm, ierisi aydnlatlmt. Arif Bey portatif karyolasnn stnde srtst yatyordu. Kafatas olduu gibi umu,yalnz alt enesinin dileri grnyordu. Yakndan kafasna sklan dumdum kurunu asi kaymakam bir anda br dnyaya gndermiti. Hemen geri dnp haberi arkadalarma ulatrdm. Arif Bey'in bu ekilde ldrlm olmas btn arkadalar sevin iinde brakmt. ok kr bir zalimden kurtulmu bulunuyorduk. Btn bu hadiselerin nasl cereyan ettiini, Elmas Pehlivan'n Frka kumandan ile mlakatn, bu vazifenin saraca verilmi olduunu ve Arif Bey'i de itimat ettii saracn vurduunu hep ertesi gn tafsilatiyle ren dik.
DINDAR B I R A D A M D M A L L A H R Z A S IIN A D A M A S T M

Bilmim ki yukarda ayn zamanda ok dindar bir adam olduumu da kaydetmi miydim? Azma iki koymam. Namazma, orucuma sadkm. Kur'an- Kerim tilavet etmeyi de ok severim. Hatta bir ara hfza da al tm. Tam yetmibe defa hatim indirdim. Hafz olmam iin hatmim kalmt.
191

unu bunu asarken de hibir vakit peinen bir cret, byk bir para istememiimdir. Hatta baz idamlardan sonra be para bile almadm. Bu ii Allah rzas iin yaptm.Para kazanmak iin deil. stelik ip parasnn, sabun parasnn benden gittii de olmutur. Yalnz bu kadar da deil, mesela izmir suikasti faillerinden on n asarken, o gn satn alm olduum yepyeni apkam, ceketimi de czda nmla beraber kaybettim. Birka saat iinde on kii astm. Hem bunlarn hepsi ok tannm kimselerdi. Hatta baz kimseler onlarn kolayca lme raz olmayacaklar n da sylemilerdi. Bunlar izmir'de bu adamlarn birok mikrop arkada lar olduunu ve benim kendilerini asarken bunlarn mdahale bile edeceklerini sylyorlard. Tabii bu takdirde ilk taarruza urayacak olan da ben olacaktm. Benim gnahsz olduumu kim dnecek? Yani onlar asarken kendi hayatm da tehlikeye atyordum. Buna ramen srf kanu nun emrini yerine getirmek iin bile bile kendimi tehlikeye atmaktan ekinmedim. O gn apkam ve elbiselerimi de kaybetmi, yorgunluktan bitap bir halde eve dnnce artk benimle alakadar olan kalmad. Gnler, haftalar geti. Ben bir fakir adamm. Eski bir ceket bularak bunu srtma geirdim. Fakat yeni bir apka almak iin param kalmamt. Halbuki Ankara'dan on bin liralk mkafat gelmiti. Bu parann alt bin liras, suikasdi ihbar eden Giritli evki Bey'e verilmiti. Bunu ok grmem. Hatta azd bile. Deil alt bin lira, altm bin lira verseler hak etmiti. Geriye kalan drt bin lira y da tevkifleri yapan memurlara dattlar. Onlarn da phe yok ki, mkafaat grmeye haklan vard. Bunda da gzm yoktu. Dorusu ok atik davranmlar ve bu mthi suikasdi hazrlyanlar ok ksa bir zaman iinde su delilleri ile birlikte yakalamaa muvaffak olmulard. Daha da fazla mkafat grseler yine de itiraz etmezdim. Fakat benimle megul olan yoktu. Sonra baz laflar da oluyordu. Birok arkadam bana geliyorlar,binlerce lira cret ve ikramiye aldm syl yorlar, hasislii bir yana brakarak kendilerine ziyafet ekmemi istiyorlar d, ite beni en ok tahrik eden hadise de bu oldu. Hem be para alma, hem stelik apkan, ceketini kaybet, hem de byle bir hasislik iftiralarna ura! Adalet bunun neresinde?

ATATRK'E TELGRAF EKLP PARAMI ISTEDIM

Baktm ki, kimseyi inandramayacam, kimse bu ii be para almadan Allah rzas iin yaptma kani olmayarak, harekete gemeye karar verdim. Sonra bir pheye de dm bulunuyordum. yle ya, bykleri miz elbette ben fakirin hakkn yemezlerdi. Belki benim iin de bir para gndermi, fakat mracaat etmemi olduum iin bunu bana vermemiler di. Hapishane mdrlnde, jandarma kumandanhndaki tandklara sordum. Polisteki ahbaplarmn malmatlarn yokladm. Hi biri birey bilmiyorlard. Allah selamet versin, benim bir arkadam vard. Ve benim bu iten be para almak yle dursun, stelik apkam ve ceketimi de kaybetmi olduumu yakndan biliyordu. Bir gn dert yanarken yle dedi:"Ben senin bu iten be para almadn biliyorum ama, halkn az torba deil ki, dikilsin. Herkes senin binlerce lira aldn urada burada syleyip duruyor. Ben senin yerinde olsam dorudan doruya Gazi'ye bir telgraf eker, hakkm isterim." Biraz dnnce arkadamn hite yanl dnmedii kanaatine vardm. Eer bu mracaatm netice vermezse, herkes benim bu i iin be para almam olduuma inanacakt. Yok, bu mracaatm netice verir de bana hakkm olan para gnderilecek olursa , o zaman da arkadalarma istedikleri ziyafeti eker, yeni bir elbise ile bir apka da alabilirdim. Fakat ben bu karar verinceye kadar tam bir sene gemi bulunuyordu. Bu karar verdikten sonra hemen eve kotum. Kad kalemi elime alp msveddeler hazrlamaa baladm. Tam on alt defa yazdm, bozdum. Nihayet mna sip bir telgraf sureti hazrladm. Bu telgrafn meali aynen yle idi: "Gazi Hazretlerine Ankara Geen sene izmir'de ahs devletinize vaki suikast failleri maznunlarn hkm idamlarn istiklal Mahkemesi aliyesinin emri ile ifa ve emri hk meti infaz ettim. Ankara'dan viird eden ikramiyeden hibir suretle mste fit olamadm. Binaenaleyh bu hususta hakkm varsa hakkmn verilmesi ricasiyle bilvesile teyidi hrmetler eylerim. Cellat Ali" Zannedersem bu telgrafm hite fena yazlmamt. Ve mutlaka bir para, ikramiye de istemiyordum. Sadece eer hakkm varsa verilmesini rica ediyordum. Ertesi gn bu telgrafn mealini bir defa daha okudum ve tashih edilecek bir nokta bulamaynca telgrafhanenin yolunu tuttum.
193

192

Telgraf memuru telgraf okuyunca yerinden frlad. Ve bunu ekemeyeceini syledi. Merkez postanesine mracaat etmemi tavsiye etti. Merkez pastahanesine gidince beni posta telgraf mdrnn yanna kardlar. Meer Gazi Hazretlerine telgraf ekmek mhim bir mesele imi. Telgraf birka defa okudular. Hviyetimi tahkik ettiler. Posta mdr beni bu telgraf ekmekten vazgeirmek iin birtakm tavsiyelerde bulundu. Fakat kararmn kati olduunu grnce bir deftere imza attrd. Ve telgrafm ancak bundan sonra kabul etti. Merakla neticeyi bekliyordum. Aradan bir iki gn geti. Birdenbire bir sabah karmda bir polis memuru grdm. Vali beni acele grmek istiyor mu. Polis memuru bunun sebebini bilmiyordu ama, ben pekl tahmin ediyordum. Vali biraz sert davrand. Bu meseleden neden evvela kendisi ne malmat vermemi olduumu, kendisine neden mracaat etmediimi sordu. Ondan sonra da beni polis mdrne yollad. Polis mdrn daha hiddetli buldum. Uzun uzun sylendi durdu. Herhalde fena halde halan m olacaklard ki byle kzgn idiler. Ben kendisine u cevab verdini: "Aradan bir sene geti. Ankara'dan on bin lira ikramiye geldiini ve bunun paylaldn da biliyorum. Bana bundan be para bile verilmedi. stelik ceketimi ve yeni apkam da kaybettim. Bugne kadar hakkm verilir diye bekledim. Fakat unutulmu olduunu grdm. stelik arkadalarm benim binlerce lira alm olduu mu sanyorlar. Kimseye dert anlatamyorum. En sonra da telgraf ekmeye mecbur oldum. Ben sadaka filan istemiyorum. Eer hakkm varsa bu hakkmn verilmesini istiyorum." Polis mdr bunun zerine bana bir kt uzatarak "unu imzala" dedi. Kad okumadan imzaladm. Bunu ald. Sonra ekmecesini ekti ve bir tomar para kard "say" dedi. Saydm tam bin beyz lira vard. "Bin beyz lira" dedim."Evet! Al bunu afiyetle ye! Ankara'dan gnderildi" dedi. Polis mdrnn yanndan memnun olarak ktm. Ve ilk olarak bana bu fikri veren arkadama elli bin lira hediye ettim ve bunu afiyetle yemesini syledim. ite otuz senelik meslek hayatmda aldm toplu para bundan ibaret kald. Bununla kk bir ev edindim. Borlanm verdim. Bir mddet rahat yaadm.

KONYA AStLERNt DE BEN ASTIM

Nallhan'da jandarma kumandan ile ekiyay astktan sonra Konya isyan hadisesinin sulularn asmak vazifesi de bana dt, isyan esnasn da ben de Konya'da bulunuyordum. Ve asi kuvvetlere kar Aladdin tepe sinde sonuna kadar mukavemet eden askerler arasnda ben de vardm. Hayatm bir mucize kabilinden kurtardm. Birok kahraman silah arkada mn mehur asi Deliba'n gruhu tarafndan katledilmesine ahit oldum. Bu memleket hainlerine kar mthi bir kin besliyordum. Alt arkadam la beraber mucize kabilinden hayatmz kurtararak katk. ok kr isyan bastrld. Asilerin elebalarn cehenneme gndermek sras gelince bu ie yine ben talip oldum, istiklal Mahkemesi mddeiumumisi Hacim Bey(Hacim Muhiddin arkl) bu ie beni memur etti. Ve Vali Mustafa Remzi'yi, Belediye Reisi Kad Hilmi'yi, umral Kamil'i, Sultaniydi Zihni'yi, Deliba'n kardei opur mer'i hep ben astm. Ve bunlar asar ken de zerre kadar bir merhamet hissetmedim. Deliba' da ben asmak isterdim. Fakat onun kaderinde ipte can vermek yokmu. Hac Memi adndaki bir adam bu ii kafasn kesmek suretiyle yapt. Ve kestii kafay hkmete teslim etti. Ben o zaman Karaman'da bulunuyordum. Hacim Bey bana Konya'ya giderek idama mahkm olanlar asmam bildirmiti. Ben Deliba'n kafa sn bir kutuya yerletirerek Konya'nn yolunu tutum. Ve bunu doruca askeri karargha gtrerek kumandana gsterdim. Herkes bu kafaya tkrd. Ondan sonra kesik kafay aldm ve hkmet meydannda havuz banda bir sra geirerek diktim. Karsna da kardei opur mer'i asacam sehpay yerletirdim. O zaman birok kimse ve opur mer azl bir haydut olan Deliba'n ldrlm olduuna inanmyorlard, idama mahkm olmu olan bu sersemler, hl bu azl haydutun Konya'y basarak kendilerini kurtarac; n mit ediyorlard. opur mer buna o kadar inanyordu ki, hapeshan deki kimselere bol keseden mevkiler bile vadediyordu. Ben bilhass opur mer'i bir an evvel asmak iin sabrszlanyordum. Onu hapisha ne mdrnn odasna alp da kendisine aslmaa hazr olmasn syledi imiz zaman bile ftur getirmedi: "Beni asamazsnz dedi, kardeim o zamana kadar Konya'ya gelir." Dayanamadm, "Deliba geldi bile Konya'ya! lmeden evvel onu greceksin!" dedim. Bu szlerimden phelendi. Fakat ben fazla izahat vermedim. Bu azl haydut lmn eiinde olduu halde hl edepsizlik ediyordu.
195

194

Hkmete, Trk ordusuna svp sayyordu. Onu daha fazla syletmeden yaka paa sehpann altna gtrdk. O zaman srn tepesinde duran kafay iaret ettim. "Bak hele una, dedim. Gryorsun ya, sana Deliba Konya'dadr dediim zaman bana inanmamtn. Grdn m imdi karde ini?" opur mer kardeinin kafasn hemen tand. Ve sehpann altna giderken bile edepsizlii brakmayan haydut birdenbire slanm kediye dnd. Taz gibi titriyordu. "Hadi bakalm, k u masaya. Kardeinle kar karya cehennemi boyla!" dedim. Fakat opur mer'in artk kpr dayacak hali kalmamt. Onu g bela masaya kardk. Yal ipi bir hamlede boazna geirdikten sonra masaya bir tekme vurdum. Birka defa sallanp olduu yerde dnd. Sonra tam hain kardeiyle yz yze vaziyette geberdi gitti. Konya asilerini asarken, tekrar ediyorum, zerre kadar bir merhamet hissi duymadm. Trk ordusunu arkadan vurmak isteyen, pek ok masu mun kann dken, Konya halkna da zulm eden bu asiler cehennemi boyladktan sonra bir huzur bile duydum.
C E L L A T L K T A T E R A K K I KAYDETMTM5

etmi, necede yakalanan suikastileri istiklal Mahkemesi idama mahkm etmiti. Bunlarn on n temmuzun .15. gecesi ben astm. Hayatmda en fazla heyecan duyduum idamlar da bunlar oldu. nk asm olduum bu on kii arasnda mebuslar, vekiller ve paalar da vard. Btn meslek hayatmda daha yksek mevkide insanlar asmadm. Size bu on kiiyi sra ile nasl astm, onlarn son demlerini anlatrken tabii daha evvelki safhalardan bahsetmeme lzum yok. Bu suikasdin nasl tertip edildiini, istiklal Mahkemesi'nin heyecanl safhalar ve bunlarn idama mahkm olular ile hibir alakam yok. Ben yalnz son safhasn biliyorum. Beni arp da ertesi sabah bu on kiiyi idam edeceim, bunun iin icabeden hazrlklar yapmam mahrem olarak bildirildii zaman, byk bir heyecan duyduumu saklayamam. Hatta bu ii evvela kabul etmemeyi bile dndm. Sonra da kabul ettim. Madem ki bunlar sevgili Gazi'yi ldrmek istemiler ve bunu mahkemede itiraf ederek lme mahkm olmulard, bu kanuni hkm yerine getirmek lazmd. O gn gizlice on sehpa hazrladm. Her ihtimale kar ihtiyatl davranmak lazm geldiinden on yerine on be ip hazrladm. Btn gnm bunlarla geti. Gn batnca jandarmalar hkmn infaz edilecei hkmet kona civarnda sk bir kordon altna aldlar. Hi kimseyi brakmyorlar, ku uurmuyorlard. Ben bile buraya girip karken birka defa zorlua uradm. Hele bir defasnda kim olduumu tanmayan bir jandarma beni ieri brakmamak iin ayak diredi. Az kalsn vazifemi bile yapamayacaktm. Ben cellat olduumu syledike nefer, "ister cellat ol, ister Azrail! B^en emir aldm, kimseyi brakmam, zorla gemek istersen seni vururum" diyordu. Talihin u garip cilevesine bakn ki ben on kiinin cann almaa hazrlanrken, az kalsn kendi canm elden gidiyordu. Ne ise uzatmyalm gece saat 12'de on sehpa da yerlerine dikilmi bulunuyordu. Tabii bu hadise izmirlilerin gznden kamam ve btn izmir halk jandarma kordonunun arkasna ylmt. Herkes heyecanla bu tarihi gecede cereyan edecek olan hadiseleri bekliyordu. dama mahkm olan bu on kii, balarna gelecek olan felaketi pekl biliyorlard. Sonradan hapishane mdr Nuri Bey'den rendim. Ge vakte kadar kararn tefhimini beklemiler. Ve ancak saat 11'de hcre lerine ekilip yatmlar. Tabii hepsi byk bir endie iinde bulunuyorlar d. Yalnz Ziya Hurit soukkanlln ve neesini kaybetmemi hatta ge vakit arkadalarna erbeti Kadri Usta'dan erbet getirterek ikram etmi
197

Konya isyan mahkmlarn asarken bu ite pek ziyade terraki ettiimi anladm. Bundan soma izmir'e avdetimde birok vatan hainini aserken bu itiki ihtisasm da artt. insan kendisine bir meslek setikten sonra bu meslekte terraki etmeli dir. Eer terakki etmezse bu meslekte kabiliyeti yok demektir. Akl varsa kendisine baka bir meslek semelidir. Ben ise bu ite hakikaten istidat sahibi olduumu renmi bulunuyordum. Nitekim izmir suikasdi mahkmlarn da asmak ii bu ihtisasma gvenilerek bana verildi. Bu iten de yzmn ak ile ktm.
EN OK IZMIR SUIKASDI SANKLARN ASARKEN HEYECANLANDM

Hazr sras gelmiken, bana bu paray temin eden izmir suikasdi faille rini nasl astm, bunlarn son demlerini anlataym. zmir sikasdini herkes bilir. 1926 ylnda balarnda Rize milletvekili Ziya Hurit ile eski Maaliye Nazr kr olmak zere baz kimseler izmir'i ziyaret niyetinde olan Gazi'yi tabanca ve bombalarla ldrmeye karar vermiler, Giritli evki adnda biri de bunu haber alarak ihbar
196

ve:"Bu son erbetimizdir. lm erbetini imeden evvel hi olmazsa Kadri Usta'mn nefis erbetinden kana kana ielim" demi, alay etmiti. dam edileceklerin says on olduundan ie erken balamak lazm geliyordu. Mevsim yaz olduundan ortalk abuk aanyordu. Onun iin hapishane mdr Nuri Bey'le hkm idam icra mesuliyetini stne alan Bornova Jandarma takm kumandan mlazim evvel efik Bey idam iine saat bir buukta balamak emrini verdiler. LK OLARAK KR BEYN KAPISIN ALDIK ilk olarak zmit mebusu kr Bey'in hcresinin kapsna geldik. Hapishanenin iinde derin bir sessizlik hkm sryordu. Herkes uykuda idi. Kapy birka defa tkrdattk. kr Bey hemen uyand. Sonradan rendik daha yeni yatmm. Ge vakte kadar yaz yazm ve tam U paket de sigara imi. Bo paketler masann zerinde duruyordu. Kapnn zerindeki pencereden ban uzatt:"Ne var, ne istiyorsunuz?" diye sordu. Biz aldmz talimata gre cevap verdik: "Ankara'dan hkmleriniz geldi. Size hemen tebli etmek emrini aldk." kr Bey biraz arr gibi oldu:"Hkm gece tebli edeceksiniz demek?" "Evet, u anda stiklal Mahkemesi sizi bekliyor." "Durun yle ise hemen giyineyim." kr Bey kapsn alann azraili olduunu aklndan bile geirmiyordu. Biz dardan onu seyrediyorduk. Dikkatli ve itina ile giyiniyordu. Kravatn bile takt. Sonra ayakkablarn giymek iin uramaa balad. lmn hemen eiinde yaplan bu tuvalet hem lzumsuzdu, hem de bize ok vakit kaybettirecekti. Hani bir tra olmad kalmt. O zaman mda hale ettik:"Ayakkab giymiye lzum yok. Terlikle gidebilirsiniz. Hkm yandaki odada tebli olunacak" dedik. "Pekl yle ise" dedi. Kendisine son bir defa daha eki dzen verdikten sonra yine masann stnde duran yarm paket sigarasiyle kibritini ald. Bunlar cebine yerletirdi. Ve kapy aarak dar kt. Kapnn arkasnda Mustafa avu elinde kelepe ile bekliyordu. kr Bey dar kar kmaz hemen kollarn arkadan evi rip kelepeyi bileklerine geirdi. kr Bey "Ne oluyor, ne yapyorsu nuz?" diye sylendi. Fakat kelepelerin souk demirini hissedince her eyi anlad. Bylece idam hkmn kendisine tebli edecek heyetin bulunduu odaya gittik. Teblii byk bir soukkanllkla dinledi. Hi birey syle medi. Sordular, "bir vasiyetin var m?" Tok bir sesle cevap verdi, "yok". Yandaki odada bir hoca bekliyordu. Onu odaya geirdik. Hoca kendisine 198

dini telkinatta bulundu. Sonra dar ktk. Otomabile atladk ve kendisini asacamz sehpann altna getirdik. kr Bey soukkanllm muhafaza ediyordu, "Beni kim asacak" diye sordu. "Ben asacam efendim" diye cevap verdim. "Rica ederim vazifeni iyi yap, bana eziyet ektirme!" dedi. "Hi merak etmeyiniz beyefendi" diye cevap verdim. Fakat kr Bey'e verdiim sz malesef tutamadm. Kt bir talih eseri olarak kendisini zahmetsiz bir ekilde asamadm. Bundan dolay da hl mtessirim ve azap hissederim. Masann stne knca ilmii boynuna itina ile geirdim. Ve skt zaman ilmik ensesine gelsin diye bunu yan tarafa getirip braktm. Bu ekilde aslan insanlar en ufak bir strap duymadan lrler. Fakat insann lrken de talihi olmal. Yoksa ne kadar dikkat edilirse, ne kadar gayret sarfedilirse beyhudedir. Ben her eyi mkemmel bir surette hazrlayp da masaya tekmeyi vurunca kr Bey salland. Azndan kan nefes ate gibi yzm yakarken bir de trd duyuldu. Ve ip koptu. kr Bey yere dt. Hay aksi eytan! KR BEYN K KEZ Pl KOPTU Muavinlerim kendisini yerden kaldrrken bu sefer ben abucak ihtiyat iplerden birini makaraya taktm. Ve kr Bey'i tekrar masann zerine karp ilmii tekrar boynuna itina ile geirdim. Ve hemen masay devir dim. Fakat talihe bakn ki, bu sefer de istediim olmad. kinci seferinde makara yerinden koparak kr Bey'in bana dt. Ve beraberce yere yuvarlandlar. Tekrar onu kaldrdmz zaman kr Bey bir of ekti ve "yeter eziyet etmeyin fazla" diye inledi. Hissettiim teessr pek bykt, "Allah hakk iin istemeden oldu bunlar kr Bey" dedim, fakat merak etmeyin nc seferinde sizi ok rahat bir ekilde asacam." . Makaray tekrar yerine taktm. Ip geirmek iin vakit yoktu. Adamcaz fazla bekletip zmemek iin hemen Trabzon mebusu Hafz Mehmet Bey iin hazrlam olduum yandaki sehpaya gtrdm. Tekrar masaya karp ipi boynuna geirdim. tina ile ilmii taktm. Ve masaya tekmeyi vurdum. ok kr bu sefer birey olmad! Daha ikinci sallanta bacaklarna sarlp onu aa doru ektim. Beklediim "at" sesini duyunca rahatlayarak braktm. Hkm idam infaz edilmi ve kr Bey artk lm bulunuyordu. Yine tekrar ediyorum ki, bu hadise meslek hayatmda bir idam hkm-

199

n yerine getirirken uradm yegane baarszlktr. Ve Allah ahittir, en ufak bir kabahatim yoktur. kr Bey'i asmtm ama imanm da gevremiti. stste iki defa ipin kopmas ne de olsa asabm bozmutu. Zavall adama hi istemediim halde eziyet ektirmitim. Ben bana tevdi edilen her adama merhametle bakarm. Katil ise, birini ldrm ise, bunun cezasn bizzat ekecei iin, esas borcunu can ile deyece iin masum saylr. Onlar mmkn mertebe ac duymadan, abuk ve gzel asmaa dikkat ederim.
LM KARSNDA METINDILER

kr Bey'in arkadlanna gelince, gazeteler onlar iin pek ar eyler yazyorlard. Hiyanetlerini tel'in ediyorlar, Gazi'ye suikasde karar vermek memlekete suikasde karar vermekle birdir diyorlard. Ben siyasetten anla madm iin onlann layk olduklar suun hakl veya haksz olduunu syleyemem. Yalnz onlar lm karsnda son derece metin ve efendi buldum. Hele Ziya Hurit! Onu en son astm iin ondan en son bahset mem lazm geliyor. kr Bey'den sonra sra Trabzon mebusu Hafz Mehmet Bey'e gelmi ti. Onu da ayn ekilde uyandrdk. Dar kp da Mustafa avu bilekle rine kelepeyi geirince o da her eyi anlad, "beni idam m edeceksiniz" dedi. "Bilmiyoruz, sizi mdrn odasna gtryoruz" diye cevap verdik. Hafz Mehmet Bey, idama mahkm olduu hakkndaki karar okunurken skunetini muhafaza etti. Yalnz rengi kalmamt. Sordular, "bir vasiye tin var m Hafz Bey?" u cevab verdi, "Be param yok. Yalnz ldkten sonra elbiselerimin ve amarlarmn yeenim Vahab'a verilmesini vasi yet ediyorum." Hafz Bey hocann yannda fazla kalmad. Yolda da hi bir ey konu muyordu. Sakin bir tavr vard. Derin bir dnceye dalm grnyordu. Sehpann altna gelinceye kadar bu sakin tavr muhafaza etti. Artk hkm idam yerine getirmem icabediyordu ki birden, "Kl Ali Bey'i grmek istiyorum" dedi. "Artk buna imkn ve zaman yok" diye cevap verdim. "Hayr mutlaka grmek istiyorum kendisini"dedi. Ne yapabilirdik? Onun bu son isteini yerine getirmee imkn yoktu, tabii. Bunu mmkn merte be tatl bir ekilde syleyerek koluna girdim ve onu ipin altna doru yavaa srkledim. Fakat Hafz Mehmet Bey hrnlamt. O zamana kadar muhafaza ettii skuneti kaybetmiti. "Hayr beni asamazsnz.
200

Buna selahiyetiniz yok. Kl Ali Bey'i grmek istiyorum. Siz bana onu bulunuz" diyordu. Bu srada ipin altna gelmitik. Ben Hafz Bey'in gsterdii bu asabiyeti ok hakl bulmakla beraber, nihayet vazifemi de yapmak mecburiyetinde idim. ok iim vard. Ondan baka aslmak iin srada bekleyen on bir kii daha vard. Bunlar bekletmek, bunlarn hakk n yemek olur mu idi? Nazik bir tavrla, "Kl Ali Bey'i grmenize imkn yok Haliz Bey, mukadderatnza boyun einiz. Ltfen u masaya kar msnz" dedim. Hafz Mehmet Bey baka are kalmadn grnce nazik davetimi kabul ederek masaya kt. Ben de ilmii dikkatle boynuna geirdim. Hafz Mehmet Bey son olarak "bu yaptnz zulmdr" diye bard. Belki daha bir eyler syleyecek, barp aracakt. Fakat bunla r dinleyecek vaktimiz yoktu. Masay hemen devirdim, ip tekrar kopacak diye dm kopuyordu. Fakat olmad. Birka saniye iinde ruhunu teslim etti. nc idam sras opur Hilmi'nin idi. O da kelepe bileklerine geer gemez her eyi anlad. "Aslacaz yle mi?" diye sordu. "Biz birey bilmiyoruz" dedik. Mdrn odasnda hkm dinlerken sakindi. Yalnz durmadan terliyordu. Elleri kelepede olduundan terini de silemiyordu. Nihayet son sual kendisine tevcih edildi. "Bir vasiyetin var m?" Meer opur Hilmi bana gelecek akibeti nceden tahmin ettiinden vasiyetini bile hazrlam ve yazm. u cevab verdi: "Cebimde krmz bir kda sarl vasiyetim var. Onu alnz ve aabeyime veriniz." Cebinden vasiyet nameyi aldlar ve bunu zapta geirdiler. "imdi tvbenizi yapnz, yandaki odada hoca sizi bekliyor." opur Hilmi tam hazrlkl olduunu gsterir bir tavrla, "lzumu yok. Ben tvbemi yaptm. Allah birdir. Nazr ve eriki yoktur" diye cevap verdi. O halde artk lme gidebilirdi. Mdr bana iaret etti. Ben de jandarmalara iaret ettim. opur Hilmi'nin koluna girerek kendisini kaldrmak istedik. Fakat o bizim yardmmza muhta olmadn ^syliyerek ayaa kalkt. Otomobilde de birey sylemedi. Ancak otomobilden inip de karsnda az sonra cann verecei sehpay grnce birden irkildi. Yksek bir sesle "bu hkm kanuni ve vicdani deildir" diye bard. "Sakin olun Hilmi Bey dedim. Hepimiz sonunda lecek deil miyiz? Sizin mukadderatnzda bu varm, insanlar ne yapsa lar alnlarndaki yazy silemezler. Ltfen u masaya kn da ilmii boynunuza iyi geireyim. Eziyet ekmeden ruhunuzu teslim edebilesiniz." Bu dosta nasihatlerimi dinledi. Masaya k. Dediimi yapmay bekledi. Ben ipi boynuna geirdim. Dm bermutat yana aldm. Ondan sonra inip masaya bir tekme attm. opur Hilmi birka defa salland. Sonra
201

bacaklarndan tutup ekmeme lzum kalmadan amudu fkarisinin krld na iaret olan "at" sesini duydum. O da ruhunu teslim etmiti.
S R A L A Z I S M A I L ' D E IDI

imdi lm srs Laz ismail'de idi. Laz ismail yatmadan evvel iskambil falna bakm. Ve gardiyanlarn ifadesine nazaran fal ok iyi km ve Gazi'nin kendisini affetmi olduu na inanm. Mcmmun bir halde yatana girmi. Onu uyandrdmz zaman meseleyi hemen anlad. Byk br aknlk iinde "bari msade edin de abdest alp iki rekat namaz klaym" dedi. Msade ettik. Abdest alp iki rekat namaz kld. Namazdan sonra mdri yet odasna giderken bizden mtemadiyen izahat almak istiyordu. Tabii hibirey sylemedik. Fakat o da idam hkm kendisine tefhim edilince birdenbire alamaa balad. Mtemadiyen "beni Gazi Paa affetti. Ben cahil bir adamm. Beni kandrdlar" diye dnp duruyordu. Laz ismail'in akl bana gelmiti ama pek geti. imdi bu kadar layacak, dnecek yerde, neden bu ie burnunu sokmu, kendisine veri len Paa'ya ate etme vazifesini almt?" Laz ismail heyecandan baylr gibi olarak kendisinden geti. Yzne su serperek kendisini aylttk. Hi bir vasiyette bulunmad. Hocann da ayak larna kapanarak af edilmesine tavassutunu ricaya balad. Zavall hoca arm kalmt. Elinde birey yoktu ki. "Brakn beni Allah akna! Ben masumum !" deyip duruyordu. Otomobil sehpann altna durduu zaman huysuzluunu son raddeye kard. Bu sefer kendisini bir trl otomobilden indiremiyorduk. Kimimize kafasiyle tos vuruyor, kimimize durmadan tekme savuruyordu. phe yok ki biz de kendisine ayn ekilde mukabele edebilir ve bilekleri kelepeli olduu iin onu adam akll hrpalayabilirdik. Fakat bunu yapm yorduk. Muavinlerime kati emir vermitim. lm yolunda olan bir kimse ye fenalk yapmak, cann actmak doru deildi. Tekmeleri sessizce sineye ekiyorduk. Yine onu mmkn mertebe incitmemiye alarak otomobilden indirdik. imdi " Gazi'yi grmek istiyorum. Gazi'ye yldrm telgraf ekeceim. Beni affetti o. Siz de greceksiniz" diye tutturmutu. "Olum ismail dedim, bir erkee kaderin nnde bu kadar barp ar mak, korkaklk gstermek yaramaz. Hi kimse itiraz etmedi. Hakknda verilen bu hkmn deimesine imkn yok. Sakin ol. lm merte kabul et. Eer byle barp armakta devam edecek olursan, rpnmaktan 202

vazgemezsen neticede yine sen zararl karsn. rk seni gzel asmam. Rahat rahat lmez ipte eziyet ekersin." Fakat bu nasihatim de para etmedi. Laz ismail barp armakta ve rpnmakta srar ediyordu. Nasihat dinleyecek bir halde deildi. Baktm ki nasihat filan para etmiyecek. Laz ismail'i teskin etmeye imkn yok, muavinlerime dnerek iaret ettim. Onu yine karga tulumba ederek ipin altna kadar getirdik. Bu halde masann stne doru kaldrdk. Yal ipi hemen boynuna geirip masay ektim. Havada frldak gibi dnd. Bacaklarm ap kapad. Sonra sakin kald. Muavinlerimden biri yaklap bacaklarndan ekince boynu uzad. Onun da ense kemii krlm ve tabii ruhunu teslim etmiti. Bir dakika evvel rpnp duran ve barp aran adamla bu sakin ve dilsiz mevta arasnda ne byk bir fark vard Yarabbi! Laz ismail'den sonra sra Grc Yusuf a geldi. Onun uyandrdmz ve kararn tebli edileceini sylediimiz zaman heyecan iinde, "af m edil dik?" diye sordu. "Bilmiyoruz" diye sorduk. Grc Yusuf heyecan iinde giyindi. Talihin ne garip cilvesi ki, biz ona lme mahkm olduunu ve idam edileceini sylemee hazrlanr ken, o af kararnn tebli edileceini sanyor ve seviniyordu. Dar kar ken kelepeleri bileine geirinceye kadar sevin iindeydi. Fakat kelepeler bileklerine taklr taklmaz meseleyi anlar gibi oldu. Ve mdryet odasnda kendisine karar okununca, "yalnz beni mi asacaksnz?" diye sordu. "Hayr. Hepiniz idama mahkm oldunuz. Hepiniz aslacaks nz!" dedik. O zaman ban sallad ve "Benim hibir kabahatim yok. Beni onlar yakt. Fakat eer beni affedici olursanz Kafkasyadaki btn adam larn hrmetini kazanrsnz" dedi. Bu yolda daha birok eyler syledi. Fakat onu dinleyecek vaktimiz yoktu. Bunlar brakmasn ve vasiyetini sylemesini syledik. * Bu szlerinin ve tavsiyelerinin para etmediini grnce Batum'daki adresini verdi ve "ocuklarm okutsunlar. Vasiyetim bundan ibarettir" dedi. Hoca telkini yaptktan ve srtna da beyaz gmlek geirildikten sonra "Allah insan imandan ayrmasn" dedi. O zamana kadar skunetini muha faza ettii halde bundan sonra huysuzlua balad. Bize ve etrafndakilere sp saymaya balad. Otomobile de zorla girdi. Sehpann nnde indii zaman hiddeti bsbtn artt, ileri geri sylenip duruyordu. Ben nazik bir tavrla bundan vazgemesini tavsiye ettim. Mukadderata boyun emesini syledim. Fakat bu szlerim de kendisini teskin etmedi. Masaya zorla 203

kardk. Bir hamlede ipi boynuna geirdim. O, son olarak "Allah belan versin!" diye haykrd. Belki, belki deil muhakkak daha bir ok kfrler savuracak, sp sayacakt. Fakat bun meydan kalmad. Masay hemen devirdim. Bir dakika sonra ise artk hayatta deildi. Grc Yusuf u sehpada braktktan sonra sras gelen Arif Bey'n hcre sine gittik. Arif Bey'i uyandrp da kararn tefhim edileceini sylediimiz zaman o da tpk kr Bey gibi itina ile giyindi. Hatta masann stnde bulunan kolonya iesini de alarak, yzne, ellerine ve salarna bol bol kolonya srd. Hcresinden byk bir mitle kt. Fakat bileklerine ani olarak kelep eler taklnca, hissettii sukutu hayal pek byk oldu:" Beni asacak ms nz yoksa? Beni sehpaya gtrmek iin mi uyandrdnz?" diye sordu. Cevap vermeden kendisini mdryet odasna soktuk. Karar okunurken, "kaacak, elinizden kurtulacak deilim ya, karn u kelepeleri. Bam tutmak istiyorum. Bam ok aryor" dedi. Sonra ban masaya dayayarak bir mddet yle durdu. Kendisini daha fazla bekleyemezdik. imiz oktu. Nazikane bir tavrla vasiyeti sorul du: "Ben, byle bir menhus lmle deil, harbde arparak lmek ister dim. Drtyz liram var. Bu paray kardeim Halid'e verin.Hem ben Gazi'ye bir telgraf ekeceim. Ellerimi zn de yazaym. Hkm adalete uygun deildir?" dedi. Buna imkn olmad, fakat ekmek istedii telgra f yazdrabilecei bildirildi. O syledi biri yazd. Arif Bey bu telgrafnda affedilmesi iin yalvaryor ve sehpann banda bile af hakkndaki cevab n bekliyeceini ifade ediyordu. Telgraf hemen gnderildi.Yandaki odaya geerek hocann yannda bir mddet kald. Tvbe ve istifar etti. Beyaz gmlei giydirip otomobile bindik. Arif Bey vakit kazanmak iin yava ahreket etmemizi rica ediyor du. Telgrafn Gazi'ye hemen verileceini ve Gazi'nin de kendisini affede ceini kuvvetle mit ediyordu. Biz de inallah diyorduk. ofr kendisini teselli etmek iin otomobili yava sryordu. Sehpann ynma gelince durduk. Aaya inince Arif Bey, "acaba telgraf ekildi ki?" diye sordu. Mutlaka ekilmi icabedecei hakknda kendisine teminat verdik. Bu teminatla olduka sakinleti: "O halde nerede ise af edildiim hakkndaki cevap gelir" dedi. Gzleri sokak kesinde idi. Onu yava yava sehpaya doru srkledim. Masaya kardm. Zavall Arif Bey'in gzleri hl sokak banda idi. "Gekalmasa bari" diye sylendi. Arkasna getim. O daha mitle etrafna bakarken bir tekmede masay devirdim. Bylece mit iinde iken ruhunu teslim etti.
?04

ARF BEYDEN SONRA RASM BEYl ASTIK

Arif Bey'den sonra Rasim Bey'i astk. Baytar miralay olan Rasim Bey lm son derece metin bir tavrla karlad. Hibirey sylemedi. Yalnz kendisinin vasiyeti sorulduu zaman yannda bulunan krk lirasnn ailesi ne verilmesini istedi. Mukadderatna tam bir asker gibi boyun emesini bildi. Bundan sonra sra smail Canbolat Bey'c geldi. smail Canbolat Bey uyannca, giyinmeden evvel su dkmiye gitti. Dnerken de derin bir of ekti. Son derece ciddi bir tavrla giyindi. Ve gzlklerini de itina ile alp takt. Mdriyet odasnda da vakann sonuna kadar muhafza etti. Meum lm karar okunurken yzndeki tek hat bile oynamad. Ve karar bitince sadece bir of daha ekti. Sra vasiyetinin sorulmasna gelmiti. u cevab verdi:" zerimde 150 Trk lirasiyle on Msr liras var. Bu paralar, saatimi ve parmamdaki nian yzn aileme teslim ediniz. Adresim Nianta, Kemal Bey apartman 2 numara dadr." Onun bu istekleri hemen zabtla tesbit edildi. Paralan, saati ve parmandaki nian halkas kartld. smail Canbolat Bey hocann yannda ksa bir mddet kald. Ve en ufak bir itirazda bulunmakszn otomobile binerek idam edilecei yere geldi. Soukkanllm,hl muhafaza ediyordu. Bana dnd, "hadi bu i abuk bitsin" dedi. Yine kendi kendine metin admlarla sehpann altna yrye rek masaya kt. Ben de yanna geldim. pi boynuna geirmeden evvel gzlklerini almak istedim. Fakat buna muvafakat etmedi. Ciddi bir tavr la "braknz, siz vazifenize.baknz" dedi. Ben de elimi ektim. pi dikkatle geirdim. Son derece vakur ve metin bir tavrla duruyor ve gzlklerinin stnden mehul bir noktaya bakyor du. O byle dururken ben de ani bir darbe ile masay devirdim. Bir anda hibir ac duymadan ruhunu teslim etti. ismail Canbolat Bey'in gsterdii bu vakar bana ok tesir etmiti. Derin bir teessr iinde yeniden hapishaneyi boyladk. Ve halis Turgut Bey'i uyandrmak iin kapy vurduk. Halis Turgut Bey ok derin bir uykuda idi. Onu bu tatl uykusundan uyandrmak bir hayli g oldu. Fakat uyanr uyanmaz da niye uyndrldn hemen anlad: "Demek lme gidiyoruz" dedi. Meum karar mdriyet odasnda kendisine tefhim edildii zaman u szleri syledi: "Allah ahittir ki olanlar bilmiyordum. Kimse ile muha205

beratm yoktur. Trkiye'ye hiyanet aklmdan bile gememitir. Ben memlekete bunca hizmetler vermi bir adamm. Ona nasl ihanet ederim?" Herkes ciddi bir tavrla bu szleri dinliyordu. Ben gayri ihtiyari kaderin ne mthi bir kuvvet olduuna, insanlar nasl felaketlere srkleyebilece ini dnyordum. Nihayet herkese sorulan sual ona da soruldu: "Vasiyetim udur. Evlatlarma tebli ediniz, siyasetle uramasnlar. Bugnk icabat daima dnsnler. ok okusunlar ve ok bilgili olsun lar. Cebimde 47 lira param var. Bunun 7 lirasn fukaraya sadaka olarak veriniz. 40 liray da aileme gndersinler. Otomobille sehpann bana giderken gn aarmaa balam bulunu yordu. Tatl serin bir rzgar kmt. O kadar yorgun, kanter iinde bulu nuyordum ki, bu serin rzgar bana bulunmaz bir nimet gibi geliyordu. Halis Turgut Bey sehpann nnde de zerre kadar soukkanlln ve metanetini kaybetmedi. Onu asarken son sz "Hay Allah, hay allah, yaasn millet" oldu.
HALS TURGUT BEYDEN SONRA DAHA DRT KY ASMAK CABEDYORDU

Halis Turgut beyden sonra daha drt kiiyi asmam icabediyordu. Acele etmek lazmd. nk gn ok abuk aydnlanacak, gndz ok abuk gelecekti. Halis Turgut Bey'den sonra idam sras Rt Paa'nn idi. Rt Paa'dan sonra ise Abidin Bey, Sar Edip Efe ve Ziya Hurit Bey vard. Rt Paa'nn hcresine girdiimiz zaman onu uyank bulduk. htiyar paa oturmu sigara saryordu. Bizi grnce "Ne oluyor? Bu grltler ne?" diye sordu. Bundan da kendisinin kan grltler yznden uyan m olduunu anladk. Kararn tefhim edileceini syleyerek kendisini mdriyet odasna davet ettik. Yzmze pheli pheli bakt. Ve birey demeden giyindi. Bermutat Mustafa avu onun da ellerine kelepeleri takt. O zaman meseleyi hemen anlad. Mdryet odasnda karar dinle dikten sonra gzlerinden yalar akmaa balad. Ve " ok nasihat ettim, dinlemediler. Hakknz var, beni asn. nk idama mahkm olmakla bir sene hapse mahkm olmak benim iin birdir. htiyar ve hastaym. Bir sene bile yaayp yaamayacam bilmiyorum. Rica ederim u gz yala rm silin, ellerim kelepede olduu iin silemiyorum. Sinirlerime hakim olamyorum." dedi. Arzusunu yerine getirdik. Vasiyeti sorulduu zaman: "Allah millete zeval vermesin" dedi. 206

Hoca son dini vazifesini ok abuk yapt. Otomobille sehpann yanna geldiimiz zaman ortalk adamakll aydnlanmaa yz tutmu bulunuyor du. Acele etmemiz lazmd. Rt Paa sehpay grnce " Ben askerim. Beni asmayn kuruna dizin bu mmkn m" diye sordu. Malesef mmkn olmad cevabn verince bana dnd "Kuzum beni asarken eziyet etme Allahakna" dedi. "Hi merak etmeyin paam bir saniye bile srmez" dedim. Szmde de durdum. Rt Paa birka saniye sonra ruhunu teslim etmi bulunuyordu. idam sras Abidin Bey'c gelip de bu karar kendisine bildirilince:" Hayr beni asmayn. Bu ekilde tehir edilmek istemem. Bana bir tabanca veriniz intihar edeyim" dedi. Kendisine malesef bunun mmkn olmad n bildirdik. O zaman kararn adaletsizliinden bahsetti ve bir vasiyeti olmadn syledi. Artk ne sylese.ne yapsa mukadderatnn seyrini deitiremeyeceini anlamt. Otomobille meydana gelirken etraf aydn lanm olduundan daha evvel astm kimseler grnyordu. "Hepsini astnz m?" diye sordu. "Sadece Ziya Hurit ile Sar Efe Edip kald" dedim. Otomobilden indik. Biraz sonra can verecei ipe dikkatle bakyor du. Vaktimiz kalmamt. Hafife kolundan tutarak onu sehpaya doru ektim. "Acele etme, ben kendim giderim" dedi. Ve olduka metin adm larla sehpann altna doru yrd. "Ellerim kelepede olmasa ipi de kendim takarm" dedi. Masann stne dikkatle kt. Gzlerini kapad. Bir anda ipi boazna geirip idam hkmn infaz ettim. Zahmetsiz ve abuk lmt. Astklarm on biri bulmutu. Daha iki kii kalmt. Hemen hapishaneye dndk. Ayn ekilde Sar Efe Edip'i de uyandr dk. Kalkt. izmelerini abuk giyemediinden epeyce vakit kaybettik. Hcreden kar kmaz bileklerine kelepeler taklnca her eyi anlad. Ve mdriyet odasnda karar sakin bir tavrla dinledi. Biricik sz:"Cezamz ekiyoruz" oldu. Herhangi bir vasiyette bulunmad. Yolda da sakindi. Kendi kendine bireyler mrldanyor, zannedersem dua ediyordu. Sehpann karsnda inince o da etrafna baknd: "Hep arkada lar burada! " diye sylendi. Onu acele acele masaya kardm. Ve ipi boazna geirip bir hamlede masay devirdim. Birka defa salland. Sa tarafa doru yarm dnd ve sakin kald.

207

ZYA HURT'N DAMA GDNE HAYRAN KALDIM

Geriye sadece bir kii Ziya Hrit kalmt. Hatralarmn yukarsnda da zannedersem birka defa Ziya Huritten bahsettim. Fakat onu nasl astm anlatrken, gstermi olduu metanetin harikuladeliini siz de anlyacak, onu eminim ki siz de takdir edeceksiniz. Bir insan lm karsnda ancak bu kadar soukkanl olabilir. Bin ksur adam astm, hi bir mahkmun bu derece soukkanl olduunu, lmle bu derece alay ettiini grmedim. Ziya Hurit'i uyandrdmz zaman saat altya geliyordu. Ortalk da tam manasile aydnlanm, gndz olmutu. Bizi kapda grnce "Ne var" diye sordu. O gece oniki defa sylediimiz yalan on nc defa tekrar ettik, "Hakknzdaki karar tebli olunacak, sizi bekliyorlar" dedik. Yzmze bakt ve sonra manal bir "Ya!" ekti. Yatandan dorula rak giyinmee balad. Hem giyiniyor hem de konuuyordu. "Demek mahkemeye gideceiz? Fakat mahkeme heyeti byle erken saatte kararn tefhim etmek iin neden zahmet etmi. Maamafi ortalk da aydnlanm." Ziya Hurit aslmaa gitmekte olduunu tahmin etmiyor deildi, ancak idam hkmlerinin sabaha kar karanlkta infaz edildiini de bildiinden bu ge kal izah edemiyordu. Her halde kendisinden baka tam on iki kiinin aslmas yznden vaktin bu kadar gecikmi olduunu hesap edemiyordu. Dar karken bileklerine kelepeler geirilince, artk phesi kalmad. "imdi anladm. Daha evvel de aklma gelmedi deil. Fakat bir an iin hakikaten mahkemeye sevk edileceimi sanmtm" dedi. Mdriyet odasnda tefhim edilen karan da tam tabirle, yzndeki tek hat oynamadan, byk bir soukkanllkla dinledi. Karar bitince "idama mahkm edilen daha kimler var?" diye sordu. "Sizinle beraber daha on iki kii." "Ne oldu onlar?" "Hepsi hakkndaki hkmler infaz edildi." "En sonraya biz mi kaldk?" "Evet!" "Desene ki bu ite bile yaya kaldk... Hey gidi talih hey! lmde bile ge kalyoruz." Sra vasiyetinin sorulmasna gelince u cevab verdi: "Ikiyz lira param var. Bununla bana bir mezar yaptrn. Paray kardeim Faik Bey'e verin. O yaptrsn. Yahut Nuri Bey, size rica ediyorum. Mezanm siz yaptnn!" Hapishane mdr Nuri Bey "hay hay" dedi. Fakat Ziya Hurit bu cevap la kani olmad. Alayl bir sesle ilave etti:"NuriBey, Nuri Bey! Eer vasi yetimi yerine getirmeyecek olursan Ahrette iki elim boaznda kalr. Sana Ahirette bir suikast tertip ederim, yakan kurtaramazsn!" 208

Bir kahkaha att. Fakat hepimiz o kadar byk bir dehet iinde idik ki, lmn karsnda keyifli keyifli kahkahalar atan Ziya Hurit'n bu neesi, hepimizi bir kat daha strap ve teessre sevkediyordu. Birka dakika sonra beyaz gmlei giymiti.:"Beyaz da bana ok yak r. Vatandamn karsna byle temiz bir kyafetle kmak ok iyi birey. Yalnz tra olamadm" dedi. Otomobilde giderken de mtemadiyen akalar yapyor, lmle alay etmekte devam ediyordu. Ziya Hurit iin hazrlanan sehpay Kemeralt'nda, suikast yapmay tasarlad yere yakn bulunan ve bizzat kald Gaffarzade otelinin nne kurmutuk. Yolda, sada solda ve meydan da aslm arkadalarn grdke keyifli keyifli glyor, hepsine bir isim takyor, hepsini bir eye benzetiyordu. Dierleri pek hatnmda kalmad ama, ismail Canbolat iin "lks lambas" dediini pekl hatrlyonm. Nihayet otomobil Kemeralt'na geldi ve durdu. Hi bir yardmmz istemeden arabadan indi. Can verecei sehpa ya bakt ve"ne de mkemmel ey! iyi bir salnca benziyor. Hem oraya aslnca dier insanlardan da daha yksek olacam deil mi" dedi. Yine alay ediyor, glyordu. Halbuki onun bu glleri, bende alama hissi uyandnyordu. Bir ara "Kl Ali nerede, gzm iliir gibi oldu" dedi. Yanl grmemiti. Kl Ali Bey bir resmi binann kapsnda bulunuyor ve bu son idam hkmnn ne ekilde infaz edileceini seyre hazrlanyor du. Ziya Hurit'in szlerini o da duymutu ki hemen bulunduu yere meldi, gizlendi. Ziya Hurit sonra bize dnd: "Beni kim asacak?" Cevap verdim "Ben asacam efendim?" "pi iyi hazrladn m, sakn ben aslrken dm filan olmasn?" "Hayr merak etmeyiniz, bir ey olmaz." "Teekkr ederim. Sen iinin ehli bir adama benziyorsun. Byle kimseleri takdir ederim. Ip de salam deil mi? Kopmaz ya..." "Kopmaz efendim, sizden daha ar arkadalannz da eken ayn iptir, merak buyurmaynz." "Oh oh ok gzel, ok gzel. Fakat u ipin salamln bir defa da kendim kontrol etmek isterim." Onun bu ekilde konumas dier arkadalan sabrszlandnyordu. Artk gne domu ortalk aydnlanmt. Bir an evvel iimizi bitirip gitmek istiyorduk. Yorulmutuk. Bunu o da sezdi: "Canm ne acele ediyorsunuz? Ne tela ediyorsunuz? lecek olan ben deil miyim? Tabii rahat rahat lmek isterim" dedi. Sonra yine bana dnd "Greyim seni vazifeni hakkiyle yap bize eziyet ektirme!" dedi. "Mtevekkil olun beyim! Merak etmeyin, en ufak bir eziyet duymayacaksnz" dedim. Bu kez "Sana inan yorum ve gveniyorum. Haydi bakalm gster kendini" dedi. 209

Yine metin admlarla sehpaya kadar giderek masann zerine kt. Yznde tebessm kaybolmadan yal ipe boynunu uzatt. Yine etrafna baknd "Haydi beyler ahirete mektup gndermek isteyen var m" dedi. Hi kimse cevap veremiyordu. Ben ilmii boynuna geirdikten sonra arkasna dndm. Ziya Hurit hl konuuyordu. Masaya tekmeyi indir meden u szleri sylyordu:" Oh oh meer aslmak ne gzel, ne elence li eymi. Haydi cellat yava yava ek ipi! Esasen hrriyet olmayan bir memlekette yaamak da haramdr. Ben gidiyorum ve size benim gibi ipte can vermediiniz iin acyorum. ok zavall insanlarsnz!" Masaya tekmeyi vurunca sesi kesildi. Birka defa salland. .Sonra hare ketsiz kald. Bam kaldrp yzne baktm zaman oktan lm oldu unu anladm. Fakat yznde hl mthi bir alayn silinmez izleri vard. OK KR ON KY ASMITIM ok kr iimi bitirmitim. Saat sabahn altsn vuruyordu. Bu suretle drt buuk saat iinde tam on kiiyi asm bulunuyordum. Zannedersem hi de fena bir rekor deildi bu... Ziya Hurit'i Gaffarzade Oteli'nin nnde asmtm. opur Hilmi tuafiyeqci Nuri Bey'in dkkannn nnde, Laz ismail ideli Kahve Sokann banda, Grc Yusuf aml Soka'nn aznda, San Edip Efe Beyler Soka banda, kr Bey Hkmet Park'nda Kahve karsnda, Arif Bey parkn ortasnda, Aladdin Bey camiinin karsnda, Rt Paa araba tavakkuf mahalinde, Halis Turgut Bey parkn deniz tarafnda, Rasim Bey Kla Kaps karsnda ve ismail Canbolat Bey Askeri Mahfel karsnda idam edilmilerdi. idam edilenlerin gslerine hep birbirlerine benzeyen, iri harflerle yazlm hkmleri ilitirilmiti. Mesela Ziya Hurit'in gsne aslan yafta yle idi: "Trk vatan ve namusunu kurtaran Aziz Reisicumhurumuz hazretlerine suikast icra ve Heyet-i Vekiliyeyi iskat ve taglibi hkmet edecei bir anda derdest edilip bilmuhakeme crmiyeti sabit olan ve Kanun-u Ceza'nn 53. maddesi delaletiyle 57. maddesinin fkrai mahsusasna tevfikan aiben idamna karar verilen Rize Mebusu Ziya Hurit." O gn onbinlerce izmirli leye kadar tehir edilen cesetleri seyretmi ler ve cesetler leden sonra Eref Paa Mezarl'nda hazrlanan mezarla ra defnedilmiti. Tabii ben bu srada derin bir uykuda bulunuyordum. O kadar yorgun
210

idim ki, ayakta zor duruyordum. stelik kargaalkta yepyeni apkamla ceketimi de kaybetmitim. Kimbilir hangi akgz bunlar arp gilnili. Herhalde bol ve rahat bir uykuya hak kazanmtm. Bitkin bir halde eve giderek derin bir uykuya daldm, ite izmir suikasdi fillerinin idamlar hadisesi bu ekilde ceryan etti.
ASTIIM GEN GZEL FINDIK KURDU BtR KADINDI

Meslek hayatmda en fazla tecasr hissettiim idam hadisesi de 23 yanda gen bir kadn asmamdr. Bu kadnn ad Vecahet Altn idi. Suu da ak Hasanla birlikte kocas Rdvan Altn' boarak ldrmekti. Vecahet gen, ok gzel, esmer fndk kurdu bir kadnd. O zamana kadar bin ksur erkek idam etmi, fakat hibir kadn asmamtm. Belki beceremem diye bunu da kabul etmek istemedim. Fakat srar karsnda kabul zorunda kaldm. Fakat sehpay ve gen gnahkar kadn asacam ipi hazrlarken hl dnceli idim. Ne yapaym asacam insanlar semek ii bana braklmyordu ki. ite hi de istemediim halde gen bir kadn asacaktm. ' Gece yarsndan sonra her ey hazrd. Doruca hapishaneye gittim. Hapishane mdr de beni bekliyordu. Vecahet Altn ayr bir hcrede deildi. Kadn mahkmlar arasnda yatyordu. Gardiyanlarla birlikte ieri girdik. Dierlerini uyandrmamak iin ok ihtiyatl ve sessiz hareket ediyorduk. Vecahet'in yatt yere geldiimiz zaman kendisini uyur bulduk. Yanndaki mahkmlar da derin bir uykuda idiler. O zaman daha nce vermi olduumuz kararla birden Vecahet'in azn tkadk. Kollarn bacaklarn tuttuk. Bu suretle hi grlt yapmadan kendisini dar kar dk. Tabii uyanm ve neye uradn anlamadndan rpnmaa bala mt. Fakat biz kii idik. Hi byle gen bir kadn erkekin elinden kurtulabilir miydi? Darya knca ellerini baladk. Vecahet "Ne oluyor, ne yapyorsunuz, beni neden dar kardnz?" diye sorup duruyordu. Ona asl sebebi hemen sylemeyi uygun bulmadk. Gardiyan bir yalan att:"Uzaktan pencereden Hasanla iaretleiyorsun. Onun iin seni eme Hapishanesi'ne nakledeceiz" dedi. Meer hakikaten byle bir iaretleme olmuyor muymu? "Vallahi ben iaret vermiyorum, iaretleri veren Hasan'dr. Fakat yine siz bilirsiniz. Mademki beni eme Hapishanesi'ne gtrmek istiyorsunuz, gtrn" dedi.
211

Bir kuzu gibi itaatli ve masum grnen gen kadna merhametle ve . ibretle bakyordum. Ve kendisini lme gtren bu mthi cinayeti nasl ilemi olduuna ayordum. Nasl olmu da ak bu gnahkar kadn bu derece deliye dndrmt. A ile rahat rahat yaamak iin nasl olmutu da kocasn bomutu? O anda aka lanet ettim. En ufak bir itirazda bulunmadan otomobile bindi. emeye gideceimizi sanrken son nefesini verecei sehpann karsnda otomobil durunca ard. "Ne oldu gitmiyor muyuz?" "Gideceimiz yere geldik." "emeye daha ok yol var." "Sen in hele..." Hi bir ey anlamadan otomobilden indi. Fakat kar snda birdenbire sehpay grnce bir anda her eyi anlad. "Anam! Beni asmaa m getirdiniz" diye inledi. ok mteessir olmutum. Kendimi tutma alarak cevap verdim. "Allaha tevekkl et kzm! Kaderin byle imi! nsan hi kaderini deitirebilir mi? Senin de aln yazn byle imi." Birden kuvveti kesildi. Sehpann nnde yld. Ban masaya dayad, ylece kald. Az sonra can verecei yal ipin altnda uyur gibi hareketsiz duruyordu. Omzuna hafife dokundum "haydi kzm kendine gel, metin ol!" Fakat Vecahet bir trl kendine gelemiyordu. Zorla "Bir yudum su" diye mrldand. O srada tesadfen meydandan bir asker geiyordu. Elinde ii su dolu bir kap vard. Onu ardm. Ve suyu rahat isin diye ellerini zp serbest braktm. Knal parmaklan ile kalayl kab dudaklarna gtrp glkle birka yudum iebildi. Ben bu knal parmaklarn bir kaplan penesi kesilerek ak iin kocasn nasl boduunu dnyordum. Suyunu iince sorduk: "Vecahet bir vasiyetin varsa syle. Onu yerine getireceiz." Elini sol koltuunun altna soktu. Oradan on liralk, iki ikibuuk liralk ve bir tek liralk kard ve "bu paray anneme verin, beni affetsin, duasn da unutmasn" dedi. Sonra yine ban masaya dayad. Askerin getirdii suyu yzne serptik. Yine toparland. Vakit ilerliyordu. Daha fazla vakit kaybetmek doru olmayacakt. "Haydi kzm, artk vakit geldi" dedim. Koluna girip onu ayaa kaldrdk. Ellerini yine arkaya gtrp baladk. Sonra da masann stne kardk. pi boazna geirirken salar skma sn diye alttan aldm. Gzlerinden durmadan ya akyordu. "Ah dnya!" diye yine inledi. Bu onun son sz oldu. Masay bir anda devirdim. Ak iin kocasn ldren Vecahet Altn bir iki defa salland. Sonra hareketsiz kald. lm t. te bu benim idam ettiim ilk ve son kadn oldu. Koca koca ekiyalar asmak, bana byle ufak tefek bir kadn asmaktan daha kolay gelmiti.
212

Gnlerce bu hadisenin tesiri altnda kaldm. Hani nerede ise ryalarma bile girecekti.
BR KLHANBEYNN SONU

Meslek hayatm zmir'de getii iin en fazla burada faaliyet gsterip idam mahkmlarn astm. zmir haricinde toplu bir halde adam astm yer Menemen'dir. zmir'de yine stiklal Mahkemesi kararyle idamna hkmolunan mehur klhanbeyi Kako Mustafa'y nasl astm anlata ym. Kako Mustafa 1341 senesinde gen teyyareci zzeddin'i yolda ldr mekten dolay idama mahkm edilmiti. Teyyareci Izzeddin kars ile beraber yolda giderken iki kii pelerine taklp karsna laf atmlar, bundan sinirlenen Izzeddin Bey de geri dnerek bu adamlara atm. Derken kavga bym. Oradan gemekte olan kabadaylardan Kako Mustafa da kavgaya kanm. Teyyareciyi vurmu. Hemen mahkemeye verilen Kako Mustafa idama mahkm edilince teessr iinde hapishaneye dnyor. Arkadalarna "idama mahkm oldum!" diyor. Fakat arkadalar kendisini teselli iin "Hayr, idama mahkm olmadn. Yanl duymu olacaksn. Yzbir seneye hkm giydin" diyorlar. O da buna inanr gibi oluyor. Kendisini derhal mnferit hcreye hapsediyorlar. O zaman Kako Mustafa herhalde idam edileceini anlyor. Kendisi gibi Giritli olan arka da Besim'i artarak bamya, pilav ve kavundan mrekkep akam yeme i smarlyor. Bunu yedikten sonra da ge vakte kadar, on be yirmi rekat namaz klyor. Her an gardiyanlarn gelip asmak zere kendisini gtrme lerini bekliyor ve uyumuyor. Fakat sabah olup da ortalk aydnlanncaya kadar kimse gelmeyince hakikaten karan yanl anladna sahip olarak uyuyor. On o gn leden sonra saat 2'de astm. Saat birbuukta hapishaneye giderek, kendisini hususi hcresinden aldk. Ve hapishane mdrnn odasnda karar bildirdik. Hoca da beraberdi. ki rekat namaz klmak iin izin istedi. Bu izni kendisine verdik. Hapishaneden karken oradaki arka dalar ile veda etti: "Beni unutmayn arkadalar, mukadderat byle imi" diye bard. Doruca klaya gittik. Sehpann nne gtrlmeden evvel bir sigara isteyerek bunu iti. O zaman metanetini iyiden iyiye toplad. Hatta bana dnp "Ellerimi z de ipi boynuma kendim geireyim" dedi. Buna imkn olmadn syledim. Ve masaya kendi kendine ktnda ipi derhal boynuna geirip masay devirdim.
213

abucak ld. ki saat sonra ise mezarla nakledilmek zere ipten indiriliyordu. izmir'de astm mehur tipler rasnda iki de ana-baba katili vard. Birisinin ad Fehmi Siper idi. brnn adn hatrlamyorum. Bunlar ana baba katili olduklarndan sehpaya siyah elbise ve yaln yak getirildiler. Mesel hayatmda en ok 1922 ylnda adam astm. O zaman Alsancak'ta Bornova Sokak 38 numarada oturuyordum. Hapishanelerde bir sr idam mahkmu vard. Bunlar igal srasnda casusluk, Trk ordusuna kar harbctmck, masum Trkleri ldrmek, kadnlara, kzlara tasallut etmek gibi sulardan dolay hkm giymilerdi. Mbalaa etmiyeyim ama hemen hemen her gece Erefpaa'da, Namazgh'ta, Pazaryeri'nde on, on iki idam mahkmunu sallandrdm.
PTE YARIM SAATTEN FAZLA CAN EKTRDM

Bunlar arasnda bulunan alt Trk polisini kasatura ile dorayp ldren mehur kasap Kaba Yorgi'yi nasl astm anlatmtm. Azl Trk dma n ipte yarm saatten fazla can ekiti. Eer mft efaat etmeseydi onu bir saat bile sallandrrdm. Fakat 47 dakika sonra ektii eziyeti kafi grdm. Masaya karak ipe yle drt defa vurdum. Hemen skp nefesi kesildi. Ve geberip gitti. Astm insanlarn ouna acrdm. Fakat Kaba Yorgi gibi acnmaa asla layk olmayanlar arasnda bir de demili Arap Ramazan vard. Bu alak hem Yunanllara casusluk yapm, hem de birok Trkleri ldrm, kadnlarn, kzlarn rzna tasallut etmi, igal kuvvetleri ile bir olup yapmad rezalet brakmamt. Yunanllar memleket iinde ilerler ken bu alak bayram yapyor, sarho Rum Palikaryalar ile birlikte zeybek oynuyormu. Henz 28 yanda olan bu azl Arap lme mahkm edilin ce deliye dnm, iade edildi hapishanede rezalet kararak barp ar maa balam. Yalvarp yakarmaa koyulmu. Eer son pimanlk fayda etseydi kimseyi idam etmemem lazmd. Bana Ramazan' asacam bildirildi zaman itiraf ederim ki memnun oldum. Btn millet kan alarken bayram yapan, zeybek oynayan Arap, bakalm yal ipi grnce ne yapacakt. Onu hapishane mdr Nuri Bey'in odasna getirdikleri zaman korkusundan ayakta duracak mecali kalmamt. Kendisini aslac sehpann altna bir kmr uvaln tar gibi tadk. O gn Pazaryeri'nde kendisinden baka onbir kii astm iin yorgun214

dum. Buna ramen artk kurtulu yolu olmadn anlad iin tekrar kfretmeye balaynca dayanamadm ve kendisine u szleri syledim: "Yunanllarla birlikte gzel zeybek oynamn. imdi ben sana daha iyisi ni ipte oynatacam, hi merak etme." Bu szm de tuttum. demili Arap Ramazan ipte epeyce salland, epeyce dans etti. Yine o devirde Nurettin Paa'ya hakaretten ve casusluktan mahkm olan Yunan Patrikhanesi memurlarndan Hritos Tomos'u asacaktm. Fakat halk bana frsat vermeden onu Ykkminare civarnda lin etti. Kendisinin crm orta Sarraf Yanko ise Erefpaa'da aslaca zaman bana ve jandarma avuu Mustafa Efendi'ye mthi bir para teklif etti. Kendisini elimizden karacak olur ve asmazsak ikimiz de ihya olacaktk. Kendisine u cevab verdim: "Sen seyahate kmak, buradan gitmek istiyorsun deil mi? Ben senin bu arzunu yerine getireceim. Seni yle bir seyahate gndereceim ki, bilet paras vermek bile lazm gelmeyecek." Sarraf Yanko bu szlerimi duyunca bayld. Yzne su serperek ayk tk. Ve gznn yana bakmadan onu da astm. Sonra da cesedinin cebin den bin ingiliz liras kt. Bunu da orada yaktk. zmir'den sonra toplu olarak adam astm yer Menemen'dir.

E K E EK!

BR 12 EYLL CELLADI ANLATIYOR

idam cezalan olduka cellatlar da olacakt. Celat Ali'nin anlarn yaynladktan tam 35 yl sonra bir cellat daha konutu. Bu bir 12 Eyll celladyd. Ama Cellat Kara Ali'nin ftursuzluundan eser yoktu zerinde. Sinmi, dlanm yapayalnz ve adeta insanlktan tecrit edilmi bir adam vard karmzda. Ama yine de cellat cellatt! Cellatla bu konumay Hdr Gkta yapt ve Nokta dergisinin 22 Eyll 1985 tarihli 37. saysnda yaynland. Oradan buraya aldk. "Cellat kukulu admlarla gecekondu tipi evin genie balkonuna girdi, balkon demirlerinin yanma kt. Orta boylu, esmer tenliydi. Dank salar ksa ve yer yer beyazlamt. Sakal bir ka gnlk uzam, byklannn kenarlanna ak dmt. zerindeki elbisesi yer yer paralanacak derecede yrtlm, gmleinin yaka ve bilek ksmlan kirden muamba grnts almt. Pantolonu kire ve har lekeleri ile doluydu. Gvdesine oranla olduka iri olan elleri, nasrl kaln parmaklan bir "rmcek a"na benziyordu. ingeneydi. Konuurken yer yer sinirleniyor, yer yer heye canlanyordu. Bazen yzne saman alevi gibi geen bir glmseme yayl yordu. nceleri konumaya pek niyetli deildi. rkek rkek, sanki "beni konuturup da ne yapacaksnz, benden ne istiyorsunuz" der gibi bakyor du. Sonuta konumaya raz oldu. Sorulara ksa ve kesik kesik yantlar verdi cellat Hseyin Yaln. -nfazlara sizi kim gtryor? -nfazlara beni komiser vni gtryor... -Peki bu infazlan yaparken neler hissediyorsun? -Saduyumla, vicdanmla tabii ki msteih olamyorum. Kanunun verdi i yetkiyi kullandryorlar. Yerine getiriyoruz hkmetin kararn. -Bir infazdan ne kadar para alyorsunuz? -Yirmibe-otuz bin lira. -Parann miktarn onlar m belirtiyor? -Evet. -Son infazda ne kadar para aldnz.
217

-Otuz bin lira. -Bu kimin infazyd? -Leon Ekmekiyan'n. -Siz kimlerin infaznda bulundunuz? -Askeri ldrm bir olan vard, onun infaznda. -Erdal Eren mi? -Evet, Erdal Eren'in, Mustafa Pehlivanolu'nun. Bir tane daha vard ya... Drt kii hepsi yahu... Bir tane daha vard. Onu bilemiyorum. -Necdet Adal'mn olmasn? -Belki odur bilemiyorum... Hah tamam, o neydi? Piyangotepe katliam n yapan birisi vard ya onun. nce uzun boylu bir olan. -Polis sizi aldnda ilk nce nereye gidiyorsunuz? -nce Emniyet Saray'na gtryorlar. -Daha sonra? -Saat bir buuk gibi cezaevine gtryorlar. -Merkez Kapal Cezaevi mi? -Evet. -Orada neler yaplyor? -Orada toplanlyor. Neyse saatine bakyorlar. Adam gardiyanlar kartyo. Ve biz de ii bitiriyok... -"i bitirirken" ayrca bir kyfet falan giyiyor musunuz? -Hayr. -Peki aslmak iin sehpaya getirilenler o anda neler sylediler hatrlyor musun? -Onu, bir memurun odasnda ifadesini alyorlar, yazl olarak. -Onun dnda, infaz gmleini yani beyaz gmlei giyip gelirken elleri kelepeli mi oluyor, kelepesiz mi? -Kelepeli oluyor. Gardiyan yardmyla kartyorlar sehpaya. -Bu arada siz ne yapyorsunuz? -Valla, ben ipi takyorum. Arkadan da sandelyeyi ekiyorum... im bitiyor ite... -pi siz mi takyorsunuz, yoksa onlar da takmak iin bir aba gsteri yorlar m? -Yok ben takyorum... -Peki bu arada, son anda bireyler sylyorlar m? -Tabi bu arada avukat, mavukat geliyor. nfaz durdurun, filan falan diye. Tabii aslsz birey... Verilmi bir karar... 218 -Aslacak olan kii bireyler sylyor mu?

-Sylyor, sylyor... Mesela, sacysa, anlyon mu, 'Kahrolsun kom nistler', falan filan, solcuysa, 'Kahrolsun faistler' ite bu gibi kelimeler kullanyor. -Ayaklannn altndan sandelyeyi ektikten sonra ayaklan masaya deen oluyor mu? -Olmuyor, sandelye masa ne varsa kaldryoruz. -Normal olarak bir insan ne kadar kalyor sehpada? -Yarm saati gekin kalyor. -Niin bu kadar kalyor? -Doktor muayene ediyor. Mortsa ekiyor, alyor gtryorlar. -Aslan insan ilk anda lmyor mu? -lmyor... -Peki niin ilk anda olmuyormu, biliyor musun? -Valla ben onu bilmem, neden olduunu, Allahla kulun arasna girmem. Neyse ite icratn yaptk. -Peki aslan insan o anda ac duyuyor mu? Bunu bilmiyor musun? -On dakka sonra rengi bozuluyor ite... -Bu anda sizin duygunuz ne oluyor? Bir insann aslmas sizce nasl bir olay? nfazda bulunan bir kii olarak. -Abi benim duygum, uykudan kesiliyorum. Vicdan azab ekiyorum haliyle. Olmasayd, ben yapmasaydm baka biri de yapabilirdi ama vicdan azab ekiyorum, uykusuz kalyorum, be alt gn uyuyamyorum. -Bu infazdan sonra ortaya kan bir durum. Ben o an ki duygunuzu soruyorum. Nedir infaz annda kafanzdan geenler? Sandelyeyi ektii niz andak duygunuz nedir? -Bak gardam. Adam diyor ki, emirle byle, kafadan deil diyor ki kardeim, bakyor adam hap yutmu km yukarya, cesaret hapn. ekiyorum kardeim sandalyeyi, ekiyorum o kadar. -"Cesaret hap" dediiniz eyden iiriyorlar m? -iriyorlar tabi. yle bedavadan ksa kolay m? Kolay deil. -Tam, sen sandalyeyi ekiyorsun. O anda hi bir ey hissetmiyor musun yani? -Sadece saduyudan ibret alyor insan. Ne de olsa kendime gre konu uyorum. Zor geliyor, fakat birka gn de hayaleti gemiyo. -Peki aslan kiinin dili darya saknyor mu? -Sarkmyor. Bir Ekmekiyan'n dili sarkmt. O alayarak kmt. Yalnz, papaz getirdiler ona. Papaz da bizim dinimize yakmayan hare kette bulundu. 'Ekmek suyla adam ykanacak' dedi, 'Son nasibiyle' filan
219

gibisinden. Papaz da ok masraf ettiler getirdiler, ve gece aynen gnder diler. Adamlar bildiini yaptlar. Kanunlar yle, kanun ne dediyse onu yaptk. -Peki Erdal Eren sehpaya gelirken neler syledi hatrlyor musun, veya neler yapt? Ailesine bir mektup brakt m? -Hayr ailesi iin mektup falan vermedi. Sorulduu zaman piman olmadn syledi. O da solcuymu. Muazzam ite 'kahrolsun faistler' gibisine laflar. -Aslanlarn suu nedir bunu nceden biliyor musunuz? -Bilmiyorum canm... -nfazdan sonra ne yapyorsunuz? -nfazdan sonra araba buraya getiriyor beni... -Peki paray ne zaman, nereden alyorsunuz? -On gn sonra alyoruz. Adliyeden defterdarla veriyorlar Defterdarlktan valiye gidiyor. Muamele tekaml ediyor, ek veriyorlar. Oradan Ziraat Bankasna gidip alyorum. -Ka yandasnz? -53 yandaym. 32 doumluyum. -Okuma yazmanz var m? -Yok. -Ne i yapyorsunuz? -Amelelik yapyorum. -Ka ocuunuz var? -ocuum da yok. Bulduun gibi bir adamm. Hep ldler. Allahn emriyle dodu ld, trafik kazasnda ld. Tek bama yayorum.

KAYNAKA

Eren Avhars: stiklal Mahkemeleri, I.Cilt (1920-1923), Bilgi Yay. Ank.1974, Il.Cilt (1923-1927) Kltr Bak. Yay., Ank. 1982 Kamil Atesollan. lm Cezas, Ankara, 1997 Osman Balcgil: damn Gnl, Onur Yay. Ank. 1986 mer Ltfi Barkan. 15 ve 16. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslan,Cilt I: Kanunlar, st. 1945 Bireim Yay.;Unutulmasn Diye, ist. 1993 Sadi Borak;lktidar Koltuundan idam Sehpasna,"Yakn Tarihimizde Siyasi Cinayetler ve idamlar) A.Camus/A.Koestler. lm Cezas stne Dnceler, ev.Ali Sirmen, Alan Yay,Ist. 1986 Behet Cemal. eyh Sait isyan, Sel Yay., ist. 1955 Muhittin oban; Mustafa zen/Yaann Adn Koymutun Sen, Baak Kitapevi Yay., Adana 1993 Zuhuri Danman. Cellat emesi, Ankara 1948 M.D'Ohssan. 18 .yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, ev. Z. Yksel, Tercman Yay. Turan Feyziolu, Meclisin idam Cezalarn Inaz Yetkisi, Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi,Say 3-4,yl 1947 2000'F DORU: Emrettiler idam Oldu, Yl 1, Say 39, Eyll 1987 Ileri;ehitler zel Says, Ocak 1990 Ahmet Kahraman: Daraacnda,Milliyet Yay., 3.Basm, ist. 1987 B.Kamay, Muhtelif Memleketlerde lm Cezas, Adalet Derisi,Say 3 Yl 1951 Enver Ziva Karal. Selim IH'in Hatt Hmayunlar (2 cilt/Nizam Cedid), TTK Yay., Ankara R. Ekrem Kou. Tarihimizde Garip Vakalar, Varlk Yay., ist. 1971 A.Kadir Konuk: Gkefidan, Evrensel Basm Yaym, ist. 1990 A.Kadir Konuk: Ateinde Gzleri, zgr Gndem,dizi yaz Ahmet Mumcu. Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Birey Ve Toplum Yay., Ankara 1985 Naima Tarihi. ZD Yay., ist., 1968 Hsn ndk insan Haklan Yazlar, Yay., Ank., 1997 Reha z:Ben Devletim Asarm, Bds yay .ist. 1989 Mustafa zen/Hdr Aslan: O Byk Gn Geldiinde, Derleyen Hayati
221

220