3FYAYINEVI

Ya;nn

Yayn Haklan: 3F Kitap Ya1n

No:24

Dtm

ve

San.Tic. Ltd. ti.

Yapn Ynetmeni: Fatih And Kapak: Hatice Dursun Say{a Dzeni: Yusuf Ya

Birinci Basrm: Mart 2007 ISBN: 978-9944-997 -24-9 Basm Yeri: Bayak Matbaack Ltd. ti. Davuaa Cd. MB I Merkezi No: ].4 Kat:2
Topkap/stanbul 0212 493

7t06

OSIUANLI DIPLOMASISI

Prof, Dr.

Ai raim SAVA

3FYAYINEVI
Caalolu Yokuu Sokak No:1 zhekim iharu Kan 2Da:22 EminnVistanbul Tel: 0212 526 30

66

Faks: 0212 526 30 65

www.3frayinevi.com

sreNgur,

ffi

_ 2007

H#sl,er

Iindekiler

Dedetn Hseyin

Aani ztrk Bey'in

aziz hatrasna

..................' 9 I- Diplomasi Kelimesi ...................... 9 Il-osma Diplomasisinin Yapsal Dnemleri .........'............ 10

Sz....... Giri...........
n
1.

...................7

Haklcnda....

III-Osmanl Diplomasisinin Siyasal Dnemler Asndn Dnm Noktalar.... .................... 18 1. Kurulutan 1453 i't"',brl',r., Fethi'ne Kadar Olan Dnem .............. 18 2. 1 453'den \606 Zitvatorog B ar'na Kadar Olan Dnem ..............23
3. Zitvatorok'dan Karlofa'ya (1606- 1699)

Tesisine Kadar .................... 10 Geen Dnem (7299-1793) 2.7793'den 1815 Viyana Kongresi'ne Kadar Olan Dnem (ikamet Elileri) ................ 16

Diimi (Ikimet) Elklerin

Kadar olan

4. Karlofadan Kk Kaynaca'ya

Dnem

.'............29

(1699_1774) Kadar Olan

5. Kk Kaynarca'dan Paris Andamas'na

Dnem Dnem

............ 31

IV-

(7774-1856) Kadar olan

9:Tr*Diplomasisinde

"El-Kidimu

............34

N sz

osmanl diplomasi tarihi incelenirken, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren izledii d politika ve i politik gelimelerin d politikaya ne derece tesir ettii hakknda baz ana noktalarn ele alnp deerlendirilmesinde yarar vardr. Aratrmacnn nndeki en byuk engel i.se, Osmanl kiilttir mirasrnrn henz byuk bir krsmnn aratrlmam olmasdr. Avnpada ve Balkan iilkelerinde yaplan osmanl tarihi ile ilgili almalar zaman7abyk bir aama kaydetmi ve alrmalarn ak hususunda ncelikle disipliner almalar yaplmtu. Bizim tarf almalarnda iilke genelindeki bnin tarihileri balayan metodolojik alma eksikliimiz, bu sahada yaplmas gereken almalara da yansmaktadr. Henz katalog ve arMerimizdeki tasnif almalar bitmemi Ve aratrmacrya andapparat hizmeti sunacak olan ummi ve hussi osmanl tari}lerinin bi"rk bir losm aratrmaclar iin hdIA, terra incognita durumundadr' Bu sebeple osman] diplomasisi ve diplomasi tarihi ile alakal almalar da bu istenmeyen dunrnlan nihini alrneltaAr Rr' h'csta Ae wczlccek her sev

'

,..

'

; : : :

: . r ; .: ; ;; ;: ; i :i : ;: i ,i ,i , ;; i :; : i i i , i i i : i i i i i i :i ;i i i ii i i i i

ALi BRAHM sAvA )snanl diplomasi tarihi itgi bfuinci dereceden alalJ '.'rlcrin banda sefiretnhmeler, snr taldit raporlan, bar rn,tl''r' raporlar, umm e husts tarihler' yabann deletlerle yal, , k i t l e?i y az ma lar ve o dnem ilikilerini aydlatan |' ^yrrca |tll'' tarih almalan ae yabanc eliler tarafndan kaleme aI rliiretndmeler gelmektedirler. Bu konuda da, osmar pl rihine mater;ral tekil edecek bu tiir eser ve vesikalarn k oldugu kadaryla tamamnrn alfp deerlendiril ' t' l t:csinde daha fazla eyler sylenebilecekir.
(
l q

cn

imdiye kadar konu ile alakal olarak rcliimiz ummi ve busis tarihler, sefiretndmele6 sr |,|,lil raporlar, diplomatik mzkereler e yazmalal 1 *ll,l ( )snanl diplomasi tarihi haklonda mevcutbilgilerimi1 |el l lir sistematik iinde deerlendirmeye alacaz.
le l r t
l i

ll l alrmamrzda,

I- Diplomasi Kelimesi Hakknda

kelimeleri, ayn kkten tiiretilgenellikle kartrlmaktad. Diplomasi kelimesi de di?Ioratika !,Uesika ilruijkemesi gibi etimolojik olarak bir keliiedir ve bu kelimenin anlam ise,'zerinde imza bulunan ikiye katlanm-kat, belgel demekti. Bu bamda diplomasi kekmesi, devleti tarafindan kendisine di ploma (credential)verilen niksek dereceli memurun (diplornai) d ilerinde yapmakla mkellef olduu vazife, i manasndadr ve d ploma'kihmesini bugnkti d7e itimatnLme (en nektubu)'o|arak evirebiliriz. Diplomasi bir manada, resmi temsilciler vastasryl" der_ leder arasndaki ikileri yiirtme ii ya da ,urr"trdrri. Geni manada plomasi ile d politika ayTlmr yapmak dog'u degl_ dir. Dar maada ise, dr politika, bL djetn uluslraras Js-

Pplrgrfu:: m@e

ar'*''

a7rffii

ped

Duden, Das Herkunftsw(epyc|, Etymotogie der deutsch'en Sprache, ..1?.9:!_r,99,geni bilgi iin bk. M.Ktkolu, .Diplomaik", islam'AnsiktoTrkiye Diyanet VakfYay.,istanou gg+, , soo. Das Fischer Lexikon, l nternationale Beziehungen,ner.; K.Dietrich Brache

Frarkfurt 1969, s.64.

ALi iBRAHiNI SAVA

ise' bu amalara temden beklentileri yani amalar; diplomasi varmak iin kullanl"., ,,' ve mekanizmalardr3'

)sNtn Nl.t

Baz tarihile osmanl Devleti'nin XVIII' yuzynsonla"diplomasi" ya da rna kadar tteki devletlerle olan ilikiJ.erini 'd politik/' kawamlar1'la aklamaya alrmann yanltrc noktaor.rgr., ifde etmektedile/' Bu yzden burada baz bu da' b i iilkenin l"rrn irklrga kalr tunlmas l gerekme\"di'; jr po[jika re dipm"si anla1nnn olup olmad_ i"i'u ti. nltesPit .,.& iin, o kenin mutlaka d temsilcili$:: ""'1ol;r.r/; temsil edii'mesi mi gereki,-yoksa., bu temsilcilikler anlapnn olmasn-"i* da o iilkenin belirli bir diplomasi cevaplandrlmas laJ", bret-ekyanl m olru, 'o"'l"''"' ise' bi devletin zmdrr. Fakat gz urj, .d"'ey"ceimiz nokta vei"'i*g, bir dldet ile mnasebetleri varsa, o i.ilkelerin yletar kar d politikalar' diplomatik ;il; teki devletlere da muhakkakt; fakat bu mn_isebetir. ,j"pr'nn oldur konudur' Ilelerin nite$ni ve niceiigini tartmak ise ayr bir ai|'i u'1-!erride de giilecei glbi;bP o_mpr De.vleti'nin gelitirdii v 5 ,t"tirti'de Ik* btq d Po-lk an1'y'1diplory_1tk tavr ve ilkelerinin oluguna inanryoruz' n

manlr d politikas 1nrlcl .l'lk lyl< ,l'iklkl''1,, ramtlr. osmanl l)cvlcti'i, t /ryl,q (,rl'/l') :ltlylc Anadolu topraklarnda siyasI lir v lk,,l:r;k ( )rlyil 1 k 1i dnemlerde komular bulutn tckfirll v' lIiz;,; t' li : raftan, dier Ttirk bcyliklcri ilc licr lr:li; y:l< lii,kll' tesis ettii bilinmektedir. Bizns itc l ilikilcrl' kl'i'lk| yardmlama esasna dayanan veya cvlilik yl ilc :kviyt' 'li len ilikiler mevcuttu. Ozellikle ()rhn l}cy z.;l lli zans ile olan ilikilerde, husfsi scli1lcrlc cli g<llt'rlc siiz

(1324|362)'l3.l7 yltl: ;.aira, (Skutari) Bizans imparatoru VI. Knllt.l'l0| (13411354) 7e binzat grtgri bilinmcktctlir6. Ayrcl, lcnz kurulu aamasnda olan osmanl l)cvlcti'ni liiyiik lir mparatorlukla ortak askeri operasyonlar liiz.cnlccsi tlc ilgin bir konudur7. Kantakuzenos, 1348 plnda Umur l}cy'i ehit dmesinden iki yl nce, yani 1346 ylnda, orlar tlrlr kudredi bi mttefik olan Osman]r hkmdir Orhan llcy ile anlamt. Ancak, Orhan Bey'i sadece kudretli bir mttefik olarak alglayan Bizans -prr"toru ilerde yanldn anlayacakt; zira, Orhan Bey, ne Umur Bey, ne de osmanllar Aydn ve Saruhan Tlirkleri idiler. ncekilerin Bizans ile olan iliki-

k;;;Suaisi

[itia o'han Bey'in

ti

I
?,

II- o smanl Diplomasisinin Yapsal Dnemleri

lerinde creti, yamave esir elde etme gayesini n planda tutKantakuzenos'un rakibi Apokaukos, Kantakuzenos ile mcadelesine kuwet kazandrmak iin 1345 ylnda zengin hediyeler ve ykl eliler yol|ayarak orhan Bey'i kendi saflarlna ekmek istemitir. Bunun yansra, orhan Bey, Venedik ve Bizans ile sava halinde olan Cenoval|arla ibirlii yapm ve Cenovallardan silah almhr. Ernst Werner, Byk Bir Devletin Douu, ev.: orhan Esen-Ylmaz one Alan Yay., lstanbul 1986, , 184 -187. Ha|il lnalck, "Trkler (osman|lar)'', islam Ansiktoped'sl, MEB. Yay., istanbul 1988, 12lll,291.
6 Ernst Werner, Die Gebut einer GrossmachlDie osmanen, Berlin 1966, s.1 23-1 43. 7 1349 ylnda orhan 8ey, Kantakuzenos'un yardm istei zerine olu SleymanPaa'nn komuta ettii 20.000 kiilik bir orduyu Srplara kar gnderdi; bu hizmet karhnda orhan Bey mkAfAt olarak yalnz imparatorun k-

l
7,

kordiplo Kongresi'ne kamatik kurallan kararlatrld 1815 Viyana j"r, o r-" kordiplomatiinin olu umu ars ndan kayda de Bi. d"'mler, Osmanl kordiplomaer dneml", -"rr*tto.. olarak geirdii_ 1em'| dnemleri kapsamak?'d; g" inemlerd.,"ci'-'"' kordiplom atik tekilat' o sO sm anl Devleti' nin kuruluundan, uluslararas

1. Dimi Gkemet) EliliklerinTesisine Kadar Geen Dnem (1299 -|7 93)

) ) 8

".'?r'-

'"Prsal Diplomasi Tarihi zeri' ora Sander, Anka'nn Ykse/ii ve D (osmanh ne bir Deneme), Ankara 1987' s'3'
a.g.e.,

zl Theodora'y e olarak almakla kalmayp, ayn zamanda Trakya'nn Ege

s.3-5.

kylsndaki Bizans topraklannda askeri operasyonlar yapmak hakkn da elde ediyordu. Werner, a.g.e. s.127.

10

ALi iBRAHiM sAvA

malarnakarn,o:e_F"y],4:ai**p-!_o_.masiq!'qtekistikagg"ti v?r; o da,gttiklg{ y_erl9ri.-z_"p._t.etme} ve_ gqada y e;lepe.}tip.-o sralarda Osmanlr Beylii'nin konumunda olan ve hemen hemen ayn gce sahip Karesi Beylii'nin,bu mcadelelerden baarsz kmasnrn sebebi, i ekimelelerden kuralup, osman Bey ve orhan Bey gibi ileriye dnk politikalar retememeleri ve buna uygun diplomatik manewalar ustalkla lellerine evirememeleridir. orhan Bey zamannda yaplan..19kilad-a1ga gayretler! ve kazanIaii*ipfiiktar ile u biyli;konumdan iji A'iet:; ko1umuna ulaan o;;an Devleti hal1 Anadolu'da' egemen olan h"rr, tsttnn t"r'-"k--*"a, idi, orhan Bey de ilk yllarnda Tebriz'e bagml oldugu halde, artk lha gcn dha az hissediyordu. Bu sebeple, siyasal manada babasrndan daha rat bir beylik stiryordu. Beyliinin nc ylrnda, kendi adna,babas osman Bey gbi, barmszlk ali.meti olan sikke basmn gerekletirmitir. &<at, ilzu4l Peg:bn 3_35dd"4_r-\lgt.is-o--:n,*.Lyl*g"g_"':Ebq.g.!qsnk kazagp1 ol{u|. Hammer, osmanl Devleti'nin itk elyi 1339 ynda

oSMANLI DiPLoMAss

or-

hpB.-e.y.7paqndap1sa.1ais93{ergq{y.1zg{1fuJ.o.zans ile olan ilikilerden yola karak, osmanl beyliinin bu

devlete sk sk eli gndermi olduu muhakkaktr; ayrca Bizans imparatorlarrun Osmanlr sultanlannn yannda devamlr bir eli bulundurduklar da sz konusudurl1. Orhan Bey zmarunda, Bizans ile dar kapsamda da olsa,zamarzamana\<ra-

kerc oZisvoi pozisyonunun gle_n_mgsinden otr?, d politikada ve iliflomatik mnhsebetlcid e ti bir.dealeti eit haitar hiz muhatap (Gleichberecbtigter Partner) kabul etmeyen bir anlay yerlemeye balamtr' Uluslaaras yazrmalara da yansyan ve osmanlr diplomatikasnda baiz bir ekilde griilen bu anlay, O sm anl Devleti'nin Aldeni z' i, D oa A*p rh idaesi altna aldktan ve hikimiyetini Anadolu ve Asya'da tahkim ettikten sonra da da kuwetlenmiti. \527'de Belgad'n fethinden sonra 1526 plnda Macar mparatorluunun, g1 osmanl ordular tarafi ndan tarih sahnisinden rilirr-.rirrj.., veViyananlerinekdgr-uza_a_bu*iqfiiz_s!-vr!den sorrraIslam'nhalifesi--v-eHristiy-anl*n__hamii_A.ygturya-

bu Bizans imparatorlarnn zen gsterdii bir hususrul3. ozellikle Balkanlarn ve stanbul'un fethinden sona' Avnpal devletlerle plomatik trafik doal olarak younlamtu. Osman]Devleti,V*v-eslxl_ad"den"'if ibar.rBalkanyc pou Avnpa'da siy4si nfiizgnun.vs'dplayiiyle m7i; -- ,J_.. ,...J|ar

balk balar ilc pekitirilenl2, belili bir diplomatik iliki mevcuttu. Bu ilikiler sadece Bizans ile snl kalmam, ayn zamanda komu beylikler ile de ilikiler tesis edilmitir.I.-l4rrad zamannda ise, yeni V,azr7an ve topraklarn genilemesine paralel olarak, yabanc ve komu keler ile ilikiler de byo- ve genilemtr. mparator Joannis olu Kir Manuel'i Stan Murad'rn yaruna eli olarak kalmas iin gndermitir;

ilo-amprratoruk-;ry"s.'"ilriz_-llkLe-o-n-anr-

Avusrurya aasndaki siy'! vc p!9matik.-say*_9t

12 o'han

derece l<-

erif Batav, Bizans mpantortuu Tarihi, Son Devir (1261'1461), osmanl Trk-Bizans MnAsebetleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits' Ankara 1989, s.44. M.Kunt, H.G.Yurdaydn, R.oekan, Trkiye Tarihi, osmanl Devteti 13007600, lstanbul'1988, ll, 33-34.
1963, IX,s.326-327. 1978, s. 39. T2

10 Hammer Josef von, Gechichle des osmanischen Reiches(GoR), Graz 11 F.Kreutel, Das Leben und
Taten

der Trkischen Kaiser, Graz-Wien-Kln

13 GOR, l,

olarak almt. Bu olay daha o yllarda Bizans'n osmanllar nemli bir komu olarak grdklerinin bir iareti olmal. Kurt, s.39. Ayrca lV Kantakuzenos, 1346 yhnda ehzAde orhan'n kz ile evlenmesiyle alakal olarak bir elilik heyeti gndermitir. Josef Hammer von, Bk osmanl Tarihi (BoT), ev.'.V.Brn, istanbu| 1992, X, 146.
190; William, Miller,Ihe Latins in the Lavant. Greece (1204-1 566), Cambridge 19&t, s. 318.

Bey, genliinde bir komu tekfurun sonradan Nilfer Hatun ad ile anlan kzyla evlenmiti. Yne babasnn sa|nda' 1320 tarihlerinde, Bizans imparatoru lll. Andronikos Paleologos'un kz Aspora Hatun,u da e

History

of Fnnkish

ALi iBRAHiM SAVA

oSMANLI
y b

nip-olssi

zmtf. Buna pa1{el olarak, bu mcAdelelere dolayl 1e do|aysz katlmak zoiunda kalan bata Rusya, Iran ve Fransa ajetx XWII. ytzylda osmanl Devleti'in Dog've Bat politikalarnn ve diplomasisinin younlatg merkezler olmutur.

azan

1
s

00 0'

r |en

Mu

t afa

d1pne*-V-ya.11'ya-g_n{g{g1-lQrghlry.!gg'pnsef;.hg.yeti ise Jf-3 kii-den olumaktayd1.

i a m aktadrl . ; 1 y Jgda "Vy_qpdya.gpnde H a t t i E fe n i ni - firt hy"i .82"1 J L\a.yln-

osman] Devleti 1793 ylna kadar yabanc devledere diimi (ikimet) eli gndermemi fakatzamanzaman gerektike fevkalide eliler gndermitir. onceleri Nmerqs E-|l,- .yg aluf adl memurlar, paah veya sadrazam_mektubunu lerhangi bir yabanc krala gtiirmek ile grevlendiiyorlard; ancak,bu memurlar, mektuplan teslim etpgnin haricin{e-herhangi bir &plomatik grev ifb etmeye mezun deillerdi. Fakat buna mukabil, ger.k.t. tebligi veya tebriki ve gerekse imzalanan bi
barr ar'tlamas neticesinde yabanc iilkelere gnderilen ftIh lide eliler ise, kendilerine verilen n6.me-i hmaynu, heye-

E*\_ilg-riqfu qtgy-1-_gg"e_.!_da"g--dg}ieriniveyaa-

leri ve task olunan bar antlamas metnini (ratifikatio) yabanc hkmdara tesm etmekle grevli idiler. Bunun drnda z\yafet vermek, zyafet7ere katlmak, grmelerde bulunmak durumunda idiler. Fevkalide eli olarak gnderilirken kendilerine, grev dnnde tekrar iide etmek izere pdye veriiyord.r.rJu greve, gnderildikleri iiikenin itibarna ve diplomatik misyonun ehemmiyetine gre wtq el|veya by( el o\y.a{ tayin ediliyorlard. orta eli olarak gnderileniere genellikle d eft er d ar iey a n$; an c I k rtbe si; b 7 k e Q i olarak gnderilenle ," ir., bekrbeyligipiyesi veriliyordu. Bu eliler, gnderilkleri iilkede diptomatik misyonlarrun tamamlanmasna kadar kalryorlar; ilk ziyaretler, hediyelerin ve gnderilen belgelerin tesimi.ri., yapldg resmi kabler ile, eliye yabanq hkmdar tarafndan O smanl pidi iluna gtiirmesi gereken hediyeler ve cevibi mektubun tes]im edildigi veda zyareti arasnda kalan gnlerde ise, eli erefine o iilkenin griilmeye deer yerlerini, kunlular.r kapsayan ziyaretprogramla dzenleniyor ve veda zwetini mteakip geri dn yolculugu balyordu' Elilerin maivyetlerinde bulunan sefret heyeti yelerinin sayrs, ,efareften sefirete gre de\iklik arzetmektedir; bu sa

dklarn anlatan seflretnimeleri mevcuttur. Bu sefiretnimelerden binenlerin 4ja;rii.^l]ril -uhte-elen XV. yz'r1"r, yln ikinci yarsnda kaleme alrnm olan sef'aretnimelere genellikle XVII. asrn ikinci yarrsndan sonra daha sk rasdanmaktadr. 1793 yJna kadar yabanc iilkelere gnderilen elilerin sefAretnfi.meleri da ziyade , zenn tarihi, sosyokiiltiirel ve coraff motifleri ihtiva eden seyahatyaz7areklindedir; bu eserlerde, elilik grevinin balang gnnden, son bulduu gne kadar gri.ilen, yaanan her ey en ince ayrntlar 7e zikredilmitir.7793_.y1ndan9r4.Jliy'llsi--b_1I" jig.l-"".+p"
de politik yazlardr; ancak, 1730 jnLnda Viyanaya giden.Re_

olunandiimi(ikfi;-f )elilerin.'"'-f_g.a-eler_!-ie..,_{3[?1^-

s'l-httilb Mustafa Efendinin sefiretnimesi her ne kadar bu dnemden nce kaleme, nm olsa da, ekil itibariyle 7793 sonras sefiretnimeleri gibi politik bir muhtevaya sahiptirlg.

Sefiretnimelerin, daha nce ifade edilen zelliklerinin yanslra' burada zikredilmesi gereken dier en nemli zel14 MeseH, 1747 ylnda iran'a gnderilen Kesriyeli Ahmed Paa'nn maiyye_ tinde bu|unanlarln says 'l000'den fazladr. BoT vlll' 78. 15 A.ibrahim Sava, Der Gesandtschafrsb ericht des Mustafa Hatti Efendi ber
seine Gesandtschafrsre'se nach Wien, (yaynlanmam doktora tezi), Wien -l9B9, s. 291-293. Belge iin bk., HHstA' (Avusturya Devlet Arivi), ll Trkei 16, belge no. 23.
173.
27 ,

16 GoR, rv
17 1B 19

Azmi Ssl, "Un Aperu sur les Ambassadeurs ottomans et leuers SefaZaanos Efendi; 1462 ylnda vefat etmitir. Fakat sefAret yl henz belli
doildir. Topkap Saray Arivi, Nu. E. 8568. retname", Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara 19B2. Cilt XlV say: '
s.23B.

Fuat Sana, Der Gesandtschaftsbericht des Mustafa Efendi ber seine Gesand/schatsreise nach Wien im Jahrel 7 30/37, (yaynlanmam doktora tezi), Wien 1992. Unat, s. 67.

l4

15

j:

i:,::::

a:;:::::i:,ji.i;iiaiiiiiiiiiiijjiiiiaiaiiiiiaiiiai.a,.iiiiiiiii;.iii;;iii;i,;.:ilrr

'"";.!.!;i,;!ri"t!rir;i:!l!i.tii;iiirt;tililtiriiiiiiiiiiriiiitiiiiiiiiiiiiiiriii

ALi BRAHiM sAvA

OsMANLI

opoasis

dikleri yabanc iilkelerde karlanlar, tartma konusu olan diplomatik kurallar, resmi kabullerin yapl ekilleri ve bu iilkelerin bir Osmanl gzlemcinin tasviri ile tarutlmalarnr da iermektedirler. 2. l793'den
815 Y yan Kongresi'ne Kadar Dnem (Ikamet Esleri)
1

likleri de, bu dneme yani 7793 plna kadar olan dneme k tutmalarr ve Osmanlr diplomasisinin bu dnemde uygulanan kurallarrn, dawan biimlerini ve diplomatik tavrlarn zengin bir slup ile anlatan eserler olmalardr. Ayrca, bttin bunlarn dnda, osmanl elilerinin gnderil-

dcvlctleri yal ve Osmanl aleyhine oiuan potikalarndan t|tly csI tutulabiliyorlard; bu sebepten, pddiahlar ve srtlrazalr ylanc elileri kmserler, ou k" o,nL^ruhukrct bile ctlcrlcrdi22.
|')kt, bu ^atvet ve ihtiam gafiginin zaman7a dmesi ve u]uslrr:s ptlitikada etkinligin ve yaptrm gcnn

d crikt' vc c:asus2l durumunda olduklarndan, Osmanlrlar blllrl gt:cldc rehine muamelesi yaP|yor ve temsil ettikleri

olan

Osmanl Devleti'nin dfimi temsilciliklerin kurulmad, sadece fevkalide elilikler ile yetinil&gi pllada, o'm"n]-, Devleti'nin yabanc lkelerde diimi eliJikler tarafindan temsil edilmemesi fazla mahzu tekil etmiyordu. Devletin by"klg, ve buna paralel olarak uluslararasr arenada mzakere pozisyonunun son derece gl olmas sayesinde baka devlederin yardm olmadan istediklerini dmanlarna dikte ettiebiliyordu. Ayrca buada zikredilmesi gereken dier bir ise, yabanc devleder, osmanl Devleti'nin poliikalar |u9us hakknda gerekli malumat AsitAne'de mukim elitiri Vasrtasr ile elde ediyorlard. osmanl Devleti ise byle bir ihtiyac, daha deiik yollardafTiiyo_rd- D lkelerde'"eyd"", gelen olaylar BAbili ye bildiren kaynaklar aa'nda; aoguaa snr eyilede1i valilerj, kuzeyde Krrq !alarjr-!a1da, Eflik ve Bodan vojnoayi. ogman, akimiye ni,e"n bubro.r(Regusa) Cumhuryr ili^ sqdei crru$ uJ""-aktuydr-ruJ< la-Aynca, ticaret gayesiyle Avnpa'da bulunan osmanJ tcileri grdkleri olayla ve duyduklar haberleri hiikfmete rapor ederlerdi20. Yabanc eliler, diplomatik grevlerinin dn20
Yayn|an: 92, Ankara 1988, s.9.

takip etmek, bunlardan faydalanmay bitmek rekiyordu23. Bu konuda ilk giriimi y^Pan Sultan III. Selim,dr. ilk defa 1793 ylnda balamak iiere,1802 yna kadar Avnpa'nrn belli merkezlerine yllrk sre ile diimi (ik6met) el:l .o :J j :.d' -P.-".y. lss elileri nderiliyoi "d;ffi"ii'ffii,;i" ;;;H;a;; ".rinden-i'cinJildffi ffi ffi affi ;iila;i;";;i;i-

Hiristiyn tlcvtctlerin yardmru isteme1,e"m".t* .ar. Yadegit$iibi, bu husus y^b^nc iilkc hkdirlarna yazLan -ektup|rra da yansd; it a"fa bu yzylda yabanc hkiimdarlar a )iinetl ulu dostumuz sibi tabirler kullanlmaya baland. ert [-ffi lararas diplomasi usullerine uymak zorrnda kalryordu; e"-pa devletler dengesinde meydana gelen dmeie.i yatr,da,
banc elilcre ya1lan muamele

mas b u rl ru rr r dei tirdi. XVIII ryryiljr,ue*d,Lnanlar n a ka r tc k b a na mcadele d-em.en-sman] 5]vleti,

t

kaybol-

r_*

lik "cielcii

tiyle gnderildiler.

diimi (ikimet) eliliklere tayin edilin eli byk eli sfa-

aI;mmi

ffi

oldurndan, yeni ihdxs edilen

na inanan Sultan III.Selim, bu hususta daha fai?a'masrfa kadanmann lzumsuz olduunu dnerek, diimi elilikleri 22
23

Diimi (ikmet) eliliklerden gerekli

fayday

sayamad-

e1cum91q Kuran, Avrupa'da osmanh kmet Elitikterinin Kuruluu ve lk Eloilerin Siyisi Falryetleil (1 793-1 821 ), Trk KLtrn Aratrmi Enstits

''

Teply, Dersa?det,d?^4u^ustuya Sefirleri, ev.: Prof.Dr., Seluk n, Kltr Bak.Yay., Ankara 1988, s.151-152. Kuran,a.g.e., s.11.

[9

".g.".

t6

17

ALi BRAHiM SAVA kaldrmaya karar verdi; ancak, bunlarn birden bire kaldrlmasnl da uygun bulmuyordu. Bu yzden bu tilkelerde, Fransa hari, Osmanlr Devleti'nin maslahatgzdrlar tarafndan tem sil edilmesi kararlatrld2a. ye/"/l"'\ 1815 plndayaplan Viyana Kongresi kordiplomatikte yapt ve elilikleri, byk eli, fekalde orta { "i bir dzenleme ') eli, ikdmet elisi ie-rnaslahatgzdr oknak zere drt snfta 7 toplad. Fakat daha, yl sonra 1818de top|ananf.ux Ia Cha( pelk Kongresinde ise, btn dnya devletleri iin balapc \ olan bugnk modern kordiplomatiin esaslar belirlendi.

OSN{ANLI DiPI,()NI ASI teb'a mr olarak deerlendirdikleri,

lar m, plrclar mr, ni sylemek kolay deildir26.

Bizas' isc Tlirkleri tianyoksa koruyucularr n rlarak idkl;i-

osman] Devleti 1821 ylna kadar Avnpa devletleri nez* dinde rnaslahatgzilrlar blundurmaya devam etti; bunlar gayri mslimlerden tayin olunduu gibi, Mslmanlardan da seiliyordu. Yunan ayakalanmas balapnca, Rum mas lahatgzhrlarn Babalik kasden yanl haber verdii anlalrnca, Sultan II. Mahmud onlarn hepsinin iine son verdi; bylece ikmet elilikleri muvakkaten ortadan kalkm oldu. II.Mahmud saltanatrnn son yllarnda,III. Selimin krk yl nce giritii tecrbeden fayda7anarak 1834 yrlnda bu teebbs tekrar yenileni ve bu gnmze kadar devam etmitir25.

III-OsmanI Diplomasisinin Siyasal Dnemler Asndan Dnm Noktalan

1.

Kuulu tan 7453 stanbul'un Fethi'ne Kadar Olan Dnem

osmanlr Devleti'nin bir uc beylii olarak tarih sahnesine kmasndan sonra, gerekfrk beylikleri ile ve gerekse Bizans ile dar kapsamda da olsa ilikileri mevcuttu' Fakat, her iki devlet arasrndaki mnisebeder o kadar birbirleri iinde erimilerdir ki,Tlirklerin Bizans'r mttefik mi, dman m ya da
24 a.g.e., s.47. 25 a.g.e., s.64.
18

Orhan Bey zamanndan stanbul'un fethine kadar geen zamanda,kazanlan topraklar sebebiyle yeni yeni komular ile muhatap olunmu ve onlarla olan ilikilerde bu olaylarapaalelolarak genilemitir. stanbul'un fethine kadar Awupa, douda gnden gne genileyen ve kuwet kazanan bu devleti pek ciddye almamt. Osmanl Devleti ile Bizanstan sonra ilk ve dorudan iliki kuran devletler, doal olarak Nlacerle" ilerleyen ve gelecekte Avrupa iin "s -Yg.4-'\:Balkanlarda byk bir siyisi g olarak problem tekil edecek olan Osmanl-lara ilk ciddi mukavemeti Macarlar gstermilerdir. Macarlar, gerek Hristiyanlgn ve gerekse Armpa'nrn arka bahesi olmalar gibi stratejik bir konumdan dolap ok zot bir durum ile kar karya idiler. l389_Koso4' .ry1t'ndp sonra balayan osmanl Macar mnisebetleri tarihind e, 739 6 Nigbol saaibfi'k tamaktadr. Awupa'n'n sai,un"J"m mas kendi omuzlarna yktrenen Macaristan, gnden gne bpiyen osmanl Devleti'ne yalnz kar koyamayacan anlam ve bu yzden l*Iristiyan Hal Seferi fikrine bavurarak, bir hal seferi tertibine muvaffak olmrnr. Fakat bu sefer hsran ve yeni-lgi ile neticelenmitir27. Bu ekilde balayan ve Macaristan'n 7526 Mohac Meydan Sava ile tarih sahnesinden silinmesine kadar devam eden mnisebetler erevesinde, hcr iki devlet de birbirlerine kar deiik Stratejiler uyguladklar gibi, zaman Zaman bu ilikilerin bir gerei olarak diplomatik ilikilerde de buIunmulardr28.
C)smanl-Venedik ilikileri istanbul'un fethi ncesine kadrr uzanmaktadr. Venedik, osmanl Devleti'ne ilk defa 1408
26 Sande, s.16. 27 erif Batav, osmanl Trk-Macar Mnsebetlerinde ilk Devir (1456'ya kadar)'Irk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1991, s.'l 28 8OI X, 168.
.

t9

a: !:

i::a:

iii;;!a]i i::;iai:;;,iaj

ij;!ii

iiiiaiiiiiiiiii;'i'iiiiiiiiiiiriiiiiiiiiitr'r

ALi iBRAHiM SAVA

ve Yldrm Bayezid'in olu Sileyman elebi ile bir bar antlamas imzalamltrr. Eg1 kq"' Qmanl Devleti tarafind1n Venedik'e 74.77 yJnda, bi s._9'ne evvel imza7anan antlamann t"iai.i suretini gnirmek ire bir eli gnderilmi t'p9.

oSMANLI DPLoMAss latrrmtr. Avnpal devlededer, Osmanl diplomasisinin ve bttin siyasi hedefinin istanbul'un fethine ynek olduunu

ynda bir eli gndermi

anlamlard. Aslnda, stanbul'u kuatma haekatr rssde

Diplomasinin kurucusu olarak bilinen Venedik, dier Avrupa devlederi gibi dini taassupla hareket etmemi, ilikide olduu devlederin dininden ziyade onlarla yapaca tic.reti dnerek hareket etmitir. Bu sebeple, ticri menfaatlerine zarar gelmedii mddetce, osrnanl Devleti'ne kar dmanca cephe almamr, fakat Avnpa'da sklkla oluturulmaya allan hal harekederini de gizlice desteklemitir30. osmanl Devleti'nin N.y"zyr| ortalarnda Akdeniz'de olan bir takm adalar elde etmesi Venedik'i endielendirmitir. Fakat bu ke ile olan ilikiler istanbul'un fethinden sonra daha da yog]nluk kazanmtr. Venedik"in menfaatlerine bpik zara veren frk ilerleyiini durdurmak iin, skender Bey, Macaristan, Papk ve Fransdardan yardm istemi ve hatti ran ile de ittifak araplarnda bulunmutu. xVI. yizyl,dan itibaren de gizlice ve alenen osmanllara kar Avusturya'nn daim mttefiki olmutur. Bu dnemde osma Devleti, fetih operasyonlarnrn neticesinde dolayl veya dolaysz kendisi ile mnisebeffe olan iilklere kar tavizsiz Ye yaPt1flmc bir potika izlenmiti. Bu siyisi ve diplomatik tawn neticesinde, hi bir dealeti eit laklar hiz rubatap kabul etmeme anlap yerlemeye balamtu. Nigbolu Sava'nda hezimete uratlan halr ordusunun osmanJ Devleti ile olan bu ilk savayla Avnp devleder Balkanlarda b}4ik bir gcn kendilerini tehdit ettiini fark etmilerdi, fakat kendi aralarndaki menfaat kavgalar, osmanlr Devleti'ne kar tekrar hal ordusu tekil etmeyi zor29
30
Unat,s. 221. Ssl, 248. BoT x,162.
i.-akx

Kurulu aamasnda Osman] Devleti'nin gerek Hristiyan komularrna ve gerekse Ttirk beyliklerine kar akll ve son derece iyi hesaplanmr politikala mevcuttu. Bunlardan birincisine kar izlenen politika, nceleri askeri ittifaklar da dahil olmak zere akraba]k bar ile iyi ilikiler tesis edilmi, ancak kazanLan topraklarda iyiden iyiye hesap editmi bir iskan ve ya1n1ma politikas izlenmitir. k osmanl hktmdarla, balangrta kendilerine problem olabilecek frk beyikler\ni, zamanln iy ayalayarak topraklarna katmlar ve dier beylikler ile olan ilikilerinde dostine dawanmaya zen gstermiler ve belki de Balkanlar ve Avnpa'ya nispetle bir i mesele olarak grdklerinden, bun-larn topraklarna katlmas iini de, os-

politikalarru zamanndan nce Anadolu'ya teksif etmesi, Osmanl Devleti iin ciddi problemler yaratmr ve devletin losa bir sre de olsa dalmasna sebep olmutur.

lu'daki Tirk beylikleri 7e fazla usamamlar ve askeri oPerasyonlar Balkanlara teksif etmilerdir. Yldrm Bayezid'in ilhak

ot*:g b: z^-ilriki mana ertelemilerdi $u sebepledi ki, Yldrm Bayezd,e iadar osmanJ toplumunun banda olan hkiimdarlar, Anado+"r-!"yrcinig
g1_

olarak^d.a.m;!-+l

Uzunarl, osmanl

Tarihi,

IrKYay., Ankara 1982, ll,456.

Anadolu biliinin yeniden sanmasndan ve Candarolu ile Germiyanolu Beylikleri Osmanl iesine katlmasndan sonra, gerek elebi Mehmed ve gerekse Sultan II. Murad askeri operasyonlarn Balkanlara yneltmiler ve Dou Avnpa kaplan zorlat bir duruma gelmilerdir. Daha nce Balkanlar'da Osman]r-Macaristan arasnda mcadelelerin sdri ve her iki devlet arasnda tampon devlet olan Srbistan belili bir sre iin de olsa, Osmanl topraklarna katlm ve Macaristan ile dorudan snr komusu olunmutur. Avnpa kap ilarnda meydana gelen bu mcideleler, Avn-pal devletli21

20

ALi iBR-A'HiM

SAVA

oSMANLI DPLoM^SlSl

rin sk sk kullandklar din silahna ba vurmalarna sebep olmu Ve tekrar hal seferleri ile, gnden gne byyen ve Avrupa'y tehdit eden bu gc durdurmak istemiler.dir. osmanl Devleti'nin Bat politikasn nemli derecede etkileyen olaylardan birisi de; btn osmanl tarihi iinde her Z^man nemini koruyan ve tellike arzeden Andoluda meydana gelen olaylardr. Balkanlarda ve Dou AwupaHa osman_lr fiitht srerken, Karamanorllarr tekrar osmanl topraklarna saldrm ve 1443 ylnda Balkanlardan ksmi ekili srerken osmanl topraklarn igal eden Karamanoul|r cezalandrlmrtr. 1444 lkbaharnda Edirne'de yaplan anlama ile Osmanlr Devlet'i Srbistan'n prenslik statsn tand$ gibi, baz kaleleri de geri vermek zorunda kalmt. osmanl ordularnr Zamn zamar. dou Awupa'da dur_ duran Hnyadi Yano'un 1448 y1nda bozgana uratlmasndan sonra' bttin Hristiyanlk dnyasnl yasa boan Istanbul'un fethi gereklemi ve bir-zamanlarn ucbep ol19 Osmanl sultan, cihin pidiih durumuna gelmitir. Bu yeni siyasal durum, Osmanl Devleti'nin dnya siyiset sahnesinin mzikere pozisyonu en g1 Ve etkin bir devlet olmasnrn bir gstergesi olmutur. Avnpal gler, Osmanllarn 1353 plnda Traya geilerinden 1389 Kosova Sava'na kadr', Balkanlarda gelien frk fithitna kar l|gisiz kalmllar ve nemsememilerdir. lk defa Kosova yenilgisinden Sonra ratszlrk duymular ve osmanllar hal seferleri ile durdurma1 denemilerdir31. i mcadelelerle alkalanan Awp devlederin, Papa'nn yoseferleri ile Osmanun gayretleri ile teekkiil ettirilmi hal i ordularn durdurmakve Balkanlardan atma giriimleri, osmanlr sultanlarnrn stn siyisi ve askeri manewalan sonucu akamete uam ve zater-ok nceden abluka altnda olan Istanbul'un fethini engelleyememitir.
31 Benda
K6lmAn, "XV. Asrda osmanl Macar MnAsebetleri', istanbul ni' yersiesl Tarih Dergis|, istanbul 1975, say: 28_31, s. 83_88.

osmanl Devleti'nin o gnn artlarrtla ok krsa bir za_ man diliminde Balkanlarda ve Awpada gerekletirdii liithat harekederinin baarya ulamasnda, osman-l Devleti'nin izledii yayLma siyAsetinini, askeri gcnn ve diplomatik manewalarnrn yerinde olmasnn yanrsrra' fethedilen topraklarda yaayan' farkl kttir ve dinden olan insalar ezen toPrak sahibi feodal srnf kovarak Balkan kylsn baskdan kurtarmas ve bu insanlara kar asimi_le politikas izlemedigi gibi, onlarn kimliklerini muhafaza etmelerini salamalar ve o aa yabanc bir kawam olan toplumsal hogr'yi32 daha dorusu tekini kabullenmeyi ilke edinmelerini
de goz rnde bulundurmak gerekir.

2. t453'de |606 Ziwatorog Barr'na

Kada olan Dnem

stanbul'un fethinden ve osman]r gcnn italya'nn en u noktasrna kadar ulatktan sonra' Armpa'nrn irili ufakl devlederi kendilerini bu yeni siyisi, diplomatik ve askeri gc ciddi olarak hesaba katmalilorunda hissettiler33. istanbul'un fethi Hristiy"n'k ileminde byuk yanklar uyandrm ve Jst3npul'un tekar geri.aln1nry1ii1 Papa Nikola'nn hal seferieri dzenleme giriimleri neticesiz kalmtr_' Fakat, Papk tarafindan tevik gren bat diplomasisi, Istanbul'un fethinden sonra da yine hal seferleri dzenleme ve douda kenr]ilerine mttefik arama ynnde faaliyederine devam etmiti. Osmanl Devleti ile herhangi bir batl devletin tek bana baa kamayacag bilindiginden, mmhin olduu kadar itirakisi bol bir halr seferi ve douda da osmanlry iki cephe arasrda buakacak mttefilder elde etme ynne gilmitir.
stanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed'in Bapolitikasn doudan etkileyen hususlardan en nemlileri t ylece sralanabilir: 32 Sande s.15.
33 a.g.e.,
s.76.

AL iBRAHM SAVA

oSMANLI DPLoMAsisi

a) osmanl De,uleti'ne kar {rufa'da kurulmaya alIan ittfaklar,

,-

'n
rrl
|
,t-

Anadolu'da osnanl Dealeti'ne kar Aorupah gIerle it_ tifuk etmek eilininde olan Karaanoullar oe Trabzon Rurn
b)

h S ul ta n M eh m e d An adolu da.i !g .L"sj5.Ir*d:.:g".a, kaiad" n i; E G;. fi ;;,y;;. rilril1 K;;;;/d. k" " sin_* bi hakimiiet k"'-ut
Fa ti

maparatorluu,

c) osnanh Dealeti'ne kar Batl glerle deaml ittifak

aray' n da o l an 1 kkoyun lu Dea l e ti..

Fatih Sulran Mehmed, gerek Anadolu'da ve gerekse Avrupa'da ve B'alkanlar'da emniyeti ve hakimiyeti samak iin
byuk stratejiler uygulam ve yaPtl seferleri inceden inceye hesap etmitir. stanbul'un fethinden sonra, hedefi katolikli-

'

lrri

'Il
,

l1

Fatih Sultan Mehmed, stanbul'un fethinden Soffa' AvnpaAa sffatejikehemmiyete sahip topraklan, Romdya giden deniz yolu zerinde olan Mora'nn byii'k bir krsmn veltalyya kuzeyden komu Srbistan topraklarn lkesine katt. Avnpa'da osmanl Devleti'ne kaI oluturulmaya lan ittifaklarn mli kiilfeti genellikle Venedik tarafindan karlanmaktayd. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmed,Venek'e mili ka1nplar verdirip, bara zorlamaksuretiyle Awupa'dan gelen bu tehlikeyi nlemesini ve zamar.zzr^an gecikirmesini bildi.
Daha nce Yldum Bayezid'in vfitsiz denemeye kalkt ve Osmanl Devleti'nin az kalsn dalmasna sebep olan Anadolu birliini salama dncesi, Osmanlr Devleti'nin Avnpa'da yu',ittii6n operasyonlarn ve izledii politikalarn saglg asndan ok nemli idi. Fatih Sultan Mehmed, bu dnceyi hayata geirmek iin stanbul'un fethini beklemi ve bu zaferin manev havasnn avantajn da kullanar"L,A'rrdoluya ynelmi ve Avnrpalr glerin potansiyel rnttefiki durumunda olan Tr abzon- Rum mp aratorluu'nun ( 1 46 1 ) ve Karamanoullarl'nn (1 47 4) mevcudiyetine son vermitir. Bu 1 ittifalrn sonuncu yesi A}koyunlu Devleti de odukbeli Meydan Sava (1473) ile cezalandrlm ve bu tehlike de, belirli bir mddet iin susturulmutur Fakat ran'da iktidara gelen hinedanlar takip eden yllarda, osmanl Devleti'ne kar Avnpal devlederle ittifak abalarn stirdiirecek ve Osma Devleti'nin Bat politikasn nemli lde, fakat olumsuz olarak etkilemeye devam edecektir.

il'

l'n lsl

in merkezi Roma'y fethetmekti zira kendisini Roma'nn tek vArisi olarak grmekteydi3a. Fatih ncesi politikalarn da Roma'ya endeksli olduu anlalmaktadr. Bu sebeple, 1408 plrnda balayan ve 7469 ylndan itibaren de bir sreklilik kaZan^^ bu stratejik akrnlar, Venedik'e byuk snr tekil eden Gney Awsturya ehirlerinin osmanlr akrnclar tarafndan devamlr taafiuz altnda tutlmasn ve bu blgedeki stratejik mevkiler tahrip edilmesini hedefliyor ve bylece Venedik'e Awsturya tarafindan gelecek yardrm, engelleyecek bir koridor amak gayesinin tayordu; bu askeri operasyonlar Fatih'den sonra da devam etmitif35.

'r-

,lk
|l:fl
i

ille.

Fatih sonras dnemde, Il.Bayezid'in bar kiiine ramen osmanl Devleti, Avrupa diplomasisinin krrrnaz manewalar iine ekilmitir. Bu dnemin en bpik zellii de, osman]_ Devleti, Avnpadaki hanedanlara kimin geip geemeyecei hususunda hesaba katlmas gereken ve sz sahibi bi, gr konumuna ytikselmesidir36.

( )s-

l,x
,,,

isi

,,,,Ia

ll:ri

Yavz Sultan Selim (1"512-7520), Ortadoudaki shm topraklarnn bpik ve nemli bir ksmn osmanl Devleti srularrna katmaya muvaffak olduktan ve bylece blgedeki
34 A.Sevim, YYcel, Klasik Dnemin HkmdAr, Fatih-Yavuz-Kanuni,IK.

35 Reiner
left

Yay.,

36 Sander, s.43.

to us), Wien 't978, s.9.

Ankara 1991, s.99. Zifta, Die Trken und was von thnen blieb(The Turks and what they

25

ALi BRAHiN{ SAVA

sr\(ANLI DipLoI\4ASl sl

hakimiyetini, itan37 ve Avnpa'nn bnin gayrederine ramen, saladktan sonra' halefi Kanuni Sultan Stileyman (1520-1566), Avnpal devlederin halr seferleri ile alak planlarn Avnpa ilerinde, tabir caizse kendi bahelerinde akamete utatmak iin bttin nazar-| dikkatini Avn-pa'ya evirmi ve devletinin fetih dinamiini bu istikamete sevk etmitir. 7527'deBelgrad'n fethinden sonra bhin gc ile Macaristat'a yklenmi ve burada osmanl fritht aralksz devam etmitir38. 1526 ylnda Mohac Meydan Sava'ndan sonr' Byk Macar i''rp".rto'L.u tarih sahnesinden silinmi ve Hristiyanlarn siyasi temsilcisi Roma mparatoru (Kaiser) ile islam n Halifesi (Sultan) kar karya gelmilerdir39. Bu nemli tirihi hadiseden sonra osman] Devleti ile Avusturya arasnda uzun nllar Macaistan topraklarnda devam edecek olan mcadeleler balam oluyordu. Avusturya ile olan mcadeleler, ileride osmanl Devleti_

Kanuni dneminde, osmanlr Devleti'nin diplomatik trafiginin doal olarak Avusnrya ile daha youn olduunu griyorz; bu dnemde u$usturya, osmanl Devleti'ne otuzdrt eli gndermitira0. Ancak, Akdeniz'de sninli osmanlya kaptran Venedik, srekli d temsilcilik imtiyazna sahipti. Bu dnem osmanl diplomasisinin ihtiamn gstermek asndan da ok nemlidir. Siyasi ve diplomatik ihtiamn zivesinde olmann bir gerei olarak Istanbul, diplomatik trafiin en youn olduu bir dnya ehri haline gelmitir . Kanuni dnemindeki en nemli olaylardan birisi de FranIa/7 olaak tanrnlanan ve 24Temmn1923 tari}li Lozan Bar Andamas ile lartlduumuz bu ticiri ve plomatik imtiyazlar (25 aban 941/29 ubat/l Mart 1535), zamannda hangi gaye ile verilmi olsa bile daha sonra devletin bana byuk felikeder aacaktu.
szlara tarunan imtyazladr.Tarihte kapitlasyon

Kapitasyon]ardan Fransa'nn elde ettikleri u ekilde sralanabilir:

nin, Avusturya'nn en kuwedi rakibi olan Fransa'nn Avnpadaki emellerine ulamak iin izle&i poiitikalara daha da yaknlamasnr salamtr; ancak, yine bu mcadeleler, osman]r Devleti aleyhine Avusturya ile devaml ittifak halinde olmap gaye ittihaz eden Rusya gibi bir dman kazandrmtu, yani, Fransa, devamlr bir osmanl-Avusturya ekimesini tek edip, Avustury"n iki cephe arasnda brakmay isterken, a1m politik kunazl Avusturya, Rusya ile ittifak ederek
uygulamaya koymutur.
37 Yavuz Sultan Selim, Safevi tehlikeini
bertaraf etmeden nce, iran'a Avru_ pa'dan gelebilecek olan her hangi bir yardm nlemek iin, daha tahta kar kmaz c|sunu tebrik iin gelen Venedik elisini son derece iyi karlam ve antlamalar imzalamtr. Sevim,'Ycel, s.1 1 2. 38 A.C.scha"ndlinge "Der diplomatische Verkehr zwischen sterreich und der Hohen Pforte in der Regierungszeit Sleymans, des Praechtigen'', Kultur des istam Dergisi, Wien t980, s.91 39 Schaendlinge s.92.; Karl Roider, Ausr,as Eastern oueslons (1700-1780)'

a) Fransz tccarlarnn osmanl topraklarnda Trklerin

erdii kadar ergi deerek ticAret yaPabilecekle

b) Fransa, osmanl topraklarnda konsler yarg organlar kuracak,Ue osmanl makan/ar bu organlarn aerdii kararlar
uygulayacak,
c) osnanl topraklarnda laq)Cn tm Fransz yurttaIarna
^e

tam dtn bniyet tannyor e kutsal yerleri horma greai eriliyordu,

bakma

40

d) Korunrna gvencesi olarak A'kdenizZeki Hristiyan gemiIeri Fransz b ayra ekeceklerdiaz.

europaeische Diplomatie in Konstantinopel bis zum Frieden von Belgrad (1 739)"' Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der Slave4 Breslau 1936, Xl.Cilt, Heft:3-4, s. 313-342. 41 Kapitulasyon, Avrupa tarih literatrnde, Avrupah devletlerin Mslman devletlerle imzaladklar antlamalara denmektedir. Josef Matuz, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymns des Praechtgen' Wiesbaden 1974, s.64.
Bertold Spuler,
ile imzalanan kapitlasyonlar srek|i yenilenmitir. Bu yeniden gzden geirmeler esnasnda baz kayda deer deiiklikler rnevcuttur; mese-

.Die

42 Fransa

New Jersey 1982, s.3-4.

i::;:]

i;;iiii;iiiiiiiii;i;i;;..ii;iiiaii.:iiii;iaiiiiiiii:iiiiiiiiii'iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitiiii

ALi iBRAHM SAVA

oSMANLI DPLoMAss
bar yaplyordu4s. Toprak kayb olmayan bu antlama ile ayrca Eri vc Kaniie Kaleleri fethelrnitir; fakat bu andama gerei Avusfurya aagdaki imtiyazlar elde etmitir: a) {usturya, denek zorunda olduu 30.000 rndaki s ene lik aergiden kurtuluyordu,
ras hukuka u!un aktedilen ilk

Kanuni'den sonra osmanl diplomasi tarihi iin bir dnm noktas tekil eden ve dnya siyiset sahnesindeki g grafigini yavay^va Osman]r Devleti'nin aleyhine eviren i_lk andama 1606 plnda}j Ziwatorog Barr Andamas'dr. Fakat bu arada,.1580 phnda F1anz|ara tarunan imtiyazJar_n ingizIeie de taninmis unn lmim;Ld* Osmanl D/;: t'iir, ir,giltrb_i.e byl b"iiii$ama y"p*1rirr. g"y*s uirkt ; spany" ve Portekiz'9 k-, ngiltere yi potansiyel bir mttefik olarak grmesi ve Iran ile yaplan saval sebebiyle silah ihacnn bir baka byk devlet, yani Ingiltere tarafindan
karlanmas gerekiyordu43.

altn mikta-

b) osrnanh Dealeti ilellrupa deoletleri arasnda dealetlera-

antlamadl6,

larak a d lan dr lan {lus turya- Ro rna mparato ru'nun "Kays erlik'' n,lan tannyord/7 .
rn
o

') e Kra I" "Ne

Daha

nce diplornatik protokolde "Viryana

Beyi " aeya

_

Uzun pllar stinip giden savalar esnasnda, Erdel Prensi, Eflik ve Bodan Voyvodolar osmanJya kar Alusturya ile anlarken, osmanl Devleti'nin bu zor durumunu fusat bilen ve osmanlr Devleti'nin Bat politikasru devamlr bir ekilde menfi ynde etkileyen ran, osman] Devleti'ne SaVa ilan etti (1603). Daha nce be yk bir se iin osmanl Devleti ile bar imza7ayan iran, bar tek tara{ll olarak bozdu ve osman1 Devleti'ni iki ate arasnda brakmak istedi; ancak Km ordular, Eflikve Bodan' batan baa igaledip, Erdel Prensi'ni de bask altna aldlar. Bu yeni durum karsnda Avusturya, osmanlr Devleti 7e Zi*ratorog Andamas'n imzalad4.

d) Daha nce yaplan bar antlamalar, atekesin ihlat edil_ mesine kudar srerken, bu bar ilk defa 20

ylhk bir sre iin im-

zalanm,e hakikaten 50 yI srrnfi/8. onu olarak Ziwator o g B ar Andam as, XVII . yuryfrn balarnda Macaristaln osmanl hkimiyetinden kurtuluuS

na ve

osmanl Devleti'nin zne bir iaret olmufur49.

Bu andama ile, osmanl Devleti ile Avnpal devletler arasnda ilikiler asrndan yeni bir dneme girilmi oldu. D" : Ar-pal dewlederle yaplan bar andamalar1 muzaffer Osman]r sulta tarafndan verilmi bir ltuf olarak gryor ve Osman]r Devleti'nin uygun buldugu bk stire iin
H, 1581 y|nda ll|. Murat ile lll. Henri arasnda'yeniden imzalanan bu antlama ile Fransa osman| Devleti'nden Fransz elilerinin protokolde dier lkelerin elilerinden nce yer almas ve Fransz konsoloslarnn katolikleri himAye imtiyazn elde etmitir. Nihat Erim, Devletler Aras Hukuku ve Slydsi Trih Meti-nleri (osmanl mparatoriuu Andlamalan), Ankara Universitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar' Ankara 1953, l' 5-15 ve 93.; Sande s.53-54. Sander, s.74.
-0

Kadar olan Dnem Bu dnemde, bir bakrmaZiilratorog Bar Andamas'nrn yenilenmesi anlamna gelen Vasvar Barr'na (1664) sebep olan savata Osmanl ordularrnn Avusturya karsnda ilk y"45 sander, s.75. Hammer bu hususta unlar kaydetmektedir:"
D6imA muzaffer olan pAdiAh tarafndan d6im6 malub olan Vyana bi-dinine ltfen ihsiln buyuruldu" , BOT, lV, 382.

3. Zitvatorox''dan Karlofa'ya (160 6- 1699)

46 Erim, s.l8. Bu dnemde devletleraras hukuktan bahetmek ne derece

doru olur, bu phesiz tarilma gtrr bir konu; fakat uras muhakkak ki, osman| Devleti bu antlama ile Avusturya'y"eit haktan hAiz muhatap', olarak kabul etmitir. Hammer bunu, ''Avrupa milletleri mnAsebetlerinde c6ri olan usle gre'' diye tarif ederek yukandaki kanaatimizi desteklemekledr. BoT' lY1408. 382 ve 4o7-4og.

'nan

Das
;.64.

gzese-

43 44

Receb 1017-11 Kasm 1606

48 Sande s.75. 49 go' +oa.

47 Bo lV

29

ALi iBRAHiM SAVA nilgisine it olmaktayz. Ancak, bu savatan sonra Osmanl Devleti'nin denizlerdeki nemli zferIerini ve Akdeniz'in bir Trk GI haline geldigini kaydetmek gerekir. 1683 II. Yiyana Kuatmasr'nn baarszlHa sonulanosmanl tarihinin nemli bir dnm noktasn tekil etmektedir. Bu baarszlktan sonfa takip eden yllarda da sayszyenilgiler alnm Dou Avrupa'da nemli 1de teritoryal ka1nplar verilmitir. Aslnda, Viyana nlerindeki bozgun, duraklama dewinin ilk ehemmiyetli ii_ retlerinden biriydi.
masr,

osMA 4. Karlofa'dan K k K yl rc:'y (1699-7774) Kadar )Il l)iiie n I]u dncmdc osmanl I)cvlt'i'i l(:rlIir'nrn intikamn alma gayretlcri giirlmektc(lir. I)r| Sli.ri c.ticesinde yaplan antlana ilc lls <rils cs^rcllc vc l)cli l)cffo da u. bir feliketten krtuInt <ltl. I I,r,l lntlmarrr., dor] ya tarafindan kbul edilcn tlllr cl laysiyet krc olan olarak nitclencktcdirs2. l]t lar ilc ()sman_l Devleti Azali tekrar geri aln vc c iicnIisi dc R.slarrn rtroJi da eli bulundurmaycaklarna diiir acldcyi istemeyerek de olsa imzalamd153

lii;,];r,r I ,itlrir,;,:, !l; ?

'

s$iii
lrll;:.11 i i"1,

.:r'iirti,l'.

1699 Karlofa Bar ile Osmanl Devleti'nin Dou AvrupaHa defensif bir politikaya getii grlmektedir. Her ne kadar X\[II. yizyIda, zellikle Sultan I. Mahmud Z^manlnda ofensif politikalar grlmekteyse de, bu tarz bir politika imparatorluun yklna kadar srecektir. Karlofa Bar aynl zamanda Osmanl kuwetlerinin yava yava Dou Avrupa'dan ve Baikanlardan ekilme1,e baladmn iaretidir. Bu bar, Osmanl Devleti'nin tarihinde ilk defa Awupal devletlerin tavassutunu kabul etmesi asrndan da byk nem kazanmaktadr50. Bu bar antlamasnn nemli dier bir yn ise, osmanL Devleti daha nce protokolde "Moskoa Prensi" diye tabir ettii Rus arr'nrn "mparatorlul" nvann kabul etmesidir51 5o coa, vr,6s8-6s9. 51 B, b"n Rusya ile, 13 Haziran 1700 tarihinde istanbul Antlamasl olarak
nnmaktadr. Ahidnme iin bk', Erim, s.40. Ancak' osman[ Devleti bu hususu takip eden yllarda devaml mzakere mevzuu yapml ve buna uymamltlr. 1720 ylnda yaplan antlamada, ar'n imparator sfatiyle tann_

bii tinin b il lq;m kar,b tti :' ffi l<azanl antlamalar;aan biri

- ll'orya yaplan sefer sonucu Venedik-Austurya ittifak ile Osmanl Devleti arasnda meydana gelen sava ,o.rr..u irnzalanan Pasarofa Bar Antlam"r, il"*Osmanl bevleti Belgrad, Semendre, Preveze, Dalmaya Kaleleri vc Eflik ile Sr-

'u -, $ i i''*;*;;; oldu '

-

;;

imzalanmtr. AhidnAmede Rus ar'nn imparatorluk nvan resmen ta_

li,
i,',1

l,

i:,

masn teklif eden Rus elisi Daschkoff'a, BAbAli'nin yalnz iki imparator tandn ve bunlann da, Sultan ve Roma imparatoru olduunu sylemilerdir. 8or, vI,262' Bundan sonra, 't 741 ylnda, 1739 Belgrad Ban'ndan sonra Rusya'ya giden Mehmed Emni Paa taraflndan imzalanan temessk ile osmanllar, Rus an'na impa-ratorluk nvann tanmlardr. F.Reit Unat, osmanl Sefirleri ve SeflretnAmeleri, ner.: B.Stkl Baykal, TTK Yay., Ankara'1992, s.100.

52 aor, Vl, 152. 53 Bant|;rna gere osmanl

lar,22 yI sonra 1739 Belgrad, tekrar fethetmi veya_ -yhnda plan Belgrad Bar Antlamas ile tekrar Awupa .rp.rlrr. dayanan bir konuma gelmitir. Fakat diplomatik mr.rria, ormanl Devleti bu bar da, yabanc bii devletin tavassutu ve garantrlri al tnda imzalamtr. Osm anl ordularrnrn Avs wYya kar ceplelerde stn baar gstermesine ve Rusyaya kar ayn baary gstermesine ragrnen bu bar gnimelerinde Iiiansz diplomasisi kendi meifaatleri iin ;-;l Iehine gayret sarfetmi ve baarya ulamtr. Bu pzylda eldc eclilcn rcticeler, Osmanl Devieti'nin defensif ar poir_
Dev|eti, takip eden yIlarda diplomatik gr_ nrlr iin Rus elilerinin istanbul'a.gelmelerini engellemi ve bu t,l, o' oltl Krr' Han ile yaplmasn belirlemiti. An"cak zio y,'noa p,L'n bi atlara ile bu madde kaldrld. 80r, ll, s.263.

7736 yLnda balayan ve Avusturya-Rusya ittifala neticesinde iki ayr cephede savamak zorunda kalan Osmanl ordu-

30

31

rrttl*

ALi iBRAHM

SAVA

osMANLr DipLoMAsisi Her ne kadar 1 739 bar osmanJ Devleti'nde bi? toparlanalimeti saplsa da,buyizylda siysi dengelerin d"5-"si daha da belirginlemitir; osman] DevlJ'nin .orir-, Ru'y, ve Prusya gnden gure gu lrazararakve aa1{vus1ury1, larnda skp kalan Lehistan paylamak arzusundadrlar. Leh ileri gelenleri, Rusya'nn Lehistaria mdihaleleri karsnda osmanlr Devleti'nden yardrm istemiler ve bu yardma mukibil Podolya'p vadetmilerdir. Sava taraft.r, o"., osman]r hkmeti 1770 ylnda Rusya'ya hary ilan etti. Drt pl sren bu sava srrasrnda Osmanl Devleti t.n. kapplara urad ve orkap'y ilk denemelerinde geemeyen R,r'i*, <rrm ileri gelenlerini Osmanlrya kar, onlarn Cengiz sAlesinden olduklarn ve Osmanlr sultasndan kurtar1caklarru vadederek ktrftlar; bu kkrrtma netice verdi ve bu kez Or_ kapy geen Rus ordular btiin lGrrm' igal ettiler (7773). Bu esnada bar grmeleri yapld a.rcak_Bebr.1i buna yanamad- ve sava tekrar balad. Ruslarn Babadar'n, g""r"k osman-l ordularnn merkezi olan umnu7 yuru""ra, Ruslar karlamaya kan miifrezeler yenilmi' ur r^i^r^^ Mulsinzdde Melmed Paa ister istemez bara karar vermitir. osmanl Devleti'ni temsilen muahhas olarak tayin olunan Ahmed Resmi Efen ve Reistilkttxb Mnip dfendi, Rus murahhaslar ile Kk Kaynarca'da buluarak bar antlamasru'mzalam|ardr (17 7 a).

ka izIedli bu yllarda devlet adamlarna yeniden bir gven telkin etmitir' Bu andamann dier nemli bir yn ise, osmanJ Devleti ile Avustrya arasrnda elli pla yakn bir Zaman siirecek olan barn balangc olmasdr; ayTlca' VI. Karl'rn
lmnden sonra Avtstrya'da meydana gelen taht problemleri sebebiyle g bir durumda olan Avusturya ile olan bar, Fransa'nn Osmanl Devleti'ne Avusturya aleyhine yapt cnzip ortaklk teldiflerine54 ramen bozulmam ve buna sidk kalnmtr. Ayn husus ran iin de geerlidr;7746 ylnda Iran ile yaplan bartan sona Nidir ah uriilm ve lkede bpik bir belisizlik ve taht kavgalar balamtr. Sultan I. Mahmud, irarin bu gsz durumundan istifhde etmek istememi ve bar b}4ik bir titizlikle korumutur. I.A@t mud'un ?5 yn sren saltanat dnemi, osmanl dipQganrn en parlak devirlerinden birifir55 ve areui<e 1739

.ry',

,'

i)

ilLl.

*il ,
1$,:.

Bar,

Bibili'nin imzalad

en janl bardr56.

Biigrad

54 qo ylnda Vl. Karl'n lmnden sonra yerine geen Maria

Theresia' BAbAli'den yrrlkte olan barn muhafazas ve yenilenmesi iin istekte bulunmu ve bu istei kabul edi|miti. Ancak, Maria Theresia'nn tahta geiini kabul etmeyen Bayern Aridk Franz Albert ve Prusya kral ll. Friedrich, mcadeleye girimiler ve Fransa'nn da yardm ile M.There_ sia'aya sava ilan etmilerdi. Zor durumda olan M. Theresia'nn o andaki sulhn yenilenmesi istei geri evrilmedii gibi, 1745 ylnda imparatorluk tAcn giyen kocas Franz Stefan'n da su|ha dhil olunmas ve imparator olarak osmanl Devleti tarafndan tanlnmasl teklifleri de kabul edil_ mitir. te osmanl Devleti ile olan ittifaknda her zaman samimi olmayan Fransa, bunlann nne geebilmek iin osmanl Devleti'ne aadaki cAzip teklitleri yapmtr: a) Fransa ile Avustuya arasnda devam eden Aachen Ban grmelerine osmanh Devleti'nin bir murahhas da katIacak, b) Fransa ile osmanh Devleti, Avustuya-Roma imparatoru sei/en loskana Aridk Franz Stefan' tahttan feragat etmeye zorla-yacaklar ve ittifak edecekler, c) osmanl Devleti Macaristan'da fethettii yerlere tekrar sahip olacak, d/ Sava, Franz Stefan tahttan feragat edinceye dek srecek, vs. Go,9, Vlll, 85 ; Roide s. 91 .

yei bu bar andamas ile osmanJ Devleti,nin toprak kayb dnda vermek zorunda kald tavizlerin en onemlller yle sralanabilir:
a) Bu antlarna ile yabanc de,Uletlerin osmanl iiIerine h.anma, ndahale deri alm oldu,
b) Rusya, ortodoks rnezlebine mensu? hakhn elde etti,

osmanl d politikasntn ve diplomasisinin byk darbe

Deletinin

55 Abdunahman eref, I6rif-l osmni, Matba'a-i Amire, istanbul 1339, ll,

178 56 8OT Vil,519.

Hristanlar himye

,., ........ j.

j j

t::: tj; j il l;

ttti;ii;ii

iiiiiiiiiiiiiiiiiii

ALi iBRAHM sAvA lsno girmi oldu, d) Rus,a'nn da sz edilen bimdye taaizini elde etmesinden rnr, lluusturya ile birlikte osmanli teb'as olan Hristiyanlar .vInma'lo teaik etmeye baIarnlardr; daha nce 1srnanh I r / t l i' n rJ e H r i s t iy a n l a r i n b 7 e / akk n kop ar m a k n ugra , /. lblcr bununla neyi gayiedindikteri o)rnyn rh)rn. . . ') Krm bamsz olmu ae sadece dini ynden sultana ba)

c) osmanl Devleti,nin paralanrnas planlar uygulama

saf

manl Devleti,nin

o"'r

osMANLI DPLoMAsis tarafindan paralanacru ve buna {aya.n.Ap'"q,l, {"sya ile ittifak ei ve

..:?*_",::r:an

*Tjd:sffiijs*.H;;i;ffi ;aatx#;#led*d-Ai^Isffin-'r"".T"f
ile bir ittifaJ< n, fu';;n.H;; ;# *T" giri ksmn baya ,lrr.y, uygun butduk: " """"Prusya Deokti a'd u , nia ,arr ki, i bu bin ikiyz drt senesi eel baharnda mecn2'oror, ile Mne ae Mosiorlu zerlerine ilEn barb u cen|' o, n|*r-*beret etlrye; k;,

';:,;""'r,!fi :tiHf**fr

/ hulacaL.

*.r:r-* ". n*y.,f J*a*'ri;#].Isve yaplm as gnim eqri

ffi

xIffi

3#-,ffi

il;;;:";r'#ffi:ff
;:ff

fs#

J"'#x

na kadar antlama

. Yzyllar boyu Osmanl Devleti tarafindan pek dikkate lnmyan ve diplomatik protokolde XVIII. y"ry"

/') Rusya bu bar in, dinllrupah dealetlerin tavassutunu rlJcmi ae osmonl Dealeti,ne artlann kabul ettirmisz.

mzikere pozisyonunu daha gtlti bir seyeye ul*t"o-rirr. Yine yllrca osmanl Devleti,ne kar da za1af bir m_ zdkcre pozisyonunda olan Avusturya da, osman b.r.tl,nr, bu gsz anndan istifade .de'ek Brrkou.rr'nn kendisine terk edilmesini istemi ve osmanl Devleti de tarihinde lk defa sava gze alamayp bir yeri (Bukovina) baka bi, tkeye vermitir (1775)'
5.

b;;i;,efit baklar h,aiz kabul edilm"y"" n"rir, . ryuh1ta? ile osmanl Dev]eti,ne byk sndjk ,"gl.-ri ,.

Bu dnemde nemine binen kayda deer en nemli antlama, Osmanl Devleti'nin Prusya ile imzJadg ve tarihinJe Ppt g, ilk tedfi antlamadr (l7go).Bu antlma, OsmanJ Devleti'nin bir hristiyan devletle yaPts ve taraflarakarlkl taahhder ykleyen Ik antlamadr. "
Ka1arca Bar,ndan sonra Rusya, Krm, ilhak et-Ktk mek iin elinden geleni yaPf, ve bu emeline muvaffak oldu.

Kiik Ka;marca,dan Paris Antlamas'na (1774-|856) Kadar olan Dnem

57 Bor, vil, s.s37-540.

os-

artklaayab.. i" afuia] mttefikler aramak zorundaidi-1789Franszl,iand.i-';;;;;;;;j;,_;riI

Devle1i,

timKaradeniz tarau:hren-g:rei 4*::itdrmedkce g;i; snnbu ril;'iin ktliya ile emniyet kesb 7uhrebeyi t}h eyteniye! Bu mukbe[ede Delaiz*liyye dahi derabte ,ob esnsnda Mm"; n. D.* r: yaraf nda o lan Galig "r;;;'H, a ryiirr;yi, mukaddem: ? Leh taksiminde Nemelnn zapt e; nin,|tikin Leh cumhirna Nenel tora1frndan red itdm sa,y eyt;ye ......"s B u an damadan sonra srasyla yapIan Zitov (77 9 1,),Yas bar antlamalar . or.rJ'Devleti,nin !'r?' etmi toprak kayb devam ve prestiji gnden gne azalmtr. Bu tarihten sona meydana gelen olayiardevletlerin birbii ile olan mnasebetl.'i.."r'J* jrrl azetmektedir. .o'.-"* Devleti, Rusya ile Kk r"]rrr., gibi bir bars yne ayn a.".. n,' fr ilj ,:3^T*:::. ::T", lenmemekteydi'A,..] yaln zamana kada h f,ir d;;; devletini eit haklar laiz ye
b-us:fle

!ekt;-!!we'yi hem

Ie dnanlar ile dithdh zre anh ae ka,u muh_ sulb itdrnedi|c1oe Dealetir:I/i!!e;y, brnm emniyeti
gelmedkce ae ge.ek b;_ta

iorio

/a/e/

lia.lo nuhai2-I*br;;""#ff
aru"-;"";,
'a-i Mu,Ahedt, istanbul

;',

s 159_'t62; Mamuo esro

ALi BRAHM SAVA

()SMANLI

nipoaesisi

dilen Frans a, 7797 ynda muzaffer olduu ta$an seferine kadar osmanlr Devleti ile iyi geinmeye gayret sarfetti. Fakat, Fransa'nn Mrsrr' alma niyeti anlanca, Rusya ken emellerini askya alarak Osmanl Devleti'ne yar&m teklif etti. gelien olaylar esnasnda osmanl Devleti 7798'de Rusya ve 7799 y1nda da Ingiltere ile ittifak andamas imzIa. sonra ise bu ittifaklar tekrar yenilenmitir.

ti ile harbe fttn Rusya, osmanl donanmasn Sinopta batrd; bunun iiz.crine Fransa ve ngiltere 1854 ylnda Rusya'ya harp ilan cttiler. llrm'da da cephe aan mttefiklere, ar Nikola'nn lmnden sonra yerine geen II. Aleksandr br kabul etti. Viyana'da ngrmeler tamamland ve devletleraras hukukun harbe dairbaz nemli kurallar yazl kanun haline getirildi. Osmanlr Devletil B}^ik devletlerin aralarndaki rekibet, bu devlederin tarihinde ilk defa Krm Sava esnasnda yabanc tilkeler- ) ' engelledi. Bunla- den bor almaya balad (T854 ve 1855).25 manl Devleti ile bir mddet mcadelelerini ubat |856 yra delil, 1856 Paris Andamas'ndan nce cereyin eden olay- lnda alan Paris Kongresi ile osmanl Devleti ilk kez Av1ardrr59. Hnkar iskelesi Antlamas(l 833), osma Devle- ruP devletlerle bir arada byle bir toplantya katlyordu. ti'ni resmen Rus himiyesi altrna sokmutu. istanbul'un, zel osmanl Devleti bylece Avrupa hukuk sistemine dil likle Boazlarrn Rus kontrolne gemesi diger Avnpa dev_ oluyor; osmanl Devleti'ne mdhale konusunda tek yetkiletlerini enelendirmekteydi. Bu yzden osmanl li makam Concert European oluyordu. mterek himiye siyesinde rahat nefes alabildi. Avnpal devletlerin osmanl Devleti haklandaki byle
Devleti ise, yenileme srecine girmi bulunmaktayd. 1848 ylnda Fransa'da ihtilal balaynca, milliyet fiki ri reva bulan lkelerde baz hrekedilikler grld Avusturya hegomonyasnda olan Macarlar a Avusturya ise Rusya'dan yardm istedi. Ezici Rus birli karsnda hezimete urayan Macarlar, osmanl Devleti' srnd. Rusya bu mltecilerin iidesini istedi, fakat osman 1 Devleti bunu reddetti. Bu insancI tavr, Avrupada byi yankr uyandrrd ve Fransa ve ngiltere bu konuda Bibili ak destek verdiler. Rusya, osmanl Devleti'nin ingiltere ile ken a paylalmasn dntirken, ngiltere ise menfaaderi " Has ta |hdam" teddi etmek gerekine inanryordu. 1853 ylnda Rus ordular Eflak ve Bodan'a osmanl Devleti'ni tahrik etti. Ancak bu hareket, emelleri olan Avusturya ve Prusya'y kayglandrd. 1853] yaplan Viyana Konferans neticesiz kald. osmanl
59
Erim, s.315.

mterek politikalarnn sebebi, stanbul ve Boazlarrn ne-

minden ve bu konudaki menfaatlerinden kaynaklanmaktayd; aslnda osman-l Devleti hak]andaki niyetlerinde deiiklik olmamt. Yukarda nemli noktalarrna deinilen ve Osmanl diplolmasisi asndan dnm noktalarr tekil eden hususlar incebk zaman7arrn spergc Osmanlr Devleti'nin tedc olarak nasl dnya sipset ve diplomasi snesinden i,ini aka grmekteyiz. Uznyllar dnya siyset snesinde spergti olarak yabanc devlederi eit haklar biz nuhata? kabul etmeyen bir an7ayla hareket eden Osmanl vleti, bu pozisyonunu tedici olarak kaybetmi ve..yizilk yarsnda Avnpal devlederle eit laklar lrtiz muha_ tap olma mcadelesi vermek durumuna dmn160.
60 'Avrupal
devlet|erle eit saylmak abalar, 2 Austos 1914'de imzalanan Trk-Alman ittifaknn ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. |Jzun zamandr kmsenen Trkiye, sonunda bir Avrupal devlet tarafndan eit art|arla ortak kabul.ediliyordu". Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki(1908191 4) , ev.: Nuran Yavuz, istanbul 1 986, s.258.

ALi BRAHiM SAVA

oSMANLI DPLoMASsi

IV- osmanl Diplomasisinde "El-Kdimu Yzru'' Kiidesi

Bugn, osmanl hlnir mirasrun hemen hemen b),iik bir ksmnn bilim dnyasnca aratrlmam olmasr sebebiyle, Osnalfiirk Medeniyeti haklanda, elimizie bulunan lastlr kaynaklara istinaden, yapacamz her tiirl yorumun nosan olaca$n bilmek gerekmektedir. Hakknda derli toplu almalarn yaplma sahalrdan biri de, Osman-lr Jirlomasisi ile alxkal hususlardr. osmanl diplomasisi haklnda derli toplu bir alma yaplmadan nce, konu ile alikal kaynaklarn tespit

elmesi ve bunlarn elsilsiz degerlendiilmesi zorunludu.

Osmanl Diplomasisi ile dogrudan ilgili kaynaklardan gerek Sefretnimeler ve gerekse diplomatik mzd.kereleri ieren snr tahdit raporlar ve barr antlamalar ncesi yaplan preliminer gnimelerle ilgili tarihi vesikalarn ok az bir lasm bilinmekte olup, bilinenlerden de yine okaz aratrlarak bim dnyasrun hizmetine sunulmutur'

osmanl diplomasisinin geliim tarihini osman] Devleti'nin geliim srecinden ayrr tutmak imkanszdrr. Osmanl Devleti'nin yabanc devledere, zellikle Avnpalr glere kar daha gol ve etkin bir mzEkere pozisyonunda o|du zamanlarda, diplomasisinin de ayn ardar iinde yuruttildne ahit olmaktayz. Osmanl fiitiihtnn Anadolu srnrrlarnrn drna tamas ve Balkanlarn ksa bi siiede fethedilmesi neticesinde, os.ranl diplomasisi Avnpa devlederi ile daha yalan bir temas sahasna girmitir; zellikle, stanbulun fethinden sonra bu temaslar daha esasl bi altyap kazanmt. Ancak, Balkanlarda ve Dou Avnpa'da son derece glenen

Osmanlr Devleti'nin 1792 ylna kadar yabanc devledere, zellikle Avnp devletlere dimi eli gndermemesi, deiik sebeplere balanarak izah edilmeye allmtr. Her nekadar bu izal7ar yanl olmasa da, nemli bir hussun gz ard edilmesi nokta-i nazarndn dolay elsiklik arzetmektedir. o s m an] dip 1o q a i tarihine $_ qgg-e. -q. _4-e91 li [ gtge lerden nme-i hmiyQnlar' ."-S -t1-'.t-r-a-+_q|91 _ve 1ryr tahdit g gib i diplo '"d'l;i incelendigirrde, daimi .ii nemli sebeplerinden bi-"d.'-.- " matili bir faaliyetin olmaynrn en ri olarak, osmanl Devleti'nin hi bir devleti kendisi ne eif ! haklar hEiz rnuhatap kabul etmeyiini ve bunu diplomatik bir gelenek ve ilke olaak muhfazaetmesini vurgulamak gerekir. Bu anlaytan yola karak, yabancr bir lkeyi eit /akIar hhiz nuhatap olarak kabul etmemesi ve bunda diplomatik bir ilke olarak lsrar etmesi sebebiyle, yabancr bir lkeye dimi bir eli gndermesi gibi diplomatik bir faaliyede, o lkenin meriyetini tanm olac anlamna geleceinin ve bu ilkenin ihtiva ettii anlamla tezat tekil edeceinin gz nnde bulundurulmasr gerekir.
1,
'

osma Devleti, d politikaslnr ve diplomasisini u ana esas zerine oturtmu i: Hi bir lrupal Hristiyan deoleti Eit haklar ldiz rnubata| kabuF| etmemek ae onlarla hQ bir zat7a'fl dEit bar iinde olmamak62.
61 62
Sander, s.4. Spue1 s.313-315.

osmanl d politikasna ve diplomasisine yn veren ve onlar nemli lde etkileyen olaylarn banda 7606 Zitvatorog Bar gelmektedir. Bu barn ehemmiyeti, Osmanl Devleti'nin da nce "Viyarya Bey'olarakhitap ettii Avusturya-Roma imparatorunun "Kaisers3 olarak tannmas ve snelik cizyeden (trbut) vazgemesi ile aklanabilir. osmanl diplomasisinde dnm noktalarndan biri olan bu antlama ile diplomatik manada ilk prestij kayb meydana gelmitir. Bunu takiben 1699 Karlofa Barr ile, Osmanlr tarihinde ilk defa yabanc bir devleti, t"rrrrrt, kabul edilmi ve osma diplomasi literatninde eski Mosko Prensi olan Rus a'nn " arlk" nvaru kabul edilmitir64.
63 coR,
64
rv, 407.

".g.u.,vlll,22-29.

AL iBRAHiM SAVA

()SMANLI DiPLOMASISi

t
.,-

it\ k
)

)Laye

ilve

oz
ve tL-

nl
IS-

ve tnma

tir.

ilk
nlr

Bu gelimelerden sonra, da nce osman] Devleti tara- , n muhafhz ctlen ()smanl Devleti, 7793 ylnda diimi elfindan casus65 oldukla kabul ile rehine muamelesine tibi iliklerin tesisinc kadar yabanc devleder nezdinde eli buluntutulan yabanc elile daha dostine muamele grmler ve durmuyor ve bu lkelere sadece siysi, diplomatik ve daha buna paralel olarak diplomatik literatirde yine ilk defa'hikba6_s ebeple rle uvakkat eli g_nde_riy- orJu. Gnderilen elnetl ulu dostumuz" ifadeleri yer almtu66. i[e, ke;dileric tevdi edilen gaie"terin kmal ettlkten sonra' osman] Devleti'nin diplomatik g" g"fig"in yava yava hemen Asitine-i sa'idete geri dnyorlad; yani grev stireleri, grevlerinin ikmal edilmesi ile sona eriyordu. dmesine mukabil, deien siy.s ve lailtirel dengelere paralel 1699 Karlof Br Anlamasna kadar d politikada bu olarak Avnp devletlerin si1dsi ve diplomatik g grafiginin pikselmeye balamas ile ve zellikle SaVa meydanlandaki yeanla1la tek tarafl bir siyaset ideyen Osmanl Devleti, bu antnilgiler dolaps ile askeri sahada yaplmasnrn zairi oldugu lama ile taihinde ik def" yabanc bij9"ti !"egs.r, diintilen reformlar neticesinde, diplomatik manada da reforkabul ediyordu. Bu,1606 Ziwatorog Antlamisndan sonra t'sfr-iil maqFona gidilni ve osman] tarihinde ilk defa diimi elilikler iIeti'nin dr politikada ikinci byk prestij kayb tesis edilmitir. Bu uygulama ile, da nce eit haklar b,diz nuidi. Takip eden yllarda, osma d politikas nemli lde hatap olarak kabul edilmeyen Avnpal devlederin Osmanl de$mi ve ofensif sava politikas yerini nemli lde defendiplomasisi asrndan meryeti onaylanm oluyordu. siv sava politikasna brakmtr. Bundan sonra' d politikada daima dengeler gz nnde runlmaya gayret editmi ve rfip yabanc iilkelere yl stie ile dAimi el7793'den itibaren gnderilmeye balanm ve 1815 viyana Kongresi ile kor- devlederin tarafszlgn sayabilmek iin, yaplan asker faai diplomatik esaslar yeniden belilenmi ve osmanlr Devleti yeder esnasnda bu devletlere eliler gnderilmi ve bunlarn tarafszl sanmaya allmtr. osmanl d politikasnda de bu hususu kabuletmiti. Bu osmanl-Merkeziyeti d politika ve buna paralel olarak ytirtiilen diplomasi, balanptada nce hi rasdanmayan bu tiir diplomatik faaliyeder, artk ki hukuki anlay doal olarak yitimi ve 1856 Paris Antla- tek tarafu politika dewinin kapandn, diplomaside dier rnas 7e Avnpa hukuk sistemine dil olar da ewel ko- ,dengeleri de gz nnde bulundurarak daha temkinli davraruduu pozisyonunu tamamen yitirmitir. nlmasr gerekti$ni anlatmas asndan nemlidit'7. ' osma Devleti'nin yabanc devlederle, zellikle Avnp glerle olan mnasebederini, Osman] Devleti'nin daha 1- DiplomatikAkaplan 1699 Karlofa Bar Andamasna kadar Avnpa'da h- snin mzikere pozisyonunda olduu 7606 Ziwatorog antkmfermi olan devledere ka politikve diplomatik stnl- lamasna kadar olan dnem; Ziwatorog'dan !699 Karlofa 65 ss+ yllnda lstanbul'a gnderilen Avusturyah eli Busbecq, osmanllarn Bar'na kadar olan ve eit haklar ldiz tnuIatap kabul etmeyabanc elilere "Casus" muamelesi yaptklarndan yaknmakta, fakat hemen akabinde de bu davranta pek haksz olmadklann vurgu|amaktadr. Karl Tepply, Dersaadet'te Avusturya Sefirleri, ev.: Prof.Dr. Seluk Unl, Kltr Bak. Yay., Ankara 1988, s.'l51 . Hans Dernschwam, /sanbu/ ve Anadotu'ya Seyaha Gnl, ev.: Prof.Dr.Yaar nen,Klttir Bakanhl Yay., Ankara 1992, s.65. .H.Uzunarl, osrnan/ Tarihi, Ankara1988' lV/ l, 171
.

67'

n
66

ylnda osmanl Devleti, Avusturya hkumeti bakan Prens Eugen'e Seyfullah Aa adnda bir eli gndermi ve Rusya'ya ilan edilen sava esnasnda Avusturya'nn tarafszhn salamaya almtr. Babakanlk osmanh Arivi(BoA), Nme-i hmAyln de?erl, No.6, s.206. Aynca, 1715 yhnda Avusturya'ya giden eli lbahim Mteferrika'nn grevi de, Venedik'e alan savata yine Avusturya'nln tarafszln temin etmekti. Kar| Roider,Austrnns Eastern Questions (1700-1780), NewJersey 1982, s.40-41 .

4t

la yitirdii dewe ve Karlofa ile balayan tlrrkla ticvriil sz konusu oldugu devre olarak b_
me ilkcsii

^Ll

IBRAHiM SAVA

oSMANLI DPLoMAsis

liindc iiz.ctlclck nmkndr. Bu dewe, Osmanl tarihinclc }cm siyilsi vc hemde diplomatik ilikiler asndan son derecc clrc m n iyet ve paralellik arzetmektedir. ()snnl Devleti'nin, yabanc devledere ilk defune zauan cli gndcrrligi konusunda fazIa bilgry. sahip deiz; fa|at Osmanl B"yl#'r,in Biians srnunda varln hissettirdii gnden itibaren komusu olan Bizans ile askeri mcadelelgi1 J,,r,d, da mnasebetde olduunu grmekteyz68' os9anl Devleti'nin balang safhasndaki komu iilke ile siyasi kilerinin boyutlar ok snrlr olsa bile, bu, byle bi mnasebetin varln inkar etmek anlamna gelmez. osman] varlnn B alkanlarda hisselmesinden nce politik ve diplomatik mnasebetlerin yogunluunu Bizans ile olan mnasebeder oluturmaktaydrj b,, -,n"sebetlerin bi dier yn de, akabalk
ve manllarn, Hristiyan asilzidelerle yat<n l]kide olduu ve birlikte savaa gittikleri bilinmektedir. Bizans impaatorlarrun-ise, Osmanlr padia}rlar' nezdinde eli bulundurmap adet hne

tedifiii tarzda olmasdr. orhan Bey zamannda (7324-7362) Balkanlara

geen

os-

bit "orient Lkaderni'si olduu bilinmekter70. Bu gelene$n bir devam olarak, stanbul'un fethinden hemen sonra, stanbulda diplomatik bir temsilcilie sahip olmada da Venedik yine rnek tekil etmektedir. Avrupal glerin osma Devleti ile olan siysi ve diplomatik mnasebederinde daha emin ve tutarlr adm atmalann temin edecek DiI olanlar (Sprachknaben) daha doru bir ifadeyle, Osmanlrca bilen tecrbeli diplomadar yetitirecek olan dil akademileri, Venedik rnei zerine kurulmu ve bunu 7621yLnda ilk gerekletien Polonya Kral I.Sigismund olmutur. 1683 ylnda Il.Viyana Kuatmas'nda Avusturyalrlarn imdadna koan Polonya KralrJohann Sobieski ve Kardei Markus bu akademide ark dilleri tahsili grmlerdir. Fransa Kal )(IV. Louis (Lui) de 7669/1670 ylnda stanbul'da br "Diloglanlar Enstits" kurmutur. Bugnk Yiy:ana arkiyat Enstinis'nn de temelini oluturan, Avusturya'nn kurduu "Diloglanlar Enstits "dii; ancak bunun kesin olarak ne zaman kurulduu hakknda fazIabr malumat yoktur, fakat byle bi gelenein de, muhtemelen XVI. yizyln sonu ile Xl/II.yzyn ilk yarsnda oluturulduu sanlmaktadu7l. Bttin bu yaplanmalarn arka plannda, OsmanJ Devleti ile olan siysi ve diplomatik mnasebederde, osma"l, p"yrtahtnda l bilen bir plomatrn bulunmas ve bu plomatn gerektiinde merkezde de kullanlmas yatmaktayd.
stanbul da diplomatik temsilci]ik bulundurmak, yabanc tilkelerin Osmanl Devleti'nin siyis ve diplomatik faaliyederini yerinde izlemekve ona gre tedbirini almak gibi, osman-

getidikleri sz konusudu69. Balkanlardan balayaak Avnpa ilerine kadar raran osmanl fiithatn-n doruk noktasn Istanbul,un fethi olururmu ve bu son olay Avnpal devletlerin Osmar ile ilikilerine daha yogun bi boyut kazandrrmtr' Venedik, tekilitlanma manasnda diplomasinin kurucu* su olarak kabul edilmektedir. Bir ticaret devleti ve cumhuriyeti olan Venediliin, daha )(III. yu"ynd" istanbul'da hem ohlu ve hem de ticiri menfaatlerine hizmet iden

-iryorr",

l Devleti tarafindan verilen br imtyaz idi. Bu imtiyaz Osmank Devleti, kendi d politikasnda ve diplomasisinde za70 A.W.Nerman, ber 71

68 Gme Kaamuk, 69

nls deJ Osmanischen Machtvetatts und der beginnenden Reformaera unter Selim ///., Bern-Frankfurt 1975' s.108. -1978. F.Kreutel, Leben und Taten der Trkischen Kaisel Graz-Wien-Kln geldiinden bahsetmekteLa Jonqui6re, orhan Bey',e Bizansh bir elinin dir. Historie de LEmpire Ottoman,l,63'

Ahmed

Azmi Efendis Gesandschatsbericht als Zeug'

die orientalischen Sprachstudien set dem 13. Jahrhundert mit besonderer Rcksicht auf Wien, Wien 1899, s.44-46.
".g.". tercman 1578 ylnda eli Joachim von Sinzendorf'un
Muhtemelen ilk Avusturyah tercman Peter Von Wollzogen'dir.Bu hizmetine tayin olunrriutur. Roider' a.9.e., s.9.

ALi iBRAHiM SAVA

tn

oSMANLI DiPLoMASsi

ik

man zaman kendi lehine kullanmasrn biliyordu72. stanbul'da bulunan eliler ise, devlederinin yaptklarndan birinci derecede sorumlu addediliyordu ve bu yizden daha ziyade "rehine" mamelesine tabi tutluyordu.

ha
r1

en
.e-

osmanl elilerinin ve snr muhaddidlerinin raporlar, dkmanter materyal olmalarrnrn drnda, osmanl Devleti ile yabanc devletler arasrndaki diplomatik ilikilerin en
nemli tarihi kaynaklarndan saylmaktadrrlar. Yabanc lkelere yaplan diplomatik misyonlar neticesinde yazlan SefQretnimeler ve bunlara paralel olarak yine ayn iilkelere snr tahdidi iin gnderilen komisyonlarrn tuttuklar raporlar haklandaki bilgilerimiz, erken xul'' ydzyIn lkinei*yar9n srna dayanmaktadr. Bu eserle yabanc devlederin kiilttirle.iiic toprr-sal grnmlerini osmanl bir gzlemcinin bak asndan deerlendirilmesi ve yorumlanmasl ynyle ktiir tarihi arlkl zelliklerinin yansra, osmanl Devleti'nin diplomatik ilikilerinin kayna olmas ve Osmanl diplomatlarrnrn itina ile uygulanmaslna altg bir takm diplomatik kaideleri ihtiva etmesi ynyle de byik ehemmiyet arzetmektedirler.

kda an

le)u-

'an

o_

2- "El-kedimu Yzru" Kidesi SefiretnAmelerde, snr tdit raporlarnda ve dier diplomatik eserlerde sk sk rasdadmz bu kaide haklanda deerlenrmelerde bulunmadan nce, bir hususun aklanmasnda fayda mihaza ediyoruz; bu da Sefiretnimeler ile snfi tahdit raporlarnn farl karakterlerde ohmalardr, zira SefiretnAmelerde sz konusu olan, bir osmanl elisinin yabanc bir hiiktimdara gnderilmesi ve bu misyonun dorudan douya diplomatik bir karakter tamasrdr. Gnderilen eli Llnl Zamanda, osmanlr pdihn yabanc bir devlet bakan nezdinde dorqdan temsil eden bir devlet adamdrr ve bu husus, elinin yabanc hkmdara teslim etmekle pikml oldugu gerek ndre-i hrndynda (ctedential) ve gerekse m_ bidele olunan antlamann tas dikndrnesiide (tatif{ation) yaz7' a|ar ak b elirtilmi tir.
Srur tahdit raporlarnda ise, bu memuri

ran

bir
,JZ-

@-ybinc

leti
,.-

rtln

]ffiilffi-arincelemeye
72 sz

Bu aratrrmmzda,|792 y1na kadar yabanc tilkelere giden osmanl- elilerinin ve diplomadanrun memuriyederini icra ederlerken rsrarla uyguladklar kaidelerden'' El-kidinu !zilryr73 kaidesini, Sefiretnimeler ve slnr tahdit raporlar
al acaz.
yhnda Belgrad'n fethinden sonra Kanuni Sultan Sleyrnan, tebrike gelen ve ilikileri hususunda teklifte bulunan devletlerden sadece Venedik ve Regusahlarn istekleri kabul etmi ve Venedik'e ylda bir deitirmek kayd ile lstanbul'da eli bulundurma hakk vermitir. Bu antlama ile osmanll Devleti, dzenlenmesi planlanan Rodos seferinden nce, Adalar Denizi ve Akdeniz'de herhangi bir sorunun kmasn nlemek istemitir. A. Sevim,YYc el, Kl as i k D ne m i n H k md an F ati h -Yav uz- Kan u n i, Ankara 1991 , s.156. "Gelen (Misafifl ziyaret edilir".

bir devlet bakan nezdinde dgriiaan msili sz konusu degildiL Kendilerine yabanc devlet adamlarna teslim edilmek zere herhangi bir resm mektup veya tasknime verilmemiti; ya7nz,memuriyetleri arsndan ba{a1nc olan, akdedilen bar andamas hiikiimleridir ve bu

73

hkiimlere mutabk grevlerini icra etmekle yiiktimldiirler. Dier nemli bir husus ise, srnr tdit malarna daha yfsek rtbeli bir devlet adamrrun nezaet etmesidir. Bu anlatlan farklI*ladan dolap osman] elilerinin diplomatik kaidelerin yerine getiilmesi konusundaki srur ve kendine gvenirkleri, pidiatun dondan temsilcileri olmalar sebebiyle daha belirgndir; bu,&aidelerin uygulanmasrnda snr tdidine memur olan maddlerin sebat ve grevlerinin kendilerine sad given duygusu o kadar by"k degildi. Acak bu, sz konusu kaidelerin uygulanmasnda muhaddidlerin esnek dawandklar ve sebat etrnedikleri anlamna gelmez.

ALl BRAHM SAVA

oSMANLI DiPLoMAssi
ler. Maiyederine verilen tercmanlarrn nasI dawanmalan ge-

Herhangi diplomatik bir grevin yerine getirilmesinde ehemmiyet arzeden ve en bata gelen husus eit artlarda rnzkere ae mkdlemedir. Bu husus, elilerin gnderildikleri lkeye giderken gerek yollarda ve gerekse o lkede, hkiimdar hari dier devlet adamlar ile osmanl elileri arasndaki bir kaide olarak grnmektedir. Eer yabanc bir devlet adam osmanl elisinin istikbline tayin olunmu ise (murahhas), iydret, ide-i ziydret ve mzikerelerde fazla problem ortaya kmamtr. Elilerin snrrlarda mbideleleri esnasrnda eit artlarda gnime esasru da nceden samak iin, srnrrda belirli aalrklarda olan adet ta veya aa|ardan bi nian dikilir ve ilk grme bu talardan ortada bulunanrn yannd yaplr&. Mbdele olunacak eliler at zerinde ortadaki tam yaruna gelirler ve herbiri dierinin aftan nce inmesini beklerdi, zira affan ilk inen dierinin ayana gitmi olur, dola1asiyle malup sa1nlrr ve diplomatik olarak fena puan alm kabul edilirdi74.Baz durumlarda mbidelenin yaplac yerin teklifi ve tespiti hususunda da muhataplarn diplomatik manewa Ve puan kazanma gayretinde olduklar grtilmektedr7'. Eliler mbidele olunduktan Sonra, yabancrs sayldklar tilke topraklanna gier ve belilenen (ber-mcib-i defter) gzetgdh zerinden yollarna devam ederlerdi. Her ne kadar kendilerinin emniyeti iin asker, mihmandar ve terciiman tayin olunmu olsa bile, dawanlarnda son derece bamsz idi74 Eb

rektiini belirledikleri gibi, askerlerin bile nasl selima dumalar gerektiini kendi anlaylar dorultusunda dzenlemiler ve aksi davranlarn anhru hi[nde derhal mdihale ederek gerekli tavrlarn sergilemilerdi. Bu husus ile alikalr Sefhretnimelerde ve dier diPlomasi ile alkaJ eserlerde, meseli snr tahdit raporlarnda gze arPan husus, Osmanl elilerinin emniyederini temin iin yabanc devlet tarafindan refakatlerine verilen askerlerin klarru ekerek selima durmalandan son derece rahatsz olmalar ve buna derhal mdale etmeleidi. 77 48 ylnda Y iyndya gnderilen osman] e|isi Mustafa Hax Efendi'rn Sefiretnimesinden ve Eb SebI Numdn Efendinn76 snr tdit raporundan bu.konu ile alikal ifdeleri aynen nakletmek frydrl, olur kanaatindeyiz:
'........ zarr gn ikrnetden sznra' ber-de-i raht- karr oldmz Kasarate (konan) kapusundan hurica ibtidr zre iken, na'iyyetimzde olan zdbitdn bize ikrErn olrak zu't ile meclerini gil,nfndan ihrc oe neferhtn selhnnuza turmak in terttb eyledkleri mhede olund sdat, ol rnahallde taaakkuf ae Be'den lizmetinze ?enur olan ser-khtiblerini ihz,0r idp:" Mukadden Zemun'dan bareketimz esnhsnda bu ea_ zd'-i nd-nlfuyim zubr itmemek in sana tenbih olunn iken, imdi byle bu zibitlerin me ibriclarnn asl nedr?" dey azm azardan sonra' "Seni fi-mL ba'd hizmetmde istenem!" dey tard u ibhd olundukda "Benm haberm yokdur'" dey eymdn_
76 ro Sehl Nu'mAn Efendi(1700?-1755?): Ein'de domu
ve gen yata temayz etmitir. 1727-1735 yllar arasnda Tebriz'e mft olmu ve bu grevi mteakip (1736) Knm'a ordu kads olarak tayin o|unmutur. eit|i yrelerde reAyA ve idareciler arasnda meydana gelen karklklarn kolaylkla stesinden gelmi ve 1740 ylnda Avusturya'ya gnderi|en snr tahdit heyetine snr mollas olmutur. Bu grevden sonra yine deiik yrelerde nib olarak alm ve 1747 ylnda lran'a giden SefAret heyetine ordu kads olarak kat|mtr. Bu grevden sonra yine niblik yapm Ve en on 1755 ylna kadar Manisa mahkemesinde kad olarak grev yapmtr. Ne zaman vefat ettii bilinmemektedir. I9 V 6h-7lb.8ol Vllt,78.; emdAnizAde Sleyman, Mli't-tevrfh' ner.: Prof.Dr. M.Aktepe, ltanbul 1976'l,121 .

Resmi Efendi,Vyanave Berlin Sefretntmeleri, sadeletiren: Bedriye Atsz, Tercman 1001 Teme| Eser, lstanbul 1980' s.18. Mnir Aktepe, Mehmed Emni Beyefendi(Paa'nn) Rusya Sefdreti ve Se/6_ retnmesi,TTK Yay., Ankara 1989, s.44-47.

Sehl Nu'mAn Etendi, TedbirAt- Pesendide(TP), Viyana Mil|i KtphAnesi, Nr.: 1106'(Flgel Kat.' ll'292' Y 27/a. Ahmed Retik, Trih-i osmAni Encmeni Mecmuas,Yll ve V|ll, Say:4}.'s' 212-227. Geni bilgi iin bk. F.K.von Greifenhorst, "Bericht ber den Zug des Grossbotschafters nach Wien im Jahre 1719", Si2ungsberichte der k.k Akademie, HHstA, Wien 1908, 158'77-81 . Josef von Hammer, Byk osmanl Tarihi(BoT), ev.: VecdiBrn,|stanbul1990, Vl.Cilt, s.157 dipnot 159. Tepply, s.60. Ahmed

AL IBRAHiM sAvA

osMANLI DPLoMASsi
bdlLsnda bir aded kk bin,d etmeleriyle, }n-i iryhnda kkn e etrafna.ue seren bana .e sefine serine ,ue dmen tara_ hal bayraklar dikp, zu'mlarnca tezyn ae bu aaz' ikr,dm- olmak zre taasf ae tebyIn eylediklerinde "Beynleri_ ikram adde/ediiniz aechi tarafimza irEbt ile dostlukfik_ olmanz yeindedir' L,frkin, bah bayaUar ile hyetden

gilz ile i'tizEra ser_dtz ae "Bundan sonra bir dabi olmasun

.

dey recd-sdz olup.....r77

7739 Be|gad Bar Antlamasndan sonra, Osm Avusturya sruf tdit heyetine snr mo1las78 olarak tayi olunan Ebu SehI Numin Efendinin eserinde ise bu hrsr,
le zikredilmektedir:
".......ErdeJ Begzdeleri gelp, istikbEt eyledkleri gun bufakir nizicm bozmaIa, Hinto'ya binp, iler gider iken, mtistakilkre rast gel!, bunlar bizi grdkde, cmle klclarn ekp a yolun iist tarafndan sa cinibinden gelmeleri ile, lemn goyr't-; dn de,ulet galeyIn u heyecLn idp, Hintovan burc oe iargtIik yerine nzil id!, tercman bizlere klc gstermek ue stmze ae
rne rkb oe yoldan aa sahrdya tor mrr

islLmmz erayitine muhdlf bir keyfyet olmaIa bu sdhtde ref ae izIeye mbideret edersiz ae inE'a'Ilha hld ol sefineye sEr olacamz aakitde ! pesini ezyin in 'lm

e arup,1,irnekaruf,''Bu sizn 'tior;r,

ilnetim oe oel-nimet_i dlemiyEn, zill_i yezdhn ae halfe_i rahfadiyh* devrdn bazretlerinin bu bende_i kemine indyet ae
olan, net-i nusret-Eyeti e eloiyye-i meymenet mIte,ui-

eaketl kernetl ae kudretl azametl Efendim, ael-

sa yanurnuza 7ernek nndsib rnidr? nki klclar aar idi, Hisarck Cengi'nde nin ekmediler e bizler bu memleketde kralienizn msafirteriyz; mshfire byle mi ikrEm olunur ki, hem samuzda it-rie kasuz e hem kIc gsteresz!" didigtnde, tercman "Bizr ddetimz, alaylarda cmle askerfnz klclarn ekp, azn kendlerden yana dutup giderler." didkde, "Herne koin, idrtnz by-

itdiririz.'denildkde, bi-fazli'Ilhi fu'ala muhIefete ceret idemeyp, henan ol anda hah bayraklar haohli1i sefineden 'c e ihrhc e hengin_ rkbda nfryEt- sldmiyyenin nasb ze efney_i nerkmeye rds_ rezdc e/ emi dr. a0
i

nasb

le ise, hele mddenki meyd,dn_ khc bizdedr, sizler bu ,Edeti terh: e 1 o lun s o lun d a durn an uz nns ib dr....... 9 "7 .

diplomatlarrun refakatine memur elen yaban_Osmanl c devlet memularmln tav ve dawarulanda osmanlr diplomadarnrn belirleyici olma zelliini yansrtan bir dier oiap da burada nakletmekte fayda var:
77 A..Sava, Der Gesandtschaftsbericht des Mustafa Hatti Efendi ber die
Gesandschafrs reise nach Wien, (Yaynlanmam doktora tezi), Wien 1 989, s.94-95.

diplomadarrun, devlet tecrbesi ok olan ve dev[n onurunu en iyr derecede temsil edebilecek ylisek meseildigini grmekteyiz. Yabanc bir devletle, bu iyan olsun veya mslman olsun, yapln siyisi ve diploik temaslarda grev alan yksek dereceli memurlarn, bir olarak diplomatik protokol iyi bilmesi gerekmeke|ia Diplomasi ile alAka] eserler incelendininde, Osmanl nin matab olan devlet plomadan da, her fusatta at muhatabntaiz etmeyi ve onun ahsnda devletinin ve onrru ile oynamay denemek istemilerdi, fakat hehemen her defasnda da, OsmanJr plomadarrun taviztavrlar karsnda niyederine niil olamamlardr8l.
'.'

osma

78 Snr tahdit heyetlerine tayin edilen

79

snr mol|alar, tahdit iinin neticesinde belirlenen snrlar ihtiva eden temessklerin eriata (hukka1 uygun oup olmadn kontrol eder ve neticede bu temeJskler snr moialai tarafn_ dan tasdik olunurdu.(yN)
EOO Seht

Aktepe, s.57. lstisnAi davranlarda da, osmanl diplomatlannn istemedikleri davranlan yapmalanndaki ana gaye, yine Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin menfaatlerini kollamak olmutur. Bu konuda A.Refik Altnay, 7likar Paa'nn mkAleme takriri ile alakah yazsnda unlan ifade etmektedi.. Devtet-i Ali-

Nu'mdn Etendi, Tp

t}/b

ALl iBRAHiM SAVA

Daha ncc dc ifade eldigi gibi, osmanl elileinin yabanc lke topraklarnda seyadarr esnisnda, ber-mcib-i defter yol gzergllarnda bulunan yrelerde konaklamalar ve arrlanmalar iin murahhaslar tayin edilmekteydi; tabii ki bu, sz konusu yabanc devletin idiri yaps asndan mhim
merkezlerde uygulanmakta idi82. murahhas tayin edilmedii sefiretlerde ise, osmanl elisinin istikbali hususunda uzun mnakaalar meydana gelmi ve

nd", EIi mizdeki mevcut ".,*::T}}H belgelerin altnda bu konuyu da tafsila incelemenin
s

ili

snis

:ffi

faydal

olac kanaatindeyiz.

osmanl elilerine herhangi bir yabanc devlet adam

protokol gerei karlanmayan Osmanlr elileri ve devlet adamlar, kendilerini d,Eet eden yabanc devlet adamlarnn dbge Aerini "e l- khdimu yzilra" mefhmunca reddetmiler ve bunda sebat ederek, bu kaidenin uygulanmasnda ta'v.z vermemilerdir. Bunun haricinde, yabanc devlet adamlarnn Osmanl elisini veya devlet adamnr yana getirmek iin baz hilelere de bavurduklar vakidir83. Bu durum sadece Sefiretnmelerde deil, aynl zamanda snr tahdit raporlarnda da sz konusudur ve bu eserde bununla ahkah bol rneklere
rasdamak mmkndr.

Gerek osmanl elilerinin sefiretnimelerinde ve gerelse snrr tahdit raporlarnda tartmalara sebep olan bu diplomatik kaide, eit artlarda mzEkere ae nkhlemeyi gaye edinmi ve Dealet-i{liyye-i osmaniyye'nin n u erefini tekmIiin devaml bavunlan bir dstur olmutur. Osmanl diplomatlarnn bu kaidenin uygulanmasrnda srar etmelerinin sebebi, yabanc, zellikle Hristiyan diplomatlarn her firsatta Osmanl diplomadarffi taciz etme ve sava meydanlarnda kaybolan onurlarn bu grmelerde kurtarmak gayrederidr; veya,Yirmis e kiz Me hne d Efendi'rn Sefhretnimesinden de anlalaca, grbi, mrnde hi osmanl grmemi yabanc bir devlet adamnn, osman]r elisini grmek istemesi ma onun ayaana gitmeyi gururuna yedirememesi gibi olaylardr.
77a8 yJnda, Belgrad Ban Andamasnn(1739) yenilenmesi ve uzatlmas neticesinde, Avusturya'nn stanbul'da bulu-

Snrlarda yaplan mbidelelerde kkat edilen husus ile konumuz olan'diplomatik kaidenin ana fikri biridir: k hareketi veya ziyare{ yapmamak ve muhatab ayaa getimek, bylece de devlederin yabanc devlet adamlar ngzdinde temyye ilerinin geri bnklmasna sebep olmamak iin ,yerinde karar verilen mnasip durum zeine hareket etmek maksadna aykn dmek'' istemedi. A.Refik, Alimler ve Sanatkarlar, Kltr Bak.Yay., Ankara 1980' s.20'l . F.R.Unat, osmanl Sefhleri ve Sefilretnime/erl,ner. :Prof.Dr.B.S.Baykal,

nan diimi elisi Penkler'in bu barn yenilenmesi iine orta eli olarak tayin edilmesinden sonra, yenilenen barr metninin ve Sultan I. Mahmud'un (1730-1754) Avusturya Ysal Franz Stefan le kars IGe Maria Tberesia'ya (1740-7780) gnderdii mektuplarn ve hediyelerin teslimi iin Viyana'ya orta eli olarak gnderilen mevkufid Mustafa Hatti Efendtnin Sef6.retnimesinde de bu tiirden bi problem ortaya km ve Mustafa

82

TTK Yay., Ankara 1992, s.49-51.

1z+0 ylnda Avusturya'ya byk eli olaak gnderilen CanibiAli Paa'nn av_ detinde stni Belgrad civarnn sAhib-i istiklli olan Avusturyal General Gaudagni Askanius Marchese, Canibi Ali Paa'ya murahhas tayin olunmu idi.; retnmesi, Tercman 1001 Temel

Ese (lstanbul (tarihsiz), s.23 ve 27-30. 83 "... M"e, Mareal osmanh grmeyp, bizi grmek /stermi. H\nemize

Sava, s.149-152. Abdullah Uman, Vrmise4z elebi Mehmed Efendi Sef-

Hatt Efendi'nin diplomatik protokol gayet iyi bilen tecrbeli devlet adam olmas sebebiyle bu problemin zm de osman] diplomatrun istedi$ ekilde sonulanm ve uygulanmasnda srarla duduu'El-hrtdimu yzia'k'ndesi, mat aP y^banc devlet adam tarafindan ister istemez uygulanmtr. Sefiret Heyeti, sefiret gzergilunda olan Dalya8+ adndaki ehre geldiklerinde, Oseliin ve o mahallerin generali olan

gelmee cen6b tahamml etmeyp, 'Davet etsek, eli dahi iclbet etmez; ya bunun grmenin tariki nedr?" dey aUbet kale seyrini tedbir etmiler ve bizi hhrtk ve terhin ash bu imi''' Uman, s. 124.
'

&

p"j : sek ehri yakn|annda bir yerleim birimi. J.H.An drees' Allgemeiner Handatlas, 3.Auflage, Bielefeld-Leipzig 1 893, s.49-50.
51

.50

".;i.,iai&&iliiiiiiiiiiiiiiiiiiiij!;iiii.;iilaaiiaaii!iiai,,aj;':rlaii;1rrii"

ALj iBRAHiM SAVA Gaudagni AscaniusgS adl Avustury devlet adam, hemc sekreterini gndermi ve devleti tarafindan eliyi

oSMANL DiPLoMAsis

grev olduunu ifade ederek, onu sekdeki sra}4na etmitir. Eli Mastafa Hatt Efendi,generalin niyetini anlad ndan, generalin sekreterini: "sekb nzlmzde aecbnnilsibi ne ise ana gre bareket olunun'B6 gibi yuvarlak i lerle gndermitir. Ertesi gn osek'e gelen sefAret heyeti, dilerine hazrlanan konaklara yerlemi ve bir gn sona neralin sekreteri tekrar gelip, generahn dEehni telrarlam
"btida Ceneralimiz cenbnza ikrilm itmek in dur; battd bu Ceneral, mukaddem byk ilinz CEnit LIi a'187 a,Udetde Zenun'da88 mbddeleye nenlr olup, ibtidd A, Paa anlara ba'deh Ceneral dabi Lli Paa'ya gitniIerdx

nc viJuf olmas da, onun bu greve gsteri anlatma aSndan mhimdir. Gneral bu nazik ve 1muak szlerden anlamam gibi Mutafa Hatt Efendi nin ilk ziyaeti yapmas hudietmi ve devleti tarafindan eliyi arlamakla golduunu tekrar tekrar vurgulamtr. Israrna dayanak husus ise, eliye ikam etmek ve onu lpk vechiyle ; ancak, M^tofo Hatti Efendi:

Grmeden maksd dostlk,ue ikrdm ise, ler oecIe Ceneral mkerrem olmuzdur. Ancak, ibtidd ben ana larrnak imkdnda degil ihen, bize nin bIe cer ezi11et ider-

E|i Mustafa Hatti Efendiise:

nan,

"MukaddemAli Paa sekb geldkde, seh'de Ceneral buluAIi Paa'nn istikbline gelp, kaide_i De,et-i {Iiyyeosmniyye zre paa-y mdrun_ileyb tarafndan m aadet itdkde sonra {Ii Paa'y ddaet eyledigi, ite LIi Paa'; takrtrnde mestirdur. Bizi Ceneral istikbl itmi ola, biz da.etne icbet iderdh', yobsa ibtid bizm anlarn icbet itmenz bir zech ile rntesarer deildr, bizi afv 'ler"90 diye cevap vererek, bunun diplomatik protokole olduunu vurgulamtr. Ayrca, e|i Mustafa Hattt Efendi' kendinden sekiz sene ewel Viyana'ya gnderilen bir
85 G.Zivkovic, Altsterreichischer Heerthre Avusturya Sava fuivi, 't976, s.67.

86 Sava, s. 150. 87 1740 ylnda Avusturyah eli Graf Ulefeld'e mukabil Viyana'ya gnderilen osmanl elisi. Mehmed SreyyA' Sic//_l osmdnffio),Heppenheim 1971, lVs.535. 8oI Vll'13-21' Zemun(Alm.:Semlin) : Eskiden, Sava nehrinin te yakaslnda, Belgrad'n batsnda bir yer. E.Prokosch, Krieg und Sieg in Ungarn, Graz-Wien-Kln '1976, s.283.
89 Sava, s.149-150. 90 a.g.e., s.151.

r? Bu dd'iyeden ferat itsnler''9| diyerel bunun mmlqin adn ifade etmiti. General srarlarnda devam etmi ve Hattf Efendi ise, kendisinin Osmanl pdih taraRoma mpur"to* ve mparatoriesine gnderilen bir i oldupnu ve esni-i rihda generaller ile mikt ve mkmenin yaPlmas gerektiini ancak, bunun general tarafnsra edilen ekilde mmktin olmadrn bir kez daha ifaettikten sonra, general, bu ekilde grme yaplmad durumu Viyanya bildirece,ini ve cevap gelinceye i eliyi gndermeyeceini syleyerek gz daflvermek isitir. Bunu zerine e|i Mustafa Hatt Efendi, generalin, AIi Paa'nn muratas olduunu ve bundan dolay anlatuzda grttiklerini ve bunun gayet normal olduunu i, fakat, generalin kendisine murahhas tayin edilmedive ehe girmeden kendisini istikbale gelmemesi sebeilk ziyaeti yapamayacan ve onunla grmesini gebir sebep olmadru ifade ederek:

tarikiyk laaza-i hkimetnden sab-i makazim iliyim; "El-kadimu yEru'' mfidnca gelr bennmlilhil ider ise, sonra ben dali giderm."92 demi ve bu kai4,9.e.

;f Ben mufrferet

a,g.e., s.152.

53

ALi iBRAHM SAVA

deye uyulmas gerektiinde srar etmiti. Durumun

oSMANLI DPLoMAssi

Viyadya

yazlmas tehdine kar da:

keyfiyyeti Viyana'ya tahrr idersenz, ben dahi Dealet_i (.Iiyye_yi ebediyy'I-istinrdra iJhde e indn_ azmyi cEnib_i Belgrad'a i,dde iderm."93 diye cevap vermi ve bu ussz tekliflerin imparator tarafindan gelmesi halinde ble, pddi,0 7n mb dre k b a iin kabul etmesinin mmkiin olamayacarn ifade ederek, generalin tehdidini boa karmtr. Bu mnakaalar gun srm ve general sonunda bu srarrndan vaz gemi, fakat e|iyi ziyarete de gelmemitir. Osmanl el" Siz bu

muhaddid olarak grevlendirilmiler ve bunlara mukabil Rusya tarafndan da muhaddid olarak General Repnin vasile97 tayinolunmutur.

23.8.1740 aramba gn Kumn baehri Besaray'dan hareket eden Osmanl heyeti, 17.9.1740 Cumartesi gn Azak Kalesi yaknlarna ulamlar ve iki gn sonra da grme yeri olarak tespit edilen Azak Kalesi'ne iki buuk saat mesafede Betepeler98 adl yere gelip konaklamlardr. Bi ka gn sonra General seketerini gndermi ve onJar doet etmitir. Buna mukab7 Menm Efendi: nazminna ri'Eyet ,e bizm adrmuza gelp, icri-yi nerisimi ziyEretden sonra, bizler dahi anlar ziyarae gidp, e bu teklf ler zi'il oldukdan sonra, ie ru'idm)z."99 diyerel bu kaideye uylmas gerektiini ifade etmiti. Generalin bu deneyimi baar olmamr ve bundan sonra mnakaalar uza1np gitmiti. Rus taraf bu tiir teklifleri kendilerinin dnmediklerini

isinin bu tavizsiz dawannn, generalin hall yannda rezJ' ve rsvay etti,ini Ve gunnrnu pktn, Avusturyallar elye bildimilerdr. Mustafa Hatt Efendi, daha nce me hususundaki kararllnn ve bu olayda gsterdii diplomatca tawrrun semeresini daha sonraki gnlerde ve zellikle Viya* na'da grdin de ilive etmektedkg4.

"Biz Cenerali bu naallde bulduk. "El-kdditnu jzEru"

Bu kaidenin uygulanmasnda problemlerin yaandn, osmanl diplomasisinin dier nemli kaynaklarndan olan sn.r tahdit raporlarndan da anlamakta1nz. Sef'aret heyederine paralel olarakyirtiilen bu hizmederde de, muhatap devlede-

rin diplomatik stiinlk gayrederine rasdamak mmkiindr. 7739 y7nda imzalanan Belgrad Bar Antlamasrndan Sonra' Osmanl Devleti tarafindan bu antlamayaimzakoyan Avusturya ve Rusya'ya eliler gnderilmi ve akabinden yine ayn devletlele snrlarn yeni antlama hkmlerine gre yeniden tahdidi iin snr tahdid heyetleri grevlendirilerek bu rilkelere gnderilmitir. Rusya ile yaplmas gereken srur tahdidi grevine osmanlr diplomat {hmed Meri Efendfs birinci muhaddid ve Mustafa Hatt Efendf' ikinci
93 ,.g"., s. 152-153. 94 s.l53-154. 95 ".g."., kethdAlanndan Yakup Aa'nn oludur. Enderundan yetimi ve Vzera

96

ve bu grevde iken(17a0) Rusya'ya biinci muhaddid olarak gnderilmilir. 1742'de Anadolu muhasebecisi; 't743'de kk sAlis defterdAr olmu ve 1744 ylnda vefat etmitir. Air olan MerAmi Efendi, ayn zamanda Nakibendi tarikatinde halifelik makamna sahipti.' emdanizAde, l'95.; So, 1,248-249. GOF, Vll,543-544. Mustafa Hatti Efendi(1680?-'1 760) Urfaldr; 1 702 ylnda Rakka valisi er_ kes osman Paa'ya divan katiplii yapml ve daha sonra 6ir NAbi'nin kethdas olmutur.'l 739 Belgrad barndan sonra mevkfAti olmu ve bir yl sonra Rusya'ya ikinci muhaddid olarak vazifelendirilmitir. 1742'de kaF yonlar kAtibi ve 1748 ylnda Avusturya'ya nianclk pAyesi ile orta eli olarak gnderilmitir.; MstakimzAde SleymAn, Tuhfe-i HattAlin, lstanbul 1928, say: 12, s.554.; GoR, Vlll'106. So ll,280-281. Sava, s.87_88. And-

97 coa, Vll,20-21. Uzunarl,or, Vl1, 56,360 ve 388. 98 Ergeni Tepeleri de denir. Astrahan ehrinin batsnda bulunmaktadr.;
99 MerAmIAhmed
rees, s.90.

1726 ylnda Msr'a memur olarak tayin edilmitir. 1732l33'de Cirye muhasebecisi; 1736'da piyAde mukabe|ecisi ve daha sonra mevkfti olmu

Efendi, Takir-i MerAmi Efendi- Muhaddid be-cAnib-iAzak, lstanbul niversitesi KtphAnesi TY No.6095 (V 246-27 5r, 2lb. Bu y arna, Mustala Hatti Efendi'nin ikinci muhaddid olmas ve muhtemelen bu takriri kaleme almas sebebiyle, Mustafa Hatti Efendi'ye ait SefAretnAme olarak kaytldr; bir ikinci sebep ise, ayn numarada Mustafa Hatti Efendi'nin Vi_ yana SefretnAmesi'nin bir nshasnln bulunmasdr.(YN)

55

ALi iBRAHM sAvA

ve bunun

)sMn

, nlpovasis

fzl

inandrrc bulmayan ve gnimelerde musa,()at artn d edinen Merm Efendi: "En bu surete rzd-dade olmazsanuz, iki ordu arasnda adr kuralm, Ceneral dostumuz bir tarafdan ,ue bizler dahi tarafdan oaraln ae ilerinize mberet idelm.'' diye teklif e mitir. osmanl diplomatn sert bulan Ruslar, bu kez bir bane bulmular ve Aksu tarafnda snu tahdine mur olan muhaddidlerden haber gelmeden gnimelerin |ay amay acan ileri s tirm lerdir. Bunda da baarl olamayan Rus heyeti, generalin kali e tarafindan tam yetkiye sahip olduunu ve elinde bu dair bir senedin olduunu sylemiler ve Osmanl heyeti ellerinde buna benzerbir hatt- hrnEynun olup olmad sorarak zaman lr.azanmaya almlardr. Bunun zeri Menimi Efendi:
u.-...

ehemmiyeti olmadn sylediinde, bunu

pnnl li1latnn bu

dlplr:mtik cscrlcrde de sk

griild gibi, Rus

sert tutumunu

bolheye-

tlccmi fkat Mern Efendi bu tutumunbu lur/u iki lealet cdnibinden me'mfr oldumuz iln gelliik, lirbirinze icrd-yi merilsim in geltne'
,ue

Nnh Etr bzn irlla

takririmz zre tarafeynden nasb olull adrn nlbeyninde birbirlerimiz ile rnIdkdtdan gayr adir dlilin'"l01.

,Bu kcz Rus gcncrli tekrar sekreterini gndererek, Merdpfndn| lr kurma tekl&ni kabul etmi, ancak bu gonr', ilk z\yireti Merhm EfendtninyaPmasm telln onu giirtimedcn sonra kendi adrna dbuet ettiini ir.I]unu tizerine Merm Efendi:
Y','

iledr; bizm devletizde biile huurlar'a hatt- hrnfryn dr itmez."100 diye cevaP vermi ve elinde olan emr-i onlara takdim etmitir' Bu memuriyet belgesi tercme rek tekrar i,dde edLmi ve konu yine dnp dolap ayn gelmitir. Konu kimin nce ziyarette bulunmas yine uzamr ve mnakaalar devam etmitir. Bunun Mermt Efendi tekhfiru tekrar etmi ve her iki tarafca kurula cak adrlarrn ortasnda (aralk yerinle/ grmelere balanl maslnl sylemitir. MenEmi Wrd iki adr ortasnda cak olan gnimeden sonra ilk ziyarct generalin yaPmas rekti-ini de yrca vurgulayarak kati cevap vermitir:
"...bir adr bizden ae bir adr sizden bir naballe nasb sun; bu iki adrn arahk yerinde bir noballde beraberce m, idelin, ba'debi Ceneral bize ae sonra biz dahi anlara aaralm. r,fuin-i rnlhkEt tamarn olsun; bundan 84yry4 imkdn yokdur."
1oo aynt eser, V 3/a.

oe bizm memf,riyyetinz ancak fermn-

olmo! Bizn didigimz gibi olursa grir ae ill, 'diycrek srr ctmitir. Onbe gn gemesine ramen hegngmc tcmin edilememi ve osmanl heyeti Rus tarasavta galip olduklarn ve Osmanllarn malubiyedeima etmek suretiyle baslo ve stinlk kurmak istemi ve zcrinc Mcrdn Efendi, madidlerin muskEt zre tah olduklan ifde etmi ve bir an ewel grevlerini tamamgerektini sylemiti. Eer bu musivit artna da itemezler ise, durumu, bu ilere ndzr olan Krm Hiyaz,aca|dafln ve geri dneceklerini bildirmitir.
Mnakaalar ve diplomatik manewal^ lzaY:P gitmi, niolarak Merdmi Efendi:

uYo,

'0l

''* ,,,, eer ceneralin naksd beni ibtidd laymelerine gtrmL ise, bu uurda bam meydana koydun; gitmek'ue bu zll kabul itmeh ihtinilim yohdur.'t2 iyg1gk rsrarndan v^z gcmemi ve sonunda musEt zre i|< adr arasnda grJtp teklifini kabul ettirmi ve bu grme esnasnda general

5yn eser, V 4/a. '1Q2 gy61ese4 V 7/a.

56

5t

AL BRAHM SAVA
ve heyetine osmanl terifat zre ikram edilerek bu kaidenin gayesi yerini bulmutur.

oSMANLI DiPLoMAss

ve Rus tarafnn diplomatik stnlk oyunlarna gelmeyen Merdmi Efendi, grmeleriyarda keserek, ar k artlarna ramen l(::rm'a geri dnmtir. Baharda grmeler tekrar balam ve bu sefer temessklerin yazlmas esnasrnda, Rus tarafi, osmanl pidiihnn elkibnn ar'rn elkibndan uzun olmamas veya en azdan eit uzunlukta olmas hususunda mnakaalar balatm, fakat Merdmi Efendi, sttin diplomatik kabiliyeti syesinde, antlama metninde oldugu ekilde yazrlmasrn salayarak bu hileyi de bertaraf etmitir. Sz edilen bar andamasndan sonra Avusturya ile yaplan snr taht grmelerine ise EI-Hdc Mehned Efendil\3 tayin olunmu ve Eb Sebl Nu'mn Efendi de bu heyete smrr mollas olarak tayin olunmutur. Avusturya'p temsilen de General Engelshofen adl muhaddid grevlendirilmiti. Bu memuriyetle igrli raPoru' Nu'min Efendin\n Tbdbrht- Pesendide adl eserinin ikinci makalesinde bulmaktapz.

Azak Kalesi'nin ykm hususunda yine problemler km

Ancak, daha sonra antlama uyarrnca yrkrlmasr gereken

".El-kddimu yzilru, fahaEs zre anlar ibtidE bize gelmeh iktizd iden''105 diyereh generalin dvetini reddetmitir. Bu ifhdelere mukabil Avusturyalr sekreter tekrar gelmi ve:
Varadir'4'106 meks itmi isek, hendIeri Belgrad'a geldi haberi bize aasI olmaIa biz kendIerden sonra Zetnnb geldk-

"Biz

iktizl

"El_kddimu yzEru" meJhirfunca anlar e,ugel bize gelmek ider"Lo7 diye cevap vermitir. Bunu zerine, Mebmed

Efendi,generalin kendini ayana getirme niyetinde olduunu ayrca muhaddidlerin hududu tecavderinin yasak olmasna ramen, generalin bu yasa ineterek de kensini taciz edeceini anlam ve kendileri 7e bir nahall-i nndsibde greceklerini ifade ederek tercman geri gndermitir. Bu andamaya ge Avusturyallarn Belgrad' osmanl_lara teslimi gerekmekteydi, fakat o anda henz Avusturyallarn ellerinde bulunmaktayd. Belgrad'da bir konaa gelen Engelshofen, tercmann tekra gndererek, Mehmed Efendtybu konaa divet etmi Mebned Efendi de cevaben: "Muhaddid dimek bizde phdia aeA'ili dimekdr Ben ann ayana oarmam!'l8 diyerelq tercman iilde etmitir. General tercmarun tekrar gndererek, kenlerinde de muhaddidin imparator vekili olduunu ve ayrrca kendisinin de general olduunu belirterek, Mebned Efendiden rtbe olarak stiin olduunu ve bu yzden ilk ziyarea onun yaPmas gerektiini ima etmitir. General devamla: sizn ae zirler mu kEbi lidr,e kendIeri kus ardur (komso), yani ktibdr 0e aezirlo kdtibe varflaz' kiltibler aezire aarurlar oe eteklerini verler. Kdide_i delete rihyet ider"'. C enera I,
1

Snr tdit heyeti Belgrad'a visl olduktan sonra' General Engelshofen'in selreteri ve Ermeni PaPaa Mennas adl tercman M e hrne d Efendiye gelip, generalin kendile rine " Ho ge ldiniz" dediini ilettikten sonra: bizleri irsdl eyledi; gelsnler Zemin'de kendIer ite grieln "104 4'.k genern dEoehni tebli etmiti. Bunu zerine muhaddid Mehned Efendi dehal:
dE'uete 103 6;p5 Mehmed Efendi(Iiryaki): (1680?-1751) eitligrevlerden ve sz
konusu muhadditlik grevinden sonra tersAne-i Amire emini olmu ve ayn yl sadrazamla getirilmitir(17a6).Bir sene onra azledilmitir. SQ |V237. /s/am Ansk/opeds MEB Yay., lstanbu| 1 945-1 986, Vll,607-609.

"Sizi Zemnb (Zemun)

05 ayn, ese.

106 Varadin(Pekovaradin;;Alm. Peterwardein): Novi Sad yaknlarnda bir e_ hir. Schaendlinger, Dle Schreiben Sleymans des Praechtigen an Karl V., Ferdinand L und Maximilian //.,Wien 1983, s.112. 107 108 "yn,"t"t. V 26lb. aynt eser

104 7py 261s

58

AL BRAHM SAVA

oMANLI DPLoMAsis

biz ana aruruz."t}g di rek, bu protokol savam iddedendirmiti. Muhaddid /rI med Efendi bunun da altnda kalmam ve generale: "Belgrad ser-askni olan Lti Paa bizn ilerimze {Iiyye tarafundan nzrdur; andan izinsz hareket idemem."7 diyerek generalin protokolde stnlk niyetine engel olmasr n bilmitir. Daha sona her iki taaf da Belgrad mhafz rLli Paa tarafrndan duet edilrni ve bylece vezrlere denk olan general osmanl vezirinin ayanagitmitir. Yaplan toplantda [/i Paa:
se, kend eaaelce bize gelr, ba'deli

"Siz muhaddid Efendi pederimze yte yte teklifler itmsz Dosthk arasnda tarb- teklit olunmaludur yoksa biz anlar Hisarck'dal7l meks ae sizi dertn- kathya getrdkden sonra, bunlar getrp, size *El-kddimu yzhru" rnazminn trd ider idik.D172 diyerek Avusturyal muhaddidlerin niyetlerine mani olmutur. Fakat Avusturyal muhaddid, kEnn- tah d t geregi Osmanl muhaddidi ile bir yere gidip, gnimelerinin zari olduunu bildirmi ve bunun zerine .LIi Paa, Sultan IlI.Mustafa Han'rn Belgrad Kalesi iinde yaptrd tabyada grmeleri gerektiini syleyerek, gnime yerini de kendisi tespit etmitir. Aslnda, grme yerinin tespiti hususu da hemen hemen bnin diplomadar arasnda devamlr mnakaa konusu olmutur. Her iki muhaddid bu tabyann bulundugu yere at sninde gelmi ve her ikisinin ayn anda attan inmesi kilide_i muhaddidnden oLmasna ramen, daha nce ifade editdigi gibi, attan ilk inenin plomatik manada ktii puan ald bilindiginden, bu durumu deerlendirmek istemiler09 ayr eser. 11o ayn, es"r.
1

,W,Nundn Efendi bu durumu yle iz etmektedir: hcr kangu eael nzil iderse, ba del nzil iden ann izl itni olmaIa, ikisi dahi sa ayaklarn zengiden |pxfl esnasnda nuhaddid-i tnesfir (general) yere nzl "yine rkib, ba'dehi bizm muhaddid stne nzl se oldn, gery ae zinde ae apak oldundan, bufakir liss |imde, ikisi dahi henz at stnde iken birimi srp, f,|Yer fanurluk,ue haaa da yamur inp, eIeniltez. Bu q grip' nsf nzl ile iktifa idin, gidelm." dey ikisii'niiIden ten'."Bylece Nu'mdn Efendi, Osman] muin yal olmas sebebiyle kt puan almasn engellei,*f,da sonra generali ikna ederek bu durumu osmanl rn sevimey b ecermitir:

maddid iner gibi yapp yine atn stne bylece Mehmed Efendirn attan nce inmesini

L,dar bizler bunda size'musilfirlerz, niisfire rikyet e|pg,,fiareku ae tab_ teklf olunmak mnEsib deil midr?" tself dey bizlere ta2men inElinze geP, bizi
n

i:[-a.sir hadet olundukda Ceneralb, "imdi bu kalh sizn ye-

igrmeler esnsrnda, gerek toprak kazanmak ve geplomatik manada stiinlk tavn gstermek niyeti ile nnakaalar zuhr etmitir. Fakat, NumAn Ef'".diplomatik feraseti ve gayreti sayesinde dn- Dealet-i 'o7nhniy1eye zaat verilmemitir. '

n tahdit iinin sonlarna do1u Romanya topraklarna

heyeti, sibin113 ehrine gelmi ve buradan sgeri dnmttir. Sibin ehrine a|ay ile girilmeden n,. puada Avusturyal prense114 vekalet eden Avustury omanj heyetini istikbal edeceini bildirmi anibiu(Alm.:Hermannstadt): Bugn Romanya'da, olt nehrinin kenannda
pir ehi,;,Anorees, s.88.

oma

111 Hisarck1Grocka): Eskiden Tuna kysnda ve Belgrad,n 25 km gneydo. usunda bir ky; bugn bir ehir. Eskiden lstanbul'dan gelen yolcu|ar iin buras Belgrad' dan nceki son durakt.;Prokosch, Molla und Diploiat,

112 ayn, es.t

Graz1972, s.240.

;AvusturyaI,General Johann Haller von Hallerstein(1 73a-17 s,?23.

42) ;

Prokosch,

61

AL iBRAHjM SAVA cak yamuru ve arlan bahane ederek bu szn tutmamt. Bunun neticesinde ehre alay ile giren osman heyetini ve zellikle Memed Efendy ehrin meydannda bekleyen general, Mehmed Efendiye ho geln demek iin elini uzatmayahazrlanm, fakat Mebmed Efendi,hi oral olmayarak, doru kenlerine hazrlanan konaklara gitmiti. Halk iinde onuru zedelenen karmakam son derece ratsz olmu ve bu hatarun tamii iin yardmcs olan generali grevlendirmitir. Bu generalde:

oSMANLI DiPLoMAsis

na kadar gelmi ve hediyeler verdikten sonra kendi konana davet etmitir.

aslzidclerini cesaretlendirmi ve bunun neye mal olacan gayet ip bilen kaymakam sonunda Mehrned Efendnn ayal-

"inki ol'Ben l-i osmn nubaddidiyim'dey senn yanude'Sibin tahtgilbnda kral kaymaknmym'dey ann ayana aarfnazs1n; ben nuhaddidi benm baeme d,Ioet ideyim, sen de oraya gelrsn, anda gri|, bufitne def olur." diyerek problemi halledecni vadeder. Sonra Mebned Ef'"diye gekerck bahesine ddoet eder. Arr.alq terciiman Mehmed Efendiyi araba ile a|mayagelince o|aylar yne arzettikleri ekilde gelimemitir:
na gelmez ae sen

Bu kaidenin sadece yabanc diplomatlar ile yaplan gnimelerde sz konusu olmadn, Osmanl devlet adamlar nezdinde de bilinen ve uygulanan bir kaide olduunu dier belgelerden anlamaktap z. 77 47 plnda ir ari a eli olarak gnderilen Ke sriy e li .{ hme d Pa al|6, Badad'n yaknlarna geldiadad v6l\si,Lhme d Pa a1t7 b er-ka' ide- i et-k ddinu ,6ro|78 eli paay ziyilrete gitmitir. inde,
B

y-

V- Sefaret Grevi
Yabanc iilkede yaplan merasimleri ana balk altnda zedemek mmkndir: Birincisi; seff,.ret heyeti, gnderildikleri iilkenin payitahtna mtiretteb alay le girite yaplan merasim, ikincisi; sefiet heyeti iin payitahtta hazrlanan konaklara yerletikten sonra, o iilkenin hhimdar nezdinde elinin getirdii hediyelerin ve nmelerin teslimi iin yaplacak olan resm-i kabul treni, ncs de; sefiret heyetinin Asitne-i si'idete dnme yolculuunu balamadan nce, Sultana gtiirmesi gereken heye ve cevibi mektuplar teslim al son resm-i kabl.

girer iken bindigimz Hinto||S degil mi?" dey su'El eyledkde, oI dahi, "Beli, kaymakat ceneral bu Hin_ toa'a bin7 ilerce Fet'in(yardmn general) baesne gitdi ki, size ta'znen anda size karu ka c)e siz dahi stijne inesz'" didkde, mtmb-ileyh "Ben ann Hintoo'na binnek istemem'" di_ yecek idin, inden yine beni ayana m gtrecekdr? Ben git77etn." dey cedb itdkde, tercmiln- mesfir dabi "Ya, siz kay_ makam cenerale bulumadan kup gider misz?, didkde * Ceneral kimdr ki, ben ana saruf buluaym; sen.beni asulle kaymakamunza gtr? buludurmak m istersn?, dey tercmdn_ mesfhra crb-i tm ile'Urun,Ue nerdibandan atn!'de1 emr.o
ehre

"Bu bizm

Generalin bu deneyimi de baarszIl<Ia sonulanm ve Mehmed Efendin\n efue girite kaymakama kar sergilegi

Pryitta Girifreni osmanl Devleti, sef.ret heyetlerinin ihtiamna ok nem vermekteydi, hatti devletin mli ynden pek ry. d"rumda olmad zaman7ardabile bunu ihmal .t*iyorju. Bu
1.
1
1

tav, Avusturyallara gididen g"hy" kin besleyen Macar

115 Hinto1Macarca): Kou arabas tnden bir arabadr. Son zamanlarda bu arabalara "Karao'' denirdi. M.Z.Pakaln, osmanl Tarih Deyimleri ve Terideri Szl, MEB Yay, lstanbul 1 983, |,343.

l17 eyyoot"san

,pg6

Paa(Kesriyeli ) :(? -17 a}l

a.so,

1,251 .

8Or,

Vlll,

4-1

5.

118 yu51afa Rahmi (Knmh), SefAretnAme-i /ra Sleymaniye Ktphanesi (Esat Ef.),No: 2091,Y Z9ta.

Paa'nn oludur. 1719-172}vedaha sonra 1734-1747 Badad valisi oldu. 1747'de vefat etmitir. sq 1,25o.

oSMANLI DiPLoMAsSi

tertib ediyorlardr. 120 Hemen hemen bttin sefiretnmelerde, ehre nasl girildii, sefhret alaynn nasl tertib edildii hakknda geni malumat bulunmaktadr. Bu tarif ve tasvirler incelendiinde, elilerin ehe girmeden nce konakladklar son konaklama yeri olan ehirde, kendilerine kral tarafndan bavekil veya yfsek nitbeli bir asker gelerek, eliye krn selamnr tebli ettikten sonra onu payitahta davet ederdi.Pq"tahta girer iken, alayn tertip edilmesi hususunda Osmanlr elilerinin hassasiyetini bilen {ilkele alay istedikleri gibi dzenleyebileceklerini de ifade edelerdi. os" zaman lal kendi arabasn elinin binmesi iin gnderdigi vaki olduu gibi,121 bazan da, eliyi paytahta davete gelen devlet adamlar onlarn neye ihtiyaclar olduunu sorar ve genellikle ata

yizden, gnderildikleri iilkenin payitahdarna girii bpi debdebe ve tantana ile yapyorlar ve devletin ihtiamn gstermek iin hibir hususu ihmal etmiyorlard1.1l9 }xsxp1devlet adamlarnn ehre giri iin teklif ettikleri protokol kabul etmiyorlar ve sefret alayn kendi istedikleri ekilde

olduundan, bu arzular kraln ze\ ahurndan te122

yaPlan merisim gibi ihtiaml olmasrna zenle

gdiliji.123
lBaz,s efiretnimelerden' merasimle payitahta giren sefiret

Bu merasimin, sefiret heyetinin pidihn

bulunan asker ve pehlivanlarn nirl gsteriler serini, ala1rn zengn bayraklarla sslendigini, mehte askerlerin tekbir getirdiklerini ve silahl olduklarn, baz grevlilerin de seyircilere iecek eyler darttklaenmekteyi'Z.l24 BlJ merasimler yabanc iilke insanlarerece ilgisini ektiini yine sefAretnAmelerden Bu konuda Yirmisekiz elebi Mehmed Efeniiin s efaretnimesinde unlar anlatlm aktadr: esbdb ke-rnd ,;r!",,,,pizter ise bahr ile geti, bizde alay gstermek mheyy degil iken,'a'sn-i Br ile! Paris ehrde byalay olmamdur.'' dey ikr,Er u itirf eylediler-"
|

119 a.g.e., s.38. 120 s.48. 1720 ylnda Viyana'ya gnderilen ibrahim Paa'nn sefAret".9."., nAmesinde, Avusturyalla1 ehre girerken dergAh Ali yenierilerinin elinin arkandan yrmelerini ve tfenklerini yukarlda deil aada tutma_ larn istemiler, ancak bu istek kabul edilmemitir.; Refik, Ahmet, Pasarofa Muedesinden sonra Vyana'ya sefir izam, Tarih-i osmani Encmeni Mecmuas, say:40, s.219. Buna mukabil, istanbul'a ge|en yabanc elilerin ehre girilerinde bayraklann amalar veya askeri bando kullanmalar her zaman mmkn deildi. Bazan askeri mzie msaade edilirken, bayraklarnl amalanna izin verilmezdi.; Spuler, s.180-181 .

121 1665 ylnda Viyana'ya gnderilen Kara Mehmed Paa'nn sefAret heyetine sefAret kAtibi olarak katlan Evliya elebl'nin seyAhatnAmesinde, bu konu ile alakah u bilgiler verilmektedir:"nki a/e's-sabah old, Paa'ya bavekil ve 8akomsar ve ikinci vezir huzlr- pafiya gelp, yer pp, asar s2e selamlar itdi; buyurun, cmle murAdnuz zre alaynz olsun, dey kraldan bir cevAhirli ve sekiz ath bir Hinto araba getrdiler kim hakkA ki, asar krala mahsus araba-i murassa'dur kim gren demin dideleri hirelenir.Hemn Paa, ben arabaya binmem ve biz osmanluyuz, bizm mu't6dmuz kheyln atlara binp, cirid oynayup gazalara gitmekdr. Bizm lstanbul'da byle arabalara avntlar biner, bize lzm degildr.'; EVA ebi soyahaeresi' lstanbul 1 978, Vll.Cilt, s.1 85-1 90'

Resm-i Kabul (audience) , d^y ile ehre giren sefiret hcyeti konaklarna sonra, bir ka gn dinlenmeleri iin beklenirdi. i'nin sz konusu ilke ile ilikilerinin iyi olmadaha dogrusu, muhatap kenin d politikadaki o,lu osman]r Devleti'nden daha iyi bir konumda oldujililerin gerek ehe giri protokollerinde ve gerekse byk zorluklar karlr ve bu dinlenme
da zayabiLrdi.l2l
1001 Temel Eser, s.40-42.
in ,

Yirmsekiz elebi Mehmed Efendi Sefre6,rnesi, Ter-

,oss;''ls"g8,; Aktepe, s.58-59.; Atsz, Bedriye, Ahmd Resmi Efen_ Wana o Berlin Sef&etlmeler, Tercman 1001 Temel Ese |stan_ des Mustafa 1 98,' s.20-22. ; Sava,A. l., Der Gesardtscfaftsbeicfit Eferdi ber die Gesandtscfidtsreise nach Wien, Doktora Tezi' Wien
s,'160-161
.

Ge.ni bilgi iin bk.: Refik,Ahmed, Aimler ve Sanatkalar, s. 199-203.

e|ebi, a.g.e.

64

65

AL iBRAHM SAVA

OSMANLI DiPLOMASiSi

Bir ka gn getikten Sonra eliyi konagnda ziyarete gelen genellikle bavekilin memur ettigi bfu devlet adam, elilerin kudmun terhib ae akamlarn tebrik eder ve resm-i kabuln ne zuman olacan tebli ederdi. Ayn zamanda, resmi kabuln ne ekil olacan ve bunu kendilerine yazls, olarak vermesini rica ederdi. Resm-i kabultn eklinin dikte ettirildiie ettirilmek istendii zamanladaolmutur, ancak bunu iddede reddeden eliler de vardr. Bu konuda t740 yLnda Rusya'ya gnderilen Mehmed Emni Paa'nn sefretnimesingi26

resm-i kabuln nasl olaca hak]<nda bilgi istemi ve ken-

na'da kendisi ve maiyyeti iin hazrrlanan konaa yerletikten sonra, mutad olduu gibi tercman kendisine geimi ve

dinden nceki osmanl elilerinden brahim Pa(l7t9/2o) ve Cinibi Ali Paa'nn(1740)129 imzal resm-i

kabul protokolleri'1130 kendisine ibraz etmitir. Bunu zerine Hatti Efendi de bu makalemizde orijinali ile sunacamz protokol yazm$tfi . 2.1. Mehmed Emni Paa'nin Resm-i

de bu hususla alakal aadaki ifadelere rastlamakta1z:

"......ser_ktibi nrn tercnin nezd-i hakre gelp, arie ile mlakat keyfiyetini dermiyhn ae zu'rnlarnca rsin-i de,ietlerin beydn etmeye r' edp, France e Neme e Lcem dealetlerinden, sefiret_i kbnd ile .rid idenler tebli-ndme ifu mParator

Kabul Protokol
"Eaoelh arie sarayna,slmiizde, cdnibi yemnimde mbirek ae mes'd nme-i hmfryan- eket-makrfn a'Idy_i serinde tutarak dan k,tibirn ile rnahn bAb_ dardan d,ilil o/duurn gibi, nukbilirnde are'yi payin-i serrinde k'irn bu/_ maly ae yannda karb oldgt hengdrnda rnbirek nilre_i milyin- tdrddryi istikbal iin batat_ ta'zirn ile reftira gelmeye mut,icdur ae ndme-i hmyDnlar ben takbil ae tebcl ile serirne berdber tutarak tesltm iin medd-i yed etdimde, arie'niz bi|z_zdt e bi_kemdli'r_rabeti e't-tekrn kendi eli ile ahz etneye rnuht,cdur ae arie ile r-be-r ohcak nak,i- karbe dek rast-reftr ile aarrz qe selhrna bedel ellerimi kenerime
ber,ber
n

ae mparatorienz ile arza girdklerinde, fididmuz taht zerinde k,d'id iken eiler kerre zemn-bLs olup, ba'del takbI-i yed iderler ae getrdkleri niltelerini tabt yanunda ki'in olan seziri ,ekiline teslim ederler." dey i'Idm qe:"Siz ne eclile

mIdkht idersz? dey isti'lim eyledklerinde Ben Sizn tarif eylediginz kd'nfn ae rsmfelt itnem; ancak bizm ne gne

mIdk olacamz sizlere iJ7,dm edeyin.'\27 diyerek kendi resm-i kabul protokoln onlara kabul ettimiti.

ylndaYiynya orta eli olarak gnderilen Mustafa Hatti Efendi'nin128 ..6Xr.grimesinde de bu olay tafsilatl bir ekilde izah edilmektedir; eli Hatti Efendi Yiya_
1748
126 91. dipnot 3. 127 Aktepe, a.g.e., s.61. 128 Mustafa Hatti Efendi(1 680?-1 760) Urfaldr; 1 702 ylnda Rakka valisi er_ kes osman Paa'ya divan katiplii yapml ve daha sonra Air NAbi'nin kethdasolmutur.1739 Belgrad barndan sonra mevkfAti olmu ve bir y| sonra Rusya'ya ikinci muhaddid olarak vazifelendirilmitir. 1742'de kal_ yonlar ktibi ve 1748 ylnda Avusturya'ya nianclk pAyesi ile orta eli olarak gnderilmitir. ; MstakimzAde, S.,Tuhfai Hdlfr' lstanbu| 1 928, say: 12, s.554.; GoR'Vlll.Cilt, s.106.;so, ll.Cilt, s.280-281.; Sava,Mstafa Hat, s.87-88.

ref
n

ik

istirnlden gayr
tas

taar- dlarnn sdr tarof_

zdan

d- m

aar'rtr;'.''

|31

129 Ali Paa'nn imparatorun huzuruna kmasna sra gelince terifat konusunda problem ortaya kmltr; eli , imparatorun zerindeki elbisenin eteini pmek ve gven mektubunu(credential) tahtn yanndaki masann zerine brakp geri ekilmek istememi, mektup|ar imparatorun eline vermek iin diretmitir.; BoT, Vlll.Cilt, s.17-18. 130 y1y3n6 Devlet Arivi'nde yapm olduumuz aratrmalarda, yalnz tafa Hatt? Efendi'nin, SefAretnAmesinden aynbir belge olarak muhafaza edilen resm-i kabul protokoln elde edebildik. Hatti Efendi'nin SefAretnAmesinde varlndan bahsedilen yaz protokol belgelerini bulmaya muvaffak o|amadk.YN.
Mus_

131 Aktepe, s.61-63,(V 9/a-9/b)

#
ALi iBRAHiM sAvA
()sM^N, DlPLoMAsiSi
d e m ezt' s qfe n n s afra n u n kademe turd mahalle aadet n'eyledi)kden sonra, yine
im Ay)n

osman] elisinin bu ifadelerinden sonra, Rus

adamlarr buna raz olmular, ancak, merisimin tamam sndan, yani mektubu teslim ettikten sonra' geri dnerken

g1b'

ar

'i'd

den arkasn dnmeyip, Imparatorieye hrmeten bir

adm, yz Lralieye dnk vaziyets geri ekilmesini rica etmiler, o da bu ricay kabul etmi ve sz vermitir.132

aliyyeteyn beynine l,yk idb '.e sdAreti nrd1t ile tarafende rnuktezd-y hille g_ l,db mri tanamndan sonra eli efendi bazretleri e-

dlik deahteyn-i

hryy

2.2. Mustafa Hatti Efendi'nin Resm_i Kabul Protokol

ry' d o s t l I a e m us d/h ta b in,ib n h e d dy E_ y m I kne _ m,nie aer-i a'zanlarnn mektblardu dey yine eaael 'i''rrd"'-' kadem eyteyp, ndme-i hm,ayin uaz' eyledigi

ill-i osmin padiah efendirnz lazretlerinn hu-

Daha nce de belirtildi$ gibi, Mustafa Hatti Efendi' resm-i kabul protokol hakknda Sefhretnimesinde \'ardrr, ancak, protokolmetni sefiretnime metni iinde b mamaktadr.
"Madde_i Id: defter_i heddyn_y pddiEh ae sret-i mkhlerne o ruhtaba ae neclis-i asariyye'ye mu'abhas- hl olan nefern isimleri beyEn olup, eli efendi hazretlerinn laf-yi resni zre alay defteri aerilrnek.
sEniye: Heddya-yi p,idihEne olan bi'l_cmle q eyd koilere tahml e sahn- sdntde auk'tf ae aafi ti a endern aesEtatlariyle p-gEb- asariyyeye nakl ae r'yet mak e hedyd_y mlfk,dneden olup, zeyn licdm ile mkern esb_i hmdyn e yelken-dest olan atlar sahn- shlise isdl eli efendi hazretleri indigi maballe degin fakat kethdE beg d,udn efendisinden gayr kimse at ile girneme bediydy hd olan aalar arz odas mukibilinde tertb-hdne makLm da1uet mahalline dek teakkuf eylemek.

ip'uzoin'

defter ae nektb ma'an koymakdur. Ba'deh hep,ddidhdne izhriyn hethdd bege idret idp, sorguc u

,?ahdd olan bed,iYiy eli efendi hazretleriyle asar beyufikifird zerine tertib tanzin olunup, slrguc u mec ta_ ta'yn olnan mahalle'uaz' olunmakdur.
ra bi'''

Thraf

'dd'd

Midde-i

i,"idp, hn-i dhtde otd gibi r-be_rf ric at e yine le,ed, ile aadet eylemekdr e yine gidildigi gibi u alay ile azmet olundukda, kimesnenn zee dldt- harb olmamakdurue arz odasna Ye_ an, kimse d,Lhil olnayup, ae dEhil olanlarda kalolmamakdur ae anadan toma Mslmhn olma-

lft'ebr-i tabiyyet send uk'undan sonrA> eli efendi asar'n Kabanie ruesibesnde olan bdlfi'p ta-

as

ariyy e d en

h ed

dy,i' y

p 1 d i d h n n

MEdde_i sIise: Ei efendi hazretleri sahdet ile arz girdkde, yerde selEm resmin icrE eylemekdr; ibtidi, ierye dhletde; sd.ni1en, ortaya aardukda; sd.Iisen, nkleme mak2mnda; ba'deh pdy-tahta asar'n turd km_ rahssda,uEki bir kademe zerne gaz'- kadem
1

32 Sefaretnamede' arie'nin huzurundaki resm-i kabul anlatlrken, bu sz tutup tutmadna dair bir iaret yoktur.YN

resm-i kablden sonra veda ziya,blunduklar lkenin, zellikle ehrin grmeye ini, ofera, rasathane ve mesire yerlerini gezdirip iini'iefaretnimelerden renmekt ey\z. 17 9 2 y 1kelere giden eliler muvakkat olarak gn! Nab1nc lerinden dolay, belirli bir mddet sonra Istanbul'a .19;dir' Sefret vazifesinin en Son blm olan
und Staatsachiv(HHstA) Viyana, ,:i,
'1

$ilirine ilk

Trkei lV

rr rli,r

.:

i]..,

''

69

jl;ri.;!l

.], .'.:.

.;-iiiiniiiitiii,i;iriiiii:iii;iii;iii

ALi BRAHiM SAVA

osMANLl DiPLoMASs "arlk" iinvanlarnn tanrnmas gibi tavizlere ramen Avrupal devletler uzun ylla osmanl Devleti ile eit haklar hdiz muhatap kabul edilmemi ve bu diplomatik tavr, stanbul'a gnderilen yabanc elilerin Asitine'deki statiilerine, hareket, ikimet ve padiah tarafindan kabullerine nemli lde yanslmrtrr.

ffiffi

d<n

melerin resmen teslim olunduu ve alnd merasimdir' Elilerin sefiret vazifelerini ikma etmeleri sonucu kelerine sa salim geri dnmeleri hususunda gerekli hassasiyet elilerin yabanc hkmdara teslim ettikleri nimede(credential) zellikle belirtilmitir. Bunlarn dnda veda ziyarederi, devletlerin karlkl olarak barn muhafazas ve istihk.m iin gereken her ttirl eyin yaplacna dai szl ifadelerin yapld ziyaetlerdir' Zaten elinin, bulunduu kede arlan ve kendisine gsterilen itibar, muhatap devleder arasln_ daki dostluk ve barn devamna olan istein gstergesi olarak kabul edilmitir.

vedziyateti ayn zamanda, o tilkenin hkmdarndan geri iin izin isteme ve kendisine verilecek hediye ve ni-

Eliler veda ziyaretinde, kral nezdinde yaptg bir konu_ ma ile geri dn arzusunu belirtir ve bundan sonra kendisi-

li hazrlklar balatlr. Sefiret heyetine osmanl snrna kadar refakat etmek zere tahsis olunan grevlilere dn gtizergah bildirilir ve elilerin osman] snrnda teslimi ile, muhatap iilkeyg den vazife son bulmu olur. Sefhret heyetinin gre ise, Istanbul'a dndkten Sonra, sadrazama sefret hakknda verilen ve gerekirse sultanrn huzurunda tekarlanan rapordan sonra Son bnaktadr.l34

ne ne zaman yola kacaklar hususunda bilgi verilerel gerek-

lkelerinin siyis, ticir ve diplomatik menfaatlerinin takipisi olmak gayesiyle Asiti.ne'de bulunan yabanc elilerin ikimederi ve Osmanlr hkmetine yaknlklar ilkeleri asrndan diplomatik baarrlarn en bygi id\; zira, osmanl hkmetine yakrn yabanc devlet elileri, dier iilkelerin AsitAne'de temsilleri hususunda zaman zamun nfiiz sahibi olmulardu. Bu durum osmanl Devleti tarafndan da, zaman zaman diplomatik bir koz olarak larllanlmt. Biz bu almamrzda, yabanc elilerin, zellikle Avnpal elilerin, Asitine'de wku bulan resm-i kabul trenlerini incelemeye alracaz.
1.

Yabanc Elilerin stikbili ve stanbul'a

..l

Giri Merisimleri

VI. osmanl Devletine Gelen Yabanc Eliler

lnde "viyana Beyi" o|arak tavsif edilen A,usturya-Roma Imparatorunn "kayserlik" ve 1699 Karlofa Bar ile de, nceleri "Moskof prensi'' olarak hitap edilen Rus arrnn
134 3, hususta Mustafa Hatt?, SefAretnAmesine ekledii bir yazda unlan ifa_ de etmektedir.''.. huzarl l6mi'a'n-n1r-i hsrev-i sAhib-i zuh1rda dahi bi'lcmle meh1d u ma'llmum olan s6r u ahvAl yeg6n yegn takrir u beyn olunup, hitlm- kel1mn mbdrek lisAn- ker6met-feAn- cihAnbAniden ''"Berhurdr olasn! n- devleti tekmil itdin'' dey ....... "; Sava' s.203.

7606 Zitvatorog Bar ile, daha nce osmanl protoko-

Yabanc eliler, Osmanl hududuna girer girmez Devlet-i Aliyye'nin misafiri kabul edilir ve osmanl topraklarnda ikamederi esnisndaki maietleri karlanrdl3s. ir1"rr5r1'a gelen elilere daha nce mihmandar tayin edilir ve bu mihmandar neziretinde osman] topraklarnda seyahat ederlerdi. Fevkalide eli olarak kara yoluyla gelenlere "yemeklilc'stanbul'a yakn bir ifdikte tertib edilirdi. Baz yabanc devlet elilerinin, osmanl Devieti tarafndan giri msaadesi verilinceye kada snrda bekletildikleri bi]inmektedir136.
'l35 6"n;u bilgi iin bk., Mbahat S. Ktkolu, "XVlll. Yzy|da osman| Dev_ leti'nde FevkalAde Elilerin Arlanmas'', Trk Kultr Aratrmalan,

Prof.Dr. l.Ercment Kuran'a Armaan, Ankara 1989. 136 Spule s.] zg. 77

70

ALi iBRAHiM SAVA

()SMANLI DPLoMAsisi

Yabanc elilerin istu.,b..'" girileri ile ilgili deimez kurallar vard; yabanc elilerin istikbAli iin genellikle avu tayin olunur ve bu avularn sayrs bazan elliyi bulurdu137, ayrrca elilik heyetine refakat etmek iin yenierilerden mteekkil 100 kadar asker tayin olunur, bu say bazan bini bulurdu138' bunu mteakip ehre bu mretteb aLay ile girilirdi. Snrlarda mbidele esnasnda meydana gelene anlamaz_ lklar ve diplomatik sninlk manewalar, diplomatlarn gnderildikleri dlkenin piyitahtna girilerde de meydana geliyordu. stanbul'a girilerde drrum biraz daha farkl i<li; eer Istanbul'a gelen yabanc lke diplomatlar muhtcem bir merasimle karlanyor ve giri esnasnda bando almak ve bayrak amak gibi imtiyazlarr kullanabiliyorlar ise, bu o lkelerin diplomatlarrnn Devlet-i Aliyye nezdinde muteber tutulduklarlnln ve devletleri ile ilikilerin iyi olduuna delilet etmekte idi. Bu durum aynl zamanda, dier lkeier nezdinde gururlanma vesilesi idi. Deniz yolu ile gelen eliler anakkalede karlanr ve bunlar iin yaplmas planlanan Istanbul'a giri merasimleri, deniz yolculuunun belirsizlii sebebiyle planlanan gnde yaplamamaktayd139.
Osmanl- elilerinin gnderildikleri lkenin piyitahtna girilerinde ihtiama brik zen gstermekteydiler. Gerek o lkenin insanlarn ve gerekse devlet adamlarn tesir altnda brrakmaya almlardr. ze[ikle Avrupa lkelerinde yaa_ yan insanlarrn, devlet adamlarnrn, dnyanrn bir numaralr siyasi gcn temsrlen kelerine gelen Qsmanl elilik heyetini, onlarrn nasl grndklerini ve nasl yeyip itiklerini yakndan grmek iin gsterdikleri abalar hakknda sefiretnimelerde zengin rneklere rastlahaktayz. Yabanc elilerin Istanbul'a girilerinde, bando almaya ve bayrak amaya ke137 Hammer, BOI lll,85. 138 a.g.e.,s.6s. 139 eoR, V zz.

klc ii stlc ctli l memek teydi. 7616 ylnda stanbul'a ge_ len Avsttryl cli Czernin ilk defa bando aldrarak ve bayrak trrk Istnbul'a girmi ve bu illalden dolay grevli avub cczlandrlmtl40. Fakat Avusturyal eli Mollartl'n st}ul'a giriinde sadece bando almasrna msaade edilm i fikt bayrak amas reddedilmi 1i147. 163 4'6e stanbul'a gclcn Avusturyal eli Puchhaimb'e her kisi de msaade edilmemiti. ik d"fr, 7664 ylnda stanbul'a girite bu iki imtiyaz birlikte kullanarak giren yine Avusturyal eli Leslie'dir; buna pidiihn istanbul'da olmamas sebebiyle msaade edilebilmiti1a2.
si n
l i

istanbul'a kalabalk bir ekilde gelen yabanc devlet elileri iin de tahdit getirici uygulamalar grmektedir; Rodos'un fethini tebrik iin 500 kiilik bir heyetle istanbul'a gelen ran elilik heyetine, bir yabanc devlet elilik heyetinin byle kalabalk bir ekilde stanbul'da boy gstermesinin mnasip ol_ mayaca dncesi ile msaade edilmemitir143
Yabanc eliler istanbul'a girite, atlarnrn ve bandolarnn zengin sslenmesiyle de ilgi ekmek ve bir azamet gsterisi yaPmaya gayret sarfederlerdi. ehre gir\in ihtiamrn simgelemek zere beraberlerinde soylularr ve tiiccarlar - zellikle Fransrzlar- bulundurmay ihmal etmezlerdi.

daha dominant dawandHarn ve bu protokofi bijyk lde

osmanl elilerinin gnderildikleri tilkenin pyittna girmeden hemen hemen ayn ekilde dawandklar bnmektedr; ancal efue giri protokolnde osman] elilerinin

.belirledHerin grmekteyiz. ehre ri merasimlerinde bu fuuslarn zenle uygulanmasndan, diplomatik tesirin amalandn grmekteyiz.
J,40

'i Hamme ll,774. ,141

i42 Spule go.
'143 997
72
l|l,

spr" 1 79-180. J.H.Jaeck' Taschen Bibliothek der wichtigsten ressanesen Beisen in die Trkei, Nrnberg 1828-1831 ll,51.
'

und inte-

2s.Ktkolu, s. 2'l3.

ALi iBRAHiM SAVA 2. Resm-i Kabul Merasimi

2. 1. Sadra zamTarafndan Kabul Yabanc elilerin alay ile konaklarna yerlemesinden genellikle gun sonra, mutad otdugu ekilde sadrazam Paakaps 'nda ziyar et7e diplo matik faaliyederini balatm oluyora". xaluaen bir gn nce dergAh- ili kapcbalarndan biri veya avul,|,{ eliyi davet etme vazfesine mem edilirdi. Kabuln yaplaca gn eliyi konandan almak iin avuba veya kapcba gnderilir ve avuba acelelerinin olma; dn ifhde ederek ge gelirdi1a5. PaakaPsna, allar, yeniyaeriler asesbar ve sba eliinde gidilirdi. Grmenin ve Saray terpld odada, baz yetkilileri hazr vaziyette bulur cman da merdivende kendilerini beklerdi. Sadrazam, gnime odasna bzan eli ile ayfll Zamandabazan da otuduktan sonra girerdi146.S^drazamn kabul ettii elinin iilkesi ile ilikiler iyi deil ise, sadrazam eliyi oturarak kabul eder ve bi

oSMANLI DPLoMAsisi

Elinin odaygirmesinden ksa bir mddet sonra sadrazam da odaya gelir ve sesli bir ekilde selamlarlaq erbet ve tts ikamndan sonra yerlerine oturrarak sohbete balar_ lard. Konumalarda, elinin i.i{kesinin durumu, Istanbulda edindii intibalar ve rahat olup olmad sorulurdu. Bu sohbet esnasnda birlikte yemek yenirdi. Buna mukabil Osmanarz odasnda yemek yediklerine tesadf edilmemitir. Osmanlr elileri onuruna verilen yemek ziyafet|efi genellikle, eli ve maiyetinde olanlarn bulunduklar konaklarda, Osmanl ahlarrna yaptrmak suretiyle icra ederlerdi. Kabul srasnda verilen ziyafene, yemeklerin seimi onlara brakr ve elilerin- zellikle Rus elilerinin- orulu olup olmadklarna dikkat edi]irdi149. \h.banc elilerin Ramazan'da sadrazamla grme isteinde bulunmamalar nazik bir dille ifhde edilirdi, z\ra sdtazamn ziyafet verememe gibi bir durumda mcup olaca kanaati vard. Osmanl Devleti'nin yabanc devleder karsnda mzikere pozisyonunun ok gl ve karJ<l ilikileri nemli lde belirleyici olduu dnemlerde, Istanbul'a gelen elilerin sadtazam tarafi ndan kabulleri esnisnda byk sorgulamadan getiklerine de ahit olunmutur. Bunda, osmanl Devleti'nin Avnpal elilere birer casus ve rehinelsO muimelesi yapmasnn byrik rol vardr. Elilerin sadrazam ile mutad grmelerinde pAdiih ile grmeye kabul edilmelerini rica etmeleri, sadrazam ile yaplan grme, aslnda pndiah tarafindan kabul iin bir vze mahiyeti tayordulsl. XVIII. yzyln sonlarrna kadar, kabul
149 Spuler, s. 18s. 150 "9.3,11'1ar devamfu o|arak Hristiyan elilerin btnyle casus Ve entrika-

l elilerinin yabanc hkmdar tarafindan kabul edildikleri

mddet

ay akta

bekletirdi

147.

osmanl elilerinin raporlanda ise, osmanl elilerinin sefhret ile gittikleri ii]kenin sadrazam mesibesinde olan bavekilleri arzodasrr,da eliyi ayakta bekler bulduklar anlalmaktadr. Avnpat eliler arz odasnda yabanclar iin pek alk olmadk1ar ri rahat olmayan bir tabueye otulur ve taburenin koyolduu yerin sadazamn oturduu yerden

dikkat edili; bu da diplomatik manada,yabanc elinin iinin zor olduuna ve onu tahkir rnanasrna geldigine delalet etmekteydi. Fransz elisi Villeneue',nnn 7728 plnda sadrazam- ile yaPm olduu bir grmede sadazamn yanna onrrmas byuk

da

aagda olmasna

bk imt\wve takdi

olarak deerlendirilmitil4a'

144 KrL6g1tJ, s.218. Spuler 184. 145 Spuler, s.184. 146 1r1i.,Lo61r, s.220. Spuler, 184. 147 8OI ilt,1OB. 148 e^,,1o.

o olduu fikrinden hareket ettiklerinden, -laf aramzda, haksz da deillerdi- sefirlerin kendi aralanndaki temasl kesrneye alyorlar ve onlann hareket serbestisini bazan da snrlandiriyorlard...'' Tepply' s. 1 5 1 - 1 52. 151 1662 ylnda lstanbul'a gelen Avusturyal eli Voznicyn, sadrazam ile grmesinin pAdiAh ile grtkten sonraya brakm ve bir ay bekledikten sonra bunun mmkn olmadn grerek bu kurala boyun emek zorundakalmtr, Spule s. 185.

.''r

-..rl-

ALi iBRAHiM

SAVA

OSMANLI DiPLOMASiSI
l'.l ilcr, 1itliihn bulunduu odann nne kadar kapcll t'liklitlc gclir ve odann nnde drt avu beklerdi. Iki lv, clilcri kollarndan tutup koltuuna girer ve pdiil lz_ta, ideti, ayaklar yerden kesilmi bir vaziyette gcirirlcrtlil56. I Icr Zaman olmasa da, bu ekilde huzura getirilc clilcr, vtlrrn zor kullanmas ile eilerek alnlar yere tlctlirilirtli. ()rd bulunan bir saray grevlisi, diz ken elilcrc 1itliiil' krftanrnn kolunu \z;at ve elinin pmesini salar<ll57. Sltarn nnde yeteri kadar eilmeyen Astur1'ltl cli Sclwarzenhorn'u (1651),b\zzat sadrazam emi ve p id i iI n kaftannn kolunu pnirmtii r. 664 plnda istan brl'a gclen Avusruryal eli Czernin inat ederek eilmemi ve

1'

gemesinin ve hsn-i kabul grmesinin bir niinesi olarak, daha sonra ellye bir memur ("r.r) gnderilir ve grmenin son derece kabul grdgti tebli edilir; ayrca elye, daha nce hi bir yabanc lke elisinin byle bir kabule mazhar olm ad iletilirdi 52.
1

Sonras elinin veda etmesi esnasnda sadrazamn ayaakalkmamasl bir gelenek olarak kaid Kabuln samimi ve dostine

2.2. P adahTarafi ndan Kabul Yabancr elilerin diplomatik misyonlarnrn en ehemmiyetli noktas pdiah tarafndan huzura kabul oluturmaktadr. Bu kabul merisiminde kendilerine teslim edilecek cevibi mektup ve hediyeler teslim ediliyordu. Huzura kabul edilecek olanlarn sayS, saati ve grme konula sadrazam veya sediret kaymakamr tarafndan nceden mufassal bir ekilde aklanr ve tespit edilirdi153' hatti pidihn huzurunda elinin ifde edecei cmleler, sadrazam tarafindan kendisine talim ettirilirdi154 Buna mukibilosmanl elilerinin gnderildikleri iilkenin hkmdar huzurunda yapacaklar grmenin protokoin genellikle kendileri tespit etmekteydiler;bu konuda ne kadar srarl olduklar mevcut sefiretnimelerden anlalmaktadf 155.
152 Spu|e s.'t85. 153 Teppy, s.zz.

i
!:
IJ

il

li
s tl

L
ili,

avu

lar tarafindan zor|a tazime zorlanmtf1s8.

$i

Elilerin pidiihn huzuruna bu ekilde getiilmesinin sebebi, osman]r tarihinde meydana gelen Ve I. Murad'n kane sebep olan olay oldugu ifide ediimektedir; Srp Milo Kobilowi, Sultan I. Murad ile gnimek ister ve huzura kabul edilir' Huzurda sultann ayan pmek iin egildii esnasrnda hanerini karr ve sultan kadeder. Bu sebeple, bu olaydan sonra' ayak ptiirme terk edilmi ve elinin elleri tunlmu bir halde sultann elini pmesi kural getirilmitir. Bu kural ilk defa 7796 ynda stanbul'a gelen Fransz elisi Aubert Dub

li

b
g

R
fi,

,
BI

,'
#':

&,

H,

ffi

$,r

ayet'e uygulanm am' trr15 9.

ff
ffi

15a 997,1t,116-117.

tr
ni

155 y1y6n6 Devlet Arivi'n de, 1748 ylnda Viyana'ya orta eli olarak gnderilen Mustafa Hatti Efendi'nin kendi el yazs ile kaleme ald ve drt maddeden oluan resm_i kabul protoko| mevcuttur. Ayrca sefAretnAme met-

ffr

f: reket edeceini belirtmi ve resm-i kabul protokolnn esaslarn tespil

jl $"
ffi

'

(1719) ile CAnibi Ali Paa'nn (1740) bizzat kendilerinin kaleme aldklar resm-i kabul protokollerinden bahsedilmektedir, ancak bu belgeleri buF mak mmkn olmad. A.lbrahim Sava, Der Gesandscha?sbericht des Mustafa Hatti Efendi ber seine Gesandschaftsreise nach Wen, (Baslmam doklora tezi), Wien 'l989' s.283-289' HHstA' 1 Trkei lV ve s.'l06, V 14lb. Aynca, 1740 ylnda Rusya'ya eli olarak gnderilen Mehmed Emni Paa'ya, kralie huzurunda Rus Adetlerine gre hareket etmesi gerektiini hatrlattnda, osmanl elisi, huzurda resm-i osmAniyAn zre ha-

ninde de, daha nce Viyana'ya eli olarak gnderilen lbrahim Paa

156 Spuler, s.188. 157 "ppy, s.143-144. 158

etmitir. osmanh elisini ikna edemeyeceini anlayan Rus yetkili, hi olmazsa nAmeyi teslim ettikten sonra kralie huzurundan rgerdAn aynlmamasn rica etmitir. Aktepe, s. 61 , V 9/a.

ri]" &,)

'

f;
wl
ffi
ffi
ffit

m"

159 ".g.". s.145_147. Spuler, bunun bu olaydan u.g."., sonra koyu|mu bir kural olmadn, aksine eski bir ark adeti olduunu yazmaktadlr. Spule s.190.

ffi,.
t(

p.,

&i
&. $.

'
& &l

&t;

&.,

&r ffi"