You are on page 1of 283

OSMANLILARDA HLFET

Mustafa Alkan

OSMANLILARDA HLFET
1517-1909 "Geii, Tarih Geliimi ve Tesirleri"

Mustafa Alkan

ZMR - 1997

ALAYAN YAYINLARI
ALAYAN Basm-Yayn-Dattm ve Ambalaj Sanayri ve Ticaret AAydn Asfalt st Akay Cad. No: 263 Gaziemir/ZMR Tel: 252 20 97 - 98 Fax: 252 2 i 00 YAYIN NO: 14 OZG-TASHH-MONTAJ KAPAK TASARIM ve DAITIM: Nil A. BASKI: alayan A.. Tel; 252 20 97 - 98 Q , Copyright Bu eserin yayiT hakk alayan A..'ne aittir.

, ,. .

ISBN 975-7166.21,9 C2. Hamur)

Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Ylna Armaandr.

NDEKLER NSZ GR: O S M A N L I L A R ' A K A D A R HLFET A. SLM TOPLUMUNDA HLFETN TEEKKL a) Eski Arap toplumunda siyas ve sosyal yap b) Kabe ve Mekke ehrinin ynetimi c) slm devletinin douu ve geliimi B. HLFET KURUMUNUN SYAS GELM I. DRT HALFE DEVR (632-661) II. EMEVLER (661-750) III. ABBASLER (750-1517) a) Abbslerin halifelii ele geimieleri ve ilk dnem b) Halifelerin siyas glerini kaybetmeleri ve sultanlar ile mcadele c) Msr-Abbs halifelii (hilfetin sembolik bir grnm kazanmas) C. TEORK OLARAK HLFET VE GELM a) Halife ve hilfet mefhumlar zerine b) slm'n siyaset teorisi ve bunun tarih geliimi 1. Hlef-i Ridin devri 2. Hilfetin monarik bir grnm kazanmas 3. Hilfetin merut hkmranlk dnemi 4. Hilfetin ruhan (sembolik) dnemi c) Halifede aranan artlar d) Halifenin grev ve mes'uliyetleri e) Halifenin grevinin sona ermesi f) Halifenin kulland almetler 3 3 6 7 15 15 18 19 19 21 24 27 27 28 31 32 35 38 40 43 43 44 G

OSMANLILARDA HtLFET

BRNC B L M OSMANUU\R'A KADAR TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER 45 A. TRK-SLM DEVLETLERNE KADAR TRK-ARAP LKLER VE TRKLERN SLM DEVLET HZMETNE GRMELER 47 B. TRKSTAN'DA KURULAN TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER 52 a) Karahanllar 52 b)Gazneliler c) Seluklular 1. Anadolu Seluklulan ve Beylikler 2. Harzemahlar C. MISIR-SURYE'DE KURULAN TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER a) Tolunoullan b)lhdler c) Eyyubflcr d)Memlklcr 54 56 62 67 68 68 69 70 73

KNC B L M HLFETN OSMANULAR'A GE VE SLM KAMU OYU ...75 A. 1517'YE KADAR OSMANU DEVLET VE HALFELKLE LKLER 77 B. HLFETN OSMANULARA GEN HAZIRLAYAN GELMELER 81 a) l. Selim'in Msr seferi 81 b) Hilfetin Osmanllara getii dnemde yapld rivayet edilen merasimler ve slm kamu oyu 84 1. Halep'te yaplan merasim ve gelimeler 85 2. Kahire'de yaplan merasimler ve kamu oyu 86 3. Halife ni. Mtevekkil'in stanbul'a gnderilii 89 4. stanbul'da yaplan hilfet merasimi 91 c) l. Selim devrinde hilfet ve gelimeler 95

NDEKLER

NC BLM OSMANU DEVLET DEOLOJS VE YAPISINDA HLFETN YER VE TESRLER 101 A. HLFETN OSMANU DARESNDEK YER 103 a) Padiah 1. Halife olarak padiahn yetkileri 2. Halife olarak padiahn yetkilerinin kontrol 3. Halife = Padiah-Teb'a mnasebetleri b) Osmanllarda clus merasimi ve bat c) Hukuk B. ULEMYA GRE OSMANU HLFETNN MERTYET a)Hakk-seyf b) Seilme hakk c) Vasiyyet d) Haremeyn'in himyesi e) Mukaddes emnetlerin muhafazas C. OSMANU HLFETNDEK DEM a) Klasik dnem Osmanl hilfeti b) slm dnyasn birletirici bir unsur olarak hilfetin n plana kanlmas c) Ruhan hilfet meselesi ve ruhbanlk d) Hilfetin sembolik bir grnm kazanmas e) Osmanl idar yapsna ynelik tartmalar D. HLFETN OSMANU TEB'ASI-ZERr^DEK TESR 1. TRK UNSURU L ML ARETLER, a) Anadolu'nun dousundald airetler b) Arap airetleri c) Arnavut airetleri : in. ARAP UNSURU a) Arap hilfet hareketleri 1. Msr hidivinin halifelik iddias 103 104 106 107 109 110 112 113 114 114 114 114 115 115 117 118 120 124 125 125 129 130 132 133 134 136 136

OSMANLILARDA HtLFET

2. Mekke erifi Hseyin bin Ali'nin halifelik iddias IV. GAYRMSLM UNSUR DRDNC BLM OSMANU SYAS LKLERNDE HLFET (1517-1876) A. OSMANU HLFETNN GRNM (1517-1876) B. OSMANU SYAS LKLERNDE HLFET a) Hicaz'n Osmanl hkimiyetine geii ve Mekke erifinin I. Selim'e biati b) Kanun Sultan Sleyman devri ve gelimeler c) Trk dnyasnn genel durumu 1. eybani hanl 2. irvan ahl 3. Kazak hanl ve dier Trk hanlklan 4. Krm hanl d) Iran e) Osmanl Afrikas O Babr hanl ve Osmanl hilfeH BENC B L M II. ABDLHAMD, PANSLMZM VE HLFET I. II. ABDLHAMD VE PANSLMZM SYASET a) II. Abdlhamid b) Pan-slmizm (ittihd- islm) hareketinin douu c) Pan-slmizm hareketindeki gelimeler ve II. Abdllhamid'in meseleye bak II. HLFETN NEM KAZANMASI VE II. ABDLHAMD a) II. Abdlhamid'in halifelik anlay b) II. Abdlhamid'e gre hilfetin fonksiyonlar c) II. Abdlhamid'in halifelik anlaynn uygulamadaki tezahrleri

138 142

b) Arap hilfeti fikrine kar II. Abdlhamid'in mcadelesi ..140

145 147 149 150 152 155 155 156 157 158 160 162 163

169 171 171 172 173 179 180 183 187

NDEKLER

III. II. ABDLHAMDN SLM BRL N KULLANDII YNTEMLER , a) Tarikatlar b) Hac c) Resm heyetler ve ajanlar d) Basn ve yayn yoluyla propaganda e) Hilfetin Osmanllara geiinin 400. ylnn kutlanmas teklifi..^ IV. II. ABDLHAMD'N HAL'I VE HLFETN SONU ALTINCI BLM OSMANU SYAS lUKLERNDE HLFET (1876-1909) A. OSMANLI HLFET VE TRK TOPLULUKLARI B. RAN VE TESND-1 SLM C. OSMANLI AFRKASI VE TTHD- SLM D. HND MSLMANLARI VE TESND-1 SLM a) Hind Mslmanlan'nn Osmanl hilfetine balanmas b) Hindistan'da hilfet hareketleri E. N MSLMANLARI VE OSMANU HLFET

190 .190 192 193 193 196 197

201 203 .210 213 218 218 221 224

I. SLM LKELERNDE OSMANU HLFET VE TESRLER 203

F. GNEYDOU ASYA ADALARINDAK MSLMANLAR VE OSMANU HLFET 227 G. ERTURUL GEMSNN JAPONYA'YA GNDERLMES VE OSMANU HLFET .....228 II. BATIU DEVLETLER NAZARINDA OSMANU HLFET A. RUSYA B. NGLTERE... C. FRANSA D. HOLLANDA VE DER LKELER SONU KAYNAKA NDEKS \ 232 232 233 :.236 238 241 245 261

. OSMANLILARDA HLFET

KISALTMALAR A..I.F. A..S.B.F. B.O.A. C. H. .A. I..E.F. ..H.F. M. S. T.D.T.D. T.D.V. T.T.K. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Babakanlk Osmanl Arivleri Cilt Hicri slm Ansiklopedisi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mildi Sayfa Trk Dnyas Tarih Dergisi Trkiye Diyanet Vakf Trk Tarih Kurumu

ONSOZ islm'n devlet bakanl messesesi olan hilfet, bidaye tinden ilgasna kadar her dnemde tartma ve aratrmalara mevzu olmutur. Bu durum her devrin artlarna gre siyas, idri ve itima bir messese olarak hilfetin geliimine ortam hazrlamtr. slm'n devlet nazariyesi zerinde teekkl eden hilfetin temeli Hz. Pcygamber'in siyas,hukuk, adl ve itima uygulamalanyla ekillenmi, ilk halifeler dneminde de messesele mitir. Hulef-i Ridin, Emeviler, Abbasler ve Msr Abbsleri'nden sonra son byk halkas olan Osmanllar'a intikal etmitir. Osmanl hilfeti mahiyeti itibariyle Hulef-i Ridin dneminden sonra ald grnm kazanm, bu dnemde de geliimini ilgasna kadar srdrm, devletin gcne ve padiahn ahsiyetine gre bazen messese bazen de padiah-halife n plana kmtr. Osmanl hilfeti, dneminde iki byk muhalefetle karlamtr. Bunlar; ilik esasna daya nan ran'n muhalefeti ve kavmiyetilik (Kureylik) essna dayanan Arap muhalefetidir. Osmanl'ya kar Batl gler bu muhalif hareketlerden istifade etmilerdir. Osmanllar selefleri gibi hilfet unvann hakimiyetlerini salamlatrma ve geniletmede kullanmlardr. Bunu da inti kalinden ilgasna kadar zaman iinde peyderpey kendi halife liklerini tantmada ve kendi adlanna hutbe okutmada gre rek, slm'n muhafzln stlenmilerdir. Neticede Osmanl hilfetinin etkisi zamanla artmtr. Bu etki, imparatorluk iin de devletin btn messeseleri zerinde az ya da ok olur ken, smrgecilik hareketlerinin hzland XIX. asrdan itiba-

OSMANLILARDA HLFET

ren imparatorluk dndaki mslmanlar zerinde de artm tr. slm dnyasn byk lde smrgelerine alan emper yalist Batl devletler, "Pan-slmizm" yaygaralaryla Osmanl hilfetini ypratmak, tesirini azaltmak iin bir hilfet politikas gelitirmilerdir. Hristiyan kltrnn bir sonucu olan SezarPapahk ayrmyla, halifenin otoritesinin, siyas ve din olarak ayrlp aynletirilmesi bu abalarn bir sonucu olduunu sy lemek mmkndr. Biz "Osmanllarda Hilfet 1517-1909" isimli almam zn giri blmrde; Osmanllara kadarki slm hilfetinin te ekkln siyas ve teorik olarak ele aldktan sonra, alma nn ana blmlerinde ise, Osmanllara kadar Trk-slm dev letlerinin halifelikle ilikilerini ve Osmanllara intikalinden son ra da pek ok ilim adamn megul eden hilfetin "15171909" dnemindeki grnmn, siyas ve hukuk ynden geliimini inceledik. Bunun yannda hilfetin, Osmanl idar yaps zerindeki tesiri ile din yaps itibariyle de imparator luk iinde ve dndaki Mslmanlar zerindeki tesirini ve si yas ilikilerdeki roln tahlil ettik. Aynca imparatorluk iin deki gayrimslim aznlklarn hilfetin yaps ierisindeki yeri ile smrgeci byk glerin Osmanl hilfetine ynelik siya setleri incelememiz iinde yer almtr. Detayl ve bir btn olarak olmasa da "Osmanllar'da hi lfet" konusu, ilim leminde gerek ansiklopedik gerekse zel konulu pek ok almann iinde yer almtr. Objektif ya da sbjektif fikirler ileri srlmtr. Biz bu konuda yaplan al malara imknlar nisbetinde ulaarak, Osmanl hilfetini bir btn olarak ele alp deerlendirdik. Ancak konumuzun uzun bir dneme takabl etmesi ve bir messese olarak hilfetin nemine binaen almalarn ok ve deiik dillerde olmasn-

NSZ

dan dolay ulaamadmz almalarn olduu da muhakkak tr. Bundan sonraki almalardaki gayemiz ulalamayanlar tetkik ederek, meseleleri daha detayl incelemek olacaktr. Bu almamda engin bilgi ve tecrbelerinden istifde ettiim ve almamn niha eklini almasnda yardmlarn grdm deerli hocam Prof. Dr. Bahaeddin Yediyildz'a; aynca ko nunun tesbiti ve plann yaplmasnda yardmlarn esirgeme yen hocam Prof. Dr. A . Yaar Ocak'a teekkrlerimi sunma y bir bor bilirim.
Mustafa Ankara, Alkan 1997

OSMANLILARA KADAR HLFET

Girig

GR O S M A N L I L A R A K A D A R HLFET A. SLM T O P L U M U N D A HLFETN TEEKKL a. Eski A r a p T o p l u m u n d a Siyas ve Sosyal Yap slm'dan nce Arap yarmadasnda Araplar; Arabu'lBaide (kuzeyden gelen hamiler), Arabu'l-ribe (Yaktanlann Sa mi ahfad) ve Arabu'l-Must'arebe (kuzeyden gelen evvelkilerin arasna yerleen Hz. brahim'in ahfad) diye ana blme ay rlmt (irvan T: 21). Yani Hz. Peygamber'in doduu cemi yette bugn anlalan mnda bir "devlet" nizm yoktu. Kur'n'da "Mele"**' ismiyle zikrolunan meclis; nfuzlu ailelerin reisleri ve zengin tccarlardan mrekkepti. Bu meclis, Mekke sitesini tekilatlanm kanun ve icra vastalan ile de ynetmi yordu (Hamidullah 1980: 11/896). Yani ne bir enstit, ne de bir lke olmayp bir topluluk (cemaat: kollecktioum) idi. u halde, bir devlet deil yalnzca bir millet vard; ihdas edilmi bir siyas teekkl deil, sadece kendi kendine olumu bir taazzuv mev cuttu. Devlet memurlar deil aile, soy ve kabile reisleri vard. Millet (kabile-airet) sadece mensup olduu ailenin bykl nisbetinde birbirinden farkl idi. Fakat birbirlerine kan birlii ile balanmt. Amme messesesi, zahir bir tazyike maruz bulun madan kan birlii, kan birliinin mukaddes addedilmesi fikrine dayanmaktayd. Bu anlay kabileyi yaatan ve btn haline
') Mele': Bakann evresini, mzakere meclisini "dolduran" kimseler mnasnda kullanlm tr. Mele' servet ve mevkileri itibariyle seilmi, muteber ahslar ve aile reislerinden meyda na geliyordu. Hakimiyeti srf maneviydi ve ikna kabiliyetine dayanyordu. Gerekte birliin esas da, tacirlerin snf tesndyd. Bu tesnd Hz. Muhammed'e kar mcadelede, iyi ce grlr. (Hamidullah 1980:11/896).

. OSMANLILARDA HlLFET

getiren en nemli ahtu (Wellhausen 1963:2). bn Haldun (1990: l/331-54)'un "asabiyet" dedii bu ruh, bir nevi itikd (din) hali ne gelmiti. Bu, o gnk Arap toplumunun hukuk anlayn da etkileyecektir. Bir kabilenin mensuplanndan birinin baka bir kabilenin mensuplanndan biri tarafndan ldrlmesi halinde, mensup olduu kabilenin fertleri onun intikamn, katilin kendi sinden veya mensup olduu kabilenin herhangi bir ferdinden alrrak zorundayd. Ferd mes'liyetler kabile mes'liyetine inklb etmiti. Bir cinayet kabileler arasnda sonu gelmez kan davalanna sebep olabilecei iin, mmkn olduu kadar kan dk mekten ekinilirdi. Bu korku cemiyette anariyi bir derece tahdid eden yegane unsurdu. Her ne kadar Kurey kabilesi Mek ke'de yerleik hayata gemise de bu kan birliine inan, yani "asabiyet" mevzuunda bedeviler gibiydi. Yani tabii rf hukuku ile tahdit edilmi bir nevi cemiyet nizam, mele' azalarnn kabi liyetinden baka bir hukuk ve zecr (zorlayc) vastaya sahip deildi (Wellhausen 1963: 2; Uar 1992:30). Bedev kabilelerinde topluluun tesandn temin eden artlar; l hayatnn glkleri ve kan bandan (asabiyet) iba retti. Kabileler geimini obanlk yaparak ve civardaki yerieik halk, lden geen ticaret kervanlarn ve bazen de birbirierini soyarak temin etmekteydiler (Haldun 1990: 1/302-307). Ayrca gazve (akn) bedevlerin hayatnda esasl bir unsurdu. Bu tr gazvelerde ganimet elde ettikleri gibi, elde ettikleri esirlerden fidye de temin ederlerdi (Uar 1992:31). Kabile reisi kendi akranlar arasnda liderlik vasflanna sa hip (akll, ecaatli, iyi vs.) olan birinci ahs olup vazifesi pren sip itibariyle irs deildi. Kabile tesand ve kabilenin her ferdi iin taahhd ettii mes'liyet, reisleri bir nevi inzibat vazifesi ile mkellef klard (Zeydan 1327: 1/18). Kabile fertlerinden birinin yapt bir i, kabile tarafndan kabul edilmek istenmez veya fert airete kar bir su ilerse.

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

airetten tard olunurdu. Bir kii eer baka bir kabilenin hima yesini temin edemez ise, merhametsiz l artlannda mahvol mu demekti. Bu, bedevileri kabile tarafgirliine zorluyordu. Fa kat yine de kabile eyhinin (reis) idar rol mahduttu. eyh (reis) kabilesi zerinde herhangi bir zorlayc kuvvete malik deildi. Kabileye yol gstermekten ok umum efknn arzusuna gre hareket ederdi. Bu hayat tarznn tabii neticesi olarak Araplar, herhangi bir otoriteye itaat fikrine yabanc ve son derece ferdi yeti idiler (Uar 1992:32). Benzeri uygulamalan, yerleik haya ta getikleri halde Kurey iin de sylemek mmkndr. Putperest bir inanca sahip olan Araplar, hac mevsiminde Kabe'de toplanrlar ibadetin dnda ticaret ve sosyal mnase betlerde bulunurlard. Gebe Araplann ehirlilere nazaran ha yr ve iyilie daha yatkn ve daha ecaatli olduunu syleyen bn Haldun (1990: 1/384-86) "Arap kavminin devlet kurmas nn ancak peygamberlerden birinin dinine inkyad etmek veya bir velinin Allah'n velilerinden olduuna yahud da din, byk bir esere inanmak ve tebaiyet etmekle olacan" ifade ettikten sonra, buna sebep olarak da unlar syler: "Araplar llerde dolaan vah tabiatta kaba klkl, ki birli ve gururlu, himmetleri byk, bakanlk ve ba olmak iin birbirleriyle yanan ve ekien bir kavim olduklarndan pek zorlukla birbirine boyun eerler. Bu klkta olduklar iin onlarn dnce ve isteklerinin bir noktada topland ok az grlr. Peygamberler veya Allah'n velileri oldukla rna inandranlar onlarn kibir,'gurur ve btn kt huyla rn giderir; boyun emeleri ve bir fikir etrafnda toplanma lar kolaylar." te Hz. Muhammed, byle bir anarinin hkm srd cemiyette belli bir inan etrafnda birlii tesis edecektir.

. OSMANLILARDA HtLFET

b ) K a b e ve M e k k e ehrinin Ynetimi slm'dan nce Kurey Araplannn hkmet ekli de "bdiye-ninlerin" (lde oturanlann) ynetimine benziyordu (Zeydan 1328: 1/18-9). Bununla beraber, Kurey'in yaad Mek ke'nin ynetimi ayr bir nemi haizdi. nk Mekke'de btn Araplarca kutsal bilinip, haram aylannda*' hac ve umre iin ge lip ziyaret ettikleri Kabe, ticaret yaptklar panayrlar vard. Bu nedenle Mekke'ye hakim olan kabilenin Arap yarmadasndaki dier Araplar zerinde de tesiri olduu muhakkaktr. Hz. bra him ve olu smail'in yapt rivayet edilen Kabe'nin ynetimi, Hz. smail'den sonra Crhmller tarafndan M . . 207 ylna kadar srdrld. Onlann bu ynetimi terketmesi zerine M.. 207'de Kabe'nin ynetimi, Mekke'ye hakim olan Huzallann eline geti. Kabe'ye ait btn vazifeleri stlenen Huzal1ar, Mekke'nin siyas ve din ynetimini de ele aldlar. Bu du rum Mild 440 ylma kadar bylece devam etti. Bu tarihten sonra Mekke'nin hkimiyeti bir mddet nce gelip oraya yerle en Kurey kabilesine geti. Kabe ile ilgili btn hizmetler Hz. Peygamber'in drdnc dedesi Kusay b- Kilb'n elinde toplan d. Bundan sonra da hakimiyet Kusay'n evladna geti. Kurey tarafndan reis seilen Kusay, Mekke halknn toplanp ilerini grmeleri iin Dar'n-Nedve'yi yaptrd. Mekkeliler nemli ile rini Kusay'n bakanlnda bu kurulda grrlerdi. Kabe'ye ait vazifeleri dzene koyan ve bu vazifelerin esaslarn tesbit eden de yine Kusay olmutur (Zeydan 1327:1/ 15-8). Mekke'de bir hkmdar asl mevzubahis olmamtr. Mek ke ehir Devleti'nin ynetiminde de ilk dzenlemeleri yapan Kusay, yabanc kabilelere de birtakm imtiyaz ve vazifeler tevz etmitir. Zamanla bir hkmdarlk tesis etme imknna sahipAraplar, Hac ve Umre iin Ka'be'yi ziyarete gittikleri drt ay, sava ve yamacl yasakla mlard. Bu aylar Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Receb aylan olup, "Ehum'l-Hurum": Haram Aylan denirdi.

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

ken, o elinde bulundurduu imtiyazlan oullan arasnda taksim etti. Bylece Mekke'de monarik bir idare tesis edilemedi. s lm'n zuhurunda Mekke sitesinde hkmet etmekte olan "on kiilik bir ra" yani "oligarik bir hkmet" vard. Tevars yo luyla ibana gelme usl ise pek grlmez. Mekke ehir Dev leti ile ilgili meseleler, oylama usl ile yaplrd. Bazen kan ihtilflar kabile savalanna sebep olabiliyordu. Bu nedenle Kabe ve Mekke ehir Devleti'nin idar birimleri, kabileler arasnda paylalmt. Daru'n-Nedve'deki raya kabile ileri gelenleri katlabiliyordu. Bunun neticesi olarak da, Kurey'in btn kabile lerini memnun etmek iin, nennliden nemsize vazifelerin ok olmasna dikkat edilmiti'*'. Bu ise, btn kabilelerin kendilerini
') Siyanet: Kabe'nin perdedarl, anahtar muhafzl veya hicbe grevi olup, bu gre vi elinde bulunduran kii, en yksek makama erimi saylrd. slm'n zuhu runda bu grev Abdu'd-Dr Oullan'nn elinde idi. ikayet: Bu grev, tslm ncesinde Mekke'ye gelen haclara iecek tatl su teminin den ibarettir. Sikye ile Rifde grevleri Abdi Menaf OuUan'na veriMi (Hamidullah 1980: U/892-94) Rifde: Haclardan yoksul olanlan doyurmak grevidir. Kusay tarafndan ihdas edil mitir. slm'n zuhurunda bu grev Abd-i Menaf OuUanndan Beni Him kolunun elinde idi. Ukab (Kyde); KureyIilerin Ukab (Karaku) adnda bir sancaklan vard. Bu sancak, sava s rasnda dan karlr, bir bayraktar seilir ve o tard. Liva da denilen bu bayra tama grevi Abdu'd-Dr Oullan'na braklmtr. Nedve: Kusay tarafndan Kabe'nin kenannda in olunan ve "Dar'n-Nedve" ad ile anlan yapda toplanan heyete "Nedve" denirdi. Kurey'in ileri gelenleri icra y meveret ve mzakere iin itima' ederler ve krk yandan aa bulunan lar meclise dahil olmazlard. Bu grev de Abd'd-Dr'n elinde idi. Hz. Mu hammed, dedesi Abdlmuttalib'n yannda kalrken buradaki mzakerelere katlrd. Peygamber bu gelenei Medine ehir Devleti'ne tayacaktr. KureyIiler'in mme ile ilgili her meseleyi istiare ettikleri Dru'n-Nedve, ehrin merkezi "meveret meclisi" idi. Ancak her bir kabile, Nd denen kendilerine mahsus bir toplanb yerine sahipti (Hamidullah 1980:11/898). Kyde: Kumandanlktr, yani harb veya ticaret iin giden frka-i muharibin ve kafile lerin emin iin kullanlr. Ben Umeyye'nin uhdesinde idi. Meveret: nemli ilerde meveret grevi ile grevli kimsenin fikri sorulurdu. Mste arlk demek olan bu vazife Kusay'n olu Abdu'l-Uzz'nn ocuklanndan Ben Esed'e mnhasr idi. Sifret: Mekkelilerin baka devlet ve kabilelerle mnasebetlerinde gnderilecek heye te bakanlk etme grevi idi. Bu grevi Adly boyundan mer b. Hattab yeri ne getiriyordu. Hkmet: Kabileler veya halk arasndaki kavgalan hakem sfatyla halletmek grevi idi. Bu grev Adiy b. Kab soyuna alt bulunuyordu. Nizret: Bir yerden baka bir yere gtrlen eyay muayene edip mhrl veya im-

OSMANLILARDA HtLFET

rada temsil etme imkn salamtr. Mekke ehir Devleti ile ilgili her husus bu mecliste (Daru'n-Nedve meclisi) istiare yoluy la zmlenirdi. Bu rf usl Hz. Peygamber Medine'ye taya caktr. Hakknda- ayet olmayan her hususu istiare ile zmle yecektir. Bunun en nemli misli Uhud Sava ncesinde ya anm; Peygamber, meydan muharebesine kar olduu halde ounluun karanna uymutur (Taber 1966:11/374-75). c) slm Devleti'nin D o u u ve Geliimi Mildi 610 ylnda Mekke'de Peygamberlik grevini akla yan Hz. Muhammed, slm dinini en yaknlarndan balayarak insanlara anlatt ve orlan Islmiyete davet etti. Peygamber'in doup byd yer olan Mekke'deki daveti 13 yl srd. Bu sre iinde snrl sayda da olsa O'na inanarak Mslman olan lar da oldu. Fakat Mekkelilerin ou eski inan ve yaaylanna ballkta direndiler. Islmiyeti kabul edenlerin says az olmas na ramen Mekkeliler, Islmiyeti kendi inan ve hayat tarzlar iin tehlikeli grdklerinden Mslman olanlara dmanca dav ranyorlard. Mslmanlann says arttka Mekkelilerin d manlk ve ikenceleri de artyordu. Hz. Muhammed, ashabn korumak iin Mekke dnda kendisine ve inananlanna kucak aacak ve koruyacak, slmiyeti kabul edebilecek bir yer ara maya balad. Mekke civarndaki pazar ve panayrlar O'na bu hususta frsat vermekte idiler. Taif'de Sakf eyhlerince kabul edilmedi. O'nun araylarna cevap Medine'den geldi. 620 y lnda on iki Medineli Mslman, Mekke surlannn dnda, ga
zali bir ruhsat kd vermek grevi idi. Bu grev Teym kabilesiden olan Eb Bekr'in elinde bulunuyordu. Bir nevi depo muhafzldr. KureyIiler, bir savaa gittiklerinde bir adr ku rup sava aralann orada toplarlard. Bu grev islm'n zuhurunda Mahzunoullan soyundan Halid b. Velid'in elinde bulunuyordu. Bunlann dnda, Isr ve Ezlm: Kuta ve lal oku ekerlerdi. Ben Cumh'un uhdesinde idi. Enak; Borlan ve Ceza-y nakdleri takdir ederdi. Bu grev de Ben Tamiy uhdesinde idi. A'ne: Kurey'in atlanna nezaret ederdi. Ammare; Mescid-i Haram'da skneti salard. Emval-i muhcere: Vakf idaresi gibi bir takm grevleri vard. (Zeydan 1327:1/21-23; Hamidullah 1980:11/882-94).

Kubbe:

GiR: OSMANLILARA KADAR HLFET.

yet gizli bir ekilde, ellerini Hz. Peygamber'in avucuna koyarak biat (Birinci Akabe) ettiler. Biat yeminleri u hususlan ihtiva ediyordu: "Gerek sknt ve muzaaka ve gerekse sevin ve srr hlinde (sz) dinlemek ve itaat etmek (bata gelir) ve (sen) bizzat bizim zerimizde bir tercihe sahip olacaksn. Ve biz emretme yetkisini ta\;an mire -bunu kim elinde bulun durursa bulundursun- itiraz ve muhalefette bulunmayaca z. Allah yolunda bizi kk gren ve horlayan kimsenin bizi ayplamasndan ekinmeyeceiz. Allah'a hibir eyi irk komayacaz, aramzda hibir kimseye iftirada bu lunmayacaz ve senin hibir iyi hareketinde sana kar itaatsizlik etmeyeceiz "(Hamidullah 1980:1/165). Birinci Akabe biatndan iki yl sonra 72 kii gene Aka be'de Hz. Peygamber'e tekrar biat ettiler. Bu biatle, herhangi bir ekilde ihtiya hasl olursa, her hususta Hz. Peygamber'i savunacaklanna, szlerini dinleyip, emirlerine itaat edecekleri ne, O'nu kendilerine tercih edeceklerine, O'na itaat edecekle rine, her nerede olursa olsunlar, tahkir ve tehditten korkmayp, Allah iin hakk syleyeceklerine dair biat ettiler (Hamidul
lah 1980:11/922).

M . Hamidullah (1980: n/922), slm Devleti'ni Mild 620 ve 622 yllannda yaplan Akabe biatlanyla balatr.'*' "Sadkat yeminini de, slm Devleti'ni kuran itima mukavelenin metni olarak" nitelemektedir. Hakikaten bu biatler karlkl bir sosyal mukavele olarak deerlendirilmektedir. Bu sosyal mukavele Mekke'de yaplmasna ramen slm Devleti Medne'de do mutur. Bylece Hz. Muhammed'e Medine'de Peygamberlik g revinin yannda devlet bakanl kaps da alyordu (Wellhausen 1963:3). stelik bana geecei Medne ehir Devleti'ni idare
) irvan (T: 30-l)'de slm devletinin Akabe biatlanyle balad grndedir.

10

OSMANLILARDA HLFET

edecek kanunlan koyma ve idare yetkisi tamamen kendinde idi. Burada din ve siyaset prensipleri Peygamber'in ahsnda bir lemi, Mekke'de olmayan "lke" unsuru da ortaya km tr. Bylece, Medine'de siyas unsur da tebarz edecektir. Hz. Muhammed hicret ettii srada Medne'de alt bin ka dar mrik Arap, drt bin kadar Yahudi ve elli kadar Hristiyan Arap yayordu (Niyazi 1990: 72). Fakat ehrin sosyal yaps insanlann sulh ierisinde yaamalanna fazla elverili deildi. Me dine'nin siyas ve sosyal hayatna kable anlay hkimdi. Hat ta bir ehir devleti stats bile yoktu. Gerek Yahudiler ve ge rekse Araplar arasnda her kable bir hukuk birlik tekil ediyor ve bizzat kendi bakanlan dnda hibir siyas otorite tanm yorlard (Hamidullah 1980:1/201). Birbirine dman olan "Evs" ve "Hazrec" adl iki Arap ka bilesi ile bunlann dmanlk ve savalann istismar edip, ticaret sayesinde zenginleen kalabalk Yahudi nfuzuna bir de Mekkeli Mslmanlann eklenmesiyle ehrin sosyal yaps daha da kank bir hal ald. Btn bunlara ramen Hz. Muhammed ve Msl manlar Medne'de ok iyi karland. Aslnda Medne'nin kank sosyal yaps iini kolaylatrd. Halk huzur anyordu. Oysa Mek ke'de skn ve nizam hakimdi. Peygamber'in yeni prensipleri orada nizm bozucu olarak karlanmt (Wellhausen 1963:3). Hz. Muhammed ilk i olarak, Mekke'den g eden Msl manlar ile Medneli Mslmanlan karde hale getirdi. Bu sos yal bir dayanmayd. Bundan sonra farkl inan ve soydan ge len insanlann ban ierisinde bir arada yaamalannn salana bilmesi iin bir siyas teekkln (devlet) kurulmasn, bir ahdin imzalanmasn gerekli gren Hz. Peygamber, sahabeleriyle bir likte, mrik, Yahudi ve Hristiyan ileri gelenleriyle grmeler yaptktan sonra, tam bir anlamaya varmak amacyla Enes'in evinde toplandlar. Toplantda alnan kararlar bir metin haline

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

getirildi (Hamidullah 1980: 1/205-6). Buna gre; Fertlerin ve ka bilelerin kendi haklann kendilerinin korumas usl kaldnlyor, merkez bir otoriteye, yani devlete tevd ediliyordu. Ayrca yarglama yine merkez otoriteye braklyor, gayrimslimlere ise kaza, sahada tam bir muhtariyet tannyordu. Anlamazlk larn zmnde Hz. Muhammed yetkili merci klnm, Medi ne'nin savunulmasna ynelik birtakm kararlar alnmtr (Ha midullah 1980/1: 220-28). lk slm devletinin anayasas olma hususiyetini tayan bu anlama ile bakannn Hz. Muhammed olduu ilk slm devletinin (Medine ehir Devleti) temeli de atl m oluyordu. Medne'de kurulan bu ilk slm devletinde toplumu olutu ran farkl insan gruplannn karlkl hak ve grevlerini dzenle yen bu yazl belge ile, devletin ynetim biimini, yasama, y rtme ve yarg fonksiyonlannn nasl alacan, kiilerin hak ve ykmllklerinin neler olduunu ortaya koymutur. Bu bel geyi slm hukukular, tarihte kurulan ilk slm devletinin ilk yazl anayasas saymaktadr (Hamidullah 1980:1/206). slm devletinin Peygamber'in "Medine dnemi"nde te ekkl ettii, gelen ayetlerde de bellidir. Mekke dneminde da ha ok "inan" ve "ahlk" ile ilgili yetler geldii halde, Medi ne dnemi'nde "ibadet", "cihd", "miras", "ceza", "yarglama usl", "bor ilikileri", "devletler aras ilikiler" gibi dorudan doruya devleti ve toplum hayatn ilgilendiren yetler gelmitir (Karatepe 1990: 19). slm devletinde Hz. Peygamber ayn zamanda devlet ba kanl grevini yklenmi, ordu komutanl ve yarg ileri de dahil pek ok kamu grevini bizzat yrtmtr. O dnemde kurumlama imkn az olduundan mescid; ibadet, eitim, da nma, yardmlama ve benzeri hizmetlerin yrtld ok fonksiyonlu bir merkez grevini stlenmitir. Topraklar geni-

12

OSMANLILARDA HLFET

leyip de kamu hizmetleri tek merkezden idare edilemez olun ca, Hz. Peygamber devlet bakan olarak, kamu hizmetlerini yrtmeleri iin grevliler atamtr. Mekke'nin dndaki yeriere gnderilen grevliler yarg ilerine de bakmlar, bu geici grevlilere yarglamay nasl yapacaklann Peygamber bizzat kendisi retmiti. Medine'deki bu yeni sistem iinde dinin kudreti daha ziya de siyas mnada tezahr etti. Bu kudret bir cemaat ve onun stnde itaat gren bir otorite yaratt. Devletin hkimiyetini Allah teahhus ettiriyordu. Mutlakiyeti toplumlarda kralhkmdar namna olan, orada Allah namna oluyor, ordu ve mme hizmetleri Allah'n ad ile mterafkt (kanm, beraber olmutu). O zamana kadar Araplara yabanc olan hkmet mefhumu Allah ile kurulmu oluyordu. Bu yeni oluumda Ms lmanlarn oluturduu cemaat "mmet" adn alacaktr. m metin zerinde Allah namna Hz. Muhammed hkm srm tr. Birliin ba imandr. Bu mmet fikri iinde Yahudi ve Hristiyanlara da haklar tannarak, birlik iinde mtala edilmi lerdir (Wellhausen 1963: 4-6). phesiz ki, Peygamber'in slm'la oluturduu bu nizam, ilah iradenin hakim olduuna inanlan bir nizamd. O, bir pey gamber ve ayn zamanda kanun koyucu idi. Fakat yetkilerini mevcut hukuk sistemi iinde deil, din nizam iinde icra etmi tir. Otoritesi m'minler iin din, gayrimslimler iin siyasdir. Yani Peygamber'in m'minler zerindeki otoritesi siyas pek ok nemli neticeleri olmakla beraber bizatihi siyas deil din dir. Ancak burada teokratik bir devlet deil bir cemaat vardr ve bu cemaati kendisine vahiy geldiine inanlan Peygamber idare etmekte idi. Bu idarede Peygamber birtakm vazifelere muay yen memurlar tayin etmiyor, sadece, icrasndan sonra vazifeli lerin kendiliklerinden ekildikleri, vazifeler ihdas ediyordu. Pey gamber m'minler zerinde otoritesini zorlayc tedbirlerle uy-

GR: OSMANLILARA KADAR HtLFET

13

gulayacak bir messese getirmiyor; sadece hudutsuz salahiyet leri hususunda vahiy vastas ile ikna ediyordu. Medine'de hic retinin birinci ylnda slm devletini kurduu halde, devlet me kanizmasnn kurumlamas kendinden sonraya kalmtr. An cak ortaya kan meselelerin zmnde uygulad metodlar ile gelecein slm devletlerine rnek olmutur (Uar 1992: 34). Bununla beraber, geici grevlendirmeler tarznda daha ilk zamanlardan itibaren bile, gnlk vakit namazlann kldr mak ve sadaka ad altnda Medine'ye gnderilen vergileri top lamak slm' yeni kabul eden kabilelere retmek, ortaya kan hukuk-kaz meseleleri zmlemek iin birtakm grevli ler atamtr. M . Hamidullah (1980: I/706)'n, "Eyalet yneti mi" olarak niteledii kabilelerin bana kabile reislerinin atan mas bu tarzdadr. Bu grevlendirmeler hicr 9. yldan itibaren daha da belirginlemitir. Bu ilk idar yap iinde iki eit hiyerari grlr: 1. Hz. Peygamber tarafndan ayn kabile iinden seilip tayin edilen grevliler veya yerinde muhafaza edilen, tevars yoluyla gelen bakanlar. 2. Vergi tahsildarlan, hukuk ihtilaflan zen hakimler, s lm' halka reten muallimler, Hz. Peygamber'in merkezden gnderdii dier btn vazifeliler. Bu siyas ve sosyal yap iin Arap kabileleri, Hz. Peygam ber'e Medine'de bir bir gelip biat ediyor ve Mslman oluyor lar. Peygamber de onlara bu yeni nizam iinde yardmc olu yordu. Bir sava kmas halinde btn m'minlerin katlmyla islm ordusu meydana geliyor, sava giderleri de yine Msl manlarn yardmyla "beyt'l-ml"da toplanarak karlanyordu. Netice itibariyle, siyas messeseleri mevcut olmayan bu ni zamda tabi olarak Peygambere inan sebebiyle hasl olan bir itaat vard. Peygamber kendisine herhangi bir meru otorite

14

OSMANLILARDA HtLFET

veya messeseyi vasiyet veya halef tayin etmemi, Kur an'n ilh iradeyi ifade eden otoritesi btn Mslmanlara emanet edilmitir. Gerekirse Mslmanlar birini intihap ederek kendile rine siyas lider yapabilirlerdi. Peygamber kendi yerine, m'minler zerine, hkmedecek bir otorite olarak sadece Kur'an' brakyor, bir halife tayin etmiyor, bir ra veya baka bir messese kurulmasn da vasiyet etmiyordu. lh hukuku herhangi bir tarzda tefsir ve tatbik etme salhiyeti ve hakk, bir halifeye, bir ruhban snfna veya herhangi bir teokratik mes seseye mahsus olmayp, btn mslmanlann en tabi hak ve vazifesi oluyordu. Otorite cemaate mterek bir miras olarak tevd edilmek suretiyle bir ahs- manevsi haline gelmitir. Bu vaziyet karsnda Mslmanlar kendilerine bir halife seiyorlar, ama halifenin de bizzat m'min gibi ilah kanuna riayet etmesi; keyf deil, mslmanlann mterek tasvibine uygun olarak ha reket etmesi beklenirdi. Zira ahs kararlann ilah hukuka uy gun olup olmadna karar verecek teokratik bir messese yok tur ve ilah irade halifenin ahsnda deil Kur'n'da tecessm etmitir. Bylece, eski kan biriiinin (asabiyet) iman biriiine dnmesi gibi halife de tpk eski kabile eyhi gibi kendi ak ranlar arasnda seilmi bir birinci ahstan ibarettir (Uar 1992: 36). Hz. Muhammed'in tesis ettii slm devletinin; siyas, as ker ve adl tekilatlar ile iktisad ve sosyal yaps ve bunlarn temel ilkeleri O'nun zamannda ekillenirken (Hamidullah 1980: 11/961-1153), kurumlan, Peygamber'in ilkeleri zerinde ilk hali feler devrinde inkif ederek, lemmul hale gelmitir (VVellhausen 1963: 11). Gelimeler slm devletinin snrlannn genile mesine paralel olarak devam etmitir. Hz. Peygember'in lm her ne kadar O'na derinden ba lanan slm toplumu zerinde byk bir infial uyandrdysa da, Mslmanlar O'nun yerine ve O'na bir halef gerektiinin far-

GtR: OSMANLILARA KADAR HLFET

15

kndadrlar. Bu halefi de Peygamberlerinin Mekke'den Medi ne'ye tad ve gelitirerek uygulad meveret-istire usu lyle seeceklerdir. Onlarn bu usle uzak olmadklann ve bir halef semenin gerekliliini grmelerini, Hz. Peygamber'in lm haberi duyulur duyulmaz, Ensar'n halifeyi semek iin Ben Sade glgeliinde toplanmalanndan karmak mmkn dr (Hamidullah 1992: 100-113).

B. H L F E T K U R U M U N U N S Y A S G E L M L D R T H A L F E D E V R (632-661) Yukarda siyas ve sosyal temellerinden bahsettiimiz s lm devletinin banda bulunan Hz. Muhammed bir peygam ber olarak getirdii dini tebli etmi ve siyas otoritesi etrafnda toplanan kitleleri idar bir organizasyon iinde tekilatlamt. O, tamamen kendine has niteliklerde Medine slm devletinin olumasn salam ve bu devletin banda, her trl iktidar elinde tutarak on yl kalmt. O, bir devlet bakan olarak insa n ve toplumu ilgilendiren her alanda yeni dzenlemeler getir mitir (Dursun 1992: 96). Peygambern lm Mslmanlann zerinde derin bir infi al uyandmrken, devlet bakanl probleminin domasna da yol at: Devletin bana geecek, siyas iktidar eline alacak ki inin nitelikleri ve stats ne olacakt? "Peygamberin halefi ve kendisinden sonra, yerine kaim olmak itibar ile, slm camias nn en yksek reisi kim olacakt?" (Arnold 1950: V/148), gibi sorular Mslmanlan megul etmitir. Neticede Peygamberin halefi, slm devlet bakan olarak O'nun siyas ve idar yetkile rini yklenerek halife oldu. Zamanla gelien ve deien bu dnyev bakanlk birimi messeseleti. Ama slm kurallarla toplumu iyi idare etmektir (Hudr 1986: 269).

16

OSMANLILARDA HLFET

Hz. Muhammed, zel konumu itibariyle birincisi, Allah'n elisi olarak manev lideriik, ikincisi de ayn zamanda toplumun gnlk ilerini dzenleyen bir devlet bakan olarak iki trl fonksiyonu ifa etmitir. Hz. Peygamber'in lm ile tabi ola rak birinci misyon sona erdi. Fakat kendisinden sonra toplu mun ilerini dzenleyecek. Peygamberin tebliini dnyaya du yuracak bir idareciye ihtiya vard. Hz. Eb Bekir'in seimi ite bu mecburiyetin sonucu olup; hilfet messesesi, onun Pey gamber'in halefi seilmesi ile ihdas olunmutur. slm tarihlerinde, "Hulef-i Ridn", "Hilfet-i Kmile" ve "Cumhur halifeler" gibi isimler de verilen drt halife devri Eb Bekir'in Hz. Peygamber'e halef seilmesi ile balar. Hz. Peygamber'in lmnden, bir ksm Mslmann zel likle Ensr ve Muhcir'in ileri gelenleri Ben Saide glgeliinde toplanarak uzun mzakere ve mnakaadan sonra Eb Bekir (632-34)'i halife setiler. stir seim ile baa geen slm'n ilk halifesi Eb Bekir'in seilmesinde Hz. Peygamber'e yaknl ve Peygamber'in hastalannca mesciddeki imamet (namaz kldrma) grevini ona tevd etmesi etkili olmutur (Hiam 1985: 412-13). slm fetihlerini devam ettiren, kan isyanlan bastrarak slm biriiini koruyan Eb Bekir, iki yl sonra ld. lmeden nce Hz. mer'i halifelik iin yerine aday gsterdi. Mslman larn ileri gelenlerine danarak aday gsterdii (Hamidullah 1992: 119-121), .Hz. mer devrinde (634-44) slm devletinin snrlar bir taraftan Tunus'a, dier taraftan da Anadolu ileri ne, Kafkaslar'a, Trkistan'a ve Sind'e ulat. Bu dnemde lke topraklannn genilemesi, bu geni corafyann kltrel yaps nn eitlenmesi zerine, siyas, asker, hukuk, mal ve sosyal alanlarda birtakm daim kurumlara ihtiya hasl oldu. Bu ihti yaca binen slm devleti, Medine ehir Devleti'nin temelleri

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

17

zerinde kurumlat (Hudar 1986: 106-107). Hz. mer on yl halifelik grevini if etti. ranl bir mecs tarafndan yaralannca ileri gelenlerin bir aday gstermesi iin srar etmeleri zerine bu i iin ehl-i hal ve'l-akd olan alt kiilik bir heyeti halife seimi konusunda grevlendirdi (Hudr 1986: 19). Bu heyet (ra) halkn tercihini sorduktan ve istiare ettikten sonra Hz. Osman' halife seeceklerdir (Haldun 1990:1/ 532). Hz. Osman devri (644-656) on iki yl srd. Bunun ilk alt ylnda slm fetihleri devam etti. Merkezdeki otoritenin zayfla mas ve lkenin genilemesine paralel olarak kontrol azald. Valiliklerde tevazuun yerini yava yava ihtiam almaya bala d. kinci alt ylda i isyanlar bagsterdi. Osman bu isyanlar dan birinde ldrlnce, yerine Hz. Ali halife seildi. Ali'nin halifeliini meyye ailesi, zellikle am valisi Muaviye tanma yacaktr. Bu, slm devleti iinde birtakm i mcadelelere ve blnmelere yol amtr. Hz. Ali devri (656-61), bu i mcade-r leler ile gemitir. Ali'nin 661'de ldrlmesiyle, otuz yl sren "Drt halife devri" sona erdi. Bu dnemdeki ynetim Hami dullah (1992: 94)'n deyimi ile "kendine has bir hkmet ek li" olarak ele alnmaldr. Esen halifenin bir kii veya zmre tarafndan seilmesi, halife olabilmek iin yeterli deildir. lk drt halifeyi merulat ran unsur, mslmanlann biat etmeleridir (Dursun 1992: 103). Bu dnemin kendi iinde birtakm meseleleri de yok deildir. Bu meseleler Hz. Ali dneminde patlak verecek ve i mcade lelere dnecektir. mm Eb Hanfe bu dnem halifeleri iin "Eb Bekir'in halifelii, Hz. Peygamber'in iareti ile, mer'inki ise Hz. Sddk'm nasbetmeye iareti ile sabit olmu tur. Osman ile Ali'nin halifeliklerinde icma' yoktur" grn serdeder (Eb Hanfe 1979: 45).

18

OSMANLILARDA HLPET

II. E M E V L E R (661-750) Hz. Ali'nin halife olmasndan sonra meyye ailesi ve zel likle Muaviye, yeni halifeye bat etmediler. Bu durum nce Cemel Savana (656), sonra da Sffin Savalanna (657) yol at. Muaviye Sffin Sava'nda yenildiyse de siyaseten galip gelerek Ali taraftarlann blmeyi baard. Hz. Ali'nin Hariclerce ehid edilmesinden sonra yerine geen olu Hz. Hasan, Muaviye'nin tazyikine dayanamayp alt ay sonra hilfeti, saltanat haline ge tirmeme artyla Muaviye bin Eb Sfyan'a devretti (Ayan/ Saram 1993:5). Muaviye mslmanlann byk ounluu ta rafndan halife olarak tannd (Vagleri 1988: 85). Esasen, Hz. Ali ile Muaviye arasndaki hilfet mcadelesi nin arkasnda, Arap kabileleri arasnda slm ncesi var olan kabile ve stnlk (asabiyyet) mcadelesi yatar (Haldun 1990/1: 518). Hz. Muhammed'in karizmatik ahsiyeti karsnda geri planda kalan bu duygular, O'nun lmnden sonra ilk frsatta deiecek ve Haimlik ve Emevlk mcadelesine dnecektir (Alkan 1991:24). Muaviye ile balayan yirmi yllk i ban ortam, onun b tn diplomatik maharetlerini kullanarak olu Yezid'i yerine "Veliahd" setirmesi ile bozuldu. Muaviye ile, Hulefa-i Ridin devri ve halifenin seilmesi usl sona erdii gibi, zorla baa geme uslnden (istil) sonra olu Yezid'i "Veliahd" setirme si ile saltanat (tayin) usl de onunla balam oldu (Araka 1992:77). Muaviye bu yolla, mevcut iktidar tarafndan tayin edilen varisi reddedebilme hakknn tevdi edilmesiyle, semen lerin iradesini teminat altna alm oluyordu. rann ve seim sisteminin ilgs ve hilfetin babadan oula geen bir saltanat haline gelmesi, birok problemiyle hilfet messesesine yeni bir grnm kazandryordu. Bu yeni sisteme olumlu nazarla bakmayanlar olduu gibi "hilfet-i naksa" olarak niteleyenler de olmutur (Seyyid Bey 1339: 13-17).

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

19

Muaviye'nin slm devletine getirdii bu sistem, kendisin den sonra gelen halifeler tarafndan takip edildi. Saltanatn azamet ve otoritesi benimsendi. Ynetim halktan koptu, tak vann yerini kl ve zenginlik ald (elebi 1986: 558). Muaviye ile balayan Emevler dneminde (661-750), on drt meyye hkmdar halifesi, hilfet makamna geti (Albayrak 1992:125). Bu dnemde slm devletinin snrlar ok geni ledi. Batda Atlas Okyanusu ve Fransa ilerine, douda Trkis tan ve Hindistan'a uzanyordu. mparatorluk iinde meydana gelen birtakm olumsuzluklarn sonucunda muhalif gruplar, bir leerek, Emev hkimiyetine son vererek, Hz. Muhammed'in amcas Abbas b. Abdulmuttalib'in soyunu hilfet makamna geirdiler (Yetkin 1988: 1/34).

III. ABBASLER (750-1517) a) Abbslerin Halifelii Ele Geirmeleri ve lk Dnem smini Hz. Muhammed'in amcas Abbas b. Abdlmuttalib b. Haim'den alan Abbsler'in iktidara gelmesi; Emev idare sinden, bata mevl nazanyla baklan Arap olmayan kitleler ile bask altnda tutulan Ehl-i Beyt (Peygamber'in soyu) olmak zere, memnun olmayan gruplann lider kadrolannn temsil et tii ve ncln yapt youn bir propaganda ve tekilatla nan byk bir kitlenin faaliyeti neticesinde olmutur (Yetkin 1988:31). Siyas, sosyal, mal, asker ve kltrel problemlerin yaan d Emev iktidanna kar hareket btn artlann hazrlanma sndan sonra Eb Mslim tarafndan Horasan'da balatld. Bu hareket 28 Kasm 749 Kfe Camii'nde Eb'l-Abbas'a halife olarak bat edilmesi ve Emev hanedannn ortadan kaldnlmasyla hedefine vasl oldu (Yetkin 1988:34).

20

OSMANLILARDA HtLFET

Abbas halifeliini siyas g itibariyle blme ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi, Emevler'in devam olarak, Abbsler'in hkimiyetinin srd, slm fetihlerinin devam et tii dnemdir. kinci dnem ise, halifelerin siyas hakimiyetleri ni sultanlara kaptrd dnemdir. ncs de, Moollarca y klan Badad Abbas hilfetinin Memlkler tarafndan ihya ediU mesi ile balayp, Osmanllar'n Msr seferine kadar devam eden Msr Abbsleri dnemi (1261-1517). lk iki dnemi oluturan Badad Abbsleri (750-1258) d neminde otuz yedi halife devlet bakanl yapt. "Biz kitap ve snnet-i seniyye-i Nebeviyye ile memleketi yneteceiz" (Mevddi 1972: 262-6) vaadiyle baa geen slm devletinin bu yeni hanedan, Emevler'in temsil ettikleri "mlk-devlet" (Saltanat) (Uar 1992.102-103) anlaynn bir devam oldu. Hanedann kurucusu Eb'l-Abbas, Emev ailesini ortadan kaldrd. kinci halife Ca'fer el-Mansur, devlet merkezini Suriye'den Irak'da bulunan Badad'a tad. Hanedann gerek kurucusu olarak kabul edilmektedir. Emevler faaliyet alan gerei Bizans idaresi ve messese lerinin tesirinde kalrken, Abbasler de ran'n tesirinde kalm lardr. Zaten Abbas ihtilalinin ykn mevli ekmiti. Abbslerle slm devletinin idar ve asker kademelerinde (iinde) me vli hzla ykseldi. Abbsler'in en gl olduu, Harun erRed'in lmnden sonra oullar Emin ve Me'mun arasndaki hilfet mcdelesi ayn zamanda Arap-ranl unsurlann iktidar mcadelesi idi. Me'mun'un galip gelmesiyle, onu destekleyen ranllar n plana karken, Araplar devlet idaresinden uzaklatnldlar. Me'mun ve Mu'tasm dnemlerinde Arap-Iranl mca delesinde bir denge unsuru olarak Trkler n plana karlacak tr. Btn bu gelimeler ve i mcadeleler Harun er-Red'in oullarndan sonra lkenin paralanmasna yol at. Pek ok emr veya sultan mstakiUiini ilan etti. mparatorluk iindeki

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

21

glerin mcadeleleriyle siyas ve asker gcn kaybeden hali feler, siyas ve asker g sahibi sultanlar ile mcadele etmeye balad. Bu mcadeleler Badad Abbslerinin yklna kadar srd (Yetkin 1988:35).

b) Halifelerin Siyas Glerini Kaybetmeleri ve Sultanlar ile Mcadele


Emevler'in saf d braklmas ile en byk kayba hilfet uramtr. Abbasler, Harun er-Red zamannda (786-809) paralanmaya yz tutmu, hatta halifeliin sadece ad kalmt (Gibb 1956: 205). Bundan sonra siyas g sultanlann eline gemitir. IX. asrdan sonra; idaredeki karklklar halife ve vezirlerin sk sk hal'edilmeler, emirlerin bana buyruk tavrlan, eitli mezhep ve kelm ekolleri arasnda sren ekimeler (Spuler 1988: 1/151), mmetin idaresini elinde bulundurmak ve Hz. Peygamber'e halef almak meseleleri Abbsleri sarst. Bu d nemde de tesirieri gzard edilmeden Haricler bir tarafa ko nursa, ihtilf ve ekimeler iki byk g olan Snnler ile i ler arasnda cereyan etmitir (Miquel 1991:1/127). Atlas Okyanusu'ndan Sind'e kadar uzanan Abbas slm devletinin birlii korunamaynca deiik yerde hilfet or taya kt. Snn slm devletlerinin; Tolunoullan, Akitler, Eyyubler, Memlklar, Tahirler, Saffriler, Karahanllar, Gazneliler ve Seluklular'n bal olduu Abbasler hilfeti (Spuler 1988: 1/151), i slm devletlerinden; Bveyhler, Rstemdriar, Bavendler ve btn Taberistan alevlerinin balandklan Fatmler hilfeti (Gololu 1973: 14) ve Emevler'in yklmasn dan sonra, Abbas topraklannda bannamayarak, spanya'ya ge en Emev ailesinin burada kurduu Endls Emev hilafeti (Gololu 1973: 15). Aralarnda Snn-i ayrlklar olan bu dev letler birbirleriyle kyasya mcadele ederken, biri yklyor, ye-

22

OSMANLILARDA HLFET

rine bir baka devlet kuruluyordu. X. asrda, Abbas halifesi Mstekfi zamannda Bveyhoullan, Irak' istil ile Badat' zaptettiler (945). i Fatimlerce des teklenen Bveyhoullar Abbas hilfetini ortadan kaldnp ken di siyas hkimiyetleri gereince bu makam kullanmak istedi ler. Hilfeti ortadan kaldramadlar ancak, Abbasler de halife lik unvanndan baka bir nfuz brakmadlar. Badat'n igali s lm dnyasndaki paralanmay hzlandrd. XI. asnn ilk yarsn da Endls hari olmak zere batp kan devlet says on alty buldu. Bu hkmetler birer hidiviyet mahiyetinde idiler. Yani Abbas imparatorluunu metb tanyorlard. Fakat bu metbiyetin, din bir hrmetten baka mns yoktu. Hkmdarlar i te ve dta her hususta mstakillen hareket ediyorlard. slm dnyasnda din, siyas, ekonomik ve sosyal buhran hakimdi. Hallann da byk tehlike oluturduu bu dnemde birlii sa layabilecek, hibir Snn slm devleti olmad gibi Abbasler de bundan uzakt (Niyazi 1990: 156). Bu feci manzaralara seyir ci olmaktan baka bir ey yapamayan halifeler, slm devlet ve hkmdarlan arasndaki mcadelelere kanmadlar, karama dlar da. Yaptklan, baarl olanlarn fethettikleri veya zaptettikleri lkelerdeki hakimiyetlerini tasdik etmek, onlara menur, hil'at ve hediyeler gndererek manev nfuzunu srdrebilmek olmutur (Gnaltay 1943: 62-3). i Bveyhlerin basksndan halifeyi Seluklular kurtard. Seluklularn siyaset sahnesine kmasyla, hilfet Trklerden gl bir vas buldu. Seluklularn gc arttka, Badat'a ha kim olan i Bveyhlerin huzursuzluu oalyor, Snn-i mcadelesi iddetleniyordu. Abbas halifesi Kaim BiemriUah i flere kar Turul Bey'den yardm isteyince, Seluklu Sultan Turul Bey 1055'de Badat'a girerek, ehri slerden temizle di (Turan 1980: 132). Bundan sonra 1092 ylma kadar Orta Dou'nun siyasetine Seluklular hakim oldu. Bu dnemde h kmdarlar, halifenin manev iktidar ile eit otoriteye sahiptiler.

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

23

Bylece biri manev lider, teki de siyas lider olmak zere iki kii; "Halife" ve "Sultan" slm dnyasn idare ettiler. Ancak halifeler siyas otoritelerini yitirince gizliden tekrar eski gcn kazanmak iin mcadele edecektir. Hatta bu durum Byk Seluklularn yklmasnda etkili olmutur (Miquel 1991: i/247). XII. asnn sonuna doru Seluklular'n gerilemesinden fay dalanan Abbas halifesi Nasr'n asker hkmdarlara kar hali feliin siyas otoritesini yeniden kurma teebbs ortaya kt nda buna bir gasp hdisesi olarak baklmtr. Fars tarihisi Ravend'ye gre, 1194'de halifenin teebbslerinden ikayet eden asker liderler halka yle seslenmilerdir: "Eer halife imamsa, o zaman ibadetle megul olmal dr, nk ibadet imnn temeli ve amellerin en hayrhsdr. Onun stnl buradadr. Gerek hkimiyet budur. Halifenin hkmet ilerine karmas anlamszdr; bu i sul tanlara devredilmelidir"(Levs 1990: 75). Bu rivayet, halifenin tad g ve itibarn azaldn gs terdii gibi, halife ve sultan mcadelelerinin boyutlarn da or taya koymaktadr. Burada unu da ifade etmek gerekir ki, her eye ramen halkn nazannda halifenin itiban yksektir. Bunu sel gibi gelen Mool aknlan dahi ykamamtr (Miquel 1991:1/246). Halife-sultan mcadelelerinde, asker ve devlet erkn sul tann yannda yer alrken, ulem zellikle kadlar halk halife cephesinde yer almtr. Mcadeleler 1258'de Moollar'n Badat Abbas hilfetine son vermesine kadar srd. Badat Abbas hilfetinin yklmas ile, hilfet messesesi hem teoride, hem de uygulamada etkin g olma zelliini yitirdi. Siyas ve idar hkimiyet sultanlara geti (Lewis 1990:76). bn Haldun (1990/1:568) bu dnem iin u kayd dyor: "Abbsler'in son devirlerinde halifeliin ancak ad kald. dre btn mns ile hkmdarlk eklini ald. Arap asabiyeti orta-

24

OSMANLILARDA HLFET

dan kalktktan sonra halifeliin btn iz ve eseri yok olup gitti." Sultanlar, siyas ve idar yetkilerini elde ederek sembolik bir grnm kazandrdklar hilfetin yklp gitmesini engellemiler dir. nk devrin ulems, bata Gazl olmak zere "bir imm bulunmad takdirde btn idar ve meden ilerin hkmsz olaca, mesel; evlilikte nikahn bozulaca"(Watt 1981: 320, Solak-zde 1297:737) eklindeki fetvalan, hkmdarian rktt gibi, bu makam glgesinde banndran hkmdar, hem teb'as Mslmanlara daha kolay hakim olacak, hem de slm devletlerinin geleneklerine kansan halifeden menur almay, halifelik vastasyla, dier slm devletlerine silh olarak kullana cakt. Bu, daha sonra Memlklular'da aka grlecektir. c) Msr-Abbs Halifelii (Hilfetin sembolik bir grnm kazanmas) Badat Abbas hilfetinin Moollar tarafndan yklndan sonra buuk yla yakn bir sre Mslmanlar halifesiz kal mlard. Fiilen tesir gcn yitirmi olmasna ramen hilfet, islm biriii ve meruiyetin en yce ifadesi olarak mslmanla nn nazannda saygnln koruyordu. Onun ykl tehlikeli bir boluk brakan ykc bir darbe oldu (Spuler 1988: 1/225). Mem lk Sultan Baybars bu boluu doldurmak iin Mool katliam srasnda Badat'dan Dmak'a kaarak cann kurtaran Abbas halifesi Zahir'in olu Ahmet'i Kahire'ye getirerek parlak bir merasimle halifeliini ilan ve ona biat etti (9 Recep 659/9 Hazi ran 1261). Bylece be asrdan beri islm leminin manev li derliini yapm olan Abbas hilfeti yeniden kurulmu oldu. Sultan Baybars, imparatorluun tm ehirlerine halifenin tahta geiini bildiren mektuplar gnderdi. Yeni halifenin isminin hutbelerde okunmasn emrederken ismini sikkeler zerine kaz drd. Msr-Abbs halifesi el-Muntasr'a Mekke erifi Eb Nu-

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

25

meyy'in biat etmesi bu iin nemli sonulanndan olduu gibi Memlklar'n hkimiyetini Hicaz'a tadu Bundan sonra Hicaz, Memlk Sultanl'na baml hale geldi. Bylece Memlklar mukaddes yerleri koruma ve hac ilerini idare etmenin prestij ve nfuz ynnden salad tm imknlan elde etmi oluyor lard. Kuds' de hallardan geri alan Baybars ve halefleri "Hadim'l-Harameyni--erifeyn" olmulardr (Spuler 1988:1/225). Halife el-Munfasr, Sultan Baybars ile birlikte Badat' kurtarrnak iin ayn yl Dmak'a gitti. Baybars'n aniden geri dn mesi zerine tek bana kalan Muntasr, Mool valisi ile yapt savata ldrld. Bu olaydan bir sre sonra yine Abbas aile sinden Ahmed isimli baka bir ehzadeyi "el-Hakim" lakabyla halife iln eden Baybars bu hareketiyle siyas iktidar iin ma nev bir destek kazanm oluyordu. Msr'daki Abbas halifeleri Hakim'in soyundan gelmilerdir (Yetkin 1988:1/38). Msr Abbsleri devrinde (1261-1517) on yedi halife hilfet makamna kt (Albayrak 1992:127). Siyas hibir yetkisi ve et kin gc olmayan halifelerin isimleri sikke ve hutbelerde Mem lk sultanlarnn isimleriyle birlikte zikrediliyordu. Halifeler sa dece din maksatlarla vakfedilmi mal ve mlkleri idare ediyor, yeni bir hkmdar tahta getii zaman belli merasimlere katl yorlard. Halifeye her trl zahir hrmet gsterilmekle bera ber, hakikatte Kahire'de esir mevkiinde kalmtr. Ahfad, iki buuk asrdan fazla bir mddet, birbiri ardnca hkmdarlara zahir bir meruiyet ss vermekte fayda bulan Msr sultannn ltuf ve in'am ile bu silik rol oynamakta devam etmitir. M sr'da baa geen her yeni sultan, halifeye biat ettikten sonra, halife tarafndan byk bir merasimle makamna oturtulurdu (Amold 1950:V/151). Bunun yannda Snn Mslman hkm darlar, halklan zerinde hakimiyetlerini pekitirmek iin Msr Abbas halifesinden "hkmdarlk menuru" istemilerdir (Lewis 1992:79). Bunlar; ran'n gneyinde Muzafferi hanedan

26

OSMANLILARDA HLFET

(1313-1384)'nn ilk iki hkmdan Muhammed b. Tuluk (13251351) ve Dehli tarafnda halefi Firz ah (1351-1388). Kaytla ra gre, Osmanl hkmdan Yldnm Bayezt bile "Sultan" un vannn resmen tevcihi iin 1394'de Kahire'deki Abbas halife sine mracaat etmitir (Amold 1950A/,151). Abbas halifeleri de hkmdarlk menuru gndererek onlann otoritelerini merulatrma yoluna giderek, pek az ad olsa frsat bulduklan taktirde siyas hadiselere kanmlard. Nitekim 1412 ylnda Sultan Nsr'n lm zerine Halife dil, kendi sini "sultan" ilan etti. Ancak sultanl gn srd. Sultan Melik Meyyed tarafndan makamndan indirilerek ldrld. Bu arada baz halifeler, sultanlara cephe almalan sebebiyle hal'ediliyorlard (Yetkin 1988:1/38). Memlk Abbas halifeleri I. Selim'in Msr seferine kadar varlklarn korumulardr. Bu iki buuk asrik srede Memlk lar, Snn lkelerden zellikle Osmanl mparatorluu'ndan ve Hindistan'daki Mslman devletlerden, Hicaz emiri ve evre sindeki Mslmanlardan kendi halifelerine snrl bir tanma salamlardr (Lewis 1992:77). Makriz'nin naklettiine gre, Msr Abbas halifeleri, va kitlerini devlet erkn ve eraf arasnda davet edildii ziyafet ve elence lemlerinde veya bunlara kar yapt teekkr ziyaret leri ile geirirdi (Amold 1950: V/151). Msr Abbsleri iin Amold (1950: V/151), "Msr haricinde slm leminin byk bir ksmnn, Msr'da bir Abbas halifesi nin mevcudiyetinden haberi bile yoktu. XIII. asrdan beri Maribde baka slm memleketlerinin ark cihetinde zaman za man Seluklu, Timurlu, Trkmen, zbek ve Osmanl hkm darlan da halife unvann taknmlardr" grn ileri srmek tedir. Ad geen slm hkmdarlan, "halife unvann siyas mnda, hilfet messesesinin banda bulunan kii olarak kul-

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

27

lanmamlardr. Buradaki kullanmn slm devletlerinin ban daki hkmdarlarn kendi halk zerindeki tesirini artrmak amacna ynelik olduu, aratrmaclann ortak grdr.

C. TEORK O L A R A K HLFET VE GELM a) Halife ve hilfet mefhumlar zerine Arapa h-l-f ( ) kknden gelen halife, lugatta; baka

snn yerine gemek, hkmdar ve imam olmak mnlanna gelir. oulu hal'if veya hulef'dr (Asm 1305:574). stlah olarak halife, slm devlet bakannn addr (Miras 1948:221). Kams- Trk'de halife, "Hatem'l-Enbiy Efen dimize vekleten umm ehl-i slama imamet ve miriyet ve erat- Islmiye'yi himaye etmek vazfe-i mukaddesesi" (Sm 1317:585) olarak tanmlanmtr. Hilfet ise; vekillik, halifelik, sultanlk, imamlk, emiriik de mek olup, halife kelimesinin masdardr (sim 1305:575). Islhda hilfet; slm dininin korunmas ve dnyann Islm hkmlerle idare edilmesi iin eriat sahibi olan son pey gamber Hz. Muhammed'e niyabet ve veklet etmek demektir (Haldun 1990:1/481). Namazda cemaate imamlk yapmak mnsndaki imamet ten ayrdetmek iin, hilfete "mmet-i Kbra"da denir. Umu miyetle Snnler "hilfet", iler "imamet" tabirini tercih eder ler (Haldun 1990: 1/482). Halk,arasndaki "Halife, peygamber vekilidir; peygamberin postunda oturur" gibi szlerin mns budur. Yoksa "vz- eratte vekili ve halefi" demek deildir. yle olursa; halifenin peygamber olmas gerekirdi ki, bu s lm'n "Son Peygamber" prensibine terstir (Scyyid 1339:8). Bu izahlardan anlalyor ki halife, slm mmeti ve hk metinin devlet bakandr. Haiz olduu tasarruf ve velayet hak-

28

OSMANLILARDA HtLFET

k, avam ve havas btn m'minlere ve milletin tm ilerine mildir. Bununla beraber bu amme velayeti, Papa'nn velayeti gibi din ve ruhan olmayp, bir hkmdannki gibi idar ve siya sdir (Seyyid 1339:8-9). Kur an'da; halife iki surede (Bakara: 30; Sa'd: 26), hal'if drt yerde (Enam: 165; Ynus: 14, 73; Ftr:39), hulef ise yerde (A'raf: 69,74; Nemi: 62) gemektedir (Yavuz 1991:78). Bu ayetlerden bazlanna gre halife, hkmdar yani devlet bakan, bazlanna gre de insandr.'*' Halifeler slm tarihi boyunca "halifet-i Reslullah", "emir'l-m'minin", "imm" nvanlannn yannda istisna mahiyette de olsa "halifetuUah" unvan da kullanlmtr (Lewis 1992: 70-3). Ksaca kelm ve fkh ulems, halifenin salhiyet ve mes'liyetlerini anlatrken, ona daha ziyade "imam" demeyi tercih ederler. Resm, siyas ve asker yazlarda ise, devlet reisi ne genellikle "emiru'l-m'minin" denir. Bu yazlarda "halife" unvan ok kullanlr ve bunu da ekseriya tarihiler tercih eder ler (Lewis 1974:159). b) slm'n siyaset teorisi ve bunun tarih geliimi Hz. Peygamber, irtihalinden nce Arabistan', bu memle ket tarihinde iitilmemi bir ey olarak, bir hkimiyet, bir ka nun altnda birietirdi. Bu siyas mucize, temelde Kur'n'n dev let anlay zerinde ekillenmitir (irvan T:32). Kur'n, devle tin ynetim biimiyle ilgilenmemi ancak iyi bir devletin (dil) veya devlet bakannn (bilgili, kuvvetli) zelliklerini iaret etmi tir. Kur'n'n delili daha ziyade tarih metoddur, onun iin de genel hkmler, Arabistan'n ve civar memleketlerin tarihin*) "Ev Davud, biz seni yeryznde halife hidtk, o halde insanlar arasnda hak ile hk met" (Kur'n: 38/26). "Hani Rabbin meleklere: Muhakkak Ben yeryznde bir halife (bir insan) yarataca m, demiti' (Kur'n: 2/3). "Allah sizi yeryznn halifeleri fc/d" (Kur'n: 6/165).

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

29

den misallere mracaat suretiyle izah edilmitir. Bu misallerin arasnda d ve Semud gibi Arabistan halknn gelenekleri veya Msr, Roma mparatorluu ve ran'dan alnan neticeler vardr. Bu misallerde monariler genellikle inhitatlann balca sebebi olarak gsterilmitir (irvan T: 33). slm'm siyaset nazariyesine gre, her eyin zerinde h kmran olan AUah'dr. Allah hkmranln siyas hususlarda dorudan doruya icra etmez. Bu ie insanlan tevkil eder. Bu, O'nun bykl ile ilgilidir (irvan, T: 308). Kinattaki her ey O'nun karsnda son derece acz iindedir. Kur'n'da O'nun hkmranl hakknda pek ok hkm vardr. (irvan T:35-6)'*' Peygamber, Allah'n elisidir. Emirier de, Kur'n ve Peygam ber'in snnetine dayal olarak yeryznde dorular anlatmak ve adalet, datmakla ykmldr. Bunlar yapt mddete kendisine itaat edilir. Zira sulh ve itaat Kur'n'n zyle muta bk haldedir. "man ve slm" birisi sulhun dieri de itaatin h kmran oluunu ifade eder. Merkez bir otoriteye itaat olma dan devlet olmaz. Devletin varl da Allah'n hkmlerini yer yzne yaymak iindir. (irvan T:42) Siyas biriik ve beraberlii tleyen slm, fitneye "katil den daha kt" nazarla bakmtr.'"*' Buna gre kanunun s tnl, adaletin salanmas slm idaresinin en mhim esaslan arasnda yer alr. Hilfetin temeli olan slm'n siyaset anlayna gre ni) "... phesiz ki Allah vegane gatibdir, tam bir hikmet sahibidir." (Kur'an 31:27) "De ki; 'Ey mlkn sahibi Allah, Sen mlk kime dilersen ona verirsin, mlk kim den dilersen ondan alrsn, kimi dilersen onun kadrim ykseltir, kimi dilersen onu alaJtrsn..." (Kur'an 3:26) "Gklerin ve yerin hkmranl Allah'ndr. Allah her eye hakkyla kadirdir. "(Kur'an 3:189) ') "Ey iman edenler, Allah'a itaat edin. Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin. Bir ey hakknda ekitiiniz takdirde -eer Allah'a ve Ahiret gnne ina nyorsanz- hemen onu Allah'a ve Peygambere dndrn. Bu hem hayrl hem netice itibariyle daha gzeldir. "(Kur'n: 4/59) " ) "Fitne katiden beterdir. "(Kur'n: 2/191) "Hepiniz Allah'n ipine smsk sarln paralanp ayrlmayn. "(Kur'n: 3/103)

30

OSMANLILARDA HLFET

zm iin; kanuna dayal, dil, istir sisteme bal, sosyal, harp hukukuna ve eitlie riayet eden, artlara gre, msama hal bir siyas teekkl tevik ve tavsiye edilmitir (irvan T;3756). Yukarda da kaydettiimiz gibi slm, siyas teekkln ida r tarzyla pek ilgilenmemitir. zellikle slm'n siyaset nazari yesi zerinde kurumlaan hilfetin siyaset biliminde yaplan tas nifte yer alan monari, oligari, cumhuriyet idareleriyle benze yen ynleri olmasna ramen, hibirisiyle ayn grnmde de ildir. Hatta Hristiyan kltrnn bir sonucu olan hkimiyetin Allah'ta temerkzn ve ruhban snf veya kral tarafndan bu hkimiyetin mstebitne bir ekilde icra edildiini anlatmak iin modem mellifler tarafndan kullanlan "teokrasi" ile de badamaz. slm idaresi iin de birtakm aratrmaclarca da kullanlan bu mefhumun ok iftiraya uradn irvan (T: 311) kaydetmektedir. Ksaca hilfet kurumunun erevesi Kur'n'da izilmemitir. in bu ynnden hareketle Kprl, W. Barthold'un almas olan "slm Medeniyeti Tarihi" adl eserin "zahlar ve dzeltmeler" ksmnda. Batl aratrmaclara istinaden u sonuca varmaktadr: "...Uzun zamandr Garb'da ve slm memleketlerinde yaplan tetkikler, slm dininde hali felik diye bir messesenin rnevcut olmadn kat' olarak mey dana koymutur"(Kprl 1940: 140) grn kaydetmektedir. Ancak Mslmanlar bir devlet bakannn gerekliliini Hz. Pey gamber'in lm haberini duyar duymaz. Beni Saide glgeliin de toplanp, Peygamber'in halefini semek iin giritikleri m zakerelerle gstermilerdir. Hatta halife seme iini, defnetme iine takdim etmilerdi. Daha sonra bu, gelenek haline gelecekr (Taftazan 980: 326-28). slm devlet bakanl kendine has grnmyle Hz. Pey gamber devrinde Medine'de teekkl ettikten sonra, O'ndan sonraki devirlerde gelierek ve deiikliklere urayarak devam etmitir.

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

31

1. Hulef-i Ridn D e v r i Kur an, istiare ile devlet iini ehline vermeyi iaret etmi tir.*'' Hz. Peygamber de hakknda gayet ak hkm bulunma yan konularda Uhud Sava evvelinde olduu gibi, istiare ede rek ounluun kararna uymutu. Bu noktadan hareketle drt halife dneminde halifeler deiik seim sistemleriyle baa ge milerdir. Hz. Ebbekr "istiar seim" (bn Hiam 1985:41213), Hz. mer "aday teklifi usl", Hz. Osman "ra tayini usl" ile halife seilmilerdir (Hudar 1986:18-9). Hz. Ali ile so na eren bu dnem, seim esprisinin temelini oluturur. Bu d nemde uygulanan seim, bu gnk mnda eksik seim gr nmndedir. Ancak nlan merulatran "Biat Usl"dr. Mslmanlar hr iradeleri ile, merkezdekiler ya bizzat ya da cemaat liderleri vastasyla, eyaletlerdekilerin de valileri vasta syla biat etmeleri esast (Haldun 1990:1/529-30). Drt halife dneminin hkmet yaps Hamidullah (1992:94)'n deyimi ile "kendine has bir hkmet ekli" olarak ele alnmaldr. nk monari, oligari ve cumhuriyet yne timlerinden hibirine benzemeyen, bu dnemin siyas-idar ya ps her ynetim eklinin zelliklerini tamaktadr. ktidan elinde siyas ve idar otoriteye sahip halifeler, bu makama bir tr seimle gelmilerdi. Bu nitelik cumhuriyeti andnyorsa da, lene kadar grevlerini srdrmeleri bir tr monarik zellik tayordu. Drt halifenin de Kurey'den ve ilk Mslmanlardan olmasnda da oligarik bir eilim grlebilir. Bu dnemin ida recileri slm'n Peygamberinin dnemini yaamlar, O'nun en yaknnda bulunmulardr. slm idaresinin kurumlat bu dnemde slm toplumu Arap yanmadasnn dna km ve karlatklar evrelerindeki monarik idarelere (Bizans-ran gi"lerini aralarnda mavere ile yrtenler..." (Kur'n; 42/37). "Allah size emanetle rinizi ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkm ver menizi emreder..." (Kur'n: 4/58).

32

OSMANLILARDA HLFET

bi) de tamamen kapal kalmamtr. Drt halife dneminde ( ra Meclisi)*'' fevkalde neme sahiptir. 2- Hilfetin Monarik Bir Grnm Kazanmas Drt halife dneminde uygulanan halifeyi seme usl Emevler'in birinci hkmdar-halifesi Muaviye'nin hayatta iken olu Yezid'i "Veliahd" setirmesi ile sona erdi. Bundan sonra halifelik kurumu saltanat haline dnerek, babadan oula ge en bir sultanlk (monari) eklinde Emev, Abbas ve Osmanllar'la ilgasna kadar devam etti. bn Haldun (1990:1/520) Kur'n (38/26)'daki "Sleyman (babas) Davud'a miras ol du" hkm ile Eb Bekir'in kendinden sonra mer'i aday gs termesini, slm devletlerinde saltanat uslnn kaynaklar ola rak gstermektedir. Hz.Peygamber'in irtihalinden elli yl sonrasnda, slm'n istiare hkm ile eski Arap toplum geleneinin dna karak saltanat uslnn balamas Muaviye'nin faaliyet alan gerei Bizans'n monarik yapsndan etkilendiini gsterir. Bu ayrca Mslman Arap toplumunun geirdii kltrel deiimle de il gilidir. Bu deiim ve geliim, birtakm i mcadeleleri de bera berinde getirmitir. Halifenin; Kureylii veya Haimlii, Emevler'le saltanat haline gelmesi, slm mparatorluu ierisine
ra Meclisi: slm devlet hakimiyetinde, halifeden sonra gelen ikinci siyas organ ra Meclisi'dir. ra: "Yneticilerin kararlann almadan nce ehliyetli olan kiilerin grlerine bavurarak doruyu aramas" demektir (Karatepe 1990:38). Kur'n'da istiare tavsiye edil mi olup, ra suresinde "Onlarn ileri aralarnda danma iledir. "{Kur'n: 42/38) deni lerek, vlmtr. Bir baka yerde de "Ey ileri gelenler, vereceim emir hakknda bana fikrinizi syleyin; siz benim yanmda bulunmadka, bir i hakknda kesin bir hijkijm veremem" (Kur'n: 27/32) ayetlerinde Hz. Peygamber'in uygulamalanyla rann nemi vurgulanarak raya katlacak kimseler de iaret edilmitir. Hz. Peygamber de "istiare ya pan piman olmaz" (Canan 1993:XV1/127) hadisi ile istiarenin nemini belirtmektedir. lk halifeler dneminde rann nemli bir yeri vard. Ehl-i hal ve'l-akd olan Ensr ve Muha cirin ileri gelenleri rann yeleri olup, halka ak istiareler yaplrd (Hudar 1986-270). ra ilk halifelerden sonra, hkmet eklini ald. lk slm devletlerinde "divan" ad verilen yrtme organ, bugnk parlmento grnmnde olup, kararlar oy okluuna gre aln dktan sonra halifeye sunulurdu (Karatepe 1990:40). Netice itibariyle her tri yetkiyi ze rinde toplam grnen slm devlet bakannn ald kararlar zerinde rann etlusi ve yetkisi byktr.

GiR: OSMANLILARA KADAR HtLFET

33

yeni rklann katlmalan bu mcadelelerin en dikkat ekici ne denleridir. Saltanat uslnn bir sonucu olarak, halifelik maka mna yetersiz kiilerin gemesi; zorla (istil) baa gemeler i ban bozduu gibi bir devlet bakanl olarak hilfetin enine boyuna tartlmasna yol amtr. Abbasler, lkeyi Kur an ve Snnete bal olarak ynetecek lerine sz vererek geldikleri halde, Eme\^lerin devam olmular dr. mcadeleler bu dnemde lkenin paralanmasna yol aa caktr. Ulem, ya bizzat kendisi veya halifelerin istei ve koru masnda slm hilfeti zerine birtakm almalar yapmlardr. Mslmanlar tarafndan yazlan slm siyaset ve idar prensiplerini ihtiva eden "en eski felsef risale" bn Ebi'rRebi'nin Slk l-Melik f tedbir'il-Memlik'i'dir. htilafl olmakla beraber, bu eser Harun er-Red'in olu Halife Mu'tasm'n isteiyle yazlmtr (irvan T: 59-66). bn Ebi'r-Rebi "halife"den ok "hkmdar" mefhumunu kullanr. Halkn sulh ve selmeti iin bulunmasn art grd hkmdarn, ilh kanunun hakkyle tatbikine nezaret etmek zere vazifelendiini kaydeder. (irvan T:72). Slk'de, saltanat tereddtsz kabul edilmi ve dier idar tarzlara yer verilmemitir. Bununla beraber, "hkmdar o mevkie irsen gelmi, mutlaka mstebid deil fakat -Efltun'un idealinde yakan- halkn iinden en iyisi olmaldr" (irvan T:81) grne yer verilir. bn Rebi' "hkmdar adaleti her alanda n plana karmal, lkenin sulh ve selmeti iin dHilfetin meruiyet prensibine ters olmakla beraber, zorunlu durum ve artlarda, istisna bir yntem olarak istil ile iktidar deiiklii de kabul edilmektedir (Karaman 1984:1/197). Bu uslle slm mezheplerinden, Kaderiyye, Mu'tezile ve Hariciler'e gre bir kii zorla halife olamaz. Ehl-i Snnet'in ekseriyeti zorla halifelii ele geirmeyi "Zaruret imam" olarak gr m olup, bu tr hilfete "hilfete-i suriyye" yani eksik hilfet adn vermilerdir. Kendileri ni zor ve iddetle halife iln ettiren MervanouUannn hilfeti bu ynteme girer. Halk ve ulem fitne ve fesat doaca korkusuyla itaat etmilerdir (apolyo 1964:13). Bu noktadan hareketle A.R. Gibb (1969:27) Snn doktrinin, batan beri meselenin aktel vaziyeti ne olursa olsun halihazrdaki durumu merulabrma karakteri tadn belirtir.

34

OSMANLILARDA HtLFET

mann kalbine korku salmal" (irvan T:78) grndedir. bn Ebi'r-Rebi' M. IX. asrda "devletin iyilii, imparatorlu un dahilindeki dinlerin, rklann arasndaki msavat duygusun dadr" dyle kendi dneminde halifelik idaresinin halklar karsndaki vaziyetinin nasl olmas gerektiini ortaya koymu tur. ki hkmdann olamayacan ileri sren, bni Rebi' ideal hkmdar iin de birtakm artlar ileri srer (irvan T: 73). IX. asnn sonlanna doru halifelik otoritesini yitirdi. slm birlii paraland. Birtakm hanedanlar ortaya kt. Mezhep m cadeleleri hzland. Abbas halifesi, idar grevlerini asker g sahibi birtakm liderlere (sultanlara) brakmak durumunda kala rak, manev nfuzundan istifade edilen piyon durumuna dt. te bu dnemde yaayan Frb (870-950), o gne kadar ki idar tarzlan inceledi. Efltun'un "Cumhuriyet" adl eseri nin Arapa tercmesini izah etti. Siyaset zerine birtakm eser ler yazd'*'. Efltun'un idealini ok iyi tahlil etti. Frb'nin "Siyaset" adl eseri, dnd siyaset nazari yelerinin aklanmasn ihtiva eder. Burada, model siteye veya devlete ve idel devlet reisine olan ihtiyatan balayarak, eski zamanlarda ve cahiliye devrinde (slm'dan nceki devir) ki is tibdat, otokrasi ve cumhuriyet olmak zere devlet ekillerinden bahseder. Ar'da "rnek Devlet" zerinde durur (irvan T:913). rnek devletin rnek ba olursa devletin btn ileri kont rol edilebilir. O'na gre, eskiler yani Yunanllar ideali o kadar yksek tutmulardr ki, hibir beer mahlk bu vasflann hepsi ni nefsinde toplayamaz. Bu eref Kadri Mutlak olan Allah tara fndan sekin insanlara verilmitir (irvan T: 101).
') Frbi'nin Eserleri: Efltun'un Hukuk (Kanun)'unun bir Hlsas, Sivaset'lMedeniyye, r' EhU'l-Medlnetl'l-Fadla, Cevamii's-Siyaset ve ctimaat'lMedeniye'dir. Kf, Tarih'l-Ulema'snda Siyaset ve r adl eserlerin elerinin olma dn kaydetmektedir (irvani T: 92).

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

35

Frb nin devlet nazariyesi modem devlet anlayna k tutmaktadr. Devlet teekkl, devlet reislii, mutlak iktidarn l prensipleri, insanlann aileler, kabileler, devletler, imparator luklar iindeki durumu, komnizm, ferdiyetilik ve soy nazariye sinin prensipleri, cumhuriyetilik, mstemlekecilik gibi "siyas nazariye" tabiriyle iaret edilen hemen hereyi ihtiva etmekte dir. Frb her ne kadar Yunan dncelerinden etkilenmise de kendi siyas tecrbelerine dayanmtr (irvan T: 113-14). 3- Hilfetin Merut Hkmranlk D n e m i X ve XII. asriarda slm'n siyas ve manev nfuzu ok geni alanlara yaylmt. Badat'taki halife nfuzunu mhim miktarda kaybetmiti. Bu dnemde halifelerin yapabildikleri, emirlere "Rkn'd-Devle, Muizz'd-Devle, mam'd-Devle" gi bi tumturakl unvanlar tevcih etmek, hakim olduklan toprakla rn ber'atn gndermek, gelen hediyelere kar hil'at, menur ve hediyelerle karlk vermekten ibaretti. Hatta emirlerin en glsn "Emir'l-mera" ve "Sultan" nasbetti ve onun ad devletin meskukatnn zerinde grlmeye balad. Msr'daki Fatmler gittike g kazanarak hilfetin baz eyaletlerini sonra da merkezini ele geirdi. Bu dnemde halifenin imdadna nce Gazneli Mahmud sonra da Seluklular yetiti (Turan 1980: 13236). Bu dnemde halife, Bveyh ve Seluk soyundan gelenlere kar mukavemet edemedii iin otoritesini bu liderlere devret mekle beraber, iktidarn halifenin ahsndan geldii dncesi devam etti. Bu yeni tarz halifelii merut hkmranlk olarak nitelemek mmkndr. Halife Kaim Biemrillah'n Badad'da "Kad'l-Kudd" nasbettii Maverd (974-1058), el-Ahkam's-Sultaniye <*' adl
*) Maverdi'nin aynca Naslht'l-Mlk, Siyset'l-Mlk gibi eserleri de vardr.

36

OSMANLILARDA HLFET

eserinde; imamet ve artlann gnn artlanna gre tahlil ede rek ortaya koymutur. lk dneme binen "en mkemmel slm devleti tektir" (Hatem 1970:48) grn ileri srenler olduu gibi, slm'n temel kaynaklarnda dnyada bir slm devleti ve bir tek devlet bakan olacaktr, diye bir kayt bulunmadndan, halifenin sa ys hukukular arasnda tartmaya sebep oldu. Abbasler za mannda gndeme gelen bu mevzuda bir ksm hukukular ye ni kurulan devletlere Abbasler iinde yer ararken, bir ksm da yeni kurulan devletlerin meruiyetini savundular. Bu mevzuda Maverd (1976:33) "...slm mmeti siyas bakmdan Abbsiler'e tbdir. Siyas birlik asndan, Abbsler'in dndaki Ms lman devletlerin hkmdariarnn, halifeden menur almalar gerekir. Bir slm devleti iinde, bir anda iki devlet bakan ol maz" grn ileri srer. Maverd (1976:5-26), yaad dnemde Abbas hilfetini merulatrma ve idealize etmeye alr. Nizam'l-Mlk Ts (1017-1091) Siysetnme'de, Maverd'nin imametin kanunen tesisi iin gsterdii sebepleri, padiahlk iin kullanr. Veraset yolu ile tahta kan padiah mdfaa eder. Nizam'l-Mlk (1982:12) "Allah insanlar arasnda bazs n seerek, beerin refah ve saadetini temin etmek ve memle ketin sulh ve selmetini ona emanet eder" grnden sonra "Allah, ancak milletlerine efkatle ve adaletle muamele eden padiahlardan raz olur" (Nizm'1-Mlk 1982:15) gr ile, gerek hkmranln Allah'da olduunu iaret ederken, halife deil de "padiah" mefhumunu kullanr. Yazann sadece teorisyen olmayp ayn zamanda idareci vasfnn olmas yazdklarna ayr bir mn katmaktadr. Abbas mparatorluu'nda Seluklu hkimiyetimin srd bir dnemde devlet idaresi ve hilfet konusunda Muhammed

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

37

Gazl de almalar yapmtr. Bu devirde Peygamberin ruhan halefi Badat'ta eski Harun ve Me'mun dnemlerindeki ihtia mndan ok uzakh. Seluklular ile bir sulh dnemi yaanyorsa da taht ve mezhep kavgalannn youn olduu bir dnemdir. Gazl ie sosyolojik adan yaklaarak "nsan yle yaratl mtr ki, yalnz yaayamaz. Insanlann bir arada yaamalan da birtakm hukuk szlemeler gerektirir. Bunlar ancak bir devlet tesisi ile olur" (irvan T: 169-70) grn ileri srer. Aynca devlet ilerinin de "bir padiah veya emirin" kontrolnde yr yebileceini ifade eder (irvan T: 180). "Din ilerinin dzeni, ancak kendisine itaat edilen bir imm ile hasl olur" diyen Ga zl (1971:270): "Devlet ile din ikiz kardeler gibidirler, din insan cemi yetinin temeli ise hkmdar da temelin koruyucusudur; eer temel zayflarsa tekmil bina ker, hkm dar ekilirse temeli koruyacak kimse kalmaz" gryle devlet ile din arasndaki mnsebeti ifade eder. Gazl (1971:106) "ktisd"da padiahln tesisi iin ba ka sebepler de gsterir. Der ki: "Bir sultan veya hkmdar olmadka dnya ilerinin devamll, tekilatlandrlmas imknszdr. Byle bir te kilt olmadan sulh ve skn iinde ilh emirler gereince hareket etmek imknsz olduundan bu siyas tekilde s lm Hukuku tarafndan te'yd edilir. Halkn sret-i umumiyede kendisine itaat edecei bir hkmdar olmazsa 'mutemad bir hercmerc' kllarnn sonu gelmeyen akrts, sk sk tekerrr eden alk, davar hastalklar ve btn san'at ve hrfetin sonu olur." Gazali, devlet fikrinin gelimesinde ekseriya tarih metodu nu kabul eder. Hakkati Kur'n ve Snnette arar. Yunan, Fars ve Hind tarihlerine mracaat etse de nadiren itimad eder.

38

OSMANLILARDA HLFET

"Hkmdar dil ise Allah'n vekili, halifesidir. Arzda Allah'n glgesi iin de dil olmas gerektiini" belirtir (irvan T: 186). deal hkmdarda adalet, msavatlk ve sadelik arayan Gazl'ye gre, slm'da padiahlk (monari) yoktur. Ancak bu d nemde ortaya kan hanedanlar vard. Gazl bunlar (slm ile padiahl) bir araya getirmek ister. stiareyi baanl bir salta nat idaresi iin ayrlmaz bir art sayar. Demokrasi ile diktatr lk sistemleri arasndaki mmeyyiz fark diktatrlkteki isre yokluu olarak grr (irvan T: 197). 4- Hilfetin Ruhan (Sembolik) Dnemi: XIII. asnn ortalar, slm dnyasnda byk karklklara sahne oldu. Bu karkln en byk sebebi Moollarn Badat Abbslerine son vermesidir. Abbas hilfeti rhn (sembolik) bir ekilde Msr'da Memlklar'ca tekrar ihya edilse de bu kar gaa devam edecektir. X. asrda hilfetin kazand merut h kmranlk ekli, XIII. asrda ruhan (sembolik) bir grnme d necektir. Bundan sonraki dnemlerde de hilfet slm ulema s arasnda tartma konusu olarak devam edegelecektir: bn Teymiye "mmetin banda bir imamn seimini Farz- Kifaye olarak" ifade ettikten sonra bu seimi; topluluun icmai, esasnda ilim ve yksek ahlklariyle hret kazanm ehlT-hal veT-akd'in reyleriyle yaplmasn ister. Bu heyet ima m seerken de Kur'n ve Snnetin prensiplerine uymak mec buriyetinde grr. bn Teymiye'ye gre, halife seimle (istiare) i bana gel melidir. "Halife"ve "Emr'l-M'minn"terimlerini bilinli bir e kilde Drt Halife ve Emev halifesi mer b. Abdlaziz iin kul lanrken, sonralan iin daha ok "mam" ve "Sultan" tabirlerini tercih eder (bn Teymiye 1985:10), halifenin devrin en iyisi ol masn ister. ia'nn "mamn hatadan mnezzeh olmas" d-

GR: OSMANLILARA KADAR HLFET

39

ncesini ok sert bir ekilde tenkid eder. "Halifenin Kurey sllesinden olmas hakkndaki artn slm'n msavat temaylleriyle uyuturulmas tamamiyle imknszdr" grn ileri srer. "Zalim bir idareciye bile lzumunda itaat gerekir, nk zalim bir idarecinin altm gnlk idaresi, nizamsz geen bir geceden daha hayrldr" diyen bn Teymiye (1985:173), bu g ryle yaad dnemdeki idar boluu iaret etmitir. Ma verd'nin merulatrd, devlet bakannn teklii nazariyesi X. asrdan itibaren deerini yitirmeye balam, bata bn Teymi ye ve dier ulem "bir halife" nazariyesini terk ederek, birok slm devleti ,ve devlet bakan olabileceini savunmutur (Niya zi 1990:101). bn Teymiye immn vazifesine "vilyeh" der. Vilayehin hedefi, Allah'n hkmnn muzaffer olmas, yeryznde O'nun emirlerine itaat edilmesidir (irvan T: 214). Hilfetin rhn (sembolik) grnm kazand Msr Abb sleri dneminde yaayan bn Haldun (1332-1406) "Mukad dime" de "hilfet" hakknda genel bir deeriendirme yapm tr. bn Haldun (1990:1/494) "asabiyyet sahibi ve kendi an da dier kavimlerden stn olan kavme mahsus olmas gere kir" dncesiyle, hilfeti Kurey'in dna tamann yolunu fikren amtr. Bu rhn hilfet (sembolik), Osmanllar'a inti kaliyle, drt halifeden sonra kazand monarik (sultanlk) ek liyle devam edecektir (nalck (1988:1/320).

c) Halifede Aranan artlar


slm devlet bakan olan halifeye rnek ahsiyet Hz. Mu hammed idi. Btn ynleriyle kusursuz olan slm peygamberi ne halef olacak kiinin O'na yakn olmas gerekirdi. lk halife ler zamannda pek fazla mesele olmayan bu mevzu, hilfetin saltanat uslne tekabl etmesiyle, ocuk yata veya birtakm zaaflari bulunan kiilerin hilfete gemesiyle tartmalara sebep

40

OSMANLILARDA HLFET

oldu. Bu konuda ileri srlen grleri Crcan grupta tas nif etmitir. Buna gre: a) Btn frkalann ittifak ettii mutlaka bulunmas gereken artlar: Adalet sahibi, akll ve bulua ermi olmak, erkek ve hr olmak. b) Bulunmas temenni edilen, fakat fiiliyatta her zaman bu lunmayan ideal artlar: Usl ve frda mtehid olup, dinin b tn meselelerini bilmek, rey sahibi olup; idar, siyas, asker i lerden ok iyi anlamak, ecet sahibi olmak. c) htilafl olan art: Halifenin Kurey kabilesinden olmas. d) Delilsiz veya rk delillere dayal olarak btl olan art lar: Haim olmas, dinin btn meselelerini bilmesi, mucize gstermesi, gnah ilemekten ve hata yapmaktan uzak olup, masum olmas (Crcan 1286:349-351). Crcan'nin tasnif ettii bu artlar etrafnda, btn slm frkalar birbirine yakn grler serdederken, "Efdal olann imametinin caiz olduu" hkm etrafnda birlemilerdir (Ca nan 1988:11/287). Maverd, salam olup, organlannda bir eksik lii olmamas artn, yukardaki artlara ekler (Maverd 1976:6). Gazl, Ihyu Ulnti'd-Din'de, Kad Beyzav, Tevli'l-Enver adl eserinde, "Mslman olmak" artn imamet artlanna (Ni yazi 1990:91), Kur'n'daki "Sizden olan emir sahiplerine ita at edin" (Kur'n: 4/59) yetine binen eklemilerdir. Farb, (1956:72-73) "Ara' Ehli'l Medneti'l-FztIa" adl eserinde idel bir devlet bakannda bulunmas gereken vasflan u ekil de sralamaktadr: a) Bedeninde bir sakatlk, uzuv eksiklii ol mamal, b) drak ve kavray iyi, hafzas gl, uyank ve zeki olmaldr, d) Yemeye imeye ve kadnlara mptel olmamal dr, e) Doru ve dorulan sevip yalanclk ve yalanclardan sa knmaldr, f) Lkse dkn olmayp, yce himmet sahibi olma ldr, g) Adaletli ve dilleri koruyup, zulm ve zalimlerden nef-

GIR: OSMANLILARA BCADAR HLFET

41

ret etmeli, h) del sahibi, byk azim ve irade sahibi bir kii ol maldr. Frb'nin bu arttan Hz. Peygamber'in zelliklerini dikkate alarak sralad anlalmaktadr (Hatemi 1970:62). Halifenin sadece bilgi sahibi deil, ayn zamanda "mctehid" olmasn da arayan bn Haldun, ihtilafl olan "Kurey'den olma" artn tartarak, bata halifenin Kurey'e tahsis edilme si keyfiyetini lafza gre deil, gayesine gre yorumlayarak, u sonuca varmaktadr: Halife iin Kurey'den olmann art edil mesinin sebebi, Kurey'de 'asabiyyet', yani devleti korumak iin gerekli kudretin bulunmasdr. u halde, 'halifeliin her asrda Kurey'e mahsus olmayp', asabiyyet sahibi ve kendi a nda dier kavimlerden stn olan kavme mahsus olmas ge rekir" (Haldun 1990:1/494). Hz. Peygamber'in lmnden sonra, Ensar'n Sa'd bin Ubde'yi halife semek isterhesi zerine Eb Bekir'in rivayet ettii kaydedilen "mamlar Kurey'tendir" hadisi sonrasnda, Ensr bu iten vazgemitir. O dnemde Araplann en itibarl ve nfuzlusu Kurey idi. Kabe'nin Mekke'de olmas, adlanna bir srenin olmas gibi sebepler onlara bu imtiyaz vermektedir (Canan 1989: VI/407). Burada unu da belirtmek gerekir ki, he nz kabile ruhunu zerinden atamam Araplar arasnda Pey gamberden sonra birlii ancak Kurey salayabilirdi (Mevdd: 1972:359). Esasen bu, takvay stn tutan, rka ve ailev imti yazlar tanmayan slm nizamyla badamaz. Ebbekir ile balayan hilfet makamna, Osmanl haneda nna kadar, Kurey mene'li halifeler gelmitir. Osmanllar ile birlikte Kureylik tekrar gndeme gelecek ve II. Abdlhamid'in slm birlii siysetini ypratmak iin smrgeci devletlerce kul lanlacaktr. Hilfetin ilgsna kadar, tartlan Kureylik mevzuunda

42

OSMANLILARDA HLFET

A . Cevdet Paa, bn Haldun'un grne katlrken (Cevdet 1331:413), Kann'nin sadrazam Ltf Paa, hadsin uydurma olduunu ileri srmtr (Yavuz 1991:103). M . Said Hatipolu "slm'da ilk siyas kavmiyetilik" olarak ele ald "Hilfetin Kureylii" meselesi zerine uzun bir makale yazm, bu mev zuda sylenen hadislerden hibirisinin sahih olmadn belirt mitir (Hatipolu 1978:161). Bu imtiyaz Hz. Peygamber'in "Arabn Arab olmayana bir stnl yoktur" hadisiyle de (Hatem 1970:83) elimektedir. Halife, mutlaka Kurey'ten olmas icb etseydi, Hz. Pey gamber Medine'den ayrldnda yerine KureyIi bir nib brak mas gerekirdi. Zira nib, Hz. Peygamber'in yokluunda devlet bakanl grevini yapyordu. slm tarihlerinin kaytlanna g re, Hz. Peygamber Medine'den sefer maksadyla yirmi be ke re km, her defasnda kendi yerine bir nib brakmtr. Bu kimseler her defasnda farkl kimseler olduu gibi, aralannda Medine'den Hazrelileri, asl mene'leri Gney Arabistan olan Evsleri, Mekkelileri, Bifanlan, henz azd edilmemi kleleri, hatta m kimseleri gmlekteyiz (Hamidullah 1969:11/322). Bu mevzu Batl aratnclan da megul etmi, W . Barthold (1940:22): "Mekke'deki Kureyler, balangta Muhammed'e d manlk gsterdilerse de, Mslman cemati bir devlet tekil ettikten sonra onun yerine getiler. Muham med'e, 'mm KureyIilerden olmaldr' hadisini isnad ettiler" grn ileri srmektedir. ilerin hilfetin Haimler'e ait olduu iddialan ile kmil manda hilfetin otuz yl olaca, sonra ise saltanatn balaya ca tartlan mevzulardandr (Taftazan 1980:327).

GiR: OSMANLILARA KADAR HLFET

43

d) Halifenin Grev ve Mesuliyetleri


slm mmeti zerinde genel tasarmfta bulunma yetkisine sahip olan slm halifesi, Hz. Peygamber adna din, siyas, as keri ve iktisad ksaca slm devletinin tm birimlainin birinci derecede sorumlusudur (Hitti 1980:1/209). Maverd (1976: 18-20) halifeye u grevleri ykler: "Dini korumak, er' davalara bakmak, slm mlkn muhafaza et mek, sululan cezalandrmak, slmiyeti kabul etmeyenlere ve ya itaat etmeyenlere cihd amak, vergileri toplayarak, hazine yi idare etmek ve hkmet ilerine nezaret etmek." Btn bu grevleri yklerken dil olmasn ve gerekli messeseleri kur masn da istemektedir. bn Haldun, Maverd'nin grlerini kabul ederken, Fazlurrahman (1992:332), kelmc bakyla halifenin en nemli grevinin imamet olduunu belirtir. nk imamet siyas otoriteyi temsil eder. A. Cevdet Paa, halifenin grev ve ykmllklerini "Emr'i bi'l ma'rf ve nehy-i ni'l mnker" olarak ifade et mitir. Mekke ve Medine'nin, hac yoUannn ve mukaddes em netlerin muhafazas da halifenin grev ve mes'liyetlerine gi rerken, ona bir stnlk vesilesi de olmutur (nalck 1988:1/ 321). Btn bu grev ve mes'liyetler Mevdd (1972:292)'ye gre, Kur'n'n siyas talimidir.

e) Halifenin Grevinin Sona Ermesi


slm devlet bakan olan halifenin grevi belli bir sre ile snrii deildir. Belli bir sre iin seilmesine engelleyici bir du rum da yoktur. Halife, hilfet artlann koruduu ve hukuka uygun, adaletle hkmettii srece grevine devam ederdi (Nebhan 1980:473). Halifelik, tabi olarak lm, kendi iradesi ile istifa ve gre vini ktye kullanmas ve biat akidlerini yerine getirmemesinin

44

OSMANLILARDA HtLFET

sonucu olan azl hallerinde sona erer. Tartmal bir konu olan azl, halifenin, dinden kmas, adaletten ayrlmas, halka zul metmesi, esir dmesi ve shhatinin bozulmas hallerinde itti fakla kabul edilmitir (Mevdud 1976:21). f) Halifenin Kulland Almetler Halifeler, tarih seyr iinde birtakm halifelik almetleri kul lanmlardr. Bunlar; Hz. Peygamber'den emnet olup, halife nin zel merasimlerde giydii htrka, her yeni halifenin baa gemesi ile kazdnlan zel mhr, Hz. Peygamber'in metrkatndan addedilen as, her cuma btn slm mescid ve camile rinde halifenin ad zikredilerek okunan ve siyas hkimiyetin sembol olan hutbe, lkenin siyas bamszln sembolize eden, halifenin adnn getii sikke ve halifeye ait isim veya birtakm zel iaretlerin ilendii ipek kumatan yaplan tuaz; tslm devlet bakan olan halifenin kendine mahsus almetleri dir. (Zeydan 1328:1/110-24). Bunlann dnda, sancak ve bayrak ekmek, davul ve bo rular aldrmak, etirve taht (Haldun 1990:11/3-10) aynca Sul tan I. Selim'e Msr seferi sonucu, Hicaz emiri Seyyid Berekt'n olu erif Eb Nmey vastasyla takdim ettii Mekke ve Medine'nin anahtarlar ile "Mukaddes Emanetler" ve Hare meyn'in muhafazas, zamanla hilfetin almetleri haline gel mitir (Zeydan 11328: 1/113-14). Hac yoUannn gvenliinin salanmas ve haccn organize edilmesi ise, ilgili devlete byk bir prestij salayacaktr.

OSMANLILARA KADAR TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

Birinci Blm

A- T R K - S L A M DEVLETLERNE K A D A R T R K - A R A P LKLER VE T R K L E R N SLM DEVLET HZMETNE GRMELER Trkler ile Araplar arasnda ilk ilikiler Hz. Peygamber'den sonra, Horasan'n fethiyle balam ve Mvernnehr'in fethi esnasnda etin savalar eklinde gelimitir (Yldz 1980:6).'*' Bu etin savalann yaand bir dier blge ise Kafkaslar'dr. Azerbaycan ve Ermeniye'nin fethinden sonra slm birlikleri Kafkas dalarna dayand. Burada bulunan Hazar dev leti ile ilikiler bu dnemde balamtr. Trklerin slm lemi ne girileri ise ok daha sonra IX. asrn balannda olmutur (Yldz 1980:8). Hz. mer zamannda balayan Horasan ve Kafkaslar'daki slm fetihleri Emevler dneminde de devam edecektir. Trk ler ile Araplar arasnda yaanan kanl savalar, bu dnemde gemitir. Emevler'in Arap olmayanlara mevl^**' nazanyla ba kp yle muamele etmeleri, bu atmalarda etkili olmutur. Ancak Kafkaslar'da baarl olamayan Araplar, Horasan ve Maverannehr'de baarl olacaklardr. zellikle Kuteybe b. Mslim'in fetihleri ve faaliyetleri Emevler'in son dneminde Trklerin arasnda slm'n yaylmasnda etkili olmutur. (Yldz 1980: 13-20). Emev iktidar mevli desteini arkasna alan Abbasler ta rafndan son verildi. Abbasler dneminde Arap stnl so) Z. Kitap (1994: 100) Hz. Peygamber'in Hudeybiye Ban (628) sonrasnda evre h kmdarlara yazd mektuplardan birini de Trklere hitaben yazd rivayetiu, . Hakk zmirli'nin II. Tarih Kongresi'ne sunulan "Peygamber ve Trkler" isimli tebliinden aktar maktadr. Kitap (1994: 101) Trklerle ilgili hadislerine binaen Peygamber'in Trkleri bil diini, Trk Arap ilikilerinin slm ncesine dayanabileceini ileri srmektedir. " ) Mevli: Emevler devrinde siyas gcn, fethedilen blgelerde slmiyeti kabul etmi olan Arap olmayan unsurlara, zad edilmi kle anlamnda kulland isim (Gnaltay 1943: 59).

48

OSMANLILARDA HLFET

na ererken, stnlk mevl dedikleri kitlenin eline geecektir. zellikle Trk komutan ve askerlerin ordu (saray zel muhafz ordusuna) ve devlet kademelerinde yer alp, hzl bir ekilde ykselmeleri Abbas devletinde Trklerin ne kmasn sala d. Trkistan seferine kan inlilerin saldnlan Trkler ile Araplar arasnda yaknlamaya yol at. Tala Sava'nda (751) in'e kar birlikte mcadele veren Trkler ile Araplar arasnda bundan sonra ilikiler gelimi, yarm asrdr devam eden kanl savalar, bu tarihten itibaren yerini sulhe ve dosta mnsebet lere terk etmitir. Bylece slm dini Trkler tarafndan yava yava benimsenmee balanmtr. Bir taraftan dosta ilikile rin devam etmesi, dier taraftan slm'n Trkler arasnda ya ylmas, ksa zaman sonra Abbas devletinin bata asker kadro lar olmak zere eitli idar kadrolann Trkler tarafndan igal edilmesi neticesini vermitir (Yldz 1980:38). Abbas ihtillinde "mevl" veya "Horasanl" isimleriyle yer alan Trkler, Halife el-Mansur (754-775) dneminden itiba ren sarayda bizzat halifenin etrafnda ve ordunun st kademe lerinde yer almaya balad (Pamuku 1994: 45). Mbarek etTrk bunlardandr (Yldz 1980: 57). Halife Harun er-Reid ve oullan zamannda Abbas ordulannda younluu artan Trk ler, Halife Mu'tasm zamannda (833-842) haciplik (vezir) maka mna kadar trmanmlardr. Bunlar arasnda da; Vsf, Ana ve Inak' grmek mmkndr (Pamuku 1994:41). Dier slm devletleri gibi Abbasler de orduya dayal idi. Askerlik hizmetlerinde basanlar tartmasz olan Trklerin or du hizmetlerine alnmalar, mezkr kitlenin etkinliini artracak tr. Harun er-Reid (786-809) hudud blgelerinin ynetiminin zorluunu dikkate alarak Anadolu'nun dousunda, Bizans m paratorluu ile olan snrlarn korumak iin H. 170 / M.786787 tarihinde bu blgeyi "el-Avsm" adiyle mstakil bir idar blge haline getirdi. Sugur el-Cezeriye de denilen Bizans ile Abbsler'in atma alan olan Tarsus, Adana, Mara ve Ma-

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

49

latya hattn kommak iin, bu blgeyi asker g olarak muh kem hale getiren Abbasler, Harun er-Reid'den itibaren Trk askerlerini bu blgede evik kuvvet olarak istihdam etmilerdir. (Pamuku 1994: 53). Harun aynca, saray muhafzlarn Trkler den meydana getirmitir (Yldz 1980: 61). Harun er-Reid'in olu Halife Me'mun, babas zamannda Horasan valilii yaparken tand Trkler'in, halifelii srasn da hilfet ordusu saflanna alnmalanna dir nemli bir bilgiyi H. Dursun Yldz (1980: 67), bn Hurdadbih'den aktarmakta dr. Buna gre Horasan valisi Abdullah b. Tahir, Horasan ha racn gnderirken Ouzlar'dan 2 bin de esir yollamt. Bu Ouzlar arasnda Me'mun'un kumandanlarndan ve daha son raki yllarda Msr'da Tolunoullan devletinin kurucusu Ahmed'in babas Tolun da vardr (Yldz 1980: 67). Yine Me'mun zamannda 3 bin kiiden oluan bir Trk birlii kuruldu. Me'mun'un son yllannda Trkler, ordu iinde say ve nfuz iti bariyle hatn saylr bir yer igal ettiler. Bu dnemde Trk ku mandanlarnn halifenin yannda seferlere katld, isyanlarn bastnimasna memur edildii grlmektedir. Mteakip yllarda siys ve asker sahalarda mhim roller oynayacak olan Afin, Ana ve Boga el-Kebir Me'mun devrinde temeyyz etmi ku mandanlardr. Me'mun'un, Trkleri Mu'tasm'n maiyetine vermesi, hat t eitli yollarla Trkleri toplama iini ona havale etmesi Mu'tasm'n gelecei bakmndan olduka nemli neticeler do urmutur. Trklerin, halife olmasnda byk rol oynad Mu'tasm devrinde ise, slm ordusu byk apta Trklemi ve ordu ko mutanlnn yannda valiliklere de atanmaya balanmlardr (Pamuku 1994: 42). Mu'tasm'n Trk birliklerinin destei ile halife olmas Ab bas mparatorluu'nda yeni bir devrin balangcdr. Arab-

50

OSMANLILARDA HLFET

lar'dan sonra ranllar'da devlet idaresindeki nfuzlann ksmen kaybetmiler ve onlann yerini Trkler almtr. Trkler'in bu hkimiyetleri yanm asr devam eden "Samerr Devri" (836892)'nde de aka grlmektedir. H. Dursun Yldz (1980: 76) Mes ud'den bu konuda u bilgileri aktarmaktadr: "Mu'tasm Trkleri toplamay seviyordu ve onlar bir likleri arasna ald. Bylece onlardan 4 bin kii toplad. Bunlara ipekli ve ilemeli elbiseler giydiriyor ve srmal kemerler balatyordu. Trkleri ordusunun dier ksm lardan bu niformalar ayryordu. Horasan, bilhassa Fergana ve Urusana ahalisinden kimseleri tehiz ede rek ordusuna ald. Bu Trklerden az bir zaman iinde byk bir ordu tekil edildi." Mes'd'nin byk bir ordu dedii Trk birliinin saysnn 18 bin dolaynda olduu kaydedilmektedir. bn Havkal da Ab bas halifelerinin muhafz birliklerini meydana getirmek iin Maverannehr blgesinden seilerek Trk askerlerinin getirildi ini ve bu Trklerin Abbas ordusunun en sekin snfn mey dana getirdiini kaydetmektedir (Yldz 1980: 77). Hatta bu d nemde Halife Mu'tasm'm Samerra ehrini kurdurarak, hilfe^ tin merkezini buraya tamas Trk unsurunun nfuzunu gs termesi bakmndan nemlidir (Yldz 1980: 80). Halife Mu'tasm'dan sonra, Vsk (842-47), Mtevekkil (847-61), Muntasr (861-62) ve Musta'in (862-66) ve daha sonra da pek ok halifenin hilfet makamna gemesinde nemli rol oynayan Trkler Vsk devrinde asker sahadan sonra devletin idar hizmetlerinde de grev almaya baladlar. Trk unsuru nun etkisi giderek artt. Belli bir sre sonra Trkler'in basks ekilmez oldu. Dilediklerini hilfet makamna getirdikleri gibi karlar attnda da halifeyi tahtndan edebiliyorlard. Bu durum halifeler ile Trk unsuru arasnda gizli bir mcadeleyi

TKK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

51

balattL Halife Mu'tezz, Trk komutanlardan Vsf ve Boa'y bu amala ortadan kaldrtmtr. (Yldz 1980: 122-23). Mesd, Halife Mu'tezz'in Boga hayatta iken rahat uyku uyuyamadn, gece gndz onun korkusundan silahsz dolaamadn hatta "ya ben Boa'nn veya o benim bam yiyinceye kadar bu hareketi durdurmayacam. Her zaman Bo a'nn ya gkten nme ineceinden veya yerden karma kacandan korkuyorum" dediini nakletmektedir (Yldz 1980: 123). Bu rivayet zaman iinde mcadelelerin ne dereceye gel diini gstermesi bakmndan nemli grnmektedir. Vsf ve Boa'nn katli halifenin de sonunu getirecek, isyan eden Trk askerlerince ldrlecektir (Yldz 1980: 124). Trk unsuru Mu'tezz'den sonra Muhted (869-870) ve Mu'temid (870892)'in de halife olmalarnda etkili olmulardr. Trk unsuru nun Abbas mparatorluu iindeki etkisinin bu dereceye var mas, hatta istemedikleri halifeleri tahtndan etmeleri, lke iin deki dier unsurlar harekete geirecektir. Bundan sonra lke i kanklk iine srklenecektir. Burada unu da ifade etmek gerekir ki; Trk unsurunun lke idar yaps zerindeki bu tesiri ile Mslman unsurlar arasndaki dengenin bozulmas, Abbas mparatorluu'nun paralanmasnn da sebeplerindendir. Halife Me'mun'dan sonra halifelik ordusunda asker bir g haline gelen Trkler, Bizans-Abbs savalannda etkili ol duklan gibi, mparatorluk iinde ortaya kan Bbek, Hicaz, ve Yemme, Azerbaycan ve Ermeniye isyanlar ile muhtelif mev zi isyanlannn bastnlmasnda kendilerine verilen grevlerden basan ile kmlardr. lkenin paralanmasndaki nemli mil lerden olan mezhep kavgalarnn yattnimasnda da nemli rol oynamlardr. Merkez ynetimde verilen grevlerin (haciplik gibi) dn da, isyan ve kanklklann eksik olmad Msr, Suriye ve Su gur vilayetlerindeki valiliklerin dnda, i mcadelelerin en yo-

52

OSMANLILARDA HLFET

un yaand dou vilyetlerindeki valilik grevleri iin de ayn basandan sz etmek mmkndr (Yldz 1980: 133-64). Mslman olmalaryla slm fehlerine yeni bir g kazan dran Trkler, Abbas mparatorluu'nun paralanmasndan sonra, bu devletin topraklar iinde veya yeni fethettikleri bl gelerde birtakm Trk-Islm devletleri kurmulardr. Bu devlet ler kendi kurulduklar blgelerde slm fetihlerini devam ettir milerdir. Deiik zaman ve meknda kurulan bu devletler ile Badat Abbas halifeleri arasnda ilikiler manev olarak sr mtr. Biz konumuz gerei bundan sonra halifelikle ilk Trkslm devleti arasndaki ilikileri ele alacaz.

B. T R K S T A N ' D A K U R U L A N T R K - S L M D E V L E T L E R N N HALFELKLE LKLER a. Karahanllar lk mslman Trk devleti olarak bilinen Karahanllar Satuk Bura Han (Abdulkerim)'in slmiyet'i kabul etmesinden iti baren hzla Islmlatlar. Karahanllar ile Abbasler arasnda ilk ilikiler, Ali Arslan Han'n oullanndan Nasr b. Ali (llig Han) ile balamtr. Nsr b. Ali 998'e kadar babas adna, ondan sonra da kardei Eb Nasr Ahmed b. Ali (Togan Han 998-1017) adna Karahanl Devleti'nin bat ksmn idare etmiti. Nasr b. Ali (lig Han) Karahanl hkmdarian iinde Abba s halifesini ilk tanyan olarak bilinir. Bundan sonra onlarn sik kelerinde devrin hkimiyet anlaynn bir icb olarak Abbas halifelerinin adlan yer alacaktr. (Gen 1981: 43). Nasr b. Ali Han'dan sonra Karahanl hkmdarian ile Ab bas halifeleri arasnda eliler gidip gelmi, istee ve duruma gre halifeler Karahanl hkmdarlarna unvanlar, hil'at ve menurlar gndermilerdir. Binenaleyh halifelerin meruiyeti-

TRK-tSLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

53

ni tand slm hkmdariarna hil'at verdii bilinmektedir. Bu cmleden olarak, Bat Karahanllar'dan Tamga Bura Han brahim'e, Dou Karahanllar'dan Ahmet Han'a halifeler tarafndan hil'at verildiine dair kaytlar vardr (Gen 1981: 154). Mesel, Dou Karahanl hkmdan Eb Ali Hasan'a oullanndan halef olan Ahmed Han, 1105 ylnda halife elMstazhir Billh'a bir heyet gndererek berat istemitir. Onun isteini yerine getiren halife, kendisine hil'at ile birlikte "Nur'd-Devle" lakabn da tevcih etmitir (Gen 1981: 65). Hkmdarlar, zaman zaman kendi aralannda kan siyas anlamazlk veya asker saldrlarda da halifelerden manev ola rak yardm istemilerdir. Halifeler bu yardm taleplerine genel de sessiz kalacaklardr. Bunun sebebi olarak da, halifelerin siya s gten yoksun olmalan, aynca ikyet edilenin hem gl hem de Mslman olmas gsterilebilir. Byle bir olay, Kara hanl Devleti ikiye aynidktan sonra Bat Karahanllar yaamt. Bat Karahanllar'n ikinci hkmdar Tamga Han bra him, merkezini Semerkant'a tad. Dou Karahanllar lkesine aknlarda bulunarak lkesini geniletti. Tamga Han hayatnn son zamanlarnda Seluklular'n ' saldnlan ile karlat. 1061'de Badat'a bir elilik heyeti gndererek bu aknlardan ikyette bulunmu ve halifeden duruma mdahale etmesini is temiti. Ancak halife ona lkab ve hil'at gndermekten baka bir ey yapamamtr. Daha sonra Alparslan (1063-1072) Kara hanllar lkesine girerek bir ksm topraklar lkesine kat (Gen 1981: 52). Karahanllar'n Abbasler ile olan ilikilerinde dikkat eken bir dier nokta da, Gazneli Mahmud'un Karahanllar zerinde kurduu bask sonucunda, Karahanllar'n halife ile olan ilikile rinin kendisi vastasyla olmasn kabul ettirmesidir. Bu anla ma Mahmud'un Smn topraklarn ele geirmesinden sonra olmutur (Mercii: 1992:21).

54

OSMANLILARDA HLFET

b . Gazneliler Smnoullan Devleti'nin bir valisi iken Alp Tigin tarafn dan kurulan Gazneliler ile Abbas halifeleri arasndaki ilikiler Sultan Mahmud ile balamtr. Daha evvel Gazneliler Smnler'e bal olup onlardan ekindiklerinden Abbas halifesi ile iliki kuramamt. nk Smnler, Halife el-Kadir Billah'n halifeliini tanmamlard. Gazneliler hutbeyi Smnler adna okutuyorlard. Sultan Mahmud, Smnleri ortadan kaldrp Horasan' ele geirince Badat'a bir eli gndererek baarsn bildirdi. S mnler tarafndan halife olarak tannmam bulunan el-Kadir, Mahmud'un elisini memnuniyetle karlad, aynca ona hil'at, ta ve bayrak ile birlikte, hakim olduu lkelerin fermann gnderdi. Halife Sultan Mahmud'un putperest Hindlilere kar yapt gazalardan memnunluk duymu ve O'na "Vel Emiru'lM'minn" ile "Yemnu'd-Devle" ve "Emiru'l-Mille" lkaplann, Kasm 999'da tevcih etmitir (Mercii 1991: 36). Sultan Mah mud gnderilenleri aldktan sonra "slm dinine yardm etmek ve slm dmanlarn skp atmak maksadyla her yl Hindis tan'a sefer yapmay vaad etti." Halifenin gnderdii ta ve hil'at merasimle giydi. Bundan sonra Gazneliler Devleti iinde Halife el-Kadir adna hutbe okundu (Mercii 1987A/I: 231). Bu merasimler ayn zamanda Gazneliler'in bamszlnn iln ol mutur. Sultan Mahmud, Abbas halifesinin yakn tevecchne kar lk olarak, i inanl Fatm halifelerine hi yz vermemiti. Gazneli lkesinde Fatm halifesi ile irtibat olan tekiltlan yok etmek iin onlarla savamtr. Fatm halifesinin elisi olan Tahart'yi idam ettirmiti. Bu olaydan sonra Abbas halifesi, Mahmud'a "Nizam'd-Dn" ve "Nsr'1-Hakk" lkaplann vermiti. Sultan Mahmud ile Abbas Hlifesi Kadir Billah'n aralar-

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

^ 55

n, Mahmud'un Karahanllar'a ait Semerkant ehrinin ferman nn kendisine verilmesini halifeden istemesi at. Bu mesele, halifenin manev nfuzundaki hkmdarlann aralanndaki siya s ilikilerin mmkn mertebe dnda kalmay tercih ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Sultan Mahmud ile halifenin arasn, Mekke'ye 414 H . / 1023-1024 M. ylnda gnderilen hac kafilesinin takip ettii yol ve tutumlan daha da gerginletirmitir. Horasan haclannn banda, Emr-i Hacc olarak Niabur'un ileri gelenlerinden MikailouUan'ndan Hasenek (Eb Ali Hasan b. Muhammed)'in dnte l yolunu tehlikeli bularak Fatm lkesinden gemesi ve Fatm Halifesi ez-Zahir'in bu hac kafilesini ho karlayarak hediyeler vermesine Abbas halifesi tepki gsterdi. Mahmud bunun zerine Hasenek'e verilen hediyeleri Abbas halifesine gnderdi. Ancak bir sre sonra Hasenek'i vezir yapt. Bu olay aradaki ilikiyi daha da gerginletirdi. Btn bu olaylara ra men Snnliin tam bir koruyucusu olan Mahmud, daima hali fenin ismini paralannn stne bashrmaya, seferlerinden sonra elde edilen ganimetten Badat'a hediyeler gndermeye ve fe tihnamelerinde kendisini bu inancn bir savas olarak gster meye dikkat etmitir (Mercii 1987: VI/254-55). Sultan Mahmud'un lmnden sonra Gzneliler, nemini kaybetti. Ancak Abbas halifeleri ile ilikiler eliler ve nmelerle srd. Mesel, Abbas halifesi, Mahmud'un yerine olu 1. Mes'ud'un gemesini tasdik etmi, Mes'ud halifenin menruyla, babasndan kalan btn lkelere sahip oluyordu (Mercii 1992: 46). Hatta Mes'ud, halifenin destei ile kardelerine kar daha imtiyazl hale gelerek iktidann salamlatrd. Abbas Halifesi el-Kadir Billah Kasm 1031 tarihinde l m, yerine olu, veliaht Kaim Biemrillah gemiti. Yeni hali fe. Sultan Mes'ud'dan biat almak iin bir yaknn eli gnder miti. Sultan Mes'ud bu eliyi Belh ehrinde huzuruna kabul et-

56

OSMANLILARDA HLFET

ti. Daha sonra sultan, Gazneli devleti ileri gelenleri ile Abbas elisinin de katld bir merasimle Belh Camii'nde Halife elKim Biemrillah adna hutbe okuttu (27 Aralk 1031). Mes'ud birka gn sonra bir merasimle yemin ederek yeni halifeye biat etti. Ve bu hususta ileri srd artlar yazl olarak eliye veril di. Abbas elisi halifeye gnderilen Gazneli eliler ile Badat'a dnmek zere Belh'den 9 Ocak 1032'de ayrld (Mercii 1987; VI/263). Bu cmleden olarak, her halife deiikliinde yukanda bahsettiimiz biat merasimleri tekrarlanmtr. Her ne kadar Abbas halifeleri siyas adan mstakil sultanlklar zerinde et kili deilse de manev olarak tesirini srdrmtr. Abbas halifeleri Sultan Mes'ud'dan sonra dalma dne mine giren Gazneliler'in faaliyetleri ile sultanlann Hindistan'a ynelik fetihlerini yakndan takip etmilerdir. Abbslerin varl , Gaznelilere manev olarak g kayna olmutur. likiler Gazneliler'in yklna kadar eliler ve nameler baznda devam edecektir. c) Seluklular Seluklular tarih sahnesine ktklan dnemde, slm dnya s byk bir danklk iinde idi. Abbas mparatorluu iinde pek ok teekkl ortaya kmt: Tunus'da Ziri Oullan (9721148) Cezayir'de Hammad Oullan (1007-1152), Msr'da Fat mler (910-1171), Arabistan'da Zbeyd'de Necah Oullan (10211159), San'a da Suleyh Oullan (1037-1098), Halep'te Merdas Oullan (1023-1079), Musul'da Ukeyl Oullan (997-1097), Diyarbekir'de Mervan Oullan (1012-1150), Trkistan'da Kara hanllar (932-1212), Grcan'da Zeyar Oullan (928-1077), Cenu b ran ve Irak da Bveyh Oullan (932-1055), sfahan ve Hamedan'da Kkeveyh Oullan (1007-1051), Ruyan'da Padusyan Oullan (951-1174), Afganistan'da Gzneliler (969-1182). Abbas mparatorluu'nun bu surette paralanmas slm

TRK-ISLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

57

lemini iktisad, sosyal ve din bir anari iinde brakt. Bu d nemde yaanan siyas, iktisad ve sosyal bunalmlarn yannda dankln en nemli sebeplerinden biri de slm dnyasnda ki mezhep kavgalardr ki, Abbas mparatorluu iinde ikinci bir halifenin (Fatm Halifelii) ortaya kmasna sebep olmu tur (Gnaltay 1943: 67-77). Bu dnemde Ouz Trkleri Seluk Bey'in liderliinde slmiyeti kabul etmi, nce Maverannehr'de sonra da Hora san'da hzla oalarak, Gazneliler'e kar verdikleri Nes, Serahs ve Dandanakan savalar sonucunda istiklllerini kazan mlard (Turan 1980: 96-100). slm dnyasn yaad siyas, sosyal, iksad ve kltrel kntden, bu srada tarih sahnesine kan Seluklular kurtar mtr. slm ftuhatlarn ateledikleri gibi hal ordularna kar durarak, slm lemini korudular. (Turan 1984: 98-104). Seluklular ile Abbas halifeleri arasndaki ilk nemli iliki Dandanakan zaferi sonrasndadr. Turul Bey, "Sultan" iln edildikten sonra, etraftaki hkmdarlara fetihnameler gnde rirken bir elilik heyetini de Badat'taki Abbas halifesine gn derdi. Halife'ye gnderdii fetihnamede, "Sultan Mahmud ve Mes'ud'un kendilerine yaptklar zulme son verdiklerini ve ga zalara devam edeceklerini bildiriyordu. Aynca, "Seluk OuUannn eskiden beri halifelie sadk bulunduklanm" yazyordu (Turan 1980: 106). Bu dnemde Abbas halifesi Seluklu sultanna cevap ve rebilecek durumda deildi. nk Abbas mparatoriuu para lanm, meydana gelen buhrandan istifade eden iler galip karak, Badat' ele geirmiler, halifeyi esir duruma drm lerdi. Seluklular Abbsler'in paralanmasndan sonra hibir s lm devletinin yerini dolduramad Snn slm' temsil etmi-

58

OSMANLILARDA HLFET

tir. Seluklulann glenmesi, ftuhatn genilemesi Abbas merkezine hakim olan i Bveyhlerinin huzursuzluunu artr yor, Snn-i mcadelesi iddetleniyordu. Abbas Halifesi Kaim Biemrillah onlara kar Turul Bey'in yardmna mracaat edince hava bsbtn gerginleti. Badat'ta, Bveyhler'in reisi Arslan Basasiri atmay balatt gibi, Msr'daki Fatm halifesi de Badat halifesini ortadan kaldrmak iin hareketi geniletti. Mcadele Msr ve Suriye'ye de sirayet edince halife, Turul Bey'e eli gndererek srarla Badat'a davet ederek kurtanimasn istedi. Turul Bey 1055'de Badat' asilerden temizlemek ve M sr'daki Fatm halifesini ortadan kaldrmak iin sefere kt. Bu nu Badat nlerine geldiinde halifeye yazd mektubunda yle ifade ediyor: "Hz. Muhammed'e hizmetle eref kazanmak, takdis edilmek ve bizzat hacca giderek yollar amak, sileri tenkit eylemek ve Msr ve Suriye aknlar (i Fatm ler) ile savamak arzusunda" olduunu belirtiyor ve Badat'a girme msaadesini istemek su retiyle de halifeye sayg ve nezaketini gsteriyordu (Turan 1980: 106). Turul Bey Badat'a girerek, ehri silerden temizledi. B veyhlerin hkimiyetine son verdi. Daha sonra Irak'n kuzeyin de^ de mcadele ederek ileri hkimiyet altna ald. Turul Bey'e 1058'de Badat'ta yaplan bir merasimle ta giydirildi. Bu ta merasiminde Turul Bey, halifeye Peygamberin halefi olmas mnsebetiyle saygsn sunarken, halife de sultana sl miyet'e hizmetlerinden dolay tebrik ve teekkr ederek, onu "Dnya Sultan (ark ve Garb)" iln etti. Turul Bey'e "Rkn'd-Dn" ve "Kasm Emru'l-Mu'minn" (halifenin orta) l kaplarn tefviz etmitir (Turan 1980: 135). Bu karlkl gr-

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

59

meler ve faaliyetler Seluklular ile Abbas halifeleri arasnda manev ba artrd gibi dayanma meydana getirmi (Turul Bey halifenin kz ile evlenecektir), Abbasler son huzuriu dne mini yaamlardr. Bundan sonra Seluklu sultanlan ile Abbas halifeleri ara sndaki ilikiler artarak devam edecektir. Halifeler manev ola rak fetihlere destek olurken. Sultanlar da kazandklan her za ferden sonra elde edilen ganimetten pay ayrarak halifeye gn derecektir. Halife sultanlara ayrca hil'at, menur, ber'at, at ve koum takmlar gibi hediyeler ile unvan ve lkaplar tevcih ede cektir. Alparslan'n tahta gemesi zerine halife Alparslan nam na hutbe ve du okuttuktan sonra saltanatn tasdik ve nvanlann tefviz etti. Kl kuatmak maksad ile de eli ile birlikte menur, sancak (liva) ve hil'atlar gnderdi ki, o zaman Sultan Nahcivan'a gelmiti (Turan 1980: 149). Alparslan 1064'de kt Kafkasya seferi sonucu nemli, kalelerden olan Ani kalesini almas zerine Halife Ka'im Biem rillah Sultan' tebrik iin eli ve mektup gndererek kendisine "Eb'l-Feth" (Fethin Babas) lkabn verdi. (Turan 1980:156). Malazgirt muharebesi ncesinde Alparslan'n muzafferiyeti iin halifenin hazrlad du metni; "Allahm slm sancam ykselt... Sultan Alparslan'n senden istedii yardm esirgeme... Senin diriini erefli ve yce tutabilmek iin onu desteinden mahrum etme. Ordusunu meleklerinle destekle, niyet ve azmini hayr ve baar ile neticelendir. nk O, Senin rzan iin ra hatn, terketti, mal ve canyla buyruklarna uymak iin Sen'in yoluna dt... Ona zafer ksmet eyle." btn camilerde okundu. Bu du btn slm mescidlerinde okunurken, Alparslan ve ordusunun bunun heyecann yaa mas bu dnemdeki ilikilerin yaknln gstermesi bakmn-

60

OSMANLILARDA HlLFET

dan nemlidir. Alparslan, Malazgirt zaferini bata halife olmak zere, her tarafa fetihnameler gndererek mjdelemitir. Halifeye gnde rilen fetihnameler 12 Eyll 1071 (13 Zilkade 463) gn Ka'im Biemrillah tarafndan sarayda toplanan btn devlet erkan ve bykleri nnde merasim ile okunmu ve tebrikler yaplmtr. Fetih Badat'ta anna layk olarak kutlanmtr. Alparslan Hemedan'a dnnce halifenin elisi pek ok hediyelerle geldi. s lm'n zuhurundan beri byle bir zaferin kazanlmad kanati bu srada belirtilmitir (Turan 1984: 33). Alparslan'n ehdet haberi Badat'ta duyulunca, bir hafta matem iln edildi. Halife kard emirnamede (tevki). Sultann slmiyet'e yapt hizmetleri belirtiyor, halk mateme davet ediyordu. Halife ve veziri sarayda taziyeleri kabul iin matem merasimine oturmu. Sultann hemiresi, halifenin zevcesi ken dini yerlere atm; Badat arlan bir hafta kapal kalmtr (Turan 1984: 35). Alparslan'dan sonra yerine olu Melik ah geti. Halife de, mtad ve manev otorite olarak. Melik ah'n saltanatn tasdik eden ahidnme ve sanca Badat ahnesi Sa'd'ddevle Gevher Ayn ile birnkte gnderdi. Bu dnemde Seluklular'n hkim olduu lkelerde hutbe ler Seluklu Sultan ve Abbas halifesi adna okunuyordu. M sr'daki i Fatm halifesinin faaliyetleri de devam edecektir (Turan 1980: 203). Yine bu dnemde Seluklu sultanlar kazan dktan zaferlerden ve taht deiikliklerinde olduu gibi veliahd tayinlerinde de halifeye danyorlar, onlann tasvib ve tasdikini de alyorlard. Sultan Melik ah 1087 Martnda Badat'a gitti. Bu gidii nin iki amac vard. Bunlardan birincisi kznn halife ile evlen dirme merasimine katlmak. kincisi ise, halifenin kendisi iin

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

61

hazrlad ta giyme merasimine katlmaktr. Bu merasimde halife; sultana ta giydirdi, kl kuatt ve bu kuatt iki kl ile zaferler kazanmas iin du etti. Bundan sonra sancak ve at hediye etti. Bu tarih ta giyme ve k l kuanma merasimi bittikten sonra sultan, 26 Nisan 1087'de byk bir debdebe iinde ve bayraklaria yolcu edildi (Turan 1980: 209). Osman Turan (1980: 219) Byk Seluklu lar'n paralanmasnda Abbas halifeleri ile sultanlarn arasn daki siyas mcadelenin rol oynadn kaydetmektedir. Buna gre; Melik ah halifeden torunu Cafer'i hilfete veliahd tayin etmesini isteyince, halife ile aralar almtr. Melik ah on gn iinde Halife Mukted'nin Badat' terketmesini istemi, ancak sultan dokuzuncu gn zehirienerek lmtr. Melik ah'n lmyle Seluklu imparatorluu paralanacaktr. Seluklu-Abbs halifeleri arasndaki ilikiler Melik ah'n oullan zamannda da srmtr. Mehmed Tapar ile Berkiyaruk'un anlamalann salamaya alan halife, hallara kar Mehmed Tapar' destekleyecektir (Turan 1980: 231-36). Halife, Mehmed Tapar'n lmnden sonra Horasan'da Seluklu tahtina kan Melik Sancar'n sultanln tasdik etmi tir. Sancar "Sultanu'l-'zam" sfatyla siyas, halife de din oto rite olarak devrin hkmdariarna fermanlar, unvanlar ve sair hkimiyet sembolleri gndermilerdir (Turan 1980: 237-38). Sancar hkmdariin "Biz cihan padiahln cihan pa diah babamz (Melik ah)'dan ve verdii sancak ile halifenin dedesinden mrs aldk" (Turan 1980: 2-40) eklinde ifade et mektedir. Abbas halifesi ile bu tarz mnsebetler Byk Seluklu topraklannda kurulan devletler olan, Irak, Kirman, Suriye, Anadolu Seluklulan ve beyliklerie devam etmitir. Misl ola rak; rak Seluklu sultan Mahmud, nce kardeleri ile sonra

62

OSMANfLILARDA HtLFET

Badat halifesi ile mcadele etmitir. Bu durum devletinin za yflamasna yol amtr (Turan 1980: 250). Byk Seluklular'n paralanmasndan sonra Abbas hali fesi de gcn kaybedecektir. Binenaleyh Erzurum'da Saltuklular, Azerbaycan'da ldenizoullan, Ahlat'ta SkmenouUan, Fars ve Musul Atabeyleri'nin, bazen halifeye bazen de bulunduklan blgedeki Seluklu beyi adna hutbe okutmalar sultan lar ile halifeler arasndaki siyas g mcadelesini hzlandrd (Turan 1980: 252-54). 1- A n a d o l u Seluklular ve Beylikler Byk Seluklu mparatorluu'nun paralanmasndan son ra Seluklu hanedan mensuplarnn kurduklar devletler arasn da en uzun mrl ve mull olan Anadolu Seluklulandr. Anadolu Seluklular, Bizans mparatorluu'nun elinde bulu nan topraklarda Fetih hareketlerine (cihd) giritiklerinden Ab bas halifesi iin ayr bir nem tayordu. Sleyman ah, znik ve zmit'i aldktan sonra Iznik'i payi taht yaparak devletini kurdu. Bunun sonucu olarak Sley man'n Fatm halifesini tanmasn ve ilikilerini nlemek iin, Abbas Halifesi Kaim Biemrillah menur, hil'at ve sancak gn dermek suretiyle, Sleyman'n saltanatn tasdik ve iln etti. Ayrca onun bu suretle "Sultan Sleyman ah" olduu yani "Sultan" ve "ah" lkaplarn ald rivayet edilegelmitir. Anadolu Seluklu Sultan Sleyman'a "Melik" unvann tevcih eden Melik ah da Snn Abbas halifesi gibi, Fatm ha lifesini tanma gerei duyan Sleyman ah'n i Fatmler ta rafna kaymamas iin bu istikll hareketine bir mddet ses karmayacaktr (Turan 1984: 62-65). Ancak Sleyman ah'n, kendi ailesinin siyas geleceini dikkate alarak, aradaki siyas rekabet dolaysyle Byk Seluklular'n tand Abbas halife sinin rakibi i Fatm halifesini tanmas. Byk Seluklular ile

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

63

arasnn iyi olmadn gsterir. Nitekim Sleyman 1083 yln da Tarsus, Adana, Manisa, Anazarba ve btn ukurova bel delerini ele geirince. Kad tbn Ammar' Fatm halifesine gn dererek bu yeni beldeler iin halifeden hatib ve kad gnder mesini istedi (Turan 1984: 69). Bu Snn-i hilfet mcadelesi mnsebetiyle, Abbas halifesi Anadolu Seluklulanna ayr bir nem vermitir. Bu dnemde bir hkmdann "Melik" unvann tayabil mesi iin halifenin ve Byk Seluklu Sultan'nn tefvizleri ge rekiyordu (Turan 1984: 195). Byk Seluklular'n yklmas ve hal seferleri slm dn yas iin buhranl yUann yaanmasna sebep olmutur. Bu da nklk iinde kurulan devlet ve beylikler ile Abbas halifeleri arasnda ilikiler, byk lde kopuktur. Hkmdarlar halife den berat talep etmise halifeler de bu isteklere cevap verecek lerdir. Byk Seluklular'n ykld bu dnemde, Anadolu'nun fethi slm leminde olduu kadar Abbas halifesini de sevin ce bodu. Sleyman ah'dan beri byk lde kopuk olan Anadolu Seluklu-Abbs ilikileri II. Kl Arslan'n Bizans'a kar kazand Miryokefelon zaferi sonucunda tekrar balad. II. Kl Arslan Halife Musta'zi'ye bir fetihname gndererek zaferi haber verince, bu haber Badat' sevince bomutur. Halife haberi "slm lkelerinden beklediimiz uurlu zafer haberleri geldi" eklinde ifade ederek bildirmitir. Camilerde hatipler, halifenin bu mjdesini halka bildirecek, halife ve ha tipler slm askerleri iin du edeceklerdir (Mercii 1992: 127; Turan 1984: 210). II. Kl Arslan'n lkesini oullar arasnda paylatrma sndan sonra lkede yaanan kriz 11. Sleyman ah (11961204) ile sona erdirildi. Halife kendisine "Sancak, tr ve Sultan" unvan ile birlikte "Sultan'l-khir" lkabn tefviz et-

64

OSMANLILARDA HLFET

misti (Turan 1984: 250). I. Gyaseddin, Keyhsrev'den sonra tahta geen olu zzeddin Keykvus clusunu bildirmek zere, halifeye bir eli gnderdi. Halife de sultann hkimiyetini tasdik etti. Esasen Anadolu Seluklulan ile Abbas halifeleri arasndaki ilikiler yu karda bahsettiimiz nedenlere binen kopuktu. Bunun iin Izzeddin'in bu istei mhim bir gelime olarak deerlendirilecek tir. nk Abbas halifeleri Byk Seluklulara hkimiyet tev cih ederken, Seluklular'a bal olan emir ve melik gibi kk hkmdarlara hkimiyet tevcihlerini de mterek yapyorlard. Sultan Sancar'n lmnden sonra, hilfet ve saltanat makamlan arasnda mcadele balam ve neticede her iki otorite de sarslmtr. Byk Seluklu Sultanlan kudretini kaybedince Ab bas Halifesi Nsr-LidiniUah hilfetin madd-maneV otoritesini ykseltmek iin byk mcadeleler yapacaktr. Halife, ilk ola rak "Ftvvet" tekiltn kurarak btn slm hkmdarlann halifelik makamna ve ahsna balamaa alm, onlara menurlar ve ftvvet elbiseleri gndermiti. Onlar da bu ma nev destekle mevki ve kudretlerini artrmaa almlard (Tu ran 1984: 297). zzeddin Keykvus da halifeye eli gndererek onun hkmiyet tevcihini kazand. Karlkl hediyelemeler yapld. Halife Nsr kurduu "Ftvvet" tekiltna girmek talebinde bulunan zzeddin Keykvus'a bir saltanat menuru ile biriikte siyah bir imame zrhl elbise, kam ve nallan altun bir katn hkimiyet almeti olarak gnderdi; en-Nsr, Trklere ve Seluklulara mahsus olan Trke "nan, Bilge, Kutlu" lkaplann sultan iin kullanarak; onu Ftvvet tekiltna aldn bildirmi, bu nun artlanna ve mukaddes hilfet makamna balanmasn is temitir. Aynca sultana yukandaki hediyelere ek olarak bir f tvvet alvar da gndermitir (Turan 1984: 298).

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

65

Halife ile iliki zzeddin'den sonra Aleddin Keykbad d neminde de devam etmitir. Sultann tahta getiini renen Halife Nsr hkimiyet almetlerini Konya'ya gndererek, Payitaht'ta yaplan merasimle saltanatn tasdik etti (Turan 1984: 330). Bu 'merasimler, her ne kadar siyas gden yoksun olsa da halifeye ballk izleri tamaktadr. Aleddin Keykbad dneminde halife ile ilikiler daha da sklat. Halife Nasr Seluklular'dan Moollar'a kar yardm taleb etti. Aynca doudan hzla yaklaan Mool tehlikesine kar etraftaki tm slm hkmdarlann birlemeye davet etti. Aleddin Keykbad'dan da asker yardm istedi. Aleddin'de ayn amaca ynelik olarak gayret gstermitir. Halife Nsr'm Mool istils tehlikesine kar istedii 2000 kiilik asker g yerine Sultan bir yllk erzakyla 5000 sekin sipahi gndere cektir. Ancak Mool tehlikesinin getiini dnen veya bu sekin kuvvetten ekinen halife, kuvvetleri geri gndermitir. Halife Nsr'm Moollar'a kar kurmak istedii ittihd ve ittifak, Aleddin Keykbad kurmaya alm, ancak Harzemah hkmdannn saldrs ve Eyyubler ile kan snr mcade leleri yznden baaramamtr (Turan 1984: 363-83). Aleddin Keykbad'n lm hem Anadolu Seluklulan hem de Abbas halifesi ve slm lemi iin felket olmutur. Mool istils Anadolu Seluklulan ile Abbslerin sonunu getir mitir. Abbas halifeleri ile ilk Trk-slm devletlerinin yannda Seluklular'n paralanmasyla ortaya kan Beylik ve Atabeylik mahiyetinde olan Salgurlular, lldenizliler, Danimendliler, Saltuklular, Artuklular, Mengcekler ve Ahlatahlar gibi siyas teekkller ile az ya da ok, msbet ya da menf ilikiler olmu tur. Mesel: Abbas Halifesi el-Mstez Biemrillah, 1180 yln da ldkten sonra yerine olu en-Nsr geti. Yeni halife en-

66

OSMANLILARDA HLFET

Nasr hilfet makamnn eski gcne kavumas iin mcadele leriyle bilindiini kaydetmitik. En-Nsr biat almak iin her ta rafa eliler gnderdi. eyhu'-uyh Sadreddin de Atabeg Pehlivan'a eli olarak gnderildi. Ildenizliler Atabeg'i nce yeni halifeye biat etmedi. Sadreddin bunun zerine kaba szler sy ledi, hatta askerierine onun huzurunda; "O, Emiru'l-M'minn'e biat etmedike, siz de ona itaat etmek mecburiyetinde deilsiniz, hatta onu emirlikten azletmeniz ve onunla savama nz gerekir" dedi. Bunun zerine Pehlivan, biat etmeye ve hali fe en-Nsr adna hutbe okutmaya mecbur kald. ldenizle hakknda: Atabeg Cihan Pehlivan'm halifelii

"Halifelerin dnya sultanlarn himayelerinde bulundu ran ilerin en gzeli, hareketlerin en by olan hut be ve imamlk ile megul olmalar; hkmdarl ve ci han hkimiyetini sultanlara brakmalar lzmdr" grlerini ileri srdn daha nce tarihi Ravend'den kay detmitik (Mercii 1988: VIII/93). Esasen bu olay bile her halife deiikliinde mevcut slm hkmdarlarndan, gnderilen eli ler vastasyla bat alndn, halifenin manev otoritesinin oldu unu ve etkinliini gstermesi bakmndan enteresan grn mektedir. Seluklu topraklarnda ortaya kan bu kk siyas teek kllerden Danimend Oullan ile Abbas halifesinin ilikileri, bu beyliin konumu itibariyle ayn bir nem arzetmitir. Dani mend Gazi Beylii kuruluundan itibaren Abbas halifelerine ballklarn srdrmlerdir. Danimend Ahmed Gazi Anado lu'nun fethine girmeden nce halifeye eli gnderip izin ister. Halife Danimend Gazi ve arkadalarna, nce Antakya, Akk, Trablus ve Kuds ehirlerinin bulunduu Suriye ve Filistin lke lerini kurtarmay tavsiye ederse de bir sre sonra onlar hil'at

TRK-SLM DEVLETLERNN HALHELKLE LKLER

67

ve sancak ile Battal Gazi ve Ebi Mslim bayraklar ile gnderir (Turan 1984: 123). Bunun zerine Danimend Gazi ve gaza arkadalan ok ynl olarak Anadolu'nun fethine ynelirler. Abbas halifesi, Hal Seferleri srasnda Anadolu Seluklulannn mcadelelerini yakndan takip ettii gibi Artuklu ve Danimendliler'in faaliyetlerini de ayn ekilde takip edecektir. Danimendli Emir Gazi'nin Hallar'a kar byk basanlar ka zanmas zerine Abbas Halifesi el-Msterid ve Sultan Sancar tarafndan kendisine "Melik" unvan tevcih edilmitir. Ancak Emir Gazi, bu unvann tevcihi merasimi yaplmadan ld ve yerine geen olu Muhammed "Melik" iln edildi (Mercii 1991: 120). Netice itibariyle, Trkler'in slm dinine girmesiyle bala yan Trk-halifelik ilikileri Trk-slm devletleri ile, Badat Ab bslerinin 1258 ylndaki Hulgu komiutasndaki Moollarca yklmasna kadar devam etmitir. 2. Harzemahlar Byk Seluklu Sultan Sancar'n Harzem valisi Harzemah Muhammed'in olu olan Aleddin Atsz tarafndan kurulan Harzemahlar ile Abbas halifeleri arasndaki ilikiler, Horasan Seluklularnn siyasetlerinin bir devam olduklar iddialan ol mas mnsebetiyle iyi deildi (Cveyn 1988:11/10-12). Harzemah l Arslan zamannda Halife el-Muktef ile arala rndaki soukluk az da olsa giderilmeye alld. Siyas hkimi yet kurmak isteyen Abbas halifesi ile Byk Seluklu davasn gtmeleri yznden Harzemahlar'n aralan ald. Daha sonra Halife Nsr Harzem hkmdan Aleddin Teki'e eli gnde rerek kendi hkimiyetini tanmasn istedi. Teki bu istei kabul etmeyince sultan ile halifenin arasndaki anlamazlk iyice orta-

68

OSMANLILARDA HLFET

ya kt. Teki, halife zerine yryerek Hemedan nnde hali fenin ordusunu yenmi, Irak'ta hkimiyetini kurmutu. Bunun zerine Halife en-Nsr Harzemahlar'n kudretini tasdik etmi tir. Halife, Aleddin Teki'e Horasan, Trkistan ve Irak'n sal tanat menuru gndermesine ramen mcadeleler devam ede cektir (Cveyn 1988: 11/99). Halife en-Nsr'n Harzemah h kmdar Teki'i ortadan kaldrmas iin Kara Htay hanlanna ve Gur sultanlanna nmeler gnderdiinin ortaya kmas, Harzemah-Abbs halifesi arasndaki ilikiyi, Muhammed Har zemah zamannda kopma noktasna vardracaktr. Bu durum Harzemahlar'n yklmasnda nemli millerden biri olacaktr (Cveyn 1988: 11/99-101). Aleddin Muhammed'den sonra Harzemah hkmdan olan Celleddin'i Anadolu Seluklu Sultan'nn Yassemen'de yenmesi zerine, halifenin Aleddin Keykbad' tebrik iin bir elilik heyetini gndermesi, zaferini kutlamas HarzemahAbbs mnsebetlerinin niha durumunu gstermesi bakmn dan nemlidir (Turan 1984: 374).

C. M I S I R - S U R Y E ' D E K U R U L A N T R K - S L M D E V L E T L E R N N HALFELKLE LKLER a. Tolunoullan: Harun er-Red'in (786-809) oullan zamannda iddetle nen Arap-Acem mcadelelerini bertaraf etmede Abbas halife leri kendilerini destekleyecek bir gce ihtiya duymalan zeri ne, Trkleri devreye soktular. Ksa zamanda 30 binlerie ifade edilmeye balanan Trkler, Halife Mu'tasm zamannda en nemli g haline geldiler (Yldz 1980: 77-80). V e devletin idar mekanizmasnda nemli mevkilere atanmaya balandlar. Bu grevlere atananlardan iki tanesi Tolunolu Ahmed ve Mu-

TRK-tSLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

69

hammed el-lhd idi. Bunlar Abbas tmparatorluu'nda en nemli valilik olan Msr valiliine atandlar. Tolunolu Ahmed'in Msr valisi atand srada Abbas ha lifeleri eski gcn kaybetmilerdi. Komutanlar aras ekime olduu gibi, valiliklerin atanmasnda da bunlann sz geerliy di. Msr valiliine atanan Ahmed, Halife el-Mtezz'in veliahdlan arasndaki anlamazlktan istifade ederek bamszln iln etti. Tolunolu Ahmed'in halefleri devrinde (884-905) Toluno ullan devleti ile Abbasler arasnda zaman zaman mcadeleler olsa da ilikilerin dostane olduu grlmtr. Esasen bu d nemde Abbasilerden aynlan devletlerin tam olarak koptuklan sylenemez. nk bunlan siyas ve asker olarak itaat altna alamayan halifeler, imparatorluk iinde devlet grevlileri veya birtakm hanedanlar tarafndan kurulan devletlerin mstakiUiklerini tanyarak, onlara gnderdikleri hil'at, menur gibi birta km mstakillik almetleri ile manev nfuzu altnda tutmular dr (Kopraman 1987: VI/55-69). Tolunoullan Devleti (868-905) zamannda Msr'n ban dan be hkmdar geti. Son hkmdar eyban b. Ahmed'in baa gemesiyle balayan taht mcadelesinden istifade eden Badat Abbas ordusu bu hanedana son vererek Msr'da hki miyeti tekrar salad (Mercii 1992:8). b ) hidler Tolunoullan'nn yklmasndan sonra Msr'da ortaya kan meseleler burada kuvvetli bir hkmetin gerekliliini orta ya kard. Abbas halifeleri kendi hilfetlerine rakip olarak ba tda ortaya kan i Fatmlere kar Msr'n ynetimine daima nem vereceklerdir. Suriye'deki Bedev hanedanlann kardk lar kanklk sonucunda vezir ve blge mfettiinin destei ile Muhammed b. Toga Suriye valiliine ilve olarak Msr valisi

70

OSMANLILARDA HLFET

tayin edildi. Bundan sonra Vali Toga kuvvetli bir ordu ve do nanma sayesinde Fustat'a girdi (935). Bylece Ihid devletinin temellerini atarak Msr'n kark durumuna son verdi (Mercii 1992: 10). Bata hid Muhammed olmak zere Ihdler ile Abbas halifeleri arasndaki mnsebetler dostane bir ekilde srd. Muhammed Toga halife Rz'den "Ihid"'** unvann ald. Bu ilikilerin dostane srmesinde halifenin de otoritesini byk l de kaybetmesi, hilfetini devam ettirebilmek iin Toga'a ih tiya duymasndan kaynakland dnlebilir. kanklklar dolaysyla Muhammed Toga'dan yardm isteyen Halife er-Rz Billah O'nun Msr'a davetini kabul etme mi ancak bu devletten ok memnun olarak, Msr valiliini T o ga'a ve oluna brakmtr (Kopraman 1987: VI/209). hid-Abbs ilikilerinde, Abbas halifelerine Msr ve Suri ye camilerinde hutbe okunmas ve hidlere de kendilerinin Suriye ve Msr'daki hkimiyetlerinin halifeler tarafndan tann mas yetmitir. Neticede her iki taraf birbirinden memnun kal mlardr (Kopraman 1987: \/I/210).

c) Eyyubler
Eyybler'in tarih sahnesine klan Esedddn rkh'un Msr seferleriyle balamaktadr. Hal saldrlanna kar Msr Fatm Halifesi el-Azid, Musul Atabeyi Nureddin Zengi'den yar dm talep etti. Nureddin, rkh komutasnda bir orduyu M sr'a gnderdi. Hallar Kahire'den kanidktan sonra, rkh Fatm halifesince vezarete atand. rkh'un lmnden sonra Fatm vezretine Salhaddin getirildi.

*) hd; Prens veya hkmdar anlamnda Farsa bir unvandr. Sod ve Fergna'nn ranl hkmdarlar tarafmdan kullaulmhr (Mercii 1992:10).

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

71

Trk daresine kar olan ve Fatm halifesini kontrollerine alan Sudanl ve Ermeni birliklerini ortadan kaldran yeni vezir Salhaddin, Msr'da tam hkimiyetini kurdu. Nureddin'in, iste i zerine, Msr'da el-Azd'in lm ile, Fatm hilfetine son verildi. Bylece Msr'da tekrar Abbasler adna hutbe okunma ya baland (een 1983: 37-8). Bunun sonucu slm dnyasn da mezhep ayrlna dayal olarak ortaya kan halifelik kuru mundaki ikilik siyaseten ortadan kaldrld. Nureddin'in lmnden sonra Zengililer ile de ban ko paran Eyyb hkmdarnn Abbas Halifesi el-Mustaz tarafn dan Suriye ve el-Cezre zerindeki hkimiyeti tannd. Bununla ilgili takld (temliknme) 6 Mays 1175 tarihinde Hama'da bu lunan Sultan'a geldi. Salhaddin bundan sonra istikllini iln edip kendi adna hutbe okutup, para bastrmaya balad (een 1983: 44). slm dnyasnda Abbas halifesi adna hutbe okunan lke nin gerek sahibi halife saylyor, hkmdarlar ve sultanlar onun adna hkimiyet hakkn kullanyorlard. Hilfete bal topraklardaki bir hkmdann hkimiyetinin meruluk kazan mas iin, halife tarafndan onun hkmdarlnn tannmas gerekiyordu. Halife bir hkmdara yeni bir mlk edinme sal hiyetini (takld'ini-menrunu) verirse, bu takld'in halk zerin de ve o yerin hkimiyetinde rol byk oluyordu. Bu sebeple hkmdarlar halife ile ilikilerine byk nem veriyorlar, ken dilerini onun hizmetkn sayyorlard. Salhaddin halifeye gn derdii btn mektuplarda kendsi iin "hizmetknnz" ifadesi ni kullanmtr (een 1983: 52). Salhaddin, Nureddin'in salnda Abbas halifesi ile olan ilikilerini onun vastasyla yrtyordu. Msr'da Nureddn'in naibi olarak hkm sryordu. 567 H./1171 M.'de Fatm hi lfeti ortadan kaldnlnca Abbas Halifesi el-Mustaz elileri va stasyla Salhaddin'e hil'atler ve hkmdarlk almetleri gn-

72

OSMANLILARDA HLFET

derdi. (10 Receb 567/8 Mart 1172). Nureddin'in lmnden sonra da, Salhaddin'e sahip olduu ve Nureddn'in elindeki topraklann takld'i ile hkmdarlk almetleri gnderdi. Yukar da bahsettiimiz gibi, O'nun "El-Melik en-Nsr" unvann 6 Mays 1175'de tasdik etti (een 1983:53). Salhaddin, Halife el-Mustaz'nin lmnden sonra yerine geen olu Halife en-Nsr ile de birka istisna anlamazlk d nda iyi mnsebetlerde bulundu. Bunda da Sultan'n Orta Dou'da slm birliini ve hkimiyetini yeniden kurma gayre ve baanlan etkili olmutur. Salhaddin'in lm zerine olu el-Melik el-Afzal onun atn, zrhn, miferini, klcn, grzn ve dmanla karlama annda yannda ve zerinde tad b tn eyay halifeye gnderdi (een 1983: 56). Eyyubler ile Abbas halifeleri arasndaki mnsebetler, Sa lhaddin'in halefleri zamannda da devam etti. Halifenin varl , manev destei hallara kar Eyybler'e g verecektir. Moollar'n Abbas topraklanna ynelmesi zerine Abbas Halifesi el-Muntasr Eyyblef'den yardm isteyerek Moollar'a kar bir ittihad kurma teklifinde bulundu. Bu teklife Eyyubler olumlu cevap vermitir. Daha sonra Abbas Halifesi el-Mustasm, Moollann Hulgu komutasnda rak'a yaklamakta oldu unu iitince. Yakn Dou'daki Mslmanlann Moollar kar snda birlemelerini salad. Halifenin tavassutu ile Suriye'deki Eyyubler ile Msr'daki Memlklar arasnda 1253 Nisannda bir muahede imzaland (Kopraman 1987 : V I / 446). Bu ittihad ge niletilmek ilendiyse de baanl olmad (een 1987: VI/392). Eyybler'in Msr'daki hkimiyetlerine 1250'de son vere rek kendi devletlerini kuran Memlklar devrinde, Msr ve slm tarihini ilgilendiren konumuz asndan en mhim olay Abbas hilfetinin Kahire'de ihya edilmesidir. slm leminde 1258'de Badat'n igali ve Abbas hilfetinin ykl ile ortaya kan

TRK-SLM DEVLETLERNN HALFELKLE LKLER

73

manev boluk bylece doldunlmutur. Bunu 1262'de Mem lk Sultan ez-Zahir Baybars gerekletirecektir (Kopraman 1989: 6). d) Memlkler: Memlkler'ce Msr'da 1262 ylnda tekrar ihya edilen Ab bas halifelii, Memlkler'in glgesinde tekiltlandklan iin, slm alemince pek fazla kabul grmemi, ruhan bir hilfet grnm arz etmitir. Memlkler'in gayretleri ile Osmanllar ve Tuluklar gibi birka slm devletince tannan Msr Abbs lerinin varlndan slm leminin byk ounluu habersizdi. Memlkler ile birlikte lhanllar'a kar mcadele eden, Altnordu Devleti'nin ilikileri halifeden ok Memlkler'ledir. Altnordu'nun yklndan sonra bu lkede ortaya kan Kazan (14731552), Kasm (1445-1681), Astrhan (1466-1556) ve Knm (1441-1783) hanlklan Msr'da kurulan Abbasler ile iliki kura mamlardr. Bunlarn ilikileri daha ok Osmanllar ile olacak tr. Anadolu Seluklulan'nn yklmasndan sonra Anadolu'da kurulan Beylikler ile. Dou Anadolu'da kurulan Karakoyunlu, Akkoyunlu Devletleri ve Orta Asya'da Timur devletinin ve ni hayet bu devletin yklmas ile, burada ortaya kan hanlklann Msr Abbas halifeleri ile ilikilerini (var mdr, yok mudur) tes pit etmek mmkn olmamtr. Bu konuda yaplan aratrma lar, zikredilen blgelerdeki teekkllerin Msr Abbas halifesin den habersiz olduu eklindedir (Amold 1950: IV/151). Msr'da Abbas hilfetini, tekrar ihya ederek onun manev nfuzunu si yas amala kullanmaya alan Memlklar ile Abbas halifeleri nin ilikilerini yukanda deindiimizden burada tekrar ele al madk.

HLAFETN OSMANLILARA GE ve SLM KAMU OYU

ikinci Blm

A . 1517'YE K A D A R O S M A N L I D E V L E T ve H A L F E L K L E LKLER Osmanl Devleti'nin kumculan olan Osman Bey ve olu Orhan Bey zamanlannda cuma ve bayram hutbelerinde padi ahn adndan nce Konya'da bulunan Seluklu sultan ile Ka hire'deki Abbas halifesinin ad zikredilmitir. Daha nce kay dedildii zere slm devletlerinde "hutbe" hkimiyet sembol dr. Moollar'n 1335 yUanndaki Anadolu hkimiyetlerinin sonuna kadar, Osmanl Devleti ve hkmdarlarnn Seluklular'a, sonra da MooUar'a (lhanllar'a) ball kabul edilmek tedir. 1335'den 1516'ya kadar ise, padiahn adndan nce sadece Kahire'deki halifenin ad zikredildi (Karatepe 1990:101). Bununla beraber hilfet, bir messese olarak Osmanllara ge meden nce de, Osmanl padiahtan tarafndan "halife" ve "hilfet" tbirleri deiik vesflelerie kullanlmtr. Mneat mecmulannda (Feridun Bey 1275:1-11) karlatmz bu kulla nmlarda; g ve istikll sahibi olan mslman bir hkimin si yas idarede, Hz. Peygamber'in takipisi olmas hususiyetiyle n plana kt grlmektedir. Daha I. Murad, Evranos Bey'e verdii sancak bertnda "Ol vilyetler Hak Subhanehu ve Teal hazretlerinindir, ondan sonra Resl'nndr, ondan sonra Allah Subhanehu ve Teal hazretlerinin emr-i erifiyle Res'l Aleyhisselmdan sonra halifesinindir" (Feridun Bey 1275: 1/87) deyip, "halife" olarak nite lenmitir (Feridun Bey 1275: 1/91). I. Murad Hdavendigr'n Msr'a gnderdii eli aracl ile Msr'da oturan Abbas halifesi tarafndan; hkmetinin er' yani slm kurallara uygun olduuna dair icazetname ve "Rum Sultan" unvan tevdi edilmi olup, padiaha "Sultan

78

OSMANfLILARDA HLFET

Murad", devletine "Devlet-i Osmaniye", saltanat sllesine de "Osmanllar" (Mustafa Nuri 1327: 1/13) dendiine dair gerekli menur ve ber'at gnderilecektir. I. Murad'n Msr halifesinden zikredilen icazetname ve unvan istemesi, halifenin manev n fuzunu kabul ettiine ve kulland halife unvannn da "hkm dar" anlamnda olduunu gstermektedir. I. Bayezid ise, Balkanlarda Hallara kar kazand zafer lerden sonra, Anadolu'da siyas birlii salad. stanbul'u kua tarak Bizans' kska altna ald ve deniz gcn Venediklilerle boy lebilecek hale getirdikten sonra, kazand zaferler ve sahip olduu kuvvetlerden cesaret alarak ayn amaca binen, Msr'daki halifeden kendisine, Anadolu Seluklu mirasnn meru varisi olduuna dair "Sultanu'r-Rm" unvannn verilme sini (1394) taleb etti (Hammer 1336: 1/245 / nalcl< 1988: 1/ 286). Halife 1. Mtevekkil de Osmanl hkmdanna terif gnde rerek, "Sultanu'r-Rm" unvann almasna msaade etmitir (Hammer 1336: 1/245)9 Bu nvn, evvelce Seluklu Sultanlar na verilen bir nvn olup, otoritesini halifeden alm saylan Seluklu Sultan bu otoriteyi emaret eklinde u beyi Osman'a veya Erturul'a tevcih etmitir. (nalck 1959:77-78). 1. Baye zid'in Nibolu Savandan sonra esirierden bir ksmn halifeye pay kararak, Msr'a gndermesi dikkat ekici (Tekinda 1976:73) olup, yukanda 1. Murad iin sylediklerimizi dorular mahiyettedir. Esasen Osmanl sultanlar, Fatih Sultan Mehmed'e kadar, u beyleri ve Hristiyanla kar slm gazann nderleri sayl mlardr. 11. Murad, ahruh'un metbluk iddialann reddedememitir. 1436'da ahruh Anadolu beylerine ve II. Murad'a
') Hammer'in bn ahne'den naklettiine gre: "Osman neslinden Bayezd'n halifeye eli gndererek getirdii hediyeler ve tuhaf (nadir eyler) it ile Byezid iin "sultan- Rum" un vann talep etti. Halife de buna msaade etti" (Hammer 1336:1/245).

HLFETN OSMANLILARA GE

79

tbiiyetlerini gstennek zere gnderdii hil'at zel bir meclisde de olsa giymitir (nalcl< 1959:79). Memlk sultanlar, mukaddes beldeleri ve hac yoUann hi maye etmeleri, aynca Kahire'de Abbas halifelerini yanlannda bulundurmalar sebebiyle, kendilerini slm leminin en nfuzlu ve stn hkmdarian sayyorlard. Ancak Osmanllann esiz muvaffakiyetleri ve bilhassa stanbul'un fethiyle gaz, islm le minde siyas nfuz ve kudretin balca kayna saylmaya bala d. Bu baarlannn sonucu olarak II. Mehmed, Memlk sultanlanna kar stnlk iddialarnda bulunmaya balayacaktr (nalck 1957:568). Osmanl hkmdarlannn, Memlk sultanlan karsndaki durumlann -II. Mehmed ncesi ve sonrasn- u olay arpc bir ekilde ortaya koymaktadr: II. Mehmed, Hicaz su yollar nn tamiri ve Dulkadroullan zerinde hkimiyet meseleleri yznden bozulan mnsebetleri dzeltmek iin, harekete ge mek isteyen Memlk Sultan Kaytbay'a gnderdii bir mek tupta, det hilfna "Hdim-i Haremeyn ve karndam Msr Sultan" diye hitap etmitir. Halbuki Osmanllar, k Paazde'nin belirttiine gre. Memlk Sultanlanna gnderdikleri mektuplarda onlara "Sultan- Haremeyn babam" diye hitap ederlerdi (Tekinda 1976:80-81). Kendi ahsnda Osmanl hkmdar tipini oluturan ve Os manl Devletini d etkilerden kurtararak, rakipsiz hle getiren Fatih'in unvanlar arasnda "Emru'l-M'minn" de vardr (Tur sun Bey 1330:30). Tursun Bey (1330:32) Fatih iin; "Sultan Mehmed dahi eeri henz nevbve-i glzr- hilfet idi" (Sul tan Mehmed dahi hakikatte hilfet bahesinin yeni hediyesi idi) ifadesini kullanarak, Osmanl sarayn hilfetin gl bahesi ne benzetmitir. Yine Tursun Bey (1330:33), Sultan 11. Mu rad'n irtihalinden sonra ehzade Mehmed'e yazlan tevkide:

80

OSMANLILARDA HlLFET

"Biz seni arzda halife kldk" hkmnce padiah olduunun ha ber verildiini, kaydetmektedir. II. Mehmed, byk vakfiyesinde "Mslmanlann Rehberi Emir'l-M'minn, Gaz ve Mcahidlerin efendisi, Rabb'l Alemnin teyidi ile meyyed, saltanat ve hilfet semasnn, dnya ve dinin gnei Ebu'l-Feth Sultan Mehmed Han" lkabn kulla nr (Fatih Vakfiyesi: 1938:20-25). Burada "saltanat ve hilfet se masnn gnei" kullanlm olup, "halife" unvan kullanlma mtr. II. Mehmed devrinde dengelenen Osmanl-Memlk stn lk mcadelesi, olu II. Bayezid devrinde de srmtr. Msr Sultan, II. Bayezd'a halife tarafndan menur gndertmi ve kfir memleketlerinde fetihlerde bulunmak zere, kendisinin "Rum bildna kaymakam" yapldn iddia etmitir (nalck 1964a:493). II. Bayezid'n emriyle yazlan Tevrihi Al-i Osman'n mu kaddimesinde bn Keml (1991:3-27), Fatih ve II. Bayezid iin "halife" unvann kullandktan sonra II. Bayezid'i "Hulef-i Ridin'den sonra gelmi mslman hkmdarlann en by ve adaletlisi" olarak nitelemitir. lber Ortayl (1979:136) bunu "resm tarihiliin siyas bir gayrete dayanan yaktrmas" ola rak deerlendirmektedir. Molla Ltfi, Mevzut'l-Ulm adl eserinde, halifede bulunmas gereken artlan sraladktan son ra, Mevzuat erhi'nde; O gn halifelik artlann tayan kii olarak II. Bayezid'i rnek gstermitir. Ona gre II. Bayezid, halife deil, hilfet zelliklerini zerinde tayan bir devlet ba kandr (Mara 1992:2). I. Selim'e kadar, Osmanl hkmdarlarnn yeterince g kazanmasndan sonra kendilerini, slm dnyasnn lideri gre rek "halife" unvann kullanmalann teorik olarak engelleyen bir durum yoktur. Osmanllar'n "halife" unvann n plana -

HtLFETtN OSMANLILARA GE

81

karmadan kullanmalarnn arkasnda, nfuz sahalarndaki ms lman kitleleri kendi siyas hkimiyetlerinde toplamak ve bu dnemde slm devletleri arasnda var olan, stnlk mcade leleri yatar. Zaten bu dnemde hibir Osmanl hkmdar M sr'daki Abbas halifesine kar resm yazmalarda "halife" un vann kullanmad gibi, hilfet mcadelesine de girmemitir. stelik hkmdarlar iin "halife" unvann daha ok ulemnn kullanmas dikkat ekicidir. Binaenaleyh Osmanl padiahlan iin, ulemca kuUanlan "halife" unvan ile "Dar'l-Hilfe" ve "hilfet" tabirieri, Osmanl Mslmanlar zerinde bir kamu oyu oluturmutur. Mercidabk Muharebesinin sonunda, nce Halep ve evresinde sonra da Msr ve tm Osmanl lkesinde 1. Selim'in ad hutbelerde halife olarak zikredilince, bu, slm kamu oyunda ksa zamanda benimsenecektir. Bu deiim dip lomatik mnsebetler ve haclar vastasyla uzak slm lkeleri ne de duyurulacaktr. B. H L F E T N O S M A N L I L A R A G E N H A Z I R L A Y A N GELMELER a) L Selim'in M s r Seferi Sultan I. Selim merkez birliini saladktan sonra, douda Osmanl devletini, i propagandasyla i kankla srkleyen ve birliini tehdit eden ran Safev devleti zerine yrd. al dran Savayla istedii sonucu elde etti. Safe\n devletini etkisiz hale getirerek, blgeyi ekonomik olarak da kontrol altna ald (Uzunarl 1983:11/257-270). Yavuz Sultan Selim, ran Seferinden sonra Memlklar ile dedesi II. Mehmed'den beri sregelen meselelere yneldi. Fa tih devrinde Hicaz su yollarnn tamiri ve Dulkadiroullan top raklan zerindeki hakimiyet meselelerine, II. Bayezid ile taht mcadelesine girien Sultan Cem'e, Memlklar'n yardm et-

82

OSMANLILARDA HLFET

mesi ve Hindistan-Dekkan'da hkm sren Behmenler'den III. Muhammed ah'n gnderdii hediyelere Sultan Kaytbay'n elkoymasi; Osmanl-Memlk mnsebetlerini bozmu ve sava lara sebep olmutu (Solaltzde 1297:375-83). Yavuz Selim devrinde Memlklar, bir taraftan ah smail dier taraftan Portekiz tehlikesini bertaraf edebilmek iin (1514), Osmanllarla iyi mnsebetler kurma gerei duymular d. Osmanl devleti Memlklara mcadelelerinde baarl olma lan iin asker ve mal destekte bile bulunmutu. Osmanllar'n Avrupa'da ilerlemeleri. Memlklarn Arap topraklanna Akde niz tarafndan gelebilecek hal saldnlann da nlemiti. Bu d nemde ise, yeni bir tehlike bagstermiti. Portekizliler, Aden'i zaptetmeye alyor; Cidde, Mekke ve Medine'yi igal etmek, Hz. Peygamber'in Mukaddes Emanetlerini alp gtrmek, teh didinde bulunuyorlard. Osmanl padiah I. Selim, selefleri gi bi, Mekke ve Medine'deki mukaddes yerlerin bakm ve korun mas iin ok byk vakflar tahsis etti (nalck 1988: 1/324). s lm dnyasnn en gl devleti olmas ve ttihd- slm siyase ti gtmesi mnsebetiyle, Portekiz tehdidine kar duyarsz ka lamazd. Ancak bu topraklar Memlk kontrol altinda idi. Bu nun iin Sultan Selim nce Mekke erifini kazanmaya alti. Bu srada Hz. Peygamber soyundan olanlar Selim'e 922 H. (1516)'da murahhas bir heyet gnderdiler. Memlk sultan, he yetin stanbul'a gitmesine izin vermedi. Sultan Selim, Arap topraklann Memlk zulmnden kurtarmaya azmettiine fer man buyurdu. Ksaca, Arap topraklanndaki artlar, Osmanl idaresini kabul etmek iin iyice olgunlamti (nalck 1988: 1/ 324). Takip ettikleri siyaset yznden iki devletin arasn aan DulkadirouUann ortadan kaldran Selim, bu beylii Osmanl lar'a balad. Bu durumdan endie duyan Memlk sultan, Sn n ulemnn muhalefetine ramen ran ile anlaarak, Osmanl-

HLFETN OSMANLILARA GE

83

lar'n ran zerine yrmesini nlemiti. Btn bunlann sonunda Sultan Selim yeniden ah smail zerine yrmeden evvel Osmanl ordusunun arkasna dme si muhtemel Memlklar' bertaraf etmek zere hazrlklara gi riti. Esasen, Kansu Gavri de Selim'i tehdit etmek maksadyle Halep'e gelmi, yannda bulunan ehzade Ahmed'in olu Ka sm elebi'yi Osmanl tahtnn yegane varisi iln etmitir (bn lys 1984:63). Kansu Gavri'nin bu son hareketi zerine Memlk teb'asn tekil eden Snnleri elde etmek zere teebbse geen Sultan I. Selim, birok Memlk emirini kendi tarafna ekmeyi baar d. Snn halkn desteini de temine muvaffak olan I. Selim, ilkbaharda Diyarbakr zerinden ran'a gnderdii Sinan Paa komutasndaki Osmanl ordusunun, izin istemesine ramen Memlklarca Frat zerinden geiine izin verilmedi (Uzunarl 1983: 11/282-83). Bunun zerine Sultan I. Selim, ulemdan "mlhidlere yardm edenler de-mlhiddir" mealinde olan fetvay ald (Feridun 1275/1:419-27). Osmanl-Memlk sava "Mercidabk" denilen yerde yapld (24 Austos 1516). Muhare be, Osmanllar'n lehine sonulanrken. Memlk sultan ld. Osmanllar'a Msr yolu ald. Halep ele geti. Burada esir d en son Abbas halifesi III. Mtevekkil ve mezhep imam pa diahn huzuruna kt. Sultan Selim, halifeyi yanna oturtarak sayg ve hrmet gsterdi. Bununla beraber, halifenin kama mas iin tedbir de ald (nalck 1988: 1/325). K am'da geiren I. Selim, Memlklar'n yeni hkmdan Tumanbay'a bir mektup gndererek ondan Msr'da kendisi nin valisi olmasn istemitir. Selim bu mektubunda (Zilkade = Aralk); Yce Allah'n kendisini, Iskender-i Zlkameyn gibi do udan batya, dnyay feth etmeye memur ettiini, Tumanbay'n ise alnp satlan bir kle olduu iin hkmdarla layk bulunmadn kaydettikten sonra, kendisinin yirminci kuaa

84

OSMANLILARDA HlLFET

kadar giden hanlarn soyundan indiini belirtmitir. Sultan Se lim mektubunun devamnda: "Sen halife ve kadlara minnet ederek sultan oldun. Fa kat klcm ve el-Gavri'nin lm ile bu yerler benim dir. Bu sebeple Msr'n haracn, daha nce Badat ha lifelerine gnderildii gibi, bana yollarsn. Ben Allah'n yeryzndeki halifesiyim ve Haremeyn'-erifeyn'in hizmetinde senden nde gelirim." Selim mektubunun devamnda Tumanbay'dan, adna para bastrmas ve hutbe okutmas artyla Gazze'den Msr'a kadarki topraklarda Osmanl valisi olmasn teklif etmitir (bn lyas 1984: 124-25). Bu mektupta dikkati eken nokta 1. Selim'in kendisini "Al lah'n yeryzndeki halifesi" olarak vasflandrmasdr. Bu un van Kur'n'daki baz yetlere binen Emev ve Abbas halifele rinde olduu gibi, Selim ve halefleri de kullanmtr. 1. Selim'in Haleb ve am'n alnmasndan sonra "slm halifesi" unvann tamasn engelleyen bir durum kalmamt. Hicaz'da bulunan eyhlerden "Sizi halife tanyacaz ve itaat edeceiz" haberi gelmiti (Gcyener 1945:11/43). Tumanbay'a iki defa eli gnderilerek, itaat etmesi istendi. Teklif kabul edilmedii gibi elilerin ldrlmesi, Osmanllar'n Msr zerine yrmesine sebep oldu. Ridaniye Muharebesiyle (22 Ocak 1517) Memlk devletine son verilerek, lke Osmanl lara baland (Hammer 1330: VI/11-25). b) Hilfetin Osmanllar'a Getii Dnemde Yapl d Rivayet Edilen Merasimler ve slm Kamu Oyu Osmanllar ile Memlklar arasndaki stnlk mcadelesi 1. Selim'in Msr seferi ile son bulmutur. Geleneksel olarak tarih iler, Msr seferinin sonularn deerlendirirken u nemli so-

HLFETN OSMANLILARA GE

85

nulardan bahseder; Memlk devleti yklp topraklan Osmanl hakimiyetine geti. Memlkler'in hakim olduu blgelerde sa lad nfuz (Baharat Yolu gibi) veya mcadeleleri (Portekizliler ile Hind ve Kzldeniz sulannda yaplanlar gibi) de Osmanllara geti. Bu sonulann tartlan bir taraf yoktur. Ancak, "Mem lk himayesinde olup, onlara byk bir nfuz salayan Abbas Hilfeti'nin sonu ne olmutur, hilfet Osmanllar'a gemi mi dir, getiyse nasl gemitir, hilfetin geiinde bir merasim ya plm mdr?" gibi mevzular tartlmaktadr. Burada u noktay belirtmek gerekir ki, I. Selim'den itibaren Osmanl padiahlar nn halifeliklerinden ve hilfetin Osmanl hanedanna intikalin den sz edilegelmitir. Kanunnmelerde ve resm diplomaside bunln grmek mmkndr. Ancak intikalde merasim yapl m mdr, yaplamam mdr; buna ynelik birtakm rivayetler vardr. Bunlar: 1- Haleb'de Yaplan Merasim ve Gelimeler Memlk Sultan el-Gavr, zerine yryen Sultan I. Selim'i karlamaya, gittii esnada, Abbas halifesi III. Mtevekkil Alallah' ve mezhep imamlann da yanna almt. Mercidabk ye nilgisinden sonra bunlar. Halife el-Mtevekkil ve yannda afi, Mlik ve Hanbel mezheplerinden Kemleddin et-Tavl, Muhyiddn ed-Demr ve ihbeddn el-Futh adl kad ile biriikte, Osmanllar'a esir dtler. Sultan I. Selim halifeyi sayg ile karlad, ona bir hil'at hediye ederek, Haleb'e dnmesine izin verdi (bn lys 1984: 74). Osmanl ordusu Haleb'e vardktan sonra. Sultan I. Selim, saraynda Halife III. Mtevekkil'i ve mezhep kadsn kabul etti. Sultan, halifeye sayg ile muamele etti ve pek ok ihsan larda bulunarak, oturmasn rica etti. Halifenin isteklerine olumlu cevap verdiyse de kamamas iin onu Haleb'de gzal tna ald (bn lys 1984:74).

86

OSMANLILARDA HLFET

Osmanl ordusunun Haleb'e vanndan sonraki ilk Cuma'da (29 Austos 1516), el-Utr Cmiinin (Hammer bu cami nin adn Haleb Cmi-i Kebk olarak vermektedir, Hammer 1130: VI/96) minberinden. Sultan 1. Selim'in halife iln edildi i bir "hutbe" okundu. Hatip, onun ismini, imdiye kadar yal nz halifeler iin kullanlan bir unvan olan "Hkim'lHaremeyni'-erfeyn" (Mukaddes Mekke ve Medine ehirleri nin Hkimi) diye zikretti. Bunu iitince, sultann gzleri yaard ve hatibi, bunun yerine "Hdimu'l-Haremeyni'-erfeyn" diye okumaya davet ederek, dzeltti (Asrar 1983:91-92). Hutbenin sonunda, hatibe zt- ahanesine ait kymetli bir elbise verdi. Selim bu hususta ir K'b bin Zheyr'in kasde-i medhiyyesine mukabil hrkasn vermi olan Hz. Peygamber'i imtisal gs terdi (Hammer 1330: VI/196). 1. Selim adna hutbe Haleb'in dnda, civardaki blgelerin minberlerinden de okunuyordu (bn yas 1984:76). Bu arada, Memlklerin malbiyet haberi Kahire'ye ulanca, 1 1 Mte 1. vekkil'in babas, Ya'kb el-Mstemsik, halifenin vekili olarak tyin edildiini iln etti. nce halk onun iddiasn phe ile kar lad, zira onlar halifeliin Seyyid Haliloullanndan birine veri leceini zannediyorlard. Fakat el-Mstemsik, el-Mtevekkil'in vekili olarak kendisini tyin ettiini te'yit eden, Kad emseddin b. Vah vastasyla gnderilen bir mektubu gstererek hal k ikna etmeyi baard (bn yas 1984:101). El-Mstemsik Billah, bu vekalete dayanarak, saltanat Tumanbay'a tevzf ile ona biat etti ve orada bulunanlar da ona uydular (bn lyas 1984: V/101102). 2- Kahire'de Yaplan Merasimler ve K a m u O y u : 111. Mtevekkil, Kahire'ye muzafferen girii mnsebetiyle Osmanl sultannn yannda bulundu. Mteakip cuma gnnde, Kahire'de ve Msr'n dier blgelerindeki camilerin minberle-

HLFETN OSMANLILARA GE

87

rinden, Sultan Selim nmna hutbe okundu. Ya'kub elMstemsik'in halifenin vekili olma dummu sona erdi. ElMtevekkil hilfet makamna oturtuldu (Asrar 1972:94). nk Sultan I. Selim, halife olmaktan daha ok, hkimiyet kurduu topraklar zerinde, sultanlnn herkes tarafndan kabul edil mesini istemekte idi. Bu sebepten dolay Kahire ulemsn top layp, saltanatnn meruiyeti iin, makam- hilfetten icazet ta lebi lzm olup olmadn sormu ve ulemnn byle bir mua meleye lzum olmadn syledikleri vakit (Amold 1950: V / 151) halihazrda hibir siyas gc olmayan ve kendi elinde esir durumunda olan halife ve hilfet meselesi, O'nun iin bsb tn deerini kaybetmitir. Daha sonra III. Mtevekkil'i stan bul'da gerektiinde hapsetmesi bunu dorular mahiyettedir (Tansel 1969:211-12). Essnda slm fkhna gre, esarete d en halifenin hilfeti sakt olur (Maverd 1976:21). Burada I. Se lim halifeden ok Hicaz emirinin biatna deer vermitir. Sultan Selim'in halife olarak zikredildii bir baka hdiseyi Msr Seferine katlan mehur lim bn-i Keml kaydediyor: Kahire alndktan ve padiahn "Yusuf (as) taht zerine oturma- sndan sonra", "Melik Meyyed Cmii"nde klnan ilk cuma namaz (20 ubat 1517) hutbesinde, hatip "Hadim'l-Har 2meyni'-erefeyn" unvann Sultan Selim'in ismine izafe edince padiah kr secdesine kapanarak heyecanla alam ve hutbeden sonra habe iki yz dinar ile hil'at ihsan etmitir (Uzunarl 1983: 11/290). bn-i Kemal'in Msr Seferinde biizat bulunmas sebebiyle bu kaydn tarih bir deerinin olduunu dnmek gerekir. Hilfetin Osmanllara geii ile ilgili, kimden alnd belir tilmeyen bir rivye de Fuad Gcyener (1945: 159-60) zet le yle naklediyor: "Yavuz Sultan Selim, Msr'da ikameti esnasnda, Hali-

88

OSMANLILARDA HLFET

/e ///. Mtevekkil'e stanbul'a gtrmeyi teklif etti. Ha life bu teklifi nezketle reddetti. Daha sonra halifelii o gnk durumdan ancak I. Selim'in kurtaraca d ncesiyle, bu tarih messeseye lyk grd I. Se lim'in himayesine ve evlatlarna brakt. Selim de bu unvan kabul etti." Bu rivayete gre halifelik, Sultan Selim'e bizzat elMtevekkil tarafndan Kahire'de verilmi oluyordu. Mellif bu nu destekler mahiyette herhangi bir tarih delil vermemektedir. Ancak unu ifde etmek gerekir ki, Memlklar'n yklyla si ys desteini tamamen yitiren Abbas halifesinin, tekrar eski gnlerine dnme dncesi yok olmutur. Buradan hareketle, hilfetin mahiyet-i er'iyyesi dikkate alndnda yukandaki riva yet akla uygun gibi grnyor. Tarih bir kaynak gsterilemedi i iin hibir nemi yoktur. Kaynak gsterilebilseydi, meseleyi bu rivayet zm olurdu. Hilfetin Osmanllara geii ile ilgili bn yas ve bn-i Ke ml'in kaydettikleri merasimleri belirtmitik. A . Cevdet Paa, . H. Danimend ve 1. H. Uzunarl gibi Osmanl tarihileri, eserlerinde bu kaytlarn paralelinde ifadeler kullanmlardr. A . Cevdet Paa (1309: 1/42) Tarih-i Cevdet'inde Sultan Selim, Msr ve Hicaz'n fethi ile "Hdim'l-Haremeyni'erifeyn" nvn ile "slm Halifesi" lkabn Osmanl Devleti adna ilve ettii, hilfen belgesi olan Hz. Peygamber'e ait "Mukaddes Emanetleri" slm'n saltanat merkezi olan stan bul'a getirdii, saltanat ve hilfeti toplamakla Devlet-i liye'yi gelecei en yksek seviyeye ulatrd, grndedir. i. Hmi Danimend (1948: 11/37) ise, halifeyi dikkate al madan; "Sultan Selim, Msr'n fethi ve Hicaz emirinin Osman llara balanmas (6 Temmuz 1517) ile halifelii deruhde ederek, Osmanl saltanatyle slm hilfetini birletir-

HLFETN OSMANLILARA GEll

89

mi ve ondan sonra Osmanl padiahlar ayn zamanda "Emru'l-M'minn" nvanyle slm leminin umum reisi saylmlardr" ifadesini kullanmaktadr. Uzunarl (1983: 11/292-94) da "Osmanl Tarihi" adl eserinde; "Abbas halifesinden halife unvann devralan Sultan Selim'in, slm dnyasndaki nfuzunun arttn" belirtir. Bir dier yerde de, halifenin, stanbul'da iken, unvann I. Selim'e devrettiini kaydeder. Bu dnem iin nemli bir belge olan. Sultan Selim'in s tanbul'daki vekili, olu ehzade Sleyman'a Suriye ve Msr'n fethini haber veren Ocak-ubat 1517 tarihli mektubunda; M sr seferini btn tafsilatyla anlatmaktadr. Mercidabk ve Ridaniye savalan, Kahire'ye muzafferen girii ve Mekke erfi'nin kendisine biat etmeye geliiyle ilgili olarak geni bilgi verdii halde, halifelik unvann deruhte ettiine dir hibir ey zikretmemitir (Feridun Bey 1275: 1/427-30). Sultan Selim'in olu ehzade Sleyman'a yazd mektup, yukarda yapld kaydedilen merasimlerden nce yazlmtr. stelik bu srada halife btn nfuzunu kaybederek esir duru ma dt iin nemsenmemitir. Selim bunun mtalasn Ezher ulemas ile yapmt. Amold (1950: V/151)'un Haydar elebi Ruznmesi'nden'"' nakline gre "Seiim I. Kahire ulemsn toplayp, saltanatnn me ruiyeti iin, makam- hilfetten icazet talebi lzm olup olmadn sormu ve ulemnn byle bir muameleye lzum olmadn sylemeleri zerine..." III. Mtevekkil ve Abbas hilfeti deerini, Selim'in nazannda bsbtn yitirmitir.
Haydar elebi Ruznmesi, I. Selim'in Msr' fethini mteakip, Kahire'de tutulmutur. (Ba knz Amold, W.T, "HaUfe" I.A.c.V., stanbul 1950, s.151).

90

OSMANLILARDA HLFET

3- Halife III. Mtevekkil'in stanbul'a Gnderilii Sultan Selim stanbul'a hareketinden nce idar bir tedbir olarak, Halife 111. Mtevekkil ile amcas Halil'in oullan ve Kansu Gavri'nin olu Mehmed bata olmak zere akrabalarn, ule m ve merdan nfuzlu ve tehlikeli olanlar ve ayn zamanda sanatkrian, yani 1800'e yakn kii ile, ktphanelerdeki ky metli eserleri (Uzunarl 1983: 11/93) ve Mekke erifinin teslim ettii "Mukaddes Emanetler"i Temmuz 1517'de deniz yoluyla stanbul'a gnderdi (Asrar 1983:93). Halife Mtevekkil amcazadesinin ocuklan Ebbekr ve Ah med, hilfete ait diriikten kendilerine tatmin edici pay vermedi ini ileri srerek, durumu Sultan Selim'e ikyet ettiler. Buna gre halife, Msr'da iken baz Memlk emirierinin kendisine emaneten braktklar para ve deerii eyalar ile Turnanbay'n kans ve anasna ait aynca savata len pek ok emirin kanlanna ait paralann zerine oturmutur. Bunlara ek olarak Mte vekkil stanbul'da kendisine yakmayan baya bir hayat sr meye balam, bununla ilgili olarak alg alan cariyeler satn almtr. 1. Selim, kendisine emanet edilen para ve eyay gasb ettii iin ok can sklm ve halifeyi Yedi Kule'de hapsettirmitir 925=1519 (bn lyas 1984:352-53). Kaytlardan anlald kadanyla Sultan Selim tarafndan 111. Mtevekkil'in, Msr'dan stanbul'a srgne gnderilmesinin sebebi, Msr'da kabilecek isyan nlemektir. Zaten hapsedil mesi onun halife olmadn gsterir. slm halifesini hapset mek kolay bir i deildir. stelik hapsedilmesinin sebepleri ve hapsedilmesi hilfetten azledilme hallerindendir. Abbsler'in son halifesi III. Mtevekkil, Sultan Selim'in lmnden sonra, yerine geen olu Sleyman tarafndan ser best braklarak kendisine gnde 60 aka tahsis edildi. Babas Mstemsik'in lm (1521=h. 927) zerine Kahire'ye dnmesi-

HLFETN OSMANLILARA GE

91

ne izin verildi. bn yas, "son halife" olarak niteledii elMtevekkil'in serbest braklmasn ve 60 aka yevmiye ile ma aa balanmasn Kanni'nin halifeye ok byk deer verme si olarak yorumluyor (ibn lyas 1984:360-62). Faruk Smer (1991:8) "Yavuz Sultan Selim Halifelii Devrald m?" adl ma kalesinde bn lyas'a binaen halifeliin Osmanllara gemedii ni, Memluk Abbsleri ile son bulduunu kaydediyor. Ancak 1. Selim'den sonra devletin her messesesine tesir eden. Kanun nmelerde ifade edilen, Kann- Essi'de bir hkm olarak yer alan halifelii nfuz ile aklamak mmkn deildir. Sabk halife 111. Mtevekkil Kahire'ye dndkten sonra da "Halife" nvn ile halifelik nvn olan "el-Mtevekkil Alllah" tamtr (bn lyas 1984:390-94). Burada unu ifade etmek gerekir, ark toplumlarnda sosyolojik olarak kii yapt i ile nvnlanr. Hatta o ii braksa da yine ayn nvn devam eder. Askerde, avu olann nvn "avu"tur. Sabk halife 111. Mtevekkil'in de bu unvanlar ile anlmas onun hl halife ol duunu gstermez. Msr valisi iken isyan eden Hain Ahmed Paa, sultanln tasdik etmeleri iin el-Mtevekkil ile drt mezhebin kadlanna baskda bulunmutur (Smer 1991:9). Son Abbas halifesi 111. elMtevekkil 1543'de lmnden sonra tartmalara sebep olan, halifelik messesesinin ismen mevcut sahibi. Sultan S leyman'n yolundan ekilmi oldu (Asrar 1983:98; Smer 1991:9). Bu tarihten sonra hilfet Osmanl hanedan ile ilgs na kadar devam etmitir. Bu dnemde (1517-1924), Osmanl hilfetine kar ok cidd bir rakip kmamtr. 4- stanbul'da Yaplan Hilfet Merasimi Hilfet'in Osmanllara geip gemedii konusunda kayde dilen bir dier rivayet stanbul'da yapld kaydedilen, hilfetin I. Selim'e devri merasimidir. Buna gre, Kahire'den stanbul'a

92

C6MANLILARDA HLFET

gnderilen halife Mtevekkil Alllah Muhammed, Eyyb Ca mii'nde hilfeti Sultan Selim'e brakmtr (Tansel 1969:221). Bu merasimin Ayasofya Camii'nde olduu eklinde de kaytlar vardr. Namk Kemal (1301:348). Evrk- Perian'da: "Sultan Selim, Abbas halifesi olan III. Mtevekkil'i stanbul'a getirip hi lfet hakkn Osmanl hanedanna brakarak sadece ruhan ba kanlk biatini ilga etmitir. Bu da kendisinin hem slm cem' etme, hem de leme hakim olma maksadna en byk bir te mel olmutur" eklinde ifade eder. Uzunarl (1983: 11/294) ise "III. Mtevekkil stanbul'da iken hilfeti Sultan 1. Selim'e terk eylemitir" sonucuna vanr. Bir baka rivayete gre. Sultan Selim'in Kahire'den stanbul'a sevk ettii Cmiu'l-Ezher Arab ulems ile Trk ulems bir toplant yapm, bu toplantda s lm hilfetinin Sultan Selim'e devredilmesi lehindeki din esas lar tesbit edildikten sonra Halife Mtevekkil, Ayasofya Ca mii'nde minbere kp, hilfeti Sultan Selim'e devrettiini iln ederek arkasndaki hil'at kanp kendi eliyle Selim'e giydirmi ve Eyb Camii'nde hilfet klcn kuatmtr (Danimend 1948:37). Bu rivayetle ilgili geni bilgiyi Mverrih A . Ata (1291:93) vermektedir. Onun kaydettiine gre: "Hakan Cellet - noan Yavuz Sultan Selim Han Haz retleri, Msr'da Hilfet-i resmiye ile rmsaz olan hulef-y Abbsye'den III. Mtevekkil'i Dersadet'e gtr dkten sonra, Ayasofya Cami-i erifinde gayet mkem mel ve cemiyyetl bir meclis-i lde, halife-i marni leyh hazretleri, minbere sud ve ehinah- hilfetpenh hazretlerinin, cemiyyet-i celile-i Islmiyye, hilfet-i basaadat hakknda mevhbu, Allah indinde buyrulduklart istidat ve istihkak ve tktidr- lsini i'tirafi'dd ile hilfet-i slmiyenin zt- hazret-i padiahileri uhde-i bahiri'l iktidar- alsine, ale't-tariki't-tevrs terk ve fe ra eylediklerini ma'len zahirindeki ferace-i resmiye-i

HLFETN OSMANLILARA GE

93

hilfet-i uzmy yed-i vediatleriyle d-u mlkanelerine iksa ve ol meclis-i akdesde mevcd olan mtehayyizn sdt- kiram ile heyet-i saltanat ve diyanet derhal tasdik ve tebrike i'tin' eylemeleriyle hu sret-i itim' eden mamet ve Hilfet ve etbar- ahkm- eriat, bina y evket-i slmiye ve Saltanat- seniyye-i Osmaniye'ye bis tahkim ve emnet olmutur." Ksaca bu kayda gre de, son Abbas Halifesi IH. Mtevek kil hilfeti, Ayasofya Camii'nde yaplan byk bir merasimle, Yavuz Sultan Selim'e devretmitir. Ancak Mverrih A . Ata, bu bilgiyi nereden aldn belirtmemitir. stanbul ve Edirne'yi "makarr- hilfet" (Sa'deddin 1279: 11/ 388) olarak niteleyen Hoca Sa'deddin, Ayasofya Camii'nde yapld rivayet edilen merasimden "Libs- hilfeti istihkak ile telebbs eylemiken dervne kisvet ve libs ihtiyar etmiti" eklinde ok ksa olarak bahsetmitir. Hilfetin I. Selim'e devri konusunda ada kaynaklarda ak bir kayda rastlanmamas sebebiyle Amold (1950: V/151) bu devri "aslsz ve esassz bir rivayet" olarak niteler. Sultan Selim, Mekke ve Medine halkna o gne kadar g rlmemi derecede cmert davranarak, bu blge halknn sevgi ve tevecchn kazanmtr. Ulema ve sdat kendisine du et mitir (Hammer 1330: Vl/236-37). Bu bilgiden hareketle Bart hold, "Selim'in Mslmanlar prasnda halife ve imam olmaya daha ok layk" olduunu kaydetmektedir (Tansel 1969:217). Batl kaynaklarda hilfetle ilgili olarak ilk bilgi XVII. asnn sonlarna doru, Fabricius ve Rosinus (1942:56) tarafndan ve rilmitir. Onlar Sultan Selim'in halifeyi zorladn ifade etmek le beraber halifelie sahip ktn ileri srmezler. Barthold, Amold ve F. Stripling gibi Batl tarihiler, hilfetin Osmanlla-

94

OSMANLILARDA HLFET

ra geii ile ilgili rivayetin ilk defa, C M , d'Ohson'un Tableau General de I'Empire Ottoman (Paris, 1788: 1/232-271) adl eserinde nakledildiini sylerler (Amold 1967:146-47; 1950: V / 151). Rus limi W . Barthold (1912:203-345), "Mir slama" adl dergide yazd makalede, 1. Selim'i halife olmaya daha lyk grd halde. Msrl bn lyas ve Sa'deddin Efendi bata ol mak zere birka Trk yazann eserlerine dayanarak, hilfetin Osmanllara geiinin doru olmad grn ileri srm, C.H. Becker de Barthold'un fikrini te'yid eden bir makale yaz mtr. Bu tetkikler ilk defa d'Ohsson'da geen hilfetin 1. Se lim'e devri meselesi, Bat'da deerini kaybetmitir (Smer 1991:3). Batl aratmclann hilfen Osmanllara intikalini bir garp hdisesi olarak ve Osmanl padiahlarnn "Kurey'ten olma malar" yznden, Osmanl hilfetinin geersiz olduu yolunda yaptklan yaynlann 11. Abdlhamid'in "slm Biriii" siyaseti nin en etkili olduu bir dneme rastlamas dikkat ekicidir (Bozda 1986:73)'''. Esasen yukanda geen rivayetler, hilfetin Osmanllara in tikaline tam olarak delil tekil etmez. 1 1 Mtevekkil'in stan1.
Mesel: Rus bilgini W. Barthold Cansel 1969: 217) "Selim'in Mslmanlar arasnda Hali fe ve mam olmaya daha ok lyk" olduunu syledii hakle, hilfetin Osmanblara geme dii noktasnda gr bildirmitir. Amold (1950: V/151) ise hilfetin Osmanllar'a geip gemedii konusunda "aslsz ve esassz birrivayet"olarak deerlendirirken, ngiliz diplomatlanndan J.W. Redhouse (Eraslan 1992: 203) yazd makalelerinde-, Hz. Peygamber'in "Halife'nin Kureylii" konusunda sz sylemediini kaydettii halde, ngiliz parlmento sunda, Osmanl hilfetinin neminden ve tesirinden sz ettikten sonra, Osmanl hilfetine kar Mekke eriflerinin halifeliini gndeme getirerek kullanmay teklif etmitir. ngiltere Arap hilfeti fikrini propaganda etmeyi, Arap milLyetiliini kkrtmay dnemin Orta Do u politikas haline getirecektir (Hulgu 1994: 122). Lbnanl Hassun ve Luis Sabuncu adl iki hristiyann 1876'da Londra'da ngiltere mli destekli kard "Mirat'al-Ahval" adl ga zetenin ana temas "Arap Hilfetini savunmak ve Trk Hilfeti'nin geersizliini ortaya koymakt" (Kololu 1987: 175). Osmanl hilfetini ypratma kampanyasna Times Gazete si ve Nineteenty Century dergisi de katlarak "Osmanl Hilfetinin zellikle veraset asn dan' yasalln belirleyecek hibir delilinin bulunmadn ve Trklerin gsp olduklanm" propaganda ediyorlard (Geni bilgi iin baknz: Kololu, Orhan, Abdlhamid Gerei, s tanbul 1987).

HLFETN OSMANLILARA GE

95

bul'da grkemli bir merasimle hilfeti 1. Selim'e brakt riva yetinin muasr kaynaklarda gememesi, doruluu noktasnda pheye sebep olmaktadr. Gerekten de byle bir merasim ol sayd o devirde yaayan bir tarihi ve sadrazam olan ayn za manda Osmanl Hilfeti'nin meruiyetini savunan ve bunun iin bir risale yazan Ltfi Paa, bu merasimden bahseder ve munzlarn daha kolay ikna ederdi. u halde Hilfet, nasl Emevler'e ve Abbasler'e geerken bir merasimle olmamsa, Osmanllar'a intikal ederken de, kat' olmamakla beraber me rasim olmamtr. Bu ise Osmanl padiahlarnn halife olma dklar anlamna gelmez. Sultan Selim'in Hilfeti III. Mtevekkil'den merasimle alp almamas, Osmanl Hilfeti'nin artlarndan deildir. Byle bir merasim tarihen sabit deilse, Osmanl Hilfeti iin de sz ko nusu olamaz. Hilfet messesesindeki hanedan deiiklikleri "kl hakk" olarak olagelmitir (Yavuz 1991:109). B. Lewis (1992:76-77) ise, ayn rivayetlerden hareketle "Kahire'deki glge Abbas halifesi, hilfeti I. Selim'e devretti. Msr' fetheden Sultan Selim, bylece meru Osmanl halifeler dizisinin ilki oldu" grn ileri srer. Hilfetin Osmanllara intikali konusunda birtakm ihtilafl grler varsa da, bata Yavuz ve Kanun "Halife" unvann resm yazmalarda kullanmlardr. Osmanl padiahlar, sabk halife III. Mtevekkil'in (1543) lmnden sonra hilfet konu sunda rakipsiz hale gelmi olup, karlanna halife olarak baka bir muhalif kmamtr. Bir halfede bulunmas gereken siyas g ve din nfuza bu dnemde Osmanllar sahipti. Bu da 407 yllk Osmanl hilfetinin meruiyetinin bir baka delilidir. c) L Selim D e v r i n d e Hilfet ve Gelimeler slm ulemasnca hilfetin tartlagelmesi, Osmanl padiahlannn Msr seferi ncesinde de "halife" unvann kullan-

96

OSMANLILARDA HtLFET

malan ve halifenin siyas otoriteden yoksun olmas sebepleriyle I. Selim, halife olana kadar bu messeseyi fazla nemsememitir. II. Bayezid'n kz llald Sultan, Yavuz'un tahta kn teb rik eden mektubunda ona "Cenb- saltanatmeb- Hilafetyt" derken (Tansel 1969:213) Hafsa Sultan da, kocas Yavuz Selim iin "Hdvendigr huUidet hilfetuhu" tabirini kullan makta idi. Knm Han Mengli Giray, stanbul'a "Dar'l-Hilfe" ve Selim'e de "Cenb- hilfetkbb" demektedir. aldran Sa va'ndan sonra gelen zafer tebriklerinde ise. Sultan Selim iin "Pdiah- lempenh, huUidet hilfetuhu hazretleri" denildii gibi, Osmanl ulems da, birtakm teebbslere girimeye sevk etmek iin ona, ayn unvan vermekte idiler (Tansel 1969:213). Bursa kads Ahmed'in ran ileri hakknda sunduu bir arizada Selim'e "Varis-i hilfet ve eylet-i erb- erzi, mabt- estn-i seltn- hl mz, mceddid-i sft- hulf- selef, muhaddid-i ciht- cihn- azamet ve eref" diye hitap edilmek te ve aynca onun hakknda "Halife-i fk" sfat kullanlmakta dr. "Halifetullah ve Halife-i Reslllah" nvnlannn pek ok yerde verildii Sultan Selim iin Mercidabk Savan kazanma s zerine gnderilen tebriknmede, "Hazret-i zUuUah, pdih- cihnpenah, hullidet hilfetuhu" denildii kaydedilmekte dir (Tansel 1969:214). Msr'n yeni hkmdan Tumanbay'a yazd mektupta "halifetullah" (ibn yas 1984:125) unvann kullanan Sultan Se lim Ridaniye Savandan sonra, Fetihnme-i Diyr- Arab'n ikinci fasiklnde (19-21); "Halife-i Ry- Zemn" olarak tavsif edilirken (Tansel 1969:214) Tumanbay aslmaya gtrld es nada mndler "her kim Halife-i arz'a k ve s olup devletin kabul klmasa akbet cezas budur" diye bardklan yine ayn yerde kaydedilmektedir. Mhim noktalardan birisi de Sultan

HLFETN OSMANLILARA GEll

97

Selim'i Msr seferi ncesi, halife olarak gren sadece Osman llar deildi. ran'daki Snnler ile Orta Asya Mslmanlar, Se lim'in ahsnda ran'da gerek mslmanl ihya etmekle m kellef bir slm sultanln ve halifeliini gryorlard. Bundan dolaydr ki. aldran zaferini mteakip Tebriz'e girmi olan Sultan Selim'e Maverannehr ulemsnn ayn fikri tad ha beri geldi (Tansel 1969:215). 1516'da Muhammed Isfahn ona "Hilfet tahtnn Sultan" dedikten sonra "bu zamanda sen kendine has vasflaria Allah'n ve Muhammed'in halifesisin" demitir (Tansel 1969:215). Mslman Araplar ise, Halife Mtevekkil'in kendi yetkile rini ve hukukunu terkedip etmediini aratrmadan Yavuz'a halife demee onun adn hutbelerde zikretmeye baladlar. Gerekten ibn Smbl, Sultan Selim iin, dnyda Allah'n ha lifesi, Mekkeli Kutbddin ise, "Halifetrrahmanlann en iyi hali fesi" diyordu (Tansel 1969:215). Kef'nin kaydettiine gre, Msr'n igali ile birlikte "aks-y maribden nevhi-i Yemen'e ve Habe'e ve Zengibr'a vanncaya kadar ehirde ve diyarda cmle bild ve emsrda hutbe-i hilfet ve sikke-i saltanat ol Sultan- Sad yani Sultan Selim Han bin Bayezid adna mukar rer ve muharrer" olmutu (Tansel 1969:215). Msr zerine y rd vakit kendinden baka halife yokmu gibi hareket eden I. Selim iin hilfetin devri ve bir merasimin yaplmas nem tamyordu. Selim ve Osmanllar iin Msr'daki glge Abbas halifesinden ok Mekke erifi'nin biati daha mhimdi. nk Mekke erifi'nin biat etmesi, Hz. Peygamber neslinin ve bl gede yaayan Araplann Osmanllara balanmas anlamn ta yordu ki, bu Osmanl siyseti iin olduka nemliydi. Bu mese leyi aynca ele alacaz. Sultan Selim'i Msr seferinden dnerken am'da ran a hnn elisi, nme ve hediyelerle karlad. ah smail nmesin de:

98

OSMANLILARDA HtLFET

"Sen birok belde ve teb'aya mlik oldun; bilhassa M sr' almakla Hdimu'l-Haremeyni'-erifeyn unvann aldn. imdi arzn skenderi'sin; aramzda geen ge mitir; bir daha avdet etmez; sen memleketine git; ben de memleketime gideyim; aramzda mslmanlann kanlarn dkmeyelim, arzun ve maksadn ne ise onu ben yerine getireyim" (Uzunarl 1983:11/296) diyordu. Mektuptaki "...arzun ve maksadn ne ise ben onu ye rine getireyim" sz olduka ilgin. Sen istedikten sonra "hali fe olduunu da kabul ederim" sonucunu da karmak mmkn dr. Sultan I. Selim bir gn Pir Mehmed Paay arr ve ona sorar: "Pri lalam biinyetillahi Te'l vilayet-i Msr' feth eyle dik ve Haremeyn-i erifeyn ahlileri hkmmze girip, hadim'l-haremeyni'-erefeyn nvn ile muazzez ve mkerrem ol duk... bu devlete zeval gelir mi?" (Ycel 1988:50). Burada oldu u gibi pek ok yerde kullanlan "Hdimu'l-haremeyni'erifeyn" unvann Osmanllar "Halife" anlamnda kullanm lardr. Nitekim, irvan ah'a yazd nme-i hmyunla Msr zaferini bildiren Sultan Selim (Feridun 1275: 1/440), Memlk ler'in Hicaz'da hac yolunu, Arap ekiyasnn tasallutundan koruyamadklann, bu yzden de Yce Allah'n slm eratn h kim klmak, nizm tesis etmek ve siyas iktidann bir nianesi olan mahmil'i gndermek vazifesini kendisine tevdi ettiini aklad. Selim bu artlar altnda btn slm hkmdarlannn kendisine itaat etmeleri lazm geldiini belirtti. Nme-i hm yununda, Mekke ve Medine dahil btn Hicaz topraklarnn imdi kendisine tbi olduunu da kaydeden Sultan Selim, ya knda ran'a girerek, fethedeceini de belirttikten sonra, irvan ah'dan kendi: "Hilfet-i Uly"sn kabul etmesini ve adn hut belerde zikretmesini taleb etti (nalck 1988:1/321). Mekke, Medine, Kuds ve Kahire gibi slm merkezlerinin

HLFETN OSMANLILARA GEll

99

Osmanl Devletine katlmas ve hilfetin Osmanoullan hane danna intikali meselesi, Selim'i slm lkelerinin biriii siyase tine itmitir (Asrar 1972:59). Bu gelimeler sonunda, Bingazi, Nubya, Cezayir savasz Osmanllar'a katlrken. Sultan Selim in'e kadar mahitler gndererek, Orta Asya ve Hindistan' topraklanna katarak slm birliini salamay planlad kayde dilir. Aynca Portekizlilerin Hind Okyanusundaki artan nfuzu nu dikkate alarak. Umman Denizi ile Hind sulanndaki faaliyet lerini artrmtr. Onun bu faaliyetleri halefleri Sleyman, D. Selim ve III. Murad dnemlerinde de devam etmi olup, Tu nus, Yemen, Aden, Fas ve Habeistan gibi slm beldeleri Os manllar'a katlarak, devrin hkmdarlann halife olarak tand lar ve adlann hutbelerde zikrettiler (Asrar 1972:56-59).

OSMANLI DEVLET DEOLOJS ve YAPISINDA HLFETN YER ve TESRLER

nc Blm

A . H L F E T N O S M A N L I D A R E S N D E K YER a) Padiah Osmanl hukukunun olumasnda en bata siyas ve idar tekilt bakmndan saltanat makam gelir. Banda han, ha kan, hnkr, sultan ve padiah gibi muhtelif unvanlar alan bir lider bulunur. Bu lider I. Selim'den (1517) itibaren de, Peygam ber'in yeryzndeki vekili, naibi, halefi sfatyla btn msl manlann manev reisi, metbuu bulunmas neticesi olarak, "Ha life" unvann haiz ve mukaddes bir ahsiyet olarak karizmatik bir grnm kazanmtr (Okandan 1945:38). ran'a kar mcadele eden, Mekke ve Medine'yi devletine katan Yavuz Sultan Selim'le padiah isimlerinin bana "Emi r'l-M'minn" ve "Hdim'l-Haremeyn" sfatlan eklenecektir. Bylece Osmanllar'da devlet ve hkimiyet anlay daha slm bir karakter kazanmtr. Kanun Sultan Sleyman'dan itibaren Osmanl padiahlar iin "Halife-yi Ry-i Zemn" ve Halifet'lMslimn" yani yeryznn ve mslmanlann halifesi nvanlan kullanlmaya balanmtr (Yediyildz 1990:303). Hilfet'in Os manl hanedanna intikli ile biriikte hilfet, Abbsler'in son dneminde kaybettii siys gc tekrar kazanm grnmek tedir. Daha nce de kaydedildii gibi, birka istisna dnda, II. Abdlhamid'e kadar hilfet siyas maksatla kullanlmamtr. Osmanl Devleti kurulu dneminde evresindeki slm devletlerine kar nfuz mcadeleleri vermek zorunda kalm tr. Trk tresine gre tekiltlanan Osmanl Devleti, doudaki Timuroullarna kar bamszlk, hatta stnlk iddialann merulatrmak iin hanedan, Kay boyu vastasyla Ouz Han'a balayan iddia ile beraber, hkimiyetin dorudan doru ya Allah tarafndan mbarek bir ahsiyet vastasyla Osman'a

104

OSMANLILARDA HLFET

balanm olduu telkkisini de bulmaktayz. Buradaki mba rek ahsiyet, Osman'n ryasn yorumlayp ona kzn veren eyh Edebal'dr (nalck 1958a:69). Aynca 11. Bayezid devrinde yazlan Akpaazde (1332:6-7) ve Oru Bey (tarihsiz. 24) tarih lerinde eski hilfet nazariyesine bal telkkiler de yer almakta dr. Rivayete gre, Osman Gazi'ye beylik, yani siyas hakimi yet, kl, bayrak, davul gibi hkimiyet sembolleri ile, Seluklu Sultan tarafndan tevcih olunmutur, inalck'n H.A.R. Gibb'den'*' nakline gre; semboller halife tarafndan merya ve sultanlara hkimiyet tevcihinde kullanlrd. Gerekten Ana dolu Seluklu sultanlan halifeden bu gibi saltanat sembolleri al mlardr. Onlann da u beylerine bu sembolleri tevcihi slm messesenin bir uzantsdr (inalck 1958a:69). Osmanllar'n nfuz mcadelesi verdikleri dier islm devle ti de halife ile Haremeyn blgesini elinde bulunduran Memlk lar idi. Ancak 11. Mehmed'den sonra Osmanllar n plana ka cak, 1. Selim devrinde de siyas otorite ile din otorite Osmanl padiahnn "halife" sfatnda toplanacaktr (nalck 1958a:69). Osmanl Devleti'nin kurulu devrinde rfn tesiri messe seler zerinde daha belirginken, Osmanl hanedanna intikaliy le hilfetin ve dini temsilen ulemnn Osmanl padiahnn ah snda, btn messeseler zerinde eriatn tesiri giderek arta caktr. 1- Halife Olarak Padiahn Yetkileri Halife, eratn uygulanmas iin Allah tarafndan vazfelendirilmi bir ahs olarak tebaa zerinde mutlak bir otoriteye sahipti. Osmanl padiah da her eyden evvel islm halifesi idi. Padiah, halife sfatyla m'minleri teki dnyada ebed sel mete eritirmek zere bu dnyada her trl amellerini erata gre dzenlemek vazife ve yetkisini haizdi (nalck 1964b: 618).
H.A.R. Gibb, Constitutional Organization, in Law in the Middle East, ed. Khudduri ve Liebesney, Washington, 1955, s. 16.

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

105

Sultann saltanat hukuku da zamanla, bilhassa ulemnn telkin ve tesiriyle, Allah vergisine dayanan bir hukuk gibi kabul edilmeye baland. Yani er' bir grnm kazand. Nitekim III. Selim'e tahta kaca vakit Darssade aas dris Aa kendi sine yaklaarak "Allah ecdadnzn miras olan taht- hmyunu sana i't ve ihsan etti" demek suretiyle tahtn bir Allah vergisi olduunu ifade etmir (Karal 1983: VlII/94). Glhane hattndan drt ay nce yaynlanan clus ferma nnda Abdlmecid slm devlet telkkisini btn aklyla y le ifade etmektedir: "Allah beni 'Emr'l-M'minn ve Halife-i ry- zemn' tayin eylemitir. 'Uhde-i Hilfet'ime teslim edilen halk korumak vazifemdir" (nalck 1964b:618). Bu ifade ile Os manl padiahnn konumu, vazifesi ve slm hukukundaki yeri hakki manda ifadesini bulmutur. Kaydettiimiz gibi padiah iin, manev prensiplere, din konulara, eratn tesbit ettii esaslara, slmiyet'in ezel ve de imez dstrlanna riayet etmek mecburiyeti vardr. Padiahn cisman salhiyetlerinin stnde gelen, onlan tahdit ve takyid eden manev esaslan muhtelif safhalarda m tala etmek mmkndr. En bata slm hukukunun kaynan tekil eden mslmanlann hem uhrev ve dnyev hayatn ida re edecek mstakar ve ezel hkmleri ihtiva eyleyen, Kur'n gelmektedir. Padiah, Allah'n peygamber vastasyla irsal eyle dii Kur'n'n hkmlerini hkim klmak, onlan tatbik ve takip ile mkellef bulunmaktadr (Okandan 1945:39). Nitekim, Os man Bey, olu Orhan'a yapt nashatte "her hususta er-i e rife inkyd ve mutavaat" vasiyet etmitir (Cevdet 1309:1/34). Padiah, cisman iktidan iin "Snnet-i Muhammediye" ye, slm hukukunun ikinci kayna olarak uymak zorunda idi. Aynca rf ve teamllerle (icma') tesbit edilmi din esslar, pa diahn cisman salhiyetlerini, takyid eden prensiplerdir.

106

OSMANLILARDA HtLFET

u halde, Peygambere veklet ve O'na halef olmak vesile siyle ayn zamanda btn mslmanlann da manev lideri olan padiah iin nazar esaslara gre, mutlak ve keyf deil eratn iktizsiyle, hkmleriyle takyd ve tahdt edilmitir. Padiahn mutlak hkimiyeti bu hudutlann dnda ve bunlann meskt bu lunduu sahalarda kendini gsterebilmektedir. Padiahn cisman iktidann frenleyen esaslara muhalefet, hukuk olarak mmkn deil gibi (Okandan 1945:40) grnyorsa da, bu da meru daire ile snrl olup, diledii gibi hareket edemez. Padi ahn salhiyetleri, ilh kanun ile kaytldr. Kur'n ve snnetin hkmlerini terkettiinde, kendisine itaat edilmez. Bunun iin slm idaresinde "fetva" messesesi ortaya karak gelimitir (Akgndz 1990:47). 2- Halife Olarak Padiahn Yetkilerinin Kontrol Btn slm devletlerinde olduu gibi, Osmanl devletinde de padiah, devleti eriata gre idare etmek zorunda idi. Bu sretie ahs ve keyf idaresi eriatle snriandrlmt. Zaten pa diah, devletin her trl yetkilerini nefsinde toplamakla bera ber, onlan bizzat yrtmeyerek mutlak vekil olarak kabul ettii Sadrazama devretmitir. Sadrazam, devleti; eriata ve kanun nmelere gre ve padiahn tasvibi ile idare etmek zorundadr. eriatla ilgili meselelerde yine padiah tarafndan tyin edilmi olan eyhlislm'n fetvasn almaya mecburdur. Bu suretle ik tidann icblan padiah, sadrazam ve eyhlislm tarafndan y rtlmekte, fakat iktidan padiah temsil etmektedir. (Karal 1983:V11I/194). Btn bunlara ramen padiah erian dna karsa ne yaplmas gerektii Kanun Sultan Sleyman'n koy duu u kanunnmede zikredilmektedir: "Devlet idaresi ulem ile vkelya tevd edilmitir. Padiah'm doru yoldan sapmas halinde, ulem ve vke l ordu reislerini keyfiyetten haberdar ederek padiah tahtdan indirip yerine hanedan erknndan dierini se ecektir" (Karal 1983:196).

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

107

3- Halife = Padiah - Teb'a Mnsebetleri Osmanl Devleti her eyden nce bir slm devletidir. Onun iin tebaa ile devlet mnsebetleri bu erevede mtala olunmaldr. M'minlerin tekil ettii slm topluluu, yani m met ve onun banda eriati tatbik ve icra ile grevli mam (Ha life) devleti tekil eder. Mslmanlar msavidir, rk ve snf aynl gibi unsurlar eriat karsnda bir farkllk yaratmaz. Dier taraftan Mslmanlar eriat yolunda sevk ve idareye, Allah ta rafndan tevkil edilen Halife-Sultana mutlak itaat gerektir. Bu suretle slm hkmdan srsn selmete eritirmekle grevli obana benzetilir (elebi 1986:378). bn Haldun, ranl Celddin Devvn, Knalzde Ali ve Takprlzde Ahmed gibi bir ok slm yazan, ayn esastan hareketle hkmdar ve tebaa mnsebetlerini baba-ocuk mnsebetlerine benzetirler. Te baann bu ve teki dnyadaki refah ve selmeti sultann elin dedir. Buna kar tebaa, oulun babaya gsterdii mutlak itaati gstermek mecburiyetindedir (nalck 1958a:74; Itzkowltz 1989 : 128-29). bn Haldun (1990:554-58)'a gre sultan, Allah'n kullann refaha eritirmeli, adaleti salamaldr. Adalet olmazsa tebaa mahvolur. Memleketin ve devletin dzeni, bir bakma dman dan korumak ve tebaa zerinden zulm kaldrmakla olur. Bu iki unsuru yerine getiren sultan devletin banda kalmaya hak kazanr. bn Haldun'un bu telakkisi, Osmanllar arasnda h kmdann vazifeleri olarak yerlemitir. Osmanllar'da tebaa ile ilgili fermanlarda "Reaya taifesi ki Allah'n bir emanetidir. Onlar himaye etmek ve kimsenin zu lm yapmasna msaade etmemek padiahn vazifesidir" ibare sinin daima tekrarlandn H . nalck (1958a:75) kaydetmekte dir. Esasen bu ibare Osmanl padiah-halifesi ile tebaa arasn daki mnsebeti en arpc bir ekilde vermektedir.

108

OSMANLILARDA

HLFET

"ZllUahi fi'l-arz" olan padiah snflann dzenini tayin ve tesbit eder. Kiiler kabiliyetine gre ykselir ve alalr. Yani ka biliyet Osmanl'da, yneten ile ynetilenin olumasnda temel etkendir. Bu Osmanl mparatorluunda sk bir ekilde tatbik edilmi olup, inhitatn sebeplerinden birisi de mezkr uygula mann terk olunmasna atfolunmutur. (nalck 1958a:76). Daha nce kaydettiimiz gibi, 1. Selim'den itibaren hzla er'leen Osmanl hukukuna paralel olarak ynetim ve tebaa mnsebetleri de buna uygun hale getirildi. Kanuni, bid'at say lan vergileri kaldrd. V e bir adalet ve kanun devri balatt (nal ck 1958 a:78). XVI. asnn sonlarnda balayan kargaada tebaann zarar grmesinden dolay 1. Ahmed (1603-1617), tebaay himaye amacyla adletnmeler kard (Ekim 1609) ve mhim tedbirler ald (Uzunarl 1983: III/113). Kei Bey (1277:17) mehur risa lesinde tebaaya yaplan zulmlerden padiahn ahirette mes'l olduunu srarla belirtmitir. Kprller devrinin en mhim vasf, eriata devlet idaresi ve kanunlarda birinci mevkii vermek ve tebaay koruyucu tedbirler alm olmaktr (Yurdaydn 1971:125:26). Ayrca Kprller, eriat tarafndan ve halkn hissiyatnca lanetlenmi yeniliklerin (bid'atlann), ki bunlar, terkedilerek, Kanuni dnemindeki kanunlara ve uygulamalara d nlmeye allmtr (Itzkovvitz 1989:117). Osmanl tebaas arasnda mslim ve gayrimslim olarak en byk farkllk, slm hukukunun bir sonucu olarak, vergi ve devlet idaresi alannda idi. Kltrel ynden tam bir hrriyet ha kimdi. Ama denilebilir ki, gayrimslimler daha rahat yayorlar d. II. Mahmud (1808-1839) din ve mezhep ayrt etmeksizin b tn tebaalannn msavan iln edecektir. Bu eitlik 1 . Mah 1 mud'un "ben vatandalanmdan Mslman camide, Hristiyan kilisede ve Museviyi sinagogta aynnm, aralannda baka bir fark yoktur" sz ile yerini bulmutur (eref 1985:53).

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

109

b ) Osmanllar'da Clus Merasimi ve Biat Eski bir Trk ve slm gelenei olan clus, en gelimi ve gzel ekliyle Osmanllar'da grlmektedir. Mevcut hkmdar lnce Darssade Aas durumu sadrazama bildirirdi. Sadra zamn nderliinde ulem ve mer saraya giderek Kubbealt veya Snnet Odasndan yeni padiah alrlar, padiahn vefat ettiini ve saltanat nbetinin kendisine geldiini syleyerek, kendisini tebrik ederler (zcan 1993:111). Padiah, bir kolunda Darssade Aas, dier kolunda Si lahtar Aa olduu halde nce Hrka-i erif Dairesi'ne gtr lrd. Burada Sadrazam ve eyhlislmn biatndan sonra ba nda saltanat almeti olarak, ysuf destan ve srtnda samur erkn krk ile eski Trk tresine gre mneccimba tarafn dan belirlenen eref-i saatte Babssade nnde kurulan tahta oturtulurdu (Cevdet 1309: VI/236-37). Sadrazam ve eyhlislm Hrka-i Saadet Dairesinde biat ettiklerinden genellikle tren yerinde hkmdara nce, Hz. Peygamber sllesinden olan seyyid ve eriflerin mir ve reisi olan Nakib'l-Eraf biat ederdi. Nakib'l-Eraf'n biat etmesi kanundu. nk Nakib'l-Eraf'n Osmanl padiahna biat et mesi, tm Hz. Peygamber nesli ile Hicaz'n Osmanl hilfetine biat etmesi anlamna geliyordu. Bunun iin Osmanllar bu biata ayn bir nem vermilerdir. Clus merasiminde padiah, Nakib'l-Eraf'n biat ve teb rik ettii sra hrmeten ayaa kalkar ve divan avulan tarafn dan alk yaplrd (Uzunarl 1972:12). Nakib'l-Eraf'n biat ve duasndan sonra bayram tebrikle rinde olduu gibi Krm hanzdesi, rikb- hmyun aalan ve kapcba aalan biat ederierdi. Kubbealtnda bekleyen eyh lislm gelip du etmesinden sonra sadrazam ve teki vezirier, kazaskerler, dier devlet ileri gelenleri, ocak aalan biat ve teb-

110

O S M A N L I L A R D A HtLFET

riklerini sunarlard. Nihayet terifat efendinin etek pmesiyle merasim biterdi. Yeni hkmdar tahttan kalkp hazr bulunanlan selamladktan sonra selefi olan hkmdann cenaze nama zn kldktan sonra,Enderun'a dnerdi (zcan 1993:111). Ende run'da lkenin her tarafndan gelip tahsil grp yetien erkan, lkeleri adna yeni halifeye biat ederlerdi. Birka gn sonra Padiah'n Eyyb Sultan'a gtrlerek orada, devrin en byk din adam tarahndan kl kuanma merasiminin yaplmas da devletin sonuna kadar devam etmi merasimlerdendir. Biatden sonra icra' edilen bu merasime "taklid-i seyf" veya "kl alay" denilirdi. Sultan Abdlaziz'e yaplan kl kuatma merasimini izle yen A . Cevdet Paa (1986:11/152), Badat'tan Msr Abbslerine, Msr'n fethi ile Yavuz Sultan Selim'e kuatlan Hz. mer'in klcn "eyhlislm efendi klc padih- nev-ch hazretlerine kuatt" ifadesi ile vermektedir. Kl kuanma me rasimini padiah trbelerinin ziyareti takip ederdi. Bundan son ra padiah millet temsilcilerinin itaat ve tebrikleri ile yabanc el ilerin tebriklerini kabul ederdi. Clus top atlar ile stanbul'da, ulak ve nmelerle eylet lere duyurulur, hutbelerin yeni sultan adna okunmas istenirdi. Eyalet valileri de eyaletleri adna yeni Halife-Sultana biat eder lerdi. Bu merasimler Osmanl Devleti'nin sonuna kadar devam etmitir (zcan 1993:111). c) H u k u k Seluklu messeseleri zerinde ykselen Osmanl Devleti, devlet ilerinin ve kamu hukukunun er' hukuk karsnda ba mszln ne srme hususunda daha nceki slm devletle rinden ok daha ileriye gitmi grnmektedir. Osmanl Devle ti'nin hakki kurucusu, merkezi ve mutlak hakimiyet anlayna dayal mparatorluk sisteminin mevviki olan Fatih Sultan

D E V L E T DEOLOJS v e Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

111

Mehmed, idarecinin yasama yetkisi ilkesini daha da kuvvetlen dirdi. 11. Beyazd'n ilk saltanat yUannda Fatih'in engel tanma yan yasama faaliyetine kar eriat destekleyenlerin byk tep kisine ahit olundu. Her ne kadar Kanun eriatn devlet huku ku zerindeki denetimini ne karmaya meylettiyse de, devlet hukuku onun idaresi altnda da yerini muhafaza etti (nalck 1992:15). Ancak u noktay zellikle ifde etmek gerekir ki, Yavuz Sultan Selim'den sonra Osmanl padiahnn hkmdar lk ve devlet telkkisi, gittike eriata daha uygun bir hale geti rilmeye allm, bunda Keml Paazade ve Ebussuud gibi n fuzlu eyhlislmlann byk rol olmutur (nalck 1958a:71). Devletin kudreti ve hkmdann otoritesi artt nisbette Osmanl padiahnn ahs insanst bir mahiyet kazanmaya balam, sarayda dahi ancak mahdut kimselere, onunla temas etme ve konuabilme msaadesi verilmitir (nalck 1958a: 72). Osmanl Devleti'nde yerlemi olan devlet telkkisinde iki ayn gr vardr: Bir taraftan snflar nizm ve adalet esas devlet menfaati iindir, devlet gayedir. kinci grde esas ga ye eriattir. Siyas otorite, Allah'n emirlerini tatbik iin mev cuttur, hikmet-i vcubu bundan ibarettir. Osmanl Devleti, bu iki gr yani devletin mutlak otori tesi ve eriatn hkimiyeti esaslarn uzlatrmaya almtr. Devletin iki esas rkn olarak eriat temsil eden ulem ile si yas otoriteyi temsil eden mer padiahn ahsnda birleir (nalck 1958a:78). Takprlzde'nin adalet dairesinde; devlet, eriat, h kmdar, asker, hazine, raiyyet ve adalet daire halinde birbirine tbi bir btn tekil etmektedirler. Burada dikkate deer husus, eski dstura eriatn eklenmi olmasdr (nalck 1958a: 77). Duraklama devrinde Koi Bey'in hazrlayarak (H. 1041) IV. Murad'a takdim eyledii mehur risalede, devletin hukuk

112

O S M A N L I L A R D A HLFET

bnyesinde hkim olan "Kavnin-i er'ye'nin eski nemini muhafaza edemediinin belirtildiini gryoruz (Koi Bey 1277:2). Koi Bey (1277:9-12) devlette onun bnyesi icab hkim olmas lzm gelen eriatn hkmlerinden bir eser kalmadn ve btn siyas organlann stnde nzm roln oynayacak bir devlet bakannn yani halifenin nfuz ve otoritesinin de bahis mevzuu olmadn ifade ediyor. Yani inhitatn en mhim amil leri eriat ve onu uygulayan Sultan-Halife'nin nfuz ve nemini kaybetmesidir. Koi Bey'in yaltlamn "Glhane Hatt- Hmyunu"nda da grmek mmkndr. Burada, saltanatn kuvvetli, halkn da refah iinde olmas, Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri e riata son derece bal olmas ile aklandktan sonra, 150 yl dan beri birbiri ardndan gelen gaileler ve eitli sebepler y znden eriata ve kanunlara uyulmadndan eski kuvvet ve zenginlik, gszlk ve fakirlie dnd, er' kanunlar altnda idare olunmayan memleketlerin ayakta kalamayaca belirtil mektedir (nalck 1964b:611). Kanun- Ess'nin 4. maddesi ile eriatn koruyucusu hali fenin konumu "Zat- hazret-i padiah hasbel-hilfe din-i s lm'n koruyucusu ve bil cmle tebaa-i Osmaniyenin hkmdar ve padiahdr" hkm ile yerini bulmutur (Kili 1985:31).

B. ULEMYA GRE OSMANLI HLFETNN MERUYET


Hilfet makamna kimin veya hangi soyun geecei, slm toplumunca tartlm ve gnn artlarna gre, birtakm pra tik zmler retilmitir. Araplar arasnda Kurey'in, iler ara snda da Hamiler'in hilfetinin meruiyeti kabul grmt. Ancak bunlann hibirisinden olmayan Osmanl padiah Sultan

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

113

I. Selim, hilfeti Kurey'in dna tamt. Bu durum yeni problemlere yol aarken Osmanl ulemas birtakm fikirler re tecek, deliller getirecek ve Osmanl hilfetinin meruiyetini savunacakr. Buna gre; a) Hakk- Seyf: Hilfet makamna geecek ztn, kendisi ne rakip duramayacak derecede kudret ve kuvvete, ayn za manda an u evkete sahip olmas gerekir. Sultan I. Selim de muasr slm hkmdarlar arasnda en ziyade an u evkete sahib idi (Zeydan 1328: 1/104). Kanuni devrinin sadrazamlarn dan Ltfi Paa, Osmanl hilfetini Arap ve Fars ulems ile s lm topraklanna saldran Batl glere kar savunmak ve ya plan mdahalenin haklln ortaya koymak iin, HalsuTmme f Ma'rifeti'l-E'imme, adn verdii Arapa ve Farsa olarak Trke aklamal bir risale yazmt (Gibb 1962:287). Burada Ltfi Paa, "dini devam ettirecek, eriatn emir ve ya saklarn uygulayacak, slm ana yurdunu muhafaza edecek, di er slm lkelerindeki Mslmanlarca tannacak artlan haiz olan bir hkmdann halifeliinin gerekli olduunu" ileri sr yor ki, bu ahs Kanun Sultan Sleyman idi (Gibb 1962:293). Ltfi Paa, halifeliin Kurey'ten olmas iddialarna kar bu za manda Mslmanlar arasnda dini ve eriat koruyup uygulaya cak en byk slm devlenin reisinin halifelie hak kazanm olacan vurgulamakta (Gibb 1962:293) olup Osmanl ulems nn kulland "sultan" tabirinden maksat "Halife"nin kasdedildiini, halifenin fevkinde imamn olmadn ve onun "sultan" olarak lkaplandrldn kaydetmektedir (Gibb 1962:290). Ri salesini yazmak iin pek ok kitap tetkik ettiini ve bu eserler de (Gibb 1962:189) "melliflerin hibirisi sultann Kurey ve Haim olmas yahut Abbsler'den veya bakalanndan izinli bulunmas lzmdr", diye herhangi bir art ileri srmediklerini ancak "biaf', "galebe'yi" ve "kahr'" art olarak kabul ettikleri ni kaydediyor (Gibb 1962:290).

114

OSMANLILARDA

HLFET

b) Seilme Hakk: Hilfet makamna kan halifenin, ehl-i hal ve akd olan kiilerden (ulem ve mer) mteekkil bir meclis tarafndan tasdik edilmesidir. Hilfetin Osmanllara intiklinden sonra, ilk Osnanl Halifesi I. Selim'in hilfetini, ri vayete gre yaplan bir merasimle; Cami'l-Ezher ulems ile Osmanl ulem ve mers tensib ve tasdik etti. Ksaca biat merasimi gerekletirildi. Bundan sonra "halifelik klc", Ebu Eyyb Camii'nde Yavuz Sultan Selim'e kuatld. Bu merasim ler Osmanl Devleti'nde bir gelenek haline gelerek, yklna kadar devam etti (Zeydan 1328: 1/104). c) Vasiyyet: Halife'nin kendisinden sonra gelecek halife namzetini tayin etmesi. Corci Zeydan (1328: 1/105) Abbs ler'in Msr'daki son halifesi 111. Mtevekkil'in hilfeti I. Selim'e vasiyyet ettiini kaydetmektedir. d) Haremeyn'in Himyesi: Osmanl sultanlar, halifelik makamn ihraz etmelerinden itibaren Haremeyn-i erfeyni tam hakkyle himaye ve hizmet etmilerdir (Zeydan 1328: 1/ 105). Osmanllar, I. Bayezt ve olu elebi Mehmed zamann dan beri Haremeyn'e "srre" denilen iane gndermeye bala mlard. Hicaz hkimiyetinden sonra, imparatorluun her ta rafnda kurduklar Haremeyn vakflar ile blge insannn m reffeh yaamalarn salamlardr (Uzunarl 1972: 19-15). Ay rca hac yollarnn gvenlii ve ilerliini salayarak, hac ibade tini organize etmilerdir. e) Mukaddes Emanetlerin Muhafazas: Daha nce de kaydettiimiz gibi mukaddes emanetler, Badat'n Moollarca igalinden sonra Msr'a getirilmi, Msr'n Osmanllar'a katl masyla, stanbul'a nakledilmitir (Zeydan 1328: 1/105). Mukad des emanetleri muhafaza etmek, zamanla slm toplumunca, hilfetin meruiyet artlanndan kabul edilmitir. Osmanl Devleti'nde halifelii siyas bir unsur olarak i ve d mnsebetlerde aktif olarak devreye sokan 11. Abdlhamid dneminin nde gelen ahsiyetlerinden devlet ve siyset adam

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

115

A . Cevdet Paa (1986: 1/148-49), Osmanl padiahlannn hali feliinin meru olmadn iddia edenlere "mamlar Ku rey'tendir" hadisini anlatrken "evket ve kudret sahibi her kim ise ona inkiyd ve itaat fariz-i Islmiyedendir" diyerek, bu asrda kre-i arz zerinde "din-i slm'n hmisi yalnz bir Devlet-i Osmaniyye kalmt" diyerek hanedn- Osman'nin hilfe tine muhalefet edenlerin s ve ba olduklarn ileri srmtr. Hz. Peygamber'in soyunun, kz Fatma'dan devam etti inden hareketle, Osman Bey'in ei ve Orhan Bey'in annesi eyh Edebal'nn kznn Seyyide olduu, dolaysyle Hanedn- Osman'nin Kurey'e baland (Msrolu, 1993:47) grnn ciddiyeti tartmaya aksa da, Osmanllar slm dnyasndaki stnlklerinin meruiyetini evrensel hilfet fikrinin yeni bir bi imde ihyasnda arad (nalck 1992: 15) ve bunda da byk l de baanl oldu.

C. O S M A N L I H L F E T N D E K

DEM

Hilfet messesesi douundan ilgsna kadar devrin art larna paralel olarak birtakm deiimler geirmitir. Osmanlla ra kadar yaanan ksm giri blmnde ele almtk. Hilfet, btn zamanlarda olduu gibi Osmanl ulemsnn da srekli gndeminde kalm ve artlara gre geliim ve dei imini salamtr. Tabi ki bu deiim devletin siyas, sosyal ve ekonomik durumlaryla yakndan ilgilidir. Osmanl dneminde hilfet byk deiim geirmitir. Bunlar; a) Klsik D n e m Osmanl Hilfeti Msr Abbsleri'nin hibir siyas gc yoktu. Bundan dola y hilfet sembolik bir grnm kazand. Ancak hilfet messe sesinin din gc mnasebetiyle slm toplumunun nazarnda bir saygnl vard. Memlkler, Abbas halifelerini himaye ede rek, onlann din nfuzundan istifade ettiler. Neticede Osmanl-

116

O S M A N L I L A R D A HlLFET

lar'n Memlklar ortadan kaldrmasyla hilfet, kendilerini hi maye eden siyas otoriteyi de kaybetti. Son Abbas halifesi III. Mtevekkil'in hilfetine son veren I. Selim, bu messeseyi s tanbul'a tad. Yavuz Sultan Selim ile Osmanllara geen hilfet messe sesinde din ve siyas g Osmanl padiahnn ahsnda '"sul tanlk" olarak yeni bir grnm kazand. Hilfetin babadan oua ya da ayn aileden bir baka zta gemesi dndaki gr nm ilk halifeleri hatrlatyordu. I. Selim'den itibaren "Osmanl Devleti Hilfeti", XIX. asrn sonuna kadar slm dnyasnn b yk blmnde tannacak, deiik sebep ve zamanlarda olmak zere, hutbeler ve dualar Osmanl Sultan adna okunacaktr (Gololu 1973:13). nalck (1988: 1/320), "Hz. Peygamber'e ve Rid halifelere 'efdal'l-guzt ve'l-mchidin' olarak halef ol ma iddiasnda bulunan Osmanllar'daki hilfetin ekli, "drt ha life" devrinden sonra ald grnmden ibaretti" dedikten son ra, hilfetin saltanatla birletiini ve hkmdarlk ynnden ar bastn ve Osmanllar'n hilfe, "Sultanlk" olarak isim lendirdiklerini kaydediyor. Esasen ra ve adalete dayanan devletin eklini aramaya gerek yoktur. Kur'n'a riyet, adalet ve meverete dayanmak artyla slmiyet, kurulan devlet ve hkmetin ekline karma mtr. (Tunaya 1954:649). Klsik dnem Osmanl hilfeti olarak ele aldmz 15171876) dneminde, hilfet kendine has bir grnm kazanm tr. Tahta geen hkmdann ahs durumuna gre, bazen pa diah bazen de messesenin devamll n plna kmtr. o cuk yataki veya mecnn fetval hkmdariarn hilfeti ise, bu dnemin meseleleri olarak ele alnabilir. Ancak bu dnemde birka issna dnda hilfetin siyas mnda kullanlmad id dias, "hilfet hi gndeme gelmedi, unutulmaya yz tuttu" ola rak deerlendirilmemelidir. Bu dnemde de btn Osmanl h-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

117

kmdarlar halife olduklannn urundadrlar. nk sistem buna binen kumlmutur. b ) slm Dnyasn Birletirici Bir U n s u r Olarak Hilfetin n Plana karlmas XIX. asnn son yansnda, Osmanl Devleti ite "ttihd- Islm" yani "slm Birlii"ni dta da "Tesnd-i slm" devlet si yaseti haline getirecek ve bu siyaseti uygulamaya koyarken de, btn Mslmanlan Osmanl padiahnn "Halife" sfat etrafn da rgtlemeye alacaktr. Bunu daha sonra ele alacaz. Bu siyaset zaruretler sonucunda ortaya kmtr. Bu zaruretler, Os manl Devleti'nin zarar grd milliyetilik hareketleri ile Batl smrgeci devletlerin slam lkelerine ynelik uyguladktan igal hareketleridir. Keml Karpat (1987:27-8), Pan-lslmizm siyasetinin mi mar II. Abdlhamid'in ana gayesinin Mslmanlan birlermek deil, Osmanl devleti snrlan iinde yaayan Mslman teb'ay birbirine kaynatrarak aralarnda birlik ve tesand ya ratmak olduunu belirttikten sonra, Abdlhamid'in, o gnk mevcut artlar iinde btn Mslmanlan birletirmenin mm kn olmayacan, gayet iyi bildiini ileri srmektedir. Halife II. Abdlhamid'in imparatorluk iindeki Mslmanlar birlik iinde tutmak istemesi, onun idar olarak grevidir. Ancak onun b tn dnya Mslmanlarn birletirmek diye bir hedefinin oldu unu sylemek doru deildir. Hatratnda byle bir bilgiye de rastlamak mmkn olmamtr. Bununla beraber Halife-i Mslimn olarak, btn dnya Mslmanlannn meseleleri ile ilgi lenmek, zm yollan aramak da onun mesliyetlerindendir. Abdlhamid'in yapmak istedii de budur. Ksaca smrge du rumuna dm Mslmanlan en az zayiatla kurtarmaktr. Os manl Devleti'ni kurtarmak iin. Batl smrgeci devletlere kar slm lkelerini kullanmak istedii de doru deildir. An cak smrgeci-igalcilere kar, halifeliinin etrafnda g birli-

118

O S M A N L I L A R D A HLFET

i yaparak direnmek ve slm dnyasn uyandrmak amac var dr. Fakat unu zellikle ifade etmek gerekir ki, Halife 11. Ab dlhamid ile birlikte, Osmanl hilfeti hakiki hviyetini ve tarih misyonunu tekrar kazanm olacaktr. c) Ruhan Hilfet Meselesi ve Ruhbanlk slm hilfetinde ruhan bir grnmden sz etmeden n ce, ruhnlik nedir, messese olarak yaps nasldr, slm'da ruhnlik var mdr? gibi sorular ele almak gerekir. slm toplu munda grnmeyen snflar ayrm, Hristiyanln yapsnda vardr. Yani Hristiyan toplumu kendi iinde tabakalamtr. Bunlar; din faaliyetleri idare edenler ile idare edilen Hristiyanlardr. Din faaliyetlerin; tren, yin ve ibadetlerin yaplmasn ynetenler, Hristiyan toplumun idare edenler aznln olu turmutur ki, bunlara Ruhanler denilmitir. Bu snfn dnda kilere de likler ad verilmitir. Din faaliyetleri idare eden ruha nler; papazlardan, piskopos ve kilise brokrasisinin eitli mevkilerinde grevli bulunan kuiJsal kiilerden mteekkildirler (Dursun 1992:39). slmiyet'te ve onun teekkl etmi messe selerinde bata halife olmak zere, din brokrasisini oluturan kiilerin herhangi bir kutsallklar yoktur. stnlk takvada aranm olup, hristiyan brokrasisini oluturan ruhban snfn da olduu gibi, hatadan mnezzeh kabul edilmemilerdir. n k slm'a gre hatadan mnezzeh olmak ancak Allah'a ait bir vasftr. Katolik Hristiyanlkta papa, Hz. sa'nn adeta vaz- eriatda l-yuht (hata ilemez) vekilidir. Hz. s namna emir ve nehiy eder. Yani helli haram, haram da helal klabilir. Dilediini dine dahil eder, dilediini de dinden karr (aforoz); gnah af fetme, cennet bahetme ve cehenneme gnderme gibi, yetkile re sahiptir (Seyyid Bey, 1339:9-10). Bu anlay tarzna slm dininde rastlamak mmkn olma-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

119

d gibi, hibir kimsenin ve messesenin byle bir selhiyeti yoktur. Binaenaleyh slm'da Hristiyanlkta olduu gibi bir ruhban snf teekkl de yoktur. eyhlislmlk ve mftlik, halka ahkm- er'iyyeyi bildirmek maksadyle sonradan ihdas edilmi resm makamlardr. lim olmak artyle herkes mft olabilecei gibi, fetva da verebilir. Yani fetva vermek iin resm bir memur olmak da gerekmez. eyhlislmlk, Osmanl devle tine has bir messese olup, derece ve rtbe itibariyle din b rokrasisinde, dierierinden bykse de, er'an hibir fark yok tur (Seyyid Bey 1339: 9-10). Adaleti salamak amacyla devletin bnyesinde ihdas edil mi olan kadlk, mftlik, eyhlislmlk ve divan gibi messe selerin aynen devam etmesi art deildir; zira bu messeseleri, slm devletinin hususiyetlerine devamllk kazandrmak iin, Mslmanlar kurmulardr. Kuvvetin kanunda toplanmas, ada let, liykat, istiare, sosyal dayanma gibi, slm'n devlete ge tirdii zellikler zamann, corafyann artlarna gre deiik messeseler tarafndan salanabilir (Niyazi 1993 : 191-92). Oy sa Kilisenin devamll ve zerklii sz konusudur. Hristiyanlkta sosyal hayatta iki temel g vardr; Tanr ve Sezar. Bunlar birletirilebilir ya da birbirinden aynlabilir, uyum iinde ya da atma halinde olabilirier. Biri ya da dieri stn durumda olabilir. Ama her zaman iki g vardr: Tann ve Se zar, Kilise ve devlet. Klsik slm'da byle bir ayrm yoktur. ki g yerine bir g vardr ve bu yzden ayrlma ve atma me selesi ortaya kmamtr (Dursun 1992: 144). Halife, Cumhr- slmiyenin reisi gibidir. Haiz olduu "Velyet-i mme"de bir hkmdar veya bir reis-i cumhurun ve layeti gibi idar ve siyasidir (Seyyid Bey 1339:12). Aslnda bu tekilt sadece slm'a mahsustur. Dini ve dnyevi hkimiyeti bir arada bulundurup ahkm- diniyeyi tatbik ettiinden, kay-

120

O S M A N L I L A R D A HLFET

serlerin ve imparatorlarn idare ve hkimiyetlerinden aynlr. Onlar gibi yalnz dnyev nizma tbi olmazlar (Zeydan 1328:1/ 102). dar ve siyas selhiyetleri bakmndan da papadan ayn lr. Papa'nn velayeti ruhandir. Yani siyas iktidardan yoksun olup, gc br dnyaya yneliktir (Britanica c. XVII/393). Netice itibariyle yazlanlardan da anlalaca zere kendi ne has zellikleri bulunan halifeliin Euro-Centric (Avrupa mer kezci) bir yaklamla papalkla aynletirilmesinin doru olmad sylenebilir. Batl bilginleri bu tarz bir yaklama iten sebep ise, Islmiyetin de Hristiyanlk gibi teokratik bir nizam getirdi ini zannetmelerindendir. Oysa teokrasi kalb da slmiyet iin son derece dardr. nk, slm'da Kur'n ve snnetin dn da, kyas, icm' ve rfe de yer vardr, tchd (hkm karma) ise, zaman ve artlara daima aktr. Hatta yle ki, slm devlet tekilt itihad konusunda dahi halifeye bir ayncalk tanma mtr. Bu anlayn zerine bina edilen messeseye, teokraside yer aramak da doru deildir (Niyazi 1993: 193-94). Osmanl Devletinin din ve siyas yapsn inceleyen Davud Dursun (1992: 23-24), "slm ve Trk-slm devletlerinde grlen yap y Yan Din Sistem (Nim-Teokrasi)" adnn verilebileceinin nerilmekte olduunu kaydettikten sonra, Osmanl Devletinin de Yan Din Sistemli (Nim-teokratik) bir yapya sahip olduunu ileri srmektedir. d) Hilfetin Sembolik Bir G r n m Kazanmas Halifenin ruhan bir g olarak, snrlan dnda kalan mslmanlar zerinde baz din yetkilerini srdrmesi, hilfete pa palk benzeri bir messese niteliinin verilmesi olarak yorum lanmtr (Aksin 1974: 138). Bu yorumlar uzun zaman tartma lara yol at. Oysa slm tarihinde siyas bakmdan yetkisiz hali feler de grlmtr. Seluklular dnemi Badat'taki Abbas halifeleri ile Msr-Memlk Abbsleri bu grnmdedir (Levvis

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S E N D A H L F E T N Y E R

121

1990: 76; Watt 1981: 320). Hilfetin papalk benzeri bir ruhan reislie dnt tartmas 1774 Kk Kaynarca Anlama sna dayandrlr. Bu anlamada, Rusya'nn Osmanl tbiyetindeki Ortodoks Hristiyanlar zerinde elde ettii imtiyaza kar lk, Osmanl padiahnn halife olmasna istinaden, tabiiyetin den kan Krm halk zerinde, din hkm ve nfuzuna dair bir bend koyulmutu. Bundan sonra bu imtiyaz, Osmanl sulta nnn tbiyetinden, Batl glerin saldr ve igalleri ile kan Trk ve Mslmanlar tamamen kaybetmemek, hi olmazsa manev ba srdrmek iin, halifenin tpk papann Katolikle rin ruhan reisleri olduu gibi, Osmanl tebaas olsun olmasn, btn mslmanlann ruhan reisi olduuna dair bir telakkiye kaplmtr. A m o l d (1950: 152), bu telkkinin yanl olduunu, ruhnliin islm'n yapsnda olmadn kaydediyor. Mmtaz'er Trkne (1991: 180), Hilfeti papalk gibi bir ruhan reislie dntren asl gelimenin, tanzimatin msavat prensibinin mantk sonucu olarak ortaya ktn, ileri sr mektedir. Ona gre; Tanzimatin msavat prensibi klsik Os manl dneminin er' dengelerini alt-st etmitir. Gayrims limler; uygulanan er' kurallara gre "zmm" statsndedirier; Mslmanlann sahip olduklan siyas ve hukuk haklara Tanzimatla sahip olduktan sonra 1856 slahat Ferman ile imtiyazl hale gelmilerdir. "Msavat" prensibiyle. Halife, Kavnin-i er'iyye'nin kendisine tand, zmmleri ynetme hakkn kay betmitir. Bunun tabi sonucu olarak halifeye, imparatoriuk iindeki Mslmanlara hkmetme hakk kalmtr. Buna bin en Katolik Hristiyanlann papasna benzetilmeye allan hali fe, Osmanl tebaasnn ayn zamanda devlet bakandr. Bu mnasebetle din ve idar yetki aynm yaplamayacandan bu iddia tartmaya aktr. Esas olarak ruhan hilfet tartmalan XIX. asrn son yan syla XX. asnn ilk eyreinde artmtr. Bunun sebepleri ara-

122

'

OSMANLILARDA

HLFET

snda, bu dnemde, Batl devletlerin hzlandrdktan smrge cilik hareketleri sonucunda, igale urayarak, istiklllerini kay beden, bata Hindistan, Orta Asya ve Uzak Dou Mslmanlan olmak zere slm lemi, dikkatlerini son bamsz slm dev leti olan Osmanl Devleti'ne yneltmilerdir. Bu ynelite Os manl padiahnn ayn zamanda halife olmasnn ve II. Abdl hamid'in ttihd- slm siysetinin tesirleri hi phesiz byk tr. Esasen Osmanl hilfetinin, byk kitlelere ve tabana daya nan "sembolik hilfet" grnm, yani Batllar'n ruhan hil fet dedikleri grnm bu dnemdedir. nk Osmanl sultanhalifesine, siyas ve idar olarak bal olmayan Mslmanlar di n olarak balanmlardr*''. Burada unu da ifade etmek gere kir ki, imparatorluk dndaki Mslmanlar tarafndan Osmanl Sultan'nn halife tannmas ve adna hutbe okunmas ok eski den beri devam edegelmitir (eydi li Reis 1313:51-52). Ancak son dnemde artan bu manev ball. Batllar slm lkeleri ni smrgelerine katnca farketmilerdir. Hristiyan Avrupa'da yaylan ruhan hilfet fikrinin tesiri Trkiye'de bile grlmtr. zellikle Gen Osmanllar arasnda yaygn bir grtr (Arnold 1950: 152). Tanzimat'n "msavat" prensibi ile ortaya kan ve 1876 Kann-i Ess'si ile hukuk bir grnm kazanan hilfetteki bu yeni anlay iin Ziya Gkalp u yorumu yapmaktadr: Gya bu suretle Osmanl padiah sultan sfatyle siyas riyaseti haiz olup, halife sfatyla da yalnzca din riyaseti haiz olacakr" (Duru 1975:59). Gkalp'in yapt ayrma gre, kl sik slm hilfetindeki halifenin siyas ve din yetki birlii da lyordu. Yani padiah artk "emr'l-mminn" deil, katoliklerin papas kabilinden bir ruhan reis oluyordu. Bu ayrma g re Sadrazam saltanatn. eyhlislm da hilfetin vekaletini if edecektir.
*) Bu konuyla lgili geni bilgi iin baknz alhnc blm.

DEVLET DEOLOJS ve YAPISINDA HLFETN YER

123

Kann-i Ess'nin "Zt- hazret-i padiah! hasbel hilfe din-i islm'n koruyucusu ve bilcmle tebaa-i Osmaniye'nin h kmdar ve padiahdr" (Kili 1985:31) maddesindeki (4. Madde) ayrm yukarda kaydettiimiz mahiyette bir aymm deildir. Ya ni Osmanl padiah; btn mslmanlann koruyucusu, Os manl tebaasnn padiahdr. Burada "dn-i slm"dan maksat Mslmanlardr. Batl byk glerin kskacnda olan Osmanl hkmeti, maddenin birinci ksmn yumuatarak koymutur. Bunu klsik slm hilfetinden ve II. Abdlhamid'in hilfet an layndan karmak mmkndr'**. Maddenin birinci ksm Os manl Devletinin mslim tebaasn da kapsad halde "... bil cmle tebaa-i Osmaniye'nin padiahdr" ifadesi eklenmitir ki, bu, gayrimslim tebaaya yneliktir. II. Abdlhamid, dier Mslman lkelere ynelik Tesnd slm ve mparatorluk iinde de slm Birlii siyasetlerini uy gulama imkn bulmu, gayretleri bir dereceye kadar semere vermitir. A m o l d (1950: 152)'un deyimi ile onun mstebit uy gulamalan Osmanl mnevverleri arasnda merut idare tart masnn hzlanmasna ve kabul grmesine sebep oldu. II. Mertiyet'in ilnndan sonra Abdlhamid tahtdan indirilerek yerine V. Mehmed Red halife seildi. Esasen II. Abdlhamid dne minde hilfetin sembolik grnm tartmas imparatorluk d ndaki Mslmanlara ynelik uygulamalar iledir. Yoksa kendi tebaas zerinde tam bir siyas hkimiyete sahip olmutur. II. Abdlhamid'den sonra, balayan dnem 1 Kasm 1922'ye kadar devam etmir. Bu dnemde hilfet, hukuk olarak Abdlhamid'in oluturduu nizamda devam etmise de, siyas gcn byk lde kaybetmitir. Osmanl Hilfeti son byk deiimi saltanatn kaldnlma*) Bu konuyla ilgili geni bilgi iin baknz: Beinci blmde II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Hilfeti.

124

O S M A N L I L A R D A HtLFET

syla geirmitir. II. Alxilhamid'den sonra fiilen siyas gcn byk lde kaybeden hilfet, saltanatn kaldnimas ile de g cn, hukuken de kaybedecek ve Trkiye Byk Millet Meclisi'nin hakimiyetine girecektir. Toynbee (1988:200) bu yeni g rnm "lik bir messese" olarak ifade etmektedir. Netice iti bariyle hilfet messesesine 3 Mart 1924'de son verilmitir. e) Osmanl dar Yapsna Ynelik Tartmalar Yukarda Osmanl mnevverleri arasnda mertiyet d ncesinin yaylarak kabul grdn belirtmitir. Hakikaten Abdlhamid dneminde mertiyet, 11. Mertiyet'in ilnndan sonra da cumhuriyet idar ekilleri Osmanl mnevverinin gn deminde youn olarak yer alacaktr. Bu konuda Tunaya (1954:656) u bilgileri vermektedir: "slm hkmet ekli merut olup, Avrupa'ya nazaran ok eskidir. Mslmanlarm hkmdarlarm seme hak k vardr. Seimle gelen hkmdar ayn zamanda hali fedir. slm hkmet ekli olan mertiyet er' olup, Hz. Peygamber'den beri devam edegelmektedir. Mut lak ve cumhr ekillerden de farkldr. Hkmdar nas bi mutlak ve cumhur hatta Avrupa tarz merut ekil lere benzememektedir. Kendine has bir zellik tar. Merut hkmette riyaset bir hanedana, cumhuriyette halkn reyine, mutlakiyette arzusu kanun olan bir ha nedan mensubuna aittir." Osmanl Devleti'nde mertiyet rejimi getirilmek istendii dnemde, hakikaten slamc ulem tarafndan da tartlp savu nulmutu. Bu dnemde "Hilfet-i Naksa" ve "Hilfet-i Kmi le" nazariyeleri ileri srlerek fikirler retilmitir. "Drt halife" dneminden sonra balayan ve saltanat haline getirilen hilfet ekli "Hilfet-i Naksa" olarak nitelendirilmiti. Hilfet-i Kmile ise, drt halife dnemindeki hilfet anlay-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

125

zerine bina edilen idar sistemdir. Tunaya (1954:657) bu ko nuda Mehmet Atf n "Medeniyet-i er'iye, Terakkiyt- Dniye"sinden unlan aktarmaktadr: "Hkmet-i slmiye'de devlet bakan tevars yolu ile bir hanedan efradna mnhasr olmayp r-yt mmet le efrd- milletten muayyen artlar haiz bir ahsa ait tir. Ve bu kimse feragat, vefat ve azl edilmedike ma kam- hilfeti muhafaza eder. Her trl hareketinde e riata tbidir. Hilfetin dier ekillerden bir fark da, ef radna yalnz dn ilerini deil, ayn zamanda dnya i lerini de tanzim salhiyetine sahip bulunmasdr." Hilfet-i Kmile esaslannda meveret yoluyla hkmdann mesliyetlerni bilip bilmedii, adalete ball kontrolde tutu lur (Halim 1991:40-43). Mutlakiyeti reddeden Hilfet-i Kmile, merut olarak d nlm, fakat ngiliz mertiyetinden daha kapsaml bulun mutur (Tunaya 1954:659). Hilfet'in etkin olduu Abdlhamid dneminin sonuna doru, onun istibdatna kar mertiyet kabul grd iin, hi lfetin bu rejimle badat, hatta ayn idar sistem olduu ek lindeki yorumlara dayanarak, onun geliime ve deiime ak bir yapda olduunu sylemek mmkndr.

D. HLFETN O S M A N L I TEBAASI Z E R N D E K TESR I- T R K U N S U R U Hilfet, Osmanllar'a intikl ettikten sonra Osmanl hilfeti iki nemli muhalefet ile karlat. Bunlardan birincisi Msl man Araplar'n rk (Kureylik) muhalefeti, ikincisi ise i Iranllar'n mezhep esasna dayanan muhalefetidir. Trk toplumu-

126

O S M A N L I L A R D A HtLFET

nun kendini imparatorluun banda temsil eden Osmanl ha nedanna herhangi bir muhalefeti olmad gibi, sarslmas zor denecek derecede ball vard. Hatta denilebilir ki, Trkler, tarih boyunca slm hilfetine bal ve saygl olmulardr. Trkler mslman olduktan sonra Badat'taki Abbas hil fetine daima bal kaldklar gibi, halifeyi de d basklardan ko rumulardr. Harun er-Red'in olu halife Mu'tasm, zel mu hafz birliini Trkler'den kurmutu (Yldz 1986:351). Abbas halifelerinden Kaim Biemrillah, i Bveyhoullarnn basks artnca Turul Bey'den kendini kurtarmas iin yar dm taleb etti. Buna ramen Turul Bey, Badat'a girmek iin halifeden izin istemek sureti ile ona sayg ve nezketini gster mitir (Turan 1980: 152). Malazgirt Muharebesinde Alparslan'n muzafferiyeti iin halifenin du etmesi, Anadolu fatih Kutalmolu Sleyman ah'a "Sultan" unvannn tevcihi (Turan 1984:63), Osmanl sul tanlanna da "Sultanu'r-Rm" nvn ile menur, hil'at ve hedi yeler gnderilmesi Trk ftuhatna dinamizm katmtr (Ham mer 1336: 1/245). Osmanllar 11. Bayezt devrinde bile Msr'daki sembolik grnml Abbas halifesini nemli grm ve gerekli saygy gstermitir. ki devlet arasnda bir rekabet sz konusu olsa da. Memlk Devletinden gelen uyar mahiyetindeki nmelere Os manllar msbet karlk vermilerdir (Tekinda 1976:80-81). Trk toplumunda hilfeti tam anlamyla ilmiye snf yani ulem tanmtir. Bundan dolay padiah iin, halife veya imam unvann kullanmada da ulem titizlik gstermitir. Osmanllar'da hilfetin mahiyet-i er'iyesi de ulemca tartlmtr (Ya vuz 1991:103-104). mer tarafndan padiah veya sultan olarak hitap edilen hkmdar, halk tarafndan da ayn ekilde kabul grmtr.

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

127

Halk, Osmanl padiahnn halife sfat ve onun zellikleri ile pek ilgilenmemitir. Trk toplumunu ilgilendiren husus rf olarak bal olduu ve kutlu bildii Osmanl hanedanndan ba a kim geerse, ona itaat etmektir. Bir Kapkulu isyan sonucu Sultan II. Osman'n ldrlme sine ilk tepki Anadolu'dan geldi. Erzurum valisi Abaza Meh med Paa, olay duyar duymaz Yenierileri ehirden kararak, Osman'n kann istemek ve buna sebep olanlar ldrmek iin isyan etmiti (Uzunarl 1983:151). Esasen halifelik, Trk toplumuna slm bir sultanlk olarak gemitir. Nasl ki, emirlik ve eyhlik slm ncesi Araplanndan, Mslmanlara geerek "Emir'l-M'minn" olarak devam etmise, Trk toplumundaki hanlk, hakanlk slm dnemde halifelikle kaynaarak, "sultanlk" veya "padiahlk" olarak ye rini almtr. Trk toplumu zerinde Osmanl padiahnn halife olarak tesiri nedir, halk padiah "halife" olarak tanm mdr, gibi su allerin cevabn tesbit etmek imdilik mmkn olmamtr. Bu maksatla seyahatnamelerde kayda deer bir ey bulamadk. Ancak dnemin zelliklerini yanstan halk ve divan iirlerinde snrl da olsa, hilfetle ilgili bilgilerin rneklerini aaya aldk. XVII. asr Trk halk ozanlanndan Karacaolan Neme kralna yazd destanda: "Patriklerin inmi tahttan, diyorlar; bir halife kalm, o da geliyor" eklinde seslenerek, Osmanl padiahnn tm halkyla btnleerek Neme (Avusturya) ze rine yrdn kaydediyor (Cumbur 1985:322). Osmanl padiahlar iin divan airlerince yazlan kaside lerde padiahn halifeliinden sz eden bir "hilfet beyiti"ni ge nelde bulmak mmkndr. Divan iirinin byk stdlarndan Fuzl, Kanun Sultan Sleyman iin yazd kasidenin 38. beytinde. Kanuni iin "01

128

O S M A N U L A R D A HLFET

gl-i ba-1 hilfet" (Maziolu 1986:58) diyerek, onu hilfet ba nn gl olarak takdim etmitir. Vak'anvis Rid Efendi, III. Ahmed'e yazd kasidede "Bu nesl-i muhteremde hilfetle sal tanat, Gerdun- izz cahda hurd mahdr" yani, bu muhte rem nesilde hilfetle saltanat, dnyadaki itibar ve kymeti ile gne ve ay gibidir (Biltekin 1992:21) diyerek hilfetle saltanahn nemini vurgulamtr. Kasdeler yazld dnemin zelliklerini yanstmas bakmndan nemlidir. Trk toplumu iinden Osmanl hilfetine muhalefet, Ana dolu Alevlerinden gelmitir. Bunu Anadolu'nun ran'a yakn blmnde grmek mmkndr. Pir Sultan Abdal "Aulun ka plar ha gidelim" (Banarl 1987:625) deyii ile gnlnn ran ahndan yana olduunu ifade eder. Kendini tutuklayan ve is yan bastran Hzr Paa iin, "Yr bire Hzr Paa senin de arkn knlr. Gvendiin padiahn, o da bir gn devrilir" (Ural 1982:142) msralar ile mensup olduu kitlenin duygulann dile getirmitir. Niha olarak Osmanl halifesinin Trk halk arasndaki g rnm, ok tekrarlanan deyi ile "padiahm ok yaa" sz net olarak ortaya koymaktadr. Osmanl hilfeti, sadece Trk ler iin deil imparatorluk iinde yaayan mslman halklann da birletirici ortak unsuruydu. XIX. asrn son yarsnda smrge durumuna den slm lkelerinde filizlenen ttihd- slm (tesnd- slm mnasn da) siyaseti, Osmanl mparatorluu iinde milliyet hareketleri nin sonucu olarak "slm Biriiine" dnecektir. II. Abdlha mid'in uygulad bu siyaset ve tarikatlar vastasyla yaptrd propaganda ile imparatorluk iinde halifeye ball artracak tr. Osmanl'da grlen fikir hareketlerinin etkisi merkez dn da yani eyaletlerde de etkili olmutur. Erzurum'da kurulan Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nde bir grup, Mslmanlar'n din-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

129

[erinden koptuklann syleyerek, halifeden eski sert din gele neklere dnlmesinin gerektiini istemilerdir (Demirci 1990: 45). Merkez basnn dnda yerel basnn da slm hilfeti ile il gilenmeye balamas, Osmanl'nn son eyrek asnnda hilfetin Trk toplumuna mal olmasn salamtr. Birinci Dnya Savanda, halifenin "Mukaddes Cihd" iln etmesi, Trk Kurtulu Savanda hilfen tesirinin kullanlmas, Trk toplumu zerindeki tesiri gsterir (Selek 1982: 791). Ayn ca Kuwa-y Milliye'ye kar ngilizlerin hilfet makamn kulla narak kkrtmas sonucu kan bir ksm i isyanlarda da etkili olduu sylenebilir (Selek 1982:733-78). Trk toplumunun zerinde hilfetin etkisini, hilfetin kal drld srada da grmek mmkndr. Asrlardr banda hali feyi grmeye alkn olan halktan deiik tepkiler gelmitir. Tanin ve Yeni Turan gazetelerinde tepkiler olurken Bursa, Adapazan, Readiye ve Silifke'de ufak da olsa isyanlar kt. Dier yrelerde de szl tepkiler srd. 4 Mart 1924 tarihli kdam gazetesi "slm lemi ile olan mnasebetleri gevetecei" ge rekesi ile tepki gsterdi (Akgn 1976:2189-90). Hilfetin kaldrlna Trk aydnlan da tepki gsterdi. Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkadalan, Kzm, Refet, Ca fer ve Ali Fuat Paalar ile Rauf ve Adnan Beyler Cumhuriyet Halk Frkasndan koparken Dr. Rza Nur (1967:965) hilfetin kaldnlmasn "cinayet ve lgnlk" olarak nitelemitir. Netice itibariyle Osmanl hilfeti Trk toplumu zerinde hi de kmsenemeyecek derecede kabul grmt. Konu muzu ilgilendiren taraf da iin bu yndr.

II- M L L ARETLER Osmanl Devleti hakimiyetine deiik dnemlerde giren airetler zerinde tam bir otorite kuramamt. Bundan maksat

130

OSMANLILARDA

HLFET

devlet bunlardan ne tam vergi alabiliyor ne de son dnemlerde yaplmak istenen slahatlan yapabiliyordu. II. Abdlhamid'in devlet siyaseti haline getirdii "slm Bir lii Siyaseti" (ttihd- slm Siyaseti)'nin bir uygulamas olan Snn-i ittihadndan sonra (Eraslan 1992:309), mill airetlere yneldi. Bu airetlerden Anadolu'nun dousundaki; Krt, er kez, Karakalpak ve Trkmen airetleri iin "Hamidiye Alayla rn, Arap airetleri iin "Airet Mektepleri "ni ve Arnavutlar iin de "Saray Muhafz Alay"n kurarak kendine balamtr (Kodaman 1987:33). II. Abdlhamid'in airetlerle ve alaylarla ilgili politikasnn ess; dorudan doruya airetlerle birlik kurmak ve airetleri Bb- Ali'nin de aracl olmadan kendine balamaktr. Bu po litikann yrtlmesinde en ok halifelik sfatna ve hilfet ma kamna gveniyordu. Zira, airetler asrlarca idar olarak stan bul'dan ayr ve bamsz yaamalarna ramen, manen halifeye ve hilfet makamna ballklarn srdrmlerdir. Airetlerin bu tutumu II. Abdlhamid'in iini kolaylatrd gibi, onun s lamc politikas da airetlerin duygularn okuyordu. Binena leyh II. Abdlhamid ile airet reisleri ve eyhler arasnda ahs balarn, dostluklarn domasn ve ayn zamanda halife-i m'minn mnsebetlerinin esas olan koruyuculuk, sayg ve itaat hislerinin kuvvetlenmesini salayacak ortam mevcuttu. Aynca bu manev balar engelleyecek bir g de yoktu (Koda man 1987:59). Sultan-Halife Abdlhamid bu manev balan, airet reisle rini stanbul'a davet ederek birtakm paalk, mirlivalk gibi rt beler vererek siyas olarak da pekitirmi ve her bir reise verdi i rtbelerle kendinin bir askeri haline getirmi, dolaysyla pa diahln da kabul ettirmitir. a) A n a d o l u ' n u n D o u s u n d a k i Airetler I. Selim dneminde Osmanl hakimiyetine giren Anado-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

131

lu'nun dousundaki airetler, genelde Osmanl Devleti'nin ran'a kar karakolluk vazifesini if etmilerdir. XIX. asra kadar kayda deer bir isyann yaanmad bu blgede, bu asrdaki milliyet ayaklanmalan sebebiyle II. Abdl hamid, Ermeni isyanlanna kar blgeyi korumak, ve airetleri kendine balamak iin Hamidiye Alaylann kurdurmutur. By lece uyguland imparatorluk iindeki "slm birlii siyaseti"nin temsilcileri dorudan kienin bandaki reisler, eyhler olup on lan manen kendisine balamtr (Kodaman 1987:29-30). II. Abdlhamid, halife ve padiah sfatlanyla kendine ba lad Krtlerin dnda Trkmen, erke ve Karakalpaklar iin de ayn siyaseti uygulamtr. Bu uygulamalar ksa sre iinde meyvesini verecek, padiahn 14-15 Nisan 1891 tarihli "Ha midiye Nizmnamesi"nden sonra, airet reisleri ve eyhler ara snda sultan-halifeyi grme arzusu giderek artm, Erzurum, Bitlis, Van, Hakkari, Diyarbakr bata olmak zere airet me r ve ress IV. Ordu Merkezi Erzincan'a giderek, bu arzulann Mir Zeki Paa'ya bildirmilerdir. Paa da "...msade-i se niyye-i hilafet-penh hkm- celilesine..." diye balayan bir nme yazarak, isteklerini yerine getirecektir. Halife sfatyle padiah, airet reislerine nianlar, fahr unvanlar, rtbeler vere cek gnllerini kazanarak, onlar adeta Osmanlya raptetmitir (Kodaman 1987:34-37). Bundan sonra Osmanl Devleti, blgenin asker gcnden byk lde istifade edecektir. Hilfetin kaldrlmasna Anadolu'da en byk tepki dou dan geldi. Bu blge byk lde afi mezhebindendir. Tr kne (1992:190), 18 Rebilahir 1287 (19 Haziran 1870) tarihli Basiretde Krtlerin afi mezhebinden olmalarna binen hil fete itaat etmelerinin zaruretinden bahseden bir yorum da; Krtler arasnda "halifeye isyan edenlerin nikhnn bozulaca-

132

OSMANLILARDA

HLFET

" hkmnn verildiini, aktarmaktadr. Buradan hareketle eyh Said'in Dou Anadolu'daki eyhleri etrafnda toplayarak, hilfetin kaldrlmasna bir tepki olarak isyan ediinin en nem li sebep oluu, meseleyi aydnlatmaktadr. Keml Karpat (1989:76) "eyh Said'in amalanndan birinin kaldrlan hilfeti tekrar diriltmek" olduunu kaydediyor. b ) A r a p Airetleri Yavuz Sultan Selim'in Suriye ve Msr seferleri ile Osmanl hakimiyetine giren Mslman Arap airetleri zerinde tam bir otorite kurulamad. Arap airetlerinin hayat tarz gebelik, ya ni kabile airet hayat idi. Bunlardan tam olarak ne vergi alna bilmi ne de asker toplanabilmiti. Devlet Arabistan tarafnda baz slahat hareketlerine girimi, fakat iddetli tepkiler nede niyle istenilen baar salanamamt. Dolaysyla bu kabile ve airetlerin sosyal, ekonomik, din ve siyas hayatlar tamamen Arap eyh ve emirlerinin elinde idi (Kodaman 1987:84). 11. Abdlhamid, XIX. asrn son eyreinde, Osmanl top raklanna ynelik olan smrgeci igallere kar, Ittihd- Osma niye ve Ittihd- slm'a hizmet amacna ynelik olarak "Airet Mektepleri"ni atracaktr. Bu mekteplerde daha ok airet re isleri ve eyhlerinin ocuklar okutulup, eitim retim yoluyla hlin ve gelecein airet reislerini hilfet makamna ve saltana ta balamak istemitir. Bu yolla byk bir ksm Arapa konu an halk tek otorite olarak halifeyi tanm ve ona itaat etmi olacaktr. Niha olarak da lkede slm biriii temin edilmi olacaktr (Kodaman 1987:67). Airet mekteplerine daha sonra Dou Anadolu ve Arnavut luk airetlerinin ocuklan da alnmtir. Bu siyaset devaml hale getirilemedi. zellikle smrgeci glerin tesiri ile balayan Arap milliyetiliine dayanan isyanlar nedeniyle istenilen amaca ulalp imparatorluk iindeki birlik kurulamad (Karal 1983:401).

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

133

Sosyal yap itibariyle adem-i merkeziyetilie alk olan airetler, esasen II. Abdlhamid'in kendileri ile ilgili siyasetleri ni kabul edebilecek yapdaydlar. Abdlhamid bu amala erif Hseyin bin Ali'ye py- taht'da verdii st dzey bir grevle isyanlar nlemi oluyordu. Onun tahttan indiriliine kadar Arap diyannda airet isyanlanna pek rastlanmaz (Uzunarl 1972:141-43). c) Arnavut Airetleri Arnavutluk da Dou Anadolu gibi dalk bir blge olup, airet hayat burada da hakimdi. Halk mslman olan bu eya letin konumu itibariyle Batdan etkilenme daha eskidir. evre sindeki Yunan ve Srplara kar padiahn desteini grmtr. Ayrlk hareketlere izin vermeyen Abdlhamid, Arnavut ai ret reisleri ile ileri gelen aileleri birtakm taviz ve iltimaslarla kendine balamtr. Arnavutlarn sadakatlerine karlk 11. Abdlhamid maiyet alaylannda Arnavut askerierden zel blkler tekil ettirmitir (Bilge 1991:386). Ayrca padiahn "Tfenkiler" ad ile hayli kuvvetli bir,de zel muhafz tekilt vard ki, tamamen Arna vutlardan ve genellikle Amavutlar'n en iyi ve nfuzlu ailelerine mensup askerierden mteekkil idi (Nuri 1327:463). Bu politika Arnavutlar zerinde etkili olmu, Abdlhamid'e sadakatle bal kalmlardr. Netice itibariyle, II. Abdlhamid'in airetlere ynelik uygulamalan yani dengeci, merkeziyeti ve slmc politikas, bu blgelerde etkili olmutur. Zira her blgede de az ok devlet otoritesi tesis edilmi, airetler devlete, saltanata-hilfete sndnlm ve itaate altrlmtr. Ancak bu uygulamalar 11. Abdlhamid'den sonra devam ettirilemeyince kurulan dengeler bo zulacaktr.

134

OSMANfLILARDA HtLFET

III- A R A P U N S U R U Mslman Araplar Sultan I. Selim'in Suriye-Msr seferi ile birlikte Osmanl hakimiyetine girmitir. Hatta Osmanl padia h am'da iken Hicaz'da bulunan eyhlerden "sizi halife tanya caz ve itaat edeceiz" haberi gelmiti (Gcyener 1945:143). Netice itibariyle Kanun devrinde yaplan Badat seferi ile Irak, Basra ve Bahreyn, Hind Seferleri ile de Aden ve Yemen'in alnmasyle Osmanl Devleti'nin Arap hkimiyeti byk lde tamamlanmt. Bu blgelerde de Osmanl Sultan'nn ad hut belerde okunuyor, adna para bastrlyordu (Yavuz 1991:21). Osmanl mparatorluu'nun byk lde asker gce da yanan siyas hkimiyeti Mslman Arap halk zerinde ne de rece etkili oldu, Osmanl hilfeti ne derece kabul grd, konu muzu ilgilendiren taraf burasdr. Airetler halinde yaayan Arplann durumundan ve Os manl Devleti'nin bunlara ynelik uygulamalarndan bahsetmi tik. Osmanl idaresi, hakimiyeti altndaki milletlerin kltrel ve sosyal yaplanna gre bir idare uygulamtr. Araplar iin de bu geerlidir. fademiz genel olmamakla beraber Mslman Araplar, Os manl hilfetine iki noktadan muhalefet etmilerdir. Birincisi Osmanl hanedannn Arap olmamas yznden, yani rk nok tadan muhalefet etmilerdir ki, bundan dolay Kanun'nin sad razam Ltfi Paa daha nce kaydettiimiz risalesini yazmtr (Gibb 1962:287-95). Hilfeti ilk defa Kurey'in dna Osmanl lar tamtr. Irk noktadan muhalefet eden Araplar, hilfeti kendilerinden gasbedilmi bir messese olarak grmlerdir. kinci ise Osmanl hilfetinin Snn grntsne binen oluan i muhalefet. Bu noktadan Osmanl hilfetine Irak'ta yaayan ilerie Yemen'de yaayan Zeydler itaat konusunda srekli p rz karmlardr (Srma 1982b:442-44). Bu konularda kan

DEVLET DEOLOJS ve YAPISINDA HLFETN YER

135

meseleleri Osmanl Devleti, gerek asker ve gerekse siyas a dan halletmeye almtr. Mslman Araplar'n Osmanl hakimiyetine geiinden XIX. asra kadarki durum budur. Ancak XIX. asrdan itibaren durum yava yava deimeye balayacak, Osmanl Devleti'nin bu blgede kurduu statko deiecektir. Bunun da balca iki nemli sebebi vardr. Birincisi Batl byk glerin slm lke lerine ynelik smrgecilik faaliyetleri. kincisi ise, yine Bat meneli olan milliyetilik hareketleridir. Osmanl Devleti'nin kurduu denge XIX. asrdaki Fran sa'nn Msr' igal denemesi, Msr Valisi Mehmed Ali Paa'nn isyan, Vehhabi hareketleri ve 1830'daki Cezayir'in Franszlar ca igali ile bozuldu (Shaw 1982:25-81). Tanzimat'taki gayri mslimlere verilen haklar Mslman kitlenin tepkisine neden olurken Lbnan ve Cidde'de ayaklanmalara yol at (Shaw 1982:172). 1873 ylnda stanbul, yardm talebiyle gelen Ms lman lke temsilcilerini misafir ederken, ayn yl Osmanl Devleti maliyesini kerten Yemen isyan ile uramaktadr. Trkne (1991:187), bu srada Namk Kemal'in "bret" gazete sindeki 2 Temmuz 1872 tarihli saysndaki u szn aktar yor: "Araplan uhuwet-i slniiye ve tebiyet-i hilfet bize bir suretle raptetmitir ki, onun fekkine olsa olsa Allah muktedir." Bu szn zerinden ok gemeden Mslman Araplar, hilfet meselesini ortaya atarak ayrlk mcadelelere balayacaklar dr. Bunda da en byk pay Msr' 1882'de igal eden ve Or ta Dou'yu da smrgesine alma mcadelesi veren ngilte re'nindir. a) A r a p Hilfet Hareketleri ingiltere, 1878 Berlin Antlamas ile birlikte, Osmanl Devleti ile balantlann kopard. Hatta bir darbe de kendi vur du. Ancak Hindistan kamu oyunu da bir usulle Osmanl Salta-

136

O S M A N L I L A R D A HLFET

nat ve Trk hilfetine ballktan vazgeirmesi gerekliydi. ngil tere'de 1 Ocak 1877'de Kralie Victoria'nn Hindistan mparatoriesi iln edilmesinde dnyann en byk Mslman nfu sunun hkmdar durumuna geleceinin unutulmad da ku kusuzdur. Bu nfus stanbul'daki halifeye dorudan bal Ms lman nfusun misline yaknd. Dolaysyla Mslmanlarn stanbul'a bamll, dnyay idare etmeyi planlayan ngilte re'yi, halifenin oyunca haline getirmesi ihtimali de vard. Bu nun iin ngiltere oyunu tersine evirip hilfeti ngiliz karlar na hizmet eder hale getirmek iin "Arap hilfeti" fikrini ortaya atarak, Osmanl hilfeti aleyhinde pek ok yayn yapacaktr (Kololu 1987:175-79). ngiltere iki ayn Arap hilfetini, tevik etmi, kkrtm ve desteklemitir. Bunlar: 1- M s r Hidivi'nin Halifelik ddias Hindistan'a giden yolun emniyetini salamak iin, ngilte re Msr' 1882'de igal etmi. 11. Abdlhamid ngiltere'yi 1906 Akabe anlamazlna kadar skrmtr. Ancak ngilte re, yaplan basklara ramen oyalama taktii ile Msr'dan hi bir zaman kmamtr (Kanal 1983:98). Msr hukuken olmasa da, Msr'a Suriye ve rak' eklemek suretiyle byk bir Arap devlet ve hilfeti kurmak isteyen Hidiv smail Paa zamannda fiilen Osmanl Devleti'nden kopmutu (Karal 1983:89). ngiltere'nin kkrtt Arap milliyetileri fazla etkili olama d. Sudan'da balayan Mehdici cihd hareketi gn getike glenmekte ve Msr'daki ngiliz variin tehdit etmekteydi. n giltere byle bir ortamda, Mslmanlar'n halifesi konumunda ki Osmanl halifesini karsna almak istemedi. nce Osmanl halifeliinin meruiyetini tartmaya aarak mevcut tesiri yk maya almtr. Bu i iin de halifelik hlyalan kuran Msr Hi-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

137

divi Tevfik Paay ne kararak koz olarak kullanmtr. Ayn ca Msr'daki milliyetilik hareketlerini krklemitir (Eraslan 1992:289-91). Hidiv Tevfik Paa'nn halifelik iddiasnda taraftar bulama masndan sonra ngilizler, Abbas Paa'y halifelik iin destekle diler. 1896'de Hidiv eer Osmanl Devleti yklrsa muhteme len Hidiv'in halife olacan ve bu ii slm lkeleri iinde sade ce Msr'n bir halife banndrabileceini iddia ediyordu. Bu c retine 1897'de Sultan II. Abdlhamid, Suriye'de milliyetilii krkleyen Msrllar snr d ettirerek cevap verecektir. Hidiv'in Arap hilfeti ve Arap birliini savunan "el-Masar, el-Kavtir, en-Nil, Mukattam" gibi Osmanl hilafe karsnda yer alan dergi ve gazeteleri desteklemeye devam etmesi padi ah sinirlendirdi (Eraslan 1992:301). Halife II. Abdlhamid'in Lord Cromer'i bile halife tayin edebileceini syledii ngilizler'in slmiyet'in tesirini azalt mak, kendi hkimiyetini kuvvetlendirmek iin hidivin halife ol masn istediklerini fakat dine sadk hibir Mslmann onu m'minlerin emri olarak kabul etmeyeceini kaydetmektedir. Abdlhamid (1984:140)'e gre; "Mslmanlann Msr hidivinin halifeliini kabul etmemelerinin sebebi tahsiline Cenevre'de balayp, Viyana'da Theresianun'da tamamlayarak, gavurlamasdr". Esasen XIX. asnn son yansnda Msr hidivinin, Osmanl hilfetine kar, halifelik iddiasnda bulunmasnn arkasnda he defledii zerklii kazanmak yatmaktadr. Bunun iin sk sk hi lfeti gndeme getirmitir. 2- M e k k e erifi Hseyin b i n Ali'nin Halifelik ddias mra ailesine mensup olan erif Hseyin bin Ali, 1853'de Mekke'de dodu. II. Abdlhamid, Hz. Peygamber'in soyundan oirpas mnsebetiyle Arap dnyasnda mhim bir

138

OSMANLILARDA

HLFET

nfuzu bulunduundan, isyan edebilir dncesiyle erif Hse yin'i 15 yl bir nevi mecbur misafiri olarak py- taht'da tuttu (Hlag 1994:117). erif Hseyin vezir rtbesiyle r-y Devlet azalnda bu lunurken. erif Abd-i llah'm vefat zerine, II. Mertiyet'in il nndan sonra ttihat ve Terakki yneticileri tarafndan Mekke erifi tayin edilen (1326 H. 1908 M.) Emir Hseyin ayn yl Mekke'ye dnd. ngilizler Svey Kanal'nn almasndan sonra, nce M sr' kontrol altna alm, arkasndan Kzl Denizi de kendi kont rollerine almak iin alm ve Mekke emirlerini Osmanl ida resinden aymp mstakil bir idare kurmak iin tevik etmi, bylece Hicaz havalisinde Osmanl devleti aleyhinde bir, hare ket balamt. Osmanl hkmetinin Hicaz valileri tarafndan blgede bir takm slahatlar yaplmak istendiyse de Emir Hseyin, mstakilliini engelleyecei gerekesiyle bu slahatlara izin vermedii gibi, bu alkan valilerin grevden alnmalarnda da etkili oldu. Araplar arasndaki nfuzundan ve Osmanl hkmetine is teklerini yaptrmasndan mitlenen erif Hseyin Hicaz'da; Fi listin, Suriye ve Irak' iine alan bir Arap krall kurma emeli ne kapld (Uzunarl 1972:141-42). erif Hseyin'in faaliyetleri Hicaz'da yaayan Trkler tara fndan ikyet konusu olunca, ttihd ve Terakki ynetimiyle aralan ksa zaman sonra almtr. Osmanl Devleti, Trablusgarb, Balkan savalarnn yaratt bunalmlarla urarken. e rif Hseyin Batl devletlerle temaslar kurmutur. Osmanl Devleti'nin hilfet makamn elinde bulundurmas ngiltere'nin dnda zellikle Rusya ve Fransa'y da rahatsz ediyordu. Kendilerine zarar vermeyecek, hatta nfuzundan fay dalanabilecekleri, Osmanl hilfetine kar yeni bir halife kar mak ve yeni bir hilfet merkezi oluturmak ortak dnceleriy-

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N Y E R

139

di. Bu i iin de en uygun kii aslen Kurey soyundan olan Mekke erifi Hseyin bin Ali idi (Farah 1987:42). ngiltere, ken di asker ve siyas kontrol altnda tutup mttefii olarak Mek ke'de yeni bir hilfet merkezini oluturmakla Afrika ve Asya'da idaresi altnda bulunan Mslman tebaann tehlikesini ortadan kaldrmakla kalmayacak, ayn zamanda Arabistan'da niha h kimiyetini tesis etmi olacakt. Bunun sonucu olarak yeni hil fet merkezinin tesisi ile slm saygnln yitiren Osmanl Dev leti ise, zararsz hle getirilmi olacakt (Farah 1987: 36-46). Bu dnemde ngiltere; Aden'i karargah haline getirerek, ilm almalar bahanesiyle Arabistan'a birok casus gnderdi. Kabile reisler arasnda su gibi para harcayarak onlar Osmanl Devletine kar ayaklandrmaya almtr (Karal 1983:186). Netice itibariyle Mekke Emin erif Hseyin, Birinci Dn ya Sava'ndan evvel, ngilizler tarafndan kendisine yaplan hi maye teklifi ve harp baladktan sonra da (1915 M.) bu himaye ye mukabil btn Arabistan (Filistin, Suriye ve rak dahil)'da hkmdar olarak tannaca vaadiyle ngiltere hkmetiyle an laarak, tbi olduu Osmanl Devleti aleyhine hareket etmitir (Uzunarl 1972:142). M. 1916'da kendi isyan hareketinin "Halife'ye deil, ancak bozkurta ibadet edecek derecede Tu ranclkla meb olan nazrlarn aleyhine" (Gngr 1987:167) olduunu belirterek kralln iln etmitir. Byk harp sonunda btn Arap lkeleri Osmanl hkimi yetinden aynlrken, erif Hseyin de hayal ettii krall kura mad gibi, Arap dnyasnn felketine sebep olmutur. b ) A r a p Hilfeti Fikrine Kar II. A b d l h a m i d ' i n Mcadeleleri Sultan II. Abdlhamid, 1 1 Selim'den itibaren Osmanl 1. Devleti'nin bana gelen btn felketierde ngiliz entrikalannn var olduuna inanmaktayd (Karal 1983:185). Abdlhamid,

140

OSMANLILARDA

HLFET

Arap yanmadasnda yaanan kargaaya, Msr hidivini halifeli ini iln etmeye tevik edenlerin ngiliz casuslan olduunu bel gelerle ileri srmekteydi (Farah 1987:39). Bu sebeple Abdlha mid Osmanl hilfetine rakip olacak bir Arap hilfeti kurma emelleri peinde grd, Msr hidivi Abbas Hilmi ve Mekke emiri erif Hseyin'e srekli phe ile bakmt (Landau 1990:38). Bu tr gelimelere ve d mdahalelere imkn ver memek maksadyle halifelik sfatn n plana karmak ve Cemlettin Afgn gibi, tm dnya Mslmanlarnca kabul gr m kiileri etrafnda toplamak suretiyle, imparatoriuk iinde "slm Birlii"ni, dnya Mslmanlar arasnda da "ttihad- slm" dneminin resmi siyaseti haline getirdi. Msr', Mekke ve Medine gibi slm'n nemli blgelerin den gren II. Abdlhamid, ngiltere'nin bir oldu bitti ile igalini hibir zaman kabul etmedi. Ona gre Msr'n igal edilii hali fenin nfuzunu sarsmt (ke 1982:57). Bunun iin ngiltere'yi her frsatta sktracak, peini brakmayacaktr. Bu meselede Rusya ve Fransa'nn yardmndan sonra, Hidiv Abbas Paa'y halifelik iddiasndan vazgeirerek, Msr'la yaknlama da sala mtr (Eraslan 1992:299). Arap yarmadasnn siyas durumunu gznne alan II. Abdlhamid, Arap kabile ve bedevileri zerinde tesir sahibi olan Arap liderlerine yakn bir alka gstermitir. Airetlerle il gili siyasetini ayrca incelemitik. Saltanatnn ilk dnemlerinde Tunuslu Hayreddin Paa'y Sadrete atam. Yldz Saray'nda bulunan muhafzlann, nde gelen siyasi danmanlan ve gizli ajanlarn Araplardan oluturmu, her yl tertip edilen Sre alaylan ile Hicaz'a bol miktarda hediyeler gndermi, kutsal yerlerin korunmasn temin etmi, Arabistan'daki messeselere cmerte yardmlarda bulunmu ve Araplan Ittihd- slm si ysetinin merkezi olarak deerlendirmitir (Hlg 1994:147).

DEVLET DEOLOJS ve YAPISINDA HLFETN YER

141

II. Abdlhamid bunlara ramen n alnamayan ve geliip hzla yaylan Arap milliyetiliini nlemek iin, potansiyel ola rak tehlikeli grd kimseleri yakn murakabe altnda tutmu, gerekli grdnde srgn etmi veya stanbul'da ikmete mecbur etmitir (Hlg 1994:148). erif Hseyin bin Ali gibi. ngiltere'nin saldrgan siyasetine kar II. Abdlhamid, Ara bistan' mdafaa iin am'dan Medine'ye uzanan HamidiyeHicaz Demiryolunu 1900'den 1908'e kadar btn dnya Mslmanlannn ianeleri ile yaptrmtr (Yavuz 1991:223). Bu yol, muhtemel bir ngiliz saldnsnda kolaylkla asker evkini salamak, burada Hindistan'a uzanarak gerektiinde Hind Mslmanlarn ngiltere'ye kar ayaklandrmak (Karal 1983:186), en nemlisi de hacca gidi gelii kolaylatrarak, Mslmanlar arasnda tesand artrmak amacyla yaplmtr. Bu yolun uzants olarak Beriin-Badat hattn kullanarak, muhtemel bir Arap isyann nlemek amacna da yneliktir (Hlg 1994:149). II. Abdlhamid'in tarikattan da devreye sokarak balatt slm birlii siyaseti Mslman Araplar arasnda belli llerde de olsa kabul grmtr. Yemen Mfts Ahmed el-Hafz, bir risale yazarak II. Abdlhamid'in hilfetinin meruiyetini savun mutur. Bu risale II. Abdlhamid "Hdim'l-Haremeyni'erifeyn ve'l-Makameyni'l-Mnifeyn, ... Byk mametin sahi bi, yksek Hilfetin varisi" olarak takdim edilmitir (Srma 1982b:379). Padiah tarafndan grevlendirilen el-Hafz, Y e men isyannn basnlmasnda etkili olmutur (Srma 1982b: 383). Netice itibariyle 1908'de 11. Mentiyet'in ilnna kadar II. Abdlhamid'in oluturmaya alt Trk-Arap kardelii, pa diaha kar olan Jn Trkler ile Gen Araplar arasnda da olumutur (Hlg 1994:15). Ancak, II. Merutiyetin ilnndan

142

O S M A N L I L A R D A HLFET

sonra, ttihd ve Teraltkicilerin Abdlhamid'i aratan istibdat ve Trli uygulamalar Trk-Arap ittihadn ykmtr (L^ndau 1990:87-88; Farah 1987:42)<''. Trkiye'nin hilfeti kaldrmasyla Arap emirleri arasnda bir halifelik meselesi ortaya kt. Hicaz kral halifeliini iln et ti, ancak kabul grmedi. slm lkeleri arasnda bir halife sei mi tartld onda da bir sonuca gidilemedi. Son Osmanl Hali fesi II. Abdlmecid'in korunmas ele alndysa da zamanla unu tulup gitti (Msrolu 1993:357-68).

IV-GAYRMSLM UNSUR Halife, her eyden nce slm devlet bakannn addr. Osmanl Devleti de bir slm devleti olduuna gre, gayrims lim tebaann Osmanl Devleti iindeki yeri ve halifeyle olan mnsebetleri, slm hukukuna gre tanzim edilmitir. Esasen Osmanl messeselerinin pek ounda olduu gibi, gayrimslim tebaann ynetimi konusunu da Fatih Sultan Meh med tanzim etmitir. "Millet sistemi" denilen bu sistem stan bul'un fethinden sonra ortaya kmtr. Osmanl Devletinin, hakimiyeti altndaki tebaay, din ya da mezhep esasna gre rgtleyerek ynetmesine, "millet siste mi" denilmektedir. Osmanl Devletinde "millet sistemi" esas itibariyle slm hukukuna dayanmaktadr. Kur'n (2:120)'da millet; bir din ve mezhebe bal topluluk mansna gelmektedir (Eryilmaz 1990:17). eriat, slm hukuku olduu iin, gayrimslimlerin kendi
J. Landau'nun The polHics of Pan-sim (London 1990) isimli almasn M. Hakan Yavuz Trkiye Gnl'nn 17 ve 18. saylannda (Ankara 1991) "Pan-slmizm'in Yan l Yorumlanmas" adyla tenkit etmitir.

D E V L E T DEOLOJS ve Y A P I S I N D A H L F E T N YER

143

aralanndaki mnsebetlerden doan meselelerde uygulana mazd. Onlann da aralarndaki meseleleri kendi inanlarna g re tanzim etmeleri iin, onlara da kendi din liderleri bakanl nda, messeselerini ve yasalann kullanma hakk tannmtr. dar snftan olmayan Mslmanlar da erat hkmlerini ulem etrafnda gruplaarak uygulamlardr. Bylece her fert veya topluluk din bir bala, ait olduu millet sistemine balan m oluyordu. Halk umumiyetle millet lideri vastasyla idareci snfla irtibat kurar, millet liderleri de, milletinin yaay, hakla r ve ykmllkleri asndan padiaha ve memurlarna kar mesul olurdu (Shaw 1982:214). Her millet; eitim, din, adalet ve gvenlik gibi sosyal ihti yalarn, messeselerini kurarak yrtmekle mkelleftir. Osmanl Devleti, Mslmanlann dnda temel millet daha kabul etmitir. Bunlar; Rum, Romal gemie sahip olan lar ve Slavlar ieren Ortodokslar; Yahudilerin bal olduu Museviler ve Ermeni milleti. Ermeni milleti iinde de Kiptiler, Sryaniler, Suriye ve Msr'n Monofistleri ile Bosnal Bogomil1er yer alyordu (Shaw 1982:216). Zmm de denilen gayrimslimlerin slm hukukuna gre birtakm hak ve ykmllkleri vard (Hamidullah 1979:183-86). Hayatlan gven altna alnarak can ve mal emniyeti salanm tr. Fatih Sultan Mehmed'in kurduu bu sistem slm hukuku ile temellendiinden. Hilfetin Osmanllar'a gemesinden son ra da zamann artlanna gre, gelitirilerek devam ettirilmitir. Osmanllar'da dikkate deer bir husus da, her taht deiik liinde, yani yeni padiah iin yaplan clus merasiminden sonra, millet temsilcileri de sultana, Mslman tebaann biat etmesi gibi itaat ettiklerini bildirerek, tebrik ederlerdi (zcan

144

O S M A N L I L A R D A HLFET

1993:111). Buna gayrimslimlerin bia demek mmknse de, halife olarak tandklarn ve biat ettiklerini sylemek mmkn deildir. nk halife daha nce kaydettiimiz gibi, Mslman lann devlet bakandr. Zmmlere de hukuk erevesinde onun devleti iinde yer vardr. Tanzimat Ferman (1839), Mslmanlarla gayrimslimleri eit hale getirirken (eref 1985:52), Islahat Ferman ile gayri mslimler imtiyazl hale gelmitir (erif 1985:132). Netice itibariyle, Osmanl Devleti iindeki gayrimslimlerin padiah ile olan mnasebetleri Kanun-i Ess'nin 4. maddesin de tesbit edilmitir. Buna gre; "Zat- hazret-i padiah hasbelhilfe din-i slm'n koruyucusu ve bil cmle tebaa-i Osmaniye nin hkmdar ve padiahdr" (Kili 1985:31) hkm meseleye aklk kazandrmtr. Bu yasada en dikkat eken, nokta, Osmanl padiah "s lm dninin koruyucusu ve btn Mslmanlann halifesidir" hkm imparatoriuk iindeki Mslmanlar da kapsad halde, "bilcmle Osmanl tebaasnn hkmdar ve padiahdr" hk m eklenmitir. Bunun ak ekli udur; "Osmanl padiah b tn Mslmanlarn halifesi, gayrimslim olan tebaann padia hdr." Demek ki, Osmanl padiah gayrimslimlerin nazannda halife deil, padiahtr. nk padiah, gayrimslimlerin Os manl hakimiyeti ncesinde alk olduklar Bizans mparatoru'nun baz zelliklerini tamaktadr. Oysa halife, slm pey gamberi Hz. Muhammed'in vekilidir.

OSMANLI SYASI LKLERNDE HLFET (1517-1876)

Drdnc Blm

A. O S M A N L I HLAFETNN G R N M (1517-1876) Hilfetin Osmanllara intikali bahsinde Msr Abbsilerinden III. Mtevekkil'in lmyle Osmanoullarnn halifeliinin rakipsiz hle geldiini kaydetmitik. Yavuz ve Kanun dnem lerinde ulem arasnda tartma konusu olan Osmanl hilfeti daha sonraki dnemlerde yava yava gndemden uzaklam tr. Bununla birlikte Orta Asya; Hindistan ve Karadeniz'in ku zeyindeki Mslman devletler zaman zaman Osmanl yneti mine eliler ve nmeler gndererek "Halife-i Ry- Zemn" ka bul ettikleri Osmanl sultanlanndan yardm talebinde bulun mulardr. Bu mnasebetler "Osmanl Hilfetinin Tesiri" ba lkl blmde ayrca ele alnacaktr. Kanun Sultan Sleyman'dan sonra Osmanl tahtna ge en 11. Selim devrinde (1566-1574), Yemen Fatihi olarak bili nen Sinan Paa'nn istei zerine, Osman el-Futh bn Abdulkdir bn Ali el-Sabh tarahndan hazrlanan "Ac'ib'lmahrib v e Garib'l-ma'arik"'** isimli Trke yazma bir eserde, Sultan II. Selim iin, "Zaman- saltanatlannda ve evn1 hkmet-i hilfetlerinde" denildikten sonra "Vilyet-i Marib ve klim-i Yemen"den "t Aksy- rn ve Turan'a vanncaya ve memlik-i Krdistan ve Trkistan ve Acemistan intihy-i Azer baycan'a vanncaya kadar cmle memlik ve emsr'n havza-i hkmetlerinde ve kabza-i hilfetlerinde" olduu kaydedilmek tedir (Yavuz 1991:108). H. Yavuz'un bu kaydna gre, Osmanl hilfe, kendi siyas hkimiyetleri dndaki Mslmanlarca da tannmaktadr ki, II. Selim Ae Sultannn yardm talebine ce vap vermitir (Shaw 1982: 1/247).
*) Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde K. 908-Va. Ib. 2a, numara e kaytldr.

148

O S M A N L I L A R D A HLFET

1517-1876 dnemleri arasnda Osmanl hilfeti, devletin siyas ve idar kudretine paralel bir grnm kazanmtr. Msr Abbsleri'nden, sembolik grnml hilfeti devralan Osman llar, selefleri Emevler veya Abbasler gibi kuvvetler birliini ha life olan Sultann ahsnda toplayarak eski grnmn kazan drmlardr (Dursun 1992:92). Ancak Osmanl Sultanlan bu din-siyas nfuzlarn istisnalar dnda, idar bir g olarak pek kullanmamlardr. Osmanl'da padiah iin genelde "halife" unvann kulla nan tarihilerin eserlerine baktmzda geleneksel tabirleri g rrz. Mesel, Mustafa Nuri Paa (1327: II1/7) II. Sleyman'n lm ve II. Ahmed'in tahta geiini anlatrken, "... Sultan II. Sleyman Han krk sekiz yanda saltanat tahtna geip yl yedi ay halifelik makamnda oturup elli bir yanda ld" ek linde ifde etmektedir. Benzeri ifadeleri II. Mustafa, III. Musta fa, I. Abdlhamid ve III. Selim'in tahta geiinde de grmek mmkndr. III. Selim'in tahtan indirildikten sonra idam iin AtauUah Efendi, fetvay, Sultan'n hilfet makamna aykr dav ranlarndan dolay vermitir (Mustafa Nuri 1327: VI/46-7). Mus tafa Nuri Paa'nn "Netyic'l-Vukuat" adl tarihinden aktard mz bu tarz bilgilere Hoca Sa'deddin (1279: 11/397), Solakzde 1297:737) ve Peevi (1283: 11/338-40) gibi pek ok Os manl kronik tarihilerinde de rastlamak mmkndr. Osmanl mparatorluu'nda 1517-1876 dneminde hil fetin bir baka yn ise, bir messese olarak n plna kmad gibi Osmanl padiahlannn halifelikleri de ayn durumdadr. Veraset sisteminin bir sonucu olarak zaman zaman akl denge si bozuk veya ocuk yataki hanedan yelerinin Osmanl taht na dolaysyla hilfet makamna gemeleri bu dnemin mesele leri arasndadr. Buna en gzel misl. Sultan IV. Murad ile IV. Mehmed'in tahta geileridir; eyhlislm Yahya Efendi ve ka zaskerler ile ulemann nde gelenleri, saltanat yn ve devlet

O S M A N L I SYAS LKLERNDE H L F E T

149

erkn bir yere gelerek, maverelerde bulunarak: "Sultan 11. Mustafa'nn aklnn devleti idare etmeye yeterli olmad" so nucuna vardlar. "er'an da halifenin akll ve keml zere ol mas" gerekeleri ile 11. Mustafa hal' edilip, saltanat ve hilfet tahtna henz on yandaki IV. Murad (1603-1640) geirildi (So lak-zde 1297:737-38). Yine ayn gereke ile IV. Murad'dan sonra tahta geen Sultan brahim (1640-1648), Hanef fkhna gre "mecnunun imameti geerli deildir, akll sabnin ise ge erlidir" fetvas ile tahttan indirilerek, yerine yedi yandaki b yk olu IV. Mehmed kanimtr (Uzunarl 1983: III/237). Mecnn ve sab hkmdarlann hilfet veya immetierinin geerli olup olmad slm hukukulan arasnda tartmalara sebep olmutur. Ancak devrin ulem ve mers artlara gre zm retmilerdir. retilen bu zmlerde dayanlan temel espri udur: nemli olan ve devam etmesi gereken hkmda nn hilfetinden ziyade messesenin kendisidir. Bu bak tarz na H.A.R. Gibb ve H . Bovven (1969:26-27) "Snn doktrin batan beri meselenin aktel vaziyeti ne olursa olsun, halihazr daki durumu merulatrma karakteri tarlar" hkm ile tenkit etmektedirler. Aynca hilfet messesesinin her trl tasarrufla rn merulatrmaktan te gitmeyen bir tavr sayesinde, hilfet messesesinin beer mlkn istibdadndan farksz hale geldii ni de belirtmilerdir.

B. O S M A N L I S Y A S L K L E R N D E H L F E T (1517-1876) Hilfetin Osmanllar'a intikalinden (1517) 11. Abdlhamid dnemine (1876) kadarki grnmn, halife sfatn tayan hkmdarn ahsiyeti ve gcyle paralellik arzettiini kaydet mitik. Bu dnemde Osmanl Padiahlan istisna mahiyette de olsa, mevcut artlar erevesinde halifeliini sz konusu etmi-

150

O S M A N L I L A R D A HlLFET

lerdir. Esasen Yavuz'dan itibaren Osmanl padiahlar, kendile ri gibi slm devletlerinin banda bulunan hkmdarlara gn derdikleri mektuplarda halife olduklann ve tannmalann iste milerdir. Bu isteklere msbet manda cevaplar da gelmitir. Osmanl Hilfeti'nin tannmas da intikalinden ilgasna kadar peyderpey devam etmitir. Osmanl memleketlerinde Osmanl padiah-halifesinin ad na; hutbeler okunuyor, paralar bastrlyordu. Bu uygulama, I. Selim'den itibaren Osmanl fetihlerine paralel olarak yeni ele geen lkelerde de devam edecektir. a) Hicaz'n O s m a n l H k i m i y e t i n e M e k k e erifinin I. Selim'e Biati Geii ve

slm devletleri, slmiyet'in beii ve Mslmanlann kblegh olan Mekke ve Medine'yi (Hicaz') hkimiyetleri altnda bulundurmay hem siyaset hem de din bakmndan ehemmiyet li bulup, bu sayede slm dnyasnda manevi bir nfuz ve, hr met tesis etmilerdir. zellikle Osmanl padiahlan Sultan i. Selim'den itibaren kendilerini "halife" yani Hz. Peygamber'in vekili ve btn slm leminin manevi hkmdan saymay siya setlerine uygun bulmalanndan dolay, buradaki hkimiyetlerin den manen istifadeyi daima gz nnde bulundurmulardr (Uzunarl 1972:15). Sultan Selim 922 H./1516 M.'de Mercidabk muharebesiyle Suriye ve Filistin'i ve 923 H./1517 M.'de Ridaniye muharebesiyle Msr' alp Memlk devletine son verdikten sonra, bu devletin nfuzu altnda bulunan Mekke ve Medine havalisi de Osmanl hkimiyetini tanmtr. Mekke Emiri bulunan erif Berekt b. Muhammed Hasen derhal henz oniki yanda bu lunan olu erif Eb Numey'i, Arrar namndaki eli ile Msr'a gndererek, Osmanl padiahna tazimlerini arz ile Mekke'nin anahtarlarn takdim etmitir (Solak-zde 1297:410).

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H L F E T

151

erif Eb Numey b. Berekt'n Msr'a gelmesi 923 Cemaziyelahir'in 13. gn (1517 Austos) olup, padiah tarafn dan erifin karlanmas emrolunmu ve kendisi tahsis edilen mahalde misafir edilmitir (bn lyas 1984:190-92). erif Eb Numey burada hediyelerini takdim iin divan toplansna katlm, protokol olarak Sadrazam ile Kazasker'in arasnda oturtulmutur (Uzunarl 1972:18). erifin protokol de Sadrazam'dan sonra yer almas, Osmanl idaresinin kutsal yerlerin ynetim ve hkimiyetine ok nem verdiini gsterir. Kald sre iinde ok hrmet gren erif Eb Numey, Cemaziyelahir'in yirmi ikinci gn hkmdar huzuruna kabul olunarak veda etmi hil'at giydirilerek el pmtr. Eb Nu mey 923 Recep aynda pek ok hediyelerie Mekke'ye dnd ve babasna verilen Mekke emirlii menurunu gtrd. Msr hazinesinden Mekke emirine maa baland (Sa'deddin 1279:1/ 371-72). erif Eb Numey ile beraber Mekke ve Medine ahali sine tevzi edilmek zere padiah tarafndan iki yz bin altn ile klliyetli zahire gnderildi. Bunlan Emir Mslihuddin ile M sr'dan iki kad gtrlp mahallelerinde datmaya memur edilmilerdi. Bu tarihten itibaren Mekke ve Medine'deki cami lerde hutbe Osmanl Padiahlan adna okunmaya balad (Uzunarl 1972:18). Mekke emirinin ad ise padiahn adn dan sonra zikredilirdi (Uzunarl 1972:74). Nitekim bu slm gelenei ile Hicaz Emiri Osmanl teb'as olmu, Osmanl Sulta nna halife olarak biat etmi oluyordu. Bunu karlkl olarak yazlan mektuplarda da grmek mmkndr. Sultan I. Selim'den sonra tahta kan Kanuni Sultan S leyman, tahta k mnsebetiyle Mekke erifi'ne yazd mektupta; Yce Allah'n kendisini hilfet ve saltanat makam na getirdiini bildirdi (Feridun 1275: 1/500-501). Mekke erifi de cevabnda padiahn "serir's-saltanati'l-uzm ve mesne-

152

O S M A N L I L A R D A HtLFET

d'l-hilfeti'l-kbra"ya Yce Allah'n iradesiyle gelmi olduu nu, "kffr ve benzerierinin topraklann fethetmek suretiyle siz, bize ve btn slm sultanlarna stn oldunuz" diyerek te'yit etti (nalck 1988:1/321). Bu nme-i hmayunlar, Padiahlann "Hilfet-i Kbra" iddias bakmndan ok byk nem arzederler (Uzunarl 1972:49-56). b ) Kanun Sultan Sleyman D e v r i ve Gelimeler Sa'deddin Efendi'nin (1279:11/397) "makanr- hilfete gele rek, Saltanat tahtn ereflendiren" dedii Kanun Sultan Sley man zamannda kanlan "Arazi Kanunnmesi'nin mukaddi mesinde, Allah'a hamdedildikten sonra "Cenb- Hakan- ry- zemin ve halife-i Resl-i Rabblalemin Mazhar- kelimetuUah'l-ulya..." olarak bahsedildikten sonra "Hdim'l-Haremeyn'l-Muhteremeyn Es-Sultan bn's-Sultan Sultan Sleyman bn's-Sultan Selim Han..." olarak kaydetmektedir (Lutfi 1979: 33-34). Pek ok kanunnmede rastlanan "Hdimu'l-Haremeyn'i-erifeyn", "Halife-i Ry- Zemin" ve "Halife-i Resl'r-Rabbllemin" gibi unvanlar Osmanl padiahlan titizlik gstererek kullanmlardr. Yine Ebussud Efendi tarafndan kaleme alnan Budin Kanunnmesi'nin ba tarafnda (Barkan 1943: 296), Sultan Sleyman "Vris'l-Hilfeti'I-Kbr... Hiz'l-mmeti'l-Uzm, Hm-i Him'l-Haremeyni'l-Muhteremeyn" olarak tavsif edilir. Keza Osmanllar bu nvn, Allah'n takdiriyle kazandklann da iddia etmektedirler (nalck 1988: 1/ 321). Hilfet'l-Kbra unvann kullanan Kanun Sultan Sley man, kendisini Orta Asya'dan Hindistan'a ve Atlas Okyanu su'ndan Sumatra'ya kadar btn Mslmanlann hmisi olarak gstermekte idi. Ae (Sumatra) Sultan Aleddin Portekizliler'in saldrlar karsnda "halife" olarak tand Osmanl padi ahndan yardm istemi, Sleyman da, gemilerle top ve topu

O S M A N L I SYAS LKLERNDE HLFET

153

birlii gndermitir (nalck 1958a:71). Bu yzylda doudaki Mslmanlar, Osmanllar slm leminin tek lideri ve gerek koruyucusu olarak kabul ediyorlard. Herhangi bir yabanc teh like karsnda gzlerini Osmanllara evirmilerdir (Razaulhak ah 1967:374). Coraf keiflerle Hristiyanlk bahda hzla yaylrken duuda Avrupa'nn ileriemesi o kadar kolay deildi. Burada slmi yet ve dier Mslman devletlerden baka Osmanl mparator luunu karlannda buldufer. Bunun zerine Osmanl mpara torluunu her taraftan kuatp zayflatmay kararlatrdlar. Pa pa Jules II, Portekiz kralna yazd mektubunda, Mslmanlan denizlerden uzaklatnp, Mekke'yi yama etmesini "tm Ms lmanlar yok ederek" Hristiyanl Hindistan'da yaymasn emretti (Malzik 1943:33). Kanun olanlardan habersiz deildi. Kendisine kar kuru lan hal ittifakna bir darbe vurmak, halife olarak Hind Mslmanlarn korumak ve Hind ticaretini gven altna almak iin Hind sulanna drt byk sefer yapt. ada tarihi Ali'ye gre, "Hind Mslmanlanna Porte kiz kfirlerinin yaptklan mezlim, bu seferin almasn icap et tirdi" (Asrar 1972:299-331). Sonucu ne olursa olsun Sultan Sleyman'n Hind Seferle rinin blge Mslmanlann korumak maksadna ynelik ola rak, bir halife mes'liyetiyle almas konumuzu ilgilendiren ta raf olup, bu seferlerle Osmanl hilfeti blge Mslmanlannca tannmtr. Hindistan'a sefer ve yardmlar sonraki dnemlerde de devam etmitir (Yavuz 1985:70-77). Ruslar'n Astrahan' zaptetmeleri zerine Orta Asya Ms lmanlan bu yolu kullanamaz olmulard. Harezm Han Hac Muhammed (1560-1603), Sultan Sleyman'dan bu yolu hac ve tccarlara amas iin rica ile bir mektup gnderdi. Bu mek-

154

OSMANLILARDA

HLFET

tup ve onu takip eden baka mracaatlar 1569'da Osmanl lar'n Ruslar'a kar bir ordu gndermelerinin ve Don-Volga kanal teebbslerinin balca sebeplerinden biridir (nalck 1958:71). Osmanl mparatorluu, Kanun devrinde sadece douda Hind ve Orta Asya Mslmanlarnn deil. Kuzey Afrika ve Marib'n yani Tunus, Fas, Libya, Sudan, Habeistan ve End ls yarmadas gibi uzak bulunan lkelerin ve buralarda yaa yan mazlum ve madur Mslmanlann dahi kurtarcs hline gelmitir. Osmanl hilfe ve Kann'nin halifelii asndan ok nemli olan bir belge, Topkap Mzesi arivinde E 3154 numara ile kaytldr. Bu belge, Cezayir'de oturan Endlsller tarafndan, Endls'te lm kalm mcadelesi veren 364.000 Mslmann kurtanimas iin Sultan Sleyman'a yazlm Arap a bir arzadr. A . Asrar'm (1972:283-86) naklettii bu belgede; padiaha yle hitap edilmektedir: "Allah'n rahmetiyle dnya da adi ihsan cri eden, "selefleri gibi slm'n hmisi ve mdafi", "hilfetin faziletli makamnn sahibi", "eriat hkim k lan ve kutsal caminin hadimi", "kfir ve zalimleri yok eden", "mrik ve mfsidleri bashran", "Hac yolunu in eden" ve "Dnya zerinde Allah'n glgesi" eklindeki hitapdan sonra durumlarn bildirerek, yardm talebinde bulunmu lardr (H. 948=M. 1541). Osmanllar'dan yardm taleplerini, gerek Kanun ve gerek halefleri devrin artlanna gre cevapsz brakmamlardr. Sul tan Sleyman dneminde (1520-1566) ran ve Hindistan Mslmanlaryla da konumuzla ilgili diplomatik ilikiler olmutur. Bunlan ayr bir blmde ele alacaz. Netice itibariyle, Sultan 1. Sleyman'dan itibaren Osmanl padiahlan iin dnya halifesi "Halife-i Ry- Zemin" ve btn Mslmanlann halifesi = "Halifet'l-Mslimn" unvanlar yerle ecektir (nalck, 1958a:71).

O S M A N L I StYAS L K L E R N D E H L F E T

155

c) Trk Dnyasnn G e n e l D u r u m u 1) eyban Hanl Hilfetin Osmanllara getii dnemde Trk-lslm devleti olan Babrller Hindistan'a, ran Safev Devleti de Maverannehrin gneyine ekilirken, Bat Trkleri olarak da isimlendiri len Osmanllar'n hareket yn batya evrilmiti. Orta Asya ve Karadeniz'in kuzeyinde yaayan Trkler siyasi biriikten uzak olup, buralarda pek ok hanlk hkm sryordu. Yavuz Sultan Selim zamannda balayan Osmanl-eyban mnasebetleri Kanuni Sultan Sleyman zamannda da devam etti. Kanun, i ran'a kar eyban Snn devletinin ayakta kalmasn istiyordu. Bunun iin karlkl eliler ve mektuplar gidip geldi. 15 ve 20 aban 941 H . tarihli iki mektup bu ama ca ynelikti (Uzunarl 1983: 11/454). Ubeydullah Han, Kanni'ye "Hilafet-menzilet... erat- uzmann mrevvici (tebli edi cisi) ulem ve fuzelnn mrebbisi... yeryznde AUah Telnn glgesi ve ehl-i snnet- cemaatin hmisi" olarak hitap et tikten sonra, slm'a aykn halleri hakknda bilgi verdii Kzlbalar ve Safeviler'e kar birlikte mcadele etmeyi teklif etmi tir (Asrar 1972:174). Daha nce de kaydettiimiz zere i. Selim'i de halife tan yp adn hutbelerde zikreden Maverannehr ulems ve zbek eyban hanlannn Osmanl Devleti ile mnsebetleri Abdulltif Han devrinde de devam etti. Kendisi tahta geer gemez Kann'ye bir mektup gndererek. Kanuni hakknda "Muizzu'l-hk ve'l hakikate ve'l-hilfe" szleriyle adeta biat etmitir" (Asrar 1972:174). Kanun devrinde, Orta Asya'nn; Urallann dousu Hive ve zbeklerin yerleim blgelerinde eybaniler'in hakimiyeti s ryordu. eyban hkmdan II. Abdullah 1551'den itibaren

156

OSMANLILARDA

HLFET

hkimiyetini genileterek, btn zbek hanlann hkimiyetin de toplad. II. Abdullah, ran saldrlarna kar Osmanl H kmdar III. Murat ve Babr hkmdan Ekber ah ile ittifak et ti. II. Abdullah'dan sonra lke paraland (Spuler 1989:11/17). eyban Hanl'nn paralanmasndan sonra Buhara, Hokant ve Hive Hanlklan Rus igallerine kadar bamszlklann srdrdler. XVI. ile XIX. asr arasnda Orta Asya, siyas birlik ten uzakt. Bu dnemde Trk hanlklar iki byk tehlike ile kar karya kaldlar. Bunlardan birincisi aralannda giritikleri stnlk mcadeleleridir. Bu birincisi ikinci tehlikeyi getirmi tir; Rus yaylmacl. Aynca bu dnemde Orta Asya, ran, Sa fev Devleti, Babr Hanl ve doudan in mparatorluu'nun saldnlanna maruz kalmtr. 2) irvan ahl Orta Asya ve Karadeniz'in kuzeyindeki Trk hanlklan Rusya ve ran i yaylmaclna kar Osmanl Devleti ile m nasebet kurma yollann aramlar ve halifeleri olarak onlardan yardm talebinde bulunmulardr. Ancak Osmanl Devleti faali yet alanndaki meselelerinin younluu yznden bu blge ile yeterince ilgilenememitir (Spuler 1989:11/21-38). Osmanl Devleti'nden yardm talebinde bulunan bir dier Trk Hanl, irvan ahldr. ah eyh brahim 1520'de yazd mektubunda Kann'ye, "Nur- Hadka-i Hilfet" diye hitap ederek "Hfz- bld- mslimn, el-Gaz fi sebili'l-Allah, ve'l-mchid" gibi sfatlarla yceltiyordu. irvan ah Kann'ye babasnn vefat mnsebetiyle ta'ziyetini ilettikten sonra, O'nun clusunu tebrik etmitir (Feridun 1275:1/522-28). Muharrem 952 H . / 1545 M. tarihli bir fermannda Kanu n irvan'n ulem ve ileri gelenleriyle tebaasna hitap ederek, "Mrted Kzlbalara kar kendilerine her trl yardm yapaca n" ifade ederek, bu ii halletmenin zerine vacip olduunu

O S M A N L SIYAS ILIKILERINDE HILFET

157

kaydediyordu. (Asrar 1972: 180-81). Bundan sonra irvan halk ile Osmanllar arasnda ittihd ve ittifak ilerledi XVI. asrn so nuna doru irvan Devleti Osmanl tbiiyeti altna girdi. 3) Kazak Hanl ve D i e r Trk Hanlklar Bu dnemde mnsebetin sk olduu bir dier Trk devle ti de Kazan Hanl'dr. Bunun dnda iki taraf arasnda sami miyet ve ballk hisleri ok derin olmasna ramen Osmanl Devleti'nin Orta Asya'nn Mslman Trk hanlklar olan; Harezm Sultanl, Kazak, aatay, Kasm, Astarhan, Krgz, Ho rasan, Trkmen ve Nogay Hanlklar ile mnsebetlerinin az ya da. hi olmamas artc olup, yukarda belirttiimiz gibi Osmanl'nn yaylma alanyla ilgilidir. Buna ramen Osmanl mparatorluu ile Orta Asya'daki Trk devletlerinin mnasebetleri gsteriyor ki, Osmanl mpa ratorluu'nun Kanun Sultan Sleyman zamannda kazand kudret, evket ve itibar btn Trkler iin iftihar verici olmu tur. mparatorluk ve din iin almak isteyen Knm hanlan, Astarhanlar, Harezm Tatarlar ve Kpak Bozknnn Nogaylan, "Halife-i Ry- Zemn" kabul ettikleri Osmanl padiahlarndan Rus ilerleyiine kar yardm talebinde bulunmulardr (nalck, 1975:748). Kanun, Ruslar'm Kazak topraklanndaki ilerleyiini nle mek iin kuzeye bir sefer yapmak istediyse de, bunu gerekle tiremedi. II. Selim zamannda bir sefer yapld, ancak istenilen amaca ulalamad (Kurat 1966: 93-98). XVII. asrda balayan Ruslar'n Orta Asya saldrs, zbek Hive ve Buhara hanlklar dahil iki asrdan fazla zaman srm tr. Kazak hanlar ile Osmanl'nn ilk temas 1741'de Ebu'lHayr Han'n elilerinin ziyareti ile balar. Kazak heyeti, bu zi yarette Rus esaretinden kurtarlp, Osmanl tabiiyetine kabul edilmesi iin Ebu'l-Hayr Han adna mracaatta bulundular (En-

158

O S M A N L I L A R D A HlLFET

gin 1976:65). Abdlhamid'in "Ittihd- slm" siyaseti Orta Asya'y etkile di. Kazak mnewerleri Rus hakimiyeti altndaki Mslmanlarn 1905-1907 yllar arasnda balattklar Mill Kurtulu hareke tinden uzak kalmayarak "Mslman Birlii Partiyas"nda yerle rini aldlar (Engin 1976:77). Hilfetin Osmanllar'a intikal ettii dnemde Karadeniz'in kuzeyi de tpk Orta Asya gibi siyas birlikten uzak durumda idi. Altnordu devletinin yklmas ile bu topraklarda, Kazan, Krm, Astarhan gibi hanlklar kurulmutu. Bu durum Rusya'nn siyas yaylmacln kolaylatrd (Kurat 1989: 11/38-45). Daha nce kaydettiirniz gibi, bu siyas teekkllerden Knm Hanl'nn stats farkldr (nalck 1975: 746-54). 4) Krm Hanl Osmanl idaresinin, padiahn halifeliini siyas ilikilerde ifade edii ve kullan ran'dan sonra Karadeniz'in kuzeyinde kurulmu olup Fatih'le Osmanl idaresine giren Knm Hanl 'nn, 1768-74 Osmanl-Rus sava sonunda bamszl ze rine olmutur. Rusya 1774'te Bab- Al'ye, Kk Kaynarca anlamas ile Krm Hanlnn siyas bamszln kabul ettir di. Buna karlk Ruslar padiahn "halife" unvanyla Kmm'n Mslman halknn din lideri olmasn kabul etti (Shaw 1982:1/ 340). Bu durum, andlamann nc maddesine u ibare ile konmutur: "Tevif-i Tatar ...ehl-i slm'dan olup, zt- ma'deletsimt- ehriyrnem imam'l-m'minn ve halifet'lmuvahhidn olduuna binen... umr- diniyye ve mezhebiyyelerini taraf- hmyunum hakkna erat- slmiyyet muktezsnca tanzm ideler" (Cevdet 1309: 11/324). Buna gre, Tatar halknn mlk ilerine kanlmayacak, ancak din ileri slm eratna gre, slm halifesine bal olarak dzenlenecekti. Bu hkm fazla ak olmadndan daha sonra, yle bir aklama

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H L F E T

159

gnderilmiti: "...umr- mlkiyelerine Devlet-i liyye canibinden ve Rusya'dan mdhale olunmaya ve Tatarlar han setik lerinde Hdim't-Haremeyni'-erifeyn ve mm'lMslimn olan padiah-i l-i Osman hazretlerine bermuktez-y hilfet-i uzm arz ve inh, Sultan- Muslimn hazretleri dahi gne ta'lil-u ta'vik etmeksizin derakab nian- erf-i penh it ve terifatn irsal eyleye" (Cevdet: 1309:11/324). Cuma ve bayram namazlannda Knm'n btn mescid ve camilerinde hutbenin Osmanl padiah adna okunaca, sik keler de Osmanl padiah adna kesilecei belirtildikten sonra ileriki yllarda devam edilecek bir uygulama balatlr. "Httta-i merkmede icr-y ahkm- er'iyye edecek kuzt Krm ulemsndan olup sitane-i Aliyye'den Ka zasker Efendi tarafndan bi'l-ismen meccnen cmlesi nin hkmetlerine izn-i er' mrselesi itsiyle iktifa ve Krm Han tarafndan tesyr oluna" (Cevdet 1309: II/ 324-25). Burada Knm kadlanna stanbul'dan kazasker tarafndan "izn-i er' mrselesi" verilecei kaydedilmektedir. Kayda g re, iki halife (ictim-i halifeteyn) olamayacana gre, Knm hannn halifeden berat almas gerekir. Bu madde, 1789 Ay nal Kavak tenkh-nmesine gre, Knm halk meb'uslarn gnderip, pdiha "mm'l-m'minn ve halife-i zam- muvahhidn" tandklann bildirecek ve padiahn "takds-i er'sini" dinleyecek ve setikleri han iin misl yani berat, gnderilmesini ve padiahn "takds-i er'sini" dinleyecekler dir. Fakat bu durumun, Knm hanlannn "umr-i dnyeviyelerinde" ve devlet ilerinde bamszlna halel getirmeyecei aynca belirtilmitir. Burada halifenin siyas haklanndan vazge-

160

OSMANLILARDA

HtLFET

mesi, Rusya'nn basl<s ite ttabut edilmi bir durumdur. Bu, Os manl hkmdarlarnn hilfet sethiyetlerini rf padiahtk sa lhiyetlerinden aynp, mstakil olarak icra' etme iddiasnn ilk ifadesidir (nalck 1964a:4-94). Kk Kaynarca Antlamas'nda Ruslar'n Osmanl sulta nn, yeni bamsz Krm Hanl'nn meru halifesi olarak tan masn R.H. Davison (1981:367) yazd tenkitle "Ruslar'n ap tall" olarak deerlendirmektedir. Bu anlama ile Osmanl pa diah "Mslmanlarn halifesi" olarak mslman olmayan b yk bir devlet tarafndan da resm olarak kabul edilmitir. Bu, imparatorluun snrlar dndaki Mslmanlar zerinde haklan olduu eklindeki Sultan'n iddias, milletleraras plnda kabul edilmitir, anlamna da geliyordu. Byk bir slm corafyas olan Krm Hanl'nn bam szl ile balayan bu uygulama, daha sonralar igale urayan Hindistan, Uzak Dou, Afrika ve Orta Dou Mslman lkele rinde de devam etmitir. Siyas manda yukandaki olaylardan sonra bilhassa ngilte re tarafndan istismar edilmek istenmesi mstesna, halifelik 11. Abdlhamid dnemine kadar pek fazla n plna kmamr (Eraslan 1992:197). d) ran lk slm devletlerinde balayan ehl-i snnet ve i mezhep ekimeleri (Miquel 1991: 1/247), hilfetin Osmanl hanedanna intikal ettii dnemde Snniliin temsilcisi Osmanl Devleti'nin karsnda iliin temsilcisi ran Safev Devleti hkm sryor du (Uzunarl 1983: 11/225). ki devlet arasndaki stnlk m cadelesi, mezhep farkll noktasnda younluk kazand. ran'n Anadolu'da balat mezhep yaylmacl faaliyetleri, I. Selim'in Iran seferine yol at (Shaw 1983:1/123-26).

O S M A N L I SiYAS iLtKlLERNDE H L F E T

161

Yavuz Sultan Selim'in ran'a kar baansnn, i yaylma sna kar olan Orta Asya, Afganistan ve Kafkasya hanlklan ile Maverannehr ulems tarafndan sevinle karlandn gnderdikleri nmelerle Selim'i halife olarak tandklann kay detmitik. Esasen Osmanl padiahnn halife sfat ile bir yan dan hristiyan Avrupa'ya bir yandan da i ran'a kar slm'n lideri konumunda bulunmas, O'nun Snn Mslmanlar ara snda nemli lde tannmasn salamtr (Levvis 1992:77). 1. Selim'i Msr seferi dnnde am'da karlayan ah smail'in elileri bir nme getirerek, bar teebbsnde bulun dular. Bu mektupta ah, Yavuz iin "arzn Iskenderi" sfatn kullanarak, "ne isterse yerine getireceini" ifade ediyordu (Uzunarl 1983: 11/296). Bunlan daha nce kaydetmitik. Ka nun devrinde siyas ve din sebeplerle tekrar bozulan Osmanlran mnasebetleri (1555) Amasya Antlamasna kadar birta km savalara sebep oldu. Bu anlamaya gre, konumuzla ilgili olarak iki devlet arasndaki ihtilfn balca sebebi olan i veya Snnlerin byk ahsiyetlerini ktlemek deti kaldnlacak (Asrar 1972:153). ah Tahmasb Sleymaniye Camii'nin inaatnn tamam lanmasndan sonra gnderdii tebriknmede, yeni cami iin "mahal ve mekn- sn, makm- beytuUahi'l-haram" ifadesini kullanyordu (Feridun 1275: II/4-18). Her ne kadar iki taraf ara snda mezhep ihtilf bulunsa da bu ifde ran'n Osmanl makam- hilfetinin arln kabul ettii anlamna gelir. Snn slm' temsil mevkiinde olan Osmanl padiah, ran Safevlerinin idaresindeki halk, itaate davet edilmesi lzm gelen rafizler olarak telkk ediyordu. ran ah Eref Han'n birden fazla mm'n olabilecei gr zerine, Osmanl eyhlislam' Osmanl Devleti ile Hind-Mool mparatorluunda olduu gibi arada bir okyanus yoksa bir immn olabileceini.

162

O S M A N L I L A R D A HlLFET

onun da Osmanl hkmdar olduunu, Eref Han'n Osmanl halifesi adna faaliyet gstermesi gerektiini yoksa as olacan bildirmitir (Uzunarl 1982: IV/183). Bununla beraber, gerileme devri Osmanl padiahlan, ka dim hilfet nazariyesini kendilerine ait sayarak, onu yeniden formle etmilerdir. Bunun birtakm siyas sebepleri vard. Bundan dolay Sultan III. Ahmed, ran hkmdar Eref Han ile (Reblevvel 1140 H. Ekim 1727)'de yapt anlama ile kendi sinin "Halife-i Mslimn" olduunu kabul ettirdi. "Btn Msl manlarn halifesi" olduunu daha sonra Nadir ah'n da 'tan masn istedi. Bu durum birtakm tartmalara yol at (nalck 1988:1/320). e) Osmanl Afrikas Afrika ktasnda slmiyet Hz. Peygamber zamannda Ha beistan'da yaylmaya balad (elik 1989: 522). Hz. mer za mannda gerekleen Msr'n fethinden sonra ise, Kuzey Afri ka'dan i kesimlere doru yaylma hzland. Zamanla siyas ve ticar faaliyetler bu ktada slmiyet'in en yaygn din haline gel mesini salad (And 1989:379). Osmanllar'n kta ile ilk ilgileri Oru Reis ve kardelerinin yapt deniz aknlan ile balad. Msr'n Osmanllar'a geme sinden sonra geliti. Cezayir (1538), Libya (1560) Tunus 1572 ve Fas (1578)'de Osmanl hakimiyetine girerken, Hind seferleri ile Habeistan (1555), Somali'nin bir blm ve Sudan da Os manl kontrolne girdi. Bu slm memleketlerinde hutbeler Os manl sultan adna okunmaya baland (Uzunarl 1983: II/ III). Osmanl Devleti'nin Afrika ktasndaki faaliyetleri ile cora f keifler ayn anda geliti. nce Endls'de ve Kuzey Afri ka'da Mslmanlan korumak mcadelesi veren Osmanl, Hind Okyanusunda da Portekizlilerle att. Bunlar halife olarak Os manl padiahnn grevleri arasndaysa da hanedann hilfeti

O S M A N U SYAS L K L E R N D E H L F E T

163

konusunda olumlu sonular meydana getirdi (Yavuz 1985: 5377). Afrika ktasnn Avrupallarca kefinden sonra, durum ya va yava deimeye balad. Ktann kaderi islm dnyasnn yaad bunalm, i karklk ve ke doru gidi, Afrika iin de geerlidir. Afrika da, smrgeletirilme, ahlk k ve sosyal bunalmla kar karya idi. f) Babr Hanl ve Osmanl Hilfeti Gney Asya'ya islm' Araplar getirmi, Trkler ise; yay m, benimsetmi ve sevdirmitir. Hilfet messesesinin Os manllar'a getii dnemde ise Hindistan'da Timur sllesin den Babr Han, Babri Devletini kurmutu. Bu dnemde Os manllar ile Babrller'in (1526-1856) kurduklan devletlerin ka der izgileri birbirine ok benzemitir. Osmanllar gcnn do ruuna Kanun (1520-1566) ile karken Gney Asya'da da Ek ber (1556-1605) gcnn ve medeniyetinin zirvesindeydi. Pasarofa ile (1718) balayan Osmanl kne paralel olarak Gney Asya'daki Trk varii da Alemgir'in lmyle (1707) inhitata geecektir (ke 1991b: 4). Osmanl kaynaklannda, Babrllere ait bilgiler XVI. asnn ilk asnna aittir (zcan 1992: 10). Mir'at'l-Memalik'ten ren diimize gre, Babri Sultan Hmyun, eydi Ali Reis'e Hindistan m, yoksa Vilyet-i Rm'un mu byk olduunu sor mu. eydi Ali Reis de Hindistan'n, yedi iklime hkmeden Os manl padiahnn mlknn onda biri kadar bile olmad, ek linde cevap vermiti. Daha sonra seyyahlardan duyulan haber lere gre in'de bile Osmanl padiahnn isminin hutbelerde zikredildiini ifade ettiinde. Hmyun gayet mtevazi bir e kilde, "hakikaten yeryznde padiahlk nm devletl hdavendignn hakkdr, bakalannn deildir" diyerek, Osmanl sultanna dualar etmitir (eydi Ali Reis 1313:51-52). Hmyun

164

O S M A N L I L A R D A HlLFET

ah, eydi Ali Reis'e pek ok hediyeler ile Kanun Sultan S leyman adna bir mektup verdi. Osmanl Amirali IV. Hind Se feri sonucu ziyaret ettii Babrl lkesinden, veziri olduu H myun ah'n lmn mteakip bu mektubu 1557'de Edir ne'ye dndkten sonra Kanun'ye sunmutur (eydi Ali Reis 1313: 51-52). Hind hkmdar Farsa nmesinde, Kanni'ye "Evreng-i hilfet ve ehinh- Nasireddin-i metin hafz'-er-i mbn Hazreti Sultan Sleyman" olarak hitab ediyor ve iki devletin arasnda iyi ve kardee mnasebetlerin artmasn dilediini bil diriyordu (Asrar 1972:332). Hmyun'dan sonra Hind tahtna geen Ekbe; ah'n da (1556-1605), saltanatnn ilk yllarndan Kanun'ye yazd bir mektupta, Osmanl sultann "zamann halifesi" olarak tand belirtilmektedir (zcan 1992:11). Bununla birlikte, ilerleyen yllarda Ekber ah Osmanllara kar menf bir tavr taknarak, kendisinin de halife olduunu iddia etmeye balad (zcan 1992:11). Ekber'in bu tavnnn ar kasnda; eskiden beri var olan stnlk mcadelesi ve Kan n'nin Portekizlilerin yaylmaclna mdahalesi vardr. En nemlisi de Ekber ah Hindistan'da Mslmanlar ile Hindliler arasnda tam bir birlik kurmaya alyordu. Bunun iin de ken di siyas hkimiyetini din bir karizma olan Hilfetle glendir mek istiyordu (ke 1991b:5). Osmanllar ile Hind Mslmanlar arasnda ilk diplomatik mnasebetler ah Cihan (1627-1658) tarafndan balatlmtr. Selefinin planlad Snn ittifakn gerekletirmek gayesiyle IV. Murad'a bir mektup yazan ah Cihan, Mir Zarf Isfahn adnda bir eli de gndermitir (zcan 1992:12). Her ne kadar istedii amaca ulaamadysa da ah Cihan'n Osmanl Sultan iin kulland ifadeler dikkat ekicidir: "Mslman Sultanlann

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H L F E T

165

Hn, hilfet makam iin Allah tarafndan seilmi ve Msl man Melikler arasnda birliin tesis edicisi" ah Cihan'n veziri daha da ileri giderek, IV. Murad' "Hulfa-i Raidn'in halefi" olarak nitelemitir (Feridun 1275: 11/352-54). ah Cihan ve O'nun vezirinin bu nmedeki ifadeleri sadece diplomatik neza ket olarak ele alnmamaldr. Her ne kadar Hindistan hkmdarlanndan bazlar halife unvann kullanm ve bu ekilde pa ra dahi bastrmlarsa bile (zcan 1992:13). Bu, Babrller'in lemmul hilfete hak iddia etmelerinden deil, imparatorluk snrlan ierisinde bu messesenin uyandrd hrmet ve sayg dan dolay, kendi iradesini salamlatrmak ve birlii tesis et mek gayesine matuf olduu akr (zcan 1992:13). Evrengizb ah'dan (1658-1707) sonra Osmanl-Babrl mnasebetleri diplomatik adan eski nemini kaybetti. Bu nunla birlikte, Osmanl himayesinde bulunan Hicaz'a dzenli olarak gidip gelen haclar, iki slm lkesi arasnda daha yakn balar kurulmasnda arac olmutur. Ulema ve sanatkrlar da gidip gelmitir. Babrler eski nemini kaybedip dalma dne mine girerken, Osmanl'nn baanlan Hind Mslmanlann et kilemi ve hilfete olan ilgi ve ballklarn artrmtr (Gibb and Bovven 1969:35). Evrengizb'in lmnden sonra Hindistan'da Babri haki miyeti gerilemeye balam ve ksa sre ierisinde memleketin her yerinde bamsz hanlklar olumutur. Bu durum ngilizle rin tutunmasn kolaylatrm, o gne kadar esaret ruhuna al k olmayan Mslmanlar zerinde derin bir tesir uyandrmtir. Bu karamsarlk iinde Hind Mslmanlar, Osmanllara da ha derin duygularla balanmlardr. Bundan sonra, Osmanl padiahn halife olarak tanmaya baladlar. Mesel, mehur ah VeliuUah (1703-1762), "Tefhimt- lhiyye" adl ese rinde Osmanl padiahndan "Emir'l-M'minn" diye bahsede rek yle yazmaktadr:

166

O S M A N L I L A R D A HLFET

"Sultan Selim Han zamanmdan beri Arabistan, Msr ve Suriye gibi birok memleketler Osmanl sultanlar nn hakimiyeti altndadr. Onlar ayn zamanda Mukad des topraklarn hmisi hac ve hacla ilgili mahmil ve kervanlarn dzenleyicileridir. Bu sebepten onlarn her biri Hicaz ve Suriye minberlerinde "Emir'l-M'minn olarak zikredilmektedir" (zcan 1992:15). yle anlalyor ki, Osmanl Devleti ile Hind Mslman Hanlklan arasnda mnasebetler gittike gelimitir. Gneybat Hindistan'daki baz Mslmanlar Osmanl padiahndan yar dm, hatta ondan halifelik berat isteme ihtiyac hissetmilerdir. Bu meyanda yaklaanlar arasnda Malabar ve Meysor Krallkla r dikkat ekicidir. ngilizler de Hindistan'da Osmanllar'a kar duyulan bu yaknl fark ederek, karlar asndan Osmanl Devleti ile mnasebetlerinin, ok byk nem tad kanaati ne vararak, 1878 Berlin Antlamasna kadar Osmanl Devleti nin yannda siyaset izliyor, izlenimini vermitir (Uzunarl 1983:1V/II. 150). ngiltere, Hindistan'a tam olarak hakim olabil mek iin ngiliz igaline kar isyan eden Gney Asya'daki Ms lman emirler iin "Mslmanlarn Emri" olan Osmanl padiahlanndan yardm talebinde bulunmutur. Osmanl Sultan'nn yazd nmelere genelde olumlu cevaplar almas, Osmanl Hi lfeti'nin eskiden beri kabul grdn gsterir (Bayur 1950: 205-206). XIX. asnn bandan itibaren milliyet isyanlan ve byk glerin kskalar ile zor duruma den Osmanl devleti de, hi lfetin lemmlln btn Mslmanlara anlatyordu. zellikle 1849'da Hindistan'daki ilk konsolosluklann Bombay ve Kalkta'da aan Osmanllar da eitli vastalarla kendi propagandalann yapyor ve Hindistan'daki Osmanlc duygulann artmasn tevik ediyordu (zcan 1992:23).

O S M A N L I SIYAS LKLENDE H L F E T

167

Hind Mslmanlan Osmanllar lehine ilk tepkilerini 185356 Osmanl-Rus Savanda gstermilerdi. yle ki, deiik eyaletlerde yardm kampanyas bile balattlar. Bu sradaki du rumu Hindistan Genel Valisi Marguess of Dalhausie yle ifa de ediyor: "Rm Sultan iin Hindistan'n her yerinde zellikle kuzeybat Serhat Eyaleti'nde ok byk ilgi ve heyecan vard" (zcan 1992:23). Bu savata ngilizler, Osmanllar'n yannda yer almalann ok iyi propaganda ederek Hind Mslmanlann etkilemeye almlardr. Bu srada bir taraftan da Osmanl hi lfetini ypratma kampanyasn balatan ngiltere, 1857 Byk Hind ayaklanmasn (Sipahi Ayaklanmas) bastrmak iin, gn derdii askerlerin Msr'dan gemesi iin Sultan Abdlmecid'den (1839-1861) izin alm, hem de onun Mslmanlann ngilizlere kar savamamasn tavsiye eden bir halife irdesi gndermesini salamt (Bayur 1987:317). syann bastnlmasndan sonra Sadrazam Ali Paa'nn ngiltere'ye kutlama me saj gnderip tebrik etmeleri, ayrca zarara urayan ngilizler iin Abdlmecid'in yardmda bulunmas anlalr gibi deil. B tn bunlar Hindistan Mslmanlan iin byk hayal knklna sebep olmutur (Bayur 1950: 315). zcan (1992: 26), Hind Mslmanlannn krgnln 1880'lerde Haydarabad babaka n olan Salar ang'n u szleri ile ifade ediyor: "Merhum babamm bana sk sk anlattna gre, ngi lizler ayaklanmay kontrol altna alabilmek iin ve Mslmanlar kendi saflarna ekebilmek iin, hilfet makamnn manev nfuzunu devamh olarak kullan mtr. Bu suretle Osmanllar'n Krm Sava'ndan do lay ngiltere'ye olan borcunun tamam dendi."

II. ABDLHAMD, PANSLMZM ve HLFET

Beinci Blm

I- II. A B D L H A M D ve P A N S L M Z M SYASET a) II. A b d l h a m i d Son dnem Osmanl padiahlanndan olan II. Abdlhamid, Osmanl Devleti'nin her alanda en buhranl olduu bir dne minde (31 Austos 1876) tahta geti. artlar ok ar olmasna ramen ie byk bir iyi niyet gsterisi ile balad. Halka ald. Kann- Esasi'yi iln etti. Avrupal byk glerin "ark Mese lesi" ad altnda Osmanl i ilerine kant aznlklar meselesi ni bar yoluyla zmeye alt. Yaplan grmelerden bir so nu alnamaynca, Rusya Osmanl Devletine sava at. Bu sa va, artlar daha da arlatrd. mzalanan Berlin Antlamas (31 Temmuz 1878) ile pek ok toprak kaybedildii gibi, Rus ya'ya denen ar sava tazminat maliyeyi de kertti. Birlik Antlamas geleneksel Osmanl d politikasn da deitirecek tir. Abdlhamid, bu ar sonucun sebebini o gne kadar uygu lanan yanl politikalarda grmekteydi. O'na gre devletin be lirli bir d politikas yoktu. Avrupa'da olumakta olan yeni dengeler yakndan takip edilememi, Trk hariciyesi haysiyetli, bilgili ve tutarl bir politika izleyememiti. Devletin yce menfa atleri bu yanl politikalar nederiyle heder edilmiti. Padiah tahta geer gemez karlat bu ar artlar, yeni ve ahsiyet li bir politika arayna itti. D politikasn devletin bamszl ve toprak btnl zerine kurdu. Bu politikada Avrupal b yk glerin atan karlann kullanarak bir denge oluturdu. II. Abdlhamid milliyet hareketleriyle birlik ve btnl tehlikeye giren devletin dahili siyasetini de Mslman unsurun

172

'

OSMANLILARDA

HLFET

birlii zerine kurdu. Byk glerin desteini arkasna alan gayrimslim aznhklann byk ounluunun Berlin anlamas ile mstakil olmalan, padiah Mslman unsurlann ittihad (ttihd- slm) siyasetine yneltecektir. Aynca 11. Abdlhamid, dahil siyasetinde aynlk hareketlere kar ok sert bir politika takip etmitir. 11. Abdlhamid "Mslmanlann Halifesi" sfatn tamas nedeniyle, Osmanl mparatorluu snrlan dnda yaayan dnya Mslmanlann da dnmek ve onlann meseleleriyle de ilgilenmek zomnda kalacaktr. Zaten bu dnemde slm l keleri Osmanl Devleti'ni kendileriyle ilgilenmek durumunda b rakacaklardr. Bu yaknlama smrgeci glere Panslmizm"den sz ettirecektir. b) Pan-slmizm Douu (ttihd- slm) Hareketinin

Smrge hareketlerinin hzlanmasndan sonra, igale u rayan slm lkeleri bundan sonra gzlerini Osmanl Devletine evireceklerdir. Osmanl padiahn halife tanyarak, hutbelerde adn zikretmeleri, Osmanl devletini ister istemez dnya Msl manlan'nin meselelerinin iine ekmitir. 11. Abdlhamid'i da ha devlet siyasetini oluturmasna vakit brakmadan megul eden nemli konu "Hilfet ve ttihad- slm" olmutur. ngiltere'nin Uzak Dou'daki yaylmaclndan sonra, Kbns ve Msr' igal edip, Afganistan'dan Orta Asya'ya ynelme si, Fransa'nn Cezayir'den sonra Tunus'u igal ederek, Afrika ilerine doru ilerleyii, Ruslar'n Mslman Trkler'in yaad Orta Asya'y igal ettikten sonra, Balkanlar'a Pan-Slavizm siya setiyle ynelmesi; talyanlar'n, Pan-talyanizm; Almanlar'n da Pan-Germanizm mcadelelerine girmeleri, btn bunlar olur ken, smrgeci glerin igaline urayan slm lkelerinde, Mslman mnevverlerin kurtulu iin, Osmanl hilfetini ve ttihd- slm' terennm etmeye balamalan, 1877-78 Osman-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H t L F E T

173

t-Rus Sava devam edert<en ve Bertin Antlamas srasnda Osmanl letine Mslmanlann eylem yapmalan, yardm kam panyas balatmalar, Osmanl topraklarna ynelik igalleri protesto ederken, baanlann da cokulu enliklerle kutlamalan (Trkne 1991:33-36), Avrupa'da o dnemin moda tabiriyle Pan-slmizm'den sz ettirmitir. Pan-slmizm (ttihd- slm slm Biriii), Bat yazarlanna gre dnyada yaayan btn Mslmanlan, aralannda mevcut din balanna dayanarak siya s bir biriik haline getirmek amacn gden siyas bir cereyan dr. Bu biriiin ana gayesi. Bat lkeleri ile Rusya'nn igal et tikleri Mslman topraklann, ihtill yolu ile hrriyete kavutur mak, geri kalanlannn da istiklllerini korumaktr (Karpat 1987:48). Pan-slmizm teriminin ana kayna Fransz-ngiliz ve Rus diplomatik yazmalan ve siyset aratirmaclandr. Amold, Hans Kohn, ngiltere Dileri Bakanl'nn resm yaynlan, W.S. Blunt, A . D. Mordmann, A . Vambery gibi pek ok nl aratrmac, Pan-lslmizm'in balangc olarak 1878 Beriin Kongresi'nden sonrasn koymakta olup, II. Abdlhamid'in sar slan prestijini tekrar kazanmak iin bu siyasete yneldiini ileri srerler. Kololu (1987:174) Pan-lslmizmin Avrupiallarca da ha Abdlhamid tahta gemeden nce ortaya atldn ve s mrge durumuna dm slm lkelerinde konuulmaya ba landn kaydediyor. Bu doru bir yaklamdr. Ancak Ittihd- slm siyasetini II. Abdlhamid zerinde tad Halifelik sfat nn sahip olduu potansiyeli kullanarak, btn slm lkelerin de meydana gelen esaretten kurtulu hareketlerini bir noktada birletirerek, devrin siyaseti hline getirdi (Gngr 1987:161). Aynca lke apnda ideolojik boyutlar kazanmasn salad. c) Pan-slmizm Hareketindeki Gelimeler ve II. A b d l h a m i d ' i n Meseleye Bak Osmanl hkmetinin belli ve kararii bir politikas olmad-

174

O S M A N L I L A R D A HLFET

n, her meselede sadrazamn kendi kafasna gre hareket et tiini bildiren II. Abdlhamid, baarszlk halinde suun nceki lere atlmasndan dolay devletin kutsal menfaatinin haleldar ol duunu esefle belirtir (ke 1982:266). Bir slm lkesi olarak dnya siyasetinde yalnz olduklarn saltanatnn sonunda yle deerlendiriyor: "Dnyada yalnzz. Dman vardr, fakat dost yoktur. Salb her zaman mttefik bulabilmekte, fakat Hill her zaman yalnz kalmaktadr. Osmanl Devleti'nden menfaat bek leyenler ona dost grnmekte, fakat umduunu bulamad za man hemen dman kesilivermektedir" (Bozda 1985:69). Os manl hkmetinin resm politikasnn olmay, siyas ve asker yalnzlk 1 . Abdlhamid'i Tesnd- slm siyasetine ynelte 1 cek, binaenaleyh bunu resm politika haline getirecektir. Bunu iln ettii Mertiyetin anayasas olan Kann- Ess'nin 4. maddesi ("Zt- Hazret-i Padiah hasbel hilafe dn-i slm'n hamii ve nigahban ve kuvve-i berriye ve bahriyenin birinci ku mandandr" (Kili 1985:31) ile resmletirmitir. Yani padiah, halifelii sebebiyle slm dininin koruyucusu ve bilcmle Os manl teb'asnn hkmdar ve padiahdr. Esasen 1 . Abdlhamid'in uygulad slm Birlii (Pan1 slmizm) btn dnya Mslmanlarnn bir bayrak altnda ve vatanda toplanmas demek deildir. Bu siyasetin esas Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Mslman teb'ay birbirine kay natrmak aralannda birlik ve tesnd yaratmakti. Zaten sosyal yap deiiklikleri de Mslman teb'ay o istikmete srkle mekteydi. phesiz II. Abdlhamid Avrupa emperyalizmini yk mak iin tm dnya Mslmanlan'nn tesandn Osmanl n derliinde istemekte idi. O'nun slm Birlii siyaseti bu amaca ynelik olarak slm lkeleri arasnda tesndden ibaretti. O bu siyasetiyle, Osmanl Devleti'ni, dt emperyalist kskatan kurtarmak amacndadr. Kemal Karpat (1987:14) "Pan-slmizm ve 1 . Abdlha1

. A B D L H A M I D , P A N I S L A M I Z M ve H t L F E T

175

mid" adl mal^alesinde, II. Abdltamid'in "slm Birlii" dn cesindeki tesirine deindikten sonra bu siyasetin "Cumturiyet Trkiyesi'nin kurulmasnda can alc tariti rol" oynadndan bahsetmektedir. in bu dnemi konumuzun dndadr. slamclk dncesinin douu ve gelimesinde; slm top lumundaki yapsal deiiklik, Ba emperyalizmi, dnce ala nndaki deiiklikler (modernleme istei) ve II. Abdlhamid'in padiah ve halife olarak etrafnda gelien ve deien sosyopolitik olaylar yorumlayarak onlara verdii yn ve ekiller rol oynamtr. (Karpat 1987:14). Abdlhamid, bu milleri ve zellikle de halk arasnda mey dana gelen sosyal deime ve gelimeleri dikkate alarak bir si yaset gelitirmitir. Bunun en mhim taraf da halk arasnda doan islamclk akmna anti-emperyalist bir boyut ekleyerek siyasetini ekillendirecektir (Karpat 1987:26). islamclk akmnn temsilcisi olarak II. Abdlhamid, dini gruplarn stnde bitaraf himayekr bir idareci olmaktan ka rak, toplum iinde ounluu meydana getiren Mslman kit lenin temel kltrne, dncesine ve grlerine gre bir kl tr yaratma yolunu tutmutur. Bu tutum Bat'da uygulanan mill devlet kurallarna tamamiyle uygundu. Nasl ki, Fransz Devleti'nde hakim olan Fransz kltr, orada yaayan Franszlar'n dininden (katolik), dilinden ve geleneklerinden oluyor ise, Osmanl Devleti'nde hakim olan devlet kltrnn Mslman ounluun kltrne'dayanaca aikrdr. Bu nceden pln lanarak meydana getirilen bir durum deildi. Tarih ve yapsal gelimenin bir neticesi idi (Karpat 1987:27). Bu gelimelerle Abdlhamid slm mmetini oluturmaya alacaktr. Ancak gayrimslim unsurlar da kurmaya alt bu birliin iinde yer bulacaktr. Bunu imn birlii olarak ifade ediyor (Abdlhamid 1984:180).

176

O S M A N L I L A R D A HlLFET

1869 ylndan itibaren hakknda yaz yazlarak savunulan Ittihd- slm siyaseti, 1871 ylndan itibaren hilfet hakkna istinaden, Osmanl Devleti'nin ynetmedii Mslmanlar ze rinde baz yetkilere sahip olduu iddiasna dayandnimtr. 18 Temmuz 1873 tarihli Hadika Gazetesi u satrlara yer veriyor: "Kre-i arzda bulunar kaffe-i ahli-i slm'm muhfaza-i hukuk-i milliye ve mezhebiyeleri, halife-i Resulllah olan padiah- Osmaniyan hazretlerine aid olup, Dev let-i liyenin cem-i Mslmanlarm umuruna mdahale etmeye selhiyetleri olduunu kimse inkr edemez. Hususiyle ahli-i slm Devlet-i liyye ve tabir-i aherle hilfet-i merua-i slmiye'nin tebaiyetini ihtiyar ettikle ri halde kim ne diyebilir?" (Trkne 1991:192). Osmanl hilfetinin Mslmanlan himaye hakk, Osmanl Devleti'ne Paris Andlamasnda verilmi olmasna binen ulus lararas politikada aktif hale getirilmeye allm ve 11. Abdlhamid'le Ittihd- slm devletin resm politikas haline getiril mitir. Abdlhamid hahrahnda bu konudaki grlerini yle ifade etmektedir: "Elde kalan Osmanh topraklar zerinde yaayan nfu sun ounluu Mslmanlardr. Hristiyan unsurlarn o unluu Osmanl camiasndan ayrlarak kendi dil, din ve geleneklerine gre bir hayat oluturmulardr. Madem ki Hristiyan unsurlar geleneksel Osmanl dzenini kendi mil l ideolojileri uruna bozmulardr. O halde Mslmanlarn da yaadklar topraklar zerinde kendi kltrlerine, inan larna ve geleneklerine gre hayat srmeleri en tabi hakla rdr" (Karpat 1987:32). II. Abdlhamid'in bu dncesi, mparatorluk iindeki Mslman unsurlan Ittihd- slm noktasnda birletirerek, bir mmet meydana getirmekti. Abdlhamid bu dncesiyle, Os-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

177

manii Devleti tarihinde ilk kez modern anlamyla slm kltr ne dayanan bir siyas ideoloji yani slamcl belirli siyas gaye leri gerekletirmek iin vasta olarak kullanmtr. Bu siyasetle Trk, Arap, Arnavut, Krt, erke ve benzeri unsuriar slm dini etrafnda kaynatrp taazzuvlaarak bir Osmanl mille ha line getirmeye almtr. Bu dnce her ne kadar Osmanl milleti adnda teekkl etmemise de bu gnk Trkiye Cum huriyeti'nin halkn oluturmutur. Karpat (1987:34)'a gre, "Abdlhamid, devletin varln milletin varlna balarken, milleti, padiahn ve hanedann stne karm, millet mmete, mill irade ise icm' yani m metin reyine tekabl" etmitir. II. Abdlhamid'in uygulad ttihd- slm ve Tesnd- slm siyasetlerinin temelinin hilfete dayandn kaydetmitik. Ayrca bunun yannda u drt esas, temel rkn olarak kabul gryordu: Toplumun halifenin ars etrafnda toplanmas; toplu mun halifeye itaati. Mslman olmayanlar tarafndan,ele gei rilen topraklardaki Mslmanlann dar'l-slm'a hicret etmele ri; ve modern anlamda, duruma gre madd g kullanmay gerektiren ya da gerektirmeyen mahiyetiyle cihd (Razv, 1989:11/365). II. Abdlhamid, ttihd- slm'n devletin d politikasnda tam baarl olabilmesi iin ilk artn "milletin beyninde (fertleri arasnda) bir ittifak ve ittihd hasl edilmesini" grmekteydi. (Abdlhamid 1984:114). Bunun iin devletin bnyesinde yer alan her ferdi kucaklyordu. Osmanl Devleti'nin Trk, Arap, Arnavut, Bulgar, Yunan, Zenciler ve dier birok unsurdan meydana geldiini gzard etmeden, cemiyeti, birbirine bala yan ve yaklaran eyin "man Biriii" olduuna iaret etmek tedir. Ayrca Osmanl Devleti'nin din zerine kurulduunu be-

178

O S M A N L I L A R D A HLFET

lirterek, "millet ve rk" fikirlerinin zararl olduunu ifade etmek tedir (Abdlhamid 1984:180). Yukarda kaydedildii gibi bu anla yyla imparatorluk iinde de Mslim-Gayrimslim aynm ya plmadan birliin korunmas da ana gaye edinilmitir. slamc siyasetini tabana yaymak iin Hilfetin Pay- Tah tnda birtakm uygulamalara giriilmitir: Mslman mahallele rinde iki sat yasaklanm, umum ahlk koruyucu uygula malar getirilmi; kadn kyafetlerinde birtakm dzenlemeler ya plm; eitim ve retimde slamc anlay n plna karlm ve yaygnlatrlm; yabanc okullarn zararl fonksiyonlar en gellenmi ve din tebli artrlarak, slm'n izzetinin korunmas salanmtr. Tabii olarak btn bu uygulamalar Trk ve Msl manlar n plna karmtr (Eraslan 1992:211-256). II. Abdlhamid btn bu uygulamalarda bulunurken, gerek Tesnd- slm gerekse imparatorluk dahilindeki Mslman unsurlarn birlii yani ttihd- slm konusunda sz syleyebile cek pek ok aydn, onun mutlakiyeti rejimin ve i politikas nn birok noktasna muhalif bulunduklar iin, padiah teyid edecek hareketlerde ve yaynlarda bulunmaktan kanmlardr. II. Mertiyet'le birlikte kuvvetli bir slamc cereyann ortaya kmas bunu gstermektedir (Gngr 1987:164). Bunun sonu cu olarak slm terimi din ve ibadet terimlerini aarak siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel alanlar kapsayacak kadar genile yerek, ayn kltr ve deerleri paylaan insanlar arasnda or tak bir ideoloji durumuna girmitir. slm bir siyas ideoloji olur ken, mmet de bir millet haline inklp edecek ve bu ideolojiyi kabullenecektir. Eskiden tl ve dank bir halde bulunan Ms lman kitleler, birbirlerine yaklap millet olunca hrriyet ve medeniyet yolunu da aramaya koyulmutur. Bylece modernist aydnn ortaya kmasyla "modernleme" dnemi balaya caktr (Karpat 1987:30-31).

. A B D L H A M I D , P A N I S L A M I Z M ve H I L F E T

179

- HILFETIN NEM KAZANMAS ve IL ABDLHAMID


Hilfetin siyas bir g olarak nem kazanmas, XIX. asrn son yarsnda olmutur. Osmanl Devleti bu asra kadar, hki miyetini hilfeti pek fazla n plna karmadan srdrmt. Ancak bu asrda Osmanl snrlan iindeki gayrimslim aznlklann milliyetilik hareketlerinin tesiriyle isyanlan ve Osmanl mparatorluu'ndan aynima istekleri, emperyalist politika takip eden Avrupal byk glerin, slm lkelerine ynelik yaptk lar igaller de eklenince "slm birlii ve hilfet" siyasetini gn deme getirecektir. XIX. asrn tek bamsz slm devleti olan Osmanl, o gnk etkisini kullanarak hilfeti n plna kar m, geriye dnp Osmanl hilfeti iin salam dayanaklar ararken, Yavuz Sultan Selim'in hilfeti devralmas ve Kutsal Emanetler'in stanbul'a getirilmesi ile, yeni bir erevede savu nulmutur. Bu dayanaklann yan sra klsik dnemin "hilfet messeseleri", Osmanl hilfetini merlatracak unsurlan ihti va ettii iin er' gereke olarak kullanacaktr (Trkne 1991:174). Bu dnemin byk limi Ahmed Cevdet Paa (1986:1/148-49); "evket ve kudret sahibi her kim ise ona ink yd ve itaat fariz-i Islmiyedendir" dsturuna binen: "Bu asrda krre-i arz zerinde dn-i slm'n hmisi olan yalnz bir deulet-i slmiye kalmtr. Halife-i Ab bas dahi nice mslimn mahzarnda Yavuz Sultan Se lim'e ve a'kabma emnet-i hilfeti terk ve teslim etmi idi. Binaenaleyh hnedan- Osman'nin hilfetleri me ru' olarak muhalefet edenlerin s ve bg olduuna phe yoktur" diyerek, hilfetin I. Selim'e getiini de iddia eder. Osmanl Devleti, Avrupal byk gler tarafndan kska altna alnp, yklma tehlikesi ile kar karya kalnca, devrin

180

OSMANLILARDA

HLFET

hkmdan Abdlhamid de bu hcumlara kar mevcut staty koruyabilmek iin d siyasette slm tesndne bavurmutur. O bu siyasetiyle, btn Mslmanlar manen kendine balaya rak. Bat karsna kmak istiyordu. Mslmanlar kendisine manen balayabilmek iin de hilfet unvanndan yararland. II. Abdlhamid'in slmclk siyaseti, daha ok zorlamann bir so nucu olduu gibi, hilfetin aktif hale getirilmesinden ibarettir. II. Abdlhamid, bilhassa gayrimslimlerin smrgesi altn da bulunan Mslmanlarla mnasebet kurmu ve onlar manen de olsa stanbul'a balamay baarmtr. O, bu dnceyle Trkistan'a Hindistan'a, Afrika'ya, Japonya'ya ve hatta in'e kadar temsilcilerini gndermitir (Srma 1982a:337). Abdlha mid bunu hatratnda yle kaydediyor: "Mslmanlar zerinde hilfetin byk bir nfuzu var d. Bunu bildiim iin ngilizleri kukulandrmadan, her ihtimale kar, Seyyidler, eyhler, Derviler gnde rip, Asya'daki Mslmanlar Hilfete manen balama ya husus bir itina gsteriyordum" (Bozda 1986:73). yle ki, Osmanl Halifesi II. Abdlhamid'e ballklann iln eden ve onu kendileri iin halife ve tek nder kabul eden Mslmanlar, Atlantik'den Japon Denizine kadar, Osmanl iin Batllara kar kullanlmaya hazr bir g olarak tetikte bekletilmitir (Srma 1990:65-88). Bu denge, II. Abdlhamid d neminde uygulanan siyasetin temelini oluturur. zellikle unu belirtelim ki, O'nun slm biriii siyaseti Osmanl mparatoriuu iinde "ttihd- slm", imparatorluk dndaki Mslmanlar iin de "Tesnd- slm" dncesine dayanr. Yoksa dnya Mslmanlann bir bayrak ve vatanda toplamak deildir. a) II. A b d l h a m i d ' i n Hilfet Anlay Osmanl Mslmanlar arasnda birlik ve beraberlii kr mak, emperyalist byk glere kar, esir Mslmanlann istik-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

181

llleri iin dnya Mslmanlar arasnda tesande ynelik ola rak Osmanl padiahnn halifeliinin n plna kartlmas b yk lde II. Abdlhamid'in uygulamasdr. Ancak Sultan Ab dlaziz de, Mehmed Ali Paa isyan ve Svey kanalnn alrhasndan sonra ngiltere ve Fransa'nn kkrtmalar ile Os manl Devleti'nden kopma eiliminde olan Msr eyaletinin ida resi ile halkn saltanat ve hilfete balamak iin, mezkr eyle ti ziyaret etti. Padiah, halk Mslman olan Msr'da hilfeti n plna kararak temaslarda bulundu. Mslman halk aras na cokulu ve scak bir hava meydana getirdi (Karal 1983: VII/ 40). II. Abdlhamid'in dneminin siyaseti, "ttihd- slm ve Tesnd- slm" (slm Birlii)'n en nemli mili olan hilfe tin etkisini ve oynad fonksiyonlar tahlil etmeden nce hil feti temsil eden kiinin, halifelii nasl anlad, ne yolda kullan mak istedii, bu siyasetten ne bekledii, bu ksmn nemli me seleleridir. Ayrca hilfeti n plna karma politikasnn baar durumu nedir, neden Mslmanlar arasnda taraftan hzla art mtr? Btn bu sorulara cevap verebilmek iin O'nun hilfet anlayn dikkatte ele almak gerekir. Bata ngiltere ve Fransa olmak zere batl lkelerin bu dnemde Osmanl hilfetinin tesirini ortadan kaldrmak iin balattklar propaganda ile hilfetin "Kurey'ten olma" tart masn gndeme getirmilerdi. Bunlardan etkilenen Fas emiri kendisinin Kurey'den olduunu ileri srerek halifelik iddiasn da bulunmutu. Bunun zerine Emir'e gnderdii hatt- hm yununda Abdlhamid kendisinin halife oluunu ve hilfetin artlarn yle sralamaktadr: "Ber-muktez-y irde-i ilhiye ve meiyyet-i Rabbniye ehl-i hail u akd olan ulem-i a'lem ve vzer ve mer-y asker-i slm ve kffe-i havss-u evmm 'al vechil-keml ve'l kabuli't-tm hsn-i biatleri ile beyne'enam i'l-i kelime-

182

OSMANLILARDA

HLFET

tuUaha makrn olarak ftuhat- kesireye muvaffak o/an ab v ecdadm hulef-i izamdan irsen clis-i krsi-i hilfet-i kbr ve erke-i prd-y immet-i uzm oldum" (Trkne 1991:176-77). Ecddndan irsen tevars ettiini ileri srd hilfet ma kamnda oturacak ahsn; siyas ve asker g sahibi olmas, yaptklan halk ve yneticilerden kabul grmesi gerekir. Abdl hamid'e gre; halife olabilmek iin sadece soy yeterli olmayp, hilfet sadece soydan gelen bir nvn deildir. slm davasn omuzlannda tamak ve Mslmanlan ynetmek iin gerekli artlar haiz olmak gerekir. Bu artlara o dnemde sadece Os manl hanedan sahiptir. II. Abdlhamid'in Fas Emrine gnderdii hatt- hmyun la birlikte Fas reis'l-ulemsna gnderilen eyhlislm mektu bunda da Abdlhamid'in hilfetinden u cmle ile sz ediliyor: "Emr'l-m'minn-i ale'l-tlak vrisi hilfet-i kbr bi'listihkak... Abdlhamid Han" (Trkne 1991:177). Osmanl hilfetinin mevki, II. Abdlhamid'in ifahen vuku bulan emri ile A . Cevdet Paa tarafndan hazrlanan bir layiha da yle belirtiliyor: "Devlet-i Aliyye, Yavuz Sultan Selim zamanndan beri hilfet-i seniyyeyi hiz olduuna nazaran din zerine mes ses bir devlet-i azmedir. Lakin ondan evvel bu devleti te'ss edenler Trk olduklar cihetle hakkat-i halde bir Devleti Trkiyye'dir. Ve ibtid bu devleti tekil eden l-i Osman ol duu cihetle, Devleti Aliyye drt esas zerine mebn bir hey'et demek olur. Yni, hiikmdr-t Osmnve hkmet-i Trkiyye ve Dn-i slm ve Pay-t taht-t stanbul. Bu drt esastan hangisine zaaf gelse bin-y devletin drt direin den biri sakatlanm olur. Binen al zlik, Devlet-i /fyye'ye her hal ve zamanda bu drt esas muhafaza etmek fe-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

183

riz-i hlifedendir" (Yavuz 1991:106-107). II. Abdlhamid uygulamaya koyduu siyasetin gereince nvanlai n plna karmtr. Hatratnda bu durumu yle belirtiyor; "Osmanl Devleti'nin sosyal bnyesi ve politikasnn esas din zerine kurulduu iin ruhan otoriteyi simgeleyen, Emru'l-M'minn, unvan bata gelmeli; saltanat simgeleyen, padiahlk, daima ikinci srada olmaldr" (Abdlhamid 1984:180). Halifelik devlet siyase iin gerekten nemli bir unsurdu. slamclk siyasetinin temelini oluturuyordu. Bu d nemde smrge durumuna den Mslmanlarn tek umut ka ps halife ve bamsz slm devleti olarak, Osmanl Devleti idi. Bu durum Osmanl Devleti'ni hem bunaltyor, hem de "slm birlii" siyasetine ortam hazrlyordu. Bunun iin II. Abdlha mid, slamc siyasete ynelmi ve "Emr'l-M'minn" unvann n plna kartarak kullanmtr. O "Emr'l-M'minn" olarak btn Mslmanlarn halifesi, padiah olarak da Osmanl Devleti'ndeki milletlerin hkmdardr. Nitekim II. Abdlhamid devri vesikalar bilhassa iradeleri btnyle incelendiinde, pa diahn halifelik unvann (Emr'l-M'minn) din ilerde daima kulland fakat idar ve mlk ilerde sadece padiahlk unvan n (sultan, han) kulland grlr (Eraslan 1992:199). b ) I L A b d l h a m i d ' e Gre Hilfetin Fonksiyonlar II. Abdlhamid'in en baarl yn d siyasetidir. D g lerin imparatorluk zerindeki karlann attrarak, bir denge siyaseti kurmutu. D tehditler karsnda devletin tabii kayna olarak grd Mslman tebaaya ncelik verdi. slm birli i siyasetinin temellerini olutururken de hilfet makamnn fonksiyonlarnn meydana getirecei tesirleri nazan dikkate al d (Kk 1988:220). Ona gre bu fonksiyonlar; 1- "Halifenin bir sz btn Mslmanlar harekete geir meye kafidir" (Abdlhamid 1984:155). Mesel Hindistan'da bir

184

O S M A N L I L A R D A HtLFET

le ngiltere'nin hkimiyetini sarsacan iddia etmektedir. Byle bir iddia elbetteki tartmaya msaittir. Her eyden evvel tabii olarak duyulan bir sevgi ve din kardelii bann snrlar n iyi tesbit edememekten dolay sylenmitir. Bu iddiann G ney Asya ve Orta Asya Mslmanlan iin byk lde haki kat pay olsa da, Orta Dou, ran ve Kuzey Afrika Mslman lar iin durum daha farkldr. Halifenin "bir sz ile btn Mslmanlar harekete geirmek" iin hilfetin, tartlmayacak derecede nasslara dayanan bir messese olmas gerekirdi. Ay nca bu szn sylendii dnemden ok nce "Hilfet ve slm birlii" siyaseti takip edilmesi gerekirdi. Oysa bu dnem Os manl hilfetinin geerliliinin en youn tartld dnemdir. Esasen, Abdlhamid'den sonra, "slm birlii" siyaseti, ayn l de takip edilmemi olsa bile. Birinci Dnya Savanda iln edilen "Cihd- Mukaddes" Mslmanlar arasnda pek fazla ka bul grmemitir (Kcxiaman 1990:180).
SZ

2. "Hilfet messesesi dolaysyla Mslman smrgeleri olan ngiltere, Fransa, Rusya ve Hollanda karsnda kuvvetli durumdayz." 1 . Abdlhamid'e gre Mslman memleketlerde 1 halifenin yni kendisinin bir sz cihad meydana getirmeye yeterdi. Bu Hristiyanlar iin felket demektir" (Ab)dlhamid 1984:178). ngiltere'nin idaresinde 85 milyon, Hollanda kolo nisinde 30 milyon, Rusya'da 10 milyon Mslman yayordu. Ksaca Hristiyan devletierin smrgesinde 250 milyon Msl man'n kurtulu mitlerini Allah'a ve halifeye baladklann d nen 1 . Abdlhamid bu durumun byk devletlere kar Os 1 manl Devleti'nin gcn artrdna inanyordu. Hatta, Toyn bee (1988:201) "Bugn dahi uykuda Olduu ve fakat uyanacak olursa, slm'n vurucu esprisi zerinde hesaplanamayacak de recede psikolojik tesir yapaca bilinen" dedii bu byk po tansiyel Abdlhamid Han'a gven veriyordu. Ancak btn m'minlerin birlikte kurtulu iin harekete geme zamannn

n. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

185

olumadn ifade ediyor, o gnn geleceine inanyordu (Ab dlhamid 1984:178). 3- "Hilfet makam Mslmanlarn hmisi olmak hasebiy le gruplar arasndaki anlamazlktan zmelidir." Nitekim 1898'de Kuveyt kaymakamnn ihtirastan yzn den Katar'ta arasnda kmas ihtimali yksek olan sava araya girerek nlemiti. II. Abdlhamid, Katar kaymakamna gnder dii temsilcisi vastasyla halife olarak meseleye el koyduunu, gereini yapacan bildirmi, kuvvetlerini datp iine dnme sini istemiti (Eraslan 1992:200). Katar kaymakam Casim's-Sn'nin "Halife-i a'zm haz retlerinin iradt- seniyyelerine keml-i inkiyd ve itaatle icabet etmesi" zerine Kuveyt kaymakamnn da itaatini salayarak meseleyi kimsenin burnunu kanatmadan halletmiti. Bunun "makam- mualla-y hilfette bulunan zt- akdes-i cenb- hil fet penhinin nfz- akdes-i mlknelerinin tesst- mhimmesi"ne bir delil olarak kabul eden padiah, kaymakamlardan gelen, sadkatlerinin bildirdii telgraflar mecliste okumutu (Eraslan 1992:200). 4- Halife dine mteallik her hususta ve slm leminin her meselesinde ilk mercdir. Bu anlayla baka birinin iyi niyetle de olsa slm leminin problemleri ile ilgilenip etrafl zmler nermesine souk baklmtr. Mesel Harameyn blgesindeki binlann herhangi bir ihtiyac iin bir Mslman emrin yar dmda bulunarak n plna kmas katiyetle kabul edilmemitir (Eraslan 1992:200). Bu erevede Darfur hakimi Ali Dinar'n 100 kiilik bir kafile ile Hicaz'a hediye kervan gndermesi engellenmiti. Hi caz'a hediye gndermek ancak halifenin vazifesi ve yetkisi ol duu gerekesiyle, Hindistan racalanndan Ali Han'n Harem-i erifin aydnlatlmasna sarfedilmek zere gnderdii parann fukaraya datlmas emrolunmutij (Eraslan 1992:418). II. Ab-

186

O S M A N L I L A R D A HlLFET

dlhamid'in bu konudaki hassasiyetini, hilfet tartmalar iin de aramak gerekir. Makam- hilfete rakip kmasn engelle mek dncesiyle, bu mevzuda ok hassas olduunu uygulamalanyla ortaya koymutur. n. Abdlhamid btn islm beldelerindeki gelimeleri ya kndan takip ediyor ve kendi kontrolnde gelimeler olsun isti yordu. Bunun iki nemli sebebi vard; birincisi halifelik tartma lan sebebiyle kendisine rakip kmasn engellemek, ikincisi ise, Osmanl'y kska arasna alan Batl glere kar Mslmanla nn isyana tevik edilmesiyle, lke zerinde oluacak tehditten ekinmesi. Bu sebeplerie Mslman cemiyetlere din kitap ve Kur'n- Kerim gnderme iini de bizzat kendi kontrolnde ol sun istiyordu. Nitekim 1882 yl banda 1500 adet Kur'n- Kerim san alnarak, kurulan bir komisyon tarafndan tetkik edildikten sonra, bilhassa smrge durumuna dm islm l kelerine gndertmitir. Kur'n- Kerim'lerin baslmasnda zel titizlik ve sayg gsteren Sultan, akid, kelm ve hadis gibi din ierikli eserlerin basm ve gnderilmesinde de ayn uygulamay srdrmtr. Btn bu kitaplar, ilgili komisyonlarca tetkik edil dikten sonra baslmas usln getirmi ve neir iine Matba-i Osmaniye'yi memur etmitir (Eraslan 1992:201). Hatta eyhi EbIhd'nn Araplar' Trkler'e kar isyan ettiren konunun imamet meselesi olduunu sylemesi zerine, padiah da eski den beri Osmanl medreselerinde okutulan ve iddlerin altnc ve yedinci snflannda okutulmasna karar verilen erhu'lAkaid'in 1317 H. tarihli basksndan imamet bahsini kartt. Dier tarafta imamet konusunu tekrar ele alan islm mtefek kirleri din ve trih adan imametin belli bir rka ait olmadn iddia ederek bu konuda altlar. Bunlardan biri olan Peverli Hafz Abdlcemil, Hind diliyle yazd ve '"ez-Zafer'lHamdiyye f isbti'l-halife" adyla Arapa'ya tercme edilen risalesinde, Abdlhamid'in halifeliinin meru olmad konu-

. A B D L H A M I D , P A N I S L A M I Z M ve H I L F E T

187

sunda yazlan risalelerin eitli blgelerde dolatn, bu tr faa liyetlerin merkezinde "kfir ve erir ileri gelenleri"nin bulundu unu belgelerie ortaya koymutur (Kk 1988:22). slm tebliinde de bir tekelci anlayn ortaya kmasnn bir takm sebepleri vard. Bunlar, hmi-i dn-i Muhammed olan Hilfet-i Muazzama-i slmiyenin, slm ile ilgili her husus ta en nde geldiinin islm kamuoyuna hissettirilmesi ve bu nun smrgeci devletlere gsterilmesi amacna yneliktir. Ay rca bu uygulamada dikkat edilen hedeflerden biri de, tm dn ya Mslmanlarn ayn kanaldan bilgilendirerek birtakm haric hareketleri nlemek olmaldr. c) H . A b d l h a m i d ' i U y g u l a m a d a k i Tezahrleri Halifelik Anlaynn

II. Abdlhamid'e gre, Ittihd- islm ve Tesnd- slm siyasetinin temel sigortasn oluturan halifenin, dnya Mslmanlarna kar yerine getirmekle mkellef olduu birtakm y kmllkleri vardr Bunlar; 1- Halife dnya Mslmanlarnn dine taalluk eden her iine yardmc olacaktr Bu anlaya gre Sultan II. Abdlhamid, hangi devletin s mrgesinde olursa olsun din husustaki hibir mracaa geri evirmemeyi ilke edinmiti: Madd ve manev destek verdii Mslmanlarla kurduu iletiim ile salanan gnl birlii zaten bu siyasen hedefteki amacn oluturur (Eraslan 1992:204). yle anlalyor ki, II. Abdlhamid manev desteinin yannda serveni de dnya islm birliine adamt. Bunu yle ifade ediyor, "...halife olmam, yani btn Mslmanlarn reisi ol mam hasebiyle, kesem de btn dnya Mslmanlanna aittir" (Abdlhamid 1984:116). Gerek Osmanl vatanda ve gerekse vatanda olmayan Mslmanlar, pay- taht istanbul'da veya hac vesilesiyle geldikleri Haremeyn'de pek ok madd yardm

188

O S M A N L I L A R D A HlLFET

grmlerdir. Uygulanan siyaset gerei pek ok Mslman gen stanbul'da devlet tarafndan btn giderleri karlanarak yetitirilirken, eitli vesilelerle istanbul'a gelen veya snan ulem korunmutur. Bunlar ilgili blmlerde ele alacaz. 2- H a l i f e h a k s z l a u r a y a n haklarn savunacaktr Mslmanlarn

slm'n hadimi ve Mslmanlarn hmisi olma iddiasnda ki Osmanl padiahnn Mslman bulunan her yer ile mnase bet kurma gayretleri malmdur. Bu gayretler hem Osmanl'nn tesirini artrm hem de dnya Mslmanlar ile yaknlamann artmasn salamr. Bu mevzyla ilgili bir olay Dr. Eraslan (1993:206) Liverpool'daki slm cemiyetinin bana gelenleri, Osmanl Devleti'nin gsterdii tepkiyi yle kaydediyor: Liverpool'da satin aldklan bir evi cami haline getiren Mslmanlar haftada iki defa toplanarak ezan okuyup namaz klmakta, va az, nasihat dinlemekteydiler. Bu cemiyete fanatik ngilizler'in saldrarak Mslmanlan taciz etmeleri zerine, Osmanl Liverpool baehbenderi hemen ngiliz hkmeti nezdinde harekete gemi, tedbir alnmasn istemiti. ngiliz babakannn o sra da lke dnda olmasna ramen Hariciye mstearna kadar giden Osmanl ehbenderi gereken tedbirlerin alnmasn salamti. Bu tr hdiselere Osmanl snrian iinde ve dnda bulu nan Mslmanlar sk maruz kalmlardr. Sahra'da (ez-Zibr), ngilizler'in yaptklar zulm sonucu, anavatanlarnda yaama imkn bulamayan yerii halk Osmanl topraklarna hicret et mek durumunda kalmlard. Bu kabilelerin geri dnmeleri iin ingilizler bask yapm, hatta ngiliz harb gemileri bu mdafaa sz blge ve insanlar topa tutmulard. Bu saldnya Osmanl ynetimi mdahale edene kadar pek ok masum insan lm tr (Abdlhamid 1984:152).

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

189

3- M s l m a n l a n n haksz yere onurlarnn krlp dinlerinin tahkir edilmesine seyirci kalmamak II. Abdlhamid dneminde manev saldnya urayp, onur lan knlan Mslmanlar destekleyip, karamsarla dmeleri ne, dolaysyla yaplan hizmetlerin zayflamasna engel olmak tr. Uranlan manev zararlan hafifletmeye almaktr. Ro manya'nn Kstence blgesi Mslmanlanna datlmak zere 300 kadar Kur'n- Kerim gtren bir Mslman gencin snr kapsnda mdr tarahndan hakaret edildikten sonra Kur'nlann Tuna nehrine atlmas, Osmanl makamlarn harekete geirdi. Bkre Osmanl baehbenderi, bu olayn tslm toplu munda byk infial yaratacan gz nne alarak, mdrn azli ve tazminat demesi hususlannda srarl olmu msbet nece alana kadar da iin peini brakmamt (Eraslan 1993:207).

Osmanl Devleti Mslmanlann urad hakszlktan gi dermek iin Romanya'ya kar gsterdii srar her devlete kar gstermese de, mutlaka bir giriimde bulunmutur. Ortaya kan konular derhal hkmetler nezdinde gndeme getirilmi, ancak ok da ileri gidilememitir. Buna bir misal olarak idaresi altna ald Mslmanlara en fazla bask yapan devlet olan Hollanda'nn Mslmanlar'a ynelik uygulamalar ile Osmanl hkmetinin ald tavn gsterebiliriz. Hicaz ve Gney Arabis tan'dan giden Mslman Araplar'n umumiyetle Cava'da top lanmalar ve yerli halk smrge idaresine kar uurlandrp bir muhalif g haline getirmeleri zerine Hollanda idaresi, eitli bahanelerle yeni gelenleri almamaa, nceden gelenleri de s nr d etmeye balad. Eraslan'm naklettii belgeye (1993:208) gre'*'; Arabis tan'dan gidenlerin Osmanl vatanda olmalar devleti doru)B.O.A. B. E. o , 91575

190

O S M A N L I L A R D A HlLFET

dan taraf duruma getirdii iin Batavya baehbenderlii devre ye sokulmutur. Cidde'deki Hollanda konsolosluundan vize alndktan sonra Cava'ya giden Mekkeli Seyyid Abdllatif snr d edilince, Osmanl idaresi Seyyid'in iyi bir Osmanl vatanda olduu ve ilemlerini tam yapt iin onun ve ayn durumda ki dier Osmanl vatandalannn hak ve hukuklann korumak zere Lahey sefareti vastasyla Hollanda hkmetine mraca at edilmesini Hariciye Nezaretine gnderilen 6 Kasm 1898 ta rihli bir yazs ile istedi. Bu hdise ile ilgili olarak II. Abdlhamid, her halkrda Cava'daki dindalannn hakl taleplerini kuvvetle mdafaa ede ceklerini kaydettikten sonra hdiseyi yle yorumluyor: "Hali feleri olduum iin, bana hrmetierini arzetmek zere Batavya'dan hretli Araplardan teekkl etmi bir Mslman heyeti gndermek istiyorlarm. Bu projede itiraz edecek bir taraf g remiyorum; bilkis bu, Mslmanlann birbirine ne kadar bal olduunu btn dnyaya iyi intibalarla gsterecektir" (Abdlha mid 1984:177). Bu mislleri oaltmak mmkndr.

III- II. ABDLHAMD'N SLM BRL N KULLANDII YNTEMLER


II. Abdlhamid dneminde uygulanan slm birlii siyaseti nin temeli, halifeye itaat ve onun etrafnda toplanarak kenet lenmektir. Abdlhamid, smrgeci gleri de zerine ekme den, mesajlarn btn dnya Mslmanlanna ulatrmak iin birtakm yollar bulmutur. Bunlar; a) Tarikatlar: Sultan II. Abdlhamid'in, Bat dnyasna kar kulland en byk silah tarikatlardr. Bu tarikatlar vasta syla, mdafii olduu "slm birlii" siyasetini btn slm dn yasna yaym ve bu faaliyetleri vastasyla, Osmanl'nn ykl n kendi dneminde engellemitir. Onun btn kabilelerde.

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

191

hatta en s olan bedevler arasnda bile temsilcileri vard. in, Fas, Hindistan, Buhara ve bilhassa imparatorluun eski vil yetleri olan Msr, Tunus, Cezayir, Bosna, Kafkasya gibi igale uram yerlere temsilcileri bu vastayla ulamt (Srma 1978:183). II. Abdlhamid siyaseti iin Mevlev, Kadir, Rufa, Halvet gibi mnfesihi kalabalk tarikatlara zel ilgi gsterrrii, birtakm yardmlarda bulunarak, yanna ekmitir Arabistan'da, Kuzey Afrika ve Hindistan'da nfuzu byk, taraftan ok tarikatlarn eyhlerini stanbul'da toplayarak birtakm nianlar, rtbeler ih san etmitir (Tahsin Paa 1990:40). Devletin misafirhanelerinde kalan, yemekleri saray mutfandan giden, maa balanan semboUemi bu ahslar; Meden-zel eyhi Zfir Efendi, Ruf eyhi Ebulhd Efendi, Feret-i erfe vekili Seyyid Ah med Esad Efendi, eyh RahmetuUah, Seyyid Hseyin elCisr'dir (Smia 1990:50). Pay- taht- hilfette din ve kltrel konularda byk hiz met gren eyhler, tarikatlan vastasyla etki alanlanna ulaa rak mesajlarn iletiyorlard. Tarikatlar faaliyetlerini Avrupalla ra kesin olarak kapatlm olan Mekke ve Medine'de yrte rek, hac sayesinde btn slm merkezlerine ulayoriard (Sr ma 1978:184). stanbul'da bulunan azel-Meden tarikat ve eyhinin g c olduka bykt. mparatoriuk iinde ve dnda ok byk itibar ve nfuza sahipti. Saltanata olan destei ve hilfetin ih ys iin hamiyet ve gayreti padiahla olan yaknln artrd. Mridleri kalabalk, disiplinli ve Trk siyasetinin gereklerine gre dzenlenmi olup, kendilerini slm birlii siyasetinin pro pagandasna adamlard (Srma 1978:185). Haremeyn ve hac yollanndaki konaklama tesisleri ve zavi yeler tarikatiara verilmiti. Bu vastayla btn Mslmanlaria ir-

192

- O S M A N L I L A R D A HlLFET

tibat kurularak gerekli mesajlar veriliyordu. Fransa'nn Cidde temsilcisi, Dilerine yazd mektupta tarikatlan "Trk siyase tinin en faal ve korkulacak unsurlar" olarak niteleyerek, etkile rini azaltmak iin, Fransa'nn smrgelerindeki Mslmanlann hac yapmalann engellemeyi ve stanbul'ca imtiyazl olan azel-Meden ve Rufa tarikatlarna kar, rekabeti krkleyerek bir lii bozmak iin, Kuzey Afrika'nn gl tarikah Sensler'i kul lanmay teklif etmitir (Srma 1978:186-87). Bu dnemde s mrgeci devletlerin tarikatlarn gcn ortadan kaldrmak iin, birtakm ykc faaliyetlerini mhade etmek mmkndr. b) Hac: slm'n be artndan biri olan hac, btn dnya Mslmanlarnn Mekke ve Medine'de bir araya gelerek, yap tklar umum bir ibadet, slm bidii iin siyas bir kongredir (Hamidullah 1979:94). lk slm devletlerinden beri Haremeyn ve hac yollarnn hakimiyeti ve hac organizasyonu, rekabete sebep olmu, ha kim olan devlete ise, stnlk ve nfuz salam. Haremeyn hakimiyeti ve hac organizasyonunu Osmanl Devleti, slm bir lii siyaseti iin ok iyi deerlendirmitir. Hc ibadeti boyunca birbirinin durumlar hakknda bilgi alan, birbirleriyle yaknlap kaynaan Mslmanlar'a hitap iin Osmanl Devleti de en uy gun yer ve zaman olarak hacc semitir. Dnya Mslmanla n'nn madd ve manev desteini alabilmek iin, brorler dalacak, kamu oyu oluturulmaya allacaktr. 1 . Abdlhamid 1 kendine balad tarikatiar vastasyla dnyann, her tarafn dan gelen haclann kalplerini halifeye celbetmek iin her trl yardmn yaplmasn, adaletli davranlmasn emretmitir (Srma 1978:184). Hicaz valisi, Asya ve Hind'den gelen nfuzlu ahslara zel karlamalar yapti gibi giderlerini de karlam, fakirlere yar dmlar yaplarak, hastalar halifenin yaptird hastahanede te davi ettirilerek btn haclann gnlleri alnmaya allmtr.

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M v e H L F E T

193

Mstemleke durumundaki Mslman lkelerdeki engellemeleri ilgili devletleriyle mnasebetler kurularak giderilmeye all mtr. Afganistan ve Orta Asya gibi lkelerden gelen haclar dan alnan 20 kuru har, bu haclardan 6 kuru olarak aln m, Afganistan'daki ngiliz hakimiyeti reddedilmitir (Eraslan 1992:211). II. Abdlhamid'in btn bu faaliyetlerinden maksat arka snda dnya Mslmanlanyla ilikileri scak tutup ihtiya nn da onlan devreye sokma dncesiydi (Bozda 1985:73). Bu nun, biri yakn dieri uzak olmak zere iki amac vard: Yakn ama, Osmanl mparatorluu'nun variin korumak, uzak ama da hilfet etrafnda dnya slm birliini kurmaktr (Karal 1983: VIII/545). c) Resm Heyetler ve Ajanlar Sultan II. Abdlhamid, halife olarak etkisini artrmak iin, slm beldelerine resmi veya gayri resm olarak heyetler gn dermitir. Bunlar arasnda ran'a Fahri Bey'in (Eraslan 1992:134), Orta Asya Trklerine eyh Sleyman Efendi'nin (Kk 1988:221) in ve Uzak Dou'ya Enver Paa heyetinin (Srma 1990:65-88), Gney Asya, Uzak Dou ve Japonya'ya Osman Paa bakanlndaki Erturul heyetinin (Lee 1989:2728) ve Msr'a Ebulhd Efendi'nin gnderilmeleri saylabilir. Bunlarn dnda slm lkelerine gizli ajanlar gnderilerek mezkr amaca ynelik almalar yaplmtr. Ayn amaca y nelik olarak Tekilt- Mahssa da gizli faaliyetlerde bulunmu tur (ke 1991b:22-34). d) Basm ve Y a y m Yoluyla Propaganda II. Abdlhamid'in, slm lkelerine gnderilen dni eserler konusunda tekelci bir usl uyguladn ve bu i iin bir komis yon kurarak neir iini de Matbaa-i Osmani'yi grevlendirdii ni kaydetmitik. Bu dnemde Osmanl halifeliinin meruiyeti-

194

OSMANLILARDA

HLFET

ne ynelik pek ok eserin yazldn bilmekteyiz. Peverli Ha fz Abdlcemil'in Hint diliyle yazd risaleden sz etmitik. eyh Ebulhd da, Abdlhamid'in yannda onun halifeliinin meruiyetine ynelik pek ok eser yazarak, Araplardan yardm talebinde bulunmutur (Eraslan 1992:219). Ahmed Cevdet Paa (1331:1-XII) da Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulef adl eseri ba ta olmak zere pek ok alma yapmtr. Yemen mfts Ah med el-Hafz de bir "risale" yazmtir (Smia 1982b:383). Mus tafa Zihni Paa, "slm'da Hilfet" adl bir eser yazarken (Zihn 1327:1-132), eyhlislm Sabri, Namk Keml gibi pek ok lim bu mesele ile ilgilenmitir. II. Abdlhamid, slm birlii siyasetine muhalif olanlar da taraftar olanlar da pay- tahta toplayarak sahip kmtir. Batiya kar slm tepkisinin savunucusu, radikal dnceye sahip olan Cemlettin Afgan, din ve eitim konulannda fikir reten Osmanl hilfeti iin: "urasn da ilve etmek isterim ki, ben rrimet-i Mu hammediye ve Hilfet-i Osmaniyye urunda terakkiyatm, saadetimi ve her menfaatimi fed ve belki kendimi meskat- re'simden bile cda etmi olduumdan, din ve devlet a'dasmn kudretlerine kar Milleti slmiyyenin bulundu u hl- inhitattan kurtulmasiyle evket ve kudret-i sabkas na avdetinden ve dnyann her kesinde bulunan s lm'n, Merkez-i Hilfet-i Kbr'ya merbtiyeti, sahiha-y diniyyede bulunup an ilmin muhafaz-i hukuk- hkimiyet urunda fed-y can etmelerinden baka ahsmca hibir emelim yoktur" (Snma 1990:23-41) diyen Msrl lim Muham med Abduh ve ngilizler'in Hindistan' igal etmesinden sonra srgn edilen, Mevlna RahmetuUah Kayrev, Hac mdadullah gibi pek ok slm mtefekkirini korumutur (zcan: 1992:28). II. Abdlhamid'in slm birlii siyaseti ve Osmanl hilfeti hakknda basnda da leh ve aleyhte pek ok yaz kmtr. S-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

195

mrgeci lkeler Osmanl hilfeti ve Abdlhamid aleyhinde yaz yazarak ypratma kampanyas aarken, smrge durumuna dm slm lkelerinde ve stanbul'da olumlu yaynlar ve kan yazlara cevaplar verilmitir. Msr'daki ngiliz ajanlanndan Blunt, Babakan Gladstone'a Osmanl'ya kar Arap hilfetini canlandrarak kullanlabi leceini teklif etti. Bundan sonra Osmanl hilfetinin aleyhinde yazlar neredilmeye baland. 3 Ocak 1881 gn Lbnanl bir hristiyan olan Luis Sabuncu ngiliz hkmetinin on bin sterlin lik yardmyla, Arapa olarak yazlp, Trke, Farsa ve Urdu ca'ya evrilerek, btn slm lemine datlacak, "el-Hilfe" adl gazeteyi yaymlamaya balad. Gazete Osmanl Devleti'ni kemiren hastal tehis etmek amacyla ktn ileri sryor du. En nemli dizi makaleleri, Hilfet ve Mslmanlar, Al-i Os man Hilfeti, Hilfet ve Kanun- Ess gibi balklar tayordu. ngiliz elilik ve konsolosluklar ise datm iini stlenmiti. Os manl'nn Londra elisi Masurus Paa'nn uyansyla Abdlha mid, stanbul'da bile datlan bu gazeteyi kapattrmak iin a ltysa da, "el-ttihd el-Arab" adyla kmaya devam edince, dokuz yl sonra 1890'da Sabuncu'ya yksek para deyerek, s tanbul'da bir i verip kendi hizmetine alarak etkisini ortadan kaldrabildi (Kololu 1987:186-87). El-Hilfe gazetesine kar Dou Hindistanl Abdrresl'n abasyla Londra'da "elGayret" gazetesi karlarak, Osmanl padiahnn "Halife-i Ryi Zemin" olduunu delillerle ispat etmeye alt. stanbul'dan Vakit ve Tercman- Hakikat "Hind Mslmanlar Okyanusta kayp iki adaya m esir olacak?" temasn ileyen yazlar nere decektir (Kololu 1987:189). Msr'da el-Mukattam, Bosfor Egyption gazeteleri, ngiltere desteinde kp hilfet aleyhinde ya zlar nerederlerken, Padiah Abdlhamid bunlar susturmak iin birtakm nianlar vererek maaa balamtr (Eraslan 1992:298). ngiltere'de "Mir'at el-Ahval", "Times gazetesi" ile

196

O S M A N L I L A R D A HLFET

"Nineteenth Century dergisi" aleyhte yaynlar yapmlardr (Ko lolu 1987:179). Nort China Daily News Gazetesi vastasyla (Srma 1990:70) in'de bile hilfet ve Osmanl ile ilgili yazlar neredildi. II. Abdlhamid, msbet manda, yerii ve karde slm l kelerinde kan gazete ve dergilere yardm ederken, aznlk ve yabanclarn yaptklan menf yaynlan susturmak iin de mca dele verecektir. Ancak onun bu mcadelelerde yerli basn ze rinde kurduu ok sk ve kat sansr bir ksm Mslman m nevveri hrriyet mcadelesine itecektir. Buna aznlklarn faali yetleri de eklenince merkezde huzur bozulacak, birtakm sr gnlere sebep olacaktr (Kololu 1987:409-414). e) Hilfetin Osmanllar'a Geiinin 400. Ylnn Kutlanmas Tekfili Halifenin etrafnda slm birlii siyasetinin baars iin Sul tan II. Abdlhamid'e nemli bir teklif geldi. "ngiltere'nin Basra krfezindeki faaliyetleriyle halifenin ve Osmanl Devleti'nin hu kukunu inemesi" (Abdlhamid 1984:150) zerine Bulgaristan sefiri Ali Ferruh Bey, Hicr 1323 tarihine denk olan Osmanl hilfetinin 400. ylnn btn dnyadaki slm reisleri ile Pay- Taht- Hilafet'de kutlanmasn tavsiye ve teklif etti. ki sene iinde Hindistan, Asya, Avusturya, Afrika, slm reislerine, ran ah ve Kerbel mcahidlerine Fas hakimine mektuplar yazp, davetler yapmak, hilfet merkezinde son derece gr kemli kutlamalar yaplmasnn slm leminin gcn gsterip halifenin an ve evketini artraca ileri srlmt. Mild 1900'de, 1905 ylnda yaplmas teklif edilen kutla ma, Mslmanlarn gznde halifelii yceltecek byle bir giri im Avrupa'ya Osmanl Devleti'nin dikkate alnmas gereken bir g olduunu gsterecekti. Ancak bu byk teklif, Avru pa'y an derecede endielendirecei mlahazasyla hibir tep-

II. A B D L H A M D , P A N S L A M Z M ve H L F E T

197

ki gsterilemeden unutulmaya terk edildi. Abdlhamid faaliyet lerini genelde gizli yapyordu. Byle bir g gsterisi Avrupa'l devletleri Osmanl Devleti'nin bana toplayabilirdi. Bu ise, he nz yeterli lde mukavemet gc olmayan devletin sonu de mek olurdu. Yaplmak istenen slm birlii ierisinde Avrupa ile savamak deil, byle bir potansiyele sahip olduunu his settirip kendisiyle uralmasn nlemekti. Bunda nisbeten ba ar kazanld. Bunu da smrgeci devletlerin tavrlarndan an lamak mmkndr (Eraslan 1992:202).

V- IL ABDLHAMID'IN HAL'I ve HILFETIN S O N U


II. Abdlhamid, 1876'da iln ettii. Kann- Ess'yi ve Meclis'i, Osmanl-Rus Sava mnsebetiyle tatil etmiti. Bu, imparatorluk dahilinde mertiyeti savunan gerek Mslman Trk unsuru ve gerekse aznlklar arasnda honutsuzluk mey dana getirmitir. Bir de padiahn istibdat uygulamalan ekle nince, muhalifler rgtlenerek, padiah hal' edebilmek iin birlemilerdir. Uygulad ttihd- slm siyasetinden rahatsz olan d gler de eklenince II. Abdlhamid Mertiyeti tekrar amasna ramen 13 Nisan 1909'da, btn hilfet ve saltanat dneminde mcadelesini verdii hilfe tahrifat, "mam'lmslimn olan Zeyd, baz mesil-i mhime-i er'iyyeyi ktb-i er'iyyeden tayy've ihrc ve ktb-i mezkreyi men' ve mezk ve ihrk..." (Srma 1990:102) fetvas ile hal' edilecektir. II. Abdlhamid'in halefi Sultan Red, siyas yetkisini tti hat ve Terakki ynetimine brakarak, kesine ekilmitir. Bu dnemde hilfet, ttihd- slm siyaseti iinde nemli bir yer igal etmekten kmtr. II. Merutiyet'in slamclar, slm itti hadn siyas bir g olarak deil de, slm leminin modernle mesi asndan ele aldlar. II. Abdlhamid'den sonra slm dn-

198

O S M A N L I L A R D A HLFET

yasnn tek devleti olan Osmanl mparatorluu da sratle dal ma ve paralanma yoluna girmitir (Gngr 1987:165). II. Abdlhamid'le mcadele eden Jn Trkler ve ttihat lar, imparatorluktaki birlii salamak iin Tanzimat politikasna dnmeye altlar. Ancak aznlklarn byk bir ksmnn Bal kan Savalar sonucunda devletten ayrlmasyla, ttihatlar merutiyetle birlikte Osmanlc fikirleri brakarak, gaye edindik leri Pan-Trkizm'e yneldiler. Bu dnemde uygulanan politika lar ttihd- slm olduka geriletti. Bunda smrgeci devletle rin olaydaki propagandalar etkili olmutur. Maamafih, cihan savana girilince ttihatlar elden gelen her ey gibi. Hilfetin nfuzunu da kullanmay denediler. Halife V . Mehmed Red adna btn Mslmanlar slm dnyasnn dmanlarna kar savamaya davet eden mehur "Cihd Fetvas"n kardlar (Gngr 1987:166). II. Abdlhamid'den sonra ttihd- slm siyasetinin devam ettirilmemesi, zellikle ngilizler olmak zere smrgeci devlet lerin hilfet ve Osmanl aleyhindeki propagandalar, her ne ka dar "Tekilt- Mahssa" birtakm faaliyetlerde bulunmularsa da, "Cihd- Ekber"in Mslmanlara duyurulamamas nedeniy le istenilen sonu alnamad gibi (ke 1991b: 22-34) ngiltere ve Fransa'nn yanltc propagandas ile "Allah'a deil de Bozkurt'a ibdet eden, slm halifesini hapseden ttihat Trklere kar" Tunus, Cezayir, Senegal, Hindistan ve Filipinler gibi s mrgelerden gerilen Mslman askerler Osmanl'ya kar savatrlmtr (elik 1993:49). Mehmed Read'dan sonra, birliini ve siyas gcn kay betmi olan Osmanl hilfetine, Kurtulu Sava dneminde VI. Mehmed Vahdettin gemitir. Onun sava sonrasnda "Makarr ve Makam- Hilfef'ten firar etmesiyle, TBMM er'iyye Vekleti'nden verilen "fetv-y erfe mucibince hal'ine" karar verile rek, 18 Terinisani 1922 ayn gn ve tarihde, yaplan seimde

. A B D L H A M I D , P A N I S L A M I Z M ve H I L F E T

199

"Hanedn- Al-i Osman'dan Halife-i Mslimn ve Hdimi'lHaremeyni'-erifeyn Abdlmecid Hazretleri", "Makam- Muall-y Hilfef'e intihb buyrulmutur (Atatrk 1982:1252). II. Abdlhamid'in hal'i ile hukuken olmasa da fiilen siyas gcn kaybeden hilfet, Vahdeddin'in yerine geen Abdlmecid Efendi ile birlikte siyas gcn hukuken de yitirmitir. Netice itibariyle, 3 Mart 1924 tarihinde TBMM tarafndan kanlan "Halife hal' edilmitir. Hilfet, hkmet ve cumhuriyet mn ve mefhumundan esasen mndemi olduundan Hilfet maka m mlgadr" cmlesini ihtiva eden 431 numaral kanunla kal drlmtr. Sabk halife ve Hanedan- Osman yurt dna sr gn edilerek. Hilfet messesesine son verildi (Msrolu, 1993:314). Ess itibariyle, II. Abdlhamid'den sonra Osmanl hilfeti, almamz dnda olup, ayn bir inceleme konusu ola cak kadar genitir. Bu mnasebetle bu dnemden ksaca bahsedilmir.

OSMANLI SYASI LKLERNDE HLFET (1876-1909)

Altnc Blm

I- S L M L K E L E R N D E O S M A N L I H L F E T ve TESRLER A - O S M A N L I H L F E T ve T R K T O P L U L U K L A R I Hazar'n dousunda yaayan Snn Mslmanlar ile Trk hanlklannn i ran ve Rus yaylmaclnn dnda, Osmanl Devleti'nin hakim unsuru olan Trkler ile tarih ve kltrel ba lar vard. Coraf ve siyas konumu itibariyle zaman zaman Orta Asya ve Afganistan' tehdit eden ran, Snn Mslman lann ortak dmandr. Batda Safev devletine byk darbe vu ran Osmanl Devleti, Orta Asya Mslmanlannn sempatisini kazanmt. ran Seferi'nden sonra Maverannehr ulemsnn Yavuz Sultan Selim'e "hilfet tahtnn Sultan" diye hitap et mesinin sebebi budur. kinci olarak, Mekke ve Medine'de Os manl hkimiyetinin kuruluundan sonra, Snn Mslmanlar'm Osmanl Devletine ballklar artmr. stelik Trk ka vimlerinin Araplar gibi Osmanl hilfetine rk muhalefetleri de yoktu. Ayrca Mslman halklar ve ulemnn nazannda, Orta Asya hanlklarnn srekli atmalar, halk bzar eden i eki meler; Osmanl Devletini bir huzur ve selmet merkezi olarak alglamalarna yol amtr. pek yolunun uzants olarak, Os manl topraklannda bannma ve konaklama yerleri olan tekke ve zaviyelerin bolluu dikkate alnrsa, Orta Asya halklannn Osmanl'ya ynelmesi daha iyi anlalr. Orta Asya'l haclann geni bir yay izerek stanbul zerinden Mekke'ye gitmeleri hem bu rahat ortam ile hem de hilfetin py- tah olmas ile izah edilebilir. XVI. asrdan Rus yaylmasna kadarki geni zaman dili minde Osmanl hilfetinin, rfi idare tarznn hakim olduu Or ta Asya hanlan ile halk zerinde ne derece etkili olduu pek bi-

204

O S M A N L I L A R D A HtLFET

linmemektedir. Yukarda bahsettiimiz gibi Knm, eyban, irvan ve Kazak hanlan tarafndan gnderilen nmelerde Os manl hkmdarn halife tandklan gayet akt. Ancak bu tm Orta Asya'y kapsamad gibi, ne derece uyguland henz belli deildir. Smrge hareketlerinin younlat XIX. asrda, Orta As ya zerinde Rusya ile ngiltere kar mcadelesine giriti. Bu s rada blgede pek ok misyoner ve ajanlar faaliyet gsterdiler. Bunlardan biri olup, ngiltere adna Osmanl pasaportu ile Orta Asya seyahatine kan Macar Trkolou Prof. H. Arminus Vambery'dir (ke, 1991a:17-25). slm lkelerinin smrgelemesinden sonra, tm dnya Mslmanlannda olduu gibi, Orta Asya Mslman Trk han lklan ve halklan da gzlerini stanbul'a ve Osmanl halifesine evirmilerdi. te bu dnemde (1862) Vambery "Reid Efendi" takma adyla ve dervi klnda Orta Asya'y boydan boya do lat. Onun seyahatnamesinde hilfet ile ilgili bilgilere rastla mak mmkndr (Vambery 1295: 1-192). Seyahatnamesinde ran'n payitahna Iranllar'n kendi aralannda "Dar'l-Hilfe" dediklerini kaydeden Vambery, buna itiraz eder. nk Hilfet, Osmanl sllesinin elindedir. "Da r'l-Hilfe" isminin ancak stanbul'a yakacan ifade eder (Vambery 1295:3). Tahran'da Trkistanl haclara Osmanl b ykelisi tarafndan halife hazretlerinin emaneti olarak tanlan sahte dervi Vambery, Hive han Seyyid Mehmed Han'n hu zuruna kn yle anlatyor: "Saraya girdiimiz zaman sofa lar ve odalar insanlarla dolu idi krullah Bey'i ve beni gren ler yol ayorlar, yksek sesle birbirierine: te, Istanbul'lu Der vi.. Eli halife Hazretlerine demitir. Libsna dokunana ne sa adet" dediklerini kaydettikten sonra Osmanl hilfeti hakknda u bilgileri vermektedir:

O S M A N L I StYAS L K L E R N D E H L F E T

205

"stanbul'u dnyann esiz beldesi olarak kabullenen bu kadm ve hakik Trkler; halife hazretleri iin birok eyler renmek arzu ve hasretinde idiler. Zat- ahane, ha life-i Peygamber de olduundan onun ahsiyeti zerinde hayaller birok itikad ve inanlar yaratmt. Mabeyn-i H mayunlar halk bid ve zhid ahsiyetlerden ibaret olarak kabul edilen 'Zt- ehriyr balarna elli armhk bir ima me sarar, topuklarna kadar uzun elbise iktisa eder, gr ve uzun sakall bir zt' olarak tasvir ediyorlard" (Vambery, 1295:92). zbelderin Osmanl padiahn halife olarak tandklarn kaydeden Vambery (1295:93) "Hive halk arasnda halifeyi g ren kiinin gzlerine dikkatle baklrsa, onu grm gibi sevab alnd, halife hazretlerinin her n yemeinin Mekke'den geldii inanlarnn varln" belirtmektedir. Hive han, sahte dervi Vambery'i Hive'den ayrlmadan nce son kez hayr duasn almak iin huzura kabul ederek g rt. Bu grmede han, Osmanl Sultan'ndan-mutad olan "Hanlk Berat"n almak zere stanbul'a bir memur gnder mek niyetinde olduunu aklayacaktr (Vambery 1295:105). Vambery (1295:107), daha sonra yolunun Hive'ye dnmesinin imkansz olduunu kaydediyor. Hive, Buhara ve Hokand hanlar ile gren sahte Dervi Vambery, hanlarn kendisine "Yeryzndeki Mslmanlarn halifesi olan l-i Osman Padiah ve Devlet-i Aliyye-i Osmani ye ne haldedir?..." gibi sorulanna gerekleri sylese bann derde girecei, yalan sylese vicdanen rahatsz olaca iin; "evketmep, cizleri bir fakir derviim. Hayr du kulu nuzdan, gerisi himmet-i ahanelerinden..." cevabn verdiini kaydediyor (Vambery 1295:91). Vambery'nin Semerkant'da grd beldelere gre, buralarda Osmanl hilfetinin eskiden

206

O S M A N L I L A R D AHlLFET

beri kdhu\ edildii anlalyor. Ancak bugnk mnda ilikiler olmadndan halklar baznda bilinmemektedir. Vambery'nin (1295:149) kaydettiine gre; Emir Timur'un divan odasnda Sultan Mahmud ile Abdlmecid'in Semerkand Emirine gnder dikleri, Cuma namaz klnmas izninin verildiini ve "Emr'l M'minn" unvannn balandn bildiren iki ferman, Gk Ta'n'*' arkasna rastlayan duvara aslmt. Bu dnemde Orta Asya Trk Hanlar arasnda rekabet olduundan Osmanl Padiah-halifesinden alnan "Saltanat Berat" alana bir ayrcalk ve g veriyordu. Hanlar buna binen "Saltanat Berat"n nemli grmlerdir (Saray 1993b: 21-2). Vambery'nin seyahatnamesinden aldmz bu bilgileri dorulayan mnsebetler 1870'li yllardan itibaren artmtr. 1870 Mart banda Kagar Han Yakup Bey'in bir mektubu Trk gazetelerinde yaymlanacak, Han b mektupta, halifeye desteini aklayacaktr. Kap khyas ise verdii demete, Tr kistan, Afganistan ve Hindistan'da Mecusiler dahil herkesin hi lfet lehinde her trl fedakrla hazr olduunu aklyordu (Kololu 1987:177). Osmanl'nn borlann Bombay'daki Msl man zenginlerin deme giriimleri, her vesile ile yardm topla malar ballklarn gstermesi bakmndan nemlidir (Kololu 1987:177). 1872 Ekim ayinin sonlanna doru Kagar Emiri Yakup Han, Osmanl py- tahtna bir elilik heyeti gndererek, hut beyi halife adna okuttuunu belirtmitir. in'in saldrlarna kar Osmanl himayesine alnmasn istedii Farsa mektubun da zetle yle diyordu: "Du/duumuza gre, btn Mslmanlann halifesi olarak zat- ahaneniz, himmetinizi slm'n hayrna sarf et mektesiniz..."
Gk Ta: Emir Timur'un tahta karken bast rivayet edilen ve kutlu kabul edilen bu Ta' tahta kan her emirin ziyaret etmesi bir gelenekti (Vambery 1295; 149).

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H t L F E T

207

Bu satrtardan sonra Suttan Alxltaziz'den yardm tatep edi yordu (Saray 1984:103). Bu istee Aladlaziz "nme-i hm yun", "nin- Osman" ite birtit<te Osmant topu zabitten ite top ve 1200 tfee Dou Trtdstan'a gnderecel<tir. Bu yar dmdan sonra ttendisini hatifeye bat bir emir itan eden Yaltup Han, emirliin lnceye tadar kendisine, sonra da en byk oluna verilmesi isteine, verilen cevapta, isteklerinin u art lar dahilinde kabul edildii bildirilmitir: 1- Kagar'da hutbe halife adna kesintisiz okunacak, 2- Para hatife adna bastntacak. 3- Osmanl sanca, herhangi bir ekil deiiklii yaplma dan, orada da dalgalandntacak. Buna ilve olarak hilfet mekamndan Kagar hkmetinden lzumsuz yere komulan ile niz kanp nfuz ve toprak kaybna yol amamas ve memle ketin her tarafnda bar ve refaha kavumas iin gerekli iktisa d ve kltrel tedbirlerin alnmas istenmitir (Saray 1984:105). Bu mnsebetler Ittihd- slm'n kendisine mal edildii II. Abdlhamid'den nce baladn gsterdii gibi, Abdlaziz in'e kar ad geen blgeyi "hkimiyetime aldm" mesajn vermitir. Ancak sonraki gelimeler Osmanl'nn gcnn bu mesaj verebilmek iin yeterli olmadn ortaya karacaktr. Bundan sonra da Osmanl halifeliine balanmalar hzla arta caktr. 1872 ylnda Hive'nin Rus igaline urad srada ora da bulunan Amerikal gazeteci Mageman, burada Cuma hutbe lerinin Abdlaziz adna okunduunu kaydediyor. Bu durumu Rus igal komutanna ileten Mageman u ceva b aldn aktarmaktadr. "Hive'ye ne hacet, btn Orta Asya kylerinde dahi hutbe bu ekilde okunur" (Mageman 1292:177). Mageman (1292:276) seyahatnamesinde Osmanl Hilfeti ile ilgili mahedelerini yle naklediyor:

208

OSMANLILARDA

HLFET

"Bir gn Hive'li refikimle Pehlivan-Ata nm camie git tim. Bamda elli-altm kadar talebeye bir hocamn ders ver mekte olduunu grp dersini dinledim. Hive'li refikim va stasyla hocann talebelere "slmiyetin erefinden" bahset tiini rendim. Bir aralk hocann "Sultan Abdlaziz Han" dediini duyunca laykyla anlayamadmdan, bu ne takrir ediyor, dedim. Hoca Efendi esas slmiyet'i tarif ettii sra da ders hilfet bahsine gelmi olduundan, eref-i hilfet-i slmiyeyi tarif ediyor, dedi. Pekla ama hilfet nedir. Sul tan Abdlaziz Han, Osmanh padiah olan stanbul'da otu ran Sultan mdr, dedim. Onun rerine, bu Hiveli beni oturtup. Hilfet; bizim Peygamberimiz Muhammed (sau) Efendimiz hazretlerinden sonra zevt- kirama tevcih olu nan saltanattr, diyerek tarif ve tavsif ettikten sonra; Elyevm krre-i arzda bulanan bilcmle Mslimnin halife-i ha kikisi, Hdim'l-Haremeyn-i erifeyn olan sizin bildiiniz slmbol'daki Sultan bn-i Sultan Abdlaziz Han efendimiz hazretleridir. Ann iin bizim dahi dinen ona itaat etmekliimiz farizden olmala, hoca efendi talebeye burasn tef him ediyor, dedi. Ben de sizin hannz olan, Mehmed Ra him Bahadr Han, dahi itaat eder mi, dedim. Mekrum buna cevaben ondan evvel gelenler de, o da cmleten marni leyh Sultan Abdlaziz Han hazretlerine manen itaat eder ler. Zira merci-i Cem-i slmiyn olan Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere'nin hadim ve sair emnet-i mbarekenin hafz O'dur. ocuklarmz bile mebd-i tahsilinde halife-i Mslmini bilmek ve ona itaat cmle-i ferizden ol mala, imdi burada hoca efendi hilfetin kuvvet ve ereftm tafsilen beyan ediyor, dedi". Mezkr seyyahlarn seyahatnamelerinin Osmanlca basmla rndan aktardmz bilgilerin asl olmas dahi, sonraki gelime ler bu bilgilerin paralelindedir. Her ne kadar II. Abdlhamid'in

O S M A N L I StYAS L K L E R N D E H L F E T

209

stm birlii siyaseti, Orta Asya'da "Trk Birlii" hareketine ynelmise de, Birinci Dnya Harbinin sonunda Moskova'ya oradan da Batum yoluyla Trkistan'a giden Enver Paa'nn Orta Asya, Afganistan ve Hindistan' kapsayacak ekilde ba latt mill kurtulu hareketini Ruslar, ngilizler'in tavsiyesi ile halifelii kullanarak, nlemeye alacaklardr (Kutay 1955: 1829/Saray 1993a: 50). Ortak hedef Enver Paa'y Orta Asya hal knn gznden drmekti. Bu amaca ynelik olarak, kim ta rafndan hazrland bilinmeyen ve btn Trk lehelerinde bastnim olan on binlerce risale, Paa'nn faaliyet alanlarna uaklarla atlmr. Bu risalede; Enver Paa Trk "cedid"lerinin reisi olduu, "Osmanl tahtndan Halife-i Ry- Ze min zllllah fi'l lem, halife-i Mslimn Abdlhamid Han- Sn Hazretlerini tahtndan indiren ve onu ldren adam" olarak ta ntlyor, ve itimat.edilmemesi isteniyordu (Kutay 1955:41/Saray 1993a:50). Bu risalenin Trkistan halk zerinde derin tesiri ol duu gibi, Paa'nn etrafna toplanan kitlenin blnmesine ya da dalmasna sebep oldu (Saray 1993a:48). zellikle belirtmek gerekir ki; II. Abdlhamid Orta Asya Mslmanlan ile daha yakndan ilgilenmi ve birtakm faaliyet lerde bulunmutur. 1878 Berlin Anlamas'ndan sonra ngilte re'nin Osmanl Devleti zerindeki ykc ve igalci faaliyetleri Osmanl-Rus yaknlamasna yol amtir. Bu dnemde Rusya iindeki Mslmanlar kendine balayabilmek iin Osmanl hi lfetinin etkisinden yararianmak istemi ve Rusya Mslmanla nnn dzenledikleri konferanslar engellememitir. Osmanl hkmetleri, Trkistan'dan gelen her trl dosta ne istei imknlar nisbetinde karlksz brakmamay iar edin miti. Sultan Abdlaziz dneminden beri Trkistan'dan eitli vesilelerle gelen din adamlarna, eyhlere yardmlarda bulun mu, hilfet merkezinden gnlleri ho edilerek gnderilmiler dir. Bu yardmlarn amac halifenin etkisini hibir mes'elenin

210

O S M A N L I L A R D A HLFET

olmad Trk topluluklar zerinde artrmakt (Eraslan 1992:333). Gerekten de Trkistan'dan hacca giden Msl manlar imknlar nisbetinde stanbul zerinden geerek gitme ye alrlard. Olmaz ise, ran'daki Osmanl sefaretine uraya rak, halifenin gnderdii ianeyi alrlar varsa ikyetierini bildiririerdi (ke 1991b:20). II. Abdlhamid, dneminde uygulad "slm birlii" siyaseti nin bir sonucu olarak, Orta Asya, Afganistan ve Hindistan'dan gelen haclardan ald 20 kuru vize harcn kaldrd gibi, zor durumda olanlara da yardm etmitir (Eraslan 1992:336-38). Bu uygulamalar ekonomik adan devleti zor durumda braksa da Pan-slmizm ksa zamannda Trk blgelerinde etkisini gster di. "Dilde, fikirde ve ite birlik" olarak formle ettii gry le Rusya'daki Mslmanlar'n milli birlik ve beraberiiklerinin muhafazasna nemli katklan olan Gaspral smail Bey'in almalan ile Rusyal Mslmanlann meselelerinin ele alnd Mslman kongresi dzenlendi. III. Kongre'de "Ittifak- Mslimn" adyla bir siyas parti etrafnda birleme karan zerine, Rusya'nn mdahalesiyle parti dald. Gaspral, Rusya zerin de bask kurmak iin Msr'da Dnya Mslmanlar Kongresi'ni kurmaya alt. II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesi zerine, bu da gerekleemedi. Orta Asya ve Karadeniz'in Kuzeyindeki Mslmanlar Osmanl'nn meseleleri ile ykla kadar ilgilen milerdir (Devlet 1988: 77-121).

B. RAN VE TESND- SLM


Osmanl Devleti ile ran'n Tesnd-i slm'*' siyaseti etrafn da yaknlamas XIX. asrn son eyreindedir. Osmanl Devle ti'nin 1875-78 dnemindeki yalnzl, yenilmilii onu Msl man devletlerle yaknlamaya gtrrken Rus ve ngiliz nfuz
*) Tesnd-i slm: ki slm devletinin smrgeci glere kar (Batl byk gler) her alanda yaplmak istenen dayanmay ifade etmek iin kullanlmtr.

O S M A N L I SYAS LKLERNDE H L F E T

211

mcadelelerine hedef olan ran'n da Osmanl Devleti'ne ya knlatn gryoruz. Bu yaknln en nemli vesilesi hi p hesiz iki devletin de Mslman olmasdr. Mezhebe bal ayrlklann olutuu olumsuzluklar bu dnemde en aza indirilmir (Saray 1990:22). Bu dnemde Osmanl Devletinin ran sefiri Fahri Bey ile ran ynetimi arasnda Tesnd-i slm siyseti etrafnda bir di zi alma yaplmtr. Bata ran ah ve Hariciye Nazn Mirza Hseyin Han bu almalarn en st dzeyde srdrlmesini is temilerdi. Hatta ran Hariciye Nzn, Fahri Bey'e Tesnd-i slm'n meydana gelmesi iin birlikte almay teklif etti. Tesnd-i slm siyaseti iin gnderilen Fahri Bey'in raporu sonunda Osmanl ynetimi de Hrka-i erif ziyareti, Mevlid-i erif kraati gibi etkinliklerde ran sefirini de davet etmeye ba lad. Hatta padiah 11. Abdlhamid ran sefirini iftara davet ederek iyi niyetini gsterdi. ki slm devleti arasndaki scak mnasebetler st dzey yetkililerin almalan ile daha da geliti. Osmanl Devleti ranl haclann Kerbela ve Atebt- Aliyat'a'*.' giri klarndaki kstlamalan kaldrd. ranllar iin mukaddes olan 10 Muharrem'de ran devlet tekkesinde, ran ahndan baka ilk defa Osmanl Padiah ve halifesi II. Abdlhamid iin du edildi. Mnasebet ler artarak devam etti (Eraslan 1992:134-35). Osmanl Devleti 1882'de, Tunus'u Franszlar'n Msr' da ngilizler'in igal etmeleri zerine ran'a daha yaknlat. ran ah ve st dzey yneticilere hediye ve unvanlar verdi. ah bundan ok memnun olduunu gnderdii nmede, "tahkim edilen ithd ve muvaltn son derece sevindirici olduunu" belirterek, "halife hazretlerinin iyi niyetli yaklamlanndan ifti har ettiini" belirterek, II. Abdlhamid'i stanbul'da ziyaret etAtebt- Aliyat: Irak'da Necef, Kerbel, Kzimiyye gibi trbeli yerler; eii plen tranllarca mukaddes yerler.

212

O S M A N L I L A R D A HtLFET

mek istediini aklad (Eraslan 1992:138). ah'n stanbul ziya reti olumlu etkiyi artrd. Bu olumlu mnasebetler neticesinde 1886 ylnda Osmanl Devleti, ran'dan Rusya ile ttifak anla mas imzalamasn istedi. Bylece Osmanl Devleti kendini s ktran, Uzak Dou ve Orta Asya'da yaylmacln srdren ngiltere'ye kar bir cephe kuracakt. Ancak bu cephe olma ynca Osmanl-ran ittihad eski havasn kaybetti. Hatta Os manl Devleti'nin kendi i ilerinde kurmaya al slm birli i faaliyetleri iki devletin arasn at (Eraslan 1992: 303-10). II. Abdlhamid, Afrika'dan in'e kadar Mslmanlann ba larn kuvvetlendirmesi gerektiini ifade ettikten sonra ran'n da Rusya'nn veya ngiltere'nin oyunca olmamas iin Os manl'ya yaklamas gerektiini belirtir. Hatta, Yldz Saray'nn hretli ilim adam ve i mezhebinden olan Cemlettin Afgani'nin "Snnlerie ilerin, hsnniyet gsterdikleri takdirde bir lemeleri kabildir" dediini belirttikten sonra II. Abdlhamid (1984:179); "Seyyid Cemalettin'in syledii hakikat olursa s lm lemi iin fevkalde bir eser olacan" kaydetmektedir. stanbul'daki ran konsolosu Hac Mirza Han da bu byk teebbs iin yardmn vaad etti. Cemlettin Afgan, birok yksek memuru ve ulemy kendi tarafna ekti. Nihayetinde Osmanl Devleti'ndeki Snnlerie iler arasnda byk bir itti had gerekletirildiyse de, hilafetin Osmanl'da olmas ve Snn slm dnyas iinde aznla derek, erimekten ekinen ran, ttihd- slm siyasetinden uzaklat. ki devletin arasndaki so uk dnem II. Mertiyet'in iln ve II. Abdlhamid'in hal'ine kadar srmtr. ran 1907'de Rusya ile ngiltere arasnda paylalm,"kuze yi Rusya'nn, gneyi de ngiltere'nin nfuz alanna girmitir. Her ne kadar ah, Birinci Dnya savanda "Cihd- Ekber" ilnna katlma taraftanysa da, Rusya ve ngiltere'nin basksn dan dolay hibir harekette bulunamamtr (Hlg 1994:87-9).

O S M A N L I SiYAS LKLERNDE H L F E T

213

Netice itibariyle, Osmanl hilfeti Iran tarafndan deiik d nem ve artlarda ksmen kabul grdyse de, genelde muhalif olarak kalmtr.

C. O S M A N L I A F R K A S I V E T T H D - I S L M Afrika ktasnn Avrupallarca kefinden XIX. asrn ikinci ya rsna kadar smrgeci gler fazla bir varlk gsteremediler. Ktann smrgeletirilmesi bu tarihten itibaren etkili olmaya balamtr. Osmanl egemenliindeki Kuzey Afrika'nn dn daki blgeler siyas birlikten yoksun olup pek ok blgede in sanlar kabileler halinde yayordu. Bu Avrupal smrgeci g lerin iini kolaylatrm, ktay kendi aralannda paylaarak i gallere balamlardr. Fransa; XVII. asrda Senegal' smrgeletirmitir. Buradan hareketle Sudan, Gine Krfezi, Gabon, Kongo, Madagaskar Adas ve Duego Suarez Krfezini, nfuzu ve smrgesine kat t. Kuzey Afrika'da da Cezayir (1830)'i, Tunus (1881)'u ve Fas (1912)' igal ederek, smrge alann geniletmitir. II. Abdl hamid dneminde Fransa, Mslmanlann yaad blgelerde, padiah tarafndan rgtlenen tarikatlarn youn direnii ile karlamtr (Ycesoy 1985:12-14). stanbul'da Tunuslu ve Cezayirii muhacirlerin Franszlar aleyhinde protestolar yapmalar Avrupa devletlerini bilhassa, Fransa'y kukulandrm, Pan islmizm iddialarnn ortaya kmasna sebep olmutur. Aslnda bu srada Batl devletler, menfaatleri gerei bu iin yaygarasn yapmlardr (Karpat 1987:27). nk vatanlar igale urayan bir toplumun tepki gstermesi normal bir hadisedir. II. Abdlhamid ise, Tunus'tan Libya'ya g eden milliyeti ler ve anti-emperyalist bir grubun basksyla Fransa'nn yayl masn nlemek iin Libya'da bir direni cephesi hazrlamakta idi. Aynca stanbul'da baz siyas yazarlar ve din adamlar Bat

214

O S M A N L I L A R D A HlLFET

emperyalizmi karsnda slm lkelerini korumak iin ttihd- slm (slm Birlii) fikrini savunmaya balamlard. te bu d nemde Cemleddin-i Af gan'nin fikirleri rabet grecektir (Kar pat 1987:28). Fransa, Abdlhamid'in Pan-slmizm fikrini yay maya abaladn iddia ederek, bu grn dier Avrupa dev letlerine de kabul ettirdi. Oysa Abdlhamid'in ana gayesi Pan islmizm deil, Osmanl Devleti'nin bir paras olan Tunus ve Cezayir'i smrgeden kurtarmak, Libya'y da korumaktr. Bu da O'nun bir devlet bakan olarak en tabi hakkdr. Bu dnemde ingiltere de Msr (1882), Sudan (1885), Bat Afrika, Aanti Devleti ve Nijerya (1885) blgelerini ele geire rek smrgesine katt. Daha sonra ngiltere'nin Almanya ile anlamas sonucunda Kenya ve Gney Afrika'nn baz blgele ri de ngilizlerce smrge haline getirildi. Almanya, Angola'dan Orange nehrine kadar olan kylan ele geirirken, Kongo ve Orta Afrika'nn bir ksm Belika'nn smrgesi haline gelmitir (Ycesoy 1985: 12-14). Afrika halknn smrge toplumu haline getirilmesi, Afri ka'da slm ve tasavvuf hareketler, dier slm blgelerine g re, daha gl siyas mnasebetler iine girmiler ve mcadele ye atlmlardr. Nijerya'da Fuln hareketi ile Sudan'da ortaya kan Mehdci Cihd ve Kuzey Afrika'da Sensilik bunlann en glleridir (Rahman 1992:287-294). Osmanl Devleti'nin slm birlii ve hilfet siyase bakmn dan da nemli olan Muhammed bin Ali'nin Hicaz'da kurduu Sensilik hareketi Trablusgarb'a tandktan sonra, amacna bi nen ksa zamanda hzla byyerek, bir tehdit unsuru haline gelmitir. Bu durum Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde phe ile karlandysa da, Osmanl idaresince 1856'da halklannn temsilcisi olarak resmen tannd. Afrika ve slm dnyasndaki smrgecilik hareketlerine

O S M A N L I SYAS LKLERNDE HLFET

215

kar kurulan Senslik hareketinin kurucu lideri, Osmanl Dev leti'nin "ttihd- slm ve Hilfet" siyasetine, devletin ke gittiini grdnden pek ilgi gstermedi. Ancak 11. Abdlha mid, devrindeki Sens lideri Muhammed el-Mehdi'ye, kendisi nin halifelik haysiyetini zedeledii gerekesiyle bask yapmtr. Abdlhamid'in endiesini artran sebep ise Mehdi'nin halifelii ni iln etmesidir. Bu sebeple padiah, bu tarikata kar bask nn yannda Nakibendlik esasna dayanan Medeniye tarikatn himaye ederek, Sensleri etkisiz hale getirmeye almtr (Ycesoy 1985: 145-151). talyanlar'n Trablusgarb ve Bingazi'yi ele geirme faaliyet leri Osmanl Sens mnasebetlerini dzeltmitir. Sadk elMeyyed (1314:44)'in "Servet-i Fnn" da kaydettiine gre, Mehdi'nin babasnn vasiyeti gerei, sabah namazndan sonra btn zaviyelerde halifenin baans iin du edilmeye ve Fatiha okunmaya balanmtr (Ycesoy 1985: 151-52). II. Abdlhamid (1984: 155-56) de Osmanl'nn blgedeki haklann ancak Sens eyhi Mehdi'nin koruyabileceini, hat ralarnda kaydetmektedir. Kuzey Afrika'da talyanlar'a kar ok etin mcadeleler ve ren Sensler'in lideri Ahmed e-erif, Trk stikll Harbi sra snda devrin halifesinin daveti zerine Anadolu'ya geldi. Diyar bakr, Urfa, Siverek gibi ehirleri dolaarak, yapt vaazlarda Mustafa Keml Paa'nn yrtt mcadelenin hilfete kar olmadn, hilfet uruna olduunu vurgulad ve etkili de oldu (imir 1979: 94-95). Bu durum, Osmanl hkmdariannn hali fe olarak slm aleminde hi de kmsenmeyecek bir ibara sahip olduunu gstermektedir. Trablusgarb'da (1911) talya'ya kar yaplan sava srasn da, bugn aznlk konumunda bulunan Gney Afrika Msl manlannn Osmanl Cephesine gnlller gndererek, yardm

216

OSMANLILARDA

HLFET

kampanyas balatmas, Hind Mslmanlarnn ngiltere nez dinde, Osmanl Devleti lehine mdahaleleri benzer ancak an laml gelimelerdir (imir 1979: 395-408). Afrika ve btn s lm alemindeki bu tarz tepkileri esaret psikolojisi ile izaha al mak yeterli deildir. XIX. asrn son eyreinde Afrika'daki Mslmanlarn smr geci devletlere kar direni hareketleri ile II.' Abdlhamid'in itti hd- slm siyasetinin ortak amaca ynelik olmalan sebebiyle, bu blgede de Osmanl Devleti ve hilfetine ynelik sempati artmtr. Bu, halifeliini tanmadn syleyen Fas bata olmak zere Cezayir ve Tunus'ta faaliyetlerde bulunan II. Abdlha mid'in slamc siysetinin, btn dnya Mslmanlannda, Bah emperyalizmine kar direnme gc verdii bir gerektir. Tunus Beyi 26 Temmuz 1876'da halkn, Osmanl padiahhalifesine yardm etmeye arm, her taraftan iane toplanma sna n ayak olmutur. Tunus'un tek resm gazetesi Er-Raid'de halk tevik iin makaleler ve yardm listeleri yaynlamtr. Toplanan yardmlar daha sonra altna tahvil edilerek stanbul'a gnderilecektir (Eraslan 1992: 139-40). Halife unvannn sahibi II. Abdlhamid Afrika'daki ittihd- slm faaliyetlerinde tarikatlan grevlendirmiti. Bu tarikatlar zel-Meden, Ruf ve Sensler bata olmak zere, youn aba sarfetmilerdir. Ancak fazla etkili olamamlardr. nk smrgeci devletlerin olumsuz propagandalar ile idareciler arasnda ba gsteren mstakil olma dncesi ilk zamanlar kitleleri artacaktr. Ancak bu buhranda Batl glerin smr gesine dm olacaklardr (Srma 1990: 163-65). Bu menf propagandann tesirinde kalan Fas Emiri Mevla Hasan, halifeliini iln etmi, daha nce kaydettiimiz gibi, II. Abdlhamid bir nme-i hmyun ile, emiri uyarmt (Trkne 1991: 176-77). Emir Hasan 31 Temmuz 1877 tarihli ilk mektubunda Ms-

O S M A N L SIYAS ILIKILERINDE H I L F E T

217

lmanlann kurtuluu iin areyi ilk mmetin Allah ve eriat iin gsterdikleri gayret ve ittihadn gerekletirilmesinde grmekte olup, II. Abdlhamid iin Allah ve Peygamber ehli ve Msl manlarn snaca tek merci olduunu ifde edecektir. Srek li olarak halife unvann kullanan Fas Emiri, slm leminin n cs rolnde Osmanl padiahn grdn ve destekleyecei ni bildirmitir. Bunun sebebi olarak da mektubunda "slm d manlarnn btn ynlerden Mslmanlar'a saldrmas" olarak belirtilmitir (Eraslan 1992: 146). ngilizler, Fas emirinin Peygamber sllesinden olmas m nasebetiyle Osmanl halifeliini kabul etmeyeceklerinden emin grnrken, emir da vurmadan slm ittihadnn tesisine a lmaktayd. Bu iki lke arasnda yaknlamay artrmtr (Eras lan 1992: 147). Kuzey Afrika Trablusu'nda ise Mslman cemiyetlerin din ve siyas gayeleri, Fransa'nn Afrika'ya szmasn engellemekti. Bu amala cemiyetler Araplar, Sudanllar ve Trkleri tekiltlandrmt. Libya Araplar'nn Osmanl idaresinden memnun gibi grnmeleri, Sultan'n ilmine ve adaletine kar gsterdik leri byk saygdan deil, fakat onlann gznde Sultan'n hali fe oluundandr. te Araplarn ona hrmet edip itaat etmeleri, bu halifelik unvanndan dolaydr. Bunun iin Araplar, herhan gi bir Avrupa hkmetinin hakimiyeti altna girmek gayesiyle halifeden kopmak iin, ona ve hkmetine kar herhangi bir ayaklanmaya girimeyeceklerdir (Srma 1977: 162). Kuzey Afrika'da Libya Mslnianlar Osmanl idaresine kar isyan etmedikleri gibi, Osmanl'nn kuvvetleri olarak talyan saldrlarna kar ok etin mcadeleler vereceklerdir. mparatoriuun k ile Osmanl'dan kopan Libya Ms lmanlan, hilfetin kaldrlmasna 5 Nisan 1924'de Trkiye Byk Millet Meclisine protesto telgraftan ekerek, tepki gstennilerdir (Akgn 1983: 2191).

218

O S M A N L I L A R D A HlLFET

Cezayir'de ttihd- slm siyaseti fazla etkili olmamtr. nk Cezayir 1830'da Fransz igaline dm, Cezayirli mil liyetilerin kard Mokrani isyan Bab- lce desteklenme karan almsa da kayda deer bir ey yaplamamtr (Kuran 1985:397). Msr'daki durum aynca incelendiinden burada ele alnmamtr. Fransa'nn Afrika ummi konsolosu L-acau, lkesine 12 u bat 1902'de yazd mektupla, sultanlann halifesine, btn Arap yanmadasnda ve Kuzey Afrika'da yaayan, Arap kann dan olan milletlerin ancak korkulanndan itaat ettiklerini kay dettikten sonra, Trklerin Yunanllar'a kar kazandklan zafer lerin tm slm leminde, Fas'tan ran'a Hindistan'a kadar b yk yank uyandrdn da yazmaktadr. Mektupdaki dikkat e kici taraf ise 11. Abdlhamid'in 1900'de balayarak sekiz ylda gerekletirdii am-Medne Demiryolu'nun bir topya olarak grlmesidir (Srma 1977:179). Basit bir ararmann sonunda byle kesin bir hkm ver mek doru deildir. nk Mslman Arplann yaadklan blgelerde her ne kadar milliyeti eilimler grlmekteyse de, Osmanl Devletinden aynimalar genelde smrgeci glerin mdahaleleriyle gereklemitir. stelik bu blgeler de, kendi lerini yrlk-milliyeti eilime iten, smrgeci glerin gerek hedeflerini anladktan sonra ttihd- slm'a ynelmilerse de i iten gemitir. Btn blgelerde Osmanl hilfetinin kaldrl mas az ya da ok tepki grmtr.

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H t L F E T

219

D . H N D M S L M A N L A R I ve TESND- SLM a) H i n d M s l m a n l a n ' n n Osmanl Hilfetine Balanmas Babr Hanlnn yklmas ve 1857 Byk Hindistan ayak lanmasndan sonra ngilizler lkeye tam olarak hakim olmu, bu ayaklanmadan sorumlu grdkleri ulama deiik yerlere srgn edilerek bask alhnda tutulmutur. Bunun sonucu Hin distan'n pek ok limi lkeyi terk ederek Mekke'ye yerletiler. Bunlann arasnda, Mevlna Rahmetullah KayranV (18181891), Hac mdadullah (1817-1888), Abdul Gani (. 1878), Muhammed Yakub (d. 1832) ve Hayreddin (1832-1900) vardr. Bu limlerin bazs zaman zaman stanbul'u ziyaret etmilerdir (zcan 1992: 28). Btn bu gelimeler, Hind Mslmanlann karamsarla itmi, Hindistan'da Mslman bir sultan kalma ynca, Osmanl Sultan-Halifesi'ne ballk daha da artmtr. Hatta. Osmanl Halifesi'nin varl onlann rahatlamasna sebep olmutur. te bu dnemde Hindistan'da cuma namazlannda Osmanl Sultan-Halifesi'nin ismi zikredilmeye baland. Trkne'nin (1991:178) verdii ariv belgesine gre**' bu usl, baz byk ehirler ile kk kasaba ve kylerde, ayaklanma sonra snda, muhtemelen 1862-63 sralarnda balamr. Trkne'nin verdii bu belge Hicaz Kumandan Osman Paa'nn mektubudur. Buna gre Hindistan'da adna hutbe okunan ilk Osmanl Padiah-Halifesi Abdlazjz'dir. Hicaz Kumandan Os man Paa'nn mektubunun muhteviya Hindistan'da cuma na maz klnp klnmayaca zerinedir. Babr Hanl dnemin de Osmanl padiahnn halife olarak tannmas, devlet adamlan dzeyindedir. Hind halknn, "halife olarak" Osmanl padia hna balanmas Babr Hanl'nn yklmas, Hindistan'n ngi) B . O A . Y.E.E. 30-1499-51-78

220

'

O S M A N L I L A R D A HlLFET

liz smrgesine dmesinden sonra balar. Hindistan ve Gney Asya Mslmanlarnn halife ve onun "thd- slm" siyasetine balhklan Sultan 11. Abdlhamid d neminde daha da artmtr. Bu dnemde Avrupa'nn sanayile mi "Dvel-i Muazzama" denilen devletleri, slm lkelerini paylamlar; Afrika, Kafkaslar, Asya, Balkanlar her biri bir hristiyan gcn smrgesine dmt. Bunun iin btn dnya Mslmanlarnn dikkatleri, son bamsz slm devleti olan Os manl'ya evrilmiti. Osmanl Devleti'nin de hal kskacna dmesi Mslmanlar iin byk bir infialdi. 1876'da Balkanlar'daki hal ittihadnn, 1877'de Rusya'nn Osmanl'ya sava amasnn ve 1897'de Trk-Yunan savalannn arkasnda Bat vard. Bu hal ittifaknn sonunda da "ttihd- slm" veya Te snd-i slm siyasetinin bata Cemlettin Afgani ve Muham med Abduh tarafndan olmak zere savunulmaya balanmas. Gney Asya Mslmanlar arasnda byk sevin yaratt. Bu arada Abdlhamid'in hilfet messesesine ilerlik kazandrma s, etrafnda slm limlerini toplamas, eitli slm lkelerine "teblicilerini" gndermesi, slamcln milletleraras siyaset sahnesine kmasn salayacaktr (ke 1991b:ll). Hind Mslmanlannn Osmanl halifesine balhklan 1880'li yllardan sonra daha da artmtr. Osmanl Devleti, byk g lerin kskacna dnce Hind Mslmanlan ngiltere'yi her fr satta protesto ederek, uyarmlardr. Londra'da kan bir gaze tede, Slr- Jung, Hindistan Mslmanlan'nn Sultan- Rum'u halife-i slm kabul ettiklerini ngiltere'nin unutmamas gerekti ini ifade ederek ngilizleri uyarmtr. II. Abdlhamid'in ahsn da "Osmanl padiahlarn Mekke-Medine'nin koruyucusu ve hizmetisi olduklan iin zamann halifesi olarak biliriz, uruna can feda ederiz" demekle meseleye bak tarzlarn ortaya koy mulardr (Eraslan 1993:319). Osmanl Devleti'nin saldrgan davranlarndan dolay Yuna-

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H l L F E T

221

nistan'a kar at savata byk baar kazanmas (17 Nisan 17 Mays 1897) btn slm leminde byk memnuniyet ve heyecan yaratm. slm leminin her tarafndan Mslman lar'n gndermi olduklar takdir ve tebrik telgraflar Msl manlar'n lideri olduunu iddia eden Osmanl hkmdarlarn hakl karmt. slm leminin verdii destekte en nemli yeri mahall basnlaryla Hind Mslmanlar alm. 11. Abdlhamid de gelen telgraf ve tebriklerin hemen hepsine cevap vererek onlara deer verdiini gstermekten geri durmamtr. Haziran 1897'de Osmanl Devle'nin zaferi, camilerde ve cuma namazlarnda halifeye du edilerek, meydanlarda toplu ca fener alaylar dzenlenerek kutlanmtr. Ayrca bu dnem de Mslman basnn Abdlhamid'den sitayilede bahsettiini grmek mmkndr (Eraslan 1993: 322-23). Esasen, Halife ola rak II. Abdlhamid'in sadece Hindistan Mslmanlarnn deil, btn dnya Mslmanlarnn gnllerinde zel bir yeri vard. Bu durumun ngiliz idaresini endielendirip, sert tedbirler alma s zerine Mslman basn da kendilerinin Kralie'nin en sadk tebaas olduklanm belirtme ihtiyacn hissettiler. Mslman ol malar sebebiyle Osmanl'nn zaferine sevinmilerdi. Ancak on lar ngiltere'yi resm otorite olarak tanmaktaydlar. Yaptklar yardmlarn ise, din kardelii sebebiyle (Gngr 1987:164) ol duunu aklamak mecburiyetinde kaldlar. b ) Hindistan'da Hilfet Hareketleri Hind Mslmanlann 1900'l yllardan sonra en fazla me gul eden meselelerin banda; Osmanl Devleti'nin durumu, onun bandaki halife ve Hicaz'n korunmas yer alyordu. Hind ulems bu meselelerle ok uram, zm yollan aramtir. Hindistan Mslmanlarndan Abdulkayyum Efendi 28 Mart 1898 tarihli rapor mahiyetinde bir dileke sunuyor*. Bu dilek) B.O.A. B.E.O., 82104,

222

O S M A N L I L A R D A HlLFET

ede, Osmanl Devleti'nin Hindistan Mslmanlanna ynelik faaliyetleri hakknda birtakm tekliflerde bulunuyor. Bunlar; 1- Hind Mslmanlannn bar zamannda zekt ve fitreleri ni toplayarak stanbul'a ulatrmak iin Bombay'da bir Osmanl Bankas ubesi almalyd. 2- eyhlislmlk makam halife namna imamet ve hilfete bal salam itikatl, siyasetten anlayan limler gndermelidir. nk Hind Mslmanlan, Osmanl Padiahn yeryznn ha lifesi bilip adn btn mescid ve camilerde devaml olarak zik retmekteydiler. Halife de gerekli ilgiyi Mslmanlara gsterme lidir. 3- Osmanl Devleti'nin btn slm memleketlerinde, hk metler nezdinde sefirier bulundurmas gerekliydi. 4- Mslman hkmetler nezdindeki her Osmanl temsilcisi, Osmanl tabiiyyetine gemek isteyen Mslmanlan bir deftere kaydetmeli ve onlardan gerekli vergileri toplamaldr. 5- Mekke ve Medine ile buraya ulaan yollar zerinde asayi ve dzen salanmaldr (Eraslan 1993:325-27). Bu tekliflerin uy gulanabilirlii siys olarak tam ballk gerektirir. Ancak, Os manl hilfetinin etkisini gstermesi bakmndan ok nemli ve arpcdr. Hind Mslmanlan hilfet meselesi ile ilgilenirken II. Abdl hamid'in de onlann meseleleri ile yakndan alkadar olmas aradaki sevgi balann glendirmitir. Nitekim 1905'te II. Ab dlhamid'e yaplan suikast giriiminden sonra hemen ballk dilekleri, tebrik telgraflar gelmiti (Eraslan 1993:328). II. Abdlhamid (1984:155) hatralarnda, ngiltere'nin muha lifi olan Fransa, Almanya ve Rusya isteselerdi, Boerler Harbi srasnda Mslmanlann halifesi olan kendisinin yardmyla, Hindistan'daki ngiliz smrgesine son vermenin mmkn ola can, kaydetmektedir.

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H L F E T

223

Hatta kendisinin bir sznn Hind Mslmanlann ayaklan drmaya yeteceini, ifade etmektedir. II. Abdlhamid'in bu id diasn u olay dorular mahiyettedir. ubat 1915'de Lahor'daki renciler, okullann brakarak "Mchidn"e katlma karar aldlar. Ayaklanarak Tekilt- Mahssa ile ibirliine ha zrlandktan srada yakalandlar. dam edilen elebalanna ne den bu yola bavurduktan sorulduunda cevaplar gayet ksa ve nettir: "Padiah-halife byle istedi" (ke 1991b: 27). II. Abdlhamid, Hindistan'daki ilerin de bahtklann ka zanm. iflerin liderleri de onu ziyarete gelmeye balamtr. Hind Mslmanlan'nn halifelik makamna manen balhklan Mehmed Red, Mehmed Vahdeddin zamanlannda da devam etmiti (Eraslan 1993:329). Bu ballk, siyas cephede, manev cephe kadar gelimemitir. Nitekim Birinci Dnya Sava'nda yaplan cihd ansna msbet bir karlk vermemilerdi. Bun da Abdlhamid'den sonra, onun uygulad "Ittihd- slm kar delii" ve "Halife'nin etrafnda toplanma" siyasetlerinin uygu lanmamas, buna ilve olarak ngiltere'nin yanltc propagandalannn yeri ok nemlidir. Bu propagandalarda ngilizler; ttihatlar'n Allah'a deil, bozkurta taptklann, halifeyi hapset tiklerini kendilerinin ise onu kurtarmak iin ttihatlara sava atklann, harbin din bir mahiyeti olmadn, Osmanl padi ahna ve slm'n saltanatna hibir zarar dokunmayacan iddia etmilerdir. Lordlar Kamarasnda "Hilfet'e ait hi bir e ye mdhale olunmayacan, muharebenin ttihat ve Terakki Cemiyetiyle olduunu" beyan ile Hind Mslmanlan'n anak kale ve Kanal Cepheleri'nde Osmanl'ya kar savatrmlardr (Gngr 1987:166). Hind Mslmanlan 1919'da Muhammed Ali tarafndan toplanan Hilfet Konferans ile hilfet meselesinin zm yol larn aramlardr. Kendi aralannda "slm Birlii"ni kurduktan sonra, Hindistan'n bamszl iin zamann geldiini dn-

224

O S M A N L I L A R D A HLFET

meye balamlard. Osmanl hilfeti. Hilfet Konferansnn siyas sembolyd. Bu siyasetiyle Hilfet Konferans, bir ulem kuruluu olan Cemiyet-i Ulem-i Hind tarafndan da desteklendi. Hindistan'da bu srada balayan, Hindistan hilfet hareketinin siyas felsefesi Ebu'l-Kelm zad tarafndan ekillendirildi. Ebu'l-Kelm zad'a gre; "Drt Rid Halife'den sonra halifelik kurumu monariye dnm ise de Emevler, Abbasler ve Osmanllar dneminde Snn slm toplumunu birletiren merkez olarak kalmtr" (Razav 1989:11/335). Hind Mslmanlan arasnda hilfet ile ilgili tartmalar, bu messesenin kaldrlmasna kadar devam etti. Hilfetin kaldrl masna da en byk tepki buradan geldi (ke 1991b: 129-31). Hilfet hareketleri ve kaldrl konumuzun dnda olup, ayn bir inceleme konusuysa da, Mustafa Kemal Paa'ya "Seyf'lIslm (slm'n Klc)" ve "Mchid-i Hilfet (Hilfet'in Sava s)" (ke 1991b: 83) unvanlarn veren Hind Mslmanlar, Hil fetin kaldnimasndan sonra, Ebu'l-Kelrn zad bata olmak zere Mustafa Kemal Paa'ya halifelik teklif etmeleri (ke 1991b: 122) ile ngiltere'de yaayan ve i olan, Trkiye hk metinin gndemini uzun sre igal eden ve ngiltere'nin bir oyunu olarak deerlendirilen Emir Ali ile Aa Han'n smet Pa a'ya yazlan ve 5 Aralk 1923 tarihli Tanin ve Tasvir-i Efkar gazetelerinde yaynlanan "Halifenin nfuzunun azaltlmasn veya kaldrlmasn slm'n dalmas" olarak niteleyen mek tuptan (ke 1991b: 135-37) bunlarn en dikkat ekicileriydi.

E. N M S L M A N L A R I V E O S M A N L I H L F E T XIX. asrn sonlarna doru in, Avrupal glerin smrge alan iine girdi. Bu asrda in'de resm istatistiklere gre 70 milyon Mslman yayordu (Srma 1990:65).

OSMANLI SYAS LKLERNDE HtLFET

225

Osmanl Devleti, It. Abdlhamid ile birlil<te uygulamaya ko nulan "Ittihd- slm" siyaseti doaltusunda in Mslmanlar ile ilgilenmeye balad. Karlkl tieyetler gidip geldi. stanbul'a gelenler iyi karlanarak, hac yapmalar saland. Hatta gelen lere halife, birtakm nianlar bile verdi (Eraslan 1992:380). in'de Mslmanlar, dier din ve inanlann mntesiblerine gre daha uurlu idi. Bunun sonucu olarak 1816-1899 yllan arasnda smrgeci glere kar, on drd byk olmak zre pek ok ayaklanma kardlar (Srma 1990:66). 1899 ylnda in Mslmanlarnn smrgeci glere kar balattklan genel ayaklanmay bastrmak iin. Alman mpara toru II. Wilhelm, slm Halifesi sfatn tayan II. Abdlha mid'den yardm isteyerek, onu bu blge ile ilgilenmesi iin te vik etti (Eraslan 1992:381). II. Abdlhamid, bu tarihten itibaren blgeye heyetler gn dererek, in Mslmanlar ile ilgilenmi ve tekiltlanmalarn salamtr. Bu durum Almanya'nn yardmnn kesilmesine se bep olduysa da, Abdlhamid blgeye birbiri arkasna heyetler gndererek "ttihd- slm" siyaseti ile faaliyetlerini oralara da tamtr. Bu gaye ile gnderilen en nemli heyet, Enver Paa bakanlndadr. Bu heyetin faaliyetlerini ngiltere, Fransa ve Almanya yakndan takip etmitir'*' (Srma 1990:67). Enver Paa heyeti, "Halife'nin temsilcisi" olmak sfatyla, inli Mslmanlar zerinde byk tesir yapmt. Bu srada Uzak Dou Mslmanlar stanbul'daki halifeyi kendi "din reis leri" olarak kabul ederek, kendi i meselelerinde bile ona ba vurup tavsiyelerini almaya hazr olduklarn sylemilerdir (Sr ma 1979:69). Avrupal smrgeci glerin basks yznden heyet, angay dndaki Mslmanlarla tam olarak irtibat kura) Bu konu ile ilgili 6 tane belgeyi, . Sreyya Srma kinci MilB Trkoloji Kongresine sunmu tur (stanbul: 5-9 ubat 1979).

226

OSMANLILARDA

HLFET

mamtr (Srma 1990:75). Ancak bu srada, in'deki camilerde hutbe II. Abdlhamid adna okunmakta, in Mslmanlannn says milyonlarla ifade edilmekteydi (Lee 1988:188). Msr'da neredilen 22 Temmuz 1900 tarihli el-Meyyed gazetesine gre, "bu srada in'de Sultan'n adna hutbe oku yan in Mslmanlarnn says 70 milyonun stndedir" (Sr ma 1990:76). Enver Paa heyetinin dnmesinden sonra yabanc basnda kan yazlar, in Mslmanlarnn halifeye balln dorular mahiyettedir. Bir Alman gazetesi olan Der Ostasiatische Loyd, 12 Haziran 1901 tarihli saysnda, "Enver Paa btn in Mslmanlannn stanbul halifesini manev liderleri olarak tandklann ve hatta i siyasetle ilgili meselelerde dahi ona ha kim olma hakkn vermekte olduklanm kanaat getirmitir" kay d dlrken ngiliz basnn temsil eden North China Daily News Gazetesi, 1 Temmuz 1901 tarihli saysnda, "Sultan'n ad in mparatorluunun btn camilerinde her gn okunan dualarla zikredilir" (Srma 1990:77) haberini yazmhr. Esasen inli Mslmanlarn II. Abdlhamid'e halifeleri ola rak ballklann simgeleyen, Osmanl bayrann dalgaland padiahn adn tayan "Pekin Hamidiye niversitesi"dir. Bu niversitenin al mnasebetiyle Fransa'nn Pekin bykeli sinin Paris'e gnderdii mektubuna ekledii makalede: Uzak Dou ve bilhassa in'de halifeyi Allah'n kendilerine lutf ve yeryznde Peygamber'in canl temsilcisi olarak grmekte ol duklarn, ona sadakat ve hrmetle ballklarn yazmtr (Sr ma 1990:80). II. Abdlhamid 1899'da kan Boer Sava'nda Almanya, Fransa ve Rusya'nn kendinin yardm ile ngiliz smrgesini ykmak iin hareket etmediklerinden esefle bahseder (Abdlha mid 1984:155). Bu olaydan sonra in ve Manurya zerinde

O S M A N L I SYAS LKLERNDE H L F E T

227

Rus-Japon mcadeleleri sebebiyle Osmanl Devleti'nin in ile olan mnasebetleri askya ald griilr. Yine de aradaki irti bat gelip-giden haclaria salanmaya allmtr (Eraslan 1992:384) II. Abdlhamid 1902 ylnda Muhammed Ali adl ajann Uzak Dou'ya gndermitir. Muhammed Ali "turist hoca" kl nda stanbul'dan itibaren Bombay, Singapur, Batavia, Bang kok, Saygon ve angay'a uradktan sonra Malezya, Siam, Koinsin ve Japonya'y ziyaret etmitir (Lee 1988: 199-201). II. Abdlhamid tahtta kald srece Gney Asya Msl manlan ile daima ilgilenmitir. Bu dnemde, son dikkate deer teebbs inli Mslmanlarn "cehaletierinin giderilmesi, inanlann takviye etme ve kutsal hilfet makamna kar ma nev balarnn kuvvetlendirilmesi iin, in'e ilmiye mensubu drt kiilik bir heyet gnderilmesidir (Lee 1988:203-4). Daha nce bahsettiimiz, Pekin'deki Dar'l-Ulmi'l-Hamidiyye" adndaki niversiteyi bu hocalar amaya muvaffak olacaklardr (Lee 1988: 205). Ksaca II. Abdlhamid, Gneydou Asya Ms lmanlan ile yakn irtibata girerek, halifeliin nfuzunu oralar da da artrmaya dikkat etti.

F. G N E Y D O U A S Y A A D A L A R I N D A K M S L M A N L A R VE O S M A N L I HLFET Burada unu da ifade etmek gerekir ki, Sumatra, Borieo, Cava, Malaka, Singapur, Kolombo gibi Gneydou Hind Ada larndaki Mslman halklar Hollandallar'n blgedeki smr ge faaliyetleri ve basklan sonucu Osmanllar'a balanmak iste milerdir. II. Abdlhamid, bu adalardaki Mslmanlaria ayrca ilgilenmi, onlarn haklarn Hollanda devletine kar savun mu; hac ve ticaret iin kardklan engelleri nlemeye al mtr. Bunu hatirtnda "her halkrda Cava'daki dindalar-

228

OSMANLILARDA HlLFET

mzn hakl taleplerini kuvvetle mdafaa edeceiz" eklinde be lirtir (Abdlhamid 1984:176). 11. Abdlhamid, Gneydou Hind Adalanndaki Mslmanla ra her vesile ile deer verdiini gstermitir. Kendinden isteni len her trl yardm yerine getirmeye alt gibi, gelen mek tup, tebrik ve telgraflar da cevapsz brakmamtr. Buralardan getirttii ocuklarn stanbul'daki idar, mlk ve asker okullar da Batl glere ramen yetimesi iin almtr. Bu yaknlk mnasebetiyle II. Abdlhamid'in hal'ine en byk tepki bura dan geldi (Eraslan 1992:352-62). Kolombo'da II. Abdlhamid adna alm ve bugn hl mevcut olan Hamidiye Medresesi halife olarak Abdlhamid'in blgedeki tesirinin yaayan mislidir (Eraslan 1992:360). Blge halk bu yakn mnasebetleri halife V. Mehmed Read devrin de de srdrmek iin ballk ve sayglarin bildirerek hutbeyi yeni halife adna okutmaya balamlardr. Ancak meseleye daha sistemli bakma zelliine sahip ce matler (Durban slm Encmeni gibi); yeni halifeyi tebrik ede rek erat korumaya devam etmelerini ve eski halife zamann da yaplan iyi ilerin artmasn dilerken, sabk Halife 11. Abdl hamid'e kerimne muamele edilmesini istirham etmilerdir (Eraslan 1992:361).

G. E R T U R U L G E M S N N J A P O N Y A ' Y A G N D E R L M E S ve O S M A N L I H L F E T N E BALILIK TEZAHRLER 11. Abdlhamid'in Uzak Dou'da uygulamaya alt tti hd- slm siyasetinin en byk teebbslerinden biri de. Bah riye Miralay Osman Bey komutasndaki Erturul Mektep Gemisi'nin Japonya'ya gnderilmesidir.

O S M A N L I SYAS LKLERNDE H L F E T

229

Japonlar'm btn srarlanna ramen yakn temaslar konu sunda somut admlar atmakta ekimser kalan Osmanl Devleti, Japon Prensi Komatsu'nun stanbul ziyaretine karlk vermek zorunda kalmt (Lee 1989:27). Fakat 11. Abdlhamid Avrupa'y bilhassa Rusya'y phelendirmemek iin, Japon imparatoruna verdii nian gtrecek heyetin bu ziyaretini bir eitim faaliyeti olarak lanse etmitir. "Bahriye Mektebi'nde nazariyat eitimini tamamlam talebenin amel bilgisinin artrlmasnn devletin te mel direklerinden olan Bahriye'yi glendireceinden, bu vesi leyle bir eitim gemisi tayin edilip in, Hind ve Japon denizle rine gnderilmesi uygun grlmtr" (Eraslan 1992:36) eklin deki karar uzun mzakerelerden sonra kmtr. 11. Abdlhamid'in bu ziyaretten iki nemli beklentisi vard: Birincisi, Devlet-i liyye'nin nianlarnn en muteberi bulunan "mtiyaz Nian"n Japon imparatoruna vererek, iki lke ara snda devaml artan ve ykselen bir dostluk ilikisinin kurulabil mesini salam (zcan/ahin 1984:449), ikincisi ise, "ttihd- slm" mesajn Mslman halklara ulatrmakt (Lee / lhan 1989: 27). Bu arada 1876-78 dneminde Gneydou Asya Mslmanlarndan grd samimi ve yakn ilgiyi unutmad n gsterecek, Bat'ya kar kullanmay dnd hilfetin g cyle, Rusya, ngiltere, Hollanda, Fransa gibi Mslman s mrgesi olan lkelere bir gzda verecekti (Eraslan 1992: 367). 14 Temmuz 1889 gn Osman Paa komutasnda, 655 kiilik bir heyetle stanbul'dan yola- kan Erturul gemisi, yol boyunca urad slm lkelerinde ok byk ilgi ve sevgiyle karland. Bu srada smrge durumunda olan Gneydou Asya Adalan, Singapur ve in'de milyonlarca Mslmann ya ad dikkate alndnda ziyaretin nemi ortaya kar (Lee/ lhan 1989:27). Ekim 1889'da Bombay'a ulaan Erturul Gemisi'nin Msl-

230

^OSMANLILARDA

HLFET

manlar arasnda yaratt byk sevin ortam, smrge idare, ilerini endielendirecek boyuttayd. Blge Mslmanlarnn ilk defa falifenin bayrann dalgaland gemiyi grmeleri, ayrca Trk askerlerinin 100-150 kiilik gruplar halinde ehir camile rine dalarak halkla biriikte Cuma namaz klmalar, Msl man halk arasnda Sultan-halife'ye kar byk tezahrata se bep oldu. Halifenin elilerine sayg gstermek ve gemiyi ziya ret etmek iin evredeki ky, kasaba ve illerdeki Mslmanlar akn etmilerdi. yle ki, halk deta gemiye hcum etmi, mer divenlerden giremeyenler dp boulmak tehlikesine aldrma dan gemiye atlamlar, "bamsz slm topra" diyerek gemi de namaz klmlardr (Eraslan 1992:369). H.S. Lee'nin (1988:214) Sabah gazetesinden naklettiine gre, Bombay hal knn Erturul gemisinin mrettebatna gsterdii bu tevecch aslnda halifeye duyduklar sevgi ve balln iaretiydi, halk her gn camilerde "Allah m'minlerin sultanna yardm etsin" eklinde du ediyordu. Erturul 1 Kasm 1889'da Kolombo limanna varm, bir hafta sonra Singapur'a hareket etmitir. Gemideki baz tami ratlar iin uzunca bir sre Singapur'da kalm sonra yine hare ketle 7 Haziran 1890 tarihinde Japonya'ya ulamlardr. Bombay'dan sonra, Kolombo, Singapur gibi uranlan yerierde Mslman halk ayn coku ve sevgiyi gstermitir. Gemi Komutan Osman Paa, Singapur'dan Bahriye Nezareti'ne yazd ve stanbul gazetelerinde yer alan mektubunda belirtti ine gre, olaylar hi beklenmedik ekil ve lde Osmanl sal tanat ve hilafetinin propagandasna dnt. Lee ve lhan'n (1989:27) 16 C. Evvel 1307 tarihli Sabah gazetesinden nakline gre, bu mektupta, limanlarda toplanan halkn halife lehinde tezahrat yapt, gemiyi ziyaret ettikleri ve -bamsz slm topra sayarak gemide- namaz kldklar" anlatlmaktadr. Erturul heyeti Singapur'dan sonra, Hollanda'nn smrge-

O S M A N U SYAS l U K L E R N D E H L F E T

231

sinde bulunan adalar, zellikle Sunda ve Ae'ye uramadan gemiti. Hollanda, smrgeci lke olarak, teden beri igal ettii lkelerdeki Mslman halklara kar an basksyla bili nir. Hollanda'nn smrgesindeki Mslman halk, Erturul'u karlamak iin nceden hazrlklar yapmlar. Hatta Hollanda hkmeti buna izin verdii gibi hkimiyetini perinlemek iin halifenin nfuzundan istifade etmek istemitir. Erturul heyeti nin bu blgeye uramadan gemesi, halk zerinde derin bir hayal knkl yaratm, hi olmazsa dnerken uranmas Lahey sefirimiz Karaca Paa tarafndan srarla istenmiti. Bu bl gede Osmanl sefiri Karaca'nn uranmasn sakncal bulduu Ae ise, Abdlmecid ve Abdlaziz zamanlannda Hollanda esa reti yerine Osmanl Devleti'ne ve slm halifesine balanmay tercih edip, mracaat etmilerdir (Eraslan 1992: 370-72). Os manl Devleti'nin Kanuni devrinden beri Ae ile mnasebeti vard. Erturul gemisinin dnerken batmasyla beklenen ziya ret gerekleemedi. Erturul heyeti bir yla yakn bir srede Japonya'ya ulat. Bu lkede de byk coku ile karlanan, Osmanl Devleti'nin Uzak Dou'daki resmi ilk heyeti gerekli temaslarda bulunduk tan sonra 15 Eyll 1890'da vanndan ay sonra dn yol culuuna kti. Ertesi gn iddetli bir tayfuna yakalanan gemi kayalklara arparak batm ve yalnzca 69 kii kurtulabilmitir. Kazazedeler iki Japon sava gemisi tarafndan stanbul'a geti rilmitir. Erturul heyetinin Japonya'y ziyareti, Osmanl-Japonya mnasebetlerinde siyasi adan istenilen seviyede etki yapma m, ancak iki lke arasnda dorudan ve samimi balar kurul masna vesile olmutur {Lee / lhan 1989: 28). Her ne kadar sonu hazin olmu, Japonya ile istenilen siyas ve ekonomik mnasebetler kurulamamsa da, "Ittihd- slm" siyaseti asndan sonu nemlidir. Bir kere, Mslman halkn,

232

O S M A N L I L A R D A HLFET

esaret psikolojisinde de olsa Halife ve Osmanl Devleti lehine gsterdikleri ilgi byktr. Bu, Abdlhamid'in hatralarnda kaydettii halife olarak, "bir sznn btn dnya Mslman lann ayaa kaldraca" iddiasn dorular mahiyettedir (Abdl hamid 1984: 155). Bu ziyaret Gney Asya Mslmanlannca ya zl ve szl olmasa da Osmanl hilfetinin milletleraras dzey de propagandas ve II. Abdlhamid'in Japonlar' slm'a daveti eklinde anlalmtr. Heyetin grd ilgi Batl emperyalist devletleri endielendirecek dzeyde olmutur.

II- B A T I L I D E V L E T L E R N A Z A R I N D A O S M A N L I HLFET Batl Devletler, Osmanl saltanann halifelik sfatn ancak smrgecilik hareketlerinden sonra anlamlardr. nk igal ettikleri slm lkelerinde, Osmanl padiah slm halifesi ola rak tannyor, hutbe ve dualarda ad zikrediliyordu. Bu durum smrgecilik hareketlerinin hzland XIX. asrda younluk ka zanmtr. nk slm hukukuna gre, Mslmanlarla ilgili di n hkmlerin uygulanabilmesi iin (Cuma ve Bayram namazla rnn klnmas ve evliliklerde nikah akdinin devam gibi) bir imma bat etmek icb ediyordu (Taftazani 1980:327). Bunun iin zellikle Orta Asya, Hindistan ve Uzak Dou Mslmanlan bata olmak zere istiklllerini kaybeden Msl manlar din olarak Osmanl halifesine balanmaya baladlar. Binenaleyh Batl smrgeci gler Osmanl halifesine ynelik bir siyaset gelitirmek zorunda kaldlar.

A. RUSYA Osmanl padiahn devletleraras mnasebetlerde "halife" olarak ilk tanyan Rusya olmutur. Rusya, Kk Kaynarca

O S M A N L I SYAS LKLERNDE H L F E T

233

Antlamasyla Osmanl padiahnn halife olarak, istikllini ka zanan Krm Mslmanlan zerindeki din nfuzunu kabul et mitir (Davinson 1981:367). Rusya'nn XVII. asrda balayan Asya'ya ynelik yaylmac l XIX. asrn sonuna doru byk lde tamamlanm ve Orta Asya, Kafkasya ve Karadeniz'in kuzeyindeki Mslmanlar Rus smrgesine dmlerdir. Bu dnemde Mslman Trk ler'in Osmanl halifesine' baklarn ve Birinci Dnya Sava sonrasnda Orta Asya'ya giden Enver Paa'nn balatt hare keti, Rusya'nn halifenin nfuzunu aleyhte bir propaganda ile ortadan kaldrdn (Saray 1993a:50), 1900'l yllarda iindeki Mslmanlarn yaptklan "Rusya Mslmanlar Konferanslar na Mslman beldelere tam hakim olabilmek iin engel olma dklarn da (Devlet 1988: 77-121) kaydetmitik. Bu dnemde Rusya'nn smrgesinde 10 milyonun zerinde Mslman ya amaktayd (Abdlhamid 1984: 178).

B. N G L T E R E Hilfet makamnn gcn ve etkisini ilk tesbit eden devlet hi phesiz smrgesinde 85 milyonun zerinde Mslman bulunduran ngiltere'dir (Abdlhamid 1984: 178). ngiltere'nin 1857 Sipahi Ayaklanmas'nda Hindistan Ms lmanlann etkilemek iin halifeliin din nfuzunu, aldklan bir "halife iradesi" ile kullandklarn (zcan 1992: 26) kaydetmitik. ngiliz parlamentosunda, Hindistan'dan emekli olduktan sonra grev yapan yeler, daha 1877 ylnda Osmanl padia hnn halifeliinin nemini gndeme getirmilerdi. Bu yelerin Times'de yazdklan makalelerde halk yanl bilgilendirmeleri zerine, Royal Asiatic Society ve Osmanl Cemiyet-i lmiyye yesi nl szlk J.W. Redhouse, meseleyi tarih kkenleri

234

OSMANLILARDA

HLFET

le ele alm, makale ve brorlerdeki yanllklar gstermeye almt. Dr. Eraslan (1992:203), bu makaleyi tetkik ederek bilgiler vermektedir. Redhouse'un Osmanl padiahlannm ta dklar halifelik unvannn kullanmnn yeni olmadn misller le gsteren almasnn en arpc tarah ise "Hilfet'in Kurey lii" zerine Hz. Peygamber'in bir sz sylemediini kaydetmesidir. Redhouse'un ngiltere ynetimine, Osmanl hilafetine kar Mekke eriflerini kullanma fikrini daha o dnemde ileri srmesi gerekten zerinde durulmas gereken nemli bir nok tadr. ngiltere Sipahi Ayaklanmas'ndan sonra, Osmanl hilfeti ni, Afrika'ya gnderdii misyonerierin can gvenliinde ve ni hayet 1877-78 sava esnasnda Afganistan'da kendi menfaati iin halifelii ve haiz olduu ehemmiyeti n plna kararak kullanmtr. Tabi bunlar Osmanl idarecilerini de uyandrmh. Anlalmas zor olan bir nokta olup, Afgan-ngiliz sava bala madan az nce bu defa, Osmanl yneticileri halifeliin nfuzu nu ngiltere iin kullanmay teklif etmilerdir (Eraslan 1992:203). Aye Osmanolu (1986:49) bu meseleye yle bir aklama getiriyor: "11. Abdlhamid'in d siyasetinin temel ilkesi, Os manl mparatorluu'nun ban iinde yaamasn salamaktan ibaretti. Bu neticeyi elde etmek iin de tuttuu yol, hibir dev lete balanmamakt." Siyas ihtilaflan, mparatorluun zararna da olsa, mutlaka ban yolu ile zmek ve bylece ban koru mak esast. Anlalan o ki, Afganistan'da da ban salanmak istenmitir. ngiltere, smrgesi olan Hindistan'da Mslmanlarla Os manl Devleti arasndaki tabi din kardelii bandan ekin mektedir. Aynca Hindistan'a uzanan smrge yolunun kontro lnde kilit lke Msr ve Arap dnyas da Osmanl Devleti'nin tabi snrlan iindedir. Bunun iin ngiltere Osmanl hilfeti ve

O S M A N L I StYAS L K L E R N D E H L F E T

235

Atxittamid'in "ttitd- stm" siyasetine tar youn bir pro paganda sava amtr. ngiltere'nin Osmanl hilfeti aleyhine balatt youn pro paganday birbirinin devam olarak iki aamada ele almak ge rekir. Bunlardan birincisi, "Hilfetin Kureylii'ne binen Os manl padiahnn halifeliinin meru olmad propagandasn yaparak, Osmanl hilfetini ypratmaktr. Bunun iin ngiltere ok byk paralar harcayarak; ngiltere, Arap Dnyas ve smrgelerindeki (Hindistan dahil) Mslman blgelerde yaynlar yaptrmtr. (Kololu 1987: 172-80). Osmanl hilfetinin meru iyetini tartmaya atktan sonra, ikinci olarak da Kurey soyu na dayanan ve btn Araplan iine alan alternatif bir Arap hi lfeti tezini ortaya atmtr. Bunun iin de iki altematif vardr. Msr' igal ettikten sonra, bu stratejik blgeye tam hakim ola bilmek iin Msr hidivini halife yapmak ve kontrol altnda tut mak (Gngr 1987:172). ngiltere, Msr hidivine Mslman Araplar ilgi gstermeyince, Arap milliyetiliini krkleyerek, alternatif Arap hilfe iin Mekke erifi Hseyin bin Ali'ye ha lifelik teklif edecektir. Hz. Peygamber'in soyundan olmas m nasebetiyle Araplar arasnda saygnla sahip olan erif Hse yin ngilterece, Osmanl hilfetine kar en uygun rakip olarak dnlmtij (HIag 1994: 122). Fas Emiri Mevl Hasan'n Haim olmasna binen halifelik iddiasn da destekleyen ngiltere, kendi asker ve sivil kontrol altnda tutup mttefii olarak Mekke'de yeni bir hilfet merke zini oluturmakta Afrika ve Asya'da idaresi altnda bulunan Mslman tebaann kendisi iin tehlike arzetmesini ortadan kaldrmakla kalmayacak, ayn zamanda Arabistan'da niha h kimiyetini tesis de etmi olacakt. Bylece yeni bir hilfet tesisi ile slm saygnln yitiren Osmanl Devleti ise, zararsz hale getirilmi olacakt (Farah 1987: 38-46).

236

OSMANLILARDA

HLFET

ngiltere'nin Osmanl hilfetine bakn ok iyi tesbit eden 11. Abdlhamid (1984:140) bunu u arpc mislle belirtmekte dir: "ngilizler Lord Cromer'i bile halife iln etme giriiminde bulunabilirler." II. Abdlhamid bu iddiasnda yanlmayacaktr. Bir sre sonra ehl-i kitap olmalar dolaysyla ngiltere, bir ngi liz hilfeti kurma giriiminde bulunarak bu konuda da fikirler ileri srecektir. Madem ki, en gl slm devleti, halifelii hak etmi deniliyor, bugn o g Osmanl'da deil ngiltere'dedir. Dolaysyla hilfet ona yakrd (Gngr 1986: 172). Bu mantk smrgeci mantdr. Osmanl hilfetine ynelik olarak ykc faaliyette en ba e ken smrgeci g ngiltere, hilfetin ilgasnda smrgesindeki Mslmanlarn paralelinde onlara irin grnmek iin en b yk tepkiyi gstermitir. Vahideddin'i lkesine gtrmesi ise, milliyet hareketlerinden ekinmesindendir. Bir ngiliz Gazetesi olan Daily Telegraph, hilfetin ilgasn "bir gaflet" olarak niteledikten sonra Trkiye'nin halifelii kal drmakla uygarlaacann sanlmamasn, halifelik sayesinde byk bir devlet saylrken "artk nc snf bir Tatar devleti i saylacan" yazyordu (Yalman 1970: 30-31). The Times ise, 17 Mart 1924 tarihli yazsyla halifeliin kaldnhn ok ar bir ekilde tenkid et (Akgn 1983: 2192).

C. F R A N S A XVII. asrda Senegal'in smrgeletirilmesiyle balayan Fransz igali Orta ve Kuzey Afrika Mslmanlar iin hakim g haline geldi. Kuzey Afrika'daki Cezayir, Tunus ve Fas i galleri ve Msr zerinde uygulad siyaset Fransa ile Osmanl Devletini kar karya getirdi (Ycesoy 1985: 12-14). Asrlar boyunca devam eden ngiltere-Fransa mcadelesi.

O S M A N L I SYAS L K L E R N D E H L F E T

237

Dou Akdeniz ticareti, Afrika ktas, Orta Dou ve Uzak Dou meselelerinde de kar atmasna dayanyordu. Osmanl Dev leti bu durumdan belli bir sre istifade ettiyse de XIX. asnn son eyreinde durum deiti. slm lkelerini kendi aralarnda paylaarak paralel siyaset takip etmeye baladlar. Fransa mparatoriuu da ngiltere gibi bir Mslman imparatoriuu gr nmndeydi. Bunun iin Fransa, Osmanl hilfetinin Msl manlar zerindeki tesirinin hafiflemesine taraftard. Bu uraa tam destek vererek, mcadelelerini srdrd (Karal 1983: 187). Fransa byk ekonomik kar elde ettii Kuzey Afrika'y muhafaza iin her yola bavuracakt. Byk asker ynann dnda, 1 . Abdlhamid'in "slm Biriii Siyaseti" erevesinde 1 faaliyet gsteren azel-Meden ve Rufa tarikatlanna kar Sensleri destekleyecektir (Ycesoy 1985: 145-51). ttihd- slm hareketinin Afrika'da msait bir ortam olma sna ramen, Osmanl hilfeti aleyhinde yaplan mnf propa ganda ve Osmanl Devleti'nin yeterii tedbir alamamas yzn den, baansz olmutur (Hlag 1994: 185). Fransa da tpk ngiltere gibi basn ve yayn yoluyla smr gelerindeki Osmanl hilfetinin tesirini azaltma mcadelesini de srdrecektir. Bunun en dikkat ekenlerinden birisi Henri de Bornier'in 1888'de yazd "Muhammed" adl piyes olup, Hz. Muhammed'i ve O'nun hayatn hafife alp, birok tarih hadiseyi saptrarak ve arptarak anlatmasyd. Durumu re nen II. Abdlhamid, Fransa'y uyararak bu piyesi yasaklattrd. Bu olay Trk, Arap ve Hind basnlarnda hilfet makamnn baans olarak sunulduysa da, bir sre sonra Volter'in "Mu hammed" piyesi ile "Muhammed'in Cenneti" adl komedisi ay n amaca ynelik olarak gsterime sunulmutur (Kololu 1987: 223-24). Fransa, hilfetin kaldnimasn Mslman smrgelerine ra men demokratik bir hak olarak deerlendirerek, lml karlad.

238

OSMANLILARDA HlLFET

Mslman tebaasnn hatr iin sabk halifeyi gerekirse lkesin de banndrmay kabullendiini aklad (Akgn 1976:2194). Bu na ramen Fas emirine halife olmas iin destek verdi.

D . H O L L A N D A ve D I G E R L K E L E R Smrgesinde 30 milyon Mslman bulunan Hollanda, Mslmanlara kar baskc ve en sert davranan batl lkeydi (Abdlhamid 1984: 178). Hollanda'nn smrgesinde bulunan Sumatra, Bomeo, Ca va, Malakka, Singapur ve Kolombo gibi Gneydou Asya adalan ile daha Kanuni dneminden beri ilgileniliyordu. Bu blge halknn basklar sonucunda Osmanllar'a balanmak isteyileri ni ve Abdlhamid'in hal'inde en byk tepkinin buradan geldi ini kaydetmitik (Eraslan 1992:352-62). Osmanl hilfetine bal bulunan bu blge halknn Osmanl ile irtibat kurmasn engellemek iin aleyhte propagandann d nda, hacca gitmelerini ve evre Mslman lkeler ile ticaret yapmalann da engellemilerdir. II. Abdlhamid, blge Msl manlannn haklann korumak iin Hollanda ile diplomatik m cadele etmitir (Abdlhamid 1984: 176). italya, Trablusgarb savalan sonunda igal ettii Libya Ms lmanlarnn din ve mezhep asndan Osmanl hilfetine bal ln ve halifenin blgedeki haklann Ui Antlamas ile res men tanmt (Kodaman 1990: 161). 3 Mart 1878'de yaplan Berlin Antlamasna gre, BosnaHersek, Avusturya-Macaristan tarafndan igal edilip ynetile cekti. Antlamann 25. maddesiyle Osmanl sultannn halife olarak bu iki eyalet zerindeki manevi haklan aynen devam edecek (Duda 1989: 72). Siyasi birliini ok ge salayan ve ksa zamanda sanayile-

OSMANLI SlYAS LKLERNDE HLFET

239

en Almanya ise, Orta Dou'da ekonomik kar salayabilmek iin Osmanl Devletinle yaklaacaktr. 11. Abdlhamid'i ziyaret eden mparator 11. Wilhelm "Mslmanlarn dostu olduunu ve 11. Abdlhamid'i 300 milyon Mslmann halifesi tandn" aka iln edecektir (Kk 1988: 224). 11. Abdlhamid tarafn dan grkemli bir merasimle karlanan Alman mparatoru Wilhelm, Rus arna bir mektup gndererek "Mslmanlann ve halifelerinin erefine dokunmaktan uzak dur" (Bozda 1986:79) ihtarnda bulunmutur. Aynca Wilhelm, smrge rekabetine girdii ngiltere ve Fransa'ya kar Uzak Dou Mslmanlan (in, Malezya) ile ilgilenmesi iin Abdlhamid'i tevik ettiini kaydetmitik (Eraslan 1992:381). Ekonomik karlar iin de olsa Osmanl hilfeti Almanya tarahndan tasdik edilmitir. Netice itibariyle, batdan douya doru hzla yaylan smr gecilik hareketleri sonucunda, Osmanl hilfetini hem smrge durumuna den btn dnya Mslmanlan tanyp Osmanl halifesinin ismini hutbeler ve dularia zikredecek, hem de Ms lman smrgesi olan smrgeci Batili devletler, Mslmanlar zerindeki hakimiyetlerini tam olarak salayabilmek iin, hali fenin nfuzundan faydalanmak veya irin gzkmek iin Os manl hilfetini tanmak zorunda kalacaklardr.

SONU Hz. Muhammed'in lmnden sonra Eb Bekir'in O'nun yerine halife olmasyla balayan hilfet, tslm dini zerine bin edilen siyas ve din yetkileri bnyesinde toplayan bir devlet bakanldr. Hilfet Osmanllar'a intikal edene kadar teorik olarak geli ip bir messese olarak erevesi izilirken, siyas olarak da birtakm deiimler geirmitir. Hz. Ebbekir ile balayan Hule f-i Ridn devri (632-661), Hz. Ali ile birlikte yerini Emev hi lfetine brakmtr. Hulef-i Ridn devrinin seim ve ra usllerini Emevlerle birlikte kaybeden hilfet, babadan oula veya ayn hanedandan bir bakasna geerek saltanat haline gelecektir. Hilfet, Emevler (661-750)'in yklmasyla hanedan deiikliine urayarak Abbas hanedanna (750-1258) intikal etmitir. Hilfet iki byk deiiklii de bu hanedan dneminde ge irmitir. Bunlardan birincisi halifenin X. asrda tslm mpara torluu iinde glenen Sultanlar ile yetkilerini paylamak du rumunda kalarak siyas otoritesini kaybetmesidir. Bu yeni d nem 1258 ylnda Moollar'n Badat'a girerek, hilfete son vermesine kadar devam etmitir. Bu dnemde halifeler siyasi gcn fiilen kaybetmilerse de, sultanlar zerindeki etkilerini srdrmlerdir. Abbas hilfendeki ikinci byk deiim Msr'daki Mem lklar tarafndan tekrar kurulan Msr-Abbs hilfeti (12611517) zamannda olmutur. Msr Abbasi hilfeti Memlk sul tanlarnn himayesinde, onlara nfuz salayan tamamen sem bolik grnml bir messese halindeydi. Bu grnmnden dolay hilfetin Badat Abbsleri ile sona erdii grn ileri srenler de vardr.

242

OSMANULARDA

HLFET

Bu sembolik hilfeti Osmanllar I. Selim'in Msr seferini mteakiben stanbul'a getirmilerdir. Bylece Abbas hilfeti sona ererken Osmanl hilfeti balayacaktr. Osmanllar'a inti kaliyle hilfet, Hulef-i Ridn dneminden sonra ald hvi yeti tekrar kazanmtir. Ksaca Osmanllar hilfeti hkmdarlk la kaynatrarak "sultanlk" olarak almlardr. Osmanl hilfeti (1517-1924), devrinde iki byk muhale fetle karlamtr. Bunlardan birincisi Kureylik esasna daya nan Arap muhalefeti, ikincisi ise, ilik (Haimlik) esasna da yanan ran'n muhalefetidir. Hilfet, Osmanllar'da padiahn ahsndan hareketle idar ve siyas olarak btn messeseleri etkilemitir. Osmanllar, hilfeti devletleraras mnasebetlerde ilk defa ran'a kar (1727), daha sonra da Kk Kaynarca anlamas ile de Rusya'ya kar siyas ilikilerde gndeme getirmitir. Bu rada siyas olarak bamsz olan Knm Hanl'nn manev ola rak Osmanl halifesine ballnn kabul, Osmanl hilfetinin XIX. asnn son yansndan ilgsna kadar yeni bir grnm ka zanmasna yol amtr. Bu grnm, Osmanl halifesine siyas hkimiyetinin dnda olan Mslmanlann maneV olarak ba lanmasdr. Esasen bu, Mslman hkmdarlar baznda Yavuz Sultan Selim'den beri zaten vard. Ancak bu dnemde Batl smrgeci glerin igaline urayarak bamszlklann yitiren Mslman halklann manev olarak Osmanl sultanna balan mas, smrgecileri telalandrd gibi (Pan-slmizm) ie milletieraras bir boyut kazandrd. 11. Abdlhamid, Osmanl Devleti'nin i ve d siyasetini ken disinin halifelik sfatna bal olarak "slamclk" zerine bin edince, hilfetin nemi daha da arth. Bu dnemde Osmanl hi lfetinin etkisi, Atlantik'ten Japon Denizi'ne kadar hzla artacakhr. Bunun sonucu olarak Batl emperyalist gler Osmanl

SONU

243

hilfetini ypratmak ve Mslmanlarla irtibatn nlemek iin bir hilfet siyaseti gelitirmek zorunda kalacaklardr. Netice iti bariyle Osmanl hilfeti II. Abdlhamid ile en etkin dnemini yaayacak, asl hviyetini ve tarih misyonunu yakalayacaktr. II. Abdlhamid'in bir darbe ile tahttan indirilmesinden sonra hilfet, siyas gcn kaybetmitir. Yani II. Mertiyet dnemi halifeleri siyas yetkilerini hukuken olmasa da fiilen Mertiyet hkmetierine brakmlardr. Zaten bu dnemde kan Birinci Dnya Sava sonucunda Osmanl Devleti yklmtr. Osmanl hilfeti son byk deiimi 1 Kasm 1922'de sal tanatn kaldnlmasyla yaamtr. Nihayet siyas gcn hukuk olarak da kaybeden hilfet, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin denetimi altna girmitir. Bylece hilfet, Osmanl devletinin son paras olan Trkiye Mslmanlar nazannda da siyas ikti dardan yoksun rhn bir hviyet kazanm, bilindii gibi daha sonra da tamamen ortadan kaldrlmtr.

KAYNAKA ABDURRAHMAN EREF EFENDI 1985 Tarih Musahabeleri, Sadeletiren: Enver Koray, Ankara: Babakanlk Basmevi, Kltr Bakanl Yaynlan: 639
ABDLHAMID II

Si],as Hatratm, stanbul: Emek Matbaaclk Dergah Ya ynlan, 4. Bask AHMED ASM (Mtercim) 1305 Tercemet'l-Kams, c.III., stanbul. AHMED ATA (Tayyarzde) 1984
1291 Tarih-i Ata, c. I., stanbul.

AHMED CEVDET PAA 1309 Tarih-i Cedet, c. I-II-IV., stanbul: Matbaa-i Osmaniye.
1331 Ksas Enbi^a ve Tevrih-i Hulef, c. IIl-IV.

Dersadet. 1986 AHMEDLUTH 1979


1992

Tezkir, c. l-II-IIl-IV, Hazrlayan: Cavit Baysun Ankara: TTK Basmevi.

Osman/l Adalet Dzeni, Sad.: Erdin Beylem stanbul: Fatih Yaynevi Matbaas. AIRAKA, Ahmet
Emevler Dr^eminde Kyamlar (Saltanata Kar Hilfet Mcadelesi),

stanbul: Hvan Matbaaclk, afak Yaynlan. AKGN, Seil


1983 "Hilfet'in Kaldrlmas Olanmm eitli Tepkileri", VIII.

Trk Tarih Kongresi, (11-15 Ekin 1976 Kongreye Sunu lan Bildiriler) c. III., Ankara: TTK Basmevi. AKGNDZ, Ahmet
1990 Osmanh Kanunnmeleri ue Hukuk Tahlilleri, c.I, stan

bul: Faisal Eitim ve Yardmlama Vakf Yay. AKSN, Sina


1974 "Osmanl Padiahnn Toprak ve Hilfet Uruna Ver

dikleri dn/er",

ASBFD, c.I. (Eyll-Aralk) Say: 3-4, Ankara. ALBAYRAK, Sadk


1973 Budin Kanunnmesi ve Osmanl Toprak Meselesi

stanbul

246

OSMANLILARDA HlLFET

1992

Hilfet ue Halifesiz Mslmanlar, stanbul: Ekim Ofset,

Aratrma Yaynlan ALKAN, A. Turan


1991 "Tarih, Din, Bilim ve Si{/aset Beyanndadr" Trkiye

Gnl Say: 17 (K), Ankara. ANDI, Fatih 1989 "Sudan" Byk tslm Tarihi, c. XIII, (Doutan Gnm ze), stanbul Zafer Matbaas, a Vay. ANHAGGER, R. - NALCIK, H., 1956 Kanunnme-i Sultani ber Mcebi rf-i Osman, Ankara: TTK Basmevi. ARNOLD W.T., 1950 "Halife" I.A.C.V., stanbul Mill Eitim Basmevi.. ASRAR, Ahmet
1972 Kanuni Devrinde Osmanllar'm Din Siyaseti ve tslm

lemi, stanbul.
1983 "Hilfetin Osmanllar'a Geiimle lgili Rivaetler"

Trk Dnyas Aratnnalan Say: 22, s. 91-100, stanbul. AIK PAA-ZDE (Ahmed Ak)
1332 Tevrih-i l-i Osman (k Paa-zde Tarihi)

istanbul: Matbaa-i Amire ATATRK, M. Kemal


1982 Nutuk, c. III (Vesikalar),

stanbul Mill Eitim Basmevi, 15. Bask. AYAN, rfan - SARIAM, brahim 1993 Emevler, Ankara: TDV Yaynlan. BANARU, N. Sami
1987 Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c.I,

istanbul: Milli Eitim Basmevi. BARKAN, . Ltfi


1943 XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, 1. Kanunlar, s

tanbul.
1945 "Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin

er'lii Meselesi", HFM, c. XI, Say: 3-4

stanbul. BARTHOLD, W. 1940 slm Medeniyeti Tarihi, (M. Fuad KPRL'nn zah ve Dzeltme laveli Basks, 5. Bask, Ankara: Semih Ofset Matbaaclk, Diyanet Yay.: 86.

KAYNAKA.

247

BAYUR, Y. Hikmet 1950 Hindistan Tarihi (1737-1949), c. III, Ankara: TTK Basmevi. BtLGE, Mustafa 1991 "Arnavutluk", TDV slm Ansiklopedisi, c. III, stanbul: Ali Rza Bakan Gzel Sanatlar Matbaas. BLTEKN, Halit 1992 Vak'anvis Rid Efendi ve Divannn Tenkitli Metni, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara: G.. Sosyal Bil. Enstits. BOZDA, smet Hatra Defteri (Belgeler ve 1985 Sultan //. Abdlhamid'in Resimlerle) stanbul: Kervan Kitaplk, Pnar Yaynlan CANAN, brahim 1988 Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, c. II,VI, An kara: Gaye Matbaas, 1. bask, Aka Yay.
1993 Ktb-i Sitte muhtasar Tercme ve erhi, c.XVI,

Ankara: Gaye Matbaas, 1. bask, Aka Yay. CUMBUR, Mjgan 1985 Karacaolan, Ankara: Babakanlk Basmevi. CRCAN es-Seyyid el-erif Ali bin Muhammed 1286 erhu'/Meudfcf/, istanbul. CVEYN (Alaaddin Ata Melik) 1988 Tarih-i Cihanga c. II., Ankara: Mas Matbaaclk 1. Bas k, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan. ELEB, Ahmet 1986 "et-Tarihu'l-lslm ve'l-Hadart'/-/s/miyye"
Byk slm Tarihi, c. II, (Doutan Gnmze)

istanbul: Zafer Matbaas, a Yay. EUK, Mehmet 1989 ELK, Kemal 1993 "Habeistan", Byk slm Tarihi, c. XIII, (Doutan G nmze), stanbul: Zafer Matbaas, a Yay.
Mill Mcadele'de Adana ve Havalisi (1918-22)

stanbul: l.. Sosyal Bil. Enst. (Yaynlanmam Doktora Tezi). DANMEND, t. Hmi
1948 tzhh Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. II., stanbul: Trkiye

Yaynevi DAVISON, Roderic H.


1981 "Kk Kaynarca Anlamasnn Yeniden Tenkdi", l-

EF Tarih Enstits Dergisi, say: 3-4, veya: 10-11, 197980, stanbul.

248

'

O S M A N L I L A R D A HLFET

DAVUDOLU, Ahmet
1988 Kur'n- Kerim ve zahl Meali, stanbul: Engin Ofset, i

le Yaynlan. DEMEEL, Muammer


1990 //. Meruti^t ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri

(1906-1907), Ankara: Babakanlk Basmevi, Kltr Bak. Yay. DEVLET, Nadir


1988 smail Bey (Gaspral) Trk Bykleri Dizisi: 99

Ankara: Babakanlk Basmevi, Kltr Bak. Yay. DUDA, Herbcrt W.


1989 XIX. Yzyln sonu ile XX. Yzyln Basnda Trkiye, HLFETTEN CUMHURYETE GE Ter.: Abdurrah-

man Gzel, Ankara. DURSUN, Davut


1992g Din Brokrasisi (Yaps, Konumu ve Geliimi)

stanbul: Eldim Ofset 1. Bask, aret Yaynlan.


1992jj Osmanl Devletinde kileri Asndan) Siyaset ve Din (Ynetim - Din li

stanbul: Eldim Ofset, 2. Bask, iaret Yay. DURU, Kzm Nami


1975 Ziya Gkalp, stanbul.

ENGN, M. - F. Agi / N. Devlet / A. Ak


1976 Kazak ve Tatar Trkleri, stanbul: Boazii Yaynla-

n. ERASLAN, Cezmi
1992 //. Abdlhamid ve slm Birlii

istanbul: efik Matbaas, tken Yay. ERYILMAZ, Bill


1990 Osmanl Devletinde Gayrimslim Teb'ann Ynetimi,

stanbul: Doan Ofset, Risale Yaynlan. FARAB, Muhammed 1956 El-Medinet'l-Fz1a, eviren: Nafiz Danman stanbul. FARAH, Caesar
1987 "The Islamic Caliphate and the Great Powers: 19041914''in: Studies on Turkish - Arab Relations Annual

1987-2, stanbul; Cihan Matbaaclk. FERDUN AHMED BEY


1275 Mecmu-i Mneati's-Seltin-i Feridun Bey, c. I-II, stan

bul: Matbaa-i Amire. FAZLURRAHMAN 1992 slm, eviren: Mehmet Da, Mehmet Aydn, stanbul: Kent Basmevi, Seluk Yaynlan, 2. Bask.

KAYNAKA

249

GAZA, Muhammed (Eb Hmid Muhammed b. Muhammed) 1971 hikad'da ktisad, Ter.: O. Zeki Koyiit, istanbul. GEN, Read
1981 Karahanl Devlet Tekilt, stanbul: Tifdmk Matbaas 1.

Bask. GBB, Hamilton A.R. 1956 "s/dm'da Siyas Messese/erin Teefcfc/" , c. V, say: I-IV, ev.: H. G. Yurdaydn Ankara: Mars T. ve . A.. Matbaas.
1962 "Lutfi Pasha on the Ottoman Caliphate"

AFD,

Oriens, XV, s. 287-296.


1991 slm Medeniyeti zerine Aratrmalar,

ev.: Kadir Durak, stanbul: Endls. GBB, H.A.R. - BOWEN, H.


1969 tslamic Society and the West (A Study of the Impact of Western Civilization on Mslim Culture in the Near

East) Glasgovv: Oxford niv. Press. GOLOLU, Mahmut


1973 Hilfet (Ne di, Nasl Alnd, Niin Kaldrld?)

Ankara: Kalite Matbaas. GCYENER, Fuad 1945 Yavuz Sultan Selim, c. II., stanbul: Ahmed Said Matbaa s. GNALTAY, emscddin
1943 "Seluklular'n Horasan'a ndikleri Zaman slm Dn yasnn Siyasal, -Sosyal, Ekonomik ve Din Durumu",

Belleten, c. VII. say: 25, Ankara: TTK Basmevi. GNGR, Erol


1987 slm'n Bugnk Meseleleri, (Hicretin 15.Yzylna Ar

maan), stanbul 5.Bask. HAMDULLAH, Muhammed


1979 slm'da Devlet daresi, Mtercimi: Kemal Kuu

Ankara: Gaye Matbaas, Nur Yaynlan: 68.


1980 slm Peygamberi, c. I-II, (Hayat ve Faaliyetleri)

eviren: Salih Tu stanbul: Yaylack Matbaas 4. Bask rfan Yaynlan. slrn Messeselerine Giri, Trkesi: hsan Sreyya Sr ma, stanbul: Umut Matbaaclk, Beyan Yaynlan. HAMMER, Baron J. Von
1330 Devlet-i Osmaniyye Tarihi, c. IV., Mtercim: Mehmed

1992

Ata, istanbul: Keteon Bedrusyan Matbaas.

250

O S M A N L I L A R D A HLFET

1336

Devleti Osmaniyye Tarihi (Osmanllar'n Mcbdi-i Zuhu rundan Kaynarca Ahidnmesine Kadar) c. I, Mtercimi: Mehmed Ata, stanbul: Dar'l Hilfet-i Aliyye - Evl<af- tslmiyye Matbaas.

HATEM, Hseyin 1970 slm Hukukunda Devlet Yaps, stanbul. HATBOLU, M. Said
1978 "Sik Siyas Kaumiyetili/c, Halifeliin Kureiilii"

AFD, c. XXflI, Ankara. HTT, Philip K.


1980 Sivas ve Kltrel tSLM TARHl, c. I,

ev.: Salih Tu, stanbul: zal Matbaas, Boazii Yaynlan. HUDAR, Muhammed 1986 ''Tanhu';-L';emi'/-/sJdmiyye"den tercme, (Hulef-i Ridin ve Emeviler Devri)
Byk tslm Tarihi (Doutan Gnmze), c. II.,

stanbul: Zafer Matbaas, a Yaynlan. Metin 1994 Pan-/s/mist Faaliyetler 1914-1918, stanbul: Bayrak Ya ynclk Matbaaclk, Boazii Yay. TZKOWITZ, Norman
HLLG, 1989 Osmanl mparatorluu ve islm Gelenek.

Trkesi: smet zel, stanbul: Gndodu Matbaas, 1. Bask, dam Yaynlan. BN HALDUN 1990-1991 BN HAM
1985 slm Tarihi (Siret-i bn Hiam), c. IV, Ter.; Hasan Ege,

Mukaddime, c. I, II, eviren: Zakir Kadiri Ugan stanbul. Milli Eitim Basmevi. stanbul: Kahraman Yaynlan.

BN YAS
1984-1404 H. Bed'ez-Zuhr f Veki'ed-Duhr, c.V,

Kahire:3.Bask. BN KEMAL 1991 BN TEYMYE 1985 7ew3rih-i Al-i Osman (VII. Defter), (Tenkitli transkripsiyo nu), Hazrlayan; erafcttin Turan, Ankara: TTK Basmevi.

Siyaset (es-Siyaset'-eriyye), Trkesi; Vecdi Akyz, stanbul: Emek Matbaaclk, Dergah Yaynlan. MAM-I A'ZM, Eb Hanfe 1979 Fkh- Efcber Aliy'l Kr erhi , Ter.: Y. Vehbi Yavuz, stanbul: Kuak Ofset, an Yaynlan.

KAYNAKA

251

NALCIK, Halil
1957 "11. Mehmed" A., c. VD,

istanbul: Maarif Basmevi, Milli Eitim Yay. 1958^ "Osman/ Padiah" ASBFD., XU/4, Ankara. 1958(, 'Osman/ Hukukuna Giri" AUSBFD., c.X]I/4. Ankara.
1959 "Osmanl/ar'do Saltanat Veraseti Usl ve Trk Haki

miyet

Telakkisinle

lgili"

ASBFD. c. XIV/1 (Mart,

1959). 1964 "Padiah" lA., c.K, stanbul: Mill Eitim Basmevi.

1964j, G7hane Haft- Hmayunu" Belleten, c. XXVIII, say: 112, Ankara: TTK Basmevi. 1975
1988

"Krm Hanl" A., c. VI, stanbul: Maarif Basmevi.


"Osman/ mparatorluu 1300-1600" Cambridge tslm

Tarihi Kltr ve Medeniyeti c. I, stanbul: Zafer Matbaa s.


1992 "Osmanh mparatorluunda slm", ev.: Mustafa zel,

Dergah Edebiyat, Sanat Kltr Dergisi, c. III, say: 30, s tanbul. KARAL, E. Ziya 1983 Osmanh Tarihi, c. VII, (Islhat Femian Devri 18611876) 3. Bask Ankara: TTK Basmevi. 1983 KARPAT, Kemal
1987 "Pan-slmizm ve 11. Abdlhamid: Yanl Bir Gr

Osmanl Tarihi, c. VIII. (Birinci Mentiyet ve stibdat De virleri. 1876-1907), 3. Bask, Ankara: TTK Basmevi. n Dzeltilmesi", Trk Dnyasa Aratrmalan. say: 48

1989

"Modern

Trkiye"

Ter.: Hamdi Akta, Cambridge ts

lm Tarihi, c. II, stanbul: Zafer Matbaas. KARAMAN, Hayrettin


1984 Anahatlaryla slm Hukuku, c. I, stanbul: Ensar Neri

yat.

252 KARATEPE, kr
1990 Osmanh Siyas Kurumlan,

OSMANLILARDA HLFET

"Klsik

Dnem"

stanbul: Damla Ofset, 2. Bask, aret Yaynlan. KL, Suna, eref Gzbyk
1985 Trk Anayasa Metinleri, Ankara

KTAPI, Zekeriya
1994 Orta Asya'da Islmiyetin Yayl ve Trkler, Konya:

Damla Ofset Matbaaclk. KO! BEY (Grceli MUSTAFA)


1277 1987 Risle-i Koci Bey, stanbul. Su/tan //. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas,

KODAMAN, Bayram Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.


1990 "1876-1920 Aras Osmanh Siyas Tarihi", Byk tslm

Tarihi, c. XII, (Doutan Gnmze), (stanbul: Zafer Matbaas, a Yaynlan. KOLOLU, Orhan
1987 Abdlharnid Gerei, (Ne Kzl Sultan, Ne Ulu Hakan),

stanbul: zdemir Basmevi, Gr Yaynlan. KOPRAMAN, Kzm Yaar


1987 "Tolunoullan. hidler, Memlkler", Byk tslm

Tarihi, c. VI, (Doutan Gnmze) stanbul: Zafer Matbaas. 1989 Msr Memlkleri Tarihi, Ankara: Unal Ofset 1, Bask. KPRL, M. Fuad
1940 "zahlar ve Dzeltmeler" W. Barthold'un Takrir Ettii";

tslm Medeniyeti Tarihi, Ankara: Semih Ofset, Diyanet Yaynlan. KURAN, Ercment
1986 "Panislmizm'in Douu ve Gelimesi", Birinci Milletler

Aras Trkoloji Kongresi, 23-28 Eyll 1985, Tebliler, c. I., stanbul: l.U. Edebiyat Fakltesi Yaynlan, s. 395-400. KURAT, A. Nimet 1966 Trfciye ve dil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-dil Kanal ve XVI-XVII. Yzylda Osmanl Rus Mnasebetleri), Ankara: Ankara niv. Basmevi.
1989 "Sovyetler Birlii'nde slm", Cambridge slm Tarihi,

c. II, stanbul: Zafer Matbaas, Hikmet Yay. KUTAY, Cemal


1955 Enver Paa Lenin'e Kar,

stanbul; kincil Matbaas.

KAYNAKA

253

KK Cevdet
1988 '11. Abdlhamid", TDV tslm Ansiklopedisi, c. I,

stanbul: Ali Rza Bakan Gzel Sanatlar Matbaas. LANDAU, Jacob M.


1990 The Politics of Pan-tslm, (deology and Organization),

London: Clarendon Press. LEE, Hec-Soo (Cemil)


1988 slm ve Trk Kltrnn Uzak Dou'ya Yayt/j

Ankara. LEE, Hee-Soo (Cemil) - LHAN, brahim


1989 Osmanh-Japon Mnasebetleri ve Japonya'da slmiyet

Ankara: Dou Matbaaclk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlan. LEVVS, Bemard 1974 "Politics and War", The Legacy of slm (ed. Joseph Schacht) London. 1992 MAGEMAN
1292 (1975) Hive Seyahatnamesi ve Tarih-i Musavver

slm'm Siyasal Dili, Trkesi: Fatih Taar Kayseri: Objectif Matbaas, Rey Yay. Tercme: Ahmet Efendi Dersaadet: Mustafa Said Bey Matbaas.

MALZK
1943 Byk Trk Hindistan Kaplarmda (Kanun Sultan

Sleyman Devrinde Hadm Sleyman Paa'nn Hind Seferi), stanbul. MARA, brahim
1992 Molla Ltfi'nin Felsefesi ve Kelm Grleri

Ankara: A.. lahiyat Fakltesi (Baslmam Yksek Lisans Tezi). MAVERD, Eb'l Hasan Ali
1976 El-Ahkmu's-Sultniyye (islm'da Hilfet ve Devlet

Hukuku), Tercme: Dr. Ali afak, stanbul: Ansan Ofset, Bedir Yaynlan. MAZOLU, Hasbe
1986 Fuzli ve Trke Divanndan Semeler, Ankara:

Babakanlk Matbaas. MERL, Erdoan


1987-1988 "Gzneliler, ldenizliler", Byk islm Tarihi, c. VI,

VIII, (Doutan Gnmze), stanbul Zafer Matbaas.


1991 Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara: TTK

Basmevi

254

OSMANLILARDA HlLFET

MEVDD, Ebul-A'la 1972 Hilfet ve Saltanat, Uduca'dan Tercme: Ali Genceli, stanbul. MISIROLU, Kadir
1993 Hilfet (Gemii ve Gelecei ile), stanbul: Yay Ofset,

Sebil Yaynevi. MRAS, Kmil


1948 Sahih-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, c.

IX, stanbul MQUEL, Andr


1991 slm ve Medeniyeti (Doutan Gnmze), c. I-II,

Tercme: Ahmed Fidan - Hasan Mente, Yayna Haz.: Ahmet Fidan Ankara: Kar Ofset, Birleik Datm Kitabevi. MUSTAFA NUR PAA 1327 Netdyic l-Vukt, c. I, U, IV, stanbul: Uhuvvet Matbaas. MUSTAFA ZHN PAA 1327 islm'da Hilfet, stanbul: Matba-i Ebzziya. NAMIK KEMAL 1301 Evrak- Perian, stanbul: Matbaa-i Osmaniye. NEBHAN, Muhammed Faruk
1980 islm Anayasa ve idare Hukukunun Genel Esaslar,

Terc: Servet Armaan, stanbul. NYAZ, Mehmet 1990 slm Devlet Felsefesi, stanbul: efik Matbaas, tken Neriyat. Trk Devlet Felsefesi, istanbul: zcner Matbaas, tken Neriyat. NZAM'L-MLK TUSI 1982 Siyaset-Nme, Hazrlayan: M. Altay Kymen Ankara Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 1. Bask. NUR, Rza (Dr.) 1968 Hayat ve Hatratm, c. III., stanbul: Altnda Yaynlan. NUR, Osman 1993
1327 Abdlhamid-i Sni ve Devlet Saltanat, c. II,

(Hayat- Hussiyye ve Siyasiyyesi), stanbul: Matbaa-i Hayriyye-Matbaa-i Osmaniyye: OKANDAN, Recai G.


1945 "Amme Hukukumuzda Tanzimattan Evvelki Devir",

HFM, c. XI, say: 3-4, s. 36-42, stanbul. OSMANOLU, Aye


1986 Babam Sultan Abdlhamid, Hatralarm, stanbul.

KAYNAKA

255

ORTAYU, lber
1979 Trkiye idare Tarihi, Ankara: TODA Yayn.

ORU BEY Oru Bey Tarihi, Hazrlayan: Atsz, Kervan Kitaplk A.. Ofset'de baslm. Tercman 1001 Temel Eser'den: 5. KE, Mim Keml
1982 'ark Meselesi ve II. Abdlhamid'in Garp Politikalar,

(1876-1909)", Osmanl Aratirmalan 111, stanbul.


I99I3 Saraydaki Casus (Gizli Belgelerle Abdlhamid ingiliz Ajan Yahudi Vambery) Devri ve

stanbul: Hikmet Neriyat, 1. Bask.


1991(j Hilfet Hareketleri "Gney Asya Mslmanlarnn

istikll Davas ve Trk Mill Mcadelesi", Ankara: Pelin

Ofset, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlan. ZCAN, Abdlkadir 1993 "Clus" TDV islm Ansiklopedisi, c. VIII., stanbul: Ali Rza Bakan Gzel Sanatlar Matbaas. ZCAN, Abdlkadir - AHN, lhan
1984 "//. Abdlhamid'in Hussi Mektup ve Telgraflar",

Tarih Dergisi, say: 34, stanbul.

ZCAN, Azmi
1992 Pan-Islmizm Mslmanlar (Osmanh Devleti, ve ingiltere (1877-1914), Hindistan

stanbul: slm Yaynlan: 1, 2. Bask. PAMUKU, Ekrem 1994 Badat'ta ilk Trkler, ^kara, Kltr Bakanl Milli Ktphane Basmevi, (Easlmam Doktora Tezi). PEEV (brahim Efendi) 1283 Tarih-i Peevt, c. II., stanbul: Matbaa-i Amire. RAZAV, S.A.A.
1989 "Mslmanlann Siyas Uyanlar" , Cambridge slm

Tarihi, c. II, ev.: Salih imek, stanbul. SAD HAM PAA 1991 Bu/ran/anmz ve Son Eserleri, Haz.: M. Erturul Dzda, stanbul: Eramat Matbaas, z Yaynlan. SARAY, Mehmet
1984 Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Mnasebetler (1775-1875)

stanbul: stanbul Matbaas.


1990 Trfc-/ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Ankara.

256

OSMANLILARDA HLFET

1993, zbek Trkleri Tarihi, stanbul: Nesil Matbaaclk.

1993^ Krgz Trkleri Tarihi, stanbul: Nesil Matbaaclk.

SELEK, Sabahattin
1982 Mill Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), c. II,

stanbul: Uur Matbaas, 2. Bask. EYD AL RES 1313 Mir'at'l-Memd/ifc, Dersadet: kdam Matbaas. SEYYD BEY 1337 Hilfetin Mahiyet-i er'iyycsi , Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas
1339 Hilfet ve Hkimiyet-i Milline, Ankara: Matbuat ve

stihbarat Umum Md. Yaynlan SIRMA, 1. Sreyya 1977 "Fransa'nn Kuzey Afrika'daki Smrgeciliine Kar Sultan II. Abdlhamid'in Panislmist Faaliyetlerine
Ait Birka Vesika", lEF Tarih Enstits Dergisi, say:

7-8, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas. 1978 "XIX. Yzyl Osmanl Siyasetinde Byk Rol Oynayan Tarikatlara Dair Bir Vesika", tEF Tarih Dergisi, say: 31, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas.

1982g "II. Abdlhamid'in Hilfeti Hakknda Yazlm Bir Risale ve Bununla lgili 40 Hadis", tEF Tarih Dergisi, say: 33, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas. 1982|j "Yemen'in Jeopolitik Dunjmu ve Osmanl Devleti'ne Katlm", EF Tarih Enstits Dergisi, say: 12, Prof. Tayyib Gkbilgin Hatra Says. stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas.
1990 II. Abdlhamid'in tslm Birlii Siyaseti,

stanbul: Doan Ofset, Beyan Yaynlan. SHAW, Stanford J.


1982 Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c. I(Gaziler

mparatoriuu, Osmanl mparatoriuunun Ykselii ve k 1280-1808), Trkesi: Mehmet Hamanc, stanbul; mit Matbaas, e Yaynlan, 1. Bask. SHAW, Stanford - SHAW, Ezel Kural
1983 Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c. II

KAYNAKA

257

(Reform, Devrim ve Cumhuriyet, Modem Trkiye'nin Douu, 1808-1975), stanbul: Dou Matbaas, e yaynlar, 1. Bask. S0IJ\K-ZDE (Mehmet Hemdemi elebi)
1297 Solak-zde Tarihi, c. I-II, stanbul: Mahmud Bey

Matbaas. SPULER, Berthold


1988 "Abbasiler ue Douda Hilfet'in k", (Bozkr

Halknn Gelii), Cambirdge tslm Tarihi, c. I.,

stanbul: Zafer Matbaas, Hikmet Yay. 1989 SMER, Fank 1991 "XVI. Yzyldan Rus galine Kadar Orta Asya"
Cambridge tslm Tarihi, c. II., ev.: Kemal Kahraman,

stanbul: Zafer Matbaas. "Yavuz Sultan Selim Halifelii Devrald m?", TDTKD., say: 54, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalan Vakf.
Aratrmalar Dergisi, c. V., say: 8-9, stanbul.

AH, Razaulhak 1967 "Ai Padiah Sultan Alcddin'in Mektubu", Tarih APOLYO, E. Behnan
1964 Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul.

EMSEDDN SM 1317 Kams- Trk, Dersaadet: kdam Matbaas. EEN, Ramazan


1983 Salhaddin Devrinde Eyyubler (H. 569-589/M. 1174-1193) Devleti,

stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas.


1987 "Eyybiler", Byk tslm Tarihi, c. VI (Doutan

Gnmze), stanbul: Zafer Matbaas. MR, Bill N. 1975 "Mustafa Kcrrial'in Yannda ki Libyal Lider: Ahmed erif
- Sleyman Barni", British Documents on Atatrk, c.

II., Ankara: TTK Basmevi.


1979 British Documents on Atatrk, (1919-38) Volume - 3,

January - Septembcr 1921, Ankara: TTK Basmevi. RVAN, Hann Han


(Tarihsiz) tslm'da Siyas Dnce ve tdare , Ankara:

Gaye Matbaas, 4. Bask, 343 sahife. Nur Yaynlan. TABER,


1966 Tarih'l-mem ve'l-Mlk (Milletler ve Hkmdarlar

Tarihi) c. II/I, Tercme: Kadiri Ugan - Ahmet Temir, stanbul: Milli Eitim Basmevi.

258

O S M A N L I L A R D A HLFET

TAFTAZAN, Ebu'l Vefa


1980 Kelm lminin Belli bal Meseleleri,

Tere: erafeddin Glck, stanbul. TAFTAZAN, Sa'd ed-Din Mesud b. Umar


1980 erhu'l-Akad: Kelm lmi ve slm Akaidi.,

Haz. Sleyman Uluda, istanbul. TAHSN PAA


1990 Tahsin Paa'nn Yldz Hatralar,

stanbul: Kuak ofs6t, Boazii Yay. TANSEL, Selahaddin


1969 Yavuz Sultan Selim,

Ankara: Milli Eitim Basmevi. TEKNDA, Sahabettin


1976 "Ferih Devrinde Osmanl-Memlk Mnasebetleri" EF

Tarih Dergisi, say: 30, stanbul: Edeb. Fak. Matbaas. TOYNBEE, W. Amold
1988 Medeniyet Yarglanyor, ev.: Ufuk Uyan

stanbul: Doyuran Matbaas, aret Yaynlan. TUNAYA, Tank Z.


1954 "Hukukumuz Bakmndan slamclk Cereyan"

HF Mecmuas, c.XlX, say: 3-4, stanbul. TURAN, Osman


1980 Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti

stanbul: Arpaz Matbaaclk, 3. Bask.


1984 Seluklular Zamannda TRKYE TARH (Siyas Tarih Alparslan'dan Osman Gazi'ye)

stanbul: Doan Ofset, Naklar Yaynevi. TURSUN BEY


1330 Tarih-i Ebu'l Feth

stanbul: Ahmed hsan ve reks Matbaaclk, Osmanl irketi. TRKNE, Mmtaz'er


1991 Siyas deoloji Olarak SLAMCILIIN DOUU,

istanbul: efik Matbaas, letiim Yay. UAR, ahin


1992 Tarih Felsefesi Asndan SLM'DA HLFET - Medine'yi Yeniden Kurmak MLK VE

Konya: Bey Ajans. URAL, Orhan 1982 Pir Su/tan Abdal, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, Trk Dil Kurumu Yaynlan.

KAYNAKA

259

UZUNARIU, i. Hakk
1972 Mekke-i Mkerreme Emirleri,

Ankara: TTK Basmevi 1. Bask. 1982 Osmanh Tarihi, c. III., 2. Ksm, (XVI. Yzyl Ortasndan XVII. Yzyl Sonuna Kadar) Ankara: TTK Basmevi, 3. Bask.
Osmanh Tarihi, c. IV., 1. Ksm, (Karlofa

1982

Anlamasndan XVIII. Yzyln Sonlanna Kadar) Ankara: TTK Basmevi, 3. Bask. 1983 Osmanh Tarihi, c.jL, (stanbul'un Fethi'nden Kanun Sultan Sleyman'n lmne Kadar) Ankara: TTK Basmevi, 4. Bask. Osmanh Tarihi, c. III. 1. KISIM, (II. Selim'in Tahta kndan 1699 Karlofa Anlamasna Kadar), Ankara: TTK Basmevi, 3. Bask.

1983

Osman/ Tarihi, c. IV., 2. Ksm, (XVIII. Yzyl) Ankara: TTK Basmevi, 2. Bask. VAGLER, Laura Veccia 1988 "Rid halifeler ve Emev halifeleri", Cambridge tslm Tarihi, c. I, stanbul: Zafer Matbaas, Hikmet Yaynlan. VAMBERY, H. Aminus 1983
1295 Bir Sahte Derviin Asya-y Vustada Seyahati, Mtercim:

A.H., Dersaadet: Vakf Matbaas. WATT, W. Montgomery


1981 tslm Dncesinin Teekkl Devri, Tercme: E. Ruhi

Flal, Ankara. WELLHAUSEN, Julius


1963 Arap Devleti ve Sukutu,_ ev.: Pof. Dr. Fikret Iltan,

Ankara: A.. Basmevi, AEF Yaynlanndan. YALMAN, Ahmet Emin


1970 Yakn Tarihte Grdklerim, Geirdiklerim,

Dinlediklerim, YAVUZ, Hulusi


1985 'XVI Asr

c. III., stanbul: Yenilik Basmevi.


slm Dnyasnda Osmanh Portekiz

Mcadelesinin stanbul.
1991 Osmanh Devleti

Sebepleri",

MF Dergisi, say: 3

ve slm, (Siyaset ve Kltr Tarihi

Asndan), stanbul: Eramat, z Yaynlan.

260

O S M A N L I L A R D A HLFET

YAVUZ, M. Hakan
1991 "Pan-lslmizm'in Yanl Yorumlanmas", Trkiye

Gnl, say: 17, s. 84-92, Ankara. J. Landau'nun, The Polics of Pan-Islm (London 1990) isimli almasnn tenkidi.
1992 "Pan-lslm Kavram Neden Terkedilmeli?"

Trkiye Gnl say: 18, s. 15-20, Ankara. J. Landau'nun The Politics of Pan-slm (London 1990) isimli almasnn tankidi YEDtYILDIZ, Bahaeddin 1990 "Klsik Osmanl Dneminde Hakimiyet Anlay" Byk slm Tarihi, c. XII., (Doutan Gnmze) istanbul: Zafer Matbaas, a Yay. YETKN, erare
1988 "Abbasler", TDV slm Ansiklopedisi, c. I, stanbul: Ali

Rza Bakan Gzel Sanatlar Matbaas. YILDIZ, H. Dursun 1980 slmiyet ve Trkler, stanbul: Kuak Ofset, an Yaynlan. YURDAYDIN, Hseyin
1971 slm Tarih Dersleri, Ankara: Ankara niversitesi

Matbaas, AF Yaynlan. YCEL, Yaar


1988 Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar (Kitab-

Mstetb), Ankara: TTK Basmevi. YCESOY, Hayrettin


1985 SENUSLK (Suf Bir hya Hareketi),

stanbul; Acar Matbaas. ZEYDAN, Corci


1328 Medeniyyet-i Islmiyye Tarihi, c. I, II., Mtercimi; Zeki

Megamiz, Dersadet: Ikdm Matbaas, Ana Britannica "Papalk", Maddesi, c. XVII. TRK VAKFYELER No; 1
1938 Fatih Mehmet II Vakfiyeleri, stanbul: Cumhuriyet

Matbaas, Vakflar Umum Mdri.

NDEKS Abbas b. Abdulmuttalib, 19 Abbasler, 19 Abdulkayyum Efendi, 221 Abdlaziz, 214 Abdlhamid I, 148 Abdlhamid 11, 41, 94, 114, 122, 123, 128, 130, 137, 139, 171-173, 194, 196, 207, 211, 225,228, 237, 242 Abdlmecid, 105, 167, 214 Afrika ktas, 213 Aa Han, 224 Ahmed I, 108 Ahmed III, 128, 162Ahmed Cev det Paa, 42, 43, 115, 179, 182, 194 Ahmed e-erif, 215 Aleddin Keykbad, 65, 68 Ali hz., 17, 241 Alparslan, 53, 59, 60, 126 Amold, 121, 123 k Paazade, 79 Atabeg Cihan Pehlivan, 66 Babr Han, 163 Badat, 22, 24, 35, 38, 58, 60, 62, 72, 114 Bahriye Miralay Osman Bey, 228 Baybars, 25 , 117, 133, 183, 223, Bayezid I, 78, 114 Bayezid II, 80, 81, 111, 126 Ben Saidc glgelii, 15, 16, 30 Biat yeminleri, 9 Bombay, 166, 229 Cemlettin Afgn, 140, 194, 212, 220 Cidde, 82 Crcan, 40 elebi Mehmed, 114 Danimen Gazi, 66 Daru'n-Nedve, 7 Dmak, 24 Eb Bekir, 16, 32, 41,241 Ebu'l-Hayr Han, 157 EbIhd Efendi, 186, 193 Ebu'l-Kelm zad, 224 Eb Mslim, 19 Eb Numeyy, 24 Ebussud Efendi, 111, 152 Ekber ah, 156, 164 Endemn, 110 Enver Paa, 209, 225, 226, 233 Erturul gemisi, 229 Erzincan, 131 Erzumm, 128 Eseddddn rkh, 70 Eref Han, 161, 162

262Evrengizb ah, 165 Frb, 34, 35, 40 Fatth Sultan Mehmed, 78-80, 110 Fazlurrahman, 43 Fuat Kprl 30 Fustat, 70 Fuzl, 127 Gasprah smail Bey, 210 el-Gavr, 85 Gazali, 24, 38, 37, 40 Gazneli Mahmud, 35, 53, 54, 56 Gen Osmanllar, 122 H. Arminus Vambery, 173, 204, 205 H.A.R. Gibb, 149 H. Dursun Yldz, 49 Haleb, 86 . halife, 15, 27 Halife el-Mansur, 48 Halife en-Nsr, 64, 67, 68, 72 Halil nalck, 107, 116 Hann er-Reid, 20, 21, 48, 49, 68,126 Hzr Paa, 128 Hicaz, 25, 134, 140 Hidiv smail Paa, 136 Hidiv Tevfik Paa, 137 Hilfet-i Kmile, 125 Hilfet-i Naksa, 124 hilfet messesesi, 16

. OSMANLILARDA HlLFET

Hindistan, 26 Hoca Sa'deddin, 148 Hulgu, 72 Hmyun ah, 163 Hseyin bin Ali, 133, 235 Hz. Peygamber, 3, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 28, 31, 47, 77, 115 137, 150 bn Haldun, 4, 5, 23, 39, 42, 43, 107 bn-i Rebi', 33, 34 bn Teymiye, 38, 39 brahim hz., 6 1 Arslan, 67 1 ran, 29 Isahz., 118 slm Devleti, 9 stanbul, 90, 91, 114 ttihatlar, 198 J.W. Redhouse, 233, 234 Jn Trkler, 198 Kabe, 6 Kahire, 24, 26, 90, 91, 98 Kaim Biemrillah, 35 Kalkta, 166 Kansu Gavri, 83 Kanun Sultan Sleyman, 91, 103, 106, 111, 113, 127, 147, 151, 153, 163, 164 Karacaolan, 127 Karaca Paa, 231 Kagar Emiri Yakup Han, 206

NDEKS.

263 Mengli Giray, 96 Mevdd, 43 Mevla Hasan, 216, 235 Msr, 26, 29, 71, 83, 90 Mu'tasm, 50, 68 Muaviye, 17, 18, 32 Muhammed hz., 5, 8-12, 14-, 16, 18, 27, 39, 144, 237 Muhammed Abduh, 220 Muhammed Ali, 214, 223, 227 Muhammed b. Toga, 69 Muhammed Hamidullah, 9, 13, ,31 Muhammed Harzemah, 68 Muhammed el-lhd, 69 Muhammed el-Mehdi, 215 Murat I, 77 Murad II, 78 Murad lU, 99 Murad IV, 111, 149, 165 Mustafa II, 149 Mustafa Kemal Paa, 129, 215, 224 mftlik, 119 Mtevekkil lU, 83, 85, 86, 87, 89, 90, 94, 147 Nadir ah, 162 Nakib'l-Eraf, 109 Nureddin Zengi, 70 Ouz Han, 103 Orhan Bey, 105

Keml Paazade, 111 Kl Arslan 11, 63 Knahzde Ali, 107 Knm hanzdesi, 109 Koi Bey, 108, 111, 112 Kuds, 25, 98 Kur'n, 3, 14, 28-31 Kurey, 6 Kurey kabilesi, 4 Kureylik, 125 Kusay b. Kilb, 6 Kutalmolu Sleyman ah, 126 Kuteybe b. l^slim, 47 Ltfi Paa, 42, 113, 134 Mahmud II, 108 Maverd, 36, 43 Medine, 8, 9, 10, 12, 82, 93, 98, 151, 203 Medine slm Devleti, 15, 16 Mehmed Ali Paa, 135 Mehmed U, 104 Mehmed Read V, 123, 197, 223,228 Mehmed Vahdeddin, 198, 223, 236 Mekke, 6, 8, 10, 82, 93, 98, 138, 151, 203 Mekke ehir Devleti, 7 Melik ah, 60, 62 Memlk zulm, 82 Me'mun, 49, 51

264Oru Bey, 104 Osman hz., 17 Osman II, 127 Osman Bey, 77, 105 Osman Paa, 230 Osmanl mparatorluu, 26 merhz., 16, 32, 47, 162 Pan-lslmizm, 172, 173, 213 Pan-Slavizm, 172 Pir Sultan Abdal, 128 Ravendi, 66 Rza Nur, 129 Roma mparatoriuu, 29 Rihban snf, 14 Sa'd bin Ubde, 41 Salhaddin, 71 Sancar, 61, 67 Satuk Bura Han, 52 Seluk Bey, 57 Selim I/Yavuz, 26, 80-87, 89, 90, 91, 93, 94, 97 103, 111, 114, 150, 151, 161, 203 Selim 11, 99, 147 Selim III, 105, 139, 148 Sensler, 216 eydi Ali Reis, 163 Seyyid Mehmed Han, 204 Sultan Abdlaziz, 207 209 Sultan Baybars, 24

. OSMANLILARDA HlLFET

Sultan Cem, 81 Sultan Mes'ud, 55 Sleyman ah, 62 ah smail, 97, 161 am, 134, 161 ark meselesi, 171 erif Eb Numey b. Berekt, 151 erif Hseyin, 138, 139 eyh, 5 eyhEdebai, 104, 115 eyh Said, 132 eyhlislmlk, 119 irvan, 30 irvan ah, 98, 156 Takprlzde, 107, 111 Tebriz, 97 Tolunolu Ahmed, 68 Turul Bey, 22, 57, 58, 126 Tumanbay, 84, 86, 96 Tursun Bey, 79 Ubeydullah Han, 155. W. Barthold, 30 Wilhelm , 225, 239 Yakup Han, 207 Yezid, 18, 32 Yldnm Bayezit, 26 Zfir Efendi, 191 ez-Zahir Baybars, 73 Ziya Gkalp , 122

You might also like