DNMELER

VE

DNMELK TARH
Dr. Abdurrahman Kk

YAYIN N U . : 139 KLTR SERS: 21

NDEKLER

ESER SUNU NSZ GR

7 9 11

BRNC
A HZ. MUHAMMED'DEN SONRA

BLM
MSLMANLIK LE 27 38 71 71 78

YAHUDLK ARASINDAK LKLER B TRKLER V E YAHUDLER C DNME KAVRAMI 1 Sabatay Sevi'den nce Dnme 2 Sabatay Sevi'den Sonra Dnme . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KNC

BLM

SABATAY SEV (TSV)

a) b) ADI, MENE ve GENL MESHLK 1. Yahudilik ve Mesihlik 2 . Kabbala ve Kabbalizm 3. Hristiyanlk ve Mesih 4. slmiyet ve Mesih 5. Mehdi ve Mehdilik . . . . . 84 91 91 100 105 108 116

. . . . . . . . . . .

c)

MESHLK DDASI ve SABATAY SEV 1. Sabatay Sevi'nin Mesihliini Hazrlayan artlar . ln (I. Defa) . . . . . . .

125 125 129 133 144

2. Sabatay Sevi'nin Yahudi Geleneine Gre Mesihliini 3 . Sabatay Sevi'nin Mesihlik Seyahatleri

4. Sabatay Sevi'nin Mesihliini kinci Defa ln . ) SABATAY SONRASI d) SEV'NN MSLMAN OLUU

VE 160

SABATAY SEV'NN MSLMAN OLMASIYLA LGL TARH VESKALAR 163 187 nceki 187 Mslman Olduktan Sonraki . 189 193 200 205 207

e)

SABATAY SEV'NN PRENSPLER 1. Sabatay Prensipleri 2. Sabatay Sevi'nin Prensipleri Sevi'nin Mslman Olmadan

f)

SABATAY SEV'NN LMNDEN SONRAK DURUM 1. Yakubler veya Hamdi Beyler 2. Karatalar 3. Kapanclar

g)

UMUM OLARAK DNMELERN NAN, AN'ANE, DET ve BAYRAMLARI 1. nanlar 2. det, An'ane ve Yaaylar 3. Bayramlar 213 213 215 221

NC
SON YZYILDA,

BLM

GNMZ TRKYESNDE DNMELK 227 261 267 273

VE DNMELK ZERNE TARTIMALAR SONU BBLYOGRAFYA DPNOTLARI

ESER SUNU
DNMELER VE DNMELK TARH adl eser, lahiyat Fakltesi mezunla rndan olup, Dinler Tarihi Krss'nde doktora tezi yapan Erzincan'n Tercan ilesine bal Gke kynden ifti bir ailenin ocuu Abdurrahman Kk ta rafndan hazrlanm ve doktora tezi olarak kabul edilmitir. Babas, onun orta retim tahsilinde vefat ettiinden, renimi; madd skntlar ve byk zorluklar iinde, okul dnda alma ve geim mcadelesiyle (iftilik - iilikle) gemi, fakat o btn engelleri aarak Liseyi bitirmi; ayrca, Erzurum lk retmen Okulu'ndan da hariten imtihanlara girerek mezun olmutur. Bylece 1964 yln dan 1970 ylna kadar muhtelif kylerde ilkokul retmenlii yapmtr. Anka ra'da ilkokul retmenliine tayin edilince lahiyat Fakltesi'ne kayt olmu ve 1973 -1974 ylnda iyi derece ile mezun olmutur. Faklteden mezuniyet tezini Dinler Tarihi ile ilgili bir konuda, yanmda, yapmtr. 1975 ylnda ilkokul retmenlii srasnda Fakltenin Doktora snavn ka zanmtr. Bu arada Ankara Mamak Lisesi Din Bilgisi retmeni ve Mdr Yar dmcs olmutur. 31 Mays 1976'da M.E.B. YAYKUR Plnlama - Programlama - De erlendirme Dairesi Bakanlna Uzman, 28 Nisan 1977'de Yksek renim Kre di ve Yurtlar Kurumu Genel Mdrlnde Kredi Mdr Yardmclna ve 6 Ni san 1978'de 29 Ekim Orta Okulu'na Din Bilgisi ve Ahlk Dersleri retmeni ola rak tayin edilmitir. Bu g i hayat iinde Mamak Lisesi Mdr Muavinlii srasnda, Trk Mil l Kltrne, Anayasa'ya ve retimin mill ynne sadk kaldndan, yakalana mayan birtakm kiilerce saldrya uram, lin edilmek istenilmi ve ldne kanaat getirilerek baygn bir halde kaldrmlar zerinde braklmtr. Daha son ra ei, annesi ve evldn mahdut maa ile geindirme mcadelesi yetmemi gibi kira ile oturduu yere bomba atlarak dairesi ve eyalar tahrip edilmitir. Sanklar bu olayda da yakalanamamtr. Bu etin artlar iinde doktora tezi ile ilgili almasn biran kesmemi, b tn gcyle, inceleme ve aratrma hazrln srdrmtr. Aratrmalarn de vaml olarak bana gstermi ve byk bir gayretle bu incelemesi iin birka de fa Ankara dndaki ehirlere ve muhtelif kitaplklara bavurmas gerektii be lirtildiinde de, kesintisiz bunlara uyarak almtr. ve ev geimi; eitli dmanlklara gs germe mcadelesi yannda -Fa kltede grevli olmadan- dardan doktora almas zahmet ve engelini geme yi baarmtr. Drt yla yakn bu konu zerinde btn gcyle uramtr.

Salam karakterli, gayretli ve yrekli, mtevazi ve soukkanl nazik huyu ile evresinde sevgi ve sayg duyulan Dou'nun evld olan Abdurrahman Kk bu eseri baaryla sunmu bulunuyor. ok yazk ki gnmze kadar geen yllar iinde -Cumhuriyetten nceki zaman da dahil-. Trkiye ve Trklk iin bu ok nemli konu Trke olarak btn derinliiyle cidd, sabrl bir almayla ince lenmemi ve yayna sunulamamtr. Cumhuriyet dneminde . Alattin Gvsa'nn bir ufak kitab ile baz tarih kitaplarnda mahdut bilgi ve baz gazetelerde dank braklm yazlardan ibaret kalmtr. Bunlar vakit-vakit sadece srm dikkate alnarak sr'atli ekilde yayna sevkedilmi ve pln-program, kaynaklar eksik ve kusurlu olarak birtakm tekrarlamalardan ibaret kalmtr. Kimse drt yllk bir almay yabanc kaynaklan da tarayarak ve birtakm gerekli temas lar yaparak bu ie kendisini vermemitir, denebilir. Trk Kltr Tarihi, lim Ta rihi, Trk Medeniyet ve Siyaset Tarihini de ilgilendiren bu nemli konu Trkiye' de ilk defa bu genilik ve derinlikle ilm olarak sunulmaktadr. 800'e yakn dip notun kullanlm olmas incelemenin ciddiyetini ortaya koymaktadr. ok nemli ve orijinal bir nitelik arzeden bu aratrmann, mukayese, tahlil ve terkibinin baarl olduunu iaret etmektedir. Her nekadar kaynaklar bu ko nuyu ilemeye yetecek seviyeyi bulmusa da, eksiklerin ve yabanc dier kay naklarn temin edilerek giderilmesi ancak dier basmlarda mmkn olabilir. ok sabrl ve titiz bir alma mahsul olan bu doktora tezinin kamuoyunca gereken ilgiyi greceini umuyoruz. lim alanna ve milletimize hayrl olsun. Prof. Dr. Hikmet Tanyu Dinler Tarihi Krss Bakan lahiyat Fakltesi Dekan

NSZ

Tarihte ve gnmzde Dnme ve Dnmelik diye bilinen olayn ba langc zmir yahdilerinden Sabatay Sevi ve cemaatine dayanr. Sabatay Sevi, 1648'de birinci, 1666'da ikinci defa; dalm olan yahudileri Arz- Mev'ud (Filistin)a gtreceini ve siyon idealini gerekletireceini va'dederek Mesihliini iln ediyor. Padiah, IV. Sultan Mehmed'in de kafes arka sndan takip ettii Divan huzurunda Mesihliinin isbat istenince; basit bir hahamdan baka birey olmadn sylyor ve kendisini bu hale getiren ya hudileri sulayarak da'vasn inkr ediyor. Fakat Divan huzurunda durumun vehmetini grerek tercmanln yapan dnme Hayati - Zde'nin de tavsi yeleriyle Mslman oluyor. Mslmanl grnten ibaret olan sahte me sih, taraftarlarn da ekl ihtida' yolunu tavsiye ediyor ve da'vlarna en iyi hizmeti grnte Mslman-Trk, hakikatte kendi inan ve kanatlerinden vazgememe yoluyla ulaabileceklerini tavsiye ve emrediyor. Taraftarlar da her ne ad altnda olursa olsun bu ekl ihtid'y bugne kadar getiriyorlar. Bu olay tarihte Dnmelik olarak bilinir. Aslnda, Dnme terimi umum bir anlam ifade eder. Gnmz basn-yayn organlarnda ve baz eserlerde buna sk sik rastlanr. Fakat, zel bir anlam tayan bu terimin umum m ns iin de kullanldna ahit olduk. Bu terim, yalnz Sabatay Sevi ve Ce maat zerinde Bir Aratrma olan konumuzla ilgilidir. zel mnda, bal olduklar din ve milliyeti hibir zaman terketmeyen, terketmek istemeyen; bir baka kisve altnda eski inan, det ve an'anelerini devam ettiren; ta dklar kesveyi kendi asl idealleri dorultusunda bir paravana olarak kulla nanlara has bir terimdir. Halbuki genel mnda dnme; fikir, kanat, din v.s. deitiren; baka bir dinde iken slm dinine giren, Mslman olan Muhted karldr. Eserde, bu kavramlara aklk getirmee altk ve dnme kavramn aslna uygun mnda kullandk. Sabatay Sevi ve Cemaati zerinde Bir Aratrma olan tezimize; umu mun bildii, kulland ve mnderecat icab olan DNMELER ve DNME LK TARH adn vermeyi uygun bulduk.

Bu almamz ana blm altnda inceledim : Giri ve birinci blmde; ksaca, Yahudi tarihi, Yahudi - Trk ve Ms lman ilikileri; Mslman grnmelerine ramen Mslmanlklar ekl (zahiri) olup slm dininden almay hedef alanlar; Trk grnmelerine ramen Trklerle hibir zaman kader birlii etmeyenleri; kinci blmde; Sabatay Sevi'nin hayat, mesihlik iddialar, Mslman Trk kisvesi altnda SYON lksn gerekletirmeye almalar ve bu nu empoze etmeleri; Dnmelik prensipleri; nc blmde ise; son yzylda, gnmz Trkiyesinde dnmelik ve dnmeler zerine olan tartmalar ele aldk: 1924 ylnda T. B. M. Meclisine Mustafa Kemal'e, Dnmelerin Karakalar zmresinden Rt Bey'in mra caat, kamuoyunda kan tartmalar ve dnmelerden olan baz zevatn sa mim itiraflar, yer almaktadr. Sonuta da, dokmanlar nda kanatimizi belirttik. Bu almay srdrrken hibir etki altnda kalmadan, duygusal olma dan, kaynaklar ele alarak gerekleri ortaya sermeye azam gayret sarfettim. Hi kimseyi yermeyi dnmediim gibi, inanlarndan dolay knamak yolunu da semi deiliz. Konumuz; yahudi iken Mslman olmu ve her ne sebeple olursa olsun Mslmanlklar gsteriten ibaret olanlardr. Gerek ten hidayete ermi olanlarn varln kabul ediyor ve onlar tenzih ediyoruz. nk Allah, yahudiler arasnda salihlerin varolduunu(*) beyan etmektedir. Bu konudaki almalarma balarken byk bir sorumluluk ve ar bir yk altna girdiimi farkettim. nk; bu mesele memleketimizde cereyan etmi olmasna ramen; bizim dmzda, tam bir btnlk arzetmesine ve Trkiye ile yakn ilgisi ve balants zerinde gerei kadar durulmamasna ramen; baz incelemeler grlmektedir. Trkiye'de ise ilm saylabilecek Trke bir esere rastlanlmamas hayreti mucip bir kaytszlk olarak m tala edilebilir. Ancak almalarm derinletirdike, konunun nemini daha ok kavra mann idrakiyle - ksmen olsun - memleketimize, milletimize ve bu hususta alacak olanlara faydal olacan zannettiim bu almaya beni sevkeden ve yardmlarn benden esirgemeyen Sayn Hocam Prof. Dr. Hikmet Tanyu'ya, Avukat M. Tnay ifter'e, bu hususta yardm geenlerin cmlesine ve bu eseri basacak olan tken Yaynevi'ne teekkr bir bor bilirim. Dr. Abdurrahman Kk

(*) el-A'raf sresi: yet 168

G R

Tarih tetkikler gstermitir ki, yahudilerde son bulmayan bir M e s i h inanc vardr. Her devirde ortaya kp, yahudilerin bu zaafndan istifade etmek isteyenlerin says az deildir. Bunlarn brakt izler ve tad nem dolaysiyle, tarihte bunlardan ya yle byle bahsedilmi veya basit bir olay gibi geitirilmitir. Sabatay Sevi, bunlarn ne ilki ve ne de sonuncusu ol mutur. Eer Sabatay Sevi de dierleri gibi bir iz brakmadan tarihe kar m olsa idi, belki bir inceleme konusu olmazd. Bu Sabatay Sevi, Trkiye'de itima, din ve sosyal bir hareket husule getirmi ve Avrupa'da isim yapm bir kiidir. Arkasnda brakt iz, hayatnda uyandrd heyecan ve cere yandan daha nemlidir. ayet, XX. yzyla kadar etkisini gsterip, eitli alkantlara sebep olmasa idi, dier Mesih iddiasnda bulunanlar gibi ken diliinden tarihe karr ve Dinler Tarihinin konusu olmazd. Sabatay Sevi hakkndaki rivayetler muhteliftir. Hakknda hemen hemen her dilde eser yazlm, baz lkelerde bal bana bir inceleme konusu ol mutur. Asl doup yaad ve hareketinin merkezi olan Trkiye'de, bu ko nuda herkesin okumasna yaryacak, brahim Alettin GVSA'nn S a b at a y S e v i ( * ) adl eserini hari tutarsak, manuel (klavuz) bir eser mev(*)

. Alettin Gvsa Sabatay Sevi adl 97 sayfalk kitabyla, bu konuda latin harfleriyle ilk eseri vermitir. Geri byk lde Prof. Abraham Galante'nin Nouveaux documents sur Sabatay Sevi adl franszca eserinden faydalan mtr. Galante'nin 1935'te stanbul'da baslan bu eseri 125 sahifeden ibarettir ve bu konuda, Trkiye'de baslm ve yazlmlarn en mkemmeli saylr. Bu konunun aktel olmas ve bugne kadar zerinde ilmi bir inceleme yaplmamasndan olacak ki; Selhattin Galip tarafndan stanbul - Kasm 1977 tarihli B e l g e l e r l e T r k i y e ' d e D n m e l e r v e D n m e l i k ad altnda geen bil-bedhe hazrlanm ve tamamen brahim Alettin Gvsa'nn ad geen eserinden baz kelime ve cmleleri alp, bir-iki gazeteden de baz bilgiler aktarlm 157 sayfalk kitap ortaya srlmtr. Geliim Yaynlar'nn kard Dinler Tarihi Ansiklopedisi'nin 6. fas. 126. sayfasnda Yalanc Peygamberler ad altnda yalanc peygamberler ola-

12

DNMELER VE DNMELK TARH

cut deildir. Gvsa da girite yle diyor: Btn bulabildiklerimi daha iyi bir tertip ile sralayarak Sabatay Sevi hakknda tarih ve itima mahiyette kk bir tetkik tecrbesi olarak meydana koymay gerek bugn o mevzuu merak edenler, gerekse ileride meseleyi genileterek etrafl bir tetkik yapa cak olanlar iin faydal saydm.(1) Bir baka eser; Bizde ' d n m e ' diye anlan Sabataistlere dair olan olaylar koca bir kitap dolduracak kadar b yktr ve bu, bal bana bir mevzudur.(2) diyor. Biz de bu mevzuu etraflca inceleyip, akla kavuturmaya altk. Bunu, tarafsz ve ilm ller iin de yapmaya azam gayret sarfettik. Sabatay Sevi, mild XVII. yzyl ortalarnda (1626 - 1676) yaam, din ve siyas birtakm dvalar gtm, dalm olan yahudileri S i y o na g treceini vaadle M e s i h l i i n i iln etmitir. 16 Eyll 1666'da mesihliinin isbat istenince kurtuluu Mslman olmakta bulmutur. Ancak, Ms lmanlndan sonra da yahudiliini devam ettirmi, taraftarlar da ayn minval zere devam etmilerdir. te bu iki yzl durumlarndan dolay d n m e diye adlandrlmlardr. Bizde dnme olarak bilinen cemaatn balangc buraya dayanmaktadr. Hemen her memlekette bu konunun ele alnmas, asl Trkiye'yi ilgilendirmesine ramen, bizde etraflca bir ince lemenin - bugne kadar - yaplmam olmas, hayreti mucip bir kaytszlk olarak mtala edilebilir. Bu konu 1 Ocak 1924 tarihinde K a r a k a R t B e y'in B. M. Meclisi'ne verdii bir dileke ile ortaya km ve o g nn gazete ve mecmualar bundan bahsetmitir. Fakat bu gazete ve mec mualarn, konuyu, iinden klmaz bir halde ilemi olduklar grlmektedir. Gnmze kadar Sabatay Sevi hakknda yazlan eserler lehinde ve aley hinde olmak zere yz akndr. Bunlar ya bizzat Sabatay Sevi'yi konu al mlar, ya dnme mevzuu ad altnda veya baka konu iinde bunu ile milerdir. Aleyhinde yazlanlarn ok olduunun iddia edilmesine ramen, lehinde olanlar da yabana atlamaz cinsindendir. Aleyhinde olanlar daha zi yade, Mslman olmas ve Mslmanln sahte olduunun anlalmasndan sonraki durumu ynnden olmutur. Konumuz icab, bizi, slmiyet'in balangcndan sonraki yahudilik ilgi lendirmektedir. Bununla beraber slmiyetten nceki, yahudi tarihine de bir nebze inmekte fayda gryoruz. nk, konumuzun gelecek ksmlar, bun larla bir noktada birleecek kadar ilgilidir. Kur'an- Kerim'de 65 defa yahudi, 9 defa srailoullar ve 1 defa da s (3) rail sz gemektedir. Tevrat'taki yahudi rknn kkeni ile ilgili olarak, Prof. Dr. Hikmet Tanyu yle demektedir : Tevrat'taki yahudi rknn kkeniyle, ilm kaynaklar arasnda farklar vardr. Bu yahudi rk meselesini rak Said-i Nurs, Zagrebli Hrvat brahim'den rnekler verilmesine ramen, gnmze kadar akisleri devam eden Sabatay Sevi'den birka satrla sadece Mslman olmas ve musevilerin ihtidasna sebeb olmasiyle geitirilmesine bir mn vermek mmkn deildir.

DNMELER VE DNMELK TARH

13

ele alrken ihtiyatl olmak gerekiyor. Yahudiler, din kitaplarna uyarak, kendilerinin brahim olu shak (Avraham olu Yitshak)'tan trediklerine inanrlar. Bu shak (Yitshak), brahim'in kars Sr'nn oludur. Arapla rn, baba brahim olmakla beraber, Sr'nn klesi Hacer'den trediklerini syleyerek onlar kle ocuu olmakla kmser, babalar brahim (Avra ham) olduu halde onlar kendilerinin dnda grrler. Kendilerini asil ve Yehova (Tanr)'nn sekin, imtiyazl bir rk sayarlar. (4) Eski Ahit (Tev rat)'te Hz. brahim'in biri, cariyesi Hacer'den doan smail, dieri, kars Sr'dan doan shak olmak zere iki olu vardr. Bundan sonrasn Tev rat'tan nakledelim: Ve ocuk byd stten kesildi; ve shak'n stten ke sildii gnde, brahim byk bir ziyafet yapt. Ve Sr Msrl Hacer'in b rahim'e dourmu olduu olunun gldn grd. Ve brahim'e dedi : Bu cariyeyi ve olunu dar at; nk bu cariyenin olu benim olumla, shak'la, beraber miras olmayacaktr. Ve olundan dolay bu ey brahim'in gzne kt grnd. Ve Allah brahim'e dedi : ocuktan dolay ve cariyen den dolay gznde kt olmasn; Sr'nn sana syledii her eyde onun szn dinle; nk senin zrriyetin shak'ta arlacaktr.(5) Yahudiler, Ahdi Atik'in bu rivayetini u surette tefsir ederler : smail ve shak kardetirler. Babalar brahim'dir. smail, Arap kabilelerinin ba basdr. slm Peygamberi, smail gibi Arap olduundan, ona mensup oldu u gibi, slmiyet'i kabul etmi olan ve Arap olmayan milletlerin dahi s mail'e mensup olduklar addolunur. shak'n olu Ya'kub ve bilhare ken disine verilen isim srail olduundan, Ben srail nmiyle maruf olan yahudiler, shak'a ve dolaysiyle smail'e, ve kezalik dolaysiyle yahudilerle btn slmlar ve slm ailesine mensup olan Trkler ile kardetirler. Bu, eski din bran edebiyatnda byle kabul olunduu gibi halk indinde de by le kabul edilmi, branicede Trkiye'ye Trk Memleketi dendii gibi s mail Memleketi de denmitir. Mektep grmemi yahudiler indinde slm olan Msrllar, Cezayirliler, Afganlar ilh.. Trktrler. Tarih bakmndan branler ve Araplar Sm, lisanlar Sm, rf ve detleri hemen hemen bir dir. Tevhid ve zahir ibadetler ynnden bir olduklar ve aralarnda iman ve din ihtilfnn olmad(6) ifade ediliyor. smail ve shak'n babalar bir, anneleri ayr karde olduklar malm dur. Hz. brahim, Sr'nn ocuu olmadndan Hacer'le evlendi ve ondan smail oldu. Daha sonra Sr bu duruma zld ve Cenab- Hakkn ona mer hamet ve inayeti ile ihtiyarlnda kendisine shak' verdii slm kaynakla rnda rivayet ediliyor.(7) Bu kaynaklarda, Trklerin smail soyundan deil, Nuh Aleyhisselmn olu Yafes'in soyundan geldikleri(8) rivayet ediliyor. Sahih-i Buhari'de, Mudar ve Rebi'a nmlaryla iki kola ayrlan Arap kabi lelerinin smail Aleyhisselm'n evldlar olduu ve Kurey kabilesinin de Mudar kolunun en hlisi olduu rivayet ediliyor.(9)

14

DNMELER VE DNMELK TARH

Yahudilerin, Ahdi Atik'in rivayetlerini tefsir etmeleri ve slamla yahudiliin iman ve ibadetleri ynnden ihtilf olmadn belirtmeleri ak bir hatadr. nk Hz. Peygamber, son Peygamberdir. O'nun getirdii Kur'an- Azim'-n son Kitap'tr. Bunlar imann artlarndan ikisidir. Kur'an'da, imann esaslarndan birini inkr edenin sapk olduu ve onlarn hibirinin birbirinden ayrlmayaca kesin olarak bildirildii halde, yahudiler, halen kendi yazdklar Tevrat' kutsal kitap ve Hz. Musa'y Peygamber tanrlar. Bu konuda Prof. Dr. Hikmet Tanyu yle diyor: slmiyet'le yahudilik arasnda trl ekillerde sk bir mnasebet olmutur. slmiyet, daha ak bir ifadeyle Kur'an, Musa'y Peygamber ve Tevrat' Allah tarafndan vahyedilmi kabul eder, fakat hemen tesbit edilmediini, ok sonralar yazld iin esasndan tamamen saptrldn belirtir... Dinler Tarihi, ilm aratr malar sonunda bu ciheti kesinlikle teyit etmitir. Kur'an- Kerim'in 21 ye rinde Tevrat kelimesi gemekte, Musa'dan 36 surede bahsedilmekte, 13 surede de yahudilere deinilmektedir. Bu bahislere ramen, iki din arasn da ok nemli farklar vardr. Yehova ve Allah, Ahiret, Kurban, Kyamet, Ruhun lmezlii vb.. slmiyet, itikat ve amel bakmndan temel olarak Ki tap, Snnet gibi iki kaynaa dayanrken, yahudilikte deiiktir.(10) Bu ve bunun gibi benzer farklar bile, ikisinin ayn olmadna yeter zannederiz. Kur'an, geldii gibi zaptedilmi, iine hi bir kul sz kartrlmam ve te nakuzlar bulunmayan bir mucizedir. Fakat, bugnk Tevrat, Hz. Musa za mannda kaydedilmemi, ondan asrlarca sonra yazlm ve tenakuzlarla do lu olarak muhtevasnda kul sz kark bir kitaptr. Hemen unu da diyebiliriz ki, yahudiler Mesih sevk-i tabisiyle yaadk lar halde, Hz. Muhammed (S.A.V.)'e imn etmemeleri ve O'na en byk adavet duymalarnn izah mmkn deildir. Halen bran, Kuds (Yerualym) niversitesi'nde, yahudilere gre Mesih'in gelip gelmediinden bahseden Seyfer Ha-karim okutulup incelettirilmekte(11) olduu grlmek tedir. Halen bir Mesih'in gelmesini bekleyen bu yahudiler, Hz, Muhammed'e inanmyorlar. Onlarn inancna gre Mesih, yahudiler arasndan kacak ve onlar kurtulua gtrecek. Yine bir baka eliki de yledir: slm kaynaklarmca Hz. brahim, Al lah'tan salih bir oul ister; Allah da ona, smail'i verir. Hz. smail, ona yar dm edecek aa gelince, ryasnda, gn st ste onu boazlyor olarak grr ve bunu oluna syler. smail de: Emrolunduun eyi yap.. Beni inaallah sabredenlerden bulacaksn der. Hz. brahim ahdini yerine getirmek zere olu smail'i kurban etmeye gtrr. Onu yan-st yatrr. Tam kesecei srada Allah (C.C.) tarafndan bir K O gnderilir ve bilindii gibi bu ko kesilerek kurban borcu bu e kilde ifa edilmi olur. Bu ahdinden dolay Hz. brahim mkfatlandrlr ve salihlerden olmak zere shak ile mjdelenir.(12)

DNMELER VE DNMEIK TARH

15

Eski Ahit (Tevrat), kurban hadisesini yle anlatmaktadr: imdi o lunu, sevdiin biricik olunu, shak' al ve Moriya diyarna git ve orada sa na syleyeceim dalarn birinin zerinde onu yaklan kurban olarak tak dim et.(13) ve hikye devam ediyor. Kurbann vuku' bulduu yerin adn Yehova - yire koyduu ve Allah'n brahim'e hitap ederek; zrriyetinin d manlarnn kapsna hakim olacan va'dediyor. Bir baka yerde shak'n aziz klnd ve shak da oullarndan Esav' ok sevdii; fakat dier olu Ya'kub'un, babas shak' kandrp Esav yerine kendisini aziz kldrd ve dier kardelerini kendisine kul olarak verdii ve yahudilerin de bu aziz olan Ya'kup soyundan geldikleri(14) rivayet ediliyor. Tevrat'n bu rivayetleri ve yahudilerin tefsirlerinin birbiriyle eliik ol duu, Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun yukarda beyan ettiimiz grlerini te'yid ettii aka grlyor. Yahudilerin daima kendilerini efendi, dier mil letleri kle olarak grmelerini buraya balayabiliriz. Yahudilerin kendileri ne isnad ettikleri soy ktn Prof. Dr. Hikmet Tanyu'dan nakledelim: s hak olu Hz. Ya'kub'un en byk olunun ad Yuda veya Yahuda idi. Bu sebepten Hz. Ya'kub'un oniki olunun soyuna ad olarak Yahudi de de nir. Bylece onlara hem Ben srail, hem de yahudi denmi oluyor. Bunlar pek tabi ayn -kavmin insanlardr.(15) Ve Trkiye'de kullanlan Musev adn Trkiye dnda Trke bilmeyen yahudilerin kullanmadklarn ve m nsn bilmediklerini, Musa'ya Moe dediklerini ayn eserden reniyoruz. Bir de slmiyet'te kullanld mnya bakalm: srailiyt, srailliyye kelimesinin ouludur. Yahudi kelimesi bundan daha umumdir. Bu bakm dan her isril yahudi olduu halde, her yahudi isril neseb saylmaz. Biz bu kelimenin etimolojisinden ziyade, slmiyet'te kullanld mny anla maya alacaz. Her ne kadar tefsirde israiliyt lfzndan, yahudi kltr ve medeniyetinden, tefsire aktarlan rivayetler ve tesirler anlalrsa da, biz, bu kelimeyi daha geni mnda kullanarak yahudi, hristiyan ve dier kltrlerden, slmiyet'e intikal eden rivayetler olarak ele alacaz. Dier dinlere nisbetle yahudilikten gelen haberler ve Mslmanlarn onlarla te (l6) mas daha fazla olduundan, bu kelimenin tahsisi uygun dmtr. de niliyor. Biz de, slmiyet'in veya Mslmanlarn yahudilerle daha fazla te maslarnn olmasn ve slmn kutsal kitab Kur'an- Kerim'de 65 yerde yahudilerden bahsedilmesini; yahudilerin de ehli kitap olduklar iin slm'a yakn kabul edilerek Hz. Muhammed'in onlarla ilk anlarda dostne geinme sini; sonradan slmiyet'e vurmak istedikleri darbeler ynnden de ele ala rak inceleme yolunu setik. Allah (C.C.), Muhammed'den nce gnderdii her peygambere, kendile rine inanlacan, tasdik edileceini ve muhaliflerine kar yardm edilece ini sz vermiti. Buna karlk, onlardan, kendilerine inanacak ve tasdik edecek herkese dinlerini ulatrmaya sz almt. Bu peygamberler, zerle rine den hak ve devleri yerine getirdiler. Yce Allah (C.C.) Hz. Muham-

16

DNMELER VE DNMELK TARH

med (S.A.V.)'e yle diyor: Hani Tanr peygamberlerden sz alm, onlara: Size kitap ve hikmet verdim; bu verdiim kitaplar tasdik eden bir pey gamber gelince ona muhakkak inanp kendisine yardm edeceksiniz, bunu kabul edip size verdiim ar devi zerinize alr msnz? demi, onlar da, evet kabul ederiz demiler. Bunun zerine Tanr onlara: yle ise (birbiri nize) tanklk edin, ben de sizinle beraber tanklk ederim, buyurmutur. (l-i mrn, 81). Bylece Allah, btn peygamberlerden, kendilerine inanl mak ve kar gelenlere kar kendilerine yardm edilmek zere, sz almtr. Peygamberler de iki kitap ehlinden (Tevrat'a ve ncil'e inananlardan) ken dilerine inanp szlerini dorulayanlara dinlerini bildirdiler.17 Bylece Hz. Muhammed, ahdini yerine getirmek iin, peygamberliini, yakndan balamak zere tebli ediyor.(*) Hz. Hatice, Hz. Ali, Hz. Ebubekr ve Zeyd b. Haris ilk Mslmanlardan oluyor. Hz. Muhammed, din-i slm' ilk nce gizli yaymaya balyor, daha sonra Sana emrolunan aktan aa beyn et, mriklerden yz evir (Hicr, 94) yetinin hkmyle hareket ediliyor. Fakat Mekke mriklerinin mukavemetiyle karlayor; buna ra men, Hak bildii yolda, bir n bile olsa, tereddt eseri gstermiyor. O, her Hac zaman Kabe'ye gider, ziyarete gelenlere slmiyet'i anlatrd. Yine byle bir zamanda Medine'nin Hazrec kabilesinden yedi kii gelmiti. On larla konutu; slm dinini anlatt ve Kur'an'dan yetler okudu. Bu Medinelilerin - ki daha nce bir peygamberin geleceini duymulard - gnlleri s lm'a snd; fakat kabileleri arasnda vukubulmu olan ayrl kaldrp, bir lik saladktan sonra, gelecek bu mevsimde tekrar grmek zere ayrld lar. Medine'de istedikleri durumu meydana getirdikten sonra Hz. Peygam ber'i Medine'ye davet ettiler. slm tarihinde Hicret olay dediimiz olay vuku buldu. Hicret olay srasndaki Medine'nin durumunu eitli eserlerden nakle delim; Fecr'l-slm'da yle deniliyor: Yahudiler, Arap yarmadasnda slmiyetten asrlarca nce yaylm ve yarmadada yahudi kolonileri ku rulmutu. Bu kolonilerin en tannm Yesrib'dedir. ehir sonradan Medi ne ad ile anlmtr. denilmektedir. Eserde devamla, Romallarn am' ele geirip yahudileri inemeleri ve ldrmelerinden sonra, yahudilerin kabile olarak (Beni Nadir, Kaynuka, Kurayza), burada yerletikleri 18 ifa de edilmektedir. Arnold ise; Yesrib (Medine) ehrinin hayli zamandanberi yahudilerin igali altnda bulunduundan, bunlarn mill felketlerden ve ihtimal ki mparator Adriyan'n hkmeti altnda maruz kaldklar zulm lerden dolay kendi memleketlerinden kap burada yerlemi olduklarn;(19) Ahbryyun da Hz. Musa zamannda gelmi olduklarn 20 Do. Dr. Yaar Kutluay ise, Arabistan, Yemen, Hicaz, Irak ve ran'da yaayan yahudi ce(*) Yakn akrabalarn uyar, m'ninlerden sana tbi' olanlara rahmet ve hima ye kanatlarn indir. ayet sana si olup kar dururlarsa, onlara: Ben sizin istediklerinizden tamamiyle uzam de. (u'ara sresi, yet: 214-216).

DNMELER VE DNMELK TARH

17

maatlerinin bu blgelere ne zaman yerlemi olduklarnn kesinlikle bilinmediini(21) sylemektedir. Yahudilerin kendi memleketlerini brakp bura ya yerlemeleri; Arz- Mev'ud'un istilsndan sonra olduu muhakkaktr. Ne zaman gelirlerse gelsinler, Hz. Muhammed (S.A.V.)'in Medine'ye terif et tii srada, burada youn bir yahudi kitlesinin bulunduu bir realitedir. M.. 586 ylnda Bbil hkmdar Buhtunnasar'n (Nebukadnazar), Ku ds' zapt ve Yuda Krallna son verdii, Tevrat' imha ettii, yahudileri 50 yl kadar Bbil'e srd ve M.. 538 ylnda Pers mparatoru Kurus'un Bbil'e hkim oluuyla yahudilerden arzu eden bir ksmnn Kuds'e dn d...22 ve Romallarn (M.S. 70de) Kuds' istilsndan sonra buralara yerlemeleri muhtemeldir. Yesrib (Medine) ehrinde, putperest olan E v s ve H a z r e c kabile leri ile yahudiler vard. Bunlar birbirleriyle iyi geinemiyorlard. Yahudiler bunlara: Yaknda bir peygamber gelecek; biz ona tbi olacaz ve onunla birlikte sizi d ve r e m gibi yok edeceiz derlerdi. Yukarda da bahsettiimiz gibi Hazrec'den yedi kii, Hz. Muhammed'le konutuktan sonra kendi aralarnda yle konuuyorlar: phe yok, yahudilerin zuhur edeceini syledikleri peygamber budur, haydi kendisine ilk katlan biz olalm deyip slm'a girdiler. Bu, slm'n dnm noktas ol mutur. 2 3 Bylece Peygamber'i Medine'ye davet ederler. Yahudilikte, Tevrat'n Hz. Musa'ya indirilmesiyle din tamamlanmamakta o, yerine Yeu'u (Yohou'a) brakmakta, nebiler birbirini takip et mektedir, Tevrat'n nzuln takibeden yzyllar iinde gelen nebiler silsi lesi Malaki ile sadece Ahd-i Atik'de sona ermekte, fakat istikblde zuhur edecek ve M E S H'in haberciliini yapacak olan Eliyahu'ya intizar midi sebebiyle Nbvvet messesesi almaya hazr bir kap olarak durmakta dr. Yine Peygamberlik hususundaki dnceleri de; Peygamber, yeryzn de Allah'n hkmranlnn temsilcisidir, birbirine bal uzun bir peygam berler silsilesi vardr; bu, Musa'da bitmemitir; dnyann sonuna kadar onun yerini alacak bir nebi bulunacaktr. (24) Halbuki, slm'da Peygamber (25) lik Hz. dem'le balar, Hz. Muhammed'le son bulur. Fakat o, (Hz. Mu hammed) Allah'n Resul ve Peygamberlerin sonuncusudur. Allah'n emirle ri de Hz. Muhammed (S.A.V.)'e bildirilen, hi bir deiiklie uramadan, onun lmne kadar devam eden ve ondan sonra da deimeden gnmze kadar gelen, bundan sonra da deimesi mmkn olmayan Kur'an- Kerm'le son bulmutur. Hz. Muhammed (S.A.V.), Medine (Yesrib)'ye vard zaman, ehir ok sayda bir yahudi topluluunu ihtiva ediyordu. Bundan dolay Medine halk bir kurtarcnn gelecei hakknda bir fikre sahip bulunuyordu. Hz. Muham med'in, Allah'n Resul diye kabul olunmak talebini anlamaya, Mekke m riklerinden daha ziyade elverili idi. Putperestler iin byle bir fikir tama (26) miyle mehul idi. nk, btn cihan putperestliin zulmet ve cehaleti

18

DNMELER VE DNMELK TARH

iinde yuvarlanp giderken, Hz. brahim'in Allah nazariyesini teyid eden Hz. Musa (A..)'n eriat Allah'n BR'liini bir daha ortaya atm ve hirzaman Peygamberi'nin geleceini tebir etmiti. Bunun iin ehl-i kitap Hz. Muhammed'e iman edip; onun Hak Peygamber olduunu desteklemesi l zmd. imdi Ehl-i Kitap olanlarn slmiyet nuru karsndaki durumlarn grelim. Hz. Muhammed, Mekke'den Medine'ye hicret buyurduu srada Medine yahudileri, F a t y n isminde gayet ahlksz bir reisin idaresinde vaziye te hkimdiler. Fatyn, hain ve zalimdi. Bu adam, evlenecek her kzn mut laka kendi evinde bir gece geirmesini istemi., ve bunu kabul ettirmiti-. Yahudiler bu namus d harekete tahamml ediyorlard. Ayn hareket, Ensar'a da tahmil edilmek istenildiinden bunlar derhal isyan etmilerdi. Ensar'n reisi, bu durum karsnda isyan edip Fatyn'u ldrmeye muvaffak olmutur.(27) Bu ahlk d olay, btn yahudilerin kabul etmesi, - belki de mmkn deildir; ama kabul edenlerin varolduunu da yukardaki eserden reniyoruz. Yahudilerin istemeyerek de olsa, boyun emek zorunda kaldk lar bu olaydan, ancak Medineli Mslmanlar sayesinde kurtulduklar ve Mslmanlarn putperestlere olduu kadar ehl-i kitaptan olanlara da hida yet yolunu gsterdikleri malmdur. Hz. Muhammed, Medine'ye hicret ettikten sonra, yahudilerin reislerini yanna celbetmi, onlarla bir dostluk ve ittifak muahedesi akdeylemi, fa kat yahudiler eitli bahanelerle bu muahedeyi bozup slamlarn aleyhine dnmlerdir. Btn ticaret merkezlerini elde edip, Mslmanlara fahi fa izlerle bor para vererek onlar mkl duruma sokmu ve rehin olarak Mslman ocuklarn istemilerdir. Medine'nin en kymetli topraklarn el lerine geirmek suretiyle servet sahibi olan yahudiler zina ve kumara son 28 derece dknlk gstermilerdir. Bununla ilgili olarak Talmut'dan bir maddeyi burada zikretmekte fayda gryorum. Madde yledir: Eer ya hudi olmayan bir insan zarurete derse, ona vereceiniz paraya o kadar byk faiz koyunuz ki; o adam altndan kalkamasm, btn maln satmaya mecbur olsun. Yahudinin bu gibi eylerden istifade etmesini, kendisinden (29) bakasn ezmesini bilmesi arttr . Demek ki, Talmut'un emrini yerine getirmeye alarak mslmanlar ezme siyasetini gtmlerdir. Yahudilerin servet sahibi olmak arzularna ve bu servetlerini bask un suru olarak kullandklarna - bugn olduu gibi - o gn de ahit olmaktayz. Halbuki Hz. Muhammed, yahudileri ehl-i kitap olarak kabul ediyor ve onlar kendi taraflarna almaya alyordu. Ziya akir bu hususta yle diyor: slmiyet'in zuhur etmesi, evvel yahudilerin zerinde hibir sarsnt hu sule getirmemiti. nk Mslmanlk sadece putperestlikle mcadeleye girimi, yahudilere ve hristiyanlara (ehl-i kitap) nazar ile bakt iin, on lara ok geni bir msamaha gstermiti. 30 El-Ankebt, 46: (Yahudi ve hristiyanlardan) dmanlkta ileri gidenler mstesna olmak zere yahudi

DNMELER VE DNMELK TARH

19

ve hristiyanlarla en gzel ekilde mcadele edin (yumuak ve tatl sz sy leyerek hakla anlatn. Dmanlkta ileri gidenlerle ise, savan). Bir de de yin ki: Biz hem bize indirilene (Kur'n'a), hem de size indirilene (Tevrat ve ncil'e) iman ettik. Bizim lhmz ve sizin lhnz BR'dir. Biz, yalnz O'na itaat ederiz.(31) Duyurulmaktadr. mer Nasuhi Bilmen, bu yetin tef sirini yle yapyor: Bu mbarek yetler, ehl-i slmn ehl-i kitab ne vehi le din-i slm'a davet ve onlar ile mbahase edeceklerini bildiriyor ve o Peygamber-i Zin'a verilen Kur'n- Mbn'e ehl-i kitabn ve bir ksm mrik lerin imn ettiklerini, onu ancak kfirlerin inkr eylediklerini haber veri yor... (ve ehl-i kitap ile) de yani; yahudiler ve Nasra tifeleriyle de onlar ird iin (en ziyade gzel suretten bakalaryla mcadele etmeyin) gazaba, hiddete malup olmakszn keml-i rfk ile, hayrhahne bir surette mbahaseye, onlar ikaza aln.(32) Allah (C.C.)'n, Peygamberine hitaben: te bundan dolay sen davet et ve emr olunduun gibi istikamette bulun, ve onlarn hevlarna tbi olma ve de ki: Allah'n kitaptan indirmi olduuna iman ettim ve aranzda adalet yapmakla memur oldum. Allah bizim de Rabbimizdir, sizin de Rabbinizdir. Bizim amellerimiz bizedir, sizin amelleriniz de size aittir. Bizim aramzla si zin aranzda husumet yoktur. (Bu hccete ihtiya kalmamtr, hak zahir ol mutur. Size kar bizde nefsan bir husumet yoktur ki, ondan dolay sizi tak bih ve tehir etmi olalm. Biz mahza Allahmzn emrine riayet, insaniyete hizmet iindir ki, sizi din-i slm'a davet ediyoruz, aramzda bir din karde liinin tecellisini temine alyoruz.)(33) Grlyor ki, ilk zamanlar ehl-i kitaba kar bir kardelik hissi ve on larla iyi mnasebet kurmak tavsiye ediliyor. Uz. Muhammed (S.A.V.) de bu yolu seerek onlarla andlama yapyor. slm'n ilk yllarnda bu durumu tevik eden yet ve hads hayli oktur. Hz. Muhammed (S.A.' halkn ahenk ve huzur iinde yaamasn ve itima birlik vcude getirmelerini istemi ve bu maksatla bir takm andlamalar da yaptrmt. Muhacirlerle Ensr arasnda imzalanan andlama iine yahudiler de dahil edilmitir. Bu andlamada yle denilmektedir: Bize tbi olan yahudilere gelince: Onlara da yardm edilir. Onlar da msavi muameleye tbi olup zulme uramazlar. On lara kar gelinmez. Mslmanlarn sulhu birdir. Yahudiler, beraber mu harip olduka, m'minlerle mttefik muamelesi grrler. Ben yahudileri m'minlerle beraber olan bir mmettir. Yahudilerin dini kendilerine, m'minlerin dini kendilerine aittir. Yahudilerin kleleri de kendileri gibidir. Muhammed'in msaadesi olmadan kimse karlamaz, intikam yasaktr. Ya hudilerin nafakalar kendilerine, Mslmanlarn nafakalar da kendilerine aittir .(34) Bu durum karsnda yahudilerin durumuna bir gz atalm; nce, yuka rdaki hususla ilgili Prof. Dr. smail Cerraholu'nun grne deinelim: ....Biliyoruz ki Kur'n- Kerm, en ok yahudilerden ve onlarn inatln-

20

DNMELER VE DNMELK TARH

dan bahsederek Mslmanlara ibret dersi vermektedir. Yine onlar slmi yet'in zuhurunda bu dini datmak iin ok gayret sarfetmilerdir. Hz. Pey gamber'in salnda, onlardan Mslman olanlarn adedi bir ka tane idi. Bir haberde; Bana yahudilerden 10 kii iman etseydi, btn yahudiler de iman ederlerdi (Sahihu'l-Buhar, V, 89) buyurmaktadr. Hz. Peygamber'in vefatndan sonra birok yahudi Mslman olmu...(35) Kur'an- Kerim'in ak hkmlerine ve Peygamber'in msamahasna ramen, yahudilerden Mslman olanlarn says - salnda - saylabilecek bir ldedir. Hz. Mu hammed (S.A.V.)'in vefatndan sonra, Mslman olanlarn says artm g rnmektedir. Yahudilerden, Mslman olanlarn says arttka nifak da artmtr. Bu nifak, daha ziyade, Peygamber'in lmnden sonra; slm kaynaklarda olmutur (tefsir vb. gibi). Prof. Dr. smail Cerraholu bu ko nuda yle diyor: Bu gibi menklat, zamanla oalm, gafil olan mfessirler kitaplarn, eitli merviyatla doldurmulard. Bu rivayetlerin slami yete girii bidayetteki Mslmanlarn kltrlerinin zayflnda aranaca gibi, slmiyet'e dier dinlerden gelenlerin ahs durumlarnda da aramak lzmdr. Onlardan bir ksm menfaat dolaysiyle Mslman olmu, hatt bu dini dman olarak grm, onu zayflatmak iin, ona zararl olabilecek eyleri de sokmutur. Onlardan dier bir ksm, hakikaten samimi Mslman olmular, psikolojik bir hl olarak, bir mr yaadklar dinin, zihinlerine yerletirdii alkanlktan kurtulamam, ellerinde olmayarak eski dinlerin de grdkleri cazip eyleri yeni dinde de grmek istemilerdir.(36) Prof. A. nan bu hususta yle diyor: Her yerde ve her zaman insan topluluklar bir birinin aa yukar ayn olduu iin eski kavimlerde olduu gibi Mslman kavimlerde de birok hurafeler slm dininin emirleri imi gibi yerlemitir. Muhtelif dinlere mensup olan kavimler Mslman olduktan sonra bu hura feler oalmaya balamtr. nk her kavim slm cemaatine eski dinle rinden bireyler getirmilerdir. Bu, putperestlik devrinin kalntlar olan hu rafeler, dinler tarihi aratrmalarndan anlaldna gre, ilh gerek din (slm) iin her devirde bulac bir ' i t i m a h a s t a l k ' olmutur. Ve gerek din bilginlerinin her devirde bunlarla mcadele ettiini, fakat ba z mfessirlerin srailiyt (Tevrat, Talmud ve benzeri kitaplarndan) ile sam kavimlerin folklor malzemelerinden faydalanarak yaptklar tefsirlere bilmeyerek bir takm hurafeler ve hikyelerin Kur'an- Kerim'in esas ta limatna aykr olarak girmesine sebep olduunu; bu hususta Hrt'la Mrt hakkndaki hurafelerin slmiyet'in melekler hakkndaki talimatna ay kr olduunu(37) kaydediyor. Zaten samim olarak kendi dininden dnp s lmiyet'i kabul edenlere diyecek bireyimiz yoktur. slm inancna gre, eer bilmeyerek hata ilemi iseler Allah affeder; nk Peygamberimiz Amel ler ancak niyetlere gredir(38) buyuruyor. Fakat, asl mesele; inanr gr np de, inanmayanlar. Bunlarn gayesi elbette slmiyet'i ykmak olacaktr. Bir kaleyi ierden fethetmek, dardan fethetmekten daha kolaydr. Buna

DNMELER VE DNMELK TARH

21

da, daha ok, ehl-i kitaptan olanlarda ahit oluyoruz. nk; putperestlerin inanlar bir kaynaa mebni olmad iin, eski inanlarn yaatmalar mmkn deildir. Ama, ehli kitap (Yahudi ve Hristiyanlar) iin bunu de mek mmkndr. Hele bunlar, yahudiler gibi kendilerini, kutsal kitaplarnn retilerinden; necip bir rk olduklarna ve Hz. Musa'nn peygamberliinin devam ettiine inandran bir millet olursa daha da inandrc olur. Bu tip inanlarn bugne kadar yaattklarn da grmek mmkndr. Mslman gibi grnp, eski dinlerinde sebat etmi yahudilerin yanmda hristiyanlar da zikredebiliriz. Konumuz yahudiler olduu iin, onlara, burada yer ver meyi lzumsuz gryoruz. Tevrat'n eitli kiiler tarafndan kaleme alnp ve Musa'dan 900 yl sonra, ancak bu ekli alabildii; bu kadar uzun bir mddet iersinde, eitli etkiler arasnda Musa'ya ne derece sadk kalnacan tahmin etmek g olmasa gerektir. Byle olunca da, elikilerin, birbirini tutmaz tekrarlarn olmas tabi grlebilir.(39) Hz. Muhammed, Bedr gazvesinden muzaffer dnnce, din-i slm pek ziyade kuvvet buldu. Bunun zerine, (Medine'deki Yahudiler) Tevrat'ta mezkr olan Nebiyyi hir'z-Zaman budur demeye balad ve henz imn etmeyenlerden bazlar imn eyledi, bazlar da zahiren slm'a geldi. te bu cihetle ehl-i slm iinde bir hayli mnafklar peyda oldu.(40) diye zikre dilmektedir. Bedr gazvesinden sonra, yahudilerle yaplan anlamann aka binde, yahudilerden olan K'b b. Eref, Mekke'ye gidip Kurey'i ehl-i slm aleyhine tahrik etmitir. (41) Bu tahrik ve tevikler Uhud gazvesinden sonra daha da artmtr. Uhud gazvesinden sonra, yahudiler, fikir ve tavrlarn deitirmilerdi. Hz. Muhammed, Mslmanlarla andlama yapan yahudilerin andlamaya olan sadakatlarn renmek iin, Kuba yaknndaki Ben Nadir yahudilerine; aralarnda Hz. Ebu Bekr, mer, Ali gibi ashbdan on zatla gitti. Bun lar, slm aleyhinde bulunmamak zere Hz. Muhammed'le anlamlar ve Ktb- Semaviyye'de va'dolunan hir zaman nebisinin bu olduunu syle meye balamlard. Fakat bir taraftan da Mekke ve Medine mnafklar ile muharebe ediyorlard. Peygamber, bunlara, gidi gayesini ve teklifini ak laynca ilkin iyi karladlarsa da sonradan aralarnda bir dedikodu balad. Birka kii bir araya toplanp aralarnda bireyler konumaya bala dlar. Bu, Peygamber'i ldrmek iin bir hazrlk oluyordu. Suikasd, Hz. Muhammed'in oturduu damn bana kp byke bir ta atmak ek linde idi. Bu ii yerine getirmeyi de Amr b. Cih zerine almt. Amr b. Cih dama ta atmak iin km; fakat bundan haberdar olan Hz. Mu hammed, derhal oradan kalkm ve Medine'ye dnmtr. Medine'ye d nnce Muhammed b. Mesleme'yi Ben Nadr'e eli gnderdi. Andlamay bozduklarndan ve Peygamber'e kar suikasd hazrladklarndan dolay on

22

DNMELER

VE DNMELK TARH

gn zarfnda memleketlerinden kp baka bir yere gitmeleri emrolunuyordu. 4 2 detleri vehile; sktklar vakit inanm grnmeyi, rahata kavutuk lar zaman dmanlklar ve kendi inanlar dorultusunda yaamay al kanlk haline getirmilerdi. Ayn eyi Hz. Musa'ya da yaptklarn Kur'an' dan okuyalm: (Ey srailoullar, hem hatrlayn ki), bir vakit sizi ve ata larnz Fir'avn avanesinden kurtarmtk, sizi az'bn ktsne srp oul larnz boazlayanlar, kzlarnz hayatta (diri) tutmak istiyorlard ve bun da, sizin iin, Rabbnz tarafndan byk bir imtihan vard. Yine hatrlayn ki, bir vakit sizden tr denizi yardk da hepinizi kurtardk, Fir'avn avanesini ise, sizler bakp dururken, suda boduk. Bir vakit de Musa'ya, Tr'da va'hy iin krk gece vde vermitik. O, Tr'a gittikten sonra, siz, buzay tanr edindiniz ve bu halinizle zalimlerden oldunuz43 buyrulmaktadr. Bir baka yette: taat iin salam sz verdikten sonra, arkasndan dneklik ettiniz. denmektedir. (El-Bakara - 64) srailoullarnn, Tevrat'n hkmnce amel etmelerine sz verdikten son ra bu szlerinden dnm olduunu ifade ediyor, unu diyebiliriz ki; yahudilerin sz daima zahiren olmu, btnen bir ey vuku' bulmamtr. onun iin, onlarn szne gvenilmeyeceini mahede etmi oluyoruz. Fakat bu nu sylerken, Mslman olmu bir ksm zevat, bundan istisna ediyoruz. Mesel; Hz. Muhammed Medine'ye vasl olup, Hz. Halid Ensr'nin hane sine misafir olduunda, bunlardan Abdullah b. Selm'n durumunu Ksas- Enbiy'dan nakledelim: O gn Medine ahalisi, Hz. Halid'in hanesine gelip Resl-i Ekrem'i ziyaret ettikleri srada Ulema- Yahud'dan (Abdullah b. Selm) dahi geldi ve dikkatle Hz. Peygamber'in yzne bakt 'bu yz yalan 44 c yz deildir' deyip hemen slm ile merref oluverdi. Yine Medine'de, ehl-i ilim ve fazilet ve hem de servet sahibi Muhayrik isminde bir yahudi var idi, Hz. Muhammed'in ktb-i semviyede mezkr olan Nebiy-yi hir'z-Zaman olduuna inanm; fakat birdenbire dindala rndan ayrlp da slmln izhar edememiti. Gazve-i Uhud'da slmi iz harn, Ahmet Cevdet Paa yle anlatyor: Gazve-i Uhud gn, dier resa-y Yahud'un yanna gidip 'Ktb-i Semaviyeye nazaran bugn Uhud'da cenk ve cihad eden Zt- erifin Nebiy-yi hir'z-Zaman olduundan phe yoktur. Ona yardm etmek zerimize farzdr' dedikte onlar da 'bugn yevm-i sebttir. Bir ie yapamayz. Muharebeye nasl gidelim' demilerdir. Muhayrik 'Onun eri'ati yevm-i sebt resmini nesh etti. Kalknz gidelim, o Nebiy-yi Zn'a yardm edelim' demi ise de dinlememiler. O dahi artk dayanamyarak iln- slm ederek Huzr- Nebev'ye geldi: Ya Reslallah! Eer ben ehid olursam cmle emvalimi umur-i cihada sarfet diye va siyet etti. Bdeh kendisini ortaya att ve merdne cenk ederek ehid olup dr- Cennet'e gitti. te onun hakknda Resl-i Ekrem Mukayrik, millet-i Yahud'un en hayrlsdr.45 dedi.

DNMELER VE DNMELK TARH

23

Bu arada yahudi olup, din-i slm'a girip, Hz. Muhammed'in zevcesi ol ma mertebesine ykselen ve samim Mslman olan S a f i y e'yi de zikre delim. Bu hususta ileride geni malmat verilecektir. Daha nce de sylediimiz gibi, Hz. Muhammed'in salnda Mslman olan yahudilerin says -be kadard. Bu ilk Mslman olanlar, samim olarak kabul edebiliriz. Daha sonra Mslman olanlara, tereddtle bakmak mecburiyetindeyiz. Yahudilerin byk din limlerinden olan Abdullah b. Selm, Hazret-i Peygamber'le temas edince onun Tevrat'ta zikri geen son Peygamber ol duunu anlam ve Mslman olmutu. Abdullah b. Selm' kendilerinin limlerinden, mridlerinden sayan yahudiler, onun slmiyeti kabul etme sinden sonra aleyhinde sylenmedik sz brakmadlar. Biraz evvel medh ve senasnda bulunduklar bu adamn hakknda birok eyler uydurup yahudi mahallelerine yaydlar. Bu hdise de, yahudilerin slm aleyhtarln k rkledi. Mekke'de mriklerle uraan Hz. Muhammed Medine'de de yahudilerle uramak zorunda kald. Bunlar ehl-i kitab olduklarndan karlarna peygamberler tarihine ait sorular karyorlard. Bu mcadelede hle kul lanmaktan ekinmiyorlard. Tevrat'ta olan eyleri bile ayaklar altna alyor ve Peygamber'e sorulmayacak eyler soruyorlard. Ortal kartrmak iin hile ve yalan yolunu tercih ediyorlard.(46) Bedr gazvesindeki baary takiben, Uhud gazvesinde ganimet sevdasna dp, harbin sonuna kadar bulunduklar yerlerden ayrlmamas gereken Mslmanlar, yerlerini terkedince; sava slamlarn ehid vermelerine se bep olmutu. Uhud'da ehid olanlar defnedildikten sonra, Resl-i Ekrem, Medine'ye geldi. Ahmed Cevdet Paa o n yle anlatyor: hednn evld ve iyl ve akrabalar aladka gruh- mnafikn, memnun olurdu. s(47) lmn bu malubiyeti zerine Yehd taifesi dahi mard. Bu ve benzeri olaylar Hz. Muhammed'in bunlara kar kesin tavr almasna sebep oldu. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Yahudiler, bunlarla yetinmeyerek her trl ikilik, dmanlk tohumlar ekmee, ortal kartrmaa, trl olaylar karmaa almaktaydlar. Yahudiler, aslnda slm dinine kar byk bir dmanlk besliyorlard. Kur'n- Kerm, yahudiler hakknda ok dikkate deer yetlerle bu durumu belirtmitir. Yahudiler; hem Hz. sa'y, hem de Hz. Muhammed'i zaten peygamber tanmyorlar ve slm dininin kendi kitaplarndan alndn ileri sryor lard. Hatt ii silhl bir direnie bile gtrdler. 628 ylnn Mays aynda yahudi kalesi olan H a y b e r, Mslmanlar tarafndan zaptedildi. Buras Hz. Muhammed zamannda yahudiliin merkezi idi. Medine'den sular dolaysiyle karlm yahudiler de Hayber ehrine yerlemilerdi. Yahudilerin, slamlarn dmanlaryla anlamalar yapmalar, onlara yardm etmeleri, balangta iyi olan ilikileri bozmutu. H e n d e k savanda Ben Kurayza yahudilerinin slm dmanlaryla anlamalar gibi.(48) diyor. Peygam-

24

DNMELER VE DNMELK TARH

berimize suikast tertib etmeye teebbs eden Ben Nadr yahudilerine on gn mhlet verilmiti. Ancak, yahudiler kp gitmeye hazrlanrken, mna fklarn reisi Abdullah bni Ubeyy bni Sell, onlara Yerinizde sebat edi niz. Biz size yardm ederiz, Yahud-i Ben Kurayza ile muhid ve mttefikiniz olan Kabile-i Katafn dahi imdad ederler diye gizlice haber gndermi ol duundan Ben Nadir, evvelki kp gitme niyetlerinden vazgeip, kmaya caklarn bildirdiler ve elinden geleni geri koymamas iin, Hz. Muhammed'e haber gnderdiler.(49) Mnafklarn bu halini beyan etmek zere aada meallerini verecei miz yetlerin nazil olduu ifade edilmektedir.(50) yetler bu hdiseyi yle anlatmaktadr: u mnafklk yapan kimseleri grmyor musun? Ehl-i ki taptan kfreden kardelerine yle diyorlar: Andolsun, eer siz yurdlarnzdan karlrsanz, biz de sizinle beraber karz. Sizin hakknzda ebed ola rak kimseye itaat etmeyiz ve size kar harb yaplrsa muhakkak size yar dm ederiz. Halbuki Allah, onlarn yalanc olduklarna ahadet ediyor... (ElHar sresi, yet: 11-13) Mnafklarn hali Kur'an- Kerim'de ok yerde zikredilmektedir. Hatt. Cenab- Hak, Hucurat sresi, yet 14'de bunlara yle buyuruyor: (Gani met hevesi ile grnte slm' kabul eden baz) Bedeviler; [Biz, gerek ten iman ettik.] dediler. (Ey Resulm, onlara) de ki: [Siz kalplerinizle iman etmediniz. Ancak biz (kl korkusundan ve slm nimetinden faydalanmak iin) Mslman gzktk deyin.] Henz iman kalplerine girmemitir. man larnda sadk olanlar da yle aklyor: M'minler ancak o kimselerdir ki, Allah'a ve Peygamberine iman etmilerdir; sonra (imanlarnda) pheye dmemilerdir ve Allah yolunda mallaryle, canlaryle savamlardr. 51 te byle kimseler, imanlarnda sadk olanlardr. Bu yet-i kermelerin nda, zahiren Mslman olanlarla gerekten iman edenleri ayracaz. Konumuzun mihveri budur. lmz de bu ola caktr. imdi de, yahudilerin Mslmanlara kar silhl direnileri ve yaptk lar hilelere deinelim. eitli sular dolaysiyle mekn tuttuklar Medine' den kovulan yahudilerin bakiresinin ou Hayber'de toplanmlard. Hayber, Medine'nin am cihetinde ve Medine'ye drt konaklk bir yerde kaaim byk bir ehirdi. Arab'n en byk ticareti am ile olduundan, am yolu zerinde yahudilerin yle toplanp kuvvet peyda etmeleri ehl-i slm iin zararl idi. O gne kadar, Mekke mrikleri ile uratklarndan, am tara fn dnmeye vakitleri msait deildi. Mekkelilerle Hudeybiye'de anla maya varlnca, am cihetini dnmeye frsat elverdi. 628 ylnn Mays aynda, yahudi kalesi olan Hayber, Mslmanlar ta rafndan zaptedildi. Buras. Hz. Muhammed zamannda yahudilerin merke zi idi. (52) Hz. Muhammed, Medine'den 200 atl, 1500 veya 1600 piyade ile karak Hayber'e 'geldi. nce bar ve anlama teklifinde bulunduysa da red-

DNMELER VE DNMELK TARH

25

dedildi. Yahudilerin kumandan M e r h a ' b ile Hz. A l i arptlar. Hz. Ali ve birlikleri galip geldi. Savata yahudilerden 93 kii lm, Mslmanlar dan 15 kii ehid olmutu. 55 Hz, Muhammed'in Hayber'de kald gnler de O'na bir suikast dzenlenmiti. Yahudilerin ileri gelenlerinden olan, ya knlar savata len, Zeynep adndaki yahudi kadn, Peygamber'i arkada laryla birlikte yemee davet ederek O'nu kzartlm koyun etine zehir kat mak suretiyle ldrmek istedi. Ancak Hz. Muhammed bunu anlad.(56) Peygamberin zehirlenmesiyle ilgili olarak Enes b. Mlik'in rivayet et tii hads yledir: Hayber'de bir yahudi, Nebi (S.A.V.)'e zehirleyerek k zartlm bir koyun takdim etmiti. Resl'i Ekrem, bundan yemi, (kendi siyle beraber Bir bn-i Ber da yemiti. Sonra Resl-i Ekrem, AshabaBu et zehirlidir, yemeyiniz, demiti.) Bu hiyaneti yapan yahudi kars getirildi. (Kadn crmn itiraf etti.) Bunun zerine Ashb tarafndan: Bu kadn ldrelim mi Y Reslallah? diye soruldu. Peygamber de: Hayr, ldrmeyiniz! buyurdu. (Resl-i Ekrem nefsi iin ahz-i in tikam i'tiydnda deildi.) Fakat bilhare Bir, mesmumen vefat etmekle bu yzden kadn ksas edildi. Enes bn-i Mlik: Bu bir lokma zehirli etin te'sirini zaman zaman Resl-i Ekrem'in kk dili zerinde hissederdim. di yor. (54) Bir baka rivayette de Ebu Hureyre (R.A.)'den, yle dedii rivayet olunmutur: Hayber fetholunduu zaman Neb Salla'llahu Aleyhi ve Sellem'e (Haris kz Zeynep tarafndan) ii zehirli (kzartlm) bir koyun hediye edilmiti. (Bunun zehirli olduunu vahy ile bilen) Neb (S.A.V.), (ashaba): Hayber'de ne kadar yahudi varsa onlar bana toplaynz! buyurdu. Ashab da toplayp getirdiler. Reslullah bunlara hitab ederek: (Burada eitli so rular sorarak yalanlarn karp, onlar doru sylemeye tevik ettii be lirtildikten sonra; koyunla ilgili soruyu soruyor): u koyun (kzartmas)na zehir koydunuz mu? diye sordu. Yahu diler: Evet, koyduk! dediler. Reslullah: Bu cinayete sizi ne sevketti? demiti. Yahudiler de: Biz yle dndk; Eer sen yalanc (Peygamber) isen (koyunu yer lrsn), biz de msterih oluruz. Eer hakik bir Peygamber isen sana bir zarar erimez! diye cevap verdiler.(55) Grlyor ki. yahudiler bununla (beraber) kanc olarak Peygamberi mizi halletmek iine teebbs ediyorlar. Burada, zehirleme iini sadece Zeyneb adnda bir kadnn tertib etmesi dnlemez. Bunu btn Hayber yahudileri plnlam olabilirler. Nasl, Hz. sa'nn ehadetine sebep oldular sa, Hz. Muhammed'in de vefatna sebep olmaya altlar. nk, Kutsal Kitaplar ve retilenlerinde Peygamberler, rkan yahudi olan cemaatler den kabilir grne yer verilir. Bunun iin de, Hz. Musa'dan sonra ge len Paygamberleri kabul etmezler. lk frsatta, kan Hakk Peygamberleri

25

DNMELER VE DNMELK TARH

ortadan kaldrmaya alrlar. Fakat, yahudi kabilesi arasnda kacak olan (!) bir M e s i h ' i beklerlerken herhangi bir endieleri yoktur. Sahih-i Buhar'de, Hz. Aie'den rivayet edilen bir hadste, yine bu yahudilerin Hz. Muhammed'e sihir yaptklarn da reniyoruz. Bu sihrin tesirine ait eit li grler yer almtr. ster tesir etsin ister etmesin aslolan; byle dice bir eye teebbs edilmesidir. Bu da, yahudilerin intikam hissi ile dolu ol duunu gsterir. Fakat Mslmanlar, onlardan grdkleri bu kadar hyane te ramen, intikam almak yle dursun, onlara daima efkat duymulardr. Hz. Muhammed, Hayber'de yenik den yahudilerin canlarn bala d, onlar vergiye balad ve onlara iyi davrand. Hayber arazisi, Beyt'lMl iin fetholundu, zapt edildi. Harb ganimetleri taksim olunurken, Huvey b. Ahtab'n kz Safiye, Hz. Muhammed tarafndan, Dihyet'l-Kelb'ye verilmi, onun Kelb'ye verilmesine eitli itirazlar olmu, Hz. Muhammed de onu kendisi almt. Sahabe, Hz. Muhammed'in, onu, criye olarak m, yoksa zevce olarak m alkoyacan merak ediyorlard. Resl-i Ekrem, Safiye'yi hicab ve perde arkasna alnca mmht- m'ninn srasna gee cei anlald. Bilhare de, onu tezevvc buyurdular. 56 Bu tezevvc ile il gili Sahih-i Buhar'de bir rivayet var: Hayber'den alt mil uzak bir yere varnca zifaf iin konak etmek arzu buyurulduysa da Safiyye ib etti... Hayber'den bir berd, yani on iki mil mesafede olan S a h b y a varnca zifaf vki oldu. Evvelki imtinn sebebi sul buyurulmas zerine: Oras Yahudilere pek yakn idi. Belki zt- li-i Nebevilerine mekr ve zararlar dokunur diye korkmutum. cevabn vermi ve bu sz ziyde-i muhabbete bis (sebep) olmutur. Yine bir rivayette, Safiyye'nin yznde bir dayak izi grlp sebebi sorulunca: Bir gece r'yamda sanki ay gkten inip koy numa girmi grd idim. Zevcim Kinne'ye hikye ettim. Sen u zerimize gelen Arap Melikinin -ki Muhammed'i kastediyordu- zevcesi olmaa gz dikmisin, diyerek yzme bir tokat ak etti ve izi kald demi. Kocas Kinne de, harbde lenler arasndadr. 57 Safiyye binti Huvey, yahudi olduu iin; ashb ve Peygamberin hanm lar arasnda tereddt husule getirmitir. Fakat gerek kendi tutumu ve ge rekse Peygamberimizin gveni bu tereddt gidermi, dier yahudilere ben zemedii ve slmiyet'i samim olarak kabul ettiini isbat etmitir. Hayat boyunca Safiyye, Hazreti Muhammed'e ok bal ve O'na say gl, yakn davranmtr. Hz. Muhammedin lm deini evreleyen dier eleri arasnda, Safiyye: Keke, senin uradn hastala ben urasaydm, senin yerine yatan ben olsaydm, dedi. Dier zevceleri birbirine bakp gz krptlar. Hz. Peygamber onlarn bu yaptklarnn farkna vard ve:' Safiyye bu sznde sdktr, diyerek onun sadkatini ve samim ol duunu bildirdi.(58) Hz. Safiyye'den gelen Hz. Peygamber hakknda mhim hadsler vardr; kendisi Hicr 50. ylda vefat etmitir. (59) eitli rivayetler den Hz. Safiyye'nin salam bir m'min olduunda phe edilmemektedir.

BRNC

BLM

A HZ. MUHAMMED'DEN SONRA MSLMANLIK LE YAHUDLK ARASINDAK LKLER Mslmanln tabi gelimesi ve yaylmas; Mslman olmayanlarn slmiyet'i seip benimsemesiyle, gerekleip yaylacaktr. Hz. Muhammed de nce, putperestleri Mslman etmee urap, ehl-i kitaptan olanlar bir kenara brakmt. Tabi, slmiyet'in, gnden gne nevnnem bulmas, bir ksm insanlar da Mslman olmaya mecbur etmiti. O zaman, slmi yet'i kabul edenlerle uramak gibi yetkileri yoktu Mslmanlarn. nk, herkesin gerekten ihtida ettiine inanyorlard. Peygamber zamannda bun larn ne derece Mslmanl kabul ettii meselesi zerinde durulmuyordu, zaten onlar da, mmkn olduu kadar, byle bir tevehhmden kamyorlar d. Zahiren hepsi Mslman grnyordu. man dereceleri, ancak, Cenab- Hakk tarafndan malmdu. Hatta, Biz gerekten iman ettik diyenlere kar Allah, Peygamberine hitaben, onlara de ki: Siz kalplerinizle iman etme diniz. Ancak Mslman gzktk deyin. Henz iman kalplerinize girmemi tir. (Hucurt: 14). Bu yetin mealinden, henz Mslman olanlarn gr nte Mslman olduklar, fakat imanlarnn tam salam olmad ortaya kyor ki; bunlarn ne olduu, Hz. Muhammed'in, Allah'n rahmetine kavu masndan sonra belli olacaktr. Bu durum, T. W. Arnold yle izah ediyor: Baz Arap kabilelerinin ne kadar sath bir surette Mslman olduklar, Peygamberin irtihalinin hemen akabinde byk lde vukua gelen 'dinden dnme'lerden anlalr. Bu gibi lerin siyas icaplardan dolay slm' kabul ettikleri ortaya kar. Bunlar, daha sonra byk bir mill hareket eklini alan cereyana kendilerini kapt ran takmdandrlar. lk ihtida edenlerin tuyan (taknlk) dolu evk ve he vesleri, sonradan slm'a gelen bu gibilerin hesapl ve ihtiyatl tutumlarn da bulunamaz. Bununla beraber bunlar iinde bile; din iin samim bir evk ile duygulu olduklar ve -evvelce benzerlerini grdmz vehile- ken-

28

DNMELER VE DNMELK TARH

di cemaatlerine din telkinatta bulunmak gayreti ile canlarn fedaya hazr bulunduklar halde Mslman saflarn sklatrmaya gelenler bulunmutur.(1) Bunlar arasnda gerekten slm' kabul edenler ve bu uurda sava anlarn -az da olsa- var olduu inkar edilemez. Zaten bizim de, bunlar iin syleyecek bir szmz yoktur. Mslmanln nuru dnyaya yayld zaman yahudi bsbtn sn m, fakat o, yolundan bir adm bile dnmemi ve gne gibi hakikatlere daima srtn evirmitir. Mslmanln saf l ve ulv varl nnde ona biat etmek lzmken en byk mcadelesini slm ve O'nun Peygamberi ile yapmtr. Hz. Muhammed'in zeks ve devaml mcadelesi nnde yahudi malup ve perian edilmi, fakat O, bundan asla mteneb'bih olmam, er ve mel'anetine (2) Hz. Muhammed zamannda da ve O'ndan sonra da devam etmitir. slmiyet'e kar takip ettii siyasetin merkezi, kaleyi iinden ykmak ol mutur. Yahudiler hakkmda Napolyon Bonapart unu sylemektedir: Yahudi ler, Musa zamanndanberi cibilliyetlerinin icab olarak daima ihtikr (vur gun) ve hile yolunda yrr. (3) Yahudilerin, vurgun vurmak iin, zahiren Mslman ve btnen eski inanlarn yaattklar, bu vesile ile slm'dan c alma yolunu tuttuklarnda da kaynaklar ittifak halindedirler. Yahudilerin ilim sahiplerinden olup, Hz. Ebu Bekr devrinde Mslman olan, Hz. mer devrinde de Mslman olduuna dair rivayetler de bulunan ve Hz. Osman devrinde len Ka'bu'l-Ahbr (. 32/652-3); Ebu shak diye knyelenen bu zt, Yemen yahudilerindendir. Mslman olduktan sonra Me dine'ye gelmi, sonra am ve Hms'ta ikamet etmitir. Mslmanlar ara snda ilmine hrmeten h i b r (yahudi limi) denmitir. K'bu'l-Ahbr'n, slmiyet'te ilk Siyonist olarak gsterilmek istendii; Hz. mer'in, onun peygamberden herhangi bir ey rivayet etmesine mani olmas, yalan riva yetler etmesinden dolay onu dvmesi ve daima murakabe altnda bulundur mas sebebiyle Ka'b'n Hz. mer'in katlinde byk rol oynad ileri sr lyor. Prof. Cerraholu, K'b iin yle diyor: Buna ramen K'b'n Ms lman olduktan sonra da yahudiliini devam ettirdiine dair rnekler var dr.(4) Prof. Dr. Hikmet Tanyu da, Hz. mer 638'de Kuds'e girdii zaman be (5) raberinde slml benimseyen K'b el-Ahbr'n da olduunu belirtmek tedir. slml kabul etmi olmasnda her hangi bir tereddt yok. Ancak, Mslman olduktan sonra eski an'nesini yaatt ve bunlar Mslmanla ra alamaa alt; Hz. Muhammed'den yalan hadsler rivayet ettii sy lenmektedir. Her ne olursa olsun bu tip insanlara inanlmamas, bunlarda aka a hit olunan, eski inanlarnda sebat gstermi olmalarna balanabilir.

DNMELER VE DNMELK TARH

29

Mslmanlar, yahudilerden grdkleri ktlk ve ikiyzlle (riyakr la) ramen, onlardan intikam alma dnmek yle dursun ,onlar hi maye etmilerdir. Cevat Rifat Atilhan bu hususta yle yazyor: Halife mer el-Faruk 640 tarihinde skenderiye'yi fethettii vakit, orada hi de iyi bir durumda olmayan 45.000 (krkbe bin) yahudiyi himayelerine almlar ve onlar fena akibetlerinden korumulardr. O zamana kadar gayet kt muamele gren srailoullar ancak Mslman bayra altnda hrriyet ve adalet mefhumlarn tanmlard.(6) Yahudi olan Avram Galanti de, ayn hususu te'kid eder mahiyette yle diyor: Yahudiler, slm memleketlerinde himaye grmlerdir. Mildn 640 senesinde skenderiye'yi fethetmi olan 'Halife meru'l-Faruk 'bu ehirde 40.000 (C. R. Atilhan 45.000 olduunu yazyor) Musev 'bularak himayesi al tna almtr. (Bundan sonra, Trk ve Mslmanlara hizmet eden yahudiler zikredilmektedir.) Ve devamnda; Trkiye musevileri, bu memlekette en geni ve en hararetli bir himayeye mazhar olmulardr. slm devletlerinin eskidenberi yahudilere kar olan bu himayesi, musev alemince byk tak dir ve minnetdarlkla yd ve zikredilir..(7) demektedir. Akl banda yahudilerin bu himayelerden minnet duyduklar ve duyma larnn lzm geldii ok yerde ifade edilmektedir. Ama, slamlarn baar larn ekemeyip, hasislik edenler de az deildir. Bunlara, ksa da olsa, Trk ler ve yahudiler bahsinde yer verilecektir. slmlar, kendi aralarnda birlik ve beraberlii salayarak yaylma ve gelime gsterdikleri bir srada; birbirlerine dmeleri sebepsiz olamazd. nk; her eyin bir sebebi vardr. te bu sebe'blerden biri -limlerin itti fak ettii- yine bir yaludidir. Prof. Dr. Hikmet Tanyu bu konuda yle di yor: Nisan 656'da slmlar arasna byk bir kilik ve atma getirerek onu sarsmak, za'fa uratmak ve hatt paralamak isteyen Abdullah b. Sebe'nin rol ok nemlidir.(8) Sebe ile ilgili olarak Taber'den yle naklediliyor: Abdullah b. Sebe, San'al bir yahudidir ve annesi siyahidir. Osman zamannda Mslman ol mu, bilhare Mslman diyarlarda sapk fikirler yaymaya balamtr. n ce Hicaz'da iken sonra Basra, Kfe ve am'a gitmitir. am'da kimseyi yo luna rm edememi, am halk onu ehirlerinden karm, bunun zerine (9) o da Msr'a gitmi, orada yle konumutur: Tuhafta, insanlar sa'nn ileride dneceini kabul ederler de Muhammed de dnecektir diyeni yalan larlar. Oysa Allah (A.C.) yle buyurmutur; (Ey Muhammed) Kur'an'a uymay sana farz klan Allah, seni, dnecein yere dndrecektir. '(Kass, 85). Binaenaleyh Muhammed, dnmeye sa'dan ehaktr. Bu gr kabul edildi, halk; Ric'at hakknda konumaya balad. Abdullah b. Sebe, bundan sonra unu ileri srd: Bin tane Peygamber ve her Peygamberin de bir vsisi vardr. Ali de Muhammed'in vasisidir.' Bundan sonra yle dedi: 'Mu hammed, Peybamberlerin sonuncusu, Ali de vsilerin sonuncusudur.' Bil-

30

DNMELER VE DNMELK TARH

hare unu ortaya att: 'Peygamberlerin vasiyetini tutmayp, hilfna hare ket edenden, haksz olarak mmetin bana geenden daha zlim kimse olur mu? Osman, hilfeti, hakk olmayarak ele geirmitir, bu Allah'n elisinin vasiyetine aykrdr. Ey ns! Harekete geiniz, emirlerinizi zorlaynz, Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i ani'l-Mnker'i izhar ediniz; insanlar bu yola arnz.' Faaliyetine bu yolda devam ile btn memleketlere bu fesad yayd, gizli mektup gnderme yolu ile kendi grnde olanlarla haberleti, emr-i bi'1-ma'ruf ve nehy-i ani'l-mnker'i izhar ettiler...(10) slm Ansiklo pedisinde de; slmiyet'i, Hz. Osman devrinde kabul ettii, Hicaz, Basra ve Kfe'de serserice dolatktan sonra, oralardan kovulmu ve Suriye yoluyla Msr'a gidip orada, Osman'n idaresinden mteki olan kimselere iltihak et mi olduu 11 belirtilmektedir. Yine Abdullah b. Sebe'nin, Ali iin: Sen lhsn dedii ve Sebeiyye fr kasnn da; Cuz'i ilh tenash ile Ali'den sonra mamlara getiini savu nuyordu. ia'dan Galiye frkas da bunun bir benzerini sylemitir.(12) Hat ta, iliin kurucusunun da bu Abdullah b. Sebe olduu gr hkimdir. Taber'de iliin kurucusunun Abdullah b. Sebe olduu ve Ali'nin, Peygam ber'in vassi olduunu, dolaysiyle -Hz. Ebu Be'kr ve Hz. mer'den deil deHz. Osman'dan hilfete daha lyk olduunu savunmakta; delil olarak da, Ahd-i Atik'deki u kssay vermektedir: Yue b. Nn (Yohoua ben Nan) Musa'nn vasisidir, o Musa'nn yerine gemitir, Ali iin de durum byledir.(13) demek suretiyle, peygamberlerin bir vassi olacan savunmakta dr. Eer byle ise, Hz. Ebu Bekr'den ve mer'den de nce hilfeti alma s lzmd. Neden sadece Osman'dan efdal dedii dndrcdr. nk, onlar kabul etmekle bir nebze hakk kabul etmi olduunu ve bu yolla Ms lmanlar kandracan dnm olsa gerek. Yoksa, dil hareketlerinde bir phe olmayan bu iki halifeyi inkr etmesi, dvasn gletirecekti. Ama byle hareket etmekle haktan yana gzkp btla rahata hizmet edebilir di. ilii ile ilgili olarak, Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun eserinden naklede lim: ilii, Yemenli bir yahudi olan ve szde dnm grnen Abdullah b. Sebe (Seba)'nin kurduu ileri srlmektedir. ilikle ilikisi bulunan baz bilginler, onun uydurma olduunu sylemekte ve byle bir ahsn deil, ba ka ahslarn icraatnn bu ad altmda birletirildiini iddia etmekte, bylece (14) Abdullah b. Sebe'yi reddetmeye veya inkra zenmektedirler. (ki bu da bir Ali taraftarl) demektedir. Bu hususta, Murtaza'l-Asker'nin, H. 1381/M. 1961'de Msr'da tab'edilen Abdullah b. Sab adl eserini Trke'ye Abdullah b. Sab Masal (Bir Yalancnn Dzmeleri) diye 1969'da evirip nsz ekleyen Abdlbk Glpnarl, nsznde; baz rivayetleri de vererek Abdullah b. Sab'nn bir ma sal olduunu, bu masal uyduran Seyf b. mer'in gvenilir bir kii olmad n anlatarak; konuyu, tarihilerin, bu ztn yahudi dnmesi olduu; yahu-

DNMELER VE DNMELK TARH

31

diyken de Ya hakknda ayn inanc beslediini, Mslman olunca, ayn inancn Hz. Ali'ye tatbik ettiine yer veriyor. Glpnarl, Abdullah b. Sebe hakknda ileri srlen grleri zetledik ten sonra; bu zt hakkndaki dncelerinde Dr. Th Hseyin'in pheye dtn, Belzur'nin Ensbu'l-Erfnda bu hususa yer vermediini; sadece Taber'nin Seyf b. mer'den naklettiine nazar dikkati ekiyor ve Mslman tannan bir yahudinin ehirleri gezip halk ayaklandrmasnn mmkn olamyacan, hatta bu ii baard halde valilerin ie el atma masn belirterek bunu ia dmanlarnn uydurduunu, kaydediyor. Kitap yazan baz ehasn da eserlerinde, bn Sab'nn huraf bir destan kahrama n olduunu izhr ettikleri; sonra Murtaz'l-Asker'nin de Abdullah b. Sa b adl eserinde, bu masal uyduran Seyf b. mer olduunu, bu mer'in de byle uydurma kiiler icad ettii; Taber'nin de buna dayanarak bilgi ver diini kaydediliyor. (5) Dr. Th Hseyin, Abdullah b. Sebe'yi ahs olarak tam inkr etmemek le beraber, onun teshinin ileri srld kadar olamyaca zerinde durur. Birinci delil olarak; Eer bn Sebe hakknda rivayet edilenler hak esas na ve gerek tarihe dayansa idi tesirini Sffin'de de gsterirdi. kinci ola rak, Hz. Ali tarafdarlar hkmet konusunda ihtilf ettikleri zamanda te sirini gsterirdi. nc olarak da; sulhu istemeyen ve ondan nefret eden, ona meyleden veya ortak olanlar da tekfir eden yeni hizibde de (Haricler) te'siri grlrd. Halbuki bunlarda zikrini grmyoruz, diyor. Dr. Th H seyin, bu iki durumu bir sebebe balyor. O da udur: bn Sebe vehimdir, eer vehim deil, gerekten varsa da, tarihilerin tasvir ettikleri gibi bir kii deildir. a dmanlar bunu byle bytrler. Hariclerin Melik ve Hilfet konusunda bir iddialar olmad, devaml isyan ettikleri iin, bn (16) Sebe'nin tesiri sz konusu olamazd, diyor. Do. Dr. Yaar Kutluay; Sffn, Hakem olay ve Hariclerin ortaya klarn, bn-i Sebe'ye balyor. Bylece birbirine tamamen zd olan Hariclik ve ilik, menede aynlk (gsteriyor. Fakat bu aynln btn i mezhebleri iin vrid olmadn ilve ediyor.(17) Dr. Th Hseyin; Belzur'nin, Abdullah b. Sebe ile bn Sevd'nn ayn kii olmad; bn Sevd'nn Abdullah bni Vehb el-Hemedn olduunu ile ri srdn kaydediyor.. Ve Belzur'nin, Hz. Ali ile Hz. Osman dnemin de bn-i Sebe' ve ashabndan bir yer hari bahsetmediini; a da, Sebe, bakalaryle Hz. Ali'ye Hz. Ebu Bekr'den sual etmeye geliyor. Onun da, onlar (18) kovduunu, kaydediyor. Dr. Th Hseyin gibi, Belzur de, Abdullah b. Sebe'nin mevcud olma yan bir kii olmadn, ancak baz kaynaklarn Abdullah b. Sebe ile Sev da'y ayn kii olarak gstermesine ramen, Belzur bunlar ayrmaktadr. Byle olunca, Abdullah b. Sebe mevcuttur, mevcut olan bir kiinin de, ha liyle, kendine gre yapaca iler olacaktr.

32

DNMELER VE DNMELK TARH

Dr. Mahmud Kasm Drstn Fi'l-Felsefeti'l-slmiyye adl eserinde; Hz. Ali hilfeti zamanndaki nifakn ba, slm kisvesine brnm, Ye menli bir yahudi olan Abdullah b. Sebe'dir, siyas ve din fitneyi karan, hileli mahkemeyi izen budur ve Mslmanlarn ok iini fesad ettii iin bunu tenfcid ediyoruz, diyor. Eserin baka bir yerinde, Mesih sa b. Meryem gibi Hz. Ali'ye ulhiyet isnad edenin de bu olduu ve bunun da bn-i Sebe'nin Gnosticisme(*) cemiyetine dahil olduunu, gsterdiini kaydediyor. Btn fi kirlerle uratna, Kur'n'n baz yetlerini te'vil edip, Kabbala grleri ni slm'a dahil etmee altna da yer veriyor. Dr. Mahmud Kasm, eserinde, Th Hseyin'in grlerini de tenkid ediyor ve diyor ki: Th Hseyni de biliyor ki, Abdullah b. Sebe, bu husus la da kalmad, t Hakem Olay'na kadar gitti. Ebu Musa el-E'r'nin seil mesinin altnda bir hususun olmas lzm. Ve yine diyor ki: Dr. Th Hse yin'in sylemek isteyip de syleyemediini biz syleyelim: Hz. Ali'nin propagandistleri zndklardand, ve bunlarn elisi Yemenlidir. Bu gr Yemen'de kurulan gizli cemiyetler hakknda bahisler aar...(19) Murtaza'l-Asker'nin eserini incelediimizde grdk ki, A. Glpnarh'nn nsznde bahsettii: Rec'at inanc, Cemel Vak'as v.b ye kitapta fazla yer verilmemi, sadece eser sahiplerinin grleri ele alnm, bu kitaplar da sadece hilfet konusu ve Seyf b. mer'in gvenilir bir kii olmadna yer verilmi. Bunun yannda Hartum niversitesi eski tarih Prof. hsan Abbas'n, Murtaza'l-Asker'ye, bu kitab hakknda yazd mektuba, konunun zyle ilgili bir cevap verilmemitir. Konumuzla ilgili olan, eviricinin de belirttii gibi, tarihilerin; ia'nn kma sebep olan ve yahudilikten ilhamla Rec'at fikrini yayan, bn Sebe' nin olduunu iddia ettikleri fikirlere yeterli cevab bulamadk. Kitapta, sa dece bn Sebe'nin uydurma bir kii olduu ilenmekte, bununda Seyf b. mer'in rivayetlerine gvenilemeyeceinden ileri geldii savunulmaktadr. Belzur'nin eserinde, bu rivayete yer vermemesi, Hads ve Rical bilginleri nin, bu kiiyi zayf ve terkedilmi saymalar, Seyf b. mer'in tarih rivayet lerini de terketmeye sebep olabilir mi? Veya Seyf b. mer'in bu kadar ge ni bir muhayyeleye sahip olaca mmkn m? gibi sorular akla gelebili yor. Fakat, bn Haldun, Taber'ye gvenmemiz, olaylar doru anlatmasndandr. Onun kitab, bn Kuteybe'nin ve baka tarihilerin kitaplarndan daha gvenilir bir kitaptr diyor. Taber'nin, tarih olaylar, gvenilir kay naklardan ald ileri srlmektedir. Bu olayda, Taber'nin salam bir kay naa dayanmadn kabul edersek, dier nakiller iin de bir genelleme yap(*) Gnosticisme: Yunanca gnose szcnden tretilen gnostisizm (Fr. Gnosticisme) deyimi, tanrsal bilgiye btnyle varlabileceini savunan eklektik hristiyan tasavvufu. M.S. II. yzylda yahudilii ve Platonculuu hristiyanlkla kaynatrmaa alan ilhiyatlarn rn. Kabbala'da bir ya hudi Gnosticismidir.

DNMELER VE DNMELK TARH

33

mamz gerekmez mi? Veya, bu konuyla ilgili olarak anlatlanlarn hepsini zaid mi addederiz? Asl konu, bir fitnenin zuhurudur. Muhakkak ki, her eyi doru olarak ifade etmesi gerekenler, nasl ayrla derler? Bunda, baz sebeblerin aranmas yersiz olmasa gerek. Kur'n ve Snnet varken niin bu blnme, bu dmanlk, ve bu olaylar.? te; tarih iinde bunlarn zlmesi gerek tir. Yoksa Abdullah b. Sebe'nin uydurma bir kii olduunu ileri srmek me seleyi zmez. Mesele, ancak gerekler ortaya serilerek halledilir. Deilse, belirli bir gr veya fikri -taraftar diye- mdafaa etmek veya red etmek, din iin de, tarafdarlar iin de bir ey kazandrmaz. Mfessirler dahi tefsi re yahudi rivayetlerinin girdiini kabul ediyorlar. Byle olunca bn Sebe'yi hayal bir kii olarak kabul edersek, bir bakasnn varln kabul etme miz lzm gelmez mi? O zaman, slm dman olup, intikam peinde olan lar yok mu? O halde niin byle bir fitne zuhur etmesin. Asrmzda bile ara mza fitne ve fesat tohumu sokarak ykmaya alanlarn varl inkr edilemiyecek derecede ak deil midir? O halde, meseleye, bir Ehl-i Beyt me selesi olarak bakmamak lzm; bir din mesele olarak bakmak zorundayz. Ehl-i Beyt'i eletirmek, bizim slm inancmz, yetkimiz ve konumuz dn dadr. O zaman Ehl-i Beyt'ten olanlarn sahabe olduklar rivayetler arasn da yer almaktadr. Sahabenin adalet ve fazileti yet (20) ve hadslerce sabit tir. Hz. Muhammed (S.A.V.), bir hadsinde yle buyuruyor: Sakn asha bma sebb etm etmeyiniz. Onlarn eref ve fazileti yksektir.(21) Prof. Muhammed Tanci; ia, hilfetle birlikte ortaya kan bir frkadr. Hz. Muhammed (S.A.V.) zamannda ve Hz. Ebubekr'e biat ediliinden nce bu fikir mevcut deildi. ia'nn Hz. Ali'yi seven ve onun halife olma sn isteyen Mslmanlarn meydana getirdii bir frka olduunu,(22) belir tiyor. Bu hususta fon Sebe'den nce, ilikle ilgili hrehangi ar bir hare ketin olmad grlmektedir. Btn kanl arpmalar ve blnmeler Cemel Vak'as ile balyor. Bu vak'ann balangc da 'Hz. Osman'n ehadetine dayanyor. imdi de Hz. Osman'n katli ve Cemel Vak'asnda bunlarn roln grelim. Hz. Osman'n idaresinden mteki olan kimselerle birleerek ve hatta bir ksm Mslmanlar kendi dnceleri etrafnda toplayarak, Hz. Osman' katletmeye karar verirler ve karar infaz edilir. Tabi Hz. Osman'n katli ve Hz. Ali'nin hilfeti -istemeyerek de olsa- iki taraf birbirine dargn hale ge tirmiti. Hz. Osman taraftarlar, O'nun katillerinin bulunmasn istiyorlard. Fakat katiller kendilerini gizlemek iin baka yollara bavuruyorlard. Du rum yle bir hal alyordu ki; iki taraf birbiriyle harb edecek vaziyete ge tiriyordu. Bunun asl sebebi, Abdullah b. Sebe ve arkadalarndan baka kimse tarafndan bilinmiyordu. bn Sebe, Cemel Vak'asnn da iindedir. Taraftarlaryla beraber har bi krkleme peindedir. Arkadalar tarafndan ileri srlen hibir eyi

34

DNMELER VE DNMELK TARH

kabul etmez. nk her iki taraf anlarsa, Osman'n katilleri cezalanacak ki bu da kendilerinin sonu demek olacaktr. Sebe'nin arkadalarndan Adiyy b. Htem yle bir teklif ileri srer: ayet iki taraf savaa bir giriirler se bizimle uraacak zamanlar kalmaz... Bunu bakan (bn Sebe) da tasvib eder: Gzel dndn der, iki taraf bir defa ktale balarsa, birle meleri ihtimali ortadan kalkar, sizinle uramazlar, herkes megul edilmi olur, aksi halde, ey Osman'n katilleri, hepiniz 2500 yahut 2600 kiisiniz, bu durumda kimseye kar koymadan ezilh-siniz...(23) Grld gibi, bulank suda balk avlamak durumuna dmler ve mu vaffak olmular da.. Ayn eserin, Taber'den naklettiini (Cemel Vak'as ile ilgili olarak) aynen nakletmekte fayda gryoruz: Cemel Vak'as balamadan nce iki taraf ordu mensuplar ve liderle rin, yarnn hayr getireceini umarak huzur-u kalple yattklar esnada, ge ce, bir toplant daha akdeden Sebeiyye, gne domadan harekete gemeye karar verdi. (ureyh b. Evfa'nn) Ge kalmayp, acele de etmeden tam zamannda hareketle iki tarafn tututurulmas, kl klca arpmann artdr eklindeki gr uyarnca ve Abdullah b. Sebe'nin direktifleri ile, gurup gurup, gecenin karanlnda hcuma getiler. Uyanan herkes haliyle klcna sarlp, Ne oluyor? diyordu. Her iki tarafa da uygun cevap hazr lanmt: Basrallar baskn yapt, davrann ve kar tarafa da, Kfeliler baskn yapt, kalkn. Bylece iki taraf da kardakilerin basknna ura dn zannederken, Sebeiye kyasya savaa devam ediyor, ii bytmek iin fasla bile vermiyorlard. Ali'nin mnadsinin Durun durun nidalarna kim se kulak bile vermiyordu.24 Prof. Dr. Hikmet Tanyu yle diyor: te bu bn Sebe ve onun tara fndan veya yandalar tarafndan ortaya atlp yaylan fikirler yznden slm lemi kanl atmalara ve blnmelere, sonusuz dmanlklara sah ne olmutur. Bunlar yahudi gayelerine uygun bir grevle, c alma ve slm dmanl sonucu mudur? Bunu kesinlikle tesbit gtr. Fakat uras bel lidir ki o zamanki ve sonraki olaylar bu me'um rol ve faaliyeti ortaya koy maktadr .(25) Biz de, bn Sebe'nin grlerini, dayandrd hususlardan hareket ede rek ksa bir tahlilini yaptktan sonra bir kanaat belirteceiz. nsanlarn, sa' nn dneceine inandklar halde, Hz. Muhammed'in dneceini syleyeni yalanlamakta olmalarn knar bir durumla o el-Kasas: 85 yetini kendisine dayanak olarak gstermek istiyor. Bylelikle yetteki: Meadn lfzn, ye niden dnyaya dn olarak aklamak ister. Halbuki mfessirler onu Mek ke'ye dn olarak tefsir ve tercme ederler. mer Nasuhi Bilmen'in tefsi ri yledir: Muhakkak o zt ki (O Hlk- Azim'an ki), senin zerine Kur'n- farz kld (Sana Kur'n'n yetlerini indirdi veya O Kur'n'n ah kmna gre gzel amelde bulunmay sana emretti, bir vazife-i diniye kld). Elbette seni dnlecek yere (Kendi vatann olan Mekke-i Mkerreme'ye)

DNMELER VE DNMELK TARH

35

iade edecektir (oray dmanlardan tathir (temizleme) ederek fethe mu vaffak olacaksn). zahnda: Bu mbarek yetlerde Resl-i Ekrem'e teslyet (Teselli, kendini avutma) bah oluyor, onun ulv vatanna avdet edece ini bir mucize olarak tebir ediyor ve Resl-i ian'n bir midi, bir me saisi olmakszn kendisine Kur'n- Azim'in vahy edildiini bildiriyor.(26) Celleyn ve Elmall tefsirlerinde de Medn lfz, Mekke olarak aklanm tr. (27) Fikri Yavuz da yeti yle tercme eder: Muhakkak ki Kur'n- sa na inzal eden (Allah) seni (hirete gmeden nce, hicret ederek iinden ktn) Mekke'ye geri evirecektir.(28) Grlyor ki bn Sebe, yeti ken di fikrine delil olmak zere yanl tefsir ediyor. slm kaynaklara gre Peygamberler silsilesi Hz. Muhammed'e kadar devam eder ve O'nunla bu nbvvet kaps kapanr. Hz. Muhammed'den sonra bir vas braklmamtr. Ona bir vas isnat etmek yahudilik inanlarndan kaynaklanr.(29) Hz. Muhammed'in bu yolda bir vasiyetinin olmadnda btn limler ittifak ha lindedir. bn Sebe yahudilik grlerini slama da sokmak istemektedir. nk, yahudilikte, Tevrat'n Hz. Musa'ya indirilmesiyle din tamamlanmamaktadr. O yerini Yeu'ya brakmtr. Ve Nebiler birbirini takip etmek tedir. Mesih'in haberciliini yapacak olan Eliyahu'ya intizar midiyle N bvvet messesesi daima almaya hazr bir kap olarak durmaktadr. Fa kat Kur'n- Kerm, bu kapy Hz. Muhammed'le kesin olarak kapatmak tadr; (El-Ahzab: 40). Yahudilerdeki Mesih; srailoullarn zulmden kurtaracak, onlar Ku ds'e gtrecek ve bin yllk dnya hkmranln kuracak bir kurtarc dr. ada da: Ehl-i Snnet'in zorla ele geirdiklerine inandklar hilfeti, Ehl-i Snnet'ten alp Ehl-i Beyt'e verecek ve dnyay huzura kavuturacak bir kurtarc beklemektedirler. Bu, yahudilerin Mesih'i karl olarak Mehd muhtazardr. Halen a onu bekleme halindedir. Bu, ksmen Ehl-i Sn net'in bir ksm tarafndan da benimsenmitir. Hatta Abdullah b. Sebe'nin Hz. Ali'ye gelerek Sen sensin yani Sen lhsn iddiasnda bulunmas ze rine; Hz. Ali, iki ukur almas emrini vermitir. Fakat byle bir cezalan (30) drmadan kacak dedikodudan ekinerek onu Medain'e srmtr. slm Ansiklopedisinde de yle deniliyor: Kendisinin Ali'ye taabbudu (tapnmas) o kadar uygunsuz grld ki, Ali, onu Medain'e nefy etti (sr (31) d.) Hz. Ali'nin lh olduu iddiasndan sonra, O'nun lmn kabul etme mek zorunlu olacakt. Nitekim bn Sebe'nin de bu yolu setiini gryoruz: Onun beynini yetmi boha iinde getirseniz bile, biz onun gelip idaremizi ele almadan lmeyeceini biliriz. (Taber, C. I, s. 2942). yleyse o lmemitir, Kyamet gnnden nce bu dnyaya yeniden dnecek, cevr ile dolan arz yeniden adaletle dolduracaktr. Ali'nin suretinde katledilen eytandan bakas deildir, onun ldrldn sananlar, Yahudi ve Hristiyanlarn Mesih'in ldrldn zannetmeleri gibi, vehme denlerdir. O gklerde-

36

DNMELER VE DNMELK TARH

dir ve pek yaknda inerek dmanlarndan intikam alacakta. (32) bn Sebe, beklenen Mehdi'nin Ali b. Ebi Talib'den bakas olmadn ve lh olduu nu da syleyerek Mslmanlar arasnda fitne-fesat karmay baarmtr. Ehl-i Snnet'in hl yahudi dinine mensup olan bn es-Sevd (Sebe)'nn Ali ve evld hakkndaki bu gibi iddia ve te'villeriyle Mslmanlarn dinini ifsada alt(33) kanaatini tamakta olduklarn gryoruz. Cevat Rifat Atilhan'n bu yndeki gr de yledir: bn Sebe adndaki yahudinin su reti haktan grnerek, maahaza Mslmanl paralamak, m'minler ara sna phe ve nifak sokmak ve bylece nuru btn cihann zulmetlerini yrt mak istidadnda olan Muhammed dininin aydnln karartmak iin birka arkadayla Mslman olmu gibi gzkerek ve yzlerine slm maskesi ta karak diyar diyar, Mim iklim dolap dini mbin aleyhine ne kadar iblisne altklar slm tarihini az-ok bilenlere malmdur.(34) Do. Dr. Yaar Kutluay'n kanaati ise; i hareketlerinin hepsinin, i liin asl kurucusu Abdullah b. Sebe'den sonra olduu gayesi ne olursa ol sun, Ali taraftarln ilk olarak bunun sistematik ekilde ortaya atm ol duudur. Onun nceleri vesayet doktrini eklindeki iddiasnn, zamanla daha ileri giderek Ali b. Ebi Talib'e uluhiyet nisbetine kadar vard ve sis teminin, daha sonraki devirlere bu kisve ile intikal ettii; i frkalarndan bugne kadar varln devam ettirenlerin zaman bakmndan Sebeiye ve Muhtariye'den sonra(35) olduu eklindedir. Dr. Mahmud Kasm, slm fitne sinin ba Abdullah b. Sebe'yi gsterir. Mesih sa bin Meryem'e Allah'n hull ettii gibi, Hz. Ali'ye tenash yoluyla hull fikrini bn Sebe'nin ileri srd ve bu Sebe'nin de Gnoscism cemiyetine dahil olduunu gsterir. 36 diyor. Ehl-i Snnet'in kanaati de, bn Sebe'nin, bu ilere giriirken yahudiliini devam ettirdii eklindedir. Zaten, bu fikirler, o zaman sadece yahudilerce biliniyordu. Buna ilveten, yahudilerin eskiden beri an'anelerine bal olma lar, dmanlarna kar daima bir peygamber beklediklerini sylemeleri ve Mslmanlarla yakn temaslarnn olmas; Hz. Muhammed'i eitli tertip lerle ldrmeye tevessl etmeleri, insan bu kanaatm doruluuna inand ryor. Geri ilerinde bn Selm ve Hz. Safiye gibi inananlarn olmasna ra men, inanmayanlarn ve inanr grnenlerin de varlna ahit olmaktayz. Abdullah b. Sebe'nin Mslman klna girerek tefrikalar ve ayrlklar v cuda getirdiine ahit olduk. Eer Sebe, gerekten slm dinine inanm ol sayd, paralama yerine birletirmeye giderdi. Bir btn olan Mslmanla r - Hz. Ali'nin gayretine ramen - birbirine dman etmezdi. Sonra Hz. Os man devrinde Mslmanl kabul etmesi de dndrcdr. te, isteme yerek insann 'aklna u geliyor: O zaman baz huzursuzluklar zuhur etmi ve bu huzursuzluklar slm dmanlar iin bulunmaz bir nimet olmutur. Bunu da ancak Mslman grnerek yapmak sz konusudur. nk, Ms-

DNMELER VE DNMELK TARH

37

lmanlarn desteini salamak iin onlardan grnmek lzmdr. Kuvvetle muhtemeldir ki bn Sebe bu yolu semitir. Asr- Saadet'te, Mslmanlarn sorular, Kur'n- Kerm'in diliyle ve Peygamber'in szyle cevaplandrlyordu. Daha sonraki yllarda itikat ko nularnda ayrlklar ve farkl anlaylar ortaya km, hatt mezhep top luluklar tremitir. Bu mezheplerin tarihteki isimleri F r k adr. Yaar Kutluay, bu tip frkalara 'tikad Mezhepler demekte ve bu itikad mez hepleri de iki sebebe balayarak mtalea etmektedir: 1 tima ve buna bal olarak din sebepler; 2 Siyas sebepler. Bunun iin de iktidar sahibi olmak isteyen kim selerin bu emellerini gerekletirmek iin dini ve baz kimseleri istismar etmeleri de beraber mtalea edilmelidir.37 Abdullah b. Sebe'nin baz yet leri ve Hz. Ali'yi istismar ederek; itikadda baz yanl yorumlara giritiini ve slm'da ilk kez bu tip hareketlerin balangc olduunu gryoruz. Ge liim Yaynlar'nn kard Dinler Tarihi Ansiklopedisi, mezheplerin knda d (haric) sebepleri yle izah etmektedir: Bunlardan kasdmz, yabanc etkiler atlnda slmiyet'e zt bir ama gden mezhepleri douran nedenlerdir. Bu tip mezhepler her ne kadar slm toplumlarnda domu ve slm din metinlerini, yani Kur'n ve hadsi kullanmsalar da, amalan slmiyet'i yolundan saptrmaktr. lkeleri fethedilmi milletlerin bir ksm Mslmanl kabul etmi, ama bir ksm da etmemitir. Bir ksm daha var dr ki onlar grnrde Mslman olmular, ama gerekte kendi dinlerinde kalmlardr. te bu grup insanlar, slmiyet'ten c alma peine dmler, (38) eski dinleri ve kltrleri ynnde slmiyet'i yorumlamaya kalkmlardr. bn Sebe de bu yolu semitir demek, ifrat olmasa gerek. nk; Allah'n yetlerini apak inkr edip, insana Uluhiyet bahetmek imn etmenin al metidir; (En-Nr sresi, yet: 47)de; Ve derler ki; Allah'a ve Peygamber'e inandk ve itaat ettik, bundan sonra onlardan bir taife yz evirirler ve on lar imn etmi kimseler deildirler. Yukarda zikredilen bu mbarek yet de zahir ve ayn hakikat olan din-i slm' lisanlaryla kabul ve itiraf edip kalben kabul etmeyen bir takm m nafk kimselerin o irkin hlet-i ruhiyelerini tehir ve takbih buyurmakta 39 dr. Bu tip insanlarn amellerini boa kardn u yetle beyan etmitir: Kfir olanlarn ve Allah yolundan dnenlerin btn amellerini Allah boa karmtr. Ve dier bir yet-i kerimede de: Muhakkak ki, kendilerine hak belli olduktan sonra arkalarna (eski kfrlerine ve btl dinlerine) d nenlere eytan tevikte bulunmu ve kendilerini uzun boylu emellere dr mtr.(40) nsann, eytann tevikine uymamas, salam man ve ondan sonra da pheye dmemesiyle kaimdir.

38

DNMELER VE DNMELK TARH

B TRKLER VE YAHUDLER Yahudilerin kitleler halinde Trk topraklarna yerlemeleri, 1492'den sonra olmutur. Fakat; bu tarihten nce bu topraklarda yahudiler yok muy du? eitli kaynaklardan, bu hususu nakledeceiz. 1492'den nceki duruma ksaca temas edip; asl konumuz olan 1492'den sonraki duruma geeceiz. Trkler, Anadolu'yu istilya baladklar zaman, hemen her yerde az ok yahudi bulmulard. 41 Bu yahudiler; David (Davud)'den sonra kral olan lomo = (Sleyman)'n lm ile ikiye ayrlyor. Bunlar; 1) Kuzeyde srail (M.. 722 - 21), Asur kral II. Sargon son veriyor. 2) Gneyde Yahuda, kinci Bbil hkmdar II. Buhtunnasar son verir. 4 2 Asur hkmdar Tiglat Falasar istimlk ve gettirme siyasetini tatbi ke balayp, srail devletinden kovulan esir Musevileri Asur memleketinin muhtelif yerlerine datmt. Sonra bu usul, Bbil Kral II. Buhtunnasar (Nebukadnezar) tarafndan da tatbik edilip; yahudi devleti esirlerini, Bbil'in muhtelif yerlerine datt. 4 3 Bbil Kral II. Buhtunnasar (M.. 605 562) Yerualym (Kuds) ehrini istil etmi ve Yehuda devletini ele ge irmitir (M.. 586). Yerualym tahrip edilip; Yahudi devletine son veril mitir. srailoullar (Yahudiler) esir alnp, Bbil'e srgn edilmitir. Ya hudilerin Sleyman Mabedi - Beyt-Ha-Mikda - tahrip edilmi ve Perslerin Filistin'i zaptna kadar Bbil srgn devam etmitir (M.. 586 - 538).44 Fa kat VII. yzylda Yeremiya, Tanr'nn kavmini, ona kar Buhtunnasar' kullanarak cezalandracan haber vermektedir.. (Yeremiye, III/16-7).45 Gerek srail, gerek Yehuda devletlerinin inkrazn mteakip Musevi aha lisinin bir ksm Msr'a giderek orada koloniler tekil etmilerdir. Kuru, Bbil'in istiklline nihayet verdikten sonra, Ben srail'in memleketlerine dnmelerine ferman karm; fakat zengin, ileri yolunda olanlar, bulun duklar yerlerde kalmay tercih etmi, bir ksm da Filistin'e dnmlerdir. Zamanla Filistin'e avdet etmeyen bu aileler, civar yerlere giderek kh mev cudiyetlerini muhafaza, kh ilerinde yaam olduklar cemaatlere - rf ve detleriyle din merasimleri muhafaza etmek suretiyle - ksmen kararak leri Asya (Kk Asya)'nn muhtelif yerlerine yerlemilerdir. Bir ksm da am'dan balayarak imale doru kmlar, Halep, Mara ve Anadolu'ya yaylmlar, zmir, Konstantiniyye (stanbul)'de birer tortu braktktan son ra Rumeli(Edirne, vs. yerlere) yaylmlardr. Fakat buralarda kuvvetlenen Hristiyanlardan zulm ve hakaret grmlerdir. 46 Henry Ford, yahudilerin dnyaya dallarn yle anlatyor: ... Ro ma, Ortadou'ya hakim olunca, M.S. 63'de Pompeius, Kuds' ald. Ancak, sene sonra yeni bir isyan patlak verdi. syan, 70 senesine kadar srd ve General Titus tarafndan ezildi. Kuds ykld, bir harabe haline geldi. Bu 47 tarihten sonra geri kalan yahudiler dnyaya daldlar. Bu dalmadan sonra yahudilerin Anadolu sahillerine yerletikleri ve Trklerle temasta bu-

DNMELER VE DNMELK TARH

39

lunduklarn, Prof. Avram Galanti'den nakledelim: Mildn 70 senesinde Kuds, Roma mparatoru Titus'un eline dt vakit, binlerce Musevi esir, Romallarn hesabna almak zere Msr'a gnderilmi ve binlercesi mem leketlerinden koyulmulardr. Bu esirleri, ihtiyar muhacirleri ve kovulan lar sonra mteaddit yerlerde ve mesel Anadolu'nun sahillerinde gryoruz. Sahillerde Musev cemaatlere tesadf olunuyorsa da, leri Asya'da Trk lerle beraber temasta bulunan Musev izlere de tesadf olunuyor. Irak Trk leri, zannolunduundan daha eski zamanlarda o taraflarda bulunuyorlard. Talmut'ta anbar, kpe, kfe gibi Trke kelimeleri gryoruz ki, bu kelime lerin, Museviler ile Irak Trkleri arasndaki temas neticesi olarak, braniceye girmi olmalar kuvvetle muhtemeldir. Seluk Trkleri arazisinde Mu seviler vardr.(48) diyor. Yahudi tarihinden kronolojik sraya gre bahseden Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Yerualaym (Jerusalem - Kuds)'n Pompey tarafndan zaptn, yahudilerin datlmasn; Roma'nn, yahudileri itaat altna almasn ve Filis tin'in zaptn M.. 63 yl olaylar arasnda zikreder. Ve devamnda, Aus tos 70 Romal ordu kumandan, sonra kral olan Titus, Roma hakimiyeti ve basksna isyan eden yahudilere kar harekete geerek Yerualaym' zaptet ti. Bu sava srasnda btn ehir yand ykld. Beyt-Ha-Mikda (Sleyman Mabedi), alevler iinde kald. Eyll aynda, kaan, gizlenen, son defa kar koyan yahudi mdafiler yakalanp ldrld. Beyt-Ha-Mikda'n sadece ba t duvar kald. Bat duvar, Trkler tarafndan, Osmanllar zamannda A lama Duvar diye adlandrlan, Avrupallarn ikyet Duvar dedikleri yerdir. Yzlerce yl yahudiler bu duvar nnde toplanp alamlar, dua et miler, eski gnleri anmlardr. Osmanllar zamannda Trkler bu duvar korumular, hatt onartmlardr. Bu sebeple tamamen tahripten kurtulmu tur. Dier duvarlar ve Sleyman Mabedi yklmtr. Yahudi esirler, Romallarn emrinde altrlmak zere Msr'a sevkediliyor. Binlerce yahudi, Yerualaym (Kuds) ve evresinden kovuluyorlar. Yahudiler blk blk Filistin'i terkediyorlar. Bu, yahudiler iin byk fe lket yl oluyor.(49) (Bunlarn M.S. 70 ylnda dnyaya dal haritasn, Lewis Browne Stranger Than Fiction adl eserinin 157'nci sahifesinde ver mektedir.) Hayrullah rs, Hanibal'n yenilmesi ve Romallarn Akdeniz'in tek efen dileri olmasyla bu devletin lm saatinin aldn, bamsz bir Yahuda devletinin olmadn ve burann bir Roma eyaleti olduunu syler ve de vamnda: Ama yahudilik, tarihin beii olan kutsal ehrinden uzakta gei recei iki bin yllk yurtsuzluk devresine girmeden, bir kere daha kaderiyle boumaya kalkacak, bir kere daha Makus talihini yenmeye alacaktr. dedikten sonra; Filistin'in Roma eyaleti olmas ve banda szde Yehuda krallarndan Herodes ailesinin bulunmas ve bu ailenin de kendi menfaatleri iin Roma'nn Yerualem (Kuds)'i ykmasna yardm etmeleri; o zamana

40

DNMELER VE DNMELK TARH

kadar da bu ehrin, Romallarn gelenekleri gereince, kutsal karakterini muhafaza ettiini belirtmekte ve devamnda da yle demektedir: Yahudi lerin bu zdrap yllarnda tek bir mitleri vardr: MESH'in gelmesi.(50) Grlyor ki Mesih, dar gnlerinde yahudileri kurtaracak ve Kuds'e geri getirecek veya Kuds'te onlar toplayacak bir kurtarcdr. Yukardaki kaynaklarda, yahudilerin Filistin'den karlmalar ve bu radan dnyann eitli yerlerine dalm olduklar zikrediliyor. Btn kay naklarda Roma hakimiyetinden sonra yeryzne daldklarnda ittifak var dr. Tarihler de aa yukar ayn saylr. Mhim olan olayn cereyan edi idir. Galanti, yahudilerin Trklerle olan temasn buraya kadar getiriyor. Hatt, Tevrat'n tefsiri mahiyetinde olan Talmud'a giren baz kelimelerin Trke oluunu buna balyor. Bahsettii Talmud'un, hangisi olduunu da akla kavuturmuyor. Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler ad altnda kronolojik olarak nerettii eserinde; M.. 4 ve 3'nc yzyllarda Bbil Talmud'u, M.S. 70 Filistin Talmud'u, M.S. tahminen 200 - 500 Mina'nn yorumlanmas durumunda olan Talmud (Gamara)'nn yazlmas. M.S. 400 - 500 Yerualaym Talmud'u, M.S. tahminen 500 - 600 Bbil Talmud'unun tesbiti ve tamamlanmas v.s. gibi eitli yazlmalar vardr. Hazar Trkleri 800 y lndan sonra yahudi dinini kabul ettikleri; Trke Tevratlarnn olduunun sanld ve 965'de Mslman dinine dndkleri belirtilmektedir. Seluklu lar 1070 - 1080'de Suriye ve Filistin'i; 1071'de de Kuds' zaptediyorlar. 61 Bylece Trklerin, yahudilerle ilk temaslar balam oluyor. Selahaddin-i Eyyb, 1187'de Kuds' zaptediyor. Trk ve yahudi mnasebeti, 1203'de Engizisyon Mahkemelerinin kurulmas ve Hristiyan zulmnn balamas ile daha da sklayor. Artk bu tarihten sonra yahudiler, dnyann her yerinde zulm ve ikencelere duar oluyor; bulunduklar yerlerden srlyorlar. te bu srada, imdatlarna Trkler yetiiyor. 1394'de Fransa Kral VI. arl, bir ksm yahudileri Fransa'dan kar tyor. Gene kovuluyorlar.. Bunlar Trkiye'ye smyorlar. (Daha nceden kalma ufak yahudi topluluklar Seluklu, Osmanl topraklarnda bulunuyor lard.) ( 5 3 ) 1326'da Sultan Orhan, Bursa'y zaptettii zaman, orada bir yahudi cemaati bulmutu. tedenberi zulm, ikence ve bask altnda yaayan ya hudiler; bugne kadar grdkleri kt muameleye bir yenisinin eklenecei korkusuyla, Osmanllarn Bursa'y zaptetmesinden sonra ehri boaltmlar, bilhare, Trklerin ne kadar dil ve licenap olduklarn renince Bursa'ya tekrar avdet etmiler; bir mddet sonra da civar ehirlerde bulunan yahuder de Bursa'ya gelmilerdir. Sultan'n (Orhan'n) olu Sleyman Paa Gelibolu'yu; Sultan Murad Ankara'y aldnda buralarda kk ve Edir ne'yi ald zaman da, byk bir yahudi kalabal ile karlamlardr. Edir ne, Trakya'da bulunan yahudilerin ruhan ve itima bir merkezi haline; Se-

DNMELER VE DNMELK TARH

41

lnik ( * ) de, Makedonya yahudilerinin din ve ticar bir merkezi haline gel miti. Trkler hakimiyetleri altna aldklar unsurlarn din ve itima va ziyetlerine mdahale etmiyor; tam bir vicdan hrriyeti iinde onlarn yin lerine, detlerine riayet gsteriyorlard. Trk istilsnn balad zaman ya hudiler, slm taassubunun kendilerini sileceinden korktular. Sonradan bu nun byle olmadn grnce rahat bir nefes aldlar. Trklerin devaml harblerle megul olmalarndan da istifade ederek geni miktarda ticaret i lerine koyuldular.(53) Trklerin, padiah ve topyekn kavmiyle yahudilere gsterdikleri yakn ilgi ve samimiyeti Musev (yahudi) tarihisinin yle yazdn Prof. Avram Galanti - ki bu da bir Trkiye yahudisidir - yle nak lediyor: Trklerin gelii, bir sllenin deimesi deil, onlar (yahudiler) iin bir vaziyetin deimesi idi. Yahudiler zulmetten nura, esaretten hrri yete kavumulardr. Yahudiler, Trklere yalnz galip ve topran efendisi nazariyle deil, kendi dinleriyle yaknl olan karde nazariyle bakmlar dr. Bilmukabele Trkler dahi, Hristiyanlarn kendilerine ve dinlerine kar olan husumetini bilerek, yahudilere muhabbet balamlardr. Trklerin yahudilere itimat ve emniyetleri vard. nk onlar da (yahudiler), yahudilii slmiyet'e yaklatran snnet, oru, ibadethanelerdeki sadelik gibi det lerin mevcut olduunu grmlerdir.(54) Yukardaki Musev tarihisinin itirafna, Cevat Rifat Atilhan yle di yor: Bu itiraf veyahut temiz kalpli Trkleri avlamak iin yaplan bu riya krlk Balkan Harbinde Trk muhasara ordusunun ve Trk milletinin ura d hiyanetle ne byk bir tezat tekil eder. Btn tarih boyunca ayana elme atlmad, arkasna kahpece han er saplanmad her vakit muzaffer olmu ve onun her malubiyeti muhak kak bir hiyanetten ileri gelmitir. Bu hiyanetler silsilesinin % 95'i srailoullarnn hissesine isabet eder. (*) Trkiye'deki yahudi nfusu Selanik'te (en fazla) bulunur. 1492 spanya sr gnnden sonra yahudiler Trkiye'ye g ediyorlar ve zellikle Selnik'e II. Bayezit'in emriyle yerletiriliyorlar. Sultan Bayezid oradaki grevliye, yer letirilmeleri ve gerekli insani muameleyi gstermelerini salk veriyor. Yirmibe sene iinde derlenip toplanyor, gemiteki zulm ve ikenceleri, bura nn rahat ve emin ortamnda unutuyorlar. Buraya Fransa, talya ve Hollan da'dan da yahudiler gelmeye devam ediyorlar. Selanik, bir spanyol ehri olu yor. Onun gibi-, dar sokaklar ve rhtmlar... Oras, yahudi din adamlar, ti caret babalan, bankerleri, hekimleri ve mahir kimselerin buluma yeri olu yor. Buradaki gayr-i mslimler, Mslmanlarla eit idiler. 1521'de Kanuni Sultan Sleyman, talyanlara hususi imtiyazlar vererek Selnik'in canl bir ekilde bymesine yardm ediyor. Samuel Usque, Selnik'i srail'in annesi olarak vasflandryor. (srail fikrinin olumasnda Selanik merkez oluyor)Btn bunlara ramen, 1904'te Trkiye'yi ziyaret eden spanyol Senatr, Angel Pulido, Trkiye yahudilerinin spanyol lisann tam mansyla muha faza ettiklerini, kltrlerini de aynen tadklarm mahade ediyor. (Leon Sciaky, 'Frawell To Salanico, Sf. 108-116).

42

DNMELER VE DNMELK TARH

Edirne drt taraftan dman ordusuyla sarlp kahramanca mdafaaya balad ilk dakika, yahudi tarihinin kendilerini Zulmetten nura, esaret ten hrriyete kavuturduunu itiraf ettii Trklerin ve mdafaa ordusu nun can dmanna, boazna, iaesine ellerini uzatmt diyor ve harb yl larnda; tuz, eker ve dier gda maddelerinin yahudiler tarafndan bir ok ka eker drt altn liraya - ki o zaman tuzun okkas yirmi para, ekerin ok kas altm para imi - satldn; yine, hkmetin arama korkusundan bu gda maddelerini kuyulara gmp bardakla sattklarn, harp yllarnda Bul garlar adna casusluk ettiklerini de kaydediyor. (55) Musev tarihisinin itiraflarnda hakikat pay vardr. yle ki; o gne kadar her millet tarafndan hakaret gren, f t diye her yerden ko vulan bir millet, gerek rahat ve huzuru Trk-slm idaresi altnda bulmu tur. Din ynndeki yaknla gelince: Hak dinlerin kayna birdir. Btn Hak dinler birbirini tamamlar. Ancak, Yahudilik ve Hristiyanlk muharref (tahrif edilmi) olduu yani mukaddes kitaplar sonradan yazld iin asliyetini muhafaza edememi ve arasna kul szleri girmitir. Byle olunca, znde bir yaknlk yoktur. eklen baz hususlarda bir benzerlik olabilirse de, bu byle bir yaknln olduunu gstermez. kinci husus; Hristiyanlara kar Yahudiler'e muhabbet duymalardr ki, bunun Hz. Muhammed devrin de de denenmi olduunu, fakat msbet bir sonu vermediini bundan n ceki blmde grmtk. Cevat Rifat Atilhan'n tenkidine gelince; yzde doksanbe genellendirme yapmasna katlmamz mmkn olmuyor. nk; bir toplumun ierisinde hiyanet etmi kiilerin bulunmas, bizi, hepsi byledir yargsna gtrmez. Ancak, hepsinin iyi olduu, Trk milletinin btn bu efkatine karlk, hi yanet etmiyecekleri yargsna da gtrmez. u tarih bir gerektir ki; bir milleti - hele bu millet Trk milleti ise - d dmanlardan ok i dmanlar ykmtr. Sultan Orhan'n 1326'da Bursa'y almasyla, yahudilerle yakn te mas balamtr. O zamandan, yahudi dnmesi Torlak Kemal'in (1419 - 20) isyanna kadar (bir asr) yahudilerden hkmete nemli bir isyan olma mtr. Torlak, Ansiklopedik szlkte gen ve beceriksiz hovarda, almam (56) (57) hergele ve dier bir szlkte gezginci btn mnlarna geldii g rlr. Ziya akir, tarihlerde Torlak Kemal diye geen bu yahudinin gerek adnn, Torlak H d olduu; babasmn adnn Kemal olduu ve eyh Bedreddin Simav ve khyas Brklce Mustafa'nn balattklar yeni din (58) iin kendilerine bir yahudi setiklerini belirtiyor. Ziya akir'in din ola rak belirttii bu hareketin Prof. Abraham Galanti, itima olduunu ve Torlak'n slmiyet'i kabul ettiini yle anlatyor: 1416'da eyh Bedreddin'in itima inklbna itirak ile slmiyet'i kabul eden Torlak Kemal adndaki Musev, Manisal idi. Bu, o zaman Manisa'da bir Musev cemaati olduuna dellet eder. (59) diyor. Torlak, Manisa ve evresinde kendi dnceleriyle

DNMELER VE DNMELK TARH

43

birlikte Simavnal Bedreddin'in dncelerini kartrarak Brklce Musta fa ile beraber, Bedreddin adna isyana giriirler.(60) Torlak Kemal, rumlar arasna girer ve hristiyanlar ayaklandrarak bu olayda byk rol oynar. (61) Ancak, Ord. Prof. . H. Uzunarl da, eyhlikten ahla gemek isteyen Bedreddin Simav'nin kendisine yardmc yahudi dnmesi Torlak Kemal'i setii; ol zamanda Torlak Hu Kemal denildii; yin ve erkn- btlnca bir erkn tuttuu ve er'a muhalif ok iler ilediini; taifesine K e m a l l e r denildiini ve Manisa tarafnda olan Torlak'n zerine ehzade Murad ve Bayezid Paa'nn, Brklce isyann bastrdktan sonra gittiini ve avanesiyle birlikte Torlak' astrmak suretiyle bu Alev kyamnn da bast rldn (62) kaydediyor. Grld zere bu isyan, rum ve hristiyanlarla beraber alevleri de iine almaktadr. Anadolu'da Brklce Mustafa ile Torlak Kemal'in, Rume li'de eyh Bedreddin'in isyanlar olmutur... Bu isyanlarn akl hocaln yapan ve sistemletiren eyh Bedreddin'dir. eyh Bedreddin, torunu Hafz Halil'in yazm olduu manzum Menakb- eyh Bedreddin'e gre, Anado lu Seluklular hkmdar Alddin Keykbat'n neslindendir.(*) Ceddi Abdlaziz, Osmanllarn Rumeli istilsnda da bulunmu ve Dimetoka muharebesinde ehid olmutur. Abdlaziz'in srail adndaki olu Dimetoka kal'as Rum beyinin kzn alm ve bu izdivatan eyh domutur. (**) Tahminen 1368/770 H. tarihine doru Edirne yaknnda ve Karaaa ile Dimetoka arasnda (imdi Yunanllarn elindeki) Samona Kal'as olduun dan kendisi o yzden Samavna kads olarak hret bulmu ve sonradan ya ktrma suretiyle yanl olarak Ktahya'nn Simav kasabasna nisbet edile rek Bedreddin Simav denilmitir.(63) Tahsilini Konya, Mekke ve Kahire gibi o devrin en mhim ilim merkezlerinde yapt; Msr Sultan Barkuk, Timur-Leng ve muhtelif Osmanl hkmdarlaryla temasta bulunduu; fkh, tasavvuf ve siyaset sahasnda hret sahibi olduu yolunda rivayetler var dr.(64) eyh Bedreddin, 1397'de eyhinin vefat zerine bir mddet Kahire'de onun yerine eyh olmu ve sonra Anadolu'ya dnm. Anadolu'da Karaman, Germiyan, Aydn elinde Tire ve dier Alevlerle meskn yerleri dolam, (*) Yazar, bu konuyu dipnotta yle izah ediyor: Saltanat kurmak iin meyda na kanlar ve muvaffak olanlar bu hareketlerini meru gstermek iin ken dilerinin eski hkmdar sllelerinden birisine mensup olduklarn iddia edegelmilerdir ve bunu isbat iin silsilenameler tertip ettirmilerdir. Menakb- eyh Bedreddin mellifinin eyh Bedreddin'i Seluklere mensup gstermesi de bu kabilden olsa gerekir. (**) u durumda eyh Bedreddin'in bir taraf Trk ve slm olmayan bir kke dayanr. Felsefesinde ayrlklar, tviz vererek ortadan kaldrmasnda bunun tesiri olsa gerektir.

44

DNMELER VE DNMELK TARH

bu dolat sralarda Btn akidesini yaymaa balam ve gezdii yerler de hep alev Trkmenlerle temas ederek maksadna gre onlar hazrlamak istemi, daha sonra Rumeli'ye geip Edirne'de yerlemi ve kendisini ziya rete gelenlerle grerek yava yava faaliyetini geniletmitir. eyh Bedreddin'in bu faaliyeti Osmanl devletinin paralanp ehzadelerin birbiriyle mcadele ettii zamana tesadf eder. Bunun hreti her tarafta duyulunca, Edirne'de hkmdarln iln eden Musa elebi, Bedreddin'i kazasker ta yin etmek suretiyle - bilmeden - nfuzunun yaylmasna yardm etmi ve eyh de bundan istifade etmesini bilmitir. Onun bu almasnn gayesi h kmdarl elde etmektir. eyh, Kazaskerlii srasnda, Brklce Mustafa'y da kethdala getirmi. Musa elebi yerine tahta geen elebi Sultan Mehmed, onu bu grevden uzaklatrm ve mine hrmeten de iki oluyla be raber znik'te ikmete memur etmitir.65 eyh Bedreddin, burada ikmet ederken, kethdas ve sonra halifesi olan, Brklce Mustafa'nn Karaburun taraflarnda faaliyette bulunduunu haber alm; ocuklarn znik'te brakarak Kastamonu'ya kam ve oradan Sinop'a giderek bir gemi ile Kefe'ye, sonra da Eflk voyvodasnn yanna gitmitir. Brklce Mustafa, Karaburun (zmir'de Urla yarmadasnn kuzey ta rafnda)'da ve mridi yahudi dnmesi Torlak Kemal de Manisa'nn kzlbala meskn 66 mntkalarnda alarak Anadolu'da bir isyan hazrlarken, eyh Bedreddin de Rumeli'de bir isyan hazrlar. Bedreddin, Eflkdan Os manl topraklarna geer; Silistre, Dobruca ve 'Deliorman'da taraftarlar bu lur. Bunlar bana toplar ve ayaklanma mntkas olarak, alevlerle meskn olan Deliorman' intihap eder. 6 7 Bu durumu bir kommunist ihtill olarak nitelendiren . Hmi Danimend yle diyor: Bu kommunist ihtillinin ayn zamanda hem Anadolu'da, hem Rumeli'de olmas ok esasl surette tertib edildiini gsterir. Bilhassa sfendiyar Bey'le, Prens Mire'nin bu tertibata dahil olduklar ve mterek maksatlarnn da Fetret devrinden henz km olan Osmanl devletinin ba na eskisinden daha byk bir buhran amaktan ibaret olduu muhakkak tr... Manisa taraflarnda da gene bu tekilta mensup Torlak Kemal is minde bir yahudi binlerce taraftar bulmu ve bunlar da baz menblarda Kemller ismini almtr: Bu harekete bir yahudinin de itirak etmesi eyh Bedrddin'in din ve mezhep farklarna bakmamasndandr. 68 Yahudinin bu hareketini eyh Bedreddin'in din ve mezhep farkna bakmamasnn ya nnda, o gne kadar dnm grnen yahudilerin, frsat ganimet bilerek c alma sevdasna kaplmalarnda aramak, kanaatimizce daha isabetli olur. Faaliyetini alevler arasnda yrtmesindeki sebeb ise, fikirlerini kabul et tirmek ve birlii daha rahat bozmak iin alevleri en msait topluluk ola rak setiini ifade etmek doru olur ve hedefin bu ekilde seilmi olduu izahtan varestedir.

DNMELER VE DNMELK TARH

45

Anadolu tarafnda ilk nce Karaburun hareketi bastrlp Brklce Mus tafa idam edilmi. (*) Ondan soma da Manisa taraflarndaki Kemaller ten kil edilip Torlak Kemal ldrlmtr. Sonra da eyh Bedreddin zerine gidilmi; yakalandktan sonra ulemadan mrekkep bir heyet tarafndan sor guya ekilip muhakeme edildii ve idam fetvasn kendisinin imza ettii ri vayet edilmektedir (Ki lm tahmini 1420 - 1421'dir). eyh Bedrddin-i Simav'nin fkh dalndaki eseri Cami'ul-Fusuleyndir. Tasavvuftaki telkkilerini gsteren mehur eseri de V r i d t ismindekidir. Felsefesinin esas Pantheisme = Vahdet-i Vcuda dayanr. Madde leminin mahlk olmayp ezel ve ebed olduunu mdafaa eder. Allah' mahlkattan ayr olarak slmiyet'in H a r ve h i r e t esaslarn ka bul etmez. M e l e k ve e y t a n mefhumlarn da y i l i k ve Fen a l k kuvvetleri eklinde anlatr. Cennet ve Cehennem, chillerin zan nettii gibi olmayp bu dnyadaki iyilik ve ktlklerin ruhlardaki tatl ve ac tezahrleri olduunu kabul eder. (69) Bu vaziyete gre iddetli bir Materialiste = Maddeci demektir. Cemiyeti alkadar eden fikirleri de bsb tn mevzuata mugayirdir: eyh Bedreddin - Mahmud bu cephesi itibariyle ok iddetli bir kommunisttir; arazi ve emvalin taksimini, Mslmanlk, hristiyanlk ve yahudilik arasndaki farklarn ve slm dininde M u h a r r em a t ismi verilen memniyetlerin istihlalini, yani hell saylmasn ter vi (reva) eder. Yalnz kadn meselesinde itiraki tecviz edip etmedii pek belli deildir; hatt mridlerine izafe edilen mum s n d r m e de tinin kendisiyle alkadar olmad da pheli kalm bir meseledir. denil mekte ve devamnda bu hareketin Musa elebi'den sonra balam ol makla beraber, halk arasnda yaylmaya balam olacan ve Garp mel liflerine gre, Musa elebi'nin bu fikirlerin tesiri altnda kaldn ve Sley man elebi'yi sarsmak, Mslmanlarla beraber hristiyanlar da kazanmak iin bu cazip fikirlerden istifade etmi olma ihtimali tahmin edilmektedir. I. Mehmet tahta geince, Musa elebi'nin kommunist kadaskeri ve taraf tarlarn srmtr . (70) Bu isyanclarn fikirlerini ve tenkidini Prof. Dr. Hikmet Tanyu'dan nakle delim: syanclarn fikirlerine gre, dnya, insanlarn ortak mal idi. Ml(*) eyh Bedreddin'in taraftarlarndan teslim olanlar, Bayezid Paa, Ayasuluk'a getirir, sorgularndan sonra iin ban anlar; siler Dede Sultan Brklce Mus tafa'nn gz nnde boazlanr. lrlerken Yeti Dede Sultan diye ba rrlar. Dede Sultan Brklce'de elleri tahtaya mhlanm olarak ehirde te hir edilir. Dukas, Sakz adasnda, Brklce Mustafa'ya inanm olan keile grm ve onun sahte peygamber dedii Brklce hakknda fikrini sormu ve o da Dede Sultan'n lmemi olduunu ve Sisam adasna giderek eskisi gibi yaadn sylemi (Ord. Prof. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, sf. 364). Taraftarlarnn Brklce'nin lmediine inandklarn ve her halde kendilerini tekrar gelip kurtaracaklarna inanrlar (Mesih gibi bir inann olduu grlmektedir.)

46

DNMELER VE DNMELK TARH

kiyet, mal, topluca kullanlmaldr. Hepsi herkesindir. ahsiyet ve ferdiyet reddedilmitir. Onlara gre Her gzel ey Cennet, her kt ey Cehennem'dir. Kur'n ve Snnet'ten, gerek Hads ve slm geleneinden ayr d nce iindedirler. Onlara gre tapnmann, ibadetin snr, biimi yoktur. Cesedin yeniden dirilmesi imknszdr. Onlar savunanlar ve gr uscu (aklc) ve gereki olarak tannmak isterlerse de aslnda bunun ne usuluk, ne de gereklikle bir ilgisi vardr diyerek; bunlarn aklclnn nasl bir aklclk olduunu tenkit etmekte ve Nasl bir gerek, nasl bir aklclktr ki, insan'n nasl ve neden yaratld hatrlanmamaktadr. nsan topraktan yaratldna gre tekrar yaratlmamas iin hangi sebeb mevcuttur? soru sunu sormakta ve dier grlerle ilgili soru ve tenkitlerine devam etmek tedir. Devamnda Her gzele tapnmay, kadn, erkek fark gzetmemeyi benimseyerek bir nevi demagoji ve keyf, batn bir inan iinde grne rek, slm esaslara bakaldr ve ona kar ykc bir takm hareketlere, ldrc bir mcadeleye girimesi, gya kendilerince benimsenen hangi gereki, hangi gzellik ilkesine uygundur? hsann, nefsin bekasn, insan haklar ile ilgili varlna uygun, ll ve meru bir mlkiyet, mal anlay ve aile messesesini ykmak kime, neye, ne kazandrr? Ayrca Avrupa Hal zihniyetinin karsnda slmiyetin de savunuculuunu yapan bu top lumu zaafa uratmak, ykmak, i savaa itmek ancak dmanlara yarar ve onlara bir hizmet olur. Bunu da aslen kendisini Trk ve slm hissetmeyen ler iinde bulmak kolaydr. 71 diyor. Nazm Hikmet, Materyalist (Komnist) fikirleri, Marks'tan nce eyh Bedreddin Simav'nin savunduunu ve kendisi de fikirlerini ondan ald n 7 2 ifade etmekte; Marks'la eyh Bedreddin arasnda bir rabta kurmaa almaktadr. Bylece de savunduu komnist fikirleri merulatrmak iin bir melce bulmaya almaktadr. Yukarda bahsettiimiz olayda, byk rol oynad ileri srlen Torlak Kemal'in aslen yahudi olduunu ve sonradan slmiyet'i kabul ettiini g ryoruz. Samim bir Mslmamn bu fikirlere, bilerek, rabet etmeyecei malmdur. Byle olunca, Torlak Kemal, karmza bir yahudi dnmesi ola rak kmaktadr. syan, ne sadece Ziya akir'in dedii gibi din, ne de Galanti'nin belirttii gibi itimadir. syan hem din, hem itima ve hem de felsefdir. nk, hem yeni bir din getirme, hem de itima dzeni deiti rip yerine maddeci (komnist) bir dzeni hakim klma, fikirlerini de felsef bir temele oturtma gayreti iine girmitir. Bu fikirler, o srada ykselme devrine adm atmakta olan Osmanl mparatorluu'nu iten kertmeye ve muhtemelen ykmaya matuf bir hareket olsa gerektir. Bunu, Prof. Dr. Hik met Tanyu'nun belirttii gibi, kendini Trk ve slm hissetmeyenler arasn da bulmak kolaydr. Benzer rneklerini, slm'n yaylmas srasnda da grmtk. Kendisini gerek Trk ve Mslman hissetmeyenler, sahte kis veye brnerek, sinsi emellerini gerekletirmeye alrlar. nk bilirler

DNMELER VE DNMELK TARH

47

ki, gerek ehreleriyle ortaya kmalar, insanlarn aldatlp arkalarndan srklenmelerine yardmc olamaz. Torlak'n isyanma kadar Trkler, yahudileri hakimiyetleri altna aldk lar unsurlarn en zararsz olarak telkki ediyorlard. Fakat Bedreddin Simavi vak'asnda Torlak'n oynad byk rol, derhal Trk devlet erknnn gzlerini amaya ve yahudilere kar da ihtiyatl olmann lzumunu anlat maya kfi geldi. Bu durum yahudilere tesir etmi olacak ki, stanbul'un aln masnda bitaraflklarn muhafazaya mecbur olmulard. 73 Torlak Kemal hadisesinin Trk devlet erknnn gzlerini atndan ve stanbul'un alnmasnda tarafszlk gsterdiklerinden bahsedilmesine ra men bu durum; kaynaklara gre, eitli yorumlara msaittir. Fatih'in, 29 Mays 1453 sal gn Bismillah, Allahu Ekber sedlaryla stanbul'u fethettikten sonra, Justinien'in, Sleyman Mbedi'nden stn grd Ey Sleyman! Ben seni bile malup ettim! diyerek vnd ve 915 sene 5 ay 5 gn kilise olarak duran Ayasofya'ya girip Secde-i krana kapanp; iki rek't namaz kld ve ilk ezann da ite o srada okunduu rivayet edilir. Osmanl mparatorluunun azamet ve istil devrinde her ka le ve her ehir fethedildike riayet edilmi eski bir an'ne vardr: Ordu ie ri girip burlara bayrak ekilirken surlarn stnden ezan sesleri ykselir ve ehrin en byk kilisesi derhal camiye tahvil edildikten sonra ilk Cuma namaz bu ilk camide klnr. 74 Ki, bu stanbul'un alnmas Hz. Muham med tarafndan nemli grlm, vgsne nail olmu bu kutsal ehrin fet hi, Evliya elebi'ye gre on defa denenmitir. Bunun iin stanbul nemliydi ve bu zafer, onbirinci kuatmada Sultan Mehmed ( F a t i h ) ' e nasip olmu tur. Galanti, Trkler ve Yahudiler adl eserinin 10. sahifesinde, Fatih'in stanbul'u fethettii zaman, orada, biri Rabbani, dieri Kara olmak zere iki Musev cemaatinin varlndan bahseder. Ziya akir; Fatih, stanbul'u ald zaman orada byk bir yahudi me zarlnn olduunu; Bizans tarihilerinin rivayetlerine gre XII. asrda henz Musevilerin stanbul'a girmediini, sadece bugn Beyolu adn tayan Pera'da ikamet ettiklerini kaydediyor. Yine Bizans tarihilerinin rivayetlerinden anlaldna gre, stanbul'un fethi srasnda, imdi Yeni Cami'nin bulunduu yerde bir yahudi mahallesinin bulunduu ve bu camiin sahil tarafna isabet eden yerdeki kapya Porta ebrayka yani ft ka ps denildiini kaydediyor. XII. asrda sadece Beyolu'nda oturan yahu diler, onu takip eden asrlarda yava yava stanbul ilerine sokulmular ve Trkler stanbul'u aldklarnda orada bir yahudi mahallesi bulmulardr.(75) Prof. A. Galanti de, tedenberi Trkiye'ye snan yahudilere, hkmet Trkiye kaplarn amakla hibir siyas dncede bulunmam m ve bun lar srf Tanr misafirleri diye mi kabul etmitir? sorusunu soruyor ve bu sorulara tarihten cevap verirken stanbul'la ilgili olarak yle diyor: Fatih Sultan Mehmed, stanbul'u fethettikten sonra, harp esnasnda lenlerin b-

48

DNMELER VE DNMELK TARH

raktklar boluk ve ahalisinin byk bir ksmnn ehri terk etmesi yzn den stanbul'un nfusu azalmt. Pek ok meziyetlere sahip olan Fatih, yk sek siyas gr iktizasnca, yeni payitahtm emniyetli unsurlarla zengin letirmeyi dnerek Anadolu'nun pek ok yerinde yaayan Ermenileri ve Yahudileri stanbul'a davet etmi ve baz ahvalde de zorla getirmitir. O s ralarda Anadolu'dan gelen Yahudiler arasnda Balat, Tire, Antalya, Sinop yahudileri vard ki ehirlerin isimlerine izafeten stanbul'da ibadethaneler ina etmilerdi. Bundan baka zorla stanbul'a getirilen bir takm yahudile rin ina ettikleri ibadethaneye Srgnlerin ibadethanesi ad verilmi tir. 7 6 Galanti'nin bu ifadesine gre, stanbul'da yahudi bulunmad ve Fatih'in stanbul'un nfusunu ikml etmek iin Anadolu'nun eitli yerlerin de bulunan yahudileri buraya getirttii, hatt zor kulland grlyor. Hal buki, blmn balangcnda belirttiimiz gibi, Bbil srgnnden sonra ya hudilerin Konstantiniyye (stanbul)'de de bir tortu brakarak Edirne tarafna getiklerini kaydetmitik. Galanti, ayn zamanda, eserinin bir baka yerin de ise; Onikinci asrda stanbul'u ziyaret eden mehur seyyah Benyamin de Tudele, stanbul'da yahudilerin ipek endstrisiyle uratklarn yazyor.77 demektedir. Tarih kaynaklara gre, bu yahudiler ipek endstrisini stan bul'da olduu gibi; Trkiye'de de ellerine geirmilerdir. Baka bir kaynaa gre de; Fatih, stanbul'u fethettikten sonra imar iine balam ve ehrin nfusunu arttrmak iin Anadolu ve Rumeli'nin muh telif yerlerinden (*) muhtelif unsurlara mensup insanlar getirtmi; skp ehrinden gelenleri skpl Mahallesi ad verilen yere, Mora'dan getir dii Rum ailelerini, Hali sahilindeki Fener'e yerletirdii gibi; evvel Selanik(**)den getirittii aileleri (Elli Cemaat) Yahudi Mahallesi'nde ve sonra da Sefed (***) den getirttii aileleri de (Hasky)'de iskn etmi. Daha sonra, muhtelif yerlerden gelen Musev aileleri de kendi arzulariyle Kuzguncuk'a yerletirilmitir. Museviler, bu Kuzguncuk'u Kuds top ra diye kutsal sayyorlar. Burada ikameti arzu ettikleri gibi, cenazeleri 78 nin de oradaki mezarla defnedilmesini istiyorlard. Yukardaki ifadelerden anlaldna gre, stanbul'da bir yahudi mahal lesinin bulunduu; sadece yahudilerin deil dier unsurlarn da arld ve kendi isteklerine gre de yer verildii; yahudi aileleri kendi istekleriyle kutsal saydklar Kuzguncuk'a yerletikleri grlr ki; bu isknn Galan ti'nin iddia ettii gibi, yahudilere duyulan ihtiyatan ileri gelmedii aktr. Evliya elebi; Yedi iklimden saysz adamlarn toplandn kaydediyor. (Evliya elebi Seyahatnamesi'nden Semeler: Atsz, Devlet Kitaplar, M. Et. Basmevi, stanbul, 1971.) (**) 1429'da Selanik ehri Trklerin eline dt zaman, Selanik Musevileri iki mabede malik idiler. Yanya'da bir Musev cemaati vard. (Prof. Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, sf. 10). (***) Sefed, eski Beyrut'un Akka bir kaza merkezi. (*)

DNMELER VE DNMELK TARH

49

Fatih'in stanbul'u zapt esnasnda btaraflk gsteren yahudiler de, Rumlar gibi, husus imtiyazlar ald. Yahudiler, frka mcadeleleriyle bir birlerini yiyen Rumlarn bir taarruza kar uzun zaman mukavemet edeme yeceklerini grdkleri misallerden istidlal ediyorlar ve Bizans'n son gnle rinin geldiini anlyorlard. Bir taraftan da, Trk hkmetinin hakimiyeti altna giren Dimetoka, Gmlcine, Ohri, Karakarye, Yanbolu'daki yahudilerle muhabereler ediyor ve Trklerin din ve mezhebe hrmetlerini, dilne idarelerini, istil kudret ve kuvvetlerini reniyorlard. Bu muhaberelerde ba rolleri, II. Sultan Murad'n Divan- Hmayun tercman, Levi isminde bir Musev oynuyordu. Aslen spanyal olan Levi, genliini talya, Fransa, Polonya'da geirmi; sonra Edirne'ye gelerek Sultan Murad'n hizmetine girmiti. Bu zeki adam gezdii yerlerde lisan renmekle kalmam; o ta rihteki umum siyaset hakknda da birok eyler renmiti. Bu yzden o da, Bizans mparatorluunun devam ve bekasndan midini kesmi; bu im paratorluun etrafn eviren Trk emberinin, yakn bir zamanda daralarak Bizansllarn hayatlarna son vereceine kanaat getirmiti. Bu Levi, II. Sultan Murad'n vefatndan sonra, II. Sultan Mehmet tahta geince; saray halk arasnda tekrar saraya girdi. stanbul'dan Edirne'ye sk sk gelen yahudi tccarlar, tercman olarak Levi ile temasta bulunuyor lard. Levi de bunlar, vaziyetten haberdar ediyordu ve vuku bulacak harbde bitaraf kalmalarn tavsiye ediyordu. Edirne'de byk bir harb hazrlnn olduunu, stanbul'daki yahudiler arabuk haber alyor ve kendi aralarn da gizli toplantlar yaparak; Bizans'n Trk hcumlarna kar mukavemet edemiyeceini ve bu sre ierisinde bitaraf kalmay kararlatrp, netice yi Fatih'e duymuyorlard. (79) Bunu bir sadakat olarak gren Fatih, onlara, bir takm imtiyazlar verdi. Bu imtiyazlarn banda din yinlerini serbest e icra etmek geliyordu. Bu mesele hakknda da eyhlislm Mehmet Fenar'den bir fetva ald. Ziya akir bu fetvann: Mezburlar (ad geenler) seb (svme, sayma) olunmayp, kadmi zre kinseler (kilise) halleri zre kalp kendilerine ve cmle kinselerine dahl olunmak ve evlerinde suret (mu kaddes ahsiyetlerin resimleri) ve mihrab olmadka Tevrat okuyup yinle ri zre ibdetlerine kimse mani olmamak...80 eklinde derc edildiini kay dediyor. Yahudiler aslnda, t Bursa'nn 1326'da Sultan Orhan tarafndan aln d zaman ayn endieyi duymulard. Her yerde zulm ve ikence grdk lerinden, buna kyasla Bursa'y boaltmlar, fakat, Trklerden bunun ak sine efkat grnce tekrar Bursa'ya geri dnmlerdir.81 stanbul'un fethine bir baka ynden bakacak olursak, orada da Trk lerin lehine bir bekleyi grrz. Bunu Prof. Osman Turan'dan aynen nak lediyoruz: slmn, Kur'n yetleri ve Hz. Muhammed'in hadsleri ile tak dis ettii Mekke, Medine ve Kuds'ten sonra, ayn ilh sebepler ve Trk devrinde kazand yeni kudsiyet unsurlar sayesinde, stanbul'un da dr-

50

DNMELER VE DNMELK TARH

dnc Mukaddes ehir olduu hakknda bir phe olamaz. Lkin, tarihte ya anm kudsiyet duygularna ramen, ehrin bu hususiyetleri zerinde du rulmamt. slm dini ve milletlerine mil olan bu hususiyetlerin mukabil hristiyanlk tarihinde stanbul'un ne byle bir kudsiyeti vardr ve ne de ona ait baz manev unsurlar btn hristiyan dnyasnca makbul saylm tr. Zira Kuds, skenderiye, Antakya ve Roma ehirleri Hz. sa'nn Havari (Apotre)leri tarafndan ziyaret edilmi ve bu beldelerde kilise tekiltlar kurulmu, fakat stanbul hristiyanlkta byle bir manev imtiyaz kazana mam, sadece ark Roma'nn payitaht ve Ortodoksluun merkezi olmu tur. Filhakika stanbul'un bir yandan din bir kudsiyete sahip olmamas ve imparatorlarn elinde siyas let olan Patrikhane'nin manev mene ve oto riteden mahrum bir merkez halinde bulunmas, te yandan da Asya ve Av rupa hristiyanlar ile ortodoks Bizansllar arasnda mevcut tarih dman lk, papazlar ve keiler mstesna, bu Trk fethinin Katolik dnyasnda cid d bir akis brakmamasna sebep olmutur. Nitekim Trklere kar Hal Seferleri'ni yapan Katolik Avrupa, ayn zamanda Bizansllar da kurtarmak is tiyordu. Lkin Avrupallar kendilerini barbar ve dinlerine dman sayan Ortodoks Bizansllarn daim hile ve hiyanetlerine uramlard. Bu kar lkl nefret dolaysiyledir ki 1204'te hazrlanan Hal Seferi stanbul'a dn m, bu ehir, tarihinde ilk defa byk tahribat, yama ve ktallere maruz kalm, kiliseler dahi bu vahetten kurtulamamtr. Bu mnasebetle birka misal kayda ayandr. Gerekten mehur Macar Kumandan Hunyadi Yano, Kosova (1448) malubiyetini bir trl unutamyor; ama yaknlar ken disini, ancak Rumlar yok oluncaya kadar Hristiyanlarn talihi almaya candan, Trklerin stanbul'u almas lzmd. diyerek teselli ediyorlard. Venedikli Barbaro da ayn duygular ifade ediyor: Allah stanbul'un Trk lerin eline dmesini arzu etti; Rumlar aleyhinde en sert ve ac hkmn verdi diyordu. Bu Katoliklere mukabil bir Rus Vekayinamesi'nin kanaati daha manl dr: Rumlarn ahlk sukutlar ve zulmlerine mukabil Trkler din hrriye ti ve adaleti temsil ediyor, bu sebeple stanbul'un Sultan Mehmed'in dil ida resine gemesi ilh bir emirdir. derken, Bizans'tan alnan Ortodokslua ve kltrel tesirlere ramen, Rus efkrna da tercman oluyordu. Bununla beraber Fatih Sultan Mehmed'e ve Trklere kar Rumlarn d nce ve duygular ok daha mhim idi. Filhakika mparator ve hkmeti Osmanllara kar, papann yardmn almak ve Katolik olmak art ile, bir anlama yaptlar; Ayasofya da artk bir Katolik kilisesi oldu. Lkin bata papazlar olmak zere dindar halk dinlerini satan idarecilere kar nefret duy mu ve artk kirlendiine inandklar bu byk mabede bir daha girmemi lerdi. Muahhar Patrik Genadios da kahrndan manastra kapanmtr. Bu duruma mukabil Osmanllarn Anadolu'da ve Rumeli'de hkm sren ada-

DNMELER

VE

DNMELK

TARH

51

let, din ve itima, hrriyetlerini gren Rumlar, stanbul'da Katolik apka s yerine Trk sar grmeyi tercih ediyor; Frenklerin madd-manev zu lmlerini de unutmuyorlard. Esasen Trkler karsnda daima yenilen Bi zansllar arasnda Osmanllarn stanbul'u alacaklarna dair yle birtakm kehanetler ve efsaneler domu ve yaylmtr ki, bu inanlar ile de bizzat Rumlar kendilerini mahkm etmilerdi. 82 Grlyor ki; Rus Vekayinmesi, Rumlarn ahlk sukut ve zulmlerine mukabil Trklerin din hrriyetini ve adaleti temsil ettiini ve bu sebeple de stanbul'un Trkler tarafndan alnmasnn lh bir emir olduu gereini belirtmekten kendini alamyor. Yine Rumlar, Katolik apkas yerine Trk sar grmeyi tercih ettiklerini ve stanbul'un Trkler tarafndan alnaca gereine kendilerini inandryorlar. Byle olunca, stanbul ve Anadolu'nun eitli yerlerinde meskn olan yahudiler, bu haberleri rahatlkla duymu ve vaziyetlerini tesbit etmi, buna gre de bitaraf kalp, neticeyi beklemi ola bilirler. Yoksa bu, sadece Trkleri istedikleri ve onlara yaknlk duyduklar iin, bitaraf kaldklar anlamna gelmez. Yahudiler menfaatlerini hereyin stnde grrler. Ykselme devrine girmi, dnyada sulh ve sknun Trklerle kaim olduunu, deil yahudiler, btn dnya kabul etmitir. Musevilerin, Bizansllardan hakaret ve bask grdklerini; gerek tarih ilerin kaytlarndan; gerekse eyhlislm Molla Fenar'nin fetvasnn ba na Mezburlar seb olunmayp ibaresini koymasndan ve gerekse Fatih'in onlara kar gsterdii yaknlktan anlyoruz. Byle olmasna ramen, sa ray ve devlet erkn arasnda - II. Murad devrinden intikal eden tercman Levi ile - mehur Hekim Yakup gibi ahsiyetler eksik deildi. Baz aratrclarca Fatih'in, drd ranl, biri Trk, biri Arap ve biri de Musev olmak zere Yedi Tabibi vard. Bunlardan 'Hekim Yakup', sa natta byk hret kazanmt. 'akayk ve l' tarihlerinde de yazl oldu u vehile eer Karamanl Mehmet Paa'nn himmet ettii (Lr) isminde ki ranl tabib rekabete kalkmasayd, hi phe yok ki Hekim Yakup Fa tih'in shhat ve hayat zerinde ok mhim bir rol oynyacakt. 'Hammer'in dedii gibi 'Belki de Mehmed-i Sn'nin eyym- hayatn tahdit'e muvaffak 83 olacakt.' ' denilmektedir. Bir baka kaynakta ise: Yahudiler (bunlar) s panya, Portekiz ve Avrupa'dan kovulup bizim Cenb- atfetimizde saadet, servet ve refaha kavutuklar halde en byk nankrlk ve hiyanetini bize yapmlar ve Fatih Sultan Mehmet Han' zehirleyerek ldrmlerdir.'84' denilmektedir. . . Ed. Fak. Yenia Tarihi Krss Bakan Prof. Dr. M. ehabeddin Tekinda ise, Fatih'in yahudi hekim Yakop tarafndan zehirlenmesi ha disesini tamamen baka trl izah etmektedir. Ona gre Fatih'in trbesinin zehirlenip zehirlenmediini anlamak maksadyle atrlp, Fatih camiinin altndaki eski Patrikhane'yi ve burada gml olan Bizans imparatorlarnn mezarlarn ortaya karmak iin bu yalan uydurulmutur. nk bu riv-

52

DNMELER VE DNMELK TARH

yetlerin yayld tarihlerde mthi bir Osmanl aleyhtarl ve Eski Yunan ve Bizans kalntlarna kendi medeniyetimizden kaarcasna bir tutkunluk mevcuttur. Hatt bu maksad gden evrelerce Ayasofya'nn minareleri y klmak istenmi, Sultan Ahmet Camii'nin altndaki Bizans hipodromu ortaya karlsn diye Sultan Ahmed'in yklmas dahi teklif edilmitir. Binaenaleyh Fatih'in bir yahudi tarafndan zehirlendii de byle bir maksatla ortaya atl m, maalesef baz iyiniyet sahiplerince de - asl kaynaklara itibar edilmek sizin - doru kabul edilerek reva bulmutur. ahap Tan da: ... Fatih Sultan Mehmed Hn' zehirleyenin M. Jakop isimli yahudi olduunu tarihlerimiz yazar. 85 diyor; keza ayn eserin n sznde de, Fatih'in yahudilerden biri tarafndan zehirlendiini iaret ede rek; onlara Benim zavall, ciz tab'am diyen, II. Bayezit'e atar. Tursun Be Tarihi ismiyle maruf Tarih-i Ebu'l-Fethi baskya hazr layan Ahmet Tezbaar, Sultan Mehmed Hn'n vefatyla ilgili olarak dt dipnotta; Prof. M. ebabettin Tekinda'n Tarih Dergisi'ne yazd Fa tih'in lm Mes'elesi adl mukayeseli makalesinin konuyla ilgili ksmnda; Fatih Sultan Mehmed'in zehirlenerek ld hakknda baz faraziyelerin ortaya atldn; bu hususta fikir beyan eden melliflerin, umumiyetle Franz Babinger'in, eserine ve Rivista degli Studi Orientalide mnteir makale sine istihad edildiini ileri srmekte ve yle devam etmekte: phesiz s tanbul'a hkim olmak sureti ile Hristiyan ve slm dnyasn hakimiyeti al tna toplamak ve cihanmul bir devlet kurmak imknna sahip olan Fatih'i objektif bir dnce ile tetkik eden mellifler mevcuttur. Bununla beraber Hristiyanlk taassubu ile hareket edip imdi birtakm mtalalar serdeden mellifler, maluplar hakknda hududsuz msamaha gsteren Fatih'e baz mfrid hareketler isnat etmektedirler. Nitekim, Fatih'in iyi bir insan olma d pein hkm ile hareket eden Babinger de kaynaklar yanl ve iine geldii ekilde tefsir edecek birtakm neticelere varmak istemektedir. di yor ve Babinger'in Fatih'e yakksz isnatlarda bulunduunu, Trk ve s lm kaynaklarna tam nfuz edememesi yznden bir takm zhullerde bu lunduunu ve J. Von Hammer'in - hatalar ile birlikte - Osmanl tarihini ay nen iktibas ettiini (Fatih'e tahsis ettii eserinde) ve zehirlenme olay dahil bir ksm sansasyonel haberlerle efkr- umumiyeyi artmak istediini, ze hirlenme olaynda faraziyelerde bulunduunu; damla ve romatizmadan muzdarip olduunu itiraf eden Babinger; Fatih'in Msr seferi iin skdar'a geip Hnkr (Tekfur = Sultan) ayr'na geldii srada hastalnn art mas yznden batabibi Acem Lr, tehisinde yanlarak padiaha uygun gelmeyen bir il vermesi yznden grevden alndn ve eski Tabib-i Hs Yakup Paa'nn ise Lr'nin vermi olduu aksi ilc bahane ederek hi bir mdahalede bulunmayacan ifade ettiini zikrettikten sonra, sanclar ba laynca lm halinde bulunan padiaha barsaklarn tkayp lmne sebeb olduu bir il verdiini iddia ettiini ve buna benzer faraziyelerinin bir

DNMELER VE DNMELK TARH

53

kaynaa isnad etmediini belirtmekte; Batl ve Doulu kaynaklarda Fa tih'in zehirlenerek ldne dair herhangi bir iaret bulunmadn, bazla rnda eceli ile ldnn kayd bulunduunu da ad geen makale yazarnn iaret ettii kaydedilmektedir.(86) A. de Lamartine de, Trkiye Tarihi Cihan Hakimiyeti adl eserinde, Kan gibi iddetli ve hzl bir hastalk onu penesine almt. Ordusuyla yo la koyulduktan sonra ksa srede bagsteren hastalk sonunda hayata gz lerini kapad. Hizmetinde bulunan hadmlar ve hekimler lm ordudan giz lediler, sadece aniden hastalandn ve stanbul'a dnp hamamlara devam etmesi gerektiini duyurdular. demekte ve Bayezid'e deil, Cem Sultan'a padiahln verilmesini arzu eden ve o dorultuda alan Mehmed Nian Paa, Bayezid'in ilk olarak stanbul'a gelip yenierilerin kalbini kazanaca ndan endielenip; ehirde kalan garnizona emir vererek Sultan ayr'nda toplanmalarn ister. Allm buyruu yerine getiren eriler, skdar'a doru yol alan hadmlar ve muhafzlarla korunan kapal bir tahterevan g rrler ve tahteravann kendilerine gsterilmesini isterler. Alan perdeler an cak Fatih'in lmn gzler nne serer. Bunun devlet apnda bir cinayet olduunu sanarak arkadalarn intikam almaya arrlar ve nmayi ya parak, zor kullanarak Avrupa kysna ayak basp, yahudi mahallesini yamaladktan sonra saraya hcum ederek, taht Cem Sultan aleyhine gasbetmekle suladklar Vezir-i zm'n kafasn kestirirler.(87) Burada da, lm olayna, aniden hastaland ve stanbul'a dnp ha mamlara devam etmesinin gerektiini sylemeleri ve yenierilerin Vezir-i zm' katledip yahudi mahallesini yamalamalar; olayda, pheli bir du rum olduu kansn, insanda uyandryor. . Hm Danimend, Fatih'in lm sebebinin Osmanl memblarnda meskt geilmekle beraber, baz memblarda babasndan vrs olan Nikris Damla(88) hastalndan bahsedildiini; ancak k-Paazade'nin p he uyandracak bir ifade kullandn ve Fatih'le muasr olan bu mverrihin u izahn veriyor: Vefatuna sebeb ayaunda zahmet vard. Tabibler ilcundan ciz oldular. hr tabibler cem' oldular, ittifak ittler, ayaundan kan aldular. Zahmet ziyade oldu. arab- fari virdler: Allah rahmetine vard: Tabibler erbeti kim virdi Hne O Hn idi arb kaane kaane Cigern dorad erbet o Hnun Hemin dem zari itti yne yne Didi neyn hana kyd tabibler Boyadlar cieri can kaane ... Danimend, k-Paazde'nin arab- Fari dedii ilcn ne olduu nu, bu ilc iince Fatih'in niin cieri doranarak hemen can vermi ve

54

DNMELER VE DNMELK TARH

neden dolay mverrih Fatih'in azndan hekimlerin kendisine kydklarn kaydetmek lzumunu hissetmitir? demekte ve btn bunlarn faydasz ve ya yanl bir tedaviden ikyet mahiyetinde olabilecei gibi, pheli bir il ca ait birtakm imlarla tefsir edebilmek imknnn varolduunu ve baz kaynaklarda da bu pheyi teyid edebilecek ifadelerin bulunduunu, kaydet mektedir. (89) Ord. Prof. . H. Uzunarl da; Fatih'in, zehirlenmek suretiyle ldne dair rivayetin var olduunu.90 ancak bunun hekim Lri-i Acem'nin mi, yoksa hekim Yahudi Yakub tarafndan m olduunun kesin olarak anla lamadn belirtmektedir. Ziya Ttnc, Prof. Tekinda'n St. Michel Baudier (Miel Bodye)'den dilimize naklettii ve XVTI. yzylda kaleme alnm eserinde ... Fatih'in drt gn sren sancdan sonra ldn ve bunun bir zehirlenmeden ileri gelebileceini... nemle kaydetmekte olduunu belirtiyor. Eserinin bir ba ka yerinde, Fransz Babinger'den naklen; Fatih'in Venedikliler tarafndan zehirlenmi olduunu ve 14 teebbste bulunduklarn, fakat 14 teebbsn hedefine ulaamadn, ancak 15'incisinin hedefine ulatn; bunun iin Venedikli bir yahudi olup sonradan gya ihtida eden Jakobba 240 milyon Trk liras karl yaptrldn kaydediyor. Benzeri bir teebbs V a 1 c o isimli bir baka yahudi hekimi tarafndan da yaplm ve daha baka teeb bslerin olduu da kaydedilmektedir. Fatih'ten ok sonra yaayan ve 1866 tarihinde len tarihi, Akademi (Encmen-i Dni) yesi ve Tp Fakltesi dekan, bir hekim olan Hayrullah Efendi'nin de bu konuda yle dedii ayn eserde kaydediliyor: Yahudi doktor Yakup Paa'nn nice zamandr srdr d yanl ve kastl tedavi, ancak bu gnlerde son verecek ve byk Fa tih'in en verimli anda lmn hazrlayacaktr. Ziya Ttnc, bu gr te Hayrullah Efendi ile beraber olduunu belirtiyor ve yle diyor: Kiiler ayr ayr, fakat teebbsn geldii taraf bir olmak zere, Fatih, deiik ta rihlerde trl suikastlere urad. Btn suikastler Venedik Cumhuriyeti ta rafndan idare ediliyordu. Geree yakn bir biimde belli olan netice udur: Fatih, yahudi dnmesi Yakup Paa tarafndan zehirlenerek ldrlm 91 tr. Btn bu sylentilerin altnda durumu ele alrsak, Fatih'in lm olay ile ilgili eitli grler vardr: a) Fatih'in, atalarndan mevrus olan damla hastalndan, b) Zehirlenmeden, c) Yanl tedaviden mtevellit lddr. Bunlarn herhangi birinden olabilecei gibi, her nn birden olmas da mmkndr. Bunlarn yann da eceli ile lm olmas da mmkndr. Ecel geldi cihana, ba ars ba hane szne uygun bir durum ortaya kyor. Tabi her ey bir sebebe da yanr. lm olay da, Fatih'in cihan imparatoru olmas dolaysiyle, dman larnn ok olabilecei, baz kaynaklarn da ifade ettii gibi, eer biraz da ha yaasayd dnyaya hakim olaca dncesine itibar edersek, onun bu

DNMELER VE DNMELK TARH

55

emeline ulamamas iin dmanlar onu yok etmeyi dnebilir. Vaktinden nce yok olmas ise, ancak suikastle mmkndr. Bunun da Fatih'e yakn olan ve yaknl da gsteriten ibaret olan birisi tarafndan yaplmas mm kndr. Bu durum da hekim Yakub'a uymaktadr. Bunun iin, zehirlenme olaynn - bu gr ileri srenlerde - yahudi he kim Yakup tarafndan yapld kanaatini uyandrm olmas mmkndr. Bu olayn, kesin olarak aydnlatlmasn tarihilere brakyoruz. ahap Tan, Budin muhafz Mehmet Paa'nn lmyle ilgili olarak y le diyor: te, byle kuvvetli ve kudretli, shhati mkemmel, mekkel e lik bir vcuda sahip Budin Muhafz Mehmet Paa: Ani olarak birden bire lr. Ecele, ani lme inanan Mslmanlar bile, bu vakitsiz lme bir m n veremezler, arrlar, zlrler. lk pheler (Yahudi Hekimbann) zerinde toplanr. Adam biraz sktrlnca suunu derhal itiraf eder. Geri tarafn aynen Evliya elebi'nin Seyahatnamesi'nden alyoruz: Arslan misali, analarn az dourduu bir ahbaz (yiit), Budin muha fz Mehmet Paa'nn kaatili olarak yakalanan Yahudi Hekimba unlar sylemitir: 'Bu krknc oldu. Daha evvel de otuz dokuz Mehmet ldrdm. Eer yakalanmasaydm; Peygamberinizin adn tayan daha ok Mehmet leri ldrecektim' diyerek utanmadan itiraf etti. (92) Yukarda dercettiimiz bilgilerin kaynaklar kesin olarak iaret edilme mi olduundan; asl kaynaklarn tetkik etme imknmz olmamtr. Ancak Fatih'in zehirlenmi olduunda ittifak vardr. Yahudiler tarafndan m, yok sa bakalar tarafndan m zehirlendii hususu biraz karanlkta kalyor. Hat t; bu zehirlenme iinin baka bir sebebe dayanabilecei de ileri srlyor. Fatih, stanbul'u fethettikten sonra, Osmanl Devleti, mparatorluk olmu tur. Ama Fatih, Kayser-i Rum, yani ark Roma mparatoru olarak madal yalar bastrmtr ve btn saltanat devrine bakarsanz, Roma'y da alarak Garb ve ark Rom mparatorluklarn ahsnda toplamak niyetinde oldu u anlalr. Belki de bu sebebledir ki, Fatih'in zehirlenerek ldrld (93) sylenir. Grld gibi, bir zehirlenme olay var, ama bunun hangi sebebden ileri geldii mehul. Bunun bir yahudi oyunu olabilecei insann ak lna en uygun olandr. nk; zehirlenme olay bir tek olmayp tarih bunun rnekleri ile doludur. Ksaca, zehir onlarn (yahudilerin) bir silhdr. Hat t Hz. Muhammed'i de onlarn zehirledii ileri srlyor. Bu da, onlarn kut sal kitaplarnda iaret ediliyor: Ve Allah'n Rabbin sana teslim edecei b tn kavimleri bitireceksin; gzn onlara acmayacak; ve onlarn ilhlarna kulluk etmeyeceksin; nk o sana tuzak olacaktr.(94) denilmek suretiyle insanlara acmasz bir dmanlk alanyor. Luther de, bu nefretin onlara, ocukluk anda verildiini yle ifade ediyor: Onlar, yahudilerden gayri insanlara zehir gibi bir nefrete sahiptirler. Bu nefret onlara ocukluk a ndan itibaren ebeveynleri ve hakanlar tarafndan telkin edilmekte ve bu

56

DNMELER VE DNMELK TARH

zehir onlar tarafndan iirilmektedir, o derecede ki bu his onlarn murdar iliklerine kadar ilemitir. Et ve kan, ilik ve kemik nasl deimezse yahudilerin kibiri ve kskan l da deimez. Onlar yle kalacak ve ylece ryecektir.(95) Byle bir telkin, gen dimalara alanrsa, onlarn da, bu dorultuda hareket etme si normal olsa gerektir. nk kendilerini stn rk ve kendi dndakileri aalk mahluk olarak grp, bu uurda da kutsal kitaplarnn emri dorul tusunda istenilen eyleri yapmayacaklarn iddia etmemiz de mmkn de ildir. Avrupa'daki yahudilerin tarihi, zincirleme bir srgn etme, yama, kat liam ve ldrmeler dizisi olur. Bunlar M.S. I. binde tek tek olaylar halinde vuku bulur ki; buna bir skn devri denilebilir. Byle olmasna ramen, 613 de Yahudiler spanya'dan, 629'da Fransa'dan karlrlar. Asl azap ve i kenceler devri, yahudiler iin LT. bindir. Hal seferleri srasnda, yahudilerin insan kurban etmek, hristiyanlarn kutsal ekmeini (Hostie) kirletmekle sulanmalar; Kuds'teki katliam lar, binlerce idamlar ve yzyllar boyunca oturduklar yerlerden srlme leri, nihayet 1290'da toptan ngiltere'den, 1394'te Fransa'dan ve spanya Arap (Mslman) devletinin son bulmasiyle 1492'de spanya'dan kovulma lar. (96) Ki bu yahudilere, XIV. asrdanberi, spanya hristiyanlar arasnda yaamak ve onlarn siyas, ilm faaliyetlerine karmak hakkn tanyan msamahakrlk, birtakm hasis menfaatler veya iddetli va'zlar sevkile, halk tabakas arasnda, gaddarne zulm ve i'tisat (doru yoldan sapma) arzu suna mnkalip olmutur. Bu zddiyeti ortadan kaldrmak, onlar himayele rinden istifade etmeleri iin, krallar tarafndan sarfedilen mesaiye ramen, halkn kin ve nefreti o kadar iddetlenir ki: Hristiyanlarla Yahudiler ara sndaki husumet Mslmanlarla hristiyanlar arasndaki husumetten daha kat kat fazla olur. Krallar bu durumdan mteessir olmakla beraber, bir yan dan da, spanya'da din bir birlik kurulmasn arzu ederler. Andolousie (En dls) ile Aragon'daki yahudilerin tardedilmesini (1483? -1486) emrederler. Bu karar yerine getirilmediinden, 31 Mays 1492'de yeniden emirler verirler: Yahudiler drt ay iinde, ya hristiyan dinini kabul edecekler, ya da span ya'y terkedeceklerdi. Tebdil-i din etmeyi kabul etmeyerek, muhaceret edenlerin says malm deildir. Muhtelif tarih ehlinin verdikleri rakkamlar 200.000 ile 500.000 ara snda tahavvl eder. te, hl ark Avrupa ile Afrika'nn imalinde mes kn olup, eski spanyol diliyle konuan ve ecdadlarnn topra olan memle ketimizi seven, Sefardete'ler bunlarn ahfaddr. (*) Yine says bilinmeyen, (*) Bu musevlerden byk bir ksm; Osmanl Trkleri'nin cenah atfetine s narak, hibir cebir ve tazyike uramadan, bazlar, slm ile merref ol mular ve ekserisi taassup ve dier milletlere tahakkm ile itham edilen Trk'n uluvvu cenab ve msamahas sayesinde her trl detlerini muha-

DNMELER VE DNMELK TARH

57

dier yahudiler de hristiyan dinini kabul etmee mecbur oldular. Fakat din mes'elesi, kat'i olarak halledilmemiti. Ahali, ruhban, hristiyanl kabul eden, yahudilerin samimiyetinden - pek de haksz olmayarak - emin olam yorlar idi. Hakikaten, bunlar arasnda tekrar ilk dinlerine dnenler de g rlmyor deil idi. Bu durumlara mani olmak iin Engizisyon Mahkemele ri alyor.(97) Museviler, vatanlarndan tehcir edildikten sonra spanya, Portekiz, Le histan, Almanya ve Rusya vs.. de bir mddet ikamet etmilerdir. Onlarn da tehcir siyasetine ba vurmalariyle, Anadolu ve Rumeli'ye gelmiler, Os manllar da bu yerleri fethettiklerinde youn Yahudi gruplariyle karla mlardr. (98) Uzun asrlardan beri spanya'ya yerlemi bulunan yahudiler, el ileri, ticaret ve bir ksm da kltrleri ile temayz etmi. spanyol kilisesi, onla rn va'z, ikna ve nasihat yoluyla hristiyanl kabule sevk edilmelerine m saade ediyor; tazyik yoluyla dinlerini deitirmee icbar takbih ediyor. Krallar, siyas ve din sebebler sevkile, cebir ve iddete ba vuruyorlar.(99) spanya yarmadasnda yaayan yahudiler, halktan, memurlardan, krallar v.s.den zulm gryor ve daim bir ikence altnda yayorlar. Senelerce tahamml ettikleri zulm ve ikenceye, birgn artk, taham ml edemeyerek isyan ederler. Bu isyann cezasn daha ar bir ekilde derler. Katolikler, yahudileri, tebdil-i din etmee ve kzlarn hristiyanlarla evlendirmee mecbur ederler. Bunlara riayet etmeyenleri Engizisyon Mahkemeleri'nden geirerek diri diri yakar veya kltan geirirler. Bu du rum, V i z i g o t l a r tahtn paylaamayan taraftarlardan, R o d r i q u e'nin tahtndan indirmi olduu kral W i t i z a'nn oullarndan birine yardm etmek zere spanya'ya gelen ve yardm etmek iin geldikleri yere hakim olan; Mslmanlarn zaferine kadar devam eder. Ki, bu yahudiler, Msl man ordusunu Halaskarlarmz! diye karlyorlar.(100) spanya'da, slm hakimiyetinin ksa zamanda son bulmas zerine hakimiyet yeniden hristiyanlarn eline geer. O zamanlarda Castille (Kastille) Kral IV. Henri'nin kzkardei sabelle ile Aragon Kral'nn olu Ferdinand evlenir ve 23 sene devam eden bu evlilik srasnda spanya'nn altn a balar (1492). Bu 1492 yl: a) Grnata Mslman Devleti'nin d, b) Kristof Colomb'un Ye ni Dnya'y (Amerika) kefetmesi. Bu hadiselerin birincisi; spanya'nn mil 101 l birliini ve yeniden douunu hazrlyor. Grnata'nn alnmasndan son ra Isabel, merhametli bir politika ve politik tolerans denemesinde bulunur ki buna, Franais Pietri, bo yere denedi diyor. nk, Katolik krallar iddete mecbur edecek yahudi dnmelerinin fitnesi ba gsterir. Yahudile-

faza ederek, bugn memleketimizin en zengin ticaret ve sanayi erbabn te kil etmekte bulmutur. G.K.S. - Sefardote (S e f a r d i n) : Gney yahudileri ve spanyol yahudileri de denir.

58

DNMELER VE DNMELK TARH

rin zor karsnda hristiyan (katolik) dinine dnm olanlar daima kontrol altnda tutuluyor ve hareketleri takip ediliyor. Onlarn dnmeliklerinin zan altnda bulunmas ve sahte olduu kanaati zerine - ki bu dnmeliklerine ceza olsun diye - srgn ediliyorlar.(102) Bu hususta Theodor Fritsch, eski bir Vakayinameye istinaden verdii bilgide; yahudilerin, faizler ve rehinlerle servetlerini tuttuklarn, bunun iin de halkn hiddet ve galeyannn byd, onlarn Maran denilen ki taplarna kar ve Grnata muharebesinde dmana gizlice yardm etmeleri zerine Engizisyon Mahkemeleri'nin altn ve devletin bir emirname kararak yahudilerin ya 4 ay ierisinde hristiyan olmalarn, ya da memle keti terketmelerini istediklerini belirtiyor. Bunlardan 300.000 kadarnn s panya'dan kp gittiini, gidenlerin bir ksmnn Trkiye'ye,(*) bir ksm nn da Portekiz'e (103) gettiini, Trkiye'ye gelenlerin torunlarna bugn bi le spanyol Yahudileri denildiini kaydediyor.(104) Louis Bertrand, spanya halknn - krallarn msamahasna kar - yahudilere kar byle bir kin duymalarn akla kavuturmuyor. Sadece si yas ve din bir birlik kurma arzusundan ileri geldiini belirtiyor. Halbuki sadece bu artlar, halkn bu kadar hassasiyet gstermesine sebep tekil ede mez. Byle olunca, T. Fritsch'in bir vakayinameye dayanarak ileri srd, Franais Dietri'nin belirttii gibi sebepler ve Ziya akir'in iddetle hkm sren Engizisyon Mahkemesi'nin zulm ve ikencesine tahamml edemeye rek hristiyan olan, fakat gizlice kendi dinlerine sadakat gsteren ve (Ma ran) ad verilen bu dnme yahudilerin srlarnn ifa edilmi105 olmas eklinde mtala ettii grler hakllk kazanyor. Dier hususlarda da bu kaynaklar arasnda bir mutabakata rastlanr. Prof. Avram Galanti de yle diyor: 1492 ylnda, spanya Kral Katolik Ferdinand ve ei Isabelle zamannda spanya yahudilerinin memleketten karlmas emri verilmiti. Birka asrdan beri orada yerlemi bulunan ve dinlerine her zaman sadk kalmak isteyen yahudilerin bir ksm memleketi terk ederek Fransa, ngiltere, Felemenk, talya ve Trkiye'ye gitmilerdir. leri dolaysiyle spanya'dan ayrlmak istemeyenler, zahiren Katolik dinini (*) Trkiye'de, eskidenberi, bir yahudi kesafetinin bulunduu bilinmektedir. O zaman, dnyada dank halde bulunan yahudiler, aratrmalar sonucu, ya hudilerin en rahat yaadklar yer olarak Trkiye'yi bulurlar. 1394'de Fransa'dan karlan yahudiler, Yldrm Bayezid'in merhametine iltica edip Edirne'ye yerletiler. Fakat asl muhacir kafilesi olarak yahudiler 1492'den sonra gelmeye balarlar. Trkiye'ye gelen yahudiler, II. Bayezid'in emriyle stanbul ve Selanik'e yerletirilirler. -(Necdet Sevin; Ajan Okullar, sf. 1661. Bir hekimbann tavsiyesiyle olduunu kaydediyor-. Geni bilgi iin bkz.: Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 30 Ekim 1947. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 140-145.

DNMELER VE DNMELK TARH

59

kabul etmilerse de zmnen yahudilii muhafaza ediyorlard. Bundan baka Tehcir, Portekiz yahudilerine de tatbik edilmitir. Zahiren Katolik geinerek spanya ve Portekiz'de kalm, i ve servet sahibi olmu yahudiler, eski dinlerine dnmek arzusu gderek bu iki mem leketten yava yava ayrlmaa balamlar ve bunlarn bir ksm da 1532 senesinden itibaren Trkiye'ye iltica etmee balamlardr. 106 Bu bilgileri veren Prof. Avram Galanti, kendisi de bir yahudidir. Grlyor ki; bask, zulm ve ldrmeler onlar dinlerinden vazgeiremiyor. Onlardan hristiyan olmu olanlar, srf menfaatleri icab, servet sahibi olmak, kar salamak ve ikenceden kurtulmak iin Katolik (hristiyan) grnyorlar. steklerini elde edince, ortam msait bulunca eski dinlerine dnmee balyorlar. Za ten dnm grndkleri zaman bile, eski din yaantlarnda -gizli olmakla beraber - sebat ediyorlar. Bu, onlara, kutsal saydklar kitaplarnn bir em ridir. Byle olunca, Mslman olmalar nasl izah edilir? Bu durumlar ile rideki blmlerde inceleyeceimiz iin burada tafsiltna gemiyeceiz. 1492'de Trkiye'ye gelen Museviler, manev harslara sahip idiler ve bu harslarnn devamn beraberlerinde getirdikleri matbaa sayesinde idame ettirmilerdir. Bu matbaalarda, yasak olduu iin, Trke ve Arapa'dan gayri dilde bask yaptklarndan, Trke'den istifade edemeyip, bildikleri s panyolca muhiti iinde kalmlardr. 107 Galanti, yahudilerin Trklerle kay namamalarna bunu sebeb gsterir bir tutum iine girmise de, asl sebe bi, Trklerle kaynamak istememelerinde aramak daha doru olur. nk, T. Fritsch'in kaydettii u: Yabanc fatihler gelip geiyor. Biz itaat ede riz, ama ayakta kalrz. 108 ibaresi bunlarn gayelerini aklar. spanya yahudilerine Trkiye kaplarn aan II. Bayezid, bunlarn bir ksmn Selanik ve stanbul'a, bir ksmn da Osmanl mparatorluuna tbi olan Sakz adasna yerletirmitir. Trklerin hsnniyetini duyan yahudiler, bulunduklar yerlerdeki zulme daha fazla tahamml etmeyerek, XVI. yz ylda glerine devam etmilerdir. spanya'dan kap kurtulan yahudiler, nce Fransa, sonra da Almanya'da ektikleri eziyetlere dayanamayarak, Po lonya ve Rusya'ya getmilerdir. Ama, XVII. yzylda Kazaklar, span 109 ya'ya ta kartacak bir zulmle yahudileri ezer, kltan geirirler. Bun larn da son dura Trkiye olur. Trkler 1517'de Kuds' ve btn blgeyi zaptedince Filistin'de bulunan 5.000 kadar yahudiye din serbesti tanrlar. 1522 senesinde Kanuni Sultan Sleyman Rodos adasn fethedince Sa kz'da bulunan yahudileri daha iyi artlarla buraya yerletiriyor ve Rodos civarnda bulunan ncirli Adasndaki (Nyssiros) kkrt madenlerinin ilet 110 mesini de onlara veriyor. Bu Rodos adasnn fetih iine 1480'de Fatih Sultan Mehmet, Mesih Paa'y grevlendirmi; fakat baarszlkla netice lenmiti. Papa da aday idare eden valyelerin reisini Kardinal rtbesiyle taltif etmiti. Bunun zerine valyelerin reisi zaferi ihsan eden Allah'a kretmek iin, adada oturan (ki St. Jean valyeleri zamannda adada ya-

60

DNMELER VE DNMELK TARH

hudiler varm) Musevileri hristiyan olmaya davet etmitir. Musevilerin bir ksm bu teklifi kabul etmeyerek lm ve esareti tercih ettiler. Dier bir ksm ise, yaplan ikencelere dayanamayarak hristiyanl zorla kabul etmilerdir. 1521'de Rodos adas, Kanuni Sultan Sleyman zamannda Trk lerin eline gemi, esir edilen ve zorla hristiyanl kabul eden Musevlerden kalanlarla o mddet iinde doan nesil tekrar yahudilie avdet etmilerdir.(111) 1525-1526 ylnda Trkler (Kanuni), Budapete'yi fethedince, Bedun (Bu da) ve Estergon'da durumlar iyi olmayan yahudileri gemiler tahsis ederek stanbul'a naklediyor.(112) Peev, Kanuni'nin Budapete (932/1525) seferini anlatrken, Budin sahrasna slm askerlerinin ayak basmasndan sonra, kalenin kadn ve erkeklerinin yalvararak topraa yz srdklerini, tasdik edip, itaatkr olan kfirin malna ve iyline hsran ermeyeceinin iln edil diini kaydediyor ve yle devam ediyor: sti'mn (aman dileme) eden ke fere reayadan ve yahudiden talib olanlardan bir nice bin hne ehil ve evld ile gemilere konulup dr-ul-slm'a srgn oldu. Yedikule semtinde onlar dan bir nice hne iskn ettirdiler. Ve yahudi taifesinin kimi Selnik'e ve ki mini de ir memleketlere gnderdiler...113 1527'de Moha Muharebesi'ni takiben, Budin yahudilerini sefaletten kur tarmak iin onlara kadrgalar tahsis ettiriyor ve istedikleri yerlere yerle tiriyor. Sultan Sleyman'n, Macaristan'n istilsndan sonra oradaki yahudilerden ou Trkiye'ye celbedilerek, Plevne, Nibolu ve bilhassa Edir ne'ye yerletirilirler. Bunlar da - tpk Trkler gibi - geni bir hrriyet iin de vatandalk haklarndan tamamen istifade ettirilirler. Kanuni'nin bu ltfunu, yahudilerin, s'nn gelii eklinde yorumlayp, takdir ettiklerini Ziya (114) akir yle belirtiyor: Her halde, halaskar olan (s) geldi. Ve bize (115) saadeti O getirdi. Benzeri bir ifadeyi Almanya'dan kaan iki haham ifa de ediyorlar. Onlar; Trkiye yolunun hayat yolu olduunu ve Kuds'e ka dar emniyet iinde olduunu, bu rahat yere gelmelerini tenbih ediyorlar. 116 te bu rahat, huzur ve emniyet yurduna akn akn devam eden yahudi g zamanla da idar mekanizmay ele geirecektir. Kanuni Sultan Sleyman, Macaristan' ineyip Budin kalesine dayannca, orada bulunan yahudiler bir heyet tekil ederek - balarnda Ya'sef Nassi olduu halde - Kanuni Sul tan Sleyman' karlarlar. Y'sef Nassi, bylece padiahn nfuzunu kaza nr. Bu Nassi, eitli yerleri gezip yahudilere bir yurt satn almak istemi; buna muvaffak olamaynca, kendisi gibi (Maran; d hristiyan, ii yahudi) olan 500 (beyz) kadar yahudiyle Trkiye'ye gelmi, sarayda nfuz ve iti bar sahibi olmu, bu yzden, sarayn nfuzundan istifade ederek rkdalarn memleketin her ubesine yerletirmitir. (117) II. Bayezid devrinden sonra, Trkiye'ye iltica eden yahudilerin ilk i leri kendilerini himaye eden Trklerin servet ve mebllarn ellerine ge irmek oldu. Ordunun itaat ve inzibat para ile temin edilebilirdi. Para, ya-

DNMELER VE DNMELK TARH

61

hudi eline geince, deil yalnz kendi ilerini, devletin idar ve inzibat ek lini deitirdi. Birka yahudinin meskukttan almas ve servet yapmas y znden asrlarca Trk ve Mslman kan dkld. Kanuni Sultan Sleyman zamannda Ya'sef Nassi saray'a intisabiyle balayan yahudi nfuzu, II. Selim zamannda gittike artt. Ticaret, gm rk ve iltizam ileri yahudilerin eline geti. Yahudilerin, Trkiye toprann feyziyle yaadklar, II. Selim'in Piyale Paa'ya yazd bir hkmde y le ifade edilmitir: ... yahudiler, Trkiye toprann feyziyle yaarlar, Trk'n hayat menbalarn keselerine tahvil etmeye urarlar. Yahudilerin bu meslikleri Trkiye'nin efkat ve atfetine kabul edildikleri gnden iti baren balam, o gnden itibaren Trkler arasnda yahudi dmanl tevlid eylemitir...(118) Trklerde bu yahudi dmanl; Yasef Nassi'nin ar kadalarn memleketin her kesine yerletirmesi, Lehistan'la Trkiye ara sndaki balmumu, Eflk ve Bodan'da arap ticaretini ahsna mahsus in hisar altna almas; stanbul'daki yahudilerin akalar krparak meskuktn bozulmasna sebep olmalar; parann deerini kaybetmesi vb. sebeplerde aranaca gibi, Fatih devrinden beri yksek kademedeki devlet memuriyet lerinin dnme ve devirmelerin eline gemesinde de aramak yerinde olur. I. Murad devrinde alan E n d e r u n , Fatih'ten itibaren Trk'ten ba ka her milleti Osmanl idaresine ortak eden bir makina haline gelmi. Bu makineyi smail Hm Dnimend yle ifade ediyor: Tabi byle bir ma kinenin kurulmas demek, Trk unsuru hari olmak zere btn milletlerin itirak edebilecei bir yabanc kle idaresi kurmak demektir. Btn unsur larn elbirliine mstenid bir imparatorluk siyaseti belki faydal ve hatt zarur olabilir. Fakat bu gibi imparatorluklarn hepsinde bir hkim millet esas vardr; Osmanl sisteminin eksik taraf ite bu hayat esasn ihmalin de gsterilebilir. Bu vaziyet, bilhassa Fatih devrinden Kanuni devrine ka dar Trklerle devirmeler arasnda iddetli bir gerginlik ve hatt siyas m cadele zuhuruna sebep olmutur. 857/1453'de stanbul'un fethini mteakip andarl Halil Paa'nn ( * ) azliyle grevden uzaklatrlm olan Trk unsu runun yerine Mahmut Paa ile dnmeler ve devirmeler zmresi gemi (**) demekte ve devamnda 24 sene sren bu dnmeler devri, son kle Gedik Ahmet Paa'nn - ki Arnavut'tur - Arnavutluk meselesinde Fatih'e bile ita(*) andarl Halil Paa'nn drlmesinde dnmeler ve devirmelerin rol ol mutur. Bizans mverrihlerinden Kritovulos'da, Halil Paa'nn katlinde; giz li bir sebebin olma ihtimalinin zerinde durur. Bkz.: . Hm Dnimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 267, 271. (**) Buradaki dnme kavram, konumuzdaki yahudi dnmesi deil, fakat ba ka din ve rktan olan dnmeler kastediliyor. Yahudiler de olabilirse de bel ki o zaman ok az ve yksek idar mekanizmaya tam nfuz edememilerdir. Yahudiler, idari mekanizmaya Kanuni zamannda Yasef Nassi ile girmiler dir. Konumuzdaki dnmelik, 1648'den sonra sistemlemeye balyor.

62

DNMELER VE DNMELK TARH

atsizlik etmesi 882.1477 tarihinde azil ve hapsine, Karaman Mehmet Paa ile Trk unsurunun ibana gelmesine sebep olmutur. Fakat bu durum II. Bayezit devrindeki saltanat deiikliine kadar srm, bu karklktan is tifadeyle Karaman Mehmet Paa ldrlerek, 4 sene kadar mahrum olduk lar iktidar mevkiine yeniden gelmilerdir. Her trl vatan ve millet uurundan tamamiyle mahrum olduklar iin Osmanl devletine kar samimiyeti her trl mnakaaya msait bir din hissinden baka bir alka beslemelerine imkn olmayan bu yabanclar ker hen ihtida ettirildikten sonra Osmanl Cem'iyetine klelikle intisab etmi ve bundan dolay Trk unsuruna daima kt gzle bakm adamlardr. diyen Dnimend, bu bilgileri verdikten sonra, Fatih kymetinde bir devlet reisi nin nasl bir zihniyetle bunlar memleketin bana musallat ettiinin de ehem miyetle tetkikinin zarur ve elm bir mesele olduunu belirtiyor.(119) slm Ansiklopedisi'nde: Fatih'in ordusunda byk miktarda hristiyan askerleri nin var olduu ve Osmanl asker snfna alnmak iin, din deitirmenin kat'iyyen art olmad kayda deer bir nokta olarak zikrediliyor. Ayn kay nan bir baka yerinde de; Fatih Sultan Mehmed'in mal konularda uygu lad siyas tedbirlerin zaman zaman bozulduu, o zaman talya'da istib dat idarelerinde tatbik edilen bu iktisad-mal uslleri, mltezim olan bir ok talyanlarn memlekete soktuu tahmin olunuyor. Ve iitilmedik, grl medik bid'atlerin ihdas, bir talyan yahudisi olan hekim Yakup (Jakop) Paa'ya atfedilir; tarafgirlikse baka vesilelerle de tenkid edilir.(120) Kanuni'nin 974/1566'da lm ve yerine olu Sultan II. Selim'in gemesi ile sarayda yahudi nfuzu daha da artmtr. nk, II. Selim (Sar Selim)'in en sevdii gzdelerinden olup, padiahn kadnl erefini iktisap etmi olan ehzade Murad (III. Sultan Murad)'n annesi Nr-Bn Sultan bir Musev kz idi. Kendisine ilk defa olarak Mehd-i Uly (padiah anas) nvan veril mi ve zeks sayesinde, zevcini ok byk bir dirayetle idare edip, sarayn ruhunu tekil etmitir. Nr-Bn Sultan, zeksn kocasnn lmnde de gstermi, lmn, olu (Sultan) ehzade Murad Manisa'dan gelinceye ka dar gizlemitir. III. Sultan Murad, tahta kt zaman, sarayda bir kadnlar saltanat balamtr. Dnimend, Sultan Murad'n anas bir yahudi dn mesi olan ve Osmanl saraynda yahudi nfuzuna kap aan Nr-Bn Sul(121) tan'dr diyor. Nr-Bn Sultan sayesinde, sarayda Musev tesiri art mtr. T ki XI. Hicr asrda III. Mehmed devrinde de Kira ve stekira adn daki kadnlar da Musev olup vezirlere hkmeden duruma gelmilerdir. Si pahiler; Sultan Selim-i Sn asrndan beri bu yahudi tegallubundan bktk, usandk diye feryad ediyorlar. Ve Sipahiler, birgn kendilerine verilen ulu fenin krkk bir kzl aka olduunu; parann deerinin dtn ve para nn azam ksmnn yahudi Kira'nn adamlar elinde toplandn haber alr lar. eyh'l-slm Sunullah Efendi'ye gidip, aldklarnn hell olup olmad m sorarlar: Deildir cevabn alnca gmrkleri iltizam etmi Kira ka-

DNMELER VE DNMELK TARH

63

dn yakalayp, byk oluyla beraber katlederler. - (Bu olaya Sultan Meh med zlr. Ondan sonraki yahudinin; uha ve fakire libas giymeyip, kzl apka giymelerini ve iltizam altna girmeyip, ahval-i kadmleri zere olma larna, emir eder.) Garb menblar, Kbrs seferinin balca sebebini yahudi entrikas ek linde gsterirler. Vezir-i A'zm Sokollu Mehmed Paa'nn istememesine ra men, Sultan Selim'in irdesini kullanarak yaptrm olduu yegne iin bu Kbrs fethinden ibaret olduu, Garb menblarnda rivayet edilir. Yine ayn menblarda, bu Kbrs seferini - Vezir-i A'zm'a ramen - II. Selim'in iste mesi bir yahudi entrikas eklinde gsterilir. Osmanl saraynda yahudi n fuzu ite bylece bu zamanda II. Selim'in kars ve III. Murad'n anas ya hudi Nr-Bn Sultan ile balamtr. Bundan baka sarayda nfuz kazanm bir takm yahudi hekimler de vardr. Fakat btn bu rkdalarn glgede brakacak durumda olan en mhim yahudi Yasef Nassi (Joseph Nassi) is mindeki birisidir. Bu esasen Portekiz yahudilerinden ve hatt Maran deni len - d hristiyan, ii yahudi - Hristiyanlam yahudilerdendir. Bunun, sa raya hullu Kanuni devrindedir. Nassi, ailesinde Siyonizm dorultusunda te mayller grlr. Engizisyon zulm altnda olan yahudileri bir yere topla mak fikrini tar. Hatt, stanbul'a gelmeden nce, Venedik'e gidip orada bir ada satn alp yahudi yurdu yapmak sevdasna dm; fakat muvaffak olamamtr. Bunu, Trkiye'de denemi ve bunun iin de msait yer olarak Kbrs adasn bulmu. Asl niyeti burann alnmasndan sonra kendisinin krallnda yahudileri orada toplamaktr. Rivayetlere gre; Kbrs arabn ballandrarak II. Selim'e anlatmas ve bu zaaftan da istifade ederek, za mansz olarak Kbrs'n fethi iine giriilmesini salamtr.(122) Avram Galanti, II. Selim devrinde, Kbrs adas Trklerin eline geince (1570), adann istikblini emniyetli unsurlarla salamak iin Anadolu'dan adaya gelen Trklere, Ermenilere ve bu meyanda 500 yahudinin de orada yerlemelerine emir verildiini(123) kaydediyor. Bir yeri millletirmek iin, aznlklar da emniyetli unsur sayp, Kbrs'a gndermeleri mill siyasete uygun dmez. Tatbik edilen siyaset ve o gne kadarki aznlklarn brak t intiba; devlet erknnn gzn am olmaldr. nk; bu aznlklarn Trklemesi-slmlamas iin kkl bir teebbs olmad ortada iken, bu nun, Galanti'nin dedii gibi olmasna imkn yoktur. Ancak yukarda da izah ettiimiz gibi, sarayda hakimiyet kuran yahudi tesiriyle mmkn olur. Bu da yahudilerin, frsatlar nasl deerlendirdiini ve Siyonizm ideallerini ger ekletirmek iin hangi kanallardan hareket ettiini gsterir. Trkiye topraklarna yahudi akn bunlarla kalmaz. 1674'de Osmanl or dusu Lehistan'a girerek Kaminick (Kaminik) muhasarasn yardktan son ra Chockzim (okzim) kalesini zaptedip Ruslar ric'ata mecbur ettikten son ra bu ehrin felket ve sefalet iinde olan yahudilerini stanbul ve Edirne'ye gndermilerdir. Daha sonra, 1191.1782 ylnda Lehistan ihtilli ve taksimi

64

DNMELER VE DNMELK TARH

yznden 150-200 yahudi hanesi, hkmetin emriyle zmir ve Selanik'e nak ledilmitir. Nihayet 1891 -1892 yllarnda Rusya'da uygulanan korkun kat liamlardan canlarn kurtaran yahudiler (II. Abdlhamit devrinde) (*) stan bul, zmir, Selanik ve skenderiye'ye yerletirilmilerdir. (124) XVI. yzyln sonu ve XVII. yzyln balarrnda yahudilerin yaylmas en yksek noktasna erimi ve kinci Mbed'in yok edilmesiyle balayan byk hicret hareketlerine bir sakinlik gelmiti. 1492'de spanya'dan, bir mddet sonra da Portekiz ve dier yerlerden kan yahudiler Trkiye'nin byk, verimli ehirlerini (stanbul, zmir, Selanik, Edirne, Bursa vs.) ken dilerine yurt edinmilerdir. Trkiye'de, spanyolcay terketmemiler ve ma nev harslarn yaatmlardr. Bu mnevi harslarn muhafazaya mil olan matbaaya sahip olduklar iin Trke ve Arapa 1 2 5 dndaki dillerde eser ler yaynlayarak kltrlerini idame ettirmiler. Galanti, bunu; spanyol musevleri Trkeden istifade edemeyip, bildikleri spanyolca muhiti iinde skp kalmlardr diye belirtiyor. Halbuki onlar; yaamak iin, evrele rinde, skp kalmlktan kurtulmak iin bir yer aryorlard. evrelerinin fikr durumu onlar iin birey ifade etmiyordu. Josef Kastein; Onlar ya banc idiler ve yabanc olarak kaldlar diyorsa da frsat bulduklar yere zira boluu doldurmak iin kendilerini baladklar; fakat bunun teminat sz bir yaant olduunu, mlkiyetlerinin asaletinin olmadn, emirleri al tnda bulunduklar imparatorlarn onlar bir mal gibi sattklarn ve eyann yer deitirmesi gibi sk sk yer deitirdiklerini belirtiyor. inde yaadk lar devletler paraya ihtiya duyduklarnda, paray yahudiler temin edince itibar grdkleri (Almanya'da olduu gibi); fakat bunun deiken bir du rum olduu, akamdan sabaha ne olacaklarn kestiremediklerini, bunun ya nnda maln herey olduunu ve hi bir ey olmadn; bu mal-mlkn, ha yat iin ok elzem olmakla beraber hibir eyi garanti etmediini reni yorlar. 1 2 6 Yahudilere gre; mal-mlk, hibir eydir. spanya hari, dnyann her yerine hicretleri onlara bir buluma yeri salamaz. Baz eyler dnr, ar klar syler, masallar anlatrlar ve bayramlar kutlarlar - ki bunlarn hibiri kendilerinin deildir. - Bu yaptklar iler, fikr bir gelimeden domuyor ve zamann fikr hareketleri onlarn problemlerine zm getirmiyor. Yaplan harbler de onlarn haklar iin olmuyor. mn esaslarn yaatmak, tabiata hkmetmek iin kendilerini dinleyen bir kimse istiyor ve hereylerinin ken di drt duvarlar arasnda kalmasndan yaknyorlar. Kendilerini kenara itil mi bir topluluk olarak kabul ediyor ve kendi kltrlerine yer verilmesini

(*) Abdlhamid'i Siyonizm emellerine let edip, Filistin'i alamaynca, aleyhinde trl desiseler eviren ve onu Kzl Sultan diye dnyaya tantan bu yahudi ler olduu ileri srlyor.

DNMELER VE DNMELK TARH

65

istiyorlar. Kendilerinin ziraat ( * ) bir millet olarak - o gne kadar - kabul edilmelerini, inanlarnn eskiliinden dolay dmanlk duyulduunu ileri sryorlar. Ve onlar bir yere bal klmayan -ziraat gibi- dnyann btn serbest eyleriyle ( ** ) uramaya balyorlar. ( 1 2 7 ) te btn bunlar, kendi s kntlar ve zulm altnda olmalarnn iareti olarak kabul ediliyor ve bir kurtarcnn (Mesih'in) gelme zamann sabrla bekliyorlar. Onlar kurtulu a kavuturacak Mesih Trkiye'de zuhur ettiine gre btn ikyetleri Trkiye'den olmal. Halbuki, onlarn Trkiye'de nasl bir yaant iinde ol duunu, o zamanki bir yahudi yazar yle anlatmaktadr: Ecdadnn izini takibeden Sultan Bayezid, Allah'n kleleri olan Hz. brahim'in zrriyetini iyi kabul etti ve baz krallarn yaptklar gibi onlar huzurundan kovmad. ayet bu (Bayezid'in muamelesi) ( * * * ) olmasayd, spanya, Aragon, Portekiz ve Sicilya'dan kovulmu olan yahudilerin art ve srail'in hatras mahv olacakt... Yine Trkiye'ye g eden Portekizli yahudi Samuil Usque de bir iirinde: Trkiye'de hrriyetin ( **** ) kaplarn ak, kaytsz ve artsz, yahudi dininin serbestlii iin meydan bulacaksn. Bu kaplar asla kapan maz. Orada imann yerletirebilirsin, yabanc rf ve detlerinden kendini kurtarabilirsin. Yalan-yanl din telkinlerini terk edebilirsin, eski hakikat(*) Yahudiler esasen ifti ve oban bir kavimdi. stiklllerini kaybettikten son ra memleketlerinden karlmlar ve topraklarndan mahrum kalmlar, s rldkleri yerlerde toprak ilerine koyulmularsa da bir mddet sonra, za mann din taassubu yznden, srldkleri yerlerden tekrar karlmlar dr. Bu vaziyetin yaratt istikrarszlk ve emniyetsizlik yznden ziraat i leriyle megul olmayacaklar tabi olduu iin, ister-istemez baka sanatlara ve bu meyanda da ticarete, ticaretin dourduu para ilerine sarlmlardr. stiklllerini kaybettikten sonra yahudileri ifti yaptrmayan tarih, onlar tccar ve sarraf yaptran yine tarihtir. (Prof. A. Galanti; Trkler ve Yahu diler, sf. 103). Tevrat, yahudilerin ziraat ileriyle uramalarn emreder. Levililer, 23.10 ve 22 ve 40; Tekvin, 26.12; k, 23.10-11; Tesniye, 24.19-22.) (**) Yahudilerin tercih ettikleri serbest meslekleri, Len, yle sralyor: Tccar, komisyoncu, borsac, sarraf, gazete muharriri, yazar, yaynevi sahibi, politi kac, aktr, mzisyen, hukuku ve doktor. Bkz.: Theodor Fritsch; Tarih Bo yunca yahudi Meselesi, sf. 34-35. (***) Sultan Bayezit, yurtsuz kalan bu yahuderin ricalarn reddetmedi. Devlet ricaline; Siz, Ferdinando'ya akll bir hkmdar, derdiniz. Halbuki o, yahudileri memleketinden tardetmekle mhim bir unsur ve servet kay betti, demi ve onlar memnuniyetle kabul ederek; onlara hakarette bulunan lar da lmle tehdit etmitir. Bkz.: Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, Say: 92. Alman mparatoru Kral Fredrik, II. Bayezid'in Benim zavall, ba re, ft kullarm diyerek vatanna yahudileri kabul etmesini bir gaflet olarak gsterir. Bkz.: ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 50. (****) Yahudiler, Hrriyet szcn, hkimiyet anlamna alrlar. Hkim ol madklar yerlerde ise zulmden yaknrlar. Bkz.: Theodor Fritsch; Tarih Boyunca Yahudi Meselesi, sf. 45.

66

DNMELER VE DNMELK TARH

lerini (din mnsna) tekrar alabilirsin(128) diyor. Bu Samuel Usque, Selnik'i, srail'in annesi olarak gryor.(129) Bu Selanik, srail fikrinin oluma sna merkez oluyor. Galanti, baka bir eserinde; Alliance Israelite niverselle Merkez Ko mitesinin, spanya'dan kovulan yahudilerin Trkiye'ye snlarnn 400. yl dnm mnasebetiyle; teekkr dolu ve S i r e bal tayan beyanna meyi sunuyor. Ayn eserde, Trklerin, yahudilere yaptklar bu iyilii dile getiren biri Trke (yazar belli deil), dieir brnice yazlm; yazar a ir Menahun, Haydarpaa srail Okulu'nda brnice Krss Profesr ve Telmudisttir. Bu air, brnice iirini, David Fresco'nun gazetesi El Tiempo (sene 5652.1882'de yaynlam. Bal yle: Si L'Eternel n'aurait pas ete Pour nous quandles hommes se levaient contre nous, ls nous auraient engloutis tout vivants. (Eer, insanlar bize kar ba kaldrdklar zaman Tanr bizimle olmam olsa idi: Onlar bizi, canl canl yutacaklard...) Galanti, airin Eternel (Tanr) kelimesinin yerine Ottomans (Osmanl lar) kelimesini koymakla Trklerin roln ortaya koyuyor, demektedir.(130) Robert De Beauplan, Le Drame Juif adl eserinde: Yahudiler, Osman l mparatorluunda fazlasiyle bir serbestlikten yararlanm ve nevnema bulmutular. Onlar, ticaret ve endstri ile urayor, hekim, diplomat ve maliyeci olarak alyorlard. 131 Buna ramen yahudiler, kendilerini bir yabanc olarak grr ve beraber yaadklar milletle aralarnda almaz bir uurum olduunu kabul eder; kendi dlarnda kurulan bir tekilt grrler se yaknmaya balar ve kyameti koparrlar. (132) Bu hususta T. Fritsch yle diyor: Yahudilik tedenberi zamana uyma y ve zaman cereyanlarn kendi hizmetinde kullanmay ustacasna bilmi ve becermitir... Yahudiler, para kuvvetiyle kamuoyunu etkilemeye gittike daha ok, daha kolay muvaffak oluyorlard. talyan yahudisi ve Mason Montefiore'nin soydalarn, u aadaki szlerle uyarmas bouna deildi: Na file yere devletleri iflsa srklyor ve devlet istikrazlar yapyorsunuz. Mil letleri aldatmak ve bunaltmak iin dnyadaki btn gazeteleri elimize geir (133) mediimiz srece hkimiyetimiz sadece bir kuruntudan ibaret kalmaya mahkumdur. Gerekten yahudiler bu alanda parlak baarlar elde etmi ler.. .(134) Ayn eserin baka yerinde, yeni zaman gelimelerinin ounun asl mueudi olan yahudilerin, bunlar kendi stnlklerini en kolay ekilde gste (135) rebilecekleri alanlara yneltmi olduklar kaydediliyor. Yahudiler, gittikleri btn memleketlerin zenginlik kaynaklarn elleri ne geirmelerine ramen, Kutsal Kitaplarnn hkm gereince, her gittik leri yerde bir misafir olarak kaldlar. Ve Ele geirmek iin vardn her lkede daima bir yabanc olarak kal szn bir temel kanun olarak kabul eden yahudiler; her gittikleri yerde kendilerini yabanc sayp iinde bulun duklar memleketin mukadderatna ballk duymadlar. Fakat, mal-mlk

DNMELER

VE

DNMELK

TRH

67

sahibi olmakta ve o yeri hakimiyetleri altna almaya almaktadrlar ki bunda bir beis grmemektedirler. Bekledikleri, yahudi emperyalizmden ba ka bir ey olmayan lh Devletin karlar hesabna, dnyev devlete kar kaytsz davrandlar. (136) Byle ayr ayr lkelerde yabanc olarak kal malarna ramen ayn duygular paylayor ve din yaantlarn srdr yorlar. R. De Beuplan, 1868 sene evvel (1939 ylna gre) yani M. S. 70 ylnda stiklllerine son verilip, yer yzne datlm olan yahudilerin din ve kl trel yaantlarn muhafaza ettiklerini(137) ve dualarnda daima Filistin'i zikrettiklerini ve Mesih'in tekrar gelip onlar atalarnn memleketine dnd recei inancn tarlar. (138) Benzerini, 400 sene Osmanl mparatorluunun idaresi altnda kalan Filistin'de de gryoruz. 9 Mays 1942'de New York'da yaplan S i y o n i z m K o n g r e s i ' n e D. Ben-Gourion'nun sunduu raporda da: Filistin'in, ne halk ve ne de kltr itibariyle Trk olmadn, yahudilerden baka hi kimse Filistin'e bu benimdir diye sahip kmadn ve ya hudilerin hayat boyunca, oraya, srail'in vatan gzyle baktklarn(139) ifa de ediyor. Bu, Osmanl mparatorluunun uygulad siyasetten ileri gelse gerektir. Galanti; Yahudi mekteplerinde, din sebeblerden dolay, her va kit brnice okunurdu ve okunuyor diyor, hatta sokakta oynayan 5-6 ya larnda 4-5 ocuun yahudice-spanyolca konutuklarn grdn; bunlarn ne iin Trke konumadklarn kendi kendine sorar. Ve cevabn da: n k, anneleri Trke bilmezler diye verir.(140) Halbuki bu yahudilerin, 1492 den beri kitle halinde Trkiye'ye gelip rahat ve huzur iinde yaadklarn, eitli kaynaklardan bahisle gemi sahifelerde verdik. O zamandan beri, memleketin ticaret, san'at, endstri ve piyasasn ellerinde tuttuklar gs terilmektedir: Ticaret, sanayi, gmrk ve iltizam ileri, kuma, kauuk, lks orap, ipek, uha ve yn fabrikalaryle drt debba-hne yahudilerin ellerindedir. Evliya elebi'de; Tesviyeciler (kalplar), inciciler, kuyumcular, ku yumculuk tesfiyecileri, halis altn ve gm amelesi, kibrit hazrlayclar 141) nn yahudiler olduu( kaydediliyor. Ziya akir, Trkiye'de ilk defa devlet otoritesine kar gelen ve ticarete hilekrlk kartran (H. 1100 ve 1113 senesinde) yahudilerdir, diyor ve o ta rihte Trklerin ticaret ilerinde ok drst davrandklarn; en kk hile (142) krlktan nefret ettiklerini kaydediyor. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Yahudilik tarihi ve inanc, yahudiliin bu gn btn dnyay kaplayan yeni bir inanc bekledii ve umduu noktasn da ayrca dikkati ekici bir mahiyet arzediyor...143 diyor. Yahudiler bu ideallerine ulamak iin kapitalizm'den komnizm'e kadar btn yollar de niyor ve kendi hedefleri iin kullanyor.144 Btn dnyada balayan bu ha reketler, Trkiye'de de kendisini ksa zamanda gsteriyor. zellikle bu ha reketlerin yahudilerce meskn olan yerlerde vuku bulmas clib-i dikkattir.

68

DNMELER VE DNMELK TARH

Bu beynelmilel akmlara bir gz atacak olursak, grrz ki temeli ya yahudiye dayanr veya yahudi onu kendi emeli dorultusunda kullanmtr. Beynelmilel bir hviyete sahip olan Masonluk, gelenek ve sembolleriyle eski Msr'a ve yahudilie dayand; topist mahiyette insanlk, dnya va tandal, enternasyonalizm gibi kozmopolit lkleri benimser grnd halde, sadece kendi mensuplarnn menfaatini n plna ald, binaenaleyh bunlarn yahudi emellerine, lklerine vasta olduu, srail devletinin kurul mas iin bir ara olduu ve ard plnda yahudiliin beynelmilel himayesi nin bulunduu ileri srlerek, tenkide uramtr. Masonluun bir yahudi rgt olarak kurulduu, daha sonra yahudi olmayanlar da iine ald kay dedilmektedir . l 4 5 Bir baka yerde, bir ngiliz yazarn, Mason, sun' bir yahudidir dedi i kaydediliyor.146 Masonlarn dsturu u esaslarda toplanr: Hrriyet (z grlk), Msavat (eitlik), Uhuvet (kardelik) 147 Buradan da baknca, Osmanl mparatorluunun btn fikr gelimelerinde ve hareketlerinde, bir yahudi unsur veya dnmeler grlr. Bunu teyid eden yahudi Prof. Avram Galanti'nin yazd cmleleri alyorum: Museviler, bu memleketin yksel mesi iin ok faydal unsurdur. Ben, Trklerin terakki yolundaki satvetli admlarna kaniim. Trklerin bu terakki ve ykselme hizmetlerine Musevi ler (yahudiler) dahi itirak etmilerdir. stihdaf (ama) edilen gaye de istikble(*) yardm etmektedir.148 zmir, stanbul, Selanik ve Halep'te n giltere'ye bal mason mahfilleri alyor, 1738).(149) Din ve milliyeti reddeden, ruh, insan ve dnyev her meseleyi iktisad miller, tarih maddecilik, snf mcadelesi ve ii diktatrlyle hallede ceine inanan Karl Marks'n Mason bir haham ailesine mensup yahudi ol duu ileri srlyor. Marksizmle Kapitalizmin ikiz karde olduu ve her iki sinin de arkasnda yahudiliin bulunduu; Trkiye'de de bu tr akmlarn yaylmas ve benimsenmesi iin alanlarn banda yahudilerin ve yahudi dnmelerinin rol olduu ileri srlmektedir.(150) 1889 senesinde Edvard Drumont tarafndan yazlm La France Juve isimli eserin 131. sahifesinde, Mithat Paa iin yle denildii; Macaristanl bir hahamn olu olan Mithat Paa, Trk devletinde malum yenilikleri yap maya balamtr. Yahudi prensiplerine dayanan mektepler atrm ve bu mekteplerde ihtillci doktrinler retmitir.(151) kaydedilmektedir. Bunun yannda, onun, asil bir ailenin ve bir kaza kadsnn olu olduu(152) ve 10 153 yanda Kur'an- Kerm'i ezberledii de ileri srlmektedir-. Theodor Fritsch, eserinde, u grlere yer veriyor: Liberalizm ile yahudi dostluu, balangta ayn olmamasna ramen 1830'da Paris'ten gelen liberal dalga, liberalizmi de yahudiletiriyor. 1830'(*) stikblden, her halde, yahudilerin srail'e dnmesi kasdedilse gerek. nk zaman bunu byle teyid etmitir. Btn bu gayretler 1948'de srail Devletinin kurulmasna hazrlk olmutur.

DNMELER VE DNMELK TARH

69

larda dmanlarn kalesi gzyle baktklar niversitelerdeki renci Cemi yetlerine girip yuvalanyorlar. Her trl bakaldrma ve isyan hareketle rini, genel merkez rol oynayan Paris'ten'*) yrtyorlar. Almanya'da, yahudilere dier haklar tannmasna ramen, devlet makamlarna alnma hak k tannmyor. Sebeb olarak da; onlarn bu hakk general, bakan ve hatta mill eitim bakan olmak iin istemi olmalar gsteriliyor. Almanya'da 1848 de siyas partilerin zuhuru ile iki tip parti kuruluyor: Birinciler; Alman mil letini ve milliyetiliini her eyin stnde tutanlar. kinciler; Zentrum Par tisiyle ilerici partiye ve sosyal demokrat partiye ayrlr. Nasl ki Zentrum (**) Partisi mensuplar (Biz hepimiz Cezvitiz) diyorsa, burjuva ve sosyal demokratlarn hepsi ya yahudidir, ya da yahudi dostu. Sosyal demokrasinin babas komnistlik manifestosunun yazar yahudi Marks (Mordehai)'dir. Yahudi kendi mill varlnn zn ne kadar inat ve sebatla koruyorsa, onu rastgele bir milliyete brndrerek rtmekte de ayn gayreti gsterir. Yahu dilik eski alarda da mill zlmelerin etkenli bir mayasdr.(154) Aznlk veya heterojen guruplarn, iinde bulunduklar toplumun dei mesine gre politik tercihlerinin de deitiine ilgi ekici rnek Y a h i d i1 e r'dir. Fransa'da aznlk olan yahudiler bu lkede liberal, lik ve sol akm lar desteklemilerdir. Ama Filistin'de (kendi) toplumlarna gidince, ayn kitleler, milliyeti, muhafazakr ve sa eilimlere ynelmilerdir... Heterojen gruplar, daima gelenekilik karsnda olacaktr. nk ge lenek onlar toplumun btnl iinde heterojen hale getiren unsurlar tamaktadr. Heterojen guruplar, lik ve manist akmlara yneleceklerdir. nk din farknn kaybolmas veya nemini kaybetmesi, onlar din oun luk iinde din aznlk olmaktan karacaktr. manist akmlarn gelimesi, onlar dier kltr normlar bakmndan ayn duruma getirecektir. Bylece heterojen gruplar, geleneksel kltrle ilgisi azalm ve gelenek ilik iddiasnda olmayan, da ak partilere yneleceklerdir. Kltrel ks taslarn yerini insanlarn din ve kltr vasflariyle ilgili olmayan iktisad kstaslar alacaktr. Dnyann her yerinde sol akmlarn ncelikle aznlklar ve heterojen gruplar arasnda tutulmasnn sebebi budur. Nitekim Trkiye' de de sosyalist akmlar ilk desteini Osmanl dneminde aznlklarda bul mutur. Osmanl Mebusan Meclisindeki Rum, Ermeni, yahudi milletvekille ri sol ve sosyalist eilimli idiler veya (Burjuva manizmi) mnsnda bir (155) Batlamaya bal idiler. te bu aznlklardan biri olan yahudiler, Trkiye'nin en verimli ehir(*) Bizdeki Merutiyet hareketi ve onunla beraber giren likliin de Fransz kay nakl olmas dndrcdr. Fransa'da Yahudiler, Liberal, Lik ve Sol akmlar desteklemilerdir. (**) Zentrum: Eski Alman Millet Meclisinde, koyu muhafazakr merkez partisi.

70

DNMELER VE DNMELK TARH

lerine yerleip, emniyet ve huzur ( * ) iinde, mal-mlk sahibi olmalarna ra men; Filistin'e dnp, yahudi devletini kurup Beyt-Ha-Mikda (= Sleyman Mabedi) Mabedini ina edip din yinlerini serbeste icra etme idealini ta yan Siyonizm'i dnyorlard. S i y o n i z m , yahudi milliyetilii iin toplanma noktasdr. Bu konuda Cevat Rifat Atilhan yle diyor: Dnya zerinde yekdieriyle arpmakta olan ve gayeleri arz istil ve btn mevcudat istismar olan ana cereyanlarn direktif ald bugnk Siyonizmin bir cephesi de demokrasidir...156 Bu yahudilerin, Filistin'e ulamak iin gizli komnist partisine iltihak etmelerini tavsiye eden, Cenevre'de kan Filistin Haberleri brornn 24 Temmuz 1947 tarihli saysnda yer alan yazy Prof. Abraham Galanti'nin eserinden nakledelim: Anadolu Ajans'nn, Cenevre zel muhabirinin 3 Austos 1947 tarihli bir telgraf stanbul ga zetelerinin 4 Austos tarihli nshalarnda intiar etmitir. Telgraf metni y ledir: Cenevre 3 (A.A.) Anadolu Ajans'nn zel Muhabiri Bildiriyor: Cenevre'de iki aydan beri kan Filistin Haberleri 24 Temmuz 1947 tarihli saysnda (1946 -1947 siyas icmali) bal altnda bir muhtrann ge nel hatlarn neretmektedir. Bu muhtra yahudi idaresi tarafndan Birle mi Milleter komisyonun tevdi edilmitir ve 9 fasla ayrlmtr ki 71 sayfa lk bir brordr. Bu brorde ngiliz-Amerikan komisyonunun raporundan ve bundan doan neticelerden bahsedilmekte ve bu muhtrann nerindenberi vukubulan hdiseler gzden geirilmektedir. Yahudi idaresi bugn Trkiye' den Yemen'e ve Irak'tan Fas'a kadar btn Mslman Orta-ark'ta yaa makta olan 900.000 kadar yahudinin iinde bulunduklar korkun artlarn bir tablosunu iziyor. Muhtrada ileri srldne gre, Yahudi genlii iin iki arttan birini semek mecburiyeti vardr. Bu da ya en tehlikeli yollardan Filistine erimek, yahut ta, hkimiyetleri altnda kltc bir hayat sr mek zorunda kaldklar insan duygulardan uzak derebeylik hkmetlerine kar savamak iin gayri kanun bir k o m n i s t p a r t i s i'ne iltihak et mektir. Yahudi idaresinin muhtrasnda, yahudilerin btn memleketlerde tedri cen soyulmalar yolunda ne gibi usuller kullanld, yahudilerin ticaret ha yatndan ihra edilmi olduklar Trkiye'de bir smrge idaresinin rs ile atei bana vurmu bir yerli halkn ekici arasnda ezildikleri anlatlmak tadr. (*) Bir spanyol tarihisi, Avrupa Hristiyannn Yahudiye kar yapt muame le, tpk bir kartaln avna kar yapt muameleye benzerken, Trkiye'de yaayan yahudi Cemaatleri, balarnn ve asma adrlarnn glgesi altnda, Sultanlarn mbarek topraklarnda -ki o topraklarda mevsimlerin dn ya hudilerin ananevi bayramlarnn tes'idiyle ahenkdardr- en gnete, bolluk iinde, rahatlkla yaayarak inkiaf ederler. diyor (A. Galanti, T. ve Yahu diler, sf. 36.

DNMELER VE DNMELK

TARH

71

Cenevre Sionist Mecmuasnda bahsolunan rapor, sene iptidasnda kale me alnan ngiliz-Amerikan komisyonunun tahkikat zerine yahudi ajan nn neredip Birlemi Milletler komisyonuna tevdi ettii rapordur. (Yukar daki rapor). Bu rapor zerine ifadesine bavurulan stanbul Yahudi Cemaati Reisi Hanri Seriano: Byle bir rapordan haberdar olmadn ve Trkiye'de ya ayan yahudilerin btn Trk vatandalar gibi eit muamele grdklerini beyan ederim. diye kaydediyor. 157 Yahudiler bu duyguyu ve spanya'da gelitirmi olduklar yahudi Mis tisizmini, Kabbala'y da gittikleri yerlere yaymlar. XIII. yzylda yazld tahmin edilen Kabbala'nn iki kitabndan biri olan Zohar'da, kurtuluun ve Mesih'in gelmesinin yakn olduu kehaneti yer alyor. 158 Kabbala, bra ni harflerinin matematiksel deerleri zerine yaplan hesaplardan, Mesih' in geli tarihinin tesbitinden ve mistik baz izahlardan bahseder. Mesih'in gelii, oraya buraya dalm olan yahudilerin ecdatlarnn toprana dn olarak kabul ediliyor. Mesih ve geli zaman hakknda eitli grler vardr. Yahudi Kabbalistler onun geli tarihini 1648 olarak karmlar. H ristiyan Kabbalistler 1666 olarak tesbit etmilerdir.(159) zmir'de Mordehay Sewi adnda bir yahudinin olundan sonuncusu olan S a b a t a y S e v i (Sabatay Sevi ocukluunda Kabbala renimi ze rinde alm, yahudilerin Mesih'i beklemeleri ve Kabbala'daki 1648 iare ti ona cazip gelmi. Kendisini bu dorultuda hazrlayarak, ilk mesihliini 1648 ylnda iln etmi. Onu (Mesih'i) bir kurtarc olarak bekleyen yahudilerde bir hareket balamtr. te S a b a t a y S e v i ve C e m a a t i z e r i n d e B i r A r a t r m a olan konumuza D n m e K a v r a m ile giriyoruz.

C DNME KAVRAMI Dnme kavramn iki ekilde ele alp incelemeyi dndk: Bunlar; 1 Sabatay Sevi'den nce (Genel mnda), 2 Sabatay Sevi'den son ra (Sabatayclar = yahudi dnmelerine has olan husus mnda). I Sabatay Sevi'den nce Dnme : Dnme kelimesi, isim olarak, dnmek eylemini tazammum eder. Dn mek de, eski Trke tnmekten gelir: Bir yandan bir yana dnmek, sy ledii bir fikir veya dnceden rcu etmek; braklan bir konu veya ie yeniden balamak. Dnmekten dnek de gelir: Sznde durmayan, sk sk inan ve dnce deitiren, kaypak. Matematik'te; kendi ekseni etrafnda deveran; sanatta, bir eyin mihveri etrafnda dnmesi (retation) mnla-

72

DNMELER VE DONMELIK TARH

rina geldii gibi; din deitirmek, baka bir dinde iken Mslman olan, muh ted anlamlarna da gelir.(160) Dnme; Trke'de din d e i t i r m e anlamna gelir. 161 Fransz ca Renegat ve Converti; ngilizcede Cohvert: Almanca'da renegat kelimeleri de genel olarak ayn mnya kullanlr.(162) 'Dnme kelimesinin szlk mnlar yannda bir de stlah mnlar var dr. Bu stlh mnlarn iki ekilde almamz gerekiyor: Bunlar; 1) XVII. yzyldan nceki mns -ki genel mns olur-. 2) XVII. yzyldan sonraki mns -ki bu, Sabatay Sevi'nin mensuplarna has olan ve bundan sonraki blmde inceleyeceimiz dnme kavramdr. Biz, bu blmde birincisini ele alp, genel mns zerinde duracaz. Toplumbilim Terimleri Szl'ne gre; Dnme (eski Trke'de; Tebedd): Dinsel ya da siyasal bir inancn, bir kannn yerine baka birinin benimsenmesi.163 Tarih Terimleri Szl'ne gre dnme (eski Trk e'de; avdeti, muhted): Genel olarak baka bir dinden, slm dinine geen kimse 164 olarak tanmlamaktadr. Trk Ansiklopedisinde de yle denil mektedir: Dnmeler veya Avdetiler: Bal olduu din brakarak baka bir dine dnenlere verilen genel ad. Dnme bir halk deyimidir. Dnme sz ye rine eskiden daha nazik bir deyim olarak avdet ( * ) sz de kullanlrd. Dinsizlikten veya bir dinden slm dinine dnenlere gerek yolu bul ma anlamna gelen arapa bidayet sznden muhted denirdi. Bu ola ya da ibtida ad verilirdi. Dinsiz yaamay tercih edenlere veya Mslman lktan baka bir dine girenlere de slm dinini reddetmi anlamna mrted denirdi. Bu olay da irtidat adiyle anlrd. Tedeyyn ise ihtida ve irtidat'tan farkldr. Tedeyyn, hi bir dine sahip olmayan bir kimsenin din siz yaamaktan vaz geerek herhangi bir dini kabul etmesidir. slmiyetten (165) baka bir dine girmeye ihtida denmez, tedeyyn denir. Bu durumda, bu ksm drt ekilde mtalaa edebiliriz: a) Dier bir din de iken slmiyet'i kabul eden (muhted), b) slmiyet'ten ayrlarak bir ba ka dini kabul eden (mrted), c) slm kisvesi altnda baka bir dini veya inanc tayan (mnafk), d) slmiyet dnda baka bir dini kabul eden (mtedeyyin). Buna gre; a) Dnmelik, slmiyet'in zuhurundan nce kendi dinini brakarak ba ka bir dine girme: Hristiyanl terkle yahudilie, yahudilii terkle hristiyanla veya bunlar dnda herhangi bir dinden bunlarn birine girme ek linde; slmiyet'ten sonra, bulunduu dini brakarak slmiyet'i kabul et me eklinde mtala edilir. Bu da ihtida olarak ifade edilir ki: Doru yo la girme, hidayete erme, baka bir dinden karak Mslmanl kabul et me, Mslman olma, halini dzeltme. Bu durumda olanlara muhted de(*) Avdeti: 1666 yl olaylarndan sonra, yahudilikten slmiyet'e dnenlere, ne zaket icab -yksek tabaka tarafndan- dnme ile ayn mnya geldii iin verilen addr. Yahudiler iin kullanld grlr.

DNMELER VE DNMELIK TARH

73

nilir. Muhted, baka dinde iken slm dinini kabul etmi olanlar hakknda kullanlan bir tbirdir. 1 6 6 Muhted ve ihtida, her ikisi de arapa bir keli medir. Muhted, ihtida mastarndan ism-i faildir. Ki bu kelimeler, slmi yet'i kabulden sonra sebat edenleri hvidir. slmiyet'i kabul ettikten sonra yz evirmeyenler m'nin olarak vasflandrlr ve bunlar iin va'd edi len nimetler, mjdeler Kur'an- Kerim'de saylmaktadr. Bir misal olarak; man edip, sahih ameller ileyenlerin ve Muhammed'e indirilene -ki O (Kur'an), Rableri tarafndan gelen hakdr- iman edenlerin gnahlarn Al lah rtm ve hallerini dzeltmitir.167 b) Bir de slmiyet'e girmi olmasna ramen irtidat ( l 6 8 ) eden (slm dinini brakarak baka dine dnen), dininden dnen, imndan sonra inkr ile kfir olan mnsna m r t e d tbiri kullanlr. Halk arasnda (mrtat) suretinde kullanlr.169 Muhakkak ki, kendilerine hak belli olduktan sonra arkalarna (eski kfrlerine ve btl dinlerine) dnenlere eytan te vikte bulunmu ve kendilerini uzun boylu emellere drmtr. 170 Bu ye tin tefsirinde, Ehl-i Kitap vs. den olup da slmiyet'i kabul eden veya mnafkne bir surette slm grnenler, kendilerine hidayet belli olduktan sonra irtidatta bulunuyor ve kfrlerini meydana koyuyorlar. Bunu Trk e'de dnek kelimesiyle ifade etmek uygun olur. nk dnek, sznde durmayan, szne gvenilmeyen; sk sk inan ve kanaat deitiren, kay pak ( 1 7 1 ) mnlarnda kullanlr. Hz. Muhammed'in hastalanmas ve lmesi zerine dinden dnmeler daha ok vuku bulmutur. Bu durum Ridde172 olay olarak anlr. Sadece Hic ret'in 10 ve 11'inci yllarnda cereyan eden isyan ve irtidatlar zerine ki taplar yazlmtr. Hz. Muhammed'in hastalk haberini duyan Hristiyan ve yahudiler, frsattan istifade ederek, slmiyet'i yeni kabul etmi olan kabi le mensuplarn dinden dnmeye tevik etmilerdir. Bu olay Hz. Ebubekir devrinde daha da artm; fakat eitli tedbirlerle nlenme cihetine gidilmi tir. Ayaklanmalarn ve dinden dnmelerin vuku bulduu yerlerde, slmi yet'in derinlememi ve sath olduu kabile rekabeti, iktisad ve siyas sebeblerin slm'a olan inan ve ballktan daha mhim rol oynad gsteril mektedir. (173) Hz. Ebubekir devrinde, zektn kendilerine uygulanmamasn isteyip mesele karanlar olmutur ki, bu tr bir olaydr. Bu arada, slmi yet'in ksa zamanda genel tasvibe urayp yaylmas karsnda baz ma ceraperestler P e y g a m b e r l i k i d d i a s y l e o r t a y a k p devle tin dzenini bozmaya teebbs etmilerdir. Fakat, bunlar ok ksa zamanda ortadan kaldrlmlardr. 174 VIII. yzylda spanya'ya hakim olan Mslmanlar, Emir'e itaat edil dii mddete dinlerine, dillerine ve hatta onlar idare eden eflerine bile dokunmayacaklarn va'detmeleri zerine baz ehirler teslim oldu. Bunun neticesinde, spanyol halknn byk bir ksm, Mslmanlar tarafndan fethedilen topraklara, bilhassa Endls'e yerletiler. Bu Hristiyanlara Mo-

74

DNMELER VE DNMELK TARH

zarabes (arablam) ismi verildi. te taraftan da, baz durumlardan isti fade etmek isteyen Hristiyan spanyollar slm dinini kabul ettiler. Bu su retle dinini deitirenlere renegat (mlted) denildi. spanya'da Mslman hakimiyetinden sonra, Mslman olan hristiyanlar, mhtedler; dahil mu harebelerde byk bir rol oynarlar. Bunlarn bu ayaklanmalar Mslman lar tehlikeye drr. IX. asrn sonuna tesadf eden bu ihtill Omar benHafsun adnda, daha nce Mslman olmu birisi tarafndan idare edilir. Bu mer, slm dinini terkederek Hristiyanla dner. spanya'ya Mslmanlarn hakim olmas ile Mslman olup Mozarabes (arablam) ismini alan Hristiyan spanyollar; Mslman hakimiyetinin zayflayp bitmeye yztuttuu srada Hristiyanla avdet ederler. 175 Bun lara da, slm dinini reddetmi mnsna mrted denilir. Mslmanlarn galibiyetleri srasnda dinlerini deitirmeleri, kendi din ve milliyetinde olan spanyollarn hakimiyetinden sonra ise, asl dinlerine rcu etmeleri; bunlarn Mslmanlklarnn ne derece sath olduunu gs terir. c) slm kisvesi altnda baka bir dini veya inanc tayanlar; Bu du rumda olanlar mnafk, iki yzl tbir edilirler. Ki bunlar hi bir zaman kendi dinlerinden, inanlarndan vaz gememilerdir. Bunlara; -ikinci b lmde greceimiz d n m e denilebilecei gibi- bu blmde d n m e yi emir mnsna kullanmak uygun der. Dnme lfzn emir mnsna alrsak, o zaman bir fikirden, bir inan ve kanaatten veya bir dinden kesin olarak vazgememeye tenbihdir. Bu sonradan kabul ettii dine, inanca veya bir fikre ait olabilecei gibi; mazideki inancndan, dininden veya fikrinden vazgememeyi de tazammum eder. Byle olunca; dnme lfz, din dei tirme mnsna geldii gibi, deitirmeme mnsna da gelir. Ayrca, ah dini bozma, dneklik ve iki yzllk mnlarna da gelir. Bu durumu yet ve hadsleri inceleyerek grelim: nsanlar iinde ki misi de vardr ki Allah'a ve Son Gn'e iman ettik derler de m'nin deil lerdir. Allah' ve m'ninleri aldatmaa alrlar, halbuki srf kendilerini aldatrlar da farkna varmazlar... Yine bunlara insanlarn iman ettii gibi iman edin denildii zaman ya biz o aklsz cahillerin iman ettii gibi mi iman ederiz? derler, bir de iman edenlerle karlatlar m; biz de iman ettik derler. eytanlar ile kendilerini aldatan dostlaryla babaa kaldk lar zaman. Emin olun biz sizinle beraberiz, biz ancak mstehziyiz (alay edicileriz) derler. Bu yetlerin tefsirinde: Medine ve civarndaki bir takm mnafkn hakknda nazil olduunda ittifak olduunu; bunlar Evs ve Hazrec kabileleriyle; Kureyz, Ben Ndir ve Ben Kaynuka gibi yahudi kabi lelerinin kastedildii: nnellezne kefer yetini sebeb-i nzul olan ahbar Yehud gizli gizli cem'iyyat- hafiyye (gizli cemiyet) rol oynadklar 176 kaydediliyor. Devamnda, bunlarn Mslmanlar arasna katlarak din hususat zahiren yaptklarn, bunlarla beraber el altndan entrika evirdik-

DNMELER VE DNMELK TARH

75

leri, bu yzden Allah, on yeti inzal buyurduu ve yette geen Hud'a kelimesini de: Bakasna kar zahiren selmet ve sedat (doruluk) iham (vehme dren) eden bir emir izhar edip btnda onu zrar (zarara sokma) edecek bireyi gizlemektir.177 diye tarif edilir. yetlerin mns ve tef sirinde de grld zere hud'a, aldatma, oyun, hile, dalavere, dzen, dek mnlarna geliyor. Grnte slm dinini zahiren kabul edip yaar g rndkleri halde; gizliden gizliye ona dmanlk besleyip baka ekilde ha reket etmeler kastedilir. Bu durumda bulunan kimseler, yet-i kerme ve hadslerle, mnafklk eklinde izhar olunmutur. Mnafklar hakknda na zil olan sreye bu yzden; Mnafkn sresi ad verilmitir. Bu hususta rivayet edilen hadslerin birinde mnafklk almeti , dier bir rivayette drt olarak zikredilmitir: Sz sylerken yalan syler; va'dettii zaman sznde durmaz; kendisine birey emnet olunduunda hyanet eder; husu met zamannda da hakdan ayrlr(178) eklinde tavsif edilmitir. Mnafkn sresinde de bunlarn iki yzl hareketleri ve grnte iman edip ondan sonra inkr ettikleri; d grnlerinin hoa gittiini, iten Peygambere ve Mslmanlara dmanlk duyduklar, tenbih edilmektedir.(179) Bu yetlerin izah yaplrken mnafk kelimesi de yle aklanmtr: Sz, z baka olan ve d Mslman, ii kfir kimselerdir ki, dilimizde iki yzl tbir olunur.(180) Elmall, bu yetlerin tefsirinde, mnafk szn bu mnya alm ve Bakara sresinin balarnda da bu ekilde aklandn kaydet mitir. Bu hl yahudilerde daha ok grlmektedir ki, tezimizin konusu da bun lardr. Jacques Jomier; Kur'an- Kerm, yahudileri, mphem, iki yzl tu tumlarndan dolay knar. (181) demektedir. Kur'an'da, yahudilerin, Hz. Mu sa'ya salam sz verdikten sonra; nasl Allah' brakp buzay ilh edin mekle ahdlerini bozduklarn gryoruz. Ve yine yahudilere; taat iin sa lam sz verdikten sonra, arkasndan dneklik ettiniz.182 buyurulmakla; sz verdikten sonra szlerinde durmadklar, ahdlerini bozduklar beyan edil mektedir. Bir baka yet-i kermede: Ve bir vakit, srailoullarnn yle ant ve miskn aldk: Allah'tan bakasna tapnmayacaksnz, ana-babaya, ak rabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik yapn, insanlara gzellikle syleyin, namaz kln, zekt verin. Sonra pek aznz mstesna, verdiiniz bu salam szden yz evirdiniz ve hl da sznzden dnmekte devamlsnz.183 ve devamnda, baz hususlarda kesin sz aldktan sonra, szlerinden dndkleri ve bu hususlarn Tevrat'ta da grld;(184) yoksa Tevrat'n bir ksmna inanp bir ksmm inkr m ettikleri soruluyor ve bu ahdi bozmalarndan do lay dnyada rsvaylk ve bayalk, kyamette en iddetli azaba atlmak (185) eklinde cezalandrlacaklar belirtiliyor. Yukardan beri izahna altmz bu iki yzllk durumu; mnafklar gruhunun peyda olmas ve bu yolun seilmesi, slm'n muzafferiyetinden

76

DNMELER VE DNMELK TARH

sonradr. Ksas- Enbiy yazar, Ahmet Cevdet Paa yle diyor: Resl-i Ekrem ise Bedir'den mansr ve muzaffer olarak avdet ettikte din-i slm pek ziyade kuvvet buldu ve dmanlarn gzleri yld. Medine'deki yahudiler Tevrat'ta mezkr olan Nebiy-yi hir'z-Zaman budur demee balad ve henz iman etmeyenlerden bazlar iman eyledi, bazlar dahi zahiren slm'a geldi. te bu cihetle Ehl-i slm iinde bir hay li mnafklar peyda oldu.(186) Zahiren Mslman olanlarn ne kadar sath bir surette Mslman olduklar Peygamber'in irtihalinin hemen akabinde byk lde vukua gelen dinden dnmelerden anlalr. Bu gibilerin si yas icaplardan dolay slm' kabul ettikleri ortaya kar. Bunlar daha son ra byk bir mill hareket eklini alan cereyana kendilerini kaptran takm dandrlar. lk ihtida edenlerin tuyan dolu evk ve hevesleri, sonradan s lm'a gelen bu gibilerin hesapl ve ihtiyatl tutumlarnda bulunmaz.'187' de nilmektedir. Ayn durumu Hz. Ali devrinde de gryoruz - ki buna daha n ceki blmde deinmitik - : bn. Hazm, bn Sebe iin; Onun arkadalarn kandrmak iin Mslmanm gibi grndn syler ve Hz. Osman aley hindeki kyamn sorumlusu olarak onu gsterir. (188) bn Hazm; (el-Fsal fi'l-Milel ve'l-Ehv ve'n-Nihl, C. II, sf. 115'de) bn Sebe'nin Mslmanlnn sahte olduunu; arkadalarn kandrmak iin Mslmanm gibi grndn; Hz. Osman aleyhindeki isyann tek sorum lusu olduunu(189) belirtiyor. Yahudilerle her ne zaman bir ahd yaplmsa, ilerinden bir ounluun bu ahdi bozduklarn Kuran- Kerm yle beyan ediyor: O yahudiler, her ne zaman bir ahd zerine anlamlarsa, ilerinden bir topluluk o ahdi- bo zup atvermedi mi? Hatt az bir topluluk deil, onlarn ou ahd tutmaz in 190 sanlardr. d) T e d e y y n (Mtedeyyin); dinsiz yaayan bir kimsenin, dinsiz ya amaktan vazgeerek herhangi bir dini kabul etmesi, din sahibi olmas m nlarna geldii gibi; slmiyet'ten baka bir dine mensup olup da dinine s (191) kca bal olma da bu terimle ifade edilir. Bu durumda, dinsiz yaamak tan vazgeerek herhangi bir dine girme, bu terimle ifade edildii gibi, slm dndaki dinlerden herhangi birine girme ve hatt din deitirmesine ra men eski dinine skca bal kalmak da tedeyyn iinde mtala edilebilir. Ki bu durum, daha ziyade, hristiyanlktan yahudilie, yahudilikten hristiyanla veya dier dinlerden bunlarn herhangi birine girme eklinde de ifa de edilebilir. Bu durumun daha ziyade yahudilikten hristiyanla dnme ek linde vuku bulduunu grmekteyiz. spanyallar, Mslman hakimiyetine son verdikten sonra, din ve mill bir birlik kurma giriimleri, onlar baz zecr tedbirler almaya zorlamtr. Bu tedbirler, Mslmanlar ve yahudiler iin hristiyan dinini kabul ettirme eklinde olmutur. Kral Ferdinand, Engizisyon'u Mslmanlar cebren din deitirmeye zorlamaktan menediyor.

DNMELER VE DNMELK TARH

77

1492 ylnda, spanya Kral Katolik Ferdinand ve ei Isabelle, din bir birlik kurmak iin; yahudiler, 4 ay iinde ya hristiyan dinini kabul edecek ler, yahut da spanya'y terkedecekler diye emirler veriyorlar. Bunlarn bir ksm tebdil-i din etmeyi kabul etmeyerek muhaceret yolunu tutup, Trkiye dahil, birok memleketlere dalyorlar. leri yolunda olan bir ksm yahu di de g etmeyerek hristiyan dinini kabul ediyorlar. Bu mevzuya yukarda da temas ettiimiz iin, burada ayrntlarna inmeyi lzumsuz bulmaktayz. Ancak, ahali ve ruhban, yahudilerin samimiyetinden emin olamyorlard. Bunlar arasnda ilk dinlerine d n e n l e r i n de grld kaydedilmekte dir. 192 Abraham Galanti yle diyor: leri dolaysiyle spanya'dan ayrl mak istemeyenler, zahiren katolik dinini kabul etmilerse de zmnen yahudilii muhafaza ediyorlard. Zhiren Katolik geinerek spanya ve Portekiz'de kalm, i ve servet sahibi olmu yahudiler, eski dinlerine dnmek arzusu gderek bu iki memle ketten yava yava ayrlmaya balamlar ve bunlarn bir ksm da 1532 se nesinden itibaren Trkiye'ye(193) iltica etmee balamlard.194 Ziya akir; yahudilerin hristiyanlklarnn s a h t e olduundan bahisle yle diyor: ... Bu Museviler, spanya ve Portekiz'de iddetle hkm sren E n g i z i s y o n M a h k e m e l e r i'nin zulm ve ikencelerine tahamml edemeye rek hristiyanl kabul etmilerdi. Fakat gizlice kendi dinlerine kar sada kat gstermektelerdi. M a r a n ( 1 9 5 ) ad verilen bu dnmelerin nihayet srlar ifa edilmiti. Bir oklar ldrlm ise de, bir ksmnn hapse atlmasna ve mhim bir ks mnn da spanya'dan tardedilmesine karar verilmiti.196 stanbul'a gelen Musev aileleri, Maran denilen; kendilerini hristiyan dinine dnm gibi (197) gsteren yahudilerden mrekkepti. Umum mndaki dnmelik, sadece yahudilere has olmayp dier din ve rktakiler iin de kullanlmaktadr. Misal olarak; Fatih'in Sadrazam Mah mut Paa hakknda yle deniliyor: Rum baba ve Arnavut anneden dnyaya gelmi olan Mahmut Paa, hristiyan olarak V a f t i z edilmiti. ocuklu unda devirme olarak alnm, sarayda yetitirilmi ve eitimle Mslman yaplmt. Szde Hz. Muhammed'in dinine sdkm gibi grnmesine ra men, hayatnn sonuna kadar ille dinini ve ait olduu rk unutmam, grevi srasnda karlat kfirlere kar - onlarn kanndan olduundan - daima msamahal davranmtr.(198) smail Hm Danimend'in zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi incelen diinde bu tip dnmelerden bahsedildii grlr. spanya'da 11 ubat 1502'de karlan bir Kilise karar, Castille ve Leon Mslmanlarn ya tebdil-i din veyahut spanya'y terk etmeye mecbur tut tu. Kral Ferdinand, Arap tabi'leri bulunan asilzadelerin tevikiyle, Endls Mslmanlarnn cebren dinlerini deitirmekten, Inquisition'u menetti. H-

78

DNMELER VE DNMELK TARH

ristiyan edilen Mslmanlara, bundan byle M o r i s c o s (Araplar) ad verildi. 199 Bu tr olaylar her dinde az da olsa grlmektedir. Ancak bazsnda bu zecr tedbirlerle, bazsnda isteyerek ve bazsnda da bir pln icab olur. Mslmanlar bunlardan birincisini, Hristiyanlar ikincisini ve Yahudiler de ncsn tekil ederler. Yahudi; Kendi mill varlnn zn ne kadar inat ve sebatla koruyor sa, onu rastgele her hangi bir milliyete brndrerek rtmekte de ayn gay reti gsterir. 200 Trkiye'ye iltica eden yahudiler bu durumlarn muhafaza ederler. Hatt Trkiye'ye gelmeden nce, Engizisyon ikencelerinden korakrak zahiren Hristiyan olan yahudiler, Trkiye'ye geldikten sonra yahudilie avdet etmilerdir. Divann bir nevi maviri durumunda olan Musev banker Y a s e f N a s s i bunlardan biridir. 201 Bu yahudiler spanya ve Portekiz'de, spanyol gzkerek devletin kilit noktalarn, bilhassa kilisenin byk mevkilerini ellerine geirdikleri halde dahi yahudilikten kopmuyordu. Zira bir yahudinin, bir baka yerin koyu vatanperveri kesilse dahi yahudilikle alkasn kestiini iddia edemiyordu.(202) Bu durum Osmanl mpara torluu iinde de devam etmitir. Yahudiler, spanya ve dier yerlerden Trkiye'ye gelince, Yahudi mis tisizmini, Kabbala'y da beraberinde gittikleri yerlere yaymlardr. Kabbalaclarn XIII. yzylda yazld tahmin edilen ana kitab S o h a r da kurtuluun, Mesih'in gelmesinin yakn olduu kehaneti vard.(203) te ya hudiler bununla avunuyor, kurtulu gnlerini; Mesih'i bekliyorlard. Bu. s rada Mesih olarak S a b a t a y S e v i ortaya kyor. Yahudilerin bir ks m onun mesihliine inanarak, kurtulu gnlerinin sevinci iinde yayorlar. Bu Mesih'in zuhuru ve tebdil-i din etmesinden sonra D n m elik balyor. II Sabatay Sevi'den Sonra Dnme : Dnme kavramnn, bugn kullanlan mnya nasl ve niin geldiini ve bu kavramdan ne kastedildiini inceleyeceiz. Bundan nceki ksmda Dnme kelimesinin szlk mnlar yannda genel mns zerinde durduk. Genel olarak din deitirme mnsna ge liyordu. Bunun yannda dnme teriminin btn kaynaklarda hangi mn ya geldiini greceiz. Dnme; XVII. yzyldan itibaren Trkiye'nin muhtelif ehirlerinde, bil hassa Selanik'te Mslman ad ve kyafeti altnda yaayan Gizli Msl man - Musev Cemaati fertlerine, Osmanl Trkleri tarafndan, Musevlik ten slm'a dndklerini belirtmek maksadiyle verilen bir isimdir. Msl man ad ve kyafeti altnda yaayan, fakat Musev (yahudi) inan ve det lerini devam ettiren dnmelere eskiden nezket kasd ile a v d e t de den mitir. 204

DNMELER

VE

DNMELK

TARH

79

Trkiye Ansiklopedisinde yle izah edilmektedir: Bu tbir (dnme ler); 1912 Balkan Harbinden evvel Osmanl mparatorluu hudutlar iinde bulunan Selanik ehrinde mukim bir ksm Osmanl vatandalarn ifade et mektedir. Evvelce Musev dininde bulunmakta iken baz siyas sebeplerle slmiyet'i kabul etmi olmalar yznden kendilerine dinden dnm m nsna DNME denilmekte idi. Ancak slm olmu bulunmalarna ramen ne eski dindar ve rkdalar olan yahudiler ne de Selanik ehrinin aslen Trk-slam sekenesiyle (sakinleriyle) shr 2 0 5 hi bir rabta kurmyarak kendi aralarnda yaama yolunu tutmulard. 206 Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl'nde de yle denilmekte dir: Osmanl idaresindeki muhtelif ehirlerde ve hasseten de Selanik'te Mslman ad ve kyafeti altnda yaayan bir cemaat tabakas hakknda kullanlr bir tbirdir. Muhtelif din sahiplerinden Mslman olanlara muh ted denildii; dnme tbiri yalnz halk tarafndan kullanld halde bunlar hakknda muhted tbirinin hibir yerde ve hibir zaman istimal (kullanma) olunmamas ve yksek tabaka tarafndan bir dereceye kadar nezaket maksadiyle avdeti denilmesi Musevlikten slm'a dndklerini belirtmek maksadndan ileri gelmitir.(207) Bir baka kaynakta dnme, Franszcada Converti mnsna ve Saba tay Sevi'nin slm'a dnnden sonra din deitiren taraflar iin kullanlan bir kelime olduu ifade edilir.(208) Trkiye Ansiklopedisi, Musevilerin baz siyas sebeblerden dolay sl miyet'i kabul etmi olduklarndan kendilerine dnme denildiini ve ne ya hudiler, ne de Selanik'teki Trk - Mslman cemaatiyle bir balar olmad n kaydediyor. Bu tbir, aada aklanaca zere, bu mnda kullanl mam. Yukardaki kaynaklarda da yer alan, zahiren slm dinini kabul et mi olmalarna ramen btnen eski inan ve yaaylarnda karar klm olmalarndan dolay, bu isim verilmitir. Baz kaynaklarda grld gibi, dier bir dinden slmiyet'e dnenlere muhted denildii halde, bunlara muhted denilmi olduuna rastlanmyor. Nezket kasdiyle avdet de nildii - ki bu dnme ile ayn anlama gelir - grlmektedir. Bu tbirde, her trl (zahir ve batn) din deitirme iin kullanlabilir. Gerek din dei tirmenin karl hidyete erme mnsna ihtiddr. Yahudiler iin bu tbirin kullanlmamas gemi tecrbelerden ders alnmasndan ileri gelse gerektir. nk, yahudilerden bir ksmnn spanya'da din deitirmelerinin grnten ibaret olduunun bilinmesi ve slmiyet'in yayld sradaki ba z yahudilerin tutumlar buna sebeb ittihz edilebilir. Kur'an- Kerim'de, iman etmekle Mslman olmak birbirinden ayrlm tr. Ganimet hevesi ile grnte slm' kabul eden baz Bedeviler: Biz, gerekten iman ettik dediler, 'Resulm, onlara' de ki: Siz kalblerinizle

80

DNMELER VE DNMELK TARH

iman etmediniz. Ancak biz (kl korkusundan ve slm nimetlerinden fay dalanmak iin) Mslman gzktk, deyin. Henz iman kalblerinize girme mitir. buyurulmakta ve bir sonraki yette m'ninlerin tarifi yaplmakta; M'ninler ancak o kimselerdir ki, Allah'a ve Resulne iman ettikten sonra pheye dmeyip Allah yolunda mallariyle, canlaryle cihad etmektedirler, ite onlar sdklardr. 209 mann sadece dil ile olmayp, kalben tasdik olduu ve kalpten btn pheleri atmann gerektii ifade edilmektedir. 210 Buna sdk kalan ve Hz. Muhammed'in V e d a H a c c'na kmadan nce Yemen'i slmla ka zanmak iin gnderdii Muaz b. Cebel'in Belazur'de yeralan mektubunda: ... Yahudi, yahudilikten dndrlemez.(211) ifadesini bilen Mslman-Trklerin, dnme tbirini bu bilgiler nda kullandklar kanaatindeyiz. Dnme, Selnik'in Mslman-Yahudi cemaatidir. Bu cemaatin Mesih ola rak telkki ettikleri Sabatay Sevi'nin Mslman oluunun rnek alnmasyla H.XI.M.XVII. yzyln sonunda, Trkiye'de yahudiler tarafndan tekil olun mu bir cemaatin addr. 212 Dnmeler kendilerini maaminim (m'ninler), haberim (ortaklar, arkadalar, yeler) veyahut ba'ale milhamah (mca hitler) olarak adlandrrlar. Fakat, Edirne'de Sazanikos (Little Carps = Kk sazan balklar) lkab ile anlrlar. Bu isim ilk camilerinin yann daki balk pazarndan veya Sabatay'n vahyini yahudilere, balk burcu al tnda datmasndan ileri geldii sanlyor.(213) Dnmelik, Sabatay Sevi adnda bir yahudihin, kendisini, yahudilerin bek ledikleri kurtarc, Mesih olduunu; - 1648'de birinci defa, 1666'da ikinci de fa - iln etmesi zerine, Osmanl devleti otoritelerinin ie el koyup muhake me etmesi ve Sabatay Sevi'nin bu mahkeme huzurunda btn yaptklarndan piman olup slmiyet'i kabul etmesinden sonra, balyor. Resimli Gazete'de ( S a b a t a y S e v i ) , padiahn huzurunda, ya dalavere olarak, yahut korkusundan btn taraftarlarnn Mslmanl kabul ettiklerini syledi. te o gn, bu gn Sabatay'n peine taklan yahudi muhtedilerine D n m e (214) ismi verildi. denilmektedir. Sabatay Sevi, tebdil-i din edip, Mehmet Efen di ismini aldktan sonra kendisine bahi ihsan edildi. (Ki geni bilgi Sa batay Sevi blmnde verilecektir). Mslman ismini aldktan sonra Sabatay Sevi, Van-Zde Mehmet Efendi'den slm akaidini renerek Edirne saraynda yaarken eski kanaatle rinden vazgememiti. Tanr'nn emriyle, Mslman kisvesi altnda taraftar larna el altndan, faaliyetlerini devam ettirdiini telkin ederek kendisine ballklarn srdrmelerine muvaffak oluyor. Trk otoritelerince de Mu sevilerle temasn, onlar hidayete erdirmek iin yaptn sylemek sure tiyle fikrini daha msait bir ekilde tatbike muvaffak oluyor. Kendine ina nanlarn da bu ekilde hareket etmelerini, yahudi fikirlerini daha iyi yay-

DNMELER VE DNMELK TARH

( )

81

mak iin slm kisveye brndn * sylyor. Onlar da, bu artlar al tnda, kendisine alenen bir Mesih gibi tapmaa cesaret edemeyerek, Ms lman kisvesine brnmeyi muvafk gryorlard. Ki, Sabatay'n 18 emri (215) nin onaltncs bu yolda idi. Gershom Scholem (Gerom alom), Saba tay Sevi) adl brnice yazlm iki ciltlik eserinde, Sabatay'n yannda bu lunan iki hahamn 1915 ylnda Selanik'te yazd bir para bulunduunu ve orada; Sabatay'n din deitirmesinden sonra, Pesah ( ** ) bayramnda 24.000 melein odaya girdiini, ona; Sen bizim Kralmz, Peygamberimiz ve Mesihimizsin dediini ve Sabatay'n din deitirmesinin sahte olduunu kay dediyor. Sabatay'n Mslmanlnn sahte olduunu kaydeden yazar, inancmz daki, bir eye ahit olup da onu dile getirmeyenin btn gnah boynuna olur hkmnden dolay yazmak zorunda olduunu kaydediyor. Bu grn Mu sev inanlar arasnda olduunu ileride zikredeceiz. Yine Sabatay Sevi'nin grlerini ihtiva eden nana ahitlik kitabn da Mslman olmasndan sonra Musev dininin emirlerini yerine getirdii; din deitirmesinin sebebinin bir sr olduu; btn milletlere kurtuluu retmek ve Mesih fikrini kabul ettirmek amacna ynelik bulunduu zikre dilmektedir. 2 1 6 Ki burada, Sabatay Sevi ve taraftarlarnn Mslman oluu nun sahte olduu, bunun yannda bulunanlarn kaleme ald iddia edilen ki tapta yer ald grlmektedir. Jean Brunhes ve Camille Vallaux tarafndan 1921 tarihinde nerolunmu Tarihin Corafyas adl eserin milliyetlere ait blmnn 594-597. sahife lerinde yer alan dnmeler bahsinin tercmesinde; Selanik Yahudi dnmele rinin takriben 10.000 kiiden mrekkep bulunduu ve Selnik'in toplam n fusunu tekil eden 160.000 kiiye nisbeten byk bir yekn tuttuu belirtil mekte ve Sabatay'n ihtida olay yle anlatlmaktadr: ... Sevi Sabatay b(*) Bu slm kisveye brnme Kutsal Kitab'n bir emri olarak kabul ediliyor. Ribbi Elizer'e gre; Mesih, smaililer (Mslmanlar) tarafndan yutularak kaybolacaktr. (A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 16). Kabbalistler, bu durumun haber verildiini aklyorlar. Sabatay taraftarlar da bu ekilde propaganda yapyorlar. brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, s tanbul Ct.y.), sf. 53-55; Trk Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41.

(**) Pesah (Hamursuz Bayram): brani tarihine gre 15 Nisan'a tesadf eder ve 8 gn srer. srailoullarnn, Hz. Musa'nn idaresi altnda, Allah'n emriyle kn hatrlatr. Pesah kelimesi, branicede A t l a m a mnsna gelir. Msrllara Allah'n getirdii felaketten Musev meskenlerini atlad iin bu Bayram'a Pesah (Atlama) denir. Pesah Hamursuz Ekmei mnsna da gelir. nk, Msr'dan kan srailoullar, acele ile kendilerine ekmek yaparlar ve kabarmasn beklemeden piirirler. Bu olayn hatras olarak, bayram sresince 8 gn, hamursuz ekmek yenir. Bu gnlerde hamurlu bir eyin yenilmesi yasaktr. (brani Din Bilgisi (zetler) Hahambalk, stan bul 1969, sf. 38-39.)

82

DNMELER VE DNMELK TARH

tn mridlerinden slmiyet'e zahir ve ekl bir ihtida taleb etmi ve bu keyfiyet hibir vakit gizli bir ihtidadan baka birey olmamtr. (Sabatay) Hz. Muhammed dinine iltihak etmek iin yahudi cemaatini terketmiti. M ridleri de ayn surette hareket ettiler. Fakat iltihak ancak zahiriydi. Dn meler camiye giderlerse de hakik Mslman deillerdir. Mslmanlarn efal ve hareketlerini taklid ederler ise de bu gsteri hakikatte mahz (yalnz, ancak) Mslmanlarn kar mcadelelerini temin iindir.(217) Ayn itham, Dnmelerin Karakalar grubundan Mehmet Karaka-zde Rt'nn, I. Knunsn (Ocak) 1924 tarihinde Millet Meclisi'ne verdii ve gazetelerde gnn konusu olan dilekesinde de buluyoruz. Dilekesinde, Mill Mcadelede Trk lerin gsterdikleri fedakrlklar anlattktan ve asrn milliyet asr olduu nu, kendisini bu milletten saymayanlar mill hududlar dna atarak tecrid etmenin lzumunu belirtmekte; bu yabanc kisveye brnenleri B. M. Mecli si'nin acele olarak ele almasn istemekte ve meseleyi yle belirtmektedir: ki asr evvel spanya'nn Engizisyon'undan kap Trklerin cenh- ef kat ve sahabetine iltica eden ve bilhare bir mesele-i siyasiye crmiyle mttehim (kabahatli) olan reislerinin telkinat ile sahte olarak slmiyet nm ve kisvesine brnen Selanik dnmeleridir. ksmdan ibaret olan bu dn meler aslen ve irken yahudi olmakla beraber ruhen ve vicdanen din-i slamla bir alkalar yoktur. Devamnda, iki asrdan beri slm ve Trk kisvesi altnda yaadklarn, buna ramen ne Trk ve ne de Mslman olmadkla rm belirtmektedir. 218 Bir baka kaynakta da; dnmelerin d grnte Mslman, fakat iten yahudi an'anelerine kesinlikle bal olduklar; yahudilerle ilikilerinin olmamasndan, yahudilerin, onlar kfirler olarak ad landrdklar ve spanya'dan Trkiye'ye snan yahudilerden olduu kay 219 dedilmektedir. Dnmeler genellikle, spanyol yahudi soyunu tarlar. Kendi aralarnda, yahudi isimlerini koruyor, fakat Trk isimlerini de zahiren tayorlar. Mu'tad konumalar Trke, fakat din retilerinde spanyol yahudicesini ve eitimlerinde braniceyi kullanyorlar. Bylece onlarn, kendilerine din rehber olan ve Sabatay'a bizzat atfedilen emir ve prensipleri dikkatle muhafaza ettikleri (220) kaydediliyor. Sabatay'n Mslman olduunun duyulmas zerine, kendisine bal ka lan birok yahudi ve hristiyan ondan ayrlr. Ancak mridlerinden bir grup onun ge ekildiini ve Mslman klnda dolanann onun glgesi olduu na inanarak ona bal kalrlar. Taraftarlar bu olay, mistik nazariyelere dayanarak, Mesih'e ait iaretlerin biri olarak kabul ederler. Sabatay'n l m zerine kabilenin idaresini kimin yrtecei zerinde durulur ve Saba tay'n ikinci kars Aye'nin etrafnda toplanrlar. Aye de kendi z kardei Yakub'u, Sabatay'n olu olarak iln eder. Bylece Sabatay Sevi'nin l myle D n m e l i k son bulmaz; geri kalanlar Yakup (Jakop)'un bas-

DNMELER VE DNMELK TARH

83

kanlnda yaaylarna devam ederler. Dnmeler, Mslman kisvesi altn da kendi inan ve yaaylarn gnmze kadar getirirler. 221 Do. Dr. Yaar Kutluay da dnmeleri yle izah eder: Bunlara gre Sa batay Sevi, Mslmanl zahiren kabul etmitir, aslnda ise yahudi dinine sadk kalmtr. Mesih'in yolundan giderek bunlar da grnte Mslman gibi davranrlar. Mslman ismi alrlar, her trl merasimi ifa ederler. Fa kat gizli gizli asl dinlerine gre amel eder, emir ve nehiylere uyarlar. 2 2 2 Bu hareketin Sabatay Sevi'nin lmyle son bulmayp gnmze kadar ge lii ve Sabatay Sevi'nin kim olduu bundan sonraki blmlerde etraflca in celenecektir.

KNC

BLM

SABATAY SEV (TSV) a) Ad, Menei ve Genlii : Bugne kadar, ark ve Garb'da, yz akn eserde; ya bizzat abtay Sivi konu edilmi veya baka konular ihtiva eden eserlerde kendisine yer verilmitir. Ancak bu eserlerde, ad eitli ekillerde iml edildii, doum yeri, yl ve meneinde de bir beraberlik salanamad mahade edilmi tir. Bunun iin, nce isminin kesin eklini tesbit etmeye altk. Tetkik ettiimiz eserlerde isminin yazl ekillerinin hlasasn ylece yapmaya altk: 1 Fransz, Alman ve ngiliz Ansiklopedilerinde: Sabbatay Zevi, Sa batay Zebi, Sabatai Sewi, abbetay (Sabatay) Sebi, Sabbatay Zvi, Sabbetai Zewi, abtay Sevi vs. olarak yazlmtr. 2 Tarihlerimiz: Raid Tarihi, Abdu Paa'nn Vekayinmesi ve Fn dklk Mehmed Efendi'nin Silhdar Tarihi'nde; ismi zikredilmeyerek Ha ham ve Yahudi-i Mehur; Kmil Paa'nn Tarih-i Siyas'sinde de, Sapatay Levi olarak kaydedilmitir. 3 Vatan Gazetesi Sabatay Sivi; Abraham Galante Sabbetai Sevi ve Josef Kastein de Sabatai Zewi imlsn tercih etmilerdir. brahim Aleddin Gvsa da; Vatan gazetesinin bu zmre mensuplarna ait olduu ve ora daki tarih tefrika da Sabatayistlerden birinin kalemiyle yazld iin haki k telffuzu onlarn daha iyi bilecei hatra gelebilirse de isim, Musev ad olduundan Musev telffuzuna itibar edip; A. Galante'nin Sabbatay Sevi imlsn tercih etmitir. 4 Musev Gershom Scholem (Garom alom)'un srail'de, brnice olarak yazd eserde Sabatay (veya Sabatay da okunur) Sevi (Tsvi) eklin de; Prof. Dr. Hikmet Tanyu: abtay Tsvi (Sivi), Do. Dr. Yaar Kutluay da abtay Sivi eklini tercih etmilerdir.

DNMELER VE DNMELK TARH

85

Bunlardan hangisinin gerek olarak bu ztn ismini ifade edecei husu sunu ve yukarya balk olarak almz iki sebebe baladk: a) Herhangi bir ismin doru telffuzu, phesiz o lisan bilen veya kul lanan tarafndan iml edilecei, b) Bu ismin, ya kutsal bir kaynaa isnad veya o kaynaa uydurulmas iin, mensuplar tarafndan kullanl eklidir. Biz bu iki ktan birincisini, braniceye vkf Prof. Dr. Hikmet Tanyu ve Do. Dr. Yaar Kutluay'n imls ile, brnice kitabn hahamlarca telf fuzunu esas aldk.(1) kinci kta da, ismin menei olabilecek kelimeler ze rinde durduk. branicede (abtay Tsvi) veya (abtay Sivi) eklinde yazlyor. Bataki () harfi, Trkede n ve sin harflerinin karldr. Bunu olarak te lffuz edenler abtay, S eklinde telffuz edenler Sabtay olarak iml ettikleri mahade edilmitir. bran alfabesinde harfinin tam karl olmad iin, bunun deil de S olarak telffuzunu ye tuttuklar ka naatindeyiz. Aslnda bran alfabesinde S harfini karlayan bundan baka harf daha vardr. Bunun abtay ve Sabtay eklinde telffuzu; (S) bu harfin iki ekilde de okunabileceinden ileri gelse gerek. Ayrca; b harfini eddeli okuyanlarn abbatay; cezmli okuyanlarn abtay eklinde iml ettikleri; abtay'n, bran grameri, Sabbatay'n da halkn telffuzu eklinde olabilecei kanaatindeyiz. branicede Kabbalistik hesaplar iin kullanlan 22 harf vardr. Tevrat'n Mezmurlar blmnn 119'ncu babndan itibaren 22 harfin baln tayan blmler yer almaktadr. Bu harflerin balklarn tad blmlerden, kab balistik hesaplarda yararlanm olduklar muhtemeldir. Burada da (S) har 2 finin (in) eklinde tercme edildii grlmektedir. Kabbalistlerin, abtay Sivi'nin Mesihliine hkmettikleri yetlerden bir kan inceleyelim : 1) Rabden birey diledim, onu ararm: Rabbin cemalini grp, Onun mabedinde hayran olmak iin, 3 Hayatmn btn gnleri Tanr'nn evinde oturmakdr. Galente, buradaki C'est d'habiter kelimelerinin, branicede Chibti (abtay), Chabbetai (abbetay) olarak telffuz edildiini ve bu abtay'la Tanr'nn evi arasnda ilgi kurulduunu belirtiyor. (4) 2) Mezmurlar 68.18: Sen yksee ktn, srgnleri srdn yetinin Talmud'da, Hz. Musa'nn, meleklerin engellemelerine ramen eriat almak iin ge kt eklinde tefsir ediliyor. abtay'n propogandistleri de, bu erhe sarlyor ve Mesih olarak geliinin Mezamir yazar (Hz. Davut) tara fndan kefedilmi olduu sonucunu karyorlar. nk; yetin sonundaki kelimelerle abtay Sivi'nin kelimeleri birbirine benziyor, fakat fark u: Sivi

86

DNMELER VE DNMELK TARH

(T S V) eklinde yazld halde, yette (Sivi) eklindedir. Bunlardan biri dierinin yerine kullanlabiliyor. 3) Tevrat (Eski Ahit)'in Neideler Neidesi kitab, bap, II.9'da: Be nim sevgilim bir ceylna benziyor. Galante, bu yetin Ibranicesinin dome dodi Lisvi ki; bunun mistiklerin yararlandklar bir kaynak olduu; ayrca Dodi sevgili mnsna geldiinden, benzetme yoluyla Tanr Lisvinin so nundaki Svi kelimesine eit bulunduu, bunun da abtay Sivi olduu; so nu olarak da: Tanr Sivi'ye benziyor hkmn kardklarn kaydedi yor. (5) 4) branicede Tanr'nn birok vasflarndan biri olan Kadir anlamna gelen Chaddai kelimesinin telaffuzunu ayr ayr ele alp; matematiksel de erleri zerinde durduklarnda Sabtay Sivi ile ayn toplam verdii iin ab tay Sivi'nin Tanr'ya eit olduuna kail olduklar, kaydediliyor.(6) Eski Ahit (Tevrat)'in bu yetlerinde abtay Sivi'ye bir kudsiyet atfedil dii grlyor. Ancak ismi, Tevrat'taki bu yetlere isnad edilebilecei gibi yine byle kutsallk kazandracak baka yetlere de isnad edilebilir. Tev rat'n I. eriat kitab (Tekvin) 1-18 yetlerde; Tanr'nn Cumartesi (abat) gnn mbarek kldn ve onu takdis ettii ifade edilmektedir. Mbarek mnsna abat'tan Sabatay olabilir. Hahambaln kard bir kitap kta S e b t gn abat eklinde iml edilmitir. 7 abtay'n bu abat (Cumartesi)'tan gelmesi de mmkndr. nk; Mslmanlar Cuma gn - zellikle - doan ocuklara Cuma adn verdikleri gibi; abtay'n da Cu martesi gn domu olabilecei ve bugnn de kutsiyeti nazara alnrsa, ondan tremesi de mmkndr. abtay Sivi'nin ad gibi, doum yeri, yl ve menei de ihtilafldr. span yol asll bir yahudi olan aileden, 7 Temmuz 1626 yln gsteren brani tak vimine gre 5386(8) senesi Ab aynn 9'unda zmir'de dodu. abtay'n do duu bu ev, zmir'de Lambard sokanda bulunur ve imdi baz deiiklik (9) lere uramtr. Bu 9 Ab, ikinci mabedin ykld tarihe rastlar, ki bu gn yahudilerce yas gndr. abtay, grlecei gibi, bunu doum gn erefine bayrama evirir. slm Ansiklopedisi, abtay'n doum yln 1632 10 olarak gstermektedir. Birinci defa mesihliini iln ettii 1648 ylnda, 22 yanda olduunda btn kaynaklar ittifak ediyorlar. Eer 1632'yi kabul edersek; 16 yanda olduu ortaya kar. Bu ya ocuk ya kabul edilirse abtay'n mesihliine inanmay zorlatrr. O halde 22 yaa itibar edersek, o zaman 1626 yln doum yl olarak kabul etmemiz en uygunu olur. Va tan gazetesi'nde de H. 1036.M.1626 senesinde Edirne'de doduu(11) kayde dilmektedir. abtay Sivi, spanyol asll Morali bir bakkaln olu Mordehay Sivi'nin oludur. Mordehay Sivi (Trkler arasnda Kara Mente lkabiyle ma'ruf) Mora'dan gelip zmir'e yerlemitir. Mora'da fakir bir tavuku olan Mordahay'n, Mora'ya spanya Engizisyonu basks sonunda geldii tahmin edil-

DNMELER VE DNMELK TARH

87

mektedir. zmir'de tellllk, tacirlik ve bu meyanda tavukuluk da yapm tr. Osmanllarla Venedikliler arasndaki sava sonucu, zmir'in, ark ti caretinin merkezi olmasnn akabinde bir ngiliz ticaret irketinde mdr olmu ve olduka zenginlemitir.12 Bir Tarih Mdekkiki(*) mahlasiyle Vatan gazetesinde Tarihin Esra rengiz Bir Sahifesi bal altnda on seri makale yazan yazar; ...Bu o cuun babas (Mordahay Sevi) zengin bir tccard. Avrupa tarihlerinin ba zlar Morali olduunu iddia ederler. Fakat Ben srail tarihlerine nazaran Edirneli olduu muhakkaktr. Edirne'nin zenginlerindendir. Orada Sarrafba diye ma'rufdur. 13 diyor. Ziya akir, abtay'n Edirne'de dnyaya geldiini, pederinin ise, II. Sultan Bayezit devrinde Mora'ya gelip yerlemi Sivi ailesine mensup s panyol muhacirlerinden Mordohay Sivi olduu ve bu Mordohay'n gen iken Edirne'ye yerlemi; orada ticaret ilerine girimi, az zaman zarfnda bir hayli para kazanm ve Sarrafba nvann alm olduunu ifade etmek tedir. ( 1 4 ) Grld zere Ziya akir, Vatan'n grlerine katlyor. Hal buki dier kaynaklar zmir'de doduunda ittifak ediyorlar. ayet, abtay Sevi, Edirne'de doup byse idi Mesihliini zmir'de deil de Edirne'de yaymaya balard. nk; kendisinin cezbeli hali, hid olanlarca bilinir. Btn Hak Peygamberler ve yalanc peygamberler kendi toplumlar iin den zuhur etmitir. Bunlarn stn olan vasflar ancak kendilerini tanyan larca bilinir ve kabul edilir. Ayn zamanda kendilerine taraftar olacak ve koruyacak mridleri, ancak oralarda bulabilir. Bir baka ynden, eer ab tay Edirne'de dosayd, Padiah, onu Edirne'ye srgn eder miydi? Va tan'n iddia ettii gibi, Ben srail tarihlerinin Edirne olarak gstermeleri ne de rastlamyoruz. Gershom Scholem (Yahudi), Sabbatai (abtay) Sevi adl brnice ese (15) rinde zmir olarak gsteriyor. Galante, zmir'in Karata semtindeki Bahri Baba mezarlnda ab tay'n babas Mordehay Sevi ve Mordehay'n kardei olma ihtimali bulunan sak Sevi'nin mezarlarnn bulunduunu, bu iki mezarn yanyana yer ald n, her ikisinin de ayn kitabeyi tadn ve brnice olan bu kitabeyi de 1903 ylnda kopya ederek eserine aldn gryoruz.(16) Bu durum, kesin bir delil tekil etmezse bile, galip olan an'nenin bu dorultuda olduunu gsterir. Buna mukabil Edirne'de doduuna dair de bir iaret mevcut de ildir. Gazza'l Hathan'n yaynlam olduu beyannamede de zmir ola rak belirtilmektedir.(17) (*) Bir Tarih Mdekkiki ad altnda, Vatan Gazetesinde 10 gn devam eden seri makaleler yazar, bunu, Avrupa'da bir doktora tezi olarak hazrlad n, ancak bundan vazgeerek gazetede yaynlamay uygun bulduunu kay dediyor. Byle bir tezi Amerika'da A. Emin Yalman'n hazrlad -elimize gememekle beraber- ileri srlyor.

88

DNMELER VE DNMELK TARH

Mordehay Sevi'nin olu oluyor ve bu oullar onun hayatn kolayla tran bir ltuf olarak kabul ediliyor. ki olu Josef ve Elias' babalarnn meslei olan ticarete, kk olu Sabatay'n da tahsiline karar veriliyor. Bu tahsil, onu, sadece haham yapabilecek olan Kutsal Kitab'a mnhasr bir tahsildir. Kklnden beri okumay, bilhassa din kitaplarn tetkike merakl olduundan, onun bu meraknn nne geemeyen ailesi haham olarak yetimesine raz oluyor. Haham olmas isteinin, ona, dindar olan annesinden geldii de ileri srlmektedir. Sabatay, zmir'in tannm ha hamlarndan sak d'Alba'nn rencisi olur. sak d'Alba, ona, Tevrat ve Talmud'u okuttu, tasavvuf (yani Kabbala'y) retti. O, Talmud reni minden ok, Kabbala renimine merak salyordu.(18) Baz kaynaklar Mor dehay Sevi'nin, Sabatay'n doumuyla ilerinin dzeldiini ve bu ocukta bir fevkaldelik olduunu farketmi olduunu, ayn zamanda ocukta fev kalde zek izleri grdn, her istediini yerine getirdiini, tahsil ve terbiyesine ok ehemmiyet verdiini kaydediyorlar. Sabatay, ilk tahsilini grdkten sonra, o zamann en mehur Kabbalist ulemalarndan R a v s k p 'nn ilahiyat ve tasavvuf derslerine devam ediyor. 19 Buradaki Ravaskapa Rabbi Josef Eskapa olmaldr. Josef Kastein'e gre; Sabatay Sevi, Rabbi Josef Eskapa'nn idaresi altndaki (Yeiba) okuluna gnderilir. Sabatay, zeki ve alkanlyla dikkati eker. Ba basnn Talmudist isteine ramen o Kabbalist olmay ister. retimi sra snda onun ilgisini Talmud deil Kabbala eker. Oradaki mistik izahlar, ona daha cazip gelir, dolaysiyle o, ayn zamanda bilim dili olarak kullanlan braniceyi tenkid eder. Bir zamanlarn temiz ve klsik branicesine hayran lk duyar ve onu tekrar dirilteceini syleyerek de vnyor. 20 Burada Sabatay'n renimi ile ilgili iki husus karmza kyor: 1 zmir hahamlarndan sak d'Alba'nn, 2 Josef Eskapa'nn idaresin deki (Yeiba) okulunun rencisi olmas. Bunlardan hangisi onun birinci, hangisi ikinci retmeni olduu, kaynaklarda belli deil. Ancak Sabatay'n Kabbalist retimini Eskapa'da okuduu ve mesihlii srasnda hocasnn da fikri alnd, hocasnn Sabatay hakkndaki grlerini nazar itibare alrsak, bu, ikinci hocas, ayn zamanda tahsilinin ikinci ksm oluyor. sak d'Alba'dan da ilk tahsilini aldn ve bu retim srasnda Kabbala'ya me rak sald da dnlrse; burada umum bilgeri aldn ve kabiliyeti dorultusunda yetitirilmek zere Rabbi Josef Eskapa'ya teslim edildii grndeyiz. Sabatay, dnyay 38 kralla taksim ettii beyannamesinde, 37'nci kral olarak Rabbi Akiber'i grevlendiriyor. Ona, benim ikinci retmenim 21 diyor. O zaman Sabatay, Eskapa'nn idaresindeki okulda Rabbi Akiba'nn rencisi olmutur. Belki Eskapa'dan da ders almtr. Sabatay Sevi, 15 yanda Kabbala'y reniyor ve bilhassa gelecekten haber veren pratik Kabbala onun ok houna gidiyor. Orada: Allah ve me-

DNMELER VE DNMELK TARH

89

leklerle konumalardan ve her trl mucizelerden bahsediliyor. ocuk yta birisi, kendisini bu gibi cazibeli eylere rahatlkla kaptrr. Sabatay da kendisini bunlara kaptrarak, sk sk oru tutuyor, kutsallamak iin sk sk ykanyor ve bir nevi inziva hayat yayor. 22 Bir taraftan da, haham larn meclisine giriyor, mbaheselere ve mnakaalara karyor, gr ve kanaat beyan ediyor. Sabatay'n bu hali ailesini dndryor ve bunun bu halini evlenmek istediine balyorlar. Bir baka husus da; tasavvufla u raan birinin mteehhil (evli) bulunmas lzmd. Ayrca da; Mesihlik a yaklayor, evlenecek aa gelenler evlendirilmelidir. Bu inanlar do rultusunda, Sabatay 15 yanda evlendiriliyor.23 Fakat o birinci zevcesine yaklamyor. Kadnn mahkemeye (Hahamlara) bavurup boanma tale binde bulunmas zerine Sabatay getirilir, fakat hibir ey sylemez. Ka dnn sylediklerini kabul eder. Mahkeme (Hahamlar) boanmasna karar verir. Ailesi, ondan holanmadna karar vererek ikinci kez evlendirirler. kincisinde de ayn sonu husule gelir ki, bu sefer de birey sylemez. An cak etrafta vuku bulan dedikodular karsnda kendisini hakl gstererek, bu kadnlardan hi birinin, kendisine ilh olarak takdir edilmediini, ken disinin hi evlenmeyeceini, nk Tevrat'la evlendiini ileri sryor. Btn bunlarn Kabbala'nn onun zerindeki bir tesiri olarak yorumla nr. Hatt, Kabbala'nn fantezilerine iyice girince akl muvazenesini kay bettii de ileri srlmektedir. Sabatay, 18 yana gelince bir grup gence retmenlik yapar. Bu hal ve mistisizm zerindeki almalar ona yeni ha zrlanma frsat kazandryor. O srada btn dnya iktisad ve itima inklblara hazrlanyor; yeni deniz yollarnn kefedilmesi zerine Ortaa'a ait fikirler sarslyor, mceddid olarak ortaya kanlar rahatlkla nazar dikkatleri celbediyorlar. Ki, Luther'in Avrupa'da uyandrd akislerin te siri devam etmektedir. te bu ahvl ierisinde Avrupa, byk bir tel ve heyecan devresi geiriyor. Her tarafta hkm srmee balayan dinsizlik ve ahlkszlk, hahamlar, papazlar, din adamlarn; hlsa btn d nen insanlar mteessir ediyor. Bu halin dzelmesi iin, bir Halskrm gelmesi bekleniyor. Yahudiler, sak Laria'ya gre; Kabbala'nn iaret et tii Mesih'in gelmesinin yaklat, Zohar'a gre de; Mesih'in geli tarihi nin 1648 olaca belirtiliyordu. Hristiyanlarda da yine bir Mesih'in bekle (24) nilmesi fikri yer alyordu. Benzeri durum, her bir ksm Mslmanlar arasnda da mevcuttu ve bir Mehdi bekleme fikri yaamaktayd. te bu artlar arasnda yetien ve bu mistik fikirleri bilen Sabatay, neden Mesih olmasnd? Zaten ocukluundan beri de yatlarndan farkl bir yaant iinde olmas onun bu arzusunu kolaylatracak dorultudadr. Josef Kastein; Sabatay'n yatlarnn izinden gitmesi lzmken gitme diini, aceleci ve durmadan yeni eyler aradn, fakat hedefinin ne oldu unu bilmediini, bunun iin de rendiklerini tekrar etmediini, tekrarn alkan insanlarn ii olduu, Sabatay'n ise alkan olmayp a ve merak-

90

DNMELER VE DNMELK TARH

l olduunu, kaydediyor. Devamnda; Sabatay'n kalbinin ve btn hassas blgelerinin tatmin olmad belirtilerek, halbuki halk baaramad ey leri Talmud'a brakyor. O ise, Talmud'dan tatmin olamyor denilmekte, Talmud'da akl gerein bulunduunu, Sabatay'n ise gerein ne demek oldu unu bilmedii, ocuklarn oyun oynarlarken veya genlerin bir meslek ha yatyla kar karya geldikleri zaman ancak gerein ne olduunu kavra dklar, halbuki Sabatay'n ocukluk ve genlik hayatn yaamaktan mah rum olduu kaydediliyor. Fakat insanolu dnyada yaadna gre ve dn yann binlerce hadisesiyle karlatndan, bir gerek anlay vardr. Sabatay'a gre bir gerek vardr: Kabbala'nn dnyas. Bir harikalar diyar olan Kabbala'da, btn va'd edilenler, yaratklar, hikyeler, dnya nn hereyi, gnah ve uhrev saadete kavumann btn srlar yer almak tadr. Kabbala, teorik ve pratik olmak zere iki ksmdr. Bunlarda, Talmud ve hahamla mteallik bir baka dnya vardr. Kabbala'daki btn dn celer ve mlahazalar, bozulmu dnyann dzenini salayacak Mesihin bu gn geleceine dair bir bekleyiin etrafnda dnmektedir. Bu Mesih'in pratik Kabbala'da belirtilen nefs altrmalarn gerekletiren her drst ve temiz ruhlu kimse, ktlkleri yenip dzenli dnyay gerekletirebilir. Bu da an cak Mesih tarafndan baarlabilir. te bu dnya iinde, bu duygularla gen liini yaayamayan gen Sabatay Sevi yetiiyor. O da, tanrsal nitelie ula abilmek iin yemiyor, imiyor, zaman ve zemin dnmeden ykanyor ve vcuduna ikence ediyor. Sabatay, gen yanda mehur oluyor ve etrafn da kendisi gibi a, merakl insanlar istiyor. Genlerden kendisine taraftar lar topluyor, onlardan da nefs altrmalar ve riyazetler yapmalarn istiyor. Sabatay, ou kez bir keye ekiliyor, dua ediyor ve mesih arklar sy lyor. Sabatay'n sadece akl ile deil d grn ile de insanlar etkiledii, ince uzun boyu, koyu renk gzleri, dolgun dudaklar ve zarafetiyle dikkati ektii belirtiliyor. Josef Kastein, bir rivayete gre, nefs murakabesinden sonra vcudundan ho bir koku yayld ve alnnn parladn kaydediyor. ngiliz ticaret irketinde alan babas, Tevrat bilgisi yannda ncil'i de biliyor. Yannda alt hristiyanlarla mbahaselerde bulunuyor. Bu mbahaseler arasnda Mesih'in gelii de yer almaktadr. Hristiyanlarn da bir Mesih beklediini gryor ve bu bilgileri eve gelince - tabi ki - inzivaya ekilmi Sabatay'a anlatyor. O da bunlardan bir hisse karp, kendini ar kadalarndan da ayrarak, iyice inzivaya ekiliyor ve tamamen kendisini mesihlie namzet gryor.(25) Sabatay Sevi'nin bu durumuyla ilgili olarak, . A. Gvsa yle diyor: Onun anormal bir adam olmas ihtimali de oktur. Nitekim ocukluundan beri sk sk sar'a nbetleri geirdii ve bundan dolay hdiselerin ve oku duu hurafelerin kolayca telkinine tbi olduu da rivayet edilir. Byle zayf ve manen hasta mizata olan adamlar bir maksat urunda kuvvetli bir ira-

DNMELER VE DNMELK

TARH

91

de gsterebilirler ve ayn zamanda kendi uydurduklar bir sfata bazan kendileri de inanacak derecede zaaf ve garabet gsterebilirler.26 lh tecelli zorlama ile mmkn deildir. Bu, ancak bir ltuftur. Pey gamberler bu ltf zere gelirler ve ilh tecelliye mazhar olurlar. Hz. Muhammed (S.A.V.)'le bu kap kapandna gre; bu olsa olsa bir zorlama ve bir kendini aldatmaca olur. te Sabatay Sevi'yi bu yola sevkeden yahudilikteki Mesih fikrini ve inann grelim. b) Mesihlik : 1 YAHUDLK ve MESHLK : Hemen hemen her yzylda, yahudileri Arz- Mev'uda ve kurtulua gtreceklerini vaadeden mesihlerin says az deildir. Bu durumda olan lar, yahudilerin nasl bir Mesih beklediklerini tetkik ederek, kendilerini o vasflara gre hazrlayarak veya o vasflara haiz olduklarn iddia ederek; Mesih olarak ortaya kmlardr. yle olmutur ki, M e s i h ve Y a h ud i bir ve ayn ey saylr hale gelmitir. Hatt bu durum btn ilkel din lerde de bir kurtarc bekleme lks haline gelmitir. Mesih kelimesi, Arapaya Aramceden gelmi bir kelime olarak kabul edildii gibi, Habeceden alnm olabilecei de ileri srlr. Arap mel lifleri arasnda bu kelimenin brnice veya Sryaniceden geldiini ileri srenler de vardr. 27 Mesih'in aslnn brnice Meiha olduu ve bunun da; mbarek, takdis edilmi, ya srlm, Allah'n tasfiye ettii adam mnlarna geldii ileri srlmektedir.(28) sa bu lfzn Arapasdr ve gzel yzl, hrmete lyk anlamna gelir. sa, Sryanice u; baz h ristiyanlar Yesu; Frenkler Jezu derler. Bunun ism-i mensubu olan Jezvit, sev, bir baka tbiri Yesu demek ise de Katolik Papazlarn cemiyet-i mahsusalarma alem olmutur ki, lisanmzda C i z v i t tbir olunur.(29) Arapa lgatta Mesih, ya ile yalanm, takdis edilmi, gzel yzl, gm paras, sddk (kezzb'n tersi) mnsna geldii gibi, kezzb (ok (30) yalanc) mnsna da gelir. Trke szlklerde Mesih (arapa sfat olarak): zerine ya srlm; zel isim olarak: Hz. sa (elini srd hastalarn derhal iyilemesinden (31) kinaye olarak) mnlarna geliyor. Larousseu du XXe Siecle de Mesih, Kutsal, ya srlm, yalanm, meshedilmi; eskilerin tand Tanr'nn gnderdii, sayg duyulan kurta rc Jesuo - Christ (Hz. sa) mnlarna geldii gibi; Peygamberler tara fndan kendisinin haber verildiini sanan yalanc, sahte mesihler iin de kullanld kaydediliyor. Ayrca, Kutsal anlamna gelen Mesih isminin Kitab- Mukaddes tarafndan - genel bir mnda - kutsal bir yetkiye haiz b tn insanlar, krallar ve peygamberler iin kullanldn belirtiyor. zel

92

DNMELER VE DNMELK TARH

mnda Mesih; srail'i kurtarmas gereken Tanrsal bir eliyi iaret edi yor. 3 2 Mesih kelimesi, bereket yayla yalanm mnsna geldii, krallarn, nebilerin, khinlerin ve patriklerin de bu yala yaland 33 kaydediliyor. Istlah mnda Mesih: Gn geldiinde yeryzne inerek yahudi mil letini kurtaracak, bozulan dzeni yeniden kuracak; dnyay adaletle dol duracak bir Tanr temsilcisidir. Yahudi inanlarna gre Mesih, tanrsal nitelikte ve Tanr gcn tayan bir kiiliktir. Tanr, Yahve (Yehova)'nin temsilcisidir. lk defa M.. VIII. yzylda yahudi peygamberleri taraf ni dan ileri srlmtr. Yahudilikte, ruhsal ve cisimsel bir Mesih eklinde eitlenmitir. Ruhsal Mesih, Yehova'nn hizmetkr olup, Tanr'nn ruhu nu benliinde tayacaktr. Cisimsel Mesih de, Davud soyundan yce bir kral olacaktr. 34 Hayrullah rs, ilk Mesih inancnn Zerdtlikten geldiini ileri sryor ve yle diyor: Eski ran dininde, Zerdtlikte Ahura Mazda ile Angra Mainyu (Ehrimen) arasndaki savan balamasndan sonra her biri er bin yl srecek drt devre gelecei; 9000 -12000 yllar arasnda Ahura Mazda'nn nsanlara yardm iin Zarathustra'y yeryzne gnderdii, ama bu peygam berden sonra, zaman getike dnyada ahlkn bozulaca inanc vard. te o zaman Ahura Mazda, Zarathustra'nn bir glde saklanm tohumlar ile ora da ykanan saf bir bakireyi hamile brakacak, bu kzn olu da Peygamber olacak (35) ve ksa zaman iin dnyay dzeltecektir. Bu peygamberler biner yl arayla, byle bir mucizeli doumla tane gelecek ve sonuncunun ad Saoshyant yani Yardmc olacaktr. Bu peygamberin gnlerinde ller mezarlarndan kalkacaktr. Ondan sonra da Ahura Mazda ile Angra Mainyu arasndaki son sava balayacak, bu ktlk tanrs ile birlikte btn kt lkler ortadan kalkacak ve erimi madenden bir rmakla temizledii dn yaya ve oradaki mutlulua yalnz Ahura Mazda egemen olacaktr. Deva mnda ise; yahudilerdeki Mesih inancnn Bbil srgn srasnda doduu 36 ve bunun da ranllarn tesiri ile olduu ileri srlyor. Felicien Challaye de; Perslerin, Keyhsrev'in ftuhatndan sonra Babilonya blgesinden srlen yahudilerle karlatklarn, onlarn memleketle rine dnmelerine izin verdiklerini ve sonradan Hristiyan dncesine de etki yapan bu yahudi grlerinin ikicilik (dualism) ilkesine dayanan Zer37 dtliin etkisi ile mmkn olduunu belirtiyor. Herve Rousseau da, hayr ilh Hrmz ile er ilh Ehrimen'in mca delesiyle; iyilerle ktlerin amansz mcadelesi tarihinin baladn ve Zer dt sayesinde insanlarn mkemmel bir silh temin ettiklerini; bunun ar kasndan da zamann sonunu iln edecek kurtarc Saoshyant'n zuhur ede ceini belirtiyor ve srail'de yaayan Hz. Davud'un neslinden bir Mesih ge lecei ve onun sayesinde bir Tanr Krall kurulaca; bu sekin kavim olan yahudilerin delaletiyle yeryzndeki insanln kurtulua ermelerinin

DNMELER VE DNMELK TARH

93

salanaca fikrinin Bbil esareti zamannda ran mitolojisinden onlara ge tiinin iddia olunabileceini ileri sryor. (38) Kutluay, Zerdtlikteki ikicilik ilkesinden ve oradaki iyilik tanrs Hr mz ile ktlk tanrs Ehrimen'in mcadelesinde iyilik ve ktlkleri eit olanlar, ikisi arasnda yeniden yaratlacaklar gn bekleyeceklerini; Kymet gn yaklatnda bir Kurtarc gelerek insanlar uyaracan; Hr mz ile Ehrimen arasnda niha savan cereyan edecei ve birisinin bu m cadeleden mutlaka baarl kacam belirtmektedir. Ayrca bu fikirlerin ran mparatorluunun muhteem devirlerinde yaad ve buradan da Ya hudi Dini'ne tesir ettii, bu tesirin Ahd-i Atik'in son blmlerinde bariz e kilde grldne yer vermektedir. (39) Mukarenetu'l-Edyn'da; Mesih dncesinin, yahudi fikriyatnn son za manlarnda ortaya kt ve bunun Ahd-i Atik'in Daniel blmnde grl d ve Tevrat'ta Mesih fikrinin k vaktinin byle beyan edilmesinin birok aratrcy bu fikrin ranllarn dini Zerdtlikten alnd inancna sevkettii kaydedilmektedir. Ayn kaynakta Guignebert'in, ran dncesin de hayr denilen eyin, yahudilerdeki Mesih'in ayn olduu ve yahudilerdeki Mesih dncesinin ranllardan daha nce ortaya kt; Mesih'le beraber kullanlan beklenilen kelimesinin, onun daha nce de var olduunu gster dii ileri srlyor. Yine Guignebert, bir takm aratrmaclarn, Mesih'in Musa devrindenberi beklendiini, baz airlerin Davud'u Beklenilen Mesih olarak vasf eylediklerini naklediyor. Bunlar, Mesih fikrinin Bbil srgnn den nce varolduunun delili olarak ileri sryor. (40) Hemen hemen btn kaynaklar yahudilikteki bu Mesih inancnn Bbil esareti altnda iken, ranllarn lutfuyla kurtulup - Roma hakimiyetine ka dar - Filistin'de devlet kurmalar ve bu arada da ran'n Zerdt dinindeki bu inanc -kendilerine uygun bulup - almalaryla mmkn olaca grne yer veriyorlar. Ancak bu, kendi kutsal kitaplarndaki fikirleri destekler ma hiyette olduu iin onun tesirinde kalabilirler. nk kendi kaynaklarnda bu tr fikirler yer almaktadr. Bbil esareti, Hz. Musa'nn eriatndan ok sonradr. Olsa olsa Zerdtlkteki bu inan sistemi onlarn dncelerini hzlandrr. Burada Guigne bert'in fikrine katlyor ve bu inancn Bbil srgnnden nce yahudilikte varolduu kanaatini tayorum. M.S. 70 ylnda Kuds (Yerualim)'de bulu nan Sleyman Mabedi (= Beyt Ha Mikda)'nin Roma tarafndan tahribi ve yahudilerin din ve siyas bamszlklarna kesin olarak son verilmesi, - bir ka denemeden sonra - onlar tamamen mitsizlie drmtr. te o za man, onlarn tek tesellisi, kurtulu gnnn mjdecisi Mesih umududur. Bu umut Tevrat'ta zel bir surette yer alm iaretler ve Peygamberler slle sinin Malak ile son bulmamas, Mesih'in geliinin haber verilmesidir. Bu Mesih fikrinin yahudilerde gelimesi, Roma kuvvetlerinin 70 ylnda Sleyman Mbedi'ni ykmalar, yahudileri dnyann her tarafna datma-

94

DNMELER VE DNMELK TARH

lar ve bunlarn da daldklar yerlerde dinlerini muhafaza kaygsna d meleri; Mbed'in, dinin mihveri olmas, baz gnlk ve mevsimlik ibadetle rini yapamamalar, onlar kurtaracak, daldklar yerlerden alarak Filis tin'de toplayacak, hkim kuvvetlere boyun edirecek, Mbed'i yeniden ina edecek ve dier din mensuplarna galebe alacak bir kurtarc beklemeye sevketmitir. Bu beklenen kurtarc M e s i h'dir. 4 1 Bu Eski Ahit (Tevrat)'de yer almaktadr. yle ki: Kitabn muadili olan Yazl Tora mefhumu yz yllar boyunca deitii gibi, ona kar davran da deimektedir. Tanah'n ilk be kitabn tekil eden Tevratn Hz. Musa'ya indirilmesiyle din tamamlanmamaktadr. O, yerine Yeu'yu (Yehou'yu) brakmak ta, nebiler birbirini takibetmektedir. Tevrat'n indirilmesini takibeden yz yllar iinde gelen nebiler silsilesi Malak de sadece Ahd-i Atik'de sona er mekte, fakat istikblde zuhur edecek ve Mesih'in haberciliini yapacak olan Eliyahu'yu bekleme midi sebebiyle Nbvvet messesesi daima alma ya hazr bir kap olarak durmaktadr. 42 Bu kap bugne kadar da kapan m deildir. Her skntya dtklerinde bir kurtarc beklemektedirler. An cak bu kurtarcnn bir kral olduu, nebilerin szleri arasnda yer almakta, fakat buna Mesih dendiine rastlanmamaktadr. ou zaman Mesih, yahudi kavminin politik ve madd zaferini salayan byk bir kral, kudretli bir ef olarak tasavvur edilir. Freud, Musevliin ilk baba dini olduunu ve mkfat olarak seilme, sonu olarak da dnya hakimiyeti vaadinin mevcut olduunu, Musa'nn yahudilere Tanr'nn sekin kavmi olduunu alayarak da onlar, skntl an larnda bu miras iyi deerlendirmeye sevkettiini belirtiyor ve yle diyor: ... Kuds'teki mabedin Roma mparatoru Titus tarafndan yklmasndan sonra Haham Yahanan Ben Sakai, zel msaade ile Tevrat'n tetkik ve tef siri iin bir okul atrr. Bundan byle Kutsal Kitab'n incelenmesi sayesin de dalm olan kavim bir araya toplanr.(43) Yahudilik, iki temel zerine kurulmutur: Biri; Allah'n birlii, dieri ise; 44 srail'in seilmi millet oluudur. Talmud ve Siyon liderlerinin protokolle ri, yahudilerin stn ve seilmi olduklar hususlarnda mbala ederek, in sanla hayvan arasndaki fark ne ise, yahudilerle dier kavimler (dier be (45) er) arasndaki farkn da o olduunu; ebed hayatm sadece yahudilerin hakk olduunu ve ruhlarnn da, dier milletlerin ruhlarndan farkl olarak Allah'n ruhundan olduunu ileri sryorlar. Yahudilerin sahip olduklar bu stnln onlara mesuliyet ykledii, bu mesuliyete sadakat gstermemele rinden dolay intikama hedef olduklar uradklar zararlarn kendilerine ve rilen bu emaneti tayamamalarnn cezas olduu yorumlanyor. 46 Seilmi olma akidesi ve stn millet olma fikri, yahudilerde Mesih-i Muntazr inancn dourdu. Onlar, zannettikleri gibi kendilerini, beerin en hayrls ve temizi gremediler. Bununla beraber bel ve musibetlere hedef oldular. Onlarn mtefekkirleri son asrlarda kendilerini uurumdan kara-

DNMELER VE DNMELK TARH

05

cak ve istedikleri mevkie ulatracak bir kurtarc fikrine yneldiler. Bu kur tarcya da Mesih-i Muntazr adn verdiler ve semnn elisi olarak va sflandrdlar. O'nu, kendilerini irad ve hidyetiyle hakettikleri n ve h rete ulatracak bir kumandan olarak grdler. Guignebert; Mesih'in, normal bir insann deil, semav bir insan olaca n, gnderilme vaktine kadar semda kalacan; Allah onu gnderdiinde kendi kuvvetini vereceini; O'nun nsanolu lkabn tayacan ve Al lah'la insan arasnda bir tabiata sahip olacan ifade ediyor.(47) Kutsal Kitab'n incelenmesi sonucunda onda bulunan ipular, Talmud'da yer alan meshedilmi (Mesih) kralla ilgili ksmlar ve Ortaa'n en byk yahudi dnr Mose Ben Maimoa'un 13 prensibi iinde yeralan Mesih in tizar, yahudiliin temel inanlar arasna girmitir. (48) Freud'da, Musa'nn kavmi tarafndan katledildiinin Hoea'nn kitabn da hata kabul etmez bir ekilde belirlendiini, fakat bu kavmde, Bbil esa retinin sonunda, katlettikleri bu adamn dirilerek onlar ebed huzur diya rna gtrecei umudunun canlandn; srgnde bulunduklar srada ek tikleri skntlarn onlara hrriyet fikrini ve birbirlerine ball gelitirdi ini kaydediyor. Eserinin bir baka yerinde, Musa'ya atfedilen sululuk du rumunun Mesih'e dnn, kavmine kurtulu ve dnya hakimiyeti vermesi iin bir tahrik unsuru olduunu, Musa ilk Mesih ise, sa Mesih onun halefi ve devam olduunu iaret ediyor ve seilmi bir kavim olmann onlara yk ledii sorumluluu ve bunun yeterli olmayacan da yle dile getiriyor: Bir halka devaml ruh tesirler meydana getirebilmek zere kendilerinin Tanr tarafndan seilmi olduklarn telkin etmek yeterli deildir. Bu temi nat yeterince ispatlanm olarak inanlarn pekitirilmesi bakmndan su nulmaldr. Musa dininde hicret byle bir delil tekil eder. Tanr ve O'nun temsilcisi olan Musa bunun byle olduunu bkmadan, usanmadan tekrarla mtr. Freud, yahudiler arasndaki dayanmann bakalar tarafndan nef retle karlanmasnn normal, fakat ev sahiplerinden farkl davranmalarnn (49) affedilmez hata olduunu ifade ediyor. Bir baka kaynak, yahudilerin daha balangta Mesih'in, Davud neslin den, muzaffer, fethedici bir kral olduunu zannediyor ve onu Allah'n olu olarak isimlendirdiklerini kaydediyor. Onun, srail'i kurtaracak, yahudileri Filistin'de toplayacak ve Tevrat'n hkmlerini tatbik edici olarak gelecei ne itikad ediyorlar. Onlar, zaman zaman, Davud neslinden olmasa da dmanlaryle savaanlara Mesih adn verirler. Bu bekleyileri arasnda Me sih gelmeyince, Mesih'in gvenilir, dil, din ve itimaiyat dzene koyan (50) bir slahat olarak geleceine inanrlar. Btn bunlara ramen yahudilerin iman esaslar arasnda yer alan Me sih, onlarn umudu haline gelmitir. Aslnda bu umut yahudi dininin bir vas fdr. Herkes, Yehova'nn kavmine byklk ve mutluluk verecei a g-

96

DNMELER VE DNMELK TARH

venle bekler. Bu ada, srailoullar srgnden kurtulacak, Sleyman Ma bedi yeniden ina edilecek; Tanr'nn nuru onlar zerine yerleecek, sekin kavim olup srail'e toplanacak ve Tanr'nn devletini kuracaklardr. Bu g rn bazan mill ereveden tap, btn milletlere de mil olduu grl mektedir.(51) O gnde onlar iin sevin ve bayram gn olduunu, ondan sonra, onlarn altn bakalarnn yemeyecei, bina edip de bakalarnn oturmayaca (52) Tanr tarafndan bildiriliyor. Btn bunlar, bir ileli mille tin kurtarc bekledii ve umut leminde yaattklar eyin hakikat olmasn istemenin bir gayreti eklinde yorumland grlmektedir. Daniel, IX.24-27'de yahudilerin bekledikleri Mesih'in vasflar ve gelecei zaman belirtilmitir. H. rs'de, her ileli milletin bir kurtarc beklediini, bu kurtarc bekle menin, umutsuzlua dld zamanlarda daha fazla grldn kayde diyor ve ... Osmanl mparatorluunun gl zamanlarmda Allah'tan gayri tabiat st varlklardan yardm beklenildiine pek az rastlanld halde, k zamanlarmda Mehdi ve benzeri inanlara ok rastlandn, yahudi lerin de, devletlerini kaybedince mitlerini David soyundan bir kraln gel mesine baladklarn(53) kaydediyor. Aslnda yahudiler, kendi nefislerinin ve ihtiraslarnn esiri olmulardr. Buna ramen onlar hibir ey hr kla maz. Onlarn hrriyet anlay, dnya hkimiyeti fikri olsa gerek. Zaman da bunu gsteriyor. nk yahudilik Hz. Musa'ya Sna danda Tevrat'n verilmesiyle balar. Hz. Musa'dan nce Firavun'un onlara kt davrandn ve Tanr'ya feryad ettiklerini; Rabbin da seslerini iitip onlar Msr'dan kardn - ki bu Hz. Musa'nn kar - Tevrat'ta gryoruz.(54) Tevrat'n eitli blmlerinde, ideal bir kraln gelecei ve her eyi dzelteceini vaad eden yerlere rastlyoruz, fakat bu kral iin Mesih dendiine rastlamyoruz. Mesel; te, Davud'a salih bir kk srgn karacam gnler geliyor. Rab diyor, bir kral gibi krallk edecek ve akll davranacak ve memlekette doruluk ve adalet edecek! Onun gnlerinde Yahuda kurtulacak ve srail emniyette oturacak; ve onu aracaklar isim udur: Y e h o v a s a l h m z . Bir baka yerde: ... srail zerine hkmdar olacak adam bana senden kacak ve onun k eski vakitten, ezel gnlerdendir. Ve Ey Sion kz, byk sevinle co; ey Yerualim kz, bar; ite kraln dildir ve kur tarcdr; alak gnlldr, ve bir eek zerine, evet, eek yavrusu zerine binmi, sana geliyor. Mevcut metinlerdeki en kesin ibre Malaki'dedir: te, Rabbin byk ve korkun gn gelmeden nce, ben size peygamber lya'y (Eliyahu) gndereceim.(55) Bu lya (Eliyahu), yahudilere gre, Me sih'in habercisi olan peygamberdir. Malaki'de Mesih'ten nceki son peygam berdir. Tevrat'n eitli blm ve baplarnda grlen ifadelerde bir Mesih lfz gemiyor, kral lfz geiyor ve bu kral lfz da yahudilerin bekledikleri kurtarcnn vasflarn havidir. Daha sonra bu yetler eitli tefsirlerle ba ka ekle brnecek ve Mesih intizar doacaktr. Bu Mesih - tahminen - M.S. 70 ylnda kutsal mabedin yklmasndan sonraki yllarda yazlan Talmud'da

DNMELER VE DNMELK

TARH

97

yer alyor. Talmud'un ( * ) Sanhedrin 97 a - 97 b'de yle denildiini H. rs kaydediyor: Elia'nn sinagogunda yle rettiler: Dnya alt bin yl dura cak; iki bin yl aknlk, iki bin yl gsterme, iki bin yl da MESH'in zama n. Ama bizim pek ok olan sularmz yznden bunlar geciktikleri gibi ge tiler. (Yani Mesih'in gelmesi gecikti). 56 Yedi asr nce yahudi muharrirlerinden Moeben Majemin unu syl yor: Tevrat, bize yeni bir cmle vermekte ve eitli renklerde Mesihin ge leceini ve yahudiliin btn dnyaya hakim olmasnn erge hakikat ola can bildirmektedir. 57 Tevrat'ta geen kral lfzlarn Mesihe hamledip onu daha da genile terek eserler vcuda getirmilerdir. Yahudiler, siyas hayatlarnn son bul mas ve Hz. sa'nn gelmesi olayndan sonra tehlikeli gnler yaamlardr. Onlar iin tek kurtulu, Mesih'in gelmesidir. Ve o yzyllarda Hz. sa'nn gelmesi onlar hayl krklna uratmtr. nk onlarn bekledii Mesih, Davud soyundan olacak, kendilerini Romallarn elinden kurtaracak, Arz- Mev'd'a dalm olan yahudileri toplayacak bir kiidir. Halbuki Hz. sa'da bu vasflar bulunmuyor. O, insanlar doru yola getirecek Allah'n bir Pey gamberidir. Yahudiler, Hz. sa'y, o gnlerde M e s i h i m diye ortaya kan Theudas gibi kabul edip, sahte Mesih muamelesi yaptlar. nk, Kitab- Mukaddes (Tevrat)'te sk sk ilenen tema: Gnah bitirecek, sular sona erdirecek, fesat iin kefaret edecek, ebed salah ieri getirecek; Yerualim'i eski haline koyacak; mesholunmu (Mesih) gelecektir. 5 8 Halbuki sa, S e b t (Cumartesi) g n n ihll ediyor, yahudilerin bekledii dn ya hakimiyeti fikrini gerekletirmiyor. Bu vasflarla yahudilerin anlad ve bekledikleri Mesih olamyor. Byle olunca, onlarn Mesih'i, artlar tama men elverili olunca gelecektir. Gerom alom (Gershom Scholem), Mesih hareketin domasna birok faktrlerin etki ettiini, bu noktada tarihilerin yanldklarn ve Sabatay'n kna, o dnemdeki baz hareketlerin sebep olduunu; bunlarn banda da Polonya Yahudi Felketinin; harpler, ktlk, din ve Tanr yolundan sap malarn Mesihlik ana hazrladn ve bunun da; yabanc idarenin zulm ve basksn tatm bir neslin ac tecrbesinin bir neticesi olduunu kayde diyor. Yine alom, yahudilerde varolan kurtulu midi ve Kuds'e dn fikrini mbedlerin yklmasnn sndremediini, Apocaliptik literatrn s(*) TALMUD: brnice alma demektir. Mina ve Gemara adl ve M.S. II. yz ylda yaam Yehuda Kanas isminde bir hahamn yazd iki yorum kita bndan olumaktadr. Tevrat'n tefsiri mahiyetinde olan Talmud, din kanun larn yorumlarn ve kanunlara gre yeni problemlerin zmlerini kapsayan, hayatla birlikte deien ve gelien problemlere kyas yoluyla zmleyen der leme bir kitaptr. eitli problemler ve din konular zerinde hahamlarn tar tmalarm da iine alan bu kitaplar iki ayr din merkezinde dzenlenmitir. M.S. 70 Filistin ve Bbil Talmud'u olmak zere iki ayr Talmud vardr.

98

DNMELER VE DNMELK TARH

reklilii ve Ortaa boyunca bir ok Mesihlik hareketlerinin, gemi tarihin yeniden arzu ile yazlmasna sebep olduunu ve bu Mesihliin Talmud'dan kaynaklandn; orada ceza grenlerin ceza verenlerden c almasnn de taylarnn dahi verildiini belirtiyor.(59) Yahudiler esaret hayatnda kalp ikencelere dar olduka, Tevrat'n haber verdii ve Talmud'da(60) etraflca ilenmi bir Kral (Mesih)' bekle meye balamlardr. Hatt, daha mbed Romallar tarafndan tahrip edilip din serbestiye son verilmezden nceki yllarda, Ahd-i Atik'in eitli yerle rindeki mphem ifadelerden hareket ederek Mesihliklerini iln edip, yahudileri siyas bamszlklar iin etraflarnda birlemeye armlardr. Me sel: ... srail zerine hkmdar olacak adam bana senden kacak; ve onun k, eski vakitten ezel gnlerdedir.61 Bu tr fikir ve dncelerden isti fade ederek Mesihliklerini iln edenleri yle hlsa ediyoruz: Bunlardan, Mild 44 ylnda Theudas, Mesih olarak zuhur ediyor ve evresini kendini kabule zorluyor. Taraftarlar ile beraber Roma valisi ze rine kuvvetler sevkediyor. Bunlardan bir ksm ldrlm, bir ksm da Theudasla beraber esir dm ve Theudas'n boynu vurulmutur. Ona inananlarn 400 kadar olduu, bu yzylda kan Mesihlerin saysnn ise 55 - 60 aras olduu ileri srlmektedir. M.S. 68 - 70'de Msr'da kan ve bi rinci isyann banda M e n a h e m adnda bir Mesih vard. Asl Mesih ha reketi, tarihte, Roma mparatorluunun yahudi bamszlna son verme siyle balar. Ve o gnlerden sonra kan Mesihler, halk arasndaki baz d nce ve inanlardan faydalanarak, halk Roma tahakkmnden kurtaracak lar vaadiyle ie balamlardr. Bu hareketler XVII. yzyln ikinci yarsna kadar aralksz devam etmitir. Ortaa'da bu mesihlerin says olduka ka barktr. Sabatay Sevi hari, dierleri tarihte pek fazla iz brakmadan gelipgemilerdir. Fakat hepsinin de gayesi; srailoullarn bamszla kavu turarak, Filistin'i istil, orada Sleyman (alomon) Mbedi'ni ika ve dnya hkmranln ihyadr. Bu Mesih hareketi, Mbed'in tahribinden 60 yl son ra yeniden hzlanr. brnice Yldzolu mnsna gelen i m o n B a r Kohba (bazlar na gre: Koziba), Mild 132 -135 yllarnda Roma'ya kar bir isyan vcuda getirdi. Bu isyanda baarl oldu; adna paralar bastrd. Ancak, bu devletin mr yl srd. Romallar bu isyan korkun ekilde bastrd, Siyon te pesinde Jpiter tapnan yaparak yahudilerin buraya girmesini yasaklad lar. Yahudiler sadece, yln belirli gnnde, tapnan kaln duvarn ziyaret edebilecek ve alayabileceklerdi. Ki, yahudiler bu duvarn dibinde ikibin yl aladlar, yok olmu devletlerini andlar. Yahudilerin bu mill ballklarnn bir rneine tarihte bir daha rastlanmaz. ki bin yllk bekleyiten sonra M.S. 1948'de srail devletini kurarlar. Simon Bar Kohba, Rabbi Akiba tarafndan Kral Mesih olarak karlanyor. A. Cohen; Le Talmud, sf. 416'da u bilgiyi veriyor: (Rabbi Akiba, Bar Kohba'nn Mesihliini Tevrat: Saylar 24.17:

DNMELER

VE

DNMELK

TARH

99

Yakup'dan bir yldz (kohhab) kacak yetini; Yakup'dan Koziba (Kohba) kacak eklinde aklyor ve Bar Kohba Mesihliini iln ettii zaman Rabbi Akiba te Kral Mesih diye iln ediyor. Bir bakas, Rabbi Jokhanan b. Torta Akiba'ya: Davud'un olu (Mesih) gelmeden nce senin meza rn stnde ot bitmi olacak demek suretiyle, Kohba v.b.'n sahte Mesih ol duklarn ileri srm oluyor. Zaten, srail'in kurtuluunu gerekletirmek isteyen sahte Mesih Bar Kohba da isyanda lyor. Bar Kohba'dan tahminen 300 yl sonra Giritli Moe zuhur ediyor: Talmud'daki bir hesaba gre Mesih 440 veya 441 ylnda zuhur edecekti. Moe 441'de Girit yahudileri arasnda, sraoullarn Msr'dan karan Moe ile ayn ahs olduunu, Musa'nn kavmini Kzldeniz'den geirdii gibi bu da Akdeniz'den geirip Kutsal Arz'a gtreceini iddia ederek, zuhur etti. Ya hudiler ellerindeki servetlerini tasfiye edip, varlklarn datrlar. nk Mesih anda paraya ihtiya olmayacakt. Moe, belirli gn gelince, onlar, belirli bir buruna getirip tepe st denize atlatm.. Denizciler yardm ile bir ksm kurtulup dier bir ksm telef olur. Aldatldklarn anlarlar, fakat Moe'yi bulmalar mmkn olmaz. Moe'den takriben 300 y sonra Serene zuhur eder. O da, yahuderi g trp mstakil bir devlet kuracan vaadeder ve dinde baz reformlar yap maya alr. ikyet zerine Halife Yezid'in huzuruna karlr. Ne yapt sorulunca Srf yahudilerle elenmek iin byle hareket ettii cevabn verir. 1146 - 1160 yllarnda ran yahudileri arasnda, Menahem Ben Solomon (Arapas: bn er-Ruhi) ad ile anlan Mesih David Alroy'dur. Bu da II. Ha l Seferi srasnda Filistin'in hristiyanlarn eline gemesi, Abbas hilafetinin zayflamas ve yahudilerden alnmakta olan vergilerin arl sebebiyle ar tk kendilerinin de kurtulma zamannn geldiine inanarak zuhur eder. Amediye kalesini ele geirip bilhare devlet kurmay tasarlar. Fakat kaleyi ele geirme safhasnda iken yenilir ve ldrlr. Taraftarlar da onun lmne inanmayp, tekrar rcu'unu beklemeye devam ederler. Bu bekleyiten isti fade eden iki akgz, bu Mesih adna ie giriir ve ehir yahudilerini Kutsal yere gtreceklerini va'dederek etrafna toplarlar. Yahudilerin maln, ml kn paraya te'vil edip kendilerine teslim etmelerini isterler. Karanlk bir gecede yeil elbiselere brnm olarak surlardan aaya yahudileri atlat m ve kendileri de paralar alarak kaybolmulardr. O sene Amut - Tayrn diye anlr. XIII. yzyldan itibaren Kabbalist Mesihlerin ortaya kt grlr. M. XIII - XVII. yzyllarda Abraham Abulofya, XIV. yzylda Aer Lemmlein, Nisim Ben Abraham, David Reubeni, zak Luria ve XVI. yzylda Samuel Molto v.s.. Mesihlik iddiasnda bulunmulardr. 62 Bunlarn sonuncusu zmir li Yahudi Mesih S ab at ay S e v i'dir. Bar Kohba ve sonraki mesihlerin gayesi; yahudileri Filistin'e gtrp, orada devlet kurmak; Moe (Giritli)'den sonrakilerin gayesi de; Mslman

100

DNMELER VE DNMELK TARH

hakimiyetinde bulunan yahudileri kurtararak Filistin'e gtrmek eklinde grlmektedir. XIII. yzyla kadar olanlarn Mesihlikleri pek salam bir kay naa dayanmad halde, XIII. yzyldan sonrakiler Kabbala retilerin den ve oradaki hesaplardan hareket ediyorlar; ki bunlar Kabbalist Mesul ler olarak adlandrlmaktadrlar. 2 KABBALA VE KABALZM : Kabbala; brnice Kibbel kknden tretilmi ve gelenek (an'ne) anla mna gelir. 6 3 Harf ve say esasna dayanan, slm'da Vahdet-i Vcud an layna benzer ve ona tesir eden, yahudi mistisizminin kaynadr. Yahudi mistisizmi ve gnostisizmi (sezgi bilimi) olan Kabbala, felsef temeli Yunan Stoaclnn kamu tanrclna ve Yeni Platonculua dayanr. (64) Eski Ahid'den kaynaklanan Kabbala, yahudilik itibariyle, M.. I. ve II. yzyla kadar gtrlen bir mezhep olarak kabul edilir. Fakat Kabbala'nn kk ok eskilere gtrlmesine ramen, onun gerek tamamlan, XII. ve XIII. yzyldadr. Kabbala, ilk dayanan Eski Ahit (Tevrat)'da Daniel V. ve XII. bablarda bulur. aya VI, ve Hezakiel I. ve X. bablardaki bilgilerden de istifade eder. Kabbala'ya Talmud ve Mina'nn balangc gibi baklyorsa da, Galante onu daha eski buluyor. Kabbala'nn yazl olarak en eski ifa desi Akiba'ya atfolunur. Teorik ve Pratik olmak zere ikiye ayrlr. Her iki sinde de Talmud! ve hahamla mteallik dnyadan ayr bir dnya olduu ileri srlmektedir. Ondaki btn dnce ve mlahazalar, bozuk dnyann dzenini yeniden kuracak olan Mesih'in bir gn geleceine dir bekleyiin etrafnda dnp dolamaktadr. Gayb ilimleriyle uraan Kabbala, kabbalistlere gre akln ve mantm kabul etmeyecei yce bir nizam olarak ka bul edilmi; Kinat ve Allah'n tabiat zerine kutsal bir doktrinin mevcu diyetinden bahseder. Kabbalizm, ancak spanya hareketinden sonraki mesihanik harekete dikkat edilmek suretiyle anlalaca ve bundan nce Kab bala'nn mesihanizme daha az alka duyduu ifade edilmektedir. lk Kabbalistler, eski gnostik ve felsef fikirlerden yararlanarak; Tanr'ya ruh yn den ulamak iin, mistik ve sembolik grlerine kendilerini terkederler. Bunlar, Kutsal Kitab'n harflerine, zahir mnlar dnda batn mnlarn istedikleri anlamlarla, istedikleri sonucu karmak isteyen bir cereyandr. (65) Bu inanca gre, Tanr evrenin yaratcs ve yapcs deil, bizzat kendi 66 sidir. H. Ziya lken'e gre Kabbalizm; ... Yahudilikte Tevrat ve Zebur'un d anlam ile kalmayarak kutsal kitabn harflerinden gizli anlamlar karan ve bylece istedikleri anlamlar ykleyen cereyan idi. slm leminde ilk defa bu eitim Suflerden Hakm Tirmiz'de grlyor. Hallac Mansur, baz Kur' an srelerinin banda anlamlar bilinmeyen harflerde byle gizli anlamlar olduu eklindeki bu grten faydalanmak suretiyle T ve S ler kitab [Ki tab at-Tavasin] yazmt. bn al-Arab de bu gre katld. Kur'an'n ban daki E L M zerinde trl yorumlar yapt. Btnler de bu yorumlardan

DNMELER VE DNMELK TARH

101

faydalandlar ve onun snrlarn sonsuza genileterek slm doktrinine iste dikleri btn fikirleri sokmaya altlar. Onlarn sonraki yzyllarda ald yeni bir ekil Fazlullah Esterabd'nin Cvidan- Kebr adl kitab ile Huru flik eklini ald. bn Firite'nin Ak-nme'sinde noktavlik derecesine kadar ilerledi. Bu ar yorumlamalar Yldrm Bayezid zamannda Bekta tari kat ierisine sokuldu. Yavuz'un temizleme gayretlerine ramen Bekta ede biyat yakn zamanlara kadar Huruflik tesiri altnda geliti. ( 6 7 ) Kutluay'a gre; Rabbmzn Talmudculuuna kar, tarihte Kabbala hareketi grlmektedir. Yahudi yazarlar tarafndan M.. I. yzyllara ka dar karlan Kabbala, slm dnyasnn tesirinde kalmaktan kurtulamayp, hvan as-Safa'nn mukallidi olmu ve Ortaa boyunca btn yahudiler ara snda varln hissettirmitir. Sabatay Sevi'nin de mensup bulunduu bu ha reket XIX. yzylda bilhassa Dou Avrupa ve Rusya yahudileri arasnda Hasidt ad altnda yeniden hayat bulmutur.(68) Kabbalizmi, Ihvan as-Safa'nn tam mukallidi olarak gremeyiz. Ancak, ondan, son eklini almasnda faydalanm olabilir. nk Kabbala hare keti doktrinlerinin bir blm mild IX. veya X. yzylda domu, fakat ge limesi XIII. yzylda tamamlanmtr. hvan as-Safa mildi XI. yzylda vcut bulmutur. Kabbala'nn son eklini almasnda, ondan yararlanm ola bilir. Bununla beraber Kabbala, sfler, Vahdet-i Vcutcular ve Btnler ze rine tesir ederek trl cereyanlarn domasna sebeb olduu ileri srlmek tedir. Abdlkadir nan; slm dininde yasak olan, hatt irk saylan tlsm ve afsunlarn meneinin, yahudilerin Kabbala mistisizmi olduunu; XIII. yz ylda kitap halinde bir araya getirildiini, spanya yahudileri vastasiyle Mslmanlara getiini(69) ileri sryor. Kabbala, materyalizme kar olan; ruh ve madde diye iki ilke kabul eden, slm leminde yahudi filozoflar diye bilinen filozoflarn hareketlerinden byk lde etkilenmitir. Bu ikicilikte, iki ilke birbirini snrlamaktadr: Ruh veya Tanr hareketlerinde hr deildir ve iradesine gre meydana k maz. Bu sistemin meziyeti ahlk ktln varln aklamas idi. Bu iki cilik, Zerdt ve Mesihlikte de zlm deildir. Ktlk de iyilie kar bir Tanr gibi ileri srlyor. Bu gl zebilmek iin Sudur teorisi ortaya kyor. Yaradl, varlklarn Tanr nda derece derece kmas ve Tan r'dan kan bu varlklar, ilk kaynaktan uzaklatka karanha dalyor. Mad de de onlarn en uza ve ktln kayna olarak kabul ediliyor. Bu doktrin skenderiye'de doarak Dou ve Bat'da yaylyor ki Kabbala'da bunun dal larndan biri olarak kabul ediliyor. Ona gre; Hi bir cevher mutlak yok luktan kmamtr. Var olan her ey bir ktan, Allah'tan gelir, Allah, ancak kendinden kanlarla, grnenlerle anlalabilir. Meydana kmam, grnmemi Allah bilinemez ve soyuttur. Bu anlamda Allah 'Gayblarn Gayb'dr. O'na bu bakmdan Mutlak Krlk de denilebilir (m-i Mutlak). Bylece

102

DNMELER VE DNMELK TARH

lem sonsuz ktan yaratlm ve sonsuz birliktir. Hi bir ey onu snrlayamaz. nk o hereydir ve hi bir ey onun dnda deildir. O, hr olarak ve kendi bilgelii ile meydana (gelir) kar ve bylece ilk sebep, sebeplerin sebebi olur. Gerektirilmemi ve karanlk varlktan doan ilk gerektirme 'zuhur'un balangc Byk lem ve lk Adam (Adam Kadmon)'dur. Ora dan aa lemler ve Kk lem olan insan meydana gelmitir . 70 Kabbala'ya gre Tanr kendisini dlatrm ve evrendeki herey bu dlama ile olmutur. Bu oluma, Sefirot (daireler) ad verilen ve Hikmet'in otuz iki yolunu gsteren, otuz iki daire aamasiyle gereklemitir.(*) Bun dan maksat varln kendi kendine tekml ediini tavsiftir. Hudutsuz olan bilkuvve (tasavvur) varln hakik mahdut varlk haline nasl geldiini gsterir. Ayrca bu dairelerden herbiri, Tevrat'n Tanr'ya verdii adlardan birinin ve sonuncusunun Adonai adn alr. Hepsi birden Adom Kadmon (r nek nsan)'dr. Bu Sefirotlar, Allah'n kabbalistik kavramlardr. lk on dai re yaratc sz (Kelm)'dr ve Allah'n i dnyasn meydana getirir. Bun dan sonra gelen yirmi iki daire, bu yaratc sz meydana getiren bran al fabesinin yirmi iki harfini (71) karlar. Her harf, ayn zamanda bir saydr. Tanrsal sr bu harf ve saylarla gizlenmitir. Ki okumasn bilene alr. Bun lara, anlama ve tahayylle eriilememesine ramen, btn yaratklarn yapsiyle anlalabilecei ve kinatn mistik tahayylnn onun sembolik ka rakterini verecei ileri srlmektedir. Herey Birden kar ve O'na dner. Herey yaradandan kar ve yine O'na dner. Kabbalist, kestirme yoldan Sefirot'un dnyasna eriir. Burada ykselme; cismen deil de ruh ynden Tanr'ya ykseli olarak izah edilmektedir.72 XIII. yzylda eitli fikirlerin tesiri e yeniden kaleme alnan ve tamam lanan panteist bir grteki Kabbala, bn ebirol'un panteizme meyleden Yenbu'ul-Hayat (Hayat Kayna) eserindeki fikirlerden ve yine yahudi fi lozoflarndan bn Me'nun (Maimonide diye tannan Moise Ben Memun)'un nass (delil, kaynak) haline getirdii ve on esasta toplad yahudilerin iman esaslarnn on ikincisinde Mesih'in geleceine inanmay da koymutur.
(*) Bu otuziki daire: 1 inde hereyin tohum halinde bulunduu ilk birleik madde, 2 Can veren hava, 3 Su, 4 Ate, 5 Ba yn, 6 Ayak yn, 7 Sa, 8 Sol, 9 n, 10 Arka. (Bu Kutsal ON'un ilk drt dairesi, varl n elerini, son alt daire de varln uzaydaki yerini gsterir.). 11 z, 12 Nicelik, 13 Nitelik, 14 Grelik, 15 Etki, 16 Edilgi, 17 Zaman, 18 Uzay, 19 Sahibolma, 20 Kartlk (Bu ikinci ON'da, varln durumu ve alabilecei biimler gsterilmitir). 21 Sonsuz, 22 Akl, 23 Zek; (Bu kutsal , birinci lemedir ve zillin lemini k u r a r ) . 24 Ba, 25 Adalet, 26 Gzellik; (Bu de ikinci lemedir ve ahlk lemini k u r a r ) , 27 G, 28 Yer kaplama, 29 l; (Bu kutsal , nc lemedir ve madd le mi k u r a r ) , 30 Zihin lemi, 3 1 Ahlk lemi, 32 Madd lem ( leme den m e y d a n a gelen bu kutsal dokuzlu son leme Tanr kralln k u r a r ) . (Bkz.: O. Hanerliolu; nan Szl, sf. 287; G r a n d Enc. C. 8, sf. 587).

DNMELER VE DNMELK TARH

103

Maimonide (1135 - 1204), her ne ekilde olursa olsun Mesih'in geleceini ve srail'in kendi devletini kuracan ve dnyann dzenini deitireceini belirtmi. Bylece yahudi teolojisi ve dncesine tesir etmi; Mesih'in ge lecei zaman ve artlarn tesbiti almalarn hzlandrmtr.(73) spanya'da bir snak bulan yahudi retilerini bir nevi iman ilkeleri olarak Maimonid zetliyor. spanya'da gelien Kabbala mistisizminde, bir ok defa ortaya kan sahte mesihlerle, Mesih'ciliin elik etmekte olduu grlyor.(74) Kabbala, iki kitaptan olumaktadr: Sefer Jezirah (Yesira) ve Sefer Hazzohar (Zohar). Bunlarn yazlmas pek eski deil; Ortaa sonuna do ru tamamlanmtr. Yesira ve Zohar doktrinleri XIII. yzylda gelimeye ba lar. Yesira X. yzylda domu, Zohar IX. yzylda balam ve yeni fel sef fikirlerin tesiriyle batan baa kaleme alnarak XIII. yzylda toplan m. Yesira'da, saylar ve harfler, Tanr sznn unsurlar ve lemde var olan sembolleri gibi grlm; harfler halindeki bu tecelli doktrini daha sonra Zohar kitabnda geniletilmitir. branicede, Yesira (Jezirah) ya ratma; Zohar, k, parlaklk mnlarna gelir. Zohar'da, Hind ve Kaldenlerinkine olduka yakn vehim (kurgu) ler yer almaktadr. Kabbalist dn yann en mehur eseri saylan Zoharm iinde gaipten haber verme var dr. Zohar'n, Tevrat'n ilk be kitab(Tora)'nn kabbalistik erhi olduu da ileri srlmektedir. Zohar'da, Mesih'in ne zaman gelecei, bran alfabesinin harflerinin matematiksel deerleriyle, hesap ediliyor. Bu, Themuria, Ghemataria ve Notaria diye adlandrlan hesap sistemi zerine dayanr: 1) La Themuria: Bir kelimenin hakik mnsndan baka bir mnda kullanlmas, 2) La Ghemataria: Bir kelimeyi tekil eden harflerin matematiksel de erlerinin mecmu'u, 3) La Notaria: Bir kelimenin ayn mnda baka harflerinin yardm ile yaplm yeni kelimelerin tekili. 76 Zohar, gelecekte, 408 yl sonra insanlarn yeni bir hayata kavuacak larn bildirmektedir. Burada, kastedilen zaman, yahudi hesabna gre; ya ratltan balamak zere, 5408 yldr. Bu yl, mild takvime gre 1648'dir. Ki bu tarih Zohar'a gre Mesih'in geli tarihidir. Kabbalistler de, onu, Tev rat (Eski Ahit) Levililer: 25/13. yetine istinad ettiriyorlar. Orada Jbi (*) le (Yubil) ylnda sizden herbiri kendi mlkne dnecek. Burada, btn hesap, (ZAT) kelimesi zerine bina ediliyor. Onun matematiksel deeri 408 eder. yle ki;
(*) Jbile (Yubil): Hz. Musa'nn eriatnn her elli ylda bir kere icra oluna rak, borlarn feshini ve esirlerin azadn icap ettiren yin-i umm. Elli ylda bir gelen azadlk ve Meserret yl. (. Sami; Kamus-u Fransev, Jbi le maddesi, Kitab- Mukaddes, sf. 125).

104

DNMELER VE DNMELK TARH

Z A T

= 7 = 1 = 400 408

Kabbalistler araya 5000 yln ilve ederek, 1648 mild yln karlayan (bran takvimine gre) 5408 yeknunu(*) elde ederler; ki bu, Jbile (Yubil) aynn icra edildii tarihtir. Bu esnada, Jbile aynn icras, bu sonuncu Mesih'in gelime mil oluyor ki bu halde 1648'de Mesih'in gelmesi gereke cek. Levililer: 16/3'de; Harun u'nunla kutsal yere girecek. Kabbalistler unu dahi 5408 deerinde olan (ZAT) kelimesi ile izah ediyorlar. Harun'un girii, Mesih'in geliini iaret ediyor ki mild 1648'de, tefsire gre, bizzat kendisi gzkecekmi.(77) Baka Kabbalistler de, (Le Sanctuaire Beyt'l-Mukaddes) Sakrus kelimesinin matematiksel deerine sarlarak, Mesih'in geliini bir sene son raya gtryorlar. Bu kelimenin harflerinden 409 says elde ediliyor. Yine Mesih'in doum sanclar olarak Polonya yahudilerinin, Chmielnicki asker leri tarafndan zulm grmeleri kabul ediliyor. Mesih'in sanclar olarak ka bul edilen (Hebli (?) Mesih) bu iki kelimenin matematiksel deeri de 408 etmektedir. Bu 408, 5000'e eklenince; 5408 = 1648 elde edilir ki Mesih olarak kabul edilen Sabatay 22 yanda idi.(78) Hayrullah rs; Polonya'daki yahudi katliamnn, yahudilerin inanlarn sarsacak yerde, mitlendirdiini; bu mit, Mesih'in mutlak gelecei yolunda olduunu kaydediyor ve yle devam ediyor: Hatt Kazak sergerdesinin dnn bran harfleriyle yazlm ekli olan H.M.Y.L.'den mnlar karld ve bunlara Hevle Maial Yabo Le' Olan yani Mesih'in doum sanclar dnyaya geliyor kelimelerinin ba harfleri olarak anlam verildi. Kabbala ile harf mistiine kaplm olan yahudiler iin bu bir mjde idi. te tam bu bekleyiin en yksek dereceye eritii srada zmir'de kan yeni Mesih de birdenbire Avrupa ve Yakn Dou yahuderinin bekledii kahraman olu(79) verdi. Polonya katliam 1648 - 1649'dur. Esaret ve katliam da Mesih iareti ola rak kabul edildiine gre; rs ve Galante'nin verdii bilgiler birbirini des tekler mahiyette grlmektedir. Bu hesap, Zohar'n XIII. yzylda yazlp tamamland nazar itibara alnrsa, aydnlanm olur. Zohar, Mesih'in geliini, gelecek 408 yl sonra olarak belirtmektedir. Bu 408 yln geriye gtrrsek, Zohar'n kesin yazl tarihi olan 1240 yl ortaya kar. Bu 1240% mild yl itibariyle 3760'a ilve edersek; 5000 yl elde edilir. Bu 5000'i gemi yl kabul edilip, 408'i de Zo(*) Yahudi Takvimi, Yaradl zamann balang olarak alr. Onlara gre; Dnyann yaradl M.. 3760 yl ncedir. Bugn dahil bu takvimi kulla nyorlar. u anda, 1978 yl karl 5738'dir.

DNMELER VE DNMELK TARH

105

har'n kehaneti olarak ele alrsak; ikisinin toplam olan yl Kutsal Kitab'n haber verdii ve Talmud'un da artlarn etraflca iledii Halaskar (kur t a r c n n gelip, sraillileri Filistin'e geri dndrecei yl oluyor. Ki bu he sabn, yukarda izah ettiimiz ekilde dnlm olduu kanaatini tamak tayz. 3 HIRSTYANLIK VE MESH : Hristiyan dini, Musa dininin devam olarak kabul ediliyor. Ama biri l meli ki, dieri onun mirasna konabilsin. srail, Roma'ya kar olan savan da lm gibi grnmesine ramen yaamakta inat ediyor. Bu yaayta; Kutsal Kitaplarn, inan ve geleneklerini koruyup - yenilgiyi kabul etme yerek - bir kenara ekilip, Tanr'nn gnderecei kurtarcy, Mesih'i bekle meye; Onun geliine kadar hereye katlanmaya raz olmulardr. Yaay ve inanlarm deitirmeyi asla kabul etmemilerdir.(80) Yahudiler, Mesih'in gelip kendileriyle beraber btn dnyay bar ve adalete kavuturacan reten havralarla, et ve kemii brnm Tanrnn Mesih olarak geldii ni, insanlar Adem'in iledii sutan temizlemek iin armha gerildiini id dia eden Hristiyan Kilisesinden ayrlmlardr. (81) Louis Marschalke, Hristiyanln yahudilikten kma olduunu, tarihin byk yalan olarak gryor ve Hristiyanln tamamen yahudi rkln reddederek ktn savunuyor.(82) Hristiyanlara gre Mesih, Hz. sa'dan bakas deildir. nk Musevi ler (Yahudiler)'in kutsal kitaplarnda yer alan vasflar sa'nn ahsnda ger eklemitir. Tevrat'ta haber verilen Mesih: brahim'in soyundan, yahudi boyundan Davut'un ailesinden Bethleem'de doacaktr. 83 Onda, bu vasf 84 larn hepsinin grld Yeni Ahit'te zikredilmektedir. Fakat, yahudilerde nsan olan Mesih; Hristiyanlarda lh kisveye brnmektedir. sa Mesih, Allah'n olu olmas sebebiyle, bir nevi ilhtr. Romallarn elinde, yahudilerin tevik, israr ve ihbarlariyle armha gerilerek ldrlmtr. O, lmnden az sonra dirilmi, taraftarlarna grnm ve hitap etmitir. Da ha sonra da babasnn yanna karak sanda yer alp oturmutur. Bekle nen artlar yerine gelince, semadan, Baha'snn yanndan kalkp, tekrar bu dnyaya dnecektir. te Mesihlik a o zaman balayacaktr. 85 J. Jomier, Mesih'e kadar srail ve Hristiyanlarn ayn tutuma sahib olduklarn belir 86 tiyor. Herve Rousseau, Hristiyanlktaki ahret telkkisinin, srail'in Mesih iti kadna uyduunu, Mesih, Nasral Yesu ile gereklemi ve onunla lh krallnn balam olduunu ve Kyamete yakn tekrar grneceini ifade etmektedir. Eserinin bir baka yerinde, yahudilerin aksine, Hristiyanla gre, Allah'n krallnn gelecekte olmayp beklenen Mesih Nasral Yesu'un ahsnda gereklemi olduunu sylyor ve yle devam ediyor: ... Onunla krallk balad, fakat bu krallk yahudi milletine mahsus geici bir krallk

106

DNMELER VE DNMELK TARH

olmayp evrensel ve mistik bir krallktr... Hristiyanln temel kavram cesetlenme, kavramdr. Allah, tarih iinde sa'nn ahsnda kiilemitir ve orada yaamaktadr. Bu yaay Pantacote (Tevrat'n ilk be kitab = To ra)'tan beri sa'nn mistik varl olarak kilise iinde teselli datan bir ruh eklinde yaamaktadr. 87 Hz. sa devrindeki yahudiler, sa'nn doumuyla tarihin en tehlikeli ve hayat nn yaadlar. nk onlar, kendilerini dmanlarn elinden kurta racak mill kurtarc Mesih'i bekliyorlard. Hz. sa, kendisinin sadece yahudilerin deil, btn insanln kurtarcs olduunu syleyince; hayl krk lna uradlar ve sarsldlar. Hz. sa'nn kendi inanlarna aykr hareket edip, konumalar yapmak suretiyle, halkn din inancn bozduunu iddia ederek; onu ele verdiler. 88 Yeni Ahit (ncil)'e gre Hz. sa, kendinin Mesih olduunu iddia ediyor. yle ki; sa, Filipus Kayseriyesi taraflarna geldii zaman, kendi akird lerinden sordu: Halkn dediine gre nsanolu kimdir? Ve onlar dediler: Bazlar vaftizci Yahya, bakalar lya, bakalar da Yeremya, yahut pey gamberlerden biridir, diyorlar. sa onlara dedi: Ya siz, ben kimim dersiniz? Simon Petrus cevap verip dedi: Sen hay olan Allah'n Olu Mesih'sin. Ve sa cevap vererek ona dedi: Ne mutlusun ey Yunus olu Simon, nk bunu sa na aan et ve kan deil, gklerde olan Baban'dr. ... O zaman kendisinin Me sih olduunu kimseye sylemesinler diye akirdlerine emretti. 89 Bu tema dier ncil nshalarnda da yer almaktadr. sa Mesih'in gnderileceinin haberciliini Zekeriya Olu Yahya (90) yapmaktadr. Yahya'ya; Mesih olup olmad sorulduunda, Mesih olmadn sylyor. O halde Mesih deilsin de neden vaftiz ediyorsun? diye soruyorlar. Yahya da: Ben, su ile vaftiz ediyorum; aranzda biri duruyor da, siz onu bilmiyorsunuz; benden sonra ge len odur ve sa'y iaret ederek; te, dnyann gnahn kaldracak Al lah'n Kuzusu! diyor. sa'nn kendisinden sonra gelmesine ramen, kendi sinden nce olduunu ve kendisini srail'e bildirsin diye su ile vaftiz ettii 91 ni; sa'nn ise Ruhul-Kuds'te vaftiz edeceini belirtiyor. Eski Ahit (aya, 62.11 ve Zekarya, 919)'te yer alan, kraln bir eek ze rine binmi olarak geldii belirtiliyor. Bu hal, sa tarafndan gerekletirili yor ve bylece de Eski Ahit'te yer alan sz yerine geliyor. 92 Luka'da da kur tarc vasf olan Mesih sa'nn douu, Melek vastasiyle obanlara yle mjdeleniyor: Korkmayn, nk ite ben size btn karma olacak byk sevinci mjdeliyorum. nk bugn Davud'un ehrinde size Kurtarc do du, o da Rab Mesih'tir.(93) Bir baka yerde de Allah'n, sa'ya, babas Da vud'un evini verecei ve Yakub'un evi zerinde ebediyen saltanat srecei ve O'nun saltanatna hi son olmayaca ifade ediliyor.94 Burada da, Me sih'in ebed saltanat ilenmektedir. Aslmda Mesih, Hristiyanlkta, 'Kyamet gnnn belirtisidir ve br dnya hkmranl sz konusudur. Yahudilikte, bu dnya hakimiyeti ek-

DNMELER VE DNMELK TARH

107

ndedir. Hristiyanlk Hz. sa ile balamasna ramen, salnda O'na ina nanlarn toplam Oniki kiidir. Ki onlardan biri olan Yahuda O'nu otuz g m sikke karl ele veriyor. Matta'ya gre, Yahuda, piman olup, ken dini asyor. sa, kavmin ihtiyar heyeti, ba khinler ve yazclar toplanyor j ve sa'y da Millet Meclisi'nin nne karp soruyorlar: Eer Mesih isen, bize syle, dediler. Fakat sa onlara dedi: Eer size sylersem inanmaya caksnz; ve eer size sorarsam, cevap vermeyeceksiniz. Fakat bundan son ra nsanolu Allah'n kudreti sanda oturmu(*) olacaktr. Ve hepsi dedi ler: yle ise sen Allah'n Olu musun? Onlara dedi: Sylediiniz gibidir, n k ben O'yum. Onlar da dediler: Artk ehadete ne ihtiyacmz var? nk onun azndan bir ses iittik.(95) sa; Musa eriatnda, peygamberlerde ve Mezmurlarda yazlm olan btn eylerin yerine gelmesi gerektiini ve Me sih'in elem ekeceini ve nc gn llerden kyam edeceini ifade edi yor. 96 sa'nn, Ha'a gerilmeden nceki va'zlarmda, Musa'nn eriatnda, pey gamberlerin szlerinde ve mezmurlarda yer alan eylerin yerine geleceini; fakat ldkten gn sonra kyam edeceini, dnyann sonuna kadar on larla beraber olacan, gkte ve yerde (yer yznde) btn hakimiyetin O'na verildiini sylyor ve onlara Baba, Oul ve Ruhu'1-Kuds isimle vaftiz etmelerini tledii kaydediliyor.(97) Buna gre Hristiyanlar Teslis'e ve sa'nn insanl kurtarmak iin Tanr tarafndan yeryzne gnderilmi ol duuna inanrlar. Ayrca; dem'den beri gelen asl suu kendini feda ede rek dediini kabul ederler. J. Jomier: Vahiy ann Hz. sa ile kapand n; bundan sonra yaplacak ey, ncil'in mjdesini yaymak ve onu btn milletlere duyurmak olacan ve bylece de herkes vazifesini yerli yerince yaparak, sa'nn lleri ve canllar yarglamak iin ykseklerden (bulutlar 98 zerinden) gelecei Kyamet Gn'n beklemeleri gerektiini' ) kaydedi yor. sa'nn, kendisine, yeniden geliini ve dnyann sonunun almetlerini so ran akirdlerine yle cevap verdii kaydediliyor: Sakn kimse sizi sap trmasn. nk bir oklar: Mesih benim, diye benim ismimle gelip bir oklarn saptracaklar. Siz cenkler ve cenk szleri iiteceksiniz. Sakn, s klmayn; nk bunlarn vaki olmas gerektir; fakat daha sonu deildir. nk millet millete kar, lke lkeye kar kalkacaktr; yer yer ktlk lar, zelzeleler olacak ve btn bu eyler arlarn balangcdr. O zaman sizi skntya koyacaklar ve ldrecekler ve benim ismimden tr btn milletler sizden nefret edecekler... Ve birok yalanc peygamberler kalkp bir oklarn saptracaklar. sa, Kyamet gelince, dnyann yaratlndan bu tarafa, grlmemi skntlarn olaca, gnein kararaca, ayn k
(*) Eski Ahit (Mezmurlar, Bap: 110.1) ele: *Rab Rabbime dedi: Ben dmanlarn, senin ayaklarnn altna koyuncaya kadar, samda otur. Burada yahudiler, Mesih'i, dmanlarn ayaklarnn altna verecek kutsal bir kii olarak g ryorlar.

108 DNMELER VE DNMELK TARH

vermeyecei, yldzlarn gkten decei ve gklerin kudretinin sarslaca , v.s..yi va'zediyor. O zaman Mesih, urada burada derlerse, inanmama y; yalanc mesiller ve yalanc peygamberlerin byk almetleri ve haki katleri yaparak seilmileri bile saptracaklarn ve bunlar ne derlerse de sinler inanmamay, nk: O gn Baba (Tanr)'dan baka kimsenin bile meyeceini tavsiye ettii kaydediliyor.(99) Hristiyanlar'n, Mesih sa'nn yaknda yeryzne inerek bin sene ya ayacana ve Allah'n kralln kuracana; llerin dirileceine ve Tan r'nn btn dmanlar ezilinceye kadar hkm sreceine; O'nun dn nden nce kendisine dman olan (Deccal'n kacana inandklar kay dedilmektedir. Ayrca, zaman zaman birok kimseler sa ve kiliseye d man olduklarndan Deccal'a benzetilmitir.(100) Mesih (sa)'in bin yllk saltanatn kurmak iin geleceinin de Yuhannis (Johannes) tarafndan 1666 olarak belirtildiini; 101 Yuhanna'nn mektuplar ve Vahyi'nde Mesih (sa)'in gelecei ilenmektedir. 102 Grld zere, ilk dinlerden balayp Musevlik'te sistemleen ve Hristiyanlkta (hristiyanlarca) birinci defa sa ile gerekleen, fakat ge lecekte Tanr'nn bin yllk saltanatn kuracak olan Mesih lks(*) yaa maktadr. Hatt Mslmanlar arasmda yer alan, Mesih inanc, Mehdilik ekline dnm olduu grlmektedir. Ki, bu da kurtarc olarak nitelen mektedir. Aslnda btn bunlarn sistemli eklini ve hatt balangcn Yahudilik'te gryoruz. Orada da tam bir kurtulu mjdecisi eklinde yer al maktadr. Bu, sa'nn armha gerildii zaman onunla Yahudilerin krah Mesih diye alay edilmesi ve boynuna bu ekilde bir yafta aslmas; sa'dan nce ve sonraki sahte meinlerin yahudiler arasmdan zuhuru, yahudilerde Mesih inancnn nasl yerletiinin delilidir. Bu hususu slmiyet'te de ince ledikten sonra asl konumuza dneceiz. 4 - SLMYET VE MESH : Hak dinler birbirini takip etmekte, bir sonrakinin gelmesi ile bir nceki neshedilmektedir. Gemiten bahseden, hl zerinde duran, gelecek iin de yol gsteren hak dinlerin sonuncusu slm Dini; yeni kurulmu olmak hase biyle dinamikdi ve sratle yaylyordu. Bunu kl kuvveti ile nleyemeyen dier din mensuplar, itikadlarn muhafaza ve mdafaa durumunda idiler, Bu sebeple din bilginleri, slm'a eitli vesilelerle hcum edip; onun ken di dinlerinden doru olmadn isbata alyorlard. Tek Tanr inancnn (*) Kprl, Rum Patriinin bir mektubunu ele geirir. O mektupta unlar ya zldr: Mddet-i devr-i slm tamam olmaa az kalmtr; velvele-i din-i sev tekrar lemgir olacaktr; ona gre tedarike olunuz. An karip (yaknda) cmle vilyetler Mesihler eline girip eshab- salip ve naks tamamen memlike (memleketlere) mlik olsa gerektir. (Hammer Tarihi, C. XI, sf. 16). (Nakus: an demektir) Grld gibi Mesih gelince hristiyanlar ve an sesleri hakim olacaktr.

DNMELER VE DNMELK TARH

109

Musevlikte bulunmas onlara imknlar hazrlyordu. Hz. sa hakknda, Kur'an- Kerim'de varid olan yetler, hristiyanlar tarafndan kendi gr lerine uygun ekilde te'vil ediliyordu. Bu tartmalarda Allah'n Kelm sfat zerindeki yetler rol oynuyordu. Kutluay, hristiyanlarn bu husus taki grlerini yle hlsa ediyor: Allah'n btn sfatlar gibi kelm yani sz syleme, konuma sfat da kadmdir, yani balangc ve sonu yoktur. yle olunca Allah'n kelm olan Kur'an- Kerim'in de sonradan yaratlmam olmas gereklidir. O da kadmdir. Fakat Kur'an- Kerm de Hz. sa iin Kelimetullah (Allah'n kelimesi) deyimini kullanmaktadr. Allah'n kelimesi de kelm gibi kadm olduuna gre, Hz. sa da kadm dir, yani ezel ve ebeddir, yleyse o da Allah'dr. nk ezel ve ebed ol mak yalnz Allah'a mahsustur.(103) Halbuki, Kur'an- Kerm, ehl-i kitabn kadmdir dedikleri kelimetullah lfzn yle beyan buyuruyor: Ey Ehl-i Kitab, dininiz hususunda haddi a mayn. Allah'a kar hak olandan bakasn sylemeyin. Meryemolu Me sih sa, yalnz Allah'n peygamberi ve kelimesidir ki onu Meryem'e brakmdr. O, Allah tarafndan (gelen) bir ruhdur. Artk Allah'a ve peygam berlerine inann da (Allah) (dr) demeyin. Kendiniz iin hayrl ol mak zere (bundan) vazgein. Allah, ancak bir tek Tanr'dr. O, herhangi bir ocuu bulunmaktan mnezzehdir. Gklerde ne var, yerde ne varsa hepsi O'nundur. Halbuki vekil (ve ahd) olmak bakmndan da (bizzat) Allah yeter. (104) Tefsirler bu hususu aklayarak, hristiyanlarn iddia et tikleri gibi kadm olmadm; Allah'n Meryem'e bir tecellisi olduu ve bunun da l-i mrn - 45 yetinde belirtildii grlmektedir. Ve sa'nn Allah'n bir kulu olduu; Allah'a demenin irk olduu beyan edilmek 105 tedir. Hristiyanlarn, bu iddialarnn cevab, yine, mfessirlerin (l-i mrn - 45) yeti ile ilgili tefsirlerinde yer almaktadr, ki, ileride grlecektir. Ayrca Kur'an- Kerim'de ne yahudilerin Tanr'y insanlatrmas ve ne de hristiyanlarn insan tanrlatrmas gibi bir durum vardr. slmi yayma grevini yerine getirmeye alan Hz. Muhammed, ne yahudi an'anesinde bahsedilen mucizeler gsteren, krallar dize getiren szleriyle sal tanatlar, tahtlar ykan bir Mesih ve ne de hristiyanlarn dnn bek ledikleri Mesihlerine benziyordu. O, kendisinin insan st olduunu hi bir zaman iddia etmedii gibi, ancak kendisine vahyolunana uyduunu ve grevinin sadece vahyolunanlar insanlara tebli etmek olduunu akl( ) yordu. * (*) De ki: Size benim yanmda Allah'n hazineleri var demiyorum. Ben gayb da bilmem. Size Melek'im de demiyorum. Ben, ancak bana vahy olunmakda olan (Kur'an) dan bakasna uymam. (El-En'm: 50). De ki: Ben ancak sizin gibi bir beerim. (u kadar ki) bana yalnz Tanrnzn bir tek Tanr olduu vahyediliyor. (El-Kehf: 110) (Bak: H. Basri antay; Kur'an- Hakim ve Meali Kerm).

110

DNMELER VE DNMELK TARH

Kur'an'da bu kelimeye, Medine'de nazil olan yetlerde; Nis, 158; Maide, 17, 72, 75; Tevbe, 31'de olduu gibi, Mesih bn Meryem; l-i mrn, 45; Nis, 171'de Mesih sa bn Meryem; Tevbe, 30; Nis, 172'de de olduu gibi yalnz Mesih vs. eklinde rastlanmaktadr. Ayrca Hz. sa ile ilgili ok yet ler Kur'an'da yer almaktadr. Kur'an, l-i mrn sresi, 45-46. yetlerde: Melekler Ey Meryem, Al lah, kendinden bir kelimeyi sana mjdeliyor: Ad sa, (lkab) Mesih, (s fat) Meryemolu'dur. Dnyada da, ahirette de sn ycedir. (Allah'a) ok yaknlardandr da. Beiinde de (El-Mehd), yetikinlik halinde de insanlara sz syleyecekdir. (O), saalihlerdendir.(106) antay; sa'y isim, Mesih'i; Lkab ve bn Meryem'i de; Sfat olarak tefsir etmektedir. mer Nasuhi Bil men ise; sa, o mbarek olun ismidir. Mesih ile bn Meryem de onun bir lkab ile bir vasfdr diyor. Mesih ibaresinin aslnn, brnice mbarek anlamna gelen Meiha; sa'nn da bu lfzn arapas olduu, ehresinin renginin beyaz olup, hrmeti hvi olduu iin byle bir isimle isimlendirildi ini kaydediyor.(107) Elmall da; Hristiyanlarn Ekanim-i selse diye teslis ( * ) ve te'lih (tanrlatrma) eyledikleri ve ahs dedikleri hviyeti sa, biri lkab olmak zere iki isim, bir msemm, bir sfat, sonra da beyan olu nacak evsaf. u halde bir ibindir (ouldur), fakat bni Meryem'dir. Ha bnullah deildir. sa Mesih'tir, mbarektir, Ruhu'1-Kuds ile meyyeddir (te'yid edilmitir). sa, Allah'dan bir kelimedir, lkin cemi'i kelimat deil dir, hem de vahid'dir, cem'i deildir. Allah'dan bir kelimeye Allah'n bir ke limesi denebilirse de Allah denemez, sa bir kelime olmak zere Allah'a m tealliktir. Bir oul, bir veled olmak zere ise ancak Meryem'e muzaftr.108 slm Ansiklopedisi'nde de yle denilmektedir: Bu yete (yukardaki l-i mrn: 45) dayanarak, burada da, al-Mesih'in bir has isim yerine kulla nld tahmin olunabilir. Fakat harf-i tarife Kur'an'da arapa olmayan ke limeler ile bir arada rastlanmamaktadr. (109) emseddin Sami de; Mesih(Mesiha)yi Hz. sa'nn lkab olarak ifade 110 ediyor. J. Jomier, mfessirlerin Mesih'i bir eref unvan farzetmelerinin, Kur tulu Tarihi iindeki tarih nemini kavrayamayan Mslmanlara verildi ini ileri sryor. Ayn eseri tercme eden, Sakb Yldz da, ekledii bir dip notta, sa'ya verilen Mesih adnn bir eref unvan olmadn; onun da di er insanlar gibi bir yaratk olduuna iaret eden, mbarek anlamna bir isim olduunu ve Mslmanlarn O'nu Allahn kulu ve Resul olarak tandk larn; erefini ismine deil, yaratlndaki stn hikmete hamlettiklerini (*) el-Kindi: Hristiyanlar red iin onlara kar baba, oul ve kutsal ruhda (Ruhu'1-Kuds) yani kiide bir terkip olduunu sylemek yeter. Hristiyanlar balangsz (Ezel) kiinin ayn olan tek cevher olduunu sylyorlar. Halbuki her terkip edilende hi bir eser balangsz deildir. diyor. (H. Z. lken; slm Felsefesi, sf. 49).

DNMELER VE DNMELK TARH

li

kaydediyor.(111) Bu hususta Buhar ve Mslim'de yer alan ahd ( * ) haberler den olduu ve te'vilsiz kabul ve i'tikd edilmesinin lzm geldiini erh eden lerin ileri srdkleri hadsin meali yledir: ... Ebu Hureyre (R.A.)'den ri vayet edilmidir ki, Reslullah (S.A.V.) yle buyurdu: Hayatm yedinde (elinde) olan Allah'a yemin ederim ki, Meryemolu (sa), muhakkak yakn da, Muhammed mmeti arasnda (Muhammedi) bir hkim-i dil (dil bir h kim) olarak inecektir. O, Slib'i (ha') kracak, domuzu ldrecek, cizyeyi kaldracak, mal oalacak, hatt hi kimse mal kabul etmez olacak. Yine her ikisinde de, Ebu Hureyre'den rivayet edilen dier bir hads de yledir: ResluUah (S.A.V.) Meryemolu (sa) gkten sizin yannza indii zaman devlet reisiniz kendinizden, namazda imamnz olduu (sa da imamnza iktid tbi olma) ettii halde bakalm nasl olursunuz? buyurmutur. (112) Bu zikredilenlerden baka, Hz. sa'nn nzul ile ilgili hadsler, Mslim ve Buhar'de mnferid olarak da yer almaktadr. Biz, sadece, her ikisinin de sahihleri arasnda verdii bu hadslere itibar ettik. Kur'an- Kerim'de bu hadsleri destekleyen vazh bir yet bulunmama sna ramen, mfessirler Nis 159'ncu yeti buna delil olarak ileri srmek tedirler. yle ki; Ehl-i Kitab'dan hibiri haaric olmamak zere, lmn den evvel, andolsun, Ona (sa'ya) mutlaka iman edecek, o da Kyamet gn kendileri aleyhine bir hid olacakdr. 113 Bu yetin mfessirler tarafndan iki ekilde tefsir edildii grlmektedir: 1) Ehl-i Kitab'dan (Yahudi ve Nasr) her kimsenin kendi lmnden nce sa'ya imn edecei, 2) Hz. sa'nn vefatndan nce, yeryzne nzul ettii zaman imn ede cek. O zaman btn insanlar slmiyet'e nail olacaklar, bir millet-i slmiye halinde bulunacaklar. Bu, lmnden evvel meali, yahudilerin tekzibden, H ristiyanlarn da ulhiyet isnadndan tvbe edecekleri eklinde tefsir edili yor. 114 Mevdudi, hr zamanda Mesih'in (a.s.) gkten yere inmesi meselesinin
(*) A h d H a b e r : Bir tek ahsn rivayet ettii haberdir. Istlhda ise, mtevtirin artlarn cemetmiyen haberdir. Bu a h d haberlerden biri, eyhan (el-Buhr ve Mslim)'n S a h i h l e r i n d e naklettikleri mtevtir derecesine u l a m a y a n haberlerdir. Buhar ve Mslim: topladklar haberlerde, sahihi sah tesinden ayrmak hususundaki titizlikleri, kitaplarnn ulem arasnda birin ci derecede kabul grmtr. eyhn olarak bilinen (Buhari ve Mslim)'in naklinde ittifak ettikleri hadsin, ikisinden birinin nakliyle infirad (tek kal d) ettii hadse ve el-Buhar'nin infird ettii (yani naklinde tek kald) hadsin, Mslim'in infird ettii hadse nisbetle stnl kabul edilir. Bu har ve Mslim'in el-Cm-us-Sahihleri slm dnyasnda Kur'an- Kerm'den sonra en sahih kitap kabul edilmi ve her ikisinin kitabna es-Sahihn, ken dilerine de eyhn ad verilmitir. bn Haceri'l-Askaln, Nuhbetu'l-Fiker erhi; eviren: Do. Dr. Talt Koyiit, A. . lahiyat Fak. Yay., 1971, sf. 29-38.

112

DNMELER VE DNMELK TARH

t balangtan bugne kadar Mslmanlarn zerinde ittifak ettikleri bir mesele olduunu, bu meselenin Kitap, Snnet ve cma-i mmete istinad ettiini ve her ne kadar Kur'an onu ak olarak aklamamsa da, onda bu meseleyi ak olarak iaret eden iki yetin olduunu (biri yukarda zikr etti imiz Nis: 159); byk mfessirlerin bu iki yeti, Mesih'in son zamanda gkten yere inecei eklinde yorumladklarn kaydediyor. 115 Mevdd'nin bahsettii ikinci yet: phesiz ki O, (116) sat(in) ilmi (kendisiyle bilinenlerdendir. (117) denilmektedir. (118) Bu yet de iki ekilde tefsir ediliyor: a) sa'nn inii ahiretin var olduunu, b) Kyamet Gn'nn yaklatn gsteren delillerden olduu,(119) fakat ounluk mfessirlerin bu ikinci gr benimsediklerini; btn bunlara ramen Kur'an sa (a.s.)'nn iniini ak kelimelerle belirtmediini; ancak Kyamet Gn'nden nce ineceini iaret ettiini Mevdudi ileri srmektedir. Mevdudi, Hz. Muhammed (S.A.V.)'in 24 ashabndan 75'den fazla hads riva yet edildiini, onlarn gvenilir kimseler olduunu ve Peygamber (S.A.V.)'in, Meryemolu sa'nn Kyamet gnnden nce yeryzne ineceini haber ver mesinin pheye mahal brakmayacak kesin hususlardan olduunu beyanla yle devam ediyor: ... Eer shhat ve kuvveti bu olan hadsleri reddetmek mmkn olursa, o zaman artk hi bir tarih olay kabul etmek mmkn ol mayacaktr. Ayn ekilde bu mmetin limleri, fakhleri, mfessirleri ve muhaddisleri, ilk asrdan t gnmze kadar, s bni Meryem'in Kyamet gnnden nce yeryzne bir defa daha ineceini bildiren haberin shhati zerinde icm etmilerdir... ve bu meselenin peygamberliin son bulmas akidesiyle e litiini zannederek ona sadece baz Cehmiyye ve Mu'tezile limlerinin kar ktn belirtmektedir. 120 Yahudiler, gizli hileye sapp, Hz. sa'y ldrtmek istedikleri zaman, Al lah da onlardan birini, O'na benzeterek; onlarn hilekrlklarn kendi zer lerine verdirdi ve Allah; Hz. sa'y, kendine ykseltip, tertibi hazrlayanlar dan birinin Haa gerilmesini gerekletirmek suretiyle mukabele etti. By lece onlar da, Hz. sa'nn katli hususunda pheye dtler ve sa'nn katli hususunda da hibir bilgilerinin de olmad; kupkuru bir zanna uyduklarn, 121 Allah bildirmektedir. Allah'n, sa'y kendine ykseltmesi olay, yahudi ve Hristiyanlar ara snda eitli yorumlara yol at. Yeni Ahit'te de belirtildii gibi onun lm olayndan sonraki durumu eitli tartmalara yol amtr. Hristiyanlar O'nun tekrar geleceini bin yllk dnya saltanatn kuracam ve Kymet'in ondan sonra kopacana inanmaktadrlar. Bu arada Mslmanlar da sa'nn geleceine, Kyamet almetlerinden olan Deccl ldreceine inanmakta-

DNMELER VE DNMELK

TARH

113

drlar. Buna yukarda belirttiimiz yet ve hadslerle beraber, Kyamet al metlerinden bahseden hadslerde de yer verilmitir. Hadslerde, dnyann son zamanlarnda Deccl'n zuhur edecei ve o an da beraberinde bulunacak eyler de zikredilmektedir. Hadslerde, Deccal yalanc, hilekr mnsna kullanlmtr. Hz. Ebbekir, Resulullah'n kz Ftma'nn izdivacna talib olduunda; Reslullah: Emin ol kzm Ali'ye vadettim. Yoksa Deccal deilim buyurmutur ki, aldatr bir kii deilim anlamnadr. Decl, kartrmak mnsna da kul lanlmtr. Bu mnca Deccal hakk, btl, iyiyi, kty birbirine kartran kii demektir. Mslim'in Sahih'inde yer alan bir hadste: Hemen otuza ya kn bir takm deccllar treyip hepsi nbvvet iddia etmedike Kyamet kopmayacaktr buyurulduu ve bu otuz adedinin okluktan kinaye olduu kaydedilmektedir. Hz. Muhammed devrinde erlik ana gelmemi Ensr'n Ben Megle soyundan bn-i Sayyd, nbvvet iddiasnda bulunmu; yalanc ve kartrc olmasndan dolay Deccal olarak vasflandrlmtr. 122 Yine Buhr ve Mslim'de yer alan, Ebu Musa (el-E'ar)'dan rivayet edilen hads, Kyamet almetlerinden kabul ediliyor. Sonra sa (a.s.) Dec cal ve kffar katledecek, slm diyarnda kfir kalmayacak. 123 diyor. Bu hadsin metninde Deccal ve sa lfz gememekte, sadece yle bir zaman gelecek ki, bir adam altn sadakasiyle dolaacak da elinden sadakay alacak kimse bulunmayacak ve kadnlarn ok, erkeklerin az olacandan bahsedil mektedir. Burada rihin, bir yorumda bulunduu grlmektedir. Ayrca, Hz. Aie (R.A.), Hz. Muhammed (S.A.V.)'in, namazn sonunda: Mesih-i Deccl'in fitnesinden Allah'a sndn, rivayet ediyor. Hadsin, Sahih-i Buhar'de yer alan izah da yledir: Mesih sa b. Meryem salavatu'llh ve selmuhu aleyhim Hz.lerine de, Deccl'a da tlak olunur. Lkin ikincisi dima Deccal kaydiyle birinciden tefrik edilir. Deccl'a Mesih denilmesi kendisinden hayr silindii yhud gzlerinden biri silik olup yek-em (tek gzl) olduu, yhud, mesha-i arzdan zamn- hurucundan az zaman iin 124 de yeryzn dolaaca iindir. Mslim'de de Hz. Muhammed, kendini bir gece K'be yannda grr ve birisine rastlar; kim olduunu sorunca: Meryemolu Mesih olduu; sonra sa gz a birisiyle karlar ve kim olduunu sorunca: Mesih Deccal ol duunun bildirildii rivayet edilmektedir.(125) Mslim'de bu tr haberler, Kitabu'1-mn bahsinde yer almaktadr. yet ve hadslerde grld gibi, Mesih, iki ekilde kullanlmtr: 1 Feile, 2 Feale. Feile babndan Mesih, sddk, takdis edilmi vs., mnsna gelir ki, bu hakk tasdik edici, dorulayc olmasndan dolay Hz. sa'ya alem olmutur. sa'nn bir lkab ve bir vasf eklinde mtala edil mektedir. Feale babndan Mesih; kezzb, mnsna gelir ki, sahte mein leri iine ald gibi, Deccl'a da tlak olunur. Her yalanc, ayn zamanda da kartrc ve hakk, btl gibi gsterici mnsna declden me'huzdur. Bu-

114

DNMELER VE DNMELK TARH

nun iin de Mesihlik iddiasiyle ortaya kan sahte Mesihleri de, Deccl'la ayn mnya alyor ve sddk mnsna olup, Hz. sa'ya lkab olmu Mesihten ayryoruz. Hz. sa'dan baka Mesihler sahte ve yalancdr. zel m ndaki Mesih, Hz. sa'ya has bir vasftr. yet, hads ve tefsirlerde grld zere Mesih, Hz. sa'nn bir lka bdr. an, hret sahibi olmas, Allah'a yaknl, semaya ref'inin manev bir yaknlk olduu kaydedilmektedir. Buradaki Mesih, yahudi ve hristiyanlarn anlad mnda bir Mesih deildir. brnice Meihadan gelen Me sih adnn, Hz. sa'ya bir lkab olarak verilmesi - belki - yahudilerin bek ledikleri kurtarc olarak, ona sarlp, hidayete ermeleri iindir. nk, Hz. sa'nn, an-hret sahibi, mceddid ve Allah'a yaknl olmas; yahudilerin bekledikleri kurtarcya uymas bakmndan onlar kendisine balamaya ye tecekti (szlerinde sdk kimselerse). Fakat yahudilerdeki bu Mesih intiza r, hi bir devirde son bulmamtr. Zira yahudiler btl inan ve hiss tu tumlarn brakamamlar ve brakmak da istemeyerek, Son Peygamber'in geleceini haber veren yetleri Ahd-i Atik'ten kararak onu tahrif etmi lerdir. Gerek yahudilik ve hristiyanlkta son bir Peygamber'in gelecei bil dirilmektedir. Nitekim Hz. Muhammed, amcas Ebu Talib'le am seyahatine ktnda, Busra'da Rahip Bahira, Resul hakknda daha nceden bildii va sflar sayesinde, O'nu tanm ve yahudi ile hristiyanlarn da onu tanyp fenalk edebileceklerini sylemitir. Hatt Hz. Muhammed'i Mekke'ye hemen gtrmesi iin amcas Ebu Talib'e tavsiyede bulunduu bilinmektedir.(126) Ay rca Medine'de Muhayrik adnda ilim, fazilet ve servet sahibi bir yahudi Ktb- Semaviye'de Nebiyy-i hir'z-Zamn'n zikredildiini ve yahudilerin O'na inanp yardm etmelerinin gerektiini sylemitir. 127 Yine, Medine'de ki yahudiler Tevrat'ta mezkur olan Nebiyy-i hir'z-Zamn budur deyip, (128) imn etmeyenlerden bazlar da iman ederler. Ayrca bu Medine yahudileri, oradaki putperest araplara, yaknda bir peygamberin geleceini ve ona tbi olacaklarn sylyorlar. 129 Yahudiler gerek bir kurtarcya rastlamak isteselerdi Hz. Muhammed'e tbi olup, bu sonu gelmez tedirginlikten kurtularak dnyev ve uhrev kurtulua ererlerdi. Nasl ki, Hz. sa'y Davud (A..) soyundan gelmedi bahanesi ile reddettiyseler; Hz. Muhammed'i de inatlar ve rklklar uruna kabul etmediler. Hatt slm tarihi boyunca ak ve gizli dmanlklarn (az mstesna) de vam ettirdiler. Hristiyanlarn; yukardaki izahtan da anlalaca zere, Hz. sa'nn bu isminden dolay t e s l i s inancna sapm olduklar grlmektedir. Yine nceki sahifelerde Buhar ve Mslim'in Sahihlerinde zikrettikleri hadslerden birincisinde, salibin krlmas, hristiyanln ibtlini; hnzrn (domuzun) ldrlp cizyenin kaldrlmas da; slm'dan baka btn din sahiplerine tannan msamahalarn son bulacan ve Hz. sa'nn dil bir hkim olarak inmesi meselesinin de, O'na yaplan iftiralarn ve o yolda mey-

DNMELER VE DNMELK

TARH

115

dana getirilen hurafelerin kknn kaznp, slm'n her yere hkim olmas ve btn hakikatlerin tamamen anlalmas mnsiyle te'vilinin mmkn olaca ifade edilmektedir.(130) Mevdudi, sa'nn bizzat kendisinin inecei hususunda cma-i mmet ol duu, nzulnden maksadn, hir zamanda bir Deccl'in ortaya kaca ve halka, kendisinin Mesih olduunu iln edeceini, btn yahudilerin de ona tbi olup yeryznde fitne karacaklarn ve bu fitnenin kkn kurutup, in sanlar bu Deccl'in errinden kurtarmak iin Allah'n Mesih'i dnyaya gn dereceini ifade ediyor. Mevdudi, bu rivayetlerin btn din ve milletlerin Mesih'in inii ile orta dan kalkacan akladn; sa'nn Ha' krmas domuzu ldrmesinden bahseden szlerinin btn limler, hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki nizay sona erdireceini ve ikisinin tek bir millet haline gelecei eklinde tefsir etmitir. Deccl'in lmyle de btn yahudilerin trmar olacan bildirmekte olduunu; sava, cizye ve haracn kaldrlmas ise, muhaddislerin bunu, btn milletler ortadan kalkp, sadece slm mmeti bak kald zaman harbin son bulaca mnsnda icma' ettiklerini kaydediyor. Mevdudi, Hads-i eriflerde zikredildii ve slm limlerinin anlad vehile, Mesih'in nzl akidesinin, nbvvetin son bulma kdesiyle eli meyeceini kesin olarak kabul etmenin gerektiini, hadslerin ona yeniden imn etmeye armadn, Mslmanlarn ona zaten imn ettiklerini ve onun da Deccl'in katlinde (Deccl'a sahte Mesih de diyebiliriz) Mslman lara katlacan ve o zaman inecek olan sa'nn, Allah'n bir peygamberi olarak deil, Hz. Muhammed ve eriatnn hkmlerine tabi olarak gelece ini ve yeni hkmler getirmeyeceini, Hz. Muhammed'in getirdii hkm leri deitirmeyeceini ve O'nun hkmlerine uyarak grevini if edeceini; nk O'nun nbvvet devrinin, Hz. Muhammed'in gnderilmesi ile son bul (131) duunu ifade etmitir. slm limleri bu hususta grler beyan etmiler ve grlerinde sa'nn nzulnn vuku bulacan; ancak bu vuku' bulma da slm'a muhalif bir durum olmayacan ve onun da Hz. Muhammed'in eriatiyle amel edip, O'nun mmetinden olacan beyan ediyorlar. nk bu (Hz. Muhammed'in) eriatn bki olduu, sa'nn eriatnn ise neshedilmi olduunu beyan ediyorlar. Allme Taftazn (1322-1390) ve bn'1-Haceri'l-Haysem (1504 -1565) de sa'nn Hz. Muhammed'in halifesi olduunu (132) belirtiyorlar. Yukarda zikrettiimiz hadslerden birincisinde Hz. sa, bir hkim-i dil olarak vasflandrlmaktadr, ki, bu da Allah'n adaletini hkim klacak, do ru yoldan sapm olanlar hakka aracak bir mceddid olmas ynnden bir tebih olsa gerektir. Hnzr (domuzu) ldreceinden kast, Deccal (ya lanc Mesih) olsa gerektir. kinci hadsde de bir soru sorulmaktadr. Bu da, Mslmanlarn ve Ehl-i Kitb'n bu hal karsndaki tavrlarnn nasl olacan ve Hz. sa bile olsa

116

DNMELER VE DNMELK TARH

doru yolda olan Mslmanlara uyacan beyan etmekle; o gne kadar sa'y bekleyen Hristiyanlarla, Mesih bekleyen yahudiler iin bir tenbih olsa gerektir. Hz. sa zuhur ederse, bir peygamber olmas zaten mmkn deil. n k Peygamberlik messesesi Hz. Muhammed'le son bulduu yet ve hads lerle sabittir. (133) O halde, Hz. sa, Hz. Muhammed'in mmetinden olacak ve ya yukarda Taftazn ve Heysem'nin ileri srdkleri gibi, Hz. Muhammed' in bir halifesi olacaktr. Hz. sa'nn ikinci defa gelmesi slm'a aykr deildir. nk, yerde ve gkte olanlarn Allah'n Kn emriyle olduuna ve buna da inandm za gre, Hz. sa'y yeniden gndermesi Allah'a zor deildir. Allah, istedi ini yapmaya muktedirdir. Hz. sa, yeni bir eriat getirmeyeceine, Hz. Muhammed'in eriatiyle amel edeceine gre, Hz. Muhammed ne buyurmusa dorudur inanciyle, bu konuyu te'vilsiz kabul uygun olur. Bununla beraber Mslmanlar arasnda ve baz kaynaklarda, Mesih bahsinde, s lm'daki Mesih'i Mehd olarak zikretmektedirler. Bu Mehd konusu, bizde, eitli tartmalara vesile olmutur. Do. Dr. Yaar Kutluay; yahudilikteki Mesih'i intizar inancnn H ristiyanlkta sa'nn rcu'u inancna evrilmi olduunu ve baz sapk mezhepler yoluyla slm dnyasna da Mehd'yi intizr eklinde getiini(134) ifade ediyor. O halde Mehd ve Mehdilik nedir? imdi de biz bu konuyu izaha alalm. 5 - MEHD VE MEHDLK :

Hidyete eren, doru yolu tutan ( 1 3 5 ) anlamna geldii gibi Kurtaran, Hidyete erdiren anlamlarna 136 da kullanlr. slm Ansiklopedisi: AlMahd (A), harfiyen kendisine rehberlik edilen demek olup, btn istik metler (Huda) Allah'tan geldii iin, kelime nihayet kendisine Allah ta rafndan yol gsterilen, yni husus ve ahs bir tarzda Allah'n hidyetine nail olan mnsn almtr; nk Allah, slamiyetin bil-vsta ulhiyyetiliinde, dnyadaki btn varlk ve eyann gerek insan akl ile, gerek sfl hayvanlarda sevk-i tabiler ile, kendi kendilerini tanmalarna ve var lklar ile bekalar iin zarur olan hereyi bilmelerine rehberlik eder (Li san, XX, 228), Allah'n adlarndan biri Al-Hd (Rehber) dir (El-Hac s resi, 54) ve ilh istikmet fikri Kur'an'da birok defalar zikredilmi.,(137) olduunu kaydetmektedir. Mehd (al-Mahd)'ye mutlak surette yol gsterildii ve bu kelimenin gemite bz kimseler iin, gelecekte de Kyamet ile alkal bir ahsiyet iin kullanld; (Lisn, XX, 229. str. 9, a.), ilk Drt Halife mnasebeti ile, bir an'neye istind ederek, doru yolu takip eden ve kendilerine yol gsterilen halifelerin snnetlerinden bahseder ve sonra kelimenin, bilhassa

DNMELER VE DNMELK TARH

117

isim olarak, Peygamber'in geleceini haber verdii Mehd iin kullanld n bildirdii kaydedilmektedir. Farazdak ile Carir bu kelimeyi, bir eref nvan olarak, Emevi halife leri iin kullanrlar. Bu kelime Emevlerden Omar II. iin herkes tarafn dan kullanlrken, galiba bir eref nvanndan fazla bir mn ifade ediyor du; filhakika Omar, tam bir mceddid olarak, bilhassa Allah'n rehberlii ne mazhar olmu telkki ediliyordu. slm telkkilere gre, insanlar iman dan uzaklap tamamen dinsiz olduklar zaman onlarn yeniden imna geti rilmesi lzmdr. Bu hdise dnyann sona erecei zamanda vuku' bulacak tr. te o zaman bir Mehd gelecei kabul edilir. Bu tbir, Hz. Ali'nin, Fatma'dan baka bir zevcesinden olan olu Mu hammed b. al-Hanafiya iin kullanlmtr. 12 maml iler, dnmesini bek ledikleri Gizli mama (12 ci) da al-Mahd adn verdiler. Bu Mehd inanc, i itikadnn esasn tekil eder.(138) O. Hanerliolu: ... Halk inanlarna gre, Mehd'nin ortaya k, Kyamet belirtisidir, nk onun Kyamet Gn'nden nce meydana ka ca bildirilmitir. Mehd inanc sadece Mslmanla zg deildir, hemen btn dinler ve inanlarda evrenin bitimine doru bir kurtarcnn gelece i ve btn dzensizlikleri dzene dntrecei inanc vardr. Yaam s resince dzensiz kalm olan dnyamzn niin son gnlerinde dzenlenme si gerei duyulduu aklanmamakla birlikte Hristiyanlar Mesih'in, Bidistler Buda'nn, Brahmanstler Vinu'nun birok tarikatlar kendi tarikat kurucularnn, iler ve zellikle On ki mamclar Onikinci mam olan Mehd'nin dnyann son gnlerinde meydana kp dnyay dzenleyecei ne inanmlardr. slm Mehd inanc, Peygamber Muhammed'in doru (sahih) olduu kabul edilen birka hadsine dayanr. Kur'an'da byle bir ey yoktur, tersine, Muhammed kendisinin de bildirdii gibi Htem'1-Enbiya'dr. Ne var ki Muhammed kimi hadslerinde 'kendi soyundan gelecek bir Mehd'nin zulmle dolmu olan lemi adaletle dolduracan' sylemi tir. Bu sz doruysa, dinsel adan elimeli olduu apaktr. nk Tan r buyruklarnn (Mslmanln) dnyada adaleti salamaya yetmeyece ini ierir. slm bilginlerine gre Peygamber'in szn ettii Mehd bir peygamber deildir, nk baka bir peygamber gnderilmeyecei bizzat Tanr tarafndan bildirilmitir; (El-Ahzb sresi: 40). Mehd, Peygamber Muhammed'in eriatn diriltecek bir kiidir. Din asndan bu yorumun da elimeli olduu apaktr, nk Peygamber e riatnn tutunamayp lp gidecei anlamn ierir. Yoksa onu diriltecek bir 139 kiiye ihtiya grlmezdi. demektedir. Hanerliolu, Hz. Muhammed'in kendi soyundan bir Mehd'nin zulmle dolmu olan lemi adaletle dolduracan buyurduu sz doru ise bunun bir elime olduunu; Allah'n buyruklarnn dnyada, adaleti salamaya yetmeyeceini ileri sryor. Her devirde, Allah'n hkmleri, dnyada ad-

118

DNMELER VE DNMELK TARH

leti salamaya yetecektir. Ancak, insanlar btla uyup, Allah emirlerine uy mazlarsa, nefislerinin esiri olup eytana tbi olurlarsa, doru yoldan ayr lrlar. Bylece dnya ve ahirette azaba mstahak olurlar. O zaman adalet sizlik yaparlar. Bu da dinin emri deil, kendi hatalar olur. Onun iin Hanerliolu, burada yanlmaktadr. Dier husus da, Mehd'nin, Peygamber e riatn diriltecek bir kii olmasnn da, din asndan elimeli olduu ve e riatn tutunamayp gideceini ierdiini belirtiyor. Mehd'nin kelime mns zerinde mtala yrtmek, kanaatimizce yersizdir. nk Mehd, Kur' an'da yoktur. Sahih-i Buhar ve Mslim'de de yoktur. Ancak, Peygamber'den rivayet edilen birka hadse dayanmaktadr. Bu da, Ehl-i Snnet limleri arasnda eitli ekilde yorumlanmaktadr. Halbuki, Allah, O'nun kendi mu hafazas altnda olduunu beyan buyurmaktadr. Yoksa eriatn tutunamayp yok olaca anlamna hibir yerde kullanlmamtr. bn Haldun, btn asrlar boyunca Mslmanlar arasnda yaylan fikir ve haberlere gre Kyamet yaklatnda peygamberler ailesi azasndan bir zt zuhur ederek dini kuvvetlendirecek, adaleti hkim klacak, Mslmanlar da ona tbiiyet edecek; bu zt btn slm yurtlarn idare ve hkm altna alacak, bu slahat Mehd ad ile anlacaktr, diyor.. Ve devamnda, bir sahih hadste: ... Kymet'in yaklamasnn bir almeti olan Deccal zuhur edecek ve Kymet'in dier almetleri de gzkecektir. Bundan sonra sa gkten inerek Deccl' ldrecek veyahut Mehd'nin, Deccl' ldrmesine yardm edecek. sa, Mehd'nin arkasnda namaz klacaktr demekte ve Mehd'nin zuhurunu kabul eden bilginler, bunu, hads statlar tarafndan rivayet edilen hadslerden istidlal ettiklerini; inkr edenler ise, baz eser ve haberlere dayanarak bu hadsleri red ve ta'n ettiklerini ifade etmektedir. Mehd hakknda nakledilen hadsler iin, lehte ve aleyhte bulunan lim ler kmtr. Muhaddislerden Tirmizi, Ebu Davud, Bezzaz, bn Mce, H kim, Tabran ve Ebu Ya'l Musul, Mehd hakknda rivayet edilen hadsleri naklederek sahabelerden bir cemaate, bu cmleden Ali, bn Abbas, bn mer, bn Mes'ut, Ebu Hureyre, Enes, Ebu Said Hudr, mmi Habibe, mmi Sele me, Sevbn, Kurre b. yas, Ali Hilli ve Abdullah b. Haris b. Cz'e bir ta km senetlerle isnad etmilerdir. Mehd'nin zuhurunu kabul etmeyenler ise, bu hadsleri inkr ve doruluuna ta'n ve itiraz etmilerdir. Ebu Bekir b. Ebu Heyseme, Ebu Bekir skaf'n Feva'id el-Ahbar adl eserinde Muham med b. Mnkedir'in, Cbir'den, onun da Mlik b. Enes'ten rivayet ettii ha dse gre Peygamberin Mehd'nin zuhurunu inkr eden kimse kfir olur ve Deccal'in zuhuru haberini yalanlayan kimse yalan sz syler dediini; bu szlerin ne kadar esassz ve mbalaal olduunu; Enes'in rivayetinin doru olup olmadn Allah'n bileceini; ayrca hads imamlar Ebu Bekir skaf' hadsler uyduran bir adam olarak tandklarn kaydetmektedir. Tirmizi ile Ebu Davud ise; Asm b. Ebi Necud'dan, o da Zerr b. Hubey'ten, o da Abdullah b. Mes'ut vastasiyle Peygamber'den u hadisi rivayet

DNMELER VE DNMELK TARH

119

ederler: Dnyann mr bir gn kalm olsa dahi benim evldmdan veya hut benim ailemden birini gndermek zere Allah o gn uzatr. (*) Tanr'nn gnderecei bu adamn ad adma, babasnn ad benim babamn adna uy gundur. Dier rivayetlerinde ise, Peygamber ailesinden birinin Araplarn idaresini eline alaca eklindedir. Bu iki hads gzel (hasen) ve sahih ha dslerden saylmtr. Bir ksm, Asm'n rivayetlerini doru; bir ksm onun rivayetlerinde yanlabileceini; bir ksm da, onun, hadslerinin zabtsz, hf znn kt olduunu ileri srmlerdir. Ebu Davud da bu hadsi, Ali'ye da yanan bir rv silsilesinden yle naklediyor: Dnyann sona ermesine bir gn kalm olsa dahi Tanr benim ailemden birini gnderir, o zt zulm ile dolu olan dnyay adaletle doldurur. Bu rvlar arasnda Kattan b. Halfe de var. Icl: Kattan'n rivayet ettii hadsler makbul ise de onun hadslerinde Peygamber ailesine az ok taraftarlk gzkyor der. bn Mu'in de onun i olduunu; Ahmet b. Abdullah b. Yunus da ondan hibir ey alnmayaca n; Darekutn ise onun rivayetlerinin delil olarak alnmayacan; Ebu Be kir b. Ayys, Kattan'n mezhebinin kt olduunu, Crcn ise, iman bozuk olduu iin; onun rivayetinin kabul edilmiyeceini sylyor.140 Bu hadslerin eitli ekillerde rivayet edildii grlyor. Ancak z hep sinde hemen hemen ayndr: Dnyay adaletle dolduracak birisi. Baz riva yetlerde Mehd; peygamber soyundan gelecei; be, yedi yahut dokuz yl yaayaca rivayet ediliyor. Bir baka rivayette Tirmizi; Mehd'nin avu avu para datacan ve bu hadsin hasen olduunu, amel edilebileceini kaydediyor. Tirmizi bu hadsin Mslim'in Cbir'den naklettii u hadsin tefsiri kabilinden denebileceini ve o hads de: Tanr elisi: mmetimin hayatnn son gnlerinde biri halifelik eder, o halife mal ve paralar avu avu verir, servet ok olduu iin para ve maln saymaz. Ve bni Said'in rivayetinde: Sizin halifeleriniz arasnda mal ve paralar avu avu (say madan) veren bir halife gelir. eklindedir. Mslim'in rivayetlerinde Mehd 141 lfz gemiyor. Mal bolluu ve kimsenin mal, para kabul etmez olaca ile ilgili hadsler Buhar'nin Sahih'leri arasnda, Kyamet almetleri ile il gili olarak zikredilmektedir. Burada da Mehd lfz gememektedir. Bu ha ds, Buhar sarihleri, Hz. mer'in tedbirleri neticesinde Hz. Osman devrin 142 de grldn kaydetmektedir. mamlarn, Mehd ve onun dnyann sonu geldiinde zuhuruna dair ri vayet edilen hadslerin az mstesna hepsinin tenkid edildii grlmektedir. Mehd'nin zuhurunu inkr edenler, Hasan Basr'nin u hadsini de delil ola rak alrlar. Peygamber: sa b. Meryem mstesna olmak zere Mehd yok tur buyurmutur. Bu hadsi Hasan Basri'den rivayet eden Muhammed b.
(*) Eer Allah, byle birisini gndermeyi murad ederse; Dnyay uzatmaya l zum kalmadan onu nceden gnderir.

120

DNMELER VE DNMELK TARH

Halid Cendi'nin gvenilir olduunu syleyenler yannda, onun kim olduu belli olmayan birisi olduunu da ileri srenler vardr. Bundan baka sa b. Meryem'den baka Mehd yoktur hadsi sa'dan baka beikte iken konu an yoktur eklinde aklanarak Mehd beik anlamna hamledilmitir. Haldun, bu tr aklama ile Mehd'nin gelecei yolu kesmek istediklerini; fakat Crayc vak'as - O Crayc hikyesi -nda ocuun konumas ve baka bu gibi harikalar ile reddedildiini belirtiyor.(143) Sofilerden Mehd hakknda en ok sz syleyen zt, Muhiddin bn Arab Hatem ile bn Kiss olmutur. Bunlarn szleri arasmda Mehd kelimesine rastlanmamaktadr. Bunlar, azgnlk ve ktlk andan sonra hakikat ve hidayet yolu peygamberler tarafndan aydnlatldn; Peygamberliin ar kasndan halifelik ve halifeliin arkasndan hkmdarln geldiini ve ve layetle Fatma evldndan zuhur edecek kimseye ve onun arkasndan Dec caln hurucuna; bunu kfr ann takip edeceine iaret ederler. M. bn Arab Anka- Marib adl eserinde dnyann sonu geldiinde zuhur ede cek olan Mehd'yi Hatem'l-Evliya = Vellerin sonuncusu ad ile anmak tadr ve Mehd'nin Fatma evldndan olduunu, Cmel hesabna gre 683 hicr ylnda zuhur edeceini sylemi; fakat bu a gelip getii halde Meh d zuhur etmeyince onu doum ylna hamlederek 710 hicr de zuhur edece ini ve 26 yanda olacan ileri srmtr. Kind de, Deccl'n geliini, Kur'an sreleri balarnda bulunan harflerin Ebced hesabiyle 743'de; sa' nn da hicr 698 ylnda gkten yere ineceini ileri srmtr. (144) i frkalar bu hususta rivayet edilen hadsleri delil olarak kabul ede rek mamet ve Halifeliin, Peygamber ailesine dneceini beklerler. mamiyye ve Rafzler'in bu delillerden hareketle Ali'nin Ebu Bekir ve mer'den daha faziletli olduunu; Peygamber'den sonra Ali'nin mam olmasna ve Peygamber'in mameti ona vasiyet etmi olduunu; Ebu Bekir ve mer'den bezmelerinin bu delillere dayandn; smailiyye'de hull tarikiyle mam'n ulhiyetini iddia ederler. Bazlar da ruhun tenash (len mam'n ruhu nun imam olacak zta intikali) tarikiyle len mam'n dirilecei; bazlar da imamlardan lm olan imamn ric'atn beklerler. snaaeriyye (12 mama inananlar); Onikinci mam Muhammed bin Asker'i Mehd lkabiyle anarlar, onun annesiyle Hille'de bir bodrumda gizlen diini, zamann sonu geldiinde; dnyay adaletle doldurmak iin geleceini, bunlarn bugne kadar bodrumun kapsna gelip onu kmaya ardklarn, 145 (146) kmaynca armay ikinci gne brakp daldklarn kaydederler. Ehl-i Snnet'e gre hl yahudilie mensup olan Abdullah b. Sebe'nin (Sevda), Tevrat'taki vesayet doktrini ve daha ilerisini syleyerek, Msl manlarn dinini ifsada alt; yahudilerin, hristiyanlarn sa'nn katli ko nusundaki grlerini Hz. Ali iin kullandklar; bu taifeye gre Mehd'nin; beklenen Ali b. Eb Talib'den bakas olmadn savunduklar ifade edil mektedir. 147

DNMELER VE DNMELK TARH

121

i frkalarndan Gulat adn alanlar daha ileri giderek imamlarn ilhlna kail olmular, bu i frkalar Mehdilik konusunda fikir beyan etmi lerdir. Hatt bazlarnn, Mehdi olduklarn iln edip ortaya karak, etraf larna inanan bir zmre topladklar, fakat ldkten sonra bu gruhun dal d, bylece de hedeflerine ulaamadklar grlmektedir. Her yzylda bu tip insanlarn kt ve haber verilen Mehdi'nin kendisi olduunu iddia edenlerin says az deildir.(148) Ahmet elebi; bir takm aratrclarn, ia mezhebince inanlan Mehdi-i Muntazar fikrinin, yahudilikteki Mesih-i Muntazar fikrinden aln dn sylediklerini, kaydediyor.(149) Yine i - Btn mezhebinden olan Bahaliin kurucusu kendinin bekle nen Mehd olduunu; Kadiyanlik'in kurucusu Mirza Gulam Ahmed de ken disinin Mehd - Mesih olduunu iln etmitir. (150) Yaar Kutluay, Mehd konusunda yle diyor: 'Kurtaran', 'Hidayete er diren' gibi anlamlar olan Mehd messesesi bilhassa i mezheplerinde ok yer tutmaktadr. Bir liderin nderliinde isyana girien bir mezhep, baar kazanamayp liderini kaybedince hemen onun lmediini, bunun grnte bir lm olduunu ileri srp, tekrar rcunu beklemektedir. Balangtan sona kadar bu akide btn i mezheplerinde bulunmaktadr. Ayn tarih ma ceralar geiren hariclerin baz kollarnda, smaillerde ve hatt Snnlerde Mehd gr ve rivayetlerine rastlanr. Hristiyanlk ve yahudilikteki Mesih ve mesihlerin ric'atlerini intizar gr ve akideleri ile Mehd akideleri arasnda bir ba bulunup bulunmad zerinde durmaya lzum grmyoruz. Her iki cephede de itima artlarn tesiriyle ayn yola gidildii eklindeki gr kabul edilmi grlmektedir. Tatmin olunmayan, baar kazanamayan kitleler, mmetlerini byle bir ide ale balamakta olabilirler. Gerek ne olursa olsun, mstakbel bir kurtarc fikri cemaatler arasnda daima yaayagelmitir. Bu fikirden hareket ile son yzyl ierisinde iki byk hareket meydana gelmitir. Bunlar nce Bahalik (1817-1892), az sonra da Ahmedlik (Kadiynilik, 1835-1908) hareketleri 151 dir. ehristn, Galiye* hakknda yle diyor: Grlerinin menei hull ve tenash mezhepleri ile Yahudi ve Hristiyan dinleridir. Nitekim yahudiler Yaratan' yarata ve hristiyanlar da yarat Yaratan'a benzetmilerdir. Bu grleri ia'nn Gult'na gemi ve tebih onlarn esaslar arasnda 152 yer almtr... bn Haldun'un Mukaddimesini eviren Zkir Kadr Ugan, ekledii 77. notta (Halifelik'le ilgili) yle diyor: ...ilik, slmln dman ve sl(*) Hz. Ali veya soyundan gelenlere ya da baka ahslara mfrit grler atfe denlere Gult veya Galiye denilir. Ar Ali taraftarl olarak da ifade edilir.

122

DNMELER VE DNMELK TARH

miyet'e kin besleyen yahut ancak hayatn icab olarak slml kabul eden Zerdt, Yahudi, Hristiyan ve Brahman gibilerin ata ve babalarnn din retilerini slmla sokmak ve kartrmak isteyenlerin bir sna ol mutur. Devamnda Kur'an tefsirleri ve hadsler arasna Tevrat, ncil ve Talmut gibi srailiyat unsurlarnn kartrldn; ilikteki Ali'ye lhlk isnad, mamlarn ldkten sonra dirilmeleri veya kimseye grnmeden ya amalar; yahudilerin pek cz'i azap greceklerine inandklar gibi, iilerin de i olanlarn cz' bir azap greceine inanmalar; Peygamberliin arka snn kesilmemesi gibi inanlarn yahudilikten ilie getiini kaydediyor. Ruhlarn tenash, Tanr'ya cismani vasflarn isnad, Tanr'nn insanlara hull gibi Brahman ve Mecus akidelerinin hep ilikte grld; mam'n Tanr'ya nisbetinin, hristiyanlktaki sa'nn Tanr'ya nisbeti eklinde ilik inanc arasna sokulduu ve pek ok msterik, i akidesinin temelinin Ya hudilik (Vellihausen'e gre); Fars akideleri (Dozi'ye gre) olarak gster diini ileri srdkleri kaydediliyor.(153) Keskiolu da; Mehdilik nazariyesi, yahudilikten gelmedir. Nzl- sa akidesine de benzer demektedir ve bu hususta hi bir yet bulunmad gi bi, sahih hibir hadsin de olmadn; halbuki imdiye kadar yzlerce Mehd trediini ve slm'n bana bel kesildiini; bu hususu da mer Seyfettin'in (Mehd) adl hikyesinde gzel ilediini(154) kaydetmektedir. Muhsin Abdlhamid, bu fikrin esas ve kkleri itibariyle ark inanlarn dan, hristiyanlk ve bilhassa yahudilikten slm toplumuna intikal etmi olan ric'at (geri dn) fikrine dayandn ve bu fikri Abdullah b. Sebe'nin te rennm ettiini; Hz. Muhammed'e tatbik ettiini belirtmektedir. iilerin ma ruz kald hakszlklarn, kendilerinde intikam hisleri dourduunu ve bu esnada zihinlerine Mehdilik fikrinin yerletiini; Kur'an'da Mehd'nin gele ceiyle ilgili yet bulamaynca hadse snmak zorunda kaldklarn; bu yzden birok hads uydurup cemiyete yaydklarn ileri srmektedir.(155) H. 910'da len, kendisini Mehd olarak iln eden birisi ile ilgili Mezhep imamlar ve baz limler gr beyn ederek onun sahte, aslsz ve btl ol duuna dair fetvalar veriyorlard. 156 Ancak, bu limler, hr-Zaman'da bir Mehd'nin kacan kabuleder grnyorlar. Muhammed Tanc, iilerin, Mehd meselesini siyas bir hareket olarak aldklarn, Mehd'nin Ehl-i Beyt'ten olacan syledikten sonra, Ehl-i Sn net tarafndan zorla zaptedilmi Hilafet'i, onlardan kurtararak Ehl-i Beyt'e iade edeceini iddia ettiklerini; Ehl-i Snnet ise Mehd'nin; hidyet etmek, doru yolu gstermek fiiliyle ilgili olduundan, bu vasflar tayan her Ms lman liminin Mehd olabileceini, mceddedlerin de insanlar din zere doru yola gtrdkleri, iyiyi ve gzeli tavsiye ettikleri iin birer Mehd olabilecekleri grne sahip olduklarn(157) ifade etmektedir. Bu hususu, insann bir zaaf olarak gren . A. Gvsa yle diyor: Ga ibden haberler beklemek ve harikuladeliklere ihtimal vermek, insanlarn

DNMELER VE DNMELK TARH

123

umum bir zaafdr. slm avam arasnda da Mehd ve Deccal inanlar buna benzer. Mehd, kurtarc ve doru yolu gsterici bir timsal, Deccal ise, dnyay kartracak, alt-st edecek bir tiptir ve ikincisi gya Kymet'e yakn zamanlarda zuhur edecek ve sa, gkyznden inip onu ldrerek, in sanlar, onun errinden kurtaracaktr. Bu tarzdaki mphem rivayetler ve ina nlar baz devirlerde hdiselerin ilcasile (zorlamasiyle) yahut madd ihti yalarn tazyiki ile ve bilhassa cehaletin ve esrarengiz meselelerle urama nn fazlal nisbetinde kuvvet kazanmtr. (158) bn Haldun, bu hususta bir gerek kabul edip kat' bir hkm verecek bir ey varsa, o da; gerek dine davetin ve gerek devletin ancak kudretli ve evketli bir asabiyyet sayesinde yaylaca ve kurulabilecei; bu asabiyyetin o din ve devleti stn klmak iin almas, kar koymak isteyenleri defet mesi ve Tanr'nn iradesi yerini buluncaya kadar bu ekilde hareket etme sinin lzm geldiini, belirtiyor ve ahmak tabiatl, tecrbesiz, kendilerini doru yola sevkedecek akl ve bilgileri olmayan kimselerin ancak Fatma neslindenim deyip ortaya kanlarn davetlerine uyduklarn, bu hlin, Arap larn gebelik devrinde yollarnn kesilmesi, yama edilmeleri ve din bil gilerinin eksikliinden ileri geldiini 159 ifade ediyor. Mehd ile ilgili hadsler iki grupta mtala edilir: 1 Metninde Mehd kelimesi geen hadsler, 2 Metninde, Mehd ismi gemeksizin, sadece dil bir halifenin zuhur edeceini haber veren hadsler. Muhaddisler, dil halifeden maksadn Mehd olduu grn savu nurlar. 1 6 0 Mehdilik, daha ziyade ia'nn inan akideleri arasnda yer almtr. Bunlar, Ali neslinden bir Mehd, yahudilerin Davud soyundan bir Mesih bek lemeleri akidelerine ok benzemektedir. Bu da, yukarda gr beyan eden limlerin ilik'in, yahudiliin tesirinde kald grlerini kuvvetlendirmek tedir. nk slmiyet'e giren yahudiler, eski inanlarndan getirdikleri an'anelerini, eitli kisveler altnda, zellikle bu akidelerine imkn veren olaylardan istifade ederek yerletirmi olabilirler. Ancak bu inanlar, dier Ehl-i Snnet'ten olan halk arasna da girmitir. Mehd; hidayete erdiren, doru yolu gsteren anlamndadr. Byle olunca her mceddid, bir Mehd'dir. Ayr bir vasfta Mehd beklemek ve her mehdiyim diyene inanmak eitli huzursuzluklara yol aar ve amtr. nk, hayli kimse Mehdiyim deyip ortaya kmlardr. Eer bu Kyamet almeti olarak kabul edilse idi, im diye kadar ok kyametler kopard. Kymet'in ne zaman kopacan ancak Allah'n bilecei ve Hz. Muhammed'in Son Peygamber olduu ve O'ndan son ra Peygamber gelmiyecei beyan buyurulmaktadr.(161) Byle olunca; Pey gamberim iddiasyla ortaya kanlarn yalanc olduu da bilinmektedir. slm Ansiklopedisinde, ilerle Snnler arasndaki mhim bir noktay yle ifade ediyor: Mehdilik mes'elesi, i itikadnn esas bir ksmn te-

124

DNMELER VE DNMELK TARH

kil ettii halde, Snn itikadnda yle deildir. Her Snn Mslman, Kya met hakkndaki dncelerinin bir noktas olarak, dini yeniden kuracak bir kimse olacan kabul eder, fakat buna Mehd denileceini kabul etmez. ki Sahih'in hi birisinde (Mslim ve Buhar'de) Mehd bahis mevzuu edilmez. Ayn ekilde, Snn kelm limleri bundan bahsetmezler. 162 M. Abdlhamid bu hususta yle gr beyan ediyor: Bu itikad mes'ele, slm toplumunun ve btn insanln varl ile ilgilidir. Hakikatte hi bir kymet ifade etmeyen ve inan gerektirmeyen zann haberlere dayandrl mas da mmkn deildir. Bu haberlerin bir an iin sahih olduunu dn sek bile Kur'an- Kerm her ana mes'elede gerekli akl getirmi ve kat' sz sylemitir. ok nemli bir itikad mevzu olmasna ramen Kur'an- Kerim'de buna dair bir haberin bulunmay, meselenin btl olduuna ve yokluuna kuvvetli ve yeter bir delildir.163 Baz kaynaklar, yahudilikteki Mesih inanc ile Mslmanlktaki Mehd inancn ayn grm olmal ki, Mesih'ten ve Kabbala'dan bahsederken Mehdlikten bahsediyorlar. 164 Hristiyan an'nesine gre; sa'nn douunda, mensup olduu ailede, doduu memlekette ve lmnde; Mukaddes Kitaplarn haber verdikleri btn artlar tahakkuk etmitir. Fakat Museviler, sa'y Mesih olarak ka bul etmedikleri iin, asrlarca onu beklediler. Museviler, vatanlarn kay bettikten sonra, gelecek Mesih'in kendilerine vatanlarn iade edeceini ve onun bakanlnda devletlerini kuracaklarn mit ediyorlar. Ve Mesih'i yalnz bir Peygamber olarak deil, ayn zamanda (Hz.) Davut soyundan bir kral olarak, byk bir devlet kuracak ve btn dnyaya Musevliin hkmran olmasn salayacak yce bir kii olarak gryorlar. Dinlerin Tarihi, eski milletlerin hepsinde buna benzer inanlarn yaadm kay detmektedir. Bu inanla, hemen hemen her yzylda mesihlik iddiasnda bu lunan kiiler zuhur etmitir.(165) Hz. sa, Allah katndan bir Mesih olarak gelip, memleketler fethedecek bir ordu getirmeyince, onun mesihliine inanmaya raz olmadlar ve ldrmek iin tuzaklar kurdular. O gnden bu tarafa kendilerine (yahudiler) va'dedilen Mesih'in geliini beklemektedir ler. Kitaplar da, onun getirecei altn an renkli hlyalar ile doludur.(166) Yahudilerce Tanr'nn devleti MESH'le kurulacaktr. 167 Bu gelecek Me sih'in, Hz. Davud'un taht zerinde oturaca, adaleti salayaca, kurtun, kuzu ile; kaplann, olakla; buzann, arslanla bir arada olaca v.s.. be lirtildikten soma, srail'in srgnlerini de toplayaca Mesih'in vasflar arasnda zikredilmektedir.(168) Yahudiler arasnda her memlekette Mesihlik iddia eden kimseler her devirde km ve taraftar bulmulardr, hl da kmaya* ve taraftar
(*) Fransz Sorbon niversitesi Profesrlerinden Yahudi Bash, 23 Nisan 1916 tarihinde Gustave Herve'nin gazetesine Yahudilere Hitabe bal altnda

DNMELER VE DNMELK TARH

125

bulmaya devam etmektedir. te bunlardan biri ve konumuz olan SABA T A Y S E V ' y e avdet ediyoruz.

C MESHLK DDASI VE SABATAY SEV 1) Sabatay Sevi'nin Mesihliini Hazrlayan artlar : Sabatay Sevi'nin genlik yllar, Avrupa'nn Otuz Yl Savalar (1618 1648) srasnda gemitir. Bu savalarda yahudilerin yaad yerler yak lp yklmtr. Yine 1643.49 ylnda Polonya'da Chmielnick'in yahudi kat liam, 1 6 9 eziyet ve skntlar sonunda yahudiler, midi; eski kaynaklarm tetkikinde buluyorlar. Bu kaynaklarda, Mesih'in gelii, zaman ve artlar iaret edilmitir. Onlara gre Mesih'in gelii, dalm olan yahudileri, ec datlarnn topraklarna dndrecek ve kurtuluu gerekletirecektir. Bu kurtulu fikri ve Filistin'de toplanmalar srail Peygamberlerinin szleri arasnda yeralmaktadr. 170 Yahudilerin Mesihlik ann gelecei ile ilgili umum fikirleri : 1 Esaretin bagstermesi. (Bu, bu dnya ile Mesihlik a arasn daki fark olarak gsteriliyor). Bu art, hayatn sosyal artlarn iyiletire cek ve sosyal adaleti salayacak birinin gelmesi; bir baka gayede, esa ret ve gaddarl ortadan kaldracak Mesihlik ann gelmesi eklinde va sflandrlyor. 2 Parann kesede bollamas. Bunun da, sosyal bir karkla ve onu takip edecek olan yeni bir zamann zuhurunu dourabilecek genel bir sefalet fikrini tavsif ettii belirtiliyor. 3 Btn devletlerin Liberal Fikirleri kabul etmesi; (Saducilerin ha kimiyeti) . Yahudilerin Ulusal karakterdeki fikirleri: 1 Yahudilerin polis ve kadnlarnn ahlknn bozulmas, 2 Yahudilerin kibirlerinin grnmesi, 3 Yahudilerin iki efi olmas (Yahudiler, harp esiri olarak Bbil'e gtrldklerinde iki efe sahiptiler). (171) 4 nancn azalmas, v.s.. eklinde izah ediliyor. Tevrat'n en byk yorumcusu olan Maimonide (bn Meymune), normal seyrini takip eden yaadmz dnyanm Mesih a olduunu; ancak farkn, srail'in, kendi devletini kuracan' 172 ' belirtiyor. Filistin'de tekrar bir Davud'un evi kurulmas hususunda mistik dalga, unlar yazd kaydediliyor: Arkadalar, gn yakndr, her ey bunu ha ber veriyor. Devasa toplarn grltsnden ve mitralyzlerin imeklerin den sonra Mesih, sizin mesihiniz zuhur edecektir!.. (Bak.: Cevat Rifat Atilhan; Gizli Devlet ve Fesat Program, sf. 43.)

126

DNMELER VE DNMELK TARH

Avrupa'nn zulm gren ahalisi zerinde tesirini gsteriyor. Mesih a'nn geldii hem yahudileri, hem de Hristiyanlar megul ediyor. Bu da, Kabba listik bir tarihle tesbit ediliyor; XVII. yzyln ilk eyreinde, Selanik'te, mistik okullar kendilerini Kabbala'nn tercme ve tefsirine vermilerdi. Bun lar, talya, Hollanda ve Fransa'daki cemaatlerle mnasebette idiler. Bunla rn hepsi de, Mesih'in geleceine inanyor ve beklenilen Mesih'in zmir'de yaayan Mukaddes bir adam olacan, ssleyerek hikye ediyorlard.(173) Avrupa'daki yahudiler ve hristiyanlar bu fikirde iken, zmir'de onbe ya ndan (1641) beri kendisini Kabbala'nn fantezilerine kaptrm Sabatay Sevi yetiiyordu.(174) O, gnlerce oru tutuyor, yaz - k demeden ykanyor ve kendisine ikenceler uyguluyordu. Bu hl ona tesir edip akl muvazenesi ni kaybettii 175 ileri srlyordu. ocukluundanberi sak Luria'nn tasav vufunun tesirinde kalp, onu kendisine rehber olarak alm ve gece-gndz bu inanlarla urap, kendisine taraftar toplamakla megul olmutur. 176 Bu srada babas, Mordehay da hret sahibi olmu; evine yahudi hahamla r, Rum, katolik papazlar ve ecnebi mnevverler toplanyordu. Bu toplant larda eitli mnakaalar oluyordu. Sabatay Sevi de bu toplantlara katlyor; konuulanlar dinliyor ve onlardan zevk alyordu. Onlardan Musevliin hik met ve felsefesini rendii; dierlerinin fikirlerinden de istifade ettii ile ri srlyordu.(177) Zamanla gen Sabatay da bu konumalara girmeye ba lyordu. O srada, her tarafta hkm srmeye balayan dinsizlik, ahlksz lk, v.s.. btn hahamlar, papazlar ve din adamlarn megul ediyordu. Bu zc halin dzelmesi iin Mesih'in gelmesi gerektii kanaatini tayorlard. (Yukarda belirttiimiz gibi Mesih artlar tahakkuk etmitir. O halde Me sihlik a bu adr.) Bu Mesih Yl, hristiyanlara gre 1666; yahudi kabbalistlere gre (Zohar'da da iaret edilen) 1648 yldr.(178) Yahudilerden bir ksm hristiyanlarn bildirdii 1666 ylma o kadar inanyorlard ki, Manasseh b. Israel adndaki bir Musev, Cromwel ve ngiltere Parlamentosu'na yazd mektupta; yahudilerin ngitlere'ye yeniden kabuln istiyor ve bu (Mesih'in gelii) tarihten de bahsediyordu. Mordehay Sevi'nin, ngilizlerle daima te masta olmas, bu mitleri sk duymas ve kendisinin de buna inanmas ta (179 bidir ki, oluna da etki etmitir. ) Zaten kendini mistik eserleri tetkike veren Sabatay, bu fikirleri duyunca, her ikisini birletirmek suretiyle mesihliini hazrlyor olmaldr. Ama ne zaman?.. te bu zaman ve artlar deerlendirip, ondan neticeler karan Sa batay'n u hkmn verdiini Ziya akir kaydediyor: Mevcut olan dinler, yzlerce ve hatt binlerce sene evvel va'zedilmitir. Bunlar, artk bugnk insanlar tatmin edecek vaziyette deildir. Beeriyet, her gn yeni bir leme doru yryor. Medeniyette yeni bir takm ihtiyalar bagsteriyor. Halbu ki mevcut olan eriatlarn ar basklar altnda insanlar eziliyorlar. Biraz ferahlamak, geni nefes almak istiyorlar. Fakat buna imkn gremiyorlar. Onun iin gitgide dinden uzaklayorlar, dinden uzaklatka da ahlklarn

DNMELER VE DNMELK TARH

127

kaybediyorlar. Ziya akir de bu hususta yle gr beyan ediyor: Saba tay, yalnz bu hkm vermekle kalmamt. Buna areler de aramaya ba lamt. Ve o, bu areleri bulduu takdirde artk bir (Mesih) olacak, bee riyeti dinsizlikten ve ahlkszlktan kurtaracakt. Devamnda, Sabatay'n bu dvy tamamiyle benimsediini ve kendisini Allah tarafndan bu i iin halkedildiine inandrdn; mtemadiyen kelere ekilip dndn be lirtiyor. 180 Ziya akir, Sabatay'n evliliinden de bahsediyor ve S a r a isimli bir katolik kz ile birinci defa evlendirildiini ileri sryor. Halbuki, birinci ve ikinci evlilii vuku bulup, onlardan ayrldktan sonra Mesihliini yaymak iin kt seyahatta, Kahire'de S a r a ile drdnc evliliini ya pyor. Bu konuyu ileride ayrca ileyeceiz. XVII. asr ortalarnda da Mesih intizar, birok hdisenin tesiriyle, cahil halk arasnda umum bir ihtiya halini almtr. Luther'in Protestanlk ink lbn takip eden mezhep mcadeleleri, ngiltere'de Pritanizm (= Ar dinci, tutucu bir hristiyanlk anlay) in zuhuru ve bu mezhebe dahil olan Cromvvel'in ngiltere'de bir diktatrlk kuracak derecede kudret kazanma s; o asrn manev vasfna misl tekil eder. Inquisition (Engizisyon) Mahkemeleri'nin zulmnden kap dnyanm muhtelif kelerine yaylan ve bu arada Trkiye'ye iltica eden Musevlik leminde byk buhranlar ve st raplar uyandrmtr. Manev teselli bulmak ihtiyac, hahamlar ve yahudi dnrlerini Kabbala tetkikleri ve eski metinlerden dev aramak merakna drmtr. Halk da bu trl haber ve iaretlere eskisinden fazla balan mtr. Aslnda bu balann Musev leminde sarsntlar yapacana Spinoza'nn hayat rnektir; 1632 -1677 yllar arasnda yaayan, Amsterdam'da doup La Haye'de len bu gen yahudi dnr, haham olmak zere tasav vufi eserleri tetkik etmi ve Kutsal Kitab'n yanllklarla dolu olduunu ile ri srm, bu hususta eserler yaynlamtr. Bu fikirlerinden dolay Sinagog'dan ve yahudi cemaatndan tardedilmitir. (181) Spinoza, Felsefesini Etika '(Ethica) (1660 -1675)'da aklyor: Bu Tanr bilgisiyle ulalan bir ahiret mutluluu retisidir. Felsefesinin amac: n sanlar arasnda ilikiyi mmkn klan iyi'yi aramaktr. Bu iyinin kefi insa na, ebediyete kadar srekli ve yce bir sevin salayacaktr. Bu ahiret mut luluu incelemesi, gizlere (srlara) yer vermeyen bir felsefe mutlak bir akl clk olarak sunulmaktadr. Tanr bilinebilir, nk insann anl (anlay) Tanr'nnkiyle biimsel olarak zdetir. nsan yanlyorsa, nfuz edilemez bir Tanr, dualarla yumuatlabilen tanrsal bir g, ksacas bazan insan grn olan bir Tanr tasarlyorsa, bunun sebebi kendi benliini ve zihni nin imknlarn tanmamasdr. Ahlk, sadece Tanr'y deil, insan da in celer; sevgileriyle, tutkulariyle btn insan ruhunu, bireysel varoluun b tn unsurlarn tahlil eder. Fakat bu yneli, somut bireyin eitimini, sonra da onun kozmik btnde hcre btnlemesini salayacak bilgiyi vermeyi

128

DNMELER VE DNMELK TARH

amalar. Dnlen niteliin zihn tahliliyle insan, insann Tanr'da ger eklemesi demek olan mutlak hrriyete ulaabilir.l82 Sabatay Sevi, bu manev ortamda yetiiyor. nzivaya ekilip kabbalist hesaplara gre Mesih'in zuhurunu hayl ediyor. Bu hesap, Tevrat'taki baz szlerin matematiksel deerleri zerinde oluyor ve onlardan 1648 yl elde ediliyor. (Biz bu hesaba KABBALA'y izah ederken yer verdik.) Musevlikte Mesih'in gelmesi iin, btn dnyadaki yahudilerin byk bir tazyik altna dm, madd - manev glkler iinde bunalm olmas arttr. 183 Bu tr hurafeler, hristiyanlk lemini de megul etmi, hatt, ngiltere' de de skoya sahillerine uzak denizlerden gelme bir filonun yanat; bu donanmann yelkenlerinin ipekten, mrettebatnn brani dili konutuu ve bayraklarnn stnde: srail'in On ki Kabilesi kelimelerinin yazl bulunduu(184) hikyesi uydurulmutur. Bu tr rivayetler, hristiyanlk lemin de de, yahudilik leminde de yaknda bir deiikliin olaca intiban uyan dryordu. Sabatay'n inziva hayatn ve iki defa evlendirilmesine ramen hanmla rna yaklamamasn, kudsiyetine etrafn inandrmak kastiyle yapm oldu unu syleyen Gvsa yle diyor: Sabatay'n sonraki hayatnda kadnlara pek dkn ve bazlarna ok malup olduu rivayet edilir. lk genlik zama nna ait olarak hikye edilen bu perhizkrlk ihtimal ki taraftarlarnn onu ykseltmek ve kudsiletirmek iin isnad ettikleri bir masaldan ibarettir. Ya hut, anormal mizacnn bu ilk genlik alarnda daha fazla buhran iinde bulunmasndan ileri gelmitir .(185) Ziya akir, bu acaip hl ve dnceler iinde kendisini yetitiren Sa batay; babasnn evinde toplanan haham ve papazlarla bir mbahase esna snda, dinlerin islha muhta olduunu sylyor. Sabatay'n ortaya att bu fikir karsnda hayrette kalnyor. Kfr ve dinsizlik olarak nitelendiriyor lar. O gnden sonra, Sabatay'la hahamlar arasnda bir mcadele balyor. Hahamlar, onun delirdiine kanaat getiriyorlar. Onu ldrtmek iin teeb bse geiyorlar; fakat zmir'de tannm bir ahsiyet, Nathan Benjamen* onun tarafn tuttuu iin birey yapamyorlar. zmir yahudileri iki ksma ayrlyor. Bir ksm hahamlara, bir ksm da Sabatay'a taraftar oluyor. Sa batay'a taraftar olanlar, kymet'in kopacana yakn - yahudi itikadmca Mesih dnyaya gelecektir. Madem ki 1666'da Mesih ortaya kacak ve Kya met de kopacaktr, o halde neden bu Sabatay olmasn diyorlar. zmir'de ce reyan eden bu hdiseler her tarafa yaylyor ve dnyann her tarafndaki yahudiler arasnda akisler uyandryor. Sabatay, ksa bir zaman zarfnda (*) Ziya akir'in zmir'de gsterdii Nathan Benjamen, Gazzal Abraham Benjamen Nathan olmaldr. O srada Sabatay, henz onunla tanmamtr. Kuds seyahati srasnda Gazze'ye uradnda onunla tanacaktr. Burada Z. a kir, bir bakas ile kartrm olmal veya bir baka Nathan olmaldr, ki biz baka bir Benjamen Nathan'a rastlamadk. Bu, Joseph elebi olmaldr.

DNMELER VE DNMELK TARH

129

yahudiler arasnda mehur oluyor.186 Bu tartmalar devam ederken Sa batay kesin olarak Mesih olduunu ileri srmyordu. O, fikirlerini kabul et tirecek bir grub oluturmaya alyordu. Etrafndakilere bir Mesih'in gele bileceine dair manidar szler sarfediyordu. Zaman ve zemini yokluyor, ken disine isnad ettii kudsiyeti ve etrafnn dikkatini celbedebilecek delilleri ileri srerek bunu yava yava hissettirmek istiyordu. nk kendisi, kendinin mesihliine oktan inanmtr.(187) Yahudiler, cehalet ve daralma zamanlarnda dnyaya bir Mesih'in gelip kendilerini esaret ve skntdan kurtaracan bekliyorlard. Mneccimlerin, Kyamet falan sene kopacak tarzndaki iddialarnn uyandrd akis gibi, bir mneccimin mehur bir eseri de Avrupa'nn her tarafnda bir Mesih in tizar husule getirmitir. Bu mneccim yldzlar arasnda okuduuna gre, H.1058.M.1648 ylnda, beklenilen Mesih'in zuhur edeceini iln ediyor ve bu rivayet mbalal ekilde yaylyor. Bu Mesih'in kim olduu, nerede, ne suretle zuhur edecei merakla bekleniyordu. Sabatay Sevi bu rivayetleri bi liyor ve bunlar - kklndenberi sara nbetleri geiren - kendi zerinde kolayca telkinler icra ediyordu. Kendinin mesihliine kesin olarak nefsini inandryor ve hreti de her tarafa yaylyordu. Bu durum karsnda hahamlar tela kapldlar. Mesih'in zuhur etmesi lzm gelen 1648'de, haham lar Musevlie ait baz esrar aa vurduunu ileri srerek ayaklandlar ve nmayiler yaptlar. Btn bu sktrmalar Sabatay' korkutacak yerde, O'na, daha ok ehemmiyet verilmesine vesile oluyordu.(188) 2) Sabatay Sevi'nin Yahudi Geleneine Gre Mesihliini lm: (I. Defa) M. 1648, Sabatay Sevi, 1648 senesinin bir ksm getii halde Mesih ola rak ortaya kan kimse olmadn grr. O halde, 1648'de yahudilerin bekle dii Mesih kendisinden bakas deildir. Kanaatine gre, geirilecek za man yoktur. Bu ii, nce kendisine en yakn ve mahrem olanlara ayor. Za ten onlar, inanmak iin hazrlandklarndan, hi bir mklt gstermiyor lar. 1 8 9 Yirmi iki yandaki gen Kabbalist, o gn heyecanla bekliyor. O gne kadar kimse ortaya kmadna gre, Tanr'nn son teyidini almam demektir. Eer kendisi de ortaya kmazsa, bu mit km olacaktr. Sa batay, kendisinden baka birisi ortaya ksa da, gerek Mesih kendisinin olduuna inanyor. Arkadalar arasnda aa vurduu bu fikri (Mesihlik), halk iinde de gstermesine ihtiya vardr. nk; ortaya kmam bir fikir meru deildir. Ama, byle bir hl, hayatna da mal olabilir; fakat bunu da gze almann lzm geldiine, kendi kendine dnyor. Sinagog'a bu yarm uurla geliyor. 190 Mesih, Mehdilik eklinde alan Sebilu'r-Red Mecmuas, bu hususta yle diyor: Sabatay 'Kabbalaya' tesmiye klnan tekilta dahil olmu ve gnn birinde bir Cumartesi yini esnasnda kendini Mehd iln etmitir. Pek kat ifadede bulunduu iin Sinagog'dan dar atlm ve ha hamlar kendisini yahudi cemaati arasndan tard etmilerdir. 191 Sabatay

130

DNMELER VE DNMELK TARH

Sevi, Sinagog'da, Talmud'un yasana ramen Tetragramme(*) (J.H.V.H veya Y.H.W.H.)'yi iln ediyor. Sabatay'n bu yaptn Sleyman Mabedi mevcut olduu zaman, Kuds'de, ancak Yce Kral (MESH) syliyebilir.l92 Bunu, Musa srailoullarna sayg icab, onun adn (Yahve veya Yahova) anmaktan saknmalarn ve ona iaretle iktifa etmelerini retmiti. denil mekte ve Smith'in de bu gr benimsedii, bu gre ilve olarak u g r ileri srd kaydedilmektedir: branice'de (Lord) kelimesinin kar l Yehvdr. M. 500 senesinde kadar bran lgatnda, sesli harf kullanlm yordu. O tarihten sonra sesli harfler kullanlmaya balad. Bu sebeple de Yehv kelimesi Yahofa (Jehovah) haline geldi. Bunun iindir ki, Yahova, yahut Yahofa kelimesi Efendi ve lh mnsnadr.(193) Sinagogda bulu nanlar, Sabatay'n bu emirleri tanmayacak kadar aptal olmadna gre; Tanr'y m tanmyor diye tahminlerde bulunuyorlar. Fakat, sofuluu ile tannd iin buna da ihtimal vermiyorlar. nk onlar, O'nun, Kabbala bilgisi ve tuhaf hallerinden dolay, yahudileri Kuds'e gtrp srail devle tini kuracana inanyorlar. Onun Yahveyi azna alnn gayesi Kabba listik ve Rabbinik bilgilere aina olanlar tarafndan anlalyor. Ama her ne sebeble olursa olsun bu bir hatadr diyorlar. Synagog (Sinagog)da bulu nan halk dualarna devam ediyor. Hi kimsenin, Sabatay'la ilgilenmemesi cann skyor. Kendi kendine Ben btn bu skntlar buradaki bu susma iin mi ektim? diye soruyor. O dua edenler arasnda bulunan Isak Sylveyra Sabatay' anlyor. Sylveyra, gerek Mesih geldiinde halkn onu inkr ede ceini biliyor. Bunun iin Sabatay'a ilk taraftar oluyor. Ve kendisine Saba tay tarafndan bir ta veriliyor. Sylveyra, ona, Moe Pinherra (talyan Rabbisi Josef Ergas'n kayn (lm. 1689)'dur), ve Moe Calmari adnda iki m rid daha getiriyor. Bunlar kk bir cemaatin nvesini tekil ediyorlar. Bun lar sormadan, art komadan, O'nun Mesihliine inanyor ve kimseyi p helendirmeden taraftar kazandrmaya alyorlar. renciler arasna dahi sirayet ediyorlar. O zaman bir okuldaki renciler mehur bir hahamdan Mesih'i nasl tanyacaklarn soruyorlar. Haham da; Herkesin ona inan (194) masndan ve kimsenin ondan phelenmemesinden tanyacaz diyor. Meydan Larousse, zmir'de Mesihliini iln edince geni bir taraftar (195) kitlesi bulduunu kaydediyor. Sabatay'n, Tanr'nn adn yersiz azna almas eitli olaylara sebeb oluyor. Bu olaylar srasnda zaman yeteri kadar huzursuzdur. Polonya'da Chmelmck'nn katliam (1648 -1649) sryor. Bu katliamdaki yahudi kur banlar says tesbit edilemeyecek bir sayya ulayor. Bir mddet sonra du(*) T e t r a g r a m m e : Sadece, Mesih'in geldii, Sleyman Mabedi (Beyt-Ha-Mikda) mevcut olduu zaman, kurtulu nianesi olarak, Yce Kral (MESH) tarafndan aklanabilecek Tanr (Yahve)'nn (yahudilerin syledii gibi de il; yazld gibi sylenmesi) ismidir. (Bk. Abraham Galalite; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 18).

DNMELER VE DNMELK TARH

131

rum normale dnyor ve tehdit altnda Hristiyan olan yahudiler, yeniden yahudilie dnyorlar. Fakat, bir mddet iin kendilerine ipekli, srmal v.s.. li elbiseler giymeyi yasaklyorlar ve zdraplarn iirlerde dile getirme ye alyorlar. Her ne kadar d dnyada bu tr olaylar cereyan ediyorsa da, onlardaki Mesih fikri bir ideal olarak yer alyor; fakat gerekletirme yoluna girmi yorlar. Sadece bu olaylardan Sabatay Sevi honut deildir. nk o, snr aan adm atmtr, geri almak istemiyor. Bu olaylarn ie yarayacan ve bir mesihcilik patlamasnn olacan tahmin ediyor. Bunun da, kendisi ola can bekliyor. Bir Mesih bekleyenler de bu skntl anlarnda, O'nu anyor lar. Fakat, Mesih taraftar olanlarda, kendi aralarnda byyen bu adam kabul etmek istemiyorlar; ama onun kurnazlna da hayranlk duyuyorlar. Onun, Tanr'nn adn kstaha azna almasna da gz yumamyorlar.(196) Bahaham, Joseph Escapa bata olmak zere, zmir hahamlar, Sabatay' n bu cr'eti karsnda teessr ve heyecanla harekete geip; Bet-Din 1 9 7 'in iki yesini onu yola getirmeleri iin grevlendiriyorlar. Fakat o, kendisine nasihat iin gelenlere de Mesihliini iln ediyor. Bunun zerine zmir'in ha hamlar bir araya gelerek onun ve taraftarlarnn lm hakettiklerine ka rar veriyorlar ve Sabatay' aforoz ediyorlar. l98 Fakat bu aforoz iine, onun ruh halini bilen Joseph Escapa kar kyor. Escapa, hahamlara Ona ehemmiyet vermemelerini ve onun ancak byle bertaraf edilebileceini sy lyorsa da, hahamlar bunu nazar itibare almyorlar. Yahudilikte, Tanr'nn adn yetkisiz olarak azna alana lm cezas verilir. Escapa, bu ii ke faretle halletme yoluna gidiyor ve kefaret parasn da cemaatin zerine al masn teklif ediyor. Fakat bunun sonuca bir etkisi olmayacan savunup, onu aforoz ediyorlar. Joseph Kastein, bu aforoz iinin Sabatay' etkilemedi ini, onun en byk Mesih hareketine vesile olduunu ve Sabatay'a lm ce zasnn hafifletilmi bir eklinin olduunu; zmir'de uzun zaman kalamayaca ve oradan ayrlmas lzm geldiini anladn belirtiyor. Fakat hahamlar onu, Cemaat ve Tora nnde u hkmle lanetleyip tard ediyorlar: Yatar ken, kalkarken, dar karken lanetlenmi olsun. Tanr, onu affetmesin. Onun ad gn altndan silinsin. Onunla kimse arkadalk etmesin ve ona ltufta bulunmasn. Onu kimse barndrmasn ve elinden bir ey okumasn. Bu bilgiyi verdikten sonra Joseph Kastein; Eer onu kendi haline brakp bir deer vermeselerdi, o kendi haline snerdi ve onlar bu tamimi yaynla makla onun deerini artrdlar .(199) diyor. Biz burada Joseph Kastein'in fik rine katlyoruz. nk; baz insanlarda mehur olma ynnde bir eilim grlr. Bu mehur olma, menfi ynden de, msbet ynden de olur. Eer Sabatay'a ehemmiyet verilmeyip bir kenara atlsa idi, bu derece ilgi topla yamazd. nsan psikolojisinde yasaa kar bir arzu vardr. Bu arzuyu tatmin etmek ister. Sabatay da aforoz edilip bir deer atfedilince, dier insanlar onda fevkalde bir hl (durum) olduuna kail oldular. O zamanki fevkalde

132

DNMELER VE DNMELK TARH

durum Mesih'in gelmesidir, halk arasnda Meyveli aa talanr sz ge reince, onda bireylerin var olduu yargsn uyandrm olabilir. Bu hl, ocukluundanberi devam eden tutumu - baz kaynaklarn ifade ettii gibi fizik yaps, ilmi ve gzel konumasn da eklersek, daha iyi anlalr. B tn bunlar onun lehine bir gelimedir. Bu zdraplar eskidenberi tasavvur edilen Mesih'in zdrablar olarak ka bul ediliyor. Aforoz ve zdrablar Mesih'in tannmasna yardm ediyor ve onun iin itimad kayna oluyor. Sabatay, yanndakilere; Onu kovan ehir, onu bir kral olarak karlyacak diyor. O, Chaim Dow, Selnikli ve Schalom srael zmirli'ye mesihliini tebli ediyor; onlar mmessil tayin ediyor ve srgn mddetince verdii talimata gre hareket etmelerini istiyor.(200) zmir'de hahamlarn mukavemetiyle karlaan Sabatay, burada daha fazla kalamayacan anlyor ve Mesihliini kabul ettirecek bir yer bulmaya kararl olarak seyahate kyor. Bu durumu, . A. Gvsa, bir frenk darb- meseli olan Nul n'ost prophete dans son pays = (Kimse kendi memleketin de Peygamber olamaz) sz ile aklyor ve Sabatay'n en byk mukave meti kendi memleketinde grdn belirtiyor. 201 Bizde de bu darb- mese lin deiik ekilleri vardr. Bunlardan biri - ki daha ok kk yreleri ilgi lendirir - Ev danas kz olmaz eklidir. Bu, o evrenin ocuunun, o ev re halk arasnda, daima ocuk olarak grldn ve ne olursa olsun, o cukluk zamanna gre deerlendirildiini ifade eder. Josef Kastein, Sabatay'n bu muhalefet karsnda hibir kuvvet ve ira deye sahip olmadn, kurtuluu kamakta bulduunu 202 belirtiyor. Vatan Gazetesi, ocukluunu bildikleri 22 yanda bir gencin karlarna kp, Mesihim! demesinin Musev ulemasn kzdrdn belirtiyor ve y le devam ediyor: Nmayiler son dereceyi buldu. Btn Musev ulemas bir araya geldiler. (Sevi)'nin katline fetva verdiler. (Sevi), zmir'de diki tutturamyacan anlad, daha msait bir faaliyet sahas aramak zre 1648 se (203) nesinde stanbul'a hareket etti. . A. Gvsa da, Musev hahamlarnn bir araya gelip, onun lm hak ettiine karar verdiklerini belirtiyor ve yle devam ediyor: Musev haham lar iin byle bir fetva vermek kolay, fakat onun icras cesarete mtevak kf ve bu takdirde hkmetin cezasna uramak muhakkakt. Bundan dola ydr ki fazla amel kymeti olmadn bildii bu karardan Sabatay Sevi yl mamtr. Ve yine bir mddet zmir'de yaamtr. Ancak kendi memleke tinde muvaffak olmak iin ilk nce baka yerlerde muvaffakiyetin daha emin olduunu takdir etti ve seyahate karar verdi. 204 Sabatay, Osmanl mpa ratorluu idaresi altnda bulunan bir zmrenin, verdikleri lm kararnn in faznn mmkn olamayacan biliyor olmaldr. Ancak, aforoz ilemini ken di detleri dorultusunda gerekletirmeleri mmkndr. Osmanl mpara torluu, bandan beri bunlara din imtiyazlar tanmtr.

DNMELER VE DNMELK TARH

133

Sabatay'n zmir'den ayrl ve stanbul'a geli senesi zerinde ihtilf lar vardr. Vatan Gazetesi, 1648'de stanbul'a hareket ettiini; Gvsa, 1648'de Mesihliini ilnndan sonra biraz daha kalp 1650'de hareket ettiini belirti yorlar. Jewish Encyclopedi, 1651 civarnda, (Gratz'in 1654'de) zmir'den karldn, fakat nereye gittiinin kesin olarak bilinmemesine ramen stan bul'a gitmi olacan 205 belirtiyor. Galante, birka zaman sonra, 1650'de taraftarlarnn byk znts arasnda zmir'i terkedip stanbul'a gittiini 206 belirtiyor. Baz kaynaklar, 1651'de zmir'den ayrldn 207 kaydediyorlar. Josef Kastein, Sabatay'n seyahatinin bir pln dahilinde olmad, tesadfi yer deitirdiini ve bu yer deitirmelerinin hedefinin kendisine taraftarlar bul mak iin olduunu kaydediyor. stanbul'a gitmeden Mora'ya urad, orada duramayp Atina'ya gittii; fakat aforoz haberlerinin orada duyulmu olduu nu haber alnca yoluna devam ettii de 2 0 8 kaydediliyor. Ziya akir ise; 1648'de, anszn karar verip bir ngiliz gemisine binerek zmir'den Selanik'e gittiini, fakat asl maksadnn stanbul'a gitmek olduu iin, orada fazla kalmayp stanbul'a hareket ettiini 209 belirtiyor. Josef Kastein de, Mora, Atina'dan sonra Selanik'e gittiini, Selanik'ten sonra stanbul'a getiini belirtiyor; 210 fakat, dier kaynaklar bu Selanik seyahatini stanbul'dan sonra gsteriyorlar. 211 3) Sabatay Sevi'nin Mesihlik Seyahatleri :

M. 1648 - 49. Sabatay'n zmir'den hareketi. 2 1 2 Baz kaynaklar bunu 1650 (veya 1651) olarak gstermilerse de Sabatay'n aforoz edilmesinden sonra zmir'de uzun zaman kalmas; kendisi ve dvas bakmndan sakncal ola ca iin, hemen hareket etmi olmas en uygun olandr. Baz kaynaklar deiik tarih veriyorlarsa da, bu, Sabatay'n stanbul'a hemen gitmeyip, birka yeri yokladktan sonra gitmi olabilecei ihtimalini veriyor. Ki, Josef Kastein; Mora, Atina ve Selanik'e uradktan sonra s tanbul'a geldiini ifade ediyor. M. 1649 - 50. Mora ve Atina'y ziyareti. zmir Synagog'undaki hadisesi, kendisinden nce buralara ulam olduu iin, buralarda uzun zaman kala myor. Ziya akir, Sabatay'n Selanik'e de ktn ve orada bir mddet kal dn, fakat asl maksadnn stanbul olduu iin fazla kalmadn belirti yor. Kastein de; -dier kaynaklarn stanbul'dan sonra Selanik'te faaliyetini anlatmasnn aksine - Selanik'te faaliyette bulunduktan sonra stanbul'a git tiini kaydediyor. Britannica Encyclopedia'de; Selanik'e gittiini, oradan stanbul'a getiini belirtiyor (C. 19, sf. 851). Burada, Sabatay'n, Selanik'e birinci defa uradn, ancak fazla bir faaliyette bulunmadan stanbul'a getiini ve Kastein'in belirttii hususun ikinci Selanik seyahati olacan tahmin ediyoruz. nk; zmir'den Mora yo lu ile Atina, Selanik ve stanbul'a gitmesi daha uygundur.

134

DNMELER VE DNMELK TARH

M. 1650 - 51. Sabatay Sevi, stanbul'a geliyor. Orada, Sabatay' kendisi tarafndan uydurulan bir belge ile Mesih olarak iln eden Abraham Yachni adnda bir hahamla tanr. Bu haham; Eski Ahid'den olmak zere Mezamir-i Sleyman Tefsiri namiyle uydurduu kitab, eski bir risale tavsiye siyle Sabatay Sevi'ye vermitir. Bu vesika, Mesih'in - yahudilerin iddia et tikleri gibi 1648'de deil - hristiyanlarn belirttii 1666'da gelecei ve Saba tay Sevi isminde birisi olacan 213 iaret ediyormu. Bu vesikada: Ben, Abraham, krk yl mddetle bir maaraya kapatlmtm ve muci zeler ann gelmeyiine ayorken; o zaman bana yle hitab eden bir ses iittim: Hilkat'n 5386 (1626) senesinde Sabbetay isminde bir erkek ocuk dnyaya gelecek ve byk ejderhay yenecek. O, gerek Mesih olacak ve si lhsz decek.(214) Tanr'nn (Benim) tahtna oturacak. 2 1 5 Onun lkesi ebediyyen devam edecek ve ondan(*) baka srail'in hibir kurtarcs olma yacaktr . ( * * ) Josef Kastein, bu belge iin diyor ki: Bu durumda bir aldatan ve bir al datlan mevcut deildi. Biri bir ara veriyor, dieri de bu arac alyor. Her ikisi de amacn zaruretine inanyor. Bu inana baklrsa, bu belge hakikdir. Onun muhtevasna ve Sabatay'n Mesihliine inanan herkes, o belgeye vic dan rahatlnda bavurabilir. ayet bu belge hakik idiyse, Sabatay'n gerek Mesih olmas gerekirdi. Fakat gryoruz ki, o, sknca byle bir iddiann olmadn, basit bir haham olduunu ileri sryor. Divan huzurunda kelleyi kurtarmak iin Mslman oluyor. Bu olay bile, belgenin sahte olduuna ye ter bir delildir. Ayrca Kastein, Yachni bu belgeyi Sabatay'a verince, arala rnda anlayl bir susuun olduunu da kaydediyor. Bu susu, olsa olsa iki hilekrn sululuk susuudur. nk, biri shhatinden phe ediyor ve kar sndakine: Buna inanaym m? demek istiyor. Belgeyi veren de, anla ite... Sahte ama iine yarar anlamnda susmu olsa gerektir. Ve burada ejderha dan kast, yahudilere zulmedenler - ki, o zaman ounluk Osmanl mpara torluunun idaresinde olduklarna gre Trkler olmal- ve Mesih de byk zalimin (Trkler olmal) [Bu Trklerin onlar nasl koruyup msamaha et tiklerini ve yabanc yazarlarn, zellikle yahudi olanlarn, Trklerin onlara kar olan iyi niyetlerini belirttiklerine yer vermitik] kibrini kracak birisi olarak grlmektedir. Sabatay Sevi'nin babas Mordehay Sevi, alt ngiliz irketinde hris tiyan birisi ile tartmaya giriyor. kisi de birbirinden ayr dnce ve g(Rosanes, C. IV, p. 57'de) bu dokmann Yachni'ye bouna maledildiini, Gazzali Nathan'n bir yerde bulduu bir belgenin birka pasajn deitirip Sabatay Sevi'nin ismini yazdn belirtiyor. (Bak.: A. Galante; Nouveaux documents, sf. 19 (Dipnot).) (**) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 83-89. (Bu ksmlar, dier kaynaklarda yok tur. Bir de, bu kaynakta; S. Sevi'nin yerine Mordehay Sevi'nin bir olu ola cak, deniliyor). 233, Y.K., sf. 89. (*)

DNMELER VE DNMELK TARH

133

rte olmalarna ramen, dnyann kurtarcs olan Mesih'in geleceinde birleiyorlar. Tartmalar srasnda Mordehay' Zoharn buhranl olayla rn vuku bulaca ve Jbile (Yubil) ylnda herkesin (yahudilerin) kendi ml kne (Filistin'e) dnecei zaman 5408 (1648) olarak belirttiini ifade ediyor. 'Bunlar ancak Mesih sayesinde olacana gre, o, bu ylda gelecek demek tir'. Fakat ngiliz, Mesih'in gelmesi hususunda Mor dehayla ayn fikirde ol masna ramen, 1648'i deil, 1666 yln kabul ediyor. Ve yahudilerin Zoharna karlk hristiyanlarn da Yuhannis (Johannis)'inin olduu ve onda Mesih (sa)'in bin yllk saltanat balangcnn 1666 olarak hesapland ileri srlyor. Kastein, Mordehay'n eve dndnde bu durumu anlatm ola bilecein ve Sabatay'n da bu dnceden, dolaysiyle haberdar olabileceini ( 2 1 6 ) ilve ediyor. Eer bu olay gerekten vuku' bulmusa, Sabatay, Abraham Yachni'nin belgesinden evvel bu fikre sahiptir. Yachni'nin belgesiyle kendisine bir dayanak bulmu oluyor. Hristiyanlarn 1666 yl hikyesini duyan ve Yachni'nin uydurma belge sini vahiy kabul eden Sabatay geici bir mddet iin Mesih'im iddiasndan vazgeti. Ve 1666 senesini bekleyen bir hazrla ve o ele geirdii belgeyi, propaganda arac olarak Museviler arasna yaymaya balad. Buna bir din eser ekli verildii iin, Musevilerin bo kuruntulr bir kat daha kuvvetlendi. Bundan dolay da, Sevi'nin nfuz ve itibar artt. ( 2 1 7 ) zmir bahaham Joseph Escapa (Josef Eskapa), stanbul'daki meslekdalarna, stanbul'da olan ve bir mddet sonra da Selanik'e geecek olan Sabatay Sevi ve taraftarlarnn hareketlerine kar uyank olmalarn yazd.(218) Fakat stanbul'da dedi-kodu, ikyetler ve nmayiler balad. Sevi, zmir'de olduu gibi, stanbul'da da duramayacan anlar; etrafndakilere dikkatli ve sabrl olmalarn tavsiye (219) edip, Selanik'e hareket etti. stanbul'da sene kalm ve 1654'de Selanik 220 iin ayrlmtr. Selanik'e Abraham Yachni'nin tavsiyesi ile gittii (221) ileri srlyor. M. 1654. Selanik'e (*) gidiyor. O sralarda, Selanik Musev muhiti Kabba listik meselelerle urat iin, bu gen hahamn ismi kendisinden evvel bu raya varmt. Sabatay Selanik'e gelince, zmir ve stanbul'da urad mua meleden ibret aldndan, Mesihlik meselesini amadan nce etrafn yoklu(*) Selanik, Yahudilerin hrriyet ve bamszlk iinde yaadklar yerdir. Burada her eit spanyol ivesi, talyanca ve Almanca da grlyor. (Dier baz hu suslar ilerideki blmlerin dipnotlarnda verdik.). Selnik'de o zaman, 10.000 Trk, 4.000 Yunanl ve 22.000 Yahudi yaamaktadr. Burada, bilgin yahudilerdir. 30 tane Synagog ve binlerce Kabbala retimi grenleri barndran evler vardr. N. Slousch, Trkiye aktalitesinde cereyan eden olaylarda Selanik eh rinin rol olduunu ve 1908 ihtillinde nemli rol oynadklarn kaydediyor. Kendilerinin bizzat Dnmeler veya Maamin diye adlandrlan cemaatin 1908 Trk ihtillinde nemli rol oynadklarn kaydediyor. (Bak.: Revue du Musulman, Vol. VI, sf. 130-8.)

136

DNMELER VE DONMELK TARH

yor. Onlarn Mesih hakkndaki fikirlerini reniyor ve kendisine bir bilgin ss veriyor. Mesih'in gelecei hususunda grler beyan ediyor. Bu gr ve kanaatleriyle yahudi halknn sempatisini kazanyor. Zaten; buradaki ya hudi kesafetini bildii iin, taraftar bulacan da hesap etmitir. nk Se lanik, Kabbala retisinin kale kurduu bir yerdir. Sabatay geldikten sonra, Selnik'i onbe gn devam eden alkalanma ve lgnca bir nee kaplyor: Ziyafetler, halaylar v.s.. Selanik yahudilerinin bu sempatisinden istifade ede rek ora hahamlarnn byk bir ounluunu bir ziyafette topluyor. Bu ziya fet esnasnda Sabatay, Mesihlikle ilgili bahisler aar ve kendisinin hi ev lenmeyeceini beyan eder. Beraberinde getirdii Sefer Tora (Tevrat'n el le yazlm tomar)'dan evlenme e ilgili bahsi okutur ve O'nunla evlendiini iln eder. (222) Bununla da yetinmez, zmir'de yapt gibi, Tetragramme (J.H.V.H.)'yi de aka syler. Bu durumdan arm hahamlar, ona, bu hareketin sebebini sorarlar. O da: Mesihim cevabn verir.(223) Bu sz kfr addeden hahamlar iddetle aleyhine geerler. 224 Kastein, bu sz sy ledikten sonra, bir susula karlatn, kimsenin bir ey demediini; ancak masann son tarafnda Bu adam delidir diye bir ses ykseldiini ve top lantnn daldn kaydediyor. Sabatay, gidenlerin arkasmdan: Neden tekzib ediyorsunuz? Bu Kutsal Tomar hakikati Sevi'nin zevcesi olmaldr diyor. kanlar da onu acaip, akn bir ekilde ve Kak diye bir ifade ile kar lyorlar. Sevi, orada en son kalan Joseph Escapa'nn akrabas sak Levi'ye Mesih olduunu aklyor ve kimseye bir mddet amamas iin yemin etti riyor. (225) Bu durum, oradaki yahudilerin arasnda ikilik karyor. 226 Ha hamlar, ehri terketmesini isterler. Sevi de kar koymaya cesaret ede mez; 2 2 7 fakat istedii olmu ve oraya tohumunu samtr. Bu tohum za manla filizlenecek ve bu akmn merkezi olacaktr. Selanik'te evine misafir olduu bir yahudi, Sevi'ye kzn verdii; o da, evvelce kendisine verilen iki kz gibi bu nc kz da ald, ancak yanna yaklamad ve Selanik'ten ayrlrken - Mesihlie mahsus safvetini muhafaza iin- kz boad rivayet ediliyor.(228) Sabatay 1658'de Atina'ya gitmek (229) zere Selanik'ten ayrlyor. M. 1658. Sabatay Atina'ya gitti. Orada da takip edildiini, rahat ve hu zur bulamayacan anlar ve zmir'e hareket eder. zmir'de de fazla kal 230 mayarak stanbul'a hareket eder. M. 1658. Sabatay ikinci defa stanbul'da. Onun iin stanbul nemlidir. Oras Osmanl mparatorluunun, mparatorluk merkezidir ve oradaki ha hamlarn zel bir deeri vardr. Buradaki yahudiler, burann gelir ve refa hndan istifade ediyorlar. Bunun iin Sabatay, zmir'de fakir, stanbul'da da zengin yahudilerin tarafn tutuyor. nk zenginlik olmadan hibir ey yaplamyacan biliyor ve ayn zamanda da yahudi burjuvazinin sempatisi ni kazanyor. stanbul'da Elia Carradchione ve Abraham Yachni gibi gve nilir arkadalar buluyor. Bunlardan ikincisinden ok istifadesi oluyor. O

DNMELER VE DNMELK TARH

137

Yachni, Synagoglarda vaaz olarak bulunuyor, Kabbala'y yorumluyor ve ya banc eserleri tercme ii ile urayor. (Sabatay'a I. stanbul ziyaretinde Mesihliiyle ilgili bir belge vermiti). Her ikisi de, ayn hayl leminde ya amalarndan, aralarnda ruh bir akrabala sahiptirler. Bunun iin de m terek alyorlar. Bu almalar esnasnda bir yahudi astronomi belgesi buluyorlar. O belgede: Mesih, Jpiter ve Satrn gezegenlerinin balk bur cunda birletiklerinde, doacaktr yazl imi. 2 3 1 Sabatay, bu balk ile ya hudi mahallelerini geziyor. Soranlara: srail'in kurtuluunun Balk Burcunda olacan sylyor.(232) . A. Gvsa: Sabatay mensuplarnn yinlerindeki balk remzi, ite buradan kalmtr. diyor.(233) Bu olaydan holanmyorlar. Ona, byle ocuka hareketinin haddini bildirmek iin, bir rehber grevlendiriliyor. Onun tarafndan doduruluyor. Kastein, bu hususta; eer Sabatay kendi fikrinin delice tesirinde olma sayd zelil hale dt bu yeri hemen terkederdi; fakat o, bunu, Mesihlik aclarnn zincirine ekliyor ve stanbul'u nemli bulduundan terk etmek is temedi diyor. Sabatay, o srada, stanbul'a, Kuds iin Mizwah (= Zorla alnan sadaka) toplamaya gelen Davit Oapio ile tanyor ve Kuds fakirleri iin ona fazla yardm yaparak kendisine ekiyor. (Bu olay Davit de tabi ki Kuds'e dndnde yaayacak ve ilerisi iin lehte bir puan olacaktr). Yine 1659'da stanbul'da bir yangn oluyor ve yangndan yahudiler zarar gryor. Buna sebeb olarak Sabatay'n dvlmesi gsteriliyor.(234) Bu olaylar zerine yeniden faaliyete geen hahamlarn takibinden kurtulmak iin aym sralarda stanbul'u terkederek zmir'de bulunan babasnn yanna gidiyor. Burada Mesihliinin birinci devresi bitiyor.(235) M. 1659. Sabatay, zmir'e babasnn yanna dnyor. sene kadar z mir'de rahat bir hayat geiriyor. Hi bir eye karmadan, zamann, etra fn yoklamak ve gelecek zaman iin yapacaklarn dnmekle geiriyor. (Daha nce haberdar olduu) Hristiyan mistikleri arasnda 1666'da bir Me sihlik ann balayacana ve Mslman mistikcileri arasnda da ayn tarihte Mehdnin zuhur edeceine dair dedikodular dolayordu. Bu dedi kodulardan haberdar olan Sevi, Mesihlik hareketine yeniden balamaya ka (236) rar verdi. Gvsa; Sevi'nin bu senelik bekleyiinin sebebini yle ak lyor: Belki de bu intizar 1648'de muvaffakiyet vermeyen Mesihlik teebb snn tekrar iin 1666 tarihini beklemekten ileri gelmitir. nk, kendisine ilk stanbul seyahatinde uydurma bir vesika ile Mesihlik mjdesini veren Abraham Vaini (Yachni) adl hahamn Mesihlik devresi iin hristiyanlarca dahi muteber olan bu tarihi beklenmesini tavsiye etmi olduu da rivayet edilir. 237 Sevi, ileride hkmdarlk merkezi olarak dnlen Arz- Mev'udu imdiden ziyaret etmeyi ve orada gelecekteki muvaffakiyeti iin zemin hazrlamay dnm olacak ki; Filistin'e gitmek karariyle 1662 veya 1663'de gemiye biniyor. nk stanbul ve Selanik onun hareketine muhalif oldu undan kendisine yeni faaliyet alan aryor. Bindii gemi Suriye'de Tripo-

138

DNMELER VE DNMELK TARH

li'ye geldiinde Sabatay fikrini deitirerek nce Msr'a gitmenin uygun olacan dnyor. Ve skenderiye'ye, oradan da Kahire'ye gidiyor.(238) Slouch, stanbul'dan sonra Selanik'e gittiini, orada ok sayda taraftar ka zandn ve hahamlar gitmesini istedii iin turuna devam edip Msr'a ha reket ettiini; (239) Vatan Gazetesi de, Mora yoluyla Gazze'ye, oradan Msr'a gittiini(240) belirtiyor. Burada Sabatay'n, Mora yoluyla skenderiye'ye, ora dan Kahire'ye ve Kahire'den Gazze'ye gemesi en uygun olandr. nk hedef Kuds olduuna gre Gazze'den orayla mnasebet kurmas daha ko lay olacaktr. Kaynaklarn 1663'de Kuds'te gstermeleri sebebiyle de en uygun hat bu olsa gerektir. M. 1662.63. Sabatay Sevi, Kahire'de. O sralarda Kahire'de Osmanl m paratorluunun emrinde sarrafba olarak bulunan, gayet zengin ve sz geen bir yahudi, Raphael Joseph Tchelebi (elebi) vard. Buna Trkler Yusuf elebi ismini vermilerdir. O, zenginliini, Talmudist ve Kabbalistlerin ihtiyacna harcyor, kendisi mistik bir yaant sryor ve bu tr insan lara da sempati besliyor. Onun evi Talmudist ve Kabbalistlerin randevu ye ridir ve orada onlara ziyafetler veriyor. Bu ziyafetlerden birinde Sabatay da bulunuyor. Sabatay'n hazr bulunduu bu davetlerde, onun hazr cevapl, ekici ses ve vcudu ile sarrafbann dikkatini celbettii rivayet edili yor. Sarrafba Joseph Tchelebi, 1648'de gelmeyen Mesih'in 1666'da gelece ine ve O'nun semadan inip cihana Sultan olacana inanyor. Buna ramen Sabatay, ihtiyatkrlk ederek, imdilik Mesihlii amyor. Aslnda Sabatay, Kahire'yi plnn uygulayabilecek bir yer gibi gryorsa da; 1666 yl yak lat ve Mesihliinin iln iin bireyler yapmas gerektii kanaatindedir. O, iddialarnn gerekliini teyid edecek mucizelerinin olacan mit ettii o mukaddes ehir Jerusalem (Kuds)'e gitmeye karar veriyor. Kahire'de istediine ulam; zengin ve sz sahibi birisini kendisine bend etmitir. Onun iin burada uzun mddet kalmyor. 1663'de Kuds'e hareket ediyor.(241) M. 1663. Sabatay Sevi, Kuds(Jarusalem)'de. O tarihte, Kuds yahudileri byk bir sefalet iinde bulunmaktadrlar. Polonya Chmielnicki kat liamndan sonra muhacirlerin gelmesi ile sefalet gittike artmtr. Bunlar, Polonya muhacirlerine yardm toplamak iin Berberi devletlerine; Hollanda, Polonya, talya'ya araclar gndermiler. Bu araclar arasmda olan Salomon Navoro da talya'da bir hristiyan kzna k oluyor ve hristiyan dinini ka bul ederek toplad paralar bu uurda harcyor. Bir bakas da gittii yer lerden fazlaca bir yardm toplayamyor. Bu durum karsnda ehirden ay rlmay uygun bulmular. 242 Vatan Gazetesi de; Sabatay, Kuds'e gittiin de orann yahudilerini pek sefil bulduunu; Araplarla aralarnda bir geim sizliin olduunu ve muhacerete hazrlandklarn; bunlar Sabatay' kurta 243 rc bir kuvvet olarak kabul edip ayaklarna kapandklarn kaydediyor. Dimont; Arabistan'da, yahudileri Trklerden kurtaracak, yahudi ordusuna emir verecek bir Mesih beklediklerini, Sabatay Sevi de bundan istifade

DNMELER VE DNMELK TARH

139

ederek; stanbul'a yryp Sultan' devireceini iln ettiini 244 kaydediyor. Slousch; Sabatay'n, Kuds'e Siyon Da'nn tepesinde Mesihliini iln et mek iin geldiini ve Kuds yahudilerinin Sabatay' trenle karladklarn, bazan ocuklarnn Hz. sa gibi onu takibettiklerini ve Rabbi! Rabbi! = Efendimiz! Sahibimiz! diye ardklarn 245 ifade ediyor. Sabatay, Kuds'te yoksulluk iinde rpnan bir cemaat ve esrarengiz (mistik) iaret lerden medet uman birka hahamla karlayor. 246 Kuds'teki zemin Sa batay'n dvasn amaya msait olduu halde - eski tecrbelerinden isti fade ederek - amyor. Onlarn itimadn kazanmak iin dindarlk numuneleri gsteriyor ve btn gece Mezamir okuyor. Bylece hem avam tabakasna kendisini sevdiriyor ve hem de etrafnda kendisini takdir eden bir kalabalk topluyor. Sofu bir haham tavriyle Kuds'n mbarek yerlerini ve evliya me zarlarn da ziyaret ediyor, dualar okuyor. Etrafndaki kalabal bylece artryor. Bu safhada umulmadk bir olay oluyor. Bu olay: Osmanl mpara torluuna her zaman demekte olduklar vergileri deyecek paray bulam yorlar. Joseph Tchelebi (elebi) ile Sabatay'n arasnn iyi ve Joseph Tchelebi'nin de zenginliiyle mehur olduu biliniyor. Onunla ve oradaki Musev cemaatiyle temas kurmas iin Sabatay, Kuds delegesi seiliyor. Bu grev, kendisine hem servet ve hem de itibar kazandraca iin memnuniyetle g revi kabul ediyor. Derhal Kuds Musev Cemaatinin vekili olarak Kahire'ye gidiyor. 247 M. 1663.64. Sabatay, Kahire'ye ikinci defa Kuds delegesi olarak gidi yor. Daha nce de tankl olan Raphael Joseph Tchelebi'yi ziyaret ede rek durumu anlatyor. Bu ziyarette hem Joseph Tchelebi ve hem de onun dela letiyle yahudi cemaatndan mhim bir miktar para koparmaya muvaffak oluyor. Bu baars, hem Kahire (Msr) ve hem Kuds yahudileri arasnda 248 prestijini artryor. Birinci Kahire seyahatinde zerinde durmad Me sihlik mes'elesini bu sefer amaya kararl. Josef elebi'ye, srail halkn kur tarmak iin yaknda bir Mesihin gelecei hakkndaki delilleri anlatyor. Bu delillerin kendisi zerinde hissettiini de syleyerek dvas iin bir zemin 249 hazrlyor. Bu zemini hazrlarken bir baka hdise imdadna yetiir. Bu, Sr adnda gen bir kzdr. Bu gen kz, Sr; Polonya'daki Chmielnicki katliam (1648/49) srasn da alt ( * ) yanda iken babasn kaybetmi, Katolik rahibeler tarafndan ter biye edilmi. Lehistan Manastr'na kapatldktan on yl sonra Amsterdam (Hollanda)'a, orada birka yl kaldktan sonra Livorna (talya)'ya getirilmi. (*) Sr'nn babasn kaybettii ya; A. Galante On olarak gsteriyor. Sabatay'la evlendii zaman da 22 yanda idi diyor. Galante'nin grlerini aynen kabul eden . A. Gvsa da ayn yalar veriyor. Chmielnicki katliam 1649'da vuku buluyor. Bu zamanda 10 yanda olsa Sabatay'la evlenirken 26 yanda olmas gerekir. O zaman da bir eliki sz konusudur. Biz burada Vatan Ga zetesi, Jewish Encyclopedia ve Leon Sciaky'n belirttii Alt Ya esas aldk.

140

DNMELER VE DNMELK TARH

Livorna Manastrnda kapal bulunduu srada bir yolunu bulup kam. Livorna Manastrnda kapal bulunduu srada gzellii, byleyici bir tesir hasl etmi, herkesin kendisinden bahsetmesine vesile olmu. Bu ilgiler Sr'ya: Ben Manastrda kalacak kz mym? Bana geni bir hayat alan l zmdr. Mehur bir kadn olmalym.. fikrini telkin ediyor. ark ve Garb'da kendisinden bahsedilen zmir'de bir delikanlnn Mesih diye ortaya kt n duymu ve bundan istifade ederek mehur olmak istemitir. Bunun iin olacak ki; bulunduu Manastr'dan kayor. (250) Vatan Gazetesi; Manastrdan kaan Sr'nn, bir yolunu bulup Msr'a vardn ve orada Sevi'ye mlki olup u hikyeyi anlattn kaydediyor: Ben aslen Musevyim. Kk yamda Katolik rahibeleri beni aldlar, bir Manastra kapadlar. Hristiyan dinince talim ettiler. Bir gece kapal bulun duum yere bir nr dahil oldu. Bana: 'lem'e intizam verecek Mesih dn yaya geldi. imdilik dnya deti zerine yayor. smi Sabatay Sevidir. 1666 senesinde hakikat tezahr edecek ona mlki ol. Sen, Allah tarafndan ona namzetsin. Onunla evlen' dedi. Manastrda bulunduum odann her ta raf kapal olduu halde nr iinde Manastrdan ktm. Kendimi bir me zarlkta buldum. Sonra da buraya gelebildim. ve devamnda: Sr, bu efsaneleriyle evvel kendi maksadn husule getirdi. (Sevi) bu suretle ayana gelen bir frsat karamazd. Efsanelerden istifade etmek ve bunu bir mu cize diye herkese satmak maksadyla hemen Sr ile evlendi.(251) Bundan baka kendisinin de (Sr)y ryada grdn ve gayibden gelen bir sesin: 'Bu kz sana namzeddir. Onunla hemen evlen' dediini de herkese yayd. Bir oklar her iki hikyeyi harfi harfine doru diye telkki ettiler. Bu mstak bel Mesih'in en byk mucizesi diye telkki edildi ve btn cihan musevleri 252 arasnda pek byk bir tesir brakt. Galante; Chmielnicki'nin silhl kuvvetleri tarafndan gerekletirilen yahudi kym zamannda hristiyanlar tarafndan karlan ve Katolik terbiyesiyle yetitirilen bu gen kzn bulun duu manastrdan katn; civarda bir mezarlkta gizlendiini, mezarla bir l gmmek iin giden yahudiler onu bir gmlekle bulduklarn kaydedi yor. Keza, meneini sorduklarnda Meir isminde bir hahamn kz olduu nu, manastrda Hristiyan (katolik) terbiyesi ile yetitirildiini ve kapal bulunduu manastrdan babasnn ruhu gelerek onu kurtarp mezarla b raktm anlatyor. Ve sylediklerine delil olarak da vcudundaki izleri gs teriyor. Yahudiler onu Amsterdam'daki kardei Samuel'in yanna gnderiyor lar. Bu ehirde yaarken Mesih'in kars olacan sylyor. Katolik ismi Eln, Musev ismi Sr olan bu gen kz, Amsterdam ve Livorno ehirlerinde serseri bir hayat geirdii; hafif merep olduu ve hay li macera geirdii kaydedilmektedir. Mehur olmak isteyen bu kz bir rya hadisesi uyduruyor. Bunu duyan Sabatay da bu kzla evleneceine dair g ibden haber aldn sylyor. Taraftarlar da bu safa uydurulmu masala inanyor ve bunu Mesihlik mucizesi olarak gryorlar. Sabatay, Livorna'ya

DNMELER VE DNMELK TARH

141

22 yandaki kz getirmesi iin bir eli gnderiyor. Sr geldikten sonra, Josef elebi'nin evinde evleniyorlar. Ki bu, (Sabatay'n drdnc evliliidir). Josef elebi, bu evliliin kendi evinde olmasndan ok memnuniyet du yuyor. nk srail'in kurtarcsna bu kadnn yazldnda bir phe olma dna inanyor. Sabatay'n bu evlilii Hoea 2 5 3 Peygamber'in, hafif merep bir kadnla evlenmesindeki an'neye tamamiyle uygundur.(254) Son Saat Gazetesi, Sabatay'n kadn tanmayacandan bahsederek Sr'y kabul etmediini ve Sr'nn alayarak ayaklarna kapandn 255 ya zyor. Yine Son Saat Gazetesi; Sabatay, bir yahudinin evinde ak lemi ya parken Suba'nn basknna uradn; Suba'n evinde gren Sabatay'n sara (hastal)'nn tutup, azndan kpklerin geldiini ve onlarla beraber olan Josef (Yusuf) elebi'nin kap gizlendiini kaydediyor ve Suba, Sa batay, Sr ve Josef elebi'yi Msr Valisi brahim Paa'nn yanna elleri kelepeli gtrdn ve Sabatay'n mucize gstermesi bekleniyorken; o kendisini Musa'ya, valiyi de Firavn'a benzeterek hikye anlatmaya kalkt n ve neticede rvet vererek paay kurtardklar 256 hikyesi devam edip gidiyor... Mihrb Mecmuas, Tarihin Corafyas isimli eserden, Sabatay'n M sr'da hapse atldn ve orada Hollandal bir fahie ile evlendiini257 nak lediyor. Burada ortaya kan gerek; her ikisinin de ruh hastas olduudur. Ruh hastalar, kendilerini bazan bir kral, bazan da Peygamber olarak grrler. Bunlarnki de bundan baka bir ey deildir. Mehur olmak sevdasnda bu lunan iki zavall.. Bu iki zavallnn uydurduu yalanlara inanan bir grup saf vatanda.. Bu vatandalar, kendilerini bu idealle yetitirdikleri iin, ortaya kp sizi Arz- Mevud'a gtreceim diyen herkese inanyorlar. nk byle artlanmlardr. Getiimiz sayfalarda bu eit iddialarla ortaya kp yahudileri aldatan sahte mesullerden bahsetmitik. Sabatay Sevi de bun lardan biridir. Ayrca Vatan'n iddia ettii gibi Sr'nn Msr'a gelip Saba tay'a bandan geenleri anlatmas uzak bir ihtimaldir. Dier kaynaklarn belirttii gibi, getirtilmi olmas daha mantkdir. Ve hafif merep bir ka dnla evlenmesi hem Hoea Peygamber'in an'nesine benzerlik ve hem de Hz. brahim'in karsnn adnn Sr olmasna bir uygunluk salayarak, d vasna mucizev bir renk vermi olmas ihtimali de kuvvetlidir. M. 1664/65. Sabatay, Sr ile Kuds'e giderken Gazze'ye urar. O, sarrafbandan ve orada halktan toplad yardmlarla yannda kars Sr ve birok taraftar ile El-Ar yoluyla Kuds'e dnerken Gazze 258 ehrine u rar. Orada Abraham Benjamen Nathan ( * ) ile tanr. Bu Gazzal Nathan
(*) Abraham Benjamen Nathan (1644-1680); Sabatay'la karlatnda yirmi, yirmibir yalarnda bulunuyordu. Babas fakir bir aileye mensuptu. Alt ya nda iken babas Elisee Levi, yahudi cemaatine yardm toplamak iin seya-

142

DNMELER VE DNMELK TARH

veya Peygamber Nathan olarak adlandrlr. Nathan, Sabatay', Gazze'ye gelmeden nce duymu ve ondan istifade ederek mehur olmak istemitir. Bunun iin de bir rya grdn; ryasnda Sabatay'n hakik Mesih oldu unun haber verildiini syler. Be asrlk olduunu rivayet ettii bir vesi kay da Sabatay'a verir. Buna karlk Mesih'in peygamberi olarak tann masn ister. Yahudi an'nesinde peygamberlik Malahi'de bitmiyor. Mesih'in haberciliini yapacak Elia Peygamber gelecektir. te Nathan da, bu, pey gamber olmak sevdasndadr. Sabatay, bu gen ve zengin Nathan'dan istifa de edebileceini dnerek teklifini kabul eder. Nathan parasnn ve gen liinin btn hararetiyle Sabatay'n Mesihliini ilna ve taraftar kazanma ya alr. 259 Sabatay, Kuds iin Gazze'yi terkediyor. M. 1665. Sabatay Gazze'den Kuds'e gidiyor. Kahire'de toplad para larla yahudi cemaati arasnda nfuz sahibi oluyor. Ayrca, stanbul'da Abraham Yahni'nin belgesi, Josef elebi'nin itimad ve paras, Gazze'de zen gin gen Nathan ve onun eline tututurduu belge ile kendisine gveni artan Sabatay, Kuds'te, Mesihliini saklamaya lzum grmeyerek aa vurmu tur. 2 6 0 J. Von Hammer; Kuds'teki bu Mesihlik (iddiasnn) ilnn yle ifade ediyor: Bu defa zuhur eden Deccal, Sabatay Levi namnda zmir'de do mu bir yahudi idi ki kadn aldktan sonra Kuds'te grnerek slahat olmak zere Arz- Vcud ile yd-i Mabed'in lavn beyan etmi ve nihayet Mesih olmak dvasnda bulunmutur. Bu nvan ile btn memlik-i Os maniye Yahudilerine kt yazd; ancak onalt asr mukaddem Aziz Paulus'un Mektuplar zmir ve Selanik ehirlerini ihtille vermi olduu gibi Sabatay Levi de daha ziyade bunlarn ahalisini ittihaz eylediinden bilhassa zmir ve Selanik sinagoglar heyecana geldi. Sabatay kendisine: 'lk yaratlm, Allah'n yegne olu, Mesih, Munci-i srail (srail'in kurtarcs)' nvanla rn verdi. 261 Sabatay'n bu hareketini, ehrin hahamlar kstahlk telkki ediyorlar. nk Sabatay, Filistin fukarasna datmak zere Kahire'deki sarrafbandan ald ve onun elile Kahire cemaatinden toplad paralar kendi ce bine indirmi ve husus ilerinde kullanmt. Rivayete gre bu para; Sr ile kardeinin Livorna'dan celbi esnasnda, kafilenin o uzun seyahatinde sarfedilmi olacakt. Bununla beraber artk para ile adam avlamaa da ihtiyac yoktu. Ya nndaki mridlerin ve hretinin verdii tesirle ona inananlar gnden gne hate gnderilmiti. Tahsil ve terbiyesi iin haham Jacob Hadges'e verilmiti. Bir gn Gazze'nin zenginlerinden Samuel Lisbona'dan Hadges'e bir mektup gelir. Mektupta; Talebeleri arasnda seecei bir genci, kendisine damat yap mak istiyor. nk kz tek gzl. Nadges de Natham' namzed gsterir. By lece, fakir Nathan birdenbire zengin olur. Zengin olduktan sonra da mehur olmak ister. ti. A. Gvsa; Sabatay Sefi, sf. 26-27.).

DNMELER VE DNMELK TARH

143

artyordu. Bilhassa Gazze'den birlikte gelmi olan Nathan, hem kendi pey gamberliini hem de onun mesihliini iln etmi oluyor, rtkanlk yap yordu. 262 Sabatay'la beraber Kuds'e gelen Nathan, Peygamber Elie (lya) olduunu aklar ve ona ilveten gkten bir ses iittiini, ona: Bir se ne ve birka ay sonra Davud'un olu, Mesih'in krall yeniden kurulacak. denildiini kaydediyor. 263 Nathan, klasik brnice ile Kuds yahudi ce maatlerine, bu haberi vermek iin bir genelge gnderiyor. 264 Bu ifaat yurdun drt kesindeki yahudiler arasnda duyuluyor. Ayrca Nathan (Elie), Mesih'in bir aslan zerine binmi, aslann aznda yedi bal ejder ha olduu halde gelecei ve dnyann onun tarafndan kan dklmeden fethedileceini265 aklyor. Hayrullah rs; Sabatay Sevi ve Nathan iin yle diyor: Sabbatay Zvi (1626 -1676) bilgin bir Kabbala'c idi. Onu sadece itizal yoluna sapm biri olarak de, biraz da lk Siyonist(266) olarak dnebiliriz. nk, da lm olan srail evltlarnn yeniden Kutsal Yurt'larma dnmelerini telkin etmekteydi. Belki de bu srada henz Mesihlik iddiasnda bulunmaya bile pek niyeti yoktu. Ama Kuds'e gitti, orada Gaza'l teolog Nathan (1644 1680) onun henz pek ekingenlikle ileri srd Mesihliine tanklk etti. Nathan, cezbeye gelen ve hayller gren, tpk lka nebileri gibi biriydi. Onun 'Tanr lhamiyle' Sabbatay Zvi'nin mesihliini kabul ve iln edii, zati bunu bekleyen yahudiler arasnda byk bir cokunluk ve mit uyan drd. 1665 Ekim ayndan 1666 Kasm'na kadar sren bu heyecan yllarnda Mesih'in geldii mjdesi btn memleketlerdeki yahudiler arasnda yayld. Biroklar artk byk ge hazrlanyorlard, kefaret yinleri yaplyor, yzyllardr sregelen Kyamet tasarmlar tek konuma konular haline geliyordu.267 Sabatay Sevi'yi, H. rs'n ileri srd gibi lk Siyonist olarak g remiyoruz. Sabatay, Siyonistlerin ne ilki ve ne de sonuncusu olmutur. Ya hudiler, M.S. 70 ylnda tamamen Kuds'ten srlp yurtsuz kalnca bu fi kir onlarda canlanm. Bu tarihten sonra kp Mesihliklerini iln edenlerin hepsi ayn fikirleri savunmu ve ayn ideal urunda mcadele etmilerdir. Bir de, Natham'la tanncaya ve o da Sevi'nin Mesihliine tanklk edin ceye kadar, Sabatay'n byle bir fikrinin olmadn da sylemek elikidir. Sabatay, t Mesihliini 1648'de iln etmi.. Tutmaynca hristiyan mistik lerinin tayin ettii 1666 iin kendini hazrlam ve bu uurda taraftar top lamaya gayret sarfetmitir. Fakat Sabatay', Siyonizmi sistemletiren ve bu idealin gereklemesine yardmc olan biri olarak grebiliriz. Kuds hahamlarnn dmanlklar karsnda Sabatay, Kutsal ehri terketmeye karar veriyor.(268) Burada birey yapamayacan anlar ve m paratorluk merkezi olduu iin nemli sayd stanbul'a gitmek iin z mir'e hareket eder. stanbul'a gittiinde, taraftarlarn muhteem haraketlerinin, beklenmedik olaylara sebeb olabileceini dnerek; Kuds'ten

144

DNMELER VE DNMELK TARH

ayrlmadan, Mesih'in geleceini haber vermek zere Msr ve Avrupa'ya eliler gnderiyor. Bu eliler arasmda; Sabbatai Raqhael ve Mathatia Bloch yer almaktadr. Kaynbiraderi, Samuel Primo'yu da kendisine sekreter se iyor. Sabatay, yannda kars Sr, sekreteri Samuel ve maiyeti bulundu u halde Kuds'ten hareket ediyor. Haleb hattnda giderken, oraya da u rar ve orada yahudi cemaati tarafmdan hararetle karlanr. Haleb'de ikmet ettii esnada, Daniel Pinto ve Moise Galante'nin de aralarnda bu lunduu drt haham, Mesih'in geliini haber vermek ve karlama le nini grmek iin zmir kafilesine katlrlar. (269) Scholem, srail'de bu akmn 1665 ylnda yayldn ve O'na, Abraham Nathan ve Haim Eskanezi'nin yardmc olduklarn, hahamlar tara fndan tard edilmesi zerine zmir'e hareket ettiini, bu hareketini Saf fet (srail'de bir ehir) ve Halep yoluyla yaptn(270) kaydediyor. 4 SABATAY SEV'NN MESHLN KNC DEFA LANI : (Hristiyan An'nesine Gre) M. Eyll 1665. Sabatay Sevi zmir'de. zmir'e taraftarlarnn cokun tezahrleri arasnda giriyor. Onlar, 1666'da gelecek olan Mesih'in, zama nn yaklatn ve bu hdisenin zmir'de vukuunu istiyorlar. Bu maksatla zmir'e arld rivayet ediliyor. Sabatay, bu a, Mesihlik a oldu u iin, onu daha nce aforoz eden meslekdalarna aka meydan oku ma ile korkmadan zmir'e giriyor. Doum ehrinin halk onu karlamak iin ok muhteem bir tren dzenliyor, ve onu: Kralmz; Mesihimiz! lklar ile karlyorlar. Fakat o, Mesihliini amada tereddtl ve za man da henz gelmemitir. Ancak Sabatay, hahamlar tarafndan iyi kar lanmyor. M. Aralk 1665.Ocak 1666. Sabatay, Mesihliini iln ediyor. zmir hahamlar, haham Juda Mortero'nun evinde toplanyor ve Sa batay'n Mesihliini ilnna kar alnacak tedbirleri gryorlar. Bu s rada, zmir Bahaham Haim Benbanaste, stanbul bahaham Jamtob Ben Yakar ve 25 arkadann Sabatay' ldrme tavsiyesini okuyor; zmir hahamlar da ayn gre katlyorlar. Fakat bu karar uygulayamyorlar. Bu karardan haberdar olan Sabatay, ehirden uzaklap civar bir yerde oturmay muvafk buluyor. Bir mddet sonra Hanuka ( * ) Bayram iin z(*) Hanuka: Kislev aynn 25'ine tesadf eden ve 8 gn sren bir yahudi bayra mdr. M.. 167 senesinde srail topraklarnda hkm sren Suriye Kral Antokus Epifanes, Musev dinini yokedip onun yerine Yunanllarn put perestliini yaymaa alm. Musevilerin, Hasmonay ailesine mensup Matatya adndaki khin, az bir askeriyle Antiokus'u yenmi. Onun yerine ge en olu Yeuda, Milli Kurtulu ve din hrriyeti iin arpmaya devam edip Kuds' ele geirerek, Mbed'i putlardan temizlemi ve Mbedde devaml

DNMELER VE DNMELK TARH

145

mir'e geliyor. Haham Moise Galante, sinagogdaki duadan sonra Sabatay Sevi'nin gerek Mesih olduuna inandn aklyor. Hasmlar gittike azalan ve taraftar oalan Sabatay Sevi, kendine gven duyuyor. Birka gn sonra, baaracana emin olan Sabatay, Mesih olduunu aka iln ediyor. Bu, bin yldan beri yahudilerin tarihinin sedasn veremedii andr. Ak olan dnya nizamnn Kabbala'ya gre kurulaca andr. (271) (Aralk 1665). Sabatay Sevi bu aklamay, sinagogdaki yahudi toplan tsnda yapyor. Taraftarlar cokun bir tezahratla bu Mesihlii kutluyor. Hepsi bir azdan: Kralmz! Mesihimiz! ok Yaa! diye baryorlar.(272) Sabatay, Peygamberlerin mutad ya olan krk'a vasl olmutur. 273 Belki de bu ya iini de zamannda hesaplamtr. Sabatay'n taraftarlarnn lgnca neesi engel tanmyor. Alaylar te kil ederek ve nlerine alglar katarak sokaklarda Sabatay Sevimin Me sihliini iln ediyorlar. Bu hl karsnda, aleyhinde olan hahamlardan ba zlar Mesih'in tarafna geiyor, bazs da baka taraflara g ediyorlar. Hemen hemen btn zmir yahudilii Sabatay'n eline geiyor. Baz ha hamlar azlediyor ve bazlarna grevler tevdi ediyor. Halk arasndaki iti bar gnden gne byyor. Yalnz yahuder deil, hristiyanlar bile onun hikyesini btn lkeye yayyorlar. yle ki Sabatay' bizzat Tanr iln et meye kadar gidiliyor. Sabatay da bu durumdan istifade ederek, srgnde bulunan yahudilere Mesihlik mesajlarn gnderiyor. Amsterdam (Hollan da), Hamburg (Bat Almanya), Avignon (Fransa), Polonya ve ran'da Sa batay Sevi srail Kral, srail Tanrsnn Mesih'i olarak kabul ediliyor. Bu Mesih onlar Filistin'e gtrecek bir Sion nderidir. Onlar da mlkle rini satarak bu ge hazrlanyorlar.(274) Kastein, Sabatay'n 1665 senesinin yaz sonunda bir abat gn byk hayl grdn, o haylde; Dnyann yaratld saatte arpan n gk kubbesini aydnlatan ateten harfleri ve harflerin meydana getirdii yazy okuduunu ve o yazda: Sizin kurtarcnz Mesih geliyor. Bir melek gibi giyinmi olarak geliyor. Bu dnyadan olmayan bir ses geliyor. Bugn den, bu aylardan sonra, siz, David'in evinden gelen Mesih'in mparatorlu 275 unu greceksiniz haberini okuduunu kaydediyor. Bu durumu Alman limlerinden Heinrich Oldenburg, Spinoza'ya: B tn dnya, sraillilerin dn ayiasndan bahsediyor... kendi lkeleri ne... diye yazyor. Spinoza, bu yaygn vese e yahudilerin kendi krallkyanmas gereken MENORA (yedi kollu amdan) iin hususi ya Antiokus'un ordular tarafndan yok edilmi. Byk aramalardan sonra kk bir ya lei bulunmu. Mucize olarak lekteki ya 8 gn yanyor. Bu olay hatrlamak iin 8 gn kandil yaklyor. Bu kandil, deal ve hakl dvnn tahakkuku yolunda gsterilen kahramanlk ve sanatkrln bir sembol olarak grlyor. Bayram da bunun ans iin yaplyor. (Bkz. bran Dinbilgisi, zetler, Babakanlk Yaynevi, stanbul 1969, sf. 421.

146

DNMELER VE DNMELK TARH

larn kurabilecekleri ihtimalini artrr. 2 7 6 Bu tr ayialar btn halk ara snda yaylyor ve hatta bazlar tarafndan gerek olarak kabul ediliyor. Daha nce de bazlar bu yeni krallk iin hicrete hazrlanyor; mal ve mlklerini satyorlard. nk Mesih anda bunlara ihtiya olmayacak t. Yine daha nceleri Mesihlik iddiasnda bulunanlar Mesihlik anda mal ve mlke ihtiya olmayacan; ellerindeki mal paraya evirmeleri ni isterler ve paralarn ellerinden alarak srra kadem basarlard. O za man Sabatay Sevi'nin Mesihliine ve onlar Kutsal Diyar'a gtreceine nasl inanldna ve nasl hayl krklna uradklarna dir, o gnk g ne ait bir gndemi Hayrullah rs'n eserinden aynen naklediyoruz. Gn dem yledir: Bir takmlar, neleri var, neleri yoksa hepsini; evlerini, dkkn tezgh larn sattlar ve hergn artk kurtulacaklarn umdular. Kaynbabam, Tan r rahmet etsin, Hameln'de otururdu; o da evini-barkn, btn ev eyasn, btn mallarn yz-st brakt, Hildesheim ehrinde oturmaya gitti, Ham burg'a, bizim eve de ii bir sr amar ve yatak takmlar ile yiyecek do lu iki f yollad; bunlar eitli yiyeceklerle, bezelye, fasulye, kuru et, ku ru erik gibi dayanabilecek eylerle dolu idi; nk Tanr canna rahmet etsin, zavall adam, Hamburg'dan kolayca Kutsal Diyar'a gidilebilir san yordu. Bu flar bir yldan fazla evimde durdu; sonunda, etlerin ve te ki yiyeceklerin harap olmamas iin yiyecekleri karmamz ve bezlerin harap olmamas iin yiyecekleri boaltmamz yazd. Bundan sonra da, bun larn hepsi yldan fazla zaman bizde kald; hep yola kacan umu yordu ama Tanr bundan honud olmad. (Hameln'li Glckel'in (1646 1724) gndeminden). 277 Sabatay ve taraftarlar baz din detleri deitirmeyi de plnlyorlar. nk; yahudiler arasnda, Mesihlik devrinde biroklarnn hususiyetleri ni kaybedecei an'nesi yaamaktadr. Bunlar da birinci basamak olarak On Tevet(278) orucunu elence ve ziyafete dntrdler. 279 Krallar kra l, kurtarc dnyaya geldiini, ahalinin ektii zdraplarn sona erdiini, zntlerin ne'eye dntn iln ediyorlar ve an'nev detleri terkedip, onun yerine ehev, ikili ve eski Yunan lenlerini yayorlar. Saba tay, Krallar Kral olarak yaknlarna mparatorluu (Osmanl mparator luu) datmaya balyor. 280 Bu olaylar cereyan ederken Sabatay'n kar dei (Elias) lyas kar kyor. Elias, Sabatay'a Trklerin dmanlklarn ekeceini sylyor. Sabatay da: Bu btn yahudilerin zdrap ekmesin den iyidir.(*) diyor. 281 Bu arada Mesih (Sabatay Sevi'nin sekreteri, (*) Sabatay'n bu grnn, yahudi frkalarndan olan Mutaassplarn u gr ile benzerlik gsterdii grlmektedir. Mutaassplar yle diyor: l mek yahudi olmayan birine boyun emekten daha kolayd. (Dr. Ahmet e lebi;' Yahudilik, st. 1978, sf. 231). Yine bu, Kutab- Mukaddes'te Yeremya

DNMELER VE DNMELK TARH

147

haham Binio, yahudi prenslerine kar din reformlarn bir serisine bal yor. 2 8 2 Bu, din tecdid namna Sabatay'n bir ihtilli olarak 2 8 3 gste riliyor. Sabatay, bu durumdan ok memnun oluyor. Arz- Mev'ud ziyaretinin tahmin ettii semeresi hasl olmutur. nk, oralar seyahati srasmda Sr ile evlenmi ve bu esrarengiz evlenme her tarafa yaylm. Avrupa ve benzer yerlerde ona ehemmiyet verenlerin, inananlarn bulunmasnn, Gazze'de Nathan'n, onun geleceini haber vermesinin, zmir yahudileri zerinde tesir ettiine phe yoktur. Ayrca Nathan'n elileri, Nathan'n ve Haleb'in kendisine inandklarn ve ballklarn ileten mektuplar geti riyorlard. Bu durum onu daha da martyor ve kesin emirlerini veriyor du. 2 8 4 Sabatay Sevi, az zamanda midinin fevkinde hasl olan neticeden hay li marur oldu. Hatta gnn birinde kalabalk bir alayla zmir kadsn zi yaret etti. Bu ziyaret ve mlakat esnasnda byk kardei Elie'yi yanna tercman olarak almt. nk Sabatay iyi Trke bilmez, 285 serbest me ramn ifade edemezdi. Kardei ise ticaret ilerinde yetitii, memleket halk ile mnasebet halinde yaad iin kfi derecede Trke konuuyor du. 2 8 6 yi Arapa bilmesine ramen kardeini tercman olarak kulland 287 ifade ediliyor. N. Slousch ise bu olay yle naklediyor: Dini tehdid eden bu son tehlike karsnda, zmir hahamlarndan bazlar heyecanla nyorlar ve zmir kadsndan rabbinizm kadar Trkiye'ye de zararl bir harekete son vermesini rica ediyorlar. 288 Burada iki husus var: 1. Sevi ve taraftarlarnn Kad'y ziyareti. 2. Hahamlarn ihbar. Birincisi biraz uzak ihtimal. nk Sabatay, kendisinin ne olduunu biliyor. Taraftarlar istemi olsa bile, o, yalanclnn ortaya kmasn istemez. kincisi ise mmkn grnyor. nk Sabatay din tecdit namna baz giriimlerde bulunmutur. Taassup iinde olan hahamlar ile bir ksm halk buna taham ml edemez. Ve bu hareketi dinleri iin tehlikeli gryorlar. Bunu nleme nin yolu, Kad ve onun vastasiyle idareyi haberdar etmektir. Abraham Galante'nin, yahudilii byk bir tehlikeden kurtard iin Mehmet IV.'e yahudilik leminin minnet duymasnn lzm geldiini kaydetmesi de mani dardr. 2 8 9 Birinci gre gre; zmir Kads, Sabatay'a ziyaretinin ve zmir'de uyandrd hareketin mnsn soruyor. Bu soru zerine, Kadnn nn de Sabatay, ne syleyeceini aryor ve mucize gstereceini mid edi yor. Byle birey zuhur etmeyince, bir mddet duraklyor ve sonra Sulta nn aleyhinde bulunan yahudinin cezalandrlmas iin ziyarete geldii cevabn veriyor. (Bu hl, Sabatay'n desise ve kurnazlna bir misaldir).
Peygamberin szleri arasnda, yabanclara kulluk etme ile ilgili tenkidlerin bir gerei olmaldr. (Bkz.: Yeremya, Bap: 2.4 - 5; 5.19 - 20; 7.9 -10; 16.11 -13.)

148

DNMELER VE DNMELK TARH

ikyet ettii yahudiler Padiah'n deil, bizzat kendi aleyhinde bulunan lard. Sabatay, Sultan kelimesiyle bizzat kendisini kastediyor. Bu suret le hem yanndakileri tatmin ediyor hem de hkmete -gya- balln teyid etmi oluyor.(290) Sabatay, halk arasnda Kad'y grevinden ataca ayiasn yayyor; fakat rakiplerini Kad'ya ikyet ediyor. Kendisine inan mayanlar, rakiplerini zecr tedbirlerle ortadan kaldrmay da plnlyor. (291) Ona inanan avam ktlesinin kendisine Allah'a tapar gibi tapnmaya baladklar ve yzn grnce secdeye kapandklar rivayet edilir. Saba tay, zmir'de geen bu muvaffakiyetli zaman esnasnda eskiden perhizkr bulunduu kadnlara kar byk bir dknlk gstermitir. Kars Sr da zaten hafifmereb olduundan, Mesih'in kars olmaktan gelen istisna vaziyetinden ve btn gnahlara kar sigortal gibi olmaktan mtevellid bir serbesti iinde birok erkeklerle dp kalkmtr. 292 Dimont; Sr'y, beynelmilel fahie olarak tavsif ediyor ve yahudi yaynlarnda; hem azizlik, hem de fahieliin bir kadnda birlemesinin ilk olmadn ve Hoea (293) peygamber'in de Gomer gibi bir fahie ile evlendiini294 ifade edi yor. Kastein, Sabatay 1665 ylnn son gnlerinde T. 30 Aralk) Mesihliini iln ettiinin ertesi gn, Allah'n mazhariyetine nail olduunu, Sr'ya yaklaabileceini iln ettiini kaydediyor. Kastein, Sr'ya o gne kadar yaklamadna yatak arafnn delil gsterildiini; ancak, Sr'nn kz lnn burada bir hile olduunu, onun eitli erkeklerle beraber yaants olduunu da ilve etmektedir. Ayrca, bir kaynak; ilk karsna yaklama d gibi, buna da yaklamadn kaydetmektedir. Kastein, Sr'nn fa hieliini rtmek iin byle bir oyuna gidildiini, yoksa, bundan bir dn m beklediini ve Sabatay kendini temize mi karmak istediini soruyor. (295) Akabinde ise, bunun gerek olmadn, oyun ve hile olduunu belirti yor. Sabatay'n uyandrd hareket, yalnz zmir'de deil, Sakz, Rodos, stanbul, Selanik, Edirne, Sofya, Belgrad; Almanya, Polonya vb., de bulu nan yahudi cemaatlerini de saryor. Mistik an'neye gre, Mesih'i grenle rin yere kapanmasnn lzm geldii ve ona ilk tesadf eden kadn, ocuk, (296) erkek ve btn inanm yahudilerin yere kapand kaydediliyor. Sevi, yahudi din yin ve merasimlerinde baz deiiklikler yapyor: 10 Tevet ve 17 Tamuz; Kuds'n kuatlmas ve dmesini hatrlamak iin tu tulan matem orularn, elenceye eviriyor. Bunlar yaparken, Zekarya Peygamberin u szlerine dayanyor: Ve bana ordular RABBNN' u s z geldi; Ordularn Rabbi yle diyor: Drdnc ayn orucu ve beincinin orucu ve yedincinin orucu ve onuncunun orucu, Yahuda evi iin meserret ve gzel sevin ve gzel bayramlar olacaktr... (297) Sabatay kendisini sr gnde bulunan yahudileri kurtaracak ve onlar Yahuda evine dndrecei ne gre matemin son bulmas gerekiyor. Bu deiiklikleri de yahudi ce maatlerine bir beyanname ile duyuruyor. Josef Kastein, Sabatay Peygam-

DNMELER VE

DNMELK

TARH

149

berin szlerini sylediini fakat derun mnlarn bilmediini nakledi yor. 2 9 8 Sabatay Sevi'nin, yahudi din yin ve merasimlerinde yapt bir dier deiiklik de: Her cumartesi sinagogda yaplan yinden sonra Osmanl m paratorunun (Sultan Mehmed IV.) adn anmak detti. Padiahn ad ye rine kendi adnn (Sabatay Sevi) konulmasn emrediyor. Bylece Sabatay, yahudi krallnn manev tahtna oturmu oluyor. Btn dnya hkmdar lk tacn giymesi de yakndr. zmir'de byle bir ta giyme merasimi yap lyor.(299) Bu merasime ait olarak neredilmi bir gravr G. Scholem'in ese rinde yer almaktadr; Cemaat de onu, artk bir kral olarak kabul ediyor ve eitli memleketlerden srail kraln grmeye gelenler, bir protokol da hilinde ieri alnyorlar. 300 A. Galante, Mesih geldii haberinin yayld srada, Osmanl mparatorluundaki yahudilerin ruh hallerini, Ricaut'un Histoire de l'Empire Ottoman (= Osmanl mparatorluu Tarihi) Vol. II, p. 176-178) adl ese rinden naklen vermektedir. Bu kaynak, Trk ehirlerinde, yaayan yahu dilerin hepsinin bir Mesih beklediini; bu Mesih'in karsna gnahlardan temizlenmi olarak kmak iin gnlerce oru tuttuklarn; topraa rl plak gmldklerini, omuzlarnda mum yaktklarn, kn plak ayakla gezdiklerini ve kendilerini kamlattklarn kaydetmektedir. Kimsenin a lmad dkknlarn kapal olduu, ok mobilyas olanlar, onlar elden karmak iin atklarn, ancak yahudi olanlara satmalarna msaade edil medii yer almaktadr. Ayrca, yardmlamann esas alnd, zenginlerin fakirlere yardm ettii ve sadece Selanik'te 400 fakirin var olduu, onlara da iyiliksever zenginlerin yardma devam ettikleri de belirtilmektedir. Bu (*) nunla beraber yeni inanlarndan da bahsetmekte ve bu arada oalmak iin on ve daha kk yataki ocuklarn evlendirildiine de yer verilmek tedir. (301) Tevrat'n bu meyandaki (Tekvin I/28) emrine uyup, kk ocuk lar evlendiriyorlar. Ancak Sabatay'n Mslman olmasndan sonra, ocuk larn talk yoluyla aynyorlar. Sabatay'n bu hareketine yardmc olan miller de vardr. Bunlar ara snda, hristiyanlarn bir Mesih bekledii (daha nce bahsetmitik) ve hat t bazlar yahudilerin bu dvasna sahip karak, onlara: Biz, sizinle Kutsal ehre gideceiz dedikleri; ayrca, baz cahil Mslmanlar arasn da da bir heyecan uyandrd ve bir bektainin birka kiilik grubu ile Sa batay'n Mesihliini kabul ettii rivayet ediliyor. stanbul'daki Ermeniler den bazlarnn hahamlardan; Sabatay'n gerek Mesih, Peygamber veya (*) Eski Ahit (Tevrat)'te: Ve Allah onlar mbarek kld; ve Allah onlara de di: Semereli olun, ve oaln, ve yeryzn doldurun, ve onu tbi kln; ve denizin balklarna ve gklerin kularna, ve yer zerinde hareket eden her canl eye hkim olun. (Tekvin, Bap: 1.28). Sabatay taraftarlar bu kutsal emre uyuyorlar.

150

DNMELER VE DNMELK TARH

sa olup olmadn sorduklar ve hahamlarn da; onun Mesih deil, bir ya lanc olduunu syledikleri de kaydedilmektedir. ngiltere, Hamburg v.s.. yerlerde de bunun tartmas yaplmaktadr. 302 Bu Mesihi hareket, Osman l memleketinde t Budin'e, dier taraftan Lehistan, Almanya, Hollanda, ngiltere, talya ve imal Afrika'ya kadar yaylmtr. ran yahudileri arasnda bir hareket uyandrmtr ve onlar: Bizim Mesihimiz geldi, artk toprak bellemeyiz, vergi vermeyiz diye tutturmulardr. 303 in yalnz yahudilere inhisar etmemesi, Sabatay taraftarlarn bsb tn azdrr. nlerine alglar katarak, halaylar tertip ederek sokaklarda gezerler. Bu hdise zmir'de iddetli ekimelere sebep olur. Sabatay tataftarlarnn, zmir'in o zamanki emniyetiyle grevli olan Yenieri Blk Balarn ( * ) para ile taraflarna ektikleri ve bunun iin de onlarn olaya mdahale etmedikleri rivayet edilir. 304 Bunlar bir zafer kabul eden sahte Mesih, kendini Krallar kral iln eder ve btn dnyay kendi hkm ranl altnda toplayacana inanr. Bu inanla dnyay 38 mridi ara snda taksim eder ve onlar da Kral olarak isimlendirir. Krallar kral (Mesih) olarak, yahudilerin ikamet ettikleri yerlere birok genelgeler gn derir ve onlara Ben sizi kurtarmaya gelen, Tanr'nn oluyum diyerek grlmemi bir haber verir ki, bu genelgenin metni yledir: Tanr'nn tek ve ilk doan olu, Sabatay Sevi'den, srail'in Mesih'i ve kurtarcsndan btn srailoullarna selm! Mademki biz, erefli b yklerimiz brahim, sak ve Yakub'un grmeyi arzu ettikleri (syledikleri) Tanr'nn byk gnn grme erefine nail olduk, artk ac gnleriniz se vince, oru gnleriniz elenceye dnmelidir. te bunun iin Tanr size ifadesi g teselliyi verdi. Tamburlarla, orglarla sevincinizi iln ediniz. Asrlardanberi size vadettiini bugn yerine getirmi olana, bu suretle krannz ifade eyleyiniz. Eskidenberi yaptnz ibadetleri yapnz. zn t gnlerinizi, benim geliim erefine, P u r i m (eker Bayram) ad al tnda bilinen neeli gnlere (bayramlara) evirin. Hibir kimse hibir ie (305) koyulmasn, sadece neelensin. Yaayn! Bir baka genelgesinde buna yakn ifadeler yer almaktadr. Son b lm ise yledir: Nihayet hibir eyden ekinmeyiniz. nk sizin hki miyetiniz btn milletlere mil olacaktr ve siz yalnz dnya yzndeki mahlklara deil, denizlerin dibindeki mahlklara bile hkmedeceksiniz. 306 Btn bunlar sizin teselliniz ve hazznz iindir. 307 Sabatay, dnyay 38 kralla bldkten sonra da; Kuds' merkez edeceini ve krallarn da Elie tarafndan Sion'un byk ehrinden idare (*) Vatan Gazetesi, zmir Valisi olarak gsteriyor ki bu uzak bir ihtimaldir. Ancak Vatan Gazetesi, bunu, valinin olaya mdahale etmemesinden kar m olabilir. Fakat olayn, yahudiler arasnda cereyan ettii ve onlara mn hasr olduu iin ilgilenmemi olabilir. Bu tr ihtimallerden hareketle, va linin, onlarn tarafn tuttuu yargsna varmak mmkn deildir.

DNMELER VE DNMELK TARH

151

edilecei tamim ediliyor. Galante; o tamimin yle baladn kaydediyor: Ben, Davud'un olu Sleyman, cihann stnde ve altnda bulunan herey zerinde hkim olmalym. Ben kendi merkezimi, Mukaddes ehir'de, Ku ds'te tesis edeceim ve oras dnyann en gzel memleketi olacak, Juda'nn krallar kardeim Elie'nin kumandas altnda bulunacaktr. Bu ehir Juda'nn krallarnn merkezi olacak ve kardeim gzel bir ta tayacaktr. (308) Burada yahudilerin Mesih anlayna tercman oluyordu. Onlar Mesih'i; dalm olan yahudileri Filistin'e toplayacak ve yahudi dnya hkimiyetini salayacak ilh bir kii olarak gryorlard. Sabatay bunu dile getirmitir. Beyannamede geen Elie ise; Tevrat'ta Mesih'ten nce onun haberciliini yapan bir Peygamber olarak tavsif ediliyor, ki bunu, Sabatay, Gazze'de Nathan'la tanmasnda anlama konusu yapmtr. Sa batay, dnyay 38 kralna taksim ederken Trkiye'yi, kendisine Meslihlii hazrlayan, belgeyi veren ve ona yardmc olan Rabbi Abraham Yachni'ye vermiti. Bylece ona minnet borcunu demi oluyordu. Yine Sabatay zmir'de iken, dvasn glendiren bir olay olur. Vatan Gazetesi Sabatay'n kendini aldatmadan baka, bakalarn da aldatmak iin birok hilelere bavurduunu, her iki frsatta mucizeler gstermeye altn ve bunlarn en enayicesi olarak gsterdii Ihya-yi Emvt olay n Vatan Gazetesi'nden hlasa ediyoruz: Livorna'dan zmir'e Josef Pen haz isminde bir talyan yahudisi gelir. Bu yahudinin zmir tccarlarnda alaca var ve bunlar toplamak ister. Bunu rahata tahsil etmek iin aha li arasnda Sevi aleyhinde bir teebbsn olduunu, taraftarlarna bildirir. Bunlar da hemen Sevi'ye haber verirler. Sevi de bunu tezvir kabul edip, Penhaz'n iyice dvlmesini emreder. Bu emir zerine halk, Penhaz'n kal d eve nmayikrne yollanrlar. Bu durumu pencereden gren Penhaz; bunlara kar birey yapamayacan anlar ve hile yoluna sapar. Boylu boyunca uzanr ve kendisine l ss verir. Sevi taraftarlar eve dolduun da Penhaz' hareketsiz bir vaziyette bulurlar. Bu hl karsnda taaccb ederler: Mucize! Mucize diye barrlar. Hemen aralarnda istiare ede rek, durumdan Sevi'yi haberdar ederler. Sevi, talyan yahudisinin hilesini hemen anlar. Kurnazca davranarak bu hileden faydalanmaya karar verir ve Penhaz'n kald eve gider. Penhaz'n durumu bir mucize gstermeye muvafkt. Sevi, ly affedip diriltmeye karar verdiini yanndakilere bil dirir. Penhaz'n yanna yaklap bir iki dua okur gibi yapar. Sahte l he men dirilir, ve her ikisi ksa bir nazar atfederler. Bu menfaat zerine bir ittifaktr. Penhaz ayaa kalkar ve yksek bir sesle Sevi'nin kendisine ha yat verdiini; ona imn ettiini aklar. Bunun zerine Sevi, btn alacak larn tahsil edip kendisine verir. Buna karlk sahte Mesih de taraftarla r arasnda Muhyi Emvat = lleri dirilten) sfatn kazanr. Bir tarih mdekkiki, Sabatay'n bu tr hilelerinin ok olduu Bugn k mansyla propagandann ne demek olduunu da bu adam kefetmi-

152

DNMELER VE DNMELK TARH

tir dense yeri olduunu safdillere yutturmak iin bin trl hileleri mba laal ekilde duyurduunu; dmanlarnn maksadn nceden sezmek su retiyle nne getii ve para yoluyle kendisini himaye ettirdiini, kaydet mektedir. (309) Bu olayda iki ihtimal var: 1 Penhaz ile Sabatay'n daha nce anlam olmalar. Ki, bu anla ma ile her ikisi de kazanl kacaktr. Penhaz, Sabatay Sevi'nin delaletiy le yahudilerde olan alacan alacak. Sabatay da, onun srtndan, mucize v bir ahsiyet olacak. 2 Eer byle bir anlama yoksa bile, eve gelen Sabatay, adamn ha linden lmemi olduunu anlar. Bir insann uzun mddet nefes almadan dur mas mmkn deildir. Bunu anlamak iin doktor olmaya da ihtiya yok tur. Bu ve benzeri olaylar; Sevi'nin kurnazln ve frsatlar deerlendir mede mahir olduunu gsterir. Zaten o gne kadar olan baars hep bu sayede olmutur. Kendisini mistisizme vermesi onun ruh haline tesir edip, normal dnme gcn engellemi olabilir. Max. I. Dmont, Sabatay'n bu tr hareketlerini -ruh hastalklarndan- Paranoya tehisinden baka bir ey olmadn; 310 Gvsa, nevropat denilen bir hasta olduunu 311 ifade etmektedirler. Aslnda her iki ruh hastalnn da onda varolduunu syle mek mmkndr. Sabatay'n, yahudi an'nesinde yapt deiiklik, dnya hakimiyeti ni hedef alan ve dnyay 38 kralla taksim ettii beyannmesi, halkta ih tilf ve cokunluk yaratt. imdiye kadar harekete sempati ile bakan bir ok haham ve halkta kke ait olan bu deiiklik manev bir darbe yaratt. zmir'in tannm talmudistlerinden Salomon Algazi ve hahamln dier yeleri, bu hareket karsnda onlardan ayrlrlar. 312 Slousch, zmir ha hamlarndan bazlar, Kad'dan, din tehdit eden ve rabbinizm kadar Tr kiye'ye de zararl olan bu harekete son vermesini istediklerini kaydediyor. (Bu hususu gemi sahifelerde ikinci gr olarak ileri srmtk). Ve de vamnda; Kad, korktu ve Mesih'i bakent (stanbul) otoritelerine gnder di.(313) diyor. Vatan Gazetesi de; Fakat mesele o kadar alevlendi ki z mir kads skta raz olmayarak meseleyi stanbul'a arzetti (H. 1077.M. 314 1666) . Gvsa; Sevi ve taraftarlarnn gnden gne artan taknlklar kar snda durumu stanbul'a yazp Vezir'e bildirdiini sylemesine ramen bu na aldrmadklarn; bunun zerine meselenin Sadrazam Kprl Fazl Ah met Paa'ya intikal ettirildiini, onun da, meselenin asln renmek iin tahkikat evraklaryla birlikte derhal stanbul'a gnderilmesini emrettiini, ifade ediyor... zmir Kad'snn onu yakaladnda, taraftarlarna kar Me sihlik tavrn bozmad, stanbul'a gitmesi iin Tanr'dan emir aldm ve orada vazifesinin en byk ksmn ifa edeceini syledii de ileri sr 315 lyor.' )

DNMELER VE DNMELK TARH

153

The Jewish Encyclopedia de; Sabatay'n zmir'den ayrl sebebini, e hir otoritelerinin zorlamas; kehaneti ve stanbul'da bir mucize vuku bul mas midi (316) olarak belirtiyor. Sabatay'n, zmir'den ayrlp stanbul'a gitmesi, kendi istei haricin de olduu grlmektedir. Geri, Kuds'ten ayrlrken stanbul'a gitmek zere zmir'e hareket etmiti. Fakat, zmir'de gayesine tam ulaamad muhakkaktr. Gayesine ulamadan ayrlmak istemezdi elbette. Ancak, o za man Sabatay'a kar olan haham ve yahudilerin, Kad'ya ikyeti; Kad ve Trk idaresinin, bunlarn arlatanlna ahit olmas ve meselenin zmir' den ziyade stanbul'da halledilmesinin uygun olaca kanaaatiyle sevk et mi olmalar geree daha yakmdr. Bylece Sabatay, stanbul'a hareket ediyor. Vatan Gazetesi'nin; mevkufen stanbul'a gnderildi 317 demesi ve Sadrazam'n duruma mdahalesi, bu gr kuvvetlendirmektedir. Taraf tarlarnn, stanbul'da mucize gstermesini beklemeleri, Sabatay'n, Tanr nn emriyle gittiini sylemesinden ileri geliyor. Onlar, mademki Tanr emriyledir, onun, orada mucize gsterip Padiahn yerini almas dncesin den hareket etmeleri akla yatkndr. nk o, dnyay taksim ettiine ve Mesihliin artlarndan biri de dnya hakimiyeti olduuna gre, bu ie o gzle bakyor olmallar. Bir baka gereke de, ona inananlarn inanlarn bu dorultuda artlandrmak ve bu hl karsnda kendilerine teselli sun mak eklinde mtala olunabilir. M. ubat 1666. Sabatay stanbul'da. Ocak 1666'nn ilk gnlerinde taraftaflarndan bir ka ile bir yelkenliye bindirilen Sabatay, deniz yolculuu nun frtnal engellere uramas yznden 39 gnlk bir seyahat sonunda anakkale'ye gelir. Mridlerinden bir ksm da karayoluyla onu takip edi yorlar. anakkale'ye geldiklerinde Sadrazam, en sratli vastalarla stan bul'a gnderilmesini emrediyor. Bu emir zerine Kkekmece'ye, oradan da stanbul'a gtrlyor. Sabatay, stanbul'a ubat 1666'da varyor. z mirli Melih, Suba (Emniyet Mdr) tarafndan sorguya ekiliyor. zmir Kad'snn ahitlii ve srarna ramen Sabatay hereyi inkr ediyor. Suba'ndan mkemmel bir dayak yedikten sonra zincire vuruluyor ki, tah kikatn neticesini beklemek zere Zindan Kaps'na hapsediliyor 318 rs, Sabatay'n 1666 yl banda stanbul'a gidiinin heyecan son had dine kardn, ona inananlarn, Sabatay'n Padiah (IV. Mehmed)'dan Kuds Kralln alacan ve beklenilen devrin balyacan sandklarn kaydediyor. O srada kan baz brnice kitaplarda tarih olarak Nebi'liin ve devletin yenileiminin birinci yl cmlesinin grld ifade edili yor. Ama tebaann din ilerine kar hogrrllk(*) hatta kaytszlkla davranan, devlete bu kadarnn biraz fazla gelmi olacan kaydeden rs, (*) Sadece hogrrllk deil, hi kimsenin memleketine kabul etmedii yahudileri memleketlerine kabul ve himaye etmilerdir.

154

DNMELER VE DNMELK TARH

Sevi'nin tutuklandn fakat, o zaman daha kk sular iin uygulanan i d a m cezasnn buna uygulanmadn ve prens gibi hapishanede ya amasnn alacak bir durum olduuna da yer veriyor. Hapis yeri olarak Gelibolu'yu gsteriyor. 319 Bu hususa zaman zaman cevap verildi, ancak yeri gelince yine de cevap verilecektir. unu belirteyim ki, hapsi Ge libolu'da deil, Aydos (Kumkale)'dedir. stanbul Zindan Kaps'ndan oraya eitli tavassutlarla gittiinin kesinlii ortadadr. Sabatay Sevi'nin, Suba tarafndan sorguya ekilmesi, Sadrazam'n onu bizzat sorguya ekecek kadar mhimsememi olduunun rivayet edildii (320) kaydedilmektedir. Bir baka kaynak da u bilgiyi veriyor: Saba tay 1666'da ubat'ta stanbul'a geldi. Yolda durduruldu ve kollarna kelep e vurularak Suba Mustafa Paa'nn huzuruna gtrld. Orada yk sek bir grevli, onu bir tokatla karlad. O, bunun zerine Hz. sa misa li dier yanan evirdi. Krallarn kral, Trk otoriteleri nnde Kutsal ehrin (Jerusalem) basit bir haham olduunu aklad; fakat hapse atl maktan kurtulamad.'321' Baka bir kaynakta, sorgusu srasnda kendisi ni susuz gstermeye alt ve kendisini Mesih iln eden yahudileri sulad 322 ifade edilmektedir. Sabatay Sevi'nin stanbul'a getirildii haberi halk arasnda yaylnca ehrin btn yahudileri heyecana dyor. Sevi'ye iyice balanan taraf tarlar, onun hapse atlmasndan ye'se dmyorlar. Zindandaki strapla rn yarnki zaferinin bir art olarak tefsir ediyorlar. 323 Bilkis rvetler ve dier sebepler sayesinde elde ettikleri msamahakr davranlar, Me sihlik hlyalarnn kuvvetlenmesi iin harcanyor. Ayrca, o zamanda Me sih'in Trkiye'de yapt eyler mucizev olay olarak telkki edilip, Gazzal Nathan ve Samuel Primo tarafndan karlan hayreti mucip ayialar; yahudiler ve dier birok vatanda arasnda yaylyor. Bu ayialar, yahudilerin umudlarn daha yksek bir seviyeye karyor. 324 Gerek stanbul'da olan taraftarlar ve gerekse dier yerlerden akp gelen taraftarlar hapishane tarafnda dolayor, Sevi'nin bir mucize gs terip kurtulmasn bekliyorlar. lerinden bir ksm hapishaneye giderek (kurtulmasn istedikleri bu Sevi'yi) mahpusu ziyaret ediyor; dierleri o civar tavaf ederek nmayiler yapyorlar. 325 Mesele yalnz Musevilere inhisar etmeyip, taraftarlar Yenieri'nin n fuzlu adamlarn ve Zindan memurlarm para ile elde ettikleri rivayet edi liyor. Bu elde edilen adamlar sayesinde, sokaklarda nmayiler yaplyor ve hapishanedeki Sevi, rahata ziyaret ediliyor. Zindanda yanma girenle rin, ayaklarna kapandklar, Sevi tarafndan takdis edildikleri ve bu olay tesbit eden gravrlerin o zamanda vcuda getirildii de rivayetler arasn dadr. 3 2 6 ' Mesele yalnz yahudilere mnhasr olmayp, Mslmanlar dan bir ksm da onun kutsal grevine inanmaya balamtr ki, bu Bek ta dervilerinden birini ve dolaysiyle de taraftarlarn elde etmeleri sa-

DNMELER VE DNMELK TARH

155

yesinde olmutur. 327 Bu sebeple de Sevi lehinde birok imli szler sarfediliyor ki, bylece ibtida musevilere ait olan bir mesele, umum bir mahi yet kazanyor. Her eit din ve mezhebe mensup safdil veya menfaatc adamlar, Sevi'ye inanmaya balyor. Hemen ilve edelim ki, bunlarn Me sihlik fikirlerine inananlar, ilerden bir gurubdur. Zira ilerdeki Mehdi lik inancnn, yahudilerin Mesih inancndan doduu ve iliin kmda da yahudilerin rollerinin olduu ileri srlmtr. Ancak ie menfaatilerin de katlmas, iin rengini deitiriyor. Bunlar olsa olsa, tedenberi Os manl mparatorluunu ykmak isteyen, fakat frsatn bulamayan men faat ebekeleri olabilir. Bu da Osmanl mparatorluunun etnik yaps ba kmndan normal saylr. Yoksa, inanm bir Mslmann, sahte olduu apak dvann peine gitmesi dnlemez. Bu, sadece mparatorluun o zamanki durumundan istifade etmenin bir gayreti olsa gerektir. nk Trkler, uzun mddettenberi Girit seferi ile megul ve ayn zamanda geri leme dnemine girmi bulunuyor. Bunlardan istifade ederek; Yahudiler Sion, dier aznlklar da kendi muhtariyetlerini iln etme arzusunda olsalar gerektir. Burada Trkler deil de, Mslmanlar denilmesi meselenin Ms lman -Trklerin dndaki gayri Trk- Mslmanlar ilgilendirmi olma sndandr. Bu olaylarn cereyann Trkler, biraz merak ve biraz da elence iin de takip ediyorlar. Galante, S. Sevi hakkndaki bu durumun, vilyetin farkl. elemanlarna (Trkler kastediliyor), yahudilerle alay etme frsat verdiini ve onlara: ft geldi mi? Haham geldi mi? Peygamber geldi mi? diye sorduklarn 3 2 8 kaydediyor. O zaman yahudilerin kendilerine tayin edilen kyafetlerle gezmeye mecbur olduklarndan, sokaklarda derhal ayrdedilebildikleri ve her Trk'n arda - pazarda rast geldii yahudiye - alay ederek 329 yukardaki sorular sorduu ifade edilmektedir. Sabatay, stanbul'da hapsolunduu zaman, mutaassp taraftarlar eski bir kefin vukuuna balang addediyorlar. Bu kefe gre: Mesih, dokuz ay ortadan kaybolup sonra bir dii arslana binmi bulunduu ve arslan yedi bal ylanlardan yaplm gemlerle idare eder olduu halde Sabbation rma nn te tarafndaki yahudi kardelerle muhatab olarak zuhur edecek ve ar (330) tk ondan sonra yegne hkim-i lem olacaktr . Vatan Gazetesi, olaylar bu safhaya girdikten sonra, duruma bizzat Sad razam Kprl Fazl Ahmed Paa'nn mdahale ihtiyac duyduunu ve hu zuruna ararak konutuunu kaydediyor. Devamnda ise yle diyor: Dz me Mesih'in bo bir adam olmadn anlad ve ilm vukufunu takdir etti. Fakat umum heyecanlar ve tefrikalar zerine (Sevi)'nin stanbul'da kal mas tehlikeli grldnden (Aydos) kalesine nefy edilmesine ve orada kal'a-bend olmasna karar verdi.(331) Sadrazama atfedilen, Sabatay Sevi'nin bo bir adam olmad hikyesi nin; taraftarlarnn onu (Sevi'yi) ykseltmek iin uydurduklar 332 ifade edi-

156

DNMELER VE DNMELK TARH

liyor. Baz kaynaklar, birka seneden beri debdebeli bir hayat yaamaya alan Sabatay'n hapishanede muzdarip olmaya baladn, taraftarlarnn onu memnun eden ihtiramlarna ramen, zincire vurulmu bir kral gibi zin dan kesindeki intizarn uzamasna tahamml kalmadn kaydediyorlar. Ve, bu durum karsnda Sevi, ziyaretine gelen mridlerinden, Sadrazam'n sarraf Mordehay Kohen'in olu Yuda (Juda) elebi'ye mracaat etmeleri ni sylyor. Yuda elebi vastasiyle, Sadrazam'n sarraf Mordehay Kohen, Fazl Ahmet Paa'nn ayaklarna kapanp, ona, Sabatay'n hapishanede ok rahatsz olduunu beyan ediyor ve baka bir hapishaneye nakledilmesi iin yalvaryor. Fazl Ahmet Paa da, onun anakkale'ye srlmesini ve Kumkale (Aydos)'de hapsedilmesini emrediyor. Sabatay, ktibi (kayn biraderi) Samuel ve birka mridi ile Kumkale (Aydos)'ye srld zaman rahat bir nefes alyor. Buras stanbul'daki zindana nazaran rahat, havadar, serbest ve Merkeze de uzakt. (333) Slousch, o kadar nl Sadrazam Kprl Ahmet Paa'nn Sabatay'a kar gelmee cesaret edemediini; onu bakentten uzaklatrmaktan memnun luk duyduunu ve erefli bir mahpus gibi Aydos (Kumkale) kafasna gnderdiini (334) kaydediyor. Gvsa, Sabatay'n stanbul'dan gnderilmesi sebebini yle aklamak tadr: Zaten fazla ziyaretten, yahudi tehaccmnden hapishane muhafzlar da ikyeti idiler. Nihayet sahte Mesih ve Mehd dedikodular btn stan bul'u kaplam bulunuyor, sefer zamannda herkesin buhran ve galeyan iin de bulunduu sralarda byle bir adamn umumi heyecan arttrmas ihti mali de hatra geliyordu.(335) Slousch'un; Sadrazam Sabatay'dan korktuu iin Aydos (Kumkale)'a gn derdi, ifadesinin gerekle ilgisi yoktur. Yukarda, baz kaynaklardan nak lettiimiz bilgilere gre, Sabatay'n kendi istei ve bu istee sarrafbann nayak olmas ile gerekletiini ifade etmitik. O zaman da, Sadrazam'n bir emriyle vezirlerin bile kellesi giderken Sabatay'n srgn edilmesiyle yetinilmesi, yahudilerce Sadrazam'n Sabatay'a besledii bir hrmetin ese ri olarak tefsir ediliyor. Burada, sarrafbann hatrnn hesaba katlmad grlyor. Sarrafbann hatrnn onun kellesini kurtarmas yannda, ona kr krne inanan bir topluluk indinde, byle bir yola gidilseydi, ge e kildi zehabna kaplnacakt. Byle hibir deeri olmayan ve gnden gne ne olduu aa kan birisine kutsiyet kazandrmak, akll olan hi kimse nin yapaca i deildir. M. Nisan 1666. Sabatay Aydos(Kumkale)'da. Aydos kal'asna hapsedil dikten sonra onu ziyaret edenlerin says artmaa balad. Dnyann her ta rafnda heyecanl bir merak vard. Danimarka, Hollanda ve Almanya'dan birok kimseler i - glerini brakp, Aydos (Kumkale)'a husus gemiler ve hediyelerle kouyorlard. Yahudilerin byk bir ksm iin onun Aydos'ta zi yareti. Kuds ziyaretine bedel tutulmu; hac olmak iin Kuds yerine Ay-

DNMELER VE DNMELK TARH

157

dos'a komaa balamlardr. Orasn Gvenilir Yer olarak isimlendiri yorlar. Paras olmayanlar, ziyaret edebilmek iin, mallarn, mlklerini sa tp geliyorlard. nk; Mesih'in gelmesiyle Kyamet kopacana, musevlerin ise bambaka bir hayata mazhar olacana ve bu dnemde paraya ihti ya kalmayacana inanlp; bundan dolay da almaya ne lzum deyip, kendilerini takdis ettirmek iin Sabatay'n yanma kouyorlard. Byle kala balk ve paral bir gruhun kaleye akn, orada, hem asayii ve hem de tica ret hayatn etkiliyordu. Btn bunlara ramen, muhafzlar, durumu hk mete haber vermiyorlard. Onlar da, gelen ziyaretilerden bir nevi vergi al dklar iin hallerinden memnundular. Ziyaretin bu kadar fazlal, kendi i lerine de yarad iin olacak ki; Devlet otoritelerini bu husustan haberdar etmeye lzum duymuyorlard. 336 Sabatay'n Aydos'a gittii zaman, yahudilerin Hamursuz (Pesuh) Bayra m (15 Nisan) idi. Kanunu ihll ederek, kendi yanda piirilmi kuzu kesti riyor ve arkadalaryla yiyordu.(337) Aydos'ta, Sabatay, prens gibi yayor, misafirler kabul ediyor, onlarla mbahaselere giriyor ve onlara midler ve riyordu. (338) Bu durum Sabatay' yeniden martyordu. O, dnyada bulunan btn yahudilerin cemaatle bir Beynname yaynlyor. Bu beynname'de: yahudilerin, Kuds'n igalinden dolay matem gn olarak kutladklar 9 Ab' kendi doum gn erefine bayrama evirdiini; nk kendisinin (Sa batay Sevi) yeryzndeki btn krallarn stnde olduunu; bylece bun dan sonraki bayramlarnda da bu usuln takip edilmesinin ve en gzel elbi selerini giyinmi olmalarnn gerektiini; hristiyanlarla bu gnde konuma larna msaade edilmediini de beyan ediyor. Ayrca dualarna Ey Yce Tanr Sen rahmet et ile balamalarn, onlar sekin kavim yapan Tanr'ya kretmelerini, Sevi'yi dualar arasnda anmalarn; her abbat (Cumartesi) (339) ve bayramlardaki dua nizam ve detlerinde baz deiikliklerde yayor. Dualarda baka ilveler de yapyor. Resm bir eda ile, Yasaklananlar tek rar veren (msaade eden) Tanr'ya krolsun diyor. (Burada, herhalde, il h emirle baz yasaklamalar kaldrdn ifade etmek istiyor). Bir bakas, Yakub'un Allah'nn Mesih'i, kralmz, kutsal ve drst Sabatay Sevi'yi ko ru gibi dualar edilmesini emrediyor. Hemen hemen btn havralarda Sa batay'n isminin ba harfleri (S. S.) yazlyor. Hamburg'da ra, yalnz Cu martesi iin deil, Pazartesi ve Perembe gnleri de S. Sevi iin dua edil mesi detini getiriyor. Birok dua kitabna Kral David (Hz. Davud)'la be raber Sevi'nin resimleri bastrlyor ve emirleri toplanyor. 17 Temmuz ve 9 Nisan orularn bayram gnne eviriyor.(340) Bu yzden birok kimse yollarda felket ve sefaletlere doru yryorlar. Baz Avrupa devletleri, bu hdise yznden, memleketlerine ait iteatlerini kaybettiklerini ve tebaalarnn itikatlerini sarstklarn ileri srerek; Os manl hkmeti nezdinde teebbslerde bulunuyor ve bu gln hdiseye bir 341 an evvel son vermesini istiyorlar.

158

DNMELER VE DNMELK TARH

Slousch da, Sabatay'n Krallar Kral gibi byklk hastalna tutulup, dnyay taraftarlarna datmasnn, politik ve din yahudilii dnya apn da byk bir tehlikeye gtrdn 342 ifade ediyor. Tam bu srada, Aydos (Kumkale)'a (Cohen Nehemie, Nehomya Kohen) adnda, Sabatay gibi bir muhteris olduu anlalan, Polonyal bir lim geliyor. Bu da, zamann bir modas olan Mesihlii, Sabatay'a yalnz bana kaptrmayp kendisine de bir hisse karmay ummu olmaldr. Kohen, Polonya'dan Aydos'a gelen ziya retilerle Mesih'i kalede ziyarete geliyor. Bu geliin, Sabatay'n taraftarla rndan olup ziyaretine gelen iki talmudistin, Polonya'da (memleketlerinde) Nehemie Cohen adnda birinin Peygamberlik iddia ettiini Sabatay'a syle meleri ve Sabatay'n da onu, grmek iin davet etmesi zerine gerekle tii rivayet ediliyor. 343 Hangi ekilde olursa olsun ikisinin karlamas gereklemitir. Sevi, deti zre Kohen ile de mbahase ve mnakaaya giriiyor. Bu mnakaa lar esnasmda Kohen; Kutsal Kitap ve hahamlarn tefsirlerine gre biri Efrayim (brahim)'in, teki Davud'un olu olmak zere iki Mesih gelmesi ge rekecektir. Bunlardan birincisi (Efrayimolu), Davud'un olu Mesih'in ha berciliini yapacak, dinin yaycs ve ikincinin hizmetkr olacak. kincisi (Davudolu), yahudileri Kuds'e toplayacak ve Davud (Hz. Davud)'un tah tna oturacak v.s. Mesih'in ikilii zerindeki tartma devam ediyor; fakat Sabatay, bunu kabul etmiyor. nk Nehemya Kohen, Efrayimolu (I. Me sih) olmak istiyor. Her ne kadar Davud'un olu olma erefini Sabatay'a b rakyorsa da, o Mesihlik tahtna ortak kabul etmiyor. ki haham arasndaki bu tartma, rivayete gre, gn gece devam ediyor. Sabatay' kandrmak midini kaybeden Kohen, onun iddetle aleyhi ne dnyor. Btn srlarn ortaya dkerek saltanat dvasnda bulunduu iddiasn Edirne sarayna ulatryor. Bir rivayete gre de, aralarnda kavga kyor ve Sabatay'n taraftarlar onu (Kohen'i) katletmeyi dnyorlar. Bunun zerine de Kohen, stanbul'a gidiyor ve Mslman oluyor. Bundan sonra Sabatay'n aleyhinde propagan daya giriiyor. Kohen, stanbul'dan Edirne'ye gelerek Sultan'la (IV. Meh med) grmek istiyor. Ancak grmeden nce, Sadaret Kaymakam, Mus tafa Paa'nn huzuruna kyor ve ona; Sabatay'n, Filistin'i mparatorluk tan ayrmay, saltanat tacn Sultan'n bandan alp kendi bana koymay hedef alan entrikalarn anlatyor. Kohen, ayrca; Aydos kalesi muhafzlar n, dnyann her yanndan gelen yahudilerle Sabatay'n mnasebet kurmas hususunda, ihml ve hiyanetle suluyor. Sabatay iin baka bir su da a nakkale Mslmanlarndan geliyor. Ekonomik karekterde olan bu su; eyh Mahmud adnda birinin bakanlnda Edirne'ye ulatrlyor. Bu heyet, yahudilerin buraya hcum etmeleri neticesinde, blge halknn maruz kald hayat pahallndan, ktlktan ikyet etmek ve bu duruma son verilmesini istemek iin Edirne'de bulunuyorlar. Kaymakam, Mfti Van Efendi'nin de

DNMELER VE DNMELK TARH

159

huzurunda Vekiller Heyeti'nin mzakeresinden gemi bir raporu Edirne'de bulunan Sultan'a veriyor.(344) Ziya akir, zmir hahamlarnn, onun Selanik ve stanbul'daki muvaffa kiyetlerini duyunca hiddete kaplp, Edirne'ye adamlar koturduklarn; ora da bulunan IV. Mehmed ile Kaymakam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'ya arzuhaller verdiklerini ve arzuhalde; Sabatay'n Mesihlik iddiasna kalka rak eriat tahkir ve cemaat arasna tefrika soktuunu ileri srerek ikyet te bulunduklarn kaydediyor. Z. akir: Herhangi bir ahsn, Mesihlik id diasnda bulunmas, ne Sadaret Kaymakam Merzifonlu Mustafa Paa'nn ve ne de eyhlislm(*) Van Efendi'nin umurunda bile deildi. Sabatay'n Musev eriatn tahkir etmesine de ehemmiyet vermemilerdi. Ancak, ce maat arasna tefrika ve nifak sokma meselesi, Kara Mustafa Paa'nn ii ne gelmemiti. nk, memleketin asayiini haleldar edecek bir vakann, devletin bana bir gaile karmas muhtemeldi... diyor ve stanbul kad sna ve Yenieri aasna, Sabatay'n Edirne'ye nakli iin emir gnderildiini (345) kaydediyor. A. Galland, adamn Sabatay' kadnlarla beraber arap ierken gr dklerini, iddia ettikleri; kardeinin de, Sabatay'n kurtulmas iin Padiaha bir istida takdim ettiini ve bunun zerine Edirne'ye gtrlme emrinin geldiini; Van Efendi'nin de bu ite ok dahli olduunu(346) kaydediyor. z mir Kadsnn raporu zerine tutukland da ayrca kaydediliyor.(347) Bir ka ikyet ve dzenlenen raporun bir araya gelmesi yannda baz Avrupa devletlerinin de bu hadiseye son vermesi iin, Osmanl mparato runa (Padiah'a) mracaatta bulunmas ve muhtelif dedikodularn her ta rafta yaygnlam olmas, zmirli sahte Mesih meselesine hkmetin cidd ve kat'i bir kareketini gerektirmitir.

(*) Hammer, C. XI, sf. 88 ve Tarih-i Raid, C. I, sf. 633'de, M. 1162'de Sunizde'nin azledilmesiyle yerine Minkrzde getiriliyor. eyhlslam Minkrzde Yah ya Ef. H. 1084/1673 tarihinde azlediyor ve yerine Ali Ef. eyhlislm oluyor. Antoine Galland, Minkrzde Yahya Ef.nin 1663'de eyhlislm olduunu kaydediyor; (stanbul'a Ait Hatralar, C. II, sf. 27 dipnot). Ylmaz ztuna, (Trkiye Tarihi, sf. 90'da) 1668 ylnda Minkrzde'yi eyhlislm olarak gsteriyor. Hammer, 1668'de Vn Ef.yi vaiz olarak gsteriyor (C. XI, sf. 188192). Bu kaynaklarn verdii bilgiye gre, Minkrzde Yahya Ef., on yl eyhlislmlk yapmtr. Yine buradan Van Efendi'yi vaiz olarak gryo ruz. Ancak Van Efendi'yi eyhlislm olarak grenler, IV. Mehmed'in, Va n Efendi'ye verdii deerden ve isminin ok gemesinden hareket etmi olabilirler. Ki, IV. Mehmed'in, Van Efendi'ye verdii deer gzden kam yor. Sultan IV. Mehmed, olu Mustafa'nn eitimini de Van Efendi'ye ver mitir. Grld gibi Van Efendi hi bir zaman eyhlislm olmamtr. Ariv Genel Mdrl'ndeki Ali Emir kaytlarnda o devirde eyhlislm olmad g

160

DNMELER VE DNMELK TARH

Tabi ki, memleketin asayiinden sorumlu olan mevkiler, memleketin dirlik ve dzenini dneceklerdir. 1645 senesinden yani Sultan brahim devrinden beri; 21 senedir Girit seferi ile megul olan bir mparatorluun, bu arada baka bir olayn do masna gz yummamas tabidir. M. Eyll 1666. Sabatay Edirne'de. Edirne sarayndan anakkale'ye gnderilen Kapclar Kethdas, rivayete gre, zmirli haham derhal idam etmek ve ban saraya gtrmek emrini almt. Fakat sonradan, arkasn dan yetien ikinci bir emir zerine onu Edirne'ye getirmeye memur olmu tur. Gya, orada ldrlmesinin sonradan mahzurlu grnmesi, ileride Me sih'in gk'e ekilmi olmas hurafesinin meydana kmasna vesile verme mek iin imi. Gelibolu yolu ile, Sabatay Sevi Edirne'ye getiriliyor. Sadra zam Kprl Fazl Ahmet Paa, Girid'de bulunduu iin, nce Sadrazam Kaymakam Mustafa Paa'nn huzuruna karlm, o da alp saraya g trm. (348) Sabatay'n Edirne'ye gelii eitli dedikodulara sebep olmutur. Ona, top ve tfek'in ilemedii, atein yakmad, suya atlnca boulmayaca kanaati yaylmt. Ondan her an bir mucize bekleniyordu. Bunun iin Edir ne halk, onu grmek iin yollara dklm ve sarayn etrafnda toplan mlard. 349 SABATAY SEV'NN MSLMAN OLUU VE SONRASI M. 16 Eyll ( * ) 1666'da Sabatay Sevi Divan huzurunda. Divan, Edirne'de Sary- Hmyun'da; Rebiulevvelin 16'nc Perembe gn Sadrazam Kay makam Mustafa Paa, eyhlislm Minkrzde Yahya Efendi ve Padi ah imam mehur vaz Van Efendi'den olumaktadr. IV. Mehmed de, Kafes arkasndan mzakereyi takip etmektedir. 350 Ziya akr, Rumeli Kazaskeri Abdurrahim Efendi ve Anadolu Kazaskeri Feyzullah Efendi'nin de Divan'da bulunduklarn 351 kaydediyor. Fakat vakanvisler, Kazasker leri kaydetmemektedirler. Divan, Sabatay Sevi'nin huzura getirilmesini emrediyor. Sabatay, Trk e bilmedii iin, tercmanln yahudi dnmesi Hayati-Zde yapyor. Galante, IV. Mehmed devrini (1648 -1686) anlatrken Hayati-zde iin yle diyor: IV. Sultan Mehmed devrinde yahudi doktor Moche Ben Raphael Abravanel, slmiyet'i kabul edip Hayati-zde ismini alarak IV. Mehmed'in hizmetine girdi. (*) Jewish Encyclopedia; 16 Eyll, Vatan Gazetesi; 11 Eyll, Gershom Scholem; 16 Eyll, Revue du Monde Musulman; 14 Eyll 1666 olarak belirtiyorlar. Os manl Tarihleri; Rebiulevvel'in 16's diyorlar. Bunlardan Nianc Abdurrahman Paa 14 Rebiulevvel olaylar arasnda zikrediyor ve huzura karlma sn 16's olarak gsteriyor. Herhalde 14'nde Edirne Saray'na getirildi, fa kat sorgusu 16'snda yapld.

DNMELER VE DNMELK TARH

Hayati-zde, brnice ve spanyol yahudicesinden baka bir lisan bil meyen sahte Mesih Sabatay'n Edirne'de Sultan'n huzurunda olan mah kemesinde tercman olarak bulundu.(352) Baka kaynaklar da bu ifadeyi te'yid ediyorlar.(353) Vatan Gazetesi, Msr ve Kuds'te uzun zaman kald iin Arapa bildi ini ve Van Efendi ile Divanda Arapa konutuunu; Padiahn da divanda hazr bulunup sorular sorduunu 354 kaydediyor. Halbuki Vakanvisler, pa diahn divan arkasnda bir yerde, grnmeden mzakereyi takip ettiini kaydediyorlar. Z. akir ve H. rs de, iyi Trke bildiini ve Kaymakam Mustafa Pa a'nn sorularna Trke cevap verdiini, tercman kullanmadn355 ia ret ediyorlar. yi bir Trke bilmediini, zmir Kads huzuruna ktnda da grdk. Orada, tercman olarak kardeini kullanyor, demitik. Ziya a kir, Trke, Rumca ve ngilizce rendiini kaydediyor.(356) Onun (Sevi), Kabbala renimi srasnda braniceyi diriltmek istediini ve spanyol ibranieesini bildiini baz kaynaklar zikretmektedir. Vatan Gazetesinin iddia ettii gibi Van Efendi ile konumam, tercmanln Dnme Hayat-zde yapmtr. Van Efendi'nin eyhlislm olmadn, nceki sayfalarda da belirtmitik. Baz kaynaklar iyi Arapa bildiini zikrediyorlar.(357) Sabatay'n tercmanln yapan dnme Hayat-zde, spanyol ibranicesiyle ona: Dnyay kartran sen, eer mucize gsterme ve kendini koruma gcn varsa onlar gster; kendini ve milletini kurtar demi. Mahkemenin kurulduu yerin yannda hadiseyi gizlice takip eden (padiah) Sultan, bir mucize konusu seti ve Hayat-zde vastasiyle Sabatay'a bildirdi. Mucize konusu u: Sabatay, rlplak soyulacak. Vcudunu en maharetli okular nian alacaklar. Eer atlan oklar vcuduna ilemezse, o zaman Sultan da kendisinin Mesihliini tanyacak. Sultann bu teklifi karsnda Sabatay, M e s i h o l d u u n u i n k r i l e , basit bir haham olduunu; bu iin yahudilerce uydurulduunu ve kendisine M e s i h unvannn onlar tarafn dan verildiini aklar. IV. Mehmed, bu cevapla yetinmeyerek, Hayat-zde 358 vastasiyle ona Mslman olmasn teklif ediyor. Bu ikinci teklif (Ms lman olmas iin olan teklif) Sabatay' bir an derin derin dndrm ve mmessilleriyle birlikte btn yahudilik lemine kepaze olacan gznne getirmi, hatt Hekimba'ya bu cihetle spanyolca fsldamtr. Fakat Ha yat-zde, eer o anda Mslman olmazsa urayaca ikenceleri kendisine btn fecaatile tasvir etmi, hatt bir rivayete gre Mslman ismi ve kya feti altnda da isterse iinde devam edeceini (fikren de olsa) telkin et (*) mitir. Sabatay, baka kurtulu yolu kalmadn anlaynca, hekimbann (*) Herhalde, Mslman kisvesi altnda yahudiliini devam ettirmesinin fikrini Hayat-zde'den almtr. nk o da yahudilikten slm'a dnm ve belki de, tavsiye ettii yolu takip ettii iin bunun dvasna hizmet ynnden ha yrl olduunu denemi olmaldr.

162

DNMELER VE DNMELK TARH

rettii e h a de t Kelim e s i'ni geveliyerek M s l m an olduu nu sylemitir.(359) Divan nne kmadan, Dnme Hayat-zde'nin ona Mslman olmasn tavsiye ettii; o da, durumun tehlikesini kavrayarak huzura kmadan Ms lmanla getii ve kyafetini deitirdii 360 kaydediliyor. Bir Tarih Mdekkiki mahlas ile yazan yazar ise; Sabatay'a mucize gstermesi istendiinde, basit bir insan olduunu, daima ulm (ilimler) ile itigal ederek, hakikati aradn ak bir lisan ile anlatmaa baladn ve ilmini gsterdiini; Van Efendi'nin de, arad hakikatin slmiyet'te bulun duunu izah ederek, Mslman olmaa davet ve tevik ettiini; Sevi de he men slmiyet'i kabul edip, talebi zerine Mehmed Aziz Efendi adn ald n d ) kaydediyor. Aziz ismi, kendisi veya taraftarlar tarafndan onu (Sevi'yi) ykseltmek iin verildii rivayet ediliyor. Hl byle iken tarafgirlii yine de elden brakmad grlyor. Syledii szlerde ilmini gsterdi deniliyor. Ancak bu szlerin ilim ifa de eder hibir yan grlmyor. O, o gne kadar yaptklarn inkr edip, ken dine inananlar sulamasiyle; hem taraftarlarna hakaret etmi ve hem de sahtekrln ortaya koymu oluyor. lim daima gerekleri aratrr. limle itigal eden de gerekidir. Saba tay'n ise gerekle bir ilgisi yoktur. Van Efendi ile muhatab olmadn kay detmitik. Olsa olsa Van Efendi ona, Kelime-i ehadet getirtmitir. Ziya akir ise, Sabatay'n Mesih olmadn akladktan sonra, eyhlislm: m di byle dersin... Bu meclisten sonra, halsa mecl yoktur. Ya imana gelirsin. Ya, hemen imdi katlolunursun... Nihayet, Mslman olursan, inayetl Pa diahmzdan seni efaat edelim. dediini; o da, Mslmanl kabul ederek, huz ve huu ile ehadet getirdiini ve bylece celltlarn elinden hayatn kurtardn kaydediyor. Ayrca Sabatay gibi birisinin slmiyet'i kabul et mesi, hem meclistekilerin ve hem de Padiahn houna gittii ve ona, libas- fhir ile bir kese para verdiini belirtiyor.(362) Vatan Gazetesi de, ilmine hr363 meten verildiini ilve ederek belirtiyorlar ki, bu iki kaynan, ona her frsatta bir kudsiyet atfetmelerine bir mn vermek mmkn deildir. Her halde, hayllerinde canlandrdklar hususiyetleri, onda varm gibi grmek ve gstermek istiyor olmallar. 16 Eyll 1666 tarihinde Divan huzurunda Mslman olmu, 364 ancak Ms lman olduktan sonra kendisine Mehmed ismi verilmitir. Sabatay, smi nin nne bir de A z i z adn ilve etti. Bu suretle ismi A z i z M e h m e t E f e n d i ekline girdi. (365) Aziz'in, onu yceltmek iin taraftarlarnca ve rildii rivayet ediliyor, ki bunu yukarda da ayrca zikretmitik. Bunun bir sfat olarak eklendii kanaatindeyim. Kelime-i ehadet ile Mslman olan Sabatay (Mehmet Efendi), olanlar hamamna gnderildi. Yeni bir elbise verilerek, kendisine gnde 150 ak elik bir gelirle Kapcbala tayin edildi. Kars Sr da kocasn takiple

DNMELER VE DNMELK TARH

63

Mslman oldu ve F a t m a H a n m adn ald. Ona ve Mslman olan bir ok taraftarlarna da bahi ihsan olundu.(366) Mehmet adn alan Sabatay'a, padiah da Efendi lkabm vererek e reflendirdii; (367) temiz ve saf olmak iin de hamama gnderildii.368) Meh met Kapcba ismini ald 369 iaret ediliyor. Ayrca, Seholem, Sabatay'n Mslman olduktan sonraki fotorafn eserinin I. cildinin banda veriyor.

D)

SABATAY SEV'NN MSLMAN OLMASI LE LGL TARH VESKALAR

1 Nianc Abdi P a a ' n n Vekayinmesinde; 1077 (Hicr) yl vak'alarn anlatrken, Rebiulevvel aynn 14. sal ve 16. perembe gn olaylar arasnda zikredilmitir. XVII. yzyl lisan ile yazlan vesika yledir: Bundan akdem zmir'den bir haham zuhur edip, taife-i yahud ziyade meyl-i rabet etmesiyle defi fitne iin Boazhisarna srlm idi. Ol canibe dahi yahudiler tecemmu' edp (toplanp) i'tikad- btllar zre bu bizim Peygamberimizdir dey bais-i fesad (fesat sebebi) ve ihtill olacak mertebe ah valleri ayi' (ayia) olmala haham- mezbur (ad geen) emr- Padiah ile Edirne'ye ihzar olunmu (huzura getirilme) idi. Rebiulevvelin onaltmc per embe gnnde yeni kkte nazrgh- hmynda (padiaha ait, padiah hu zurunda) akd-i meclis olunub (toplanlp) Kaymakam Paa ile eyhlislm Efendi ve Van Efendi haham- mezburu (zikredilen haham) sylettiler. evketl Padiahmz Hz.leri, pencereden mahf seyr (gizlice) ve istima' buyu rurlar idi. Ba'di klli kelm mezbur haham ol kendi hakknda sylenen trrebt (sama szleri) inkr eyledi. Amma teklif-i slm olunub bu meclisten sonra halsa mecal yoktur, ya imna gelrsn, ya hemen imdi katlolunursun. Nihayet Mslman olursan nayetl Padiahmzdan seni efaat edelim dey kat' kelm eylediklerinde, haham- mezbur: Bitevfikillahilmelikilgafur, ol saatte mazhar- hidayet olup Nr-u mn ile merref ve m'nini m kellef oldu. nyet-i liyye-i hsravnden (Padiahn yce inayeti ile) mezbura (ad geene) yz elli aka kapu ortas takad erzn (lyk grlme) buyurulup ve ol hinde olan hamamna konulup tecdid-i libas (yeni elbise) ettirilb (deitirtilip) bir krk ve zerine hl't- fhire giydrlb ve bir kese nakid (para) ihsan olundu. Ve bu mahalde kendi ile slm'a gelen refi kine (arkadana) dahi atiyye-i liyye ile avuluk sadaka buyuruldu. 370 Burada Sabatay Sevi'nin ismi aka zikredilmedii; ancak haham- mezbur olarak bahsedildii grlmektedir. Ayrca Mslmanl kabul Al lah'n yardm ile olduunu belirtmektedir. Ki o gn iin geerlidir. Ancak daha sonraki durumlarn kaydedecek olsalard bu lfz kullanmaktan ka nrlard. nk o, hidyete nail olamamtr.

64

DNMELER VE DNMEIK TARH

2 Fndkll Mehmet A a'nn(*) Silhdar Tarihi. H.1065. 1654-1094.1682 yllar arasndaki vak'alar anlatrken; H.1077.1666 yl v a h a larnda bu konuyu yle ilemitir: ZUHUR-U HAHAM Bundan akdem zmir'den bir Haham zuhur edip taife-i yahud ziyade meyl ve rabet etme leriyle d e f i fitne iin Boazhisar'na nefyolunmudu. Ol canibe dahi yahudiler tecemmu' edip i'tikad btllar zre bu bizim Peygamberimizdir deyu bais-i fesad ve ihtill olacak mertebe ah valleri ayi' olmala haham- mezbur emr-i Padiah ile Edirne'ye ihzar ve mh-i Rebilevvelin onaltmc Perembe gn Hasoda kknde nazargh- hmynda akd- meclis olunub Kayma kam P a a ve eyhlislm Efendi ve Van Efendi haham- mezburu sylettiler. Padiah Hazretleri pencereden muhtef (gizli) seyr ve istima' buyu rup ba'di kll kelm mezbur haham ol kendi hakknda sylenen trreht inkr eyledi. Ve tek lif-i slm olunup bu meclisten sonra halsa me cal yoktur, ya imna gelrsn, ya hemen simde katlolunursun. Nihayet Mslman olursan, inayetl padiahmzdan seni efa't edelm dey kat'i kelm eylediklerinde, haham- mezbur Bitevfikillahilmelikilgafur ol saatte mazhar- hi dayet olup nur-u imn ile merref ve bir m'min-i mkellef oldu ve inayet-i liye-i hsravaniden mezbura, yevm 150 ake kapu ortas teka'd- erzan buyrulup ol hinde olan hama mna konulup tecdid-i libas eddrlp bir krk

(*) Hayrullah rs; yakn zamana kadar, Sabatay Sevi ve Mezhebi hakknda pek az bilgin olduunu; sadece Fmdkll Silhdar Aa'nn eseri Silhdar Tarihi'nde Zuhur-u Haham bal altnda bilgi olduunu, bundan baka Os manl tarihlerinde bilgi bulunmadn kaydediyor. (Bk. Musa ve Yahudilik, sf. 437). rs'n Yok dedii tarihleri tetkikimizde -bulabildiimiz- u kaynak larda yer almaktadr: 1 Nianc Abdurrahman (Abdi) Paa'nn, Vekayinmesi, Vrk. 224; 2 Fmdkll Mehmed Aa'nn Silhdar Tarihi, C. I, sf. 431; 3 Raid Efendi'nin, Tarih-i Raid, C. I, sf. 133; 4 Kmil Paa'nn, Tarih-i Siyas, C. II, sf. 103-104. (Biz bunlarda yer alan bilgileri o gnn lisaniyle kaydettik).

DNMELER VE DNMELK TARH

165

ve zerine bir hil't- fhire giydirlb bir kese nakid ihsan olundu. Ve bu mahalde kendileriyle bile slm'a gelen refiine dahi atiyye-i liye ile avuluk sadaka buyuruldu.(371) Burada konu hemen hemen Abdi Paa'nn Vekayinme'sindeknin ayn dr. Ancak, birka kelime ve tbir deiiklii vardr. 3 O zamann vak'alarn tutan, Vakanvis R e i d E f e n d i , H.1077.1666 senesi vak'alar arasnda hadiseyi yle kaydediyor: Bundan akdem zmir'den zuhur eden haham nmna ahs- cuhd mtekad aleyhi taife-i yahud olub basma cemiyet etmelerinden sr- fit ne mehud olmakla Boazhisar'na matrud ve meb'ud olmuken anda dahi fitne endz miyane-i yahud olman mah-i Rebiulhirin onaltmc gn Edirne'de rikb hmyna ihzar ve eyhlislm Efendi ve Kaymakam Paa huzur-u hmynda iken yahudi mezfur getrlb macera-i hli is tifsar olundukda hakknda hret bulan trreht inkr ve katlini mukarrer bdiinden slm'a rabet ishr eyledi.(372) Burada Rebiulahir olarak gsterilmi, fakat bunun Rebiulevvel olmas lzm geldii kanaatmdayz. Reid Efendi de, Sabatay Sevi'nin isminden bahsetmez. Ancak, Mehur Yahudi, Haham ve Cld olarak zikretmektedir. 4 Kmil Paa; Tarih-i Siysisinde, IV. Mehmed devrini anla trken Sappatay Levi ismini zikrederek yle diyor: (1077 Sene) tarihinde, zmir'de Sappotay Levi isminde bir haham Mesihlik dvasnda bu lunarak Kuds'e azimetle vaki' olan ilnat ze rine bu keyfiyet gerek buralara, gerek Avrupaca yahudiler beyninde hayli tel mucib olarak her taraftan vrd eden hahamlardan bazlar lehin de ve bazlar aleyhinde bulunduklar haber alnmakla merkum Sappotay Levi taraf- Sada retten Dersaadete celb e tevkif ve ba'dehu Kprl'nn Girid'e azimetinde Kale-i Sultaniyye'ye hapsolunduu esnada ayn iddiada bulunan dier bir yahudi Edirne'de Sadrazam Kaymaka-

166

DNMELER VE DNMELK TARH

mna bilmraca'a Sabatay'n iddias sahte oldu unu ifade eylemesi zerine merkum (ad geen) celb ile huzur-u ahanede vukubulan istintakta iddiasnn vh (boey) idn itiraf etmesi ve mteakiben din-i mbn'i slmi kabul eyle mesi zerine merkum (ad geen) saray hma yun bahvanlnda istihdam olunarak mteaki ben merkumun familyas azas cmleten slmi yet'i kabul eyledikleri gibi on sene kadar md det zarfnda bunun vastasiyle birok yahudiler dahe ihtida eylemitir. Ve o esnada Mehdhlik iddiasnda bulunan bir krd eyhinin olu dahi kezalik celb ile istintaknda o dvadan feragatla taraf- ahaneden kendisine irad buyurulan su allere yolunda cevap vermesile bu dahi hazine-i hmayunda Aal'na tayin buyurulmutur. 3 7 3 Dier kaynakta isim zikredilmedii halde, burada hem isim ve hem de Mesihlik dvasnda bulunduu kaydediliyor. Ancak bu kaynaklar, Ms lman olduu sralardaki durumu yanstmaktadr ki, hakldrlar. nk: 1655 ylndan nce gze batan fazla bir olay grlmemi veya grnse de yahu diler arasnda bir frka veya mezhep olabilecei; dolaysiyle de onlara din bir serbestlik tanyan hkmetin, onlarn i ilerine karmas eklinde ka bul edilecei iin de kayda deer olaylar arasnda yer almam olabilirler. Daha nce de belirttiimiz gibi, gizliden gizliye cereyan etmi olmas da mmkndr. Ne zamanki ikyetler vuku bulmu, asayii tehdit edici bir hl alm ve padiahlk sevdasna kaplm, o zaman hkmet mdahale etmitir. Tarihiler de bundan hareket edip, Mslman olduu andan sonra, o andan biraz nceki durumunu da onunla beraber kaydetmilerdir. Aslnda, ktaya hkmeden bir mparatorluk iin bunlar basit bir olay kabul edilebilir. Bu tr olaylarn en basidini dahi iine alan ve olaylar gnlk olarak kaydeden; stanbul Babakanlk Arivi Genel Mdrlnde bulunan Mhmme Defterini tetkik ettiimde; 1648-1676 arasndaki olaylar kaydeden Mhmme Defterlerinin bulunmadn grdm. Bu tarihler, Sabatay Se vi'nin faaliyet yllarn iine alyor ki - ister istemez - insanm aklna: bunlara bir elin kart geliyor. Sabatay Sevi hadisesini destekler grnen bir olay da; onun Mesih olmak davasiyle ortaya atld aylarda, buna benzer bir masaln cahil bir ksm Mslman halk da megul etmi olmasdr. Nitekim tam o tarihte Musul'un madiye kasabasnda eyh Abdullah isminde bir krd eyhi, gen olu Mehmed'i Mehdi diye ortaya atm. Bu gen de Mehdilik dvasna etrafna

DNMELER VE DNMELK TARH

167

adamlar toplayp oalmaya, fertler arasnda fitne ve fesat karmaya a lmtr. zerlerine varlnca bir hayli mukabele olmu, fakat sahte Mesih taraftarlar hezimete uratlmt. Seyyid Abdullah firardan sonra yakalan m, olu Seyyid Mehmed, Diyarbakr valisi ve vezir eytan brahim Paa tarafndan bir maarada yakalanm. Her ikisi Padiah (IV. Mehmed)'n hu zuruna karlm, dvas hakknda sorulunca da her eyi inkr etmiler. Pa diahn merhametine mazhar olmu ve hademe-i hassadan olmak zere ha zine odasna alnmlardr. Babasna da bir tekke eyhlii verilmitir.(374) Hammer, halkn bu tr inanlarndan menfaat uman kiilerin bu yola gir diini belirterek; Hristiyanlar iin Antechrist (Din dman, Deccal) ne ise, Mslmanlar iin de Deccal odur diyor. Mehdi, Deccal gibi dnyann so nunda gelecek ve onun gelii Kyamet'in kopacan haber verecektir. 375 Bu hususu Hammer Tarihi'nden aynen naklediyorum: Sabatay, memalik-i Osmaniye yahudilerinin itikadlarn bozmaa alrken Krdistan meayihinden birinin olu da Medihlik iddiasnda bu lunur ve binlerce krd kyam ettirirdi. Musul Beylerbeyi madiye Beyi ile ittifak ederek gen Mehdinin taraftarlarn datt ve kendisi ile ba basn derdest ederek padiaha gnderdi. Sultan Mehmed-i Rbi, Vize taraflarnda avda iken Mehdi-i Cedid onun huzuruna karld (evval 1077 / Nisan 1666). Delikanl, huzr- padiahide istintakinde mbeirlik sfatn terk ile kendisi ne tevcih olunan suallere pek zeknmun cevap lar verdi: Padiah bundan memnun olarak ha deme-i hassadan olmak zere hazine odasna al d. Babasna da bir tekke eyhlii verdi. u su rette yahudi Deccal ile kurt Mehdi, biri sarayda hizmeti, dieri kapc olarak her ikisi de gerek devletin, gerek padiahn skn- haline gayretgzar olmulardr. 1076/1665 senesinde Girit seferine azimet edildii ve harbin zaferle so nulanmas iin dualar edildii srada; byle suizanlarm beslenmesi veya karkla sebeb olma, memleketi blmeye veya zayf drmeye ynelik bir harekettir. Bundan da ancak, karclar istifade eder. Bu Mesihlik veya Mehdilik bir alkanlk; para, mevki elde etmenin yolu haline gelmitir. te Sabatay Sevi de bu sralarda Mslman olmak yolunu bulmu ve bylece Mslman olmutur.

168

DNMELER VE DNMELK TARH

Sabatay Sevi'nin Mslman olmas, yahudiler zerinde beklenmedik anda den bir yldrm gibi etki yapyor. Fakat, taraftarlarnn ou ona inanmakta devam ediyorlar. Burada da haberciliini yapacak olan peygamberi Nathan imdadna yetiiyor. Bu hususta rs, yle diyor: Din kitaplarn ok iyi bilen Gazali Nathan, onlarn kysndan, kesinden karanlk baz szler bu lup kard ve bunlar diledii gibi tefsir ederek, yeni bir tez ortaya att: Me sih'in yahudiler dndaki milletlerin arasna girmesi ve onlarda da sakl olan kutsallk kvlcmlarn tututurmas ve - kendileri de bundan habersiz olan kutsal kiileri, velileri uyarmas gerekti. Mesih'in bu davran, gene Tan r'nn amacnn yerine gelmesi iindi. Bununla beraber, Mesih de bilerek ve isteyerek, kutsal kknden kendini koparyor ve srael'in srgnln bir kere de kendi nefesinde tekrarlyordu. Sabatay'n dinden kmas mistik, ayn zamanda tarihsel olan grevinin zorunlu bir parasyd. Bundan sonra o, yeniden Mesihliini, btn ihtiamy la dnnceye kadar iki ayr kiilik olarak yaayacakt: kiilii ve d ki ilii... Ve o mutlu sonuca kadar da bunlar birbirinden apayr olarak kalacaklard.(376) Bir baka kaynak, Sabatay'n hayatn kurtarmak iin slmi yet'e sarldn, bu durumda da arkasn takip edenlerin olduu ve yar Mu hammedi (Mslman) yar yahudi olarak ikili rol oynamaktan ekinmediini (377) kaydediyor. H. rs, Sabatay'n Mslman olmas karsnda cemaatinin iki yoldan birini semek zorunda olduunu ve bu yollar yle belirtiyor: Yahudi kal mak ve eriatn btn hkmlerini harfiyen yerine getirmekle birlikte, gizli den gizliye, kendi inanlarn srdrmek ya da stadlarmn olduu gibi Ms lman olmak; grnte bu dinin icablarn yerine getirmek ama gizlice te (378) kini brakmamak. Sabatayclarm ou ikinci yolu tuttu. Btn gzler Sabatay'a evrildii zaman, Nethan da Filistin'de bulunu yor, Mesih fikirlerle urayor ve propaganda ile megul oluyor. Bu srada, Sabatay Sevi'nin din deitirdiini, reniyor; beklemedii bir olayla kar lat iin, sarslyor. Sabatay'n kendisine ihtiyac olaca, fakat din dei tirmesi karsnda cesaretinin krlm olaca ve kendisine ihtiya duyaca ndan dolay hem Mesih'e hem de taraftarlarna cesaret vermek iin, 40 kadar taraftar ile yola karak Trkiye'ye doru ilerledii, am'a urad ve oradan biri Sabatay'a balln, dieri de btn yahudi cemaatlerine; onun Mslmanln muvakkaten olduunu telkin etmek zere iki mektup yazyor.(379) Edirne'de bulunan Sabatay'a 22 Hesvan 1666'da yazd mektup ta yle diyor: Dalm olan srail'i toplayan ve bizi esaretten kurtaran Efendilerin Efendisi, Kralmza... Yakub'un Tanrsnn Mesih'i, gerek Me sih, Gksel aslan Sabatay Sevi'ye. Gerek onun ad takdis edilsin ve ebediy yen ykselsin. Amin... Sonra btn krallarn kralnn ayaklarnn tozunu si ler, ellerinden perim. Size, vazifesini mdrik biri olarak, bu mektup gs termelidir ki; kanunlarmn kralnn sz ile benim gzm almtr... Bug-

DNMELER VE DNMELK TARH

109

ne kadar gelen haberler beni cesaretsiz klmamtr. Benim bir aslan yre im vardr. Siz ne yapyorsunuz, bunun sebebini sormak istemiyorum. Benim grdm herey mucizevidir ve sadakatim salamdr. Ben ruhumu size kur ban etmeye hazrm. Ben imdi am'daym. Oradan itibaren emriniz zerine skenderun'a gitmeye hazrm. Ben orada Efendimizin yzn parlakl ile greceim. Sizin hizmetkrlarnzn hizmetkr olarak ayaklarnzn tozunu silerim. Btn gcnzle beni desteklemenizi ve nmdeki bu yolu ksaltma nz isterim. Benim gzlerim, bizi kurtaracak, bize yardm edecek Tanr'ya yneliktir. Ktln ocuklar bize zarar veremiyecektir. Bunlar senin ayak larna kapanan hizmetkrnn szleridir. Nathan Benjamen.380 Nathan'n, yahudi cemaatlerine de yaynlad beyanname de yledir: srailoullarnn tortusuna sonsuz selmlar olsun! Bu szler benim am'a geldiimi size haber vermek iindir ve ite efendinizin cephesini gryor gi biyim. O Krallar Kralnn mparatorluu, gnden gne artsn! O, bize ve oniki kabileye, kendisine oniki adam sememizi emrettii iin bu emri yap tk ve imdi yine onun emriyle toplanmak ve oraya gelecek olan balca dost laryla da grmek zere skenderun'a hareket etmek zereyiz. Bu mnasebetle bunu da size bildireyim ki, Efendimize ait birok garip eyler iitmi olacaksnz. Fakat bunlardan asla korkmamal ve cesaretinizi kaybetmemelisiniz. Daha ziyade imannz kuvvetlenmelidir. nk onun her hareketi hayrete ayandr ve bunun mnsn insan zilini kavramaktan ciz dir. Pek az bir zaman iinde her ey size aka izah edilecektir. Ve siz, biz zat kendisi tarafndan tenvir ( a y d n l a t l m a ) olunacaksnz. Bahtiyar drlar o insanlar ki bekleyecekler ve hakik Mesih'in iradna mazhar olacak lardr. O hakik Mesih pek az bir zaman iinde ebed kudretini bize tanta 38l caktr. Nathan. Nathan, onun peygamberi sfat ile, hem Mesih'e sadakatini bildiriyor ve hem de ona yol gstermeye alyor. Sabatay'la birlikte yahudi cemaatlerine de bu minval zere olmalarn tavsiye ediyor. Bu durum Sabatay'a tesir ede bilir ve onu, Mslmanlnn geici olduunu beyana zorlayabilir. nk; uzun sredir hem kendini ve hem de saf vatandalar bu uurda ayaklandr m. Hepsini silip atmas mmkn deildir ve olamaz da. O, bu artlar al tnda yetimi, o fikirleri de kafasna naketmi. O zamanki vak'alar kayde den tarihler, her ne kadar Allah'n hidayetiyle diyorlarsa da; iman onun kal bine yer etmedii ve ekl bir ihtida yoluna saptn grmek mmkndr. Nathan'n beyannamelerinden, zmir'e, oradan da stanbul ve Edirne'ye geeceinden haberdar olan stanbul hahamlar; zmir'deki Musev cemaa tine bir mektup gndererek Nathan'n seyahatlerine engel olunmasn ve ce maat harici tutulmasn istiyorlar. Ayrca, Sabatay'n Sinagoglarda deitir dii yin usln de eski haline dndrmelerini ve zellikle: Cumartesi (abat) yinlerinde Sultan IV. Mehmed'in adn anmak detini deitirerek; Sa batay Sevi isminin konulduunu hatrlatarak, bunun eski usule gre (IV.

170

DNMELER VE DNMELK TARH

Mehmed'in sylenmesi) yaplmasn istiyorlar ve bildiriyorlar. Bunun, sra il'in gelecei iin tehlikeli olacan da hesaba katarak tedbirlerinin ona g re alnmasn iddetle istiyorlar. zmir hahamlar da buna kar bir tedbir alyorlar. (382) Sabatay; slmiyet'i kabul etmesiyle Trkiye ve dier lkelerdeki yahudiler byk bir aknla dtler. Onlara, hakaretmiz olarak P u t l a r ismi takld ve bu isimle yzleri kzaran ve mitsizlie den yahudilere, Sabatay'n yle hitab ettii: Allah beni bir smail (yani Mslman) yapt; ben sizin kardeiniz Kapcba Mehmed'im. O ( y a n i Allah), emretti ben de O'na itaat ettim.(383) kaydediliyor. Yahudi klsikleri arasnda Rabbi Eliezer'in u gr yer almaktadr: Mesih smailler (Mslmanlar) ara snda kaybolacak. Galante, Mslmanlarla Trklerin msavi olduunu ve Sabatayistlere gre, Sabatay'n Mslman olmasnn, nceden haber verilmi olduunu da belirtiyor. 384 Yaygn olan bu kanaatten istifade eden Sabatay, taraftarlarnda ok tesiri yapan bu ihtida olayn te'ville, taraftarlarnn ba llnn devamn salamtr. Onlar, bu ihtiday, Kabbala'nn bir kehaneti olarak tefsir ediyorlar. (385) Sabatay taraftarlar, onun glgesinin yeryznde mevcut olduunu ve beyaz bir kafa ve Trkler'e has kyafetle dolatna inanyorlar. Eski Mesih'in vcud ve ruhu ile ge kaldrldna, belli bir za mana kadar orada kalacana, Mslman kyafetiyle dolaan onun Zll = (Glge) ve hayli olduuna kanaat getiriyorlar. Bu durumda, taraftarlar, eskisinden daha fazla bir gayretle; Mesih'in mucizelerini anlatmaa devama, ihtidasn teyide ve ona smsk bal kalmaa gayret ediyorlar.(386) Onlardan bir ksmnn cesaretinin krld, inanmlarn vicdan azab ektikleri ve Mslman ve hristiyanlarn alay konusu olduklar; hatt Sultan (IV. Meh med)'n mparatorluk iindeki yahudilerin kkn kazyp, ocuklarn slm latrmak niyetine yneldiini ve bu niyetinin bizzat annesinin kar kma syla engellendii ifade edilmektedir.(387) Sabatay Sevi (Mehmet Efendi)'nin sarayda kalmas, Hz. Musa'nn, Firavun'un saraynda kalmasna benzetiliyor. Sarayda yaarken dahi, ift ta rafl oynayarak gizli entrikalara devam ediyor. Bir tarafta koyu bir Msl man edas takmarak yahudilere; dier tarafta yahudiler arasnda mutaassp bir eda takmarak da Mslmanlara (Trklere) hakaret ediyor. Padiah ve Mft'den, yahudileri Mslman etmek iin onlarla irtibatn devam ettirme msaadesi alyor. Sinagoglara geliyor ve oralarda kendi z akideleriyle ilgili vaazlar veriyor. Onlar eklen Mslman olmaya aryor ki onlar bu yolu olumlu bularak gelip ihtida ediyorlar. Bu ikili rol, ona gerek Mesih ol duu inancn yeniden veriyor. 1688'de, PESAH (Hamursuz Bayram)'da, kut sal bir ruhla yeniden doldurulduuna dair bir ilham geldiini iln ediyor. Din deitirmesine ramen gerek Mesih(*) olduunu; maksadnn binlerce
(*) talyan yahudileri, bu srada vuku bulan bu dedikodunun asln aratrma-

DNMELER VE DNMELK TARH

171

Mslman yahudilie getirmek iin olduunu aklyor. Bu konuda bir ok kiiye de gerek Mesih olduunu telkin ediyor ve inandryor. Ayrca, bir ok Mslman kendi dncesine ve birok yahudiyi de ekl Mslmanla getirerek D N M E mezhebini oluturduu rivayet ediliyor.(388) M. 1668 yl Pesah (Hamursuz) bayramnda kendisine yeniden ilham gel diini ilnla Sabatay, Edirne'de taraftarlarna gerek Mesih olduunu ak lyor. Yazar olarak hibir eseri olmad ileri srlen Sabatay'n grlerini szl olarak yakn arkadalarna vermeye alt ve onlarn da Sabatay'n sylediklerini sonradan yazdklar rivayet ediliyor. Sabatay'n 1668'deki Pesah'da vecd halinde iken ve daha sonra syledik lerini yanndaki iki hahamn yazl hale getirdikleri de ileri srlmektedir. Bu ilci hahamn vcuda getirdikleri iki kitapktan birinin kaybolduu zan nediliyor, ki 30 yapraktan mrekkep kitap Rosanes 1915 ylnda Selanik'te ki dnmeler gizli arivlerine girmeye msaade ettikleri zaman grm. O ki tapkta: Sabatay'n din deitirmesinden (yani, Mslman olmasndan) sonra Pesah Bayram (1668'de) gecesi masasnda otururken 24.000 melein odasna girip ona: Sen bizim kralmzsn, sen bizim peygamberimizsin, mesihimizsin! dedikleri kaydediliyor. kinci kitap, Shadutha de Mehemenutha (= nana ahitlik)dir. Bu ki tap, 1668'de Pesah Bayram'nda Sabatay Sevi'nin Allah'la ru'yet halini dile getiren bir blm. Bu blmle ve 19 Mezamir'le ilgili bir erh de yer almak tadr. Bu kitap, ayrca, Sabatay Sevi'nin Mslman olduktan sonra yahudi dininin emirlerini yerine getirdiini de ortaya koymaktadr. Bu kitabn, Sa batay'n Mslman olduktan sonraki ilk dokman olmas ve onunla taraftar larnn hissiyatn ve inancn aksettirmesi bakmndan nemlidir. Bu eserin yazarnn Sabatay Sevi ile beraber Mslman olup olmadnn bilinemedii de ifade edilmektedir. Ayrca bu kitabn yazar tarafndan belirtilen gr lerle Nathan'n 1667-1668'deki mektup ve kitapndaki grler arasnda ok farkllk vardr. Nathan, Sabatay'n Mslman oluu tefsirde daha ardr ve onun grne gre Mesih, yahudileri kurtarmak iin deil, yahudi olma yanlar ortadan kaldrmak iin gelmitir. Edirne'de olanlar ise Nathan'n ne demek istediini anlamam ve Mesih'in yahudileri kurtarp, Filistin'e dn dreceine inanmlardr. lar iin kiilik bir heyeti zmir'e gnderiyorlar. Bunlar zmir'e Sabatay Sevi ve Nathan'a mlki olmak ve ayaklarna kapanmay dnrlerken onun Mslman olduunu renirler. Bu ihtida hareketini rendikten sonra mem leketlerine dnmek zere iken Sabatay'n kardeiyle karlarlar. O da; Sa batay'n eski varlnn ge ktn ve yerine Tanrnn emriyle Trk kya fetiyle gezen bir Melek braktn syleyerek onlar da bu ikili oyuna inan drarak yolcu ediyorlar. (Bak.: A. Galante, Nouveaux doouments Sur S. Sevi, sf. 34).

172

DNMELER VE DNMELK TARH

Bu ikinci kitabn bir baka blmnde, Sabatay Sevi, istese, Mesihliini gerekletirebileceini; fakat Tanr'ya can kayb olur korkusuyla gerekle tirmediini ifade ediyor. Tanr da: Zorluklarn ounun getiini beyan edi yor. Fakat Sabatay, toplad budaylarn bir tanesini bile kaybetmek iste mediini belirtiyor. Yine ayn kitapta Sabatay'n din deitirmesinin bir sr olduunu, btn milletlere Mesih fikrini kabul ettirip, kurtuluu retmek olduu da ifade ediliyor. Sabatay Sevi'nin din deitirmesinin sahte olduunu da belirten nana ahitlik kitabnn yazarnn: Ben bunlar yazmazdm, fakat inancmzda, bir eye ahit, olup da onu yerine getirmeyenin btn g nah boynuna olur(389) inancnda olduu iin yazd 390 kaydediliyor. Btn bunlar sylenirken ve yazlrken Sabatay Sevi, Edirne saraynda Mslman kisvesi altnda yayor. Ayrca, yahudileri Mslman etmee uratna da yetkilileri inandrmaya alyor. Sinagoglarda vaaz etme msaadesini bile alyor. Grld gibi, oralarda, kendi fikirlerini yaymaya alyor. Asln da kendinin yahudilik dnda herhangi bir gr olmad ve herhangi bir mezhep veya frka oluturmad, gr ve dncelerini yahudilik temeline oturttuu gzden kamamaktadr. 1668 Pesah gecesi, kutsal ruhun (yani Tanrnn), srail'i kurtarmak zere Mesih'i gnderdiine, taraftarlarnn Sabatayist yahudiliiyle kurtulua ere ceklerine inandklar kaydediliyor. Ayrca hristiyanlarn, yahudi olmayanla rn, bilhassa Trklerin de Sabatay'a inandklar, fakat bunu isbat edecek bir delil olmad da Salom (Scholem)'in eserinde ifade ediliyor. 391 Bu hususta delil yoktur. Buna ramen baz kaynaklar, Trklerden birka kiinin Saba tay'n Mesihliine inandklarn kaydediyorlar, ki bu kiiler Trk tebaasnda gayri Trk-Mslman unsurlar olabilir. Jean Brunhes ile Camille Vallaux tarafndan te'lif olunmu Tarihin Co rafyas adl eserin 594'nc sayfasnda bahsedilen ksmn tercmesini Mihrab Mecmuasndan aktaryoruz. Orada, Sabatay Sevi'nin ihtidas ile ilgili olarak yle denilmektedir: ...Zewi Sabatay, btn mridlerinden slmiyet'e za hir ve ekl bir ihtida taleb etmi ve bu keyfiyet hi bir vakit gizli bir ihti dadan baka bir ey olmamtr. Hz. Muhammed dinine iltihak etmek iin yahudi cemaatini terk etmiti. Mridleri de ayn surette hareket ettiler. Fa kat iltihak ancak zahiriydi. Dnmeler camie giderlerse de hakik Mslman deillerdi. Mslmanlarn ef'al ve hareketlerini taklid ederlerse de, bu gs teri hakikatte mahz (sadece) Mslmanlara kar mcadelelerini temin (392) iindir . G. Schalom, Sabatay Sevi'nin Mslman olmasna ramen, kimi zaman bir elinde Kur'an, bir elinde Tevrat'n grldn, kimine gre tamamen slm inanlarna, kimine gre de tamamen Musev inanlarna gre yaa dn kaydediyor. Kimine gre de, ne Mslman ve ne de Musev olarak de il; kendi dncelerini yaymaya alt belirtiliyor. Sabatay Sevi'nin s lm'a davet iin yapt konumalarn kaynak tekil etmeyeceini, nk

DNMELER VE DNMELK TARH

173

kendi fikirlerini korkudan yayamadn, ancak slm'a davet fikriyle ura tn kaydediyor. Mslman olduktan sonra Musevliini yaattna misal olarak da: Sr'dan doan oluna smail Mordehay ismini verdiini, Nathan'n snnetli doaca kehanetinde bulunmasna ramen, snnetli gelmediini; onu Musev inanlarna gre 8. gn snnet ettirdii de ifade ediliyor.393 Kurtulu savandan sonra Trakya'daki Trklerle, Trkiye'deki aznlkla rn mbadelesi sz konusu olduu zaman; Atina'da Mustafa Efendi adndaki Yunan Meclisi azas (Milletvekili) Yunanistan hkmetine mracaat ederek mbadelenin Trk ve Rumlara mnhasr kalmasn istiyor. Aslnda kendisi stanbul'da Faik Bey adnda birinin kaynpederi ve bir Selnik dnmesidir. Sabatay Sevi'nin Mslmanlyla ilgili olarak yle diyor: Avc Sultan Mehmed ceddimiz, Sabatay Sevi'ye cebren slmiyet'i kabul ettirmitir; hal buki o ruhen, itikaden Musev idi ve Musev kald. Onun ahfad da ayn itikad ve ruhu tamaktadr. simlerimiz Mslman ismidir ve ruhumuz tama men Musevdir.394 Bu durum, Selnik'teki Mslmanlarn da mbadele edil mesi srasnda ortaya kmtr. Selnik'te Mslman kisvesi altnda yaayan dnmeler Musev olduklarn iddia ederek Yunanistan'da kalmay tercih et milerdir. Hammer, Sabatay'n Mslman olup Kapcbal kabul eyledikten son ra, btn yahudileri Mslman etmek iin altn, bunun en faydal yol olduunu ve bu uurda 10 yl uratn; ondan sonra Mora'ya srlp 10 sene de orada yaayp ldn395 kaydediyor. On sene gerek ihtida etmi ve bu uurda alm birisinin Mora'ya srlmesinin sebebi aklanmam tr. Ayrca Mslman olduktan sonra 10 sene yaamtr. Hammer, bunu 20 sene gibi gsteren bir ifade kullanmtr. Mehmet Efendi ismini tayan Sabatay, Van-zde'den slm akaidini renerek Edirne saraynda yaarken eski kanaatlerinden vazgemi deildir. El altndan yine faaliyetlerine devam ediyor, Musevilerle olan temasn, on lar hidayete eritirmek iin yaptn sylyordu. Trkiye'nin Kuds, Badad v.s. gibi uzak yerlerinden gelip ihtida eden Museviler vard. slm Ansik lopedisi, Hkmetin her nedense Sabatay'n faaliyetini geniletmesini faideli grd ve havralarda vaaz etmesine gz yumduu hakknda rivayetler var dr. diyor. Bir baka kaynak bu durumla ilgili yle bir gr beyan ediyor: Fakat ona inananlar, kendisine alenen Mesih gibi tapmak cesaretini gster memekle beraber Mslman kisvesine brndklerinden ve kendisinin 18 emrinden 16'csnda halkn gzn boyamak iin Mslman gibi grnmek lzumunu tavsiye ettiinden olacak ki hkmet faaliyetine mani ol 396 muyordu. J. Kastein, Sabatay'n sarayda sessiz kalmasnn, padiaha kar bir k t niyetinin ortaya kp taraftarlarnn cezalandrlmasna sebep olmamak iin olduunu kaydediyor. Sabatay'n, saraydan memnun grndn, fakat

174

DNMELER VE DNMELK TARH

taraftarlarndan bir ksmnn, Onun, Van Efendi'den Kur'an rendiini du yunca muhalefete getikleri de ifade edilmektedir.(397) Gvsa, Sabatay'n padiah ve mft'ye mracaat ederek Sinagoglarda Musevileri de Mslmanla getirmek iin vaaz etme msaadesi almak iin mracaat ettiini ve bu msaadeyi aldn; ancak bunu kendi dnmelik mezhebini tanzim iin kullandn kaydediyor.(398) Antoine Galland, 1672 senesi 23 Austos sal gnne tesadf eden hatra snda yle diyor: Sieur Raboly, Sieur Fantoine ile birlikte B. Bykeliyi 399 grmeye geldi. Sabatay Sevi, yahut Aziz Mehmet Efendi'nin stanbul'a gelin ce, oturduu mahallenin orbacsnda yahudilerin gelip ziyaretleriyle kendi sini rahatsz etmelerine mani olmasn rica ederek, orbac da bu ricay ka bul etmitir. Yahudilii terkederek sark sardrdklarndan Otuz Trk'n (Trk kyafetinde yahudi) refakatinde sokaklarda yrdkleri grlmekte olup bunlarn yars nnden, yars da arkasndan yryorlarm; bu vazi yette kendisine tesadf eden tekmil Trkler de ona byk hrmet gsteriyorlarm. Kendisi birok kimselerin ve Galata - skdar ve Balat sinagoghnelerini ziyaretiyle rahatsz olmay istemediini yazm idi. Aziz Mehmed Efen di'nin dualarn maiyetiyle birlikte ilk nce brnice, sonra Trke syledii ve Trklerin bunu pek iyi bilmekle beraber ehemmiyet verip mani olmadk lar da ilve olundu.(400) Bu durum, Sabatay'n (Mehmed Efendi) Musevileri ihtidaya tevik iin onlarla yakn mnasebet kurmasnn faydal olaca ek lindeki talebine binaen olduu ve bunun iin de ona bir mddet ses karlma d rivayetler arasndadr. Sabatay Sevi'nin Mslman olmasndan sonraki bir mddet iinde, hris tiyan dinine mensup Dimo adnda frnc ra bir Arnavut, Mercada adnda bir yahudi kzna k olur ve ak kamayla neticelenir. Bu ak hikyesini anlatan biri Ermeni, dieri Yunan olan iki yazar, Sabatay Sevi'nin Mesihlii ni de dile getiriyorlar. Bu yazarlardan Ermeni olan ve Sabatay'n ada bu lunan Eremiya elebi Kumurdjian (1639-1695), o zaman stanbul'un durumu nu, mahall rengini ok iyi tasvir etmektedir. Bu yazar, Mesih'in stanbul'da alay konusu olduunu da iaret ediyor. Hristiyan gencinin yahudi kzn ka rp hristiyanlatrdn, Sabatay Sevi zerine hristiyanln bir zaferi ola rak gsteriyor. Ermeni airinin Sabatay Sevi zerine yazd bir iiri de var dr. iir, Sabatay'n Mslman oluu karsnda yahudilerin nasl sarsldn ve zldklerini dile getiriyor. Bunun yannda bazlarnda, onun gerekten Mslman olmad; kalbinde Musev inancn yaatt, ihtidasnn grn te olduu ve zaman gelince zuhur edip, onlar kurtaraca inancnn yaa dn da dile getiriyor.(401) J. Kastein, Sabatay'n Mslmanlnn gerek olmad, sadece taraftar larna rnek olduunu; taraftarlar da onu takip ederek Mslman oldukla rn; fakat mnsnn Mesih tarafndan bilinecein') inandklarn kaydediyor. Ayrca, ona inananlarn Mesihlerinin Mslmanlnn zahir olduuna ve

DNMELER VE DNMELK TARH

175

tekrar, Tanr msaade ederse, dneceine inandklarna da yer veriyor. Kastein onlarn bu fikirlerini, kendi kendilerini inandrmas olarak yorumluyor. Sabatay', Ester'e ve Musa'ya benzetiyorlar. Ester, ( * ) halkn kurtarmak iin bir kfir krala tabi oluyor ve onun inancnda yayor. (Hz.) Musa da, Habeliler arasnda onlarn inancyla yaadn kabul ve bylece itikad edi yorlar. Onlarn balln devam ettiren bir baka husus da: Peygamberler (Yahudi), dnyaya bir Mesih geldiinde; O, mcrim olacak, fakir olacak ve bir eein zerinde gelecek. 402 Fakirlikten kast, son uurumda inantan ay rlm olmak eklinde mtala ediliyor. Zohar'a gre ise, Mesih olduu kabul edilmeyecek, zahiren kt grnecek; fakat kalben iyi olacaktr. Sabatay'n da bu rollere brnd ve gerek Mesih olduuna inandrmaya urat 403 kaydediliyor. H. rs, Sabatay Sevi'nin bu tr hareketlerinde Nathan'n tefsirinin byk rol olduunu404 kaydediyor. Eserinin bir baka yerinde yle bir bilgi ve riyor: Anas, Hitit cretli askeri Uriya'nn eski dulu Bat-eba'nn ve neb Natan'n entrikalaryla tahta geen Sleyman (yahudilerin Slomo, Msl manlarn Hz. Sleyman dedikleri Peygamberdir), aslnda yle iddia edildii gibi srael'in en bilge ve en akll hkmdar deildi... 405 Bu bilgilerin nda olacak ki, Nathan da, buna benzer bir rol oynuyor. Sabatay' entrika larla, Mesih yapmak istiyor; S. Sevi de buna inanyor ve ikili roln oyna maya devam ediyor. Sabatay'n Mslman oluundan sonraki durum ve gizli teebbsleriyle ilgili Vatan Gazetesi'nde yazlanlar aynen naklediyorum: (Sevi)'nin sl miyet'i kabul etmesi, dnyann her tarafndaki taraftarlar arasnda bir yl drm tesirini gsterdi. Bu tesirin derecesini anlamak iin (Sevi) ye yzbinlerce insann ne nazarla baktn hatra getirmek lzmdr. Musevlik lemi kendisini bir kurtarc addediyor. Bir tarafa gidecei zaman halk yemei, i mei, iini gcn brakarak, oru tutarak yolunu bekliyorlard. Kendisine hkmdar nmn verenler, Sultan (Sevi) diyenler, nnde secdeye kapanan lar, oktu. Londra'dan, Livorna'dan, Amsterdam'dan, stokholm'dan, Polon ya'dan, Almanya, Macaristan, spanya ve talya'nn birok ehirlerinden o zamanki seyahat meakkatine ramen binlerce ziyareti akp geliyordu. O zamana kadar kendilerini esir vaziyetinde gren Museviler, Allah'n kendi lerine bir Mesih gnderdiini ve artk kahr ve sefaletin bittiini dnerek cretkr ve kstah bir vaziyet almaya balamlard. Avrupa'nn birok yer(*) Ester, yahudilerin Kutsal Kitabnda (Eski Ahit) ad geen ve Pers Kral Ahevaro'la evlenerek, yahudileri kurtardna inanlan bir yahudi kz. Ahavero, Hint'ten Habe iline kadar, yz yirmi yedi vilyete hakimdir. Yahudi kz Ester ile evlenir. Bu kral, yahudilerin topyekn katlini emretmiken, Ester sayesinde bu iten vazgeer. Burada yahudilerin krallar bile nasl elde ettiklerinin hikyesi ilenmek tedir. (Kitab- Mukaddes (Tevrat), Ester, Bap: 1-10).

176

DNMELER VE DNMELK TARH

lerinde Hristiyanlara kar tecavze geen (Sevi) taraftar kitlelere bile te sadf ediliyordu: ...Memleketimiz iindeki (Trkiye) heyecan da deta bir ih till hareketi mahiyetini alyordu. O zaman zuhur eden bir kuyruklu yldz ve dier her hadise (Sevi) lehine tefsir ediliyordu. (Sevi)'nin slmiyet'i kabul etmesi bu herce merci bir saniyede dur durmu, btn cihan Musevileri arasnda mthi bir skut-u hayal hasl et miti. ahsna yakndan merbut olanlardan baka btn taraftarlar dalm lar, Mesihlik iddiasiyle kendilerini ifal ettiinden dolay bir mddet aley hinde sylenmiler, sonra bu hadiseyi unutmulardr. Yakn akrabas, dost lar ve en safdil taraftarlar her hareketinde bir hikmet bulunduunu farz ede rek kendisini takiben Mslman olmulard. Zevcesi (Sr) kabul-i slm edince (Fatma kadn), ilci biraderi Ahmet ve Abdullah diye isimlendirilmi lerdi. Sr'dan doan olu (smail Aa) nmn almd ki bu ocuk 6 yan da vefat edince (Sevi), (Sr)'y boamtr. Dier taraftarlar muhtelif isim ler almlar, maziye veda etmilerdi. Eer (Sevi) ahsen hsnniyetle hare ket etseydi mesele bir nesil iinde kapanacak, Mslman olan aileler asr larca evvel geride hibir iz brakmakszn, Trk ve Mslman camias iin de kaybolacaklard. Vukuatn bu tabii seyri takip etmesine sebeb, (Sevi)'deki nfuz hrsdr. Dnyann her tarafnda Mesih sfatiyle muamele grmesi dolaysiyle hret ve azimet bana vurmudu. Kapcbalk pyesiyle saraya mensup olmas ve orada ok tevecch grmesi hrsn tatmin edemiyordu. Aradan bir md det getikten sonra keramet sahibi bir Mesih sfatiyle yeniden bir rol oyna mak hevesine dt. Baz eski taraftarlarn bir araya toplayarak gizli top lantlar akdetmee balad. Mesele saraya aksetti. Mehmet Efendi'yi ara rak: Bu ne haldir? Sen hl uslanmadn m? diye sordular. O da malum olan kavi iknasiyle: Aman Efendim, bir takm akrabam ve dostlarm gibi bunlar da din-i celil-i slm'a celb ve davet etmee alyorum. dedi. Bu szlerle bir mddet takibattan kurtuldu. Fakat bu hadiseden sonra stanbul' dan baka Edirne, zmir ve stanbul'da Mesihlik dvsiyle itigal ettii haber alnnca Adriyatik sahilinde bulunan (lgn)'e nefyedilmesine irade kt ve Mehmed Efendi birka baltacya terfikan (lgn)'e gnderildi. stanbul, zmir ve Edirne'de Mslman olan tek tk aileler az zaman zarfnda bu mesele ile olan irtibat kaybettiler ve Trk ve Mslman camias tarafndan bel'(yutulma) olundular. Selnik'deki taraftarlar miktarca daha fzla idi. stanbul, zmir ve Edirne'de bulunan taraftarlar sain Mesih'in em riyle Selnik'te toplanmt. Bunlarn hepsi iki yz ailelik bir kitle tekil edi yorlard. Mslman olduklarndan dolay Museviler tarafndan trl trl tecavz ve hakaretlere uruyorlard. Asl Mslman ahali evvel ho yz gsterirken Mesihlik dvasnn canlanmas zerine pheye dmler. Bu ikiyz ailenin gizli surette irtidd ettiine hkmetmilerdi... 405 Ayn gaze-

DNMELER VE DNMELK TARH

177

te, bir nceki tefrikasnda Sevi, slmiyet'i kabul edip Mehmet Aziz Efendi ismini alnca Mesihlik hareketi kendi kendine snd diyor. Burada naklet tiimiz ayn kaynan bilgilerinden de snmedii grlmektedir. leride de gnmze kadar snmedii grlecektir. Vatan Gazetesinin bu iddiasna . A. Gvsa, Sabatay'n ihtidasndan son ra Mesihlik hareketinin snmediini ileri sryor. Ve devamnda yle diyor: phe yok ki bir Sabatayist tarafndan yazlm olan Vatan tefrikas Saba tay Sevi'nin Mslman olduktan sonra Mslmanlkla Musevlik arasnda ay r bir inan tarz kurmu olduu hakikatini kapatmak emelini gdyordu. 407 Yine ayn gazete, bu ihtidadan sonra ahsna merbut olanlardan baka btn taraftarlarnn daldn ve bir mddet sonra da bu hadiseyi unut tuklarn kaydediyor. Ki bu da byle olmam; ancak ekil deitirmilerdir. yle ki; Sabatay Sevi (Mehmet Efendi), Mslman kisvesi altnda saray da kald srece, kendisinin gerek Mesih olduunu, fakat Musevlii Ms lmanlar arasnda kolayca yayabilmek iin slm'a ihtida ettiini ve Nathan'n; Sabatay'n dinden kmasnn mistik, tarihsel grevinin paras ve btn ihtiamiyle dnnceye kadar iki ayr kiilik olarak yaayaca tezini destekler kitap nerettiriyor. Bu, gizlilik perdesi altnda yrtlyordu. Pa diah ve mftye de, yahudileri slm'a dndrmek iin irtibatn devam ettirdiini sylyor. Bu davrannn tesiri oluyor. Kuds, Badad ve dier uzak yerlerden ok sayda yahudi gelip, padiahn nnde slm'a ihtida ediyorlar. Bu sarkl muhtedilere yahudiler Mminin; Trkler ise Dn meler adn veriyorlar. Bu dnmelik iinde Sabatay' slmiyet lehinde ce saretlendirmek iin Sinagoglarda va'zetme msaadesi veriliyor; fakat o, kendi z akidesini oralarda yaymaya alyor. Sevi, bu konuda birok ki iye kendisinin gerek Mesih olduuna iyice inandryor. Ancak, Mslman ve yahudileri fkelendirip bir ksmnn cezasna bir ksmnn da afarozuna maruz kalmaktan korktuklar iin, bunu aa vurmaktan ekiniyor, cesa ret edemiyorlar.(408) Edirne'de ihtida hareketleri birbirini takip ediyor; Sabatay Sevi (Meh met Efendi)'nin tavsiyesiyle yahudiler kafile kafile slmiyet'e giriyorlar. Edirne hahamba, Angiroslo Kohen'in bu gidile btn yahudi cemaatleri ihtida edecei ve yahudilerin en kuvvetli merkezlerinden birinin snp gi decei telna dt rivayet ediliyor. Yine rivayetler arasnda, Kohen'in, ehrin ayak takmn para ile kandrp, Mehmet Efendi (Sabatay Sevi)'nin evi etrafnda; onunla alay eder szler sylettiine ve bu durum karsnda Edirne'yi terketmek zorunda kaldna yer veriliyor. Bu durumdan usanan Mehmet Efendi, msaade alarak, kaynbiraderi Yakup elebi (Mslman ad) ile Selnik'e gidip, orada da bir ksm yahudileri Mslman ettii ve dier Mslman olmayan yahudilerin ise bunlarla mcadeleye giritii ileri srlyor. Bu durumun iki sene gibi bir sre devam ettii ve oradan l(409) gn'e gnderildii ifade edilmektedir. Bu kaynakta verilen bilgide, Sa-

178

DNMELER VE DNMELK TARH

batay'n Selnik'ten lgn'e gnderildiinin kaydedilmesine ramen, onun, Edirne'den Selnik'e gnderildii rivayeti vardr. Ancak, sarayda iki yl Mslman kisvesi altnda kald (1666 -1668) anlalmaktadr. Bu srada veya stanbul'da gz altnda bulunduu srada Selnik'i ziyaret etmesi ve oradaki yahudilerle temas kurmas mmkndr. Gvsa, Mehmet Efendi ad n aldktan sonra Edirne ve Selnik'te bulunduunu ( 4 1 0 ) belirtiyor. Son Saat Gazetesi de, Selnik'ten lgn'e srldn ( 4 1 1 ) ifade ediyor. stanbul'da gz altnda bulunduu srada, ki Mslmanlnn sahte ol duu anlaldktan sonra, Selnik'te propaganda yapmasna msaade edilmesi uzak bir ihtimaldir. Vatan Gazetesi, Mesih'in emriyle stanbul, zmir ve Edirne'deki taraftarlarnn Selnik'te toplanmasn istediini ve bunlarn ikiyz aile kadar olduklarn 412 kaydediyor. Herhalde, Sabatay, Selnik'te bulunan yahudi kesafetini bildii ve oraya srail'in annesi (413) gzyle bak t iin, buray srail idealinin balangc ve ayn zamanda, onlar byle likle bir merkezden idare etmenin daha kolay olacan da dnm ola bilir. Vatan'n iddia ettii gibi stanbul, zmir ve Edirne'de tek tk aileler deil, hayli bir taraftar bulunduu grlmektedir.(414) M. 1668 Sabatay Edirne'den stanbul'a gz hapsine alnyor. slm'a ihtida edenlerin artmasn bekleyen devlet yneticileri, (Mehmet Efendi ad altnda) Sabatay Sevi'nin ift tarafl oynadn ve Mslmanlnn sahte olduunu anlyorlar ve balanan maa kesiyorlar. Sonra da, faaliyetten menederek, Edirne'den stanbul'a gz hapsine gnderiyorlar. Burada da, bazan Mslman, bazan yahudi gibi hareket ederek yl kalyor.(415) Bu gizli mezhebin ilk bykleri saray hekimlerinden Guidon Daniel s( ) rail * ve Bonafouse ile Yakop'un olu Berakyah't. Musev melliflerince onun bu hareketi, din olmaktan ziyade padiahn otoritesine kar siyas bir hareket gibi telkki olunmakla Musevilere kar emniyetsizliin balangc olmu ve bunun neticesi olarak Rumlarla Ermenilerin yerlerini almalarna sebep olmutur. 416 Mehmet Efendi (Sabatay Sevi), propagandadan menedilip stanbul'a alndktan sonra faaliyetine devam ediyor ve Kurueme'de yahudilerle be raber Mezamir okurlarken yakalanyorlar. 417 Girit seferinden dnen Sad razam Kprl Ahmet Paa bu durumdan haberdar ediliyor. Bu durumlarna fkelenen Sadrazam, onu, Kthane'de ikmete mecbur ediyor. Burada 418 da taraftarlar onu ziyaret ediyorlar. Burada Sabatay Sevi'nin Sr'dan bir olu oluyor ve adn smail Mordehay koyuyor. Nathan'n, onun sn netli geleceini sylemesine ramen, o, snnetsiz douyor. Sabatay Sevi, onu, yahudi an'nelerine gre sekizinci gn snnet ettiriyor. G. Scholem,
(*) Sabatay Sevi'nin taraftarlarndan olan Daniel srail, zmir kads tarafndan 1703 ylnda ehir d ediliyor. 1717 ylnda da orada yaam olduunun an lald kaydediliyor. (F. N. Hasluk; Christianity and slm, C. II, sf. 474).

DNMELER VE DNMELK TARH

179

olunun snnetine gelenlerden anlaldna gre, Sevi'nin ziyaretinin yasaklanmadn(419) kaydediyor. Anlald zere, Sevi, burada sadece gz hapsinde tutuluyor. Bu durumlarn Sabatayistlerle yahudiler arasndaki kin duygusunu krkledii ve yahudilerin, Sadrazamdan onun stanbul'dan uzaklatrlmasn istedikleri rivayet ediliyor. Ayn zamanda 6.000 kuruluk yol paras da tedarik ederek Sabatay'a veriyorlar. 420 Musevilerin onun, stanbul'dan uzaklatrlmasn istemelerine sebep; stanbul hahamlarnn zmir hahamlarna gnderdikleri beyannamedeki grleri olsa gerek. Bu beyanname, Galante'nin Nouveaux documents Sur Sabatai Sevi adl ese rinin 122 -123. sahifelerinde yer almaktadr. Bu beyanname Sabatay'n 1666 senesinde ihtida etmesinden sonra yazlmtr. Franszcadan, Gvsa tara fndan tercme edilen bu beyannamenin ilgili ksmn aynen alyoruz. Bu rada yle deniliyor: Kral IV. Mehmed'i takdis ediniz. nk bu gnler iinde srael iin bir selmet ameliyesi yapmtr. Ona kar asilik etmekle sakn kendinizi bedbahtla drmeyiniz! Geen hdiseleri dnerek en ufak bir hareketle zerinize byk bir phe celbedebileceinizi ve yalnz kendiniz iin deil yaknlarnz ve btn mallarnz iin de felkete uraya bileceinizi hatrlaynz. Bunlar dnerek o adamdan (yani Sabatay Sevi'den) uzaklanz. Artk onun ad aznzdan kmasn! 421 Museviler bunu srail iin bir selmet ameliyesi olarak gryorlar, ki Galante de; IV. Mehmed'in Musevileri byk bir felketten kurtardn belirtiyor. Bu ko nuda yukarda malumat verdiimizden burada tekrar etmeyeceiz. Ancak hemen ilve edelim ki; btn bunlar, bata hahamlar olmak zere Musevi leri, gelecekteki zaferlerinin gereklemesine engel olabilecei endiesine drmtr. nk onlar Filistin'e gtrecek olan Mesih ihtida etmitir. Bu da, onlarn kurtulu gnnn henz gelmedii, onun iin de, byle btl bir dvann arkasna derek rahat ve huzurlarndan olmay istememele rinden ileri gelebilir. A. Galland, 1672 senesi 18 Aralk pazar gnne ait hatrasnda yle di yor: Kendisini maruz braktklar ithamla yahudilerin Sabbathai'ya haki katen bir oyun oynam olduklarn, fakat bu oyunun muvaffak olmamas pek muhtemel bulunduundan bu kadar pheli bir ie girimektense drt bin kuru yerine on bin harcayarak onu ldrtmek icap ettiine hk mettiklerini Mr. Robly'den rendim. Gerek kaymakam, gerek stanbul efendisi bu mesele ile alkalanmay asla kabul etmediler ve ancak Bostan(422) cba mdahalede bulundu. Baz kaynaklarn iddia ettii gibi Edirne' den deil, stanbul'dan lgn'e gnderilmi olduu anlalyor. nk 1672'nin son gnlerinde srgn edildii kaydediliyor.423 18 Aralk'ta stan bul hatralarnda kendisine yer veriliyor. Yine Galland'n 10 ubat gnne ait bir hatratnda; Moyse adl yahu di, Sabatay Sevi'nin 30 gndenberi Mora'ya srlm bulunduunu ve Sadrazam'n kendisini ldrtmesine ramak kalm olup bundan idam karar-

180

DNMELER VE DNMELK TARH

n adi bir srgne indiren sultanm himayesi sayesinde kurtulduunu syledi.(424) demektedir. Her iki hatratnda da, Mslman olup Mehmet Efen di adn almasna ramen Sabatay Sevi olarak geiyor. Demek ki, henz halk arasnda bu isimle biliniyor. Bu durum ve srgnden srgne gnde rilmesi de onun ihtidasnn sahte olduunu ortaya koyar. Bu hatratta, Sul tann himayesiyle lmden kurtulduu belirtiliyor. Halbuki baz kaynaklar, Sr'ya k olan Van Efendi sayesinde defa idamdan kurtulduunu ri vayet ediyorlar. Bu iddia ile, din adamlarn thmet altnda brakmann ye ni bir ekli grlyor. Bu kaynaklar, (425) basit bir olayda idam uygulanr ken, Sabatay'n Mesihlik hareketine ramen idam edilmemesini buna atfet meye alrlar ki bu kastl bir iddiadr. Byle bir iddiaya baka bir yerde rastlamyoruz. Yahudilerin Sabatay Sevi'yi ne gzle grdklerini, A. Galland'n 1672 yl Ocak ayna ait hatralarndan grelim: Bana aadaki brnice yazy verdiler ve bunun Elie (Sabatay'n z kardei olabilir) tarafndan bir yahudiye Macaristan'da ve kendisine brani harflerini bilip bilmedii sorulup, o da; cevaben bildiini sylemesi zerine verildiini syledi. Bu, Sabatay Sevi hakknda yazlmtr. brnice me tinde her szn ba harfi alfabe srasn takip eden yaznn tam metni yle: Hakikat gelmitir, Munci Davud, hkmran olan ve meziyetlerle meziyetsizlikleri kaydeden ruhlar lmn aclndan kurtarmak maksadn bes leyen dil; kendisine evvelce Rabbi Sabata ismi verilen Tsebi, adaleti tat bik ederek hakikati zahir klmtr. 426 Kendisine bir kurtarc nazariyle baklan S. Sevi de bu isnadlara lyk olabilmek iin rpnyor. Ne var ki bu rpn bounadr; nk iki rol ve gerek gayesi anlalmtr. Schalom, Sevi'nin Mslman olmasndan sonra kendisiyle beraber olan, Msl manlktan tekrar Musevlie dndkleri ve yabanc kadnlarla bile evlendiklerini, hatt karlarn brakp Polonya'ya kaanlarn olduunu; 427 be lirtiyor. rs de; Sabatay Sevi olaynda, yahudilerin byk bir hayl krkl na uradklarn, yakn bir kurtulutan mitlerini kestiklerini ve saylar pek azalm aydn kiilerin de tesellilerini Tevrat ve Talmud'u incelemekte bulduklarn 428 kaydediyor. Bunlar, bylece yeni bir kurtarcnn geli za mannn tesbitine alyorlar. Sabatay Sevi, Mslmanlnn sahte olduunun anlalmas ve Muse vilerin ricalar zerine stanbul'dan Arnavutluk'a lgn'e (Dulcigno) gn 429 deriliyor. M. 1672. Sabatay Sevi Arnavutluk'ta. Baz kaynaklar Berat veya lgn(*) demektedirler. Bazlar lgn'n havas iyi olmad ve Sevi'nin (*) Selhattin Galip; Belgelerle Trkiye'de Dnmeler ve Dnmelik adl eseri nin 85. sh. de Badad ve rgp'de hayat srdn kaydediyor. . A. Gvsa'nn Sabatay Sevi adl eserinden alnd fark edilen; ancak orada Be rat ve lgn denilmesine ramen byk bir hata olarak (ki baskda da

DNMELER VE DNMELK TARH

181

hasta olduu iin Berat'e nakledildiini ileri sryorlar. Berat, Arnavut luk'ta bir yerdir. lgn de yine Arnavutluk'ta deniz kenarnda bir kasaba dr. Fakat ekseri kaynaklar lgn' alyorlar. Biz de Berat'a gre mer kezden daha uzak olmas itibariyle lgn'e itibar ettik. Galante; eski kars Sr'nn Edirne'de olduunu, yeni kars Yoheved (5. kars) ve kaynpederi Joseph Plossof ile beraber Arnavutluk'taki Be rat'a gnderildiini; orada kk bir cemaat oluturduunu kaydediyor.(430) Vatan Gazetesi, Mehmet Aziz Efendi ad altnda lgn'de mr geir diini kaydediyor ve devamla yle diyor: Orada mazisini bilen yoktu. Si yas sikalarla nefyedilmi, ulemadan bir zt diye telkki olunuyor ve fev kalde hrmet gryordu. Bir mddet sonra yalnzlktan skld. Vaktiyle Selnik'te bulunduu srada (Joseph Plossof) isminde bir adamn kzn gr m ve beenmiti. Plossof'a Mslman olmas ve kzn kendisine vermesi hakknda haber gnderdi. Plossof, teklifi kabul ile ailece Mslman oldu. Kendisi Abdlgafur Efendi, kz Aie Kadn, olu Abdullah Yakub Efendi diye isimlendirildi. Sevi, birok seneler lgn'de Aie Kadn'la birlikte sa kin bir hayat geirmi, nihayet 1676 senesinde (H. 1087), elli yanda oldu u halde vefat etmitir.(431) Burada, Vatan gazetesinin iddias biraz gerekten uzak grlyor. O zamanki ulam artlarn da nazar itibare alrsak bu ifadenin geersizlii kendiliinden ortaya kar. Devlet, onu lgn'e gndermekle, ziyaretin azal tlmasn dnm olabilir. Byle olunca, Sabatay Sevi Selnik'de bulun duu srada Yoheved ile evlenmi olma ihtimali daha kav grlyor. stan bul'dan lgn'e, kars Yoheved (Mslman ad ile Aie) ve yaknlaryla gitmi olaca akla daha yakn olandr. Sabatay, burada, 5 seneye yakn bir zaman kald. Bu mddet esnasn da ya dorudan doruya, yahut muhtelif vastalarla Mesihlik propaganda sna devam etmi ve bilhassa Mslman kyafeti altnda idame edilecek 432 olan yeni zmre itikad ve ibadetlerini tensik etmitir. Sabatayistliin esas itikad ve ibadetlerini ihtiva eden 18 emrini ve mensuplarnn rivayet edecekleri bayram gnlerinin listesini burada tanzim ettii rivayet ediliyor. (Bunlarn karlatrmal listesini ayr olarak vereceiz). Mehmet ad altnda Sabatay Sevi, srgnde olduu zaman Sofya, stan bul, Selnik ve Edirne'deki taraftarlar ile temasn devam ettiriyor; taraf tarlar da Mslman klnda onu takip ediyorlar. Berat, Sabatay taraf tarlarnn haberleme merkezi roln tayor. Samuel Primo ve Rabbi Abraham Gaon da onun taraftarlar arasndadr. Primo, onu birka defa zi yaret ediyor; fakat bu ziyaret dostne oluyor ki Primo aralarnda geen
olabilir) Badad ve rgp deniliyor. Ki byle bir ifadeye hibir yerde rastlamadk. Bu lgn imdi Arnavutluk'ta Dulcigno diye bilinen Adriya denizi kysnda bir yerdir.

182

DNMELER VE DNMELK TARH

konumalar ifa etmiyor. Sabatay'n yanna ikinci ziyaretleri 1675 yln da oluyor ki bundan hem S. Primo'nun ve hem de Nathan'n bilgileri vardr. Primo, skp'te iken Sabatay'n cezbe hallerinden birinin neticesi olan bir mesaj alyor ve kral grmek iin yola kyor. Nathan'n da bu sralarda onu ziyaret ettiinde depresyon halinde grd ileri srlmektedir. 433 Sabatay'n bizzat kendisi tarafndan kaleme alnm bir eserin olmad ileri srlmesine ramen onun lgn'deki hayatnn son yllarnda yazlm risale zerinde bir mnakaa vardr. Pratikten ok doktriner olduu ileri srlen ve davet zerine ziyaretine gelen birisinin, Mystery of the Godhead ( = Tanr'nn Srr)n, onun azndan iitip yazdnn tahmin edildiini ileri srlyor. Birka sayfalk olan bu yaz, (Raza di Mehemnutha olarak Sabatayist literatrnde bilinir ki bu The Mystery of the Faith (= mann Srr)dr. Bunun bir ka kopyasnn var olduu, bu kopyalardan biri Mos kova, Oxford, New York'da sakland ileri srlmektedir. Bunlardan ba zlar The Mystery of the Faith by AMRAH(*) (= AMRAH'n mannn Srr) eklinde imi. (434) The Mystery of the Faith adl eserin lgn (Dulcigno)'da iken Saba tay Sevi'nin yannda bulunan bir hahamn ondan duyduklarn yazdn ile ri srenler olduu gibi onun bizzat Sabatay Sevi tarafndan kaleme alnd n ileri srenler de var. 4 3 5 Bu kitapk 1713 ylnda Berlin'de The Faith of Ali (= Herkesin nanc) eklinde deiik olarak da yaynlanm. Bu eser iin Cardoza, bizzat Trk kyafetine girerek azndan duyduklarn ay nen yazm olduunu, fakat Sabatay'n bizzat kaleme almayp vaazlarnda sylediklerinden ibaret bulunduunu ifade ediyor. Bu eserin iindekilerini Sabatay Sevi'nin yanndaki taraftarlarna yemin ettirerek rettii ileri s rlmesine ramen, Cardoza, yazan hahamn gizli kalacana dair yemin et mediini ve bunun iin de kopya edilmesine msaade ettiini ifade edi yor. 4 3 6 Bu kitapta, Kabbala'daki ller ve saylarla Tanr Srr'na eriilme ve Sabatay'n Tanr anlay anlatlmaktadr. Tanr'nn, lk Kuvvet'ten yara tlm bir ruh (yksek bir ruh) olduu, Tanr'nn stnde baka kuvvet ol mad ifade edilmektedir. Bunun tamamen Musev inanlarn yanstt ve aralarnda hi bir farkn olmad belirtilmektedir ki, bazan isimsiz olarak km olduu; bu durumda Musevilerin hepsinin bunu okuduklar ifade edilmektedir. Ancak isimli knca Sabatayistlerin grn yansttna ina nld iin dier Musevilerin okumaktan imtina ettikleri ileri srlmekte(*) AMRAH taraftarlarnca Sabatay Sevi'ye unvan olarak verilen Rabbimiz ve Kralmz, Majestelerinin ad Yce olsun (Our Lord and King his Majesty by exalited) kelimelerinin brani alfabesinin ba harflerinin oluturduu bir kelimedir. (G. Scholem; sf. 110, Dipnot). Buradaki Lord kelimesinin braicede Yahve anlamna geldii kaydedilmektedir. (Dr. A. elebi, Yahudilik, eviri, sf. 174),

DNMELER VE DNMELK TARH

183

dir. Sabatay Sevi'nin Luria'nn Kabbala's iin yi bir araba yapm, fa kat stne bineni yok (yani Tanr'y tasvir edememi olduunu tenkid edi yor) dedii, kafasm kartrm olduu iin onu inkr ettii ve bunun iin de kendisine yeni bir yol arad ifade edilmektedir. 437 Bu kitabn lgn (Dulcigno)'de yazlm olduunda ittifak ediliyor. Bu, ister bizzat Sabatay Sevi, isterse bakalar tarafndan kaleme alnsn, mahiyeti itibariyle Saba tay Sevi'nin grlerini yanstmaktadr ki bu grler yahudilik esaslarn dan ayr olmayan, Kabbala mistisizmine dayanan ve slamla bir ilgisi ol mayan grlerdir. Bu fikirleri slm bir kisve altoda iken beyan ediyor. M. 1676. Sabatay Sevi'nin son bir gayreti. Sabatay Sevi, lgn'de yaar ken 1676 ilkbaharnda kendisine bir cezbe hali geliyor ve acaip hareketler yapmaya balyor. Trk idarecilerinin bulunduu yere doru bir yry yapyor. Gece yarlar arklar ve Mezamir'den paralar okuyor. Bu du rum, taraftarlar arasnda onun ilhlna hamlediliyor. Bu haller karsn da ldrlmemesini, onun kutsallna ve tekrar zaman gelince geleceine balyorlar. Sabatay Sevi, bu kark miza iinde iken, Pesah bayram ge liyor. 1676 Pesah bayram (15 Nisan) sonunda son mektubunu ve deklaras yonunu yazyor. Bu beyanname niteliindeki mektubuyla btn taraftarla rna hitabediyor. Bu, onun son dkman olmas ve onun hlet-i rhiyyesini gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. Bu dkman daha ok retici bir nitelik tamaktadr. Rabbi Joseph Kohen, Hebran 4 3 8 tem silcisi olarak Sofya'da bulunduu zaman, bu mektubu kopya ediyor. Byle ce kaybolmaktan kurtulmasn salyor. Bu mektubun, kendi elyazmas ola bilecei tahmin edilen bir kopyas Kuds arivlerinde bulunmakta imi. Mektup, dier dkmanlardan ayr bir ihtimama sahipmi. Tahminen 1750-60 sralarnda, R. Abraham Miranda, Selnik'teki dnme dokmanlarm bir araya getirmi ve o, bu mektuptan bahsetmi ki bu mektup, kaln bir kt zerine yaptrlarak -zel ihtimamla- muhafaza edilmi.(439) Bu mektuba gre, Pesah festivalinin bittii gece, Sabatay, tuntan bir ylan yaparak bir srk zerine koyuyor. Burada Sabatay aka Hz. Musa 440 rol oynamak istiyor. nk; srail kabilesini Musa Msr'dan karn ca, onlar, a-susuz kaldklarnda isyan ettiler. Tanr da onlarn zerine y lanlar sald ve ylanlar onlar srnca Musa'ya: Su ettik; nk Rabbe ve sana kar syledik; zerimizden ylanlar kaldrsn diye Rabbe yalvar diyorlar. Rab de Musa'ya, kendine bir ylan yapmasn, onu bir srk ze rine koymasn ve her srlann ona baknca yaayacan emrediyor. Musa da, tuntan bir ylan yapp onu bir srk zerine koyuyor. 441 te bu Musa roln oynamak isteyen Sabatay da ayn yola bavuruyor. Ayrca Kabbala hesabna gre Sevi ismi Mose ile ayn mnya geliyor. J. Kastein, Saba tay'n yz zerinde kvrlm bir ylan olduunu, bu ylann Msr sem bolne bir hatrlatma olduunu ve branice'de (Kabbala hesabna gre) y lanla Mesih'in ayn rakam deerine tekabl ettiini 442 belirtiyor. Btn

184

DNMELER VE DNMELK TARH

bunlar, Sabatay'n bu mistik hesaplardan halen medet ummak istediini gsterir. Sabatay Sevi, Kutsal Kitabn (Tevrat) yetlerine dayanarak yazd bu mektupla kendisine kutsallk vermeye, Allah seviyesine ykselmee (aya, 14.14); kendisine inanmayanlarn atee atlacana ve elinden kimsenin on lar kurtaramyacana (Daniel, 3.15) dair fikirleri ihtiva etmekte olan ve dier mektuplar gibi, Sabatayistlerin hareketlerine bir temel olacak mek tubu yledir: Sofya'da btn iman eden kardelerim ve kymetli sevgililerim. Sizler ki Tanr tarafndan kurtulua erdirilecek ve sizleri Tanr tekrar Sion'a ge tirdiinde onunla gz gze geleceksiniz [aya, 52 : 8]. Baknz size bir me lek (yani haberci) gnderiyorum [k, 23 : 20] ve Msr'daki ihtiam ve orada grd baz eyleri anlatmas iin bir haberci gnderiyorum [Tek vin, 45 : 13]. Benim ismimle size ne sylerse ona UYUNUZ VE SESNE KU LAK VERNZ; ona tahrik edici bir tavr taknmaynz [k, 23 : 21]. Yok sa Tanr'nn hesap gn sizin gnahlarnz affetmeyeceim ve Tanr dost lar gklere ykseltilecek [aya, 5 : 16] - burada Sabatay Sevi ima' edil mektedir - ve Tanr sizi benim ellerimle kurtard; [Daniel, 3 : 15] ve benim yanmda baka Tanr yoktur. Size, ona hakikaten itaat ederseniz ve syle diim hereyi yaparsanz [k, 23 : 22] o zaman ben gerekten yukar kacak ve sizin hazinelerinizi dolduracam; [Sleyman Meselesi, 8 : 21]. Tanr katna kan adam byle syledi, ki o semavi arslan ve semavi geyik Yahudiye ve srail'in takdis ettii Sabatay Mehmet Sevi.(44S) Sabatay Sevi'nin Selnik'teki dkmanna iki itiraz var: Biri, tek yap rak zerinde iki mektup olduu ve birincinin ikinciden sonra yazlddr. kinci olarak, yapran alt kesinde, imldaki acayipliklerin aynen muha faza edildiine dair bir notun olduu ve bu notun bir emir gibi muhafaza edilmelidir, eklinde tercme edilebilecei belirtiliyor. Ayrca mektubun dier topluluklara da aynen aktarlmas iin bir notun olduu belirtiliyor. Mtercim, bunun orijinal olma ihtimalinin yabana atlamyacan ileri srmektedir ve bu mektubun ilk defa 1961'de neredildiini belirtmektedir. 444 Sabatay Sevi'nin yahudilie balln isbat edecek bir baka olay da: lmeden birka gn nce, en yakn olan Arnavutluk - Berat yahudi cemaa tinden, Eyll 1876'da ok acele olarak Mukaddes gnleri iin din dua kitab istemesidir.(445) Sabatay o zamanki mektuplara Yahudi ve srail'in Al lah'nn Mesihi Sabatay Sevi diye imza atyor. Ve buradaki yahudilere yaz dklarnda Mslman ismi olan Mehmed'den bahsetmiyor. (446) Sabatay Sevi'nin kendi el yazmas olduu ileri srlen mektubu hakkn da; ayn yaprak zerinde iki mektup olduu ve birincinin ikinciden sonra yazld hususunda grlerin varolduunu belirtmitik. Biz de, iki mektup olma ihtimali zerinde duruyor ve birincisinin davetiye niteliinde, Berat

DNMELER VE DMMELK TARH

185

Yahudi cemaatine din dua kitab istemesiyle ilgili olacan; ikincisinin de Tevrat'tan szleri alnm ve taraftarlarna yazlm mektubu olabilecei kanaatini tayoruz. nk, Berat yahudi cemiyetine yazd mektup veya davetiye onun son gnlerinde vuku bulmutur. kincisi ondan daha nce yazlmtr. Sabatay Sevi'nin lmnden oniki gn nce (5 Eyll 1676), Ali isminde biri ile Joseph Karillo, sak Haber veya Haber Oheb (ikisinden biri) lgn'e, Sabatay Sevi'nin yanna geliyorlar. Aralarnda bir toplant oluyor ve Cardozo,(*) 1682 yl lkbaharnda sak Haber veya Haber Oheb (ikisinden biri)'le grtnde; bu zatn Cardozo'ya toplantnn sonucunu anlattn dan bahsediliyor. Ki orada, onlara; kendisine ne kadar bal kalacaklar so rulmu ve yahudileri kendi evlerine dndrmelerini istemi. 447 te bugn, din dua kitabnn, Sabatay'a, bunlar vastasiyle ulatrlm olmas ihtima li kavi grlmektedir. Bununla beraber de gelecekte neler yaplaca da konuulmu olabilir. Btn bunlar yapan, bu mektuplar yazan, yahudilerden kutsal gnleri iin din dua kitab isteyen kiiye Mslman denilmesi d nlemez. Bu son mektubu, onun ift rol oynamaya devam ettiini ve yahudi kitabna bal kaldn gsterir. Kendine bal olanlara da ayn tutumu tavsiye eden, onun hatr iin Mslman olan ve kurtulularn bunda ara yan taraftarlarnn Mslman - Trk olacaklarna nasl inanlr? Veya bu duygularndan - zaman am dahi olsa - kurtulacaklarna ihtimal vermek mmkn m? te Sabatay bu artlar iinde yaarken, taraftarlar da birok imansz larn olduunu, gnahlarn ilendiini ve Mesihlik ann gelmediini Tan r'nn Mesih'e beyan ettiine inanyorlar. Onlara gre, Mesih kendiliinden halknn kefaretini ekmek zere smaillerin {yani Mslmanlarn) yanna gitmitir. Taraftarlarndan bazlar Mslman olan ztn S. Sevi olmayp; onun hayali olduu hususunda mubahaseye giriyorlar. Buna mukabil onun, daha mnasip bir zaman beklemek zere ge ekildiine inanyorlar. Ki; bu, yahudilik ve Hristiyanlk karmndan meydana gelen bir grtr. Sabatay'n baz muakkibleri tarafndan fiilen kabul ediliyor. Onlarn bu ar zular, srgnde bile olsa onu takib etmelerinin sebebi, onun yahudiler iin ektii kefaretin mmkn olduu kadar abuklatrlmas gayesine matuf tur. Yahudiler, Mslmanl, Mslmanlk iin deil, yahudiliin hatr iin kabul ediyorlar. Daha sonra ihtida eden yahudiler ve onlarn slbn den gelenler Sabatay Sevi'nin dnmesini nesiller boyu beklediler ve slmi(*) Prof. A. Galante; zmir'de S. Sevi'nin lmn anmak iin her sene yaplan dini trenin Cordoso ailesinin kollarndan birinin bakanlnda yapldn ve bunun 1903 yl notlar arasnda olduunu; fakat 1932'de zmir'i ziyaret ettiinde bu ailenin zmir'i terkettiini rendiini belirtiyor. (Nouveaux, sf. 71, 72). Bahsi geen zmirli Cordoso ile buradaki Cartozo'nun ayn ahs olduu kanaatini tamaktayz.

186

DNMELER VE DNMELK TARH

yet iinde DNME diye adlandrlan bir MEZHEB olarak kaldlar. Asln da bu iki mezheb brakyor: Bunlardan biri, Musevlik iinde kaybolmu (yahudiliin iman esaslarn aynen kabul etmekle beraber, detlerde ks men bir deiiklie uram) bir mezheb; dieri ne olduu bilinmeyen, ka rk ve karmak, kklerinden koparlm, bolukta bir inan olan Dnmelikdir. Fakat bu boluk iinde, onlar, onun midiyle yaamlardr. Ancak, u gerek ki, onun taraftarlarndan az da olsa hayl krklna urayanlar olmutur. Bir ksm da, kzgn ve kskn olarak bu tr mistikcilerin heye canlarndan uzak olarak Talmutcularn yollarna dnyorlar. eitli aratrclar Sabatay'n ne eit bir adam olduu hususunda bir karar vermeye alyorlar. Onu saltanat ve ikbl iin, yahudilerin ih tiya ve mitlerinden istifade etmeyi deneyen bir arlatan olarak gryor lar. Fakat bu, onun hakik karakterini ortaya koymaya yetmez. Bazlar da onu sapk bir tip olarak gstermeye almlardr. Aslnda o, Kabbala ve dier mistik eserler zerinde yapt almalarn, kendisi zerinde yapt tesirle; Mesih'in ahsiyetinin ihtiyac olan unsurlar kendisinde bulmu ola bilir. Onun; ruh bir hastaln muzdaribi olduu da ileri srlmtr. Hatt Paranoya veya Nevropat olduunu da ileri srenler olmutur. Biz de her ikisinin de bir arada bulunabileceini ileri srmtk. Gershom Scholem, Sabatay, son zamanlarnda dininden dnm adam lar etrafna toplamtr; bunun ruh halini anlamak zordur, 448 diyor. Josef Eskpa (Joseph Escapa) da; Sofu olmakla beraber hrsl insandr. Hrsllkta sofuluun tam tersidir. 449 diyor. Kastein, gemi bir zamann hesaplamas olan ve Portekiz yahudi ce maatinin Protokol Defterine kaydedilmi ikyetin eline getiini ve orada yle yazldn kaydediyor: Dzenli, fakir desteklemeleri o kadar oal mtr ki, daha nceki ynetimin azalarnca beslenen ve az sebeblendirilen bir beklemenin sonucu olarak bizim bu yolculuumuzun ve gmzn sona erecei hususundaki sebeblendirilmi bekleyi sonucu, fakir desteklemeleri ve fakir ba artmtr; fakat bu zaman gnahlarmzdan dolay srp gi decektir. Ta ki, Tanr yahudi halkna efaat edinceye kadar srecektir. Fa kat, hl ac eken ve sknetle hesaplaan daha sonraki kimseler Saba tay'n adna unu ilve ederek sylemeyi unutmazlar: Jimach Schemo! (= Lanet Olsun Onun Adna!) (450) Fakat ne olursa olsun, O, sahte mesihler iinde sahasnda byk bir te sir brakm ve talihsiz bir nesle, hi olmazsa be - on yl mit ve kendileri ne gven hissi vermitir. Bir grup iin, belki, asr bu midi yaatmaya vesile olmutur. Ama bunu; hangi ekil altnda yaatrsa yaatsn, yaatm ve SON fikrini onlarn kafasna koymutur. Dr. Herzl de, onun yolundan gitmitir. Belki, Filistin'e dn gerek letirenler de o yoldan hareketle baarya ulamlardr.

DNMELER VE DNMELK TARH

187

M. 17 Eyll 1767. Sabatay Sevi'nin lm Sabatay Sevi'nin lmyle ilgili olarak eitli rivayetler vardr. Baz kaynaklar 1675 Eyllnde, bazlar 1676 senesinin gznde veya Ekim 1676'da lgn'de ldn kaydediyorlar.(451) American Encylopedia, zehirlenerek veya idam edilerek lm olduu452 nu ileri sryor. Fakat baka bir kaynakda byle bir ifadeye rastlan myor. Btn kaynaklar sebep gstermemekle beraber lgn'de yalnzlk iinde ldnde ittifak ediyorlar. Tarihlerin bir yl farketmesi, ay ylyla Mild yl arasndaki farkn hesaplanmasndan gelmi olmas mmkndr. Bazlarnn lrken 50 yanda olduunu belirtmeleri, onun 1676 ylnda l m olmas tarihini destekler. Son Saat Gazetesi de, bir buuk ay devam eden bir hastalktan sonra ldn ifade ediyor. Zaten lmne bir baka sebep gstermek mmkn olmadna gre, hastal yznden ve dolaysiyle eceliyle lm olmas ihtimal dahilindedir. Sabatay Sevi, son mektubunu yazdktan birka ay sonra, baarya ula amamann uuruna ermi bir melankolik durumunda, Mslman oluunun onuncu ylnda (16 Eyll 1666); elli yan bir-iki ay gemiken 17 Eyll 1676'da lgn'de ld. 453

E) SABATAY SEV'NN PRENSPLER Sabatay Sevi'nin getirdii prensipler iki ksmda mtala edilebilir: 1 Mslman olmadan nce, 2 Mslman olduktan sonra. imdi bunlar gzden geirelim. 1 Sabatay Sevi'nin Mslman Olmadan nceki Prensipleri : Sabatay Sevi, Mslman olmadan belirli prensipler koymam; ancak belirli gn ve baz, detlerde ekl deiiklikler yapmtr. Mslman oluu na kadar belirli prensipler koymaya lzum duymam olabilir. nk o, o zamana kadar yahudi dini ve kitabna gre hareket etmitir. Sabatay Sevi'nin ortaya yeni bir inan sistemi karmak ve teki dinlerin klfetlerinden in sanlar kurtarmak iddiasiyle kt ileri srlmektedir. Fakat buna ramen, yahudilikte, bir ka matem gnn bayrama evirmekten baka dikkat celbedecek bir deiiklik yapmamtr. (454) Sabatay Sevi'nin Mslman olmadan nce ortaya koyduu 455 ekl de iiklikler: 1) Yahudiler arasnda Mbedin ykl gn olarak bilinen ve matem gn olan 9 Ab' Doum gn erefine bayrama eviriyor. Bu gnde hris-

188

DNMELER VE DNMELK TARH

tiyanlarla konuulmamasn emrediyor. Bu gndeki duann da yle olma sn istiyor: Sen merhamet et, ey Yce Tanr dedikten sonra unlarn da ilve edilmesini emrediyor: Sen bizi dier milletlerden sekin kldn, bizi sevdin ve bizimle neelendin, bizi emirlerinle kutlulatrdn ve bizi hizme tine ardn. Bykln ve byk adn aramza yazdn. Bize Efendi mizi (Sabatay Sevi kastediliyor) verdin. Senin ilk doan ve ok sevilen o lun ve S. Sevi iin, Msr'dan dar karldmz gnn ansn kutluyoruz. Ondan sonra Tesniye'den yetler okunmasn ve Yeremya 31. bb'a kadar okunmasn emrediyor. Ayrca her Cumartesi ve bayram gnlerinde okunan Moussaf (= Ek) duadan nce, Tevrat yerine gtrlrken Mezmurlar'dan 95, 91, 98, 126 ve 113 -119 srasna gre okunmasn istiyor ve emrediyor. Sa batay Sevi I. ve II. maddede yer alan hususlara Mslman olduktan sonra da riayet ettii grlyor. 2) Kuds Kalesinin dme gn olup, matem gnleri arasnda saylan 17 Temmuz'u bayrama eviriyor. Bunu Zekeriya Peygamberin parolas ze rine yapyor (Zekeriya, 8/18). Yine Kuds (Yerualaym) kuatmas ve yahudiler arasnda matem olarak bilinen 10 Tevet orucunu, bayrama ve e hev ziyafetlere eviriyor. 3) Sadece abat gn okunmas gereken duay her gn okuyor. 4) Tanr'nn adnn her zaman sylenmesini inatla yrtyor ve emre diyor. (Bu Tanr'nn adnn yazld gibi sylenmesidir ki ancak gerek Mesih syliyebilecekti). 5) Pesah diye bilinen ve 15 Nisan'a tesadf eden, 8 gn sren Hamur suz bayramnda, kendi yanda piirilmi kuzuyu arkadalaryla yiyor. Bu, kanunu ihlldir. Bu ihllden sonra yle dua ediyor: Yasaklananlar tek rar veren Tanr'ya krolsun. 6) Hemen hemen btn havralarda Sabatay Sevi'nin isminin ba harf leri (S.S.) yazlyor. Dualarna u ilve yaplyor: Yakub'un Allahnn Mesihi, Lordumuz ve Kralmz, kutsal ve drst Sabatay Sevi'yi koru. Birok dua kitabnda Sabatay Sevi'nin resmi kral David (Hz. Davud)'la beraber bastrlyor. 7) Hamburg (Bat Almanya)'ta, ra tarafndan, yalnz Cumartesi de il; Pazartesi ve Perembe gnleri de S. Sevi iin dua edilmesi deti geti riliyor ve inanmayanlar da, havrada kalp (Amin) demeye mecbur ediliyor. 8) S i o n fikrini yahudiler arasnda sistemli bir ekilde oluturuyor ve srail'i kurtaracan, brani dilini eski satvetiyle canlandracan iln ediyor. Sabatay Sevi'nin, Sionizm gereklemesi ve srail'in devlet kurmasnda byk bir yeri olduu, Lewis Browne'nin eserinde 251. ve 351. sayfalarnda sunulan; yahudilerin tarih geliimlerini gsteren tablolardan anlalmak tadr. 9) Osmanl Sancaklarndan biri olan Filistin'i ayrmay plnlyor.

DNMELER VE

DNMELK

TARH

189

10) Osmanl Padiah (IV. Mehmed) yerine kendisinin geeceini, dn yay 38 kralla ayracan ve kendisinin de Krallar Kral olacan iln ediyor. Bu vesileyle havralarda, duadan sonra Osmanl Padiah'nn (IV. Mehmed'in) ismini anmak detini deitiriyor ve yerine Sabatay Sevi de nilmesini emrediyor. 11) Savaa lzum kalmakszn Yahudi Devletini kurup dnyaya hkim olacana inanyor ve taraftarlarn da inandryor. 12) Tevrat'n Birlesiniz ve oalnz! emri gerei, 10 yanda ve hatt daha kk yataki ocuklarn evlendirilmelerini emrediyor. Bu ekilde 700 kadar ift evlendiriliyor.(456) 2 Sabatay Sevi'nin Mslman Olduktan Sonraki Prensipleri : Mslman oluncaya kadar belirli prensipler ortaya koymayan Sabatay Sevi, Mslman olduktan sonra, belirli prensipler ortaya koymaya lzum duymutur. nk; o zamana kadar yahudi din, kitap ve detleri zerine mel ediyordu. Mslman olduktan sonra taraftarlarna nasl hareket ede ceklerini ve nelere inanacaklarn belirtmek iin baz prensipler ortaya koymutur. Sabatay'n bu prensipleri 18 Emir olarak bilinmektedir. R. Abraham Danon tarafndan brnice olarak yaynlanan ve Prof. Abraham Galante tarafndan Franszcaya evrilen bu 18 emri Trke'ye e viriyoruz. Trke'ye evirirken de, yahudilik ve slmiyet'le ilgili ksmlar karlatrmal olarak ele alacaz. Bu 18 Emir unlardr: Sabatay Sevi'nin ismiyle 457 Efendimiz, Kralmz ve Mesihimiz Saba tay Sevi'nin 18 emri unlardr. Ki onun erefi mzdad olsun. (Bu ksm, On Emrin banda yer alan; Allah btn bu szleri syleyip dedi cmlesine benzer bir ifade kullanlmtr). 1) Birincisi budur ki Tanr'nn birliine ve ondan baka Tanr olmad na dair iman muhafaza edilsin. Onun haricinde hi bir mir veya hkime hamd sena etmeyiniz. Bu, Musevliin temel prensiplerini oluturan On Emrin ikincisi olan Karmda baka lhlarn olmasn hkm ile; Moe Ben Maymon (Maymonides)'in koyduu ve Museviler arasnda sadakat prensipleri olarak bi linen 13 prensibin ikincisi Allah birdir ve ondan baka Allah yoktur hk mn birletirerek; birinci prensibini oluturmutur. 458 2) kincisi budur ki onun Mesihinin hakik Mesih olduuna, ondan ba ka halskr bulunmadna, efendimiz, kralmz Sabatay Sevi'nin Davud neslinden geldiine iman edilsin. erefi yce olsun. Bu hkm, Kitab- Mukaddes'de ifadesini bulan, Davud soyundan bir halskr geleceine ve yine Maimonides'in Onikinci prensibi Allah Me-

190

DNMELER VE DNMELK TARH

sih (Maiah)'i gnderecektir ve geciktii halde yine beklerim hkm gere ince konulmu olmaldr. 3) ncs udur ki, ne Tanr'nn, ne de Mesihinin adna yalan yere yemin edilmesin. Zira Tanr'nn ismi Sabatay Sevi'de mndemitir. Ve Ona (Sabatay Sevi) hi hrmetsizlik edilmemelidir. Bu hkm de, Tanr'nn ismi Sabatay Sevi'de mndemitir ibaresi, branice'de; Tanr'nn sfatlarndan biri olan kadir mnsna gelen kelime nin Kabbala hesabna gre Sabatay Sevi e msavi olmas ynnde bir tel mih vardr ki, biz onu Sabatay Sevi isminin meneini tahkik ettiimiz za man anlatmtk. Yine bu, On Emrin ncs olan Rab Allah'n ismiyle yalan yere yemin edilmesin hkmnden karlm ve Kabbala'ya gre kendi ismini Tanr ile bir tuttuundan ve kendinin de Mesihliine inandn dan ikisini bir ve beraber mtala etmi olduu grlmektedir. 459 4) Drdncs udur ki Tanr'nn ad anld zaman sayg (ta'zim) gsterildii gibi, Mesih'in ad annca da ayn sayg (ta'zim) gsterilsin. Akran arasnda bilgisiyle mmtaz olan herkese ta'zim edilsin. Burada, slm dinindeki Allah ve Peygamberlere kar gsterilen ta'zimi, Tanr ve Mesih (kendisini kastederek) iin ik etmeyi hedef alm g rnyor. 5) Beincisi, Mesih'in srrn anlatmak ve tetkik etmek iin toplantdan toplantya gidilsin. Sabatay'n Mslman olmas ile eitli dedikodular, azdan aza do lamaa balamt. Bu dedikodular - ki bunlar onun gerek Mesih olduu nu ve Mslmn oluunun ilh bir tecelli olduunu ve nceden haber veril diini v.s.. - bilenlerin bilmeyenlere anlatmas ve onun Mesihliinin gerek liine taraftarlarn inandrmas iin bu hkmn te'sis edilmi olmas ge rekir. 6) Altncs, Sabatayistler arasnda katler bulunmasn. Hatt Sabatayistlerden nefret eden dier milletlerden de kimse ldrlmesin. Bu prensip, On Emrin altncs olan Katletmiyeceksin, hkmnn er hi eklindedir. 7) Yedincisi udur ki: Kizlev aynn (Yahudi ylnn dokuzuncu ay) on altnc gn herkes bir evde toplanarak Mesih hakknda ve Mesihin iman nn srr hakknda iittiklerini birbirine anlatsn. Bu prensip, yukardaki beinci prensiple ilgili ve onun tamamlaycs niteliindedir. Bu prensipte ayrca zaman da belirtilmitir; ki, bu, Sabatay Sevi'nin Mslman olduu 16 Rebiulevvel (16 Eyll) gnne tekabl ediyor. Bu toplant gnnde konumalar, herhalde, Sabatay Sevi'nin Mslmanl nn grnten ibaret olduu ve Trk-slm kyafeti altnda onun gerek Mesih olduunun tevatr yoluyla anlatlmasn hedef alyor olmaldr. 8) Sekizincisi udur ki: Aralarnda zina hkm srmesin. Bu, Beria-

DNMELER VE DNMELK TARH

191

nn bir prensibi olmasna ramen, hilekrlar sebebiyle ihtiyatl bulunmak lzmdr. Galante, bu emirde geen Beria kelimesinin yaratmak ve yaradl mnsna geldiini kaydederek yle diyor: Bu emir bir taraftan zinay menederken, dier cihetten ona mphem bir ekilde msaadekr bulunuyor. Sabatay taraftarlar uzun zaman izdivata komnizmi tatbik ettiler. Emirde bahsedilen bu hilekrlar kelimesi ile kastedilenler kimlerdir? Bize gre (Galante'ye gre), Sabatayistlere ve onlarn mezheplerine ve onlarn izdi va srlarna henz vakf olmayanlardr. 460 Beria, bir taraftan zinay menediyor, fakat dier taraftan ona msaade ediliyor. Burada, kendilerin den olmayanlara yasak, kendi aralarnda serbest olduu grlyor. Bu h km, On Emrin yedincisi olan Zina etmeyeceksin prensibi gerei ve ken di dnceleri dorultusunda tefsiri eklinde ik edilmi olabilir. 9) Dokuzuncusu udur ki; Yalanc ahitlikte bulunulmasn ve kendi ya knna kar yalan sylenmesin, kendi aralarnda, hatt Mmin olmayanlar (Sabatayist olmayanlar kastediliyor olmal) iin dahi gammazlk yaplmasn. Bu prensip, On Emrin dokuzuncusu olan Yalan ehadette bulunmaya caksn hkmnden karlmtr. 10) Onuncusu udur ki; hi kimse sark imanna (slmiyet'e) inansa dahi zorla sokulmasn. Zira, mcadele stadlarnn grubuna mensup olan lar araya ancak kendiliklerinden, kendi kalblerinin ve iradelerinin sevkiyle girerler. (Burada mcadele stadlarndan kast, zmre efleri olmaldr). Burada, Sabatay Sevi, kendi zahiri ihtidasnn prensiplerinden birini te'sis ediyor. 11) Onbirincisi udur ki; aralarnda kskanlar ve kendilerine ait olma yan eylere gz dikenler bulunmasn. Bu prensip, On Emrin sonuncusu olan Hi kimsenin evine, barkna, karsna, hizmetisine, kzne, eeine, velhasl sana ait olmayan bir e ye gz dikmeyeceksin hkmnden alnm grnyor. 12) Onikincisi udur ki; Kslev aynn 16'sndaki bayram, byk sevinle iln edilsin. Bu prensip, Sabatay Sevi'nin Mslman olduu gne izafetle bayram olarak kutlanyor. Ona gre, yahudileri Filistin'e gtrmek iin, yeni bir formldr. Bunun iin de, bu gn kurtulua yaklald iin bayrama tevil ediyor olmaldr. 13) Onncs udur ki; birbirine kar merhametle davranlsn ve kendine yakn olanlarn arzularna kendi arzusu imi gibi gayret gsterilsin. Bu prensip, slm'n Kendin iin istemediini Mslman kardein iin de isteme hkmnden hareket edilerek koyulmu olduu kanaatindeyim. 14) Ondrdncs udur ki; Her gn gizlice Mezamir (Hz. Davud'un) okunsun. Bu hkm, yahudi geleneinden alnm; fakat Mslman grndkle-

192

DNMELER VE DNMELK TARH

ri iin bunu gizli yapmalar tavsiye edilmitir. Bu da, bize, Mslman g rnmelerine ramen yahudilikle balarn koparmadklar ve koparmamalar iin de kesin emir verildiini gsterir. 15) Onbeincisi udur ki; Her ay, ayn douu tetkik ve mahade olun sun ve ayn yzn gnee evirmesi ve ayla gnein kar karya, yzy ze bakmalar iin dua edilsin. Galante; daha nce bir gne tutulmasn Mesih bir olay olarak yo rumladklarn, Sabatay'n da bu emriyle o anneye bir telmih tekil etmesi ihtimalinin olabileceini kaydediyor.(461) Burada, Sabatay Sevi her ay diye kayt koymas, herhalde, nasl olsa bir gn ay tutulmas vuku bulur, o za man taraftarlar, bu olay Mesih'in gelii ve Sabatay'n mucizesi olarak yo rumlamalar iin olmal. 16) Onaltncs udur ki; Trklerin detlerine, onlarn gzlerini rtmek maksadiyle dikkat edilsin. Ramazan orucunu tatbik etmek iin sknt gs terilmesin ve ayn ey kurban iin de yaplsn. Gzn grd her ey ifa edilsin. te; Dnmelerin dnmediklerini gsteren bu hkm, onlar nazarn da sk skya muhafaza edilmi ve Sabatay Sevi'nin lmnden sonra da yrrlkte kalmtr. Onlarn gerekten deil de ekl bir ihtida yolunu se tiklerini gstermektedir. 17) Onyedincisi udur ki; Mslmanlarla nikh akt edilmemesi lzmdr. 18) Onsekizincisi udur ki; ocuklar snnet etmek iin itina olunsun. Bu mukaddes milletten hayaszl kaldrmak iindir. Bu Snnet ii Tevrat'ta yer almaktadr. (462) Sabatay, kendi olunu ya hudi an'nesine ve Tevrat'ta yer alan hkme gre sekizinci gn snnet et mitir ki, o zaman oktan Mslmanla girmiti. Burada snnet ettirmek iin itina olunsundan kast; kendi yapt gibi ve yahudilie gre yaplsn eklinde bir tenbih olmaldr. Emrettiim 18 madde bunlardr. inizden bazsnn Beria Kanununa ait olmas, gvdenin henz srailoullarna, eytandan ve kabilesinden intikam almaa msait olacak derecede kuvvetlenmemi bulunmasndandr. O a da herkes Musev olacak, artk hibir emir ve nehiy, sevap ve gnah kalma-; yacak ve kkten bye kadar herkes beni tanyacaktr. Bana iman olan mridlerime unu da haber vereyim ki Beria (Hilkat) ve Acilout (AsilutSudr)'a itina etsinler; keif ve ilham zamanna kadar ondan hibir ey eksiltmesinler. Onlar o zaman hayat aacnn altna girecekler ve hepsi bi rer melek olacaklardr. Ezel irade zamannn bir an evvel girmesine (gel (463) mesine) taalluk etsin. Amin. Sabatay Sevi, Sonu blmnde, srailoullarnn dmanlarndan in tikam alacak duruma gelmediklerini ve o yolda onlar artlandrmay hedef aldn; Mesihlik ann er-ge geleceini; ve herkesin o ada Musev olacan ve kendisinin Mesihliinin tannacan empoze ediyor. Ayrca

DNMELER VE

DNMELK

TARH

193

kendisine inananlarn, o zaman, melek olacaklarn ve Cennet meyvelerin den yiyeceklerini de iaret ederek kendisine sk skya balamaya alt grlmektedir. Sabatay Sevi'nin bu 18 prensibinin On'u, yahudilerin 10 Emir ve Maimonide'nin 13 prensibinin baz maddelerinin karm ve tefsirinden ibaret tir. Geri kalan 8 prensibin ikisi Mslmanlarla evlenmeme ve onlar (Trk Mslman) gzlerini rtmek iin yapmalarn (ekl ihtida) tavsiye; alts da yahudi kkne dayanan det ve an'nelerdir. Mslman olmasna ra men, slm emirlerden hi bir hkm te'sis etmemesi manidardr. Sevi'nin bu prensiplerinden hareketle, onun, yahudilie dayanan ve s lm'dan da zahiren istifade eden, bir yahudi mezhebi te'sis etmi olduunu syleyebiliriz. Bu mezhebi yahudiler arasnda bilinen mezheplere bir yenisi olarak dahil edilmelidir kanaatindeyim. Sabatayclardan gr ve iddialar ayn olan pek ok Mesihin kt ve bunlarn sonuncusu Jacob (Yakup) Frank (1728 -1791) olduu(464) kayde diliyor. Trk - Yahudi karm olan, Polonya'daki Frankist hareketi Sabatayistliin devam olarak bilinmektedir.465 Jacob Frank, Polonya'da zuhur etmi, David, sa, Muhammed ve Sabatay Sevi'den sonra Mesihin ruhunun kendisinde karar kldn iddia etmitir. Trkiye'de bulunduu s ralarda tand Selnik Sabatayclanna uyarak Mslman olmu, znik'te evlenmi, sonra Polonya'da faaliyetini gelitirmi, sonunda 1759'da kendisi hdistiyan olduu gibi, taraftarlarna da (Sabatay Sevi gibi) ayn ekilde dav ranmalarn bildirmitir. Hristiyan oluunun zahirde ve sahte olduu anla larak hapsedilmise de Polonya'da Dnmelerin muadili Frankistlerin lideri olarak tannmtr. (466) Frank'n din merasimleri cins sefahat lem leriyle gemitir.(467) Siyonizm'in gereklemesi yolunda hayli almalar olan, Osmanl m paratorluundan Filistin'i alma teebbslerinde bulunan ve bir ksm yahudilerce Mesih olarak kabul edilen Dr. Herzl 468 de, Sabatay Sevi'nin yo lundan gitmi ve her zaman onun kaderini dnmtr.(469) te; btn bu akmlarn hedefi, yahudileri bir yerde toplamak ve Kut sal Mbed'e kavumaktr. Bu da, 1948 ylnda gerekletiine gre, ikinci hedef Dnya Hakimiyeti fikrini gerekletirmeye kalyor ki, o da, onlarn idealleri arasndadr. Sabatay Sevi'nin lmnden sonra bu hareket, taraftarlan arasnda devam edip gitmitir.

F) SABATAY SEV'NN LMNDEN SONRAK DURUM

Sabatay Sevi'nin lmnden sonra taraftarlarndan ekseriyeti ona bal kaldlar. Taraftarlarnn byk ounluu Selnik'te yayorlar. Selnik, bir nevi Sabatayistliin merkezidir. 470 Onun lmyle Sabatayistlik hareketi

194

DNMELER VE DNMELK TARH

son bulmamtr. Ona inananlara gre Sabatay lmemi, sadece Dnyadan ekilmiti. Kabbalaclarn inandklar tenash, yani ruhlarn beden dei tirmesi inancna gre Mesih, dem'den bu yana birok bedenlerden ge miti ve buna devam edecektir. Sabatayclarn dem'den XIX. yzyla ka dar Mesih'in ruhunun byle 18 kalp deitirmi olduunu kabul ettikleri ri vayet ediliyor. 471 Son Saat Gazetesi, Ben srail Tarihi'ni kaynak gstererek u bilgiyi veriyor: Aziz Mehmet Efendi lm deildi. Nsttn Lhuta huru etmi ti. lk frsatta elbet semadan nzul edecekti. 472 Yaar Kutluay, Sabatay Sevi taraftarlarnn grleriyle i frkasnn kollar arasndaki fikirler arasnda tam bir paralelliin bulunduunu, fakat bu mnasebetin nerede vaki' olduu hususunda elde dokmann bulunmadn kaydediyor ve deva mnda yle diyor: Bilhassa Gult blmnde incelediimiz i mezhep lerinin ounda tesbit ettiimiz Hulul gr ile Tenash fikrini bir ara da mtala etmek lzmdr. Harbiye, Cenhiye, Mansriye ve benzeri mez heplerde grdmz Allah'n veya Cz' lh'nin peygamberler veya mamlara hull eden ruhu, tenash yolu ile birinden dierine gemektedir. Ve I. Friedlander'den naklen u bilgiyi veriyor: Bu doktrinin btn mfrit cepheleri ile ve hi bir deiiklie uramadan SABATAY SEV taraftarla rnn retilerinde bulunduu aikrdr. Dnme mezhebine gre Mesih'in ruhu ulhiyetin bir parasdr. Ulhiyeti, bedenen o temsil eder. Allah, z tn her ada mkemmel bir insann vcudunda izhar eder, Mesih'in bu ruhu kendisini sa (A..) ve Muhammed (S.A.V.) de temsil ve izhar ettikten sonra tam ifadesini Sabatay Sevi'de bulmutur... Sabatayistlerin kollarnn fikirleri iten ie, hi phesiz slm meneli bir doktrin olan Kabbala'ya bal olmakla beraber, Sabatayclarn hull nazariyesinin Kabbala'dan de 473 il baka kaynaklarn tesirinden geldiini sylemek gerekir. Bu tesiri, bn-i Sebe ile slmiyet'e giren yahudi fikirlerinde aramak yersiz olamaz. bn Sebe'nin, Hz. Osman'n katlinde ve sonra oynad oyunlar; Hz. Ali'ye isnad edilen ulhiyet vasf ve bu ulhiyetin mamlara intikal fikrinin Sebe ile baladn, balangta baz kaynaklara gre vermitik. Ancak iler ile Sabatayistler arasmdaki paralellii etki ve tepki meselesi olarak ele almak yerinde olsa gerektir. (Kabbala ve slm ilikilerini o blmde sun mutuk). Bir takm aratrclar ia mezhebince inanlan 'Beklenen Mehdi' dncesinin de, yahudilerdeki 'Beklenen Mesih' fikrinden alndn syl yorlar. 474 Gvsa yle diyor: Fakat onun lmyle Mesih lm deildi. Mensup lar, onu yllarca ve asrlarca halifelerinin ahsnda yaattlar. Kendisine inananlar hl deniz veya rmak kenarlarnda 'Sabatay Sevi, seni bekliyo 475 ruz!' diye onu armak an'nesini unutmuyorlar. Yahudiler de hl 476 Mesihi beklemektedirler. Sabatay Sevi ve sonraki ismi ve lakabyla Aziz Mehmet Efendi macera-

DNMELER VE DNMELK

TARH

195

s, lm ile nihayete ermedi. Selnik'te yerlemi bulunan kayn biraderi Abdullah Yakup elebi, Sabatay'n hastaln duyarak lgn'e gidiyor. Orada enitesinin yaamayacana kanaat getirerek geri dnyor. Yakup elebi (Josef Querido)'nin, ondan halifelii almak iin gittii ve o da, l mnden nce halifeliini vererek cemaatinin kaynbiraderi (Yakup ele bi)'ne itaat eylemelerini emrettii rivayet ediliyor. Yakup elebi, lgn'den Selnik'e tam 42 gnde dnm ve yar yolda iken Sabatay Sevi lm. Bu haberi renen Yakub, babas Abdulgafur (Jo sef Pilossof) ile birlikte Arnavutluk (lgn)'a gitmi ve Aie (Yoheved) kadn alarak geri dnmler. Sabatay'n bu beinci kars Aie'yi ok sev dii ve Aie'nin de kocasnn lmnden sonra alamakla gzlerinin kr ol duu, sonra ald da rivayet ediliyor. Kocasnn sevgisine ve inanlar na ok bal olan Aie'yi taraftarlar, Sabatay'n sadece zahir deil batn kars olduunu iddia ediyor ve Selnik'te onun etrafnda toplanyorlar.(*) Bu Aie (Yoheved) kadn da kardei Yakub elebi (Josef Querido)'ye fev kaldelik vermek iin onu mezarndan kan Sabatay'dan hmile kalarak 12 yama erimi bir olan boyunda dourduu masaln ortaya atm ve bu suretle Sabatay'n Yakub'a hull ettii itikadn vermek istemitir.(477) Bu kadn (Aie), o devirde dnyada hkm sren Mesih itiyak ile Selnik'te olunun (z kardei Yakup) Mesih'in Lhut leminden tekrar Nsut lemine intikal ekli olduuna inanan ve ona Allah imi gibi tapan birok taraftarlar bulmutu. Bunlar Jacob Sabi'ye spanyolca Querido (Sev gili) nvann da takmlardr. Hepsinin bir musev ad bulunmakla beraber daima Mslman adlar e arlan ve hemen hemen tamamiyle spanyol muhaciri yahudilerden mteekkil bulunan bu cemaat, Cumartesi ate tut mak mstesna olmak zere baz musev ibadet ve yinlerine sadk kalm 478 lar... Zaten Selnik'te ziyadesiyle nazar- dikkati celbeden ve hayli ye kn tekil eden bu Dnmeler, bir baa ihtiya duymulardr. Yakup ele bi Selnik'te, Sabatay'a ait evde kabenin ileri gelenlerini toplayp, Saba tay Sevi'nin onu halife tayin eden mektubunu gsteriyor. Evde toplananlar: Mustafa elebi, Abdullah, Abdulgafur, Dervi, sak elebi ve Mehmet Aa. Aie Kadnn ona atfettii (kendi nazarlarnda) kutsiyete ve Sabatay'n ona halifelii verdiini ileri srd mektuba gre o cemaatin lideridir. Sa batay gibi kendi halifeliini destekleyen bir de mucize gstermeyi plnlar. Sabatay'la beraber Mslman olup, Sabatay'n inancn museviler arasn da yaymaya alan Mahmut elebi'nin Selnik'e geldiini renir ve onu (*) slm Ansiklopedisi'nde; Toplananlarn ou Musev olmakla beraber, ara larnda Trklerin ve Makedonyal dier unsurlarn da bulunduunu zannet tirecek emmareler eksik deildir (C. III, Dnme m d . ) denilmektedir. Fakat bu emmareler nelerdir? Bu, aklanmamakta. Olsa olsa, Trk tabiiyetine ge mi gayr-i Trk - Mslman unsurlar olabilir. Bunun dnda gerek TrkMslman unsurlara rastlanmamaktadr.

96

DNMELER VE DNMELK TARH

yanma arr. Rivayete gre; ona, bir koyun ve kuzu meselesini anlatr. Yakup da evinde istihareye yatyor ve btn taraftarlarna haber veriyor. Btn cemaat, Yakub'un evinde toplanyor ve Yakup onlara, istiharesinin neticesini anlatyor. O arada Mehmet elebi arkasnda kuzulu bir koyunla geliyor. Herkes aryor ve Yakub'un ermiliine karar klyorlar. Yakup, koyunu azat ettiriyor ve kuzuyu kzarttryor.(*) Oyun, Sabatay'n l Di riltmesi gibi gzel oynanyor.(479) Yakup bylece Selnik dnmelerinin li deri oluyor. T. M. 1683 Selnik'te Dnmelik esaslarnn tesbiti ve yayl. Halifelik meselesinden sonra, nasl hareket edecekleri fikri ortaya kyor. Bu iki fikirdir : 1 Musevilie (Yahudilie) geri dnmek, 2 Bu lunduklar ekilde devam (Mslman grnmek, fakat Musevilii brakma mak). Musevilie avdet etmeyi tehlikeli gryorlar. Bir ksm birinci g r, bir ksm da ikinci gr destekliyor. Musevilie avdet etme gr ar basyorsa da, padiahn gazabna uramaktan korkuyorlar. 480 Son Saat Gazetesi, Yakup elebi, Sabatay Sevi'nin yolundan devam edip onun gibi Aziz olmak istediini, arkadalarndan Mustafa elebi ve shak elebi'yi toplayp karar verdiini kaydediyor. Verdikleri kararlan yle be lirtiyor : 1 Her kabile reisi le ve ikindi namazlarn ar ve pazar yer lerinde kalabalkla klacaklar. 2 Hac mevsiminde hali vakti yerinde olan -be kii hacca gidecek. 3 Mevlid merasimlerinde cami ve tekkeler Mehmet Aziz (Sabatay) Efendi'nin cemaatiyle dolacak. 4 Cenazelerde Selnik caddelerini titreten tekbirler getirilecek. (**) Bylece, Mslman ce maatinin muhtedi taifesi hakkndaki su-i znlar az zamanda ok menfaatle giderilecektir.(481) nk o zaman Selnik'teki halis Mslmanlar, bir trl sr alamadklar Dnmeler taifesinden holanmyorlar. Bunlar ne Ms lman ve ne de Musev olarak kabul etmek istemiyorlar. nk S. Sevi'nin oluturduu bu frka, o zaman, normal dnen bir insann iinden kaca gibi deildir. Selnik'te 200 - 300 aile kadar olan bu zmrenin, orada bu lunan halis Mslmanlardan ayr yaamalarn Vatan Gazetesinin Bir Ta(*) Son Saat Gazetesi, Her sene Mart'n 22'sinde Kuzu Yeme deti'nin evvelce olduu gibi teyid ediliyorsa da halihazrda bu hurafelerin mevcud olmama s zann-i galiptir diyor ve bu Kuzu Yeme 1087.1676 senesi Mart aynn 22. gnne tesadf ettiini kaydediyor (26 Mays 1927). 22 Mart'ta Kuzu Yeme, Dnme detleri arasnda bugne kadar geldii eitli kaynaklarda zikredi liyor. Ayrca bu detin yaadn ve sadece ayn 22'sinde yenildiini Karaka-Zade Rt de itiraf ediyor. (**) H. rs; Bu srada olupbitenler zerinde ele hibir belge gememitir. Belki de bunlar yangnda yanm, ya da ortadan kaldrlmtr. Bilinen sadece Yosef Filossof CAbdlgafur), ayn aileden Salomo Florentin ve Mesih'in ka lb saylan Keridon'un nderliinde, btn Sabatayclarn Mslman olduk lardr (1683). (Bak.: Musa ve yahudilik, sf. 442-443).

DNMELER VE DNMELK TARH

197

rih Mdekkiki mahlsiyle tefrika yazan yazar yle belirtiyor: Sevi, dn ya yznden gittikten sonra iki yz ailelik gurubu bsbtn akn vaziyete dt. Gurubu bir arada tutan kuvvet dahil tesantten ziyade haric taz yikti. Selnik'in her unsuruna mensup ahalisi bu kk ktleye husumet hususunda ittifak etmilerdi. Mulitten gelen husumet akn fertleri az ok birbirine yaknlatrarak harice kar yekpare bir halde tutuyordu. Etra fndaki lemle ktle halinde itima mnasebetlere girimeye imkn m sait deildi. Bunun neticesi olarak gurup dahilinde izdiva bir an'ne hali ni ald ki XVII. asr hurafelerinin bugne kadar devam edebilmesine ba lca sebeb budur. Yalnz dahilde izdiva eden (Antropoloji tabiriyle Endogamik) iptida kabileler arasnda ne gibi bir hayat mevcutsa Selnik'teki kabileler arasnda da yle bir hayat inkiaf etmitir.(482) Bu tefrika, dnmelerin dier guruplardan zellikle Trk ve Msl man ayr bulunmasn; onlara kar husumet hissinin haric bir tesirinden olduunu ileri sryor. Halbuki bunlar, Sabatay Sevi'nin emirlerine bal, grnte Mslman iin, yerli Mslmanlar bunlarn tutum ve davranllara akl erdiremiyorlard. Bu zmre daima kendi aralarndaki tesandden karsndakilerin dikkatini ekmilerdir. Byle bir durum olmasa idi, on lara husumet duymalarna bir sebeb olmazd. zdiva hususu da, yine S. Sevi'nin 18 maddelik emirnamesinin onyedinci maddesinin hkmdr, ki o; Mslmanlarla evlenmeyi yasaklyor, gusle de uymamalarndan dolay, Selnik Mslmanlarnn son senedenberi beraber yaadklar bu insanla rn Mslmanlndan birey anlamadklar, onlara kzdklar, ilerinde Trke konuann olmad ve brnice konutuklar kaydediliyor. Son Saat Gazetesi, Yakup elebi'nin tesbit ettii esaslar zerine yle devam ediyor: Hem bu haller husus itikadlerine tesir edemezdi. steyen Mehmet Efendi'nin evamirine (18 emrine) pek gzel mtbaat edebilirdi. Yakup elebi ile meveret meclisinin verdii karara uymayan 3-5 aile z mir'e g etmi. Aziz (Sabatay Sevi) Efendi kabilesi tahminen 274 aileden ibaret kalm. Evlenmeler bir esasa balanm, kadnlara eit haklar veril mi. Miras slm'a gre deil, Mehmet Aziz (Sabatay)'in kavlince olacak. Bu duruma Mustafa elebi kzyor ve dorudan musevilie avdet etmeyi istiyordu. Cemaat akn halde, ieride baka, darda baka olmak on lara zor geliyor. Onun iin Musevilie avdet etmek istiyorlar. 483 Vatan Gazetesi, Sabatay'n Yakub'a tabi olunmasna ve ahvle intizar edilmesine dair mektubu ile kabilenin idaresini eline aldn kaydediyor ve ve yle diyor: Sabatay Sevi'nin yerine kaim olduunu onun iddia ettii hakikatle rin yaknda tezahr edeceini, bunu bekleyenlerin pekl mertebeler kaza nacaklarn, Musevilerin uyduklar 613 emre tabi olma mecburiyeti olma dn, Din-i slm zerine hareket edileceini, fakat bir takm tarih hat ralara mstenid Eyym- Mahsusa = (zel Gnler) te'sis olunacan ka bile efradna iln etti.

198

DNMELER VE DNMELK TARH

Vatan, Yakub bu hareketiyle (Sevi)'nin lemmul ve tecavzkr Mesihlik hareketinin bir damla halindeki enkazn bir nevi hafi cemiyet haline koymu olduunu, fakat bu cemiyetin vaziyeti sabit olmad ve te sadfi surette bir araya gelmi bir kitle iinde yeni bir hayat kurmann l zm geldiini(484) kaydediyor. Vatan'n iddia ettii gibi, Sabatay Sevi hare keti bir enkaz haline gelmemi ve btn canllyla devam etmitir. Bunu slm bir kalba brndrerek yaymtr. Onu gizli bir cemiyet haline Yakup elebi getirmemi; o Sabatay'n yazdklar ve 18 emri iinde yer alm tr. Yakup elebi ve ondan sonra gelenler de onun fikirleri istikametinde hareket etmilerdir. Bunlar tesadfi bir araya gelmi bir kitle olarak gr mek gereklerle badamaz. Tesadfi bir kitle olabilmesi iin aralarnda hi bir ban bulunmamas lzm. Halbuki bunlar, inan ve ideal uruna bir araya gelmilerdi: Mesih'in liderliinde kurtulua ermek. Onun fikirle rini de isteyerek kabul etmiler ve Selnik'i merkez ittihaz etmilerdi. By le bir topluluk tesadfi bir kitle olamaz. Trk Ansiklopedisi de yle diyor: Yakublikde gizli bir mezhep ve ta rikat nitelii grlyordu. Bu mezhep kendi adamlar arasnda bile sr gi bi gidiyordu. Bu gurupta topluluk srlarn renmek hakk evlenmekle ba lyordu. Halbuki Osman Baba (II. ci) ve brahim Aa (IH. c gurup) gu ruplarnda ocuklara, 13 yana geldikleri zaman inanlar, ibadetler ve din trenler retilirdi.(485) Yakup elebi; Cemaatin inan ve yinlerini yeniden dzene koymu; fakat ihtiyatl olmak iin Mslman detlerine riayeti, lzumlu saymtr. lerinden bir ksm Mslman detlerine bu kadar bal kalmay istemi yorlard. Gerek bu mesele ve gerekse reislik meselesi yznden aralarn da iddetli bir ihtilf kmtr. (1689). M. 1689. Sabatayistlerin ikiye ayrlmas. Yakub'un rakipleri arasnda ilk meverette de bulunmu; Mustafa elebi vard ki, hakimiyeti kendi tara fna alabilmek iin el altndan taraftarlar toplamaya alyordu. Musta fa elebi'nin ortaya kmasna ve kabilenin ikiye ayrlmasna u iki olay dan birisi sebeb olarak gsteriliyor : 1 Bir adam dierinden bir sahti yn (cilalanm deri) satn alm, bir mddet sonra beenmeyerek iade et mek istemi. Dieri maln geri almaya raz olmam. Bu mesele byyor, lehdarlar ve aleyhtarlar toplanmamamaya balyor. htilfn halli iin ce maatin reisi, Yakup elebi'ye bavuruluyor. O da u hkm veriyor : Ma demki mal satlrken muhayyerlik art mevcut deildi ve malda hyr- ayb yoktur, iadesi lzm gelmez. Dvc bu hkme raz olmuyor. Mustafa elebi ile Abdullah elebi, dvc taraflarn tahrik ediyorlar. Bylece, mu halifler Yakub'a kar klmasn gizlice plnlyorlar. 486 II. Blnmeye sebep olarak gsterilen ikinci gr te; bir talk meselesidir : Karsndan ihanet gren bir Sabatayist, Yakub'a mracaat ederek boanma kararn

DNMELER VE DNMELK TARH

199

istiyor. Yakub da, talk'n iddetle aleyhinde imi, Mustafa elebi de le hinde imi.(487) Son Saat Gazetesi bu gre tamamen zt bir gr ileri sryor. Bu bilgileri hangi tarihte tab edildii anlalmayan, ba-sonu belirsiz, kayt lar eskimi, ypranm, kendi yannda bulunan; 1295.1878 -1302.1884 ylla r arasnda Selnik ve Msr'da tabedilmi olabilecek bir risalede grm olduunu ifade ediyor. O bilgi yle : Yakup elebi'ye kars tarafndan al datlan ve bunu isbat eden bir dnme gelir. Karar vermek iin meclis top lanr ve kar - koca huzura karlr. Kar ok gzeldir. Erkek alyor, fa kat Sabatayistlikte boanma yoktur, ama, kendilerinden olmayan bir erke e trnaklarn bile gstermek yasakken, kendilerinden olmayan birisiyle bulumas, onlar dndryor. Yakup elebi, zamann ulemasndan ve namaznda niyaznda grlyor. Mademki ihtida etmiti zora katlanmak l zmd. slmi almak da, brakmak da Allah'n emri idi. ikyeti de oktan Mslman olmu, Ama, Aziz Mehmed Efendi'nin husus emirlerine riayet ediyordu. Kadn huzura kartlr: Aziz Efendi'nin ba iin diye yemin ettirilir. Kadn ban ne eer, bylece ahitler de dinlenir. Yakup elebi, boanmalarna karar verir. Bunun zerine Mustafa elebi ortaya atlr: Bre elebi, senin ettiin ne mndr! Rabdan korkun yok mu senin. Aziz Efendi kavl-i erifi hilfna hareket etmek cretini nefsinde mi bulursun? Hangi delille talka emrettin? Yakup elebi cevap veriyor: Aziz Mehmet Efendi (R.A.) Anhu Hz.leri(*) geri talak nehye ve ona uyan as buyur mu olduu malumdur. Lkin pak olanlara talk yasak etmi. Yoksa pk olmayanlar, elbette, kasdetmemitir. Lzm gelen udur : Bu hatunu zev cinden ayrp, u andan itibaren birlemeyeler. 488 Buradan, Sabatay Sevi' nin husus (yani gizli) emirleri var. Ve bu emirlere uyulmas isteniyor. Ay rca Sabatay her ne suretle olursa olsun talk menetmesi, ahlkszla gz yumduunu iaret eder. Baka bir husus Vatan Gazetesi'nin aksinde bir fi kir ileri srmesi. Burada, Encyclopedie'de l'slm(**) grlerinden hare ketle, Son Saat'in verdii Yakup elebi'nin talk taraftar olduu fikrini dierlerinden daha kavi gryoruz. Bir gece Yakub'un evinde btn cemaat toplanr. Kaynaklarn bazs birinciyi, bazs ikincinin konuulduunu kaydederler. Biz, talk meselesi ni daha uygun buluyoruz. nk; blnmeye sebeb olacak nemli bir ge(

*) Sabatay Sevi, bu Azizlii nereden alyor? Bu ifade ele geen belgede mi, yok sa yazar tarafndan m kullanlm olduu mehul. Ama kim kullanrsa kul lansn, ona hl yce duygularla bal olan bir gurubun, onu ne gzle gr dklerini ortaya koyar.

(**) sak Luria'nn Kabbalasndaki, bir koca karsnda cazibelik bulamazsa; bir bakasn seme hakkna sahip olduu grnden hareketle Sabatay ve Yakup taraftarlar saysz evlenme ve boanmalara sebeb oluyorlar. (Bkz.: Encyclopedie de l'slm, C. I, sf. 1106).

200

DNMELER VE DNMELK TARH

reke ancak bu talk olabilir. brnn bir gereke olmas ve bu mesele iin hayli bir taraftar toplamas daha zordur. Veya her ikisinin de ayn mecliste konu edilmesi mmkndr. Toplanan cemaat huzurunda bu mese le zerine Mustafa ile Yakup elebi arasnda karlamada bir mnakaa zuhur eder. Mustafa elebi ayaa kalkarak : Beni sevenler benimle be raber gelir diyerek kar. Ekseriyeti tekil eden taraftarlar da beraber kar. Her iki kabile arasnda husumet bagsteriyor. ki (taraf) frka ara snda en esasl meseleler de gr fark oluyor. Bunun iin birletirme yo luna gidenler olmasna ramen, muvaffak olunamyor. Bylece Sabatay Se vi'nin lmnden 13 sene sonra 1689 da kabile ikiye ayrlmtr. Yakup'a sadk kalan ve 43 aile kadar olan zmreye Yakubler veya Hamdi Beyler (Selnik'te belediye bakanl yapmtr) Partisi ad veriliyor. Mustafa elebi'nin peinden gidenlere Karakalar, M'minler, On yollular ve Os man Baba Partisi nvan veriliyor. 489 ) imdi bunlar srasiyla incelemeye gayret edelim. 1 Yakubler veya Hamdi Beyler : Mustafa elebi'nin ayrlmasndan sonra Yakub'a bal kalanlara Ya kubler ad verilir. Daha sonra Selnik'te belediye bakanl yapm olan Hamdi Bey isimli birine nisbeten de Hamdi Beyler takm nvani veril mitir. Yakubler gzle grlen ibadet ve det hususunda Mslman an nelerine daha ok riayet ederler. Dierleri ile asl farklar bu noktadadr. 43 ailelik gizli bir tarikat iinde bir takm i snflar teekkl etmitir. Yakub cemaati Aniya (Zenginler) ve Zuaf (Fakirler) diye iki guruba blnm ve itima eitsizlik zerine mstenit olan bu taksim bile iki asr devam edebilmi ve aralarnda mcadeleler uyandrmtr. ki snf ara snda izdiva olmad rivayet edilmektedir. Bu zmrenin efrad asrlarca kendi leminde, gayet muhafazakr bir hayat geirmi, ticarete istidad gstermemilerdir. Byk bir ekseriyeti memuriyete heves etmi ve memur olanlar arasnda sonralar tersane emi ni, srre emini (maliye grevlisi), saray ve ehir kethdas (khya) gibi yksek mevkilere kanlar ok olmutur. Btn yenilie kar dman olduklar ve 1873 ylndaki kyafetlerinin bir asr nceki kyafetlerinin ayns olduu, ancak 1883 ile 1884 arasnda yetien genlerin bunlara kar ktklar; o zmreye ait olarak domaktan hicab ve isyan duyduklar; 1884 ylnda kardklar Gonca-i Edeb mec muasnda S. Sevi'yi bir arlatan olarak kabul ettikleri ileri srlyor. Bu genlerin iddetli yenilik taraftar olduklar kaydediliyor. 1884 ylndan evvel yabanc lisan tahsiline msaade edmezken, sonra dan ediliyor. Fakat stanbul mekteplerinde tahsile msaade edilmiyor. Da ha sonra hukuk ve mlkiyeye msaade edilmesine ramen dierlerine ma-

DNMELER VE DNMELK TARH

201

ni olunuyor. Bir mddet sonra eczaclk ve baytarla msaade ediliyor, fakat tbba kat'iyyen msaade edilmiyor. Doktorlua msaade edildikten sonra Avrupa'da tahsile muhalefet ediliyor. 491 Selnik'te birbirine bitiik ve birinden dierine kolaylkla geilebilen evlerde yaarlar. Bu cemaat ferdlerinin evlerinin birinde yeil abajurlu lambalarn zayf ile aydnlatlm gizli toplant yerlerinin olduu; Kal (kahal) denilen bu yerlerde Payyetn ad verilen din ulular tarafndan dualar okunduu ve Ab-Bet-Din denilen reisler tarafndan vaaz edildii de ifade ediliyor. Bu vaazlar, bilhassa Tevrat ve Zohar'dan karm' ve Sa batay'n tebcili ile neticelendirildii; hem Sabatay (Mesih) in ve Yakup Queridoh'un mmetlerini kurtaracaklar da itikad zerinde israr olundu u gibi, umumiyet itibariyle iyilie, hayra ve fukaraya yardma tevik olun duu; bu teviklerin neticesinde ekserisi alp zaruret ve ihtiya derdin den kurtulmu bir halde yaayan cemaat efrad, kendi aralarnda fakirle re i bulduklar ve almayanlara ise dorudan doruya yardm etmek suretiyle yardmda bulunduklar kaydediliyor.(491) Bunlar husus kyafetleri haizdirler. Mesel; Btn erkekler salarn ustura ile tra ettirirler. keli ayakkab giymek yasaktr. keli ayakka b giyenlerin, keleri kabile reisi tarafndan krlrm. Bunlarn kyafet leri, husus detleri ve gizli yinleri halk arasnda dikkati eker ve dediko duya sebep olurmu. (492) Bu kabilenin izdiva ile kazanlan Sabatayistlik srlarna riayetkrlklarm Vatan Gazetesi'nden aynen veriyoruz : Zaten kabilenin gizli hayat izdiva edenlere mahsus bir nevi Mason luk esrar mahiyetinde idi. ocuklarm terbiyesine hibir tesiri yoktu. Ta mamiyle Trk, Mslman terbiyesi grerek byyen bir ocuk, etrafnda bir esrar perdesi grp veya mektebdeki arkadalarndan bir eyler iitip evinde sualler sormaa balad zaman kat'i surette nefi cevab alrd. Si zin gizli bir reisiniz varm, gizli detleriniz varm... gibi szler syleyen bir ocuk tekdir edilir. Reis ne demektir, reis denince mahkeme reisi, be lediye reisi anlalr. Onlardan baka reis diye bir ey bilmiyoruz. Gizli det filn da yoktur. tarznda bir cevaba maruz kalrlard. zdiva eden adam haf tarikatn esrarn renir. Kabilenin uzvu haline girerdi. Bu suretle ayrlk - gayrlk hissi sonradan iktisap edilmi (kazanlm) arz bir ma 493 hiyette kalrd. Bu tefrikann yazar, izdivatan sonra renilen esrarn mahiyetini ver miyor. Yukarda bir Masonluk eklinde mtala ettii ve sadece evlenen lerin bilecei bu esrarn ocuklardan saklanmasnn sebebi nedir? Yine o cuklarm etraflarnda bir esrar perdesi grmeleri, evlerinde sual sormalar nasl izah edilir? Bu, bizi gizlilikte bir ayp vardr yargsna gtrr. o cuklarn byle bir eyi renmeleri, ifaya sebeb olurlar endiesinden gel-

202

DNMELER VE DNMELK TARH

mez mi? Gvsa, bu halin Kuzu ziyafeti ve Drt gnl bayram mesele si ile alkal olduunun tahmin edilebileceini ileri sryor. Yakublerin hkmet memurluklarnda bulunmas, bir ka defa h kmetin kendileri hakknda phelenmesine vesile olmutur. Tahkikat ya plmasna bile sebep olan bu vesilelerden biri Hsn Paa'nn valilii es nasnda gemitir. 494 Kabile efradndan Kambur isminde birisi, Selnik erafndan Abdullah Bey isminde birisine gizli srlarn mahiyetini ve Yakub'un Saadethne denilen evinin yerini anlatr. Bu ev, Yakub'un torun lar tarafndan kabileye terkedilmi. Bu evin kesinde Sabatay Sevi ve Yakub'a ait olan baz eyalar, kymetli ve mukaddes bir hatra gibi muha faza ediliyormu. Abdullah Bey de Kambur'dan ald malumat Vali Hs n Paa'ya bildirir ve esrarn meydana karlmasn, bu gizli hususiyet lerin yok edilmesini ister. Hsn Paa, mracaat zerine evi bastrr. Ya digr olan eya daha evvel kaldrlm olduundan Hsn Paa burada bir ey bulamaz ve evde beki olarak kalan Nimetullah Kadn isimli bir dulu hapis ve tazyik ettirirse de bir sr alamaz. Bu hadise kabileyi datacak yerde bilkis kuvvetlendirir. 495 Burada insann aklna ister-istemez u geliyor : Bu bir anlamal ihbar myd? Veya Hsn Paa'nn muhafzlar arasnda bunlardan biri mi var d? Her iki ihtimal de akla gelebiliyor. yle ki; Kamuoyunda, bunlarn giz li hususiyetleri olduu reva bulmu ve gerek Mslman ahalinin bunlara gvenmemelerine sebeb olmu. Bu suizann ortadan kaldrabilmek iin an lamal bir ihbara tevessl etmeleri mmkndr. Neticede; Bakn ite, herhangi gizli bir ey yoktur deyip, zevahiri kurtarma yolunu gdebilmeleri de mmkndr. Hamdi Beyler veya Yakubler'in erimelerine Mithat Paa'nn yol a t rivayet edilmektedir. yle ki; Mithat Paa Selnik'te vali(*) bulundu u srada, memurlar arasnda ba ustura ile tra edilmi kimseleri gr yor ve bunun sebebini aratrdktan sonra; ba trallarn memur olamyacaklarn iln ediyor. Memurlarn da bu emre uyduklar ve sa byttkle ri kaydediliyor. Vatan Gazetesi; lk defa olarak haric bir tesir, kabile nin dahil nizam ve intizamiyle tearuz (zt olma) etmitir. diyor ve Mithat Paa'nn, kabilenin ayr ekildeki mevcudiyeti zerine akllca bir darbe (496) vurduunu da ilve ediyor. Mithat Paa hakknda baz isnatlar ileriki sahifelerde zikrettik. Fa kat, menei ne olursa olsun, O'nun, dnmelerin klk-kyafetlerinde yapt deiiklikle, onlara en byk iyilii yapm olduu kanaatindeyiz. Vatan (*) Vatan Gazetesi, Mithat Paa'nn Selnik Valiliini 1921 olarak almtr ki, bunun bask hatas olduunu tahmin ediyorum. . A. Gvsa, 1821 olarak gs teriyor ki, o zaman henz domamtr. Mithat Paa 1822 -1884 yllar ara snda yaamtr. Mithat Paa'nn Selnik valilii 1874 ylndadr.

DNMELER VE DNMELK TARH

203

Gazetesinin de belirttii gibi, O'nun bu hareketi, dnmeler zerinde akl lca bir darbe kabul edilir. nk, her tarafta baz hareket ve giyimleriyle tannrlarken, o, bu ekl tannma farklarn da ortadan kaldrmtr. Bylece, inanmadklar halde inanr grnen-gerek ihtida etmi olan lar tenzih ederiz-bir zmre, Trk ve Mslman toplumu iine girmi oluyor. Gvsa, ne Hsn Paa'nn tazyiki, ne de Mithat Paa'nn sa tuvaletine mdahalesinin Yakublerin veya Yakubiliin ve umumiyetle Sabatayistliin devamna mani olamayacan 497 kaydediyor. Ki, Trk-Mslman gr n altnda gnmze kadar gelmi olduklar grlmektedir. Yakub nan ve Hususiyetleri : a) Sabatay Sevi'nin aksine talk taraftardrlar. b) Mirasta kadna, slmiyet'in aksine, yar hak veriliyor. (Kadn-erkek eitlii grlyor). c) Kendilerinden olmayan erkeklere kadnlarn trnaklarn gstermesi bile yasaktr. ) slm emirlere zahiren uyulmas isteniyor. Yakup elebi, rnek ol mas bakmndan, Hacca bile gidiyor. d) Mustafa elebi kabilesinden ayr grnmek iin, kadnlarn beyaz ar yerine siyah giyinmeleri emrediliyor. (Umum dnme giyimleri: Kadnlar beyaz ar, sar mest; erkekler, beyaz keeklh zerine yeil sarktr). e) Reise byk bir itaat ve kendilerini herkesten ayr tutuyorlar. f) Snnet, slm det zerine olmasna ramen, reis, kabile deti zre bir dua da okur. Sabatay Sevi, kendi olunun snnetini yahudi an'nesi zerine ve 8. gn yapmtr. Bu zmrede, bu an'neye uy mu olmas ihtimali kavidir.) g) Cemaatin esrarn renmek, evlenmekle balar. h) Cumartesi gnleri ate tutmamak mstesna olmak zere musev ibdet ve yinlerine sadk kalmlardr. i) Dualar brnice, spanyolca ve Ltince dilleriyle yaplyor.
498

H. 1102/1690 Yakub Hacca gidiyor. Sabatayist cemaatin 1689'da ikiye ayrlmasnn akabinde, slm'a uyma hususunda, kabilesine, ilk rnek gs termek iin hacca gitmeye niyet ediyor. Giderken refakatine de Mustafa Efendi isminde birini alyor, yola kyorlar. Fakat Mekke'den Medine'ye giderken bir deve altnda kalarak lyor. Mustafa Efendi Hac nam ile geri dnyor. Dnnde, kabilesine Yakub'un lmemi olduunu, fakat Kble tarafna azimet (gitme, gidi) etmi olduunu bildiriyor. Kabilesi Hac Efendi'nin ifadesi vehile gnn birinde avdet etmesi iin bekleniyor.

204

DNMELER VE DONMELK TARH

Yakub'un olu olmad iin (*) yerine Hac Mustafa Efendi'yi reis seiyor lar. Bu reis, Yakub'un brakt noktalar tamamlamakla megul oluyor. Onun zamannda medrese tahsiline ehemmiyet veriliyor ve kabile iinden birok slm limi ve edibler yetimeye balyor. Fakat Hacdan Yakubun bir takm vasiyetlerini getirdiini sylyor. Bunlar arasnda; kendisine ha karet eden Mustafa ve Abdullah elebilerle mensuplarna yz verilmemesi ve onlarla bir araya gelinmemesi de vardr. (499) Hac Mustafa elebi, Sabatay'la Yakub'un emirlerine muhalif olmayan emirname hazrlyor : 1 Bir Yakub erkek salarn kknden kazmak mecburiyetindedir. 2 Kadnlar salarn ince rklere ayrp, sekiz - on koldan salvermelidirler. 3 Muhta bir Yakub asla dilenemezdi. Cemaat ya kendisine i bulur, ya da zenginlerin yardm salanr. (Sabatay Sevi de bu grleri ileri srmtr). 4 lhlatrmay kesinlikle yasak etmi tir. 5 Yakub kadnlara Mslman kadnlar gibi, n - mahremlik artn getiriyor. 6 Daha nce konulan, kadnlarn msavatn kaldryor ve er kekler lehine bir dzeltme yapyor. 7 ocuklarn snnetleri, ancak, reise haber verilmekle mmkndr. 8 Cenazeleri bir kaideye balamtr. 9 Zenginlerin sadaka vermelerini kesin olarak emretmitir. 10 Sadaka rastgele verilmez, ancak cemaatn muhtalarna verilirdi. 11 Mum, kur ban, para vs., gibi adak ileri reise haber verilecek ve reis ada yerine getirecektir. 12 Bir aralk, slm dinine son derece riayet edilmesini em retmitir. 13 Yahudilerden hi kimse reisin haberi olmadan kzlarn ya banclarla evlendirmiyecektir. 500 Bu evlenme yasana iki eyin sebep olduu ileri srlyor : 1 Saba tay Sevi (Mehmed Efendi)'nin kabile halknn haricinde kalan yabanclarla karma olmayacak yolundaki emri, 2 Yabanclarla evlenecek olan bir dnme, ld takdirde, onun mirasna yabanclar ortak olacak; bylece mallar blnecekti.(501) Hac Efendi'den sonra Mehmet ve shak Aa adnda iki reis geliyor. Bunlar Zan (erefli) namyla yd ediliyor ve Yakub'un vekili saylyor lar. Bylece bir tarikatn almasna Sabatay Sevi sebep olmasna ramen onun ihmal edildii ve yerine Yakub'un geldii ileri srlyor. shak'tan sonra 15 reis geliyor ki bunlara sadece (Devletli) nvan veriliyor. 12. sine kadar kabile sabit bir halde kald ve ondan sonra bir yokolmann bagsterdii rivayet ediliyor. (Bu yok olma 1924'den sonra ve eklen olmu(*) Josef Kastein; Yakub Queridon'un hacda lmnden sonra olu Berahya Me sih'in temsilcisi olduunu ifade ediyor. (Sabatai Zewi, sf. 362). Galante de, Yakub'un olu olmadn, Aie isminde bir kz olduunu ve Hanm diye adlandrldn, Damad diye bilinen Hseyin Efendi adnda birisiyle ev lendiini kaydediyor. Ayrca, Yakub'un Berahya adnda bir olunun oldu unun ilen srldn belirtiyor. Belki de bunun olmu olduunu syl yor. (Nouveaux, sf. 80)

DNMELER VE DONMELK TARH

205

tur). Yakublerin reisi kk bir mstebid hkmdar mahiyetinde olduu ve onun emri haricinde bir ey yaplamad da zikrediliyor. Erkekler iin salarm tra ettirmek, kadnlar iin salarn iyice rklere ayrmak mec buriyeti var ve buna uymamak da cezay gerektiriyor. Reis, bana beyaz bir sark sararak bir hakim tavr ile oturur ve mecliste bulunanlarn da g rn sorarak karar verir. (502) Yakubler, IV. Mehmed devrinin sonuna kadar hem Mslman hem de Sabatay Sevi'nin grlerine bal kalmlar. Kabile ihtiyarlarnn Sultan Abdlmecid'in vefatndan 2 sene sonra (1863) kabile genlerini isyana sevketmi olduu rivayet ediliyor. Nihayet Hamdi Bey isminde birisi Sabatay Sevi hurafesine hcum ederek Mesihlikten kalan akidesini kknden sk meye almtr. Hamdi Bey Selimiye mektebini am ve kabile ocuklarn bu mek tepte yetitirmeye almtr. Ksa bir zaman sonra Yakubler ismini Hamdibeyler'e evirmitir. Bunlar, Balkan ve Umum Harp'te dier ehirlere dalmlardr. Gittikleri yerlerde de gruplar meydana getirmilerdir. Sa batay'n lmnden 1918 ylma kadar ihtilflar ve anlamazlklar iinde de vam edip gelmilerdir. 503 Bunlarn ticaretten ok, devlet memurluklarna yneldikleri, saylarnn 4000 kadar olduu, reis olarak direkt Sabatay Sevi ve Yakub'u (Querido) tandklar; tesettr taraftar ve teceddd aleyhtar olduu ve gnmze kadar yaadklar kaydedilmektedir. 504 2 Karakular (Mminler, Onyollular, Osman Baba Partisi) : Bu zmre 1689'da, Yakup elebi'nin gzle grlen slm hkmlerin yerine getirilmesi kararna kar, riyakrlk yaplmamas ve Sabatay Se vi'nin emirlerine uyulmasn isteyerek ekseriyeti tekil eden taraftarlariyle Yakublerden ayrlm Mustafa elebi grubudur. Bunlar, Yakubler gibi iki asr ayn vaziyette kalmam, birok inklplar geirmilerdir. Mustafa e lebi, Yakub'dan ayrldktan sonra Sevi'nin ve, Yakub'un ortaya koyduu esaslardan daha kark bir takm hurafeler bulmak lzumunu hissetmi ve mensuplarmm umum cehaleti, bilhassa mensuplarmm her trl hurafeye gz bal olarak inanmalar buna imkn hazrlamtr. Mustafa elebi'nin Museviyt (Yahudilik) ile slmiyet'in iine yarayan taraflarn alp, iki ta rafn sliklerini memnun etmeyi de dnd rivayet ediliyor. Taraftarlar arasnda Abdurrahman Efendi (Lev alom) isminde gayet saf bir adam varm ki bu adam 1094/1682 senesinde Mslman olmu. Bu nun 1088/1677 senesinde, yani Sabatay Sevi'nin lmnden tam 9 ay getik ten sonra doan Osman isminde bir olu varm. Mustafa elebi, Sevi'nin salnda, hi kimseye sylemeyip, yalnz kendisine syledii gizli emirler den de bahsediyormu. (iilerin, Hz. Ali'ye isnad gibi). Bir gn Mesih'in tekrar dnyaya geleceini sylyormu. Zaten kabile arasnda da Sevi'nin

206

DNMELER VE DNMELK TARH

gkten yeryzne inecei inanc varm. Btn bunlardan istifade edebilmek iin, Osman'n annesini vasta yapyor. Ona, bir dua retiyor ve bunun ze rine kadn, gya, bir rya grm. Ryasnda Mesih'i grm, Mesih ba tan aa yeiller giymi bir vaziyette kadna yaklam ve Osman' kucak layarak iki yanandan pm. Bu rya, Mesih'in Osman'la temsil edilecei grne destekte bulunmu oluyor. Mustafa elebi, ortaya bir tenash esa s karmak iin zenle bu tesadften faydalanmak istemi. Bylece Me sih'in Yakub'da deil de Osman Efendi'de hull ettiini ileri srm. n k Sabatay Sevi (Mesih) ld zaman Yakub hayatta idi ve bylece ona hull edemezdi. Halbuki, Osman Efendi onun lmnden tam 9 ay sonra dnyaya geldiine gre, Abdurrahman Efendi'nin sulbnden ana rahmine dm ve Osman Efendi'nin vcuduyla tekrar dnyaya gelmitir. Mustafa elebi'nin bu szlerine itiraz etmeksizin inanlm. te K ar a k a l a r zmresinin ilk efi, sonralar Mesihi, hatt tanrs saylan Os man Aa ve Osman Baba an'nesi budur. M. 1702 tarihinde yani Yakublerin ayrldndan 13 sene sonra, Musta fa elebi, Osman Efendi'yi, Sevi'nin vekil ve mmessili olarak iln etmi. O zaman, Osman Efendi, 25-26 yalarnda, yakkl, gen bir delikanl imi. Osman'n, gzel kadnlar bulunca keye sktrd, kadn ve kzlara sar kntlk ettii ve bunlardan zevk ald da rivayetler arasndadr. Zmrenin btn ilerini Mustafa elebi yapyor, Osman Efendi ise onun yazcln yapmaktan baka bir i yapmyormu. M. 1715. Dnmeler arasnda baka bir Mesihlik iddias ortaya kmtr. Mustafa elebi biraz daha ileri giderek, 1715 ylnda, Osman'n, Sevi gibi Mesih olduunu iln etmi ve daha sonralar tanrlk mertebesine kadar (*) karlmtr. Fakat buna baz itirazlar olmu, itirazclarn banda da brahim Aa adnda biri varm ve O; Osman'a ancak bir vekil nazariyle baklabileceini iddia etmitir. Onun mesihliini 13 kii kabul etmi, bil hare taraftarlar tedricen artmtr. Bu durum kabile arasnda 5 sene de vam eden ihtilf vcuda getirmitir. Nihayet 1720'de Osman Efendi'nin l myle bu mesele had safhaya ulamtr. brahim Aa taraftarlar, onun Mesih olmadn ileri sryor ve buna delil olarak da; bir Mesih'in lme mesi, ryp kokmamasnn lzm geleceini ileri sryorlarm. Bunun (*) Aalk nvannn kaldrlmas zerine Sabatayistler Osman Aa'ya Os man Ogan demeye baladlar ki, onu hl Tanr saydklar 21 Birinci K nun 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde neredilmi olan u vefat ilnndan da anlalr: Selnik erafndan Merhum Emin Ltfi kz, Recep Osman Ogan'n re fikas Bayan Aliye uzun ve azaph bir hastalk neticesinde iman Apartma nnn bir numaral dairesinden saat ikide ili'deki Matbaa Sokanda vefat etmi ve oradan kaldrlarak skdar'a nakil ve aile kabristanna defnolunacaktr. Allah Rahmet Eylesin. (. A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 77. Dipnot).

DNMELER VE DNMELK TARH

207

iin de mezarnn almasn; eer bozulmamsa, kendilerinin de onu Me sih tanyacaklarn teklif etmiler. Fakat Osman Efendi taraftarlar buna raz olmuyorlar. Bylece, daha sonralar K a p a n c l a r diye bilinen brahim Aa grubu Karakalar'dan ayrlmtr (1720). Mustafa elebi'nin te'sis ettii hurafeler bir buuk asr devam etmitir. Kabile efrad fakirlik ve cehalet iinde bulunuyormu ve nfuzlu kiilerin emrine boyun eiyorlarm. Bu nfuzlu kiiler arasnda Ambarc nmnda biri kabileyi ele ge irmi ve kabileyi irkin yollara sevketmi. Bundan sonra 10 reis gelmi. Merutiyet veya ondan sonraki yllarda, Mustafa elebi ve Ambarc'nn huraftna kar yeni nesil ayaklanm ve itima mnasebetleri ahlk bir inzibat altna almlar. Feyziye Mektebini aarak, yeni nesle cidd bir eitim vermiler ve ik tidarl bir muallim snf yetitirmilerdir. Bunlar arasnda, esnaflktan ti carete ykselmi, doktorlar, muallimler, avukatlar ve memurlar kmtr. Bunlar iktisad rabta sayesinde dier iki grubtan daha uzun yaamlardr. (505) Bu grub, topluluun tannm ve hatr saylr kiilerinden Kafkas lar'a atfedilmitir. Bunlarn i yinlerine yabanc unsurlar kart iin Kapanclar (= Papolar), bunlara Onyollular ismini takyorlar. Bunlarn idaresini daha sonra Hafz brahim Efendi ele geirmi, brahim Efendi lmeden Sabatay'n detlerini perinlemi. Bunlardan; harice kz verme mek, kadnlar boamamak, Cemiyet Sandna vergisini vermek artlar bak kalmtr. Bu zmrede srlar, ocuklar 13 yana gelince veriliyor. 506 Bunlarn tahminen 3500 kii kadar olduu, Peygamber olarak Sabatay Sevi'yi ve Os man Baba adnda bir dierini tandklar ileri srlyor.(507) Mbadele yl larnda yaadklar resmen bilinmektedir. O zamanda okullar ve detleriyle birlikte stanbul ve Anadolu'nun dier ehirlerine dalmlardr. 3 Kapanclar (Papolar) brahim Aa Partisi : Osman Aa'nn Mesihliine kar karak Ramazan 1720'de Karakalardan ayrlmlard. Bunlar Sabatay Sevi'nin kendi suretinde geleceini, Osman'n suretine girmesine hibir sebep olmad grn ileri srm lerdir. Osman'n Mesih olduuna inanmalar iin mezarnn almasn is temilerdi ve onlar da buna raz olmamt. Bylece Sabatayistler, Mesih'le rinin lmnden 44 yl sonra zmreye ayrlm oluyorlar. Bu ayrlktan sonra, Karakalar bunlara, Yakublerin kendilerine gsterdii nefret ve husumeti gstermeye balamlardr. Hatt brahim'in ismini azlarna al ( ) mamak iin onu P a p u * diye adlandrmlardr. Bu zmrenin bir adnn da P a p u l a r olmas buradan geliyormu. 5 0 8 (*) Papu: spanyol yahudicesidir. Kendilerinden ayrldklar iin Karakalar, b rahim Aa taraftarlarna bu ismi vermiler. Bunlar Sabatay Sevi'nin pren siplerine sk skya baldrlar. Onun iin, eskimi, softa mnsna gelen bu lkab takmlardr. Papulardaki ler, lar eki Trke oul ekidir.

208

DNMELER VE DNMELK TARH

Kapanclar, kendileri iin yeni hureft tesisine lzum grmemiler ve Sabatay'dan kalma inan ve yinlerini muhafaza etmilerdir. brahim Aa, bir meclis tekil etmi ve kabile ilerini bu meclis yapyormu. Bunlar ya banc kadnlarla evlenmiyorlar, endogami eklinde evleniyorlar. Bunun iin erkekler veremli ve sska yzl, kadnlar sinirli ve elimsiz olmaya balam. brahim Aa'nn lm kabileyi sarsmam. Gittike zenginle miler, seneler getike Kuroullar, Sarrafzadeler, Kapanclar, Beki Sa mi aileleri, 1839 yllarndan I. Dnya Harbi'nin nihayetine kadar kabile i lerini yoluna koymaya uramlar. Her ne kadar maziyi unutmak istemilerse de bir trl Sabatay Sevi'nin yolundan ayrlmamlar. leri gitmek is tedike, anlalmayan sebeplerle geriye dndkleri rivayet ediliyor. (Bu alm olduklar terbiyenin bir neticesidir). Yllarca Sabatay'n mesleini icra etmiler. Son Saat Gazetesi, Avrupa'da tahsil grm olup Selnik'e gelen smail Efendi ve onun arkasndan emsi Efendinin atklar mek teplerde, Sabatayist ocuklarn talim ve terbiyesine altklarn ve Kapanclarm bir banka bile kurduklarn 509 ifade ediyor. Kapanclar'n, yabanc lisan renmek ve garbllamak yolunu tuttuk lar, ticaret hayatnda byk lde muvaffak olduklar; Terakki isminde bir mektep aarak yeni nesiller yetitirdikleri ve bir mddet sonra da da ldklar, Vatan Gazetesi tarafndan ileri srlyor. 510 Halbuki dnmeliin gnmze kadar geldii hususunda kuvvetli deliller vardr. Bu kaynan gerekli malumat verdikten sonra, srarla, bir mddet sonra inhill yolunu tuttuklarn - her kabile iin - belirtmesine bir mn vermek mmkn deildir. Bu, olsa olsa, sululuk hissi iinde bir rpn olur. Bend'in tasnifi bunlara uymamakla beraber, onun 2500 kii olarak z mirliler diye belirttii zmrenin Kapanclar olaca kanaatindeyim. 511 n k, dier iki zmrede verdii vasflar bizim sunduumuz tasnife uymakta dr. Her ne kadar slm Ansiklopedisi, o vakit yahudilere, zmirliler de de nildiini kaydediyorsa da; Bend'in tasnifinde Yakubler yer almtr. Bu grub ar derecede yenilik taraftardr. Bunlarda kabile srlar ocuklara 13 yana gelince veriliyor. Tarihin Corafyas adl eserde de zmirlilerin Kapanclar olarak tanndm, Sabatay Sevi'yi peygamber olarak tandkla rn ve 2500 kii kadar olduklarn ve ttihad Komitesi'ne byk mikyasta in tisab etmi olduklar(512) ileri srlyor. J. T. Bend; Dnmeleri yle gruba ayryor: 1 zmirliler veya zmir'deki Sabatay Sevi'nin direkt takipileri ola rak bilinenler, ki saylar 2500. 2 Yakubler veya Sabatay'n kaynbiraderi Yakub Querido'nun ta raftarlar, ki saylar 4000.

DNMELER VE DNMELK TARH

209

3 Kunioses veya Osman Baba'nn taraftarlar ki saylar 3500 kii. Bu mellife gre, I. zmre sakallarn, II. zmre balarn tra ederler. III. zmre ise sakallarn ve salarn tra etmezler. Danon da yle gruba ayryor: 1 Balarna husus ekilde bir sark saran tarpulular, 2 Ucu sivri bir pabu giyen Kavalieros, 3 Ksa ve bask burunlar ile tefrik edilen Koniososlar.(513) Yaar Kutluay da yle gruba ayryor: 1 zmirliler. Bunlardan bir topluluk bugn srail'de Ramle'de var. 2 Yakubler. Yakup Querido'yu Mesih tanyanlar. 3 Dnmeler. Sabatay'n ihtidasnn samimiyetine inanmamakla bera ber onun yolundan giderek zahiren Mslman grnp, tenhada yahudi di nine gre mel edenler. 514 Bu tasnifte de Yakubler ortaktr. Biz sunduumuz tasnifte Yakubleri birinci, zmirliler diye adlandrlan zmrenin Kapanclar (brahim Aa Partisi) olmaldr, ki biz onu nc, dnmeler, Kuniosos veya Osman Baba denilen nc grub Karakalar (veya Osman Baba) zmresi olma ldr ki, onu da ikinci olarak verdik. Dnmelerden Karaka-zde Rt Bey de yle ayryor: Karakalar, Kapanclar, Hamdi Beyler. Mlakat yapan gazete Rt Bey'in bu gruplar hakkndaki tavsiflerini kardn; fakat verdii malu mat birletirerek u sonucu karm: Bir ksm cahildir. Tam bir surette yahudidirler, yahudice dua ederler, muhafazakrdrlar. (Karakalar). kin ci grup (Kapanclar) mnevverdir. Hurafta pek ehemmiyet vermezler; fa kat hi Trk unsurlarna karmak istemezler. Sadece menfaatlerini d nrler. Pek az ksm Trklerle ihtilt etmilerdir. Btn dnmeler 15.000 kadardr. Bu nc ksm (Hamdi Beyler, Yakubler) ancak yz bu lur. 515 Dnmelerin ibadet ve itikatlar Sabatay Sevi'nin 18 emrine mnhasrdr. Bu 18 emrin iinde; Sabatay Sevi'nin mesihliine iman, Mslmanlarla iz divatan kanma, Mslman detlerine ve din merasimlerine zahir ria yet, gizlice Mezamir okuma; kamer aylarn ilk gnlerine dikkat ve hrmet yer almaktadr. Bunun dnda Mslmanlarla yaptklar bayramlardan baka oniki kadar bayramlar vardr. Bu husus bayram gnlerinde, gn dzleri bayram yaplmaz; ancak geceleri evlerde toplanlarak bayram edi lir. Bunun dnda dnmeler, Mesihlerinin ldne asla inanmazlar. Bil hassa Yakubler, her Cumartesi, bir kadn ocuklar ile beraber, deniz ke narna gnderirler, Mesih'i getirecek geminin gzkp gzkmediine bak trrlar. htiyarlar da her sabah ufukta byle bir gemi ararlar. Bunun ya nnda da Mslmanlar arasna kararak camiye giderler ve Ramazan'da oru tutar grnrler; hatt arada srada hacca gidenleri bile olur. Bunlar, kendilerini hilkatin sebeb ve hikmeti, dier insanlar ise ancak hilkatin ne-

210

DNMELER VE DNMELK TARH

ticesi sayyorlar. Cennet'e girmek inhisar kendilerine ait olup, dier iyi insanlar ancak Cennet'in parmaklklar olabilir. Eer iyi bir Mslman, te nash yolu ile 40 defa dnyaya gelir ve her geliinde hayr ilemise, Cen net'e girmek imtiyazn kazanabileceine inanrlar. dnme zmresinin Nesl-i erif denilen en asl ailelere mensup bi rer reisi vardr ki, bunlar cemaat ihtiyarlarnn reyleri ile seilir ve ln ceye kadar orada kalrlar. Bet-Din denilen reisler tarafndan tayin olunan, nikh, talk, doan ocuun 8. gn snnet merasimi, llerin tehiz, tek fini, Selnik ve stanbul'daki husus mezarlklara defni, cemaatin i ile rini ifa edecek, ruhan reisler tarafndan yaplr. Bu ruhan reisler Tevrat okuduklar gibi, Zohar denilen kitab da ezbere okurlar. brnice ve yahudi spanyolcasn da mukaddes bir dil gibi renirler. Dnmeler, Mslmanlardan kz alp vermedikleri gibi, kendi aralarnda da alp vermezler. Bylece, Mslmanlardan veya kendilerinden bir zmreden kz alan Cemaat d saylarak kararm diye anlr. (516) Camille Vallaux ve Jean Brunhes 1921 ylnda yaynladklar eserinde, Selnik'te bu zmrenin yaamakta olduklarn; kendi aralarnda olduu gibi hakik Mslmanlarla yahudilerden ayr ve mstakil bir halde inkif ettiklerini 517 kaydediyorlar. Mslman(Trklerle)larla evlenme yasa, Sabatay Sevi'nin 17. pren sibidir. Dnmelerin bu prensibe nasl sk skya bal kaldklarn ve bunu Trk-Mslmanlara kar uyguladklarn Zekeriya Sertel'in kendi ifadesin den de anlyoruz. Z. Sertel, Hatrladklarm adl eserinin Nasl Evlen dim? blmnde dnmelerdeki bu an'neyi ilk kez, bir Dnme kz olan Sabiha (Sertel)'y alarak bozduunu ileri sryor. Sertel, Selnik'te bir kza talip olduunu, bu kz dolaysiyle tandn, araya araclarn girmesiyle kzn aabeyisi dnme avukat Cell Dervi'in kendisiyle bu hususta g rmek istediinden bahisle yle devam ediyor: Meer hakkmda bilgi toplamlar, bir defa benimle grmee ve be ni yakndan grmee karar vermiler. nk verecekleri karar ok nem liydi. Hatt tarih bir nitelik tayordu. Krz bir Dnme ailesine mensuptu. Dnmeler, Ortaa'da spanya'daki engizisyon zulmnden Osmanl mpara torluuna snan ve Selnik'te yerleen bir avu yahudi idi. Bunlar Os manl mparatorluuna dndkten sonra Mslman olmulard. Dinlerini deitirmekle beraber, Mslmanl da tam benimsemi saylmazlard... evrelerinden de mukavemet grmlerdi. slmln hi bir kuralna uymazlard. Namaz klmaz, oru tutmaz, slmlarla ve Trklerle kaynamazlard. Bir kast halinde yaarlard. Zeki, alkan, becerikli ve sevimli in sanlard. Fakat kendi kabuklar iinde yaar, Trk topluluuna girmez, Trk lerle kz alp vermez, kendi dar varlklarn ylece srdrp giderlerdi. Da ha ok ticaretle urarlard. Bu nedenle Avrupa ile sk ibirliine girmi-

DNMELER VE DNMELK TARH

211

lerdi. Bu durum, onlarn yaaylar zerinde etkisini gsteriyordu. Ka zanlar iyi, yaama dzeyleri teki toplumlarnkinden yksekti. Selnik'ten stanbul'a gettiklerinden sonra da ounlukla Nianta ve ili semtle rine yerlemi, yine kendi topluluk hayatlarn kurmulard. ocuklarn da Trk okullarna vermemi olmak iin Feyziye Lisesi ve ili Terakki Li sesi adnda iki okul amlard. Onlar, ocuklarn resm okullara gnder mez, bu okullarda okuturlard. te benim evlenmek istediim kz, bu toplulua mensuptu. Ailesi raz olursa, ilk kez bir dnme kz bir Trk'le evlenecekti. Ve bu teebbsn t tihat ve Terakki Genel Merkez Komitesi tarafndan ok olumlu karlan dn, nikhda kz tarafnn, zamann babakan, ttihat ve Terakki'nin n fuzlu adam Talt Paa; olan tarafn, Atatrk'n Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n vekil olarak temsil ettikleri de zikredilmektedir. Ayrca dnmeliin tarihe kartndan da bahsetmektedir.(518) Sertel, her ne kadar, kendini dnmelerden ilk kz alan Trk olarak gs teriyorsa da; Selnik doumlu ve Yahudi asll bir dnme olduu, yahudilik dndaki dinlerin dman, Marksist - Sosyalist ve beynelmilelci olduu; Trkiye'de din, maneviyat, mill kltr ve ahlk yn ykmak iin al t; dnme olan kars Sabiha Sertel'in de komnist olduu, bu uurda hay li yazlar yazd ve propaganda yapt (519) kaydedilmektedir. Sertel de ken dinin Selnik vilyetine bal Usturumca'da doduunu, ailesinin buraya nereden geldiini bilmediini; fakat Ortaasya'dan gelmi Trklerin zel liklerini gsterdiklerini ifade ediyor. Ailesi hakknda; baba tarafnn hac hoca olduunu; babasnn eve dnnce Kur'an okuduunu ve mnsn anla dn sanmad bu Kitab' zevkle okuduunu, kendisini de kkken cami ye gtrp namaz kldrp, oru tutturduunu ve bu ortam iinde byd n de kaydediyor. 520 Anlalaca gibi Sertel'in menei hakknda bir ey sylemek mmkn deildir. Ancak, Sabiha (Sertel'i)'y alrken hakknda hayli aratrma ya pldn kaydediyor. O gne kadar Trk-Mslmanlarla ihtilf etmeyen dn meler, nasl oluyor da o anda hemen bu ie evet diyorlar? Bir aratrma dan sonra Evet demeleri bizi dndrmektedir. Her ne olursa olsun, bizce, daha sonraki hayatlarndaki tutum, davra n ve yaaylar nemlidir. Bir insan yazdklar, syledikleri ve savunduk (521) laryla ne olduu ve neye hizmet ettiini ortaya koyar. Bu dnme zmresi son zamanlara kadar devam ettii gibi, kendi ara larnda da anlamazlklar devam etmitir. Bu anlamazlklar, birinin al veri ettii yerden dieri yapmyor ve hatt gnah saylyor. XX. yzyln balangcnda, dnmeler, geni Trk-Mslman topluluu iinde eriyecekleri korkusuyla bunlarn grup arasndaki ayrl kaldr-

212

DNMELER VE DNMELK TARH

mak zere cidd teebbslere girimiler. Ancak bu teebbslerin sonucun dan malumattar deiliz. Bu, herhalde Cumhuriyet'in ilnndan sonra, ken dilerini Trk-Mslman toplumuna deil de, toplumun o ynde deiiklikler gstermesi sayesinde farkedilme imkn kalmad iindir ki tesbiti zorla mtr. Dnmeler, ticaret ve sanayi haytm ellerine geirdikten baka, tp, hu kuk, mlkiye tahsili yaptklar; idar memurluklarda valilik, mstearlk ve siyasette mebusluk ve bakanla kadar ykselenler olduu gibi, ret menlik ve gazetecilikte muvaffak olanlar olmutur. Basn ve Yayn' elle rine geirerek batllama hareketinin, Trkiye'de ncln de yapm lardr. Osmanl mparatorluu dneminde de, Avrupa'ya tahsile gidenlerin ekseriyetini bu dnmeler tekil etmitir. Yabanc dillere byk ehemmiyet veren dnmeler, ticaret maksadyla sk sk Avrupa'ya gidip gelenler, ileri cilik ad altnda yeni fikirler yaymaktan geri durmamlar, Selnik'te ara larnda topladklar paralarla Feyziye ve Terakki ad altnda lise dere cesinde iki okul amlar, Trk - Yunan mbadelesi sonunda, bu fikirlerini, okullarn ve gruplarn Anadolu'nun baz ehirlerine, zellikle stanbul'a getirmilerdir. Bunlar eitim ve retime byk bir ehemmiyet vermiler dir. yle ki; aralarnda okur-yazar olmayan kimse kalmamtr. 522 Dnmelik, Selnik'te, Museviler arasnda byk lde yaylmaya ba lyor. Meydan Larousse 1700 ylna doru Selnik'te bulunan birka yz dnme aile 1900 ylna doru onbine kt(523)n belirtiyor. . Leon Sciaky, Sabatay'n Mslman olmasndan sonra, kitaplarn Tevrat'tan Kur'an'a eviren 15.000 kiinin; Sabatay'n tekrar grn mesini beklediklerini; XX. asrn ilk eyreinde spanyolcay tedricen terk ederek Trke'yi kullanmaya baladklarn; fakat branice'yi byk bir gizlilikle tatbik ettiklerini. 524 ifade etmektedir. Grlyor ki, tedricen gelenleri de hesaba katarsak, Trkiye'ye en az 400 senedenberi yerlemi ve Sabatay'n Mslman olmasnn zerinden iki buuk asr gemi olmasna ramen henz Trke'yi renememilerdir. Son yllarn siyas durumu yznden, spanyolca'y tedricen brakp Trk e'yi renmeye balamlar; fakat branice'yi gizlice devam ettirmilerdir. Bu tr insanlara Mslman m, yoksa Musev mi denir? Bu blm Yaar Kutluay'n Sabatay Sevi ve Dnmeler hakknda s lm ve Yahudi Mezhepleri adl eserinde naklettiimiz u grlerle bitiri yorum: Sabatay'n Mesihlii, zamanla 'lhla' dnmtr. srail'in Al lah' E y n s o f = Sonsuz olduuna nazaran bilinmesi imknszdr, sonlu ve hudutsuz bir ikinci sebebin bulunmas zorunludur. eklinde Mihael Cardoz ile balayan gr Yakop srail Duchan'da en mfrit eklini alr: Sa batay Allah'tr ve Allah kendisini bu lemin idaresiyle grevlendirmitir. 525

DNMELER VE DNMELK TARH

213

G) UMUM OLARAK DNMELERN NAN, DET AN'NE VE BAYRAMLAR! 1 nanlar :

Sabatayistler (dnmeler) in, Sabatay Sevi'nin - ileride kaydettiimiz - 18 prensibine bal kaldklarn ve o prensipler dorultusunda hareket ettikle rinin ifade edildiini grmtk. Bunun dnda hemen ilve edebiliriz ki bu prensipleri Sabatay Sevi, Mslman olduktan sonra kendisine sadk ka lanlar bir camia etrafnda toplayabilmek iin, inanlmak ve riayet edilmek zere va'zetmitir. Ayrca, HayruUah rs; Sabatayclarm nceleri brnice dua ettiklerini, yahudi cemaatinden ayrlmalarndan dolay bu dili unuttuk larn ve dua kitaplarn fonetik olarak yazmaya baladklarn; bu dualarn okunuyor olmasna ramen anlalmadn kaydetmektedir. Dua kitaplar nn spanya'daki Maranlar'da olduu gibi kk boyutlarda ve yazma ol duu; bunlardan bir ksmnn 1935 ylnda Kuds'teki srail niversitesi ta rafndan satn alnd ve bunlar iinde Sabatayclarm Amentsnn yer aldn, bu Ament'nn, yahudilerin her sabah duasnda tekrarladklar Moe Ben Maimon'un 13 inan cmlesi yerine olduunu da ifade ediyor. rs'n verdii Ament'y biz de aynen naklediyoruz: Tam ve kesin inanla, gerek Tanr'ya, srael'in Tanrsna inanrm. O Tanr'ya ki Tphoreth'te (Kabbalaclar'da Tanr'nn malarnn kt gk kat) srael'in hametinde oturur; bu bir olan man dmdr. Tam ve kesin inanla, Sabatay Sevi'nin gerek Mesih olduuna inanrm. Tam ve kesin inanla, stadmz Musa'nn araclyla verilmi olan Tevrat'n, kitapta yazl olduu gibi, gerekler Tevrat' olduuna inanrm. Bu Musa'nn srail'e, Tanr'nn emriyle Musa araclyla sunduu Tevrat' tr. O, kendisine tutunanlar iin hayat aacdr, O'na dayananlar mutludur. (Burada Tevrat' ven ve Kutsal Kitap'tan alnma birka cmle vardr). Tam ve kesin inanla inanrm ki, bu Tevrat deitirilemez ve baka hibir Tevrat olamaz. Tevrat, nsz - sonsuz yrrlktedir. Tam ve kesin inanla inanrm ki; Sabbatay Zwi (Sabatay Sevi) gerek Mesih'tir ve dnyann drt bucana dalm olan srael evltlarn bir ara ya toplayacaktr. Tam ve kesin inanla inanrm ki, ller dirilecektir, ller yaamak tadr ve yerin tozlarndan kalkacaklardr. Tam ve kesin inanla inanrm ki, hakikatin Tanrs, srael'in Tanrs, Kutsal Yer'i (Yani Kuds Tapna'n) bizim iin, yukardan aaya bina edilmi olarak gnderecektir, nitekim yle denmitir: Tanr evi yapmazsa, yapclar bouna urarlar. Dileimiz, gzlerimiz onu grsn, yreklerimiz sevinsin ve ruhlarmz enlensin, ok gemeden, gnlerimizde! Amin! Tam ve kesin inanla inanrm ki; Hakikatin Tanrs, srael'in Tanrs

214

DNMELER VE DNMELK TARH

bu (Madd) dnyada - ki ona Tebel denir - cemalini gsterecektir. nk yle denmitir: Gz gze greceklerdir ki, Tanr Siyon'a dnmtr; ve gerekten gene denmitir ki: Tanr'nn hameti tecelli edecektir ve btn etten olanlar onu grecektir, nk Tanr'nn az byle vadetti! Hakikatin Tanrs, srael'in hametinde sakin olan, srael'in Tanrs! O hamet ki inancn, dm iinde birdir. (*) Gerek Mesih'i, kurtarc mz Sabbatay Zwi (Sabatay Sevi)'yi ok gemeden, gnlerimizde gnder bi ze! Amin! 526 Bu inanlarn dnda dnmeler (Sabatayclar), dem'den XIX. yzyla kadar Sabatay (Mesih)'n 18 kalp deitirdiine 527 ve bir gn onlar kur tarmak iin geleceine inanrlar. Her Cumartesi kadn, ve ocuklar deniz kenarna gndererek onu getirecek geminin gzkp gzkmediini528 takip ettirirler. Ayn gayeyle, yallar da; her sabah ufuu izliyorlar. Sdk b. Sleyman, dnmelerin Sabatay Sevi'nin geliini bekledikleri iddiasnn uydurma olduunu, Selanik kapsnda, erken saatlerde balayan beklemelerin kyden gelecek yumurta, tavuk vs.'yi ucuz alabilmek iin ol duunu misal gstererek; byle bir eyin olmadn iddiaya alyor. 529 nanlarna gre Cennet'in has bahelerine sadece kendileri girebi lirler, (530) iyi bir Mslman ise ancak tenash yoluyla krk kere dnyaya gelmi ve her geliinde de iyilik ilemi, ktlkten kanmsa Cennet'e gi rebilir. 531 ocuklarna, Sabatay Sevi'nin sistemine gre, ilk tedris Zohar ve Tevrat zerine yapld532 kaydediliyor. Bu dnme cemaatn, Mesih'in maksatlar dorultusunda, yahudilie ait ilim ve yinleri Sabatay Sevi'ye has davranlarla - mmkn olduu kadar - slm kisvesi altnda yapmaya altklar 533 ifade edilmektedir. Sabatay Sevi'nin inanc ile Musev inan 534 c arasnda fark olmad da belirtiliyor. eitli kaynaklardan verdiimiz bu malumatn nda, dnmelerin inancnn; On Emir, Maymon (Maymonides)'un 13 prensibi ve yahudilerin dier inan sistemleri arasnda ok yakn bir benzerlik gsterdii grl mektedir. Ayrca kendilerini gelip mutlaka kurtaracak olan Mesih(Sabatay Sevi)'e ve bu Mesih'in niha bir gayesi olan Siyon'a inanma vardr. Bu iki fikir, yahudilerin temel idealleri ve dnya hakimiyet fikrinin bir neticesidir. Kutsal kitaplarnda, btn milletlerin yahudi evinde toplanp onlarn yolla rnda yryecekleri, eriatn Sion'dan ve Rabbin sznn Yerualim'den kaca; c alma ylnn iln edilecei ve yabanclarn, onlarn hizmetileri olaca da ifade edilmektedir.535 (*) rs, burada Dm'n Hristiyanlarn lemesinden alnma olmad; bununla yahudi mistisizminin (Sudur) leminden Tanr'nn tezahr an latlmaktadr. Yezira kitab der ki: Otuz iki esrarl yoldan (22 harf ve 10 say) Hikmet Yah, Yahve, Zaboot, Hayy olan Tanr, kaadir, muall olan o, dnyay izmi ve kitapta yaratmtr: Kutsal Kitab'n kendisi, say ve sz. (Musa ve Yahudilik, 445),

DNMELER VE DNMELK TARH

215

Burada yahudilerle dnmeler arasnda ayn idealin paylald; fakat yollarn deiik olduu grlmektedir. Bunlarn iman esaslar iinde, sl m imann yer almad grlmektedir. Zaten slm dini, iman ve slm esaslar topluluundan sadece bir tanesini inkr edenin dinden ktn be lirtmektedir. 536 Kur'an- Kerm, iman edilmesi lzm gelen hususlar bildirdikten sonra Mslmanlara (m'ninlere) yle hitab ediyor: Artk, yahudi ve Hristi yanlar, sizin bu imannz gibi iman ederlerse, muhakkak hidayet bulmu lardr. Eer yz evirirlerse, size kar ayrlk ve dmanlk zredirler... 537 2 det, An'ne ve Yaaylar:

Son Saat Gazetesi; Dnmelik olarak bilinen Sabatay'n mezhep ve mesleinin her mezhep ve tarikat gibi kendine has hususiyetlerinin olduu nu; Edirne saraynda Kelime-i ahadet getirerek Mslman olan (1666) Sa batay Sevi'nin Musevyat ile slmiyet arasnda ve her iki dinin esaslarn dan kendi itihadna uygun denleri birletirmek suretiyle meydana getir dii yeni Meslekinin dikkat eken taraflarnn pek ok olduunu belirt mekte ve yle devam etmektedir: Sabatay Sevi, bidayeti zuhurunda Me sihlik iddiasnda bulunmutur. Din-i Muhammediye'yi kabul ettikten sonra, yine bu iddiasndan feragat etmi deildir. Daha dorusu Mslman ismi ile (Aziz Mehmed Efendi) adn alan bu zt, Mslmanlk nm altnda bir ne vi din yaratmak istemitir.(538) Sabatay Sevi'nin icad ettii slm grn altnda Yahudi (Musev) lie dayal ve hatt Musevliin iinde bir mezhep olarak kabul edilecek Mes lekinin kendine has baz det ve an'neleri vardr. 5 3 9 Sabatay Sevi'nin ve kendisinden sonra gelen halifelerinin va'zettii hususiyetler dnme (Sabatayist)liin amel hususlarn da oluturmaktadr. Bu hususlar ylece h lasa ettik: 1) Dnmelerin byk ounluu spanyolcay tedricen terkedip Trke konumaya balamlardr. Selnik'te birbirine gizli yollarla bal evlerde oturur, gizli ibadet yerlerinde tapnrlard. Mezhebin srlar, ocuklara, ev lenmekle veriliyor.(540) Baz dnme zmrelerinde bu sr, ocuklara 13 ya (541) nda verilir. ou zaman doum yerlerini saklar ve hatt doum yeri 542 olan Selnik'i deitirirler. 2) Dnmeler Endogami (ten Evlenme) suretiyle evlenirler. Evlenme akidesi, ocuklar analarnn karnnda iken vuk'u bulur. ki kadn gebe iken doacak ocuklar ayr cinsten olurlarsa birbirlerine vermeye sz verirler. Bu suretle ocuk domadan nikh kyhr. ocuklar 3-5 yalarna gelince tek rar ve fiilen nianlanrlar. Nikh gece vakti olur. Halifenin izniyle gelen, hahamlar yahudice dualar okurlar ve gelinin bileine (Hamail) denilen Os man Aa'dan kalma mbarek bir bilezik taklarak nikh icra edilir. Ertesi gn ise, bu gizli nikh aktrmamak iin bir imam ve birka davetli a-

216

DNMELER VE DONMELK TARH

rlarak Trk usul gerei, zahiri bir nikh yaplr. Gvey zifaf akam, ilk evvel, Selnik'teki Osman Aa'nn kabrine gider ve hahamlar vastasiyle dualar ettirilerek secdeye kapandrlr ve Osman Aa'nn ta ptrlr. Zifaf gecesi sofrada, gelin - gveyinin arasnda hahamlar uzun dualar okur lar ve gelin - gveyi yalnz braklr. Gveyi gelin karsnda huu ve vecd iinde Osman Aa'ya uzun bir visal (Kavuma) duas okumak mecburiye tindedir. 543 Mslmanlardan veya baka gruplardan evlenenler Topluluk d saylarak Kararm diye anlrlar. 544 Yahudilikte de necip bir soy olmalarnn ve bu soyun bozulmamasn salamak iin yahudi olmayan bi riyle evlenmek kesin olarak yasak ediliyor.(545) Rt Karaka, dnmelerin daima ierden evlenmeleri yznden neslin bozulduunu ve bitmek zere olduunu; bunun sebebinin de mirasn bln memesini isteyen muhafazakr babalarn olduunu ve dnmeler arasnda, baka bir kadnla - her ne sebeble olursa olsun - temas edenin mutlaka Cehennem'e gidecei inancnn varolduunu belirtmektedir. 546 Bu, Sabatay Sevi'nin Mslmanlarla evlenmeyi yasaklamasnn iyi bir sonucudur. Trk ve Mslmanlarla evlenmemelerine sebep olarak, Em. Bnb. Sadk b. Sleyman unu gsteriyor: Cami-i erifin adrvannda abdest alan Hamza Bey isminde bir dnmenin apkasnn bir Trk ocuu tarafndan suya drlmesi zerine; Trklerle evlenmemelerine karar verilmi olmas se bep gsteriliyormu. Fakat Sadk b. Sleyman, bu rivayet var olmasna ra men bununla yetinmediini ve bu sebebin geici olacan belirterek hakik bir sebep; Trklerin taaddd- zevct hevesleri dolaysiyle kzlarnn zebn olmalar ve ailelerinin zerine kalmas imi. Bu sebebleri gsteren Sadk b. Sleyman, bunda yadrganacak bir tarafn olmad, Anadolu'dan gelen baz Trk kabilelerinin de ayr yaadklarn ve kabile halinde yaamann (*) lezzetini kabile halinde yaamayanlarn takdir edemeyeceini ifade edi yor ki bu izah tarz gerekleri yanstmaz. nk u bu sebep karmalarna (*) Emekli Binba Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 11-12. Dnmelerin iyzlerini ortaya koyan eserden iktibaslar yaparak ve ik tibaslara cevap veren eserinde; Sabatay Sevi'nin slm'la merref olduktan sonra, birok insan hidayete sevkettiini ve onlarn da ona merbut olduk larn belirtiyor. Sabatay Sevi'ye verilen Aziz nvann buna balyor. (Ki bu, taraftarlarnca, onu yceltmek iin verildiini veya kendisinin ekledii ni konumuzun iinde bahsetmitik). Sabatay'a isnad edilen sahte Mslmanlk isnadn da kabul etmiyor ve onu bir Mrid-i Kmil olarak gryor. Mrid-i Kmil olarak vasf landrd bir kiinin slmiyet'e muhalefet edeceini kabul etmiyor ve ona isnad edilen eyleri efsane olarak gryor. Hatt tarikat kurduunu ve bu tarikata intisab edenlerin olduunu belirtiyor (sf. 8-9). Mrid-i Kmil olduunu, Mslmanlndan sonraki hayat gsterir. Tarikat kurmutur; ancak bu tarikat, yahudilik esasna dayanan bir tari kattr. slm esaslara uymad bir yana, slmiyet'i let etmek istemitir.

DNMELER VE DNMELK TARH

217

engel deildir. Asl sebep; belirtildii gibi, kabile halinde yaamalarnn bo zulmas olabilir. Sadk b. Sleyman'n eserinin bir baka yerinde, Merutiyet'ten sonra Trklerden kz aldklar ve mnasib grdkleri Trklere de kzlarn verdik lerini kaydediyor ve bunlarn cedden Mslman olduklarna inanmay ve bu babdaki teredddn vebal olduunu beyan ediyor (s. 14). Bu ifadede tam bir kesinlik grlmektedir. stemeyerek, insann aklna Sadk b. Sleyman'n (Emekli Binba) bunlarn iinden biri olmas veya bunlarn i yzn ok iyi bildii geliyor. Yine bunlardan biri olan Karaka Rt, bu tr iddialar ileri sryor ve isbat cihetine gidiyor. Ama unu da ilve etmeden geemeyeceiz: Hep sini zaten konunun iine almadmz belirtmitik. Burada hemen hatrla talm ki, biz Kelime-i ahadet getiren herkesi Mslman kabul ederiz. An cak, iman derecelerini bilmek Allah'a mahsustur. Biz de insan olarak dav ranlarna gre hkm veririz. Bazan, inanrz ve takdir edebiliriz ki, in sann d grn iini yanstabilir. Sadk b. Sleyman, batan sona kadar bunlar temize karmaya uramtr. Hatt bazan yet ve hadislere yan l mnlar verecek kadar ileriye giderek isbat etmee almtr. Halbu ki, bunu yapacana, bilinen baz hurafeyi alp bunlar makul ller iinde izah edebilir ve baz inanlarn, hepsinde olmamakla beraber, bir ksmnda olduunu, bunlarn da zamanla zail olabileceini syleyebilirlerdi. Klliyen inkr etmek, savunduu dvaya fayda getirmez. Hatt, Trkler arasnda dahi eski detlerinden kalm hurafeleri terkedemedikleri grlmektedir. Bunu slm kisveye brndrerek getirdikleri ifade edilmektedir. 3) Snnet: Sabatay Sevi, Mslman grnmesine ramen Sr'dan do an olunun adn smail Mordehay koyuyor. Olunu, yahudi deti zere 547 sekizinci gn Snnet ettiriyor. slm Ansiklopedisinde dnmelerin ocuklarn sekizinci gn snnet ettirdiklerini 548 kaydediyor. Dnmelerin yahudiler gibi doduklar zaman deil, Mslmanlar gibi 7-8 yalarna gir (549) 550 diklerinde; bir baka kaynak da, yanda snnet ettirdiklerini kay dediyor. Encyclopedie de L'Islam da, nceleri Sabatay Sevi'nin deti zere icra edilmesine ramen daha sonra Trk detlerine uyularak 3-8 ya ara snda yapldn(551) ileri srmektedir. Burada yahudi dini gereince, Sa batay Sevi'nin deti zere 8. gn yapld zann galibdir. Bunlardan baz zmreler bu 8. gne uyduklar gibi, bazsnn buna uymad; ancak kabile deti zerine baz dualar okuduklarn kaydetmitik. Karaka Rt, sn netten evvel ocua halifenin eli ptrlerek msaadesinin alndn ve snnet esnasnda yahudice dualar okunduunu 552 ifade ediyor. Bu, snnetle ilgili olarak Tevrat'ta iki hkm gze arpmaktadr. o cuun doumundan itibaren yedi gn murdar olduu ve yedinci gn, 553 dier bir yerde, brahim'in Sr'dan doan olunu Allah'n emri zere se kiz gnlkken snnet ettirdii 554 kaydediliyor. Yahudilerin doan ocukla-

218

DNMELER VE DNMELK TARH

r, yedinci gn sonunda zel tarzda (8. gn) snnet edilir. On yanda da ocuk, dinsel usl ve erkna agh klnr. Arkasndan evlenme gelir. Ki genel olarak sinagogda kutlanr. (555) 4 Trk Ansiklopedisi, dnmelerin Selnik'teki durumlarn yle be lirtiyor: Selnik'te birbirine kolaylkla geilebilinen bitiik evlerde yaayan bu topluluun evlerinden birinde yeil kl bir odada gizli bir toplant yerleri (558) vard. Kal (Kanal) denilen bu yerlerde din ulularnca dualar oku nur, va'zedilirdi. Tevrat ve Zohar'dan karlan bu va'zlarda iyilik yapma, yoksullara yardm etme gibi konular ilenir. Sonunda Sabatay vlrd. Dnmeleri gruplara ayrdktan sonra da yle deniliyor: Her dnme topluluunun Nesl-i erif denilen en yksek soylu ailelerden gelme birer bakan vardr. Bunlar topluluk ihtiyarlarnn oylaryla seilir ve lnceye kadar o grevde kalrlard. Ab-Be-Din ad verilen bakanlar tarafndan atanan ruhan liderler ara clyla evlenme, boanma, pek kk yata ocuklara yaplan snnet, l lerin gerekli hizmet ve trenleri, muhtalara yaplan yardmlar gibi toplu lukla ilgili hizmetler yrtlr, vakflar ve toplanan paralarla, bu gibi mas raflar karlanrd. Tevrat okurlar, Zohar denilen kitab da ounlukla ez ber bilirlerdi. brnice ve yahudi spanyolcasn kutsal bir dil olarak renirlerdi. (557) 5 Dnmeler, zahiren Mslman olmalarna ramen, gizli gizli asl dinlerine (yahudi dinine gre) amel ettikleri, emir ve nehiylere uyduklar; Cumartesi gn almadlar (558) ve Cumartesine kutsal bir mahiyet atfet tikleri 559 ifade edilmektedir. Hasluck, Bergama civarndaki yahudi dnmelerinden bahsetmektedir. Bura ahalisinin fizik grnleri itibariyle yahudi olduklarnn belli olduu nu ve dtan Mslman grndklerini; fakat cumartesi'ni tatil olarak kul landklarn; Bergama (zmir) blgesine zenginlii iin XVIII. asrda Karaosmanolu idaresinde geldiklerinin tahmin edildiini kaydediyor. 6 Mirasta, kadna, slmiyet'in aksine yar hak veriliyor. Kadn er (561) kek eitlii salanyor. Batl fikirlerin ilk temsilcilerinin bunlar olduu, Trkiye'nin bu durumunda rollerinin olduu ve inklplarda ba rolleri oyna dklar, (562) Trk toplumunda kadnlarn almasna dnme kadnlarn sebep olduu belirtilmektedir.(563) 7 Mslman ve yahudi olmak zere iki isimleri vardr. Kendi arala rnda Musev isimlerini, Trk toplumu iinde Mslman isimlerini kullanr lar.W) 8 abatayistlikte boanma yoktur. (Yakub Querido, Sabatay Sevi'nin bu emrine muhalefet etmitir). Kendilerinden olmayan bir erkee, kadnla rn trnan be gstermesi yasaktr. 565 9 Cennet'e girmenin yalnz dnmelerin hakk olduunu belirtmitik. Karaka bu hususla ilgili olarak dnmelerin inancn yle belirtiyor: Ki-

DNMELER VE DNMELK TARH

219

yamet kopunca dnyadaki btn insanlar iinde yalnz dnmeler kabirlerin den kabilecekler, dierleri mezarlarnda kalacaklardr. Kabirlerinden dirilerek kalkacak olan bu dnmeler soy soy toplanacaklar, Kohenler(566) yeil bayrak, dierleri de krmz-beyaz renklerde rengrenk bayraklar alarak alay alay Cennet'e girecekler. 567 10 Karaka, dnmeler arasnda tannm aziz kiilerin evine ate yak lamayaca kanaatinin olduunu; bunun iin baz ailelerin eya ve mcev heratm bu evlerde topladklarn; ancak bir yangnda o evin yandn, fakat bu hususun da ok gnah ilemeleri yznden olduu eklinde te'vil ettikle rini 568 kaydetmektedir. 11 Dnmelerin, azizlerin banda mum yakma merasimleri de vardr.(569) Karaka, senenin muayyen bir gn btn dnmelerin afak skme den oluk ocuk hep beraber evlerinden kp hususi ibadethanelere gittikle rini ve orada hahamlara birer birer sadaka verdiklerini; bu sadakalarn fa kirlerin ihtiyacna harcandn belirtmektedir. Ayrca senenin muayyen bir gnnde gnah karma zamannn olduu nu; o gn btn dnmelerin ayaklarna sar mestler ve zerlerine cbbeler giyerek Osman Aa'nn ruhu nnde eildiklerini ve gnahlarnn affn ni yaz ettiklerini 570 de ifade ediyor. 12 Giyimlerinde kadnlar, sar mest ve beyaz ar; erkekler, beyaz keeklh zerine yeil sark sararlar. ( 5 7 1 ) Erkekler iin salarm tra et mek, kadnlar iin ince rklere ayrmak mecburidir. (572) 13 Son Saat Gazetesi, Selnik'teki Mslmanlarn dnmelerden sr rendiklerini kaydediyor : Bayramdan bayrama namaza gittikleri, Oru'a aldrmadklar ve gusl hakknda sadece uzuvlarn muhafaza ettik 573 leri. 14 abtayistler (dnmeler)'in yinlerinde balk remzinin yer ald; bu balk remzinin Musevilerin kurtulularnn balk burcu altnda olacana (574) dair Sabatay Sevi'nin kehanetinden ileri geldii ileri srlyor. Dou yahudilerinde abbat (Cumartesi) balk yemek deti var. Bunun sembolik anlam, evreni yok etmek isteyen, derinlerdeki kuvvetleri yenmek(575) tir. eklinde izah ediliyor. Bu iaret buradan gelecei Sabatay Sevi'nin kehnetinden de ileri gelebilir. 15 Hastann son nefesinde hazr bulunan kadn ve erkeklerin hepsi be raber dua ederler. Harite bir dnme lrse - Mslmanlardan ayr olan (576) kendi mezarlklarna naklederler Dnmeler llerini, Selnik ve stanbul (Blbl deresi)'daki kendilerine ait mezarlklara gmerler.(577) ly gm me detlerinin yahudi kkenli olduu(578) ifade edilmektedir. Bir yaknlar ldnde gmleklerini yrtp bir ay mddetle - yahudi dini zere - yerde otururlar, vs..(579) ller ister kadn ister erkek olsun daima erkekler tarafn dan ykanr. 580 Her merasim ve cenazede srarla elenk bulundurduklar ve ya bulundurulmasn istedikleri iddia edilmektedir.(581)

220

DNMELER VE DNMELK TARH

16 Camiye gitmedikleri, camiye gidenlerin de slmiyet'i ifa maksadiyle deil de, Mslmanlara gsteri yapmak iin gittikleri; slmlarla olan ittifaklarnn tuzak olduu, dier milletleri tercih ettikleri ve Hristiyanlardaki kadn serbestliinden dolay onlara sempati duyduklar da ileri srl mektedir. Sadk b. Sleyman, buna cevap olarak; Mslmanlar arasnda da namaz klmayan ve oru tutmayanlarn bulunduunu; hristiyanl tercih eder grn melerinin kadnlara verdii serbestlikten ibaret olduunu, slmiyet'te teset tr olduu iin uyamadklarn ve dnme kadnlarnn bu aklktan baka bireylerinin olmadn 582 belirtiyor. 17 Bir dnmeden nce dnme olmayan birini selmlamak gnahtr. 18 Sakal tamak mitzvadr. 19 Cemaat eflerinin yannda bulunan kymetli eyalara, yangn, fet ve benzeri eylerin dokunmayaca inancn tarlar. Cemaat efleri ermi kiiler olarak kabul edilir. Bir felket nnda zarar grmemesi iin kymetli eyalarn eflerinin yanna brakrlar. 583 20 Osman Aa'y ilh kabul ederler. Osman Aa'nn zuhurundan son ra, evine gidip ona biat eden 63 kii sahabe kabul edilir ve Baba lakaby la anlrlar. Osman Aa'nn haleflerine Halife denir. Bu bilgiyi veren R t Bey, dnmelerin stanbul'da ayr halifelerinin bulunduunu; imdilik isim vermeyeceini, icabederse syliyebileceini ifade ediyor. Sahabeler de l dklerinde yerlerine ocuklarnn, kim olduunu da ilve ediyor,(584) 21 En Kutsal kitaplar Zohar'dr.(585) 22 Dnmelerin birok dualar vardr. Sabahleyin yzlerini ykarken (havali) duasn okurlar. Akam dualarn ise muayyen bir saatte, mahalle ler arasndaki husus ibadethane ittihaz ettikleri evlerde icra ederler. Ara larnda ka-g olmadndan kadn-erkek bir arada ibadet ederler. (586) 23 slmlar arasnda ahlkszla, dinsizlie vs. sebeblerin intizarna en byk mil Selnik dnmeleri olduu; bunlarn bir ksmnn gzlerini hk met kaplarna diktikleri ve bir ksmnn ticaretle megul olup kendilerinden bakasn insan saymadklar ileri srlmektedir. Avrupallar trl entrikalar la aldatmay ir- dinyelerinden addettikleri, devlet hazinesini meflu hale getirdikleri; bunlar arasnda dorularn nadir olduu, bunlarn dorulukla rnn vatana ve hkmete sadakatten ileri gelmeyip mevkilerini muhafaza ve kendi taifelerinin hkmete olan ilerini kolaylatrma maksadna yne lik olduu ileri srlmektedir. Sadk b. Sleyman, bunlarda, bu isnatlarn olmadn iddia ederek ce vap veriyor.(587) Biz, bu tr bir genellendirmeye katlamayz. lerinde bu gayeye hizmet edenler olabilirse de, Vatana ve Hkmete samim olarak ba l olanlarnn da mevcudiyeti inkr edilemez.

DNMELER VE DNMELK TARH

221

Bayramlar:

Sabatay Sevi tarafndan te'sis edilen bayramlarn listesini R. Abraham Danon'un eserinden A. Galante naklediyor. Biz de ondan hlasa ediyoruz(588) 1) 14 Sivan = Nisan (Tohum Bayram) : Bu bayramn sebebi olarak Tevrat'n bir yetinde : O gn Rabbin filizi gzel ve izzetli olacak, ve sra il'in kap kurtulanlar iin yerin meyvas ok iyi ve gzel olacak 589 denil mektedir. Bayramn sebebi, bu yetteki bir kelime ile Sevi arasndaki ben zerlikten ileri geldii tahmin ediliyor. Galante, Danon'un, Pesah'n bir belir tisini grdn ve Talmud'un bir rivayetine gre o kelime ile Mesih'in gelii kastedildiini; fakat Galante o kelimenin, lkbaharda tabiatn uyann iaret ettii ve 24 Sivan bayram ile ilgili olduu kanaatinde olduunu belir tiyor. 2) 24 Sivan (Nisan) (Elie tarafndan Sabatay'n takdis bayram) : Burada Sabatay'n Mesihliine inanan ve onun sahte peygamberi olan Gazzal Nathan kastediliyor. 3) 26 Sivan Bayram. (Onu bugn size verdiler) suretinde tercme edi len bir hatrann bayram ki neye dellet ettii tamamiyle sarih deildir. Danon, vereni; Sabatay olarak tavsif ediyor ki, Galante bunun o anlama gelme diini ileri sryor. 4) 9 Temmuz (Ruhun giyinmeye balama bayram). Bunun, Sabatay'n Mesihlik ilhamn duymaya balad gn takdis etme mahiyetinde olduu tahmin ediliyor. 5) 17 Temmuz Bayram. Bugn yahudilerin (Kuds kalelerinin dmesi gnnn ansna tuttuklar) matem (gn) orucu gndr. Sabatay Sevi'nin orularn nafileliini bildirmek iin bu gn bayram iln ettii ileri srlyor. Bu faraziyenin gvenilir olmad, Sabatay Sevi'nin kayn biraderi Samuel Primo'nun bayram olduu da ileri srlmektedir. Bu matem orucunu, Sabatay Sevi'nin, gelii erefine bayrama evirdii ni ve Mesih olduu iin artk mateme ihtiya kalmadn iln ettiini belirt mitik. Bunun oradan kald kansndaym. Samuel Primo'nun doumuyla ilgili olmasa gerek. 6) 23 Temmuz (Aydnlatma bayram). Sabatay'n 23 Temmuz 1666 (5426) da, btn yahudi cemaatine 9 Ab orucunu bayrama evirdiini, evlerini do natmalarn ve nee ile bayram yapmalarn bildirmesinin htrasna yap lan bir bayram olduu; Mesih'in gelii ile husule gelen din inklbn hatra sn ihtiva ettii tahmin ediliyor. 7) 24 Temmuz (Mukaddes Cumartesi) bayram. Pazartesi'ni Cumartesi'ne eviriyor ve Cumartesi'ni yeni bir bayram iln ediyor. Bu deiiklii, ka rs Sr'nn saadeti erefine te'sis ettii rivayet ediliyor.

222

DNMELER VE DNMELK TARH

8) 3 Ab(*) (Zaferle talanmann balamas) bayram. Bu bayramn Sa batay'n Kahire'de Sarrafba Raphael Joseph elebi (Yusuf elebi) nezdin deki muvaffakiyetine veya daha sonra Aydos'ta iken Mesihlie ortak kan Polonyal haham Nehime Kohen ile gn gece mnakaaya mteakip mcadeleden muzaffer kna mstenit olduu, tahmin ediliyor. 9) 9 Ab (Meserret Sevin) bayram. Bu. bayram, Kuds mabedinin y kl htrasiyle yahudilerce tutulan matemi, Sabatay Sevi'nin doum g n erefine meserret (Sevin) gnne evirmesinden ileri geliyor. 10) 15 Ab (Tuzlama) bayram. Sabatay Sevi'nin kral iln edildii gnn hatrasna yaplan bayramdr. 11) 16 Kislev (Ekim ay) (Pourim) bayram. Sabatay'n taraftarlariyle Edirne saraynda slmiyet'i kabul ettii ve dnmeliin tekil edilmesinin balangc kabul edilen gnn htrasna yaplan bir bayram. 12) 21 Adar (Mart) (Sabatay'n douu) bayram. Burada bir eliki g rlmektedir. Onun doum gn 9 Ab olarak bilinmektedir. Bu ikisinden biri nin baka bir sebebe mstenid olmas gerekir. 13) 28 Adar (Mart) (Sabatay'n Snnet) bayram. Yahudi geleneine g re snnet, sekizinci gndr. Galante, bu tarihe gre Sabatay 21 Adar (Mart)'da doduunu, 9 Ab'da domadn ifade ediyor. Bu yahudi aylarnn dola masndan da ileri gelebileceini tahmin ediyorum. Galante, Resons'ta yukardaki bayramlara unlar da ilve ettiini kay dediyor : 1) 16 Tevet (Aralk) bayram. (Bu bayramn neye mstenit olduu be lirtilmemi.) 2) 15 Chevat (Ocak - ubat) bayram. Bu yahudilerin tannm bir bay ramdr. 3) 15 Adar (ubat - Mart) bayram. Yahudilerin tannm Purim (eker) bayramdr. 4) 22 Adar (Mart) Kuzu Bayram. Karaka - Zade Rt, Vakit Gazetesi muharririne verdii izahatta Dn meler arasnda, vaktinden nce kuzu yememe. ( * ) yiyenin lecei inanc(*) . A. Gvsa, Ab' ubat olarak almtr. Temmuz - Austos ayma tekabl et mektedir. Ancak yahudi takviminde Ay Yl esas alndndan aylarn yeri deimektedir. (*) . A. Gvsa, Bakrky'de, dnmelere ait olan leyl bir mektebin mdr iken, lkbaharda bir dnme olan aya kuzu piirmesi hususunda emrini dinlete mediini; ann iteatsizliine ait ikyeti mektebin (mdrne) himaye heyetine dinletemediini ve kendilerine muayyen zaman (22 Mart) gelmeden n ce mektepte kuzu eti verdirmeye muvaffak olamadn ifade etmektedir; (S. Sevi, sf. 96-97.)

DNMELER VE DNMELK TARH

223

nn varolduunu belirtiyor. Kendisinin, Selnik'teki Arnavutlarn piirdii ku zudan heyecanla yedii ve nihayetinde zihninde yer eden telkinatla lm bek lediini; fakat lmediini, bu telkinatn doru olmadn, bunu annesine de anlattn, onun da kzdn ifade ediyor. Muharrir niin kuzu yemediklerini sorunca; Karaka : Kuzu yediklerini, fakat merasimle yediklerini ve bunun la ilgili olarak Drt Gnl meselesini anlatyor : Kuzu yemenin mevsimi vardr : Senede bir gn (22 Mart). ki arkada anlarlar, karar verirler. Kuzu ziyafeti yaparlar; tabi kanlaryla beraber.. O akam kuzu yenir. (Gazete bir cmleyi buradan karm). ( * ) Bunun sevab oktur. O gece ne kadar ok sevap yaplrsa bu sevabla insan Cennet yolunda o kadar fazla yol alm olur. Kuzu banda en az drt kii (evli iki ift) gnllerini birletirirler. Bazen drt gnln birlemesi kfi gelmeyebilir; bu takdirde birleen gnllerin otu za kadar kt vardr. 590 Bu kutsal gecenin kahraman olan kadnlar en fazla sevab kazandklar gibi, doacak ocuklarn da azizler kadar mukad des addedildii 591 ileri srlyor. Bu durumu, yine bir dnme kz olan Meziyyet Hanm, Resimli Dnya Mecmuas yazar Esat Mahmut'a anlatyor; ay n Mecmua'nn iki saysnda bu konu kzn kendi azndan verilmitir. Bu kz, bir yzbaya k oluyor ve evlenmek istiyorlar; fakat bir dnmenin, dnme olmayan biriyle evlenme hakk olmad iin evlenmelerine engel olunduu ve kendisinin de yzbadan hmile kald yalann ortaya atyor. Kzn an nesi bu durum karsnda kzyor ve kz bir hafta hapsediyor. Bunun zerine amcas ve teyzesi yeni elbiseler giydirerek, karanlk bir gece arabayla Fatih' te bir eve gidiyorlar. (Bu meseleyi anlatt tarihten 2 sene nce 1 ubat ge cesi olarak belirtiyor ki 1923 olabilir). Orada beyaz elbiseler giydikten sonra, iie birka koridordan geerek bir kapnn nnde durup, defa kapya vur duklarn ve kapy ikinci l vurularnda uzun sakall beyaz elbiseli bir ih tiyarn atn ve ieriye alndklarn kaydediyor. Kz, ieride kadn lk lar duyduunu, meseleyi anlayamadn, biraz sonra bir erkein kendisini yakaladn ve sabaha kadar bu durumun devam ettiini ve neticede erkek ve kadnlarn kendilerinden gemi bir halde sabaha ktklarn da kaydedi yor. Bu dnme kz, Karakalar'da, bir kadnn, btn bir aile fertlerinin (er keklerinin) ayn zamanda mal olduunu; bir Selniklinin bir Selnikliye misafir gittii zaman o geceye mahsus kadnlarn deitirdiklerini, bir kardein dier kardeinin kt yola gitmemesi iin karsn bekr kardeine teslim et tiini ve bunlarn kabahat olmadn da kaydediyor. (*) (*) Kaldrlan bu cmlenin, Gvsa'nn eserinde yeralan u cmle olabilecei ka naatindeyim: Yemekten (kuzu ziyafetinden) sonra biraz elenilir ve muay yen zamanda klar (mumlar) sndrlerek karanlkta kalnr.. Bu bayram vesilesiyle doacak ocuklar bir nevi kudsiyeti haiz tannrlar. (sf. 65.).

224

DNMELER VE DNMELK TARH

Ayrca, Kapanclar'da dul bir kadnn bir sene mddetle Selnikli erkek lerle mnasebetlerinin mbah olduunu da ilve ediyor.(592) Yine 15 Kasm 1925 tarihli Resimli Dnya Mecmuas'nda Kapanclar zm resine mensup bir gen, ayn mecmuann dier bir yerinde Meziyyet Hanm isminde bir dnme kznn, bu mecmuann yazar Esat Mahmut'a Drt G nl, Mum Sndrme ve Kuzu Ziyafeti'yle ilgili olarak bizzat bandan geen bir olay anlatmas zerine ve yukarda bahsettiimiz gibi, o yayn tasdik eder mahiyette yazd mektubunda yle diyor : 593 Zannediyorum ki, Mum Sndrme Merasimi Karaka ailesinde hl de vam eden bir dettir. Benim mensup olduum ailede (Kapanclar'da) tatbik edildiini zannediyorum; fakat itiraf edelim ki ben hi grmedim. Son zamanlarmza kadar, dnmeler, bu kuzu merasiminden nce hi ku zu eti yemezlerdi. lkbahara tesadf eden muayyen bir gnde okunmu bir kuzu kaynatlr, o esnada dua edilir ve o para para ayrlan kuzu etinden her dnme ailesine bir miktar gnderilir ve bu eti yedikten sonra her dnme, kasaptan kuzu eti alp yiyebilirdi. (Kuzu Gecesi) daha birok ibadetler dahi olurdu. Yalnz o merasim gece si bekrlar cemiyete kabul edilmezlerdi. Evli olanlarsa aileleriyle birlikte gelirlerdi. Ben, henz gen ve bekr olduumdan bu cemiyete girememitim; fakat bana manidar grnen bu bekrlarn kabul edilmemeleri zannedersem, mumlar snnce bakasnn karsndan karln vermeden istifade edeme mek iindir. Her ne kadar ok istediysem de Evlen de sonra renirsin!den baka cevap alamadm. Fakat bunlar imdi kalmad, zira herkes umum mezbaha da kesilen ve Trk, Rum, Ermeni kasaplar tarafndan satlan etleri yiyor. Galante, bu kuzu merasimiyle ilgili tarih bir tahlilde bulunuyor : Kendi sinin, stanbul niversitesi'ndeki Eski ark Milletlerinin Tarih Profesr ol mas hesabiyle, eski detler ile Yakn - ark milletlerinde hl devam eden baz detlerin mukayesesine frsat bulduunu; burada bahsedilen mumlarn sndrlmesinden sonra hasl olan irkin sahnenin meneini eski tarih devir lerden aldn kaydediyor. Bu meneile; Kn tabiatn lmesiyle Sema Tan rs Attis'in zincirde olduu, lkbaharda, kinatn canlandn iln iin yer yzne indii ve Tabiat Tanras Ammas ile evlendii ve bunun da bir Ak Bayram olduu kaydedilmektedir. Bu tr detlerin son zamanlara kadar (*) Tevrat'ta, babann kzlariyle; olann analyla; kayn pederinin geliniyle zi nas yer almaktadr. Ve zina sz enok Tevrat'ta gemektedir. (Bkz. Saylar 25; Tekvin, 9.20 - 25; 19.30: 49.4: 38.1 - 30). Ayrca Tevrat'ta kaynbiraderlik hak k da yer almaktadr. yle ki; bir erkek karde ocuk yapmadan lrse, geri de kalan kardei, kardeinin dul karsnn yanna girerek ona ocuk yapar. Buna kayn biraderlik hakk denir. (Tekvin, Bap: 38.7 - 9).

DNMELER VE DNMELK TARH

225

geldiini, Anadolu'nun baz yerlerinde hl Attis'in ibadetini tatbik edenle rin olduunu, Kzlbalar ve Tahtaclarn byle gece yinleri tertip edip, mum sndrp, cnb yaptklarn da kaydediyor. Galante, bu satrlar yazd zaman, Trke Akam Gazetesi'nin Mara muhabirinden ald u telgraf nerettiini kaydediyor : Mara, 4 Mays 1935 - Burada mum sndrme yini tatbik eden baz e has crmmehud halinde yakalandlar. Kadnlardan, erkeklerden baka mum sndrlen odada musik aletleriyle ba kesik bir siyah tavuk bulunmutur. Galante, burada bahsedilen yinle, dnmeler tarafndan yaplann ayn olduunu; fark olarak kuzu yerine bir tavukun bulunduunu belirtiyor. Galante, bu izahatlar verdikten sonra kadim Musev tarihinde (594) bu tr detlere ve zevce deitirmek itiyadna rastlandn 595 kaydetmektedir. ahap Tan da , dnmelerin Kzlbalar gibi kadnl erkekli evlerde topla np Mum Snd yinleri yaptklarn..596 kaydetmektedir. Hasluck; Kzlbalarn, namaz, oru, kadnlarn rtnmesi ve snnet vs., gibi hususlarda Snnlerden ayrldklarn; bunlara, domuz yemek, bir yerde toplanp mum sn drp kadn deitirmek gibi ahlk d isnadlarm yapldn; bunun yersiz ve n bir yargnn mahsul olduunu ileri sryor. Ve bu tr isnadlarn, Arablar tarafndan Zerdtlere, Trkler tarafndan Selnik Yahudileri (Dnmeler), Benjamin Tudela tarafndan Drziler hakknda sylenildiini de ilve edi yor. 5 9 7 Erz, Kzlbalardaki yin-i Cem toplantlarnda Mum Snd yapld isnadnn yersiz ve hatta insafszlk olduunu belirtiyor. 598 Biz de bu tr isnadlarn yersiz olduu kanaatini tamaktayz. 5) 27 Adar (Mart), Osman Aa'nn ve On ashabnn htrasna yaplan bayram. Bu bayram, bayramlarm en tantanals kabul edilir. En mehur a lar, en fazla brek ve tatllar yaparlar, o gece ieklerle sslenmi byk ve zenle hazrlanm sofra banda brekler, tatllar yenir, Osman Aa ve On ashabnn ruhuna dua edilir. 6) Meyveler bayram. Baz geceler, husus evlerde toplanlr, ortaya b yk sini tepsiler iinde meyveler konur. Btn dnmeler elele vererek bu mey ve tepsisinin etrafnda dualar ederek dnerler. yinden sonra btn dnmeler dizilirler, hepsi aile ferdlerinin saysna gre nlerine mendiller sererler ve duadan sonra kudsilemi bu meyveleri mendillere doldurarak sokaklarda gizlene gizlene bu mendillerle meyveleri evlerine tarlar. 7) Aalanl bayram. Bu bayramda aalarn etrafnda yin icra ede rek, aalarn kklerine su verirler. 599 Bu detin, hl, ark Yahudileri ara snda mevcut olduu ileri srlyor. 600 8) Haman bayram. Bu, yahudilerin eker Bayram'dr. ran Hkmdar Ahesverus'un Veziri Haman'n btn yahudileri ldrtmek iin hkmdar kandrmken, Ester adndaki yahudi kz (ki kraln kars) vastasiyle lm-

226

DNMELER VE DNMELK TARH

den kurtulmalarnn ans olarak 14 Adar (ubat - Mart)'da yaplan Purim Bayram olabilir.(601) 9) Yusuf Bayram. Bu, yahudilerin Hanuka bayramdr. Yahudilerdeki Hanuka bayramdr. Yuda, Mill Kurtulu ve Din Hrriyeti iin arparak Kuds' ele geirmi, Yerualim Tapna'n yeniden ibadete amak iin ge rekli merasime balanm ve bir hafta srm. 25 Kislev (Kasm - Aralk) de balayp bir hafta sren bu sreyi bayram kabul etmilerdir, (rs, 419). 10) Af Dileme (Kippur) bayram. Bu gnde dnmeler sar mest ve cbbeler giyer, Osman Aa'nn ruhu nnde secdeye kapanr ve gnahlarnn ba lanmasn dilerler. 602 Yahudiler de de Tr (Eyll - Ekim) aynn onunda gnahlarn aff iin bir gn oru tutulur. Sinagogda sabahtan akama kadar ibadet edilir ve gnahlar itiraf edilir.(603) Yukarda belirtilen bayram ve yortu gnlerine oru gnleri de ilve edi lecek olursa ruhan gnlerin says zmrenin husus takvimini dolduracak de recede zengin grlyor. 604 Bunlarn byk bir ksmnn bugn ehemmiyetini ve izlerini kaybetmi olabilecei; fakat bir ksmnn zmrece, bugn dahi, ra bet grd kansndaym.

NC

BLM

SON YZYILDA, GNMZ TRKYE'SNDE DNMELK VE DNMELK ZERNE TARTIMALAR Dnme sz eitli mnlara gelmesine ramen, Osmanl (Trk) tari hinde zel bir anlam tamaktadr. Bu hususu, Dnme Kavram blmnde aklamtk. Burada, konunun icab olarak deinmek zorunluu hasl oldu. Sabatay Sevi, Divan huzurunda Mslman olup Mehmet ismini aldk tan sonra; Mslman grn altnda Musev inanlarn devam ettirmi ve kendisiyle beraber Mslman olan taraftarlar, onun lmnden sonra da ay n minval zere hareket etmilerdir. te o gnden beri, zahiren Mslman, btnda yahudi olan bu topluluk D n m e diye adlandrlmtr.(1) Trk Ansiklopedisi de yle tarif ediyor : XVII. yzyldan beri mpara torluun eitli illerinde ve zellikle Selnik'teki gizli Mslman - Musev top luluuna bu ad verildi.(2) Emekli Binba Sadk b. Sleyman, (*) o gnlerde dnmelerin aleyhinde yazlm bir risalenin birinci formasn grdn, bu risalenin zehir sat n; fayda yerine zarar getireceinden bahseder (ki, bu risalenin ismi ve ya zar zikredilmemektedir. Biz, bulmaya byk gayret sarfettik ama byle bir risaleye rastlayamadk. Ancak bu, Said Molla'nn dnmeler hakknda yazdr maya niyet ettii eser olabilir. Vakit Gazetesi'ne bir mektup yazan Selnik dnmelerinden Recep Kaymak, Said Molla'nn yazdrd bir eserden bahse der. Baz kaynaklarda byle bir eye niyet ettiini, ancak gerekletiremedi ini ileri srerler.) Sadk b. Sleyman'n, cevap ve koyun srs olarak tavsif ettii dnme lerin hakkn savunmak iin yazd risalede, o eserden iktibas ettii birinci bahiste yle denilmektedir : Yaadmz u XX. asrda, dinleri ve milliyet(*) Kurtulu Sava srasnda kurulan (1919) ve Anadolu hareketine kar kan ngiliz Muhripler Cemiyeti iinde Miralay Sadk isminde birisini gryoruz. Bu Sadk'la ngiliz Muhripler Cemiyeti'ndeki Sadk arasnda baz ynlerden bir benzerlik grlmektedir. Ancak, Sadk b. Sleyman binbalktan emekli olmu, dieri Miralay rtbesindedir. Bunun iin ikisinin ayn kii mi, yoksa ayr ayr kiiler mi olduu hususunda kesin bir kanaat belirtmemiz mmkn deildir.

228

DNMELER VE DNMELK TARH

leri mehul kalm bir kavim vardr ki o da Selnik'de iki buuk asr evvel t remi olan ve o vakitten beri dnme nmiyle yd edilen, ne slm ve ne ya hudi - dier nmla avdetlerdir..(3) Edirne'de bulunan dnmeler, bura yahudilerince Sazanicos olarak ad landrlmaktadrlar. Bu Sazanicosun; Trke sazanla spayolca oul k ltme eki icosun birlemesinden meydana gelmi birleik bir kelime oldu u; sazan balnn suyun iinde eitli renkler gsterdiinden ve dnmelerin de iki dine (yahudi ve slm) sahip olmalarndan dolay Sazanicosa benzetildii(4) ileri srlmektedir. Dnmelerin, spanya'dan (1492) Trkiye'ye snan yahudilerden olduklar ( 5 ) ...Arz-i Mev'ud'da kurulacak ve btn dnya milletlerine kble olacak olan David'in heykelinin hayaline yz evirmi...6 bulunduklar ileri srl mektedir. spanyol - Yahudi soyunu tadklar, kendi aralarnda yahudi isim lerini muhafaza etmekle beraber Trk - Mslman isimlerini tamaya hassa siyet gsterdikleri (ki bir dnmenin, yahudi ve Trk olmak zere iki isminin olduu ifade edilmektedir); mutad konumalarnda Trkeyi, din hayatlarn da spanyol - yahudicesini; eitimlerinde, braniceyi kullandklar ve din reh ber olarak Sabatay Sevi'nin emir ve prensiplerine sk skya bal oldukl a r 7 da ifade edilmektedir. Dnmelerin Karakalar zmresine dahil olan Mehmet Karaka - zade Rt, B.M.M.'ne verdii dilekede, bunlarm Trk ve Mslman olmadklarn ileri srmektedir. (8) Daha nce dnmeliin eitli anlamlara geldiini ve slm dinine giren lerin ihtida genel ad ile bilindiini belirtmitik. Ancak, bunlar Trk - Msl man grnmnde olup asl maksatlarn sakladklar ve bunun da aa k m olmasndan dolay ihtida karl olan dnme deil; ikiyzl (dnek lik) mnsn gelen dnme ile tavsif edilmeleri uygun olur. Bunun, her kii nin ilk ekline dnmesi olan devr 9 ile aklanabilecei gibi; Btnlerin, slm kurallara uyar grnmekle beraber, asl maksad saklamak olan Te(10) kiyye ile aklanabilir. Bu iki tbir arasnda bir benzerlik olduunu da sylemek mmkndr. Sebil'r - Read, slama gelen bu yahudilere dnme (muhted) ismi veri lirse de muhtedilik sfatnn muvakkat ve gelip geici olmasnn lzm geldiini ( 1 1 ) kaydediyor. C. Vallaux ve J. Brunhes, dnmelerin; riykrne Trk kisvesine b rnm yahudi aslndan olduklarn; zahirde slm'la mnasebet halinde ve l2 hakikatte slmiyetle mcadele eden yahudiler olarak tavsif etmektedir. Cumartesi ate tutmamak mstesna olmak zere baz Musev ibdet ve yinlerine sdk kalm olan dnmelerin asl Musevlerden de ayrlm ol duklar ve onlara keferim (kfirler) ismini verdikleri de ileri srlmekte dir. A. Danon'un nerettii baz dualardan da anlaldna gre, onlarn ibadetleri brani dilinde veya Ladino denilen spanyolca ve Ltince'den mrekkep bir dilde yaplmaktadr. Bu iddiann 1875 -1877 seneleri arasnda-

DNMELER VE DNMELK TARH

229

ki bir zamanda Selnik'te bir dnmenin tamir edilmek zere terziye brak t yeleinin cebinden kan bir ktta bulunmu ve ora gazetecisi Saadi Levy tarafndan kopya edilmi bir vesikaya dayanmakta olduu ileri srl mektedir. 13 Buna benzer bir vesika da 1924 yllarnda . A. Gvsa tarafn dan, bir kz mektebinin mdr iken bulunmutur. Biz bu dualar ve ben zer dokmanlar yeri geldiinde zikredeceiz. Ancak, Trkiye'deki bu tr neriyat, belge ve gerekli dokman; 1924 ylnda Trkiye'deki Rumlarla Yu nanistan'daki Trklerin mbadelesi sz konusu olduu zaman ortaya k mta. Buna sebep; B.M.M.'ne bir dileke ile mracaat eden ve dnmele rin i yzlerini - kendilerinden biri olarak - ortaya koyan Karaka-zde Rt'nn ifaatdr. Tarih bir vesika olan, 1 Knunisn 1340 (Ocak 1924) ta rihinde Meclise verilen ve Dileke Karma Komisyonu'na havale edilen di lekenin metnini aynen vermeyi uygun buldum. Dileke yledir: Her taraftan istilya ma'ruz ve mheyyay-i inkraz kalm olan vatan ve milleti kurtarmak hususunda bata Byk Gazimiz olduu halde sizler gibi mukaddes zevata btn samimiyet-i ruhumla hitab ederek ma'ruzatta bulunuyorum: Mill mefkure denilen umum mevzuunuzu tekil eden esaslarn en bi rincisi maddiyat ve ma'neviyata mtecanis olan sizlere bu mukaddes yolda zahir olacak yol arkadalarmzn - ki millettir - dahi maddeten ve ma'nen mtecanis olmalar lzm gelir. Bunun iindir ki Milliyet dsturu ve mef humunu kabul ettiniz. Trklk ruhunun inkiaf iin ocaklar atnz, risa leler, kitablar yazdnz. Ma'rif Programn o surette tanzim ediyorsunuz. Kapitlsyonlar o maksatla kaldrdnz, irketler mstahdemini ve mu'amelt hakkndaki kararlarnz her vekletin veche-i idare ve azimeti hep Trkln mstakbel refah ve sa'adeti gayesine mteveccih ve ma'tuf g rnyor ve yine bunun iindir ki slm olduu halde gayr-i Trk zihniyeti tayan Arnavud ve Arablar bile hudud-u mill dahiline kabul etmiyorsu nuz. Bunda pek haklsnz. nk her millet bu esaslar zerine milliyet ve sa'adetini kurtarmtr. Asr; milliyet asrdr. Din; vicdan bir mesele oldu u gibi herkesin ruhundaki akideyi lecek bir mikyas- madd olmadn dan artk bu gibi gayr-i mer' (gzle grlmez) mahl (hayal eseri) ve mev hum (vehmolunmu) kuvvetlere i'timad ederek terik-i mesa' edilemediindendir ki maddiyat ve maneviyat eba-i ecdad ma'lum olan mill kitlelere mesned ittihaz edilmitir. Bu kitleler iinde mura'i ve sahtekr fertler bu lunabilir ise de kitle-i esasiyeyi sarsacak bir te'sir icra edemez. Bu gibi sahte fertlerin bile mahiyeti tahakkuk edince onu tecrid etmek ve hudud-u kitle-i milliye haricine atmak hkmet iin bir vazifedir. Eer bu yalanc kisveye brnm olanlar binlerce efrddan mteekkil onbinlerce bir ye kn ve kitle tekil ederse hi phesiz deil yalnz bir veklet veya herhan gi bir polis dairesi tarafndan tetkik edilmek dorudan doruya umum-u va tan ve milletle alkadar olan B. M. Meclisi'nce msta'cel-i vahim olarak

230

DNMELER VE DNMELK TARH

nazar dikkate alnmak lzmdr. te hereyden evvel tahkiki lzm gelen mes'ele: ki asr evvel spanya'nn engizisyonundan kap, Trklerin cenh- efkat ve sahabetine (sahip kma, koruma, yardm etme) iltica et mi ve bilhare bir mes'ele-i siyasiye crmiyle mttehim (sulanan, sulu grlen, kabahatli olan) olan reislerinin telkinatiyle sahte olarak slmiyet nm ve kisvesine brnen Selnik dnmeleridir. ksmdan ibaret olan bu dnmeler aslen ve irken yahudi olmakla beraber, ruhen ve vicdanen din-i slm'la bir alkalar yoktur. Dier yahudiler gibi iki- asrdanberi Trk ve slmlarla kafiyen ihtilt etmeyerek kendi cemaatleriyle, yin ve vicdan hususiyetleriyle an-cemaatn yaayagelmilerdir. Sabk Osmanl Hkmeti zamannda suret-i resmiye ve zahirede sl miyet'i kabul ettiklerimden bunlar slm cema'asna kayd edilmi ve o su rette telkki edilmi olduklarndan, bunlar da zaman ve muhitin ta'assubundan korkarak mahall mahall (yer yer), eit eit renk ve kyafetlerde g rnerek slmlar aldatagelmilerdir. Bin trl riya ve sahte tavr ve kyafetlerle byk Trk kitlesi arasna sokularak pek ok servet kazanmlar. Memleketin byk ticaret ve iktisa d noktalarn elde ederek mhimm ve mhlik (helak eden) bir mil olagel milerdir. Binenaleyh Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) Milliyet essat zerine izmekte olduu programnda ve bahusus Makedonya'daki Trk lerin mbadelesini icra ettii u zamanda artk bu dnmeler meselesini de, katiyyen hall ve tasfiye ederek milleti tereddd ve pheden kurtarmal, itima ve iktisad bnyeyi tehlikeden hals ederek islh etmelidir. Hkmet mbadeleyi Trklere hasretmitir. slm olan Arnavudlar bile kabul etmiyor. Mevcut gayri Trkleri bile memleketin muhtelif mahal lerine serpiyor, datyor. Bundan maksat Trkl maddeten ve ma'nen mtecanis bir ekle sokmaktr. Halbuki dnmeler; Trk deildir. nk tarihen msebbit olmakla beraber imdiye kadar kendilerinden baka bir unsurla alanp isti'fy kabul etmemilerdir. Dnmeler Mslman deil dir; nk asrlarca muhitlerinde yaadklar Selnik Mslman Trklerin ce ma'lum olduu gibi ayn rkdan gelmi pek ok namuslu mnevver kim selerin ikrar ve isbatlariyle de sabittir. O halde size samimne hitab ederek soruyorum: Ey Trkln istik ll ve selmet ve sa'adeti in hertrl varln fedadan ekinmeyen B yk Millet Meclisi A'zy- Kiram! Bunlar iin ne dnyorsunuz? Mba dele edecek misiniz? Husus mbadele usulleriyle bunlarn tekrar mteksif (oalan, sklaan) bir tarzda stanbul, zmir, Bursa gibi memleketin iktisad kapularnda bu yabanc, zeki kitlenin sahte slm ve sahte Trk nikblariyle (rtleriyle) yerleip kazanmalarna msa'ade edecek misi niz?! Dnk harb cephelerinde arprken hariten Anadolu'ya gelen her ahs hakknda tahkikatda ne kadar mta'assb ve tetkikkr davranyordunuz, Hele cephelerdeki ordular ve ktaat- askeriyye bu hususda ne kadar

DNMELER VE DNMELK TARH

231

mteyakkz (uyank bulunan, teyakkuz eden) ve hassas idi; artk asker za fer istihsl edildi diye bu teyakkuz ve hassasiyete lzum kalmad m?! Madem ki hayat mcadeledir; itima, iktisad, ahlk, bnyev, siya s, hasl hayat mesilin cmlesinde hassas ve mteyakkz bulunmak el zemdir. Kendi kannzdan, kendi dininizden olmayan bu eski mltecileri ya hudud-u mill haricinde brakmanz veyahut bunlar tesbit ederek, deta dam galayarak memleketin her tarafna datp bir kanun- mahsusla Trk aile leriyle ihtilt ve istiflarn te'nin buyurmanz teklif ve istirham ederim. Bylelikle saf ve nezih Trk kitlesini tereddt ve itibhdan (phelenme den) kurtarmakla beraber hakk Trkle iltihak fikrini tedenberi mef kure edinen bendeniz ve emsalini dnmelik nm- mlevves ve aibesinden kurtarmanz ve bu suretle izmekte olduunuz yeni Trk tarihine bir fas- mahsusa ilave buyurmanz niyaz ve istida eylerim. Ol babda emir ve fer man Byk Millet Meclisinindir. Dnmelerin Trklerle htilt ve stifasn samim surette arzu eden mnevverler nmna Mehmet Karaka-zde Rt.(14) Karaka-zde Rt'nn B.M.M.'ne verdii dileke, Ankara'da mnte ir Yedi Gn(15) gazetesinde yaynlanm ve btn dier gazeteler bundan iktibas etmilerdir. Bu dileke zerine - daha nce belirttiimiz gibi - bu ko nu aktel hale geliyor. . A. Gvsa'nn Trke ilk neriyat sayd, Vatan Gazetesi'nin Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi adiyle 10 gn devam eden yazs yer alyor. Ancak, Em. Bnb. Sadk b. Sleyman'n 1919 ylnda yaynlanan Dnmelerin Haki kati adl kitapnda, bundan daha nce yazlm bir risaleden bahsedil mektedir. Ki onu, aratrmalarmza ramen bulmak mmkn olmad. By le olunca ilk Trke dokman - gremediimiz - bu risale ile Sadk b. S leyman'n kitapdr diyebiliriz. Sadk b. Sleyman'n ondan iktibaslaryle z olarak malumatdr olduk. Karaka-zde Rt'nn dilekesi ile ilgili olarak Osmanl Tarihi De yimler ve Terimler Szlnde yle deniliyor: Balkan Harbi ve muhace ret cemaatleri fiilen datarak, XVIII. asrdanberi devam eden gizli hayata bir dereceye kadar nihayet verilmitir. Muhaceretten sonra Selnik haricin de yaplan tekilt teebbsleri mahdut ve mrsz olmutur. Tekilttaki zaaf Birinci Dnya Harbi'nden sonra ve bilhassa mtareke esnasnda daha ziyadeleerek, nihayet 1924 senesi banda ikinci zmreye mensup olan R t Karaka, Byk Millet Meclisi'ne bir istida ile mracaat ederek bir ka nun ile bu gizli cemaat ve mezhebin feshi, Trk ve Mslman vatandalar

232

DNMELER VE DNMELK TARH

ile ittihat ve tesantn teminini talep etmi ise de, bu husus bir karara iktiran etmemitir.(16) Vatan Gazetesi, Karaka-zde Rt'nn iki buuk asr evvel Msl man olup Selnik'e yerleen bir nfus kitlesinden bahsettiini, bunlarn ha lis Trk ve Mslman olmadklarn, Makedonya ahalisinin mbadelesinde bunlarn nazar dikkate alnmasn ve Selnik'te dnmelik denilen mese lenin kat'iyyen tasfiye edilmesini hararetli bir lisanla tavsiye ettiinden bahisle akrabalar arasmda onun hakknda tahkikatta bulunduklarm ve u izahat aldklarn belirtiyor: Rt Karaka Be, Berlin'de iken zevcesi vefat etmitir. O zamandanberi asab itibariyle ok sarslmtr. Bir mddet sonra yeniden evlen mi, yeni zevcesiyle geinememi, nafaka yznden iddetli ihtilflar ve mnferetler husule gelerek i mahkemeye dmtr. Mahkemede Rt Bey Bunlar dnmedir diyerek mukabil tarafa iddetli hcumlarda bulun musa da mahkeme bunu nazar- itibare almam. Rt Bey'in asabiyeti bundan sonra artm, maazasn oullarna terk ederek iten ekilmi, b tn akrabasiyle kat' mnasebet eylemi ve hep intikamdan bahsetmeye ba lamtr. Bu sikle bir - iki hafta evvel Ankara'ya giderek Millet Meclisi'ne gazetelerin nerettii arzay vermi ve kendi telkkisince bu suretle inti kamn almtr. Bu malumat verdikten sonra da; bu hareketin iki buuk asr nce meydana geldiini; ancak ilkel kavimlerde grlen huraftn mey dana geldiini; Trk ve Mslman terbiyesi aldklarn ve kendilerini daima samim bir Trk ve Mslman vaziyetinde grdklerini; ticaret ve memu riyet hayatna intisab edip yksek mevkiler kazananlarn bulunduu gibi memlekete fedakrne hizmet edenlerin de olduunu ileri srmektedir. Bu fedakrne hizmetlerde bulunanlara misal olarak, zmir'de Yunanllara ilk (*) kurunu skan Nevres (Hasan Tahsin) Bey ve akrabas olan Kolordu Sh hiye Reisi Selnikli kr Bey'i gstermekte ve bunlarn o zamanlara men sup bir Selnikli (dnme) olduklarn; ilk hamlede bu iki kiinin ehit olduk larn belirtmektedir. Yine bu kaynak, ilim ve irfann artmasiyle bu tr g ln hurafelerin tarihe kartn, bugn ortada ancak ahs hareketlerin den mesul birok kimsenin var olduunu; bylece iki yzl hareketleri te hir edilip vatan haini olann cezasn greceini beyan ediyor ve Karaka Rt'nn bu hareketinin ahs intikam hissiyle memleket iine nifak sok tuunu da ileri sryor. Ayrca, Amerikallarn, bir adam kendilerine ek mek iin dnyann her tarafna sokulduklarn, misyonerler kullandklarn ve bu uurda aba sarfettiklerini kaytla yle devam ediyor: ki buuk (*) Gazeteci Nevres 1888 ylnda Selnik'te domu, lk, Orta ve Lise tahsilini Feyziye Mektebi (dnmelerin kurduu)'nde bitirdikten sonra stanbul'a gelmi ve II. Merutiyet'in iln zerine ttihat ve Terakki cemiyetine gir mitir. Paris'te yksek tahsilini tamamlamtr. (Trk Ans. Ank. 1971, C. 19, Sf. 28-29),

DNMELER VE DONMELIK TARH

233

asr evvel slmiyet'i kabul eden ve pekoklar hakik bir Trk olduklarm fiilen isbat eden bir nfus kitlesini, Trk'n camiasmdan hari gstermeye almak memleket nokta-i nazarnda irkin ve delice bir nifaktr. 17 Karaka Rt Bey, husus hayatna dair yazlan muhtelif yazlara, kendi el yazs ile verdii cevap Vakit Gazetesi'nde yer almaktadr. yle diyor: Diyorlar ki Rt Karaka'n aklnda hafiflik varm! Neriyatn muntazaman takibeden Muhterem Trk efkr- umumiyesi bu hususta hk mn verecektir. Almanya'daki apartman ve Ayastefanos'taki hanem yirmi senelik bir heyet-i ticariyemde namuslu kazandm servetin bir ksmn tekil ederek merhume zevcemin zerine kendi rzam ile terk ve hibe edilmiti. Yazld gibi zevceme ait deildi. bu emlkin sat ile hasl olan ake, Almanya'da imzasn saklayan yakn akrabamn yazd gibi yenmi deil, o para ile orap v.s. mallar mbayaa ederek maazama gelmitir. Bu ciheti maaza mn defterleri mkemmelen isbat eder. Maazam ocuklarma devr ve sa t ettim. Sylenildii gibi bana sadaka nevinden ayda yz lira balanm deildir. ocuklarmdan defaten birka bin lira bu buhranl zamanda mua melttan ekmemek zere bil kayt emaneten terk edilerek aylk takside dklmtr. Nitekim iki- bin lira deerinde olan kymetli hallar ve m cevherat dahi bu meyanda maazada emanet braklmtr.(18) Sebil'r-Read, Vatan Gazetesi'nde kan yazlardan dolay yle diyor: Vatan Gazetesi sahibi Ahmed Emin (Yalman) Bey kendi rkda olan Rd Bey'in dnmelerin mezhebi hakkmda ifaatta bulunmasndan dolay pek ziyade mteessir olarak Rt Bey aleyhinde iddetli neriyatta bulunmu; 19 Rt Bey'i mecnun ve msrif gstermek istemitir. Yine ayn kaynak bir baka sayfada: Vatan Gazetesi sahibi Selnik dnmelerinden Ahmed Emin Bey inkr edemez ki kendileri asrlardan beri btl hurafeler tamakta olduklar halde hi bir defa Trkler ve Mslman lar tarafndan tahkir olunmamlard. diyor ve bir mftiye edeb d h cumlarda bulunduunu belirttikten sonra, Ahmet Emin'in Arabistan'n Os manl mparatorluu bnyesinde olduu zaman Filistin'de Siyonistlere, Mu sevilere yurt verilmesini mdafaa ettiini; mtarekeden sonra Trkiye'yi Amerikan mandasna sokmaya altn ifade ediyor ve yle devam edi yor: Karaka-zde Rt Bey, dnmeler hakknda baz eyler sylyorsa o kendi rkda ve mezhepdalardr. Bundan dolay Trklerin, Mslmanla rn bir kusuru yoktur. Aralarnda bildikleri gibi halledebilirler. Vatan Ga zetesini bir defa daha daire-i edeb ve nezakete davet ediyoruz. 20 Vakit Gazetesi de, Karaka'n bu mektubunda istedikleri hususlar serdederek Meclis'te uyandrd durumu yle dile getiriyor: B.M.M. azalar Karaka Rt Bey'in dn haber vermi olduum teebbsn byk bir ehemmiyetle telkki ettiler. Bu mesele etrafnda Meclis mahfilinde dediko-

234

DNMELER VE DNMELK TARH

dular olmaktadr. Temasm neticesinde rendim ki, ekseriyet Selnik'ten gelecek olan bu kimselerin memleketimizin btn menabi' iktisadiyesini (ik tisad kaynaklarn) kendi ellerine geirmek istediklerinden buna kar tedbir ittihz (tedbir alma) lzumunu serdetmektedirler. Meclis-i Mill bu gibi tedbirin ittihaz ile alkadar olacaktr. Dn ehrimizde yaptmz tahkikata gre Rt Karaka Bey ml maazasnn ilerisindeki ma'ruf Karaka maazasnn sahibi olan zttr. Bir mddettenberi maazasn oullar Mehmed ve Feridun Beylere terke derek kendisi husus baz teebbsata girimi ve mtareke senelerinde de Almanya'daki baz messeseler idaresine koyulmutur. stanbul'a dndk ten sonra muhtelif ticaret ileri ile uramaya balayan Rd Bey onbe gnden beri Ankara'da bulunmaktadr. Rt Bey uzun zamandanberi kendi hemerilerinin hareketini ve on larn tarz- muaeretini muvaffk bulmamakta ve tenkit etmekte imi. Oul larndan birisinin tavsifine gre fazla Trk ve Hamdullah Suphi Bey'le iyi bir dosttur. Bu malumattan sonra, Rt Bey'in bu mracaatnn se bebinin ne olabilecei zerinde birok hemerileriyle grldn onun hissiyatnn tesirinde kalarak byle hareket ettiim ve Ankara'da dostlariyle vak olan bir mnakaa neticesinde bu noktaya kuvvetle tahrik edile rek bir teebbs yapm olduunu ileri srmekte olduklar kaydedilmek tedir. 21 leri Gazetesi de Karaka Rt'nn mektubunda bahsettii hususlar dan ve Yenign Gazetesinin mtalasndan bahsederek: Cumhurculuk, dnmelik ve Rumluk diye bir balk atmtr. Cumhuriyeti bir ocua ben zetmekte ve onu ihtimamla bytmenin ve yaatmann lzumundan bahse derek yle demektedir: Dnmeler meselesi diye ortaya bireyler kt. ktisaden bizden yksek olan bu insanlar bara bara 'biz de sizdeniz, ay rmz gayrmz olmasn, artk Trk ve Mslman olarak bizi tanynz' di yorlar. Irk baka, milliyet baka vak'a; bunlar bizim rkmzdan deillerdir. Fakat bizim milliyetimize dahil olmak istiyorlar. Buraya evveldenberi gel mi olanlar biz Trkletirmekle mkellefiz. Onlar artk eski fena an'nelerini brakp samim bir surette Trk olmaa balamaldrlar. Aksi takdirde kendilerine burada hayat hakk olmayaca tabidir. nkr edilmez ki mem leketimizde bunlarn aleyhine bir tezahr vardr. Bu da srf kendilerinin ay r kalmak istemelerindendir. Onlar arzu edeydiler imdiye kadar byle bir dnme meselesi (kalmazd) kalmam olurdu. Karaka-zde'nin mebuslara gnderdii ak mektuptan maksat anla lyor. Selnik'te mallarnn banda bulunan binlerce dnmenin Yunanis tan'da kalmalar ve hicret ettirilmemeleri. Zaten aylardan beri bunlar Yunan hkmetine sadakatnmeler gndererek Yunanl kalmak istedikle rini iln etmilerdir. Menfaatleri Yunan olmakda olan dnmeleri buraya celbetmekte Trk iin hibir menfaat tasavvur edilemez. Bizi istemeyeni

DNMELER VE DNMELK TARH

23S

biz de istememeliyiz. Onlar varsn iddia ettikleri gibi Atina'nn sadk ben deleri olsun. Biz iimizde yaattmz ksmla kalalm. Bunlar Trkletirelim. Yoksa Selnik'tekilerin Yunanllklarndan dolay, burada bulunup da Trk olmak isteyenleri fena bir vaziyette koymak doru deildir. Deva mnda, dnmelerle beraber Musev, Ermeni ve Rumlardan da bahsetmenin gerektiini; Ermeni, Musev ve dnmelerin az olduunu, kendi i ve gle riyle megul olduklarn; onlarn bir ksmndan bize dmanlk edenlerin varolduunu ve onlar da def'i tecziye eylemenin bize bor olduunu(22) ifa de etmektedir. Hseyin Cahit, Karaka Rt'nn B. M. Meclisi'ne takdim ettii dilek ede ileri srd grleri zetledikten sonra, dileke sahibinin de Sela nik dnmelerinden olduunu beyanla Vatan Gazetesi'nin meseleyi cidd te lkki ederek tahkikat yaplp bu meseleye son verilmesini istemesini de yer siz buluyor. Kendi grn ise yle belirtiyor: Bizce, yaplacak i daha sadedir: Bu kd yrtp atmakdr. Millet Meclisi'nin bu arzuhale daha faz la bir ehemmiyet vereceini zannetmiyoruz. Hatt gazeteler bile bundan bahsetmeselerdi daha iyi olurdu. Rt Karaka Efendi'nin byle bir m racaatta bulunmas iin kendisince bir takm sebepler mevcut olabilir. Bu sebebleri aratrmay biz zid grrz ve ahsiyete mteallik addederek bahisden hari brakrz. Fakat onun ortaya byle bir mesele atmak iin bir sebebi varsa bizim onun keyfini yapmak ve lzumsuz bir dedikodu zemini hazrlamak iin hibir mecburiyetimiz yoktur. Biz yalnz u vesileden istifade ederek esas mesele hakknda birka sz sylemek isteriz, bir kere Rt Karaka Efendi'nin dedii gibi slm olduklar halde gayri Trk zihniyetini tadklarndan dolay Arnavutlar ve Arablar hudud-u mill haricinde brakyorsak Trklk namna faideli bir harekette bulunmuyoruz. Bugn Milliyet mefhumunu rk mefhumu ile kartramayz. Bunlar birbirinin ayn deildir. Milliyet daha ziyade bir hars, bir terbiye, bir his meselesidir. Onun iin kannda Arnavut ve Arab kan olan Mslmanlar pek halis ve pek fedakr birer Trk olabilirler. Bu szmz yalnz nazar bir mtala deil, hakikatte mahedeye mbten bir hakikat- maddiyedir; Ermeni ve Rum gibi anasrlar imdiye kadar temsil edemeyiimizin, Trkletiremeyiimizin en birinci sebebi din ol mutur. Bu din farkna ramen Anadolu'nun birok yerlerinde lisan ve det itibariyle Trklemi Rum ve Ermeniler grlyordu. Halbuki Arablar ve Arnavutlarla aramzdaki din kardelii kendilerinin Trkl temsilini ko laylatracak bir mil olabilir. Osmanl mparatorluu zamannda bu temsil keyfiyetinin vukua gelmemesi bizi istikbalden nevmd (mitsiz) edemez. nk Osmanl mparatorluunun an'neti ve esstiyle Trk Cumhuriye tinin esaslar birbirinden tamamiyle ayrdr. Ve Osmanl mparatorluu iindeki unsurlarn kendi milliyetlerini koruduklarn ve sun' bir Osmanl-

238

DNMELER VE DNMELK TARH

lk ba etrafnda toplanmak mecburiyetinde olduklarn; fakat Trkiye Cumhuriyeti'nde birleme noktasnn Trklk olduu belirtiliyor. Eskiden olduu gibi kendi milliyetlerinde kalma haklarnn olduunu; bugn bu hakkn olmadn bilerek gelenleri kabul etmemizin Trkln menfaati icab olduu ve lisana, dete ait baz ihtiyat tedbirleri almann da gereklilii ileri srlmektedir. Trkl yalnz doum yoluyla deil, hars, terbiye ve temsil yoluyla oaltmaya almamz ve memlekete Ms lmanlk ba altnda hizmet etmi gayri Trklerin de var olduu belirtil mektedir. Selnikli denilen bu kitleye de bu ekilde hareket edilmesi, araya gletirici bir mil veya bir milliyet dncesiyle nifak sokmamay tavsi ye ediyor ve yle devam ediyor: Temsil ve hars hususunda en birinci millerden olan lisan bu ite bizim en birinci yardmcmzdr. Selnikliler Trke konuurlar. Selniklilerde hibir siyas gaye yoktur. Baz unsurlar gibi ayrlma emelleri, istikll hlyas onlarn zihnine hibir zaman girme mitir. Zaten byle bir fikir beslemeye detleri msait deildir. Binaenaleyh bu noktada da bizim iin merak ve endieye brakacak bir hususiyet arzetmezler. Din itikatlar bahsinde, zannederiz ki Trkiye Cumhuriyeti'nin en az dnecei nokta bu olacaktr, diyen H. Cahid, din vicdan bir mesele ka bul ediyor ve bundan dolay kimsenin mesul tutulamyacan; Trkiye Cum huriyeti iinde btl itikatlarndan dolay kimseyi ayr kabul etmenin mm kn olmayacan, btl fikirlerinin izalesinin maarifin ve medeniyetin ge limesine braklmasn tavsiye etmekte ve Selnikliler kitlesinin umum muhit iinde ayr bir muhit ve lem tekil etmelerinin tarihe karmak ze re bulunduunun bir hakikat olduunu da ileri srmektedir. Hseyin Cahid, Trkl henz tamamiyle idrak etmemi fertleri veya cemaatleri Trklk camiasndan harice brakmaa kalkacak olursak halis Trk olduklarnda zerre kadar tereddd edilmiyecek bir ok halkn bu vatann evld olmas ihtimali ref edilecektir. demekte ve bu mevzuun etraflca dnlmesini de tavsiye ederek dnmelerin vatana ballklarn isbat ettiklerini ve stik ll Harbi'nde yararllklar grlenlerin bulunduklarn, bunlar mill hududlar dnda brakmay Trklk aleyhinde fena bir hareket olarak telkki etmektedir. 23 Yahudi Profesr Abraham Galalite; Trklere hizmet etmi dnmeleri yle belirtiyor: Dnmeler, Trk okullar ve Trke eitime dayal kendi okullar ile nsiyyet kurmalarndan beri, aralarnda serbest mesleklere ve devlet hiz metine girmek iin bir hareket balad. Onlar serbest mesleklerde olduu kadar, resm memuriyetlerde de temayz ettiler. Bir dnme Tersane Eminlii makamn igal etti. 1908 Merutiyetinden sonra, Mehmed Cavid ve Nuzhet Faik Maliye Nazr, Mustafa Arif de dahiliye nazr oldular. Cavid

DNMELER VE DNMELK TARH

237

Maliyeciliiyle mehurdur. Mslihiddin Adil, Mill Eitim Bakanl Ms tear ve Hukuk Fakltesi Profesr idi. Sekin bir gazeteci Mehmed Emin (Ahmed Emin Yalman), gnlk Va tan Gazetesinin bayazar, idarecisi ve Edebiyat Fakltesi Profesr idi. Ayrca Galante, Sabatay Sevi'nin taraftarlarndan (Dnmelerden) milletve kili, gazeteci, yazar, Faklte ve Yksek Okul hocalar, Profesrler, Tp'ta doktorlar ve milletvekillerinin gemite olduunu ve halen de varolduklarn ifade ediyor.(24) Resimli Gazete, Bu na Kadar Aramzda Nasl Yaadlar balyla dnmeler hakkndaki grlerini yle belirtiyor: Selnik dnmeleri irken Trk deildirler, fakat din-i slmi kabul etmilerdir. Halbuki Trkeyi lykiyle renemedikleri gibi an'ant- slmiyeyi de tamamiyle kavrayama mlardr. Evvelce orduda, maarifte, fen sahasnda bize hizmetleri dokun duu arasra grlmtr. Yalnz iktisad sahada, sair gayri mslim ans r gibi, yksek bir kabiliyet gsterdikleri gibi, son zamanlarda ilerinden muharrir, muallim, ilim adam gibi kymetli kimseler zuhur etmitir. Umu m harbde (Bakston) biraderleri yaralayan ve dnme olan Nevres Bey (*) ttihad- Terakki'ye mhim bir hizmet if etmiti. Bugn dahi, Selnik dn melerinin en byk kabiliyetleri, iktisad sahada tecelli eder. Bilhassa ma nifaturaclk, yalnz onlarn elindedir. Selnik dnmeleri, ayn rkn (yahudi rknn) temayltna meclub ol duklar iin son derece mtesanid yaarlar. Denebilir ki bu tesand, onlarn an'anev iardr. Bu tesand sayesinde bal bana bir itima sistem kur mularda-. Kzlarn Trklere nadiren verirler. Aramzda kozmopolit hissi yat kuvvetli olanlarla dost yaarlar. Vasat olarak Selnik dnmeleri ca hildir, fakat ok ameldirler. Dnyev ve hayat ilerde hi taassuplar yok tur. yi bir fikir yakalar yakalamaz, hemen tatbikat sahasna karrlar. ocuk terbiyesi de kendilerine gredir. ocuklar gayet hr brakrlar. Jean Jacques Rousseau'nun Reaction Naturelle (Tabi' Aks'l-Amel) kaidesin den istifade ederek, yavrulara tahakkm etmezler. ngilizlerin Self Help (Kendi kendini idare) sistemini tatbik ederler. Bunlardan dolay dnme o cuklar zeki, atlgan, mteebbis ve yrtktrlar. Ekseriya fazla sebat saye sinde kolay muvaffak olurlar. iveleri Trk telffuzundan bakadr. Bilhassa istifham sigalarnda se v ve Musev nahvi kullanrlar. Mesel: Bugn stanbul'a gideceini bili(*) M. Erturul Dzda; Nevres (Hasan Tahsin)'in, iddia edildii gibi byk bir vatansever olmad; zmire karma yapan Yunan kuvvetlerine ilk kurunu attnn pheli olduu ve bu hususun dnmeler tarafndan mbalal ola rak rivayet edildiini kaydetmektedir. (Sebil, 11 Haziran 1976, sf. 6.). Nevres'in durumu iki ihtimali beraberinde getiriyor: Ya dnme deildir veya dnme ise gerekten ihtida etmitir. lk kurunu atma hususunun ay dnla kavuturulmas hususunu tarihilere brakyoruz.

238

DNMELER VE DNMELK TARH

yor musun? diyecekleri yerde Bilirsin ki gidecem bugn ben stanbul'a derler. Baz kelimeleri baka trl telffuz ederler... Grlyor ki Selnik dnmeleri hl Trk gramerini kavrayamamlardr. Bu bilgiler verildik ten sonra, Karaka'n hareketini tasvib etmediklerini, ancak bu dedikodu vesilesiyle dnmelerin Trklere biraz daha yaklamalarnn gerektiini ve bunlarn da dnmelerin elinde olduunu; onlarn ayr bir cemaat eklinde yaamalarnn Trklerce ho karlanmayacan ve bunun iin de dnme lerin bir kaynama siyaseti gtmeleri tavsiye ediliyor. 25 Vakit Gazetesi, Karaka Rt'nn B. M. Meclisi'ne sunduu dilekeyi nerederken, Atina'da buna benzer bir mracaatn olduunu haber veriyor ve yle diyor: Verilen bu malumata gre Atina'daki teebbs yapan Yu nan Meclis-i Mebuasn azasndan Mustafa Efendi'dir ve Konatas'la vaki olan bir mlakat ile balamtr. stanbul'da Faik Bey isminde bir ztn ka ynpederi olduu sylenen bu Mustafa Efendi, Konatas'la vaki olan mla katn mbadele ahkmnn Trk ve Rumlara mnhasr kalmasn istiyor ve bunun iin Rt Bey'in B. M. Meclisi yelerine tevzii ettii bu arzada serdettii sebebleri ileri sryor, yani kendilerinin ne Trk ve ne de slm olmadn iddia ederek mbadelelerden hari braklmalar lzm gelece ini iddia ediyordu. Bu iddiasn da muaeretlerinin ayn Musev muae reti ve harslarnn tamamen Musev hars olduunu iddiasiyle tevsik ederek diyordu ki: Avc Sultan Mehmet (IV. Mehmet) ceddimiz Sabatay Sevi'ye cebren slmiyet'i kabul ettirmitir; halbuki o ruhen ve itikaden Musev idi ve Mu sev kald. Onun ahvad da ayn itikat ve ruhu tamaktadr. simlerimiz Mslman ismidir ve fakat ruhumuz tamamen Musevdir. Konatas, Mustafa Efendi'nin bu mracaatn evvel emirde aradaki dostlua binaen hsn- telkki etmi ve meseleyi Meclis-i Vkelda mevzu' bahs ettirmeyi va'd ettii gibi va'dini de yerine getirmitir, fakat Yunan nazrlar, bunlarn Yunanllk iin mbadeleye tabi' hakik Trk unsurdan bin kat ziyade muzirr (!) olduklarn beyan ve kendilerinin muhakkak m badeleye tabi' tutulmalarnda israr etmilerdir. Bundan bir mddet evvel Yunan gazetelerinin byle bir istisna mra 26 caatndan bahs ettikleri telgraflarla da haber verilmitir. Bu hususla ilgili olarak A. Galante, Selnik'in Yunanistan'a iltihakndan sonra (Balkan Harbinden sonra) oradaki birka dnmenin tekrar Musev lie dnmek iin mracaat ettiklerini; bu i iin grleri sorulan Musev hahamlar; Musev olduklarn iddia edenlerin gerekesinin mum sndr me deti olduu ve bunun neticesi olarak reddediyorlar. Baka sebeb, me ru izdivatan doup domadklarnn pheli olmas ki, bu da Musev dini emirlerine muhalif bulunuyor. Galante, ikinci teebbsn siyas olduunu, 1914 -1918 harbinden sonra stanbul'un itilf devletleri tarafndan igal edil mesi zerine muhtelif devletlerin mmessilleri Rum ve Ermenileri hizmet-

DNMELER VE DNMELK TARH

239

lerinde kullandklar halde, Trklerle birlik olduklar iin yahudileri kabul etmiyorlar. Dier unsurlara seyahat msaadesi verildii halde yahudilere verilmiyor. Daha sonra onlara da seyahat msaadesi verilince; baz dn meler de asllarnn. Musev olduunu ileri srerek kendilerine de ayn hak larn tannmasn istemiler. 27 Burada grlyor ki, 1923 -1924 mbadelesinden nce Selnik'in dme si, Yunanistan'n g kazanmas ve Osmanllarn zayflamas zerine bir k sm dnmeler, asllarnn Musev olduunu iddia ederek orada kalmay ter cih ediyorlar. Tabi ki bunu btn dnmelere temil etmek hakszlk olur. Ancak baz gazete, mecmua ve ansiklopedilerin iddia ettii gibi bu mesele Karaka Rt'nn intikam hissi ile ortaya att bir mesele deildir. Karaka'tan nce de ve sonra da vuku bulmutur. O halde varlnda phe yoktur. Buna ramen, bu meselede insafl davranp; samim olanlarn var ln kabul etmeliyiz. Btn bu olaylarn cereyanndan nce Sebilu'r-Read Mecmuasnda Allah'n yardm cemaatadr balkl bir yaz yer almtr. Bu yazda, dnyann birok ksmn istil etmi ve her gittii yerde hakimiyet kurmu Trklerin pekok siyas hatalarda bulunduu; fakat gayri mslimleri ken dileriyle bir saym olma gibi meziyetleri de olduu, kaydedilmektedir. Trkler iin din ve milletin bir olduu, nifak dnmeyenlerin Trklk le minde yaayan her taifenin manen ve maddeten huzur iinde yaadklar belirtilmekte ve sz dnmeler zerine getirerek yle denilmektedir: Memlik-i Saltanat- Osmaniye'nin mhim vilyetlerinden birisinde sakin ufak bir taife vardr ki aslen Ben- srail'den ayrlm iken bilmem hangi tarihte iln- slmiyet eylemilerdir. Bu taifenin ferdleri cmlemizce Mslman tannyor; lisanlar da Trkedir. Aslen mensup olduklar iddia edilen cemaat-i Musevyye ile kapu bir komu bulunduklar halde aralarnda vah dete dellet eder bir rabta kalmamtr. Mnasebet-i shriyyet (evlenme yoluyla olan mnasebet) de car deil; birisinde aile lisan eski spanyolca, dierinde ise Trke'dir. slm'a gelen ahslar dnme, daha dorusu Muh ted tesmiye olunduu ma'lum ise de muhtedlik sfat muvakkat ve ni ol mak iktiz eder. Daire-i hidyete girdikten sonra Mslman saylrlar biter; imdi mmet-i slmiye artk onlarda ayr bir almet grmek istemez. H l efrd- mezkre ise evsf ve mill meziyetlerine uygunluk gsteren ib det ve shriyyet hususlarnda Mslman cemaatinden ayr bir hayat tarz tutup gitmektedirler. Bu ise bizim iin cidden teessf olunacak bir haldir. Mslman sfatn alan bir cemaat her halde slm birliinin en byk sebebi olan evlilik iin de ayrlk-gayrlk gstermemelidir.. Zamanmz cahiliyet devrinden kalma garip inanlarn revacna msait olmamak lzm gelir. Gnl isterdi ki Selnik'e mensup olan zeki, alkan, kr-gzr, o kk taife her hususta dier Mslman ferdlerle hemhayt ola. Pekl bilirler ki, sair Mslmanlarn kardelik kucaklar onlara aktr. Din fit-

240

DNMELER VE DNMELK TARH

rat olan ve beer dostluun en messir bir vastas bulunan slmiyet'e intisab edenlere lyk olan da budur. 28 Burada Mslmanlarn msama hasna ve onlar Mslman olduklar iin kendilerinden saym olmalarna ramen; kendilerine has yaaylarn devam ettirdiklerine iaret ediliyor. Buna ramen Vatan Gazetesi'nin bir tefrikasnda Mithat Paa'nn mda halesiyle Yakub zmresi arasnda 1299 -1300.1883 -1884 yllarnda yetien yeni neslin okumularnn bu tarz bir zmreye mensup olarak doduklarn dan hicap ve isyan hissi duymaya baladklar; reisin emr ve arzularna is yan ettikleri ve bylece ihra cezalarnn oald belirtiliyor. 1300 (1884 1885) ylnda Gonca-i Edeb adnda bir mecmua karan genlerin, Saba tay Sevi'yi XVII. asrda yetimi bir arlatan olarak kabul ettikleri de yer almaktadr. Bunlarn arzularnn, bu kabileye mensup olarak dnyaya gel diklerini unutmak ve unutturmak olduu, memur olarak bir tarafa gittikleri zaman Selnik doumlu olduklarn gizledikleri ve hatt doum yerlerini baka bir yer olarak gsterdikleri de iddialar arasnda yer almaktadr. Ga zete, son krk sene iinde, kabilenin tedric surette ykldn; cemaate ait hususiyetlerin ortadan kalktn ve bylece iki asrlk garib itima mev cudiyetin tamamen tarihe kartn ileri srmektedir.(Z9) Vatan Gazetesi 1924 ylnda bu malumat verirken, kendi ilerinden ba zlar bu kabile tekiltnn henz yaadn iddia ediyorlar. Ayrca 1884/ 1885 yllar arasnda kardklar yayn organlarnda Sabatay' arlatan ola rak gren genlerin - byk ihtimalle - ocuklar olanlarn defterleri arasn da Gvsa'nn bulduu Besmele ve dualar onlarn ne derece bu cemaatten ayrldklarn isbat eder mahiyettedir. Zaten, kendilerinin de kabul ettii zere - ki inkr edemiyorlar - bir ksmn zmre arasnda yaadn, bir ks mn yklmaya baladn ve bir ksmn da yok olduunu sylemeleri de bu nun gerekten varolduuna kanttr. Ancak hepsinde ayn canlln saklan dn sylemek mmkn deilse de farkl ekillerde yaad sylenebilir. Karaka Rt, B. M. Meclisi'ne yapt mracaat zerine ortaya kan dedikodu ve kendisine isnad edilen durum hakknda; bilumum Selnik dn melerine ak mektup yaynlyor. Bu mektubu yaynlayan Vakit Gazetesi u mtalada bulunuyor: Karaka-zde Mehmet Rt (Bey)'in Meclise verdii malum arzann intir muhtelif ekil ve mahiyette iki mukabele davet etti. Evvel ahs evsafndaki zaaftan bahsedildi. Rt Bey bu mektupla hakknda sylenen szleri reddetmekle kalmyor. Kendi teebbsnn Ati na'da vukuundan bahsedilen teebbsle kat'iyyen alkadar olmadn te min ediyor. Bizce zaten mukabele ve cevabn bu noktalar ikinci derecede dir. Rt Beyi'n teebbs zerine muhtelif gazetelerle btn aleyhdrne yazlarda bir noktada Rt Bey'le ittifak vardr ki o da asrlarca evvel ihtidalarnn ilnndanberi garip ve ayan- dikkat bir istisna olarak Dn-

DNMELER VE DNMELK TARH

241

me unvann henz unutturmam olan bu ailelerin yalnz hayat ve mua eretlerinde deil, mensk-i diniyelerinde de bir ayrlk-gayrlk muhafaza etmi olduklardr. Rt Bey, bu ayrlk ve gayrln aleyhindedir. Rt Bey'in muarz lar da aleyhindedir. Yalnz ittifak edilmeyen bir cihet kalyor: Rt Bey, ya kabilenin hayat- umumiyedeki zevahiri kurtarmak iin bililtizam (bilebile); yahut kanaatindeki tekml eseri olarak bilitinab kabile ve aile em berinden kararak istisna tekil edenler hari olmak zere bu ayrlk ve gay rlm el'n yaamakta olduu iddiasndadr. Rt Bey'e cevap verenlere gre ise bu ayrlk, gayrlk tarihe kar m yahut karmak zere bulunuyor. Demek ki bu ayrlk ve gayrlm el'n ehemmiyetli surette vcudu kabul olunursa Rt Bey'in teklifini mua rzlarnn cidd telkki etmeleri mmkn olacak, yani, ya Trk ve Msl manlarla an-samm (zden) ile beraber olduumuz halde ihtilt ve tesalbmz (karma, birleme) bir kanun ile teyid edelim demekte tabiatile itti fak olunacaktr. O halde meselenin miftah halihazrn tayin ve tesbitindedir demektir. Bunun iin Rt Bey'in teklifini biz Millet arasnda bir tefrika ve nifak diyenlerin gzile grmyoruz. Ve gazetelerde kan yazlara cevap olarak gnderdii mektubu, baz iddetli noktalarn tdilden naklediyoruz. Efendiler, asrdanberi saf ve muhterem Trk Milletinin cenah- merhamet ve atfetine snarak dnme namile mevcudiyetimizi idame etmekte pek mu taassp davranp tarz- muaeret ve harektmzla zahir ve btnmzn ay r, gayr olduunu kabil-i ifa olmayacak derecelerde Trklere tanttk. Os manl hkmetinin geirdii safahat- tarihye, diyelim ki imdiye kadar bizleri mctemian yaatmaa ve aramzda daima tefahr ettiimiz teavn hislerinin izalesine mecbur kalmamak zere Trklerle adem-i ihtilta ev ketti. Bugn bigneliimizi btn cihann hayret ettii muazzam Trk ink lp ve zaferinden sonra nasl te'vil edeceiz? Vicdan, maneviyat ve itikadnza hull etmek istemiyorum. Fakat bu Muhterem Trk Milletinin Edirne'den Kars'a kadar hkim olduu toprak larda yayan insanlarn bir siyak zere kalpleri, vicdanlar arpar ve an cak Trklk mefkuresini tayanlardan mrekkep olmasn arzu ettiini bil miyor musunuz? Daha anlyamadmz m? O halde ne duruyorsunuz? Ara nzda be - on kiinin zahiren Trklerle ihtilt etmesi, bir farz- kifye gi bi telkki olunarak geriye kalan on, onbe bin kiilik bir varlnz, memle ketin vcudnde (iddetli bir iki kelime kaldrlmtr). Bir yabanc kalma a Trklerin mtehammil ve sabur olduunu mu zannediyorsunuz? Alda nyorsunuz, Efendiler! Bu memleket bihakkn hakk- hayat yalnz Trklere bahsetmitir. Zira o Trklerdir ki kanlarile sulayarak topra muhafaza et mitir.

242

DNMELER VE DNMELK TARH

Son hadist esnasnda herkesin midini kestii ve byle sizler gibi ne kann, ne maln ve ne de servetini cz'i bir ksmn memleket ve millet iin feda etmeyi hatrna bile getirmeyen tufeyliler idhar servet iin iti gal eyler iken her trl madd muavenetten mahrum kalan Trkler, Allah' na istinad ederek her taraftan zerlerine vaki olan hcum ve taarruzlara mtevekkilane ve dindarne ve kendilerine mahsus metanet ve sknetle mukabele ederek vatan mdafaa ettiler ve bihakkn dmanlarna galebe aldlar. Bu kadar ulv bir manzara karsnda hl sizlerin lkayd bulunarak eski an'natnz ve amalinizi muhafaza edip eski devirlerde olduu gibi tufeyli yaamay ve hibir taraftan bir sada-yi itiraza ma'ruz kalmayark refah ve saadet mi hayal ediyorsunuz? Ankara'ya geleliberi yaknen grp anladm Trkler, bilhassa Byk Millet Meclisi ve onun vkels, benim 15 yamdanberi beslediim emelle rin husulpezir olacana beraat-i istihlldir. nk Byk Millet Meclisi iftilerin mahslne zarar eden yaban domuzlar iin bile kanun kar maktadr. Binaenaleyh zannedermisiniz ki bu kadar incelikleri dnen resy-i millet bu bir ktle-yi ecnebiyeyi sinesinde besliyebilsin? Buna artk tahamml edebilecek bir ferdi bulunmad ve bulunmaz. Bugn bizim iin iki k vardr : Ya Trklerle bir kanun- mahsus dahilinde kat'iyyen ihtilt ve tesalp ederek karp kaynaarak, btn vatan ve milletin saadet ve felketine mtereken almak veyahut hudud- mill haricinde herhan gi bir ekil madd ve manevide olursa olsun bamzn aresine bakmaktr. Benim anladm budur. Yalnz unu da aka syliyeyim ki; dnk gaze telerde Selnik'ten gelen bir telgrafa nazaran Mustafa Efendi nmnda bir dnmenin Yunanl Konatas'a olan mracaat belki efkr- ummiyede dn melerin gizlice konuulmu ve hazrlanm bir fikrin mahsl olarak Musta fa Efendi'nin Selnik'te ve benim Ankara'da bulunmamla vukubulan teebbsatma hamlolunur. Halbuki ben Mustafa Efendi'yi ne tanyorum, ne de nn efkrna hadimim. 3 Knunisni 1340 tarihli Vakit Gazetesinde hem ehri ve yakn akrabamn iddias vehile ne hissiyat ve asabiyetime ma lubum, ne de tarafn telkinat ve tahriktile bu ie mbaeret ettim. Ancak yukarda arzettiim gibi onbe yandanberi takip ettiim mef kurenin sahne-i aleniyete va'zna bugn zemin ve zaman msait bulduumdandr ki ortaya atldm. Asrlarn biriktirdii mlevvesat tathire (kirlilii temizlemeye) muvaffak olan Byk Millet Meclisimiz inaallah bu mesele-i menhuseyi de yakn zamanda ortadan kaldracak, bugn bana asabi veya baka hiffetler (hafiflikler) isnadile taarruz edenler yakn zamanda elimi pp beni takdir ve takdis edeceklerdir. Veminallahttevfik. Mehmet Karaka - Zade Rt 30 Karaka'n bu teebbsnn stanbul'daki hemehrileri arasnda uyan-

DNMELER VE

DNMELK

TARH

243

drd tesir hakknda Rt Bey'in oullaryla grld ve bu tesirin menfi bir renk ald; hatta dmanla varacak dereceye ulat belirtil mi, oullarnn, babalarnn fikrine itirak etmediklerini ve byk olu Mehmet Bey Selnikli nvaniyle arlan topluluktan uzun uzun bahset mi. Genlerin kendilerini Trklerden ayrmadklarn, kendilerinin herkes kadar Trk ve Mslman olduklarn belirtmi. Babasnn hareketini, Trk ler arasnda bir anari olduunu; Trklerle Selniklilerin arasn amaya ynelik olduundan Hiyanet-i Vataniyye bile addedebileceim ileri sr m. Ayrca Trklerle dnmeler arasndaki en bariz farkn zihniyet ve ik tisad faaliyetlerde olduunu; fakat yine de ayrlk olmadn; babasmn hareketinin btn Selniklileri temsil edemiyeceini ileri srmtr. Dier vatandalarda bunda bir kadn parmann olduunu ileri srdkleri kay dediliyor.(31) Akam Gazetesi'nde, Selnik genliinin, medeniyetin gelimesindeki yerlerini takdirle anan Kprl erif imzasiyle bir makale yazan zt, Sela nik'e uradnda, dnme genlerin onu bir mahfile gtrdklerini ve o binann kapsnda Msamere-i aban levhasnn asl olduunu; 1908 ihti llinin beiinin bu msamere-i aban mahfili olduu ve o mahfilde gen lie hrriyet fikrinin alandn kaydediyor. Ayrca, Uskp'de Mekteb-i Edebi meydana getirip, orada Kosova genliine ilk terakki ve teceddt ruhunu verenlerin Selnik dnmelerinin genleri olduu; Trk aileleri iin de kadn hak ve hrriyetinin ve serbestiyetinin dnme gen kzlarn Be nar mesiresindeki ak - sak dolamalarndan domu olabileceini ile ri sryor. 32 Sebil'r-Read Mecmuas, Tanin ve Akam gazeteleri de her neden se dnmeleri mdafaa etmidir diyor. (33) Karaka Rt Bey, Gazi Mustafa Kemal (ATATRK)'e de bir mektup gnderiyor; Vakit Gazetesi bu mracaatn Reisicumhur tarafndan Baba kanla havale edildiini bildiriyor. Mektup yle : Sevgili Reisicumhurumuz Gazi Paa Hazretlerine, A-al (aslndan) Selnik'in dnme tbir edilen Mehmed Karakazadelerden Rt bendenizim. Asrlardanberi u mbarek vatann nn (ekmek) ve nimetiyle Trkler sayesinde perverde (beslenmi, bytlm) olan bir ok muhtelif rklar gibi bizler de hayat ve mevcudiyetimizi muhafaza edegelmiiz. Eski hkmetlerin mefkresiz, maksatsz tarz- idareleri deil gayr- Trk ansr, ess mesned olan Trk milletinin dahi mukadderatiyle itigal eylemedii maa-t-teessf ma'lum-u devletleridir. Mazinin ktlk leri tarihe karmdr. Bugn saye-i devletinizde yeni bir gne yeni bir tulu etmitir (domutur). Artk yegne mevzu'bahs olan mesele Trk ve Trk vatandr. Bunun mstakbel hududunu izmekte olan zt- devletleri phesizdir ki Trklk gayesini ess ittihaz ettiniz. T.B.M.M., Trkiye Cum huriyeti ve hudud-u mill gibi mevzuat, mstakbel fikirlerinizin mahiyetini

244

DNMELER VE DNMELK TARH

gstermektedir. Elbetteki bu hudud dahilinde yaayacak olan insanlarn mterek bir vicdn- millsi bulunmasn umde kabul ettiniz. Bu esstn tesbit edildii u srada biz dnmelerin dahi nazar- siyasetinizden uzak kalmayaca kanaatindeyim... Dnmelerin ne rk ve ne dinen Trklerle madd ve manev itirakimiz yoktur. Bunun madd ciheti cmlece ma'lum ve msellem ise de, manev ciheti yalnz bendeniz gibi kabile arasnda ye timi insanlarn bilecei ve isbat edecei bir keyfiyettir. Artk gizli i'tilf (uyuma) ve gizli mu'ahedt- (anlamalar) siyasiyenin kalkmakda olduu u asrda byk bir kemiyet tekil etmeyen dnmeliin dahi d ve i yzlerinin meydn- aleniyyete konulaca bir za manda bulunuyoruz. Dnmelik, eskisi gibi hudud-u mill dahilinde mteksif (oalan) ve mekkel (ekil verilmi) bir halde kalacak olursa bunun gerek Trk'n mefkuresi ve gerek dnmelerin yetimi mtekmil mnevverleri zerin de su-i te'sirden zde kalmayaca cihetle bu mes'elenin salim bir suretde kafiyen halli ve zaman- riyaset-i devletinizde yazdnz Byk Trk tarihine bir fasl- mahsusa ilvesi suretiyle halihazrda maa't-teessf mevcud ayrlk ve gayrln imhasna doru iaret-i devletlerince lutf ve ina yet buyurulmas ve bu babda mnasib grld takdirde daha mufassal arz- ma'lumat sunmakda huzur-u devletinize ltfen kabulm niyaz ve is tirham eylerim Efendim Hazretleri. 34 (K. K. Rt). Resimli Gazete, Selnik dnmelerinin birtakm garip itikadlar ve es rarengiz detleri hakknda kendileri tarafndan son zamanlarda ifaatta bu lunulduunu; bu cemaatin bir takm eski Musev yinlerine tbi olduklar ve kendilerine mahsus ibdetleri bulunduunu syleyenlerin mbalaa yap tklarn zannettiklerini kaydediyor. Halihazrda dnme ve ocuklarnn ezberledikleri duay elde ettiklerini, bu hususu hem okuyucularn merakn gidermek ve hem de bu esrarengiz cemaat hakkndaki intibalarni vermei faideli addettiklerini belirtiyor ve yle bir izahatta bulunuyor : imizde yaayan, lisanmzla konuan, zahiren bizim gibi hissedip d nen fakat Trklere kar daima ihtiyatkr bulunan, ancak kendi arala rnda evlenip neslen Trk'e karmaktan itinap eden, doumdan lme ka dar her trl hayatlarnda, nikhlarmda, izdivalarnda, cenazelerinde, hulsa itima hayatlarnn her safhasnda bizden ayr, bizden gizli cihet leri bulunan bu Selnik dnmeleri acaba hakikatte ne eit insanlardr? Aralarnda zeki, ayan hrmet epeyce fikir adamlar, bilhassa mhim mik tarda teebbs ve ticaret erbab var, memleketin ve bahusus baz ehirle rin iktisad hayatnda tesirleri kabil-i ihmal deildir. Trke kar zahiren ok yakn, ok mizagir grnen, fakat aile hayatnda olduu gibi iktisad hayatnda da Trkten ok mtenip bulunan bu (dilda)larn acaba haki k renkleri nedir? Aralarnda zahiren Mslman, hatt koyu mutaassp Mslman gr-

DNMELER VE DNMELK TARH

245

nenler de bulunduu halde kendilerine mahsus yinleri ve halk arasnda bugn az ok tehis edilen ruhan reisleri olmasnn sebebi, mns nedir? Eer bu cemaat Rum, Ermeni, Musev gibi bugn iimizde yayan gayrimslim ansrn drdncsn tekil etmek lazmsa neden bu vaziyet sarih deildir? Yok, eer bizden farkl olmadklar hakkndaki zahir dava samim ise izdivata ayrhk, her trl hayatta bu inhisarclk, detde, me rasimde bu bakalk ve gizlilik ne oluyor? Hele bran ve musev lisanlarile kark Tevrat ibarelerinin kk dnme ocuklarna elan ezberlettirilmesi ne demektir? Eer dnmelerin duas tarihe, hurafeye hulasa eski zamana ait bir vesika olsayd bizce o kadar ehemmiyete ayan grlmeyebilirdi. Fakat burada mevzuubahsolan dua, iptida tahsil anda bulunan bir dnme o cuunun defteri arasndan kmtr, ve her dnmenin ocukluunda bu dualar ezberlemekte olduu da bu nevi esrar gizlemiyen bir dnme zt tarafndan te'yid edilmitir. u halde hurafeden ve maziye ait bir vesika dan bahsedilmiyor demektir. Bu cihetleri kaydettikten sonra imdi duann metnine gelelim : Selnik dnmelerinin duas kendilerine mahsus olan bir besmele ile balamaktadr. Besmelenin metni udur : Beam barohya ilen Sabatay Sevi es Sabatay Sevi etno doloz mondos. Besmelenin ilk kelimeleri bran, son kelimeleri spanyol (35) lisanlarnca tertip edilmi olup mns da u imi : Dnyann yars demek olan mbarek Sabatay Sevi'nin ismile. Bu Sabatay Sevi, vaktile zahiren ihtida eden, fakat hakikatte yeni bir mezhep kurarak Selnik dnmeliini tesis eden Musev haham olduunu okurlarmz bundan evvelki birok neriyat dolaysiyle elbette tahattur ederler. Besmeleyi ihtiva eden ibareden sonra duann metni u suretle devam ediyor : ira beirem esir lizbl Kantardolos kantares. Ka eslimo, bizason rebonos desu bu kakebos niyos los krensiyas devino agore mozetos azetiyes boynos azetiye novaziyada... ilh. Yabanc bir lisann - yanl telffuz ettiimiz - esrarengiz ibarelerini burada uzatmaya lzum yoktur. Ancak daha uzun sren bu duann mn sn okumak elbette daha faideli olur. Bu mn da Tevrat'in (Aniyatl a gani) faslnda mnderi olup ksmen . tiye naklediyoruz : Aznn pmelerile beni psn. Zira akn araptan ldr. Senin ya larn ho rayihaldr. Senin ismin dklm yadr. Bu ecilden bakireler seni severler. Beni cezbeyle. Ardnca koalm. Melik beni halvetlerine g trd. Seninle mesrur ve aduman olalm. Senin akn araptan ziyade zik redelim. Bihakkn seni severler. Ey Urelim kzlar, ben kraln adrlar, Sleyman'n perdeleri gibi esmer isem de gzelim. Esmer olduuma bak-

246

DNMELER VE DNMELK TARH

mayn. nk beni gne yakt. Valdemin oullar bana darldlar. Bala r bana beklettiler. Kendi bam beklemedim. Ey canmm sevgilisi, bana haber ver, srn nerede otlatrsn? le vakti nerede yatarsn? Zira re fiklerinin srleri yannda niin serseri gibi olaym? Ey nisvan iinde g zel olan, eer sen bilmezsen srlerin izlerinden git ve obanlarn yann da olaklarn otlat. Ey mahbubem, seni Firavunun arabalarndaki ksrak lara tebih ettim. Yanaklarm ziynetler, boynun gerdanlklarla gzeldir. Sana gm dmelerle altn ziynetler yapacaz. Melik sofrada iken nardinim rayihasn verir. Mahbubum bana bir kn merri safidir. Memelerimin arasnda kalacaktr. Mahbubum bana bir hunna salkmdr ki yani Cedi ba larnda bulunur. te gzelsin. Gzlerin gvercinler gibidir. Ey mahbubum ite gzelsin ve irinsin ve yatamz yeilliktir... Resimli gazete, bu nevi dualarla ve matbuatta imdiye kadar zikr ve ifa edilen birtakm esrarengiz merasim ve irkin detlerle tekmil Sela nik dnmelerinin me'lf (alm) olmalarna bir trl ihtimal veremez. Aralarnda o kadar zeki ve mtefennin zevat bulunan ve itima hayat iti barile bu derece meden olan bir cemaatin u asrda gizli detlere ve g ln itikatlara esir olmasna aklselim kani olmaz. Ancak bu dualar ve detler dnmelerin pek cz' bir ksmnda cere yan etse dahi yine heyet-i umumiyeyi alkadar etmek tabidir. Bilhassa byle gayr-i sarih vaziyetler, Trk heyet-i itimaiyesine kar bu ihtiyat lar ve itinaplar elbette Trkl dndrr. u halde tekmil phelere nihayet vermek zere dnmelerin detlerinde kat' ve sarih bir inklp yap malar zaman artk hull etmitir, zannediyoruz. 36 Vakit Gazetesi, Sabatayistler (dnmeler) lehinde ve aleyhindeki neri yattan, saylarnn (1924 ylna gre) bugn 15.000 civarnda olduunu be lirtiyor. Bunlarn bir mddet evveline kadar Selnik'in dna kmadklar, bir mddet sonra yava yava stanbul'a toplanmaya baladklar; fakat Selnik'le irtibatlarn muhafaza ettikleri belirtiliyor. Vakit Gazetesi y le diyor : Nikh lzm oldu mu, Selnik'e gidiyorlard; bir hasta arlat m Selnik'e gnderiliyordu. yle ki skdar'da Blbl Deresi'ne husus bir mezarlk ihdas oluncaya kadar bu kabileler mensuplarndan hibirisinin cenazesi Selnik haricinde braklmamtr. Bugn sayl olarak 3 - 4 kz veya erkek istisna edilirse btn izdiva lar kabilenin kendi efrad tarafmdan izilen hududa tecavz etmemitir ve btn nikhlar evvel burada muayyen bir zt tarafmdan - bahse temas mz ahs noktalar olmad iin ismini yazmyoruz - tarafmdan gizli ola rak, ondan sonra alenen kylmtr; keza cenazeleri evvel kendi aralarn da bir yin grm, sonra da tehiz ve tekfin edilmitir. Btn bunlar acaba Anadolu'da herhangi bir Trk kabilesinin Msl manlk iinde bir tarikat ve bir mezhep tekil edecek bir tarz- hususiye-i hayat mdr? Yoksa bizzat Rt Bey'in iddia ettii gibi ilerinde dualar

DNMELER VE DNMELK TARH

247

bile yahudice olan bir zmre bile el'an yaamakda mdr? Bahsedilen te ekkl ve tecerrd bir mezhep veya tarikat da addolunsa baz mahsusat bunu zarureten kendisine mene'addolunacak olan Musevliin daire-i nsiyete irca etmek lzumunu mir deil midir? steyenler bu merak buna ait olarak bir taraftan intiara balad grlen ilm tetkiklerle tatmin edeceklerdir; fakat sras gelmiken unu da syleyelim ki Rt Karaka Bey'in gayet sarih itiraflar eklinde ortaya att bu dva henz her tara f ak bir mukabele ile karlanmamtr; bir takm gazetelerde kan mek tuplar, hatta ilm damgal tetkiklere baknz : Bunlar bir isnad deil, bir isnad- red ve iptal mahiyetinde olduu iin bile yazarlarn kendi isim ve hviyetleri ile kendi sima-i mdafaalarn gstermeleri hem pek lzm iken yn- dikkat bir mesturiyet burada bile hkmn icra etmekten hli kalmyor. Misalen gazetemize birka mdafaa mektubu gelmitir ki bunlar da aynen byledir : Dva Vekili Selnikli H. D.; falan yerde sakin sure tinde imzalanmtr. Bu tarz mukabele bir phe hasl olmusa onu te'yidden baka neye hizmet edebilir?(37) Bu eit haberler arasnda, en tutarls hahamba Biaronu Efendi'nin Akam Gazetesine verdii malumat kabul ediliyor. Hahamba, nce dn melerin iyzleri hakknda malumat vermek istememi; fakat muharririn srar zerine u malumat vermi : Gazeteler yazmlardr, Sabatay Sevi isminde bir Musev kendisinin Musevilerin muyasaltna intizr ettikleri Mesih olduunu iddia ederek et rafna baz kimseleri toplamt. Sonra korkudan ismini deitirerek Ms lman olduunu syledi. Dier Museviler ihtidas sun' olduu iin inan madlar. Bunlar onun taraftarndan gelenlerdir. Gazetenin muharriri hahambana Sabatay Sevi ile Musev itikadlar arasnda fark var mdr? diye sorduunda hahamba : Onlar bizim itikadmza ksmen muhalif bir tarikat takip ederlerdi. Muharrir, dnmelerin, Sabatay Sevi'nin det ve ibadetlerine uyup uymadn sorduunda : Onu bilemem, renemedim. Bunlar (dnmeler) tekrar Musev olabilirler mi? sorusuna kar hahamba : sterlerse olurlar. demekte ve daha nce bir hristiyan'n Musev ol mak zere kendisine mracaat ettiini, her iki din hakknda bir bilgisi olup olmadn sorunca; hibir bilgisinin olmadn sylemesi karsnda; Mu sev olmak isteyen Hristiyan'n bunda bir menfaatinin olabileceini, ha 38 hamba ileri srmektedir. Hahamba, Biarono Efendi'nin Hristi yan'n Musev olmak isteini; onun, bunda bir menfaati olmasna balama s ve dnmelerden bahsederken de bu misali gstermesi, bize, yahudi iken Mslman grnen bu zmrenin de byle bir menfaat siki ile bu yola gir dikleri intiban veriyor. Vakit gazetesinde, Karaka Rt'nn, Selnik dnmelerinin, aslen, irken, vicdanen Trklk ve Mslmanlkla alkalarnn olmadndan bahs eden mracaatnn yaynlanmas zerine; Karaka Rt'nn eski ktip-

248

DNMELER VE DNMELK TARH

lerinden, zmir - Karyaka slm Kitaphanesi sahibi, Selnik muhacirle rinden Recep Kaymak imzasiyle gazeteye bir mektup geliyor. Mektup; her hangi bir milletin cemaati arasnda asln inkr eden kimselerin ktn ve Karaka'n bunlardan biri olduunu belirtmektedir. Karaka'dan nce s tanbul igalinin ilk yllarnda (tahminen 1918 yl), Said Molla(39)nn Sel niklilerden birka bin lira hara alamamak hrsyla dnmeler aleyhinde bir kitap tevzi ettirdiini ve buna, sahibi bulunduu gazete ile devam ettiini; bu neriyattaki isnadna Sleyman Nazif Bey'in bir cevabiyle susmak mec buriyetinde kaldn; ayrca kendi taraftarlarndan Refi Cevad'n da id detle muhalefet ettii mektupta yer almaktadr. Mektup sahibi, Karaka'n Mslmanla ve Trkle aslen ve irken eref veren bir neslin evld olmasna ramen; vicdanen Said Molla ile ayn ayarda olduunu; drt asrdanberi slm dini ile alkadar olan bir ne sil iin phe edecek ve onlara kar tedbir alacak durumda bir kimseyi tasavvur edemiyeceini beyan ediyor. Ayrca Karaka'n husule getirdii bu olay karsnda kendisinin de altnda kalp ezilecei bu olay, iddetle menediyor ve onun hassasiyetini ileri srd millete, o hassasiyetle hiz met etmesini istiyor ve bu hadisenin Kubbede bir ho sed olarak kala can belirtiyor.(40) Recep Kaymak'n, Musevilerin Trk ve Mslmanlarla ilgileri hakkn da verdii malumat tarihen doru deildir. Trk ve Mslmanla olan te maslarn ileride izah etmitik. Bu meselenin Kubbede bir ho seda ola rak kalacan sylemesi, bunun byle olacan bilmesinden ileri gelse ge rektir. Vakit gazetesinin, Karaka'n Selnik dnmelerine ak Mektub unu verirken; bu mracaatm dnmelerin zevahirini kurtarmak iin bile be yaplm olabilecei ihtimaline yer veriyor. Bu ihtimale katlmamza ramen, samim bir itiraf olabeceini de yabana atamayz. Karaka, bu olaylarn cereyanndan 8 ay kadar evvel, stanbul'dan Anadolu'nun her tarafna dalan iktisad dnme birliine kar mcadele et mek iin bir ticaret birlii kurmaya teebbs ediyor. Trkiye'nin her tara fn saran gizli dnme birliklerine kar, bir birlik kurmak ve bizzat ken disi de iinde grev almak istediini belirtiyor. Dnmelerin gayeleri henz bilinmedii iin Rt Bey'in teklifi reddediliyor.(41) Bunlar, Karaka Rt'nn bu hususun kesin olarak halledilmesini iste diine bir delil olabilir. Ancak, lehte mi, aleyhte mi bir dnce ile hare ket ettii bizce mehuldr. Bu ifaatn, Trk toplumu iin, faydalar yann da zararlarnn olduu bir gerektir. Bunlarn i yzlerinin kendilerinden biri tarafndan aklanmas faide hanesine kaydedilebilecei gibi; bu if aatn arkasndan kendilerini kamufle ederek, ak vermeden ayn faali yeti devam ettirmeleri zarar hanesine kaydedilebilir. Tahminime gre, bu zmre mensuplarndan bir ksm, ikinci yolu semilerdir.

DNMELER VE DNMELK TARH

249

Recep Kaymak'n bu mektubuna cevap olarak, Karaka Rt'nn ver dii cevab Sebil'i-Read Mecmuasnn hlasasndan aynen veriyoruz : Diyorsun ki'herhangi bir milletin camiasndan arasra kendi asln inkn edenler kar. Halbuki ben aslm inkr etmediimi, dnme neslinden geldiimi imdiye kadar yazdm yazlar okuyanlar pekl bilir. Ancak ikibuuk asrdanberi rtndmz sahte kisvenin astarn ve yzn yr tyorum! Bu da vazifemdir. Nitekim sen, senin olmayan sfatlar ahsna ve ticarethanene takyorsun! Dkknlara ve duvarlara Besmele-i erif, el-Nasib Habib-ullah vs., gibi kuds levhalar yazmakla Mslman m olu nur? Yoksa Mslman m aldatlr? Artk isimle, szle, ekille adam aldat mak modas geti. Suriye'deki Hristiyanlarn isimleri de slm ismi oldu unu unutmayalm! Hakikat balkla svanamaz. Bunu isbat ediyorum ve daha da edeceim. Haiz olduu nm ve nvan tayanlar hakknda kanunun ve hkme tin elbette bir vazifesi vardr. Kimse, kimsenin kartn, ticarethane na mn, hviyetini gasb ve isti'nl edemiyecei gibi bir mletin dinini, mil liyetini kimsenin ve kimselerin gasp ve su-i isti'nl etmesine ne kanun, ne eriat, ne de ak ve mantk ve ne de bugnk milliyet zihniyeti msaade edemez...(42) Vatan Gazetesi, Karaka'n B.M.M.'ne verdii dileke zerine, bir haf taya yakn, byle bir hareketin olmadn, byle bir mracaatn yersiz ol duunu; Karaka'n ahs kini dolaysiyle byle bir yola girdiini ve za mann bunu inhille urattn savunmutur. Ancak; Karaka'n bunu Ata trk'e de bir mektupla bildirmesi, gazetelerde iyzlerini aklamas; bir dier dnme zmresinden birisinin ifaat, dier gazetelerin bu konuya eilmesi ve Atina'da buna benzer bir mracaatn olmas zerine Vatan Ga zetesi bu meseleye yeni bir yn vermitir. Bu yeni takdik, meselenin ilm olduu sylenilen bir incelemesini nakletmektedir. Bunu da, Avrupa'da bir tez hazrlamaya balayan, fakat shhati yznden tahsil ve tezini tamam layamam bir gencin; hazrladklar notlar gazetelerinde neredilmesini istemi ve bu gazete de on gn sren bir tefrika halinde yaynlamtr. An cak, yazar, isim vermekten kanarak Bir Tarih Mddekkiki mahlasn kullanmtr. Bu tefrikay Vatan yle takdim ediyor : Bundan ikibuuk asr evvel Selmk'te teekkl eden ve son asr zarfnda tedric surette y klan bir takm kabile tekilt vardr ki itima'iyat- ilm ve tarih nokta-i nazarndan son derece yn- dikkattir. nk bir ehir hayatnn orta snda en ibtidayi tarzda bir kabile hayat tekil etmi, uzun mddet gizli bir mahiyette yaam, sonra ilim ve irfanla karlam, bir bardak, su iinde frtna kabilinden mcadelelerle tedric surette ihlle uramtr. Ka raka Rt Bey isminde bir ztn B.M.M.'ne gnderdii bir mektup neti cesinde bu tarih mesele gazete stunlarnda gnn meselesi halini alm tr. Bu malumattan sonra tefrikann nerini isteyen genten bahsediyor

250

DNMELER VE DNMELK TARH

ve uzaktan esrarengiz bir perde altnda grnen bu meseleye ait malumat ve tafsiltn okuyucularmz alkadar edeceini dndk. Bu cihetle, tef rikay yaynlamaya balayacaklarn bildiriyor.(43) Bu tefrikay yazan yazar, gayesinin; ne Selnik'te asrlarca evvel v cuda gelen pek garip itima teekklleri mdafaa ve himaye etmek, ne bunlara hcumda bulunmak olmadn; yegne gayesinin, bir tarih haki kati en plak bir ekilde ortaya koymak ve gln vaziyeti kat' surette tasfiye edilmesini ve ortadan kalkmasn temin etmek olduunu, asrlardanberi Selnik'te cereyan eden esrarengiz durumlardan bugn bir enkaz kaldn, bu enkazda bitaraf olunup esrar perdelerini kaldrmal; meydana ak ve temiz bir vaziyette kmaldr, deniliyor. Yazar, bunlarn ayr bir hayat yaamalarnn sebebini, Osmanl mpa ratorluu'nda birletirici bir Milliyet silhnn olmamasna ve tecans hasl edecek tesirler yerine birbirine zt ve eitlilik hasl edecek tesirlerin hakim olmasna balyor. Avrupa'da ngiltere'nin bu birlii salad, bu nun iin de zamann zincirini krp birok cihetlerde her yerden ileri git tiini; Osmanl mparatorluu'nun da bunun iin geri kaldn, belirtiyor. Osmanl mparatorluu'nun bnyesindeki nfusun, cins, mezhep, det y nnden bir mozayk halinde kald ve ayn kazan iinde kaynayp bir ola madklar; asrlardanberi Anadolu'ya hicret eden nfusun Bonaklar, Ar navutlar, erkesler v.s..) birok hususiyetlerini muhafaza ettikleri; hars ve milliyet nokta-y nazarndan hakik bir Trklk cereyan olmad ve bu tr hareketlerin memleketin nfusunu birbirinden ayrd belirtiliyor. Se lanik'te ayr bir hayat yaayan dnmelerin bunun neticesi olduunu; ken dine Trk ve Mslman denilen bir adamn meneini aramaya lzum gr meyen Trk toplumunun, bunlarn herkesten gizli bir mevcudiyetleri oldu unu grnce bir infial gstermi olduunu belirten yazara bu durum, ba ka bir yerde olsa hafif bir infial gstermekle kalnmayacan ve durumun akl hususunda israr edileceini; neticede ya kabul ya da yabanc ad dedileceini ve bugn toplumun bu tazyikine lzum kalmadan zmre den ikisinin bittiini, birisinin de enkaz halinde hurafeleri ve hususiyetle rinin var olduunu ileri sryor. Bu meselenin kati surette tasfiyesini iste yen yazar, bu iin hkmetin ii olmadn; itima bir mesele olduu iin, bu mes'elenin hallinin de toplumun ii olduunu ve Trk toplumunun bu mbhemiyeti ortadan kaldrmasn savunuyor ve yle devam ediyor : Ha kik bir Trk ve Mslman olanlar umum nazarnda tefrik edilmeli ve yal nz olmayanlara aid bir itima lekeyi ve damgay suratlarnda tamak mecburiyetinden kurtulmaldr. Bu gibi adamlar varsa : Bizim bir mezhep veya tarikat sfatiyle bir takm hususiyetlerimiz var. Bu gibi hususiyetler undan undan ibarettir. Biz kendimizi ayr greceiz ve ayr kalacaz diyerek merte ortaya kmaldrlar. Trkiye Cumhuriyeti'nde vicdan hr riyeti var. Kimse bu tarzda bir zmreyi ayr bir vaziyette bulunduundan

DNMELER VE DNMELK TARH

251

dolay takibata dar etmez. Fakat Trk camias hakik mahiyeti anlar ve ona gre hareket eder. (44) Bir Tarih Mdekkiki mahlas ile yazan yazarn, Osmanl mparator luu iinde birletirici bir unsur olmamas ve Milliyet silahyla silhlan mam olmas grne katlmamak elde deil. Bir milleti millet yapan ve ayakta tutan unsurlar olmaynca o millet bki kalamaz. Bunun iin her mil letin bki kalmas bnyesinde toplad unsurlar mill bir eitimden ge irmesi ile mmkndr. Eer byle bir eitim yoksa onlara yce bir lk vermek imknszdr. Ancak, Osmanl mparatorluunda (1299 -1839) Tan zimatm ilnna kadar geen 540 yllk byk bir devirde hkim bir millet fikri olmamasna ramen, hkim bir mmet fikri vardr. Bu devrede Msavat- slmiyye esas hkim olmutur. Ayr rkdan olan insanlar Trk rkyla hukuk msavatna dayanan mterek bir hukuk kitle tekil etmi lerdir. Dnimend, Tanzimat'n zararlarndan bahsederken bu milliyet fik rine de deiniyor ve yle diyor: Trk rk mill hviyet ve hakimiyetini i te bu be buuk asrlk din hakimiyet devrinde unutmutur. Tanzimatn bu bakmdan zararl taraf, mmet hkimiyetine bile nihayet veren Ehl-i slm ve Millet-i ire msavatnda gsterilebilir. te bu suretle mmet devrinin yerine artk kozmopolit bir Osmanllk devri kaim olmu ve ktaya yay lan o muazzam mparatorluk camiasmda hakim bir unsur kalmamas ansr disiplininden eser brakmad iin devlet bnyesi mukadder bir demokrasiye mukavemet edemeyecek bir hale gelmitir. Bu ireti ansr camias iinde devletin messisi ve sahibi olan Trk unsuru artk bir ekalliyet vaziyetindedir. Hanedann Trk ve resm dili Trke olmasndan baka bir Trklk al meti kalmamtr. Byle bir vaziyette mmet hakimiyetinin de yklmas, o zaman bile halk arasnda muhtelif akslmeller uyandrm, Mslmanlar memnun olmutur. Yine ayn kaynak, Abdurrahman eref merhumun Ta rih Musahabelerinde, Tanzimat etdlerinde : Her halde Reid Paa ile ar kadalarnn en byk hats, mparatorluun temel ta olabilecek hkim bir millet ve hatt mmet esasn ihaml etmi yahut hi dnmemi olma (45) larnda gsterilebilir. dedii kaydediliyor. Hatta Tanzimatta Trke'den bahsedilmesine ramen, Mithat Paa'nn Odyan Efendi'nin rehberliinde ha zrlad I. Merutiyet Projesinde : Trk dilinin resm dil olduundan bahsedilmeyip her unsurun kendi dilini ta'lim- teallmde serbest olduundan bahsedilmesi tenkidlere sebep oluyor ve Einli-Said Paa'nn mdahalesi, Trke'nin resm dil olarak konulmasn salyor. 46 urada, Vatan Gazetesinin ileri srd birletirici bir Milliyet dstu ru olmamasna hak vermemiz yannda, o zamanki birliin mmet esas zerine ve slm hukuku erevesi altnda bir birlik salandn da ilve etmek isterim. Temelini slm esaslara dayandran bir millet, Kelime-i ehadet getirip Mslman olan herkesi kendinden sayar. Bunlarn Msl manlklarnn grnte olduklarn bilemez. Gayb ancak Allah bilir. Bu

252

DNMELER VE DONMELK TARH

yahudilere de Mslman olmu gzyle baklm olacak ki, onlara ayrca bir denetime tabi tutmaya lzum grmemilerdir. nk, o dnemlerde hi kimse inancndan dolay knanmamtr ve herkesin din inanlarnda ser best olduklarn da tarihler kaydetmektedir. Bu hl karsnda, gizli bir ce miyet olarak yaamakta devam edenlerin ard bir niyet tamadklarn sy lemek imknsz grlyor. Bu, Sabatay Sevi'nin 17. ve 18. prensiplerinin gerei olabilecei gibi, Yahudi Dini geleneklerinin de bir gerei olabilir. Maschalko, yahudiler iin, unu diyor: Fakat ne gibi siyas crm ilerlerse ilesinler, hangi tbiyete girerlerse girsinler, kalben daima yahudi olarak kalrlar. (47) Yahudilerin her yerde mill mevcudiyetlerini ve cemaat hayatn muhafaza ettikleri hususunda, Ziya akir yle diyor: Ya hudiler, dnyann her tarafna yaylmakla beraber, mill mevcudiyetlerinden hibir ey kaybetmemilerdir. Bilkis, her tarafta (cemaat) hayatn mu hafazaya son derecede ehemmiyet vermilerdir. 48 Bir baka husus, bu gizli dnme cemiyetinin zmresinden ikisinin kaybolduu ve ncsnden de baz hurafelere ait enkazn var olduunu savunuyor. Halbuki ayn gazete ve ayn yazar, dier stunlarda bu husu sun tamamen yok olduunu savunuyor. 22 Ocak 1924 tarihli nshada Vatan'n Bir Tarih Mdekkiki yle di yor: Selnik'te ikibuuk asr evvel kurulan ve gizli bir hayat geiren kabilenin mevcudiyetini zaman, inhille uratm, nihayet maziye gmm tr. Bununla beraber ortada bir takm enkaz vardr ki sarih bir tasfiyeye muhtatr. Geride hl bir ayrlk, gayrilik izi kalmasna sebep bu tasfiye nin icra edilmemesinden ibarettir. Rt Karaka Bey'in teebbs ne saikle vuku bulmu olursa olsun tasfiyenin vukuuna ve asrlarn rtt esrar perdesinin umum surette yrtlmasna ve tarihe karmasna iyi bir vesile 49 tekil etmitir. Gvsa bu hususta yle diyor: Sabatayist zmre tarafndan neredilen (Vatan) Gazetesi o zaman Rt Karaka isimli bir Sabatayistin ifaatna cevap tekil etmek zere yazd bu makalelerde daima Sabatay'n zm reye mahsus emirlerini gizli tutmu ve her vesile ile zmre detlerinin ar tk tarihe karmak zere bulunduunu, hatt tarihe kartn ileri sr mt. Halbuki i, bir ksm iin byle olsa bile hl Sabatay inanlarn btn teferruatiyle yaad, doutan lme kadar onun detlerine merbut bulunan, oturduklar mahallelerden gmldkleri mezarlklara kadar kat' ayrlk gzeten Sabatayistlerin mevcut olduklar mnakaaya bile taham ml etmeyen bir hakikattr. 50 Vatan, tefrikasna yle devam ediyor: Selnik'teki kabile efrad vasati zek seviyesince dkn adamlar olmadklar halde XVII. asrda or taya kan bir arlatann, bunlarn zerinde nesillere messir kalm olmas ve antropoloji ilminin en basit ve iptida kabileleri arasnda tesadf ettii bir takm gln huraftn inkiaf edebilmesi ve uzun mddet bki kalmas

DNMELER VE DNMELK TARH

253

hayretle telkki edilecek tarih bir hadisedir. Bunun ilm bir surette yeg ne izah tarz, ikibuuk asr evvel kk bir muhitte tavattun eden (yerle en) 200 ailelik bir ktlenin birdenbire hayatna kart muhitten hasmne bir tazyik grmesi ve bu tazyikin deta mihaniki (skc) bir tesir gstere rek ferdleri birbirine balamasndan ibarettir. Bu ferdler arasndaki dur gun, mtereddid hayatta pek kolayca bir takm hurafat da tekevvn etmitir. 5 1 Btn bunlar bir tazyikten ibaret sayan yazar Sabatay'n kurduu i'tikad sisteminden bahsetmemektedir. Halbuki, Mslman kitlenin bunla ra kar olmalar, onlarn durumlarndan birey anlayamamalar ve onlarn gizli bir cemiyet halinde yaamay tercih etmelerinden ileri gelmiti. Bun lar byle gizli cemiyete sevkeden amili Sabatay'n 18 prensib altnda topla dmz hkmlerinde aramak daha doru olur. Bunu haric bir tazyikle te'vil etmenin ilm bir izah olamaz. Eer yazar gerek sebebi belirttikten son ra, haric tazyiki de ileri srse idi daha mantk olurdu. Zaten yazar yuka rda sylediini aada syledikleriyle rtm oluyor. Hemen onun al tnda yle diyor: XVI., XVII. ve XVIII. asrlarda ortaya Sabatay Sevi'ye benzer grltler karan adamlar az deildir. Fakat bu yolda hurafat za man kolay hkmden drebilmi ve be on sene iinde geriye hibir nm ve nian kalmamtr. Selnik kabileleri arasndaki ayrln uzun mddet devam etmesine sebep, izdiva itibariyle olan adem-i imtiza (kaynamamazlk)'tr. Daha yarm asr evvel kabile hurafat yeni yetienler arasnda ykld halde izdiva hududu daha fazlaca mddet bak kalmtr. Bunun bir sebebi eski neslin yeniler zerindeki babalk ve analk itibariyle olan tesiridir. Dieri de yakn vakitlere kadar memleket iinde mevcut olan tarz- izdivatr. Bu sistem, izdivacn birok mehult iinde vukuunu icab ettiriyordu. Bu cihetle birbirinin ahvalini az-ok tanyanlar eski izdiva an'nesinden ayrlmamay bir mddet daha tehlikesiz buldular. Fakat ha yatta ve tarz- izdivata olan umum inklpla, bilhassa eski sedler gittike mtezyid ve kat' bir ekilde ykld.(52) Burada, Sabatay'a benzer adam larn 16., 17. ve 18. yzylda ortaya ktn; bunlarn husule getirdii hura felerin ksa bir zamanda ortadan kalktn; fakat Selnik'te bunun uzun mddet devam etmesine izdiva hususundaki hassasiyetin sebep olduunu belirtmesini samim bir itiraf kabul ediyoruz. Ancak bu izdiva hususunda gsterilen titizliin de Sabatay Sevi'nin inan esaslarndan olduunu belirt mekten kanyor. Sabatay benzeri adamlarn husule getirdii hurafatm k sa zamanda dalmasna bir sebeb de; onlarn ortaya koyduu grlerin sistemli bir ekilde olmamasdr. Sabatay, dndklerini kesin prensiplere balam ve hayatta (Mslman olduktan sonra) bu hususlara kendisi de uymutur. Yeni yetien nesil zerinde huraftn ykld, sadece izdiva hususunun biraz daha devam ettii ve bu da eski neslin yeniler zerindeki tesirine balanyor. Ki bu hurafatn gnmze kadar yaad grlmtr. Hatt, hurafelerin tarihe kart savunulduu sralarda, . A. Gvsa, Mak-

254

DNMELER VE DNMELK TARH

riky (Bakrky)'de bu zmre mensuplar tarafndan kurulmu leyl bir kz lisesinin mdr iken birbuuk sene aralarnda yaam ve Sabatay Sevi'den kalan an'ne ve detlerin onlarn hayatnda hl hakim olduunu gr m ve 7-8 yalarndaki Sabatayist ocuklarn defterleri arasnda aileleri tarafndan kendilerine ezberlettirilen yar brani, yar spanyolca duala rn 53 suretlerini bulmutur. Gvsa, yar brani ve yar spanyolca olan duay zikrettikten sonra m nsn aklyor: Yani 'dnyann yars hkmnde olan Sabatay Sevi'nin mbarek adiyle diye besmele eken ve duasna byle balayan ocuklarn bugn ancak genlik alarnda bulunduunu bilirken Sabatay Sevi an'nesine tarihe karm bir hurafe nazarile bakmamakta elbette mazur g rlrm. 54 O zaman 8-10 yalarnda olan ocuklarn bugn (saolanlar) 60-65 yalarnda bulunmas gerekir. Bu ada olanlar bunu ne kadar unut maya alsalar da yine bir izinin kalm olduu tarih bir gerektir. Vatan Gazetesi, tefrikann devamnda, bu tr hurafelerin 70, 80 yan da bulunanlar zerinde mazinin brakm olduu baz izler hari olmak ze re yalnz Karaka Rt Bey'in mensubu bulunduu zmrenin arasnda muavenete mstenid husus bir tekiltn ve husus bir mezarlk bulundur ma alkanlnn bak kaldn belirtiyor. Yazar nce, muavenet tekil tnn pek tabi bir hak olduunu savunmakta ve iin inhisar hatrlanarak dn yaplmakta ve bunun btn vatandalara mil klnmasnn zarureti ni savunmaktadr. Ayr mezarlk bulundurmalar hususunda ise yle diyor: Mezarlk hususundaki det de glntr. Bir aile, llerine iyi bir mezar lk yapmak isterse bunu herhangi bir mezarln bir kesinde vcuda ge tirebilir. Eski zmre tekiltna gre husus bir mezarlk idame etmek, ay rl pek mnsz bir surette idme ettirmek demektir. Eski hurafat o ka dar glntr ki bunun en kk bir izini bile silmek hususunda her akl banda adamda deta taassub hisleri mevcut olmaldr. Selnik'te nesiller ce yaayan kabilenin hayat, hurafelere mstenit bir tarikat sfatile, bir 55 hafi cemiyet sfatile glntr. Sadk b. Sleyman da buna benzer bir (56) gereke gstermektedir. Yazar, ayr bir mezarlk bulundurma hususunu gln buluyor ve bir aile lleri iin iyi bir mezarlk yapmak isterse bunu herhangi bir mezarl n kesinde husule getirebilir diyor. Tabi ki, ayn inanta olan insanla rn ayr bir mezarlk bulundurmalar glntr. Bir insan ya Mslmandr, ya deildir. Mslmansa llerini Mslman mezarlna koyar ve orada istedii ekilde mezar yapar. Yahudi ise, yahudi mezarlna llerini g merler ve buna kimsenin bir ey demeye hakk yoktur. Fakat Blbl Deresinde ayr bir mezarlk oluturmalar dndrcdr. O mezarlar ara snda baz tannm ailelerin mezarlarnn bulunduu 57 da kitabelerinden anlalmaktadr. Vatan Gazetesi, tarikattan ve haf cemiyetten bahsediyor. slm tari-

DNMELER VE DNMELK TARH

255

katlar arasnda Sabatayistlik veya dnmelik diye bir tarikat yer almad gibi, Trkiye'nin siyas tarihinde de byle gizli bir cemiyet mevcut deil dir. slmiyet'ten ok Musevlie yakn olan bu cemiyete, bir yahudi mez hebi nazariyle bakmak daha uygun olur. Ahmet Refik: ...Selnikliler bile Trk' slmiyet kisvesi altnda ifal ederlerdi. Trklerden ziyade Muse vilerle terik-i mesai eden dnmeler, maazalarnda Musev kullanrlar, Trk bulundurmazlard.58 diyor. Musevilerle terik-i mesai etmeleri, on lar Trklere tercih etmeleri, Trklerden daha ok Musevilere yakn olduk larn gsterir. N. Slousch, bunu, d grnyle slm'dan esinlenen ve mesihanizmin enkaz zerine kurulan Mesih bir mezhep olarak tavsif edi yor. 5 9 Ki bu Mesihlik, yahudi inannn arlk noktasn tekil etmektedir. Colliars Encyclopedia's da Sabatayistlerin, son zamanlara kadar, Ms lman grnm altnda, Sabatay Sevi'nin Mesih olarak bir gn mutlaka dneceine inanr vaziyette, yahudi det ve an'nelerini yaayan bir cema at olarak zmir, Edirne, stanbul ve Selnik'te hayat srdklerini kayde diyor. 60 Vatan Gazetesi, tefrikasn yle bitiriyor: Dahil izdiva usl shhat itibariyle ok zararldr. Fakat, inkraz eden kabilenin geirdii itima imtihanda bir tek nokta vardr ki memleketin umum hayat iin nazar- dik kate alnmaya lyktr. O da kk mikyasta cemaat tekiltnn husule getirdii itima faidelerdir. Asrlarca mddet zarfnda Selnik'teki o ka bile arasnda pek mahdut nisbette, cani, serseri, sefil yetimitir. Bu kadar dkn bir nisbete pek az insan ktleleri arasnda tesadf edilebilir. Buna sebep birbirlerini gznnde tutanlar arasndaki teavn (yardmlama) ve itima kontroldr. Zaten bugn itima hareketlerin balca hedefi de bu nevi kontrol vcuda getirmektir. Bilhassa stanbul gibi byk ehirlerde asr bir ekil ve ruhta cemaat tekilt yaplacak olursa memleketin iti ma hayatna pek hayrl bir salh unsuru girmi olur.(61) Gvsa, bu hususa yle cevap veriyor: Btn o yazlarn bugn yaa yan Sabatayistlii kapamak ve korumak ve ayn zamanda onun artk umu m camiaya karmasn istemek endiesinde bulunan biri tarafndan yazl d her cmlesinde hissedilmektedir. Dahil izdiva uslnn shhat itibariyle, nesli dejenere etmek itibariyle mazarrat grld iindir ki aralarnda belki dier teferruat muhafaza etmekle beraber bu esastan ayrlanlara tesadf ediliyor. Makalede bu kabilenin inkraz etmi olarak gsterilmek istenmesi de samim ve doru deildir. nk her trl an'nelerini muhafaza eden ler mevcut iken inkraz lkrdsna nasl imkn verilebilir? Neticede makale, cemaat tekiltn btn memleket iin imtisle l yk bir rnek olarak gstermektedir. Bu trl tekiltn Trk camias al tnda yayan Rumlarda, Ermenilerde ve Yahudilerde dahi mevcut olduu na gre rnein Sabatayistlerden alnmasna ihtiya var mdr?

256

DNMELER VE DNMELK TARH

Umum devlet tekiltndan ayr olarak bir milletin fertleri arasnda yaplacak tekilt ya Trkiye'deki gayri mslimler arasnda grld ze re itikat esaslarna istinat eder, yahut baka memleketlerde grld gibi bir fikir ve maksat etrafnda toplanr. Herhalde Sabatayistlik tekilt ikin ciye deil, birinci tarza misal olabilir.(62) Bu hususta yazlan ve sylenenler zerine stanbul'a gelen Karaka Rt, Vakit Gazetesi muharririne stanbul'a geli sebebini anlatyor. Ka raka Rt, bu gne kadar vukubulan neriyatn dnmeler zerinde ne gibi tesirler husule getirdiini renmek iin geldiini; baz mutaassp dn melerin aleyhinde olduklarn, sp saydklarn iittiim; hatt hahamla rndan birinin olu olan bir gen dnmenin mahfelde aleyhinde Rt Bey bir defa Ankara'dan gelmeyecek mi? Onu bekleyen bir tekilt var; kendi sinin hakkndan gelinecektir. szlerini sarf ettiini rendiini, Ankara'da iken ald bir tehdit mektubunun sahibinin de hl bu kabilden olarak atp tuttuunu bildirdiini kaydetmektedir. Devamnda yle diyor: stanbul'a avdetimde elde ettiim ilk netice, neriyatmm dnmeler arasnda muhtelif cereyanlara sebep olduu merkezindedir. Mamafih ben bu mesele kubbede ho bir sedaya dnnceye kadar fikrimde sabitim ve ksa bir zaman zarfnda aleyhimde bulunan dnmelerin de iyice dnerek meseleyi mantkla, aklla mtala ederek fikrimi tensib edeceklerini ve Trklk camiasna iltihak ederek bugnk fena vaziyetlerinden kurtulacak larn kati olarak mid etmekteyim. stanbul gazetelerinden birinin (Vatan'n) bir tefrikasnda dnmelerin Rt Karaka Bey'in mensup olduu zmresinde bu tekilt mevcutsa Kapanc ve Hamdi Beyler kabilelerine ait tekilt yklmtr, deniliyor. Bu gazetenin mezkur tefrikas bir i'tiraf ve bir inkr ihtiva ediyor demekdir. Benim mensup olduum zmredeki tekiltn mevcudiyeti itiraf ediliyor. Fakat Hamdi Bey (Yakubiler) ve Kapanclar kabilelerine ait te kilt inkraz bulmu demek, bunlar Trklk camiasna iltihak etmiler mi demektir? Benim bildiim hl Kapanc ve Hamdi Beyler kabilelerine men sup dnmeler de, ayn dier kabile gibi, husus tikad ve hayatlarn muha faza etmektedirler. lerinden biri vefat edince, yine skdar'daki dnme ler kabristanna defnettiriyorlar, sair dnme itikadlarn da muhafaza et mektedirler. Bu tefrikada gerek Kapanclar ve Hamdi Beyler kabilelerinde ve gerek benim mensup olduum zmrede ancak yetmilik, seksenliklerde bu btl itikadn mevcut olduu zikrediliyor. Halbuki hakikat bu merkezde deildir. lerinde, hatt yirmi, yirmibe, otuz yalarnda delikanllarda bi 63 le bu hurafeler mevcuttur. Bunun isbat da g deildir. Rt Bey'in bu beyann izahtan vareste tutuyorum. Ancak hahamn olunun bir tekilttan bahsetmesi, bu tr tekiltn yaadn gstermesi yannda; hahamlk messesesinin de yaadn gsteriyor. Hahamlk, yahudilere has din bir mevkidir. Rt Bey'in mracaat karsnda dnme-

DNMELER VE DNMELK TARH

257

liin tarihe kartn savunanlara, inanmak bir yana, 1942'de Hkmetin, Dnmeler hakknda kard bir vergi kanununda, onlar savunduunu gryoruz. Bu dedikodularn zerinden 18 sene getikten sonra hkmetin Dnmelerde ait bir vergiyi uygulamaya koyduunu da gryoruz. Hani ta rihe karmt bu hurafeler?! 12.11.1942 tarih ve 4305 sayl kanunla karlan Varlk Vergisi Kanu nu ile ilgili bir eser yazan Eski stanbul Defterdar Faik kte; kitabnda vergiyi tenkit etmekte ve getirip gtrdkleri zerinde durmaktadr. Bu arada hkmeti Varlk Vergisine gtren yollar da yle izah etmekte: Parann gn gn kymetini kaybetmesi, eya Katlarnn durmadan yksel mesi, asker masraflarn yk altnda bte mefhumunun kaybolmas, ih tikrn alp yrmesi, halk da, hkmeti de sinirlendirmekte idi. Muhtekir lere (vurguncu, istifi, yolsuz kazan elde eden), tredi zenginlere kar her gn biraz daha yoksulluun arttn hissedenlerin di gcrtlar aka duyuluyordu. Mevzuun ilgin yan; kebalarnn, ithal ve ihra iskeleleri nin ekalliyetler tarafndan tutulmu olmas idi. Hakim ve mstevli unsur askerlik, memurluk ve benzeri ileri elinde tutmu, buna mukabil ekalliyet ler tccar, komisyoncu, tccar mmessili ve benzeri adlarla ithal ve ihra eyas zerinde muayyen pursantajlar koyarak zenginlemilerdi. Bu mev zuda Avrupal messeselerin i yapmak hususunda daima dindalarn ter cih ettiklerine esef etmemek kabil deildir. Bu mnasebetlerin zeri ha fife kazlrsa altndan ehl-i salip seferlerinden kalma pasl Ham kt hayretle grlr demektedir (sf. 38). Bu yazdklar ile de, ekalliyetlerin Trk piyasasn ellerinde tuttuuna ve bu memleketin asl sahiplerinin muzdarip olduuna da dikkati ekmektedir. Verginin, M, G, E ve D cetvelleri eklinde olduunu; M Mslmanlar, G Gayri mslimleri, E Ecnebi leri ve D Dnmeleri iaret etmektedir. Ecnebiler bahsinde karlalan zorluklar yle izah ediyor: ...Bizden sandmz bir ksm yerli Rum, Er meni, Yahudinin ecnebi tbiyetinden oluu idi. Babadan, dededen yerli olan bu ahslar muhtelif devirlerde, ecnebi bir devletin tbiiyetini iktisap et mi bulunuyorlard. Nfus kaytlarmn perianl, konsolosluk kaytlarmn intizam, bize bu ahslarn tbiiyetleri zerinde muarazaya girmek cesa retini vermiyordu. Tatbikatta yalnz B. H. Kori isminde bir yahudinin s(64 panyol ) Sefaretine kar Trk olduu, telsikinin ( = intisabnn) tannma yaca iddia ve isbat edilebilmitir. (Sf. 81-82). Ne ac durum ki, bizden bilinenler, kendi kaytlarmzda yok. Grnte bizden, fakat resmiyette ve ballkta bizden ayr olanlar ortaya yor. Faik kte, zamann stanbul valisinin, Ankara'da hkmet yetkilileri ile grerek, fevkalde M ve G gruplarnn vergilerinden seviyyen % 10 indirim yaptrd; gazetecilerin vergisinin asgari hadde indirildii ve ga zeteci Yunus Nadi'ye tarhedilen milyonluk verginin de tasfiye edildiini kay dediyor. Bu grmede ihdas edilen bir D grubundan da yle bahsediyor:

258

DNMELER VE DNMELK TARH

...Bu seyahatte, Merkez'in ifah emriyle, Dnmeler iin bir D grubu ihdas edilmitir. Bunlarn vergisi M grubunun iki misli olacakt. Bunun neticesi olarak cetveller daha sk tarand ve bir ksm Dler ad cetveller den alnarak fevkalde snfa ithal olundu.65 diyor. Grlyor ki, 1942'lerde Dnmeler henz mevcut. O gnlere ait vergi kaytlar tetkik edilince, ismen bunlar tesbit etmek mmkn. Bu Varlk Vergisinin uygulama merkezi olan stanbul Defterdarl, yakn zamanlarda vuku bulan yangnda tamamen yanm olduundan bu nunla ilgili vesikalar orada bulmak mmkn olamamtr. Vergilendirme ilemiyle ilgili olarak Merkez'den (Ankara'dan) gnde rilen notlar arasnda yle bir maddeden szedilir: Mihver tebaas yahudiler, muhtekirler (istifi, vurguncu), dnmeler, G, M aras bir muameleye tbi tutulacaklardr. Faik kte, bunlar iin ayr cetvelin yaplmam oldu unu, rakamlarn ykseltilmesi ile iktifa edildiini, kaydediyor. kte, ese rinin bir baka yerinde A. Emin Yalman ile ilgili olarak da yle demekte dir: Vergi (Varlk Vergisi) hakkmda ilk yaz yazan muharrir Ahmet Emin Yalman'dr. Mumaileyhin mahza D grubundan olmasnn bu ite messir olduunu iddia edenler oldu.(66) A. Emin Yalman'n, sahibi bulunduu Vatan Gazetesi vastasiyle dn meleri savunduu grlmektedir. Dnme kavram zerinde buraya kadar verdiimiz bilgiler altn da', biraz da; eitli kaynaklarn Dnme Mezhebinin akbeti hakkndaki mtalalarn zikredelim: V. Ferm (1945), dnme olarak bilinen bir tarikatn gnmze kadar geldiini(67) ifade etmektedir. slm Ansiklopedisi, Balkan Harbi ve muhaceret cemaatleri fiilen da tarak, XVII. asrdanberi devam eden gizli hayata bir dereceye kadar ni hayet vermitir. Muhaceretten sonra Selnik haricinde yaplan tekilt te ebbsleri mahdut ve mrsz olmutur. Tekilttaki zaaf Birinci Dnya Harbi'nden sonra ve bilhassa mtareke arasnda daha ziyadeleerek niha yet 1924 senesi banda ikinci zmreye mensup olan Rt Karaka, B. M. Meclisi'ne bir istida ile mracaat ederek, bir kanun ile bu gizli cemaat ve mezhebin feshi, Trk ve Mslman vatandalar ile htilt ve Tesalb (ka rma ve birleme)n teminini talebetmi ise de, bu husus bir karara ik tiran etmemitir. dedikten sonra, sevmedikleri bu dnme nvanndan bir n evvel kurtulmak gayretiyle eski zmre mensuplaryla evlenmedikle rini; bir taraftan itima inklplar dolaysiyle byk ehirlerde byle ka pal cemaatleri yaatmann g olduundan Trk camias iinde erimek (68) zre olduklarn belirtiyor. Trkiye Ansiklopedisi, slm olmu olmalarna ramen ne eski rkda ve dindalar olan yahudilerle ne de Selnik ehrinin aslen Trk-slam sa kinleriyle shr (evlenmelerinden meydana gelen akrabalk) hi bir rabta

DNMELER VE DNMELK TARH

259

kurmayarak kendi aralarnda yaama yolunu tuttuklarn kaydediyor ve yle devam ediyor: 1908 Merutiyet inklbndan sonra zmreler arasnda akdine balanan izdivalar daha sonra yerli Selnik Trkleriyle de kz alp verecek tarzda bir inkiaf gstermi, bir ksm Balkan Harbi'ni mteakip ve mhim bir ksm da 1924'de balayan Trkiye - Yunan ekalliyetlerinin mbadelesi srasnda Anavatan'a mbadele yoluyla gelen dnmeler, Trk lerle daha yakn temasa gemiler, Selnik'teki fizyolojik bnye soysuzla mas tedricen zail olarak Trkiye Cumhuriyeti hududlar dahilinde Dn me denilecek bir zmre ortadan tamamiyle kalkmtr. 69 Trk Ansiklopedisi de, Trk toplumu iinde yava yava kaybolmak ze re olduunu(70) savunuyor. Selnik'in 1913 Bkre muahedesiyle Yunanistan'da kalmasiyle, atala rnn yurtlarn terke mecbur kalan dnmelerin, zellikle stanbul'u tercih ettikleri ve onlarn yahudilerle irtibatlarn kesmek iin gsterilen gayret lerin bu irtibatn kesilmesini salayamad; izdiva hususundaki taassubun yklmasna allmasna ramen buna yanamayanlarn olduu(71) zikre dilmektedir. Leon Sciaky XX. asrn ilk eyreinde spanyolca'y tedricen terkede rek Trke'yi kullanmaya balayan dnmelerin, 1912'de Selnik'teki Trk hkimiyeti sonuna kadar Sabatay'n tekrar geleceini beklediklerini72 kay detmektedir. Galante de, yahudilerin sahte Mesih Sabatay Sevi'nin taassub izlerini takip etmekle irfan derecelerini ihmal etmi olduklarn 73 kaydet mektedir. Meydan Larousse, Sabatay Sevi'ye inananlarn bu inanlarn bu gne kadar getirdiklerini(74) kaydediyor. Burada iki husus ortaya kmaktadr : 1) Kurtulu Sava'nn nihayetine kadar cemaat hayatnn devam ettii, 2) Cemaat hayatnn inklplarla kalkmasiyle, bu dnme cemaatinin de dalm olmas; fakat inanlarn gnmze kadar devam ettirmi ol malar. Zaten btn kaynaklar ve kendi ifaatlar 1924 ylna kadar dn me cemaatinin yaadn ileri sryorlar. Ancak, bir noktada cemaat ha yatn yaatmak mmkn olmaynca, bunu lvetmi olabilirler. Buna ra men bu fikrin ortadan kalktn savunmak imknszdr. Burada hibir kay nak ve hibir kimse kaybolduunu, tarihe kartn kesin olarak ileri s remiyorlar, ancak Kaybolmak zeredir diyorlar. Ne demek? Bu ifadeyi kullanabilmek iin o tekiltn iinde olmak gerek. Burada iki husus daha karmza kyor: Ya istediklerine kavutular, ya da gelien Trk toplumu ierisinde bu tr faaliyetler kaybolur gibi oldu. Fakat her halkrda bu fikir - ksmen de olsa - yayor olmal kanaatini tayoruz. Emekli retmen ve yazar bir zatla 19.7.1975 de stanbul'da yaptmz bir mlakatta, Dnme kiilerden, bunlarn ideallerinden ve yaaylarn dan bahsetti. Kendisinin de, dnmelerin burduu Boazii Lisesinde bun-

260

DNMELER VE DNMELK TARH

larla altn ve arkadalarnn varolduunu ifade ederken, en mahrem yerlerde bunlarm bulunduunu da belirtti. Ayrca 1975'den 1978 tarihine kadar, kupr haline getirdiim gazetelere bir gz atnca, hemen hemen her ay bir gazetede ksmen dnmeler ve dnmelik konusuna deinildiini gr dk. Bu da gsteriyor ki dnmelik henz zail olmam ve bu mefhum bugne kadar eitli vesilelerle yaatlmtr.

SONU

Yazdklarmzda, bugne kadar dnmelik zerine, duygusallkla kark bir hayli eyler sylenmi, yazlm ve birok itiraflarn yaplm olduu grlmektedir. Ancak, bu tr itiraflar karsnda bir tekzip yaplmad, tekzip mahiyetinde grnenlerse, kesin yolduunu iddia edememi; bir ks m tarihe kartn, bir ksm karmak zere olduunu ileri srerek var ln kabul etmek suretiyle yattrma yolunu semilerdir. Bir ksm da, bunun devam ettiinde ve bir n nce zm bulunmasnda srar etmitir. Aratrmalarmzda, bunun devam ettii grlmtr. Buradan hareketle, bunlarn neden bu hurafeleri brakmadklarnn sebebleri zerinde durmak yerinde olacaktr. Mesihlik iddiasiyle ortaya kan Sabatay Sevi, divan huzurunda yahudilii terkederek eklen Mslman olmutur. Taraftarlarna da, ayn ekil-de, Mslman olmalarn tavsiye etmi ve onlara da bunu kabul ettirmi tir. Onun lmnden sonra taraftarlar, Musevlie dnmek veya Mslman grnmnde Sabatay Sevi'nin yolu zerine devam etmek gibi, ikisinden bi rini semek durumunda kalmlardr. ounluk, o zamanki sosyal ve psiko lojik sebebler de dikkate alnarak, ikinci yolu semilerdir. Bu ikinci yolu tercih edenlerin, det ve an'nelerini bugne kadar getirmi olduklar g rlmektedir. Bu dine girdikten sonra eski inanlarndan ayrlmayan insanlar, sade ce, Sabatayistler (dnmeler) deildir; eskidenberi devam etmektedir. Ya hudilerin, slmiyet'i kabul ettikten sonra, slm eriatiyle ilgisi olmayan 1 eski bildiklerini muhafaza ettikleri kaydedilmektedir. Yine bu tr inan larn devam ettirenlerin durumu ile ilgili olarak, Abdlkadir nan yle diyor: nsan topluluu, peygamberlerin rettikleri slm dinini kabul et mi grndkleri halde nesillerden nesillere gelen eski iptida mrik det lerinden, irke gtren birok inanlardan ayrlmamlar ve ruh sapklkla 2 rndan kurtulamamlardr. Benzerini Sabatay Sevi ve taraftarlarnda gryoruz. J. Brunhes ve C. Vallaux, yazdklar Tarihin Corafyas adl eserde yle diyorlar: Sabatay mridlerinden zahir ve ekl ihtida taleb edilmi ve bu keyfiyet hibir vakit gizli bir ihtidadan baka bir ey olma mtr. Hz. Muhammed dinine iltihak etmek iin yahudi cemaatini terketmiti. Mridleri de ayn suretle hareket ettiler. Fakat iltihak ancak zhi-

262

DNMELER VE DNMELK TARH

riydi. Dnmeler camiye giderlerse de hakik Mslman deillerdir. Msl manlarn ef'al ve hareketlerini taklid ederlerse de bu gsteri hakikatte an cak Mslmanlara kar mcadelelerini temin iindir. 3 Yine, dnmelerden olduunu syleyen Meziyyet Hanm adnda gen bir kadn, Resimli Dnya Mecmuas muharriri Esat Mahmut'a; her bir dnme ailenin, tamamiyle Yahudi detini muhafaza ettiini ve mutaassp bir yahu di gibi icra-i amel ettiklerini ifade ediyor. 4 Bu mecmuann iki saysnda devam eden bu Hanm'n ifaat zerine, yine dnmelerin Kapanclar zm resine mensup bir gen, bu ifaatn doruluunu belirten mektubunda u grlere yer veriyor: Dnmeler kinat yaratan bir ilhn varolduuna inanrlar, onu en byk tutarlar. Allah'tan sonra Sabatay Sevi gelir. Saba tay Sevi her ne kadar korkusundan slmiyet'i kabul etmise de yine dinini muhafaza etmitir. Yani dnmelik ve dnmeler Mslmanlk ve Trklk kis vesi altndadrlar ama aslen yahudilik mezhebidir. 5 Dnmelerin Karakalar zmresinden Rt Bey de B. M. Meclisi'ne ver dii 1 Ocak 1924 tarihli dilekesinde; ...Dnmelerin ne rk ve ne de dinen Trklerle madd ve manev itirakimiz yoktur. Bunun madd ciheti cmlece malum ve kabul edilmi ise de, manev ciheti yalnz bendeniz gibi kabile arasnda yaam insanlarn bilecei ve isbat edecei bir keyfiyettir. diyor ve icabederse daha geni malumat vereceini de ilve ediyor. Atatrk'e gnderdii mektubunda da ayn grlere yer veriyor. 6 Bu iddialara cevap vermek isteyen Vatan Gazetesi, byle bir eyin aslsz olduunu isbat etme e almasna ramen, isbat edememi; bunun maziye karmak zere ol duunu ve Rt Bey'in bunu ahs bir intikam vesilesiyle ortaya attn, ileri srmekle yetinmitir.(7) Bunlarn bu ekl Mslmanlklarn, spanya'daki hristiyanlam yahudilere benzeten rs de yle diyor: Avrupa yahudileri arasnda 3-4 kuak boyunca Sabatayclk hareketi srd; eski Osmanl mparatorluunda bu biraz daha uzun oldu, tpk spanya'daki Maranlar (zorla Katolik edilen, ama, gizlice dinlerini srdren yahudiler) gibi, fakat onlarn aksine, zorla deil, kendi istekleriyle gizli inanlarn, Ms lmanlkla birlikte srdren bir grup, XIX. yzyla kadar yaad. Sonunda onlar da eridi gitti.(8) Bu ve benzeri kaynaklar, bu cemaati yok olarak gs termeye almalarna ramen, gnmze kadar geldiini ileri srenler de vardr. Hatt kendi aralarndan bazlar, XX. yzyln ilk yarsnda ortaya kyor, bunlarn yaayan det ve an'nelerinden bahsediyor ve bunlarn Trk-Mslman olmadklar iin mbadele d braklmasn istiyorlar. Yok olmak zere olduunu veya yok olduunu iddia edenler bile bir ha kikati dile getirmektedirler: buuk asr bu gizli inanlarn yaatmalar dahi ibretle seyredilecek bir haldir. Bu buuk asrlk alkanln, yok oldu denildii anda yok olacana nasl ihtimal verilir? Bu buuk asr be raber yaadklar toplum Trk-Mslman toplumu deil miydi? Ki o toplum onlara kimsenin yapmad iyilii yapm, her memleket onlar kovarken,

DNMELER VE DNMELK TARH

263

onlara kucak am ve barna basmtr. Sonra Mslman olmalarnda zor kullanlmam ve kendi istekleriyle olmutur. Zorla olsa idi, btn dier yabanc unsurlar iin de ayn yola gidilirdi. Halbuki onlarn ecdad, span ya'da zorla hristiyanlatrlmalarna ramen, sonradan eski dinlerine (Mu sevlie) dnmlerdir. Dnm grnmelerine ramen dnmediklerine, sunduumuz belgeler tanktr. Osmanl mparatorluunda bir zorlama sz konusu olmadna gre, bu hale gelmelerine ve onlar bu eski inanlarn dan koparmayan sebep nedir? Bunda, yahudi dininin ve geleneklerinin rol oynadn sylemek yersiz olmasa gerektir. Ahdi Atik(Tevrat)'te yahudi rknn stnl, baka milletlerin tanr larna kulluk etmeme ilenmekte(9) baka tanrlara kulluk edenlerin, yaban clara kulluk etme cezasyla cezalandrlarak zelil edildikleri; 10 onlarn btn milletler zerinde saltanat srecekleri ve btn milletlerin onlara kulluk edecekleri 11 israrla ilenmektedir. Ayrca, Talmud ve Siyon proto kolleri, yahudilerin stnl ve seilmi olduklarnda mbala ederek; insanla hayvan arasndaki fark neyse, yahudi ile dier insanlar arasndaki farkn da ayn olduunun ve ebed hayatn sadece onlarn hakk olduunun 12 ilendii ifade edilmektedir. Bu inanlar iinde yetien bir insann, bir ba ka dini kabul ettikten sonra fikr hayatnda ihtilllerin kopmas tabidir. Bu tr eyleri, yeni dinde de arayacak, bulamaynca da eski dinindeki fikirleri yeni dinine de getirecektir. Bylece de, kendini eski dininden koparp yeni dine veremeyecektir. Halbuki, belirli bir sisteme tbi olmayan dinden ge lenler, rahatlkla yeni dinin emirlerine uyacaktr. slmiyet'in Ehl-i Kitap kabul edilenlerden ziyade, putperestler arasnda yaylmasn buna bala yanlar olmutur. Yahudilerin nerede bulunurlarsa bulunsunlar, hangi milliyete brnrlerse brnsnler kendi benliklerinden birey kaybetmeyecekleri ve ta (13) dklar kisve ne olursa olsun ruhen yahudi kalacaklar ileri srlmektedir. Bu hususta Yahudi Dr. Leopold Kahn, ekoslovakya'da 1901 senesinde ver dii bir konferansta; Yahudiler hi bir zaman baka bir ekle girmeyecek ve hi bir zaman yabanclarn det, an'ne ve ahlkn kabul etmeyecek (14) lerdir. Yahudi her zaman ve btn artlara ramen yahudi kalacaktr dedii kaydediliyor. Hz. Muhammed (S.A.V.), ehl-i kitap olduklar iin yahudilere msama ha gstermi ve hatt onlarla anlama bile yapmtr. nk onlar arasn da; Tevrat'ta, hir-zamnda bir peygamberin geleceini syleyerek samim Mslman olanlar vard. Buna ramen, Hz. Muhammed (S.A.V.) zamann da, yahudilerden Mslman olanlar saylabilecek ldedir. Hz. Muham med (S.A.V.)'in vefatndan sonra Mslman olanlarn says artm, say arttka nifak da artm. Bu nifak daha ziyade tefsir v.s.. gibi slm kay naklarnda olmutur. Cerraholu, Tevrat ehlinin slmiyet'i kabul ettikten sonra, slm eriat hkmleriyle hi de ilgisi olmayan eski bildiklerini mu-

264

DNMELER VE DNMELK TARH

hafaza ettiklerini; bu gibi menkultn zamanla oalarak mfessirlerin ki taplarna girdiini kaydederek yle diyor: Bu rivayetlerin slamiyete gi rii bidayetteki Mslmanlarn kltrlerinin zayflnda aranlaca gibi, slmiyet'e dier dinlerden gelenlerin ahs durumlarnda da aramak lzm dr. Onlardan bir ksm menfaat dolaysyla Mslman olmu, hatt bu dini dman olarak grm, onu zayflatmak iin, ona zararl olabilecek eyleri de sokmutur. Onlardan dier bir ksm, hakikaten samim Mslman ol mular, psikolojik bir hl alarak bir mr yaadklar dinin zihinlerine yer letirdii alkanlktan kurtulamam, ellerinde olmayarak eski dinlerinde grdkleri cazip eyleri, yeni dinde de grmek istemilerdir. 15 Sabatayistler (dnmeler), Sabatay Sevi'nin lmnden sonra, onun izin den giderek ekl Mslmanlk yolunu semilerdir. Bu yolu seenlerin za hirde Mslman, fakat hakikatte slmiyet'le mcadele eden kimseler ol duklar 1 6 ileri srlmektedir. Trkiye dnda, Balkan lkelerinde, Avrupa ve Amerika'da da dnme lere rastlanr. Buralarda bulunan dnmeler, yaadklar ehirlerin yahudi cemaatiyle ilgili bulunsun veya bulunmasn yahudi olduklar ileri srl yor. (17) Her nerede hangi kisve altnda olursa olsun yahudilikle ilgileri ken dilerinden saydklarna dair bir rnek sunmak istiyorum. Dnmelerden Karaka Rt, Vakit Gazetesi Muhabiri hsan Arif Bey'e mtareke yllarnda till-i Ahmer (Kzlay) iin yardm toplarken, bir yahudinin kendisine yle dediini ifade ediyor: Rt Bey, sen byle eylere ne karrsn. Sen de bizdensin, yahudisin.(18) Kur'an- Kerm, bazlarnn imn ettik dedikleri halde m'min olmadk larn; kalblerinde maraz olduunu ve yalan sylemelerinden dolay ackl 19 azabn onlar iin olduunu; Allah'a ve Resulne inandk deyip de arka (20) sndan yz evirenlerin mminler olmadklarn da beyan buyurmaktadr. Yahudilerin salam sz verdikten sonra arkasndan dneklik ettikleri; 2 1 Tevrat'n hkmlerine de yz evirdikleri ve bu yz evirmeyi det haline (22) getirdikleri; yahudilerden pek az mstesna imn etmeyecekle(23) ri buyurulmaktadr. Bir baka yette, iman edilecek hususlar belirtildik ten sonra yle buyurulmaktadr: Artk, eer onlar da sizin iman ettiiniz gibi iman ederlerse muhakkak doru yolu bulmulardr. ayet yz evirir 24 lerse onlar (size kar) ancak muhalefettedirler. Grld zere Allah, yahudilerin ahdlerini bozduklarn ve bu ahd tanmamazl alkanlk haline getirdiklerini ve az mstesna iman etmeye ceklerini beyn buyuruyor. Yahudiler arasnda iman eden bir ksm insan larn varolduu; fakat ounluunun iman etmedii ve bazsnn da inan malarnn gsteriten ibaret olduu grlmektedir. Allah, bir baka yette; Hakikaten insan iin kendi altndan ba kas yoktur. 25 hkm ile de, insan kendisiyle babaa brakmtr. Fakat dnmelerin durumu, kendilerine mnhasr kalmamakta ve bir toplumu ilgi-

DNMELER VE DNMELK TARH

265

lendirmektedir. Toplum dzeninin normal olarak yryebilmesi iin insanlarn birbirine gvenmesi lzmdr. Gven de, ayn lky paylamakla olur. Ayn toplum iinde bulunmasna ramen, deiik lkler peinde ko anlarn; her zaman, bulunduklar topluma zarar getirdikleri tarih tecr belerle sabittir. Trkler bunun saysz rneklerini grmlerdir. O halde Sabatayistler (dnmeler), Trk ve Mslman mdrlar? Bunun cevabn tarih vermitir. Yok olmular mdr? Grnte yok olmutur; fa kat bu yokoluun zahir olduu iddia ediliyor. Aslnda buna kesin bir hkm vermek imknszdr. Ancak, Trk toplumu, Cumhuriyetin ilnndan sonra Batllama yolunda hamleler yapm ve eitli inkplar geirmitir. Bu yeni rejimin gizli cemiyetlere son vermesiyle bu cemaat de ortadan kalk m olabilir. Ama, bu dncelerin kafalardan silinmi olmasna ihtimal vermek kolay deildir. Ancak bir dncenin, bir cemaatin varl hareket leriyle tesbit edilir. Eer ounluk aznla tbi olmusa, aznln varl ve detleri tesbit edilemez. Trk toplumunda, Avrupa'da tahsil gren genlerin byk ounluu nu bunlar tekil etmi. Avrupa'dan alm olduklar bu tahsil ve terbiyeyi Trkler arasnda yaymaya azam gayreti sarfetmilerdir.(26) Dnmelerin byk ounluunun bulunduu Selnik ehri, Mason localarnn merkezi (27) ve dnme genlerinin kurmu olduklar kulbler, dernekler; ihtillcilerin toplanma ve karar yeri olduu(28) iddialar arasnda yer almaktadr. Sultan Abdlhamid ynetimine kar isyan edenler arasnda ok sayda dnme de yer almtr. Dnmelerin merkezi olan Selnik, ayn zamanda Jn Trk hareketinin de merkezi durumundadr. Kendisine kar ba kald ranlar arasnda dnmelerin de olduunu gren Sultan Abdlhamid, bunlarn bal bulunduklar Sabatay Sevi hakknda Bahaham Moche Levi'den bilgi istiyor. Moche Levi de dnmelerin kendileriyle ilgilerinin bulunmadn pa diaha bildiriyor. Sabatay Sevi hakknda etrafl bilgi toplamak iin Selnik Bahahamna, padiahn izniyle, mektup yazyor. Selnik Bahaham, Sabatay hakknda toplad bilgiyi Moche Levi araclyla padiaha ulatryor. Padiah bu mektuptan dnmeler ve bal olduklar Sabatay Sevi'den malumattar olu (29) yor. Trk-Mslmanlar arasnda din zaaf ve ahlk kusurlara dnmelerin sebeb olduu(30) ileri srlmektedir. Ramsaur, 1908 Trk ihtillinin Mason Musev etkisiyle kartn ve hareketin asl beyinlerinin yahudi veya dn (31) meler olduunu eserinde zikrediyor. Trkiye'nin bugnk baz olaylarla karlamasnda dnmelerin byk lde rol ve tesirleri olduu da ( 3 2 ) ifa de edilmektedir. Osmanl mparatorluu'nun bunalm ve sarslmasnda rol olan baz dnmelerin, Trkler Kurtulu Sava'na girdikleri zaman madd ve manev hibir yardmda bulunmam olmalar dikkati ekiyor. 33 Fakat Trkler,

266

DNMELER VE DNMELK TARH

Mustafa Kemal'in liderliinde, sava kazannca; yine bunlarn ahkm kes meyi elden brakmadklar grlmektedir. Basm ve yaym ellerine geire rek bu dorultuda faaliyet gstermilerdir.(34) Cumhuriyet dneminden bu tarafa, toplumu etkilemeye alan gazetelerin ya sahihlerinin, ya bayazar larnn bunlardan veya bunlarla shriyyet ynnden akrabal olanlardan olduu dikkat ekiyor. Trkiye'de, maneviyat ykmaya, blc ve ykc akmlarn yaylmas na alanlarn banda dnmelerin olduu tedenberi ileri srlmektedir. 35 Dnmeler, mmkn olduu kadar, lider mevkiine gelmeye gayret etmi, top lumu arkalarndan srkleyebilecek mevkilere gelmeye alarak beynel milel akmlarn ncln yapmaya gayret etmilerdir. Baz topluma zarar verici davranlar yannda, yer yer belirttiim gibi, aralarnda ok samim ve saf olanlarn da varln kabul etmek gereke bilir. Bu haliyle dnmeleri, yahudilie byk ldeki ballklarndan ve sistemlerinin temelini bu dinin felsefesi zerine kurmu grndklerinden; Sabatayclk veya Sabatayizm ad altnda bir yahudi mezhebi olarak mtala ediyoruz.

BBLYOGRAFYA
AHMED C E V D E T PAA: Ksas- Enbiya. I-IV. stanbul 1969. - Tarih-i Cevdet. I-XII. dal Neriyat. stanbul. AHMED EMN: Fecr'l-slm. (ev. Ahmet Serdarolu). A n k a r a 1976. - Duha'lslm. I-III. Kahire 1946. AHMED R E F K : Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, Nu: 83. 1924. AKYOL, Taha: Aznlklarn Politik Eilimleri. (Hergn Gazetesi) Tefrika. 17 Ha ziran 1977. ARNOLD, T. W.: ntir- slm Tarihi. A n k a r a 1971. ( A k a Yaynlar, Nu: 09) ATLHAN, Cevat Rifat: slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm. stanbul 1955. - Dn ya htillcileri. Yelken Matbaas 1973. - Gizli Devlet ve Fesat Program. stan bul 1972. - ttihat ve T e r a k k i n i n Suikastleri. stanbul 1971. A R S E V E N , Cell Esat: S a n a t Ansiklopedisi. I-IV: stanbul 1950-1952. Ansiklopedik Trke Szlk: stanbul 1964. Ansiklopedik Szlk: I-III. Milliyet Yayn Limited irketi. 1967. BAYKAL, B e k i r Stk: Tarih Terimleri Szl (T.D.K.Yay.). A n k a r a 1975. BEN-GORION, A. David: La Palestine dans le Monde d A p r s Guerre, La Terre Retrouve. Paris-8 e- ( 1942). B E R K , Ali Himmet - Keskiolu, Osman: Htem'l-Enbiy Hazreti Mhammed ve Hayat. I-II. A n k a r a 1960. BERTRAND, Louis: spanya Tarihi. (ev.: G. Kemli Sylemezolu-N. A t a ) . stanbul 1940. BLMEN, m e r Nasuhi: Hukuk-i slmiyye ve Istlhat- Fkhyye Kamusu. I-VIII. stanbul 1976. - Kur'n- Kerm Trke Meali lisi ve Tefsiri. I-VIII. Bilmen Basmevi. stanbul. BOZDA, smet: Abdlhmid'in Hatra Defteri. stanbul 1975. B R O W N E , Lewis: S t r a n g e r t h a n Fiction. New York 1927. CERRAHOLU, smail: Tefsir Usl. A n k a r a 1976. CHALLAYE, Flicien: Dinler Tarihi. (ev.: S a m i h Tiryakiolu). stanbul 1963. COHEN, A.: Le Talmut. Paris 1933. COKUNER, K e m l Feda: Y a k n Tarihimiz ve Siyonizm. (Orta Dou Gazetesi). Tefrika. 10 Ocak 1976. Collier's Encyclopdie: New York 1961. AATAY, Neet - ubuku, brahim Agh: slm Mezhepleri Tarihi. Ank. 1965. ANKI, Mustafa Namk: Byk Felsefe Lgati. I-III. stanbul 1945. ANTAY, Hasan Basri: Kur'n- Hakm ve Meali Kerm. I-III. stanbul 1976. ELEB, Ahmed: M u k a r e n a t al-Edyn. Kahire 1966. - Mukayeseli Dinler Tarihi Asndan Yahudilik. Cev.: A. M. B y k n a r - . F. H a r m a n ) . stanbul 1978. DNMEND, smail Hmi: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi. I-VI. stanbul 1971. DEVELOLU, Ferid: Osmanlca - Trke Ansiklopedik Szlk. A n k a r a 1970. DIMONT, M a x I.: Jews God and History - America (Signet) 1962.

288

DNMELER VE DNMELK

TARH

DOLAPN, M. H.: On Emir. S r a l a r Basmevi. stanbul 1964. DZDA, M. Erturul: S a b a t a y Sevi ve Dnmelik. Sebil Mecmuas 1976. Dictionnaire de la Langue France. Paris 1873. Dinler Tarihi Ansiklopedisi: Geliim Yaynlar 1976. E B U L GAZ BAHADIR HAN: Trklerin Soy Kt. (Haz.: Muharrem E r g i n ) . T e r c m a n -1001 Temel Eser. EHRLICH, Ernest Ludwig: Geschichte der J u d e n in Deutschland. Dsseldorf 1957. E I S E N B E R G , J . : Dnme, Encyclopdie de L'slm. I-IV. Paris 1913. ERZ, Mehmet: Trkiye'de Alevilik Bektalik. stanbul 1977. EVLYA ELEB: Seyahatnme'den Semeler. (Hzl.: Atsz). stanbul 1971. ERDODU, M. Rfk: Filistin Meselesi ve Cenevre Konferans. (Hergn Gazete s i ) . Temmuz 1977. Encyclopedia Americana: S a b b a t a i Zebi of Zevi. I - X X I X New York 1957. Encyclopedia B r i t a n n i c a : S a b b a t a i Sebi. I-XXIII. Copyright 1953. Encyclopaedia of Religion And Ethics. I-XII New Y o r k 1951. FELEK, Burhan: stanbul'un Fethi. Milliyet Gazetesi. Mays 1977. FERM, Vergilius: Encyclopdie Of Religion. New Y o r k 1945. FILALI, E. Ruhi: Ahmediyye Mezhebi (Kdynlik). A. . lahiyat FakltesiDoentlik Tezi. A n k a r a 1976. FINDIKLILI, Mehmed Efendi: S i l h d a r Tarihi. Devlet Matbaas. stanbul 1928. FREUD, Sigmand: M u s a ve Tek Tanrclk. ev.: Erol Sevil. stanbul 1976. FRITSCH, Theodor: Tarih Boyunca Yahudi Meselesi. ev.: Mnir Abdurrahman. stanbul 1972. FORD, Henry: Beynelmilel Yahudi. ev.: Adalet Avanolu. st. 1974. GALANT, Avram: Trkler ve Yahudiler. -Tetkik-. stanbul 1947. - Trk Hars ve T r k Yahudisi. stanbul 1953. GALANTE, Abraham: Nouveaux Documente S u r S a b a t a i Sevi. stanbul 1935. Cinquime Recueil de documents Consernant les J u i f s de Turquie. stanbul 1955. - Histoire des J u i f s de Anatolie. stanbul 1957. - Les Juifs des zmir. s tanbul 1937. - Mdecins Juifs au Service de la Turquie. stanbul 1938. - Histoire de J u i f s d'Istanbul. stanbul 1941. - Histoire de Juifs de Turquie. stanbul 1952. GALLAND, Antoine: stanbul'a Ait Gnlk Hatralar. ev.: N. Srr rik. An k a r a 1949. GALP, Selhattin: Belgelerle Trkiye'de Dnmeler ve Dnmelik. stanbul 1977. GVSA, brahim Alettin: S a b a t a y Sevi. stanbul 1939. - Resimli Yeni Lgat ve Ansiklopedi. I-V. T a n Matbaas (t.y.) G r a n d Larousse. Paris 1937. HAMMER, J. Von: Osmanl Devleti Tarihi (Hammer T a r i h i ) . ev.: Mehmet Ata. M. Et. Basmevi 1947. HANERLOLU, Orhan: n a n Szl. stanbul 1975. H. T.: Dnme, slm Ansiklopedisi. I. stanbul 1960. HASLUCK, F. N.: Christianity and Islam Under the Sultans. Oxford 1929. HOUTSMA, N. Th.: Abdullah b. Saba, slm Ansiklopedisi. I. Istanbul 1960. Hayat Ansiklopedisi: Hayat Yaynlar. Tifdruk Matbaaclk Sanayii A.. Basm evi. I-VI. BN HALDUN: Mukaddime. ev.: Zkir Kadiri Ugan. I-III. M. Et. Bsm. 1968. B N HACER AL-ASKALN: Nuhbet'l-iker erhi. (ev.: T a l t Koyiit). An k a r a 1971. BN HAM: Es-Siret'n-Nebeviyye. (Hz. Muhammed'in H a y a t ) . ev.: zzet Ha s a n - N e e t aatay. Ankara 1971/

BBLYOGRAFYA

269

BRAHM PEEV: Peevi Tarihi. stanbul 1283/1861. NAN, Abdlkadir. Eski T r k Din Tarihi. stanbul 1976. bran Din Bilgisi (zetler): Hahambalk Yaynlar. stanbul 1969. kdam Gazetesi: K a s m 1924. (st. Belediye Ktphanesi, Nu: 110/41). leri Gazetesi: 1340/1924. (stanbul Belediye Ktphanesi, Nu: 135/17-18). J O M I E R , J a c q u e s : Tevrat, ncil ve Kur'n. (ev.: S a k i b Yldz). stanbul 1974. KML PAA: Tarih-i Siyas. Ahmed hsan M a t b a a s . stanbul 1327. KASTEIN, Josef: S a b b a t a i Zewi. der Messias von zmir. Berlin 1930. K E S K O L U , Osman: slm Dnyas -Dn ve Bugn-. A n k a r a 1964. KUTLUAY, Yaar: Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri. A n k a r a 1968. - s l m ve Yahudi Mezhepleri. A n k a r a 1965. - Siyonizm ve Trkiye. A n k a r a 1973. Kitab- Mukaddes: Kitab- Mukaddes irketi. stanbul 1969. LAMARTINE, A.: Cihan Hakimiyeti, (Trkiye T a r i h i ) . Hzl. M. R. zmen. Terc m a n 1001 Temel Eser. LOEB, Isidore: Cabbale Juive, La Grande Encyclopdie. I-XXXI. Paris (t.y.) LEVIS Macluf: El-Muncid, Beyrut 1976. Larousse du X X e Sicle. Paris 1929. MAHMUT KASIM: Drasatn F i l Felsefeti'l-slmiyye. Msr 1970. el-Mahall ve's-Suyt, Tefsru Celaleyn, 2 cz. MARSCHALKO, Louis: Yahudi.. (ev.: Cneyd E m i r o l u ) . stanbul 1976. MENUHIN, Moshe: The Decadence of J u d a i s m Inour Time. New Y o r k 1965. el-MEVDD, Ebu'l-l: Kadyanilik Nedir? (ev.: Ahsen B a t u r ) . stanbul 1975. MORAN, Adli-. Dinler Tarihi. Hrriyet Gazetesi Neriyat. stanbul (t.y.). Dr. M U H S N ABDLHAMD: s l m a Ynelen Ykc Hareketler. (ev.: S a i m Y e p r e m - H a s a n G l e ) . A n k a r a 1973. MURTAZA'L-ASKER: Abdullah b. S a b a Sasal. (ev.: Abdlbaki Glpnarl). s tanbul 1974. Meydan Larousse: I-XII. stanbul 1969-1973. NANCI, Abdurrahman (Abdi) Paa: Vekayinme. stanbul. Kprl Ktp hanesi. Nu: 216. en-Niysbr, Eb'l-Hseyin: ' Muslimu'bnu'l-Haccc el-Kueyr, Sahh-i Muslim ve Tercemesi, Mut.-. Mehmed Sofuolu. I-VIII. stanbul 1967-1970. OZANKAYA, zer: Toplumbilim Terimleri Szl. T.D.K. Yay. A n k a r a 1975. KTE, Faik: Varlk Vergisi Facias. Nebiolu Yaynevi. stanbul (t.y. 1944-47 olabilir). RS, Hayrullah: Musa ve Yahudilik. stanbul 1966. ZTUNA, Ylmaz: Byk Trkiye Tarihi. I-XII. stanbul 1977-78. PAKALIN, Mehmet Zeki: Osmanl T a r i h Deyimleri ve Terimleri Szl. I-III, stanbul 1946. PEARS, S i r Edwin: Life of Abdulhamid. London 1917. PRETRI, Franois-. L'Espagne du Sicle D'Or. Paris 1959. PIKE, E. Royston: Dictionnaire des Religions (Adaptation Franaise, Serge Hutn) Paris 1954. RAMSAUR, Ernest Edmondson: The Young Turks ( J n Trkler 1908 htilli). ev.: Nuran lk. stanbul 1972. R A D E F E N D : Tarih-i Raid. stanbul 1282/1865. R E V U S K , Abraham: Les Juifs en Palestine. Paris 1936. R O B E R T DE BEAUPLEN: Le D r a m e J u i f . Paris 1939. R O U S S E A U , Herv: (Dinler. Tarihi ve Sosyal n c e l e m e l e r ) . eviren: Osman Pa zarl. stanbul 1970.

270

DNMELER VE DNMELK TARH

Resimli Dnya Mecmuas. Eyll-Kasm 1925. Resimli Gazete: 1924-1925. Nu: 19 ve 116. SADIK b. SLEYMAN (Em. Bnb.): Dnmelerin Hakikati. Dersaadet-Karabet Mat baas. stanbul 1919. SARA, Tahsin: Franszca-Trke Byk Szlk. Ankara 1976. ALOM, Gerom (SCHOLEM, Gershom): abtay Sivi. srail 1957. - Sabbatai Se vi. (ev.: R. J. Zwi Werblowsky). Princeton 1975. Bollingen Series XCIII. SCHIMMEL, Annemarie: Dinler Tarihine Giri. Ankara 1955. SCIAKY, Lon: Frawell To Salonico. New York 1946. SCHWAB, Moise: Sabbatai Zwi, La Grande Encyclopdie. Paris (t.y.). SERTEL, Zekeriya: Hatrladklarm. Istanbul 1977. SEVN Necdet: Ajan Okullar. stanbul 1975. SLOUSCH, N: Les Deunmen. Une Secte Judo - Musulmane de Salonique. Revue du Monde Musulman. Paris 1908. Nu: XII. BL, Mevln: Asr- Sadet-slm Tarihi. I-X. (Mtercim: mer Rza). stan bul 1928. Sebil'r-Read Mecmuas: Cilt: 23. stanbul 1924. Son Saat Gazetesi: 25 Mays - Austos 1927. AKR, Ziya: Trkiye Yahudileri. (Millet Mecmuas). 1947. EMSEDDN SAM: Kamusu'l-Alm. stanbul 1898. TAHA HSEYN: El-Fitnetu'l-Kbra. II. Msr 1964. TANYU, Hikmet: Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler. I-II. stanbul 1976. TAN, ahap: Yahudileri Tanyalm. stanbul 1968. TANCI, Muhammed b. Tawit: slm Mezhepleri Tarihi Ders Notlar (Ankara ni versitesi lahiyat Fakltesi 1972-73). TAPLAMACIOLU, Mehmet: Karlatrmal Dinler Tarihi. Ankara 1966. TURAN, Osman: stanbul'un Fethi ve slm'n Drdnc Mukaddes ehri. Ter cman Gazetesi. Mays 1977. TURSUN BEY: Tarihu EbuT-Feth (Fatih'in Tarihi). (Haz.: Ahmet Tezbaar). Ter cman 1001 Temel Eser. TTNC, Ziya: Fatih Sultan Mehmet. stanbul 1971. Trke Szlk: T.D.K. Yay. Ankara 1969. Trk Ansiklopedisi: Dnmeler veya Avdetiler. Ankara 1966. Trkiye Ansiklopedisi: Ankara 1956. UZUNARILI, smail Hakki: Osmanl Tarihi: T.T.K. Basmevi, Ankara 1975. OK, Bahriye: slmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler. Ankara 1967. LKEN, Hilmi Ziya: slm Felsefesi. Seluk Yaynlan (II bs.). VALLAUX, Camille-J. Brunhes: Tarihin Corafyas. (Mihrab Mecmuas. 1924). WEIZMAN, Haim: Le Role de la Palestine dans la Solution du Probleme Juif. Paris-IXe (1942). WENSINCK, A. J . : Mesh. slm Ansiklopedisi. stanbul 1960. Vakit Gazetesi: l Ocak 1924. (Knunisni 1340) - 24 Ocak 1924. Vatan Gazetesi: Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi. Knunisni 1340/1924. (10 Ocak -24 Ocak 1924). YALIN, Hseyin Cahit: Tanin Gazetesi. Knunisni 1340 (Meclis Ktpha nesi, U.G. 2 2 ) . YAVUZ, A. Fikri: Kur'n- Kerim ve zahl Meali lisi. Duran Ofset Basmevi. stanbul. YAZIR, Elmall Hamdi: Hak Dini Kur'n Dili. I-IX. stanbul 1971. YUMURCAK, Ali: Mehdilik Meselesinde Baz slm limlerinin Grleri. A. .

BBLYOGRAFYA

271

lahiyat Fakltesi -Lisans Tezi- Ankara 1969. YURDAYDIN, Hseyin G.: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. Cilt: DC. Ankara 1961. ZETTERSTEEN, K. V.: Mehdi. slm Ansiklopedisi. stanbul 1960. ez-Zebd, Zeynuddn Ahmed b. Abdillatif: Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi (Mt. Ahmed Naim). I-XII. Ankara 1976.

DPNOTLAR (GR)
(l) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi,
( ? ) [1939-401, sf. 5.

Semih

Ltfi

Kitabevi,

stanbul

(2) Cevat Rifat Atilhan; slm Saran Tehlike ve Siyonizm, st. 1935. sf. 36. (3) Fikri Yavuz-, Kur'n- Kerim ve Mel-i lisi, Fihristi. (4) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, Yamur Ya ynevi, stanbul 1976, sf. 24. (5) Kitab- Mukaddes Eski Ahit (Tevrat), Tekvin, Bap 2 1 : 8 - 1 3 , st. 1969. (6) Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, s. 7, stanbul 1947, Tan Matbaas. Bazan Prof. Abraham Galante, bazan Avram Galanti olarak zikredilmek tedir. Bu zat, Trke eserlerde Avram Galanti, dier dillerde yaynlanan eserlerde Abraham Galante olarak gsterilmektedir. Her ikisi de ayn ahstr. (7) Ahmet Cevdet Paa; Ksas- Enbiya, C. I, s. 9, stanbul 1969. (8) Ebulgazi Bahdr Han; (Hzl.): Muharrem Ergin; Trklerin Soykt, Ter cman 1001 Temel Eser, s. 22-23. (Eserde Trklerin soykt, Hz. dem' den 1071 Malazgirt (Alparslan)'e kadar getirilmektedir.) (9) Sahih-i Buhar, D. . Bak. Yay., C. 2, Say 55-2, s. 813. (10) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boy. Yah. ve Trkler, C. I, s. 36-39. (11) Bkz. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. 1/36. (12) . Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerm Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. 6, s. 2993; Fikri Yavuz, K. Kerim Trke Mel-i lisi, s. 450-451, es-Saffat s resi, yet 99-114. (13) Tevrat, Tekvin-Bap 22:2-3, 10-18. (14) Tevrat, Tekvin - Bap : 27-28. (15) Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 28. (16) Prof. Dr. smail Cerraholu; Tefsir Usl, Ankara 1971 (1976), s. 240, A. . lahiyat Fakltesi Yaynlar, C. III. (17) bn Hiam; Es-Siret'n-Nebeviyye (Hz. Muhammed'in Hayat), I. Cilt, ev. Prof. zzet Hasan - Prof. Dr. Neet aatay, sf. 148. (18) Ahmed Emin; Fecr'l-slm, Terc. ed.: Ahmed Serdarolu, Ank. 1976, s. 55-6. (19) T. W. Arnold; ntiar- slm Tarihi, Ankara 1971, s. 51. (20) Prof. Dr. . Cerraholu; Tefsir Usl, s. 24, Ankara 1976. (21) Do. Dr. Yaar Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, s. 13, Ankara 1968. (22) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 73. (23) T. W. Arnold; ntiar- slm Tarihi; s. 50, Ankara 1971. (24) Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, s. 211-13. A. . lahiyat Fakltesi Yaynlarndan; LXIV.

274

DNMELER VE DNMELK TARH

(25) el-Ahzb sresi, yet:40. (26) T. W. Arnold; ntiar- slm Tarihi, s. 51. (27) Mevlana ibli; Asr- Saadet - slm Tarihi, (Mtercim, mer Rza), C. I,
Sf. 281-282, st. 1928.

(28) Ziya akir; a.g.e., s. 15. (29) ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, s. 85. (30) Ziya akir; a.g.e., s. 11. (31) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerim ve zahl Mel-i lisi, Duran Ofset Basmevi, stanbul. (32) mer Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerm'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. V, s. 670. stanbul 1971. (33) mer Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerm'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. VII, s. 323 : (ra sresi - 15 ve son cmlenin tefsiri). (34) Ali Himmet Berki - Osman Keskinolu; Htem'l-Enbiya Hazreti Muhammed ve Hayat, C. II, sf. 209-211, Ankara 1960. (35) Prof. Dr. smail Cerraholu; Tefsir Usl, s. 250, Ankara 1976. (II. bask). (36) Prof. Dr. . Cerraholu; Tefsir Usl, s. 246. (37) Prof. Abdlkadir nan; Eski Trk Din Tarihi, st. 1976, s. 178-179. Mill Ei tim Basmevi. (38) Sahih-i Buhar Muhtasar- Tecrid-i Sarih Tercemesi, C. I, s. 1 (I. hads), Ankara 1976; (39) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 74. (40) Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiya, C. I, sf. 157, stanbul 1969. (41) Ahmed Cevdet Paa; Ayn eser, sf. 160. (42) Ali Himmet Berki - Osman Keskiolu; Htem'l - Enbiy Hazreti Muhammed ve Hayat, C. II, sf. 287-288. Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, sf. 193-194. (43) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm ve Meal-i lisi, (Bakara : 49-51). (44) Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, s. 120-121. (45) Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, s. 180. (46) Ali Himmet Berki - Osman Keskiolu; Htem'l Enbiy Hz. Muhammed ve Hayat, C. II, sf. 222. (47) Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, s. 188. (48) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 104-5. (49) Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, sf. 194-195. (50) A. Himmet Berki - O. Keskiolu; Htem'l-Enbiy Hz. Muhammed ve Ha yat, C. II, sf. 289. Elmahl Hamdi Yazr; Hak Din, Kur'n Dili, C. VII, sf. 4855, - Htem'lEnbiy, C. II, sf. 289. (51) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerim ve Mel-i lisi. (52) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 104. (53) Mevln ibl; Asr- Saadet (ev.: mer Rza), C. I, sf. 447-455. Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, s. 237-240. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; a.g.e., s. 105. Ali Himmet Berki - Osman Keskiolu, Htem'l-Enbiy Hz. Muhammed,
C. II, sf. 331-338.

Sahih-i Buhar, C. II, s. 301. (54) Sahih-i Buhar Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi ve erhi, C. 8, s. 44. A. H. Berki - O. Keskiolu; Htem'l-Enbiy, C. II, sf. 337-338.

DPNOTLAR

275

M e v l n ibli; Asr- S a a d e t (ev.: m e r R z a ) , C. I, sf. 454-455. (55) Sahih-i B u h a r i Muhtasar Tecrid-i S a r i h Tercemesi ve erhi, C. VIII, s. 466, A n k a r a 1974. (56) Bkz.: Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h Boy. Y a h . ve Trkler, C. I, s. 105-108. A. Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. I, s. 238-240. (57) Sahih-i Buhar, C. II, s. 309-310. (58) A. H. B e r k i - O. Keskiolu; Htem'l-Enbiy Hz. Muhammed ve Hayat, C. II, sf. 339. (59) Prof. Dr. Hikmet Tanyu, a.g.e. sf. 108, C. I.

(BRNC BLM)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) T. W. Arnold, ntir- slm Tarihi, s. 80. Cevat Rifat Atilhan; Gizli Devlet ve Fesat Program, s. 106. Ayn eser, s. 110; a h a p Tan; Yahudileri Tanyalm, s. 88. Prof. Dr. smail Cerraholu; Tefsir Usl, s. 25 ve 253. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 108. Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, s. 27. Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, s. 7. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h Boyunca Yah. ve Trkler, C. I, s. 109. Bu hususla ilgili aklamalar, Mesih blm iinde ele alnacaktr. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 34. slm Ansiklopedisi; C. I, sf. 40. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 109. Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy; C. II, s. 164-165. Ahmed Emin; Duha'l-slm, C. I, s. 252-253. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 40. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 109. Murtaz'l-Askeri; Abdullah b. S a b Masal (Bir Y a l a n c n n Dzmeleri), (ev.: Abdlbki Glpnarl), stanbul 1974. Dr. T h Hseyin; el-Fitnet'l-Kbra, I. s. 90-91, Msr 1964. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, s. 58-62. Dr. T h Hseyin; el-Fitnet'l-Kbr, I I . s. 91, Msr 1964. Dr. M a h m u d Kasm-, D r s t n Fi'l-Felsefet'l-slmiyye, s. 214-227. Msr 1970. (Cilt: 9 ) . Sahih-i Buhar, C. I, sf. 19-24. (Al-i mrn: 110; B a k a r a : 143; Feth: 18; Tevbe: 100; A'rf: 157). Sahih-i Buhar, C. 9, sf. 342. Prof. M. Tawit Tanci; slm Mezhepleri Tarihi, A. . . Fak. 1973. Ders notu. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, (Taber C. I, s. 3182'den n a k l e n ) ; Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. II, s. 260. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 46. Ahmed Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, C. II, s. 258-270." Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih B o y u n c a Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 110. . Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerim'in T r k e Mel-i lisi ve Tefsiri, C. V, s. 2634-2635. Celleyn, Tefsir-i Kur'n- Azim, Cz'i Sn, s. 89; Elmall Hamdi Yazr; H a k Dini Kur'n Dili, C. 5, s. 3758-3759.

276 (28) (29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37)

DNMELER VE DNMELK TARH

Fikri Yavuz; Kur'n- Kerim ve Mel-i lisi (el-Kasas), s. 397. Dr. M a h m u d Kasm, Dirasetn Fi'l Felsefi'l slmiyye, sf. 215-216. Do. Dr. Y a a r Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 88. M. Th. Houtsma, Abdullah b. S a b a ( S e b e ) , slm Ansiklopedisi, C. I, sf. 40. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 88. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Ayn eser, s. 88, (Dipnottan). Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike, Siyonizm, s. 28. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, s. 82. Dr. M a h m u d Kasm; Dirstn Fi'l-Felsefeti'l-slm, s. 216, Msr 1970. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, s. 7. (Seluk Yaynlar - K o n y a : 7, Ayyldz Matbaas A.., A n k a r a 1968). (38) Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar - 1976, Say: 4, s. 76. (39) . Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerm Trke Meali lisi ve Tefsiri, V/2371. (40) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm Meali lisi, M u h a m m e d ( K t a l ) : 1 ve 25. (41) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 9 Ekim 1947, S a . 88. (42) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 82-88; J a c q u e s J o m i e r , Tevrat, ncil ve Kur'n. ev.: Skib Yldz, st. 1974, s. 11. (43) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, s. 8. (44) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 90. (45) Flicien Challaye; Dinler Tarihi (ev.: S a m i h Tiryakiolu), s. 141. (46) Bkz. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; a.g.e., C. I, s. 92-95. Prof. Avram Galanti; a.g.e., s. 8-9. Ziya akir; Neredilmemi Tarih V e s i k a l a r a Gre Trkiye Yahudileri, Mil let Mecmuas, Yl: 1947, Say: 86-87. (47) Henry Ford; Beynelmilel Yahudi, ev.: A. Avanolu, s. 11. (1974 bs.) (48) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, s. 9. (49) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih B o y u n c a Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 100-1. (50) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, s. 301-302. (51) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 110-111 (52) Ayn Eser, C. I, s. 140. (53) Bkz.: Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 8, 9, 10. Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 29-34. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 1947, Say: 88. (54) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 10. (55) Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 29-34. (56) Ansiklopedik Szlk, C. III, sf. 1750. (57) O r h a n Hanerliolu; n a n Szl, sf. 643; stanbul 1975, Remzi K.evi. (58) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 9 Ekim 1947, Say: 88. (59) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 10. (60) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; a.g.e., C. I, s. 140. (61) Ziya akir; Neredilmeyen Tarihi V e s i k a l a r a Gre Trkler ve Yahudiler, Millet Mecmuas, C. 10, 1947. (62) Ord. Prof. smail Hakla Uzunarl; Osmanl Tarihi, C. I, sf. 363-364. (63) Bkz.: Ord. Prof. smail Hakk Uzunarh; Osmanl Tarihi, C. I, sf. 360. smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 162. (64) smail Hmi Danimend; a.g.e., C. I, sf. 162. (65) Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl; a.g.e., C. I, sf. 362-363. (66) . H. Danimend; a.g.e., C. I, sf. 179-180. Hedef olarak Alevlerle meskn yerlerin seilmesi, dndrc olmas gerekir. (67) . H. Uzunarl; a.g.e., C. I, sf. 363.

DPNOTLAR
(68) (69) (70) (71) (72) (73) (74) (75) (76) (77) (78) (79) (80) (81) (82) (83) (84) (85) (86) (87) (88) (89) (90) (91) (92) (93) (94) (95) (96) (97)

277

(98)

smail Hmi Danimend; a.g.e., C. I, s. 179-180. Bkz.: . H. Danimend; a.g.e., C. I, sf. 161-162; Uzunarl, C. I, s. 367. . H. Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 161-162. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 141-2. V a t a n Gazetesi, 20.10.1949 (Ahmet Emin Yalman; Nazm H i k m e t l e R portaj). Ziya akir; Neredilmemi V e s i k a l a r a Gre Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 9 Ekim 1947, Say: 88, sf. 15. . H. Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 260. Ziya akir; Neredilmemi Tarih Vesikalara Gre Trkiye Yahudileri, Fa tih Yahudilere imtiyazlar verdi, Millet Mecmuas, 16 Ekim 1947, S a . 89. Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16. Prof. Avram Galanti; a.g.e., s. 114. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 1947, say: 90, sf. 15. Ziya akir; Neredilmemi Tarih V e s i k a l a r a Gre Trkiye Yahudileri, F a t i h Yahudilere mtiyazlar Verdi, Millet Mecmuas, 16 E k i m 1947, Say: 89. Ziya akir, a.g.e., say: 59. Bkz.: Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 29. Prof. Dr. Osman Turan; stanbul'un Fethi ve slm'n Drdnc Mukaddes ehri, ( T e r c m a n Gazetesi, 29.5.1977 - Tefrika - ) . Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 1947, Say: 91. Cevat Rifat Atilhan; Dnya htillcileri, II. bask, sf. 48, dipnot, Yelken Matbaas, 1973. a h a p Tan; Yahudileri Tanyann, stanbul, 1968, sf. 119. Tursun Bey-, Fatih'in Tarihi (Tarih-i EbuT-Feth). B a s k y a Hazrlayan: Ah met Tezbaar, Tercman, 1001 Temel Eser, sf. 189-194. A. de Lamartine; Cihan Hakimiyeti (Trkiye T a r i h i ) , Hazrlayan: M. R. zmen, T e r c m a n - 1001 Temel Eser, 3. cilt, sf. 567-569. bn-i K e m l : ...Nikris ki, maraz- mevrustu, m e r h u m ' a mstevli olmutu. (Ziya Ttnc, Fatih Sultan Mehmet, sf. 184.) smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 350-1. smail Hakk Uzunarl; Osmanl Tarihi; C. II, sf. 144, A n k a r a 1975. Ziya Ttnc; Fatih Sultan Mehmet, sf. 185 ve 199-202, Y a y l a c k Matbaas. stanbul 1971. a h a p Tan; Yahudileri Tanyalm, stanbul 1948, sf. 18. B u r h a n Felek; stanbul'un Fethi, Milliyet Gazetesi, 3 Haziran 1977. Eski Ahit (Tevrat), Tesniye, Bap: 7/16. Cevat Rifat Atilhan; Dnya htillcileri (2. bs.), Yelken Matbaas, 1973, sf. 46 (Luther'in E r l a n g e r nshas). Bkz.: Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 336. Louis Bertrand; spanya Tarihi, Tercme-. Galip K e m l i Sylemezolu Nurullah Ata. K a n a a t Kitabevi, stanbul 1940, sf. 142-143. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16. Ziya akir; Neredilmemi Vesikalarla Trkiye Yahudileri, Millet Mec muas, 30 E k i m 1947.

(99) Louis Bertrand; spanya Tarihi, ev.: G. Kemali Sylemezolu, Nurullah Ata, sf. 38. (100) Y. K, sf. 91 ve 141-143. (101) F r a n a i s Pitri; L'Espagne Du Sicle D'Or, sf. 59, Paris 1959. (102) F r a n a i s Pitri; L'Espagne Du Sicle D'Or, sf. 65-66;

278

DNMELER VE DNMELK TARH

Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 144-5. (103) Portekiz'e gidenler de, bilahare oradan kovulurlar ve Melce yeri Osmanl mparatorluu olur. (104) Theodor Frisch; Tarih Boyunca Yahudi Meselesi. ev.: M n i r Abdurrah man, sf. 83, Aka Yaynlar, stanbul 1972. (105) Bkz.: Theodor Frisch; Tarih Boyunca Yahudi Meselesi, sf. 82-85. F r a n a i s Pitri; L'Espagne Du Sicle D'Or, sf. 58-60. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 30 Ekim 1947, Millet Mecmuas. (106) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16. (107) Y . K., sf. 148. (108) Theodor Fritsch; Tarih Boyunca Yahudi Meselesi, ev.: Munir Abdurrah man, sf. 77. (109) Bkz.: Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 145. ' Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16-20. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 348. (110) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Y. K., C. I, s. 145. Prof. Avram Galanti; Y. K., sf. 17-18. Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 38-39. (111) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 75. smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. II, sf. 76-7. (112) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 145. Ziya akir; Trkiye Yahudileri; 30 Ekim 1947, Millet Mecmuas. Prof. Avram Galanti; Y. K., sf. 17-18. (113) brahim Peevi; Peev Tarihi, C. I, sf. 99. 1283/1866. (114) Kanuni'nin bu lutfunu, sa'nn gelip onlar k u r t a r a c a n a benzetirler. (115) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, Say: 92. (C. X I . 1947). (116) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 32. (117) Bkz.: Ahmet Refik; Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, Nu. 83, sf. 368-9. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, Say: 94. (118) Ahmet Refik; Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, Nu. 83., sf. 368-9, (1924). (119) smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, sf. 354. (120) slm Ansiklopedisi; (Mehmet II. maddesi), sf. 519 ve 533. (121) smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, sf. 1. (122) Bkz.: . H. Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. II, sf. 388. C. III, sf. 1.; Ahmet Refik; Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, 1924, Say: 83, sf. 368-369; Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Say: 97. (Millet Mecmuas, 11 Aralk 1947). (123) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 19. (124) Bkz.: Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 17-18. Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 234. Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 39-40. Tarih-i Cevdet; C. I, sf. 78. (125) Trke ve Arapa'nn m a t b a a l a r d a baslmasnn yasak olmasndan dier dillerde m a t b a a kullanld rivayet ediliyor. (A. Galanti; Trkler ve Ya hudiler, sf. 148.) (126) J o s e f Prof. (127) J o s e f (128) Prof. Kastein; S a b b a t a i Zewi, Avram Galanti; Trkler Kastein; S a b b a t a i Zewi Avram Galanti; Trkler sf. ve sf. ve 7-8, Berlin Yahudiler, 7-9, Berlin Yahudiler, 1930 ( A l m a n c a ) . sf. 148. 1930. sf. 35, stanbul 1932.

DPNOTLAR

279

(129) Leon Sciaky; Farawell to Salanico, sf. 114-115. (130) A. Galante; Cinquime recueil de decuments c o n c e r n a n t les Juifs de Tur quie, sf. 5-8, stanbul 1955. (131) Robert De Beauplan; Le D r a m e Juif, sf. 30, Paris 1939. (132) Theodor Fritsch; T a r i h Boyunca Yahudi Meselesi, ev.: Mnir Abdurrah man, sf. 104, stanbul 1972. (133) Trkiye'de bu plnn aynen tatbik edilmi olduu dikkate ayandr. (134) Theodor Fritsch; T a r i h B o y u n c a Yahudi Meselesi, sf. 108. (135) Ayn eser, sf. 35 ve 108. (136) Y. K.; sf. 52-54 ve 65. Kitab Mukaddes; Tekvin, Bap: 1-50. st. 1969. (137) Robert De Beauplan; Le D r a m e Juif, (nsz, sf. 7 ) . Adli Moran; Dinler Tarihi, Hrriyet Yaynlar, sf. 83. (138) A b r a h a m Revusky; Les Juifs En Palestine, sf. 7-8, Paris 1936. Bu eser, Siyonizmden ve Siyonizm'in Filistin'e dn ideali olduundan bahsetmek tedir. (139) David Ben-Gourion; La Palestine Dans Le Monde D'Aprs Guerre, 19. rue de T h r a n - Paris - 8e, sf. 4. (140) A. Galanti; T r k Hars ve T r k Yahudisi, sf. 113-115. (141) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 113-115. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, Say: 94. Antoine Galland; 1672-1673 senesi hatralar, C. I, sf. 112. (142) Ziya akir; Y. K, Say: 94, 20 K a s m 1947. (143) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h B o y u n c a Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 228. (144) Louis Marschalko; Yahudi. ev.: Cneyd Emirolu, sf. 52. (145) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Y. K. C. I, sf. 227-228 ve 218. (146) Theodor Fritsch; T a r i h Boyunca Yahudi Meselesi, sf. 90. (147) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Y. K., C. I, sf. 164. (148) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, nsz. (149) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, s. 233. (150) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Y. K, C. I, sf. 241, 254-264. (151) K e m a l Fedai Cokuner; Y a k n Tarihimiz ve Siyonizm, Orta Dou Gazete si, 10 O c a k 1976. (152) . Hami Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, sf. 239. (153) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Ayn Eser, C. I, sf. 259. (154) Theodor Fritsch; Tarih B o y u n c a Yahudi Meselesi, sf. 108-110, 71. (155) T a h a Akyol; Aznlklarn Politik Eilimleri, Hergn Gazetesi, 17 Hazi r a n 1977. (156) C. R. Atilhan, Gizli Devlet ve Fesat Program, (V. bask), sf. 58, st. 1972. (157) Prof. Avram Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 188, stanbul. (158) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 436. (159) Bkz.: Abraham Galanti; Nouveaux Documents S u r S a b b a t a i Sevi, sf. 7-10, stanbul 1935. (160) T r k e Szlk, T. D. Kurumu Yaynlar, A n k a r a 1969, sf. 218. Meydan Larousse, C. III, sf. 895, 861-862. Ansiklopedik Trke Szlk, stanbul 1964. sf. 128. S a n a t Ansiklopedisi, C. I, sf. 486. (161) E. E. Ramsaur; The Young Turks ( J n Trkler ve 1908 htilli), stanbul 1972, ev.: Nuran lk, sf. 116. (162) Dictionnaire de la Lanque France, Paris 1873, C. I, sf. 795 ve C. IV, sf. 1614. Larousse du X X e Sicle, Paris 1929, C. II, sf. 456.

280

DNMELER VE DNMELK TARH

G r a n d Larousse, C III, sf. 472. G r a n d Encyclopdique, C. 9, sf. 155. emseddin Sami; Franszca - Trke Byk Szlk, C. I ve II; (Rengat ve Converti maddeleri), stanbul 1905. Tahsin S a r a ; Franszca-Trke Byk Szlk, A n k a r a 1976, (Rengat ve Converti maddeleri), T. D. Kurumu Yaynlarndan. (163) Do. Dr. zer Ozankaya; Toplumbilim Terimleri Szl, T. D. K. Yayn lar, A n k a r a 1975, sf. 37. (164) Prof, Dr. B e k i r Stk Baykal; T a r i h Terimleri Szl, T. D. K. Yaynlar, A n k a r a 1975, sf. 37. (165) Trk Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41, A n k a r a 1966. (166) Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Szl; C. II, sf. 607; Meydan Larousse, C. VI, sf. 239; Ferit Develiolu; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Szlk, (htida, mhted), A n k a r a 1970. (167) Fikri Yavuz-, Kur'n- Kerim ve Mel-i lisi: (Ktal/Muhammed-. 2 5 ) . (168) rtidt: Dini Celil-i slm' kabul ettikten sonra dnmektir. Taedikten son ra vuku' bulan bir tekzb demektir. (. Nasuh Bilmen; Hukuk- slmiyye ve Istlhat- Fkhyye Kamusu, C. 4, sf. 5-10). (169) Osmanl T a r i h Deyimleri ve Terimleri Szl; C. II, sf. 624. Ferit Develiolu; Osmanlca-Trke Ans. Szlk, (irtidad, mrtedd). (170) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm'in Trke Mel-i lisi (Muhammed/Ktal - 25); . Nasuh Bilmen; Kur'n- Kerm'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, stan bul 1965, C. VII, sf. 3398-3399. (171) T r k e Szlk, T. D. K. Yayn, A n k a r a 1969, sf. 218. Meydan Larousse, C. III, sf. 859 ( D n e k ) . (172) Ridde: slm'dan dnmek, slm dinini reddetmek a n l a m n a gelir. rtidt; Ridde kkndendir ve istifl kalbna nakledilmi mastardr. El-Riddet de, irtid mastarndan ism-i merre'dir. (173) Bkz.: Do. Dr. Bahriye ok; slmdan Dnenler ve Y a l a n c Peygamberler, A n k a r a 1967, A. . lahiyat Fak. Yay., sf. 17-34. (174) Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 34, Ankara, sf. 34. (175) Louis Bertrand; spanya Tarihi, Tercme eden: G. K. Sylemezolu ve Nurullah Ata, sf. 41-49. (176) Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. I, sf. 220 (Bakara:8-20). (177) Elmall Hamdi Yazr; Y.K., C. I, sf. 220-225. (178) Sahih-i Buhar, C. I, sf. 45; C. XI, 204-205. (179) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm ve Mel-i lisi (Mnafktn: 1-4). Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. VII, sf. 4997-5000. (180) Sahih-i Buhar, C. II, sf. 205. Elmall Hamdi Yazr; Y.K. C. VII, sf. 4997-4999. (181) J a c q u e s Jomier; (Bible el C o r a n ) , Tevrat, ncil ve Kur'n. ev.: Dr. Skib Yldz, stanbul 1974, sf. 124. (182) Bkz.: B a k a r a sresi, yet: 51, 63-64, 92-93. (183) Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini K u r ' n Dili, C. I, B a k a r a : 83. (184) Kitab- Mukaddes; Hoea, Bap: 11/1-7; 14/1-8; Daniel, Bap: 9; Yeremya, Bap-. 3/9-16. (185) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerim ve Mel-i lisi, ( B a k a r a : 84-85. Bkz.: en-Nr: 47 ve Hucurt: 14.) Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. I, sf. 397. (186) Ahmet Cevdet Paa; Ksas- Enbiy, stanbul 1969, C. I, sf. 157.

DPNOTLAR (187) (188) (189) (190) (191) (192) (193)

281

(194) (195)

(196) (197) (198) (199) (200) (201) (202) (203) (204)

(205) (206) (207) (208) (209) (210) (211) (212)

(213) (214) (215)

T. W. Arnold; ntiar- slm Tarihi, ev.: Hasan Gndzler, sf. 80. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 42. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, s. 45. A. Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm Mel-i lisi; ( B a k a r a : 100). T r k Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41; Meydan Larousse, C. XII, sf. 2. Louis Bertrand; spanya Tarihi, ev.: G. K. Sylemezolu - Nurullah Ata; sf. 141-143. 1492 ylnda spanya'da tebdil-i din etmeyerek g edenlerin (. g) ar lk merkezini Trkiye tekil eder. Hristiyanl kabul edip orada kalanlar, daha sonra, yahudilik inanlarn y a a m a k iin (II. g) tekrar Trkiye'ye gelmilerdir. Prof. A b r a h a m Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16. M ar a n : D hristiyan, ii yahudi (A. Galanti; Trkler ve Yahudiler, sf. 16). Hayrullah rs; M a r a n o s (Domuzlar a n l a m n a = Yahudiler) denildiini kaydediyor (Musa ve Yahudilik, sf. 436). Ziya akir; Neredilmemi Vesikalarla Trkiye Yahudileri, Millet Mec muas, 30 E k i m 1947, Say: 91. Y. K., S a y : 94. A. de Lamartine; Cihan Hakimiyeti (Trkiye T a r i h i ) ; Hzl.: M. R. Uzmen, T e r c m a n 1001 Temel Eser, III. cilt, sf. 555. Louis Bertrand; spanya Tarihi, ev.: G. K. Sylemezolu - Nurullah Ata, sf. 132-133. Theodor Fritsch; T a r i h B o y u n c a Yahudi Meselesi, sf. 71. Prof. Avram Galanti; T r k l e r ve Yahudiler, sf. 122. Cevat Rifat Atilhan; D n y a htillcileri, sf. 31. (Yelken M a t b a a s 1973). Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 436. Bkz.: Meydan Larousse, C. III, sf. 862. Hayat Ansiklopedisi, C. II, sf. 1000. slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 646. S h r i Evlenmelerden m e y d a n a gelen akrabalk. Trkiye Ansiklopedisi, A n k a r a 1956, C. II, sf. 190. Osmanl T a r i h Deyimleri ve Terimleri Szl. st. 1946, (Dnme md.) Prof. Abraham Galanti; Nouveaux Documents S u r S a b a t a i Sevi, sf. 4. Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm ve Mel-i lisi, (Hucurt: 14-15). Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'an Dili, C. VI, sf. 4466-4486. Do. Dr. Bahriye ok; slmdan Dnenler ve Y a l a n c Peygamberler, s. 20. Encyclopdie de l'Islam, C. II, sf. 631 (Dnme md.) T h e Jewish Encyclopedia, C. IV, sf. 639 (Dnme md.) N. Sleusch; Revue du Monde Musulman, Vol. VI, Nr.: XII, Dcembre 1908, sf. 483. Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Szl, sf. 475. The Jewish Encyc lopedia, C. IV, sf. 639 (Dnme maddesi). Resimli Gazete, 1925, Nu: 19. slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 647. Le G r a n d Encyclopdie, C. XXIX, sf. 4.

brahim Alettin Gvsa; S a b a t a y Sevi, stanbul (t.y.), sf. 53-55. T r k Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41. (216) Gershom Scholem (Garom a l o m ) , (branice nshasndan) srail C. II, sf. 714-718.

1957,

282

DNMELER VE DNMELK TARH

(217) M i h r a b Mecmuas, 1924, sf. 150-151. (218) Sebil'r-Red Mecmuas, 1923-1924, C. 23, sf. 170-171. (219) The Jewish Encyclopedia, C. 4, sf. 639. a h a p Tan; Yahudileri Tanyalm, ' sf. 77. (220) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 490-491. (221) T r k Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41. Encyclopedia de l'Islam, C. II, sf. 631. Vergilius Peru; Encyclopdie Of Religion, New York 1945, sf. 619 (Sahte Peygamberler maddesi = Pseudo). (222) Do. Dr. Y a a r Kutluay; Siyonizm ve Trkiye, A n k a r a 1973, sf. 23.

(KNC BLM)
(1) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 148. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Siyonizm ve Trkiye, sf. 22-23, A n k a r a 1973. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 200, A n k a r a 1965. (2) Kitab- Mukaddes, sf. 616. stanbul 1969, Kitab- Mukaddes irketi. (3) Y. K., sf. 553 (Mezmurlar, 27/3). (4) Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents sur S a b b a t e a i Sevi, sf. 14. (5) A b r a h a m Galante; a.g.e., sf. 15. (6) A b r a h a m Galent; Nouveaux decuments sur S a b b a t e i Sevi, sf. 15. (7) brani Din Bilgisi (zetler) Hahambalk, stanbul 1969, sf. 36. (8) brani Takvimi, dnyann yaradln, Hz. sa'nn doumundan nce (M..) 3760 olarak alr. Bugn de ayn takvimi kullanr ve 1977 yl 5737'ye teka bl eder. (9) J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi der Messias von zmir, Berlin 1930, sf. 21. Prof. A. Galante; Nouveaux decuments sur S a b b e t a i Sevi, st. 1935, s. 17. brahim Aleddin Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 15. T h e J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 218. Meydan Larousse, C. X, sf. 800; N. Slousch, Revue du Monde Musulman, 484. Trk Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41. La Grande Encyclopdie, C. X I X , sf. 4. Encyclopedia American, C. XXIV, sf. 78. G r a n d Larousse, C. IX, sf. 471. X X ' e Sicle de Larousse, C. VI, sf. 99. Collier's Encyclopdie, New York 1961, C. 16, sf. 653. Encyclopedia Britannica, C. XIX, sf. 851. (10) slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 646. (11) V a t a n Gazetesi, Knunisni - 1924, Nu. 272. (12) J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi, der Messias von zmir, Berlin 1930, sf. 21. Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents sur Sabbetai Sevi, sf. 17. The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 218. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 15; Meydan Larousse, C. X, sf. 801. Trk Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41.; slm Ansk.: C. 3, sf. 646. Sebil'r-Red Mecmuas, C. 23, sf. 172. Le G r a n d E n c y c . C. 29, sf. 4. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, Vol. VI, Nu: XII, Dcembre 1908, 484. (13) V a t a n Gazetesi, Tarihin Esrarengiz B i r Sahifesi, Knunisni 1924, Nu mara: 272.

DPNOTLAR

283

(14) Ziya akir, Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 8 Ocak 1948, Say: 101. (15) Gershom Scholem; (branice) S a b b a t a i (abtay) Sevi, C. I, sf. 83, srail 1957 (5717). (16) A. Galante; Histoire des Juifs d'Anatolie. stanbul 1957, sf. 253. (17) Bkz.: A. Galante; Nouveaux documents S u r S a b a t a i Sevi, sf. 110. (18) Prof. Abraham Galante; Nouveaux decuments sur Sabbetai Sevi, sf. 17. . Alettin Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 15. J o s e f Kastein; Sabbetai Zewi, der Messian von zmir, sf. 21-22. Meydan Larousse, C. X, sf. 810. (19) B i r Tarih Mdekkiki, V a t a n Gazetesi; T. Esrarengiz B i r Sahifesi, Nu. 272. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 8 Ocak 1948, Say: 101-102. (20) J o s e f Kastein; Sabbetai Zewi, der Messias von zmir, sf. 22. (21) Prof. A. Galante; Nouveaux decuments sur Sabbetai Sevi, sf. 118. (22) A. Galante; Ayn eser, sf. 17.; J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 218-9. (23) S o n S a a t Gazetesi, H. 1056/M.1646'da 17 yanda iken I. defa evlendirildi ini belirtiyor. Halbuki doumu 1626 olduuna gre 1646'da 20 yanda olmas lzm. Byle olunca 17 ya ve 1646 tarihi doru deildir. Bu basit mesele bile, bu tefrikann alel usul yazldn ortaya koyar (2 Haziran 1927). (24) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents sur S a b b e t a i Sevi, sf. 18. B i r Tarih Mdekkiki, Tarihin Esrarengiz B i r Sahifesi, V a t a n Gazetesi, K n u n i s n i 1924, Nu: 272. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 Ocak 1948, Say: 102. (25) J o s e f Kastein; Sabbetai Zewi, der Messias von zmir, sf. 23-30. (26) brahim Alettin Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 16. (27) slm Ansk., stanbul 1960, C. VIII, sf. 124. (28) mer Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerm'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. I, sf. 366. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 9. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 428. (29) . N. Bilmen; Ayn eser, C. I, sf. 366. (30) El-Mncid, Beyrut-Lbnan 1976, sf. 760-761. (31) Ferit Develiolu; Osmanlca - Trke Ansiklopedik Lgat, sf. 748-749. T r k e Szlk, T. D. Kurumu Yayn, sf. 523. (32) Larousse du X X e Sicle, Paris 1931, C. IV, sf. 829. (33) Dr. Ahmet elebi; Mukarenetu'l-Edyan, Kahire 1966, C. I, sf. 188. (34) O r h a n Hanerliolu; n a n Szl, stanbul 1975, sf. 403-404. Flicien Challaye; Dinler Tarihi, ev.: S a m i h Tiryakiolu, sf. 142-44. (35) B u n u n gibi ifadelere Kitab- Mukaddes'de de rastlanmaktadr. yle ki: ...te kz gebe k a l a c a k ve bir oul douracak... (36) Hayrullah rs; sf. 428. (37) Flicien Challaye; Dinler Tarihi, ev.: S a m i h Tiryakiolu, sf. 101-5. (38) Herv Rousseau; Dinler (Tarihi ve Sosyal n c e l e m e l e r ) . ev.: Osman Pa zarl, sf. 77-79, stanbul 1970. (39) Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 17, (40) Prof. Dr. Ahmet elebi; Mukarenetu'l-Edyan, C. I, sf. 189, Kahire 1966. (41) Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 18. (42) Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 211. (43) Sigmund Freud; Musa ve Tek Tanrclk, ev.: Erol Sevil, sf. 93, 129. (44) Bkz.: Kitab- Mukaddes, Levililer, Bap: 20/24-26; Tesniye, Bap: 7/6-8.

284 (45) (46) (47) (48)

DNMELER VE DNMELK TARH Kitab- Mukaddes, Daniel blmnde Ebed Saltanat ilenmektedir. Bkz.: Daniel, Bap: 9. Prof. Dr. Ahmet elebi; Mukarenetu'l-Edyan, C. I, sf. 186-188, K a h i r e 1966. Ord. Prof. Hilmi Ziya lken; slm Felsefesi, sf. 181-187. Do. Dr. Y a a r Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 17. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 432-433. brani Din Bilgisi (zel), Hahambalk Yaynlar, st. 1969. Sigmund Freud; Musa ve Tek Tanrclk, sf. 41, 90, 98-99 ve 129. Prof. Dr. Ahmet elebi; a.g.e., C. I, sf. 188-189. aya, II/3-4; Mika/, IV/2-3; Daniel, Bap: 6/26-27; 7/13-28. aya, 65/17-25. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 427. Kitab Mukaddes, Tesniye: 26/6-10. Kitab- Mukaddes, Yeremya: 23/5-6: Mika: 5/2-5; Zekeriya: 9/9; Malaki: 4/5. Hayrullah rs; M u s a ve Yahudilik, sf. 43. Cevat Rifat Atilhan; D n y a htillcileri, sf. 28. Tevrat (Kitab- Mukaddes), Daniel, B a p : 9/23-27. Gershom Scholem; S a b b a t a i Sevi, The Mystical Messiah. braniceden ngilizceye ev.: R. J. Zwi Werblowsky, Bollingen series XCIII, Princeton 1975. A. Cohen; Le Talmud, Paris 1933, sf. 413-424. Prof. A. Galante; Nouveau documents sur S a b b a t a i Sevi, sf. 9-10. M i k a : 5/2-5; Bkz.: Yeremya: 23/5-6; Zekeriya: 9/9; Malaki: 4/5 vs.. Annemarie Schimmel; Dinler Tarihine Giri, sf. 116. Prof. Dr. H. Tanyu, T a r i h Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 100-102. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 200-207. Prof. Dr. Mehmet Taplamacolu; Karlatrmal Dinler Tarihi, sf. 176. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 303, 313 ve 435. A. Cohen; Le Talmud, Paris 1933, sf. 416. Felicin Challaye; Dinler Tarihi. ev.: Samih Tiryakiolu, sf. 146. Prof. Dr. M. Taplamacolu; a.g.e., sf. 176; O. Hanerliolu; a.g.e., sf. 287. M. N. ank; Byk Felsefe Lgati, C. I, sf. 309; A. Galante, Nouveau., sf. 5, G r a n d E n c y c , C. 8, sf. 587-592; A. nan; Eski Trk Din Tarihi, sf. 220. Prof. Dr. H. Tanyu; T. .B. Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 112. Bak: 65. dipnot. J o s e f Kastein; S a b b a t a i Sevi, sf. 24-26. Gershom Scholem; S a b b a t a i Sevi (ng.), sf. 15. Prof. A b r a h a m Galante; Nouveau documents sur S a b b e t a i Sevi, sf. 5. Le G r a n d Encyclopedia, C. 8, sf. 587-592. Orhan Hanerliolu; n a n Szl, sf. 132, 295. Ord. Prof. H. Ziya lken; slm Felsefesi, Seluk Yaynlar, 1967, sf. 24-5. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 200. Abdlkadir nan; Eski Trk Din Tarihi, M. E. Basmevi, 1976. sf. 220. Ord. Prof. Hilmi Ziya lken; slm Felsefesi, sf. 170-171. Bahsedilen bu yirmi iki h a r f iin bkz.: Prof. Abraham Galante, Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 6. Kitab- Mukaddes, Mezmurlar, Bab. 119. O r h a n Hanerliolu-, n a n Szl, sf. 287. Gershom Scholem; S a b b a t a i Sevi, (ng. tercmesinden), sf. 16. La Grande Encyclopedia, C. 8, sf. 587-599. Mustafa N a m k ank; Byk Felsefe Lgati, C. I, sf. 310-311. Dictionnaire des Religions, sf. 183-184. Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents sur S. Sevi, sf. 10. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 334.

(49) (50) (51) (52) (53) (54) (55) (56) (57) (58) (59) (60) (61) (62)

(63)

(64) (65)

(66) (67) (68) (69) (70) (71) (72)

(73)

DPNOTLAR

235

(74) (75)

(76) (77) (78) (79) (80) (81) (82)

(83) (84) (85) (86) (87) (88)

(89) (90)

(91) (92) (93) (94) (95) (96) (97) (98) (99) (100)

Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 129. b r a n i Din Bilgisi (zetler), Hahambalk, stanbul 1969. Prof. Dr. M e h m e t Taplamacolu; Karlatrmal Dinler Tarihi, sf. 175. Ord. Prof. H. Ziya lken; slm Felsefesi, Seluk Yay., 1967, sf. 170. Prof. D r . Hikmet Tanyu-, T a r i h B o y u n c a Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 112, 39. O r h a n Hanerliolu; n a n Szl, sf. 287. J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi, sf. 38-40. Prof. A b r a h a m Galante; Nouveau documents sur S. Sevi, sf. 5-6, Flicien Challaye; Dinler Tarihi, sf. 146-147. Prof. A b r a h a m Galante; Nouveau documents sur S. Sevi, sf. 5. J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zevi, sf. 40-41. Abraham Galante; Nouveau documents S u r S. Sevi, sf. 10. A b r a h a m Galante, Nouveau documents S u r S a b b a t a i Sevi, sf. 11. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 437. H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 335. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 9. H. rs, Y . K., sf. 335. Louis Marschalko; The World Conqueros. (= Dnya Hkimleri), Cihan yutmaya hazrlanan sinsi c a n a v a r Yahudi diye Cneyd Emirolu tara fndan tercme edilmitir. stanbul 1976, sf. 35. La Rousse du X X ' e Sicle, Paris 1931, C. IV, sf. 829. Prof. Dr. Ahmet elebi; Mukarenetu'l-Edyan, K a h i r e 1966, sf. 188, C. I. Yeni Ahit (ncil), Matta, Bap: 1/1-25 ve 2/1-23. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 18. J a c q u e Jomier, Bible et Coran. ev.: Sakp Yldz, sf. 173. Herv Rousseau; Dinler. ev.: O s m a n Pazarl, sf. 79 ve 107. Adli Moran; Dinler Tarihi, Hrriyet Gazetesi Neriyat, st., sf. 15. Louis Marschalko; The World Conqueros, Cihan Y u t m a y a Hazrlanan Sinsi C a n a v a r Yahudi diye Cneyd Emirolu'nun evirisi. st. 1976, sf. 22. Kitab- Mukaddes; Yeni Ahit, st. 1969, Matta, Bap: 16/13-20. Zekeriya ve Yahya, slm'da birer peygamberdirler. Zekeriyya (A.S.), Al l a h ' a dua eder ve Allah da o n a kelimeyi (Hz. sa'y) tasdik edici saliklerden b i r peygamber olarak Y a h y a (A.S.)' mjdeliyor. (l-i m r n sresi, yet: 38-39). Kitab- Mukaddes; Yuhanna, Bap: 1/19-43. Kitab- Mukaddes; Matta, B a p : 21/1-12. Kitab- Mukaddes; Luka, B a p : 2/8-12. Kitab- Mukaddes; Luka, Bap: 1/26-34. Kitab- Mukaddes; Yeni Ahit: Luka, Bap: 22/67-71; Matta: Bap: 26/59-68. K. Mukaddes; Luka, Bap. 22/44-47. K. Mukaddes; Matta: Bap: 28/16-20. J a c q u e J o m i e r : Bible et Coran. ev.: S a k i b Yldz, sf. 176. slm'da sa Mesih incelenirken bu hususa da y e r verilecektir. Kitab- Mukaddes; Yeni Ahit, Matta, Bap: 24/1-38. Flicien Challaye; Dinler Tarihi. ev.: S a m i h Tiryakiolu, sf. 196-7. J a c q u e Jomier; Bible et Coran (Tevrat, ncil ve K u r ' n ) . ev.: Sakp Yl dz, sf. 139-140. (ncil); Yuhanna'nn Mektuplar ve Vahyi,

(101) J o s e f Kastein; S a b a t a i Zewi, sf. 40-42. (102) Kitab- Mukaddes; Yeni Ahit sf. 250-274.

286

DNMELER VE DNMELK TARH

(103) Do. Dr. Yaar Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 20. (104) Hasan Basri antay; Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerm, C. I, sf. 152. (Ni
sa: 171).

(105) Bkz.: Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm ve Mel-i lisi (Nisa: 171-172 ve l-i mrn - 45). Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'an Dili, C. 3, sf. 1534-1536. . Nasuhi Bilmen, Kur'n- Kerim'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. II,
sf. 712-713.

Hasan Basri antay; Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerm, C. I (l-i mrn ve Nisa sreleri). (106) Hasan Basri antay; Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerm, C. I, sf. 90-91. (107) . Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerim'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. I, sf. 366. (108) Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. II, sf. 1102. (109) slm Ansiklopedisi, st. 1960, C. VIII, sf. 124. (110) emseddin Sami; Kamusu'l-Alm, st. 1316/1898, C. VI, sf. 4284. (111) Jacque Jomier; Bible et Coran (Tevrat, ncil ve Kur'n). ev.: Sakb Yl
dz, sf. 144-145.

(112) Sahih-i Buhar Muh. Tec. Sarih Terc. ve erhi, C. VI, sf. 532, C. IX, sf. 182. Sahih-i Mslim ve Tercemesi, rfan Yaynevi, stanbul 1967, C. I, sf. 203-206. (113) H. Basri antay; Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerim, C. I, sf. 150. (114) Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. III, sf. 1519-1520. . Nasuhi Bilmen; Kur'n- Kerim'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. II, sf. 703. Celleyn (Tefsir), I. Cz, sf. 92. Eb'l-l el-Mevdd; Kadynlik Nedir? ev.: Ahsen Batur. stanbul 1975, sf. 146. (115) Eb'l-l el-Mevddi; a.g.e., sf. 145-146. (116) O, Hz. sa'dr. (Celleyn, II. cz( sf. 165); Elmall Hamdi Yazr; Hak Dini Kur'n Dili, C. 6, sf. 4281; . N. Bilmen; Kur'n- Kerim'in Trke Mel-i lisi ve Tefsiri, C. 7, s. 3290-92; F. Yavuz; Kur'n- Kerim'in Meali lisi, s. 495). (117) O saatte de, Kymet'e bir delildir. (Bak: Yukardaki kaynaklar..). (118) Hasan Basri antay; Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerm, C. 3, sf. 900 (Ez-Zuhruf sresi, yet: 6 1 ) . (119) . N. Bilmen; Y. K., C. 7, sf. 3292-93; Elmall, H. Yazr; Y. K. C. 6, sf. 4281. H. B. antay; Y. K., C. 3, sf. 900; Fikri Yavuz; Y. K., sf. 495. (120) Eb'l-l el-Mevdd; a.g.e., sf. 145-148. (121) Bkz. (Tefsirler.. Al-i mrn sresi, yet: 54, 55; Nisa: 157-158). (122) Sahih-i Buhar Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi ve erhi, C. IV, sf. 519526; C. IX, sf. 183-184 ve C. XII, sf. 411-412.

(123) Sahih-i Buhar, C. V, sf. 152-153. (124) Sahih-i Buhar, C. II, sf. 879-884. (125) Mslim, C. I, sf. 234-237. (126) bn Hiam; Hz. Muhammed'in Hayat. evirenler: Prof. Dr. zzet Hasan ve Prof. Dr. Neet aatay, sf. 111-112, A. . lahiyat Fak. Yaym. (127) Ksas- Enbiy (Ahmet Cevdet Paa); C. I, sf. 150-180. (128) Ahmet Cevdet Paa; a.g.e., C. I, sf. 157-193. (129) T. W. Arnold; ntiar-i slm Tarihi. ev.: Hasan Gndzler, sf. 50. (Aka Yaynlar, Nu: 69, Eskin Matbaas -1971.) (130) Sahih-i Mslim, C. I, sf. 203-204 (dipnot).

DPNOTLAR

28?

(131) Eb'l-A'l El-Mevddi; Kadynlik Nedir? ev.: Ahsen Batur, sf. 145. (132) Eb'l-A'l El-Mevddi; Ayn eser, sf. 217-223. (133) El-Ahzb: 40. (134) Orhan Hanerliolu; nan Szl, sf. 389. (135) Ferit Develiolu; Ansiklopedik Osmanlca-Trke Szlk, sf. 719. (136) Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 133. (137) slm Ansiklopedisi, C. VII, sf. 474. stanbul 1957. (138) slm Ansiklopedisi, C. VII, sf. 474-476. (139) Orhan Hanerliolu; nan Szl, sf. 389-390. (140) bn Haldun; Mukaddime. ev.: Zkir Kadri Ugan. (M. E. Bakanl Ba smevi - 1968). C. II, sf. 137-143. (141) bn Haldun; Mukaddime. ev.: Z. K. Ugan, C. II, sf. 143-150. (142) Sahih-i Buhar; C. 8, sf. 472 ve C. 12, sf. 307-308. (143) bn Haldun; Y. K., C. II, sf. 165-166. (144) bn Haldun; Mukaddime, C. I, sf. 169-176. (ev.: Z. K. Ugan). (145) Sabatayistlerde; Sabatay' arrlar. kmaynca armay ikinci gne brakp dalrlar. (146) bn Haldun; Mukaddime, C. II, sf. 167 ve C. I, sf. 502. Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 108-112, 115-130. Dr. Muhsin Abdlhamid; slama Ynelen Ykc Hareketler. ev.: M. Saim Yeprem - Hasan Gle, sf. 47. (147) Do. Dr. Yaar Kutluay; Y. K, sf. 88. (148) Bkz.: bn Haldun; Mukaddime, C. I, sf. 500-502. (149) Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yay. - 1976, Fask. 4, sf. 83; Fask. 5, sf. 105-106. Dr. Ahmet elebi; a.g.e., sf. 190, C. I. Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 78-100. (150) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 241-253; Do. Dr. Y. Kutluay; Tarihte ve Gnmzde sl. Mezhepleri; Eb'l-'l el-Mevdud; Kadynlik Nedir? ev.: Ahsen Batur. Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar, stanbul 1976, 4. fas. sf. 90. Muhsin Ab dullah; slama Ynelen Ykc Hareketler. eviren: M. Saim Yeprem-Ha san Gle. Ankara 1973, sf. 161-263. Bkz. E. Ruhi Flal, Ahmediyye Mezhebi (Kadynlik) Doentlik Tezi A. . lahiyat Fakltesi, 1976. (151) Do. Dr. Yaar Kutluay; Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, sf. 137. (152) Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 87. (153) bn Haldun; Mukaddime. ev.: Z. K. Ugan, (Notlar), C. I, sf. 675-677. (154) O. Keskiolu; slm Dnyas Dn ve Bugn, sf. 45, A. . Basmevi 1964. (155) Dr. Muhsin Abdlhamid; slama Ynelen Ykc Hareketler. evirenler: M. Saim Yeprem - Hasan Gle, Ankara 1973, sf. 47-49. (156) Ali Yumuak; Mehdilik Meselesinde Baz slm limlerinin Grleri, A. . lahiyat Fakltesi (Lisans Tezi). (157) Prof. Muhammed Tawit et-Tanci; A. . lahiyat Fakltesi 1972 yl Ders Notlarndan. (158) brahim Alaattin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 10. (159) bn Haldun; Mukaddime, C. I, sf. 323; C. II, sf. 179-184. (160) Eb'l-'l el-Mevdd; Kadynlik Nedir? ev.: Ahsen Batur, sf. 225. (Bu eserde Mehdlikle ilgili hadsler yer almaktadr. Methinde Mehdi lfz yer alan hadisler, daha ok Ehl-i Beyt'le ilgilidir. Bunlar da Ehl-i Beyt'e bir merbutiyet aka grlmektedir.)

288

DNMELER VE DNMELK TARH

(161) Lokman sresi, yet: 34; Ahzb sresi, yet: 40. (162) slm Ansiklopedisi, st. 1957, Maarif B.evi, C. 7, sf. 476. (163) Dr. M. Abdlhamid; slam'a Ynelen Ykc Hareketler, sf. 52. (164) Kmil Paa; Tarih-i Siyas, C. 2, sf. 104. Abraham Galante; Nouveaux Documents Sur S. Sevi, sf. 12. Hammer Tarihi, C. 12. (165) brahim Alaattin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 10. Prof. Dr. Mehmet Taplamacolu; Karlatrmal Dinler Tarihi, sf. 176, (Dipnot). Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 303. (166) Eb'l-'l el-Mevdd; Kadynilik Nedir- sf. 214. (167) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 357. (168) Kitab- Mukaddes, y, Bap: 7/14; 9/6-7; 11/1-13. (169) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, Vol. VI, sf. 484. Prof. Dr. Ahmet elebi; Mukarenetu'l-Edyn, C. I, sf. 193. (170) Kitab- Mukaddes, y, Bap: 27/13; Hezekiel, Bap: 28/25; 34/13; 37/1-17; Amas, 9/14-15. (171) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur. S. Sevi, sf. 8-10. (172) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur. S. Sevi, sf. 10. (173) Lon Scraky; Farewell To Salonica, New-York 1946, sf. 115-117. (174) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 16. (175) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 219. (176) Encyclopedia Britannica, C. 19, sf. 787, (Sabbatai Sebi). (177) Ziya akir; Bugne kadar ortaya konmam vesika, tarih hdiselere da yanarak Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 Ocak 1948, Sa. 102, sf. 14. (178) Ziya akir; Trkiye Yahudileri; Millet Mecmuas, Say: 102, sf. 14. Encyclopaedia Britannica, C. 19, sf. 851. The Jewish Encyclopedi, C. XI, sf. 219. (179) The Jewish Encyclopedi, C. XI, sf. 219. Vatan Gazetesi, 12 Knunisni 1924, Nu. 272. (180) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 Ocak 1948, Say-, 102, sf. 14. (181) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 11. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 4. Lon Sciaky; Farawell To Salonica, sf. 108-115. (182) Meydan Larousse, C. XI, sf. 519. (183) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 12. (184) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 12. (185) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 17. (186) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 Ocak 1948, sf. 14. (187) Vatan Gazetesi, 12 Kanunisn 1924, Nu: 272. brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 18. (188) Vatan Gazetesi, 12 Kanunisn (Ocak) 1924, Nu: 272. (189) Vatan Gazetesi, 12 Kanunisn (Ocak) 1924, Nu: 272. brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 18-19. Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 67. (190) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 67-68. (191) Sebil'r-Red, C. 23, sf. 203. (192) Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 238; The Jewish Ene, C. XI, 219. (193) Dr. A. elebi; Mukayeseli Dinler Tarihi Asndan Yahudilik, sf. 174.

DPNOTLAR

289

(194) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 68-70. The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 219. (195) Meydan Larousse, C. III, sf. 862. (196) Joseph Kastein; Sabatai Zewi, sf. 74-75. (197) Bet-Din: Bahahamm bakanlnda drt yeden oluan, yahudi din kurulu. (198) Abraham Galante; Les Juifs des zmir, sf. 238. (199) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 76-78. (200) Josef Kastein; Ayn eser, sf. 79. (201) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 19. (202) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 78. (203) Vatan Gazetesi, 12 Kanunisn 1924, Nu: 272. (Tarihin Esrarengiz Sahifesi). (204) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 19. (205) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 220. (206) Abraham Galante; Les Juifs des zmir, sf. 238. (207) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, New-York 1946, sf. 118. La Grand Encyclopdie, C. XXIX, sf. 4. Encyclopaedia Britannica, C. XIX, sf. 787. (208) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 79-81. (209) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, Say: 102, sf. 14. (210) Josef Kastein; a.g.e., sf. 80. (211) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 18-19. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 238-239. Vatan Gazetesi, 13 Kanunisn 1924, Nu. 273 (Tarihin Esrarengiz Shf.) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 19. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 220. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 117-118. '212) Sabatay Sevi'nin bu seyahatleri ile ilgili bir harita, Lewis Browne'nin Stranger Than Fiction adl eserinin 265. sahifesinde yeralmaktadr. Biz onu ekte sunuyoruz. (213) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sivi, sf. 18. Prof. Abraham Galante; Les Juifs des zmir, sf. 238. Vatan Gazetesi, Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi, 13 Kanunisn 1924. brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 19-20. Meydan Larousse, C. X, sf. 800. (214) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 18-19. Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 239. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 220. Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 88-89. (215) Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 220. Josef Kastein; a.g.e., sf. 88-89. (216) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 38-42. (217) Vatan Gazetesi, 13 Kanunisn 1924; Jewish Encyc, C. XI, sf. 220. (218) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sivi, sf. 19. (219) Vatan Gazetesi, 13 Kanunisn 1924, Nu: 273. (220) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 118. (221) Meydan Larousse, C. X. sf. 800. (222) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 80-81. Abraham Galante; Les Juifs des zmir, sf. 239. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 19-21. Vatan Gazetesi, 13 Kanunisn 1924.

290

DNMELER

VE DNMELK TARH

(223) (224) (225) (226) (227)

228) (229) C230)

(231) (232)

(233) (234) (235) (236) (237) (238) (239) (240) C241)

(242) (243) (244) (245) (246) (247)

Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 118. J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 220-221. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 19. Prof. A. Galante; Nouveaux, sf. 19. Prof. A. Galante; Les J u i f s des zmir; sf. 239. J o s e f Kastein; S a b a t a i Zewi, sf. 82-83. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 118. A. Galante; Nouveaux, sf. 19. J. Kastein; a.g.e., sf. 83. J e w i s h Encyclopedia; C. XI, sf. 220. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 20. V a t a n Gazetesi, 13 Kanunisn 1924. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 19. Prof. A. Galante; Les J u i f s des zmir, sf. 239. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 19. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 20. Meydan Larousse, C. X, sf. 800. J o s e f Kastein; S a b a t a i Zewi, sf. 83-85. J o s e f Kastein; S a b a t a i Zewi, sf. 86. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sivi; sf. 19. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21. J o s e f Kastein; S a b a t a i Sevi, sf. 85-87. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 19. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 19-20. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21. A b r a h a m Galante; Nouveaux, sf. 20. 1. A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 485. V a t a n Gazetesi, 13 Kanunisn (Ocak) 1924. N. Slousch; a.g.e., sf. 485. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 20. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 21-22. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 118-119. J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 220. V a t a n Gazetesi, 13 Kanunisn (Ocak) 1924. S o n S a a t Gazetesi, 29 Mays - 3 Haziran 1924. Gershon Scholem; S a b b a t a i Sevi ( b r a n i c e ) , C. I, sf. 143-150. C. R. Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 35-36. Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 20. V a t a n Gazetesi, 13 Kanunisn (Ocak) 1924. M a x I. Dimont; God and History, America 1962 (14. bsk.), sf. 275-276. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 485. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 20-21. J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 220. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 485. Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sivi, sf. 20-21. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 22-23. V a t a n Gazetesi, 13 Kanunisn (Ocak) 1924).

DPNOTLAR

29

(248) 247 nolu dipnottaki kaynaklarn hepsi. (249) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sivi, sf. 21. (250) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 118-119. Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 21. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 24. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 485-486. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. Vatan Gazetesi, 13 Kasm 1924 (3. Tefrika, Nu: 273). Gershom Scholem; Sabatai Sevi, C. I, sf. 145-150 (branice). (251) Bkz.: Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927 - Austos 1927 sonuna kadar de vam eden tefrikalarnda bu evlilii hikye kabilinden iler. (252) Vatan Gazetesi, Tarih'in Esrarengiz Bir Sahifesi, 13 Ocak 1924, Nu.: 273. (253) Kitab- Mukaddes, Hoea, Bap: 1/2. Rab Hoea'ya dedi: Git kendine kt bir kadn ve zina ocuklar al... (254) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 21-22. (255) Son Saat Gazetesi, 5 Haziran 1927, sf. 4. (256) Son Saat Gazetesi, 25 Haziran 1927 (Tefrika). (257) Mihrb Mecmuas, 1924, sf. 151-152. (Camille Vallaux ile Jean Brunkes ta rafndan telif edilip 1921'de intiar eden Tarihin Corafyas adl eserin 594-597'nci sayfalarndan). (258) Gazze, Msr'n bir ehri iken, Arap-srail harplerinde (1948, 1956, 1967 ve 1973) srail'in eline gemitir. Halen srail'in elinde bir ehir merkezidir. (259) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 22-23. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. N. Slouch; Revue du Monde Musulman, sf. 486. (260) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 23. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. Max I. Dimont; God and History, sf. 275. (261) J. Von Hammer; Osmanl Devleti Tarihi (Hammer Tarihi), C. XI, sf. 166. (262) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 27-28. (263) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur Sabatai Sivi, sf. 23. (264) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, 486. (265) Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. (266) H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 437. (267) H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 437-438. (268) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 486. A. Galante; Nouveaux documents Sur Sabtay Sivi, sf. 23. Gershom Scholem; Sabatai Sevi, C. I, sf. 200-204. (269) A. Galante, Nouveaux, sf. 23-24. (270) Gershom Scholem; Sabatai Sevi, C. I, sf. 181-210 (ibranice). (271) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 24. Josef Kastein; Sabatai Sevi, sf. 163-165. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 119-120. Gershom Scholem; Sabatai Sevi, C. I, sf. 338-350. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 486. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. (272) Lon Sciaky; a.g.e., sf. 119-120. Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 171.; H. rs; Musa ve Yah. sf. 439. (273) J. Von Hammer; Hammer Tarihi (Osm. mp. Tarihi), C. XI, sf. 167.

292

DNMELER VE DNMELK TARH

(274) N. Slousch; Revue du Monde Musulmane, sf. 486-487. The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221-222. Vatan Gazetesi, 14 Kanunisn 1924. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 29. (275) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 143. (276) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 221. (277) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 438. (278) Tevet: 10 Tevet, Kuds'n dman tarafndan alnd gn, yaplmas det olan matem gn orucudur. (279) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 68. The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 222. (280) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 120-121. (281) Josef Kastein; S. Zewi, sf. 165. (282) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 486-487. (283) Sebilu'r-Red, C. 23, sf. 172 (Yeni Gn Gazetesi'nden). (284) Josef Kastein; a.g.e., sf. 165-170. (285) Ziya akir; Sabatay'n Trke bildiini ileri srmektedir ki, bilmediini Mslman oluunda da greceiz. (286) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 30; A. Galante; Nouveaux, sf. 23. (. A. Gvsa'nn, buradan istifade ettii grlyor.) (287) Josef Kastein; S. Zewi, sf. 180. (288) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487. (289) Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 251. (290) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 25. (291) Josef Kastein; S. Zewi, sf. 177-181. (292) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 30-31. (293) Bkz.: Kitab- Mukaddes, Hoea, Bap: 1/2. (294) Max I. Dimont; Jews God History, Amerika (Signet) 1962, sf. 275. (295) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 172. (296) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 25. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 31. (297) Kitab- Mukaddes, Zekarya, Bap: 8/18-20. (298) Josef Kastein; S. Zewi, sf. 371. (299) Meydan Larousse, C. X, sf. 800. Josef Kastein; S. Zewi, sf. 168. (300) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 25-26. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 31-32. (301) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 26-27. (302) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 28. (303) slm Ansiklopedisi, C. II, sf. 646. (304) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 33. Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (305) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 102. Prof. Dr. Ahmet elebi; Mukarenet'l-Edyn, sf. 193. Meydan Larousse, C. X, sf. 800. The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 222. (306) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 112. (307) Sabatay Sevi'nin 38 Krallnn listesi, Prof. A. Galante; Nouveaux do cuments Sur Sabbatai Sevi adl eserinin 114-118. sahifelerinde yer almak tadr.

DPNOTLAR (308) A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 114. (309) Vatan Gazetesi, 15 Kanunisn 1924. (310) Max I. Dimont; Jews God and History, sf. 275. (311) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 35. (312) Jewish Encyclopedia, C. XL sf. 222. Trk Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41, Ankara 1966. (313) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487. (314) Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (315) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 38-39. ' (316) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 222. (317) Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (318) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 29. (319) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 436. (320) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 39. (321) N. Slousch! Revue du Monde Musulman, sf. 487. (322) Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 222. (323) Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf 29. (324) The Jewish Ene, C. XI, sf. 222. (325) Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (326) Ibrahim Alettin Gvsa; S. Sevi, sf. 40. Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (327) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487 (Vol. VI). Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (328) A. Galante; Nouveaux, sf. 29. (329) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 40. (330) J. Von Hammer; Hammer Tarihi, C. XI, sf. 166. (331) Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (332) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 39. (333) A. Galante; Nouveaux, sf. 29-30. (334) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487, (C. VI). (335) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 41. (336) Prof. A. Galante; Nouveaux documents, sf. 30-31. Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. Jewish Ene, C. XI, sf. 222. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, Vo. VI, sf. 487. (337) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 222. (338) Vatan Gazetesi, 15 Ocak 1924. (339) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 119-120. (340) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 223. (341) Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. (342) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487. (343) The Jewish Encyclopedia, C. XI, sf. 223. (344) Prof. A. Galante; Nouveaux, sf. 31-32; Les Juifs des zmir, sf. 250. Prof. A. Galante; Histoire des Juifs d'Istanbul, sf. 20. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 487. . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 43-45; Vatan Gazetesi, 14 Ocak 1924. Jewish Ene, C. XI, sf. 223.; slm Ans., C. III, sf. 647. J. Von Hammer; Osmanl imp. Tarihi, C. XI, sf. 167. (345) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 Ocak 1948.

294

DNMELER

VE DNMELK TARH

(346) Antoine Galland; stanbul'a Ait Gnlk A n l a n (1672 senesi h a t r a l a n ) , C I, sf. 210-211. (347) J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi, sf. 254. (348) b r a h i m Alettin Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 44-45. (349) Prof. A b r a h a m Galante; Les Juifs des zmir, sf. 250. (350) Nianc Abdi Paa; Vekayinme, sf. 224. Fndkln S i l h d a r Mehmed Efendi; S i l h d r Tarihi, C. I, sf. 431. Raid Efendi; Tarih-i Raid, C. I, sf. 133. b r a h i m Alettin Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 46. T r k Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41. slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 647. (351) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 22 Ocak 1948. (352) A b r a h a m Galante; Mdecins J u i f s au Service de la Turqie, stanbul 1938, sf. 13-14. (353) T r k Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41; ve slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 647 Hayati-Zde'nin tercman olarak bulun duunu kaydediyorlar. (354) V a t a n Gazetesi, 14 Ocak 1924. (355) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 22 O c a k 1948; H. rs; Musa ve Yahudilik. (356) Z. akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15.1.1948. (357) M a x I. Dimont; J e w s God and History, A m e r i k a 1962, sf. 275 ve J o s e f Kas tein; S. Zewi, sf. 181. (358) Prof. A b r a h a m Galante; Les J u i f s des zmir, sf. 250-251. J. Von Hammer; Osmanl mparatorluu Tarihi, C. XI, sf. 167. (359) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 47. (360) T h e J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 224. (361) V a t a n Gazetesi, 15 O c a k 1924. (362) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 22 Ocak 1948. (363) V a t a n Gazetesi, 15 O c a k 1924; Gershom Scholem; S a b b a t a i Sevi, sf. 917. (364) Jewish Encyclopedia, C. XI. sf. 224. (365) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 22 Ocak 1948. J e w i s h Encyclopedia, C. XI, sf. 224. (366) A. Galante; Les J u i f s des zmir, sf. 250-251. A. Galante; Nouveaux documents, sf. 33. V a t a n Gazetesi, 15 O c a k 1924. La G r a n d Encyc. C. XXIX, sf. 4. Nianc Abdi Paa, Vekayinme, sf. 224. Fndkll M. Aa; S i l h t a r Tarihi, C. I, sf. 431. (367) (368) (369) (370) Encyclopedia Americano, C. XXIV, sf. 78. Antoine Galland; stanbul'a Ait Gnlk Anlar, C. II, sf. 3. Gershom Scholem; S a b b a t a i Sevi, C. II, sf. 703 ( b r a n i c e ) . Abdurrahman Abdi Paa; Vekayinme, Fazl Ahmet P a a Yazmas, Kp rl Ktphanesi, 216 n u m a r a d a kaytl, Varak, 224-225. A y n c a , Sleymaniye Ktphanesinde, Ta'lik yaz ile yazlm 3 nsha da ha vardr. Her n de tetkik etme imknn buldum ve onlardan; H.1112'de Yumni-Zade Mustafa Efendi'ninkinin de fotokopisini aldm. Hepsinde ayn k o n u ilenmitir. V a r a k 101.

(371) Fndkhh Mehmet Aa; S i l h d a r Tarihi, C. I, sf. 431. (372) Vak'anvis Raid Efendi; Tarih-i Raid, C. I, sf. 133. (373) K m i l Paa; Tarih-i Siyas, C. II, sf. 103-104.

DPNOTLAR

295

(374) Fndklk Mehmed Aa; Silhdar Tarihi, Devlet Mat. st. 1928, C. I, sf. 434-435; Raid Efendi; Tarih-i Raid, C. I, sf. 136-137. (375) J. Von Hammer; Tarih-i Hammer (Osmanl mp. Tarihi). eviren: Meh
met Ata, C. XI, sf. 166-168.

(376) H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 441-442. (377) Vergilius Ferm; Encyc. of Religion, New York 1945, sf. 706. (378) H. rs; a.g.e., sf. 442. (379) Josef Kastein; S. Sevi, sf. 337. Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 33-34. (380) Josef Kastein; Sabbatai Zewi, sf. 337-338. (381) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 3-54. (Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi adl eserinin 120-121. sahifesinde yer alan Franszcasndan Trkeye evirmi. Biz de aynen aldk.) (382) Prof. Dr. A. Galante; a.g.e., sf. 34 ve Beynname, sf. 122-123. (383) Prof. A. Galante; a.g.e., sf. 251; Jewish Encyc, C. XI, sf. 224. (384) Prof. A. Galante; a.g.e., sf. 16. (385) Max I. Dimont, Jews God and History, sf. 276. (386) Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 251. Josef Kastein; S. Zewi, sf. 331. slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. (387) Josef Kastein; a.g.e., sf. 331. The Jewish Encyclopdie, C. XI, sf. 224-225. (388) Gershom Scholem; abtay Sivi; C. II, sf. 714-728 (branice). Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 252. The Jewish Encyclopdie, C. XI, sf. 225. La Grande Encyclopdie, C. 19, sf. 4. Sebilrread (Mecmuas), C. 23, sf. 203. (389) Ve eer biri su edip, ahit olarak yemin teklifini iittii zaman, grd n ve bildiini haber vermezse, o zaman hakszlm yklenir. Tevrat, Levililer, Bap: 5/1. (390) Gershom Scholem (Gerom alom), abtay Sivi, srail 1957, C. II, sf. 714720, (branice). (391) Gershom Scholem; Sabbatai Sevi, ngilizceye eviren.- E. J. Zwi Werblowsky, Bollingen Srias XCIII/Princeton - 1975, sf. 830-832. (392) Mihrab Mecmuas; C. 23, sf. 203. (393) Gershom Scholem; abtay Sivi, srail 1957 (5717), C. II, sf. 708-713 (ib ranice) . (394) Vakit Gazetesi, 4 Kanunisn 1924. (395) J. Von Hammer; Hammer Tarihi, C. XI, sf. 167-168. (396) M. Zeki Pakaln; Osmanl Tarihi Deyimler ve Terimleri Szl, stanbul 1946, sf. 475. (397) Josef Kastein; S. Zewi, sf. 335. (398) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 56. (399) A. Galland'n I. Cildinin nsz nden anlaldna gre, bu bykeli, stanbul'da bulunan Fransz Bykelisi M. de Nointeldir. (400) Antoine Galland; stanbul'a Ait Gnlk Hatralar, C. I, sf. 171. (401) Abraham Galante; L'Histoire des Juifs de Turquie, st. 1952, sf. 59-9. (402) Kitab- Mukaddes, Zekarya, 9/9. (403) Josef Kastein; Sabatai Zewi, sf. 331-334. (404) H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 442.

296

DNMELER VE DNMELK TARH

(405) Y. K., sf. 221. (406) Vatan. Gazetesi, Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi, 16 Kanunisn (Ocak) 1924. (407) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 55. (408) Prof. Abraham Galante; Les Juifs des zmir, sf. 252. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 442. Jewish Encyclopedi, C. XI, sf. 225. (409) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 29 Ocak 1948. (410) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 57. (411) Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927. (412) Vatan Gazetesi, 16 Ocak 1924. (413) Musev air Samuel Usque; Selnik'i srail'in annesi olarak tavsif ediyor. (414) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 73. F. N. Hasluk; Christianity and Islam Uder the Sultans, C. II, sf. 474. Meydan Larousse, C. III, sf. 862. Gershom Scholem; Sabbatai Sevi, ngilizceye ev.: R. J. Zewi Werblowsky, sf. 899.

(415) Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 252. (416) M. Zeki Pakahn; Osm. Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, sf. 475. (417) s. Ans., C. III, sf. 647-648; A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 252. (418) Prof. A. Galante; Y. K. sf. 252. (419) Gershom Scholem; Sabathai Sevi, C. II, sf. 708-713 (branice). (420) A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 253. (421) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 51-52. (422) Antoine Galland; stanbul'a Ait Gnlk Hatralar, C. I, sf. 212. (423) Gershom Scholem; Sabathai Sevi, C. II, sf. 708-713. (424) A. Galland; a.g.e., sf. 72, (C. I I ) . (425) Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927. Vatan Gazetesi, 16 Ocak 1924. (426) A. Galland; stanbul'a Ait Gnlk Hatralar (1672-1673), C. I, sf. 27. (427) Gershom Scholem; Sabatai Sevi, C. II, sf. 708-713 (branice). (428) H. rs; Musa ve Yahudilik; sf. 349. (429) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 120. Vergilius Ferm; Encyclopedia of Religion, sf. 706. Sebilrread, C. XXIII, sf. 172. (430) Prof. A. Galante; Les Juifs des zmir, sf. 253. (431) Vatan Gazetesi; 16 Ocak 1924. (432) brahim Alettin Gvsa; a.g.e., sf. 58. (433) G. Scholem; Sabbatai Sevi, ev.: R. J. Werblowsky, sf. 899. (434) Gershom Scholem; Sabbatai Sevi. ev.: R. J. Zewi Werblowsky, sf. 901. (435) Bkz.: G. Scholem; a.g.e., sf. 902. (436) Bkz.: G. Scholem; a.g.e., sf. 903. (437) Bkz.: G. Scholem; a.g.e., cilt: II, sf. 774-785. (438) Hebron, dnyann eski ehirlerinden biri olup, Kuds'n 32 km. gney batsnda rdn'de bir ehirdir. (Sami ngr, Corafya Szl, s. 339). (439) Gershom Scholem; Sabbatai Sevi, ev.: R. J. Zewi Werblowsky, sf. 914-15. (440) Gershom Scholem; a.g.e., sf. 915. (441) Bkz.: Kitab- Mukaddes, Saylar, Bap: 21/5-10; ve (Bkz.: Tuntan yaplm ylann krlmas ile ilgili olarak: II. Krallar, Bap, 18/4). (442) Josef Kastein; Sabbatai Zewi, sf. 169-171.

DPNOTLAR

297

(443) G e r s h o m Scholem; S a b b a t a i Sevi, braniceden ngilizceye eviren: R. J. Zewi Werblowsky, sf. 915-916. (444) G e r s h o m Scholem; S a b b a t a i Sevi, sf. 915 (Dipnot). (443) G e r s h o m Scholem; a.g.e., sf. 917. (446) G e r s h o m Scholem; sf. 917. (447) Prof. A. Galante; Y. K., sf. 917-918. (448) Gershom Scholem; S a b a t a i Sevi, C. II, sf. 708-713. (449) J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi, sf. 73. (450) J o s e f Kastein; S a b b a t a i Zewi, sf. 362. (451) Prof. A. Galante; Nouveaux, sf. 39; H. rs; M u s a ve Yahudilik, sf. 441. Encyc. Britannica, C. X I X , sf. 787; E n c y c . de l'Islam, C. I, sf. 1106. S o n S a a t Gazetesi, 25 Mays 1927; slm Ansiklopedisi, C. III. Dnme. (452) Encyclopedia American, C. XXIV, sf. 78. (453) G. Scholem; S a b a t a i Sevi, ev.: R. J. Zwi Werblowsky, sf. 917-918. (454) H. rs; S a b a t a y S e v i n i n , eriatn (yahudi eriatnn) a l t m stne getir diini, kesin olarak yasak olan eyleri m b a h saydn ifade ediyor (Mu sa ve Yahudilik, sf. 439). Fakat, baz m a t e m gnlerini (orular) ve dua sistemi dnda nemli b i r deiiklik veya yenilik yapt grlmemektedir. (455) Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 25, 32, 119-120. M a x I. Dimont; J e w s God and History, A m e r i k a 1962, sf. 275-276. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 439. Cevat Rifat Atilhan; slm S a r a n Tehlike ve Siyonizm, sf. 35. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 15 O c a k 1948. J o s e f Kastein; S a b a t a i Zewi, sf. 166, 169-170 ve 174. Lon Sciaky; Farewelle To Salonica, sf. 120-121. Do. Dr. Y a a r Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 208-209. T h e J e w i s Encyclopedia, C. XI, sf. 222-225. slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 646. T r k Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41. Sebil'r-Read Mecmuas, C. 23, sf. 172. (456) Bkz.. Lewis Browne, S t r a n g e r T h a n Fiction, New York 1927. (457) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 491. (Bu k a y n a k t a A. Danon'dan aldn belirtmektedir. Fakat, G a l a n t e bu ilk ksm eserine almamtr.) (458) Bkz.: Kitab- Mukaddes, k, 20/3; brani Din Bilgisi. (zetler) B a h a h a m l k Yaynlar, stanbul 1969, sf. 18-19. M. H. Dolapn; On Emir, S r a l a r Basmevi; st. 1964, sf. 7-13. (459) Bkz.: M. H. Dolapn; On Emir, sf. 19. (460) Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 45 (dipnot). (461) Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sivi, sf. 45-46 (Dipnot). (462) Kitab- Mukaddes, k, 12/43-51; Levililer, Bap: 12/1-8. (463) Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S a b t a y Sevi, sf. 44-46. (Bu Onsekiz emrin Franszcas buradan tercme edilmitir.) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 491-492 (Bu k a y n a k da, 18 em ri, A. Danon'dan alm. G a l a n t e ile ayn malumat vermesine ramen, e virmede deiik ifadeler kullandklar grlmtr.) (464) (465) (466) (467) (468) Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 209. Collier's Encyclopedia, C. XVI, sf. 658. Do. Dr. Y a a r Kutuay; Y. K, sf. 209. M a x I, Dimont; J e w e God and History, sf. 276 (Amerika 1962). Bkz.: Do. Dr. Y a a r Kutluay; Siyonizm ve Trkiye.

298

DNMELER VE DNMELK TARH

Abdlhamid'in Hatra Defteri. M. Rfk Erdodu; Filistin Meselesi ve Cenevre Konferans, Hergn Gazetesi, 26 Temmuz 1977. (469) Moshe Menuhin; The Decadence Of Judaism In Our Time, Ex Posihon Bonner Book, sf. 284. (470) Grand Larousse, C. IX, sf. 471. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 442. F. N. Hasluk; Christianity and Islam Uder the Sultans, Oxford 1929, C. II, sf. 474. La Grand Encyclopedia, C. XXIX, sf. 4. Meydan Larousse, C. III, sf. 862. (471) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 441-442. (472) Son Saat Gazetesi, 26 Mays 1927. (473) Do. Dr. Yaar Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 217-218. (474) Dr. A. elebi; Yahudilik, st. 1978, sf. 216. (475) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 69. (476) Prof. Dr. Ahmed elebi; Mukarenetu'l-Edyan, C. I, sf. 195. (477) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 70-71; slm Ans., C. III, Dnme maddesi, Son Saat Gazetesi, 25-26 Mays 1927; H. rs; Musa ve Yahudilik, 441. Vatan Gazetesi, 17 Ocak 1924. (478) slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme Maddesi. (479) Son Saat Gazetesi, 25-26 Mays 1927. (480) Son Saat Gazetesi, 26 Mays 1927. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 72. (481) Son Saat Gazetesi, 26 Mays 1927. (482) Vatan Gazetesi, 17 Kanunisn (Ocak) 1924. (483) Son Saat Gazetesi, 25-26 Mays 1927. (484) Vatan Gazetesi, 17 Kanunisn (Ocak) 1924. (485) Trk Ansiklopedisi, C. 14, sf. 41. (486) Vatan Gazetesi, 17 Ocak 1924. (487) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 72. (488) Son Saat Gazetesi, 27 Mays 1927. (489) Vatan Gazetesi; 17 Ocak 1924. . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 72-73. (490) Vatan Gazetesi, 20 Ocak 1924. (491) Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927. slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. (492) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 72-73. (493) Vatan Gazetesi, Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi, 20 Ocak 1924. (494) . A. Gvsa, Sabatay Sevi, sf. 74. (495) Vatan Gazetesi, 20 Ocak 1924. (496) Vatan Gazetesi, 20 Ocak 1924. Prof. A. Galante Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 62. (497) brahim Alettin Gvsa; S. Sevi, sf. 76. (498) Son Saat Gazetesi, 27-28 Mays 1927; Vatan Gazetesi, 19 Ocak 1924; slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. (499) Vatan Gazetesi, 19 Ocak 1924. (500) Son Saat Gazetesi, 30 Mays 1927. (501) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, 29 Ocak 1948.

DPNOTLAR

299

Vakit Gazetesi, 9 Kanunisn (Ocak) 1924. Dnme Karakazde Rt Bey'le Mlakat. (502) V a t a n Gazetesi, 19 Ocak 1924. (503) Son S a a t Gazetesi, 1 Haziran 1927. (504) slm Ansiklopedisi, Dnme maddesi. Mihrab Mecmuas, sf. 151, 1924. ( J e a n Brunnes ve Camille Vallaux'nun 1921 ylnda yaynlanan Tarihin Corafyas adl eserinin 594-596'nc sahifelerinden naklen vermektedir.) (505) V a t a n Gazetesi,21 Ocak 1924; Son S a a t Gazetesi, 27-31 Mays 1927. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 76-77. (506) S o n S a a t Gazetesi, 1 Haziran 1927. (507) slm Ansiklopedisi, Dnme maddesi. Mihrab Mecmuas, sf. 152. (508) V a t a n Gazetesi, 21 O c a k 1924. . A. Gvsa; S a b a t a y Sevi, sf. 77-78. (509) S o n S a a t Gazetesi, 1 Haziran 1927. (510) V a t a n Gazetesi, 21 O c a k 1924. (511) slm Ansiklopedisi, Dnme maddesi. (512) Mihrab Mecmuas, sf. 151-153. (513) slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. (514) Do. Dr. Y a a r Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 208-209. (515) V a k i t Gazetesi, 9 Kanunisn (Ocak) 1924 (Dnme Karaka-zde ile Bir Mlakat). (516) slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. Trk Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41. Meydan Larousse, C. III, sf. 862. Hayat Ansiklopedisi, C. II, sf. 1000. (517) Mihrab Mecmuas, sf. 151. (518) Zekeriya Sertel; Hatrladklarm, Gzlem Yaynlar -13. st. 1977, sf. 77-81. (519) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; T a r i h B o y u n c a Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 350-354. (520) Zekeriya Sertel; a.g.e., sf. 14-17. (521) Bkz.: Z. Sertel, Hatrladklarm. Z. Sertel'in kard gazete, m e c m u a ve ansiklopediler. Abdi peki'nin Z. Sertel ile mlakat, Milliyet Gazetesi, 25.4.1977. (522) slm Ansiklopedisi, C. III, Dnme maddesi. Trk Ansiklopedisi, C. XIV, sf. 41-43. Meydan Larousse, C. III, sf. 862. Hayat Ansiklopedisi, C. II, sf. 1000. Meydan Larousse, C. III, sf. 862. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 120. Do. Dr. Y a a r Kutluay; slm ve Yahudi Mezhepleri, sf. 208-209. Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 443, 445. H. rs; a.g.e., sf. 442; N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 494. N. Slousch; a.g.e., sf. 494. Colliers E n c y c , C. XVI, sf. 658. Lon Sciaky; Farewell To Salonica, sf. 119-120. Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati. The Jewish E n c y c , C. IV, Dnme maddesi. (529) Sadk b. Sleyman (Em. Bnb.); Dnmelerin Hakikati, sf. 9-10. (523) (524) (525) (526) (527) (528)

300

DNMELER VE DNMELK TARH

(530) Bunun yahudi inanlarndan olduunu Kur'n- Kerm bildirmektedir. Cennet'e ancak yahudi olanlar girer. dediler; (Bakara-111). (531) Meydan Larousse, C. III, sf. 862. (532) Encyclopdie de l'Islam, C. I, sf. 1106. (533) Encyclopdie de l'Islam, C. II, sf. 631. Colliers Encyclopedia, New York 1961, C. XVI, sf. 658. (534) Gershom Scholem; Sabtay Sivi, C. II, sf. 774-785, srail 1957. Resimli Dnya, 15 Ekim 1925. Kitab- Mukaddes, y, Bap: 2/1-10; 61/1-9. (535) Kitab- Mukaddes, y, Bap: 2/1-10; 61/1-9; 63/11-12; Mezmurlar 110/1-7; Yeremya, 3/13-18; Yoel, Bap: 2; Tsefenya, 3/11-19 vs.. (536) Bakara sresi: 159-163; En-Nr sresi: 47; Ktal sresi: 1-9. (537) Fikri Yavuz; Kur'n- Kerm ve Mel-i lisi, Bakara sresi; 136-138. (538) Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927. (539) Do. Dr. Yaar Kutluay; Siyonizm ve Trkiye, sf. 23. (540) Meydan Larousse, C. III, sf. 862. (541) Son Saat Gazetesi, 1 Haziran 1927. (542) Vatan Gazetesi, 20 Ocak 1924. (543) hsan Arif, Rt Beyin lisanndan, Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924. N. Slousch, Revue du Monde Musulman, sf. 493. (544) Trk Ansiklopedisi. C. XIV, sf. 41 (Dnme). (545) Prof. Dr. H. Tanyu; T. B. Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 94. ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 43. C. Rifat Atilhan; Dnya htillcileri, sf. 40. (546) Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924 (Karaka'la Bir M l a k a t ) . (547) Gershom Scholem; abtay Sivi, C. II, sf. 708-713, (srail 1957). (548) slm Ans. C. III, Dnme maddesi. (549) Meydan Larousse; C. III, sf. 862. (550) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 493. (551) Encyclopdie de l'Islam, C. I, sf. 1106. (552) hsan Arif, Rt Bey'in Lisanndan, Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924. (553) Kitab- Mukaddes, Levililer, Bap: 12/1-6. (554) Kitab- Mukaddes, Tekvin, Bap: 21/1-8. (555) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 81. Flicien Challaye; Dinler Tarihi, sf. 148. (556) Karaka-zde Rt; Husus badet (Vatan Gazetesi, 8 Ocak 1924). salonunun olduunu belirtiyor.

(557) Trk Ansiklopedisi, C. XIV, Dnme maddesi. (558) Do. Dr. Yaar Kutluay; Siyonizm ve Trkiye, sf. 23. Son Saat Gazetesi, 27 Mays 1927. Resimli Dnya Mecmuas, 15 Ekim 1925. (559) N. Slousch; Revue Du Monde Musulman, sf. 493. (560) F. W. Hasluck; Christianity and Islam, C. II, sf. 473-474. (561) Son Saat Gazetesi, 27-28 Mays 1924. (562) Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924. (563) Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 15-17. Sebil'r-Read Mecmuas, C. 23, sf. 172. (564) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 490-492. The Jewish Encyclopdie, C. IV, sf. 636 (Dnmeh).

DPNOTLAR

301

ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 77. brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 97. (565) Son Saat Gazetesi, 27 Mays 1927. (566) Karaka Dnmeleri, (Rusolar), (Florintiler), (Tiranlar) ve Kohenler namlaryla bir takm soylara taksim olunduklarm belirtiyor. (Sebil'r-Read, C. 23, Sf. 220). (567) Sebil'r-Read,C . 23, sf. 220. (568) Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924 (Karaka Rt ile Mlakat). (569) Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924. (570) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 220-221. (571) Son Saat Gazetesi, 25 Mays 1927. (572) Son Saat Gazetesi, 27-28 Mays 1927. (573) Y. K., 25 Mays 1927. (574) . A. Gvsa; S. Sevi, sf. 21; A. Galante; Nouveaux, sf. 19. Josef Kastein; S. Sevi, sf. 86.; Trk Ans., C. XIV, Dnme maddesi. (575) H. rs; Musa ve Yahudilik, sf. 410. (576) Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924, sf. 1-21. (577) slm Ans., C. HI, sf. 649.; Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, 29. (578) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 493. (579) Do. Dr. Yaar Kutluay; Siyonizm ve Trkiye, sf. 23. (580) Resimli Dnya Mecmuas, 15 Eyll 1925. (581) ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 137. (582) Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 25-28. (583) Prof. A. Galante, Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 69-71. (584) hsan Arif, K. Rt Bey'in Lisanndan, Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924. (585) Prof. A. Galante, L'Hamenora, stanbul-1934. Bene Berith Cemiyeti Yayn Organ, XII eme. Temmuz-Eyll, sf. 150. (536) Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924, sf. 1-2 (Rt Bey'in Lisanndan). (587) Em. Binb. Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 15. (Bu iddialarn asln gremediimiz eserden, Sadk b. Sleyman'n nakilleri dolays ile malumatdr olduumuz ksmlardan aldk.) (588) Prof. Abraham Galante; Nouveaux documents Sur Sabtay Sevi, sf. 46-50. (589) Kitab- Mukaddes, y, Bap: 4/2. (590) Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924. (591) Vakit Gazetesi, 18 Ocak 1924, sf. 1-2 (Rt Bey'in Lisanndan). (592) Resimli Dnya Mecmuas, 15 Eyll 1925 ve 15 Ekim 1925 (Milli Ktpha ne.) 1956 SB 496'da kaytl. (593) Resimli Dnya Mecmuas, 15 Kasm 1925. (594) Kitab- Mukaddes, Arnos, Bap: 4/1-6. (595) Prof. A. Galante; Nouveaux, sf. 53 (Dipnot). (596) ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 78. (597) F. W. Hasluck; Christianity and Islam Uder the Sultans, C. I, sf. 153. (598) Do. Dr. Mehmet Erz; Trkiye'de Alevlik, Bektailik, st. 1977, sf. 97. (599) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 220. (600) Prof. A. Galante; Nouveaux documents Sur Sabtay Sivi, sf. 51 (Dipnot). (601) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 420. (602) Prof. A. Galante; a.g.e., sf. 51-52. (603) brani Din Bilgisi, Bahahamlk Yaynlar, st. 1969, sf. 37. (604) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 67.

302

DNMELER VE DNMELK

TARH

(NC BLM)
(D Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 4 (dipnot). Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 29 O c a k 1948. T r k Ansiklopedisi, Dnme maddesi. Sebil'r-Read Mec. 1339-1340 (1923-1924), C. 23, sf. 172. kdam Gazetesi, 4 Kanunisn 1340/Ocak 1924. (st. Belediye Ktphanesi, Nu: 110/45). (2) T r k Ansiklopedisi, Dnme maddesi. (3) Em. Bnb. Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, 18 Kanunuevvel (Ara lk) 1335/1919, K a r a b e t Matbaas, stanbul 1919, sf. 6. (4) Prof. A. Galante; Nouveaux, sf. 71-72. (5) The J e w i s h Encyclopdie, C. IV, sf. 639. (6) Cevat Rifat Atilhan; Gizli Devlet ve Fesat Program, 1st. 1972, sf. 38. (7) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 490-492. (8) M e h m e t Karaka-zde Rt; 1 Kanunsn (Ocak) 1924/1340'da B.M.M.'ne verdii dileke. ( E K - 1 4 ) . (9) Ord. Prof. H. Ziya lken; slm Felsefesi, sf. 39. (10) Ord. Prof. H. Ziya lken; a.g.e., sf. 27. (11) Sebil'r-Read M e c , 6 Austos 1328/1910, say: 28, sf. 500. (12) M i h r a b Mecmuas, 1924, sf. 153-154. (13) slm Ansiklopedisi, Dnme maddesi. (14) Vakit Gazetesi, 4 Kanunisn 1340 (4 O c a k 1924). (15) Bu gazeteyi, ok a r a m a m z a ramen, bulmamz m m k n olmamtr. Bu n u n iindir ki ondan iktibas eden k a y n a k l a r d a n y a r a r l a n m a k zorunda kaldk. (16) M e h m e t Zeki Pakaln,- Osmanl T a r i h Deyimler ve Terimler Szl, Dn me maddesi. (17) V a t a n Gazetesi, 9 Kanunisn 1340 (4 Ocak 1924), I. sene, Nu: 264. (18) Vakit Gazetesi, 7 Kanunisn 1924. (19) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 175. (20) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 205. (21) Vakit Gazetesi, 2-3 Kanunisn 1340 (2-3 O c a k 1924). (22) leri Gazetesi, 4-6 Kanunisn 1340 (Ocak 1924), stanbul Belediye Ktp hanesi, Nu: 135/17. (Yazar: Suphi N u r i ) . (23) Hseyin Cahid; T a n i n Gazetesi, 5 Kanunisn 1340 (5 Aralk 1924), Meclis Ktphanesi, U. G. 22. (24) Prof. A b r a h a m Galante; Nouveaux doceuments S u r S. Sevi, st. 1935, sf. 77. (25) Resimli Gazete, 1924, Nu: 19. (26) V a k i t Gazetesi, 4 K a n u n s n 1340 (4 O c a k 1924). (27) Prof. A. Galante; Nouveaux documents S u r S. Sevi, sf. 77-78. (28) Sebil'r-Read, 29 Austos 1328/1912, Say: 208, sf. 500. (29) V a t a n Gazetesi, 20 O c a k 1924. (30) V a k i t Gazetesi, 10 Kanunisn 1340 (10 Ocak 1924). (31) Sebilu'r-Read, C. 23, sf. 172. (32) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 172. (33) Sebil'r-Read, C. 23, sf. 175. (34) V a k i t Gazetesi, 7 Kanunisn (Ocak 1924). (35) Resimli panyol Gazete, Son kelimeleri Musev lisaniyle demitir. B u r a d a s olmas lzmdr ve gazetede bask hatas olduu kanaatindeyim.

DPNOTLAR

303

(36) Resimli Gazete, Nu: 116; 1925. (37) Vakit Gazetesi, 12 Ocak 1924. (38) Sebil'r-Read Mecmuas, C. 23, sf. 179. (39) Sadk b. Sleyman'n bahsettii risale bu olsa gerektir. (40) Vakit Gazetesi, 12 Ocak 1924. (41) Vakit Gazetesi, 12 Kanunisn 1340 (1924). (42) Sebil'r-Read Mecmuas, C. 23, sf. 205. (43) Vatan Gazetesi, 10 Kanunisn 1340 (Ocak 1924), Bayazar: Ahmet Emin (Yalman). (Selnik'teki Kabile Tekiltnn yz). (44) Vatan Gazetesi, 11 Kanunisn (11 Ocak 1924), Nu: 271. (45) smail Hmi Danimend; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, sf. 127. (46) Y. K., C. IV, sf. 293. (47) Louis Masrchalko; Yahudi. ev.: Cneyd Emirolu, st. 1976, sf. 29. (48) Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 30 Ekim 1947, ayi: 91. (49) Vatan Gazetesi, 22 Ocak 1924. (50) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 82. (51) Vatan Gazetesi, 22 Ocak 1924. (52) Vatan Gazetesi,22 Ocak 1924. (53) Dnme ocuklarnn ezberledikleri dua: Beam barohya ilen Sabtay Sivi, esabtay Sivi etneololos mondes = (Dnyann yars hkmnde olan Sab tay Sivi'nin mbarek adyla.) (54) . A. Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 6. (55) Vatan Gazetesi, 22 Ocak 1924. (56) Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 29-32. (57) M. Erturul Dzda; Sebil Dergisi, 11-18 Haziran 1976, sf. 6. (58) Sebil Dergisi, 4 Haziran 1976, sf. 6. (59) N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 489. (60) Colliers Encyclopedia, New York, 1961, C. XVI, sf. 658. (61) Vatan Gazetesi, 22 Ocak 1924. (62) brahim Alettin Gvsa; Sabatay Sevi, sf. 86-87. (63) Sebil'r-Read Mecmuas, C. 23, sf. 221. (64) Yahudi olmalarna, spanya'dan engizisyon zulmnden kamalarna kar ; halen onlara bir ballklarnn olmas izahtan varestedir. (65) Bkz.: Faik kte; Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Y.evi, st. tarihsiz. (Ese rin 1947'de basld ifadesi hakim). Dnmeler iin 85. sh.ye bak. (66) Faik kte, Varlk Vergisi Facias, sf. 87 ve 195. (67) Vergilius Ferm; Encyclopdie of Religion, New York, 1945, sf. 619, pseud. (68) slm Ansiklopedisi, C. III, sf. 646-650. (69) Trkiye Ansiklopedisi, Ankara 1956, C. II, sf. 190. (70) Trk Ansiklopedisi, C. XIV, Dnme maddesi. (71) Encyclopdie de l'Islam, C. II, sf. 63. (72) Lon Sciaky; Farewell To Salonica, New York 1946, sf. 121. (73) Abraham Galante; Trkler ve Yahudiler, sf. 120. (74) Meydan Larousse.C. X, sf. 800.

(SONU)
(1) (2) (3) (4) Prof Dr. smail Cerraholu; Tefsir Usl, sf. 246. Prof. Abdlkadir nan; Eski Trk Din Tarihi, sf. 177. Mihrab Mecmuas, sf. 151. Resimli Dnya Mecmuas, 15 Eyll 1925.

304

DNMELER VE DNMELK TARH

(5) Resimli Dnya Mecmuas, 15 Kasm 1925. (6) Vakit Gazetesi, 4 Ocak 1924. (7) Vatan Gazetesi, 4 Ocak 1924. (8) Hayrullah rs; Musa ve Yahudilik, sf. 442. (9) Kitab- Mukaddes, Tekvin, Bap: 22, 27, 28; Tesniye, Bap: 7. (10) Kitab- Mukaddes, Yeremya, Bap: 2/4-5; 5/19-20; 7/9-10; 16/11-13; Daniel, Bap: 9; Hoea, Bap: 9/17; 10/11-14. (11) Kitab- Mukaddes, Mezmurlar, Bap: 22/27-30; 72/8-10; y, Bap: 60. (12) Prof. Dr. Ahmet elebi; Yahudilik. ev.: A. M. Byknar - . F. Harman, sf. 212. (13) Theodor Fritsch; Tarih Boyunca Yahudi Meselesi, sf. 71. Cevat Rifat Atilhan; Gizli Devlet ve Fesat Program, sf. 72. C. R. Atilhan; Dnya htillcileri, sf. 30. Ziya akir; Trkiye Yahudileri, Millet Mecmuas, 30 Ekim 1947. Louis Marschalko; Yahudi. ev.: C. Emirolu, sf. 29, stanbul 1976. (14) C. R. Atilhan; Dnya htillcileri, sf. 30. (15) Prof. Dr. smail Cerraholu; Tefsir Usl, sf. 246-247. (16) Mihrab Mecmuas, sf. 154. (17) Prof. Abraham Galante, Nouveaux documents Sur Sabatai Sevi, sf. 80. (18) hsan Arif, Karaka Rt Bey'in Lisanmdan, Vakit Gazetesi, 17 Ocak 1924, sf. 5. (19) Bakara sresi, yet: 8-20. (20) En-Nr sresi, yet: 47. (21) Bakara sresi, yet: 51, 64, 92-93. (22) Al-i mrn, yet: 51. (23) Hasan Basri antay; Kur'n- Hakm ve Mel-i Kerm, C. I, sf. 30 (Bakara sresi, yet: 8 8 ) . (24) H. B. antay; a.g.e., C. I, sf. 40 (Bakara sresi, yet: 8 8 ) . (25) En-Necm Sresi, yet: 39. (26) Encyclopdie de l'Islam, C. II, sf. 631. Ernest Edmondson Ramsaur; The Young Turks (Jn Trkler). eviren: Nuran lken, sf. 110-120. (27) Ernest Edmondson Ramsaur; Jn Trkler, sf. 110-120. (28) N. Slousch; Revue Du Monde Musulman, sf. 494. (29) Prof. A. Galante, Nouveaux documents Sur S. Sevi, sf. 75-76. (Selnik Bahahamnn branice yazd mektubun Franszca evirisini Abraham Ga lante, Bene Berith Cemiyeti Yayn Organ L'Hamenora'nn Temmuz-Eyll stanbul 1934 yl nshasnn 147-150. sahifelerinde yazm. Biz de o mek tubu tetkik ettik. (30) Sadk b. Sleyman; Dnmelerin Hakikati, sf. 15. (31) Ernest Edmondson Ramsaur; Jn Trkler, sf. 124-126. (32) Mihrab Mecmuas, sf. 154. N. Slousch; Revue du Monde Musulman, sf. 494. Encyclopdie de l'Islam, C. II, sf. 631. Vakit Gazetesi, 8 Ocak 1924. (33) Vakit Gazetesi, 4 Ocak 1924 (Karaka Rt'nn ifaatndan). C. R. Atilhan; Dnya htillcileri, sf. 32. (34) ahap Tan; Yahudileri Tanyalm, sf. 98-99. (35) Prof. Dr. Hikmet Tanyu; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. I, sf. 257. st. 1976.