KOLAJ TARHNE GR Mustafa Durak

KOLAJ TARHNE GR Mustafa Durak

KOLAJ NEDR? "Kolaj, grsel imgenin simyas gibi bir eydir. Nesnelerin ve varlklarn, d grnlerinin ve anatomilerinin deimi ya da deimemi halleriyle toplam bir biim dnm mucizesidir." (Max Ernst) Kolaj aslnda yalnz resim deil, edebiyat, mzik, sinema, mimari, fotoraf, neredeyse tm sanat alanlarnda grlen bir uygulamadr. Kolaj, edebiyatla ilikilendirildiinde metinleraraslk kavram kaynanda ele alnabilir. Ve kolaj, yeri belirtilmemi alnt (citation)dan baka bir ey deildir. Edebiyatta alnt, yalnzca ben ile bakas arasndaki iliki iken, kolajda, znenin yneldii iliki, ben ve bakas arasnda olabilir, ama asl ben ile ey arasndadr. Hatta bakas da bu ey iindedir. Kolaj kavramnda dikkate alnabilecek iki nokta vardr. Birincisi szck bakmndan yaptrma anlamna gelmesidir, ikincisi de kolaj almalarnda gerekletirilen eylem bakmndan, bititirme, bir araya getirme oluudur. Kolajdaki yaptrma dier yaptrmalardan sse dayal olmayyla ve kopmularn bititiriciliini iermemesiyle ayrlr. Sslemeye dayal yaptrmalar ieren pek ok alma da bu bakla kolajn dnda braklabilir. Kolajdaki bir araya getirmeyi, bir btnn paralarn yerine takmak, yani paralarn tasarlanan btne eklemlenmesi demek olan montajla karlatrabiliriz. Kolajdaki bir araya getirmekle montaj ayran nitelik paralarn tam olarak btne kaynamamldr. Kolajda paralar ereti, greli bir btn oluturur. Montajda ise tam bir btn. Kolajda paralarn geici bir btnl sz konusu iken montajda sreklilik sz konusudur. Kolajda paralar kopup geldikleri btn iaret etmeyi srdrebilir. Eklenmeyle oluan snrlar, paralarn farkl bir btnden geldiklerini iaret eder. Kolaj, aslnda birletirme edimi olsa da birletirme kavramyla birebir uyum iinde deildir. Kolajda bititirme, ksmidir. Kolaj dier bititirmelerden ayran en nemli zellik, bititirmenin rastgele ya da bilinli alt parann iaret ettiini deitiren yeni bir btne, yeni bir anlama ynelik ksmi bir bititirme olmasdr. Kolajdaki bititirme, paralarn yaptrlmasyla farkl dzlemlerden, katmanlardan olutuu iin dier eklemelerden de ayrlr. Bu noktada Arcimbaldonun almalar geliyor aklma. Ama kolaj, yaptrma oluuyla kendisine en yakn rnek Arcimbaldo (1527-1593) almalarndan da ayrlr.

Bu sanatnn yaptlarndaki eylerde doal olma ya da ayr varlk olma terk edilmi deildir. eyler, kendi varlklarn korumaya devam ederken bir araya getirilmilik iinde baka bir biimi (genelde) bir yz biimini var eder. Arcimbaldo yaratt portrelerde kiilerin i dnyalarnn d dnyada neye benzediini gstermeye alyor gibidir. Kolaj ile baka bir sanatsal resim arasnda en belirgin zellik, btnl oluturan paralar arasnda grlr. Kolaj dndaki grselliklerde paralarn birbiriyle ilikisi dorudan iken, kolajda bu iliki dolayldr. Birinde doal (a en yakn) iken, ikincisinde yapaylk (yapma kavram) zerine vurgu vardr. Ve bu yapma, aslnda dierlerine gre bir yeniden yapmadr. Bu yeniden yapma, her ne kadar genelde kesme- yaptrma eylemleriyle aklansa da tm sanatsal alanlar dikkate alndnda bir ykma ve yeniden yapma ilemektedir. Kesme, paralama, yrtma, ykma; bir kolayclk olarak grlse de i, amallk asndan bu aamada braklamayaca iin; bir yeniden yapma, birletirme ile sre tamamlanaca iin kolaj, znenin kendini bulmas, isyan ve gveni olarak deerlendirilebilir ruhsal olarak. Kolajda dikkat edilmesi gereken baka bir edim de ayklama, semedir. Kolaj sanats, eyin btnyle ilgilenmez. Tasarmda kendine yararl olacak parayla ilgilenir. Bu yzden kolaj, basit aktarm deil, yeni bir btne yaplan adr. Bu yeni btn iindeki a, yeni anlamsal filizlenmelere alr. Bu a ilemi, ayni zamanda eski balamndaki formu, eyi silmeye ynelir. Ayni ge farkl kolajlarda farkl btnlklere yryecei iin anlama katks da farkl olacaktr. Her kolaj, znenin dnda nceden var olanla, bu nceden var olanlarn ve/ya znenin kltrel birikimine bal var ettiklerinin, zihnindeki izdmleri arasnda gidip gelmesidir. Bu gidip gelme, daha dorusu dolam a, znenin seme, yeniden biimlendirme ilemlerinden geerek l urak ierir: zne, eyler dnyas, znenin imgeler dnyas. Kolaj, dier sanatlarda da olduu gibi, znenin zihnindeki oluumlar ve dnmlerin da yanstlmasdr, ifadesidir. Kolaj; varl btnselletiren imge dnyasn, yetkincilii sarsmtr. Kolaj, zgr klnm imgelem dnyasna, giderek d dnyasna almadr. Yani kolaj, sanatnn snrsz zgrlnn ilandr. Kolaj; malzemeyle, d dnyann bedeniyle ten tene gelitir. Kolaj, paralar eklemekten ok tersine bir yaklamla paralanmlklar yaptrma abasdr. KOLAJ TARHNE GR Hibir ey yoktan var olmad gibi, hibir sanat etkinlii, hibir sanatsal yneli de birden tek kiinin, hibir eyden etkilenmeksizin retimi olarak durduk oturduk yerde ortaya kmamtr. En azndan baka bir eyin modelliinden yararlanma sz konusudur. Resim sanatnda sanatlarn figr

almalarnda modellerini, bir tek alma iin saatlerce, oturumlarca (seans) karlarnda model olarak tuttuklar dnlrse, elde edilen imgenin bir hiten var etme olduu sylenemez. Sonuta elbette bu tablolar ressamn imzasn tar, rettiklerine kendilerinden kattklar, kendi kiiliklerinden, kendi biemlerinden ekledikleri onlarn sanatsallarn oluturur. Ortaya koyduklar, onlarn var olana bak biimlerini yanstr. Diyeceim: sanat, bellei ne denli gl olursa olsun, dehas ne denli keskin olursa olsun, tarihi iinde sanat alanyla ilgili bir gelenee yaslanr. Burada szn ettiim gelenek genel anlamda, o alan iinde olup bitenlerdir. Sanatn kendi iindeki dinamikleridir. Bu dinamikler sanaty moral olarak ayakta tutan bir etmen olarak iler. Bu dinamikler hem bir kopmay, hem de bir eklenmeyi ierebilir. Kolaj teknii de her ne kadar ileviyle biimiyle yirminci yzyln bana tarihlense de bu sadece grnen buzdann bir blmdr. Kolaj tekniinin kbistlerle farkl aka ynlendii dorudur. Ama kolaj tarihinin ok eskilere dayand da dorudur. Kolajn yaptrma kat olarak ele alnmas bile, her ne kadar elde belge olmasa da, bu tarihi, en azndan inde . 2.yyda kadn icadna gtrr. Bu konuda ilk belgeler .S 12.yy Japonyasndan gelmektedir. iire zemin olarak hazrlanan farkl renkteki, kesilerek yaptrlm katlar kolaj tarihiyle ilgili nemli belgelerdir. Bunun resim sanatyla ilgisi olmasa da grsellikle, sanatla ilgisi vardr. Kolaj genel ilem olarak kesme (paralama), yaptrma (birletirme) diye ele alrsak kolajn farkl alanlarda uygulanageldiini grrz. Bu kolaj tarihi denemesinde, elden geldiince farkl alanlara ksaca gz atmaya allacaktr. Kolajn, bugn resim alannda bir uygulama olarak genel kabul grd biimi iin bunlar n biimler olarak ele alnabilir. Kolajn n Biimleri: Burada gelimeci ve semeci bir yaklam iinde olmakszn n biim kavramndan sz ettiimin altn izmeliyim. Resimde kolaj teknii olarak bilinen yapma biiminin daha nceki kimi grnmlerinin, sz konusu teknik iin modellii dikkate alnacaktr. Paral iler (patchwork) Biriktirilmi kuma paralarnn farkl biimlerde kesilerek eklenmesiyle elde edilen renk cmbndeki uyum, onlar ekleyenin zevkine, uyum anlayna braklr. Paral iler ile kolaj arasnda, kesme asndan nemli bir kesime var. Yeniden elde edilen eklemeli kuma yorgan yz ya da rts olarak kullanlr. Kumalarn bu tr kullanm yalnzca ev ilerinde deil, giysilerde de grlmektedir. Tekstilin sanayilemedii devirlerde her para kuman deerlendirilmesi nem kazand iin byle bir kullanm, gereksinimin zorlayaca aktr. Bu konunun tarihi neredeyse dokuma tarihiyle baat

olabilir. Byle bir tarihe girmek beni at gibi zaten burada konu edilmesi de gerekmez. Asl ilgilendiim Palyao giysilerindeki parallktr. Picasso resimlerine bakarken kolaj ile palyao giysisi arasnda iliki kurulabileceini dnmmdr hep. Ancak daha nce Czannen da palyao konusunu alm olmas ilgintir. Picasso ve Braquen almalarnda Czanne etkisi bilinir. Bu yzden bu konuyu nemsiyorum. Czannen almalarndan ikisi: Palyao (1888), Mardi-gras (1888). Picassonun almalar ise Palyao ve Arkada (1901) ile El Ayasna Dayanm Palyao (1901). Ve Picasso 1905 ylnda pek ok palyao figr resmeder. Bunlarn iinden Palyaonun lm bir rnek olarak verilebilir. Minyatr Wikipedi zgr ansiklopedi, Minyatrn tarihini 2.yydaki Msr papirsleri zerinde grlen Minyatrlere balar. Aslnda en azndan Msr uygarlna, Msr resmine balanabilir. Eer Minyatr yalnzca kullanld yerle (kitap iiyle) snrlandrlmazsa. Minyatr tarihi ile ilgili kaynaklar minyatr szcnn, kurun oksitin latincesi olan miniumdan geldiini ileri srmektedir. Bu olasl gz ard etmeksizin minyatr szcnn kck anlamna gelii de dikkate alnabilir. Ho, minyatr szc Franszca bir szcktr aslnda. Minyatrler elyazmas, deerli kitaplarn iinde yer alan resimlemelerdir. Yani kitap resimleridir. Bu tr resimlerdeki temel zellikten biri, figrlerin ayrntya girmeyen, karikatr izer gibi genel hatlar veren resimler olmasdr; ikincisi, mekan duygusunun grelilii; ncs de, geler aras uyumun greliliidir. zellikle bu son iki zellik kbizm anlayna ve kolajn babas saylan kbistlerin gerek kolaj, gerek dier almalarndaki anlaya ok yakndr. Burada iki rnekten sz etmek istiyorum. Bunlardan biri padiah ve mzisyenleri resmeden bir trk minyatrdr. Bu minyatr, dzlemlerden olumaktadr. En alt dzlem iek desenli bir tabandr. Onun stndeki dzlem, sa st ve sol alt kede yaz levhalarnn yer ald bir bahe mekandr. Ancak buradaki bir aa ve bir iek zemin mekanna tamtr. nc dzlem bir havuz izlenimi veren bir mekandr. Taht stndeki padiah ve mzisyenler bu dzlemde resmedilmilerdir. Ancak burada oran kavram dikkate alndnda, figrler tekli, ikili, l kmeleniler halinde anlatmdan uzaklamayan ayr tablolar olarak durur. Padiah tahtnn merdiveninin resmedilii; grn, perspektif anlayndan uzaktr. Merdiven, geometrik bir izimle kesilip tahtn alt bitim izgisine eklenivermitir. Havuz zemininde iki gemi bulunmaktadr. Bunlar maket gemiler deil padiahn gcn belirten oran-d simgelerdir. Padiahn tahtnn ba ksm havuz snryla blnmtr. Bylece tahtn bir ksm havuz dzleminde (ya da i dzlemde) bir ksm da bahede (d dzlemde) braklmtr. stelik havuz dzlemi ayni zamanda bir i dzlemdir. Zira havuz, ayni zamanda mavi renkli, desenli bir

hal izlenimi vermektedir. Tahtn ve tm figrlerin bu dzlemde resmedilmesi (otururken ve ayakta), bu dzlemin salt havuz mekan olarak alglanmasn engelliyor. Parallklar ve dzlemletirmeler dikkate alndnda bunu bir kolaj olarak deerlendirebiliriz. zellikle Max Ernstin kolaj almalarn fotoraf olarak sunma abas dikkate alnrsa. Aradaki tek fark Max Ernst, nce yaptrm sonra fotoraflam ya da fotoraflatmtr. Burada ise yaptrma sz konusu olmadan zihinsel bir paralama ve ekleme gerekletirilmitir.

Szn etmek istediim dier rnek Levninin bir almasdr. Levni, bu minyatrnde, zemini renklerle yatay olarak ikiye, dikey olarak da onbire blm. Ve bu blmelerin snrlarna tam olarak sadk kalmakszn pek ok sahneleme sdrmtr. Bu sahnelerin toplam olan resim, minyatr iinde minyatrler ya da bir evrenin (tarihsel bir kesit) anlatm olarak deerlendirilebilir.

Vitray: Camn, hatta renkli camn tarihi epey eskidir. Ama vitray tarihi cam tarihine gre daha yenidir. En eski Vitray rneklerinin S 9. ve 10. yzyllara tarihlendii sylenmektedir. 1260a doru yeni bir vitray dnemi balyor. Kilise mekanlarnda oaltmak amacyla renkli camlarla birlikte renksiz camlar birleime sokuluyor. Trk sanat tarihinde ise vitray, Seluklulara dayanmaktadr (12.yy). Ve Osmanl dnemi rnekleri; Topkap, Yeni Camii, Rstempaa Camiinde ve kimi sivil yaplarda bulunmaktadr. Bunlar bitkisel ve geometrik motiflerden olumaktadr. Oysa hristiyan vitraylar basit bir desen snrlar dna karak ncilden sahneleri anlatan tablolara dnr. nsan figrleri n ve renklerin etkisiyle deiebilir. Vitrayn cenneti Fransada, ressamlar, tasarlarn bu teknikle de gerekletirmilerdir. Ingres, Delacroix, Jean Cocteau, Matisse, Chagall, Lger ve Ren Bazaine gibi sanatlarn kilise vitray almalar bulunmaktadr. Vitray, her ne kadar sivil mimarilerde dekoratif amal kullanlsa da, genellikle kilise ve camilerdeki i mekanlarda te duygusunu yanstan nemli aralardan biridir. Vitray, kesme ve ekleme ilemleriyle kolaj tekniine yakn bir sanat alandr. kona resimleri kona terimi rusa. Ama kayna yunanca. Eiko, benzemek, benzetmek anlamna geliyor. Eikonion da kk resim demekmi. Hem benzemek, hem de benzetmek anlamna gelmesi, her iki ay nesne ve reticisi asn ayn szckle aktarmas demek. Bylece szck esneklik ediniyor. konann kyla ilgili sylentilerden birine gre, Yohanna'nn rencilerinden birinin evinde ieklerle ssl bir Yohanna resmi olduu ve nnde kandil yand anlatlmaktadr. Hristiyan evlerinde de ikonalar var, bunlar ya "ikona dolaplar"nda ya da zel bir kede duruyor. Bunlarn nnde de bir kandil, ya da bir mum yaklyor. konadaki parlt yetmediinde ya da parlty daha bir artrmak iin, sanatnn aydnlatma abasna ibadet edenin aydnlatma katlm

bu kla salanyor. Ve hristiyan kii daha etkin olarak eyleme, resme, dinsel olaya duygusal bir bala balanyor. Musevilikte Tanrnn resmedilmesi yasak. Mslmanlkta ise her trl resim yasak. Kutsal Kitabn "k" blmnde de: "Kendin iin oyma put, yukarda gklerde olann, yahut aada yerde olann, yahut yerin altnda sularda olann hi suretini yapmayacaksn, bunlara eilmeyeceksin, onlara ibadet etmeyeceksin". deniyor. nsanolu bildiini okuyor. Her birey v/ya toplum kendi gereini yayor. Dayatlan gerekle birlikte, elbette bazan bu dayatlan geree kar bir tutumla. kona 3. ve 4. yyda Suriye, Filistin ve Msr blgesinde kurulan manastrlarda ibadete katlm bir para olarak karmza kyor. Bu manastrlarda, manastr byklerinin resimleri, zl szleri ve dinsel ifadeler kutsal nesneler olarak korunuyor. Bu, esin kaynan Msr mumyalarndan alyor. msrllar lleri mumyaladktan sonra mumyay ieren tabutun zerine lnn bir resmini yerletiriyorlar. Bu resim mumlu boya ile yaplyor. 6.yyn ikinci yarsndan sonra devreye sa, Meryem resimleri giriyor ve giderek yaygnlk kazanyor. Resmileiyor. 8.yyda Bizans imparatoru 3. Leon Isavros, ikonalarla, ikonalara tapnmay yasaklyor. Kilisedeki resimleri kaldryor. Bunda, Dou Anadoda konulanan bir mezhebin byk etkisi var. Burada o dnemde ortaya kan ikona krcl ve belki bu yzden yaanm kym ve aclar sktrmamz gerekir. znik 787 Hristiyan Ruhani Kurulu, ikonalarn kilisede bulundurulmasn onaylamtr: "konalara ibadet etmek, ikonann kemdisine deil ikonada temsil edilen varln canlsna, geree ibadettir. Bizler bu boyalara, bu tahta paralarna deil, bu tahta zerinde simgeletirilen kii ve olaya sayg gsteriyoruz". Bylece ikona ayin dzeninin bir paras oluyor. Kiliselere resmin girmesini saladna gre hristiyanln olmazsa olmaz ikona. konalarda nce sa, sonra Meryem ve daha sonra Azizler'in resimleri yer alyor. ve ou incildeki olaylar simgeliyor. konalarda nemli bir zellik sa, Meryen ve Azizlerin balarn kutsallk iareti olarak bir halenin sarmalamasdr. Bu yuvarlak biim yuvarlak bala birlikte iie iki daire biimini salamaktadr. Bu kutsallk iaretinin genellikle gm beyazna ya da altn sarsna boyanm olmas, bunun gnele balantlandrlmasn kanlmazlatrmaktadr. Dolaysyla bu kiiler tanrsal arkalarna alm. Onunla aydnlatlmlardr, ressam tarafndan. Daha sonra ikonalarn nnde mum yaklmas da izleyenin onu nurlandrma, aydnlatma abas olarak, bu olguyu deiik bir grnmle sunmaktadr. Ortak bilinte ne karma, sradanlktan karmadr aydnlatma. izlediim Meryem sa ikonalarndan birinde Meryem'in arkasndaki aylada gne nlarn andran izgiler yer almakta, tam bir cakra simgesi

oluturmaktadr. sa ile ilgili ayla, tam bir mandala rneidir. Dairenin iinde daireyi blmleyen, haa benzer bir ekil yer alr. Bu eklin ularnda /, O ve N ya da H harfleri/ yer alr. Bunlar sa'nn evreninin efendisi olduunu hereyin ona ait olduunu simgeler. Ben burada bu simge bir yandan mandala, en yetkin kii kavramn hem de armha gerilmi, gerilecek sa kavramn buluyorum. Dolaysyla hem en yetkin hem de en acl olan, bir bakma mutsuzlua yazgl olan kart kavramlar biraraya getirilmi oluyor. yetkin olma, sradan olmaya katlanamayn bedeli hatrlatlarak insanlarn sradanlklarna kretmeleri salanm oluyor. Ve bu noktada ba, gne ve madeni parann yuvarlakl arasndaki ilikiye ve giderek para ve portre kavramnn btnlemesine dikkat ekmek istiyorum. konalarda baka dikkatimi eken bir yan iielik. ie daire yansra iie ereve de teknik olarak kullanlm. Ayasofya Mzesindeki sa ikonalarndan Emmanuel sa ikonasnda isa'nn bst merkeze yerletirilmi. Portreyi ereveleyen dikdrtgen erevenin zerinde, ereveden taan ayla dairesi ve ikonay snrlayan ereve izgileri. Bylece yaratan ve yaratlan ayn resimde birletirilmi. ielikler sayesinde bakan iine ekip alan geometrik biimler iinde parldayan bir yz ve ipnotize edebilecek durgun, donuk, bekleyen baklara sahip iki ak gz. Ayn izlenimleri Hagion Mandilion ikonalarndan da ediniyoruz. Ve bu ikonlarda isann bann arkasnda bir mendil tutan bir melek grnmektedir. Bu mendil sa portresinin arkasnda dikdrtgeni, bakaca drt keyi oluturur. Her ne kadar bu mendilli sa ikonalar bir sylenceye dayandrlsa da ben bunun teknik, anlatmsal bir kaygdan ktn dnyorum. (Sylence yle: Urfa prensi Abgaros, sa'ya, kendisini misafir etmek istediin bildirmek iin ve ayn zamanda resmini yapmas iin ressam bir eli yollar. Ancak eli sa'nn yanna vardnda etraf ok kalabalk olduu iin uzak ve yksek bir yerden resmetmeye alr ama bir trl baaramaz. Durumun ayrdnda olan sa, yzn bir mendille kurular ve eli Ananias'a verir. sa'nn yz mendile gemitir. Ve ikona bu kutsal mendil bu olay temsil etmektedir). Baz ikonalarda montaj (kolaj) teknii kullanlm portre almas metal, kabartmalarla ilenmi bir levha aylalatrlm. ya da hem ayla hem sa dndaki zemin ve ereve metal zerine kabartma ekil ve yazyla ilenmi. Ancak bu tek bir metal deil ayr metal levhalardan oluuyor. Bir Pantakrator sa ikonasnda sa'nn evrenin efendisi olduunun simgesi harflerin yerine renkli camlar yerletirilmi. Baz ikonalarda ayla ta biiminde. Bylece her ikona sanats kendi tekniini, kendisine sunulan olanaklar, kendi sanatsal bakn ve tasarmn ikonaya konunun el verdii lde yanstm. Bu resimlerde baklarda donukluk, ile anlatm kimi yaln kimi en abartl biimde ssl, hatta barok bieme varan sanatsal anlatmlarla karlayoruz. Anlmas gereken baka bir zellik taknlk. meryem ikonalarnda ba evreleyen renkli talarla

ssl metal ta ereveye hatta ereve dna tarlm. Metal ereve ve ta ne karken, Meryem ve sa resmini geri ekiyor. Bylece onlar hem yakn hem uzak klyor. Gizemletiriyor. Taknlyla da da izleyiciye bulatryor. Dokunulabilecek bir kutsallk sunmu oluyor. Kolaj paralarn btnl ya da yaptrma, ekleme olarak aldmzda genellikle tahta zeminin zerine, boyadan metale, ok farkl malzemelerin kullanlabildii ikonalar, zellikle de Kazan ikonalar ile kolaj arasnda bir iliki kurulabilir. Baz ikonalarda kutsaln, azizin ban evreleyen ayla, ta biimindedir. Baz ikonalarda portre almas, metal kabartmalarla ilenmi bir levha ile aylalatrlmtr. Ya da hem ayla hem sa dndaki zemin, metal zerine kabartma ekil ve yazyla ilenmitir. Ancak kimi rneklerde bir tek metal deil, ayr metal levhalar kullanlmtr. Bir Pantakrator sa ikonasnda, sa'nn, evrenin efendisi olduunun simgesi olarak, harflerin yerine renkli camlar yerletirilmitir. Baz ikonalarda ayla, ta biimindedir. konalarda yaptrlm malzemeler yalnzca bir ssleme olarak grlemezler. konalardaki metalik paralar ister ta, ister giysi formuyla resme dahildir. Her ge, resmin btnlne hizmet eder. Ssleme olarak grlebilecek renkli talarn yaptrlm olmas bile gereksiz ssleme saylamaz. Her ikona sanats kendi tekniini, kendisine sunulan olanaklar, kendi sanatsal bakn ve tasarmn ikonaya, konunun el verdii lde yanstmtr. konalarda, baklarda donukluk, ile anlatm, masumiyet, kutsallk anlatm olarak yaln, ya da abartl biimde ssl olarak ifade edilmeye allmtr. konalarn anlatmnda anlmas gereken baka bir zellik taknlktr. Meryem ikonalarnda ba evreleyen renkli talarla ssl metal ta; ereveye, hatta ereve dna tarlmtr. Metal ereve ve ta ne karken, Meryem ve sa resmi bir derinlik salamak amacyla geri ekilmi gibidir. Bylece ikona sanats onlar hem yakn, hem uzak klm, gizemletirmitir. Kolajlardaki bilmeceletirme ilemi de, ya da ele alnm nesnenin tannmazl ya da izlenimsel tannrl sanatnn nesnesi ile olmasa bile kendisi ile ilgili bir gizeme iletmez mi bizi? Diyeceim ikonalarla kolaj arasnda hem yaptrma olarak, hem de paralarn btn olarak bir iliki kurulabilir. Dekoratif uygulamalar kona rneklerinde olduu gibi talyan resminde yaptrma teknii kullanlmtr. Ancak bu, resme baz nesnelerin dekoratif olarak eklenmesinden ibarettir. Yani ikona rneklerinin bile gerisinde saylabilir. Yapay Kompozisyon (Arcimbaldo (1527-1593), Edouard Manet (1832-1883) Elbette her kompozisyon farkl paralarn bir araya gelmesi demektir. Dolaysyla kolaj sanat dier sanatsal almalarla ayni tabana yaslanr ama 16.yy sanats Arcimbaldo; bitki, meyvalarla, hayvanlarla, nesnelerle ksaca

eylerin bir araya getirilmesiyle oluturduu portrelerle bilinir. O, bir araya getirdii eylerin varlk biimlerini bozmadan onlarla farkl bir ekil (portre) oluturur. Bylece insanlarn i dnyasn bu eyler araclyla yorumlar. Bu noktada bana yapay bir ekleme gibi duran Manetnin Krda len Yemei tablosundan da sz etmek istiyorum. Tablo solda duran yiyeceklerin dzenli datlmlyla bir hareketsiz-doal (natrmort) almasn barndrr. Ayni zamanda tabloda plak bir model vardr. Erkek figrler tepeden trnaa giyinik iken, iki kadn figrden biri tamamen plak ve poz veren biimde resmedilmitir. Gerek plak model, gerek hareketsiz-doal almas hem bir btn, hem de ayr ayr paralar gibi durmaktadr. Yani doal bir durum resmedilmemi, farkl durumlar bir araya getirilmitir. Kolaj ile ilgi, farkl ya da yeniden bir dzenleme noktasnda kesimektedir. Fotograf sanatndaki n uygulamalar (Eugne Disderi 1819-1889) Fotografn resm tarihi 1839dur Fotomontaj bir resim kurgulamas olarak ele alrsak bunun tarihini en azndan bu tarihle balatabiliriz 19.yyn ortalarnda beden ve ba deitiriliyor, bir ba farkl mekanlara yerletiriliyordu. Hatta garip ve olanaksz yaratklar ortaya karlyordu. Bunlardan kimi kartpostallatrlyordu. Fotograf sanatnda zellikle, 19.yy fotografs Eugne Disderinin almalarna baklmadan ne Andy Warhol, ne de kolaj zerine konuulabilir. Disderinin, almalarnda; dizme, oaltma, ayni anda sunma, paralar birletirme kavramlarna yneldii grlmektedir. zellikle Balerin Bacaklar(1858) adl fotoraf, ekilmi pek ok balerin bacaklarn kesitler halinde tek fotorafta toplamaktayd. Dolaysyla bu fotograf, kesme ve ekleme (bir araya getirme) ilemleriyle kolaj sanat iin nemli modellerden biridir. Yine ayni ylda yaplm Prens Lobkowitz adl alma, prensi eitli grntleriyle bir arada sunmaktadr.

Eugne Disderi; Prens Lobkowitz,1858 Ingres ve Kolaj Adrien Goetz, 2006 tarihli Ingres ve Kolajn Uygulan adl yazsnda makasla kesme ve yaptrma olarak kolaj tekniinin 19.yyda kullanldn ifade ediyor. Bu teknii kullanan ressamlardan; David, Gricault ve Ingresin adlarn veriyor. Kendisi Ingres zerine younlat iin, ressamn desenleri arasnda pek ok kolaj uygulamas bulunduunu belirtiyor. Ancak sz konusu ettii desenlerin bir altrma olarak anlalmamas gerektiini belirtmek iin de bu almalarda Ingresin imzasnn olduunu sylyor. Paralar br paraya gre konumlandrmada kullandn rnekleriyle veriyor. Ve onun kesme ve yaptrma almalarndan rnekler veriyor: Aabey Bertinin portresi iin alma (1832) Ingres Mzesi, Montauban; Altn a iin alma (1842); Cherubini portresi iin esin tanras almas (1842), 13.Louisnin Dilei iin Meryem almas. Bu son almada ayaklar ve ellerin anatomik almas yaplm, ve kolajla ve resmetmeyle eller ayaklardan kyor izlenimi verilmi. Burada u dikkatimizi ekiyor: imza atlm da olsa kesme ve yaptrmann kullanld almalar ikincil, daha byk bir esere ynelik taslak almalar. Yani bu uygulama iin mutfanda kalyor bir anlamda.

Ancak Baudelairein u szlerine kulak verirsek konuyla ilgili mutfan effafl ve nemi noktasna gelebiliriz yine de: Sayn Ingres, byk ressam, Rafaelin kurnaz hayran. te yine dostlarn ve dmanlarn, sadklarn ve kartlarn artacak, ama acele etmeyen, alkan bir dikkatle. Herkes bu farkl desenin u ortak noktasn grecek: bunlar mkemmel bir biimde ve tam olarak doay yanstyor ve sylemek istediklerini tam olarak sylyor. Belki Daumier, Delacroixdan daha iyi iziyor (..) ve eer siz, alkan incelikleri btnn uyumuna, ve parann niteliini kompozisyonun niteliine yelerseniz; ayrnt dkn Ingres belki de ikisinden daha iyi iziyordur. Ama biz yine n de sevelim. Paul Czanne (1839 - 1906)

Lauves Bahesi Genellikle kolaj tarihinin balang noktasna yerletirlen Braque ve Picassonun etkilendii bilinen Paul Czanne, figr ve doa resimleriyle bilinir. Czannen resim kariyeriyle ilgili dnemleri yle belirlenir: romantik dnem, izlenimci dnem, klasik dnem, konstrktivist dnem ve sentetik dnem. Son

dnem iin verilen tarih 1900-1906dr. rnek yaptlar: Byk Ykananlar, Sainte-Victoire, Vallier Bahvan. Ancak byle bakldnda Czannen Kbizmi ve kolaj nasl etkilediini anlamak olanakszlar. Bu etkiyi Lauves Bahesi, Kara atonun Grnmyle Birlikte Mariann Evi, Mardi Gras, Bayan Czanne tablolarnda daha net grebiliriz. Bu tablolarda ne karlmas gereken kavramlar: rengin peindelik, nc boyutun peindelik, geometrik biim ve parallktr. Tristan L-Klingsor, Czanne tek bir amaca indirger: Cisimleri, kendi aralarnda iyi anlam gzel renklerle tasvir etmek: Paul Czannen tek gayesi budur (Tristan L-Klingsor; Paul Czanne; ev: erif Hulusi; Kanaat Kitabevi; 1939 (s: 1). Czanne iyi incelenirse, onun deseni boyamad, boyadan resim kard grlr. Czanne yapan nemli bir etmendir bu. Bu yzden Czanne, desen bilmemekle sulanr. Hatta kendisi de Kontur benden uzaklayor diye hayflanr. Onun, zellikle Bayan Czanne tablosu boyadan syrlp kan bir imge gibidir. Boya bir heykeltra malzemesi gibidir. Bu, baka rneklerde de sz konusudur, ama zellikle bu tabloda hacim almas ok belirgindir. Hatta abartldr. Bayan Czannen elbisesinin yakas boyalarla talatrlm, kolalanm gibidir. Czannen baka nemli bir zellii de ayrntlardan arnma abasdr. Bu zelliini, manzara resimlerinde yer alan evlerin genel hatlaryla izilivermesiyle de farkederiz. Bu, bize kbizmin ilk klarn yakar. Kara atonun Grnmyle Birlikte Mariann Evi tablosunda kara ato olarak nitelenen atoyu dikdrtgen bir kutu gibi grrz. Hatta ato nerede diye sorabiliriz de? Czanne resimlerinde kbizmin kklerini grmek, ar bir yorum deildir. Czanne, 1904te Emile Bernarda yazd bir mektupta yaptklarndaki bilinliliini sergiler: Doay silindir, kre, koni gibi ele almal. Perspektife yerlemi her ey, rnein bir nesnenin, bir dzlemin her yan, merkezi bir noktaya ynelmeli. Ufka paralel izgiler enginlii verir, rnein doann ya da dilerseniz evrensel, heryerde varolan g (olarak) tanr babann gzlerinizin nne serdii seyirliin bir kesitini. Bu ufuktaki dikey izgiler derinlii verir. Oysa biz insanlar iin doa, yzeyde olduundan ok derinliktedir. Bu yzden, krmz ve sarlarla temsil edilen k titreimlerimizde, havay hissettirmek iin yeterli miktarda mavimsiliklerin olmas gerekir. Parallk konusuna gelince bu da ilk batan soytar resimlerindeki olaan giysinin parall olarak grlebilir. Picassonun da benzeri resimleri yapm olmas sadece konu benzerliiyle aklanamaz. zellikle Czanneda giysiyi heykelletirme kavram ve onun d dnyay olduu gibi deil de, hem soyutlama, hem de derinini yakalama, resmetme derdinde olduu dikkate alnrsa, bu konuyu kendisi iin bir inceleme alan grd iin setii dnlebilir. Kara atonun Grnmyle Birlikte Mariann Evi tablosundaki atonun n duvarndaki grnt zellikle kolaj asndan nemlidir. Bu duvara ayr bir tablo aslm, yaptrlm gibidir. Sa yanda

dzlem farkll da verilmitir. Yan ve st dzeyin tek renkliline karn n yzde ok renklilik ve grnt (kayalarn grnts) yerletirilmitir. Para, bu resimlerde ya btnn olduu gibiliine baldr ya da sanat tarafndan yle grlen bir btnle. Ama Lauves Bahesi adl tabloda yatay kesitlemeler, dzlemsel grntlemelere ve derinlik iinde grnt oluturmaya dnr. Ve resim gerekli tu vurularyla oluturulmu bir manzaradr. Bu tabloda eyler dnyas aradan ekilmi, yalnzca renkler para para ama Czannen dedii gibi merkezi bir btnle hizmet edecek biimde var edilmitir. Bu birbirinden kopuk, ayr gibi alglanabilecek paralar, blmeler sonunda bir toplama, bir btne aittir. Yani bak ters evrilmitir. Btnden paraya deil, paradan btne gidi, bakaca btnn deil, parann nemi vurgulanm ve retilmitir. Braque ve Picassonun Czannedan ald dersin temeli budur. Bu yzden kbizmin ilk dnemi analitik kbizmdir. Braque ondan etkilenme konusunda yle diyecektir: Her eyin kaynanda Czannela balant vardr. Bu, bir etkiden ok bir balang olmutur. Yzyllar boyunca sanatlarn yapt mekaniklemi, bilgi perspektifle balar ilk koparan ve sonunda her trl olanan devreye girmesini salayan Czanne olmutur (Alntlayan: Sophie Latil; Braque, Czanne ve Balang; 7 Eyll 2006; Figaro). Georges Braque (1882-1963) zlenimciliin etkisinde olan gen Braque 1905te Fauvistlerin sergisiyle fauve burcuna girer. 1906 ylnda Czanne lkesine yolculuk yapar. Bu arada Andr Derraine ve/ya Czanne etkisinde resimler yapar. 1907de Picasso ile tanr. Picasso o sralar Avignonlu Bayanlar yeni bitirmitir. 1908de yapt resimlerde Czanne ve Picasso etkisi grlr. Bylece Czannen ksmi soyutlamas onda doann paralanmasna, geometrikliin daha da belirginlemesine dnr. Braque daha sonralar giderek doayla ban koparacaktr. Kolaj tarihini kbizmle balatmak isteyenler bu konuda Braque ile Picasso arasnda ya birini ne karmakta ya da kararsz kalmaktadr. Braque 1912 yaznda, Avignonda, bir gn krtasiyeci vitrininde mee desenli bir top kada gznn ilitiini daha sonra da ilk kez kendisinin almasnda kat yaptrmay kullandn anlatr. Meyva Taba ve Bardak byle doar. Bu alma ncesinde kum tanelerini, talalar ve demir tozlarn tuvale yaptrmaktadr. Picassocular ise onun rg Sandalyeli Haraketsiz-Doal almasn balang kabul ederler (Gerald Brommer; Collage Technics kitabnda bu yapt iin Mays 1912 tarihini verir). Greenberg ise bu almalarda tarih olmad iin konuyu ak ulu brakr: ki sanat da 19071914 arasnda yaptklar ou almay tarihsiz ve imzasz brakmtr. Ve her ikisi de kolaj kendilerinin yaptn ileri srer ya da bu iddiay rtk olarak ifade eder. Picasso, kendi almasn Braquetan yaklak bir yl nceye

tarihler. Bu konuda ne i, ne de biemsel bir aklk yeterince yardmc olmaz (Clement Greenberg; Collage). Greenberg, Picassonun Piyanolu HareketsizDoal almasnn tarihini 1911 olarak verir. Ve bu konuda yazanlarn zerinde durduklarnn analitik Kbizmin gelien soyutlamacl karsnda gerekle yeni bir iliki olduunu belirtir. Braque hem gz aldatmada hem de aldatmamada kullanlabilecek gz aldatmasn (trompe-loeil) bulmutur. Bir de Braque, yzeyi ayrmak ve iaret etmek iin, en nemli aracn gerek dzl kendiliinden artran taklit bask olduunu buldu (Greenberg). Dolaysyla Braquen ayrm herhangi bir gereklii sunmak iin deil de zaten gerekliin bir temsili olan kullanmasndadr. Yani o gne kadar kolaj tarihiyle ilikilendirilebilecek tm almalar dorudan bir sunma ile ilgili iken, Braque ilk kez zaten bir gerekliin yerine geirilmi olan kolajnda kullanr. Kaynak: Nilay Ylmaz; konalar 1 ve 2; Kltr Bakanl Yaynlar; Ankara; 1993