'

ESASLARI
Atam P .ARYA
eviren

Erzurum - 1999
'"' \...
9J4\
Copyright 1999: Bu btn telif Aktif
San. Tic. Ltd. Sti'ye aittir. izni
herhangi bir de olsa
Kapak Tasanm:
ismail
0.532 - 435 65 93

Bakanlar Ltd.
Yeni Terminal Cad. Alsancak Apt. Zernin Kat ERZURUM
Tel: 0.442-235 48 35 Fax:0.442- 235 48 36
e-mail: bakanlarmedia@superonline.com

Sk. Defne Han No:27/15
Tel: 0.212 - 511 79 74 1 iSTANBUL
N SZ
Bu eser, P. "Fundamentals of Nuclear Physics"
1970 (AIIyn and Bacon, Ine.) ilk 9 blmnn tercmesinden
ibarettir.
ekirdek lkemizde tercme ve telif eserler
bu sebeplerini (a) tercme eserin
"ders olarak ok iyi (b) ilmi ok
birok birlikte ve orijinal ve (c) bu
sahada Trke eserlerin eski yeni
ya da

15 blmden ibaret yazar da
tavsiye zere, lisans seviyesinde grenler iin ilk 9 blmn
uygun bu ilk 9 blm bir cilt olarak olup,
lisans st seviyedeki blmlerin tercmeleri tamamlanmak zeredir. Bu
blmler 2. ci lt olarak
yayma byk emekleri ve titiz iin
grevlileri Elif Neslihan Ekinci ve Elif z'e ok
ederim.
Tercme ederken mmkn kadar orijinalini bu
eserin, ekirdek ile ilgili ve derslerde ve
umut ve
Prof. Dr. Yusuf

Sayfa No
ATOM


2. NKLEER ATOM
2
'"'
PROTON-ELEKTRON 3
.).
4. NTRONUN

5. PROTON-NTRON 18
6. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER
20
II. RADYOAKTiViTE
23
2. FARKLI RADY ASYONLARlN 24
3. RADYOAKTiF BOZUNMA KANUNU 27
4. PARALANMA KANUNU 30
5. RADYOAKTiF DENGE 36
6. TABii RADYOAKTiF 40
7. RADYOAKTiViTE 44
8. 45
9. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 48
[ill RADYASYONSAY A LARI
53
2. SAY A 54
3. HATALAR
4. EN KK KARE UYUMU 85
5. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 88
(fv) NKLEER REAKSiYONLAR
95
2. NKLEER REAKSiYONLARDA KORUNUMU 98
3. KTLE MERKEZi NKLEER
REAKSiYONLAR 104
4.
REAKSiYON ENERJiSi 12
iii
Sayfa No
5. LLMESi 117
6. 123
7. ORTALAMA SERBEST YOL 126
8. REAKSiYON HIZI 127
9. 128
10. KMKS VE LAB
131
ll. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 133
V. NKLEER KTLELER
141
2. KTLE SKALALARI 142
3. KTLE LME 143
4. NKLEER PARALANMA KTLE LME 152
5. NKLEER YOUNLUK 156
6. PAKETLENME VE BALANMA ENERJiSi 157
7. YZEY OLA YI 161
8. COULOMB OLA YI 161
9. OLA YI 165
10. YARIDENEYSEL FORML 167
ll. OLAY 173
12. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 176
VI. NKLEER BYKLK
1. 183
2. ALFA PARAClKLARININ SAILIMI 185
3. ALFA YAYINLAYICILARIN 196
4. HlZLI NTRONLARlN SAILIMI 199
5. YKSEK ENERJiLi ELEKTRONUN SAILIMI 205
6. NKLEER YARIAPLARlN ATOMLARDAN
EDiLEREK BULUNMASI 211
7. AYNA EKiRDEKLERDEN NKLEER BYKLK 214
8. METOTLAR 217
9. ZET 218
1 O. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 219
iv
Sayfa No
VII. ALFA BOZLINMASI
1. BOZUNMA 223
2. ALFA PARACIKLARININ LLMESi 225
3. ARALIK VE 232
4. DURDURMA GC VE ARALlGI 237
5. DURDURMA GCNN TEORiSi 239
6. 246
7. ALFA BOZUNMASI 249
8. ALFA BOZUNMASI TEORiSi 255
9. ALFA SPEKTRUMLARI 264
10. PROBLEMLER, KAYNAKLAR. DAHA FAZLA
TEKLiFLER 268
VIII. BETA BOZLINMASI
1. 275
2. YA YINLANMA 278
3. BETA PARAClKLARININ LLMESi 28I
4. ELEKTRONLAR TARAFINDAN KAYBEDiLMESi 291
5. SOGURMA VE 295
6. SREKLi BETA SPEKTRUMU VE 299
7. 306
8. BET A-BOZUNMASI 314
9. BETA BOZUNMASININ ELEMENTER TEORiSi 3!6
IO. DURGUN KTLESi 331
11. SEME 333
12. ELEKTRON YAKALANMASININ TEORiSi 335
13. BETA BOZUNMASINDA KANUNLARI VE PARiTENiN
KORUNUMSUZLUGU 337
13. PROBLEMLER, KAYNAKLAR. DAHA FAZLA
TEKLiFLER 342
IX. GAMA
3.
4.
5.
6.
7.
GAMA BOZUNMASI
FOTONLARlN SOGURMA KATSAYILARI
GAMA RADYASYONUNUN MADDEYLE
SOGURMA KATSAYISININ LLMESi
GAMA LLMESi
MUL MOMENTLER
GAMA YA YlNLANMASI TEORiSi
349
350
353
371
372
382
388
iiNDEKiLER V
Sayfa No
8. SEME 394
9. DAHiLI 397
1 O. NKLEER 402
ll. JE (AUGER) OLA YI 404
12. 406
13. OK KISA LLMESi 409
14. GAMA-GAMAAISAL (CORRELATIONS) 414
14. PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA
TEKLiFLER 419
I
ATOM
1.
Fizik; a) gzle grlebilir olaylar ve zellikleriyle ilgilenen mukroskupik
fi:::ik b) atomik ve nkleer fizik ilgilenen mikroskopik fi:::ik olmak zere
iki ana Makroskopik bu
ok nceleri ok iyi bir Genel olarak atomik seviyedeki
1 91 3'lere rast lar. Ancak bu bilgi ler deneyler
neticesinde kesin alabildi. nkleer fizik sylemek

Nkleer n 1 896'da H. Becquerel( 1) radyoaktivitenin
sylenebilir, ancak 191 1 'de E. Rutherford(2) 'un nkleer atomik hipotezi
nemli bir oldu. 191 !'den beri bir ok ilim
birok Neticeler cesaretle sylenebilir ki,
tamamlanmaktan ok olan ynleri o kadar ok ve
bir biimde birbiriyle ki, bir gre
bile byk cesaret ister. Nkleer fizik byk bir
konularda
i) Bir ktlesi. ve
ii) ekirdekler radyasyon
trlerini kapsayan ve bu maddeyle
n formllendi rilmesi,
iii) ekirdek ekirdek ierisinde dzenlenmesi,
iv) meydana getiren nesneleri bir arada tutan nkleer kuvvetler.
2 EKiRDEK ESASLARI
Bu suni Bu konular birbiriyle o kadar i ie ki, bunlardan
birini olarak mmkn Bu yzden bu
uygun ve tabii grlen bir takip ederek
Nkleer fizikle ilgili teorik ve deneysel takibinde, deneylerde
radyasyon dedeksiyonu aletlerini, teorilerin ve iin
lzumlu matematik bilmek Elementer matematik bilgisinin
ki bunu relativite (izafiyet, grelilik) ve dalga (veya
kuantum temel prensiplerinin da Klasik
mikroskopik sahadaki kk ktleli ve ok
zelliklerinin iin tadil edilmelidir. Kk ktlelerle ilgilenirken dalga
yarar; yle ki, bu kk ihtimaliyetler
ifade edilir. Bu zaman bir
incelik olan relativistik dzeltme gerekir. Dalga bir ve ana
postulatlar bu derste ihtiya ek A'da zel relativite
teorisinin neticeleri ise ek B'de Zaten bu nceden
bilmeleri gerekir. Nkleer fizikteki deneysel ok olarak
radyasyon dedektrleri 3. konuda grlecektir.
Bu konunun gayesi, bir proton-ntron modelinin yol
aan bir mzakere etmektir.
2. NKLEERATOM
1808 Dalton tamamen atom teorisini
ileri srdi.i. Yine de bu, bir basamak
etti. 1897'ye kadar atom blnemez bir birim olarak fakat, o
J.J. Thomson(3) 'un elektronu atom pozitif ve negatif yklerden
speklasyonlara yol nk atom bir btn olarak ntrd
ve ne kadar negatif yk ihtiva ediyorsa o kadar da pozitif yk ihtiva
kabulleniliyordu. Elektronun ktlesinin ok kk ortaya
ktlesinin byk bir pozitif ykl
Thomson'un atom modeline gre elektron ve proton ntr bir ift
ve bir bu iftierin ibaretti. yle ki,
1896'da Becquerel( 1 )'in radyoaktiviteyi de proton ve elektronlardan
ATOM KiRDL(il 3
ibaret gayet gzel Becquerel atom hem pozitif
hem de negatifykl gzlcmlcdi.
Thomson'un atom modeli uzun sre 1909'da ll.
Ciciger ve E. Marsden(4) alfa ince metal levhalar
deneylerini zaman itirazlar ykseldi.
+2 birim pozitif yke ve 4 atomik ktle biriminde bir ktleye sahip
Thomson modeline gre kk
Geiger ve Marsden grdler ki, alta
delip gemekte ve olduka kk sapmalara maruz ancak,
gelen lO OOO'de biri ters (geriye Bu
nadir hadiseleri izah etmenin grnr bir yolu yoktu. Ktlesi kabaca bir
ktlesinin 7300 olan bir alta hafif bir arparak geri
dnemezdi. Hatta ve hatta, levha ok ince meydana gelen birka
alfa-elektron byk bir sapmaya yol
En uygun ve en tatmin edici izah 191 1 'de Rutherford(2) ve bu
izah nkleer atom fikrine ) ol Rutherford pozitif yknn ve ktlesinin
byk bir ekirdek verilen ok kk bir hacimele ve
atomun bu ekirdek haricinde kalan hemen hemen kabullendi.
Bylece alta byk mmkn oldu.
Rudherford ve benzeri deneyleri neticeleri gsterdi ki,
-13 :2 -8
ekirdek 1 O c veya 1 O se 1 O cm
mertebesindedir. Bu ekirdek teorisi. her ne kadar tam de. elde
edilmesi g neticelere
3. PROTON-ELEKTRON
Chadwick(S)in ntronu 1932'cle kadar, genel olarak. bir
protonlar ve buna uygun yk ve ktleyi verebilecek kafi meydana
kabul edi 1 iyordu. Bir .-l say protona ve A-Z haiz
bir sahip ve bylece Z birim pozitif bir ykle ykl
ntr bir atomun iin Z elektronla evrilmesi
Bu atom teorisi daha ok mit verici grnd:
nk ekirdekten tarzedilen alta ve beta elektronlar)
bu proton-elektron modeli
4 \TKI RDJ K 11/iCiiNIN I'SASLi\RI
fazla nk, bu model daha elde edilen deneysel
gerekleri izah edemedi. Bunlardan
\. .\(IS.\1. \10.\11 \ IT\Il
'ekirdekle ilgili kqfi deneysel yeni
ok yksek rezolsyonlu gl) bir
tek izgi gibi grlen spektral izgilerin gerekten de ok
rezolsyonlu bir spektroskop, mesela sodyumdaki 3!' 3S
bir tek izgi olarak gsterir. Buna orta derecede rezolsyona sahip
spektroskoplar. bu spin durumuna gre meydana gelen ikili bir
izginin gsterdiler. Bunlar. sodyumun 3!'
1
_,,, _. 3S
1
ortaya
D-izgileri idiler.
Yksek rezolsyona sahip spektroskoplarla, spektral izgiler
daha sonraki birbirlerine ok olan bir ok yeni seviyelerin
_,
gsterdi. Bu seviyeler ana enerjisinin -10 -,i kadar bir enerji
Bu tip ince (hyperfine structure) verilir ve i) bir
elemenlin iinde bulunan ve ii) nkleer momentuma atfedilir.
atom (Z) 1kat ktle (A)
sahip elementlerin) etkisini edelim. Verilen bir
yoksa, benzer bir atomdaki bir dalga forml
(1.1) verilir. Burada A. bir n, ilk seviyeden 11
1
son seviyeye
ile ilgili dalga boyudur. R,
1
ise
R,l
M
R,
M +111
( 1.2)
ifadesiyle verilen bir Rydberg sabitidir. sonsuz bir ktleye sahip
_,
kabul edilirse R/ !.097 x 10 A bir Rydberg sabiti olur. m bir
ktlesi. !'vf ise bir ktlesidir.
bir iki veya daha izotopu varsa o zaman R,
1
her
bir izotop iin Mesela, gibi (.4=6 ve .7, Z = 3) iki
/\IC>rvl \TKiRDJ(;j 5
izotopa sahip olan bir durumunu Bu durumda iki izotop iin iki
sabit mevcut
Bu
veya

--'--R
+m x
3 )
4a)
( 1.4b )
elde edilir. ilM kk ve m, M
1
veya M
2
'ye ok kk ilR de ok
kk Bylece A
1
ve),.: dalga boylu iki elde edilir. A
1
- ),.: de gene ok
kk bir Bu yzden bir tek izgi iki izotopun birbirine iki
izgi (doublet)
spektral izgiler zerine etkileri yksek
spektrometreler sayesinde bir ok elementte
Spektral izgilerin ince her durumda izotopik etkiyle izah edilemez.
Bizmut gibi birok element bir tek izotopa sahip ince
gstermektedirler(6). Bu ihtilaf, gibi bir
momentuma sahip farzedilerek zmlendi. Nkleer momentumun
dalga gre
5 )
olarak verilir. Burada 'h= h/2Jr, h ise planck sabiti. I bir tam veya
ve nkleer spin I iin nkleer spin olarak nk
toplam momentumu, ekirdek iindeki spin
yrnge vektrel olarak
I tipik bir nkleer kuantum ve momentumun bu
herhangi bir yndeki maksimum In 'dir. ekirdekler de,
6 ESASLARI
gibi 1 sahip olabilirler.
Atomlar gibi ekirdekler de quantum bulunabilirler. Nkleer
momentum vektr de uzay quantizasyonu gsterir; yani, 1 spinli bir ekirdek
bir magnetik alanda yer (21+ 1) ( orientasyon larda)
bulunabilir. Bu yle olur ki, momentum vektrnn magnetik alan
istikametindeki vektr (h biriminde)
1, 1-1, 1-2, 1-3, ... ,-{!-2!,- (l-l), -1 ( 1.6)
birini
Nkleer momentum vektr 1 atomdaki toplam
momentum vektr ] 'ye ilave edilerek nihai vektr i' elde
edilir:
i'=l+J
I ve J biliniyorsa, 1 ve ]'nin meydana
gelebilecek, mmkn olan btn F bulunabilir 1. 1 a) ve bylece
durumlar mmkn olan bulunabilir. (Seme kaidesi .J iin ne ise
F iin de odur; yani, = O, 1 normal, O O ise
Pratikte ters metot ki, ka tane izgi suretiyle (ki
I< .J ise 21+ 1 olacak, .J < 1 ise 21+ 1 bilinen .J
nkleer spin (!)'nin bulmak mmkn 1 bulmak iin ince
izgilerinin metodundan metotlar da Bu
tespitierin neticeleri, ktle (A) ile 1 ok bir
gstermektedir. Bu ka ide\ i ima etmektedir:
\
1 , __
1

1
\
\
F \
1
1
(a) F vektr.
ATOM (,'IKiRDICi 7
Ktle tek olan ekirdekler buuklu spinlerc, ktle
ift olan ekirdekler ise tam (buuksuz) spinlere sahiptirler. Yani.

. . 3 5 7
j te, o an ar ,--. -,-- ....
:2 :2 :2 :2
. .J ift olanlar iin 1 =O, 1. :2. 3 ....
ift proton ve ift ntrona sahip olan (ift-i1i
ekirdekler) spinleri zellikle protonun spini 1/:2 'dir ve bu da

verilen deneysel neticeler proton-elektron yol
ll
Misal olarak _N 'li (A 14. 7 7) ele gre
l-l
,N 14 proton ve 7 ekktron olmak zere toplam 21 sahip
Her bir proton ve gene her bir elektron 1/2 'lik bir spine sahip
ll
7
N buuklu-tek bir spine sahip Fakat deneysel olarak bu
ekirdek iin /= 1 olarak ekirdek modelinin bu proton-
elektron gre tespit edilen spin. ifade edilen kaideye
Bu gsteren daha birok izotoplar mevcuttur. Mesela. Cd (7
48) ve Pb V ktle tektir ve
gre bu spinleri veya deneysel
olarak spinlerinin buuklu ibaret ortaya
B. \101\IE'\T
Atomik biliyoruz ki. bir 1 h lik bir
dnmesi. 1 bir eder.
)rnge gre bu birimi
ch ct1 cru
Pi; =.,------=------=0.927 x:
-1-Hnt, L. 2m, c guuss
8 )
olarak verilir. Burada c elektron ykn, m, elektron ktlesini ve c de
gstermektedir. Btn ekirdekler net bir yke sahip
ekirdekle bulunan hareketleri neticesinde ekirdekle bir
magnetik moment olur. ekirdekteki yk kresel
sahip farzedilirse, netice bir dipol momenti ekirdekteki
yk kresel sahip teori
iin gibi protonlar iin de kabul edilebilir.
tl K ESASLARI
Elektron ktlesinin 1 836 bir ktleye sahip olan bir proton
Jl\
= 5,05 X J
24
1836 guuss
(L 9)
mertebesinde bir magnetik momente sahip Burada m kLitlesidir.
1' t
Jl\ 'ye nkleer nwgneton verilir ve nkleer magnetik momentlerin
birim olarak ckirdeklerin magnetik momentlerinin llen gerek
momentinden ok ok kktr. Mesela, proton iin
gzlenen +2,79353 Jlv 'dir; ki bu Bohr olduka kktr.
elektronlar ekirdek iinde idiyscler, magnetik momentleri. Bohr
mertebesinde gre. deneysel olarak llebilecekti. Halbuki, ekirdeklerin
magnetik momentlerinin llen her zaman p\ ki
buna gre ekirdek iinde kabul etmek mmkn
p
1
ok kk eleidronla ekirdek de
Spektral izgilerin ince kk sebebi budur.
Hakikaten, gzlenen
hesaplanabilir. momenti
efi
,Lll gi.Jl(l+l)-:;---
_/17 /;
( L !Oa)
ifadesiyle verilir. Burada g
1
, nkleer g jctkti)rii olup. atomik Lande g faktrnn
tersine, tespit edilemez; ekirdek iindeki kuplaj tipleri tam
olarak Nkleer magneton cinsinden, nkleer moment
p
1
'nin 1i birimindeki nkleer momentuma gyromagnetik orun
ve Y
1
ile gsterilir.
g
1
Ifi
e
e
gl

bir magnetik etkisiyle U meydana gelen
U -J-1
1
Jr= -pHCosfJ
( L IOb)
(!.Ila)
ifadesiyle verilir. Buradaki H ekirdek merkezine etkiyen alan ve () ise ii ve if
1.1 b'den () iin
t\ IO:VI \1 KIRDI(ii '!
. l(l+I)+J(J+I) F(F+I)
( () 1 (} = '' - -- ----
2[l(lt-I)J(J tl)]
1 2
b )
labilir. ( 1.1 O a) ile ( 1. ll a)
( '12 )
elde edilir. Ancak
lll/= !. 1-1. '" . -(/-1 ). -! (I.Ub)
olursa
111
1
= + I)CosO ( 1.13a)
olur. Bir alanda /uzay-quantize m
1
ve
sa) 1.1 c). Bylece
( 1.14 )
labilir. Deneysel olarak magnetik momentin ortalama gre
( ::; )
itclesiyle
11 \c [ zaman, p
1
byklk mertebesi ( 1.11 a)
hesaplanabilir. ince yrnge merkezinde
meydana getirdikleri alan H, ile
'
atomlar iin ll, alan 1 O gauss'tan 1 O gauss'a kadar
(,
biz bu 10 gauss genellikle
'
blgedeki dalga bo: unun 1 1 () 'i mertebesindedir.
blgedeki bir dalgabu) u 6000 A olsun. Bu dalga boyu.
c
gibi. 2 eV'Iuk veya 3 x 1 O erg'lik enerjiye sahip bir
tekabl eder.
i!l <,l:KIRD!:k IS\SL.\RI
veya
he
=
A
6,625:!x 10 ''joule-sx3x
- ---
6000x 10
111
171
hu c= 3 x 10
1
"juu/e = 3 x 10

=le/'
- -17
bu 1 (r' i kadar i = 3 x 1 O erg olur. Jl/ le
// 1 O gauss 1 O em u elele edilir.
fl.
H
l.l.(b) ji
1
ve il ()
1.1 .(c) 1 uzay kuant
111
1
= 1 + I)CusO
ll , .! ynndedir.
bu olarak nkleer (p
1
'nin) iki ve Bohr
(pli 'nin) OOO'i Buradan kolayca
gibi, momenti, Bohr olma;. nkleer
ki bu da iinde elektron
gsterir. ekirdekle elektronlar bunlar momente
kat b;. Ic bir durum yoktur.
\ 0\ \ K i m (;i
(. D.\I.C.\ \lU-:
gre. bir de Broglic
\eri 1 ir.
1
jJ lll, \.
Burada p 111 ktlesi \e de
iinde hareketiyle ilgili
bu \ekirdck kk \eya en ok ona e-;;it
gerekir nu durum ksek ki:
deneysel olarak bu
Iklirsi;:lik prensibine gre \.Y \e .\p \c'
belirsizlik olmak zere
.17
dir. :?.00 bulunan tipik bi ol'
cm pozisyonundaki belirsizlik ,\x lR 1.2 "

O - olur. 1 7) belirsi;lik
6.6>-10'-l.'rg-.1 ,,1.'1',1!,-S
---- ----- - 5,5 7
J.:?_ X J () Cil/ Cil/
olur. 13ir enerji
ji c lll c (lll\)
elde edilebilir. Burada '".Y' durgun ktle enerjisidir.
Farzeelelim ki. p i_\p den daha
J:'"ye de byk bir \erir). ( 1.1 8) p = \jJ yerine
-1.:; 1\1 -
1
X
1
1 (1 l
(5.5,10) (0.1\10-

'(6.6\IO
-X 3
1
(2.7" 10 )
1
(6.5" o )
bulunur. Burada ikinci birinciye ihmaledilirse
1)
'-
K
1
1.65 X J () .J
E=- x 10 erg =
1
, , =c 10,5 x 10 l'i
1
1.6 x 1 () c'l'g c'/
\eya
F 105 McV
elele dil ir.
(ekirdek bir kinetik enerjisi bylece 100 Me V
.'-.\fi olursa bu da bu
nkleer neticesinde gzlenmesi
sel olarak elde edilen <;ok bliyktlirler. 1
kinetik enerjileri genellikle 2-3 Me V L3u da <;ekirdek iinde
gsteren bir
aksine olarak. yolu takip etmek sureti: le. elektronl<mlan daim
bliylik bir klHieye olan ekirdek <;ok
kol<t) d Proton un durgun-ktle en e rj isi 938 Me V
ya; 2-3 Me V bir kinetik enerji: c
giisterilehilir ki: bu de deneysel olarak <;ok

\L rio
ller li(; da bizi <;ekirdck i<,in bir
neticesine Llcktmnlar
darbe Chad\\ ick ntrunun
Ic !,'.Cidi. yoJ bu
noktada. ntrunun vermek U)gun olur.
4. NTRONUN
Ntron. bir ka dene'\ lt:r
Ntronun ilk 1 920'de
nrildi. Rutherford'a gre. bir !W/mu. bir eleidronla bir
meydana geliyordu. 1 <J32'de
en son le yol aan bir i;:ah edelim.
.\ 10.\1 1 KIIWI (ii J)
Bor gibi hafif pulonyum gibi tabii
al Id ikieri
Lklip gc .;ok) likseL rad: asyon im )Cl). 1 930'da \V. \
gsterildi. Daha gzlemler bu (a)
(b) bir sebep
gsterdi. Bu radyasyonlar ne elektrik ne de magnetik alandan 1 !atta.
sis (cloud hi bir iz de Ne bu
radyasyonun blitn zelliklerini
enerjili ibaret bir rad:as]Oll
5.3 MeV'Iik kinetik enerjiye (1:
11
) sahip
beril: reaksiyonun meydana :
ki burada* durumda giistcrmcktedir. \T
., 1
(i \\.'bu da bir roton

. C 'e Fotonun enerjisi tespit edilebilir.
Durgun ktledeki azalma
')
M ) ' M le ) -M V-- )
(9Jll 505 + -UJ03X7- 1 3.007-+X) akb
c_ 0.01144 akb
0.01144 .x q31.4 MeV
10.7 MeV
dir. Bu 10.7 MeV'e. 5.3 MeV'Iik kinetik enerjisi il\e edilebilir.
1'
Byb:c reaksi:onda 16 MeV'lik bir toplam !retilir. ,,C
tcpme enerjisi MeV'clir. Dola; la
uk 14 enerjiye sahip Tabii radyoaktil'
) hibiri bu kadar: ip
Birka.; 1930-33 bu radyasyon iin
tayin 1. F . .loliot(lJ)
gibi bu rad: a:-.) onun :olu
u kutusunda (,'Ok olan protonlar said
kutk ur the

14 <,TKiRDIK Fi/l(iiNIN FSi\SI.i\1\1
Vakum
t

(polcnyum)
Paratin
Amplifikatre
.2. Ntronlarla dvlen sebcp
iyonizasyonun gzetlenmesi dene!
kaydettiler. deneysel dzenekieri )ekil
Benzer deneyler sis ile paralinden fotonlar -40
izler meydana Bu deneyler azotlu materyaller
zere de Proton ve azot iin
geri tepme enerjisi 5,7 Me V ve .4 Me V olarak bulundu.
radyasyonun mahiyeti ne olursa olsun bu geri tepme enerjileri izah
bi! inmeyen bu radyasyon un yksek en e rj i 1 i foto n n ibaret old
kabullenilirse. o zaman fotonla bir ekirdek lll C) dana gelen
Compton olarak mtalaa gelen enerjisi li11 1 e 111
ktle li bir enerjisi h u' ise
h u
u' = ---------------
!w
.
( . l) )
17/C-
olur. Burada gelen fotonun ynyle fotonun yn
Bylece lll klitleli ve geri bir enerjisi

.\TOM(,JJ(IRIJI(ii J'i
ifadesi\ le 1erilir. tepme 0 1 8()0 suretiy k
bulunur. Cns 0
1
!w- h u .2 )
2 + mc
/w
elde edilir. hadise bu d:;;nknkr ise. protun \C amt
geri enerjileri gre. gelen
enerjisini hesaplamak ( 1.21) geri
protunun ::..7 Me V'! ik enerjisini izah edebilmek iin. gelen ):i lvk\
bir enerji) c sahip 1 .-+Mc V'! ik azot geri tcpmc enerjisi gelen
roton enerjisi 90 McV Bilinmeyen elde edilebilen
enerjisi ise sadece 12 McV ckirdcklcrin gzlenen geri
getirmek gerekli enerjilerini zorluk
yolu: hadise izah ve gelen da
fotonlardan 1 1 932'de J. Chadwick

\IIH>\
Chadl\ick(:i) diyordu ki. ki bu ya \'e
) a da bu
hiputczkr kabul Bu radyas) onun kuantum lu ir
radyas: un kat proton un ktlesine ktle li lardan mrekkep
kabul edecek olursak. ilgili btn glkler ortadan kalkar ve
buna radyas)onun byk delip iin
net olarak yksliz gerekir. Bylece bir
ntron un. bir elcktronla bir kuvvetli bir onundan ibaret
kah u 1 i 1 i ri/'.
Pmton \C geri enerjileri deneysel (1crilcr)
surctiy k. bir ntronun ktlesinin kabaca bir
gsterilebilir. ki. 1c n1
1
klitlcli bir durmakta olan 111.
klitlcli bir esnek ele ki.
nce ve sonra ise enl'rji ve korunumuna giirc
\ II'.IIWI K 11/l(iiNI"J ISi\SI .\RI
22 )
.23 1
Bu iki 1'
1
'i ekecek olursak
( \. 24 )
iCadesi elde edilir. Bu ifadeyi hidrojen ve azota uygulayacak

1c iin
ve
\'
/'
1'
\
2111
----1'
lll+
2m
----\'
m+\4
( \. 2'\ )
26)
elde cderi1 .. Burada bir ktlesini ve
azotun ktleleri la 1 akb \C akb olarak ( 1 .25) ( 1 .26)
hlnrse
olur. Buradan

111 +

_!'
v,.
3.3x IO"cm!s
4,7x
111 . 15 ak b
27)
.28)
bulunur.

1e iin deneysel olarak bulunan Ntron iin

bu bulunan bu ktle yzde Ntronun ktlesi
daha iyi bir
ll
, )3 -'>
ATOM\ !KIIWI 17
Bu metotla elde edilen ntron ktlesi. 1.005 ilc
[(,
\.OOS akb Ntron ktlesinin son ularak () ( I.OOS982 '
0.00003) ak b( 1 O) olarak
Bilinmeyen rad)asyonu. k(it\csi protunun k(itlcsinc olan bir
kabul etmek suretiyle. enerji ve prensibini
'!
iin. bir ile }3e reaksiyon
Bylece.
klttlolcki,cu!mu \/(
1
,C
12
; - .\lrJk
1
J- \lr,11e
1
J
'..7\-kV
ularak elde edilir.
Bu '..3 rvkV'Iik kinetik il<1\e edilirse. ekk
olan 1 1 MeV'Iik bir enerji \erir. paragrafta
gibi. geri enerjilerini bu
)ayet. hareket \C
kinetik enerjisine 111
1
klitleli 111.
kinetik enerjinin (k,)
( 1 .29)
1//,
= 1p ise 111 m,'in ilk yn) Ic
///1
en e
( \. 30 )
olur. Bir proton iin ve bir azot iin : 1-l'tr.
Do lay b k,
1\\

k
22'.
1.-1 MeV olabilmesi iin 5.7 MeV
gerekir. Bu ise kolay elde By \eec.)
ktlesi ktlesine \e bir olan ntron kesinlikle orta) a
oldu.
lll ( IKIIZlliK 11/l(iiNIN IS:\SI i\ RI
5. POROTON-NTRON
proton-elektron modelinin birok deneysel gen;ekkri
bulunuyoruz. Ana zorluk, ekirdek ierisinde
kabullenmekten ileri geliyordu. Ntronun ne''
A ktle bir Z ykn izah edebilmek iin ..
ykn zere, ekirdek iinde
kabullenmekten bir are yoktu. Ntronun ekirdek zerinde net bir Z
pozitif yklinlin ortaya Bylece. ntronun her ehresini
l93:?.'de Heisenberg bu yeni ntronun. btn maddelerin temel
bir ileri srdti. Heisenberg'e gre btn ekirdekler proton \e
ntronlardan ve ilerinde elektron Daha nce de gibi.
ntronun klitlesi hemen hemen protonunkine ve yk Buna gre bir
ktlesi, ihtiva proton ve ktleleri yk ise
ykne Proton ve ntrona mik/con verilir.
Bylece, bir ekirdekle A nkleon varsa. Z proton ve A-7. da
ntron bu modeli deneysel neticelerle ok iyi U)
bir gitmeden nce ntron. proton ve
zelliklerini
Ntronun, proton ve elektron gibi 1/:?. 'lik bir spine sahip
Ntron. net bir yke sahip negatif bir momente
sahiptir, ki bu da spin ve moment vektrlerinin ters ynl
gsterir.
proton-ntron modeli 3. ele proton elektron
modelinin izah meselelerin hepsinin stesinden gelir. Bir kere. ekirdek
iinde A ve her biri 1 i:?. 'lik bir spine sahip
gre. teorik olarak bulunan nkleer spin neticeleri deneysel neticelere
Yani. tek ktle sahip ekirdeklerin spinleri buuklu
ift ktle sahip ekirdeklerin spinleri veya tam

Misal olarak,
7
N ' ele
7
N 'de proton-ntron modeline gre l...f
nkleon, yani 7 proton ve 7 ntron spin veya bir tam L')il
ki, bu da deneysel olarak J=l uyum
olarak proton-ntron modelinde, ekirdekte elektron gre. ekirdek
\1 1\.11-tllt (it
iz.
nlikkcr momentin nkleer
ise ,u
1
deneysel ic u; u Son bir ktlesi
olarak bir protonunkine belirsizlik
ekirdek ierisinde
ok bir soru Po;itif ykili protonlar
iterler \e bylece Ntronlarda gibi. tlir
k ll\\ etierin bir arada kabul Bu ku n etler
bilgiler h<"tl ok Nliklecr kuvvetler
bilinenkr. zelliklerini l3u kuvvetlerin

ab lo Niitrun. \C 1 zellikleri
Klit Ic
1.008982 akb 1 .0075<Jak

ak b
Yk o Ic - Ic
S pin 1 2 2 2
- 1 .lJ ,Ll' 2. 792 7 ,Ll .002
///i
g 5.59
-,
20 <,TKiRDI'k 1 i/l(iiNiN l'SASI.ARI
PROBLEMLER

1. Na 'n nkleer spini 3/2'dir. Nkleer spinin bu kullanarak sodyumun
3.
D-<,:izgilcrinin ok ince kaidesinden
ederek mmkn olan btn iziniz.
( 1.9) verilen ifadeyi bir protonun magnetik momenti iin tliretiniz.

Bir yrnge hareketi ekirdek merkezinde 1 O gauss
mertebesinde bir magnetik moment ederse, 1. problemdeki
sodyumun D-izgilerinin ok ince ne olur')
Sodyum iin nkleer g arpan 1 ,4'tr.
4. Dalga hareketle proton ve tersine
ekirdek iinde mlimkn gsteriniz.
5. Ktle A = 100 olan bir iinde bir kalabilmesi
iin gereldi kinetik enerji (r, 1,35 x
-U 13
10 cm olmak zere bir r = r, .-1 ile verilir).
6. ( 1.19) tretiniz.
7. ( 1 .:::9) tliretiniz.
8. 12 MeV enerjili bir foton. durmakta olan (a) bir hidrojen (b) bir
azot arparsa. (a) 45" ve (b) 90" hlinde geri
tepen ekirdeklerin ne zamanda <;ekirdeklerin
maksimum geritepme enerjilerini

9. 5.7 Me V kinetik bir ntron durmakta olan bir }-le ile

bir yaparsa ,He 'n maksimum geri tcpme enerjisi ne
KAYNAKLAR
1. Becquerel. H., Compt. Rend. Paris, 122. p. 420, (1896).
1
Rutherford. E.. Ph il. Mag., 21, p. 699. ( 191 1 ).
3. Thomson. Ll .. Phil. Mag .. 44. p. 293. ( 1897) .
.:+. Geiger, N. and L Marsden. Proc. Roy. Soc. (London). A-82. p.495, ( 1909).
5. Chadvvick. J . "The Existence a Neutron. "Proc. Roy.Soc. (London) A- 136, p.
692. ( 1932).
,\I(JfV1 (il 21
6. 'vVhite II.E .. lntmduction to Atomic Spectra. Ne11 York:
( 1934 ).
7 Lnrico. Nuckar ed. by Joy Orear. et al .. Chicagu:
l iniversity uf Chicago Press. 950). A brief or several ur
magnetic moments.
S. Bothc. W and ll. Becker.l. p.2S9. ( 1 930)
lJ. Curic. 1. 1. Joliut. Rcml.. 194. p. 273. ( 1'!32).
1 O. lL .J.M. llollandcr. and G. T. Scaborg, Revs. Mod. Phys .. 30. p.
5X5. t llJ5X ).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. 1:\ R.D .. Nucleus. C hapters 1.4. Ne11 York: McCiraw-J Iili !3uuk
Cu .. .. 1955.

4.
li.L .. Introduction to Spcctra. XVIII. Nc11
-1 Iili Buok Co .. Ine .. 193-t.
1\..F .. Progrcss in VI. p.52. 1957.
i ek. L "The b.:istl'ncc of a Nl'utron". Proc. Ro). S oc., l /\- 13.
932) ( Reproducl'd R.T.Beycr. Ed .. or N uc kar
Nc11 York: Dm cr 9-19).
5. U .. Nuclear 15. Nc11 Yurk: \\ilc;
& 1 ..
22 (TKiRDI K 1 i/!CiiNiN ESASLARI
Il
. .
RADYOAKTIVITE

n: liziki bilgiler 1 lknri
rad: itc: i li: Ic rad: oaldi\ ite
belli la
: a: rad; urdu. C\l'l'i olmak bir
1c IIUJllllllL')i bir
lc1 Le\ banyu (del clopc) edildiklerimk
gibi 11dicc \'erdi ler. 1\u i
lkcqucrcl ctkilc;cn tlir lll'<lll)lllll
ya; neticesille a: Ulll\11 <111111
sebep bulundu. )<1\ bu
rad; <1') Olla JICL' licccflll'l'ei t.)lilfun \erildi. Bu isim bir
;a; de ihtiva edccLk -;ekilde
tuzundan maddelerin de radvasYUII : a:
gzlendi. Bu ola; \C bu rad:asyon ya: de
elc>mentlc>rdir. 1898 bayan 1\'larie Curie \c l'icrrc Curi(.2l
iki
IL' dign
rad;uakti!' Rad;oaktil'
2-1 <,TKilZDI K 1 ISi\SLi\IZI
madenierden elde edilmeleri olduka zordur ve genellikle
madenierden elde edilen madck sad<.:'ce ok bilik kesirkri
m i k nda olahi 1 ir.
Bir (veya liziksel \'e kimyasal
ctkilenmez. Yani ve kimyasal )
rad)aS)On RadyoaktivitLnin
gre ve bylece me: dana gelen yeni
elementlerin ana elementlerden zelliklere sahip fikri ilk olarak
1902'dc F. Rudhcrford ve P. Soddy(4) ileri srlildiL
her ne kadar olan bir olay ise de aktitlik saniye ilc
milyonlarca sren bir zclliktir.
2. FARKLI RADYASYONLAIUN
Radyoaktivitenin sonra radyasyonun zelliklerinin
ynelik bliyk abalar sarfedildi. aba gsterilen bu zellikler genel
olarak a) maddelerden delip geme gc (girici g). b) gazlardaki zel
ve c) elektrik ve magnetik alan etkisi idi. ilk
Curie'ler( 1.2.5,6.7)_ William Crokes(8.9),
'c 1 U.! 3) y
radyoaktif maddelerin girme olarak
grupta Birinci grup, girici glilcri ok
ediyordu. Bunlar herhangi bir bile durdurulabili)ordu. Fakat
havada oluyordu . .-lltu alan
''
bu L konuda grubu edenlerin glileri
daha az. ancak daha byk girici-glice sahiptirler ve
metal kolayc' da !5ctu
1 O) verilir. nc gruptakiler de az sebep olurlar
maddelerin Bunlarda gu111u

F. S.Meyer ve E. Yon Scweidler(16) radyasyon
zerine etkisini Belirli bir radyasyonun kuvvetli bir
gsterdiler. 12) gsterdi ki. u-
kuvvetli bir alan kUk sapmalar gstermektc ve pozitif
RADYOAKTiVITE 25
gibi daha byk sapmalar gstermekte
ve negatif ykl gibi R.Strutt(17), ok
ok kuvvetli elektrik ve magnetik alanlarda bile Bu tip
radyasyonun Mme. Curie'nin basit bir deneyle
gsterilebilmektedir 2.
Radyoaktif bir numunenin, diyelim ki radyumun, az bir miktari bir blok
ierisine bir Bylece radyasyonun iyi kolime
elde edilir. dzlemine dik ve yn
olacak kuvvetli bir magnetik alan Bu pozitif ykl
negatif ykl sola sapacaklar ve yksz
hi bir sapma gstermeyeceklerdir. Sapma yk ve
ktlesine radyasyon maruz kalan bir
yerlerinde noktalar : tarafta
bir tek noktada bir grnt (imaj) meydana getirirler ki, bu tek
(monoenergetic) gsterir. hibir sapma gstermeden
bir grnt grntleri ise merkezi
sol yerlerde meydana gelir. nk dze:li
ve de belirli bir maksimum
A. ALFA PARACIKLARI
Alfa maddelerde tloresana sebep o(ur; bu tloresan bir
bytele tetkik edilirse bir seri ibaret grlr. Bu
tloresan perdeye meydana gelmelidir ki, bu da
gsterir.
Alfa iinden daima ve bu
ve kaybederler. Sonunda, termal
zaman, ki bu daha fazla sebep elektronlar yakalayarak
ntr atomlar haline gelirler. Radyoaktif elementlerden alfa
4 9
byk bir 1,4 x I O cm/s ile 2,2 x O cm/s sahiptirler ancak bir
ekirdekten herhangi bir alfa grubu daima be:lli bir ve
belirli bir sahiptir. Genellikle bir cins ekirdekten alfa
mn birden fazla grubu
Elektrik ve magnetik alanlardaki sapmalardan faydalanarak alfa
iin, ykn ktleye lmleri e/m 4823 emb/gr gstermektedir.
26 TKiRDFK Fi!i(iiNiN FS/\SL!\RI
Hidrojen iin e/m 9660 Bu gsterir ki, bir alfa
ktlesi hidrojen iyonununkinin iki veya bir alfa yk hidrojen
iyonununkinin iki ktlesi ise hidrojen iyonununkinin drt e ve "111
llerek ikinci ifadenin Yani alfa ktlesi
4 akb'ye ve yk ise 2 elektron ykne Bylece alfa gerekten
hareket eden ve iki kere helyum i) ibaret
ortaya Bu deneyle gsterilecektir.
2.2 alfa yarayan bir aleti
gstermektedir. Alfa reten radyoaktif bir S ince bir T cam
tpne Camdan geerek kaan alfa C
kutusunda Elektron sonra ntr atomlar haline gelirler. l<.li
miktarda atom C kutusunda zaman optik E ve E'
sayesinde grlebilir. Bu helyum
ortaya
va kum

2.1. Bir magnetik alan a. jJ
ve r gsteren dene]
dzenek. pozitif ykl
negatif
ykl sola saparlar.
y ksz alan

E
c
2.2. Spektral izgiler
He+
1

gsterilmesi metodu.
RADYOAKTiViTE 27
B. BETA PARACIKLARI
Beta parlak tloresan meydana getirir. Bu rengi
tloresant olarak rhaddenin tabiatma ve iyice tetkik edilirse
meydana grlr. beta da alfa
gibi (kesikli) yk ve ktlelere sahiptirler. Alfa
daha az sebep olurlar, ancak onlardan olarak
yz kere daha giricidirler. Beta ince bir durduramaz ama ince bir
alminyum levha byk bir durdurur. nk bu alfa
ok hafiftirler ve hava moleklleriyle ynlerini
Beta c olmak zere 0,99 c'ye kadar
lO
(c= 3 x 10 cm/s). Verilen bir radyoaktif element beta
retir ki, bu maksimum olan son-nokta
( end-point energy) Netice olarak beta
tersine ne homojen ne de homojen enerjilere sahiptirler.
Beta elektrik ve magnetik alandaki alfa
ok byktr. e/m ve e lmleri beta
hareket eden elektronlar gsterir. enerjili (birka keV) beta
7
iin e/m ,77 x O
C. GAMA
Gama da tloresan meydana getirdikleri gibi bir da
sebep olurlar; fakat, bu sebebiyet a ve f3 daha az ldedir. r-
girme gc, f3 00 defa daha byktr.
santimetrelerce alminyum levha durduramaz, fakat birka
santimetrelik levhalar byk bir durdurabilirler. Yksz
elektrik ve magnetik alanda sapma gste!'mezler ve elektromagnetik btn
zelliklerini gsterirler. Asimda ok dalgaboylu
-8
elektromagnetik dalga giderler ve 4, l x O
-lO
ile 1.7 x 1 O cm
3. RADYOAKTiF BOZUNMA KANUNU
Bir bir alfa bir beta bir gamma
veya herhangi bir ya da ekstra-ekirdek bir
21: (,TKIIWIK li/i(;iNIN ESASLARI
elektron hu::unmu verilir. Deneysel deliller
gstermektedir ki, radyoaktif bozunma e:\ponansiyel (ste!) bir kanuna gre
rastgele bir tabiata sahip kabullenilirse, bu
kanunun mmkn olur. Bu rastgele tabiat hangi anda hangi
bilimnesinin mmkn eder.
her bir (veya zaman zaman gibi
gelecek bir saniye iindeki ihtimalinin lsne
,t diyelim (ve zamanda ,t 1 teorinin temel
faraziyesi zamandan ve mevcut ekirdeklerin tip ve
Bir clt zaman her bir bozunma ihtimali )dt
Verilen bir zamanda N atom varsa dt kk
bozunacak
dN -.-tNdt (2. )
olur.
Bu zere bir dt sresindeki bozunma
( ;\') ve dt zaman
eksi t N 'nin gstermektedir. (2.1)
c/N= -)dt
N
(2. 2)
O iken radyoaktif N"
integral
elde edilir. Burada N (t),
ir.
(2. 3)
mevcut radyoaktif"
ihtimaliyel simgesi ,i, pury:ulw1mu su/)f/i veya
bo::umnu suhiti
kez, verilen bir radyoaktif numunedeki radyoaktif
bilmekten ziyade, birim zamanda atomlarm
bilmek daha nemlidir. Bu radyoaktif numunenin bulunur.
.lkuf!ik. verilen bir numunede saniyedeki paralanma olarak (2.3)

RADYOAKTiViTE 29
Aktiflik= ldNI=m eAI
dt . o
(2.4)
=)N
bulunur. Bylece bir numunenin mevcut radyoaktif (N)
ve bozunma sabitine
A .. \ARI-MCrR
Radyoaktivitede nemli bir nicelik de t
1
;
2
ile gsterilen
iin gerekli zaman olarak tarif edilir. Aktiflik,
mevcut t
1
/
2
de
iin gerekli zaman
No
(2.3) N=- ve t = t
112
yerine
2
ln2 0,693
tr/2
(2. 5 )
elde edilir. t
112
zaman biriminde birimi tersidir (s
B. ORTALAMA MR
exponansiyel ifadesi, radyoaktif atom tamamen gzden
iin sonsuz zaman gstermektedir. Hangi ne zaman
bilemeyiz. Herhangi bir zel atom sonsuza kadar bir
sahip olabilir. Bu istatistiki iin averaj veya ortalama mr ( r)
tarif edilmelidir.
Radyoaktif bir ortalama mr ( r), btn ekirdekleri n mrleri
toplam ekirdek blnerek hesaplanabilir. Diyelim ki, t
1
mrne
sahip dN
1
ekirdek, t
2
mrne sahip dN
2
ekirdek vs. olsun. Buradan
ortalama mr
r = t
1
dN
1
+ t
2
dN
2
+ t
3
dN
3
+ ...
dN
1
+dN
2
+dN, + ...
(2. 6)
30 EKiRDEK ESASLARI
N
0
=dN
1
+dN
2
+dN
3
+ ... olmak zere bu ifadeyi integral
de yazabiliriz:
f
o
tel N
rdN
(2. 7 )
(dN )'nin yerine (2.3) olursa
(1. 8 )



bulunur.
os
rnek olarak radyoaktif
44
Ru izotopunu inceleyelim. 4.5 saat
os
olan(2 ,22) bu izotop bir elektron
4
sRu 'a Buradan.
.s
sabiti = 4,27 x 1 O s ve ortalama mr 6,5 saat bulunur. (2.3)
faydalanarak herhangi bir andaki mevcut radyoaktif (N) bulunabilir.
Aktitlikse (2.4) gre .:tN 'dir. 2.3a, N ve .:tN 'nin
biriminde zamana gre lineer

gstermektedir. 2.3b
gralikleri skalacia Her iki grafikte de ordinatlara
ve izafi izafi ve aktitlik
hem ve hem de iin
4. PARALANMA K\NUNU
Hem tabii olarak bulunan radyoaktif izoiuplarda de suni olarak meydana
getirilen radyoaktif izotoplarda bozunma. paralanmalar meydana
gelebilir. Ana radyoaktif element bir rne bozunur. bu de
radyoaktif ise bu da bir elemente bozunur (ki buna verilir)
vs. Birok durumlarda bu ana maddenin rne ve rnn de
31
bir elemenll' Burada enteresan soru akla gelir:
radyoaktif belli verilen herhangi bir
zamanda bo)ullnKi
;.
m
ltJ'
IOOr------------------,.010
{J-
RuiOI - .. RhiOJ
r
1
n4.S sa
ol-__ __ J_ __
311/a 4rva 'lt11a
1112
z
...t
*.
i
-
= ili
'!
i 1 2.3a.
14
Ru (t ,
1
= 4,5 saat) iin keyn birimlerde t'ye radyoaktif
105
N relatif ve lineer izimleri.

'in de
105
radyoaktif ve 35 saatlik bir
46
Pd 'e
dikkat edilmelidir. Bu tr gelecek blmde
rnnn ne Bu hesaplanabilir.
Herhangi bir t A,
1
bozunma rne bozunacak ana elementin
32 (IKiiWIKII/i(iJNiNISASL\RI
sa) .\'
1
olsun. N, ile
Bunlar da /c, katsa) bir elemente Bu
elementteki ise N, olsun. Bunlara t .C O iken .\'
1
N
11
, V.
z

"'
:t:
s
l!!
tr
4 ,Ru - .uRho
4.5 sa
o-
o-

11 12
z


i
-
j
l!!
\().:;

11
Ru (1
1
, 4.5 saat) iin ke;. li (;.l radyoaktif
N ve AN izimlcri.
N_,n == O ve !V
1
N
10
-= O saniyede
tarifinden yazabiliriz:
d:\',
.V,
dt
( .2. 9 )
dN.
-/c,/'/.
dt
= ;,,.v
(.2. 10)
d N
--
dt
/c, N, (2.
RADYOAKTiViTE 33
(2.9) N
1
'in bozunma verir. (2.,0) Ne
),
1
N
1
reti Idiideri ve A
2
N
2
gzden
gstermektedir. (2.11) N
3
retim elde edilir. bizi
bu zm ilgilendirmektedir.
(2.9) denkleminint =O da N
1
= N
10
integral i
(2. 12 )
elde edilir. N/in bu (2.1 O)'da yerine konulacak olursa
veya
(2. 13 )
elde edilir. Bu iki e"'' ile
veya
(2. 14)
bulunur. integral
( 2. 15)
elde edilir. Buradaki C integral sabitinin t =O 'da N
1
= N
20
=O yerine
konularak
C=

}cc
bulunur. C'nin bu (2.15)'de yerine konulup her iki taraf 'ye
34 EKiRDEK ESASLARI
blrirse
N2
__ N (e -?c,, - e ?c,,)
A-2
(2.16)
olur. Benzer (2. I 1) t = O da N
3
= N
30
O zlrse
(2. 17)
bulunur. Bylece (2.12), (2. 6), (2. 7) herhangi bir t
mevcut olan bulunabilir. Bu t =O da N
1
N
10
ve N
20
=.. N
30
O zel iin tretildi. Bundan sonra N
20
ve N30' t = O iken olmasalar
bile N
1
, N
2
ve N
3
iin tretmek mmkndr. Byle
neticeleri
(2. I 8a)
(2. !8b)
(2. 18c)

(2.12), (2.16) ve (2.17) rnek olmak zere
105 (21 22) 105 105
44
Ru ' 'in
45
Rh 'e ve bunun da
46
Pd 'a zincirleme
inceleyelim.
p- p-
44 ----'-----*
t
1 12
4,5saat t
1 12
= 35saat
46
Pd
105

105
O iken N
1 0
= 100 ve N
20
= N
30
= O bu
44
Ru
N
1
, N
2
ve N
3
'n t'ye gre 2.4'te grlmektedir.
RADYOAKTiViTE 35
Zincirleme bozunma problemi herhangi bir zincirleme radyoaktif
bozunmalara Zincirleme bozunmalara temsil eden diferansiyel
denklemler
..,
z
c\1
z
.;.
z
j

.,
:s
.!!

c
i
1

dN/dt =- A
1
N
1
dN/dt = A
1
N
1
- )c
2
N
2
dN/dt = AON2- A,N,
lGit
o
$ lO 1$ 20 25
(2.19)
1

p- p
2.4. 44
1
112
= 4,5saat t
1 12
= 35saat
zincirleme
ol ur. Burada N
1
, N
3
, ... , N
11
_
1
herhangi mevcut bulunan izotop
ve ),!' lt
2
, ),3'" .. , An-I bozunma sabitleridir.
bir mevcut olan radyoaktif ilk
biliyorsak (yani t=O'da N
10
, N
20
, N
10
, ... ,

biliniyorsa) herhangi N
1
N
2
,
36 EKiRDEK ESASLARI
N
3
, .. , N
11
2.19 mmkndr [(2.9) ve
(2.11 )'den gibi].
5. RADYOAKTiF DENGE
Bu blmde zincirleme bozunma zel durumlara
enteresan durumdan biri A
1
A
2
durum, ise A
1
A
2
durumdur. Birinci durum bizi geici denge verilen dengeye, ikincisi ise
denge verilen dengeye gtrr.
A. DENGE
Bir ana A
1
bozunma sabitiyle 1. rne ve bunun da A
2
bozunma sabitiyle Bu iki tr de ortalama
mrlerinin mertebede yani r
1
::::: r
2
ve A
1
:::::A
2

farzedelim. Bu durumda 1. rn nce belirli bir maksimum
sonra bunlardan uzun mrl bozunma azalmaya
gsterelim.
(2.16) ele alacak olursak
(2. 16)
N
2
'nin maksimuma 1
11
, bulabiliriz. Bu t'ye gre trevi

veya
elde edilir.
dN
2
dt
(2. 20 )
1
111
sonra 1. rnn bozunma (dN/dt'ye) A
1
ve A
2
'den hangisi
kkse o etkili (hakim) ki:

'7 _,,
i) A
1
< A
2
ise (ki bunun ana ortalama mr 1.
rnnkinden daha byktr) (2.16) terimi e ;,,, teriminden daha
sratli olarak ve bu ihmal edilebilecektir. Bylece
veya
Halbuki 1. rnn aktivitesinin ana element
dN
2
/
ldt
dN
1
/
!dt
(2. 21 )
(2. 22)
(2. 23 )
dir. (2.21) \. rnn ana elementi n bozunma gsterir.
Yani A
1
, l. rn elementinin bozunma belirler. (2.22)
sabit ifade eder. Byle bir durumda ana elementle 1. rn elementinin
geici dengede sylenir.
ii) A
2
< Jc
1
ise
N,_= N e"''
Jc -Jc
2
(2.24)
gsterilebilir. Bu ise belirli bir zamandan sonra 1. rn elementinin kendisi
iin olan Jc
2
bozunma sabitiyle verir. Tek zincirleme
(ikili) daha ok bozunmalarda bile bu ifade geerlidir. Belirli bir
mddetten sonra ana element bitecek ve \. rn de kendi bozunma
devam edecektir.
38 EKiRDEK ESASLARI
B. KALlCI VEYA SREKLi DENGE
(2.16) tekrar ele ve farzedelim ki ana 1.
rnnkine ok ok uzundur (A
1
A
2
). Bu durumda A
2
-A
1
ve eic'' 1
(2.16) ile verilen
ifadesi
N
10
2
(2.25)
ifadesine indirgenir. Bundan t, 1. rnn ortalama mrne ok
bykse yani t>>

ise o zaman e-).,, 'de !'in ihmal edilerek (2.25)
denklem
(2.26)
Bu ifade mevcut 1. rn elementinin (N) sabit
gsterir. Bu durumda i. rn elementinin ana elementle srekli veya dengede
sylenir. Ana mr ok byk
sabittir. (N
10
=N) ve
dir. Bylece veya srekli denge iin
a)
veya
(2.27 b)
veya verilen bir zamanda iki madde bozunma sabitleriyle ters veya
ortalama mrleriyle (2.27 b) denklemi (2.19) denkleminin
RADYOAKTiViTE 39
kolayca treti lebilir. Denge iin, dN
2
1 dt ==O, (2.19)'daki ikinci
denklem
A"N"
yi verir. Buda dN
1
1 dt ==O= -A
1
N
1
ima eder ki, bu olarak
nk A
1
ok kk A
1
N
1
;: O Ana maddenin her bir rnden
daha uzun mre sahip ve birden fazla zincirleme yer
durumlarda denge 2.19 denklemi
veya
,..,..
<).'
olarak yazabiliriz.
(2.28a)
(2.28b)
/
dengeye tipik bir rnek olarak Ra'un

= 1620 radon (Rn)'a (1
112
=
3,28 gn) inceleyelim. Rn'un mrne ok uzun olan bir 1
sonra Rn'un sabit 2.5'ten grlmektedir ki,
bu bozunma ve treme belirli bir
sonra sabit Byle bir duruma Rn'un ana element
Ra ile srekli veva dengede sylenir.
trerne
bozunma
2T 3T 4T ST 6T 1T
't biriminde zaman
2.5. Radonun ve
40 EKiRDEK ESASLARI
6. RADYOAKTiF
Tabii olarak bulunan radyoaktifliklerinin gsterdi ki,
atom Z = 81 ile Z = 92 bulunan elementler birok
radyoizotop Bunun sebebi byk Z'li elementlerde protonlar
Coulomb itmesinin bu elementleri daha az Bu Coulomb itmesinin
etkisini azaltmak iin, ekirdek maruz ve bylece iki protonla
iki ntron kaybeder. Birok hallerde gibi ekirdek ntron
ziyade elektron (veya beta fJ toplam
yk korumak zere bir ntron bir protona Bu a ve fJ bozunma zinciri,
izotop bir duruma devam eder. Byle zincirleme reaksiyonlar
tabiatta drt radyoaktif seride gayet grlmektedir.
Z 8 1 i le Z = 92 olan ve tabi 'i olarak bul un an radyoaktif izotoplar, A
ktle olarak, drt seriden birine dahildirler. Serilerin her biri
drt biriyle temsil edilmektedir:
A = 4n Toryum serisi
A = 4n+ 1 Neptinyum serisi
A = 4n+ 2 Uranyum serisi
A = 4n+ 3 Aktinyum serisi
Burada n bir tam Bir alfa ktle drt birim (M = 4)
ve bir beta veya gama ktlede bir
bu gruplardan birinde bir bozunma gene grupta
b itecektir.
2.6 ve 2.7, Nnin (N= A-Z'dir) Z'ye gstermektedirler. Bu
zamanda bozunma tiplerini ve maksimum paralanma
en e rj ilerini de gstermektedirler. Bu serileri n neptinyumun seri
hari, her serideki ana elementlerin uzun mrl gredir.
Neptinyum serisinin ana elementinin nispeten
6
(tl/2 = 2,2 x 1 O bu elementler tabiatta bulunmaz (element meydana geldikten x
9
1 O sonra tamamen olur).
N
14'-
l Toryum serisi 1
A=4n
__ , _____ -
. Th-
v wr
4.007


0.04 MsTI\2
(i.ll h
RdTh 2.18 --

1.910y
5.423
ThX.---
3.64d
5.681 m
Tn
140
136
V S.ISs
TM 6.280

6.174 ') At216
ThB ' .lX

s
0.6 h t:><:: 7.78
O.S8 "'ThC
60 s 2.25
1---; . m ThC'
6

08
:( / 3.ox

s
Tnc
3.10m
132
l28
1.78
ThO

i;/

--
1

'
1
124
120
W M U 00 M
H s Tl l'b Ili Po Rn f'r Rn Ac l
1
a U
Z--+-
N

Neptinyum serisi
1

...... . A=4n+l Np
.---r 1 1 2.2X -IF--1---1-

1401 1
Th 4.82 ---'--1----l
7340y
4.35/
1361 1
132 1--+-
0.0185
1.02
1.2
Po 1
128
4.2X
8130 1 1
1
124
1
1 1 1 1 1 1
13
1 1
78 80 82 84 86 88 00 92 94 96
Tl l'h Ili lo At ltn 1
1
r Ru Ac l'a U Np l'u
Z--+-
Toryum ve neptinyum ser Z'ye izimi"
;:o
>
::::::
-<
c
>
;A
<
....,
,.....
""-
"(()
(!)
c:
N

N
Uranyum serisi
A=4ll+2

----1--1--+--
1401 1
136 ,

6.711
2.32
20L----L-...1---1--'--..l.---L--1---I
n W n M H U M
Hg Tt Pb Bi Po At Rn Fr Ra Ac Pa U

144
Aktinyum serisi
;
j
AcU


r---- --- ---- "

Uy ,

0.30 Pa--:-
1
1
Ac . 5.046
140
N
21.8 y
0.0%
. 4.94
Rtl Ac
AcK 18.4d
6
21 m
6.03
5.34

At ./ IL6Sd
o.9 v; 5.864
6.2'l Rnl
Bi/ L.. 3.92s
' 8.0 6.8!0
' . AcA
At
1o-s
AcB V V 8.00
-

' 11.39 AcC
' 12.16n /)..A C'

/ 1.442
1.44 AcD
4
lL
.
136
132
128
124
120
li;'
n W n M H U M
Ha Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra Ac Pa U


N
.r;
!"TC
;A
;;c
c::;
ITJ
;A
"'
Cl
z
z
m
(/)
?
(/)

c:
43
2.6 ve 2.7'de gibi bu serideki radyoaktif isimleri
kendi element isimlerinden
Neptinyum serisi hari seriler drt sahiptirler:
1) Hepsinin de bir tek ok uzun mrl izotopu Mesela,
1T1
(a) 'J
0
Th __ _
''8
(b)
0
,u-'

(c) 0] u
lO
!
1
,
2
= 1,39 X 10
<)
Ili]= 4,5 X 10
X
1
12
= 7,15 X ]0
serileri n ok ok
2) Her serinin de en rn Yani en
208
sonunda serisi
8
lb 'e, uranyum serisi
82
Pb 'ya ve serisi
207
8
lb 'ye
3) Her bir serinin Z = 86 olan bir asal (inert) Bunlardan
ll{) 11'1
serisininkinin toran (
86
Rn-- ), uranyum serisininkinin radon (
8
(,Rn ___ ) ve
n
serisininkinin (
86
Rn __ ,) dur.
4) Her .seride de bi.r izotopu, ;z ve olarak, bir
her durumda madde olur ve bunlar ortak D rnn vermek
zere (bak. eki 1 2.8).
2.8. a ve fJ
Buraya kadar bahsedilen elementlerdeki radyoizotoplardan hafif
elementlerin de (izole bir ka radyoaktif
Bunlardan Tablo 2.1 'de grlmektedir.
44 EKiRDEK ESASLARI
Tablo 2.1. Orta ve elementlerde tabii radyoizotoplar.
lzotop Bozunma tipi
40 9

1,2 X 10 tt. K yakalama
87 \O
37Rb
6,2 X 10
tt
147 ll
62Sm
1,5 X lO a
176 \O
71
Lu 2,4 x 10
tt
187
75Re
4,0 X lO
ll
tt
Elementlerin a, {3, ve
elementler ki, bunlar pozitron bozunurlar. Bir pozitron elektronla
ktleye sahip, yke elektrona fakat bir
elementler yrnge yakalayarak bozunurlar. Bu iki bozunma da beta
olarak bilinir.
7." RADYOAKTiViTE
Buraya kadar mzakere gibi, verilen bir numunede, mevcut radyoaktif
mutlak bilmekten ziyade saniyede paralanan atom bilmek
daha nemlidir. Bu yzden radyoaktivite birimi olarak birim zamandaki paralanma
birim Tarih gre radyoaktivitenin eski
birimi Curie'dir ve 1 gram radyum ile dengede bulunan radonun aktivite
olarak Curie'nin basit bir hesaplanabilir. Radyumun
1620 ve bozunma sabiti
0,693
13,8xl

s
1
73
dir. Radyumun ktlesi 226 akb dir ve bir atom-gram radyumda 6,02x 1 atom
bir gram radyum
6,02x10
23
66 o'l
----.,.- = 2, xl - atom
2,26xl
ihtiva eder. Buradan paralanma
dN/dt =IleN]
21 10
13,8x 10 x2,66x 10 3,7x 10 par/s
RADYOAKTiViTl 45
bulunur. Radyumun deneyciler bulunan

bulunan saniyedeki paralanma 3,4x 1 O ile 3,7x I O .
7
Curic'nin alt birimleri milicurie (ki bu mc ilc gsterilir ve 3.7x 1 O paralanma/s'yc

ve mikrocurie'dir (bu da ile gsterilir ve 3,7x 1 O paralanma/s'ye
Curie'nin belirlenmesinde yeni bir birim ortaya

Rutherjurd (rd) verilen bu birim saniyede I O paralanmaya
rd'nin altbirimleri mi/irutherfrd (mrd) 0
3
paralanma/s ve mikrorutheljhrd
= 1
8. YARI-MR
tayini iin a, f3 ve y her
ne de uygulanabilir. Radyoaktif ..l, r ve t
1 2
karakteristik sabitleri
birbiriyle ilgili biri tayin edilince bulunabilir. Genellikle
yun-mlir (t
1
) dene! olarak tayin edilir ve bundan hesaplanabilir.
A. KI S.\ Y.\RI-'\If'R TA
Orta derecede (dakikalar, saatler, gnler ve aylar) radyoaktif
izotoplar iin ..l byk
zamana gre izilerek tayin edilebilir. Grafik bir ve
mutlak sabitini verir. Yani
Id
N=N e
o
InN= lnN
0
- Al veya y = a- Al
Burada y =InN ve a =InN" (sabit)'e gelmektedir. cc ,l
do{!,rwwn e{!,imi
daha kesin tayini iin verilere, zamana gre sayma
en-kk-kareler metodunu uygulamak gerekir. radyoaktif numunenin
mr birka saniye mertebesinde ise o zaman bu metodu uygulamak zordur ve bunun
iin de metotlar

bir Curic. 3.7" 10
10
olarak
46 EKiRDEK ESASLARI
B. OK
Verilen bir maddede radyoaktif (N) biliniyorsa, o zaman dene!
olarak saniyedeki bulmak suretiyle ,1 tayin edilebilir:
ldN/dtl = -1N, -1= (liN) dN/dt
lO
Bu metot mr 10 veya daha uzun olan izotoplara uygulanabilir.
iki izotop bir dengeye yani
ise o zaman -1
1
, N
1
ve N
1
-1
2
hesaplanabilir. bilinen
faydalanarak uranyumun tayin edilmesi kal c, denge
bir rnek eder.









....

ll)
-
(J)
-
:;E

lO
o 20 30 40 so 60
1()
80 90
t {saat)
Bir tayini.
daireler denel olarak tespit aktiflikler gstermektedir.
C.
bozunma karakteristiklerinin
izilen aktivite-zaman bir durumlarla
RI\DYOt\KliYITI -17
Bu durumda numunede radyoaktif izotoplar var
demektir.
bir sadeec aktivitenin mevcut
farzedelim. 2.9.'da byle bir zamana
grlmektedir (siyah dairelerle olan) ki, bu bir
Byle bir tayin
edilebilir: 1
(i) Dene! olarak bulunan fonksiyonu olarak
bir izilir (siyah noktalar, ).
(ii) byk gelen dene! noktalar sonuna
noktalar) bir zerinde Bu noktalardan geen bir
izilerek O'a kadar Bu izgi en byk izotopun
temsil eder. Bu izgiden, tayininde
metot tayin edilir. Bu zel durumda t
1
60 saattir.
(iii) (ii) bulunan temsil edilen (60 saatlik
mrl) numunenin dene! noktalardan Bu neticesinde
bulunan noktalar daireler (0) (ii) gibi.
bu da byk t'lere gelenlerinden geecek bir izilir.
Bu daha nce gibi, tayin edilir; ki bu gre 1 O
s aa tti r.
(iv) nc bulmak iin (iii)'deki yeni iin de
Elde edilen noktalar zerinde (.6.) olup bu son
aktiflik 2 saate gelmektedir.
Bu rnek iin olarak aktitlik da metot daha
ok radyoaktif iin de Ancak bu metodun
belirli
(a) aktiflikler birbiriyle ilgili Yani aktiflikler zincirleme

(b) birbirinden epeyce
(c) Numuneler yeterince kuvvetli (kuvvetliden yksek paralanma
sahip veya yle ki ok mrl bir aktiflik
varsa ihmal edilemeyecek bir zaman sayma bu
mrl aktiflik tatminkar bir tam olarak tayin edilebi.lsin.
48 EKiRDEK FiZiGiNiN ESASLARI
PROBLEMLER
198
Radyoaktif Au numunesinin
Geen Zaman Sayma 1 dak Geen Zaman Sayma 1 dak
(saat) (saat)
o 60 2S20
12 72 221
24 370S 84
36 96
48 28SO
a) bozunma sabiti ve ortalama mr bulunuz.
b) hafta sonra bu numunenin aktivitesi ne kadar
c) hafta sonra radyoaktif bulunuz.
2. Belli bir radyoaktif numunenin elektron
gzlem
Geen Zaman Geen Zaman
(dak) (dak) (dak) (dak)
o 26SO 3S 690
s 40 S70
o 4S 460
so 380
20 1233 ss 310
2S 60 260
30 830 6S 220
a) sabitini ve ortalama mr bulunuz.
b) saat sonraki aktiviteyi bulun uz.
c) saat sonra bozunmam radyoaktif bulunuz.
60
3. Co S,2
a) Paralanma sabitini
(,()
b) Co numunesinin aktivitesini ve bu aktiviteyi
Curie ve Rutherford cinsinden ifade ediniz.
c) Her bir paralanmada 0,31 Me V bir elektronla birlikte
MeV ve 1,33 MeY olan iki gama gre
i verme ergis cinsinden
4.
5.
6.
7.
8.
9.
o.
49
10
I bir radyoaktif radyum numunesi saniyede (3,60 0,04)x lO beta
bozunuyorsa, numunenin ve bozunma sabitini

147 i 147
Nd 'nin ll gndr. Ntl 'nin aktivitesinin lO Curie'den 1 Curie'ye
ne kadar zaman
210 210
Po 'nun gndr. O mg Po iki bozunmaya
terkedilirse bu periyot sonunda aktivitesi ne kadar
133 133
Ba 'n 8 ise Ci ve 00 rd'luk Ba numunelerinin ktleleri ne
kadar
238 2 2
rd'luk U ve rd'luk Po 'nin ktlelerini
147 147
Tabii samaryum % Sm ihtiva eder. Sm f olup alfa
bozunur. Tabii gram saniyedeki
147 lO
ne Sm 'nin O
Radyumun 620 ve 3,82 gn olan radona bozunur.
1 O bir radyum muhafaza ve meydana gelen radon
her 24 saatte bir Her bir seferinde ne kadar milicurie'lik
radon
I Nonnal ve milicurie'lik radon hacmini
22
( Rn 'nin 3,82 gndr).
:!35 238 235
Tabii uranyum U ile U 'in /40 ibarettir. U 'in
s 238 9 9
mr 7,lxl0 U 'in yan-mr ise dnya
ise bu oran ne idi? numune her hangi bir
k
. b' 10
et ye, (aza ya bundan O I sonra bu oran ne
238 206
3. U 'in son bozunma rn Pb
238 9 238 .
U 'in mr 4,5x O ise, 1 kg U numunesi O milyon sonra
206
ne kadar Pb ihtiva edecektir? bulmada bu metodu
kullanabilirsiniz?
14. (2.18 a), (2. 8 b) ve c) tl ikierini tretin iz.
Nd
14
'!--'------:> Pm
149
--:> Sm
149

t
1 12
1,8 saat t
1 12
= 50 saat
149 6
bozunma serisinde, Nd 'un 1 O radyoaktif ve
149 149
Pm ile Sm 'un hi atomu gre Nd, Pm ve Sm
zamana iziniz.
50 EKiRDEK ESASLARI
215
serisini gz nne iken U 'in rnlerinden hi
231
birinin farzederek Th 'in treme ve iziniz.
17. grlen bozunma 1 tipindeki radyoaktif atomlar A-
1
ve
bozunma sabitleriyle 2 ve 3 tipindekilere, daha sonrada 2 tipindeki A-
2
bozunma
sabitiyle 3 tipindekine Sonunda 3 tipindeki radyoaktif atomlar
A, L\ozunma sabitiyle 4 tipindekine
PR-17.

lr
>.a 'Y
4

a) i \)'da \
1
-S
10
ve.\_, .\, radyoaktif ve ?., 3
ve 4 tipindekilerin iin ifadeler tretiniz.
b) t=O iken N
1
=N
10
ve N
2
=N
20
, N
3
=N
30
=O, N
4
=N
40
=0 halinde (a)
tekrar ediniz.
c) 1 'den 3'e bir bozunma taktirde bu daha basit olan
standart gsteriniz.
18. Uranyum serisinde gz nne alarak
RaA a Ra B f3 Ra C a
t
1
,
2
= 3,05 dak 26,8 dak 19,7 dak
lO
a) 1 O RaA atomuyla fonksiyonu olarak RaA, RaB ve
RaC iziniz.
b) RaB'nin maksimum ve RaC'nin maksimum
bulunuz.
c) veya geici dengeye mmkn mdr?
RADYOAKTiViTE 51
235 238
19. Tabii uranyum 0,72 U ve yzde 99,28 U ihtiva eder.
235 238
2.7'den grdk ki, U ve U iki serinin ana elementleri olup daha
sonraki rnlerinden ok daha uzun sahiptirler:
a

un.s ____ Th234 Pa234 _____
saat
12
= 24,1 gn
12
6, 7 saat
. 231 231 234 234 235 238
rnlerden Th , Pa ve Th , Pa olarak U ve U ile geici
dengededirler.
231 231 234 234
a) Her bir rnn (Th , P , Th , Pa ) milyarda bir cinsinden atomik
konsantrasyonunu
b) Bu geici dengeye ne kadar zaman kestirebilir misiniz?
20. Problem 5'deki seri
a) denge trn mzakere ediniz.
b) Bu dengeye ne kadar zaman
2 sayma birbirinden tamamen i lgisiz iki aktivitenin
elde Sayma bir iziniz ve
bu iki aktiviteye ait bulunuz.
Geen Zaman Geen Zaman Paralanma
(saat) (dak) (saat) (dak)
o 7410 3,5 406
0,5 4108 4,0 322
2405 4,5 270
1,5 1510 5,0
2,0 990 5,5
2,5 730 6,0
3,0 524 6,5 30
7,0 o
52 ESASLARI
KAYNAKLAR
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
ll.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
8.
19.
20.
21.
22.

_.).
24.
Becquerel, H., Com pt. Ren d., 122, pp. 420, 501, 689, ( 1898).
Curie. P., and M. Curie, Rend., 127, pp. 175,1215, (1898).
Rutherford, E., and F. Soddy. Ph il. Mag., 5, pp.445, 575, ( 1903).
Rutherford, E. and F. Soddy. Phil. Mag., 4, pp. 569, ( 1902).
Becquerel, H., Rend., 136, p.l99, ( 1903).
Curie, M .. Rend., 126, p. ll O 1, ( 1898).
Curie, P., and 127, p.l215, ( 1898).
Crookes, W., Proc. Roy. Soc .. A-66, p.409, ( 1900).
Crookes, W .. Proc. Roy. Soc., A-69, p.413, (1902).
Rutherford, E., Ph il. Mag., 4 7, p.l 09, ( 1899).
Rutherford, E., Ph il. Mag., 5. p. 95, ( 1903).
Rutherford, E., Phii.Mag., 5.p.l77, ( 1903).
Rutherford, E., Nature, 65, P. 366, ( 1903 ).
Viliard, P., Com pt., Rend., 130, p.ll78, ( 1900).
Giesel, F.D., Ann. Phys. 69, p.834, ( 1899).
Meyer, S. and E Von Scwiedler, Z.Physik., 1 .p.90, ( 1899).
Strutt, R.J ., Proc. Roy. S oc., A-72, p.208, ( 1903 ).
Rutherford, E., Ph il. Mag., 12, p.348, ( 1906).
Rutherford, E., and O.Hahn, Phil. Mag., 12, p. 371, (1906).
Rutherford, E. and H.Robinson, Phil. Mag., 28, p. 552, (1914).
Nucleer Data Sheets, National Research Council, N re 58-1 1-55-60.
R.B., and M.L. Langer, Phsy. Rew., 81, p. 203, (1951).
D., J.M. Hollander, and G.T.Seaborg, Rev. Mod. Physics 30,
p.585, (1958).
Rowlads-S., "Methods of Measuring Very Long and Vcry Short Half-Lives",
Nucleonics, 3, No.3.2, (Sept., 1948).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Rutherford, E., J.Chadwick, and C.D.Eiis, Radiation From
Substance, Chapterll. New York: 1930.
2. Segre, E., Ed., Nuclear Physcis, Vol. lll, Part IX. New York:
John Wiley and Sons, Ine., 1959.
3. Evans, R.D., The Nucleus, Chapters 15, 25, 26. New York: McGraw
Hill Book Co., Ine., 1955.
4. Siegbahn, K., Ed., Alpha-Beta-and Spectroscopy, New York:
Interscience Publishing, 1965.
III
RADYASYONSAYALARI

Bir radyasyon herhangi bir nkleer fizik deneyinde en nemli Bu
konuda, nkleer radyasyon trlerinin llmesinde
prensipleri ifade ve izah edilecektir. Belli deneyler iin standart aletlerde
gerekli tadilatlar Herhangi bir deney iin zel bir saya seimi iki faktre
---=------------- . . ... "'"" "
birincisi mevcut tr, ikincisi ise
liiierin trdr. Bir atomik ynleriyle incelenmesinde dikkate
__ ,_,
gereken radyasyon sadece a-, J3- ve zel
radyasyonlar bundan sonraki nkleer fizik

Dene! verilerin analizlerinde istatistik, nemli bir bir
verilerin derecelerinin bilinmesi gerekir. Bunun iin ihtimaliyel
olan ve hata mzakere
Konunun sonunda, uydurma iin, en kk kareler metodu verilen ve dene]
54 EKIRDEK FiziGiNiN ESASLARI
en uygun teorik metodu mzakere

2. SAYA
Basit radyasyon ykl ve belli ortamlarda
meydana getirmeleri hareketle Ntronlar gibi
yksz ok az ya da hi sebep olmazlar; bu yzden.
dedekte edilmeleri zordur. Ntron XIII. Bllimde
inceleneceklerdir .
. \. ELEI\TROSKOP
dedeksiyonunda en ilkel aletlerden biri
elektroskoptur. Bir elektruskup bir yklin potansiyelini len basit bir alettir.
Elektroskop genellikle iki ince yapraktan meydana gelir.
Radyoaktif bir materyal, ykl bir elektoskobun iine
Radyoaktif kaynaktan radyasyon elektroskop iindeki
sebep olur. Yapraklar toplanan yk Bu
direkt olarak radyasyon
Modern bir elektroskop, ki bunun lmleri ilk modellerinkilere
gre daha C. dizayn
B. ODASI
3.1 (a) bir odasz, iinde
bir voltaj (V) yksek potansiyel maruz kalan iki elektrodu
bulunan (E, E') ve atmosfer bir gazla dolu bulunan bir kutudan
(I) Kutuya giren radyasyon burada sebep olur. Meydana
gelen iyonlar + ve - elektrotlarda Voltaj, yeniden
ihmal edilebilecek kadar kk yapacak ykseklikte tutulur.

RADYASYON SA YA( LARI
(b)
3.1. (a) ve ya da srekli bir
dedeksiyonu iin devre, (b) ve tek
dedeksiyonu iin devre.
3.1 (a)'da grlen dzenek gibi srekli bir radyasyon
lmleri iin Mevcut radyasyon
olup gibi ler bir aletle (A) belirlenebilir. Bununla beraber
tek lmnde tatminkar bu tek
meydana gstergeyle okunamayacak kadar
Tek iin 3.1 (b )'deki dzene k kutuya
iyon iftleri meydana gelir (negatif iyonlar elektroda pozitif iyonlardan daha
nce Her iki iyonun etkisiyle koliektr potansiyeli Bu,
devrede bir meydana getirir, bu ise R direnci zerinde bir
potansiyel neticelenir.
Bir sonra ve diren zerindeki potansiyel
P gibi bir noktada, R zerindeki potansiyel
ileri gelen voltaj bir elektrik pulsu veya bir puls olarak
Bu puls bytlerek skalar olarak bilinen bir devre kaydedilir.
56 EKiRDEK ESASLARI
Pulsun eksponansiyel ortalama mr devrenin zaman sabitine (RC)
3.2 iki zaman sabiti iin bir elde edilen puls
sinyallerinin gstermektedir. (2,3)
Bu zme (resolving time). Yani
bir dedekte etmeye hale gelmeden nce geecek zaman birka
milisaniye mertebesindedir ki, bu sayma
icabettirir.
t
10'"'
(saniye)
3.2. (a) RC=oo ve (b) RC=I zaman sabitleri iin bir
elde edilen puls (a)'daki ykselme
hareketinden ileri gelmekte ( V
1
'de maksimum daha
sonraki ykselme pozitif hareketinden ileri gelmektedir
(V
2
de son [D.R.Carson and R.R.Wilson, Rev. Sci.
lnst., 19,207 (1948)'den].
C. ORANTlLI SAYA
Bir saya tadil olup iki
ondan biri ii bir silindir, ise
silindirin iinden geen ve silindir ekseni boyunca uzanan bir teldir. Elektrotlara
RADYASYON SA YALARI 57
uygulanan voltaj uygulanandan ok daha Pulsun
belli bir limite kadar artan voltajla artar. Bu pulsun
birincil
3.3'te gibi bu geerli voltaj blgesi biJlge'dir.


lll
"t:
co
.!:::!
c

co
'"2

c
co

..!!"!
Q.
o

1()6
o
o 300 600
A Rel<ombinasyoo blgeSi
s.
c.. saya blgesi
o. Geiger blgesi
E
900 200 soo !100
3.3. Gaz-dolu bir sayatatoplanan fonksiyonu olarak rlatif

Bu karakteristikleri, bu gc ve olan
mmkn
Tel elektrottan r mesafedeki elektrik
(3.
58 EKiRDEK ESASLAR!
ile verilir. Burada V elektrotlara uygulanan voltaj, a ve b tel ve silindirik
elektrodun a 0,0 I cm, b = I ,O cm ve V= I 000 volt ise merkezi
4
telin elektrik 10 Gelen bir
iinde herhangi bir yerde sebep olur. Merkezi telin
elektronlar (merkeze yerlerdeki byk alandan daha fazla
ilave sebep olurlar. Bylece retilen elektronlar da ilave
sebep olurlar ve bu bylece devam eder gider. Netice, saya
blgede ilk gc ya da
olan bir elektron kmelenmesinin meydana gelmesidir.
n iyon-ifti varsa ve neticede mn elektron ve mn
pozitif iyon buradaki katlama faktr verilir. m'nin
kadar

0.2 0.4 0.6 0.8 o
t(f.LS)
3.4. Haricen (coupled) devrenin zaman sabitleri iin, bir
sayatan elde edilen puls [D.R. Carson and R.R. Wilson,
Rev. Sci. 1nst., 19,207 (1948)'den].
Tel ekilen etkileri merkez] telin
bulunan pozitif iyonlar bu elektronlar
potansiyclde bir sebep olmazlar. Ancak pozitif srklenmesi
potansiyel sebep olur. 3.4'te gibi pulsun
RADYASYON SAY A LARI 59
devresinin zaman sabitine katlama faktr (m) ve puls
iin teorik ifadeler M. Rose and S. Korff(4) ve C. Montgomery and D.
Montgomery(5) Deneyle teori iyi bir uyum
byk bir karakteristiklerinin
edilebilmesi iin olduka ve g ihtiya
D. GElGER-MfiLI,ER SA YACI
Bir uygulanan voltaj blgesinin
tesine kadar cihaz bir Geiger-Mller olur ve zaman G.M.
ya da Geiger sayacz(6,7) pulsu sinyalinin
birincil 3.3). Bu yzden bir G.M.
her biri, ve sebep birincil
bir byklkte bir sinyal retir. Bu zellik Geiger-Mller
tek dedeksiyonu iin ok uygun
ifadelerden
sayata gibi bir G.M. da bir metal silindir elektrotla bu
silindirin iindeki bir tel elektrottan ibarettir. Bunlar katot (silindir) ve anot olarak
grrler ve 3.5'te gibi ince bir cam tp iine Bu tp
1 O cm Hg yzde 90 argon ve yzde 1 O herhangi bir organik
$am tOp
Katod t R
'-------111:1-----'
V
3.5. Tipik bir 1\lla \eya l3eta
iin ince bir mika pencere
60 EKiRDEK FiZiGiNiN ESASLARI
doludur. sayataki atmosferik yerine burada, daha
voltajda meydana gelmesini iin. tpteki gaz alak
Alkol ya da halojen edilmesinin gerekesi daha sonra
Gaz iinden geen bir gaz molekllerini Elektron merkezi
te le pozitif iyon da silindirikkatoda ekilirler. Merkezi teli n
ok byk alandan tele olan elektronlar moleklleri
'o
miktarda kinetik Bylece elektronlar
da daha fazla sebep Genel olarak, lan
potansiyel ok yksek ise (l 000 volt ise), iyon devam eder ve elel<trot
boyunca tam bir meydana gelir. Bu, devrede ani bir pulsu verir.
R direnci bykse, bu diren zerinde bir potansiyel yol aar
ki. bu da merkezi telin potansiyelini Potansiyeldeki bu sona
erdirir ve bu merkezi telin potansiyelinin ilk
ve tpn yeni bir hadise iin hale gelmesini
Geiger byk bir 3.6'da grlmektedir (bu
potansiyele sayma izimi grlmektedir).
potansiyel verilir. Keskin bir sonra
sayma artan voltaja hemen hemen sabit Bu blgeye plato ya
da Geiger blgesi verilir. bu blgede olduka bir
g olan giderir. byk bir silindirin iindeki
hassas hacmin iinde ancak, hassas hacmin birka
gereken Geiger blgesine 100 volt yzde birlik bir verir.
Meydana getirilen pulsun 3.7'de gibi,
tpn boyuna gre
Gciger byk bir problem, ilk hemen
ikinci bir meydana yzde 1 O' luk ok
atom lu gaz istenmeyen bu etkiyi
Elektrodun bir elektron tel
boyunca dzgn bir meydana gelmez. elektronlar ve fotonlar
RADYASYON SA YA<;LARI 6 I
Plato
ca
E
it
Cl)

.!:!
700 800 900 1000 1200 1300
3.6. Bir G.M. 200 volt boyunda %1 'lik sahip
tipik bir platosu.
tpte sadece argon mevcutsa, fotonlar katoda kadar
giderek skerler ve bunlarda ikincil sebep olurlar.
ok atomlu gaz bunlar
Bylece gaz ilave kmelenmelere ve telin tm
boyunca yer sebep olur. 1 O cm boyundaki bir tel boyunca
I bir zaman
iyon iftinin pozitif yani argon iyonuyla ilgilenelim. ok
atomlu bir argon iyonu katoda arpar ve bu neticesinde
katottan elektron ki bu da ikincil kmelenmelere sebep olurlar.
Halbuki ok atomlu gaz moleklleri argon elektron vererek katoda
nce
ok atom lu pozitif devir-daimdedirler. Bu pozitif iyonlar katoda
ve alan metalden elektron skerek Bu
ok atomlu gaz halojense herhangi bir olmaz,
gaz alkol gibi bir ok gaz ise olur. Bylece ok gaz
( elektrona) doyuruculuk grr.
62 EKiRDEK ESASLARI
4
16 20 X s
s)
(a)
4.S6X 10-1 s

9.12X 10-1 s
e

.(
1
L .... L ....
4 8 12 16 20
x o-, s
l(f}
(b)
3.7. Bir G.M. elde edilen (a) Alfa (i)
tpn merkezinden, (ii) tpn bir ucundan temsil etmektedir; (b)
n, tpn bir ucundan tp boyunun 1/3 mesafesinde
elde edilen puls gstermektedir. Srekli teorik kesik
izgili ise dene! ulardaki
temsil etmektedirler. [Alden, Baldinger, Huber and Metzgar,
H elv, Phys. Acta 20, 73 ( 194 7)'den ].
RADYASYON SAY /\(,'LARI 6J
Dayurma iin organik buhar saya bu
moleklleri srekli zamanla Bu demektir ki bu
durumda tpe srekli gaz yanda, halojen
eperlerde ve bir olarak grr.
E. ODASI
Daha nce sayalardan olarak sis odas1. ykl
(yerlerinin) grlmesini temin eer. Sis veya C.T.R.
Wilson ip ilk defa 1912'de. 1 O) Bunlar, sper-doygun
ykl zerinde daha abuk
3.8 bir sis izimini gstermektedir. C tozsuz ve oda
su havayla doludur. Pistonun aniden serbeste
hava ve su aniden sebep olur ve
oda Bylece su sper-doygun hale gelir. Bu anda
C iyon ifti bir ykl geerse, sper-doygun
buhar iyonlar zerine ve yolu boyunca izleri
grlebilir. C kutusu izierin ekilebilir. ekildikten
sonra piston ilk pozisyonuna tekrar itilir ve kutudaki btn temizlemek iin
bir elektrik alan Bylece sis yeni bir hale olur.
Birok hallerde dzenlemeler, bu otomatik olarak
Sper-doyum D,,
(3.2)
olarak Burada P
1
ve P
1
nceki ve sonraki
G,
V
G =_!_
V,
(3.3)
64 <,Tt-.:iRDIK 11/I(;iNiN LSASI /\RI
olarak Burada V, ve V
1
nceki ve sonraki hava
yer alan iin
(G) ve doygunluk (D) sahip gaz-buhar
Hava ve su h<1linde, G, 1,25 ile 1,31 ya da
-
-

!
Vakuma
oKamera
Cam levha
Radyoaktif-
numune
c
, pistonu
3.8. Tipik bir sis
yzde 25 ile 31 ise negatif iyon zerine olmakta;
halbuki Unin 1.31 ile 1,38 )ada yzde 31 ile 38
halinde hem negatif hem de pozitif iyon zerine G
> 1,38 iin. bile her yerde sis Yzde 35'lik
bir hava-buhar hem pozitif hem de negatif iyonlar iin
iyi neticeler vermektedir. yandan, kutu bir argon-alkol
doldurulursa. pozitif ve negatif her ikisi iin netice iin
yzde lO bir ihtiya
RADYASYON SAY ALARI 65
Sis ilave eklenerek daha iyi hale getirilebilir.
olduktan hemen sonra bir magnetik alan kutuda sapan bir
kavis izerler ki bunun r,
(3 .4)
ile verilir. Burada m, v ve qo ktlesi, ve yk; B ise magnetik
indksiyondur. (3.4) momentumu, enerjisi
hesaplanabilir. Magnetik alanda sapma yn, zerindeki ykn
Buna ilaveten, enerjisi iz
hesaplanabilir.
Kutudaki kutuda hadiseler yer kadar
stereoskopik resimler
hadiseler boyutta yeniden Sis bu ve birok
N. Gupta and S. Ghose(l 1) ve P. Blackert and G. Occhialini(l2)
mzakere
Sis biri ok hassas zamana s) sahip
Bu hassas zaman, sonraki zaman olarak tarif
edilmektedir, ki bu srede ykl meydana iz
sebep olabilmektedir. Bu ok bir sredir, nk
olan gaz, kutu ieriye abucak tekrar
F. ODASI
Sis hassas difzyon ihtiya
sebep Srekli olarak hassas bir oda 1936'da A. Langsdort\ 13)
dizayn edildi. Bir diftizyon izimi 3.9'da grlmekte olup
prensipleri izah edilecektir.
Alt ve st levhalara sahip olan oda, uygun bir gazla doludur. st levhadaki bir
kap oda metil alkol veya hidrojen gibi kolayca bir
doludur. Alt levha, metil alkol ve karbondioksit
66 EKiRDEK ESASLARI
o
-60 C'ye kadar Bylece iki levha bir
meydana gelir. stteki kapta alt
daha sper doyumuna ve bu
blgeden gemekte olan ykl meydana 1yonlar zerinde
olur. Bu izlerinin derhal ekilebilir. Oda yeni
hadiseler iin temizleyici bir elektrik alan iyonlardan temizlenir. Bu
iin gerekli zaman 10-20 saniye

3.9. Tipik bir diftizyon [Msaadeli olarak Prog. Nucl. Phys.
3,1 (1953), Pergamon Press Ltd.' den
Bu difzyon birok 1 7)
Bununla beraber, daha mkemmel bir hale getirilmesi iin daha
ok tehizata ihtiya Srekli olarak hassas hassas hacmi
kktr alt 2-3 in'lik bir derinlik). Bu zelliklerinden
bunlar, kozmik incelenmesinde ancak, pulslama
Gaz-buhar
RADYASYON SAYALARI 67
birka atmosfere suretiyle
Bu durumda bile, hassas hacimde meydana gelen toplam hadise kesri olduka
kktr. Mesela, yksek proton-proton
difzyon 20 atmosferde hidrojenle Bu
resimlerin ancak yzde 4 meydana gelen nkleer hadiselerin
izlerini gstermektedir.
G. KABARCIK ODASJ(l8,19)
Kabarczk 1952'de D.A. Glaser(l8) icadedi Idi. ki sis
sper-doygun gre
da sper
gre 3.1 O bir k izimini
o o
gstermektedir. Oda, -246 C'den (ki bu, hidrojen -20 C'ye (ki bu
zenon kadar genellikle hidrojen, dteryum,
helyum veya zenon gibi bir ile doludur. normal kaynama stne
kadar ancak bir tutulur.
IS) -140 C'de ve 20 atmosfer dietil eter
zerindeki aniden kaynama nce olarak uzun
bir sre sper mevcut Bu zaman odadan geen ykl
.7
sebep olurlar ve yolu boyunca 1 O- s
iinde bu iyonlar zerinde birikir. izierin ekildikten sonra oda
iyonlardan temizlenir ve kaynamaya nce yeniden
Bylece yeniden birka saniyeye kadar
olur.
btn yzeyleri olduka dzgn (przsz) ve olduka temiz
aksi taktirde hassas birka milisaniyeye kadar
hassas sadece 20 milisaniye
birok (1) byk
oda iinde meydana gelen nkleer hadiselerin verimi yksektir ve
68 EKiRDEK ESASLAR!


Kameralar
3.10. Tipik bir [Msaade li olarak P. V. Bugg, Prog. Nucl.
Phys. 7,30 (1959), Pergamon Press Ltd.'den
olarak mmkn (2) Oda, birka saniye
mertebesinde bir yeniden sahiptir, (3) Hassas hacmin
zerinde bir sz konusu
H. NKLEER EMLSiYON
Nkleer emlsiyon lma tarihleri 1896'da radyoaktivitenin
kadar gider. bir radyasyon bir emlsiyondan zaman
(jelatine halidi grainlerini (taneciklerini) etkiler. Daha sonra
banyo (develope) etkilenen halidi grainleri metalik
siyah grainlerine Etkilenmeyen grainler, emlsiyonun kimyasal
<Olarak banyosuncia grmesiyle emlsiyondan Bylece
ykl yolunun grnts elde edilir.C21) Bu yollar, gzle
grlemese bile bir mikroskopla kolayca grlebilir. En son netice, sis
veya tip veya
emlsiyon minimuma Fakat
RADYASYON SAY A LARI 69
emlsiyon kaydedilen gel
zellikle kozmik ve nkleer yksek enerji yeniden
Bu tr 20-600 mikron emlsiyon
cam plakalar
Emlsiyonlar genellikle iki gaye iin Bunlar, gelen bir
tespitinde durumlarda, gelen
sebep olmazlar ya da ok az sebep olurlar ki, bu durumda
plakalar, radyasyonla ykl veren materyallerle
yklenirler. Mesela ntronlar, emlsiyona yzde bir
veya bor Emlsiyonlar,
ya da emlsiyondaki ekirdeklerle
da grain ve
(Yil. konuda mzakere edilecektir) gzlenen izler, ykl
ve tayin edilmesinde Hadiselerin
kronolojisini yapmak iin ok miktarda emlsiyonlar
Nkleer dedektr olarak birok avantaj lar
(1) kolay, srekli olarak ve hadiselerin
elde edilmektedir. (2) hafif, byklkleri kk ve fiyata
ucuzdurlar. (3) Emlsiyonlar bir enerji ve zelliklerine
sahiptirler. (4) byk bunlar yksek durdurma
gcne sahiptirler ki, bu zellik ok yksek enerjili
incelenmesinde
Bununla beraber saya olarak iki ana
dezavantaj ve yol llmesi iin
incelenmesi ok zaman buna ilaveten, emlsiyonda iz boyu ok
gvenilir neticeterin yarayacak uygun kavislere sebep olabilecek
byklkte magnetik alanlara ihtiya Birok durumlarda, zellikle yksek
enerji durumlarda, girmeden
nce bir alanda Bylece, sadece yk ve
70 EKiRDEK ESASLARI
sabit olan emlsiyon Bu tr metotlar
C. PoweiJ(28)
I. SiNTiLASYON SA YACI
sodyum iyodr, sezyum iyodr, antrasin, naftalin ve fenantirinin
maddelere(29) bir tek ykl veya
zaman, bir meydana getirirler. Bu gibi maddelere sintilatrler verilir.
Bu elektrik ki, bu pulslar ykseltilerek
Dedeksiyon ve sayma iin gerekli dzenek bir sintilasyon olarak
bilinmektedir. Son zel gayeler iin sintilatrler
Sintilasyon gaz-dolu sayalardan fazla olarak sahip birka
avantaj (I) Hassas hacim genellikle halde x- veya r
dedeksiyonundaki verim Geiger iin) yzde !'lik
6
verimine olduka yksektir. (2) zme 1 O saniyeden (ki bu
9
inorganik kristaller iindir) 1 O saniyeye (ki bu organik kristaller iindir)
kadar Byle zme olarak
mmkn (3) Sintilasyon pulsunun gelen gama
(4) Radyasyon
siniilatrn ok hatta bazen iinde bile,
pencerelerin gerek yoktur.
sintilatr olarak bir tek Nal (Tl) (talyum aktifli sodyum iyodr) kristalini
ele alarak bir sintilasyon izah Bir Nal (Tl) kristal i
nem optik kontak yz haricinde btn
evresi Al ile 3. Bu i magnezyum oksitle
ki, bu bir olarak grr. Bir ykl veya bir fotonun
sebep ilk kristalin iinde serbest elektronlar meydana
gelir. Bu kristalin atom veya molekllerine
grnr blgede, 3300 A'dan 5000 A'a kadar dalgaboyunda
Sintilatrler kendi iin 1) kristalden
RADYASYON SAYALARI 71
ve yzeylerden bu tpn fotokatodu zerine
Fotokatodun yzeyi, ince bir sezyum-antimon levhadan
buraya gelen buradan elektron sebep olurlar.
her bir dynode'da ve voltaj olacak
800 ile 1500 volt bir voltajda Bu ise
fotokatottan son dynode'a kadar giderken
neticesini verir. veya toplam (yani, fotokatottan
6 7
herbir elektrona son dynode'dan elektron 1 O ile 1 O
mmkndr. Bu elektron elde edilen pulsun
gelen foton veya Bu pulslar byltlerek
bir skalar ile Yerin magnetik etkisinin stesinden
gelebilmek iin bir magnetik perdeleyici ile evrilir. Dedektrn
kuvvetli bir magnetik alanda hallerde, sintilatrden
plastik gtrlr.
Nal
Foto-katot

lar
(dynodes)
Radyasyon

Al i iin
i yOzey magnezyum
oksltle kap
3.1 1. Nal (Tl) sintilasyon katottan sklen
gelen dynod'larda
72 EKiRDEK ESASLARI
Nal (Tl) veya dedeksiyonunda olduka fazla
Bu kristal ok iyi bir gcne maksimumdaki
enerji maksimumdaki enerjiye blm olarak tarif edilmektedir) sahiptir.

2 in ve 2 in boyunda bir kristal ile, Cs 'nin 661 keV'lik iin
8 bir enerji rezolsyonu (eilerji elde etmek mmkndr.
gaye ve ok yksek sayma yer
deneylerde organik kristaller Beta dedeksiyonu iin (antrasin gibi)
hassas olmayan kristaller
.J. KA Tl HAL SAY ACI
iletken (veya dielektrik) histalierin dedektr olarak
P. Van Heerden(32) ve 1947'de D. Woorldridge ve
Daha sonra, ykl birka yoldan
dedeksiyonu iin P-N sahip bir diyot K.
fv1cKay04) ve R. Bo mal ve : bir alfa
olarak ok ykl iin difze
silikon bir saya ve Byle bir kat1 hal

Bir atomunun drt valans oda
bir elektrik ileticisidir. Silisyumun iletkenlik (conduction)
dolu (valans) eV zerinde yer Sayet bir fosfor ki bunun
valans elektronu drt elektron
elektron iletkenlik gider 3.12 a). Fos for bir
verici (donor)'dir, fosfor izi N-tipi silisyum olur. Benzer
bir bor atomu, ki bunun '/alan:: elektronu
valans biri bor atomuna silisyumun valans
hemen zerinde yer ve bylece bir
RADYASYON SAY A(.'LARI 73
(ho le) meydana getirir 3.12 b). Bor bir bor izi
silisyum P-tipi silisyum olur. P-tipi ve N-tipi silisyum, P-N verilen
bir tek kristal elde etmek zere P tipi, N-tipine gre daha
potansiyelde olacak bu iki tip materyal bir kontak potansiyeli
Vericinin serbest giderek bu blgeyi iletken olmayan
biilge yaparlar. Bu blge (deplmyon blgesi) harici bir voltaj daha
Cihaz 3.13'te grlmektedir. Deplasyon blgesinin tN
ve t
1
,'nin burada
(3.5)

ulup V uygulanan voltaj, e elektron yk, E silisyumun dielektrik sabiti, N
1
ve Nr
c:rayla silisyumun birim hacmindeki N-tipi ve: P-tipi
t
e\1
Elektron
!
(a) N-tipi silisyum
lletkenlik

Valans
(dolu) -
band
Elektron
(b) P-tipi sillsyum
)ekil 3.12. Silisyum iin valans ve (a) Fosfor izi
silisyuma N-tipi silisyum (verici) denilmekte ve (b) bor izi
silisyuma P-tipi deni
74 EKiRDEK ESASLARI
bir N-tipi tabakadan girip deplasyon blgesinde
zaman serbest ve ho ller (pozitif iyonlar) edecektir. Elektronlar ve
holler olarak derhal N-tipi (pozitif) ve P-tjpi tabakalara hareket
ederler. Bu ise bir potansiyel sebep olur ki. bu
Meydana gelen pulsun btn
deplasyon blgesinde gelen eneijisiyle Byle bir
nemli bir pozitif iyonlar etmediklerinden elektron ve
.g
ho llerin toplanma ok ( 1 O saniyeden kk) Pozitif
ntr atomfardan, mesela taraftaki lerden, elektron almak
suretiyle olur. Hole bir elektronunu veren ntr atom pozitif bir iyondur.
Bylece bu hole elektron sola hareket olur.
Bu protonlar ve alfa gibi dedeksiyonunda
5,3 MeV'lik alfa iin tipik bir
rezolsyonu(39), 6 volt 300 ohm-cm lik bir sayala, yzde 0,6 olarak
3 ila 6 mm deptasyon sahip olan kristaller beta
Gelen

___....
___....
___....
Jiell<en Al
levha
Nllpl

Oepluyon
-
Ampllflkatore
billgeSI

/
1'-tlpl
Tipik bir P-N silisyum saya. yzeyden l mikron
ierdedir ve hassas blge l [Friedland, Mayer
and Wiggins, Nucleonics 18, 2, 54 (\960)'dan ].
RADYASYON SA YA I .ARI 75
ve gama spektroskopisinde olduka iyi bir Mesela,
bir germanyum kristali, 77 K zaman,
iJ7
Cs 'nin 661 keV'Iik iin keV'Iik bir rezolsyon vermektedir.
3.14, mukayese iin, Ge ve sintilasyon Nai(Tl) kristalleriyle elde

edilen Co gstermektedir. kristalinin (Li-
Ge) rezolsyonunun ok daha iyi gayet
iletken birka avantaj ( 1) Bunlar
hacimce kktrler. (2) Daha (3) Yksek-voltaj ihtiya
duymazlar. (4) ile bir yksek rezolsyonu verecek
dizayn edilebilirler. Bu byk bir ok dedeksiyon
sahip
K. KIVILCii\1 (SP.\RK) ODASf(-10,-11)
sayalardan olarak, birok
neticesidir(40). Son bunun, nkleer yksek
(subatomic) iin fayda!
ispatian m
1,173 kev

1,333 kev

1,000 1,200 1,400
Gama enerjisi (kev)
60'
3.14. Co
76 EKiRDEK ESASLARI
pratik 1959'da S. Fukui ve S.
3. 5 tipik bir izimini gstermektedir. Klvilcnn odus1 asal bir
gaz ile, genellikle neonla, evrili ince metal levhalar serisinden ibarettir. Odalarda,
levhalar 6'dan 28'e kadar ve levhalar
mesafeler 2 ile 20 mm Her biri 3 mm olan 28
byle bir oda 2 feet
1
(aya!/) levhalara ok yksek
voltaj ( 10-15 kY) Ykili bir bir izi
yolu boyunca meydana gelen izin grnmesini

i
sariiltlt
\
---0
Neon
\

\
..
--0
PII'IICIIc
1>-
yOlU
rG
-------
-0
,


t
J 1
LO Jik
puls

devre
1
"$"
3. 15. Neonla evrili ince metal levhalardan ibaret bir
Lojik devre, yksek-voltaj pulsjeneratrUn tetikler, ki bu da
daha sonra levhalara yksek-voltaj pulsu uygular.
yolu boyunca meydana getirilen ekilir.
[G.K.O'Neill, Scientific American August, 41, ( 1962)'den].
temizlemek iin her seferinde sabit bir alan Genellikle,
kafes bir veya daha fazla sayalarla tehiz edilir ve ilgilenilen
RADYASYON SAY A LARI 77
iin bir lojik devre Lojik devre jeneratr tetikler, ki
bu da levhalara bir yksek voltaj pul su gnderir. eki 1 3.16 k
bir yolunu gstermektedir. Birok hallerde bir alan
ve yolun kavisinin lm bir lmn verir. Bir
sintilasyon ve gibi zaman
rezolsyonuna sahiptir. Bunlar da, tekniklerde (sis nkleer
emlsiyon) gibi, en iyi rezolsyonu verecek yolu zerine
Yksek-enerji
'"'JJ
(])
"?';"
vJ
?'
IJ:I
[JQ
-:
O:
:=::

<
(])
...,
n
"
3
o
o
o..

PJ

o

z
o..
PJ
(1)
"O
PJ
"
-:
'""
[/)
PJ
n
n
(a)
(1)
;;:;..


:31
:::::
n

>-
tl
3
(p
(p
:::!.
::::.

n
PJ
PJ
'--'
... -
K

[JQ
>
(p
c

[JQ
(p
c "?';"
F
2
.jO.

N
[JQ<
;;;
>D
......,
0\
N

'--'
0:: '-V'
(p
(])


....>
a
"?';"
(b)
78 EKiRDEK FiZi(iiNiN ESASLARI
Fazla olarak iki byk Birincisi, hem tetikleme hem de
ekilecek hadiseye karar verme hadise meydana geldikten sonra
halinde tetikleme iyonlar bir veya iki
mikrosaniye iinde alan bundan sonra resimler
daha nceki 1 veya 2 periyot iinde yer alan hadiseleri gsterir.
in'in binde 15 veya 20 si bir dezavantaj olup
yol-belirsizlikleri, yolu levhalara paralel zaman artar.
L. CERENKOV SA \ACJ(42)
Dielektrik bir ortamda, bu ortamdaki daha byk bir
hareket eden bir grnr blgede ok bir radyasyon I 934'te
P. Cerenkov(43) gsterildi. Bu radyasyon. tabiat itibariyle,
gibi fluresanstan 'da rark! Bremsstrahlung'tan olarak,
materyalin atom ya da ykl ktlesine
Cerenkov radyasyonunun yolla izah edilebilir.
ykl ilgili bir 'puls (zamanla
alan), yolu boyunca yerlerini suretiyle
ortamdaki polarizasyonuna sebep olur. Alan polarizasyonun
zamana gre elektromagnetik dalgalar sebep
olurlar. hareket ediyorsa, uzak bir noktaya radyasyon
olarak bulunur ve nihai olur.
her byk ise koherent olarak ve uzak
bir gzlem nihai olniayabilir. Koherens iin 3.1 7'de
grlen Huygen elde ; z; iinde bir AC = (c/n)dl
mesafesini AB=v di ki, burada n
indisi,
f3 = dir. fcy. cosO = AC
c AB

cosO =-
j]n
(3.7)
RADYASYON SA YA(,' LARI 79
ile verilir. (3.7) Cerenkov radyasyonunun retimi ve dedeksiyonu iin f3
(veya v) zerine bir li mit koyar.
Verilen bir n iin
f3
- ll
/n
olup bu hibir radyasyon yer Yerilen bir n iin /}=1
zaman maksimum elde edilir, yani

= cos (-)
n
o
dir. Lucite halinde, ki bunun iin n= 1,5 ve O,""'= 48 'dir.
(3.8)
(3.9)
Bylece ekseni yolu olan 8 konisinin iinde
koherens bir Grnr blgede bu bir
V Af
B
YokiO yolu
Cerenkov
,..-...... - radyasyonunun
dalga-ono
3.17. Bir Huygen koherens
80 EKiRDEK ESASLARI
ya da bir kaydedici dedekte edilir. eki 1 3 .IS aletin Mather( 44)
bir halini gstermektedir, ki burada 2/3 mm
olan ve indisi n 1,88 olan ince bir Alet,
dispersiyon etkisi minimum olacak dizayn

Cam perde yozey
3.18. Protonlardan Cerenkov radyasyonunun dedeksiyonu iin
Mather hassas alet.
340 MeV'Iik Cerenkov bir iin bir
izi. [R.L. Mather, Phys, Rev 84, ( )'den].
RADYASYON Si\ Yi\(,' Li\ RI 81
3.19 bir mikrofotometre izleyici ile kaydedilen 340 MeV'Iik proton
neticelerini gstermektedir. Kesinlik 0,8 Me V
Bu n gelen : ( 1) (3.8) verilen belli
(yani lin veya V
111111
= c/n) daha sahip
radyasyon Bundan bu alet bir olarak
(2) Sayatan elde edilen pulslar ok ykselme ve
.)()
(10 saniyeden daha az) sahiptirler. (3) enerjiye ya da
sahip olsalar bile ktleli (4)
radyasyon bir
3. HATALAR
rasgele tabiatta sayma
istatistiki ihtimaliyet
radyoaktif bir numuneden radyasyon iin bir sayma ise
daha sonraki bozunma gre btn dzeltmeler olsa bile.
nce gzetlenenden arzedecektir. Tam sayma
belirlemenin bir yolu yoktur; ancak, ok uzun bir zaman periyodunda
olan ortalama tam sayma bahsedilebilir.
Verilen bir mevcut ekirdeklerin X ve ortalama paralanma
li olsun. Gzlenen n ihtimaliyeti !'(n) birok durumlarda
!'oisson ile belirlenebilir:
-n 11
n c
!'(n)=--
n!
(3.1 O)
Bu ihtimaliyet tespit bir kesrini verir ki. bu n
gzlenmesi iin beklenen Sayma Poisson ziyade
Gaussian veya normal kullanmak daha basittir. Kafi derecede
82 EKiRDEK ESASLARI
byk n iin (3.10) verilen Poisson Gaussian
indirgenir:
(3.11)
n 20 olsa bile, 3.2o(46}de gibi, iki birbirine ok benzer
o
1

Cl,)
e
c
Cl,)

c
:c
c
s 11 14 16 rs 10 11 2.4 16 18 30 31
n
3.20. Poisson ve Gaussian uyum. [AlanA. Jarrett,. CU-
262'den].
Bir tespitte In- ni olan hata
G(ln- nJ) = 2 J [ J
2
1
1iii ]dn (3.12)
RADYASYON SAY A\'LARI
ile verilir. G(ln ni) ffi yi geen In- ni cinsinden
bulunur. ffi genellikle G ile gsterilir; mamafih gerek

Standurl supmu veya kk-ortulwnu-kare sapmu (root-mean-square deviation),
ortalamadan ortalama zel bir olup. ortalamadan
kuadratik Yani,
(3.13)
ki burada N gzlem zamanda
(3.14)
ile de tarif edilebilir. ki bu da. yerine
(3.15)
yi bir nicelik, hata ifade etmede
hata (probable error) p'dir ve
p = 0.67-fif = 0.67cr (3.16)
ile verilir.
cr. p ve hatalar 3.21 'de sayma olarak
gsteri 1 46).
Bir rnek olarak. I O dakikada 40000
Standartsapma .J40000=200. muhtemel hata ise (3.16)
84 EKiRDEK ESASLARI

s::.

A. hala
8 Nj)llla
c hala
hala


o.
10 100 1000 10,000 100,000
Toplam
(N-Ortalama sayma
t Tootam sayma
3.2 Sayma tespiti. [Alan A.Jarrett, AECU-262'den].
1,000,000
134'tr. Bylece llen standart sapma (4000 20)
ve muhtemel hata ( 4000 3,4)
s
1
ve s
2
standart sahip n
1
ve n
2
gibi iki sayma bir fonksiyonu
olan bir lmde toplam sapma, s, verilir:
Toplama veya iin
(3.17)
iin
(3.18)
RADYASYON SAY A LARI 85
blm iin
(3 .19)
(3.12) daha da ve 3.21 ima eder.
gzlemdeki hata bir standart sapma ise o zaman n' nin n u limitlerinin
"'o 31 ,73'tlir. Bir p'lik hatadan'nin n p'nin 50'dir.
4. EN KK KARE UYUMU
En kk kareler metodu, verilen bir dene! noktalar en iyi bir
uydurmak iin (x
1
,)), (x
2
,y), ... , (x",Y) dene! y=a+hx
uydurmak farzedelim. Dene! noktalara en iyi uyumu
olan a ve h bulmak isteriz. En kk kareler prensibi, teorik
gerek karelerinin minimum gerektirir.
d, gerek y ile teorik y
1
gstersin; yani,
olsun. Buradan en kk kareler prensibine gre
ci)= aminimum (3 .20)
veya
)
2: (F-YX =a minimum Burada
y= u+ hx (3.21)
86 EKiRDEK ESASLARI
dir. y'nin (3.21) deki (3.20) yerine konulup a ve b'ye gre trev
netice
ve
veya
(3.22)
(3.23)
elde edilir. Normal verilen bu iki istenilen sabit a ve b
iin zlebilir.
Bu metot herhangi bir standart iin Normal
iki basamak gereklidir. Standart sabitlerin
birer birer toplanmak suretiyle toplam gzlemler
iin elde edilir. Mesela,
logy = a + b logx
iin normal
= Na+b L:Iogx
RAUY i\SYON \:\ Y :\(:L:\1{1 X7

88 EKiRDEK FiZiGiNiN ESASLARI
PROBLEMLER
1. Bir alfa btn
ve I 2000 iyon ifti has (a) Her iki levhada toplanan
toplam elektrik yk ne kadar (b) 50 bir
kapasitre sahipse ve V = 250 volt ise ne bir potansiyel
meydana gelecektir?
2. 4,5 MeV alfa hava ile dolu saniyede
300 bir girmektedirler. Bi.itn odada
farzedersek, ortalama ne kadar Ortalama
olarak, bir iyon ifti etmek iin alfa
35,2 eV kabul ediniz.
3. Problem 2'deki durumda, paralel birdirencin bu
diren zerindeki potansiyel (a) 5 volt, (b) volt, (c) O, l volt
iin ne Bu hangisi tercih edilmelidir ve niin?
4. (3. verilen
E= V ![r ln(b/ a)]
ifadesini tretiniz. elektrostatik iinde bulunduran
si 1 indirin
5. Problem 4'te teli n merkezinden d bulunan q ykne etkiyen kuvveti

6. Bir Ge i ger tp 1200 voltluk bir potansiyel olacak
Tpn merkezi telinin 0,3 mm ve silindirin 6
cm'dir. Bu iki elektrottaki elektrik alan ne
7. Bir Geiger mika penceresine, dakikada 800 sabit bir
7
alfa gelmektedir. Her bir tp O elektron
ortaya tpteki ne
8. Hacmi 50 cm' olan ve 1 O cm l-Ig 90 argon% 1 O etilalkol
ile olan bir Geiger mr (btn
sre) ne
0. Bir sis radyoaktif kaynak 5 MeV enerjili alfa
1.5 VleV enerjili elektronlar Bunlara,
olarak. 5 ve 1 O ka visler izdirecek olan magnetik alan
ne kadar
1 O. Belli bir sa\ 1 O dakikada 548746 En
ata\ 'e standart sapmay temel sayma 1 O
1 200 bC standart ne
ll. koinsidans devrenin (Konu 8 ve 9) zme (2 r)
2r = .\, 1 \
1
\,
ifadesiyle Buradaki \ tesadfi koinsidans sayma olarak
ve \ .\ _- tek on bir zaman
\ 241. \ 12062 ve \ _ 20596 ise 2 r'nun ve bunun
standart ne kadar
12. Bir bir dakikada 257) kaydediyor.
0
io 90. % 95 ve %
99'luk hassasiyete iin ne kadar sreyle
13. En kk kareler metoduyla
ll ( {})
u. ve uJ'n
ll (180") = !.330
11 ( J L042
1
u cos (}
1
ll (150")= L!OI
ll ( 90") = 1,000
90 EKiRDEK FiZiGiNiN ESASLARI
verilerini kullanarak
14. En kLik kareler metoduyla
.;.,
N (t) = N"e
deki bozunma sabiti verilerden
N (O) 605
N (lO)= 530
N (20) 497
N (30) 434
N (40) = 402
N (50) 364
N (60) = 330
N (70) 297
N (80) 268
da, yani ),'nin standart da belirleyiniz.
15. En kk kareler metoduyla
C/
0
, a
2
ve a_/n verilerden
o
W( ) = 1,0392
()
w ( ) ,0097
l)
= 1,0464
o
)=0,9990
()
W(l50)=1,0354
o
w ( 90 ) = ,0000
KAYNAKLAR
Lauritsen. C.C., Rev. Sci. Inst., 8, p. 438. (
2. D.R., and R.R. Wilson, Rev. Sci. Inst., p. 207,
3. Rossi, B.B., and H.H.Staup, and McGraw llill
Book Co .. 949).
4. Rose, M.L and S.Kortl Rev., 57, p. ( 1941 ).
5. C.G., and D.D. Phys. Rev. 57. p. 03(L ( 1 940).
CicigeL IL and W.Mllcr, l.Physik. 29. p. 839, ( 1 928), 30, p. 483, ( 1 929).
7. Rutherl(ml. E., and 1 l.GcigcL Proc. Roy. So c .. J\8 1, p 14 1, ( 1 908 ).
1\. Alder, A, E.Baldingcr, P.Hubct. and F.Metzgcr, Hclv. Acta 20, p. 73,
94 7).
9.
10.
ll.
12.
3.
14.
15.
6.
7.
8.
9.
::w.
21.
/}
Wilson, C.T.R., Proc. Roy. S oc., 87, p. 277, 9 2).
Wilson, C.T.IL Proc. Roy. Soc., 104, p. L (1923).
Gupta. N.N.Dabb, and Rcvs. Mod. Phys., 18. p. 225. ( 1948).
P.M.S, and G.P.S. Proc. Roy. Soc., A 139 p. 699. ( 1933 ).
Langsdorf, A .. Rev., 49, p. 422, ( 1936 ).
T.A. and Rev. Sci. InsL 21, p. 976, ( 1 950).
Cowan, E.W .. Rev. Sci.lnst., 2L p. 991. (1950).
ShutteL R.P., Rev. Sci. .. 22, p. 730. ( 1951 ).
M., Prog. Nucl. Phys .. 3. p.l, (1953).
(llascr, D.A., l'hys. Rev, 9 p. 762. ( 1953 ).
Dodd. C., Prog. Nucl. 5, p. 142, (195).
ll., N uel. and 5, p. ( 1 959).
M.M .. Rcvs. Mod. 13, p. 58, ( 1941 ).
Lattes, C.M.G .. G.P.S. and C.F.Po11ell, Naturc, 159. p.
694. (1947).
:23. 161. p. ( 1948).
24. Spence. J., J.Castle, and J.H.Webb, Phys. Rev., 74, p. 704. ( 1 948).
25. Brown, R., P.l-I.Fowler, C.F.Powell. and D.M.Ritson.
Nature, 163, p. 47, (1949).
26. J. Rotbalt, Prog. N uel. .. 1, p. 37, ( 1950).
27. C.C .. S..J.Goldstack, and F.Levy, Phil.
Mag., 41, p. 1032, ( 1 950).
92 \'EKIRDFK
28. PowelL C.P .. Rep. Prog. Phys .. 13. p. 350, ( 1 950).
29. Garlick, G.F.G .. Proj. N uel. Phys .. 2, p. 51. ( 1952).
30. Siegbahn, K., ed., Alpha-Beta-and Spectroscopy. Chapter V.
31.
33.
34.
35 . .
36.
New York: lnterscience Publishers, Ine .. ( 1965).
H., N<lture U.Tech. July, ( 1947).
Yan Heerden. P .J ., The Crystal Counter. Utrecht D issertation ( 1945).
Wooldritgc. D.E.. A.J.Akearn, and J.A.Burton, Phys. Rev. 71. p. 913. (1947).
Mc Kay, K.G., Phys. Rev., 84. p. 829. ( 1951 ).
Mayer, J.W., B.R.Grossick, Rev. Sci. .. 27, p. 407. ( 1956).
Walter, F.J., J.W.T.Dabbs, L.D. and H.W.Jright, ORNL 58-11-99.
( 1958).
37. Mcl<.enzie. J.M .. Phys. Rev. Letters 2. p. 303, (1959).
38. BomaL R .. L. Koch. N.Yan Dong, and C.L.Schneider. Electronique Nucleaire.
p. 137. (Yienna: Agence Internal de l'energic atom. 1959).
39. Friedland, S.S.. J.W.Mayer, and J.S.Wiggins. Nucleonics, 18. p. 2. 54. (1960).
40. O'NeilL G.K., Scientific American, August. p. 37. ( 1962).
41. Beall, E.F .. B.Cork. P.G.Murphy, and W.A.WenzeL Nuova Cimento 20, p. 502.
96
42. Jel i ey. J. V .. Prog. N uel. Phys., 3, p. 84, ( 1953 ).
43. C'erenkov, P. A., C. R. Acad. Sc i. (USSR) 21, p. 451. ( 1 934); Rev .. 52.
p. 376, (1937).
44. R.L., Phys. Rev .. 84. p. 181, ( 1951 ).
45. Rainwater. Ll., and C.S.Wu, Nucleonics, L p. 60, ( 1 947).
46. Jarrett, AlanA .. Statistical Methods Used in the Measuremcnt of Radioactivity,
AECU-262.
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Staub, H .. Detection Methods in Nuclear Physics, ed .. E.Segre.
Yol. 1 Part. New York: John Wiley and Sons. Ine .. 1953.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Ri\ D YASYON S:\ YA('li\RI
Fretter, W.B., Introduction to Physics. New York: Prentice-I-Iaii,
Ine., I 954.
Rossi. B.B., and H.S.Staub, Ionization anel Countcrs. New York:
McGr<m Hill Book Co., I 949.
Sharpc . .J., Nucicar Radiation Detectors. London: Methuen anel Co., Ltd., I 955.
Price, .J.W., Nuclear Radiation New York: McGraw Hill Book Co.,
I 958.
J.C:J .. of Cloud Cambridge University
Press. 1951.
Slatis. H .. On Buble N uel. and Methods. 5. p. l. 1959.
M .. Prog. Nuclear 3. p. 1. 1953.
L.C.L., and C.S.Wu, Ed., Methoels of Physics. 5A.
Press. 1961.
10. Siegbahn. K .. (Ed), Alpha- Bcta and Gamma-ray Spectroscopy. New York:
Intcrscicnce Publishing, 1965. and Holland : Hollanda
Publishing Co.
ll. J.N .. Devices. Princeton, New Jersey: D.Yan
Co., 1959.
12. Dabbs. J.Y.T., and F.J.Walter, Semi-Conductor Nuclear Particle Dedector.
Washington, D.C.: National Acadcmy of Science. National Council.
1961.
13. .Jarrett, A.A., Statistical Methods Used in the Measurement of Radioactivity
\Vith Some Uscful Graphs and AECU-262.
94 (.'LKIRDl K FiliGiNiN FSASLARI
IV
NKLEER REAKSiYONLAR

ll. konu. tabii radyoaktif \C bu
tahsis Bu konuda tersi olan
bir Ntron. proton ve gibi hareket eden
edilen bir element 1 leclel' ekirdekler
bu bulmaya
k1i miktarda sahipseler. yke
ok gelebilecekleri ve ekirdek
deneysel olarak I3u gsterir ki, bir bir
ekirdek kuvvetler ekici kunetlerdir. Cielcn
-13
sonra(< 10 s) ekirdek bir vc;a
tamamen Bu tlir bir nuk/,'er
reuksinmdur. Bir ekirdek, veya
gibi da olabilir. ekirdek radyoaktifveya hldc iken tabii
kanunlara uyarak belirli bir bozunur.
sonra meydana gelen ekirdek, kez hedef ekirdekten
atom ve ktle sahiptir). J Jcdel' byle bir
\'! K!JWIK 1 IS.<\SL\RI
lru!l.\llllllusrun ve bu reaksiyonada /rull.\17111/u.\Tun
verilir.
Nkleer nemi, ekirdek bin,:ok
bilginin k lk, yk \T nkleer kuvvetlerin mahiyeti) bu
elde edilmesinden ileri gelmektedir. Her bir nkleer reaksiyon iin kimya:,al
reaksiyonlardakine benzer bir reaksi)on yazabiliriz. Bir nkleer
reaksiyon
(4.
ki bunun hedef ne bir Y
zaman nkleer reaksiyonun neticesinde bir }' geri tepen ekirdek \e bir r
meydana gelir. Birok durumlarda birden fazla trde (-Ll)
temsil edilen nkleer reaksiyonlar
X(x, v)} (-L2)
le de gsterilir.
Nkleer reaksiyonlma bir rnek olarak radyoaktif polon; gelen u
'!
berilyum (}3e ) dvmesini verebiliriz (ki bunu ll. Blmde
1'
). Bu durumda yeni bir ekirdek c. c
eder \C ntronlar
(L1)
ll. Blmde bir reaksiyon da
-+ i J
Jle ,B --->
7
N
idi.
NKLEER REAKSiYONLAR 97
Bir hedefi n transmutasyonu ilk olarak 1919'da E. Rutherford( I) bir
azot hedef. tabii radyoaktif bir kaynaktan elde edilen
edilerek
(4.5)
Nkleer reaksiyonlar rnekte gibi sadece radyoaktif
elementlerin gibi, lineer
siklotronlar. nkleer reaktrler ve makineler retilen yksek enerjili
ve ile de Suni olarak
ilk nkleer reaksiyon l930'da J. Cockcroft ve E. Walton(2)
gzlemlendi. Bu reaksiyon

1
7 4
3
Li + p -o> ,He +a (4.6)

gsterildi. protonlar (p veya
1
H ) bir hedefe arpar ve
reaksiyonun neticesinde iki meydana gelir (ki bunlar bir ve
geri tepen bir helyum olarak
9 12 ll 14
verilen nkleer reaksiyonlar
4
8e (a,n)
6
C
5
8e (a,n)
7
N
14 17 7 4
7
N (a,p)
8
O ve
1
Li (p. a)
2
He gsterilir. 1930'dan beri birok
reaksiyon trleri Bunlardan mzakerelerini daha
sonraki blmlerde ele
Nkleer iki husus bizi ilgilendiriyor:
A. meydana kez bir nkleer
reaksiyonun neticesini kestirrnek mmkndr, fakat bir nkleer reaksiyonun
iin gerekli dikkate almak
98 EKiRDEK ESASLARI
B. Gelen hedef ekirdek ihtimaliyetinin
belirlenmesi. Bu ihtimaliyet, verilen bir nkleer reaksiyonun tesir kesiti
Nkleer reaksiyonlarda tesir kesiti o; bozunma bozunma sabiti /L ile
neme haizdir.
Bu konuyu bu meselelerin deneysel grnmnn tahsis
ve teorik olarak da XI. Blmde ele
2. NKLEER REAKSiYONLARDA KORUNUMU
Daha nce de ifade gibi bir nkleer reaksiyon genel olarak
x+X0 Y+y (4.1)
farzedelim ki, x ile X birbirinden ok uzakta bulunsunlar ve birbiri
zerine hibir kuvvet etkimesinler. Bu durum, sistemin hi bir potansiyel
sahip ima eder. Buna ilaveten gelen x iJ.e hedef ekirdek X
ok nce, durgun ktlelerinin 111, ve M.\'
kinetik K, ve syleyelim. Bylece ilk sistemin toplam
E,, kinetik ve durgun-ktle olur.
(4.7)
Benzer ok sonraY + y sisteminin son toplam
2 2
E =K +M.c: +K +m c:
1 r r
(4.8)
olur.
Sistem zerine etkiyen bir kuvvet son ilk

NKLEER REAKSiYONLAR 99
E =E
1 1
veya
( 4.9)
Bunu yazabiliriz.
(4.10)
Bu kinetik net durgun-ktle net azalmaya
ifade etmektedir. Kinetik bu net nkleer
reaksiyonun paralanma enerjisi veya Q-de{;eri verilir. Yani
Q=(K +Kj-(K.+K)
}" .\ '
(4.
=Son kinetik - ilk kinetik
Q zamanda durgun-ktle da
2 2
Q = (M
1
+ m) c -(My+ m) c ( 4.12)
=ilk durgun ktle son durgun ktle enerjisi
son kinetik ilk kinetik bykse. Q'nn pozitif olur
ve ilk durgun-ktle son durgun-ktle byk
gelir. Bu tr reaksiyonlara exoergic reaksiyonlar veya exothermic veren)
reaksiyonlar verilir.
son kinetik ilk kinetik kkse, Q'nn negatif
ki, bu ilk durgun-ktle son durgun-ktle kk
100 EKIRDEK FiZiGINiN ESASLARI
gelir. Bu tr reaksiyonlara endoergic reaksiyonlar veya endothermic
alan) reaksiyonlar verilir.
Birok deneylerde hedef ekirdek durgun halde tutulur ve bylece
bunun herhangi bir kinetik isi olmaz. Byle durumlarda ( 4.1 1) ve ( 4. 2)
reaksiyonun Q
olur.
Q = (Ky + K) -K,
2
(M
1
+m) c
2
mJ c
\'
( 4. 3)
Genel olarak geri tepen kinetik (Ky) tam olarak lmek
kolay momentumun korunumundan hareket edilirse iin
den bir ifade elde etmek mmkn olur. Bu da
M
1
ktleli ve (yani durgun haldeki) bir X hedef v,
arpan m, ktleli bir x Nkleer reaksiyondan sonra, 1/
1
ve Mr ktlesine sahip olan Y geri tepen ekirdek x'in ilk bir r/J
yaparken v, ve m, ktlesine sahip olan y da gene x'in
g yapar. Bu durum eki 1 4.1 'de
korunumu prensibinden
111 v = m v co s g + M .V . co s d.
X X \' ) ) 'f'
veya
N! .V. cas d. = m v - 111 v c os g
} } f.j/ .\ X \' )'
elde edilir. (4.14 a) ve (4.15 a) kareleri
(4.14)
(4. 5)
(4.14a)
(4.15a)
NKLEER REAKSiYONLAR 101
';;' Vz .. -----0----------
Mx
(a) nce
(b) sonra
4.1. (a) Reaksiyondan nce hedef olan gelen
grlmektedir. (b) Reaksiyondan sonra ve geri
ekirdek.
2 2 l l
In V -t- In V - 2m 111 V V COS ()
r .r l' x
(4. 6)
elde edilir.
' '
K = 1/2 m v " K = 112 m v - ve K . = 1/2 M
1
V
1 1 .r \' .1 1 1 )
(4. 7)
( 4. 16) ifadesinde yerlerine konularak yeniden dzenlenirse
( 4. 8)
elde edilir.
Kx O iin denklem (4. 13)'te verilen Q
K
\
(4.13)
idi. Denklem (4.18) deki burada yerine konulacak olursa
102 EKiRDEK ESASLARI
/11
O= (1 +-' )K -(1

2 1.''
-(m,.m,XX) -cose
M
.
r
(4. 9)
elde edilir. Bu bir nkleer reaksiyonun iin genel bir Bu
negatif iin zel halini daha sonra fakat,
hususlara dikkat etmekte fayda
A. (i) (4.19) geri tepen kinetik ve hedef
durgun ktle
(ii) (4. I 9) son terimin nemi, M
1
ktlesi ve
geri tepen Mr ktlesi /v/
1
---->CD
ise son terim
(iii) gnderilen gelen dik
o o
bir gidiyorlarsa, yani e= 90 , cos 90 = o ise o zaman (4. 9)

Q
(4.20)
olur. Bu ise hedef geri tepen sonsuz
ktlede demektir.
(iv) belirlemede nkleer ktleleri kullanmak zorunda
bir nkleer reaksiyondan nce ve sonraki elektron
ise atomik ktleleri kullanabiliriz.
B. tretme relativistik etkilerin
ihmal kadar kk farzedildi. Genel olarak bu
9
Sx I O daha kktr. bu hareketlerini relativistik
olmayan hareketler olarak mtalaa etmek mmkndr. Bununla beraber
bir iin relativistik dzeltme de hesaba iin ( 4. I 9) da
verilen ifade
NKLEER REAKSiYONLAR 103
m. m K2 +
Q = (1 +-' )K
1
-(!--')K,+ -' --'---
M1
li K li K, )li
2(m m K K)
2
cose(I+ ')
2
(1+
'( ,. .r 2n1,.c
2
( 4.2 I)

C. incelenmesine gemeden nce (4. I 9)
yeniden ele alarak, etme exoergic veya
reaksiyonlar iin ( 4.19) yeniden yazarak gnderilen
kinetik ifade ederiz:
Jl<: 'ye gre kuadratik olan bu ifade zlrse
.[K:=

+mJ[K,(Mr !li (
4
_
22

My+m,
veya
.[K:= a .J a
2
+b (4.23)
ki burada
(m,m,K,)Yc
a = ( Tcose
M
1
+m,
(4.24a)
ve
b_K,(M
1
m.)+M,Q
- (Mr +mJ
(4.24b)
!04 EKiRDI K ESASLARI
olur. ise yani K, = O ise (ki bu
durum termal durumudur) (4.22)
Q>O iin
(4.25)
haline indirger. Bunun gnderilen m, ktleli K,
kinetik btn B iin Yani reaksiyon izotropiktir. K,
laboratuar koordinat sisteminde momentum
bulunan bu netice
Q>O ve

ise (ki genel olan bir durumdur) K,'nin (4.22) ve (4.23)

bulunacak olan iki zmden sadece biri pozitif (zaten
negatif bir kinetik inin fiziki bir yoktur). Yani,
( 4.26)
olup bu K, B K .'nin B= O M,: in maksimum, 8=
.1 .1
o
iin ve B= 90 iin
(4.27)
dir. K, tek Ancak belli K,'nin iki da
mmkndr (bak. problem 9).
3. KTLE-MERKEZi KOORDiNAT SiSTEMiNDE NKLEER
REAKSiYONLAR
Nkleer iin nceki blmde laboratuar
koordinat sistemini (LAB koordinat sistemi) fakat, teorik
sistemi (KMKS)'nin genellikle daha uygundur.
NKLEER REAKSiYONLAR 105
Bir rnek olarak, endoergic bir nkleer reaksiyonu iin
edici bir sahip gereken minimum enerjinin ktle-
merkezi-koordinat sisteminin IV. Blmde
4.2. LAB koordinat sisteminde ve KMKS de bir gsteriyor.
A. NCE
m, ktle li bir LAB koordinat sisteminde v, sahipse ve M
1
ktle li
durmakta ise sistemin ktle merkezinin v,
verilir.
v, = ---"--"--
m,+M_\
m, ve M\''in KMKS'de v: ve V
1
' ile gsterelim. O halde
v;. = v, - v, = v, - --"--"--
m, +Mx m, +M,.
ve
v;. = - V = - m,. V,
, m,+Mx
olur. Bylece iki nce KMKS'de kinetik
m,+ lv/
1
ve
( 4.28)
( 4.29)
( 4.30)
(4.31)
106 EKiRDEK ESASLARI

/
/
//
o--".::.." _..... ------
"' Mx :;g

nce Sonra
(a) LAB koordinat sistemi
/
;t(V.'
"' m.,
-----..!!-0--------.,..c:C ______ _
M /
X Vy
1
fi
Sonra
(b) merkezi koordinat sistemi (KMKS)
4.2. Bir nkleer reaksiyonun (a) LAB koordinat sisteminde (b) ktle merkezi
koordinat sisteminde (KMKS) gzlemlenmesi.
( 4.32)
olur. Sistemin nce KMKS'de toplam enerjisi
K' = K' + K' = ( M x )2 K + m,M x K
1 X X M X ( M )2 X
m+ x m,+ x
veya
NKLEER REAKSiYONLAR 107
K;= ( Mr )Kr
m< +Mx
(4.33)
2
ifadesiyle verilir. Burada K, (112) mrvr sistemin nce LAB koordinat
sistemindeki kinetik
B. SONRA
KMKS'de sonra v,' ve m, ve Mr ktlelerinin ve K
1
'de sistemin toplam kinetik olsun. Momentumun korunumundan
mv'=MV'
y y y y
(4.34)
ifadesini yazabiliriz. KMKS'de m, ve K,' ve kinetik enerjileri
' '2
K,.= -m,v,
. 2 ..
K'
1
(4.35)
( 4.36)
olur. Burada (4.36) (4.34) ve (4.35) elde Bylece
kinetik K/
verilir. Fakat
K
I K.',.+ ,2 M V:'2
f
=-m v +- r r
. 2 .1 ,l 2
K
1
Kj- Q
( 4.3 7)
(4.38)
108 EKiRDEK ESASLARI
Ki' nin (4.33)'teki yerine konulacak olursa
K' = Q+( Mx )Kx
1
m +M
X X
veya
K' = Q + K (1 - m, )
j X M
mx + X
( 4.39)
elde edilir. Kt' iin bulunan bu ifadeyi
Q+K
X
( 4.40)
ile verilen K
1
ifadesiyle ilgintir.
(4.35), (4.36), (4.37) ve (4.38) denklemleri sonra
KMKS de KY' ve Ky' kinetik enerjilerinin
M, [Q+(l
mv +Mr
X ) K
m
mY+ My x
(4.41)
ve
m [ m l
K; = y Q + (1 - X ) K,
mv +My m)' +My J
( 4.42)
NKLEER REAKSiYONLAR 109
ifadeleriyle gsterilebilir. Benzer LAB sistemlerinde
nce ve sonra ktle-merkezinin kinetik
Kc(nce)
m, )K,
m,+M
1
( 4.4 3)
m_,-
K< (sonra)= ( )K,
m,+M
1
( 4.44)
olur.
Bu blmde ilgin olan son netice LAB koordinat sistemi ve KMKS
deki ilgidir.( 1) KMKS'de, m. sonra ilk

istikametle e, olsun. LAB koordinat sisteminde buna gelen e
1
olsun. e ile el bulmak iin m 'nin sonraki v'
c - .1 _\
KMKS'den LAB koordinat sistemine Bu, 4.3'te gibi
ve
v = v +v'
( y
veya
v' sine
1 l
olur. ( 4.46b) ( 4.46a) ya blnrse
( 4. 45)
( 4.46a)
(4.46b)
110 EKiRDEK ESASLARI
1
1


v.,
vektrnn KMKS'den LAB koordinat sistemine transferi.
veya
elde edilir. Burada
r
v, _ LAB koordinat sisteminde ktle merkezi (vJ
my nin KMKS deki cv;)
(4.47)
(4.48
Bylece ( 4.48) de gibi -g bilinirse, nkleer
reaksiyonlar iin ()c ve ()L bulunabilir.
faydalanarak
veya 1 akb
c
r=[m,my
MxM r Q(l +m, 1 Mx) +
gstermek mmkndr.
( 4.49a)
(4.49b)
NKLEER REAKSiYONLAR lll
(4.47) r (ki bu nkleer bir
iin 4.4'te gibi izilebilir (burada e, ya Be
4.4'de ilgin iki durum
r = o hali ok bir hedef gelir ki, bu r
r= o (4.47) denkleminde yerine konulursa
Oc=(}
/.
elde edilir. Bunun ok bir hedef iin Be (}
1
ye

'Y


3- . .so
4.7$
51.00

7-1.50
81.7S
9-2.00
10-3.00
-s.oo
1210.00
4.4. n iin (y bir nkleer reaksiyonun bir
Be 'nin e, 'ye
I 12 EKiRDEK ESASLARI
y= 1 halinde (4.47) gibi
Bu ise ntron-proton elastik durumuna uygun ki, bu
durumda Q=O ve m, m
1
= m
11
ve MY =MY m"'dir. Bu durum iin (4.47) ve (4.48)

ve
indirgeyeceklerine dikkat ediniz.
4. REAKSiYON (THRESHOLD)

( 4.50)
(4.51)
Blm 2'de reaksiyonun LAB koordinat sisteminde yer bir
nkleer reaksiyonun iin bir ifade Orada gibi
endoergic bir reaksiyon, negatif bir reaksiyondur. Bu durumda ilk
kinetik enerjinin bir (reaksiyonun son rnlerin
durgun-ktle enerjisine endoergic bir reaksiyonun, ancak mx
ktleli gelen yeterli miktarda miktarda K, =Q) kinetik
enerjiye, K,, sahip mmkn kanaatine varabiliriz. Son rnler
gnderilen ve geri tepe n ekirdek) durgun halde meydana
nk, bu durumda ilk sistem K, 'e bir kinetik sahiptir ve
NKLEER REAKSiYONLAR 113
momentum durgun halde meydana getirilen son rnler
momentuma sahip Bu ise momentumun ima eder. Fakat,
bu mmkn nk momentum daima bir
endoergic reaksiyon iin mutlak daha byk
gereklidir. Bir endoergic reaksiyonun meydana gelmesi iin gerekli minimum
enerjisi denir. Momentum ve inin endoergic
reaksiyonlar iin hesaplayabiliriz. Bunun iin LAB koordinat
sisteminde uzun hesaplamalar nce KMKS'deki ele
KMKS'de otomatik olarak, momentum da
LAB koordinat sisteminde durmakta olan /vl
1
v
bir mr ktleli KMKS'de kinetik enerjisi (4.33)

( 4.52)
dir. Burada 111
11
"
1
, 111""r 111'"MI(111r + M) ile verilen (reduced) ktle 'dir.
Bylece endoergic bir reaksiyonun meydana gelebilmesi iin KMKS'deki

veya (4.52)
l , m.+M
1
.
1
J
-m.v- ;o: ' Q
2 ' M.
1
;o: (1 +m, 1 M,, )JQJ
I 14 EKiRDEK ESASLARI
2
dir. Fakat, K, = 112 m,v LAB koordinat sistemindex kinetik

Kx (1 +m, 1 M X )jQj
ve buradan
Enerjisi= (K)mm = (1 + (4.53)
olur.
Bylece (1 +m, 1 M x) defa daha byktr.
Burada m, ve Mr, gelen ve hedef ktleleridir.
(4.53) elde edilen neticeler, LAB koordinat sistemi
(4.19) veya (4.23) da
ve
.{K; a -J a
2
+b
Yz
(m,m,.K,)
2
a = ( .) cosO
Mr +m>
b_ K,(Mr -mJ+ MyQ
- (Mr +mJ
( 4.23)
(4.24a)
(4.24b)
Exoergic durumunda gibi, bu
iin yeniden mtalaa
Her nce, enerjileri iin

NKLEER REAKSiYONLAR 1 15
m)
)
olur. Q negatif (a
2
+b) de negatiftir. Bu, fK, 'nin muhayyel
bir nicelik, veya K,'nin negatif gelir ki, bunun fiziki
hibir yoktur. Bylece, yetersiz miktardaki kinetik ile endoergic
meydana gelmesi mmkn
edici K, enerjisi artarsa reaksiyonun, K, 'in a
2
b O
verilen belli bir minimum meydana gelmesi mmkn
Yani,
[
My +m,
( KJ,) = -Q -- . . . '
My +m,- mx- (mxm, 1 Mr )s O
(4.54)
o
giden my ktleli e= o de buradan
[

(KX)Illlll = -Q M .
Y + m
1
-m,
(4.55)
elde edilir.

K = _ [M, +m,-Qic"J
C Q M, -Q/c2
( 4.56)
elde edilir. M
1
ktlesinin genellikle Q'ya ok byk
(4.56)
116 EKiRDEK ESASLARI

;::-
Cl>

Cl>

2
e
o.
(Kx) Alfa enerjisi (Mev)
14 17
Q -1,16 0,04 MeV olan N (a, p) O reaksiyonu iin ift
izimler alfa enerjisi K,'e proton enerjisi Ky'Yi
o
gstermektediri er. 0<90 ve K, < 1 ,517 Me V iin Ky ift
(K). =-Q[Mx+mx]=-Q(I+ mx)
Mx Mx
(4.57)
olarak yazabiliriz ki, bu da iin (4.53) elde edilen neticenin

NKLEER REAKSiYONLAR I 17
Bylece neticeye gelen
gnderilen sadece(} O istikametinde ve (4.23)

K,
(4.58)
verilen sahiptirler. edici
gnderilen (}= O'dan daha byk
gnderi I ir! er.
bir ilgin netice de endoergic durumunda K 'nin ift
'
edici K, kinetik
2
halinde (a +b)'nin pozitif
K, a .J a
2
+b ifadesinden ileri istikamette (yani ()<90 iin) K,'ye iki
14

7
N ( a, p)
8
0 reaksiyonu iin ift 4.5'te
grlmektedir.
5. LLMESi
( 4.1 I) ve ( 4. I 2) s dan
ve
2
Q [(M
1
+ m) - (My+ m)J c
( 4.
(4.12)
idi. Bir nkleer reaksiyonun tam olarak llebilmesinin ya
ktlelerinin ya da kinetik tam olarak llmesine
Bunlardan pratik olarak kinetik enerjilerinin llmesidir.
118 EKiRDEK ESASLARI
Gelecek konuda gibi tam olarak tespit edilmesiyle
bilinmeyen ktleler tam olarak bulunabilir.
edici ve gnderilen llmesi
iin metotlar Bunlar: (i) VII. Blmden IX. Blme
kadar olarak ele (ii) Elektrostatik alanlar
meydana getirilen analizleri, (iii) magnetik alanlar
meydana getirilen analizleri.
Magnetik llmesi iin en
metotlardan biri 1948'de Massachusetts Institute of Technology'de W. Buechner ve
Molektller
4.6. Nkleer incelenmesi Buechner ve
cihaz. Bir \'an :e Graaffjeneratryle
olan ykl iyon )Uas; olarak girerler. istenilen ktle ve
enerjideki "ktle analizleme
Reaksiyonda meydana gelen lmleri
olarak analizleme ve bu
nkleer iz (track) dedekte edilirler.
[Buechner ve Phys. Rev. 74, 1569 (1948)'den].
NKLEER REAKSiYONLAR 119
alet 4.6'da
grlmektedir.
Bu deneysel temel zelliklerini daha Elektrostatik
elde edilen iyon nce bir 90 ktle
Nihai byk bir halka
bir hedef zerine Bu ve
Cockcroft(7) dizayn edilen ve Rutherford ve
tabii bir radyoaktifmaddeden tam
olarak tayin edilmesinde ok benzemektedir. Bu
70 ortalama apta ve 5 cm'lik halka bir halka zerinde.
dzgn bir alan meydana getirir. Kutup yzeyleri 14
Hedefler. halka blge boyunca bir I in
kutularda Hedefe arpan pozisyonunu ve tespit
etmek iin hedef kutusunun bir (slit) Bu hedef kutusu
bir tekerlek ihtiva etmektedir, ki bu perimetresi zerine hedefleri ve
iin bir de tespit edilir. Bu tekerlek,
gereken hedeflerin iin,
hedef kutusunun vakum sistemini dndrlebilir.
N k leer-iz nkleer paralanmalarda meydana gelen
dedekte edilmesinde zere vakumda kk bir yere
tutucusu hedefle olup her bir hedef iin
levhalar yle ki, nkleer
o
paralanmadan sonra gelen gre 90 ile gnderilen halka magnetik
alan bu levhalara
normal olarak her bir tevha magnetik alan
kuvvetine maruz ve gelen
sabit tutulur. Bylece her bir levha nkleer reaksiyonda
belli bir kapsar. Magnetik alan kuvveti ve
yol kavisi belirler. Bir ok reaksiyon E.
120 EKiRDEK ESASLARI
a)Li' De'(d, a)LiT
_ Alfa-par.
oooo Protonlar
Bet(d, p)BelO
100 Li'*) He" Bet(d, LP)He"
iri'
+ t.O
+ c
:JC
cu so
:i:
!
LiT++ geri
tepmesi
305 310 320 330
Hg (klfogauss santimetre)
1,51 MeV'lik dteronlarla edilen bir berilyum hedefte
++
gzlemlenen protonlar ve Li 'nin meydana
geri tepmeler. (H kilogauss olarak alan ve p cm olarak yay
[Strait ve Phys. Rev. 81, 74 7 ( 1951 )'den].
Strait ve tam olarak olup
4
Be
9
(d, a)
3
Li
7
*,
9 7 9 10
4
Be (d,a)
3
Li ve
4
Be (d,p)
4
Be neticeleri grlmektedir.
kadar nkleer o kadar ok ki,
hepsini bu kitapta incelemek mmkn Bir ok reaksiyonun 1 O, ll
ve 12 referanslarda Nkleer bir ka
paralanma birlikte verilecektir. Nkleer reaksiyonlarda en ok
edici alfa (a), protonlar (p),
ntronlar (n), dteronlar (d), tritonlar (t) ve gama Bu
NKLEER REAKSiYONLAR 121
Tablo l. Nkleer Paralanma
llen orta-
Reaksiyon (MeV) Metot Referans lama
(Me V)
10 13 (al
B (a,p)C 4.16 cl ch 13
3.86
(bi
14 4.080.10 ran ge
3.85 ph pl
(C)
15
4.070.2 ran ge 16
ran ge 17
27 30 id)
2. Al (a,n)P -2.8 thresh 18
-3.0 thresh 19 -2.90.2
-3.2 thresh 20
-3.4 thresh 21
-2.930.1 7 ph pl 22
ll 8
3. B (p. a)Be 8.600.10 ran ge 23
8.5670.0 o
(e)
9 8.5850.006 mag.spec.
8.5740.014 mag.spec.
8.5890.004 mag.spec. 24
9 8
4. Be (p,d)Be 0.5570.003 mag.spec. 25
0.5620.004 mag.spec. 9 0.5590.001
(f}
0.5580.005 el.spec. 26
0.5580.002 el.spec 27
0.5600.0 13 mag.spec 28
0.5600.003 mag.spec 26
7 8
5. Li (p. y;Be cl ch 29
16.70.5 cl ch 30 17.10.2
7.20.2
lgi
31 pr.spec
9 9
6. Be (p,n)B -1.850.01 thresh. 32 -1.8520.002
-1.8510.006 thresh. 33
-1.18520.002 thresh 34
7 5
7. Li {d, a)He 14.3 ran ge 35

14.20.1 13.43 ph pl 36
14.20.1 ran ge 37
14.20.1 ph pl 38
122 EKiRDEK ESASLARI
llen orta-
Reaksiyon (MeV) Metot Referans lama
(Me V)
6 7
8. Li (d,p)Li 5.020. 12 ran ge 39 5.0270.003
5.01 90.007 mag.spec. 9
5.0280.003 mag.spec. 26
14 15
9. N (d,n)O 5.10.2 cl ch 40
5.15 0.10 ph pl 41 5.120.04
5.1 10.04 ph pl 42
5.1 ph pl 43
5.150.16 ph pl 44
20 17
10. Ne (n, a)O -0.7 cl ch 45
-0.80 to 0.85 pulse ht 46;47 0.750.05
-0.750.05 pulse ht 47
14 14
ll. N (n.p) C 0.62 cl ch 48
0.60 cl ch 49
0.71 pulse ht 50 0.620.004
0.600.03 ph pl 51
0.630.01 pulse ht 52
0.6160.025 cl ch 53
0.6300.006 pulse ht 54
0.61 00.0 o pulse ht 55
35 36
12. Cl (n, y)CI 1.070.15 pulse ht 56
0.970.16 pulse ht 57 1.020.
12 ll
13. c (n,2n)C ?: -2 thresh 58
?: -17 thresh 59
28 27
14. Si (;v,n)Si 16.90.3 thresh 60 -1 6.90.2
- 16.80.4 thresh 61
6,90.2 thresh 62
(a) cl ch =Sis
(b) range =
(c) ph pl
(d) thresh = Threshold
(e) mag. spec.= Magnetik spektrometre
(f) el. spec. = Elektrostatik spektrometre
(g) pr. spec. =ift spektrometre (pair spectrometer)
(h) pulse ht= Puls ykseklik
NKLEER REAKSIYONLAR 123
6. TESiR KESiTi
nceki blmde, gelen ne kadar reaksiyona
nkleer reaksiyonda enerjilerle ilgilendik. Mikroskobik tlzik
teoriler genellikle kesinlik ifade etmezler. Mesela, radyoaktif bir
izah Benzer suni radyo
retilmesinde, veya herhangi bir nkleer reaksiyonda gelen
hedef ekirdeklere zaman neler
ifade etme bulmak Tesir kesiti (CT) mefhumu, gelen
hesaplamak gayesiyle takdim
A yzeyine ve dt sahip ince bir materyal zerine 1
gelmekte olan bir Bir ince geerken.
bir ok bu ekirdek bu bir miktar
yutulma veya Farzedelim ki, CT bir atomu
etkin yleki, gelen bu alana 4.8) bir nkleer
reaksiyon meydana gelecektir. Diyelim ki, birim hacmi n tane hedef
olsun. Gene farzedelim ki. levha o kadar ince olsun ki, hibir ekirdek
bir ekirdek zerine ve bylece her birinin gelen nkleer
reaksiyona lde sebep mmkn olsun. Bu sonra
I
4.8. bir levha zerine gelen
124 ESASLARI
ndt = birim yzey ekirdek
Andt = A ekirdek
Her bir ekirdek a etkin bir nkleer reaksiyon
iin mmkn olan toplam hassas veya etkin alan
Ana dt= etkin alan
Etkin alan kesri (j) ise
f = toplametkinalan = aAndt =na dt
toplamyzeyalam A
( 4.59)
ifadesiyle verilir. Bu etkin alan kesri, ince levhadan geerken I
meydana gelen kesrini temsil eder. Bylece di
( 4.60)
ile verilir. gre, /nin ve atomun geometrik
pek ilgisi yoktur. Gerekten de a, bir nkleer reaksiyonun meydana
.
gelme ihtimaliyetiyle (4.59) ve (4.60)
di
I
nadt (4.6
elde edilir. Buradaki negatif t I
gelir. t =O I=Io kabul ederek (4.61) integrali
-//at
I= I e
()
( 4.62)
NKLEER REAKSiYONLAR 125
elde edilir. N (4.62)
cinsinden
-ll 01
N= N e
()
( 4.63)
olarak ir. Burada N
0
ince levhaya gelen ve N de
t geen
lV!ikroskopik-tesir-kesiti veya basite, tesir kesiti genellikle O" ile gsterilir. Tesir
kesitinin birimi ve b ile gsterilir.
-24 1
1 b 1 O cm
olup daha kk birimi
mb= o' b
n ile makroskopik tesir-kesiti(..[) denir.
I= nO" (4.64)
sadece ile ilgileniyorsak o zaman yerine
(a) terimini de kullanabiliriz.
a n O" ( 4.65)
(4.63)
N
ND=N-w
() (}
(4.66)
126 EKiRDEK FiZi(iiNiN ESASLARI
al 1
ise levha incedir; ki bu, hem geometrik olarak ince halinde hem de
tesir kesitinin yeterince kk halinde Bu durumda
-ai
e at
olur. Bylece t geerken
( 4.67)
ifadesiyle verilir. Bunun, etkin alan kesrini n tari tl yle (f = nodt) tam bir uyum iinde
dikkat ediniz.
7. ORTALAMA SERBEST YOL
bir veya nce
ortalamax mesafesi (ortalama serhest yol)iin bir ifade mmkndr. Bu,
ortalama mr yola benzer bir yolla hesaplanabilir. x
mesafesi x'te bulunan bir dx mesafesinde (dN) ile
x'in zerinden integral sonra toplam
blnr. Bylece, ortalama serhest yol
Nu
JxdN
- o
X= _N_" __
/Y'o
JxdN/ N
0
( 4.68)
fdN
ifade edilebilir. (4.63) t yerine x
NKLEER REAKSiYONLAR 127
-nrr.r
dN=- nO" N e dx
()
elde edilir. dN'nin bu (4.68) de yerine konulursa
<
'
.X = J xnO"N
0
e -ar dx 1 N
0
o
JxnO"e-"a:rdx
olur.
o
's lim t(
=- xnO"e G nax)
n O" "
'
-Jye 'dy
fl(J" ()
nO" L
X =
nO"

L
(burada y = nax tir)
olur. gibi ortalama serbest yol makroskopik tesir kesitinin tersidir.
ortalama serbest yolu
X
L". a
ile verilir. Burada I,, makroskopik tesir-kesitidir.
8. REAKSiYON HIZI
(4.69)
(4.70)
Birok durumlarda belli bir materyal zerine gelen meydana
reaksiyon yani birim zamanda meydana gelen nkleer
bilmek isteriz.
128 (,'FKiRDIK Fi/i(liNiN ESASLARI
Diyelim ki, cm
3
q ihtiva eden bir
v olsun. Bu birim hacim n bulunanA yzey ve 1
bir levha zerine gelsin. Levha materyali o- mikroskopik-tesir-kesitine sahip
olsun. Daha nceki etkin alan kesri taritinden reaksiyon hcz
qv(not)A (lls) (4.7
Bu ifadede her ne kadar 1 ve A da
gibi nihai ifade, levha ince kabul edilince, materyalin biimine sadece
materyaldeki ekirdeklerin
rp uktst (tlux). birim zamanda bir birim alandan geen olarak
tarif edilir. Bu durumda rp= qv'dir. Materyalin hacmi V= 1 Buradan
R.R. = rpn o- V (4.72)
olur. n V= N, toplam ekirdek reaksiyon iin
R.R. =rp o-N (4.73)
Bu ifade saniyedeki hadise veya reaksiyon gsterir.
zamanda n o-= I ( 4. 72)
RR =rp XV (4.74)
ir.
9.
Gelen hedef ekirdekleriyle her zaman sadece bir
tr nkleer reaksiyon meydana getirmeleri gerekmez. birden fazla trde
NKLEER REAKSiYONLAR 129
reaksiyon meydana her bir tr iin tesir kesiti genellikle Bu
zel tesir kesitlerine denir ve toplam tesir-kesiti
Nkleer reaksiyon veya meydana geldikten sonra
gnderilen kez anizotropik gsterirler ve
zamanda sahip olurlar. istikametiyle e
yaparak saniyede dQ iinde giden bilinmesi
nemlidir. Bunun iin, tesir-kesi!i tr
takdim edilir. Bu yeni tesir-kesitine diferansiyel tesir-kesiti verilir

tesir-kesiti olarak tarif edilir. Bun_ll! ..
(tesir kesiti 1 steradyan) (4.75)
Bylece toplam tesir-kesiti
(4.76)
dO 4.9'un hesaplanabilir. dO
'Zrt
dO= alan
(mesafe)
2
dA (rdB)(rsinedrjJ)

ifadesiyle verilir. Toplam
2Tf1l'
O fdo = Jfsin ()d ()d rp 4;r
n o o
olup kesri ise
A
sinBdBdrjJ
o -":> r:t
(4.77)
(4.78)
(4.79)
130 EKiRDEK ESASLARI

'6
1 . .,

'o

dA
rd9
r sin Qt:hf>
,._......__..... r sin e
1 1
1 1
-++---
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
4.9. dD. hesap
If
"1
.?
o
1
so tiO >o No .Po

Atom
4.1 O. Atom ve kosinsnn bir fonksiyonu olarak,
1 MeV'lik elastik ait diferansiyel tesir-kesiti.
NKLEER REAKSiYON LAR 131
dir. u
1
, toplam tesir-kesiti (4.76) ve (4.77) bulunabilir.
f
du Jdo .
u,.=
dD. dD.
( 4.80)
diferansiyel tesir-kesiti ?'den ise toplam tesir kesiti ( ? zerinden
integral sonra)
u
1
= 2Tr Jdu sin OdO
d D.
Burada du = u(O) diferansiyel tesir-kesitidir.
d D.
(4.81)
Bir rnek olarak, elastik iin diferansiyel tesir-kesitinin O ve
ktle A ile 4.1 O'da grlmektedir( S). Diferansiyel tesir-kesiti
lmnn sadece tesir-kesitinin
zamanda tesir kesitinin yne nkleer reaksiyonun
cinsine gre da Bir nkleer kuvvet tipi
kabulknilerek, nkleer ifade etmek
mmkndr. Teoriyle deney uygunluk, farzedilen nkleer kuvvet
derecesini verecektir.
10. ve LAB.

Ot ve ?
1
. LAB koordinat sistemindeki (), ve ?, de KMKS'deki
gstersin. LAB koordinat sisteminde ve I<MKS'de diferansiyel tesir-kesitleri
olarak u/ ve u,'dir. u! ve u, tariflerinden treti lebilir. el
Ve ?L 'nin bir dD.
1
. diferansiyel iine (),
132 EKiRDEK ESASLARI
ve v'c'nin dO., diferansiyel iine

(4.46 a), (4.46 b) ve (4.47) istifade edilerek,
v cas B
1
= v + v 'cas B,
y ' c y
vv sin B1, = vv' sin B,
tan B
1
_ =sin B, l(y+cas B,)
herhangi bir v'
(4.82)
(4.46a)
(4.46b)
(4.47)
(4.83)
(4.84)
elde edilir. Buradaki y, (4.48) (4.82) ve (4.84)



1
B )Yz
dO. = +r +-rcos , (dO.)
' II+ r cosB,I
1
'
(4.85)
Toplam referans sisteminden
toplam tesir kesitinin her iki koordinat sisteminde de
dikkat ediniz.
NKLEER REAKSiYONLAR 133
PROBLEMLER
s/
9
zerine gelen bir dteronlar nkleer sebep
(a) bir alfa (b) bir proton ve (c) bir ntron
halinde geri tepen sembJlnii, ktle ve atom

2.
\3
C (d, a)
\3
c (d, t)
13
c (d, p)
13
C (d, n)
3. hangisi exoergic, hangisi endoergic'tir?

4.
5.
9 ll 2 3
O (p, a) N , Be (a,d)B , D (d, n) He
21 23 20 27 28
O (a,p) F , Na (p, a) Ne , Al (p,y)Si
\O
3,5 MeV kinetik enerjili bir alfa durmakta olan bir B
Nkleer reaksiyon neticesinde alfa ynnde bir
proton
a) Nkleer reaksiyon
b) Nkleer reaksiyonun ne
c) Protanun kinetik enerjisini
. 3 4 3 2
ok durumlarda, ntronlar laboratuarlarda H (d, n) He , yani,
1
H +
1
H
4
---+
2
He +
0
n reaksiyonundan retilirler. Gelen d te ro n 400 ke V
enerjili farzediniz.
a)
b)
Bu reaksiyonun
3

1
H 'n kinetik enerjileri ihmal edilebilirse, alfa ve
ne kadar olur?
134 EKiRDEK ESASLARI
c) Ntronun Bya kinetik enerji 30'lik 8=0'den
8=!80'ye kadar iziniz.
6. Laboratuarda ntronlar elde etmek iin, ve bir metot olan
reaksiyon iin 5. problemi znz.
7.
2 3
[H (d,n)He]
o
nkleer reaksiyonda gelen ynyle 90 'lik yapan ynde hafif
bir halinde bu hafif kinetik
ifadesiyle gstermek iin enerji ve korunumu
prensiplerini
8. Karbon ekirdekleri bir dteron
reaksiyonuna gre alfa el ve e2
a) Reaksiyonun
b) dteron enerjisini
9.
10 13 13
B (a,p)C reaksiyonunun +4,0 MeV'dir. C kinetik
enerjisi olan KY iin iki elde etmenin mmkn gsteriniz. Bu
neticenin fiziksel nemi nedir?
1 O. Problem 7'de bir reaksiyonun LAB koordinat sisteminde K, ve KY
o
cinsinden, 8=90 zel durumu iin Gelen ve
hedef ve geri tepen ekirdeklerden ok daha hafif
farzederek, uygun bir relativistik dzeltme
ll. (4.21) tretiniz.
12. (4.41) ve (4.42) tretiniz.
NKLEER REAKSiYONLAR 135
13. (4.43) ve (4.44) tretiniz.
14. v ve ktlesi m olan bir alfa ktleli fakat durmakta olan
bir alfa ile elastik ele (Bu, proton-ntron
ya da proton-proton durumudur.)
o
a) KMKS'de gelen 90 saparsa, laboratuar koordinat
sisteminde her iki ne
b) Gelen 45 hali iin KMKS'de
7 7
15. Li (p,n)Be reaksiyonunun -1,645 MeY'dir.
a) Reaksiyonun enerjisi ne
b) ntron enerjisi ne
c) iin proton enerjisine ntron enerjisinin

3 3 . d'
16. H (p,n)He reaksiyonunun -0,764 MeV'
17.
18.
19.
a) Reaksiyonun enerjisi ne
b) ntron enerjisi ne
c) iin proton ntron


F (n,p)O reaksiyonunun -3,9 MeY'dir.
a) Reaksiyonun enerjisi ne

b) F ile O ktle ne

c) O 'un ktlesi ne

C ( a, n) O reaksiyonunda retilen kullanarak O (n, a)C ters
reaksiyonunu meydana getirmek mmkn mdr?
9
B (y,n)B reaksiyonunda B 'un iin

20. Bir ntron 5 cm su

1
Zaman bilgisayarla
136 EKiRDEK ESASLARI
a)
b) B arn cinsinden etkin tesir-kesitini (hidrojene oksijenin
tesir-kesiti ok kk tamamen hidrojene gre
farzediniz),
c) onda bire ve yzde bire iin gerekli su

3
21. Alminyumun 2,7 g/cm olup 0,02 MeV'lik ntronlar iin tesir-kesiti
4,5 mm alminyum levha zerine gelen bu ne
bir kesri bu levhadan geecektir?
3
22. MeV'Iik ( (} =2,6 b,
ortalama serbest yolunu
2250 kg/m ) iindeki
3
23. Termal su ((J =0,33 b,
serbest yolunu
g/cm ) iindeki ortalama
24.
59
cm boyunda ve cm bir Co tel, saniyede santimetre 5 x

O ntron bir saat ediliyor. Ne
60
kadar milicurie'lik Co retilir? Termal yakalama tesir-kesiti 9 b ve meydana

gelen Co 5,27 Co
ihmal ediniz.
25. reaksiyon
ile saniyelik bir sresi sonunda ve bozunma
Ic olan rn ekirdeklerin
ile
26. O, g tabii rutenyum, Pennsylvania State niversitesi reaktrnde,
13 2
reaktr (core) yzeyinde ntron/cm /s'lik bir 4 dakika
maruz tabii rutenyumdaki

8,6 ve bunun
NKLEER REAKSiYONLAR 137
termal ntronlar iin tesir-kesiti 0,7 b ise, bu sre sonunda meydana gelen
05
Ru 'in toplam ne kadar Maruz kalma sresinde Ru 'in
ihmal ediniz.

Maruz kalma sresinde Ru 'in ihmal etmekle yzde hata
ne
)
27. 0,01 cm ve yzey 1 cm- olan bir levha bir rcaktrn

ntron 2 dakika Au (n,y)Au reaksiyonuyla

64,8 saat olan Au Numunenin, reaktrden hemen

sonraki 3 mCi'dir. Au 'nin termal ntronlar iin tesir-kesiti 98
3
Termal-ntron bulunuz. 19,3 g/cm 'tr. (Bu,
reaktrde pozisyonlardaki ntron lmek iin
metotlardan biridir.)
28. Bir karbon hedef 5 MeV dteronlarla edilmekte ve

C (d,n)N reaksiyonu meydana gelmektedir. Dteron 200
mikroamper olup 2 dakika Karbon hedefi n I O
2
cm ve 0,004 cm'dir. Reaksiyon tesir-kesiti 0,014
a)
b)
.. 3
Uretilen N

N 'n I O dakika ise, hemen sonraki
aktiflik ne
KAYNAKLAR
1. Rutherford, E., Phil. Mag., 37, p.537, (1 91 9).
2. Cockcroft, J.D., and E.T.S. Walton, Proc. Roy. Soc., 137, p. 229, (1932).
3. Livingston, M.S., and H.A. Bethe, Revs. Mod. Phys., 9, p. 263, (1937).
138 EKiRDEK ESASLARI
4. Schiff, L.I., Quantum Mechanics, p. 97-99. New York: McGraw-Hill Book
Company, (1949).
5. Walt, M., H. H.Barshall, Phys. Rev., 93, p. 1062, (1954).
6. Buechner, W.W., E.N.Strait, C.G.Stergiopoulos; and A. Sperduto, Phys. Rev.,
74, p. 1569, (1948).
7. Cockcroft, J.D., Sci. Inst., 10, p.71, (1933).
8. Rutherford, E., E.C.Wynn-Williams, W.B.Lewis, and B.V.Bowden, Proc. Roy.
Soc., Al39, p. (1933).
9. Strait, E.N., D.M. Van Patter, W.W.Buechner, and A.Sperdute, Phys. Rev., 81,
p. 747,
1 O. Livingston, M.S., and H.A.Bethe, Revs. Mod. Phys., 9, p. 290, (1937).
ll. Li, C.W., W.Whaling, W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 83, p. 512,
(1951).
12. Van Patter, D.M., and W.Whaling, Revs. Mod. Phys., 26, p.402, (1954).
13. Zlotowski, I., Compt. Rend., 207, p. 148, (1938).
14. Gentske, W., Z. Physik, 41, p. 528, (1940).
15. Merhaut, 0., Z. Physik, 41, p. 528, (1940).
16. Creagan, R.J., Phys. Rev., 76, 1769, (1949).
7. Perkin, J.L., Phys. Rev., 79, p. 75, (1950).
18. Savel, P., Ann. Phys., 4, p.88, (1935).
19. Waring, J.R.S., and W.Y.Chang, Proc. Roy. Soc. A 157, p.652, (1936).
20. Polland, E., H.L.Schultz, and G.Brubaker. Phys. Rev., 53, p. 351, (1938).
21. Pnfer, E., Ann. Physik, 32, p. 313, (1938).
22. Peck, R.A., Jr., Phys. Rev., 73, p.947, (1948).
23. Oliphant, M.L.E., A.E.Kempton, and O.M.Rutherford, Proc. Roy. S oc. A 150,
p.241' (1935).
24. Collins, E.R., C.D.McKenzie, and Proc. Roy. Soc. A216, p.242,
(1953).
25. Tollestrup, AV., W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 76, p.428,
(1949).
NKLEER REAKSiYONLAR 139
26. Carlson, R.R., Phys. Rev., 84, p.749, (1951).
27. Williamson, R.M., C.P. Browne, D.S.Craig, and D.J.Donahue, Phys. Rev., 84,
p.731,
28. Salmon, A.J., Proc. Phys. Soc., 64A, p.848, (195 I).
29. Gaerttner, E.R., and H.R.Crane, Phys. Rev., p. 49, ( 1937).
30. Delsasse, L.A., W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 51, p. 391, (1937).
31. Walker, R.L., and B.D.McDaniel, Phys. Rev., 74 (1948).
32. Haxby, Shoupp, and Wells, Phys. Rev., 58, p. 035, (1940).
33. Hanson, A.O., and D.L.Benedict, Phys. Rev., 65, p.33,
34. Richards, Smith, and Browne, Phys. Rev., 80, p.524, (1950).
35. Williams, J.H., W.G.Shepered, and R.O.Haxby, Phys. Rev., p.888, (
36. Lattes, Fowler, and Cuer, Proc. Phys. Soc., 59A, p. 883, (
3 7. French, AP., and P.B.Treacy, Proc. Phys. S oc., 64A, p.452, ( ).
38. Cuer, P., and J.Jung, Compt. Rend., 236, p.l252, (1953).
39. Cockroft, J.D., and E.T.S.Walton, Proc. Roy. Soc., A p. 704, (1934).
40. Stephens, W.E., K.Djanab, and T.W.Bonner, Phys. Rev. 52, p.
4 I. Gibson, W.M., and D.L.Livesey, Proc. Phys. Soc., 60A, p. 523,
42. Mandeville, Swann, and Van Patter, Phys. Rev. 85, (1952).
43. Rose, Hudspeth, and Heydenburg, Phys. Rev., 87, p.382, (1952).
44. Evans, W.H., T.S.Green, and R.Middleton, Proc. Phys. Soc. 66A, p. 108,
(1953).
45. Jaeckel, R., Z. Physik, 96, p. (
46. Graves, E.R., and J.H.Coon, Phys. Rev. 70, p. O (I 946).
47. Johnson, C.H., C.K.Bockelman, and H.H.Barschall, Phys. Rev. 82, p.

48. Livingston, M.S., and H.A.Bethe, Revs. Med. Phys., 9, p. 245, (I 937).
49. Boggild, J.K., Kgi.Danske. Vindenskab.Selsk. Mat-fys. Medd., 23, No.4,

50. Barschall, H.H., and M.E.Battatt, Phys. Rev., 70, p.245, (I 946).
51. Cuer, P., J.Phys. et Radium, 8, p.83,
140 EKiRDEK ESASLARI
52. Huber, P., and A.Stebler, Phys. Rev., 73, p.85, 948).
53. Jessee, W.P., and J.Sadaukis, Phys. Rev., 75, (1949).
54. Franzen, W., J.Halpern, and W.E.Stephens, Phys. Rev. 77, p. (1950).
55. Meyer, P., Z.Physik, 128, p. (1950).
56. Kinsey, 8.8., G.A. Bartholomew, and W.H.Walker, Phys. Rev. 85, p. 1012,
(1952).
57. B., and V.Hummel, Phys. Rev., 88, p. 916, (1952).
58. Sherr, R., Phy_s. Rev., 68, p.240, (1945).
59. Sommers, H. W., Jr., and R.Sherr, Phys. Rev., 69, p.21, (1946).
60. Becket, R.A., A.O.Hanson, and B.C.Diven, Phys. Rev., 71, p.466, (1947).
61. McElhinney, A., A.D.Hanson, R.A.Becker, and B.C. Diven,
Phys. Rev., 75, p.542, (1949).
62. Summers-gill, R.G., R.N.H.Haslam, and L.Katz, Can.J.Phys., 3 p. 70, (1953).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Livingston, M.S., and H.A.Bethe, Revs. Mod. Phys. 9, pp. 245-390, 1937.
2. Evans, R.D., The Atomic Nucleus, Chapters 12, 13. New York: McGraw-Hill
Book Co., Ine., 1955.
3. Stranathan, J.D., The Particle on Modern Physics, Chapters 10, 1 1.
Philadelphia: Blackiston, 1944.
4. Morrison, P., Experimental Nuclear Physics, E.Segre, Ed., Vol. II, Part IV. New
York: John Wiley and Sons, 1953.
\
V
NKLEER KTLELER

Herhangi bir Dalton'un 1808'de
atom teorisinin hipotezlerinden birisi idi. O ilim bir
btn ktleye sahip
muhafaza PrQ.Pt, btn elementlerin hidrojen atomundan
.
ileri srd Bylece Prout'a gre herhangi bir ktlesi, bir
hidrojen atomunun ktlesinin tam Bununla beraber, dikkatli tayinler
bir ok elementlerin atomik ktlelerinin hidrojeninkinin tam
gsterdi ve bylece Dalton'nun hipotezi hkm srerken Prout'unki terkedildi.
Prout'un fikri 1886'da Crookes bir yeniden
Crookes'a gre btn atomlar tam atomik ktlelere sahiptirler
ve tam atomik ktlelere sahip olmayan elementler
mrekkeptirler. Misal olarak atomik ktlesi 35,46 akb olan ktlesi 34, 35 ve
36 akb olan klorun gzlenen ortalama atomik ktlesini verecek
belli oranlarda Crookes'un fikrine ilaveten, 19.
radyoaktivitenin ve radyoaktif elementlerin zelliklerinin
bir ktlece
faraziyesini kuvvetlendiren yeterli dene! Radyoaktif
elementlerin daha sonraki gsterdi ki; kimyasal olarak fakat
atomik ktlelere sahip birok element Bu, 2.6 ve 2.7'de
grlmektedir. Mesela, radyoaktif serinin son rn (Pb), 206, 207 ve 208 gibi
142 EKiRDEK ESASLARI
atomik ktle sahiptir. Soddy, kimyasal zellikleri fakat
ktlelere sahip elementler iin, ki bunlar periyodik tabloda yerde bulunurlar,
izotoplar (isos, to po s, "yer" demektir) teklif etti.
Radyoaktif elementler tespit edildikten sonra
radyoaktif olmayan elementler izotoplar iin I 9 I O' larda
J.J.Thomson Pozitif veya pozitif magnetik
veya elektrik alandaki istifade ederek bir ilk
element "neon" du. yle ki, neon, atomik ktleleri 20 ve 22 olan iki izotopun
ibaretti ve bu 20,2'lik ortalama atomik ktleyi verecek oranlarda
Bu metodun (ki buna pozitif analizlerinin parabol metodu
denir) ve o zamanlardan sonra ok kesin lmler iin metotlar
blmde incelenecektir. olan terimierin
tarifini verelim.
"
(i) atom (Z), yani protonlara ve
ntronlara sahip ekirdek! ere izotoplar denir.
(ii) ktle (A) (tam gerek atomik ktleye en
olan) sahip ekirdeklere izobarlar verilir.
(iii) Ntron olan ekirdeklere izotonlar verilir.
2. KTLE SKALALARI
Atomik ktleyi lmek iin genellikle iki skala (1)
Kimyasal veya atomik skala, (2) fizik! skala. Kimyasal skala, oksijenin tabi! izotopik
ktlesini 16,000000 akb (atomik ktle birimi) olarak Oksijenin tabii
. "k k 16 18
% 99,76
8
0 , % 0,04
8
0 , % 0,20
8
0 'dir. Fizik! skala, en ok
16
bulunan oksijenin (
8
0 ) ktlesini 16,000000 akb olarak Bu iki
dir.
Fizik! ktle = I,000
275
0,00000
5
Atomik ktle
Kimyasal skalada llen ktleler elementlerin atom olarak ve fizik! ktle
llenler ise izotopik daha izotopik ktleler olarak da
izotopik ktleler biliniyorsa nkleer ktleler bulunabilir.
NKLEER KTLELER 143
Son zamanlarda yeni bir atomik ktle birimi teklif 1960'da
ve Pr Fizik 10. genel 2 tam

karbon izotopunun (C ) nkleer ktlesi olarak tavsiye edildi. Bu
birim iin teklif edilen sembol U'dur. fiziki ktle
0
16
ktle =
0
,
999682

8
C
12
ktle
12
dir. hem C hem de O fiziki ktle Bu kitapta
skalalar fark sonundaki izotop tablosunda verilen ktleler
12
fiziki ktle (C 'ye) ve ntr ktlelerine
3. KTLE LME (1,2)
radyoaktif olmayan elementlerin de
fikri tesis edildikten sonra, bu ktlelerin bir
llmesi idi. Her ne kadar en son metotlar Thomson'un orijinal
metottan daha hassas ise de, uygulanan prensip idi: pozitif elektrik ve
alandaki elektrik ve
iyonunun q yknn bilinmesiyle de bu pozitif
iyonun q!M bulunabilir; ki buradan da M ktlesi bulunur. ve
nemi analizlerini Bu orijinal metotla
ancak mmkndr.
A.
analizleri iin dene! dzenek 5. I a'da
grlmektedir. C katodu ve A anodunun yer F bir gaz daldurularak
meydana getirilen tpnde katot ve anot gazda pozitif iyonlar
Katot 7 cm boyunda bir silindirden ibaret olup boynuna tespit
Katoda 1 kk olan bir ince oluk Katot su ile
sistemiyle (J) tp 30 000-50 000 voltluk bir potansiyel
olan gaz oluklu tpten (I) sabit bir ieri
(bak. 5.1 a) ve (F)'de devir daim sonra (O)'dan
Yksek potansiyel maruz kalan pozitif iyonlar katoda
144 EKiRDEK ESASLARI
hareket ederler ve dar tpten geenler ince bir olarak ortaya
gibi bir (MM) (PP), katodun tpn
Bu kutup ince mika levhalar
(NN). yleki kutup
ara bir elektrik alan meydana getirmek iin bir bataryaya bir
kapasitrn gibi Bylece pozitif iyon zamanda
hem paralel elektrik alan hem de magnetik alan etkisine maruz Alanlar
ynne dik olup ikisi birden pozitif iyona etkirler. Magnetik ve elektrik alandan
geen bir (H) zerine Levha banyo edilince parabalik
izler grlr.
E elektrik elektrik dzleminde ve B magnetik
bu dzleme dik bir E ve B sabit tutulursa,
q!M sahip fakat v, sahip olan iyonlar
bir parabol izi q!M sahip olan iyonlar
paraboller meydana getirirler. Bu parabolleri n denklemleri tretil ir.
yle bir koordinat sistemi farzedelim ki, pozitif x-ynnde hareket etsin ve
elektrik ve magnetik alanlar pozitify-ynnde olsun 5.1 b). Elektrik
etkisi pozitif iyon u y-ynnde Bylece,
(F) =qE=Ma
y e/ek y
burada q, pozitif iyonun yk
E, elektrik alan
M, her bir iyonun ktlesi ve
av' elektrik alan meydana getirilen ivmedir.
(5. 1.)
iyonun pozitif x-ynnde, alana girmeden nceki v ve boyu l ise
iyonun gemesi iin gerekli zaman
t = llv
(5.2)
olur. (5 ve (5.2) iyonun y-ynndeki
(5.3)
olarak bulunur.
NKLEER KTLELER 145
(a)
Katod
--[)L_.r::J S2

S1 L.---' .. P
p .,
.. , M
z
(b)
(H)
y
5.1. (a) Pozitif q/M lleri iin J .J. Thomson metodunun dene!
(b) Elektrik ve Magnetik etkisi bir
yolu.
iyona etkiyen magnetik alan iyonu hem B'ye hem de v'ye dik bir istikamete,
yani .:-ynne iyonuz-ynnde kuvvet
(F) mag q V B =M Q
0
(5.4)
dir. Burada B magnetik alan az ise z-ynndeki ivmedir. z-ynndeki sapma
(5.2) ve (5.4) elde edilir ve
1
2
1 qvBl
2
1 qBl
2
z=-a_t =---
2 - 2 Mv
2
2 Mv
(5.5)
ifadesiyle verilir. (5.3) ve (5.5) denklemlerinden/ ekilerek
146 EKiRDEK

-
2EMY
veya
2 kq
(5.6)
:;
=-y
M
2 2
elde edilir ki, bu da bir parabol denklemidir; nk k = l B 12E bir sabittir. Bylece
q/M fakat sahip iyonlar en az sapacaklar ve
olmayan O ok Magnetik yn
paraboln da izdirilebi tir.
Thomson, bu metodu H
2
, 0
2
, CO, C0
2
ve da
birka gaz iin Bu metot elde edilen neticeler 5.2'de
grlmektedir. Bu neonun, iki izotopun bir neticesine
(5.6) q/M
q/M=::: (5.7)
dir, ki burada M=20 ve 22 akb'dir. Neonun atom 20,20 akb gre
atomik ktlesi 20 olan 22 olanlardan dokuz kat fazla
Bylece
[(9x20) + (lx22)] /(9+1) 20,20

Parabol metodu, gstermesine izotopik
ktlelerin tam veya relatif olarak bulunma yzdelerini veremez.
Bunun sebebi, birok yle ki,
toplam belirgin bir ekilebitmesine kati gelmemektedir.
zamanda paraboln bu ise
zerindeki izler birbirine ve
ller almak mmkn mevcudiyeti
uzak, daha kesin bir metoda ihtiya
Bu ihtiya birok ktle spektrometrelerinin ve ktle
yol J.J. Thomson lan F. W. devam
etti. Aston'un ok olup kendisi de bu sahada muhtemelen
daha mahirdir. ihtiya duyulan ilk (dispersive)
NKLEER KTLUJcR 147
z
w
f ;'
/d:;


,, ..
,,
o
1
(a)
y
,..
y
(b)

_.,..
z
:Q
5.2. (a) Neonun ktle 20 ve 22 olan iki izotopunun parabol izleri.
PQ'nn parabolleri noktalar maksimum temsil
eder. (b) J. J. Thomson metoduyla elde edilen paraboller
(K.T.Bainbridge'ten).
ktleli ve aletin hassasiyetindeydi. Bunlar,
bir paraboln yerine bir tek noktaya
Bu metodun prensibi, elektrik ve magnetik birbiri ve
ynlerde nce elektrik alan pozitif gre
sonra elektrik ynyle dik olarak uygulanan magnetik alan
verilen bir q/M sahip bir toplar. Bu,
hassasiyeti yani daha byk meydana getirir ki, bu ok ince
(slits) keskin grntler elde edilebilir. Bu metot
metodu olarak da
Aston'un ktle izotopik ktle tayininde
1 O 000 de l bir hassasiyete sahiptir (0,000 l'e kadar lmektedir). Daha
sonraki aletler prensip A. DempsterC7), K. Bainbridge ve E.
Jordon(S), J. ve A. Ni er( O) dizayn edildi ve Bu
aletlerin izotopik-ktle 00 000 de bir mertebede
hassasiyetle vermektedirler. Nier'in ktle bolluk lmleri (izotop
yzdeleri) iin de ok uygundur.
B. DEMPSTER KTLE SPEKTROi\IETRESi(ll,l2,13)
Dempsterin ktle spektrometresi 5.3 (a)'da grlmektedir. Ktle
iyonlar halde bu cihazla iyonlar
elektriksel olarak llmektedir; buna ktle ziyade ktle
14l-: (.'EKiRDI:K HziCiiNiN ESASLARJ
speklrumetresi verilir. Bu cihaz kk ktle sahip
daha yksek mertebede sahiptir ve pozitif iyonlar iin mmkn olan daha
karar! bir kaynak 1 eder.
Pozitif ya platin zerinde ya da
elektronlarla edilmesiyle elde edilir. halde tuzlar ya
etmekle ya da edilirken da. 5.3
(a)'da. F'de meydana getirilen pozitif olarak ykl P ve Q
uygulanan bir elektrik belli bir potansiyel (V) geirilirler.
ince bir elde edilir. Bu dzlemine dik bir
uygulanan kuvvetli bir magnetik alan (B) emberler yapacak
bklrler. emberin yle ki. pozitif iyonlar s2
(E) (dcdekte S
2
'ye gelipte geri
nlemek iin analizleme kafesine bir D perdesi q
ykl ve i\1 klitleli bir bir V potansiyelinden (geerken)
(5.8)
verilen bir kinetik Burada v,
R; ile H alan
(5.9)
(5.8) ve (5.9) v yok edilerek
q!M = 2VIB R
(5.1 O)
elde edilir ki: bu, gelir: V ve B sabit iseler R 5.3 b'de
wM iin gibi) q!M
Elektrik veya suretiyle (ki en gvenilir magnetik
sabit tutarak elektrik GJ!M sahip iyon
S
2
ve elektrometre (E)'nin koliektrne
(E)'ye birim zamanda pozitif
Bunun V potansiyeli (E)'ye belli
NKLEER KTLELER 149
ktle (M) (ki atomik
ktleyle bilinmeyen atomik ktleleri standart
atomik ktlelerle suretiyle bulunabilir. Halbuki, relatif
(bulunma yzdeleri) atomik
izilmesinden bulunabilir.
5.3.(a). Dempster ktle spektrometresinin [A.J.Dempster, Phys. Rev.,
22,63 1 ( 1 922)'den].
5.3.(b). Bir iyon ve
150 EKiRDEK ESASLARI
935
A B
38 39 40 41 42
Atom
5.4. Potasyumun iki izotopu. iki tepe
Kk tepe 1 O kare [A.J.
Phys. Rev. 22. 631 ( 1 922 )'den].
Dempster potasyum iin elde edilen tipik bir 5.4'te
grlmektedir. S" iin
potansiyeli gzlenen gstermektedir. Atomik
39 ve 41 birim olan iki izotop l 118
ortalama atom olarak 39,1 O'u vermektedir ki, bu da kimyasal atom
uygun
C. DOUBLET METOD!'
Ktle kullanarak ktlelerin ok hassas olarak llmesi en
modern metot Matched metodudur. Bu teknik ktle sahip
ktleli iki iyonun ktleleri tayinine En iyi neticeler
iin iki iyon zerindeki iki
izgi mesafe iki iyonun ktleleri gsterir. Bylece,
birinin ktlesi tam olarak biliniyorsa ktlesi olduka olarak tayin
edilebilir. Gerek lmde mcrtcbesi 1
3
'te bir ktle
NKLEER KTLELER 5
6
1 O 'da bir bir elde edilebilir. Byle bir hesaplama iin
izlenecek yol daha iyi
2
O ve H, D, C esas ktle iftini ele Burada H = H , D = H , C = C
6 -t 2 -r 2 -+ 2 -1--t
ve O = O Sz konusu ift ( 1) (H
2
) - (H ) , (2) (H
3
) - (C ) ve (3)
2 6 + .
(C H
4
)- (O ) Iki kere, kere, vs. iyonlar olarak A/2,
+++-
A/3, vs. ktle pozisyonunda grlrler. Mesela C , 6 ktlelinin
yerinde grlr.
verilen l iftierin ktle a, fJ ve y ile
gsterecek olursak
A/n = 2;
A/n = 6;
A/n = 16;
-t 2 "t
(H
2
) - (H ) = 2H - D = a
2 + 12 t +-
(H3) -(C ) = 3D- 1/2 C= fJ
+ f
(C H
4
) -(O ) =C+ 4H- O= y
yazabiliriz. burada ktlelerin fiziki ktle lldklerini kabul

edersek, yani O= O = 16 000 000 ise o zaman
H
D
12 3 3
C =12--a--fJ+-y
2 2 4
c
verir. Bylece ilk standart ktle ktleler kolayca
bulunabilir.
Bu iftler birok lmler
14, 15, 16,17,1 8). Evald( 18) Tablo 5. 1 'de
grlmektedir.

C (H ), -N ;

(N ), -C O
2 20
(H )p -Ne
12 6 28
C O -Si
3 32
P H -S ;
32
(O ), - S
2 40
(H )p -(I/2)A ;
20 .JO
Ne -(I/2)A
152 (,'!KlRDI K Fl/l(;iNll\ FS:\Sir\RJ
Tablo 5.1. Ana ittin Ktle (EwaJd( 1 8) 'ctan)
---------------------------- -----------------
J\/n
2
6
16
21-1- [)
3 [)- /2 c
(C 411)- O
-'
Ktle (xl O
1.5503 0.00015
42.292 j 0.012
36.371 .l ().012
Daha metotlar da (Time-of'-
i; ve iyon un dedektre
hesaba Bu hususta detaylar orijinal ve
;:amanda 1.3. 5. blmnde bulunabilir.
4. NKLEER PARALANMA KTLE LME
4. konuda bir nkleer reaksiyonun U
Q j(ivlx mxJ- (;'vfy ' l
bir nkleer reaksiyonun Q olarak
ekirdeklerin ktlelerini. ktle spektrografik neticderinc
Ib
o hesaplamak mmkndr.;/ kadar olan r
ekirclekkrin C.W. Li \C
Bu
Nkleer reaksi:onlar iki
i) Birinci nkleer herhangi bir kombinasyonuna
olmayan ihtiva
ii) ihtiva yle ki; bunlardan
biri bu iki w daha fazla uygun
meydana getirilebilir. Mesela. N/\d. u.)!"\e-'!
2U 21 .., ; -,(1
reaksiyonu, Na (d,p)Na ve Na- (p. u.)Ne-
Bu nkleer reaksiyonlar bir devir (cycle) Bu
NKLEER KTLELER l 53
devirler bilinmeyen ktlelerin ve belirli temel ktle O
16
(ki
bu 16.000 000 akb olarak cinsinden tayininde
Q nkleer ktlelerin bir lineer ve ilave etme
16
Mesela, H ktlesi O cinsinden
H
1
=

(Q
1
Q
2
Q
3
+Q
4
+Q,+Q
6
+Q
7
X J ,07394 X] ak b
ile verilir. Burada
2
Q"= N+ H -H
2 4
Qc = 2H -He
16 14
Q
1
=O (d, a) N
14 1-1
Q
2
=c
3 14
Q
3
C (d,p)C
13
Q"=C (d,a)B
ll ')
Q5= B (d, a) Be
9 0
Q
6
= Be (p, a) Li
6 3
Q
7
=Li (p,a)He
2 3
Q
8
H (d,n)He
Bilinmeyen ktle daha ok nkleer reaksiyon
ktleler olduka tayin edilebilir; bunun iin, verilerin dahil!
mevcudiyetine gre Q'nn kullanmak ve en muhtemel
ktleleri elde etmek gerekir.
Bu tr neticeleri C.W. Li(22)'nin
5.2 ve 5.3 ve ktle spektroskopik neticelerle
Bu metotla ktle spektroskopik tayinlerdekinden daha
iyidir. Genel olarak ktle spektroskopuyla elde edilen neticelerin nkleer
reaksiyonlardan elde edilenlerden bir byk hafif
ekirdekler iin ikisi olduka iyi bir uyum Fakat
ekirdeklerin ktlelerinin tayininde nkleer bir

154 EKiRDEK ESASLARI
Tablo 5.2. Nkleer Devirler ve Ana Ktle
Devir
Grup 1: veren nkleer devirler
23 2 20 2 23 20
Na (d, a)Ne , Ne (d, p) Ne , Na (p, a)Ne
7.7 25 24 25 7.7 2.f
Al (d, a) Mg , Mg (d, p) Mg , Al (p, a)Mg
3 29 28 29 31 28
P (d, a) Si , Si (d, p)Si , P (p, a)Si
30 28 27 28 29 27
Si (d, a)AI ,Al (d, p)AI , Si (d, a)AI
29 30
Si (d,p)Si

Grup 2: n-H i veren nkleer devirler
]8 18 18 T 18
O (p, n) F , F )O
19 19 19 + 19
F (p, n) Ne , Ne ) F
16 17 17
O (d, p) O , O (d, n) F , F W )O
2
Grup 3: n+H -H yi veren nkleer devirler
19 20 19 20
F (d,p)F ,F (n,y)F
27 28 27 28
Al (d, p)AI , Al (n, y) Al
2X 29 .28 29
Si (d, p)Si , Si (n, y) Si
31 32 31 32
P (d,p)P ,P (n,y)P
32 33 32 33
S (d, p)S , S (n, y)S
2 4
Grup 4: 2H -He ' veren nkleer devirler
20 21 21 19 20
Ne (d, p)Ne , Ne (d, a), F (d, p) F ,
20 2
Fe , ile 2H -H =(1,4430,002) Me V
24 25 25 23 23 24
Mg (d, p)Mg , Mg (d, a)Na , Na (d, p)Na
24 24 2
Na , ile 2H -H= (1,4430,002) MeV
18 19 79 17 27 18
Si- (d, p)Si- ,Si- (d, a)Ar ,Al (n, y)Al-
28 28
Al , ile n-H =(0,78230,001) MeV
Dene] Q
bulunan ktle (Mev)
0,0010,0!5
0,004 0,0 4
0,003 0,017
0,020 0,022
0,786 0,009
0,837 0,030
0,806 0,024
2,257 0,03
2,230 0,014
2,264 0,041
2,236 0,03
2,218 0,023
23,815 0,023
23.8120.018
23,829 0,022
NKLEER KTLELER 155
Tablo 5.3. Nkleer Veriler ve Ktle Spektrograti lmlerinden Bulunan
Ktlelerin
a 6 6
Nkleer veri Nier(l951) L'..x10 Ewald (1951) L'..x!O
HI 1,008 142 1,008 165 1,008 141
(3) (4) + 23 (2) -i
H 2 2,014 735 2,014 778 2,014732
(6) (8) + 43 (4) "
-.)
He4 4,003 875 4,003 944 4,003 860
(15) (19) +71 (12) -13
c 12 12,003 804 12,003 842 12,003 807
(17) (6) + 38 (ll) +3
N 14 14,007 515 14,007 564 14,007 525
(ll) (7) +49 ( 15) +10
N 15 5,004 533 928
(20) + 65
o 17 17,004 533 507
(7) (15) -26
o 18 18,004 857 8,004 875
(23) (13)
F 19
(15) ( 17) -42
Ne 20 19,998 777 19,998 835 19,998
(43) ( - 6
Ne 504 + 58 21,000 393
(22) (22) - ll
Ne 22 2 ,998 358 21,998329
(25) (19) -29
Si 28 27,985 767 27,985 792
(32) (32) + 25
p 3 30,983 550 30,983 622
(32) (23) +72
31.982218 31,982 272
(42) (25) +35 (19) + 89
aA. O. Nier, Phys. Rev. 624 (1951).
Ewald, Z. Naturforsch., 6a, 293 951 ).
156 ESASLARI
5. NKLEER YOGUNLUK
ekirdeklerin hacim ve ktleleri bilinirse nkleer materyalierin
hesap edilebilir. Nkleer ktlelerin tayini iin metotlar bundan nceki blmde
Hacmi hesaplamak iin ve bilinmesi
gerekir. ekirdeklerin zelliklerini izah etmek iin modeller ne
Bu konudaki gayemiz iin bir kresel ve protonla
ntronun dzgn kresel bir ktle verecek dzenlendiklerini kabul
bu bir benzemekte ve bu yzden de bu
modele verilmektedir. Buradan, hacmi
J
V '-lnR /3 (5.11)
ifadesiyle verilir. Burada R Eldeki dene! verilerin hepsinin
analizleri nkleer iin neticeyi vermektedir.
1 3
R =r A
()
(5.12)
Burada r
0
sabittir ve A ktle 6. konuda gibi

nkleer iin dene! teknikiere


3 -13
1 ,2x I O cm' den 1 ,48x 1 O kadar iin bu

-U
r
0
1,35 x 10 cm (5.13)
olarak alabiliriz. nkleer bir materyalin hesaplamak
tarifini ve (5. 1 l) ile (5.12) kullanarak
M M M
p
V
4H .
4n
--- R'
--r.
3
o
.)
(5.14)
ifadesini elde ederiz. Burada M ktlesi dir.
NKLEER KTLELER I 57
Nmerik biraz fikir edinmek
-13
Bir proton iin A = 1, R r
0
= 1,35 x 10 cm ve M=
-24
m"= 1,67 x 1 O Buradan
-s 3
p= 10 ton/mm (5.15)
olarak bulunur.
6. PAKETLENME VE BAGLANMA
elementlerin ve radyoaktif atom
ktlelerinin tam lmleri olup bunlar sonundaki of the
12
Nuclides" te Kaydedilen ktleler C 'in fiziki atomik gredir. Bu
izelgede, kimyasal ktleleri de Birok
gibi, ktleleri tam ok
fakat, tam kk sapmalar blmde gibi
ok nemli neticelere yol aar. ktleleri tam ok az
238
maksimum sapma U 'de meydana gelmektedir ki, bu 238,12522 akb'lik birizotopik
ktleye sahiptir. Tam bu kk sapmalar Aston paketlenme
kes ri (f) verilen bir nicelik cinsinden ifade olup bel irleniyordu.
f
veya
atomik ktlesi- Ktle
Ktle
M(A,Z)-A
A
(5.16)
12 16
Burada M(A, Z) nklid'in C (veya O ) fiziki atomik gerek ktlesi,
A ktle (= Z+N), Z ve N olarak proton ve ntron (5.16)
pay
M(A, Z) A =Af (5.17)
158 EKiRDEK ESASLARI
ktle (mass defect) Deneylerden, 5.5'te gibi (ki
burada j; A'ya btn ktle iin /nin ok kk

4
Paketlenme kesri He , C ve O haricinde btn ekirdekler iin dzgn bir
2 2
zerine veya dzgn bir C iin f C
fiziki ktle tariften .fnin
ekirdeklerin enerjilerinin mzakeresinde grlecektir.
X


Q)
E

r-
'.,..,., - .. _._,..-- .-
-IOO'- ..,
KOtle (A)
5.5. Ktle A'ya kesri.
Bu noktada bir atom proton, ntron ve elektronlardan gre zel bir
ktlesi ktlelerinin yani proton, ntron ve
serbest hallerindeki ktleleri
Fakat atomik ktlelerin gzden geirilmesi, bunun
gsterir. Herhangi bir izotopun atomik ktlesi, ihtiva serbest
haldeki ktleleri daha kktr. Ktledeki bu fark (L1M), proton, ntron
ve bir atomun meydana gelmesi
Einstein'in zel relativite teorisiyle verilen
serbest
2


J trf'

e.ftl
IV V (5.18)
NKLEER KTLELER 159
olarak bulunur. ktle olarak birimleri cinsinden
akb'nin

akb (O ) = 93 Me V r'
12
akb(C ) MeV
ile dikkat ediniz.
Bir kere, gerekli proton, ntron ve elektronlardan bir atom
bu atomu meydana getiren serbest hale geirmek iin
kaybedilen miktarda ihtiya durumda
bir arada tutan ekirdek enerjisidir ve basit bir hesaplanabilir.
A
Bir zX atomunu meydana getiren Z proton, A-Z ntron ve Z
elektron gre
]
BE= [Zm + (A-Z)m + Zm" -lV! (A,Z)j c
p ll
(5. 9)
ile verilir. Burada m, 111 ve 111 olarak proton. ntron ve
p ll t'
ktleleridir. ve
2
BE= [ZmP + (A-Z)m
11
+ Zm"- A (I +f)J c
(5.20)
gibi, hidrojen atomu bir protonla bir eleidronun
meydana hidrojen atomunun ki bu ok kktr
( 1 4 e V), ihmal ederek ( 5
2
BE= [Zm
11
+(A-Z) 111
11
- M (4,Z)j c
olarak mf/hidrojen atomunun ktlesidir.
(5.2
Nkleon ortalama enerjisi, toplam
ktle A'ya blnerek elde edilebilir. (Bir atomdaki btn
ok kktr ve ihmal edilebilir). Buradan
2
BElA= [ZmH +(A-Z) m
11
- M (A,Z)} c lA (5 .22)
160 EKiRDEK ESASLARI
__., ..., _ ..;; ;::;.:,.:;;r-::. r --- ... ----- ----,---
--+--...:.::;:..::::.:.._ --,--- ,__...
> -- -+- -1-- -
61---f---t--+- 1----t-+--- - - -
, !
st-''--t-+--t--+--t -------- - --
:&
r---- ---+---+-- - - ----+----+-1---+--+---+-+----1
Q)
lf--. ---if-+---- ....... -------
- -+--+-
__ i

co ---if---t----"f--+ -+-+---t--t--1---+---t
5.6. Ktle A'ya MeV cinsinden nkleon
enerjisi (BElA).
5.6 nkleon (BElA) ktle
(A'ya) izimini gstermektedir. Nkleon
4 2 6
(He , C ve O haricinde) bir tek dzgn zerine veya
Bu nemli
i) Kk A'lar iin nkleon enerjisi kktr ve
ykselir.
ii) A = 50 ve iin bir maksimum ki, burada
nkleon 8,8 MeV'dir ve giderek
= l40'ta 8,4 MeY'e Bu blgede nkleon ortalama
enerjisi olarak 8,5 MeY'dir.
iii) 140'tan byk iin nkleon
238
dzgn bir giderek devam eder ve A 238 (U )'de 7,6
MeV'lik bir
Nkleon kk byk ktle
larda Coulomb itmelerine gre izah edilirken kk ktle
dayanarak yzey gerilim gre izah
edilmektedir. Bunlar ve olaylar blmde olarak mzakere
edilecektir.
NKLEER KTLELER 161
7. YZEY OLA YI
olarak bak 1 kk A'larda nkleon
yzey-gerilim etkisi olarak izah
edilebilir. Yzeydeki nkleonlar nkleonlarca sadece bir yandan ekilirken
i nkleonlar evresindeki nkleonlar her
yandan ekilirler. Bu yzeydeki nkleonlar iin kk
sebep olur. Kk ekirdeklerde byk nkleonlar yzeye
bu ekirdeklerde bu etki daha byktr. R ve S
yzey gerilim ise, E,. yzey
2 1 3 2
Es 4:rrR S= 4:rr(r"A ) S
2 23
(4m'
0
S) A (5.23)
23
=a-,11
2
ile verilir. Burada a
2
sabiti 4wo S 'ye olup blm JO'da gibi
olarak 17,80 MeV veya 0,019114 U'ya ki, buna gre yzey gerilim
o
s"" o
8. COULOMB OLA YI
byk isindeki i le izah
edilebilir. kanununa gre ekirdekteki protonlar birbirlerini iterek
veya ktlesini kuvvetleri uzun
her bir proton sadece btn
da etkiler. Bu yzden Z'lerde, A'larda, itme kuvveti
de devam eder. Bu itici kuvvetinin iki neticesi
i) A nkleon ortalama Bu
durum 5.6'da grlmektedir. A bydke BElA bir

ii) ekirdekler blgesi 5.7'de gibi, NIZ=I izgisinden
daha yksek ntron ynne
162 EKiRDEK ESASLARI
5.7 sonunda verilen izelgenin of the Nuclides)
bir olup Z proton N Ntron gstermektedir. Her bir kk
kare bir izotopu ve her bir siyah kare bir izotopu temsil etmektedir. Biri N=Z
olmak zere ve de izotoplardan gemek zere iki dzgn
N ve Z'nin kk iin izotoplarda NIZ= 1
grlmektedir. Daha elementler iin NIZ= 1 izgisinden
saparak A = 238 iin NIZ= 1,6 her iki
izotoplar radyoaktiftirler ve sonunda meydana getirecek
zamanla bozunurlar.
olan toplam
hesaplanabilir. modelini yeniden Z ekirdekte
bulunan proton e'de her bir protonun yk olmak zere damlaZe ykne sahip
Buna ilaveten, Ze yknn krenin dzgn olarak
farzedersek krenin yk
veya
3
p=--.Ze
4;rR'
olarak bulunur. Bu dzgn kresel yk toplam elektrostatik
E
(5.24)
(5.25)
(5.26)
ifadesiyle verilir. Burada r ekirdek merkezinden (radial) mesafeyi R de
gstermektedir. (5.26) integral
2 2 5
E=l6;rpRIJ5
ve p'nun (5.25) yerine konu! ursa
(5.27)
NKLEER KTLELER 163
160

o
{l+
p+ 1eya yakalama
E.C. -r-.. ---+---+----
veya
o lO 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Proton (Z)
5.7. ekirdeklerde Z'ye izimi. ekirdekler boyunca
izilen ntron/proton kk ktle ekirdekler iin
NIZ ]'den byk ktle ekirdeklerde NIZ = 1 ,6
kadar
164 ESASLARI
2 2
E= 3 Z e 1 5R (5.28)
elde edilir.
E ifadesinin, her bir protona ait olan ilaveten, protonun
btn hacime faraziyesinden ileri gelen hayall bir da ihtiva
dikkat ediniz. Bu yzden (5.28) bir dzeltme terimine ihtiya
(5.28) bir protonun kendi hayall /i5R ve Z proton iin
2 2
Z(3e /5R)'dir. E'den Z(Je /5R) toplam Coulomb (EJ elde edilir:
veya
" 2
.) e
E =--Z(Z-1)
' 5R
(5.29)
ki bu da
6e
2
Z(Z-1)
5 R 2
(5.30)
(5.30) da Her biri R
2
olan bir ift proton Coulomb 6e 15R
gsterilebilir. Z atom bir ekirdekteki proton-proton ifti (Z protondan
her biri (Z-1) protonla nden), Z(Z-1)12'dir. 112 her bir ift iki
kere Buradan toplam (5.30)
'
verilenin olur. Z 1 ise Z (Z-1) ce z- olur ve (5.30)
(5.3
ye indirger. (5.3l)'de R r
11
All3 yerine konursa
(5.32)
NKLEER KTLELER 165
olur. Burada a, = 3/!5r bir sabittir ve e ve r zaman
-.' () ()
-13 3
hesaplanabilir. a
3
'n r
0
'a olarak (ki bu ,2x O ile ,5x O
0,6 MeV'den 0,8 MeV'e kadar
9. OLA YI
faktrlere ilaveten, bir sadece proton ve
ntron tayin edilmeyip zamanda bu tek ve ift
gre de tayin edilir. Drt tip ekirdek mmkndr: bunlar ifi-ijt, tek-tek,
ifi-tek ve tek-ift ekirdek tipleridir. Her bir tipte ilk kelime proton ikinci
kelime ise ntron temsil eder. En ekirdekler hem ntron hem de
proton iin ift sahip olmak yani, ift-ift tipindedirler. En az
ekirdekler tek-tek tipindedirler. ift-tek, tek-ift
ve iki tipierin yer Bu
ekirdekleri grlebilir. Byle neticeleri Tablo
5.4'te grlmektedir. Bu tablo, ift-ift en ok ve sadece
tek-tek tipi ekirdek gstermektedir.
2 6 o 80
Bu tek-tek ekirdekler
3
Li ,
5
B ,
7
N ,
73
Ta ) zel-hal olarak
mtalaa edilebilir. Bu tablodan, nkleer temel durumda (ground state), durumda
(state) tip iki nkleonun spinleri ynl olmak zere bir ift
meydana getirme Bylece ift-ift ekirdekleri n
durumunda her iki tipteki btn nkleonlar olabilirler.
Tablo 5.4.
_A_ _lL Hal
ift ift ift 156
Tek ift Tek 50
Tek Tek ift 48
ift Tek Tek _5_
259
D.T. Goldman, General Elektric Chart of Nuclides and Isotopes (Rev, 7.

166 EKiRDEK ESASLARl
ift-tek veya tek-ift ekirdeklerde ise bir nkleon
Tek-tek ekirdeklerin en protonla ntron bir
iftlenmenin yer Aksi taktirde tek-tek ekirdeklerin de ift-
Jo
ift ekirdekler kadar iin hibir sebep yoktu. Bu durumu

zel
ele alarak izah
30

bir ift-ift ekirdek olup 14 protonu 5.8, spin ynleri

olacak proton ve ntronlar iin olduka bir
gstermektedir. grlmektedir ki, herhangi bir seviyenin
30
bir stndeki seviye ya ntron ya da proton seviyesidir.

'a bir ntron ilave

edersek

meydana gelir ve bu 2,62 saatlik bir

30
fr suretiyle 'e bozunur.

Si 'a bir proton ilave edersek
3
bir meydana gelir. 'e, yeniden bir proton ilave edilirse
32 32
bir

meydana gelir. Halbuki 'e bir ntron ilave edilirse meydana gelir ve
bu da 14,5 bir fr
32r
ye bozunur. Buna iki ntron daha eklenirse bir meydana gelir;
halbuki bir proton eklenirse izotoplar meydana gelir. Bu durum
5.8.
V
-/'
,_
Ntronlar
30,

da proton ve ntronlar iin seviyesi

Ntronlar yksz olduklarmdan bunlar engelinin
dikkat ediniz. Nkleer ekici kuvvetler negatifbir potansiyel le
te m si I ed
NKLEER KTLELER 167
gstermektedir ki, tip nkleonlar iftlenmektedir. Tek-ift bir
nemli neticesi de izobarik ve bunu ll. alt blmde ele
1 O. YARIDENEYSEL FORML
M(A,Z) ktleli herhangi bir atom iin,
bir ktle-forml yazmak mmkndr. Nkleonlar kuvvetler, bir
molekller kuvvetiere benzer bir menzilli olup doyum zelliklerine
sahiptirler. Byle bir ktle formlUndeki bir ok nemli terimler elde
edilebilir. Daha nce izah edilen yzey-gerilimi Coulomb itmesi ve tek-ift
Bu forml ekirdeklerin radyasyon
gre ifade edilmesinde de
M(A,Z) ktle formln kurmak iin nce ihtiva
ktleleri yazmak ve sonra gerekli dzeltmeleri yapmaktan ibarettir. Bu bize bilinen
Weizsacker(24,25) deneysel ktle formln verir. Formlde ihtiya duyulan
fark! terimler
A. Mlii-ITEV ANlN KTLESi
terim atomun olan proton, ntron ve ktleleridir.
M m Z +m (A-Z) +m Z
{) p 11 {'
veya
M =m 7 +m (A-Z)
o H n-
(5.33)
Burada hidrojen atomunu meydana getiren elektronla protonun
ihmal
B. ZEL NKLEER BAGLANMA ENERJiSi
M
0
'dan Bu, bir
Daha nceden gibi nkleon
hemen hemen sabittir ve dzeltme terimi
ekirdekteki
168 EKiRDEK ESASLARI
(5.34)
Eksi A daha ok ktlenin, toplam zere,
gelir. a
1
sabitinin daha
C. YZE\' GERiLiMi
M
1
dzeltme terimi kabaca tayin edildi. nk yzeye nkleonlar i
kadar Bu durumda blm 7'de incelenen
yzey gerilimi etkisi ortaya Yzey-gerilimi terimi yzey
ve pozitiftir:
or
M
2
'
(5.35)
Burada a
2
tayin edilmesi gereken bir sabittir.
D. COl'LO!\IB iTMF:Si
pozitif yklerinden ileri gelen Coulomb itmesi Blm 8'de
Bu etki verilen ilave bir M
3
ktle terimine sebep olur.
:: J 3
!v!,=a,Z/.4
J
(5.36)
2
Buradaki a, = Je /5r
0
sabitinin r"'a olarak 0,0006 U ile 0,0008 U

E. NKLEO"iLAIUN iFTLEN!\IESi
Bu terim proton ve relatif
gre, ekirdekler kendi kendilerine ntron ve
proton iftleri A = 2Z olursa, ekirdek daha
ve daha kuvvetli A = 2Z'den sapmalar
Bylece nkleon iin pozitif bir ktle-
dzeltme terimi
a ( A- Z)
2
1 A
4 2
(5.37)
NKLEER KTLELER 169
Burada a -1' gereken bir sabittir. Blm I 0.4'te gibi
5.37'deki ifade teorik olarak gayet iyi bir
F. OLA YI
ekirdek enerjisini, ekirdek ktlesini etkileyen bir
nemli faktr de ntron ve tek veya ift olup 9.
Blmde gibi, ift-ift ekirdekler en tek-tek ekirdekler ise en
Bu durum ktle formlne ilave bir o(A,Z) terimi gelmesine yol aar.
Bu terim
- f(A) ift A, ift Z iin
o Tek A iin
o (A,Z) =
+ f(A) ift A, tek Z iin
En ekirdek
Orta derecede
ekirdek iin
En az
ekirdek iin
(538a)
o(A,Z) dzeltme teriminin gerekesi teorik olarak Her bir
nkleonun spini l/2 'dir; bu spin ya ya da
Bu, proton ve ntronun her bir durumunun iki dejenere. bir proton
'
veya bir ntron ilave enerjisinde ani bir meydana
gelir. Fakat btn ktle terimlerinde N veya Z
M(A,Z)'nin dzgn olarak Bu, o(A-Z) dzeltme terimine
ihtiya gsterir. Teorik mtalaalar o(A-Z) iin a k!r sabit olmak
zere her ne kadar
o(A,Z) =alA (5.38 b)
ifadesini veriyorsa da, en uygun dene! ifade, gibi,
o(A,Z)= +ay4-
314
(5.39)
tr.
170 EKiRDEK ESASLAR1
G. FORML TOPLAMA
verilen terim toplanarak bir ktlesi iin ifade bulunur:
ar a
2
, a
3
, ve o(A,Z) (5.40) M(A,Z)'nin dene!
bulunabilir. Bu sabitlerin
olan(26,27) iyi bir
i) Denel olarak gibi sabit iin Z'ye izilen
M(A,Z) bir parabol vermelidir. Bu paraboln minimumu bir
izobara
ii) M(A,Z) elementler iin Nnin Z'ye gre bir
vermelidir (Kk ktle iin NIZ 1 ve byk ktle
iin NIZ= 1,6
iii) 5( tek A) = O bu tek A'lar iin M(A,Z)'yi verecek

(5.40) denklemine (i) izobarlar iin
aM -O-( _ )
2
a
3
Z _
2
[(A/2) z)
- - mH m
11
+
11
a
4
az A
(5.41)
elde edilir. (5.41) (mH- mn)= 0,00083 U, terimierin ok
kk ihmal edilebilir. (5.41) yeniden dzenlenerek
(5.42)
elde edilir. (ii) gre bu, 5.7' de verilen nkleer temsil
etmelidir. Bu en uygun olan 2aja}28,29)
0,014989
(5.43)
NKLEER KTLELER I 71
ile verilir. sabitleri. bulmak iin (iii) kullanabiliriz. Evvela tek
dene! olarak tayin ktleleri
a
1
= 0,0169123 U,
a
3
= 0,0007626 U,
a
2
= 0,019114 U,
a.= 0,10175 U (5.44)

bulunur (C atomik ktle birimi cinsinden). Coulumb dzeltmesine gre
elde edilen a
3
8. blmde bulunan uyum dikkat
ediniz. tayin etmek iin ift ktle (ift elementleri
kullanabiliriz. En uygun olarak
f(A) = 0,036 A
-3../
(5.45)
elde edilmektedir. Bylece (5.40)'taki M(A,Z) ifadesinin


M(A,Z) = 1,008665A-0,000839Z-0,0169123A+0,019114A
2 3
+o,ooo7626 +O,IOI75[(A/
2
)-z]
2
+o(A,Z)
Al3 A
Buradaki o(A,Z)
{
-o 36I,%
'
o(A,Z)= O
+o,o36Ix
ift A, ift Z iin
Tek A iin
ift A, tek Z iin
(5.46)
(5.47)
ile verilmektedir. (5.46) derecesini denemek iin bunu nkleon
enerjisi ifade etmek ok uygundur. Bylece,
nazaran ok basan ilk iki terim kk
maskeleyemeyecektir. Bylece, lU= 931,441 MeV de (5.46)
yeniden dzenlenirse
l 72 EKiRDEK ESASLARI
BElA= 15,753- (17,804/i
3
)-

z]
2
-(
(5.48)
-3
elde edilir. Burada o(A,Z) = 33,6 A veya (O) Ktle A?': 15 olan
izotoplar iin 5.48 elde edilen dene! yzde birlik bir
hatadan daha az hatayla birbirini A < 15 iin uyumunun
iin, sabitleri n bir ihtiya
Bir tek sabit bu formllin btn ktle
iin, daha formlde birok dzeltmeler
Neticede (5.46) verilen ana forml, yeni sabitler eklenerek yeniden
2
Ktle iin Me V/c cinsinden standart ifade
12
=8,3674N+7,5845Z-aA+(,8-

2/J)
All A
o 0,7636- 2,29]
+ y. + ' 21 21
All
dir. Burada I= N- Z'dir.
(5.49)
son dzeltmeler nkleer deformasyon ve tabaka (shell) etkileri de hesaba
P.A. Seeger(35) Bunun neticesinde, ktle
iin (5.49) formJde bir S
1
k (N',Z') terimi Buna
gre ktle forml
ifadesiyle verilir ki, burada
a= 17,06
r= 25,00
AM (N'Z')
stan ' '/ ;k '
,8= 33,61
ll= 59,54
(5.50)
(5.51)
dir. SiN:Z'), Seeger gibi N ve Z'nin bir fonksiyonudur ve
5.9'da grlmektedir. Ktleler ve enerjileri iin
neticeleri 35. referansta tablolar halinde
NKLEER KTLELER 173
11. OLAY
Daha nceden gibi, ktle (A) sahip elementiere
2
izobarlar verilir. bir ekirdek iin Z, N ve Mc 'nin -boyutlu enerji
yzeyi denilen bir verir. yzey Ancak bizi
sabit izobarik enerji yzeyi ilgilendirmektedir. enerji yzeylerinin,
Z'ye M(A,Z) parabolleri ..
gibi bu, (5.46) verilen ktle forml ile de ifade

i) Tek A iin o(A,Z) terimi ve M(A,Z)'nin Z'ye 5.1 O'
da gibi bir paraboldr. (5.46) paraboln minimumu
sadece bir tane izotop belirtir.
Paraboln minimumunun Z'nin tam
- +
Her iki yandaki ekirdekler veya elektron
bir ekirdek haline gelecek bozunurlar.
ii) ift A iin o (A,Z)'nin mevcudiyetinden iki parabol elde edilir. Bunlardan
biri tek-tek ekirdekler ift-ift ekirdekler iindir. o(A,Z)teriminin
ift A ve ift Z iin (yani ift-ift ekirdekler iin) birden ok
temin eder 5. I !'deki
\
5.9. Nkleer tabaka gre S iif,Z') fazla isi ve Seeger
J
verilen deformasyonun N ve Z'ye izimi. Modelin her bir
sabit bir A'ya Sabit N izgileri sabit Z'ninkilere diktir.
izgisinin yolu fJfJ izgisiyle [P.A.Seeger,
Nuclear Physics, 25, 1 (1961)'den].
174 EKiRDEK ESASLARI
8(A,Z) = O iin Zye M(A,Z)'nin izimini gstermektedir.
M(A,Z) ift-ift ekirdekler iin bu alt yer tek-tek
80
ekirdekler iin bu st yer A> 15 iin
73
Ta
haricinde hibir tek-tek ekirdek tek-tek
yer alan btn ekirdekler ift-ift zerinde bulunan bir
veya fa7h bozunurlar.
tekA
Z-6
,
z
TekA'Iar iin Zye M(A,Z)
(A,Z)O Iin
ift A
Z-6 Z-4 Z-2 Z Z+2 Z+4 Z+6
Z-5 Z-3 Z-1 Z+l Z+3 Z+S
z
5.11. ift A'lar iin Zye M(A,Z).
iki duruma pratik bir rnek olarak 5.12 ve 5.13
olarak A ll I ve A = I 12 iin paraboller gstermektedirler. A = lll 'e
gelende sadece bir tek ekirdek (
48
Cd
11
) ve A = 112 'ye gelende ise iki
NKLEER KTLELER 175
112 112
ekirdek (
48
Cd ve
50
Sn ) Dene! olarak ta bulunan bu durum
bilgilere uygun
> .,
!
..

103305.0
103304.0
103303.0
103302.0
103301.0
46
Pd
47
Ag
48
Cd
49
In
50
So

Sb
5.12. Tek ktle enerji yzeyi diyagram1. Parabol
2
Z'ye Mc 'nin gstermektedir. Tek izotop
48
Cd'dir.
46
Pd
47
Ag
All2
48
Cd
:z
49
In
so
Sn

Sb
5. 3/ ift ktle iin enerji yzeyi Z'ye M/
izotoplar
48
Cd ve
50
Sn'dir. Tek-Tek ekirdek! erin
izotopu dikkat ediniz.
176 EKiRDEK ESASLARI
PROBLEMLER
1. Bir ktle spektrometresinde, iki kere bir bir kere
ve ktlesi bu atomunkinin olan bir atmnunkinin
gsteriniz.

2. inkonun bolluk yzdeleri ve C fiziki skaladaki
ktle
Bolluk(%)
6
Ktle x 1 O U
64
Zn 48,89 -70855
66
Zn 27,81 -73952
67
Zn 4,1 -72851
68
Zn 18,57 -75135
70
Zn 0,62 -74652
inkonun atom
3. Bir kere ve ktle 16, 17 ve 18 olan iyonlar 2000 voltluk
bir potansiyel sonra dik ve 2000 gausluk bir
dzgn magnetik alana girmektedirler. Bu dedeksiyonu iin koliektr
yerini bulunuz.
4. Bir kere lityum 2000 volt'luk bir potansiyel
2
sonra dik ve 0,3 weber/m 'lik dzgn (uniform) bir
5.
magnetik alana girmektedirler. Daha sonra lityum
6+ 7+
(bak. 5.3b). Li ve Li
zerindeki mutlak ne
-20
Belli bir maddenin bir kere ykl pozitif (q=1,602 x 10 emb) 1500
voltluk bir potansiyel Bunlar daha sonra dik
olan 2000 gauss'luk dzgn bir magnetik alana girmektedirler. Bu iyonlar
R = 38,2 cm olan dairesel yollara
ktlesini ve ktle
6. 2000 volt'luk bir potansiyel protonlar daha sonra kendi
dik olan 5000 gauss'luk dzgn bir magnetik alana girmektedirler.
Magnetik alanda R daireler izen bu protonlar bir
7.
NKLEER KTLELER 177
iki kere helyum bir

a) Elektrik sabit tutmak suretiyle, helyum
noktaya iin magnetik ne
b) Magnetik sabit tutmak suretiyle, helyum noktaya
iin elektrik ne
+ 2 +
(H
2
) - (H ) iftinin (doublet) ktle llmesi gayesiyle Dempster
ktle Ktle iin mutlak M = r
1
-r
2
ortalama mesafe r = (r
1
+r )12 cinsinden bir ifade bulunuz (buradaki r
gibidir).
P.7.
8. Neir [Phys.Rev., 81, p.507, (1951)], ktle spektroskopu kullanarak
iftierin ktle
2 -3
2H -H =a=l,552x10 akb
12 -3
C (H)
4
-0 =,B=36,478x10 akb
+ ++ 2 16 40 -3
(D
2
0) - A =(H )z - l/2 A = y= 41,967 x 10 akb
2 40 12 40 -3
2[(H )
2
0 - 112 A ] -[(C )
3
(H )
4
-A ] = 15,057 x 10 akb
16
O ktlesi 16,00000 ise H ve C 'nin ktlelerini bulunuz.
9. iftler iin Neir spektroskopik ktle lm neticeleri
12 32 -3
C (O )
2
- C S = a = 17,782 x 1 O ak b
12 16 -3
1/2 [(C )
3
(H )
8
- C (O )
2
] =,B= 36,484 x 10 akb
!78 EKiRDEK ESASLARI
32 -3
(C )
6
(H )
4
- c (S )2 = r= 87,326 x o akb
dir. Hidrojenin ktlesinin
H= 1/2 (4 a+ 5 jJ- 2 y)
ile gsteriniz. Buradan neticeyi bulunuz ve bunu nkleer tabloda
verilenle
lO. DuMond ve Co hen (Phys.Rev., 82, p.555, )], iftierin ktle
nkleer verilerden
32 -3
(O )
2
-S akb
32 -3
(C )
4
- S O = 33,034 x O akb
-3
C (H )
4
- 0 = 36,372 x 101 akb
32
O = ku1lanarak S , C ve H 'in ktlelerini H 'in bu
9. problemde verilen ktle spektroskopik neticelerden bulananlada

Bu ktlelerin C
1 nkleer deviri dikkate
23 22
Na (d,a) Ne , Ne (d,p) Ne
22 23 23 23
Ne_ (d,p) Ne , Ne W-) Na
1
Bu reaksiyonun Q
1
, Q
2
, Q
3
ve Q
1
'tr. ktle 2H -
2 o 2 4
H = L1 (<'1=1,443 Mev) Q'ler ve L1 cinsinden (2H - He )'n ktle

elde ediniz. O = kabul ediniz.

nkleer deviri dikkate [n+ H = L1 (<'1=2,25 Me V)].

F (p,a)O ,O (d,a)N ,N (d,p)N
20
O (p, a)N , O (p,n)F , Ne (d, a) F
20 2 9
Ne (d,p) Ne , Ne (d, a) F
NKLEER KTLELER 179
2 4
Qr Q
2
, Q
3
, Q.r Q
5
, Q
6
, Q7' Q
8
ve Ll cinsinden (2H -He ) 'n ktle elde
ediniz.
Nkleon enerjisini (BE/A) paketlenme kesrif ve (A-2Z)/A
cinsinden ifade ediniz.
4 8 32,
Atomik ktlelerden faydalanarak, H, Be , C , O ve S deki son protonun
enerjisini

92
d
35
ve
92
U
238
'e ilave edilen bir ntronun enerjisini Bu
netice nkleon ortalama enerjisine

6. modeline gre C 3 alfa

ibarettir. C 'nin enerjisi ile 3 alfa
fark ne
7. Kitapta verilen sabitlere ait kullanarak, ekirdekler iin
yzey gerilim etkisini bulunuz ve bunun ktle A'ya izimini

4 32 40
2He ' 80 ' '20Ca ' soSn
50 84 206 238
6Nd '74W 'szPb , nU
18. Kitapta verilen sabit! ere ait kullanarak, 7. problemde verilen
ekirdekler iin Coulomb itme etkisini bulunuz ve bunu ktle A'ya
iziniz.
19. (5.42) ve (5.43) kullanarakA=16, 32, 50, 80, 100, 150,200 ve 230
olan en ekirdekler iin Z'yi bulunuz. dene! neticelerle

20. (5.42) gre
60
Nd,

ve
62
Sm'nin hangi en

2 (5.46) verilen yan-deneysel ktle formln kullanarak,
92
d
35
ve
238
22.
92
U 'den alfa enerjilerini
Bu dene! olarak tayin edilen
2
A = 147 ve A = 148 ktle iin (Z'ye Mc) parabollerini iziniz.
Bu izimlerden en ekirdekleri bulunuz ve dene! olarak bulunan
ekirdeklerle gsteriniz.
180 EKiRDEK F Z G N N ESASLARI
KAYNAKLAR
. Thomson, J.J., Phil. Mag., 13, p.561, (1907); Phil. Mag., p.225, (1911); Phil.
Mag., 24, pp. 209, 669, (1912).
2. Thomson, J.J ., Rays of Positive Electricity, 2nd Ed. Longsmans, Green and Co.,
(1921).
3. Aston, F.W., Phil. Mag., 39, p.449, (1920).
4. Aston, F.W., Phil.Mag., 38, 0.707, (1919).
5. Aston, F.W., Proc. Roy. Soc., All5, p.484, (1927).
6. Aston, F.W., Proc.Roy.Soc., 163, p.391, (1937).
7. Dempster, A.J., Proc. Am.Roy.Soc., 75, p.755, (1935).
8. Bainbridge, K.T., and E.B.Jordan, Phys. Rev., 50, p.282, (1936).
9. Mattauch, J., Phys. Rev., 50, p.617, (1936).
1 O. Ni er, A.O., Rev. Sc i. Instr., 18, p.398, (1947).
ll. Dempster, A.J., Phys. Rev., ll, p.316, (1918).
12. Dempster, A.J., Phys. Rev., 18, p.415, (1921).
13. Dempster, A.J., Phys.Rev., 20, p.631, (1922).
14. Mattauch, J., Phys.Rev., 57, p.1155, (1940).
15. Conen, E.R., and W.F.Homyak, Phys. Rev., 72, p.1127 L, (1947).
16. Bainbridge, K.T., Isotopic Weights of the Fundamental Isotops, N ati. Research
Council Nuclear Science Report, 1, (1948).
17. Li, C.W., W.Shaling, W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 83, p.512,
(1951).
18. Ewald, H., Naturfrosch, 6a, p.293, (1951 ).
19. Goudsmit, S.A., Phy.s. Rev., 74, p.622, (1948).
20. Richards, P.l., E.E.Hays, and S.A.Goudsmit, Phys.Rev., 85, p.630, (1952).
21. Li, C. W., W. Whaling, W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 83, p.512,
(1951).
22. Li, C. W., Phys. Rev., 88, p.I038, (1952).
23. Wick, G.C., Nuovo Cimento, ll, p.227, (1934).
24. Von Weizsacker, C.F., Z.Physik, 96, p.431, (1935).
25. Von Weizsacker, C.F., Naturwiss, 24, p.813, (1936).
26. Enrico Fermi, Nuclear Physics (revised Edition). University of Chicago Press,
p.22, (1950).
NKLEER KTLELER 181
27. Feenberg, E., Revs. Mod. Phys., p.239, (1947).
28. Green, A.E.S. Nuelear Physies. New York: MeGraw Hill Book Co., (1955).
29. El ton, L.R.B., Introduetory Nuclear Theory, p. ll, New York: Interseienee
Ine., (1947).
30. Bethe, H.A., and R.F.Beeker, Revs. Mod. Phys., 96, p.367, (1935). Von
Weizsaeker, C.F., Z.Physik, 96, (1935).
31. Feenberg, E., Rev. Mod, Phys. 9, p.239, (1935).
32. Blatt, J.M., and V.F.Weisskopf, Theo.Nuel. Phys., p.225,
33. Brandt, Werner, Wakano, Fuller, and Wheeler, Proe. Intern. Conf. on Nuelear
Masses, Univ. ofToronto Press, (1960).
34. Mozer, F.S., Phys. Rev., 116, p.970, (1959).
35. See ger, P.A., Nuclear Physies, 25, p.l, (1961 ).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Evans, R.D., The Atomie Nueleus, Chapters 3, 8, 9. New York: MeGraw-Hill
Book Co., Ine., 1955.
2. Bainbridge, K.T., Experimental Nuelear Physies, ed., E.Segre, Vol. 1. New
York: John Wiley and Sons, 955.
3. Thomson, J.J., Rays of Positive Eleetrieity an Their Apilieation to Chemieal
Analysis. London: Longmans, Green and C os., 1921.
4. Inghram, M.G., Advanees in Eleetronies, Vol. I. New York: Aeademie Press,
1948.
5. Feather, N., Nuclear stability Rules. Cambridge University Press, 952.
6. Hintenberger, H., ed., Nuelear Masses and Their Determination. London
Pergamon Press, 1957.
7. Proeeeding of the Harnilton Conferenee on Nuelear Masses. Toronto: University
of Toronto Press, 1960.
182 EKiRDEK F i Z i d i N N ESASLARI
VI
NKLEER BYKLK

Nkleer ktleler bundan nceki konuda, ekirdek iin
olarak, r bir sabit ve A ktle olmak zere R = r
0
AX formlyle
o
verilen Byle bir neticeye ne derece
ifade Bu konunun bizi formle gtrecek olan nkleer
tayini iin dene) incelemektir. Bu
girmeden nce en anda direkt olarak lmek iin
herhangi bir yol syleyebiliriz. Bizim sz konusu byklk
indirekt olarak bulunan byklktr. faraziyelere ve
deney tipine bu deneyler iki ana (a) nkleer
metotlar, (b) elektromagnetik metotlar.
ilk metotla elde edilen nkleer verilir ve
ekirdek merkeziyle gelen bir nkleer kuvvetin nokta
mesafe olarak tarif edilir. Nkleer kuvvetler (etki mesafeli)
bir gerek fiziki tesine kadar
etkiyebilirler. bu metotlarla elde edilen daha ilerde bu konuda
gibi bir dereceye kadar daha byk
Elektromagnetik metotlarla elde edilen yk verilir.
ekirdek bir nokta yk ekirdek iindeki ykn toplam
184 EKiRDEK ESASLARI
yk) herhangi bir sahip farzedilir. En tatminkar ekirdek
merkezinden belirli bir noktaya kadar dzgn olan ki, bu noktadan sonra
yk keskin bir yerde 6.1 'de gibi bir
kuyruk
r-
6.1. Nkleer yk ekirdek merkezinden olan mesafeye gre
Kesikli dzgn kresel yk iindir. Srekli ile
gsterilen ekirdek yzeyi daha bir
gstermektedir.
iki verilen ve dene!
metotlar:
(a) Nkleer metotlar:
1. Alfa
2. mrleri
3.
(b) Elektromagnetik metotlar:
1. Elektron
2. Mezik atomlar ( enerjileri)
3. Mirror (ayna) ekirdekler
4. Proton
5. (spektral izgilerin izotopik
Btn bu teorik ve dene) bu kitapta vermek mmkn
Teorik i_in iyi bir kuantum mekanik bilgisine ihtiya
Konunun detaylara Bu konu iin en basit
referans "International Congress on Nuclear Sizes and Density Distributions"dir.(l)
NKLEER BYKLK 185
2. ALFA PARAClKLARININ SAILMASI
Alfa deney yapan ilk H. Geiger ve E.
Marsden(2}dir. Byk alfa izah etme gayreti
Rutherford(3}un atomlar iin bir nkleer teklif etmesine yol Rutherford'un
teorisi, (a) (b) enerjisi, (c) ve (d)
hedefmateryalin atom (veya nkleer ykne)'na gre tesir kesitleri
ilgiyi verir. Bu teori Coulomb kanununa ve daha sonra ki
5). Elde edilen tesir- kesitlerine Coulomb tesir-
kesitleri verilir.
Coulomb sapma ilk olarak E.Bieler(6) elde edildi. E.
Bieler Mg ve Al Ra(B+C)'un alfa
gzeti edi. Al iin gzlenen tesir-kesitinin Coulomb tesir-kesitine ( CJ! a
couf
o
1 'den (kk larda) 0,6'ya (ll O de) kadar ortaya Bu neticeler
daha sonra Rutherford ve Chadwick(7) Coulomb tesir-
kesitiyle, gzlenen tesir-kesiti farka ( acou(a) non-Coulomb tesir-kesiti
(Coulomb olmayan) verildi. Non-Coulomb tesir-kesitin o zamanlar bir
incelenmesi, tabii radyoaktif kaynaklardan elde edilebilen
enerjilerinin mmkn Daha yksek
enerjili reten uygun makinelerin non-Coulomb tesir-kesiti
lmleri enerjilerine ve hedef
materyaliere gre alacou/da meydana gelen nkleer ifade
edilebilmesine tuttu.
Nkleer tayinini ele almadan nce Coulomb ele almak
gerekir. Rutherbford'un Coulomb-tesir-kesitleriyle ilgili klasik birok
kitaplarda(&) Fakat biz M. Gordon(9) meydana getirilen daha
basit ve direkt bir metodu
problemlerini iki (A) Culomb veya
Rutherford (B) non-Coulomb veya elastik
A. COULOMB SAILMASI (VEYA RUTHERFORD SAILMASI):
Gordon(9}un tretme (derivasyon) klasik teorisinde ters-kare-kanunu
kuvvetinin zel gstermesi nemlidir. 6.2 gelen bir
186 EKiRDEK ESASLARI
itici kuvvetin merkezi olan "O" bir ekirdek
gstermektedir. Gelen ktlesi m, V
0
ve yk q'dr.
ok nceki ve ok sonraki ise P, ve P
1
olup IP;I = IP/dir.
o
{b)
6.2. Bir alfa korunumlu merkezi-kuvvet merkezi (itici kuvvet)

Bu bir (arpma) parametresine (b) sahip olup
sonra B sapar. merkezinin, yani yk Q'dr.
Hibir zel hal farz etmeksizin korunurulu bir merkezi kuvvet F(r)
teorisinin
t-.P = J F(r )dt (6.1)
'yi verir. Burada t-.P = P
1
- P, momentum vektrndeki toplam ir. integral
-oo'dan + oo'a kadar her zerinden r, t'nin bir fonksiyonudur. ()
ise, 6.2b'den
IMI= 2mv
0
sin( B /2) (6.2)
NKLEER BYKLK 187
bulunur. momentumun korunurulu iin M merkeze ya da
merkezden ynelik ekirdekle F(r) kuvveti
M ynyle rj; yapar. fi(r)dt 'nin sadece M 'ye paralel olan bi
1
flP 'yi
meydana getirir. etkisi Bylece (6.1) ve (6.2)

00
2mv
0
sin(B/2)= ]i(r)lcosrjJdt (6.3)
ve
00
O= ]P(r)lsinrjJ dt
(6.4)
elde edilir.
ekirdek zerinde harici bir tork (torque)
momentum ok nce momentumun ilk
b parametresi olmak zere mv b'dir; herhangi
2 ()
bir zamanda momenturu mr Buradaki w; w=drjJ/dt ifadesiyle
verilen Bu iki birbirine Yani,
2
mr w= mv b
()
(6.5)
olup, (6.3)
(6.6)
Bu dt d rj; 'ye, integral da -( ;rr-())/2
ve +( ;rr- ())/2'ye ( 6.5)
(6.7)
elde edilir. Bu ifadede r, t'nin rj; 'nin bir fonksiyonudur. Z =sin rj;
+cos(B/2)
2mv
0
2
sin(B/2)= fr
2
1F(r)ldz (6.8)
-cos(B 12)
bulunur. (6.8)'de integral ekici kuvvet kanunu iin ne ise, itici kuvvet
kanunu iin de odur. (6.8) genel olarak, korunurulu merkezi kuvvetiere
bilinmesi iin r'nin rj/ye (yani r=r(b)'nin)
bilinmesi gerekir. Fakat ters-kare kanununa uygun kuvvetlerin zel bir durumu iin
r(b)'nin bilinmesine gerek yoktur. nk,
r
2
li\r)l =C sabiti = qQ
(6.8) ve (6.9)
b = [

mv
0
2 mv
0
2
(6.9)
(6. I O)
elde edilir. 6.3'e bakarak b ve b+db bir parametresiyle
hedefe gelen ()ve ()+d() d.Q konisi iinde
dikkat ediniz. Bylece, da/d.Qdiferansiyel ise
(6.1 la)
veya
da 2nbldbl
dD. 2n sin() d()
(6. b)
olur. b ve db'nin (6.19) 'daki (6.1 b)'de yerine konularak
(6. 12)
elde edilir ki, bu Rutherford sazlmaforml'dr. (6.12) biraz
olarak
(6.13a)
NKLEER BYKLK 189
(6.13b)
labilir. Burada CJ (()) = dddQ ve Ka alfa kinetik enerjisidir.
(6.13b) Ka dene! verilere ok iyi uymakta ve
Rutherford gibi ok kk bir hacimde
( condensed) ispat etmektedir.
(6.7) bir daha ele r
2
1F(r)l, r-;)ro iin (diverges). Bu
demektir ki, integral IF(r)l en r-
2
kadar bir
integral Bylece ters-kare-kanunu asimtotik limitlerde F(r) iin
Bunun toplam tesir-kesitini ( CYr) hesaplarsak

Q
6.3. alana (ki burada parametresi b ile b+db giren
e ile ()+d()
"
CYr fCY(B)dQ = 2rc fCY(B)sin()d()
n
veya
" K
CJ
7
= 2rc J sin Bd()
0
(1- cosB)
2
(6.14)
2
burada K= (qQ/2KJ 'dir. Diyelim ki, Jl = caseve dfl =- Buradan
K
CJ r = 2rc J dfl
-1(1-jl)
190 EKiRDEK ESASLARI
veya
(6.15)
Yani, V(r) edir ise (ki burada V(r) potansiyel fonksiyonudur) CJr
Bu demektir ki, her ve b'nin sonsuz halinde tesir-kesiti
sonsuz olur. Tesir-kesitinin a((J), ()'ya 6.4'te grlmektedir. Tesir-
kesitinin sonsuz ileri gelen stesinden elektron
cr(8)
iin
v<noc ,--
8 180"
6.4. Sabit enerjili alfa iin ()'ya gre
perdelernesi (shielding), ki bu etkin ykn dikkate
gelinebilir. yrngelerdeki yklerinin ekirdekten r d
per e
mesafesindeki etkin ykle yer Bu durumda
potansiyel fonksiyonu
V(r)
qQ -ar
-e (6.16)
r
Burada Ila =r d ve
per e
F(r) =- dVIdr'den istifade ederek CJ
1
iin
Clr oc--------
[
1 - co s() + ( r C -) 2 J 2
perde
(6.17)
NKLEER BYKLK 191
elde edilir. Burada C = qQ'dr. at son! u olup 6.4'te gibidir.
Bylece Coulomb tesir-kesitinin tesis olduk.
elastik tesir-kesiti lmleri bize nkleer lm
metodunu verir.
B. NON-COULOMB SAlLMA (VEYA SAI LMA):
6.5 Farwell ve O) hem Coulomb hem de non-Coulomb
blgelerinde alfa incelemekte aleti
gstermektedir.
6.5. Alfa Farwell ve
aletin izimi. A: alfa
belirlenmesi iin B C
1
, C
2
: enerjisini azaltmak
iin uzaktan kontrol edilebilir D: ince levhadan hedef; E:
Faraday kutusu; F, G ve H: gzleme yerleri; W: ince levha
penceresi; J: teleskoplar (K
1
,K
2
) iin
alminyum [Farwell ve Phys.
Rev.,95, 1212(1954)'ten].
I 92 EKiRDEK ESASLARI
University of Washington 60-inch siklotronunun
T hedef kutusuna girer. bir B A
belirleme geer. ve C
2
0,35 mil ve 1,5
mil (1 mil= 0,001 in) levhalardan olup basamaklar
halinde Bu 1 MeV'Iik
kademelerle 43 MeV'den 13 MeV'e kadar Alfa D
ince hedef levhalar materyalden kk bir kesri ve
geri yoluna devam ederek Faraday kutusuna arparlar. F
tpnden geerek 1/4 atmosferde argon ortak bir
o
iinde bulunun ve K
2
60 'lik bir duran bir
Pb hedefi iin Farwell ve elde neticeler 6.6'da
grlmektedir.
1000
100
....
. (ii
(1)
.Jtt
.
....
.iii
$
::::
lO
ro
iii
o:

lO
Hedef: Pb
soo

coulomb
erlsi
1 --, j
\
l .... _ .....
', 1 --
1

1
'

'
1
'
1
, 1
: -----.:.
1
1
1 1
1



EJ!
27.S Mev: :34.2 Mev
20 30 3S 40
enerjisi (MeV)
-
E
o
C')
....
.
2S
o
,c
.i
20
(1)
tti
fl)
(1)
E
(ii
lO
:g
i
s
.Jtt
'iii
co
i:
45
6.6. LAB koordinat sisteminde alfa 60 ile elastik
Alfa enerjisine relatif tesir-kesiti
Kritik enerji E
0
, dene!
NKLEER BYKLK 193
Coulomb gelmektedir [Farwell ve
Phys. Rev., 95, 1212, (1954)'den].
relatif tesir-kesiri izimi olan 6.6'dan, llen
tesir-kesitlerinin 26 MeV'e kadar olan iin Coulomb tesir-kesitinden
bulunanlarla uyum grlmektedir. 26 MeV'den byk enerjilerde,
llen tesir-kesitinde keskin bir Bu yer enerji kritik
enerjidir (EJ Kritik enerjinin stndeki enerjilerde, tesir-kesitinin enerjiye


-K(F-F
1
)
a(E) =a(E) e
(6.18)
basit deneysel formlyle gayet iyi bir gsterilmektedir(! 1 ). Burada K
(slope) parametresi olup Z'nin hafife
Yksek relatif tesir-kesitindeki izah edilebilir.
Coulomb kuvveti problemlerinde giren tek itici kuvvet ise, V(r)
potansiyelinin r ile 6.7 (a)'da gibi olacak ve deneyler ile
teori tam bir uyum Fakat gelen en e rj isi
daha ok alfa yeterince
nkleer kuvvet ekilir. Bu durumda V(r)
potansiyeli 6.7 (a)'daki gibi 6.7 (b)'deki gibi gelen
kinetik enerjisi Vcden bykse o zaman muhtemelen
nkleer ekici kuvvetin kadar bir mesafeye gelir ve (6.18)
verilen Vc'den kkse Coulomb elde ederiz.
Kritik E
0
, nkleer yanapa en mesafesine
nk nkleer yzeye tam olarak nce, nkleer
kuvvete maruz mmkndr. Bylece

elde edilen R,

Nkleer hesaplamak iin Farwell ve Wegner'in metoda
gre, E
11
_, tesir-kesitinin drtte birine gelen enerji olmak zere,
E
1
/-l'e gelen R Bu enerjide takdir edilen mesafe, gerekte nkleer
ve alfa Nkleer
hesaplanabilir. Farwell ve elde edilen neticeler (R=r i
3
formlnde
()
194 EKiRDEK ESASLARI
-13
r
0
= 1 ,5x 1 O olarak her metotlarla elde edilenlerden daha
byktr.
Kerlee ve Bunlar
ok elementi ve bir enerji tarayarak modeJiOl)
( cut off model) verilerini analiz Bu modelde, R
tamamen bir yzeyin tesinde pr bir Coulomb
engeli kabul edilir. 6.8 (a) ve 6.8 (b)'de
grlmektedir. 6.8 (b),

A ktle gstermektedir.
Bunlar02) ( one-quarter- point-recipe) yerine
ki, bu kuralda E=0,388 E
1 3 ()
A 'e (ekirdek alfa


r
(a)
r
(b)
6:?. (a) itici Coulomb potansiyeli. (b) itici Coulomb potansiyeli ile ekici
nkleer potansiyel olarak grlmektedir.
6.9'da gibi bir izgidir. Elde edilen sonular
16 -13
RAa=(l,414A +2,190)x10 cm
ve buradan

dir.
NKLEER BYKLK 195
-13 1 3
R=1,414x10 A cm
-

.lf-
...
J
-
ii
'ii
a:: lO

-13
r
0
= 1,414 X 10 cm
Au
1
9?
?9
11.11a
elastlk
10 1' 20 lS 30 3S 40 4S
Alfa enerjisi (MeV)
(6.19 a)
(6.1 9 b)
6.8. (a) Alfa elastik neticeleri. Grafikler alfa-
enerjilerine rlatif tesir-kesitlerini gstermektedirler
[Kerlee ve Phys. Rev., 107 1343 ( 1 957)'den].
196 EKiRDEK ESASLARI
6.8. (b) Alfa 42 ile Pt, Ta ve Lu olan elastik
neticeleri. Grafikler enerjilerine relatif tesir-
kesitlerini gstermektedirler [Kerlee ve Phys. Rev., 107,
1343 (1957)'den].
e
ll
o
(')
.....
o
.,...
.._
o
<
cr
..
(U
O>
;:::
(U
>.
<D
E
(/)>

32
w
7
4
Er
Tb
E u
Cc\ Pr
\i + +



"' ll\
:\ ',
\
11\ \
'' Npm
Ta : PtJ2116
Lu Pb:!Ul

t
:
' '
:\Sm
: \
Sb ' "La
Sn Ba
RA., s 1.414 A 1/3 + 2.190
5 6
1 3
6.9. rp ile gsterilen noktalar a elastik A 'e
(ki burada A, hedefin atom RAa
temsil etmektedirler. Srekli izgi bu en kk kareler
metoduna gre izgidir ve
1 3
RAa=1,414A +2,190
vermektedir [Kerlee ve Phys. Rev., 107, 1343
(1957)'den].
3. ALFA YAYINLAYICILARIN 1
Bir alfa
NKLEER BYKLK 197
A A-4 4
zX -+ z-2 y + 2He
bir denklemle gsterilir. Bu alfa ktle 208'den
byk olan ekirdeklerde olduka Alfa enteresan bir
kk enerji sahip alfa byk veya
bozunma sabiti olan alfa Mesela,
20 '
veriler 2 tm veya 1 O
gstermektedir:
238
Th

Em
4,50 MeV
7,25 MeV
lO

9 s

,5 X 0 S
-1
36,4 s
Bu, enerjiye kuvvetli G.Gamow03) ve R.Gurney ile E. Condan (14)
zamanda nce ana
alfa ile rn ekirdekler olarak mevcutturlar. rn ekirdekten
bulunan alfa 6. O' da gibi bu
Coulomb engeliyle 6.1 O alfa ile rn ekirdek
mesafenin (r) fonksiyonu olarak V(r)'yi gstermektedir. R'den byk mesafelerde
kuvvetler, (Z-2) ykl ekirdekle 2 ykl alfa btn Coulomb
kuvvetleridir. R mesafesinden itibaren nkleer kuvvetler rol almaya Bu R
mesafesi nkleer olarak tarif edilir. Kuantum istifade ederek E
enerjili bir alfa bu potansiyel engelini geme ihtimaliyeti iin bir ifade
ve buradan da (transmission) cinsinden bozunma
sabiti hesaplanabilir. Neticeler
l=wP
(6.20 a)
P=exp -2J -
2
[V(r)-E]dr
{
h 2M }
R fi
(6.20b)
198 EKiRDEK ESASLARI
olup P bir alfa Coulomb engelini delip geme ihtimaliyeti, w v!R ve v
de alfa Bu netice VI I. Blmde tretil ,i
bozunma sabitinin E, engel V(r) ve engel bir fonksiyonu
gayet
Nkleer belli bir fonksiyonel formu kabul edilmek suretiyle ift-ift
ekirdekler iin enerjinin fonksiyonu olarak bu teorik ifadeden elde edilen bozunma
V(r)
b r
6.1 O. Alfa ile rn potansiyelinin V(r)'nin bunlar
mesafeye (r'ye) izimi.
sabiti dene! ok iyi I. Perlman ve T. Ypsilantis05)
nkleer iin, elementlerin ift-ift alfa

tabi tutmak suretiyle ( consistent) bir fonksiyon elde ettiler. Bozunma sabiti,
bozunma enerjisi, atom ve nkleer ilgili olan
(ki bu esas olarak (6.20)
NKLEER BYKLK I 99
Burada
4
21,84J +-log
10
E+ log
10
R +0,217--
2 A -4
(Z -2) .
-1,104 Yz (a
0


cosa
0
)
{E[ 1 + ( A 4) ]}
1 2
cos ao 0.5893 [Eri(Z-2)}
(6.21 a)
(6.21 b)
dir. tretme metot, verilen bir nkleer
iin (E) A veya t
1 2
'nin izimiyle Z Z
suretiyle bertaraf (eliminated) edilir. Bu dzgn bir verir.
ekirdekler iin /L ve Enin dene! teorik sonular R
en iyi uyum bir fonksiyonel elde edilir. Bu
ve Ypsilantis05) 25 ift-ift ekirdek iin olup
neticeler 6.1 !'de grlmektedir. Nkleer iin elde edilen

ve
13 13
R = 1,48A x 10 cm
.fJ
r
0
= 1,48x 10 cm
(6.22a)
(6.22b)
dir. Belirli noktalarda dzgn bu elementler
alfa tayinindeki kk hatalardan ileri
sylenebilir. nk, nkleer alfa enerjisine ok hassas olup bozunma
sabitine o kadar hassas
4. HlZLI NTRONLARlN SAILMASI
Ntronun, ekirdek bilgi edinmek iin ok
Ntron yksz extra-nkleer elektronlarla ve
ntrona etkiyen bir kuvveti yoktur. Bununla beraber ekirdek
yzeyine ekirdekle ve nkleer kuvvete maruz
Bylece elde edilen ntron nkleer yzeye
tam nce nkleer kuvvetin etkisi kuvvet
200 EKiRDEK ESASLARI
tesir-kesiti lleri iin birok deneyler
ve llen tesir-kesitlerinden07, 18) hesaplamak iin
zamanlarda ifadeler Bu konuyu bu blmde

ince bir levhadan Diyelim ki, R
r, ntronun ve ntron ekirdek merkezinden
(R+r) kadar ya ya da nkleer potansiyel
Bu ancak ve ancak ekirdek tamamen geirmeyen
(opaque) (V=ro potansiyele sahip) bir kre ve ntronun mukayeseli ok
kk olmak Bu (15 ile 20 Me V ntronlar (ki
de Broglie ekirdek kk iin
Bylece ntron azalma lmlerinden tesir
kesitlerini hesaplamak mmkndr. Bu basit dayanarak (R+r)
n
dairenin
,
12
,, i: S"t-1:;6c'

NKLEER BYKLK 201
--
.:Lr
" --'-6.,
Alfa (Mev)
6.11. denei noktalar ve
hesaplanan o'lar normal nkleer sahip alfa-
gstermektedirler. Slar pnormal kk nkleer
sahip ."'gstermektedirler [Perlman ve
Ypsilantis, Phys. Rev., 79,30 (1950)'den].
iin elde edilebilir hassas alan olarak olursak
6.12) geometrik byklkle tesir-kesiti
ac = rc(R+r / (6.23)
(6.23) ekirdek ve ntronun her ikisinde de R ve r
2
11
2
kreler ve dzlem zerindeki nR ve nr
11

faraziyesine Bylece dene] olarak ac (veya toplam tesir-kesiti a
7
)
tayin edilmek suretiyle, r
11
bil ini} orsa, R hesaplanabilir.
6.12.
-----
1
\
1
Kesik izgili cmbcr iindeki alan iin mmkn olan hassas

202 EKiRDEK ESASLARI
tasvirin ntronlar iin llen toplam
2
tesir-kesitlerinin, hedef 2rrR 'nin iki mertebesinde
Bunun ve nkleer byklk ifadelerinin daha da edilmesi,
ntronu kre yerine bir dalga olarak ele alan dalga
sayesinde Gelen ntronla ekirdek sonlu bir ekme
potansiyeli ile gsterilir. Bu gre ntron,
V(r) = -V
0
V(r) =O
.r < R iin
r > R iin (6.24)
ifadeleriyle verilen ekici bir potansiyel kuyusu olarak grr 6.13'deki
1 3
izgili izim). Burada R = r
0
A kare kuyunun Bu potansiyel kuyusu
sayesinde ve (transmission) kolayca izah edilebilir. Fakat,
olaylar bu modelle izah edilemez. Yksek enerjili iin
geirgen R. Seeher nk nkleer bir maddeden
geen ortalama serbest yol nkleer mukayese edilebilir byklkte
S. Frenback, R. Seeher ve B. Taylor(21) meseleyi, kompleks
bir indisine sahip bir kre olarak suretiyle zmlerneye
Optik bir optik materyalin sahip zelliklere
sahip farzedilir) bu modele optik modeli verilir. Bir nkleer
materyal ntron (a) bir (b)
bir indisi (ki her ikisi de ntron momenturuunun
NKLEER BYKLK 203
6.13. Kesik izgiler kare-kuyu potansiyelini, srekli ise gerek potansiyele
daha uygun potansiyeli temsil etmektedir.
ile karakterize edilir. indisi, ekirdek iindeki ntronun
ortalama potansiyeli (V) ile de belirlenebilir. Gelen ntron
zaman ya ya da elastik
ise inelastik gelir. Bu model, 42 Me V' den 1,4 Be V' e
kadar enerjili ve izahta olduka

Fernback ve iin bu fikri benimseyere k
elastik ve inelastik tesir-kesitlerini
2
{ 1- (! + 2KR)e-
2
K
11
}
rrR 1-
2 2
2K R
(6.25)
ve
2
ad = 2rr pdp
(6.26)
Burada aa ve ad ve tesir-kesitleri
(inelastik veelastik tesir-kesitleri), R nkleer K nkleer materyalin
k= .J2mE 1 li ntronun ekirdek vektr ise, k
1
1 2
k [(I+ V/E) -1] olmak zere, ekirdek iindeki vektr k+ k
1

p, kre merkezinden geen bir izgi ile kreye
mesafedir. 2s ise nce kre ierisinde yoldur.
J. De Juren ve N. KnabJe(22) gelen yksek enerjili
halinde aa ve ad'nin byklke birbirlerine gsterdiler.
Bu demektir ki
dir. Bylece geirmeyen krenin klasik teorisi
2
ar= 2aa = 2rr(R+r)
(6.27)
204 EKiRDEK ESASLARI
veya r yerine A: (yani dalgaboyu/2n) (ki bu yksek enerjiler iin

(6.28)
elde edilir.
Fernback ve toplam tesir-kesitleri iin L. Cook ve
dene! neticeleri kullanarak ve (6.25) ile (6.26)
istifade ederek nkleer hesaplama
6.14'te grlmektedir. elde ettikleri nkleer
1 3 -13
R = 1, 3 7 A x 1 O cm (6.29 a)
ve
-13
r = 1,37 x 10 cm (6.29 b)
o 13
Fernback ve A 'n fonksiyonu olarak R zaman toplam
tesir-kesitlerinden hesaplanan en iyi uyum k
1
=
12 -I . 12 -I
2,85x10 cm ve K= 3,0x10 cm olarak tayin edildi.
Daha nce gibi verilen model, 42 Mev(l7}den daha
byk enerjili ntronlar iin gayet uygundur. Bu modelin enerjili (birka
MeV) ntronlara ortalama serbest ok kk
ve ekirdek (compound nucleus) hadisesinden (bak. 11.
Blm) glkler Bununla beraber, bu modelin bu enerji
bile tesir-kesitlerinin ortalama zelliklerini tayin etmekte
H. Feshbach, C.Perter ve V. Weisskopf(24) ile V. Weisskopt(25)
Bunlar, gelen
reel ve kompleks sahip bir ortalama optik potansiyel ile yer
sayesinde izah farzetmektedirler:
.....
o
o 2 3 4
At/J
s
NKLEER BYKLK 205
6
6.1 4. Toplam tesir-kesiti lmlerinden elde edilen noktalar, ktle
kpkkne nkleer izimini
gstermektediri er. Bu noktalar boyunca izilen izgi R = 1,37
AI

cm [Fernback ve Phys.
Rev., 75, 1352 (1949)'dan].
V = Vo (1 + i),
V O
I 3
r:::; R = r
0
A iin
r > R iin (6.30)

Burada V
0
= -42 MeV, = 0,03 ve r
0
= 1,42x!O cm'dir. kristal topu
(cloudy crystal bali) verilen bu model toplam tesir-kesitinin nitel zelliklerini ve
deneylerini izah etmekte ve elastik reel
inelastik da kompleks izah etmektedir.
Bu enerji en son deneyler( 1 8) (6.30) ifadesiyle verilen
potansiyel kuyusu yerine yuvarlak (round edge) potansiyel kuyusunu kullanan
en son optik modeli ile izah Elde edilen r
0
8) (1 ,3504 )x 1

cm' dir ki, bu da (6.29b) verilen

5. YKSEK ENERJiLi ELEKTRONUN SAILMASI
I. Blmde proton-elektron hipotezini incelerken ekirdeklerin
enerjilerinin birka MeV mertebesinde
206 EKiRDEK ESASLARI
bu ekirdek iinde mmkn
belirli bir byklkte kabul ederek ve
2 2 2 2
E pc + m
0
c (6.3
istifade ederek, MeV mertebesinde enerjilere sahip
de yandan, ekirdek yksek enerjili
elektronlarla edilebilir ve bylece ekirdek iine veya
gitmesi mmkn olur. Yksek enerjili byle (ki
bu ekirdek iindeki yk nkleer byklk fikir
edinmek mmkn olabilmektedir. Byle bir yksek enerjili elektrona uyan dalga
boyu hesaplanabilmektedir.
2
(6.3 1) E m,F
veya
ve
2 2 2
E =pc
E
p=-
c
h
p
he
E
ki buradan 150 Me V 'lik elektronlar iin
bulunur.
-13
8 x 10 cm
(6.32)
Elektronun dalga boyu nkleer boyutlar mertebesinde zaman
bir nokta yk olarak farzedilmesiyle elektron beklenen neticelerin,
belirli bir sahip durumlara gre byk
ilk olarak E. Guth(26) temas Nokta yk
gsteren ilk deneyler E. Lyman ve
Bunlar A: = 2TC 1,25xl0-
12
cm'ye gelen 15,7 MeV'lik
1 3
elektronlar dene! verilerinin (ekirdek iin R rA ve r =
() ()
NKLEER BYKLK 207
1,45xl0-
13
cm olmak zere) dzgn yk modeliyle birbirini

ekirdek elastik diferansiyel-tesir kesitlerinin
teorik olarak D. Yenie, D. Ravenhall ve R. Wilson(28)
gayet iyi bir Diferansiyel tesir-kesiti
da
d D.
(6.33)
ile verilir. Burada f elektron Jnin
faktrlerin gelen enerjisine ve yk
tipine bulunan neticeler 6.1 5'te
grlmektedir ki burada yk kabul
Nokta yk
p(x) =Po
x=O da
=O x> O da (6.34a)
Dzgn p(x)
=po
x<kR
=O x>kR (6.34b)
p(x)
-(x a)
burada a=1,06
=po e
Exponansiyel (6.34c)
p(x)
(x b)2
burada b=2,12
=po e
Gaussian (6.34d)
Burada p(x), merkezden x kadar yk k = 2Jrl:t
.
vektr ve R nkleer 6.15'te (2 grlen dzgn yk
nemli bir elektron maksimum ve
grlmesidir. izah gibi bu modelleri dene!
olarak olup bizi dzgn yk modeline gtrr.
Bylece ihtiva toplam yk
R
q(R) = J4nx
2
p(x)dx
o
ile verilir.
208 EKiRDEK ESASLAR!
Yksek enerjili gruplar 1 ,32,33)
olarak R. Hoftstadter ve alet
6.1 6'da grlmektedir. S tanford lineer ana elde
edilen tek enerjili (monoenergetic) bir elektron iki magnetli bir
sistem Bu meydana getirilen alanlar 12 veya 1 3
kilogauss mertebesindedirler. S pozisyonu, elektron kabul edilen
8
enerji belirler. Puls 2x!O elektron ve her bir puls
0,5 mikrosaniyede gemek zere, saniyede 60 puls meydana
gelmektedir. istenen maddenin ince
ibaret olan bir hedefe ynlendirilir. Bu levhalar byk bir
zil-kutusu (bell-jar) edilen bir kutusunun iine
Hem (defiection) sistemi hem de kutusunun iyice
(high-vacuum). Bu kutusu 3 in olan ve -150 den +
o
150 'ye kadar ince bir alminyum (0,006 in pencereyle
tehiz Hedeften elektronlar kolimatrden getikten sonra
birka dedekte edilirler
1.'.
;;
c

o
.50 70 90 uo !){) 150
(derece cinsinden)
6.1 5. 150 Me V'! ik elektronlar iin diferansiyel tesir-kesitleri.
Grafikler 1 nokta-yk 2 dzgn-yk 3 exponansiyel
yk ve 4 Gaussian-yk iin B'ya
gstermektedirler [Yennie ve Phys. Rev., 95, 500 (1 954)'ten].
NKLEER BYKLK 209
Bu deneylerin(30) neticeleri 6.17'de grlmektedir. Srekli
dzgn yk modeli kabul edilerek Yennie ve
elde edilen teorik neticeleri gstermektedir. daireler dene]
Uyum fevkahlde iyi grnmektedir. Nokta yk modeli, Gaussian veya
exponansiyel modeli, deneyle 6.17'deki, gzlenen,
difraksiyon sadece yk belli bir ile izah edilebilir.
97 208
6.17,
79
Au veRlb iin gstermektedir ki, bu dzgn yk modelinde
S

..._
Kolimatr
6.1 6. Hofstadter sisteminin dene]
[Hofstadter ve Phys. Rev., 92, 978 (1953)'den].
210 EKiRDEK ESASLARI
10
7


\
126 Mcv _
-
Au, mil
10
7

153 Mev
154 Mev
+ Autu7, 2 mil.s

1\
"
"'
3

,
\



30 50 10 90 t30 30 so 10 90 uo
(derece cinsinden)
6.1 7. ve e lastik Srekli
dzgn modelinin teorik neticeleridir. Daireler
dene! [Hofstadter ve Phys. Rev., 95, 512
(1954)'ten].


p
0.50
&O
r (fermi)
6.18. Yk iin modeli. Burada c,
3
olan yzey ( 1 1 O cm'dir).
NKLEER BYKLK 21 I
-/3
nkleer hem hem de iin r =(1,1 O, J)xl O cm olmak zere
J 3 ()
R=r
11
A ile ima eder. r
11
metotlardakilerden daha kk
deney ile teori iyi bir uyum Farki i ler
ve elementler iin Hofstadter(32) Yennie ve usulline
olarak ve 6.18'de grlen Fermi dzgn model
deneyler ve hesaplamalar R
1 3 40 -13 209
= r A 'teki r

iin) r !,32x!O cm'den (v

1
Bi iin) r =
o J, O _ o o_ ()
1.20xl ri ' kadar gsterdi. Bylece, nkleer R=
J 3
1'
0
A ile o zaman elektron deneyleri
-JJ
r = 1,26x 10 cm
()
(6.35)
bir ortalama Bylece nkleer iin
elde edilen kuvvet daha kktr. inelastik
hesaba dikkat ediniz. inelastik ihmal
edilebilir
6. NKLEER YARIAPLARlN ATOMLARDAN
EDiLEREK BULUNMASI
Bir elektronda gibi (e-) ykne ve spinine sahip bir
ancak ktlesi elektron ktlesinin 21 O Hassas
lmler bu ktlenin (206, 77 0.04 )me ile (207, 1 O, 1 I )me
ve ortalama (206,84 O, 12)me gstermektedir. Buradaki me
bir ktlesidir. Bir kinetik iinden gemekte
materyalin aktararak hareketsiz (durgun) hale zaman bir
ekirdek Bohr tipi bir yrlingede ve bylece me:::onik atom
meydana gelir. Yakalanan bu nce ve je (Auger)
(bak 8. Blm) ve sonrada (radiatif) (Z >5 iin)
H2 FiZlGiNiN ESASLARI
bir daha geerler. Bu mezonlar
-14 3
1 O ile 1 O saniye sonra birok materyalde 2P durumuna X-

lS mezon 10 saniyelik bir mrle olmakta ve bu
1 S seviyesi nkleer yk hassas (ve yk
etkili ok nemlidir. benzer mekanizma
(tabil-beta ve nkleer yakalama) tepelerinde nemli
herhangi bir sebep (nk karakteristik
-8
I O saniyeden daha byk gzden
izah eder.
ekirdekler bir gibi byk hassasiyet
gsterdiklerine ilk olarak Wheeler(36) elektronlardan
daha byk ktleli ve delip-
geebilmeleridir. Mesela, ekirdek iindeki %
SO'sine bir en atomik (s ta te) geirir. Elektronda
gibi ile ekirdek ana kuvvet, mahiyeti ok iyi bilinen
elektrostatik kuvvettir. olmayan
heihangi bir varsa bile bu ok kktr. Bunlar, nkleer
zelliklerin bir probe yapan zelliklerdir.
Fitch ve Rainwater(37) Z sahip ekirdeklerin
yrngeleri
llmesi iin, yeni bir spektroskopi
elde edilir(37). Bir siklotron (Columbia University 164-inch Nevis
cyclotron) saat ynnde dnen 385 MeV'lik protonlar ince bir Be hedefe arparak
6.19) her ynde ve elementer c-/
- o
: TC : pi-eksi ve TC : ihtiva eden reaksiyon rnlerini meydana
o
getirirler. TC hedefi n yak m mda fotonlara bozunurlar. olarak l 00
Me V 'lik kinetik sahip olarak I O metrelik bir ortalama
serbest yola sahiptirler. TC--mezonlar ve ntrinalara (ki bunlar
ykl, durgun ktleleri olan ve spinleri olan
bozunurlar; yani, TC- + v. TC (intensity) hedefi n
en byk belli bir kesri bozunur.
Proton
yrngesi
Be hedef
164" siklotron
NKLEER BYKLK 213
r
O-- q gen
Dedeksiyon
sistemi
6. 9. atomlardan iin dene!
dzenek. siklotron durumunu, odaklama
ve dedeksiyon sistemini gstermektedir. Tipik bir mezon
yolu da grlmektedir [Fitch ve Rainwater, Phys. Rew., 92, 759 (1953)
'ten].
analizleri ki, % O u olarak n-
momentumuna denk momentumlu tipik bir yol
6. I 9'da grlmektedir. Dedektr, grlen pozisyona ve
esas itibariyle bir 5819 foto-tpne bir Nal(Tl) kristalinden ibarettir.
incelenecek numuneler dedektrn nne
sonra Bu
enerjileri Nal dedektr ile llr. Fitch ve Rainwater(27) Al, Si, Ti,
Cu, Zn, Sb, Pb ve Bi'ta (ki bunlar iin Z = 13, 14, 22, 29, 30, 51, 82, 80 ve
83'tr) durdurulup mezonik atomlar 1 S x-
incelediler. enerjileri 0,35 MeV'den (ki bu Al iindir)
6,0 MeV'e (ki bu hem Pb hem de Bi iindir) kadar
Fitch ve Rainwater'a gre, ekirdek bir nokta yk olarak n.
Bohr yrngesinin
-282
rHohr - ' X n cm
fiZ
(6.36)
214' EKiRDEK ESASLARI
ile verilir. Burada me elektronun, f.1 ise ktlesi, n Bohr yrngesinin
Bununla beraber yrnge buna gelen elektron
yrngesinden 207 ktle kadar daha kk Pb' de bu, n = iin r
1
=
13 -12
3,07x10 cm verir (ki bu ok iine n= 2 iin r
2
= x o cm
verir (ki bu nkleer yzeyin tam zamanda Pb'de bir nokta
ekirdek iin nceden sz edilen 2P
213
S
112
en e rj isi 16,4 M(N 'dir;
halbuki, bu llen enerjisi 6,02 MeV'dir. Bylece bir nokta yk
olarak
1 3
Proton R = r
0
A kresel iinde sabit ve
olan nkleer bir model kabul etmek suretiyle Fitch ve Rainwater Z = 22,
29, ve 82 iin 1,22 ve 1,17x10.
13
cm buldular. Buna gre
()
nkleer yk iin
-13
r = 1,2 x 10 cm (6.37)
elde edilir.
Burada kk Z'ler iin enerjisinin nkleer byklkten ziyade mezon
ktlesine daha hassas byk Z'ler iin enerjisinin nkleer
daha hassas belirtelim. Henley'in(35,38) gibi, nkleer
polarizasyon ve rlatif dzeltmeler gibi dzeltmeler dikkate
-13
Fakat bu dzeltmelerin kktr. Mesela, r = l,l7x10 cm'den
-13 ()
ro= 1, 8x 1 O cm'ye ki, bu halen kuvvet kktr.
Biz (6.37) verilen olarak kabul
7. AYNA (MIRROR) EKiRDEKLERDEN NKLEER BYKLK

ekirdek 2Z = Al yani bunlar ktle
(A) sahip fakat bunlardan birinin proton ntron
bu ekirdekterin ayna ekirdek iftini veya Wigner iftini
A A
sylenir. Buna gre tipik bir ayna ifti
2
X ve Z+I Y ile gsterilebilir (bir
ekirdekteki ntron proton bir fazla, halbuki bu
NKLEER BYKLK 215
proton ntron bir Bu iftler Z::::21 iin
(A = 2Z). kaidesinden gibi, en az bir yesi beta-
aktif ayna iftlerine birka rnektirler :
Ayna ekirdek iftinin yeleri Coulomb
uygun yklerin homojen olarak kreler iin C aulomb-enerjisi
olarak ifade ilk olarak Bethe(39) edildi. Bu sayede
byle bir krenin nkleer bir ls Verilen bir
n-p fakat n-n ve p-p sahip
belirtilebilir. Nkleer kuvvetlerin yk-simetrik yani n-n kuvvetlerinin p-p
kuvvetlerine ve bu kuvvetlerin ayna ekirdeklerin enerjileri farka
bilgi konu XII. Blmdedir) kabul edilmektedir.
Nkleer kuvvetlerin yk-simetrisi kabullenilerek nkleer
hesaplanabilir: Diyelim ki, ayna ekirdekler
2
XA ve Z+I YA olarak M
2
ve
M
2
,
1
atomik ktlelere sahip olsunlar. Ktleler fark (M
2
-M7.,
1
)
A A " .
gelmektedir: (i)
2
X 'nin ktlesi Y 'dan (m
0
-m ) kadar daha kktr (mn
Ap A
ntronun, mp protonun ktlesidir); nk,
2
X 'daki bir ntron yerini Y 'da bir
protona Enerjiler cinsinden
2 2
Llmc =(m -m c (6.38)
n 1!
dir. (ii) yelerinin Coulomb nk, protonlara
sahiptirler. Z protona sahip bir Coulomb enerjisi daha nceki konuda
gibi
3e
2
Z(Z- 1)
Ec =-5- R
A A
dir. Buna gre ve zX b.E
0
Coulomb enerjisi
(6.39)
216 EKiRDEK ESASLARI
b.Ec = (3/!5R) [(Z+1) Z- Z (Z-1)}
2
6e Z/5R (6.40)
ifadesiyle verilir. (6.38) ve (6.40)
veya
2 2 2
(Mz,
1
Mz) c = (6e Z/5R)- (mn- m) c
(6.41)
bulunur. (6.41)'i R iin zerek
2 2 2 -1
R = 1,2 eZ [(M
211
-Mz) c +(mn- m) c} (6.42)
elde edilir. Buna gre, ayna ekirdeklerin ktleleri olan yenin
maksimum enerjisi dikkate sonra (6.42)
R hesaplanabilir. Bu metot Bethe'nin ilk sonra epeyce
Byle neticeleri nkleer yk
-13 13 -13
(elektromagnetik R = (1,4--1,5)x10 A cm yani r
0
= (1,4 -1,5)x10 cm
olarak vermektedir. r)n bu elektromagnetik metotlarla (mesela, elektron
metodu ile) elde edilenlerden daha byktr. Ayna ekirdekler
metod undan, (ki bu metot ZQ 1 iin uygulanabilir) r
0
iin elde edilen neticeleri n
farzedecek olursak r tayininde elektromagnetik
()
ancak elementiere uygun nk, bu hafif
elementler iin r
0
ayna ekirdekler metodunun daha
kktr. Bununla beraber byle bir kabulde bulunmaya gerek Cooper ve
Hanley08), O. Kofoed-Hansen( 41) Kuantum-mekanik
ve proton yk iin modeli kullanarak R = (1,28
-13 13
0,05)x10 A cm veya
-13
r
0
=(1,280,05)x10 cm (6.43)
buldular( 41) ki, bu elektromagnetik metotlarla bulunanlara uygun

NKLEER BYhK 217
Daha Wallece ve Welch(42) 19::;A::; 39 ayna
ekirdeklerin beta ltler. Bunlar ekirdeklerin kabuk
dikkate elde r elektron ve fl--mezonik
o
atomlar gibi deney neticeleriyle uyum iindedir. Bu r
0
zamanda
(6.43) verilen de uygundur.
8. METOTLAR
Nkleer tayini iin I. Blmde iki metodu daha bir
olarak inceleyelim:
A. PROTON-SAILMASI
zerinde nkleer reaksiyonlardan biri
atom ekirdeklerinden elastik nk (i) milyarlarca
elektronvolta kadar herhangi bir enerji iyi belirlenen proton elde
edilebilmektedir ve (ii) protonlar ve ykl dedekte
edilmeleri Bu konunun bir tetkiki (review) Glassgold(43)
bir enerji optik-model veya
potansiyeli izah edilmektedir. Bu tr deneyler R = r
1 3 ()
A ifadesindekir
(} -13
ro= (1,25 0,05) x 10 cm (6.44)
olarak vermektedir.
B. SPEKTIWM KA YMASI
Bir iki izotopunu ele alacak olursak, bunlar proton
fakat ntron sahip iki izotopun ekirdeklerindeki
proton Buna gre ekirdek belli bir byklkte ise iki
izotopun atomik kendilerini elektrostatik alanlarda
Bu, spektrum izgilerinin neticesini verir. Bu yolda
ve neticeleri r iin
o
-13
ro= 1,20x 10 cm ( 6.45)
ki bu elektromagnetik metot neticelerine
218 EKiRDEK ESASLARI
9.ZET
Bu konunun sonunda, yapabilmek iin, metotlarla llen
nkleer neticelerini Tablo 'de gibi, nkleer
kuvvet genellikle yk daha byktr. Nkleer
mertebesi tespit edildikten sonra nkleer gibi,
zelliklerinin mmkndr. Daha sonraki konularda
gibi bu, nkleer kuvvetler bilgiler verir.
1 3
Tablo Metotlarla Bulunan, R = ro A 'teki r
0

Metot
A. Kuvvet
Alfa
2. Alfa
3.
B. Yk (veya elektomagnetik)
Elektron
2. Mezonik atom
3. Ayna ekirdekler
4. Proton
5. kayma
-13
O cm cinsinden r
Q

1,48
1,37
1,26
1,2
0,05
0,05
1,20
NKLEER BYKLK 2 19
PROBLEMLER
1. Enerji ve momentumun korunumu prensibini kullanarak arpma
parametresi b'nin

ile gsteriniz. Burada re en ok mesafesi ve Ka gelen
alfa kinetik enerjisidir.
2. ekici bir kuvvet iin (6.6) integrasyon limitlerinin
+(ff-B)/2
f
den ye
-(ff-B)/2
gsteriniz.
3. (Z 82) ve (Z= 79) Coulomb engeli
a) alfa b) protonlar iin
238 o
4. LAB koordinat sisteminde U 'den 135 'lik bir 8 MeV 'lik alfa
en mesafesini

5. a) Po 'dan 5,3 Me V 'lik alfa bir
79
Au hedef ile
(head on) halinde en mesafesini
maksimum ne gibi bir elde edersiniz?

b)
8
lo 'den 8,78 MeV 'lik alfa iin
ve neticeleri a)'dakilerle
210
6.
82
Po 'dan alfa 5,3 MeV kinetik enerjili olanlar
-7 o o
2x!O cm bir levha zerine gelmektedir. a) 30, b) 60, ve c)
o
90 'den daha byk alfa kesrini
-13 1 3
7. En mesafesi re ve ekirdek R =1,414xl0 A cm'yi
238
kullanarak,
92
U 'den 4,180 MeV'lik alfa iin hedefi n
a) b) halinde potansiyel engeli
8. Verilen bir hedeften alfa izotropik ise,
A yzeyine sahip olan ve bir r mesafesinde e bir sayaca
arpacak kesri ne
9. (6.13b) verilen KMKS'de ifade ediniz.
220 EKiRDEK ESASLARl
10.

'nin meydana gelen 8,78 MeV'lik alfa
potansiyel engelinin
ll. alfa iin potansiyel engeli 19 MeV ise,
R= r i
3
'deki r ne
() . ()
12. Yksek enerjili alfa bir hedefe gelmektedirler; farzediniz ki
ad Hedef pozitif yknn a) bir nokta yk, b)
-8 1 3
10 cm bir kreye dzgn c) R = r
0
A bir
ekirdekte d) a bir sabit olmak zere yk p(x) = p
0
e
xa
gre kabul ederek mesafenin fonksiyonu
olarak potansiyel ve kuvvet grafiklerini iziniz.
13. K= 3x10-
12
iin (6.25) kullanarakA
2
CJ 'yi iziniz.
14.
15.
K ve CJ, cinsinden

ifade ediniz.
ok yksek-enerjili elektronlar bir hedefe gelmektedir. Hedef geri
32
tepme enerjisini E ve fonksiyonu olarak Bu bir S
hedef zerine gelen 200 Me V 'lik elektronlar iin
16. yk (6.34 c) yani p(x)
ile
kabul ederek rms = a.Jli ile
gsteriniz.
17. bir nokta yk olarak kabul ederek, ve
18.
19.
20.
atomlar iin n. bohr hesabediniz. r
1 3 ()

1,35x10 cm
olmak zere, R = r
0
A ile kabul ederek ve hangi
yrngelerinin bu iki ekirdek iinde yer bulunuz.
A > 41 iin ayna ekirdekterin mmkn mdr? Neden?
23 23 39 39
(
5
B ,
6
C ),

,
12
Mg ) ve

,
20
Ca ) ayna iftlerini gz nne
+
Bu iftlerden her birinin ikinci yesi bir [) ve
+
[) maksimum enerjilerini 0,98 Me V, 2,95 MeV ve 5,49 MeV'dir.
Her durumda nkleer ve r
()

a) A < 50, b) 50 < A < 150 ve c) A> 150 olan ekirdekleri n
llmesinde hangi teklif edersiniz?
NKLEER BYKLK 221
KAYNAKLAR
1. "International Congress on Nuclear Sizes and Density Distribution", Revs.
Mod. Phys., 30, p.412, (1958).
2. Geiger, H., and E. Marsden, Proc. Roy. Soc., A82, p.495, (1909).
3. Rutherford, E., Ph il. Mag., 21, p. 669, (1911 ).
4. Geiger, H., and E. Marsden, Phil. Mag., 25, p.604, (1913).
5. Chadwick, J., Phil. Mag., 40, p.734, 920).
6. Bieler, E. S., Proc. Roy. Soc., A 05, p.434, (1924).
7. Rutherford, E. D. and J. Chadwick, Phil. Mag., 50, p.889, (1925).
8. Goldstein, H., Classical Mechanics, pp.81-85, Cambridge: Addison-Wesley
Press, Ine., (195
9. Gordon, M. M., Am. J. ofPhys., 23, p.247, (1955).
o. Farwell, G. W., and H. E. Wegner, Phys. Rev., 95, p.l212,
1. Blair, J. S., Phys. Rev., 93, p.356, (1954); Phys. Rev., 95, (1954).
Kerles, D. D., J. S. Blair, and G .W. Farwel, Phys. Rev., 107, p.1343,
13. Gamow, G., Z.Physik, p.204, 928).
14. Gurney, R. W., and E. U. Condon, Nature, 122, p.439, (1928).
15. Per lman, I., and T. J. Ypsilantis, Phys. Rev., 79, p.30, (1950).
6. H. A., Revs. Mod. Phys., 9, p. 69, 16 (1937).
7. Fernbach, S., Revs. Mod. Phys., 30, p.12, 958).
8. Seth, K. K., Revs. Mod. Phys., 30, p. 442, 958).
Bethe, H., Phys. Rev., 47, p.747, (1935).
20. Serber, R., Phys. Rev., 72, p.1 (1947).
21. Fernback, S., R. Serber, Lt. B. Taylor, Phys. Rev., 75, p.1352, (1949).
22. De Juren, J., and Norman Knable, Phys. Rev., 77, p.606, (1950).
23. Cook, L.J., E. M. McMillan, J. M. Peterson, and D. Sewell, Phys. Rev., 75, p.7,
949).
24. Feshbach, H., C. E. Proter, and V. F. Weisskop, Phys. Rev., 96, p. 448, (1954).
25. Weisskopf, V., Physica, 8, p.952, (1956).
26. Guth, E., Wiener Anzeiger Akad Wissenschaften, 24, p.229, (1934).
27. Lyman, E. M., A. D. Hanson, and M. B. Scott, Phys. Rev., 84, p.626, (195 1).
222 EKiRDEK ESASLARI
28. Yennie, D.R., D. G. Ravenhall, and R. N. Wilson, Phys. Rev., 95, p.500,
(1954).
29. Hofstadter, R., H. R. Fechter, and J. A. Mcintyre, Phys. Rev., 92, p. 978,
(1953).
30. Hofstadter, R., B. Hahn, A. W.Knudsen, and J. A. Mclntyre, Phys. Rev., p. 512,
(1954).
31. Pidd, R. W., C. L. er, and E. C. Raka, Phys. Rev., 92, p.436, ( 1956).
32. Hofstadter, R., Revs. Mod. Phys., 28, p.215, (1956).
33. Revenhall, D. G., Revs. Mod. Phys.,30, p.430, (1958).
34. Koslov, S., V.Fitch, and J. Rainwater, Phys. Rev., 95, pp. 291, 625, (1954);
Cohen, E. R., K. M. Crowe, and J.W.M.DuMond, Phys. Rev., 104, p.266,
(1956).
35. Henley, E. M., Revs. Mod. Phys., 30, p. 438, (1958).
36. Wheeler, J. A., Revs. Mod. Phys., 21, p.133, (1949).
37. Fitch, V. L., and J. Rainwater, Phys. Rev., 92, p.789, (1953).
38. Cooper, L. N., and E. M. Henley, Phys. Rev., 92, p.801, (1953).
39. Bethe, H. A., Phys. Rev., 54, p.436, (1938).
40. Wigner, E. P., Phys. Rev., 56, p.519, (1939); Wilson, R.R., Phys. Rev., 88,
p.350, (1952); Peaslee, D. C., Phys. Rev., 95, p.717, (1954).
41. Kofoed-Hansen, 0., Revs. Mod. Phys., 30, p.449, (1958).
42. Wallece, R., and J. A. Welch, Jr., Phys. Rev., 117, p.1297, (1960).
43. Glassgold, A. E., Revs. Mod.Phys., 30, p.419, (1958).
44. Ritter, F., and H. Feshbach, Phys. Rev., 92, p.837, (1953).
45. Brix, P., and H. Kopfermann, Revs. Mod. Phys., 30, p.517, (1958).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Evans, R. D., The Atomic Nucleus, Chapter 2.New York: McGraw-Hill Book
Co., Ine., 1955.
2. International Cogress on Nuclear Sizes and Density Distributions, Revs. Mod.
Phys., 30,412, 1958.
VII
ALFA BOZUNMASI
I. BOZUNMA
Alfa bozunmasz, ana bir rn ve bir alfa
Alfa iki kere helyum
(He+;-) ve ok s ratli hareket ettikleri 2. Blmde O halde,
alfa ana ekirdek iki proton ve iki ntron
kaybederek ktlesi drt birim, yk ise iki birim yani M = -4 ve LlZ = -2 olur.
Bu nkleer paralanma
(7.
- A
temsil edilebilir. U rn ekirdek (z_
2
Y ) ana (zX )
bir atom sahip rnn kimyasal da
A. BOZlJNMA
A M
MP ktleli bir zX Md ktle li bir z_
2
Y ve ma
ktleli bir alfa Bozunmadan nce ana ekirdek
durgun halde momentumun iin 7. I) bozunmadan
sonra rn ekirdekle alfa ynlerde gitmesi gerekir. Diyelim ki, E ve
1
224 EKiRDEK ESASLAR!
E
1
sistemin nceki ve sonraki toplam olsun.
korunumu prensibinden
(7.2)
veya
2 2 2
Mc =Mdc +Kd+mc +K
p a a
(7.3)
Burada K" ve Ka olarak rn ve alfa kinetik
Buna gre bu enerjisi (Q) verilir:
2
Q = K + K = (M - M - m c
a p d c(
(7.4)
iin Q pozitif (7.4)
meydana gelebilmesi iin ana durgun
ktlesinin rn ve alfa durgun ktleleri byk
sonucu Nkleer bozunma tablosundan gibi, bu tr
ekirdekler yksek ktle blgedeki ekirdeklerdir; yani A > 200.
(a) nce

rn
(b)
7.1. (a) Bozunmadan nce durmakta olan ana ekirdek (b) rn ekirdek
ve alfa lineer momentumun iin ynlerde

nkleer ktlelerden ziyade atomik ktleler cinsinden ifade
edilmesinde fayda Zm"'yi (me elektron ktlesidir) (7.4)
ekleyip
Q = [M(A,Z) -M (A-4, Z-2)- m (4,2)} /
(7.5)
elde edilir.
B. ALFA PARACIGININ ENERJiSi
Enerji ve momentumun korunumundan
ve
ALFA BOZUNMASI 225
(7.6)
(7.7)
(bak 7.1). Burada va, a V,
1
ise rn
(7.6) vd (7 .7) yerine koyarsak
veya
ya da
'' 1 ?
Q
= -M (m v 1 M +-m v -
2
d aa d
2
ua
1 ma
=-m v (--+1)
2 aa Md
, m
Q
= K ( _ _g_ + 1)
"M .
d
(7.8)
(7.9)
dde: edilir. SayetA ana A-.::f'te U:n ktle ise mjl\:d
= 4/(A-4) o!ur ve (7.9)
(7.10)
gelir. Byk A'lar iin (A-4)/A bire alfa Q
paralanma ama byk bir
2. ALFA PARAClKLARININ LLMESi
Alfa enerjilerinin ta oiarak tayini iki nemlidir;
birincisi alfa ilgili teorilerin dzeltilmesi ve ikinci obrak da gen,:ek
226 EKiRDEK ESASLARl
nkleer-enerji nemlidir. Alfa
enerjilerinin llmesinde, faydalanan bir ok teknik
izah edilen metotlar protonlar, dteronlar ve
benzerleri gibi her hangi bir ve ykl iin
metotlar kategori iinde incelenebilir: (a) magnetik sapma, (b)
ve (c) puls-ykseklik analizleri.
A. SAPMA
Enerji tayini iin en eski ve kesin metotlardan biri, magnetik bir etkisi
alfa llmesidir. Ykl bir
magnetik bir ynne dik bir dzlemde hareket zaman
qvH = mv
2
Ir
ile verilen r dairesel bir yol izler. Burada H magnetik q ve m
ise yk ve ktlesidir.
i le, kinetik enerji ise
K
v .2__ (Hr)
m
'
mv-
2
q 2
=-m(-Hr)
2 m
(7.12)
(7.13)
ile verilir. m, H, r ve ykn ktleye (qlm) K (7.13)
hesaplanabilir.
Daha bir iin rlativistik etkiler dikkate ve (7.13)

q v
2

v = -Hr(l -
2
)
12
m
0
c
(7 .14)
ALFA BOZUNMAS! 227
ve
(7.15)
2
gelir. Burada m
0
c durgun-ktle enerjisidir.
Bir spektrometresinin genel prensipleri
spektrometresininkinin Tek fark, alfa iin gerekli
beta iin gerekli alandan ok byk Alfa
llmesinde iki bir
z.
o
(i) 7.2 bir "180 odaklama gstermektedir. S alfa
Bir fant (slit) alfa
iyi-kolime bir elde edilir. Bu dzlemine dik
olarak uygulanan bir magnetik alana girer, alfa
sonra bir (P) ve orada bir iz r,
alfa enerjilerine olarak 30-50 cm
H, genellikle 0000 gauss
lmnden hesaplayabiliriz. ilk bu basit
metoda ve r ile olarak gerektirir. (H
nkleer rezonans metodu ile llr). r , 35 cm'lik tipik bir durum iin
enerji rezolsyonu (LJEIE) yzde hassasiyetle elde edilebiJirken
5000( }de bir hassasiyetle llebilmektedir. Bu metodun
ok yksek aktiviteli kaynaklara ihtiya (ki bunu
elde etmek olduka gtr), dzgn ve bu metodun
ok
(ii) Nkleer reaksiyonlardan ortaya alfa
enerjilerinin llmesi iin Buechner ve bir
o
"90 magnetik spektrograf' 7.3'te grlmektedir.
o
'den daha kk veren bir (sector-shaped)
magnetik alan bir nkleer emlsiyon zerine
ve pozda bir alfa kaydedilir.
228 EKiRDEK ESASLARI
\fak um

7.2. Bir 180 odaklama spektrometresinin H
dzlemine dik ve A, B ve C
Kaynak
I-Ro
Filim

1
1
1
1
alan
1imlti
kutup
gerek
. -,---r
90"

!
7.3. 90'lik bir magnetik
(Buechner, W. W. Prog. Nucl. Phys., 5,1 (1955)].
Elde edilen tipik neticeler 7.4'te grlmektedir. Byle bir spektrometrede
cm'de yzde bir rezolsyonla binde birlik hassasiyet mmkndr.
ALFA BOZUNMASI 229
enerjisi (Mev)
8
6 o
1
3
48 49 so S3 S4 ss S6
o. 27 3
7.4. 90 lik magnetik spektrograf Al (He ,a)
Al
26
'dan elde edilen alfa [Hinds S. and R.
Middleton, Proc. Phys. Sdc. 73, 501, (1959)].
7.5. Taryum (C+C')'den alfa Wilson sis
izleri iki gstermektedir [Rutherford, Chadwick, and
Ellis, Radiation From Radioactive Substances, New York: Cambridge
University Press, (1930)].
B.
Alfa sis nkleer emlsiyon veya bir
llebilir. 7.5 sis alfa
izlerinin bir gstermektedir. 7.6, bir nkleer
230 EKiRDEK ESASLARI
emlsiyon bir alfa yolunu gstermektedir(4). Bu
llrse, blmde
alfa enerjilerini bulmak mmkndr. Tadil bir
(ki bu da bir sonraki alt blmde alfa
llmesinde uygun bir alettir.
..
. .
(aJ
{b)
7.6. 50 ll (menzilli) alfa emlsiyon
izleri : (a) Il ford C2 emlsiyonunda (b) liford E 1
emlsiyonunda [Robalt J., Prog. N uc!. Phys., 1 ,42, (1950)].


Am

5226 MeV
Cm tu
5801 MeV
5447 MeV
243 244
Am ve Cm ihtiva eden bir kaynaktan alfa
2
25 mm hassas olan bir
elde edilen puls-ykseklik [Blankenship, J. L. and C. J.
Borkowski, I. R. E. Trans., NS-8, 17, (1961 )].
JU2U
6. 336-.. 6. 554
1 Em214
uno
5.888 .......... 7.127
ALFA BOZ UN MAS! 23 I

7.680

6.0 7.0
Enerji (MeV)
7.8. U
230
serisinden alfa Nal kristali
elde edilen puls-ykseklik [Stephen, F. Jr., F. Asaro, and I.
Perlman, Phys. Rev., 96, 1568, (1954)'den].
C.
Bu metodun prensibi, meydana getirilen elektrik pulsunun alfa
Bu, yoldan

(i) metodu (ki bu metotta btn
enerjisini veya sayata kaybeder)
(ii) bir ve
(iii) sintilasyon 7.7(5) ve 7.8(6)
olarak ve
sintilasyon elde edilen
243
(Am + Am
gstermektedir! er.
ediniz.
244 230 . . .
+ Cm ) ve U alfa
rezolsyonundaki nemli farka dikkat
232 EKiRDEK ESASLARI
3. ARALIK VE
lm, ykl enerjilerinin tayini iin kolay ve bir
metot eder. Bir iinden gemekte olan ykl bir
materyalin elektromagnetik kendi
kinetik enerjisini kaybeder. Bir bir elektron, kafi miktarda
kendisini atomdan tamamen koparabilir. Aksi taktirde elektron
bir durumda terimi
hem hem de dereceleri
iin gerekli ortalama enerjiye ortalama potansiyeli verilir
ve I ile gsterilir.
Bir alfa kaynaktan kinetik enerjisinin
noktaya kadar mesafe olarak tarif edilebilir. lme metoduna
olarak, Bu yzden, daha sonra tip tarif
kestirme ( extrapolated) ortalama
maddenin trne gibi, ykl ilk kinetik
o
de 15 C'de ve 760 mm-Hg hava standart
olarak
A. ALFA PARACIKLARI ARALIGININ LM
Alfa havadaki lm iin tadil bir
1938'de Holloway ve Livingston(7) dizayn edildi (Bak
7.9). Bu, veya 2 mm bir (screen-wall)
kafesinden ibarettir. Kafesin mm vidaya arka
levha ile ve bylece kafesin 0,05 daha iyi bir
tespit edilmektedir. Bir olan bu hareketli arka levha
3/4 in'lik pirin bir disktir ve koruyucu bir halka ile Yksek potansiyel
elektrotunu n yz, nikel bir perdedir ve dokunun
dikdrtgen 0,20x0,40 mm'dir. Alfa kafes yzne dik
olan mekanik monte edilir. Kafesle kaynak mesafe elik
vida hareket ettirilerek Kaynak ve kaynak
(self-absorption) ve ihmal edilebilecek ince Alfa.
ALFA BOZUNMASJ 233
Ayarlanabilir ubuk
7.9. Bir (shallow) [Holloway, M.
G. and M. S. Livingston, Phys.Rev., 54, 18, (1938)].
kollime elde etmek iin nne
(si i ts) ri
Kafese belli alfa meydana getirirler.
bir elektrik pulsu nce bir oradan da bir
(scaler) gider. Kafes yz ile kaynak mesafelerde sayma

llr. 7.1 O'daki A Po 'un alfa iin bir "sayma-mesafe
gstermektedir sadece son grlmektedir).
gstermektedir ki, 3-7 cm'ye kadar bir mesafeden kafese alfa
sabit, fakat bundan sonra 3,85 cm'ye kadar ki mesafelerden
gelenler iin sayma ok keskin olarak ve daha uzun mesafeler iin
bir gitmektedir. Kestirme (extrapolated (R),
orijinle A dnme (inflection) izilen mesafe eksenini
nokta mesafe olarak tarif edilir. 7.1 O'da gibi
1 o
Po 'un alfa iin Re= 3,897 cm'dir.
7.1 O' daki B diferansiyel verilir ve sayma mesafe
mesafelerde trevi elde edilir. Bu dnme
maksimuma Ortalama ( R ), orijinden diferansiyel
maksimuma kadar (mesafe ekseni zerindeki) olarak tarif edilir. Bu
durumda R = 3,842 cm'dir (bak. 7.1 0). Ortalama nemli bir alfa,
R 'den byk ara, ise R 'den kk
sahip gstermesidir. Bu ortalama extrapolated
daha olarak
234 EKiRDEK ESASLARI
3.60
3.70 3.80;
cm-+-
R.-3.897
4.00
R=3.842
R;=3.870

7 O. Po alfa iin mesafe izafi iyon! (A)
(B) diferansiyel (C) bir tek
diferansiyel ve (D) ortalama veya Bragg
[M.S.Livingstone, Phys. Rev., 54, 18,
B. STRAGGLING(7) (A YRILMA, TEK HAREKET ETME)
Daha nce de gibi, alfa ve uyarma
enerjilerini kaybederler. Bu enerji miktarlarda olur ve bir
ortalama veya en mmkn bir istatistiki oynamalar gsterir.
Bu, btn alfa sahip gsteren
7 O'un A ve B grlmektedir. btn alfa
gerekten sahip olsalar idi, son ok keskin bir
bu oynarnalara stragglingi verilir. Bu
stragglingi btn izierin tam olarak boyda gsteren
7 .5'te de grlmektedir. Bu bir Gaussian fonksiyonu ile
gsterilebilir. Yani,
ALFA BOZUNMASI 235
f(x)dx = (-I-Je-(1i-x)'la' dx
.;;;;
(7.16)
Burada f(x)dx, x ve x+dx sona eren
toplam kesri, R ortalama ve a straggling parametresidir.
Burada a, maksimumun lle'sinde olarak tarif edilir
ve a/R birimsiz bir olup p ile gsterilir.
(7.16) kullanarak, ortalama ve extrapolated fark
olarak tarif edilen S
- r--
s = R - R = - v ffa
e 2

ile gsterebiliriz. Po- 'un alfa iin dene! a
S= 0,055 cm'yi verir.
(7.17)
0,060 cm
zamanda S, R ve Re farktan direkt olarak hesaplanabilir.
Standart ve S = 0,070 cm olarak bulunur.
maksimum interpolasyonunda izgi !erin
hesaplanan S = 0,079 cm'dir. S iin
2 o
0,074 cm'dir. Bylece Po 'un alfa iin toplam straggling parametresi
a
1
= 0,074/ 112.[; = 0,084 cm (7.18)
le verilir. Gzlenen bu toplam straggling gerekten bir ok straggling
ki bunlardan (i) stragglingi, (ii) grlt
(noise) stragglingi, (iii) stragglingi, (iv) straggling, (v) kafes
stragglingi ve (vi) kaynak stragglingidir. Straggling'in teorik mzakeresi
Bethe ve Ashkin(9)
C. AR<\LIGI
Bir alfa yolu boyunca meydana ve
lm alfa ilk enerjisinin Spesifik
birim yol olarak tarif
Kaynaktan mesafelerdeki alfa bir meydana
236 EKiRDEK ESASLARI
izafi daha nce (shallow) kafesi
llebilir. Bu gaye iin, kafesi amplifikatr,
pulsunun kafeste iyon iftleri olacak
dizayn edilir. Spesifik sonunda mesafeye gre
210 214 (
verilir. Po ve Po 'n alfa 10) iin byle iki
7.ll'de 7.10'daki D de bir Bragg grlmektedir. Bu
izafi belli bir mesafeye kadar sabit daha
sonra

J 1
Radyum
Polonyum (Po
210
' /\
(Po.U.
4
>
/
'/
0.8
...--
...--
----
0.2
o
o 2 3 4 5 6 7 7.5
760 mmHg ve 15 oc deki havada cm olarak mesafe
210 214
7.11. Po ve Po 'in alfa iin Bragg [Rutherford,
Chadwick, and Ellis, Radiation From Radioactive Substances, New
York: Cambridge University Press, (1930)].
ykselip sonra da keskince gstermektedirler (Bu alfa
sonuna
daha ok zaman geirmeleri ve byle artan sebep
izah edilebilir. daha fazla alfa
elektron yakalayarak helyum sebep olur).
extrapolated (R) orijinden, dnm izilen
mesafe eksenini noktaya kadar olan olarak tarif edilir.
7.10'daki D R; = 3,870 cm elde edilir.
Straggling etkisi bu grlmektedir. Bir tek
ALFA BOZUNMASI 237
2.0 cm 2.5
2.5 2.0
cm
o. s o
7. 2. Bir tek alfa iin Bragg (srekli
Noktalar gruplarca deney neticeleridir [Holloway, M. G.
and M. S. Livingston, Phys. Rev., 54, 8, 938)].
tipteki stragglingler iin dzeltme yapmak(7) ve spesifik
izmek mmkndr. Byle bir 7. 2(7}de (ki burada
kafesin belli iin dzeltme Bu diferansiyel spesifik
kafes son derece ince spesifik
olarak tarif
Daha nceki mzakerelerimizin hepsinde bir trn hari tuttuk.
Yksek enerjili, ykl bir bir elektronla (head on)
enerjinin byk bir kesri bir tek elektrona verilir. Bu meydana
gelen elektronlara delta denir.
4. DURDURMA GC VE ARALlGI
Ykl nemli bir nicelik de, verilen bir
materyalde birim uzunlukta enerji olarak tarif edilen
durdurma-gc' dr.
23& EKiRDEK ESASLARI
S(E) = -dE 1 dx =wl (7 .19)
Burada S(E), E kinetik enerjisinin bir fonksiyonu olup
materyaller iin I, birim uzunluk meydana gelen iyon ifti
cinsinden ortalama spesifik ve w, bir iyon ifti iin gerekli
enerjidir. durdurma gcnn biliniyorsa ortalama hesaplanabilir.
(7.20)
yandan bir alfa durdurma gc S(E) olan b.ir ortamda, R
ortalama biliniyorsa, enerjisi hesaplanabilir.
- -(
E = f w IdR = f - dx JR
(7.21)
Herhangi bir materyalde enerjinin fonksiyonu olarak biliniyorsa o
materyalin durdurma gcn bulmak ta mmkndr. Yani,
dR/dE= 1/S(E) (7.22)
Durdurma gcnn ehemmiyeti, iin dene! olarak llmesi
ileri gelmektedir; nk bu, klasik mekanikten veya
kuantum teorik olarak hesaplanabilmektedir. Durdurma gc iin
byle bir ifade gelecek blmde tretilecek; ancak, burada neticelerine
Rlativistik olmayan bir kendi yolunda birim uzunluk
enerji
(7.23)
ile verilir. Burada v ze yk ve m de elektron ktlesidir. N birim
hacmindeki atom Z atom I ise ortalama
enerjisi dir.
ALFA BOZUNMASI 239
(7.23) gibi durdurma gc bir
fonksiyonudur. Rlatif durdurma gc (ki bu verilen bir
durdurma gcnn standart durdurma gcne
olarak tarif edilir. O indisi standart maddeyi gsteriyorsa
. S(E) Z ln(2mv
2
) -Ini
Rlatif Durdurma Gc (RDG) = --= (-)-----::
2
--'--------c=-
S0(E) Z
0
ln(2mv )-ln/
0
(7.24)
ve zamanda
RDG = S(E) havadaki
S
0
(E)
(7.25)
olur.
Dene! alfa iin gerekli materyal
bilmek isteyebiliriz. Bu genellikle cinsinden ifade
edilir. mg/cm
2
biriminde olup
(mg/cm
2
cinsinden) x x I 00 (7.26)
olarak tarif edilir. bir materyalin durdurma gc, havadaki
biliniyorsa zde (7 .25) ve (7 .26) hesaplanabil ir.
5. DURDURMA GCNN
Bir gemekte olan ykl bir byk bir
kaybeder. Birim uzunluk
enerji yani durdurma gc, teorik olarak hesaplanabilir. Klasik
byle bir durdurma gc ifadesi ilk olarak 1915'te N. Bohr(ll)
edildi. H. Bethe(l2,13) 1930'da kuantum
bir ifade Gene kuantum daha bir ifade
1933'te F.Bioch04) ve bu ifade Bohr ve Bethe'nin
neticelerini ihtiva etmektedir. Bu ifadeyi klasik gre
240 EKiRDEK ESASLARI
ve sonra kuantum mekanik meydana gelecek
mzakere
Mktleli, ykl bir gelen yk z ve v olsun. ktle
A, atom Z ve p olsun. 7.13'te
gibi ykl yolundan b parametresi) mesafede m ktleli bir
elektron zamanda t = O, ykl orijinde
gstersin.
Tretme iin :
(i) Ykl ve byk iindeki
izgilerdir. Enerjilerini sadece zerinde bulunan
ve kaybederler.
ykl hareketlerinin klasik tabi
ve herhangi bir rlativistik dzeltmeye ihtiya da kabul
edelim. Bu, 10 MeV'den daha kk enerjili alfa iin

-vt
Alfa
y
Elektron
b
X
7.13. Bir alfa bir atarnun elektronuyla
(ii) elektron, serbest ve durgun
haldedir. zamanda elektronun hareketi o kadar kktr ki; elektrik
alan, elektron pozisyonundan hi gibi hesaplanabilir. Bu
ALFA BO ZUNMASI 241
ancak ykl atomlardaki elektronik ok ok
byk ise
Problemin simetrik (bak. 7.13) elektrona verilen impulsun net
Bu nk; zaman impulstin x-
olan zamanki gtrr. Yani
o 00 '
f Fxd! = f Fxdl
(7.27)
2 2
Burada Fx. F= ze /r kuvvetinin Elektrona verilen impulsun

00 00
PY = fFYdt = fcze
2
1 r
2
)sinBdt (7.28)
olur. 7.13'ten tespit ederek
sinO=blr, -vtlb=cotO, dt (blv)csc
2
Bd()
(7.28) yerlerine konulup integral
Py = 2ze
2
1 bv (7.29)
elde edilir. Buradan, b mesafesindeki bir tek elektrona verilen enerji
2 2 4
E _ Py _ 2z e
e- 2m - mb
2
v
2
(7.30)
NA Avagadro olmak zere, birim hacminde (ZpN )lA
elektron 7. 14'te gibi problemin silindirik
b ve b+db, dx olan bir kabuktaki elektron
(7 .30) ve (7.3 1) b'de dx ve db
bir kabuktaki enerji
(7.3 1)
242 EKiRDEK ESASLARl
(7 .32)
olarak bulunur. bmm minimum parametresi ve b max maksimum
parametresi ile btn kabuklardaki elektronlarca birim
uzunluk kaybedilen toplam enerji
(7 .33)
olur. Burada pNA birim atom N ile
7. 14. alan, dx boyunda, db ve b bir s ilindiri
gstermektedir.
Bylece, b min ve b max hesaplayabilirsek durdurma gc (S) iin
bir ifade elde Bu, yollardan Fakat biz kolay bir
klasik metotla
(i) b'nin minimum bir bir elektrona

maksimum klasik olarak 2v'dir" hesaplanabilir. Buna
gre elektronun enerjisi
2 2
Ee :::; -m(2v) = 2mv
2
(7.34)
ile verilir. (7 .30) ve (7 .34)
olur.
1
ALFA BOZUNMASI 243
b
mm
2 2
ze lmv (7 .35)
(ii) b'nin maksimum elektronu serbest kabul
etmenin hesaplanabilir. Elektronlar olup
bir miktar minimum ortalama uyarma enerjileri (!) Bylece bmax
sonsuz (7.30)
- 2 4 2 2
I= 2z e !mb v
max
veya
(7.36)

ile verilir. [b mafb min iin bir ifade kuantum-mekaniksel
tretilebilir.
(a) bmm : m ktleli ve v bir elektrona uyan dalga paketi
ile verilir. Klasik geerli olabilmesi iin gelen
Coulomb elektronun A; zerinde
Yani A:veya

(b) b max : Rlativistik elektrona yoluna dik
istikamette pul s verme ( r)
Fermi, E., Nuclear Physics (Chicago: The University of Chicago Press,1950) pp 28-29.
244 EKiRDEK ESASLARI
u elektronun olmak zere IIT < u ise elektron
enerji iin
1/ U> T >::< {3
2
/V
veya
b
- ;- {32
max -V U
Burada u elektronun ortalama Bu elde
edilen b Ib klasik hareketle elde edilenle
. max mm
gsterilebilir.
(7.33), (7.35) ve (7.36)
S = _dE = 4nz e NZ In 2mv
2 4 ( 2 )112
dx mv
2
I
(7.37)
elde edilir.
Daha tam kuantum-mekaniksel (13, 14, 15) b'nin limitleri iin
verir. Bu elde edilen durdurma gc ifadesi (7.38)
(ki bu, In terimi hari ncekinin
S =-dE = e4 NZ
dx mv
2
I
(7.38)
yksek enerjilerde rlativite dzeltmesi dikkate ifade(16) elde
edilir.
(7.39)
Burada mo bir elektronun durgun ktlesidir. Bu gelen ykl
ktlesinin yer dikkat ediniz.
tretilen neticeler alfalar, dteronlar, mezonlar ve benzeri btn
ykl iin Durdurma gc iin (7.38) verilen
teorik ifadeyi dene! neticelerle iin alfa durumunu ele
Burada Z = 2 iin (7.38)
Q)
>.
o
(,)
<i
o
(,)
Ol
c:

E
...
...
:s

'E

E
:9.
en
1.!
o
ALFA BOZUNMASI 245
50
40
l.--'""
L.---
V o
30
V
c
Ag
V
20
10
/
o
[/"Al


o lO 20 30 40
z
50 60 70 80
7.15. Durdurma gc S(E) ifadesinin Srekli (7.41)'den
hesaplanan S' (E) 'yi, noktalar ise deneysel gstermektedir.
7.16.
[Kaplan I., Nuclear Physics, Reading, Mass.: Addison Wesley
Publishing Co., ne., 1963, p. 315].
0.07


Q)
::::::
-
. o.os


:c-0.04
Q)
c:
Q)
0.03
;o:
"il
g. 0.02

_
mezonlar-
protontar

> 0.0


1\-
'

o
l

,_

\ \ \

\
""\\

\
'



enerjisi (MeV)
Me V/cm cinsinden havada dE/dx'in ykl iin izimi.
\
[Beiser, A., Revs. Mod. Phys., 24, (1952)].
246 EKiRDEK ESASLARI
S(E) =-dE= NZ
dx mv I
(7.40)
girer, ya da bunu yeniden yazarak
(7 .41)
elde edilir.
Buna greS'(E), Z'nin bir fonksiyonudur. 7.1517 S'(E)'nin Z'ye
izimini gstermektedir. Koyu izgi (7 .41) daireler ise denel
izimidir. Deneyle teori uyum olduka iyi grnmektedir.
A. Beiser(l8) ifadeyi kullanarak, ykl iin
durdurma gcn enerjinin fonksiyonu olarak olarak hava
alfa dteronlar, m-mezonlar, pi-mezonlar ve elektronlar
iin elde edilen neticeler 7.16'da durdurma gc iin
tretilen ifade hareket eden ykl iin gvenli olmayabilir. Mesela,
5 Me V' den kk enerjili alfa ve 1,3 Me V' den kk enerjili protonlar
iin geerli enerjilerde, durdurma gc iin teorik ifadenin
gre enerjilerde olan elektron
veya hesaba
6.
Daha nce, bir alfa ve (7.20) ve (7.21)
Yani,
R E
R. = fdx = f<-dEidxr
1
dE (7.20)
ve
li li
E= fwldR== f(-dE!dx) dR (7.21)
o
ALFA BOZUNMASI 247
idi. Nkleer reaksiyonlar btn enerjiler iin enerji
izilmesinde fayda Bir alfa lmek ve sonra
enerji enerjisini hesaplamak ok Bu dene! verilerden ya
da teorik hesaplamalardan izilebilirler. 3 cm ile 7 cm sahip olan
alfa enerjileri belli bir dene! hesaplanabilir :
32
R=0,318E
o
(7.42)
Burada E, Me V olarak veR, 15 C ve 760 mmHg havada
cm olarak ortalama
izilirler (bak. 7.1 7). Tabi!
radyoaktif alfa alfa ve enerjileri tam
olarak llrCl9). Bu, 5 MeV'den 10 MeV'e kadar olan enerjileri ve 5 cm'den
cm'ye kadar olan kaplar. Bu enerjiler noktalar ve yi 1 O Me V' in
tesine uzatmak iin veriler, 5. Blmde durdurma gc ile verilen teorik
ifadeden istifade edilerek elde edilir. Bu alfa daha:
enerjiler iin nk, hi biri 5 MeV'den daha
enerjili alfa vermemektedir. zamanda 5 MeV'den enerjiler iin teorik
da geerli enerjili alfa alfa
elde edilebilir; ancak, bu metot tatmin edici
enerjilerde bu bilgilerin elde edilmesi iin en tatminkir metot Bethe(20)
Bu, belirli nkleer reaksiyonlardan alfa
enerji ve llmesini Alfa
iki reaksiyon, enerjilere uzatmakta
Bu reaksiyonlar
6 4 3
(1)
3
Li +
0
n

+
1
H +Q
burada(21,22) Q = 4,7880,023 Me V
Ea = 2,0570,0 O Me V
R = 1 ,040,02 cm
lO I 7 4
(2)
5
B +
0
n

+
2
He + Q
burada(23) Q = 2,3 60,006 Me V
Ea = 1,4740,004 MeV
R = cm
248 EKiRDEK ESASLARI
Enerji (MEW)-11
4.0 5.0 s.s 6.0 6.5 7.0 1.5 8.0
3.0 8.0
enerjisine

Ci)


...
'gl
o
(1)
..
..
-
E
e
o
o
-
-

Cii
...
<

o. s .o .s 2.0 s 3.0 4.0
Enerji (MeVH
7. 17. 15C ve 760 mm-Hg havada, alfa
[Bethe, H.A., Revs. Mod. Phys., 22,213, (1950)].
ve enerji bilgide
dzeltmeler Tabii alfa teori ve nkleer verilerin
neticelerini Bethe(20) 7 .17'de gibi tam
ok yksek enerjilere kadar uzanan benzer de

ALFA BOZUNMASI 249
7. ALFA BOZUNMASI
Birok radyoaktif ekirdeklerin alfa olarak
toplam alfa paralanma enerjisinin (E
0
= Ea + Egeri tepm) ktle
atom ve dzenli bir
R, E, t
1 2
, A-, A ve Z dene! alfa teorilerinin
ve Burada byle iki
(a) Bozunma olan, "enerji"
ve (b) "Enerji" ve "ktle
ki bu nkleer bilgi edinmekte
A. YARI-MR'E
907'lerde Rutherford(26) alfa ile enerjileri
sistematik ortaya mrl ekirdekler byk enerjili alfa
uzun-mrl ekirdeklerin enerjili alfa
gzleniyordu. Dene! neticeler gstermektedir ki;
haricindeki alfa 2,5 cm ile 9 cm
halbuki 4 MeV'den 9 MeV'e kadar 3,5 faktrlk
bu enerjideki 2,5 faktrlk ileri gelmektedir. Enerjideki bu
-18 -1 6
uygun olarak, sabiti s 'den s 'e kadar
-7 .
s'ye kadar Bu
gzlemlerden neticeye Enerjideki 2 veya 3 faktr veya
24
bozunma sabitinde O faktrne gelmektedir.
Bu denel gerekler ilk olarak 1911 'de H. Geiger ve J.
log;{, logR'ye zaman tabii olarak bulunan radyoaktif
serinin yelerinin 7.18'de gibi, her bir grup iin bir izgi olmak
zere, izgi zerine Bu izgiler Geiger-Nuttall
yani
log A- = A log R + B
(7.43)
ile gsterilirler. Buradaki A ve B sabitlerdir. B sabiti her bir izgi iin
fakat, A her iin de Havadaki Geiger ile

250 EKiRDEK ESASLARI
Toryum serisi
Actlnium serisi
Uranyum serisi

0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
log
7.1 8. Geiger-Nuttall kanunu; logR'ye izimi [Geiger, H. and J.
M. Nuttall, Phil. Mag., 22,613, (1911)].
(7.23)
3
R =Sabit v
log IL = A
1
log v + B
1
(7.44)
(7.45)
.
olarak 7.18'den gibi, dene! neticelerle Geiger-
Nuttall kanunu uyurnun iyi alfa enerjisi ve bozunma
sabiti daha tam bir dene! I. Kaplan(29) sabit Z'ler iin
log IL= (a/v) +b
(7.46)
verildi.
6
Potonyum
4
2

0.45 0.55 0.65 0.75
tersi
ALFA BOZUNMASI 25 1
7.19. Sabit Z iin 1/v'ye logA. Alfa 10
9
cm/s
cinsinden ifade [Kaplan, I., Phys. Rev., 81, 962, (1951 )].
Bu alfa teorisinden olup dene! neticelerle,
7.19'da gibi (ki bu Z'nin verilen bir iin tersine
log olduka iyi
Btn alfa dahil E ye log t
1 2

genel hususlardan nemli bir sapma gstermektedir. Bununla beraber
sadece alfa ift-ift ekirdekleri ele bunlardan Z'lileri
grafik dzgn Bu tr grafikler I.
Perlman ve olup 7.20'de grlmektedir.
252 EKiRDEK ESASLARI
o.
O'
W'\
oci
o.
(10
W'\

o.

t-
e
]i
W'\
.C'
<D
'o

<D
as
E
o.
c
as
\0

as
Q.
W'\
.
.n
:rg
<
o.
W'\
W'\
-.i
o.
'ot
7.20. ift-ift nklidler iin enerji yan-mr [Perlman, I.,
A.Ghiorso, and G. T. Seaborg, Phys. Rev., 77, 26, (1950)].
ALFA BOZUNMASI 253
3
= .... o
3

-;- 1
roa
0

7.2 1. ift-tek nklidler iin enerji [Per lman, 1.,
A.Ghiorso, and G.T.Seaborg, Phys. Rev., 77, 26, (I 950)].
254 EKiRDEK ESASLARI
alfa ift-tek, tek ift ve tek-tek ekirdek trleri iin ift-ift
ekirdekler iin gibi dzgn izmek mmkn ve
iinde bu en kts de tek-tek ekirdeklerdir. Z
ve E'! i ift-ift tipierinkinden 2-1000 kere daha uzundur. 7.21 ift-tek
ekirdeklerin bir durumunu gstermektedir.
B. KTLE NUMARASINA
Byle neticeleri I. ve ve R. Glass ve
Hem suni olarak meydana getirilen hem de tabii
olarak bulunan elementlerden elde edilebilen btn verileri ihtiva eden
7.22(23) ktle izimindeki
gstermektedir. Her bir (yani Z'nin her bir
iin) izgiler enerjisinin (E), ktle (A)
grlr. Z'nin iin izilen izgiler hemen hemen
birbirine paraleldir.
7.22'de grlen dzenliliklerden neticeler
(i) Verilen bir A iin Ea, Zile artar.
(ii) Verilen bir Z iin A Ea, (bu durum modeliyle
de ifade
(iii) N= 128 ile bir devam edersek
A'ya gre tersine dner. daha fazla
devam edilirse bu orijinal durum tekrar edilebilir.
(iv) Z<84 zaman bir ters dnme daha Bu durum bizmut'un
(Z=83) alfa bozunma enerjisinin Z::C:84 gre beklenenden ok
ve (Z=82) ve talyum'un (Z=81) hi bir aktivite
neticesini verir
(iii) ve (iv) tabaka-modeli gre olmakta olup daha sonra
izah edilecektir. N=82'de ntron da nadir-toprak elementlerinin
alfa enerji (release) etkiler.
ALFA BOZUNMASI 255
s.o
200 210 220
KOtle
7.22. Z ve A'ya alfa bozunma Siyah daireler kat'i ktleleri, o'lar
muhtemel ktleleri ve x'ler bozunma devirlerinden hesaplanan
?'lar kat'i olmayan ve ----'ler missing
gstermektedir (Hanna, G.C., Experimental Nuclear Physics,
Yol. III, ed., E.Serge, New York: John Wiley and Sons, p. 65, (1959)].
Bu izimierin alfa zelliklerini
tam olarak ifade etmelerine ve ift-ift ekirdekler iin gayet

8. ALFA BOZUNMASININ TEORiSi
Kuantum ilk biri alfa teorisine
Alfa J928'de G. Gamow(34) ile R.
Gurney ve E. Condon(35) anda Kuantum teorisinin
ifadeleri klasik teorilerinkinden tamamen Alfa izah ederken
214
yzyze bir problem rnekten daha iyi Po , 7,68
238
MeY'lik alfa Bu alfa bir
92
U levhadan
Rutherford kanununa uyarlar. Po-a, 7.23'te
grlen Coulomb potansiyel engelini iin gerekli enerjiye sahip
hi bir yer grlr. yandan 4,20
256 EKiRDEK ESASLARI
MeV'lik enerjinin Coulomb potansiyel-engelini kafi
238
U 'den 4,20 MeV kinetik alfalar Po-a
238
geemez bir potansiyel engelini daha U
alfa gemesi bir
Bu zm iin potansiyel engeli problemini kuantum mekaniki
anlamak gerekir.
V(r)
Coulomb engeli
-Vo
7.23. Nkleer potansiyel kuyusu ve Coulomb engelinin gsterimi.
A. BOYUTLll POT ENGELi
Diyelim ki, m durgun ktleli, E kinetik enerjili bir V"
bir potansiyel engeline gelmektedir. yle ki, E< V (bak. 7.24) ve
o
x <O iin
O< x < a iin
x > a iin
(7.47)
olsun. Problemin simetrik ya soldan ya da
gelebilir. Bu durumda soldan kabul
ALFA BOZUNMASI 257
Klasik olarak E< V
0
kinetik enerjisine sahip bir bu potansiyel engelini
asla delip geemez. Fakat kuantum gre E < V
0
olsa bile bu
potansiyel engelini delip geme ihtimali Bu engeli delip
geme ihtimali veya (transparency)
= Geen
Gelen
---,---
E
(Geen genlik)
2
(Gelen genlik)
2
V(x)
U III
o a X
7.24. Bir boyutlu dikdrtgen potansiyel engeli.
(7 .48)
olarak tarif edilir. I. ve III. blgeler iin Schrdinger dalga
denklemi
(7.49)
Bu denklemin zm
ikx -lkx
le +Re (7 .50)
i/cr

=Te (7.5
dir. Burada k= -J2mE/1i =pin ve I, R, T gelen, geen genliklerdir.
258 EKiRDEK ESASLARI
II. blgede Schrdinger dalga denklemi
Bu denklemin zm
-h
T
11
A e +B e
dir. Burada k'= ..j2m(V
0
-E)/n = q!n, A ve B ise sabitlerdir.
Bu sabitler
= lTI:
1
1
1
.
(7 .52)',
(7.53)
(7 .54)
olarak tarif edilir. Bunu hesaplamak iin sabitleri tretmemiz gerekir. Bunu dalga
fonkSiyonunun (well-behaved) bir fonksiyon istifade
ederek Buna gre If/ ve dlf/ldx (yani x=O ve x=a'da srekli
olma yani
T/0) = TJO)
T'/0) TjO)
TJa) T
1
Ja)
Tja)
= tp'm(a)
uygulayarak elde ederiz:
l+R A+B
ik (I-R) = k'(A-B)
k'a -k'a 1ka
Ae +Be =Te
k'a -k'a 1ka
k'(A e -B e ) = ikT e
(7 .55)
(7.56a)
(7.56b)
(7 .56c)
(7.56d)
(7.36a) ve (7.36b) R'yi yok ederek (7.36c) ve (7.36d)
ve B
\
k' k'
I= +-)A --)B
2 ik 2 ik
A = Te'k" (1 + ik 1 2ek'a
k'
ik
B = Te'k" (1 / 2e k'a
k'
ALFA BOZUNMASI 259
(7 .57)
(7.58)
(7 .59)
olarak elde edilir, A ve B'nin (727) yerine konulup k pin ve
k'= qln
(7.60)
2 2
bulunur, Buna gre ) bu hesaplanabilir ve klasik teorinin
gibi
p _ 2mE _ E l
q 2m(V
0
- E) V
0
- E
farzedilir ve qaln (7.40)
1ka qul!i
I :::::Te e (7.61)
ye indirgenir, Buradan

yani
exp{- 2J2m(V
0
- E)/ 11
2
a} (7.62)
olur, Rasgele bir engel bir
260 EKiRDEK ESASLARI
(7 .63)
veya
p
(7.64)
ile verilir. Burada P ve
h
y = J)2m(V(x)-E)In
2
dx (7 .65)
dir. (7.63) P'nin engel ve ok
grlmektedir.
B. ALFA BOZliNMASI
alfa bir ok ynlerini potansiyel engeli problemi
sayesinde anlamak
t
V(r)
E
,_
-Vo
7.25. gsterilmesi. Kesik izgili Coulomb ve
merkezka engelin gstermektedir.
ALfA BOZUNMASI 261
olarak mevcut potansiyel engeline gre, alfa
hareketi kresel bir blgeye Alfa ileri-geri
tekrar tekrar potansiyel engelinde bulur ve 7.25'te
' ''
gibi engeli delip gemek iin kadar bu
hareketlere devam eder. Klasik bu alfa Coulomb engelini
-----
iin _ miktarda enerjiye sahip Fakat kuantum gre alfa
ilgili engelde sanki bir delik gibi, ihtimali
tnelleme denir. Bu zamanda, alfa ekirdeklerin
potansiyel engelinden kk hemen
.
de hesaba
Saniyedeki ihtimaliyeti olarak tarif edilen bozunma sabiti
A = engele arpmafrekans x
veya
.-i= (JJP (7.66)
ile verilir. Burada
(7.67)
olup, alfa i ve gzlenen (v)
terketme ile
(7.68)
P ise
P
hJ 2m[V(r!-Ea]dr}
=exp{-2 .
li n-
(7.69)
B d -
2 2
e ura a V(r) = zZe Ir= 2 Ze Ir, alfa iin z=2 ve Z rn
atom
(7.69) integral (7.66)
262 EKiRDEK ESASLARI
(7.70)
elde edilir. Burada
(7.7la)
veya R 1 b= Ea 1 V(R) EaRI zZe
2
enerji cinsinden
r
(7.71 b)
elde edilir.
(7.70) verilen teorinin neticeleri dene! neticelerle
denenebi i ir.
Alfa nemli bir enerjideki 2 veya 3 faktryle
bir A-'da 10
24
faktrlk bir vermesidir. Bu,

eksponansiyel iin ve
log A = -2y.sabit (7.72)
Bu, Geiger-Nuttall kanunu Ea'ya
verir.
ift-ift ekirdeklerin temel-durumundan temel-duruma teorik ve
dene i neticeleri uyum ok ok iyidir (I=O'dan I=O'a ). Engel in
ok yksek ve potansiyel kuyusunun ok dar yani ve R---t O
farzedeli m. Bu durumda (7.51)
2(
zZe
2
) re
r-->- ---
nv 2
olur. Bu (7. 72) ile zaman
(7 .73)
veya

a +b
og"'
V

- E -
ALFA BOZUNMASI 263
(7.74)
(7.75)
olur ki, bu elementler iin 7.20'deki izimi verir. Burada a, b, a' ve b'
sabitlerdir.
Bu teori ift-ift ekirdekler iin t
1 2
ve E verilerinden nkleer
R, alfa ile rn
1 3 . .
gsterecektir. Bunu V. Blmde ve orada R=r
0
A deki r
0

-13
r
0
= 1,48 x 1 O cm olarak elde k; bu metotlarla bulanan r
0

Teori sadece bir-boyutlu engel hali iin Bir boyuttan
ele gerektirir. Bu, merkezka engelini
Bu durumda(4 ,42), 7.25'te gibi, V(r)'yi V(r)+
2 2
/2p) [!(!+ 1)/R} ile ihtimaliyet (burada alfa
ile rn (reduced) ktlesi ve e
kuantum Bu etki ekirdekler durumunda hemen hemen ihmal
edilebilir. nk, bu ekirdeklerde
merkezka engel ""0.00
2
f(P + l)
R'deki Coulombengeli
(7.76)
ok kktr. Fakat hafif ekirdekler iin bu etki byktr ve ihmal edi le m ez.
Tek-tek ekirdeklerin durumu iin ve temel-hiilin hallerden temel
hale olan iin teori dene! neticelerle Tek-tek ekirdekler
iin teoriye ok Dene! teorik
4
engel arpam factor) Bu, ve O 'e kadar olan
yksek ler. Tek-tek ekirdekler iin beklenen dene] ift-ift
ekirdeklerin grafiklerinden interpolasyonla bulunabilir.
Tarifi verilen bu teori, esas itibariyle bir bir-cisim (one-body) problemidir.
nk, alfa bozunmadan nce bir olarak mevcut
ok cisimli bir olarak iyi neticeler
vermemektedir. Bir-cisim teorisinin ilk !retilmesi 928'de Gamow
264 EKiRDEK FiZidiNiN ESASLARI
sonra faraziyeler ve ile bfrok
daha birok, olgun ve tretmeler Nadir-toprak
elementlerinin bozunma zelliklerini izah eden son dzeltmeler H. J. Mang(45)

9. SPEKTRUMLARI
gruba a) ince b)
alfa ve c) nadir-toprak alfa lar.
A. YAPI
1930'a kadar, bir izotopun alfa enerjiye
sahip ok dikkatli lmleriyle Bragg, bir radyum
n alfa drt enerji grubu
gsterdi. bu durum S. Rosenblum(46)
Rosenblum bir magnetik spektrograf kullanarak birok alfa
birden fazla alfa ispat Bu alfa
daima bir gama takip eder.
ve bunlarla ilgili gama radyasyonunun gzlenmesi nkleer
seviyelerinin" mevcudiyetinin iyi bir Her ne zaman alfa
elde edilebilir maksimum daha kinetik
sahip olursa, o zaman rn ekirdek halde demektir. Bu
rn ekirdek bir veya daha fazla foton temel-hale geer. Bu
gama ve gruplara mensup alfa
kinetik farka Mesela, E
0
, E
1
ve E
2
olarak rn temel hal ve hallerdeki seviyeleri
ise, bu durumda enerjileri
ile verilir.
228
7.26(47),
90
Th 'in grupta alfa
224
88
Ra 'e gstermektedir. Bu (yzde
teoriden gibi, enerjideki hafif ok bir
ALFA BOZUNMASI 265
dikkat ediniz. Bylece 7.26'dan, en uzun alfa grubunun enerjisinin en
grubun enerjisine 71/0,03 -2400 faktr ile 5,421/5,137 =
1,055 Bu kaideye uymayan, istisnalar 7.27'deki
212
Bi 'nin a Burada en byk enerjili alfa grubu, en byk bozunma
sahip Bu istisnalar engel izah edilir ve ift-tek
veya tek-ift ekirdek fazlaca grlr.
hr,K
(3-. 0) ------..,.---""
(4+. 0) ------.---+--'


2+.0 t;:

d d
"'..., ..,_
-c)

7 .26.
90
Th
228

[Stevens, F.S.Jr., F.Asaro, and I. Per lman,
Phys. Rev., 118,755, (1960)].
B. UZliN-ARALIKLI ALFA PARACIKLARI

B
212____1E___,_ p 212 ___ (l'_ ... Pb208
83 -------,84 o ---------,.82
gstermektedir. Burada, gruptaki alfa 9,522 MeV,
10,452 Me V ve 10,573 Me V' lik enerjilere sahiptirler. Bu alfa
temel-durumdan temel-duruma 8,81 O Me V' lik bir enerji veren
266 EKiRDEK ESASLARI
o
.....

....
.....
o N -'N e, ...
+ + """++ + ..
._
W.R.Kane, Phys. Rev., 118,755, (1960)].
ALFA BOZUNMASI 267
drdnc grubunkilerin ok kktr. olarak
enerji ok uzun bu alfa (alfa
byk bir daha nce de gibi, 5 ve 9 Me V
sahiptirler) orijinierinin
ileri gelmektedir.
Beta ihtimali, alfa tersine, yle kuvvetli bir
212
fonksiyonu Buna gre
83
Bi 'nin beta sadece
84
Po 'nin temel
. 217
durumuna zamanda
84
Po -,nin durumuna da olur.
212
durumdaki
84
Po , bu durumdan kurtulmak iin ya
212
daha bir duruma (veya
84
Po , nin temel durumuna)
208
geer, ya da alfa
8
lb 'e bozunur. Buna gre
mmkn iki hadise alfa b) gama Ancak gama
-5
mrlerinin alfa mrlerinden kere daha kk alfa
kk neticesini
Uzun alfa rnden ziyade alfa
seviyeleri bilgi vermelerinden nem

C. ALFA YA YINLA YI CILARI
Tabii alfa en ok elementler blgesinde grlmektedir.
zamanda, alfa elde edilebilir enerjinin A=214 en byk
da Bu, Mevcut 126 ntronun bir kabuk
(atom gibi) izah edilir. tip 82
ntron da (ki bu da bir kabuk Bu
blgedeki elementler nadir-toprak elementleridir. Alfa iin elde edilebilir
ok kktr MeY ); ancak Coulomb engeli de nemli lde
Buna gre alfa gzlenebilir mrldrler. Misal olarak
148 147 152 144
64
Gd (t
1 2
= 130
63
Eu (t
1 2
= 24 gn),
66
Dy (t
1 2
= 2,3 saat) ve
60
Nd ,
146 149 149

, Gd , Tb gibileri verilebilir.
268 EKiRDEK ESASLARI
PROBLEMLER
1. Bir alfa toplam enerjisini 28 Me V kabul edersek, bir
sadece ve sadece
2.
3.
5.
6.
7.
halinde alfa gsterin iz. Burada A
1
ve A
2
ana ve rnn ktle B
1
ve B
2
ise toplam
enerjileridir.
138
U ana meydana gelen rn ve
kinetik isi ni
v sahip bir durmakta olan bir elektrona halinde
sonra elektronun 2v gsteriniz. zamanda,
bu elektrona verilen enerjiyi gelen enerjisi (E), ktlesi
(M) ve elektronun ktlesi (mJcinsinden
Durmakta olan bir protona bir alfa maksimum
alfa ilk 1,6
1 MeV , 2 MeV, 5MeV ve 10 MeV'Iik alfa iin v, Hr ve mlm
0

5 MeY'lik bir alfa hava ile dolu bir sis 1200 gauss'luk bir
magnetik alan etkisi ka vis in
2 MeY'Iik elektronlar, protonlar ve alfa kavisi izmesini
olan magnetik byklk mertebesini
X
8. P, feE,dt
ve Gauss istifade ederek, gerekten
integral almadan, (7.29) tretiniz. Buradaki Ev' elektrik x=O ve
y=b'deki
9. Gelip-gitmekte olan 5 MeY'lik bir alfa bir elektron
enerji 32 eY'dir. Elektrona (i) x-ynndeki, (ii) y-ynndeki
momentumu
ALFA BOZUNMASI 269
1 O. 40 MeY'lik alfa ve O Me V'! ik protonlar iin havadaki ( -dEidx)

Standart ve havada her biri 0,25c hareket
etmekte
olan al fa protonlar ve eieironiar iin durdurma glerini
mukayese ediniz.
2. ktlelere ancak sahip olan iin kendi
ktleleriyle gsteriniz.
13. 15 MeY'Iik alfa ve protonlar 0,0030 in bir Al levhaya
gelmektedirler. getikten sonraki ne kadar
50 MeY alfa 20 MeY'e iin
gerekli Al levha tamamen durdurmak iin
gerekli cinsinden ne kadar
15.

17.
8.
19.
4 1
40 Me V'! ik alfa O olup bunlar, 4 cm , 50
'
mg/cm- olan bir Al levhadan gemektedirler. Kaybedilen
farzederek Al'nin

l 4
4 Me V' lik ntronlar Li hedefine gelerek H ve H meydana
3
He 'n (a) Al'deki ve (b) havadaki
(p/q) ve (qa/li) istifade ederek (7.60) (7.61)
tretiniz.
(7.69) integrasyonu tamamlamak iin bir yol veriniz ve (7.70) ve
(7. gsterin iz.
231
Klasik Th Coulomb engelini gemek iin (a) bir
alfa (b) bir protonun sahip gereken minimum ne

20. 7.24' kullanarak, iin bir ifade tretiniz ve
engelin P olmak zere, (1-P) gsteriniz.
21. Bir alfa kinetik enerjisinin Ea=0,5 eY kabul ediniz.
Diyelim ki, potansiyel engelinin a, bu alfa ilgili
dalgaboyu alA ya alA = O, I; 0,2; 0,5; 1; 2; 5
iin iziniz.
270 EKiRDEK ESASLARI
22. hareket eden (kinetik "=') 2 tonluk bir araba grlen bir
kare gelmektedir. gemesi ihtimali ne

-
1 IJi

PR-7.22
23. hareket eden (kinetik enerji"" O) 2 tonluk bir araba
biimdeki bir engele gelmektedir. engeli geme ihtimalini

PR-7.23
24. problemi, grlen tipteki bir potansiyel engeli
iin
PK-/.24
236
25. U % 73' temel halde ve % 27'si ise 50 keV enerjili
232,
halde bulunan Th e bozunur. Temel hale gre alfa grubunun
enerjisi 4,5 MeV'dir. Temel hale farzederek,
hale bozunmaya ait engelleme
!\LFA 1:30/:UNM!\SI 271
26. . ve 5.318 Me V (% 68). 5.261 Me V (% 31 ,68) ve 5,134
,...,
/.
MeV (% 0.32) olan alfa grubu bozunur (1
12
74 Bu
teorik seviyesi iziniz ve
birlikte olan mmkn gama gsterin iz.
ne, 7
U 2,4xl0 bir 4,5 MeV'Iik alfa
212 -7
bozunur. Po ise 3xl0 saniyelik bir mrle, 8.78 MeV'lik
bozunur. Bir ift-it! radyoaktif ekirdek 2 MeV'Iik
bozunursa. bu ne kadar

28. Merkezka potansiyel engelinin


(:(1 + l)
2p
ile gsteriniz. (7.76) yani
merkezka engel i
___ _____:______::::_____ "" o' 00 2 (: ( f +
R'deki
tiiretiniz.

29. U alta 'Yo 27'si
2 birimlik gtrrler. Merkezka engelini
ve bunu engeliyle Merkezka engelinin
bozunma etkisi nedir?
272 EKiRDEK ESASLARI
KAYNAKLAR
Bethe, H.A., J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, E.Segre, Vol. III, Part
IX, New York: John Wiley and Sons, (1959).
2. Buechner, W.W., Prog.Nucl. Phys., 5, p.1, (1955).
3. Rutherford, E., J. Chadwick. and C.D.Ellis, Radiation From Radioactive
Substances. C hap. II, p.56, New York: Cambridge University Press, ( 1930).
4. Robalt, J ., Prog. N uel. Phys., 1, p.42, ( 1950).
5. Blankenship, J.L., and C.J.Borkowski, l.R.E.Trans. NS-8, p. 7, (1961 ).
6. Stephens, W.F., F.Asaro, and l.Perlman, Phys. Rev. 96, p.1568, (1954).
7. Holloway, M.G., and M.S. Livinston, Phys. Rev., 54, p.18, (1938).
8. Holloway, M.G., and M.S. Livingston, Phys. Rev., 54, p.32, (1938).
9. Bethe, H.A., and J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, ed., E.Segre, pp.
166-357, New York: John Wiley and Sons,
lO. Rutherford, E., J.Chadwick and C.D.EIIis, Radiation From Radioactive
Substances, Chap. III, p.69, New York: Cambridge University Press. (1930).
1. Bohr, N., Ph il. Mag., 24, p.1 O, (1913); 30, p.581, (1915).
12. Bethe, H.A., Z.Physik, 5, p.325, (1930).
13. Bethe, H.A., Z.Physik, 76, p.293, (1932).
14. Bloch, F., Ann. Physik, 16, p.285, (1933); Lecture Series in Nuclear Physics
MDDC 1175, (1947), Lectures XI and XII.
5. Bethe, H.A., and J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. I,
p.166, New York: John Wiley and Sons, (1953).
16. Livingston, M.S., and H.A.Bethe, Revs. Mod. Phys. 9, p.263, (1937).
17. Kaplan, I., Nuclear Physics, p.315, Reading, Mass.: Addi son-Wesley
Publishing Co., Ine., ( 1963).
18. Beiser, A., Revs. Mod. Phys., 24, p.273, 952).
Briggs, G.H., Revs. Mod. Phys., 26, p.1, (1954).
20. Bethe, H.A., Rev s. Mod. Phys., 22, p.213, ( 1 950).
2 l. Tollestrup, A.V., W.A.Fowler, and C.C.Lauritsen, Phys. Rev., 76, p.428,
(1949).
22. Boggild, J.K., and L.Minnhagen, Phys. Rev., 75, p.782, ( 1949).
ALFA BOZUNMASI 273
Bower, J.C., E.Sretscher, and C.W.Gilbert, Proc. Camb. Phil. Soc.,34, p.290.
(1938).
24. Jesse, W.P., and J.Sadauskis, Phys. Rev., 75, p.1110, (1949); 78, p.l, (1950).
25. Bcthe, H.A., and J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. I,
p.I80-190, New York; John Wiley and Sons, (1953).
26. Rutherford, E., Ph il. Mag., 13, p.ll O, ( 1907).
27. Geiger, H., and Phil. Mag., 22, p.613,
28. Geiger, H., Z.Physik, 8, p.45, ( 1921 ).
29. Kaplan, 1., Phys. Rev., p.962, (1951).
30. Hanna, G.C., Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. lll, p.94, New
York: John Wiley and Sons, (1 959).
31. 1., A.Ghiorso, and G.T.Seaborg, Phys. Rev., 77, p.26, (1 950).
32. Glass, R.A., and G.T. Seaborg, Inorg.Nucl. p.3,
( 1955).
33. Hanna. G.C., Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. lll, p.65, New
York: John Wiley and Sons, ( 1959).
34. G .. Z.Physik, 51, p.204, (1928).
35. R.W., and E.U.Condon, Nature, 122, p.439, (1928).
36. Hanna, G.C., Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. lll, p.78, New
York: John Wiley and Sons, (1959).
37. Rasetti, F., ofNuclear Physics, p.l 00, Englewood Cliffs, New Jersey:
Prentice-Hall, ( 1936).
38. Bethe, H.A., Revs. Mod. Phys., 9, p. 161, (1937).
39. Preston, M.A., Phys. Rev., 71, p.865, (1 957).
40. Wilson, G.H., and ANL, p. 4901, 952).
41. Devaney, J.J., Phys. Rev., 9 p.587, ( 1953 ).
42. Thomas, R.G., Prog. Theoret. Phys., 12, p.253, (1954).
43. Wilson, G.H., Phys. Rev., 96, p.1032. (1954).
44. Wilson, G.H., ANL, p.5381. (1954).
45. Mang, H.J., Phys. Rev., 1 p.1069,
46. Rosenblum, S., J.Physics, p.438, (1930).
47. Stephens, F.S., Jr., F.Asaro, and I. Phys. Rev., 107, p. 1091,
48. Emery, G.T., and W.R.Kane, Phys. Rev., 1 8, p. 755, 960).
274 EKiRDEK ESASLARI
DAHA FAZLA TEKLiFLER
Hana, G.C., Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. III, Part IX, New
York: John Wiley and Sons, 959.
2. Perlman, 1., and J.O.Rasmussen, Handbuch der Physik, Vol. 42, pp.
Berlin: Springer Verlag,
3. Buechner, W.W., Prog. Nucl. Phys. Vol. V, p.
4. Bethe, H.A., and J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre, Vol. I,
Part II, New York: John Wiley and Sons,
5. Evans, R.D., The Atomic Nucleus, Chaps. 22. New York: McGraw-Hill
Book Co., Ine., 1955.
6. Fermi, E., Nuclear Physics, Chaps. 2,3. University of Chicago Press, 1950,
Notes compiled by J. Orear, A.H.Rosenfeld, and R.A.Schluter.
7. Rutherford, Chadwick, Ellis, Radiation From Radiactive Substances, Chaps.
2,3,4,5,7. New York: Cambridge University Press 1930.
8. Hyde, Seaborg, and Perlman, The Nuclear Properties of the Heavy Elements,
Vol. I, C haps. 1 ,4. New York: Prentice-Hall, 964.
VIII
BETA BOZUNMASI
I.
Betu hozunmus1 olarak (i) p- ile
gsteri le n. elektron yaymlanmasiyla veya negatrun yay/11/amna.\i)!la (i i)
fJ+ ile gsterilen, po:::itron ve (iii) ekirdek.
ekirdek bir elektron ki buna elektron
verilir. Bu tr paralanma daha ok i:::obarik olarak
nkleer ykte daima bir A ktle herhangi
bir olmaz, yani L1A = ekirdek sadece ntron ve protonlardan
fr elektrik yknn korunumu bir
ntronun bir protona yani LlZ='l gerektirir. Benzer bir

ve elektron bir protonun bir ntrona (LlL-

1) gerektirir.
l. Blmele gibi, iinde ne elektron ne de pozitron
mevcuttur. nemli bir (ekirdek elektron
elektron ktlesi yok olurken) elektron ve
maruz anda
8.1 'ele gibi. ekirdekler Z N= Z izgisinden
sapan bir zerinde yer Bu her bir yer
alan birden fazla suni radyoaktif izotop Bu ekirdeklerin birok zellikleri
olup, zel ortaya 8.1 'den ki,
yer alan radyoaktif ekirdekler ok protona.
276 EKiRDEK ESASLARI
st ise ok ntrona sahiptirler. Ntron
olan ekirdekler yklerini olabilirler; yani, bu ekirdekler
daha ok protona sahip olarak olabilirler. Bu ise (ki
bylece, pozitif yk iin bir ntron bir protona
taraftan, ok daha fazla ise nkleer yk
P- (ki bu bir proton un bir ntrona demektir)
ekirdekteki yk, bir yrnge elektronu ile de Bu
pozitron yrnge elektronu benzer bir

Elektron durumlarda yer ekirdek
elektronlar yrnge hareketi yaparken, ok ekirdek
yakalanabilirler. Bu duruma genellikle yksek Z'li
maruz nk yrngeleri nkleer yzeye ok
bir elektron buna verilir. L-
ve daha az muhtemel
veya daha
doldurulur. Bu, rn karakteristikleri olan K veya L
neticelenir. Elektron hibir ykl
ancak karakteristik
gzlenebilir.
yerine bir ihtimal daha K-
enerjisini elektronuna vererek nonnal hale gelir ve
elektronu Ke kinetik enerjisiyle
Ke = hvK -E
1
=(EK -E
1
)-E
1
= EK-2EL
Burada vK K EK ve E
1
_ enerjileridir. Byle bir olay
dahili fotoelektrik olay ile Bu elektronlara, bazen yrnge-elektronu
da ve ismine izafeten Auger elektronlar verilir.
Bu ekirdek bir olay dikkat ediniz.
z
-
o
BET A BOZUNMASI 277

o -+---+--t---+--t---1-___;
+ tf!
fr veya eleklron yekalama
,-,,..veya -4--+--
oJ ve)lll sar
o 30 40 so 60 70
Proton (Z)
80 90 100 110
:;,eki! 8. 1. En ekirdekler Z'ler iin NIZ=! zerinde veya
evresinde ve Z NIZ=! ,6 zerinde veya evresinde
Radyoaktif ekirdekler her iki lar.
278 EKiRDEK ESASLARI
2. YA YlNLAN MA
bir elde edilebilen enerji bir elektron veya bir pozitron
yetecek miktarda ise, ancak o zaman beta vuku
Suni radyoaktif olsa da, olmasa da, elektron pozitron
veya yrnge elektronu bozunacak olan bir ekirdek, paralanma
enerjisi mzakere edilebilir.
A. ELEKTRON YA YlNLANMASI
Bu
(8.1)
gsterilebilir. Ana (X) ve rn (Y) ktleleri
MP ve Md olsun; me elektronun durgun ktlesidir. ana ekirdek durgun
haldedir ve kinetik enerjisi Kd ve Ke rn ve
elektronun kinetik enerjileri olsun. Enerjinin korunumu prensibinden
ki burada Ei ve E
1
olarak sistemin ilk ve son enerjileridir, veya
2 2 2
Mc +Kd+mc +K
p d- e e
Bylece bu bozunma
2
Q = K + K = (M - M - m) c
d e p d e
(8.2)
(8.3)
(8.4)
olur. bozunma iin paralanma enerjisinin pozitif icap
(8.4) ancak ve ancak bozunan durgun ktlesinin,
rn durgun ktlesiyle bir elektronun durgun ktlesi byk
halinde elektron mmkn neticesini
BET A BOZUNMASI 279
M(Z) ve M(Z+ 1) ana ve rn atomik ktleleri ise,
ok kk enerjilerini ihmal ederek
=M +MZ
V p e
M(Z+ 1) =Md+ Me (Z+ 1) (8.5)
yazabiliriz. MP ve M,/Yi (8.4) yerine koyarsak atomik ktleler cinsinden
bozunma yani
Q = [M(Z)- M (Z+ 1)} c
2
(8.6)
A-Z A-Z
t
zXA
'
t Z--1
f"'. A
Z+ly
z-
z-
(a)
(b)
8.2. (a) ve (b) (veya elektron
N-Z
elde ederiz. (8.6) ana atomun ktlesinin rn atomun ktlesinden
byk halinde, ima eder ve kinetik enerji olarak
ortaya paralanma enerjisi Q, ktleler olur. (8.6)
de ifade edilebilir: Atom Z olan bir atomdan bir fazla atom ve
A ktle sahip olan daha bir atom, elektron
8.2 a).
B. YA YlNLANMASI
Bu
A A o
---->z_JY +le
temsil edilebilir. Bu iin paralanma enerjisi
(8.7)
280 EKiRDEK ESASLARI
Q
= K + K = (M - M - M) c
d e p d e
2
(8.8.)
ile verilir. (8.8) enerjilerini ihmal ederek) atomik
ktleler cinsinden yazarsak
=M +mZ
:1 p e
M (Z-1) =M"+ me (Z-1)
bulunur ve buradan
2
Q =[M (Z) -M (Z-l)-2mj c (8.9)
elde edilir.
Q'nn pozitif bir atomun pozitron ancak ve
ancak atomun durgun ktlesinin, iki elektronun durgun ktleleri ile A ktle
ve atom bir eksik olan bir atomun durgun ktlesi
byk zaman meydana gelebilecektir 8.2 b).
C. ELEKTRON YAKALANMASI (E.C)
Bu
temsil edilebilir. Bu durumda paralanma enerjisi
Q = [M(Z)- M (Z-1)] c
2
(8.1 O)
(8.11)
ile verilir. Yani, elektron iin, ana atomun ktlesi A'ya sahip
ve Z'si bir eksik olan atarnunkinden daha byk Bu iki beta
kalan enerji doldurur 8.2 b).
bozunma iin neticesi ifade
edilebilir : iki her ikisi birden olamaz. Daha olan atom
daima, hafif atoma bozunur ve bu yolla ekirdekler, Z'ye izilen A-Z
BETA BOZUNMASI 281
izgisine kayarlar. Bu diyagramda yer alan yolu
8.2 a ve 8.2 b' de grlmektedir.
Bu mzakerede, elde edilebilir maksimum paralanma enerjisinin
gtrdklerini kabullendik. Ancak Il. Blmde gibi
radyoaktif ekirdeklerden gelen elektronlar srekli bir enerji sahiptirler.
Bu demektir ki, elekironlar bir maksimum kadar herhangi bir kinetik
enerjiye sahip olabilirler. Blm 8.6'da gibi bu, beta
artan enerjiyi iin bir (ntrino veya antintrino)
gerektirir. Bu durgun ktlesi ok kk
ve beta iin verilen hala geerli
elektronca (veya pozitronca) kinetik enerjinin maksimum enerji
ki buna elektronun (veya pozitronun) son-nokta enerjisi denir.
3. BETA PARAClKLARININ LLMESi
Bu durumda, enerji llmesinde iki tr elektron sz konusudur. Birincisi, beta
elektronlar daima srekli enerji
sahiptirler ki; bu, maksimum enerji, ya da son-nokta enerjisini lmeyi gerektirir.
ikincisi, ki bunlar tek enerjili olup :
Gama ki bunu genellikle beta takip eder, ekirdek
zaman enerjisini gama yerine yrnge elektronuna vermek suretiyle
normal hale geer. Bu elektronlara (conversion) denir.
srekli beta zerine izgiler olarak
grlrler. Bylece enerjilerin lm, btn spektrum boyunca bir
gerektirir.
Beta ilgili nemli bir nokta rlativistik dzeltmedir. Radyoaktif
ekirdeklerden beta
hareketleri klasik mekanik yerinde, zel rlativite teorisiyle tarif
edi Im el i dir.
Beta ve enerjilerinin daha hassas llmesi,
magnetik spektrmetrelerin gerektirir. Daha az hassas iin
birok metotlar ki, bunlar az ok
metotlar magnetik spektrometreleri
282 EKiRDEK ESASLARI
A. SPEKTROMETRELER
Tabii radyoaktif elementlerin ilk analizleri 1919'da
L.Baeyer ve O.Hahn(l) Elektronlar bir magnetik alan
bir metotla kaydediliyordu. Bir odaklama magnetik
spektrometrenin bir 19ll'de J.Danysz(2) dizayn edildi.
Bundan sonra, hassas birok magnetik spektrometre dizayn edildi ve bunlar nkleer
enerji aletle lmlerde nemli bir yer tuttular. Bu
spektrometrelerin teori ve K.Siegbahn(3)
iin biz, ok ve basit spektrometrelerinden
dizayn ifadelerini ve birinci dereceden nemli teorilerini
tiplerde spektrometreler TIR belirlenen
T geirme olup, bir kaynaktan verilen enerji ve momenturula
toplam dedektr tespit edilen kesri olarak
tarif edilir. R zme (resolution) olup LJE, E enerjisinde maksimumdaki
olmak zere !JEIE olarak tarif edilir. Grafik genellikle Hr'ye elektron
izilerek elde edilir ki, burada Hr
Enerji rezolsyonu yerine genellikle momenturu rezolsyonunu (Rp=dp/p)

spektrometresini 4,5):
( 1) odaklama spektrometresi
(2) Magnetik mercek spektrometresi
(3) ift odaklama spektrometresi
(1) odaklama spektrometresi( 4,5,6); Bu metot alfa
iin olup, 180 prensibini veya odaklama prensibini
ancak olduka alfa
ok hafif ok yksek alanlara ihtiya yoktur.
iin tipik bir magnetik alanlar 1000 gauss,
iin ise 10000 gauss mertebesindedir.
Bir birka milimetre boyunda ve milimetrenin kesri
bir tel zerinde ya da ince bir levha zerine uzun ve ince bir
biriktirilerek, bir kutuya Belirleyici AB
seilen hareket dzlemine dik olarak uygulanan bir
magnetik alan Hareket
mv
2
Hev=--
p
BET A BOZUNMASI 283
(8.12)
m
ile belirlenir, ki burada m rlativistik ktle olup .J
0
ile verilir. p ise kavis
' 1-v
2
/c
2
(8.12) yeniden
p=eHp (8.13)
elde edilir. Burada p rlativistik momentumdur. Momentum biliniyorsakinetik enerji
hesaplanabilir.
2 2
K =mc m c =E-E
e o o
Burada

K
24 2
e = p c + m
0
c - m
0
c
(8.14)
olur.
Dedeksiyon iin ya bir ya da bir Geiger
bir defada btn spektrumu kaydetme
ve lineer yznden pek Miktar
iin Geiger en iyisidir. Magnetik alan saya sabit bir
pozisyonda tutulur. H iin sayaca birim zamanda /3-
elde edilir. p sabit Hpnun her bir p
Hr'ye sayma izimi momentum verir.
odaklama teorisinin K.T.Li(7) olup
Siegbahn(3) takdim Birok durumlarda, neticelerini burada
basit birinci mertebe teorisini kullanmak kafidir. bir nokta
kaynak farzedelim. PQ belirleyici (bu kabul
belirler) merkezinden geen izin SA olsun 8.4). Bu merkezi iz ile a
yapan herhangi bir iz, B'de keser. Odaktaki grntnn
w
10
=AB'dir. Geometrik yoldan basite
284 EKiRDEK FiZidiNiN ESASLARI
W
10
= 2p(1-Cosa):::_p cJ (8.15)
olarak (8.15) gre B'nin pozisyonu
ve grnt asimetriktir. (8.15) magnetik alana
dik dzlemle kk yapan elektronlar iin de geerlidir.
kaynak bir nokta kaynak s sahip ise, grntnn w;

w, = s + w"' = s + pa
2
(8.16)
ile verilir. Magnetik sabit bir iin (8.16) ve (8.13)
RP momentum rezolsyonu
Pompaya
8.3. odaklama spektrometresi. [Rutherford, Chadwick and Ellis,
Radiation From Radioactive Substances, New York: Cambridge
University Press (1930)].
(8.17)
ile verilir. Enerji rezolsyonu (veya alet rezolsyonu) bylece
(8.18)
olur.
SET A BOZUNMASI 285
(8.18) sadece, dedektr olarak zaman
Geiger durumda, dedekte edilecek wc
8.4. odaklama spektrometresinde elektron [Msaadeli
olarak Frisch, Prog.Nucl.Phys., 1, p.140 (Cavanagh) Oxford: Pergamon
Press Ltd. (1950)'den].
saya penceresinden gemeleri aletin rezolsyonu
R
_l(s+wc 2)
-- --+a
2 p
(8.19)

Dairesel bir geirme PQ, .O olup
(8.20)
tr.
Bu aletin tipik bir rezolsyonu, yzde birdir ve buna gelen geirme
yzde O, 1 'dir. (TIR) olarak lll O' dur.
(2) Magnetik Mercek Spektrometresi : Dzgn bir boyuna-magnetik-alanda
kullanan birok spektrometresi(3,5) Bu
odaklama ilk olarak R.Tricker(8) Beta
spektrometreleri C.Witcher(9), J.DuMondOO) ve
bu metodu olduka bir hale Witcher(9) bir
eksen zerine bir nokta kaynaktan elektronlar iin en iyi
eksene dik bir halka Uzun bir solenoit
meydana getirilen homojen bir magnetik ekseni zerinde bir noktaya
S nokta ele 8.5 a). Eksen le a yaparak
286 EKiRDEK ESASLARI
tanlimetre-
l<epenk kontl!oJO
8.5. (a) Bir magnetik mercek spektrometresinin ana [Wu, C.S., Revs
Mod. Phys., 22, 386, (1950)).,
8.5. (b) Belli B iin magnetik mercek spektrometresinde
meydana getirdikleri yzeyler. [DuMond, J.W.M., Revs.Sci. Instr., 20,
160, (1949)].
p momentumlu elektronlar, ekseni F'de yeniden kesmeden nce heliksel
bir yol takip edeceklerdir. Btn bu yzeyO O)
8.5'de grlmektedir. SF mesafesi yolla hesaplanabilir.
v alana dik vsina ve alan vcosa olmak zere iki
heliksel yol, magnetik alana dik olan dzlemdeki
vsina dzgn dairesel hareketle magnetik alan ynndeki vcosa lineer
dzgn hareketin neticesidir. Bu hareketleri temsil eden
BET A BOZUNMASI 287
mvsina = eHp (8.21)
ve
z = (vcosa) t (8.22)
dir. Bir tam dn iin (zaman periyodu t=T iin) z=SF dir. T, (8.21)
hesaplanabilir.
T = 27r = 27r 21r 21rm
m (vsina)/ p eH 1 m eH
(8.23)
dir.
olur.
21rp a
2
SF= (vcosa)T = (27rmv/eH)(cosa)--(l--)
- eH 2
(8.24)
Btn hacime kuvvetli bir magnetik bu tip spektrometreye
uzun-mercekli spektrometre (veya solenoit spektrometresi) denir. Bu spektrometrenin
emsalsiz bir geirme ile rezolsyonun Bu spektrometrenin tipik bir
rezolsyonu yzde 1,25 ve geirmesi yzde 5'tir. (TIR)
4'tr.
Bu spektrometrenin en iyi birka nemli
da
(i) ekirdekli bobini iin byk bir g ihtiya
ekirdekte demir ancak bu, H gre nonlineer
(lineer olmayan) yapar.
(ii) Kaynak ve dedektrn her ikisi de yksek magnetik alanda
koinsidans byle bir spektrometreyi arka
arkaya kullanmak g olur(3).
O.Klemperer'in01) ilk olarak spektrometreyi (veya basite
mercekli spektrometreyi) dizayn etmesi ve M. Deutsch ve
8.6) bu glklerin stesinden gelindi. Bu spektrometre esas
olarak spektrometre ile sadece magnetik alan ok kk bir
blgeye Byke bir bobin ki bu magnetik bir mercek
288 EKiRDEK ESASLARI
olarak grr. Elektron ve saya (Geiger bobinden geen,
bir tpn belirleyici
dedektre nlemek iin ok levhalar
sayaca nlemek iin eksen boyunca bir
Tipik bir kaynak-dedektr mesafesi 00 cm' dir. Kaynak
birka ve i ve bobinler olarak 20 ve 60 cm
Deutsch ve bu teorisini Bu
odak
2
f= K (plni) (8.25)
ile verilir, ki burada p elektronun i bobindeki n odaklama
bobininin ve K bobinin bir sabittir. Odak f,
bobinden olan u kaynak mesafesi ve v saya mesafesi ile bilinen

-=-+-
! U V
(8.26)
2
forml ile (8.25) mercek gc (ilp ile
fs
z
8.6. Bir spektrometresinin olarak gsterilmesi.
[DuMond, J.W.M., Rev.Sci. Instr. 20,160, (1949)].
BET A BOZUNMASI 289
Tipik bir mercek spektrometresi durumunda 2 ve l'dir.
Mercek spektrometresinin (a)
yksek verimlilik, (b) lineer momenturu da la lineerdir ve
(c) kaynak ve alandan-serbest bir blgedediri er.
bir spektrometreye mercekler spektrometresi yksek
geirmeye sahip orta ve hafif ekirdeklerin seviye ve
dahili ok yksek R ve Tye sahip spektrometrelere ihtiya
gsterirler. Byle ihtiyalar bir ift-odaklama spektrometresiyle
(3) ift-Odaklama Spektrometresi gibi bu
spektrometrede hem bir dzlemde elektronlar hem de bu dzlemle bir
yapan elektronlar Bu ift-odaklama veya uzay
homojen olmayan bir magnetik alan elde edilir; bu yzden bu
spektrometreye homojen olmayan alan spektrometresi da verilir. ift odaklama
spektrometresi odaklama spektrometresinin yksek rezolsyonuna
ve mercekler spektrometresinin yksek geirme sahiptir. Byle bir
8.7. Bir ift-odaklama spektrometresinin [Svartholm, N., and
Siegbahn, K., Ark. Math. Ast. Fys., A33, 21, 22, (1946)].
290 EKiRDEK ESASLARI
spektrometre ilk olarak N. Svartholm ve F. Siegbahn03,14)
Bu tr aralar K. Curie ve ve F. Shun(I6)
8. 7 bir ift-odaklama spektrometresini ve magnetik alanda
gstermektedir.
Bu sepktrometre, ve bir eksene gre simetrik olan bir
magnetik alanda ykl bir serbest gre
Uygulanan magnetik alan
O<n<1 (8.27)
olsun. Burada H
0
, simetri ekseninden r
0
mesafesinde iken
Kaynaktan, z-eksenine dik dzlemde elektronlar
(8.28)
yrnge hareketi Burada m rlativistik ktledir.
elektronlar, dzlemle kk yapacak bunlar
(8.29)
ve
(8.30)
ile verilen m, radyal ve m= eksensel ile n =
112 ise radyal ve eksensel frekanslar olur, yani n = 112 iin
ve

H oc r
2
(8.31)
(8.32)
olur. Bu demektir ki, her iki ve bunlar sonra
odakta nk, m" = dir ve odaklama 8.8'de gibi
21ti-J2 = 254 6' bir mesafede
BETA BOZUNMASI 291
Tipik bir spektrometre iin R = % 0,3 ve T = % 0,3'tr.
mercekler spektrometresi iin 1/2 ve odaklama spektrometresi
1110 iken ift odaklama spektrometresi iin 1 dir.
B. SPEKTROMETRELER
Elektrostatik spektrometreler iin
). enerjilerde iyi bir elde etmek
mmkndr, ancak yksek enerjilerde (> 1,5 Me V ) ktlelerindeki
s D
(a) (b)
8.8. (a) enine alan. (b) Odaklama 2n!-J2
bir odaklama neticesini Bu yzden aletin
olup da ok
C. GER METOTLAR
enerjilerinin llmesinde metotlar
sintilasyon hal metodu ve sis metodudur. Bu
metotlar hassasiyet magnetik spektrometrelerle mukayese edilemezler;
ancak, hassasiyetten taviz vermek lmleri byk lde
4. ELEKTRONLAR T ARAFlNDAN KA
bir geerken kendi enerjilerini kaybetmeleri ykl
enerji kaybetmeleri daha Bu
sebeplerden ileri gelmektedir:
292 EKiRDEK ESASLARI
(i) Beta yksek, ktleleri kk
rlativistik etkileri gz nne almak gerekir.
(ii) tersine olarak bir elektron, kinetik enerjisinin byk
bir kesrini bir tek kaybedebilir. Bu, sadece daha ok
sebep zamanda gelen elektronlarla hedef
elektron da sonra daha
byk enerjiye sahip olana gelen etektran (veya primer) verilir.
(iii) Elektronlafla atomlar ki elektronlar
kez enerji kaybetmeksizin sadece saparlar (yani elastik
grlen hadiselerdendir. Bu tr ok enerji llmesini
daha da bir hale sokar.
(iv) ok yksek en nemli olay, olduka yksek beta
enerji olup, uyarma ve iyonizasyon
yoluyla enerji yoluyla enerji ihmal
edilebilir.
(v) Beta elektronlar homojen bir enerjiye sahip
bunlar ile bir maksimum srekli bir enerji
sahiptirler.
Btn bu etkenler elektron kaybedilen enerjiyi teorik olarak ifade
etmeyi daha enerjili elektronlar iin enerji
esas olarak, durdurucu madde iyonizasyonu ve
Gerekte, bir protonun santimetre enerji
bir elektronunkinden pek Yksek enerjili elektronlar
iin meydana gelen
A. iNELASTiK KAYBI
Ykl iin, VII. Blmde tretilen durdurma gc ifadesi
_dE = 4;re
4
z
2
NZ

dx mv
2
I
(7.37)
iki sebepten tadil edilmelidir: (a) elektronlu sistemin
2 2
ktlesi (112)m log2mv terimi, logmv ile yer (b) Bir
yksek enerjili elektronun primer elektron olarak belirlenmesi
BET A BOZUNMASI 293
2 2
herhangi bir maksimum enerji (112)mv yerine (J/4)mv ile
Bu dzeltmelerE m/ olan elektronlar iin(23)
-dE= 4ne4 )+0,15] (8.33)
dx mv
2
21
ifadesini verir.
Rlativistik elektronlar iin H.Bethe(23) ifade
-dE= 2ne4 NZ{ln( mv2E J- -1 + /]2) ln2 + 1- /]2 + _!_(1-
dx mv
2
21
2
(1- /]
2
) 8
(8.34)
Burada E gelen kinetik enerjisi ve jJ=vlc dir. elektronlar
halinde, ki o zaman jJ l dir, (8.34) (8.33) olur.
2
Olduka fazla rlativistik iin (8.34) E mc iin
indirger.
B. HlZLI ELEKTRONLARIN YOLUYLA
(BREMSSTRAHLUNG)
Klasik elektromagnetik teoriye gre ivmeli bir ykl
(8.35)
(8.36)
elektromagnetik enerji Elektron veya proton gibi ykl bir
iinde hareket zaman ve elektromagnetik dalgalar
bu Bremsstrahlung verilir. enerjinin, ivmenin
karesiyle (8.36) grlmektedir.
enerji ktlenin karesiyle ters nk, a = Flm dir,
ki burada F kuvvet, m ise ykl ktlesidir. Bu, neden
eden elektronlar durumunda dikkate ve protonlar,
294 ESASLARI
alfa mezonlar ve benzeri ykl durumunda ihmal
izah eder. Kuvvet ykyle
2
yoluyla enerji kaybetme Z ile diyebiliriz, ki burada Z
2
maddenin atom yoluyla enerji Z ile ve
enerji ile lineer bir halbuki iyonizasyon yoluyla enerji Z
ile ve enerji ile logaritmik bir dikkat ediniz. Bu
yzden yksek enerjilerde yoluyla enerji daha
yoluyla enerji en ise, boyu iinde
elektronun enerjisinin, ilk enerjisinin lle'sine yol boyu olarak tarif edilir.
Kritik enerji Ec, iyonizasyon yoluyla enerji yoluyla enerji
elektron enerjisi olarak tarif edilir. H.Bethe ve W.Heitler(24)
ki
(8.37)
dir ve
(dE 1 dx)rad EZ
(dEl dx)co/1 ""1600mc
2
(8.38)
2
ile verilir. Burada mc 0,51 MeV'dir.
Misal olarak 8.9 ve toplam enerji
gstermektedir; burada
dE dE dE
(- dx ) lop = (- dx ) co// + (- dx ) rad
(8.39)
olur.
zerinde bir nokta, enerji sadece
da ve bu
ikincisi toplam dahil edilmelidir. Yksek enerjilerde meydana
gelen bir enerji III. Blmde gibi Cerenkov yoluyla
ancak bu ihmal edilebilir.
BETA BOZUNMASI 295
350
300
,,



1
250
-
200
-
i: 150

...,
100
1
50
1\
1
1
1
\
1
-
,}
\ 7l
\
/;' ....
' I 1
--......
c-::'
t'---
.;"'"--
-- o
0.01 0.1 lO 100 1000

8.9. enerji kaybetme Toplam ve
2
grlmektedir. Elektronun enerjisi mc cinsinden
ifade [Heitler, W., The Quantum Theory of Radiation, New
York: Oxford University Press, (1944)].
5. SOGURMA VE
II. Blmde gibi, beta havada (veya bir gaz iinde)
enerjili alfa ok daha uzun mesafeler katederler. Bu sebepten, ince
levha metaller, genellikle alminyum, beta
iin eksponansiyel (ste!) kanunu nkleer iin
olarak geerlidir. bir blgede
(8.40)
2 2
ile verilir, ki burada ,u 1 p, cm /mg cinsinden x ise mg/cm
cinsinden !
0
ilk ve I x
getikten sonraki
Bir geen 8.10'da grlen basit bir
dzenekle dene! olarak llebilir. Al levha, dedektr ile kaynak
Dedektrden gelen sinyaller amplifikatre ve sayma devresine giderler.
Her bir verilen levha ilave edilmek suretiyle
2
iin sayma gzlenir. 8.1 I alminyumun, mg/cm cinsinden,
yzdelerinin izimini
296 EKiRDEK ESASLARI
62
gstermektedir 9,9 bir mrle bozunan Cu 'den elde
edilebilir, ki bunlar 2,91 MeV'lik bir son-nokta enerjisine sahiptirler).
ekirdek ve kozmik gelen temel
(R{J) nkleer denir.
Nkleer (bunlar nkleer bozunmalardan elektronlar
olup srekli bir enerji homojen
(ki bunlar suni olarak ya da elde edilirler) olduka

Nkleer lineer bir blge yoktur, halbuki
homojen uzunca bir ve
temel saymaya giden uzun bir sahiptir. yapmak iin bu
8.12'de 8.12 (a)'daki RfJ tarif gibi nkleer ,8-
8.12 (b )'den, homojen
temel saymaya nokta olarak ve buna
(R ) pratik verilir, halbuki kendisinin temel saymaya
p
noktaya (R,) maksimum verilir. Dikkat edilecek bir nokta,
homojen enerji ait bu
8.12 (c)'de gibi birbirine ok Bunun sebebi,
Al



ve sayma

8.1 O. Elektron llmesi iin den el dzenek.
[Glendenin, L.E., Nucleonics, 2, 12, (1948)].
BET A BOZUNMASI 297
kk bir getikten sonra, tamamen ki bu, son

metodu, tekenerjili (monoenergetic) elektronlarda gibi,
nkleer enerjilerinin tayini iin de metodu,
her ne kadar spektrometresinin metodlar kadar hassas
spektrumun veremese de ve basit
spektrometresinin tersine, metodu ok yksek
kaynaklara ihtiya gstermez. metoduyla llebilen enerjisinde
hassasiyet iki etkene : (i) tam olarak tayini ve (ii)
bilinmesi. tam olarak tayini temel
yerinin tam olarak icap ettirir. Bakarak karar verme
metodu hepsinden basittir; ancak, en az gvenilir Son tayini
iin birok metotlar(26)
8.11.
100

-
1\.
alilminyum
-
\

\

lO
\

\\,
\\

--- ----

J
\
,
'
\

\
o 400 800 1200 1600 2000 2400
mg/cm2
2 . . +
mg/cm olarak alminyum (2,7 MeV enerjili) -
yzdesi. [Katz, L. and A.S.Penfold, Revs. Mod
Phys., 24, 28, (1952)].
298 EKiRDEK ESASLARI

&

.IL----
(a)
(b)
8.12. Alminyum (a) nkleer beta (b) homojen
yzdesi. (c) enerjileri olan homojen
son gstermektedir. [Katz, L., and A.
S.Penfold, Revs. Mod. Phys., 24, 28, (1952)].
Raltl.2 '!

y.
R530E
0
1
0
2,,
;;;:-
o. 1-----t------J..,,.,c!:__--+-
w
.01

(mg/cm2)
8.13. Elektronlar iin Noktalar,
gerek neticeleridir. Srekli 2,5
MeV'in enerjiler iin, (8.41) verilen dene!
temsil etmektedir. Kesik izgi, ki bu (8.42) 2,5
MeV'den byk enerjiler iin geerlidir. [Katz, L., and A.S. Penfold,
Revs. Mod. Phys., 24, 28, (1952)].
BET A BO ZUNMASI 299
nce tayin edildikten sonra, ikinci bunu uygun bir
kullanarak enerjiye 4.
yoluyla enerji iin teorik bir ifade
kullanmak mmkn Dene! elde edilir.
gruplar iin bir spektrometresiyle enerjileri(28) tam olarak tayin
edilir. tayini bunlar standart maddelerinkilerle
suretiyle (genellikle bu RaE ile ki, bu 1,17 Me V' lik
2
son nokta enerjisine sahiptir ve Al'de 508 mg/cm 'Jik bir belirlenir). Bu dene!
noktalara uyan temsil ederler ve bunlar 8.13'te
2
grlmektedirler. Bu (mg/cm) ile enerji (MeV) dene!
veren temsil edilirler(26).
R = 41 2E
1
'
265
-o,rm tnJ,-o: E 2 5 M V
o . o< , e
iin (8.41)
ve
R = 530Eo- 106; E
0
> 2,5 Me V iin (8.42)
Bu ok olup yzde 2 ile 1 O
bir hat aile netice vermektedirler. 8.13 enerjiye sahip (i) tekenerjili
elektronlar ve nkleer (ii) pozitronlar ve
bir fark gstermektedir. Dikkate bir
husus, 0,01 ile 20 MeV (dE/dx)coll iin dene! ancak yzde 25
teorik olarak paralel Bu sebebi
bilinmemektedir.
6. SREKLi SPEKTRUMU VE
Bir spektrumunun karakteristiklerini olarak inceleyerek, beta
bir iki-cisim problemi bir -cisim problemi
Bu, beta yer alan ve ntrino denilen yeni bir
takdim edilmesini gerektirecektir.
A. SPEKTRUMLARININ
8.14, 8.15, 8.16 ve 8.17 bu blmn 3.
aletleri kullanarak gzledikleri tipik
300 EKiRDEK ESASLARI
gstermektedirler. Bu hepsi, beta
srekli bir spektruma ve belli bir maksimum kadar enerjiye
sahip gstermektedirler. RaE, gama
srekli spektrum zerine binen hibir izgisi
. .
yoktur 8.14). yandan, Au ve Cs temel
halde hallerde Bu ekirdekler
bilahare gama ya da elektronu (ki, bunlar
198 137
olarak 8.15 ve 8.1 6'da gibi Au ve C s 'nin srekli
zerine izgi spektrumlar olarak grlrler) temel hale dnerler.
38
Birok durumlarda, Cl iin 8.!7'de gibi spektrum daha
Bu spektrumun Cl
38
'in 1,11 MeV, 2,77 MeV ve 4,81 MeV'lik son-
nokta enerjilerine sahip beta grubu vererek
ileri gelmektedir; ki bu olarak yzde 38,8;
198 137
15,8; ve 53,4'tr. Bu grup birbirinden Au ve Cs de gibi
basit spektrumlar verirler.
Dikkat edilecek bir husus, beta spektrumunun enerji
blgesinde elektronlar ve pozitronlar iin hafife
64 (32) 64
Bu, Cu iin 8.18 de ki Cu p, p+ ve elektron
bozunur.
,
8

7

E
6
c
;:;
s
S
E
4
z
i
2'
3
S
D..
2
S
-
C1)

Y'
i'\
IT
r\:
r\.
"
.,
'\
"""'
son-nokta
"
1
.o
..._
N-1 _\1
o
o .3 .4 .s .6 .7 .8 .9 1.0 1.2
kin.ener ., K (MeV)
8.14. RaE'nin beta spektrumu.[Neary, G.T., Proc.Roy. Soc., Al75, 71, (1940)].
BETA BOZUNMASI 301
Hp
8.15. Au
198
'in beta spektrumu. Srekli spektrum zerine olan izgi
spektrum gre [Fan, C.Y., Phys.
Rev., 87,258, (1952)].
rK
1000
.,...- N.......
/
"
/ '\
t..
M
o
/
'-
..)

o.s s 2.0 2.5
lamoerl
. 137
8.16. Cs 'nin beta spektrumu. [Langer, L.M., Phys. Rev., 77, 50, (1950)].
fr veya p+ srekli bir
beta spektrumu zelliklere sahiptir: (a) belli bir maksimum
302 EKiRDEK ESASLARI
N
7.
120
80
\
r---
\
,1/ \ ,.,


1

i\
-
.... -.,
k.
100
60
1
-


\
..-.,

53.4%


\
..,....
""
" '
15.8%
20
10
o 2 4 6 8 10 12
Hp (gausscm) x 1o-3
14 16 18
38 38
'in beta spektrumu. ' son-nokta enerjileri olan beta
grubu bozunur. Bu grup olarak
grlmektedir. [Langer, L.M., Phys. Rev., 77, 50, (1950)].
ve bunun enerji, maruz
trne (b) Belli bir son-nokta enerjisi ki bu elde
edilebilir paralanma enerjisine (c) Tabii beta iin gibi
suni beta iin de jt ve pt iin srekli bir spektrum gzlenir.
beta enerjilerde
bazen ortalama enerji cinsinden uygun olur. Ortalama enerji
Eo
jN(E)EdE
E --"o,---__ _
- Eo
(8.43)
jN(E)dE
o
olarak ki burada N(E)dE, E ile (E+dE) enerjiye sahip olan
ve E
0
son-nokta enerjisidir. Birok durumlarda ortalama enerji,
elde edilebilir maksimum enerjinin, yani son-nokta enerjisinin te biri
Misal olarak 1,17 MeV'lik bir son-nokta enerjisine sahip olan RaE, 0,34
MeV'lik bir ortalama enerjiye sahip
BETA BOZUNMASI 303
t.4 .6 1.0 1.4 1.8
p p
8.18. Cu
64
, fr, pt ve elektron ile bozunur: (a) fr spektrumunu (b)
pt spektrumunu gstermektedir. Bu iki durumdaki fark
grlmektedir. [Reitz, J.R., Phys. Rev., 77, 50, (1950)].
B.
Beta korunum neler

(I) Enerjinin korunumu
(2) Lineer momentumun korunumu
(3) momentumun korunumu
Ana ve rn ekirdekler belli enerji seviyelerindedirler. Elde edilebilir
maksimum enerji, bu iki enerji durumu farka ve son-nokta
Beta ortalama enerji, son-nokta enerjisinin
sadece te biridir. rn geri tepme enerjisi ok kk olup ihmal
edilebilir. ortaya soru Elde edilebilir enerjisinin artan te
ikisi ne beta enerji
Bu yenmek iin izahlar zerinde duruldu. Bunlardan biri, rn
ekirdek iin srekli enerji var kabul etmekti. Bu, rn
halde ve gama temel hale
ima eder. bu ise, beta srekli bir gama
spektrumu edecek demektir. Ancak, kesinlikle byle bir spektrum elde
bu hipotezden (Dahili bremsstrahlung'un
byle bir spektrum dair aHimetler ancak, bu spektrum, enerji
304 EKiRDEK ESASLARI
izah edebilecek sahip ne srlen bir izah,
enerji ile ve bunun son-nokta
enerjisine ancak atomik geerken ve
yoluyla enerji kaybettikleri bu ise,
mikrokalorimetrik deneyler bu hipotezi nk, atomik
elektronlar enerji, enerjisi zuhur edecektir. RaE
byle deneyler ve paralanma ortalama
enerjinin 0,340,02 MeV ancak 1,17 MeV'lik maksimum son-
nokta enerjisi elde bu izah da geersizdi.
cisim (geri tepen ekirdek ve elektron) olan, elde
edilebilir belli bir enerji var ise, lineer momentumun korunumu
srekli enerji sahip de, belli enerjilere sahip gerekli
Bu alternatif, enerjinin korunumu kanunundan vazgemektir. Pek makul
durumun bu kabul etsek bile, gibi
momentum
proton-ntron modeline gre, bir ekirdekte A nkleon
varsa, spini ift veya tek gre bir tam ya da buuklu
momentumun korunumu, sistemin spininin tam
gerektirir. Bylece, beta durumunda rn ekirdek ana
ekirdekle nkleona sahip olur, ancak beta
h -
-'lik ilave bir momenturu getirir. U rn ve beta ortak
2
ktle merkezi hareketi, rotasyonal bir momenturu meydana getirir
ki, bu kuantum gre h 'nin bir tam Bylece, bir beta
sistemin spinini bir tamdan buukluya, veya bunun tersine
Bu ise, buuklu spinli sistemler Fermi-dirac sistemler ise
Bose-Einstein tabi da yol
aar. sistem spinini bir tam ile istatistik
ancak durumda gibi spindeki buuklu bir Bose-
Einstein'den Fermi-Dirac'a ya da tersine evirecektir (elektronun spininin 1/2
ve Fermi-dirac dikkat ediniz).
Beta izah etmek iin, istenmeyen bir btn korunuru
vazgeilmesi gerekiyor gibi grnmektedir. 1934'te Pauli'nin bir
ntrino hipotezi ileri srmesiyle btn glklerin stesinden Pauli
BETA BOZUNMASI 305
ntrina denilen ( v ile .gsterilen) ve beta da ve
enerjiyi gtren ilave bir teklif etti. Ntrinoya atfedilen zellikler beta
gereklerini tatmin edici
(a) Ntrinonun yk nk, yk zaten ntrinosuz da

(b) Elektronlar gtrlebilen maksimum enerji, elde edilebilir
maksimum enerjiye veya son-nokta enerjisine
ntrinonun durgun ktlesi ya da ok
(c) momentumun korunumu ntrinonun kendi (intrinsic) spininin 112
gerektirir; yle ki, beta ve ntrinoya gre
momentumdaki toplam zere veya In
(d) Bir ntrino miktarda, herhangi bir sebep
olmaz ve bylece (dedekte edilmeden) geer gider. Bu
demektir ki, ntrino maddeyle ok olarak ve ok kk, ya
da olarak magnetik momente sahiptir. Gerekten de,
ntrinonun elektromagnetik bir yoktur.
Demek ki, son sistem cisimden ibarettir: rn ekirdek, elektron ve ntrino.
Bu yzden beta esas itibariyle bir -cisim problemi olup (elektron
hari) bu, srekli momentum mmkn Pozitron
veya elektron gibi ntrino da ekirdek iinde bulunamaz ve bozunma
meydana gelir.
Ntrino hipotezi, beta spektrumunun izah eden beta
teorisinin Fermi(36) bir Bl!
teoriye gre nkleonlar, elektronlar ve ntrinolar bir (ok kk
bir veya bir nokta dahi olabilir) mevcut olup, bu
ntrinoyu bir protona (veya bunun tersi de olur) ve anda bir
elektronun ve bir ntrinonun ya da sebep olur.
Bylece beta
306 EKiRDEK ESASLARl

p j]++v

(8.44)
olarak ki burada v 'ye antintrina verilir ve ki pozitron (p) bir
elektronun /]- ise bu da ntrinanun ( v) Ntrino ve anti-ntrinanun
olarak mteakip blmlerde
Bir protonun serbest enerji ynnden mmkn serbest
t
112
= 12,8 2,5 bir
dikkate bir husustur.
7.
Ntrinanun yoldan blm 8.9'da ele
beta Fermi teorisinin sayesinde Bu
blmn gayesi, ntrino ve antintrinonun gsterecek ve bir tek
paralanmada sadece bir ntrino teyit edecek deneyleri ele
Daha'Once ntrino ile anti ntrino belirlemekte fayda
Az nce gibi, bir pozitron bir elektronun (bir negatronun)
veya bir pozitron bir negatronun diyebiliriz. Verilen bir
sistemde, Leptonlarla sabit gre,
korunumu verilen yeni bir kanun ortaya (leptonlar
elektronlar, pozitronlar, ntrinalar ve benzeri hafif bir
bir bir
hipotezini kabul edersek, bir pozitron birlikte bir ntrino
bir elektronla birlikte bir de antintrina Ntrino ile
antintrina fark ifade edilebilir: Bir ntrino ( v) solak bir
yani sola dnen bir vidaya benzer spin vektr momenturu
vektrne (veya vektrne) antiparaleldir 8.19 a). Bir antintrina ( v)
bir yani dnen bir vidaya benzer spin vektr momenturu
vektrne (veya vektrne) paraleldir 8.19 b). Helislik veya spirallik, s pin
vektr ile lineer momenturu vektr kosins
olarak tarif edilir. Buna gre, antintrinan un + 1 iken ntrinonunki -!'dir.
BETA BOZUNMASI 307
(b)
8.19 (a) Bir ntrinonun (b) bir antintrinonun gsterilmesi.
Ntrino ve antintrino iin seilen isimler rastgeledir. Bu
ktlelerinin ok kk (veya ve
hareket ettiklerine dikkat ediniz. Bu, btn Lorentz erevelerinde (frame)
ynde gittiklerini ve ntrinoya geriye bariz bir istikamet vermek iin
ondan daha hareket eden bir ereveye (ntrinoyla birlikte
ima eder. Bylece, basit rlativistik
tarif edilen ntrinoyu antintrinoya veya antintrinoyu ntrinoya

ntrino
grOnto
ayna
8.20. Bir ntrinonun aynadan bir antintrihodur.
308 EKiRDEK ESASLARI
Bununla beraber, bir ntrino antintrinoya (veya tersi) yoluyla
8.20). Bir ntrino, bir ayna bir antintrino gibi
(bunun tersi de mmkndr) grnr. Bunun sebebi spinin ynn
halde momentumun ynn ters evirmesidir.
Ntrino ve antintrinoyu gre, katagorilere
giren deneyleri ele alabiliriz: (a) Ntrino ktlesi lmleri, (b) ntrino geri tepme
deneyleri ve (c) ntrino yakalama deneyleri
A. KTLESi
Ntrinonun durgun ktlesinin iki tipte deney
Birinci metot bilinen elde edilebilir bozunma enerjisi ile
maksimum enerjilerinin yapar. Fermi(36)
ortaya ikinci metot son-nokta beta spektrumunun

Birinci metoda gre, bir negatron beta sahip
Emax maksimum kinetik enerji,
(8.45)
dir ki, burada AM, rn ekirdek ktlesiyle ana ekirdek ktlesi fark ve
mvo ntrinonun durgun ktlesidir. Pozitron iin maksimum enerji
verilir,
(8.46)
Burada m
0
, elektronun durgun ktlesidir. Atomik ok
kk ve ihmal dikkat ediniz. AM, ya bir nkleer reaksiyonun Q-
tam llmesinden ya da bir ktle spektrometresiyle tayin edilen atomik
ktlelerden tayin halde (bunlar IV. ve V. Blmlerde
Emax beta gzlenen son-nokta enerjisinden tayin edilir. En iyi
neticeler, beta tam tersi ele yani pozitron bir (p,n)
reaksiyonu ile negatron bir (n,p) reaksiyonunun neticeleri
13 13
suretiyle elde edilmektedir. Bu tr reaksiyonlam rnekler: (1) C (p,n)N Bu
13
reaksiyon iin Q = -3,003 0,003 MeV olup, N 'n maksimum
BETA BOZUNMASI 309
3 3
pozitron enerjisi E = 1,200 0,003 MeV'dir; (2) H (p,n)He . Bu reaksiyon iin Q
max
3
= 0,764 0,001 MeV olup H 'n negatron maksimum son-nokta
enerjisi Emax = 0,018 0,002 MeV'dir. Bu iki rnekten hesaplanan, ntrinonun
durgun ktlesi, mw = (-0,002 0,01) m
0
ve mvo = (0,0 0,03)

Byle
hesaplamalar, bir dzine durum iin olup hepsi de mvr, <
O,Olm
0
, yani mw <5,1 KeV
metot, beta Fermi teorisine gre olan teorik spektrum
ile son-nokta dene! spektrum yapar. Bu
metodu, Fermi teorisini kurduktan sonra olarak
-3
Neticede btn dene! delillerin, ntrinonun durgun ktlesinin 10 m
0
dan daha
kk syleyebiliriz.
B. TEPME
Ntrinonun olarak teyidedilmesine ilaveten, bir beta
(enerji ve momentumun anda korunuruunu ispatlamak suretiyle)
bir tek ntrino ve elektron ile ntrino
korelasyon deneyleri yapmak suretiyle tipini iin, geri tepme
deneyleri Momenturu dengesinin kurulabilmesi iin geri
tepme llmesi gerekir. ekirdek ktlesinin, elektron ve ntrinonun
ktlelerine ok byk geri tepmesi ok
kktr ve bunun llmesi zordur. bozunan ekirdekler
halde, ya da bir molekln bir iseler o zaman, lmler daha da
Bu durumda da, bu bir -cisim problemi ekirdekler
srekli bir spektrumu gsterecekler; nk, son son ynlere olup bu
ynler bozunmadan bozunmaya
bir tekatomlu (monoatomic) gaz ele ki bu elektron yakalayarak
bozunur, btn bu glklerio stesinden gelinir ve problem nk, K-
bozunma rnleri sadece rn ekirdek ve ntrino
beta iki-cisim problemine indirgenir. Lineer
momentumun iin, ntrino ve rn ekirdek, ktleleri ile ters ve
daima birbirine ynl sabit Bu yzden, bir tek ntrino
ise, geri tepen atom bir tek enerjiye sahip
37
bahsedilen btn ve bu tr deneyiere en iyi uyan A 'dir.
31 O EKiRDEK ESASLARI
(8.47)
Dene! dzenek ve elde edilen netice
G.Rodeback ve J.Allen(38) cihaz 8.21 'de
37
grlmektedir. Kutu (chamber) A ile daldurularak mm Hg temin
Ynlendiriciler etkin kaynak-hacmi ve bu
her iki dedektr anda grlmektedir. Btn levha ynlendiriciler
(shield baffles) ve 3.s hari olmak zere btn iletici levhalar (grids)
37
potansiyelde 3. grid - 4500 voltta idi. A bir K-elektronu
37
sonucu Cl ve bir je (Auger) elektronu Bu je
elektronu allen-tipi bir ile dedekte edilir. Geri tepen ekirdekler 2.
gridie 3. grid ve kaydedilirler. je
ile geri tepen iyonlar koinsidanslar
Netice 8.22'de grlmektedir. Bir iyonun 6 cm'lik bir mesafeyi maksimum uma
btn dzeltmeler sonra, (8,9 0,9) Uma (time-
of flight) spektrumundaki keskin tepe geri tepen iyonun (9,7 0,8) eV'lik bir
enerjisine gelmektedir. Bu (0,8 O, 1) Me V enerjili bir tek ntrina
elektron

8.21. A
37
'nin elektron yakalayarak ntrina geri tepmesinin
incelenmesi iin Rodeback ve Alien
(time-of-flight) [Rodeback, G.W., and J.S.Allen Phys.Rev., 86,
446, (1952)].
BET A BOZUNMASI 3 I 1
teyid eder, ki bu Cl
37
(p,n)A37 reaksiyonu iin olan (0,816
0,004) MeV'lik gayet iyi Bunlardan olarak
deneylerde bulunan geri tepme enerjileri (9,6 0,2) ev(39) ve (9,65 0,05) ev(40)'
dir,
37 7 107 (41)
A , B ve Cd 'nin bir ok deneyler ve
hepsi, bir beta bir tek ntrino ifade
edilen hipotezi teyidettilee Elektron ntrino korelasyonunun incelenmesindeki
ynleriyle 41. kaynakta
37
8.22. Kesikli A 'nin tekenerjili geri tepmeleri iin beklenen
Dene! noktalardan geen srekli \uer>el neticelerle) ile uyum iyidir.
[Rodeback, G.W., and J.S.Allen, Phys. Rev., 86,446, (1952)].
C. YAKALAMA DENEYi
Ntrinonun edilmesine deliller elde
edilineeye kadar meraklar devam Byle bir F.Reines ve
C.Cowan(42) 1952'de bir 1960'da(43)
reaksiyon bir ntron tersi, yani
312 EKiRDEK ESASLARI
(8.48)
idi. Byle bir nkleer reaksiyonu iin ok byk bir antintrine
ihtiya nk, bunlar kuvvetiice ve ok
kk tesir-kesitine sahiptirler. Gl nkleer reaktrlerin
byle byk elde etmek mmkn Nkleer
reaktrde retilen rnleri, p- ve antintrinolarla bozunurlar.
ok byk bir antintrine River'deki nkleer reaktrden elde

Reines ve Cowan aletin kaba 8.23'te
grlmektedir. O, byk tanktan ibarettir. Bunlardan ,9 m x ,3 m x 0,6 m
olan ikisi ile merkezdeki biri, trietilbenzinde znen PoPoP
(bir dalgaboyu ve tripeniiden ibaret bir ile dolu olup bunlar
dedektr olarak grrler. iki kap 1,9 m x m x 0,075 m olup,
iinde bir vaziyette az miktarda kadmiyumklorit ihtiva eden su ile
bunlar hedef olarak vazife yaparlar. Her bir sintilasyon son
O tp grlyordu. Nkleer reaktrden
bir antintrino, bir su ile ve bunun neticesinde bir ntronla
bir pozitron 8.24). Bu pozitron, birbirine istikamette, her biri 0,51
Mev'lik iki gama vererek helilk olur (bu yok olma ve IX. Blmde y-
izah edilecektir). Bu bir tek koinsidans
pulsu ile belirlenir. Ntron ise ve -26 iinde lar.
ntronlar kadmiyum ki kadmiyum bilahare MeV toplam
enerjili gama normal hale dner. Bu gama ortaya
(sintilasyonlar) da dedekte edilirler. Ani gama ve bu
gama meydana getirilen pulslar, bir osiloskopta
8.23'te grlmektedir. ve ani gama
nkleer reaksiyondan geldiklerini iin, sayma ile
reaktrn g seviyesi bir kurulur. Toplam bir
(reaktrn zaman) son netice (2,88 0,22)
bir maksimum sinyal Bu, ntrinenun teyit eder.
sayma v (p,n)pt reaksiyonu iin tesir-kesitinin 0"
44
2
cm verir. Bu tesir-kesitine sahip bir geerken ok az bir
BETA BOZUNMASI 313
l
8.23. Reiries ve Cowan antintrina dedekte etme
sisteminin ana [Reines F., and C.L.Cowan, Jr., Phys.Rev., 90,
492, (1953); 113,273, (1959)].
314 EKiRDEK FiZidiNiN ESASLARI
arpma sahip olup, sadece te birini kaybetmesi iin 92
ihtiya
Davis(44) bir deneyin konusu
v + + fT (8.49)
reaksiyonu idi. Davis, antintrina nne 000 galonluk karbontetraklorr
ntrino ve antintrina birbirinden gerekten ise, antintrina
bu reaksiyona sebep Elde edilen tesir-kesitinin ok kk (st
"
45 2
d" h" . d k d
0,2 x O cm ' bu ama ta
Reaktrden gelen
antlntrino
Yakalama gama /
M )
1 dev S!Yl
(toplam 9,1 ev /
8.24. Cowan ve Reines'in anti-ntrinoyu dedekte etmek iin bir
protonlu antintrina reaksiyonunun olarak gsterilmesi. [Reines,
F., and C.L.Cowan, Jr., Phys. Rev., 90,492, 273, (1959)].
8. BET A BOZUNMASI SiSTEMA
Alfa Geiger ve Nuttal kanununa benzer beta
mr, bozunma sabiti ve son-nokta enerjisi
mevcuttur. Beta (t
1
) ile son-nokta enerjisi (Ema)
kabaca
BETA BOZUNMASI 315
(8.50)
ilk defa B.Sargent(45) Burada C
1
ve
C
2
sabitler olup dene! verilere uygunluk bulunur.
Sargent tabi! beta iin, 8.25'te gibi, son-nokta
enerjilerinin bozunma sabitinin izdi.
gibi, gerek iki izgi boyunca
Bunlar Sargent ve iki sahiptirler:
(a) Bu bu demektir ki A, son-nokta enerjisinin
kuvvetiyle yani,
(b) Son-nokta enerjisinin verilen bir iin, daha
'A 00 kere daha
byktr. Bu, daha
00 kere daha ima eder. Buna gre,
msaade temsil ve
yasak temsil sylenir. "Msaade ve
terimleri tamamen izafi olarak olup, bunlar
paralanma ihtimaliyetinin derecesini temsil ederler.
izimieri sun! beta da iine alacak
olup

ABo

ThC'
1:RaC
TbCo
ThB MsTh2
Ra E
s.o s.s 6.0 6.5 7.0
_ nerjtrevr_
_ ... .s ..
8.25. Tabii olarak bulunan paralanma sabiti ile
maksimum son-nokta enerjileri gsteren bir Sargent
(Sargent, B. W., Proc.Roy.Soc., (1953)].
316 EKiRDEK ESASLARI
hafif, orta ve nklidler iin Dene! neticelerdeki byle
dzenlilikler, beta teorisinin sadece srekli beta
sreklilik zelliklerini durumunda zamanda
izafi ihtimaliyederini de izah etmek durumunda

9. BET A BO ZUNMASININ ELEMENTER TEORiSi
Pauli'nin ntrino hipotezine gre beta yer alan temel

n-?p+{F+ v
p-?n+p++v
o
p + _
1
e -?n+ v
Bu hipoteze dayanarak Fermi(36) 1934'te beta tam olarak
bir teori verdi, ki bu teori beta spektrumu mr, geri tepme ve
korelasyon deneyleri ve benzerleriyle tatmin edici bir izah
Paritenin da (bak. Bl. 8.3) hesaba katan modern bir beta
teorisi 1956'da T.Lee ve C.Yang(47) ileri srld. Bu teori daha
olup, bu olan rlativistik dalga sokar. Ancak
modern teoride btn sabitler, Fermi teorisinde sabitler
cinsinden ifade edilebilir. ve iin teorinin
en basit esas olarak Fermi teorisiyle bu teori P-
da geerli halde sadece p- ele Elektron
mzakeresi ele
Beta Fermi teorisi(36,48,49,50)
(a) Elektron ve ntrino iinde mevcut bunlar
paralanma husule Fermi'ye gre nkleon,
elektron ve ntrino bir ntronun anda bir elektron ve bir
ntrino bir protona sebep olan bir
BET A BOZUNMASI 317
mevcuttur. Elektromagnetik alan yerine gren elektron-
ntrino ile bir beta bir gama benzemektedir.
(b) ok ve en ok nkleer boyutlar
mertebesindedir; ya da bir nokta olabilir. Bu
lineer veya momenturuuna
spin olabilir. Bu yklerin
kadar, ve da tamamen simetriktir.
Klasik anlamda teorisini bir yolu
tamamen kuantum-mekaniki metotlar Nkleer fizikte bir seviyeden
bir seviyeye birim zamanda ihtimaliyeti (w) cinsinden tasvir edilir.
w iin bir ifade, pertrbasyon teorisinden istifade edilerek
"Golden Rule No.2" ile 1 ). Buna gre
(8.52)
veya
2;r 12
w=p:Hif dnjdE
(8.53)
ki buradan
(8.54)
dir. If ve lft ilk ve son dalga fonksiyon udur. H sebep olan
1 .
enerjisiyle olan harnilton operatr, H,
1
beklenen d v kk
bir hacim, dnldE ise birim enerji durum gsteren bir istatistiki
arpan veya gerek birim hacmi son enerji

Bylece (8.52) p ile (p+dp) momenturu bir
momenturula bir beta birim zamanda
(8.55)
(
3 18 EKiRDEK ESASLARI
olarak labilir. Burada If/; ve lfj nkleer sistemin ilk ve son
dalga N(p) 'yi bulmak iin nce istatistik
kullanarak istatistiki dnldE fJ iin bir ifade
tretme yoluna
p ve (p+dp) bir momentumla bir iin elde edilebilir
toplam momenturu dp ve p olan bir
2
kre hacmi ile yani 47rp dp ile Heisenberg'in belirsizlik
prensibine ( Llx Llp =h) gre belirsizlik
ile verilir. Buria ilaveten birim hacimde meydana yani
fut.yllz = 1 kabul o zaman = h
3
olur, ki burada h
3
'e
bir birim hcrenin hacmi verilir. Bylece 4TCp
2
dp hacminde elde edilebilir birim
hcre ki bu bahsi geen ince kre kesin
2 2
47rp dp/h ile verilir. p fJ ve (p fJ + dp} bir momentumla
elektron ve Pv ile ( Pv + d p) bir momentumla
(veya etmeleri iin uygun mmkn hal
olarak
(8.56)
ve
(8.57)
ile verilir. Bir paralanmadap fJ ile (p fJ + dp} momentuma sahip olan
elektron ve p v ile (p v + dp J momentuma toplam
(8.58)
dr.
Enerjinin korunumundan fJ ve p v birbirinden
(8.59)
BET A BOZUNMASI 3 I 9
ile Ntrinanun durgun ktlesi kabul edilirse,
(8.60)
Bu (8.59) da yerine konulursa
(8.61)
elde edilir. (8.59) ve (8.60)
dE =cdp =-dE
V V fJ
(8.62)
elde edilir. (8.59)'dan (8.62)'ye kadar olan (8.58)
istatistiki iin
(8.63)
elde edilir.
(8.55) ihtimaliyeti bulmak iin, (8.63) dnldE
gre, H operatrnn H
1
.beklenen (expectation value) bilmek
op
ki bu
(8.64)
ile verilir. ilk ve son dalga olan
Vf, ve lf(yi bilmenin bir yolu yoktur. Bu yzden teorinin Hop pertrbasyon
enerjisinin seimine Elektrostatik alan ile benzerlikten
(8.65)
dir, ki burada V elektrostatik enerjisi, e yk, elektrostatik alan
potansiyelini temsil eden dalga fonksiyonudur. H iin
op
320 EKiRDEK ESASLARI
(8.66)
ifadesini yazabiliriz. Burada g (elektrostatik bir alan iine'nin gibi) bir
bir sabiti, r/Jp ve rftv elektron ve ntrino karakterize eden
dalga
ntr ve nkleer Coulomb
ntrinoyu serbest bir olarak
Serbest bir ntrinonun, birim hacim bir normalize
dalga fonksiyonunu
(8.67)
yazabiliriz. Burada q = Pv Ili ntrino sabidir. Benzer
yksek elektronlar iin elektrostatik etkisi ihmal edilebilir ve
elektronun, paralanma serbest bir olarak meydana
Elektron iin normalize dalga
fonksiyonu
(8.67)
olur burada k= p fJ 1 li elektron sabitidir. (8.64), (8.66), (8.67) ve (8.68)

(8.69)
elde edilir. (8.63) ve (8.69) (8.55) ile suretiyle
(8.70)
elde edilir, ki burada
BET A BO ZUNMASI 32 I
(8.71)
dir. (8.70) ihtiya duyulan ve (8.71) matris
Mnin haricinde tamamen bilinmektedir. Matris Mnin
incelenmesine girmeden nce g sabiti birka sylemek yerinde olur.
Daha nce gibi, g sabiti temsil etmektedir ve g:::
-49 3
1,4 x 1 O erg-cm Bu byklk mertebesi
fikir edinmek iin, bu nicelikler
mukayese etmek uygun olur. Elektromagnetik kuvvetler iin bu
-2
nicelik e
2
!tic= 11137,04"" 10 'dir ve elektromagnetik iin ifi/enim sabiti
(coupling constant) olarak bilinmektedir. Kuvvetli (nkleer kuvvetler)
-13
iin bu iftienim sabiti f
2
/1ic""I ve iin g
2
/fic,::;l0 'tr.
-39
Gravitasyonel kuvvetler iin bu sabit 1 O 'dur.
A.
e'<i+ij)r terimini ele ve bunu kuvvet serisine
i(k+ii)r
1
'(k- -) -
e = +z +q r
[cf+iJ)r]
... + ...
2!
(8.72)
Birok durumlarda ntrino ve elektronun kktr. Dalga
fonksiyonu sadece nkleer boyutlarda (r), yani en ok nkleer
mertebesindeki boyutlarda nem Birka MeV'lik bir elektronun tipik
hali iin (k+ q) r O 'dur. Bu ve seride bunu takibeden terimler, ilk terimin
ihmal edilebilirler. Bu, (8,71) M matris
enerjiden ima eder. Yani,
(8.73)
dir. Bu elektron ve ntrino enerjilerine
ve byle msaade/i verilir. (8.70)
(8.74)
322 EKiRDEK ESASLARI
yazabiliriz, ki burada
(8.75)
ve K , maksimum kinetik enerjisidir.
max 2 1 2
KJya [N(E)Ip J 'nin izimi Curie izimi veya Fermi izimi olarak
bilinmektedir. verilen teori ise, dene! elde edilen
Curie izimi bir izgi
Bu teoriyi denemeye gemeden nce, negatronlar ve pozitronlar
zerine etkiyen Coulomb gre bir dzeltme yapmak gerekir.
Coulomb zellikle enerjili elektron ve potizronun dalga
fonksiyonunu tahrif etme etkisine sahiptir. Bu Coulomb kuvveti,
geciktirirken Bylece
enerjili negatronlarda bir enerjili pozitronlarda bir eksiklik
Bu dzeltme, (8.70)
_ 2(2pr)
2
'-
2
emXZEI "If( s+ i aZE 1 p)l
2
(1 +s)
F(Z,E)- [ ]
2
f(2s + l)
(8.76)
ile verilen sadece "Fermi fonksiyonu" F(Z,E) ile suretiyle
Burada
s
2t 12
(1-a ) (8.77)
olup r nkleer a (=1/137) ince sabiti, r() gama fonksiyonu, Z ise
negatron halinde geriye kalan atom (pozitron
iin bu -Z dir). mcpF(Z,E)IE olarak tarif edilen tadil Fermi
fonksiyonunun grafikleri elde
Bylece Coulomb dzeltmesi sonra (8.70) ve (8.74)

(8.78)
ve
(8.79)
BET A BOZUNMASI 323
Z=O Iin 13+
E-+
8.26. Kesik izgili nkleer alana gre Coulomb dzeltmesi
teoriden umulan ve hem p hem de ;i' iin
Srekli Coulomb dzeltmesi ve p ve
;i' iin
8.27.
E (kevl
' 4 'i
toplam ener.E
lmc2 cinsin.)
u
o 0.4 0.8 1.2 1.6 2.0 2.2
kinetik enerJI (Mev)
o 4 8 12 16 20
kinetik enerji (k ev)
14
(a) ntron, (b) trityum ve (c) In 'n msaadeli beta
iin Fermi-Curie izimleri. [(a) Robson, J.M., Phys. Rev., 83,
349, (195l)'den; (b) Langer, L.M., and R.D.Moffat, Phys. Rev., 88,689,
(1952)'den; (c) Lawson, A.W., and J.M.Cork, Phys. Rev., 57, 982,
(1949)'dan].
324 EKiRDEK ESASLARI
Bu dzeltmenin 8.28'de grlmektedir.
Momenturu iin dene! olarak tayin edilen verilerden, bir ok durumlarda
2 1 2
Kf3'ya [N(E)IF(Z,E)p J grafikleri ve msaadeli teorisinden
gibi, izgiler 8.27 a, 8.27
b ve 8.27 c ntron(53), trityum (H
3
)(54) ve

'n(55)
iin Curie izimlerini gstermektedirler. Curie izimlerini iki
Verilere bir izgiyi uydurmak ve (8.78) ile verilen momenturu
parabolik izimine (ki bunda yksek enerjili enerji eksenine
asimtotik olarak iziminin enerji eksenini
kesmesinden son-nokta enerjileri daha olarak llebilir. Bu, teoriden
ileri gelmeyip daha ziyade kaynak (source backing) sebep
dene! glklerinden ileri gelmektedir. Bir beta
destek etkisi, S
35
durumu iin 8.28'de(56) grlmektedir.
B. YASAK
Msaadeli tersine Curie izimi iin izgiler vermeyen bir ok
beta karakteristik spektral sadece
istatistiki faktr ve Coulomb faktrnden tayin edilenlerden nemli lde
gsterir. izgiden sapma sebebi, matris enerjiye
Byle olarak nitelendirilmektedir. n-yasak
spektrumu
N(p) -F(Z,E) . pE(Emax- E/ SJE)
(8.80)
olarak ki burada SJE) arpanz ve seme kaidesiyle ilgili
olarak zere, farzedilen tipine Eye
2 1 2
[N(E)IF(Z,E) p SJE)] 'nin iziminin, yani Curie iziminin, S,/E)'nin dahil
edilmesi halinde bir izgi sylemek kafidir. Byle izimierin
bir analizi C.S.Wu(58)
Bu gerekten Fermi teorisinin denenmesini nk,
msaadeli tersine matris Mye Mesela,

Y 'in Curie izimi, dahil zaman, 8.29 a'da
gibi kesinlikle lineer Ancak, dahil edilirse
(8.81)
8.28.
o
100
E(kev}
BETA BOZUNMAS[ 325
150
35
S 'in beta iin izilen Fermi iziminde destek
2 2 2
etkisi. A, B ve C 1 mg/cm , 2 mg/cm ve 5 mg/cm 'lik destek
iin [Albert, R.D., and C.S.Wu, Phys. Rev., 74,
847, (!948)].
o zaman Curie izimi 8.29 b'de(59) gibi bir izgidir.

Y 'in bozunumu ilk olarak
daha yksek iin de bulunmak Bu
lineer olmayan Curie izimlerini lineer izimiere tadil ederler.
Mesela, ikinci iin
dir. Bu sadece birinci mahsus
dikkat ediniz.
326 EKiRDEK ESASLARI
3.0 4.0
91
8.29. Y 'in (a) ve (b) SJE) Curie izimi.
[Konopinski. E.J., and L.M.Langer, Ann. Revs. of N uel. Sci., 2, 261,
(1953)].
C. BETA BOZUNMA HIZI VE MR
(8.70) Fermi fonksiyonu F(Z,E)'nin de dahil edilmesiyle
d
C
N(p) p = .
3 7
F Z,E)(Kmax- Kp) p p
2;r' c fi
(8.83)
olur ve p ile (p+dp) momentuma sahip bir elektronun saniyedeki
ihtimaliyetini temsil eder. O ile Pmox bir momentuma sahip bir elektronun
saniyedeki ihtimaliyeti, (8.83) O'dan p
1110
,'a kadar integrali
elde edilebilir. Bu toplam ihtimaliyet, bozunma sabiti /!,'dan bir
2
Burada momentum ve ifadelerini in ve mc birimlerinde
dzenlersek
(8.84)
BETA BOZUNMASI 327
elde ederiz ki, burada
)
' '
/mc K - -
/
(z K ) = ! "'" F(Z E)( K max (_E_) dp
. ' max ' "" ?
mc- mc mc
(8.85)
dir.
2
Pnw/mc veya K"",/mc ve F(Z.E) olan zel bir durumu ele
Bu durumda (8.85)
X
(8.86)
gsterebiliriz. (8.85) (8.84) ile
(8.87)
elde edilir. Bu, kuvvet kanunu olarak bilinen ve Blm 8.8'de incelenen
log
10
K
111
ax'a log
10
,1 iziminden elde edilen izginin
gibi 5'tir ve bu zellikle hafif ekirdeklerin msaadeli pozitron
iin
(8.84) ve (8.86) yeniden dnerek
sabit
veya
(8.88)
yazabiliriz, ki burada f (8.85) verilen fonksiyondur ve t'deki /2 indisi
fl nispf-mr ve Z ve E iin
mr temsil eder. Bu Z ve E
1110
,'a sahip beta mrlerinin
basit yoldan mukayesesini Bu, zamanda, matris M
bilgi yarayan basit bir metot tedarik eder. Beta fl
yerine 1og
10
ft cinsinden incelemek daha uygun olur. log
1
rft'nin
(8.85) f fonksiyonunun gerektirir;
328 EKiRDEK ESASLARI
K iin elde
edilebilir enerji <Eo MeV olarak)
f}+ veya p-
max kinetik enerjisi
log/ot
(Eo MeV olarak)
ll


'3,()
8
o. Me
3;t
().00.

7
o.

0.21
8.6
6 o.s.
3.8

5


4.5
w
u
10. 10
4
2o.
4.8
3.5 lm
u
2m

6.0
3
6m 6.2
2.5
10111.

5.4
20m
5.6

6.8
2h
o
1.8

6.0
!Oh
6.t
Id
os
6
2d
6.6
5d
6.8
lOd or.
20d
Wd
IOOd
M
200<!
o
'"
1.R
2!1
o'
0.4 r,y
o.s
1011
0.25


0.20
601!

200!1

600tl
11100!1
2000!1



20,0001/
60,0001/

100,0001/
200,0001/


l,OOII,OOOJI
2,000,0001/

8.30. E
0
ve l'nin fonksiyonu olarak log jj. [Moszkowski, S.A., Phys. Rev.,
82, 35, (1951)].
3
-
1-.t--.
2
-
1-.t--.
......

1
t--.
1--
o
0.1 0.2
o
1---

V -
3


f--
3
o.
2

o
v-


-3
-4
-s





z-
0.2
v...-
2
T
1

1'-t--r-
!.::/!. ._
Zu60
Z-40
Zu20
z-o
1
o.s
EotMeV}
;...
fj
o.s 2

,.
s
/
!O
z
K
[...
20
BETA BOZUNMASI 32?

{J"
10
il
lO
so 100
8.31. (a) jt Z'ler iin E
0
'a log C, (b)
Z'ler iin E
0
'a log C ve (c) K elektron-
iin Z'ye log C. [Moskowski, S.A., Phys. Rev., 82,
35,(1951)].
330 EKiRDEK ESASLAR[
looft
i

mOsalldeli
(ii
1. Olmayan)
i
45
1. (unlk)
(/)
40 2. ynaklanmlf v. unlk
e
3$
:::) Wl unlk olmayan)
!S
)0
"'
25

15
log ft
8.32. log ft iin nklidlerin durum
alanlar ayna ekirdekterin alanlar sper
msaade li gstermektedir. [N uclear Data Sheets: 5-5-140
(Nov.1963)].
ki bu, o kadar basit t
12
ve hallerde log
10
ft'nin kolayca
grafikler, S.Moszkowski Bu tr grafikler
8.30 ve 8.31 a, b, c'de log
10
ft iki terimin
olarak
logji =log (/
0
t) +log C (8.89)
burada /og(f;,t) 8. 30'dan log C ise 8.31 'den elde
derecesini ve nkleer
M bilgiler kazanmak bilinen btn beta
iin log
10
ft beta
3-1 O 3 ile 20 herhangi bir
log
10
ft sahip Byle bir derlemenin neticeleri
8.32'de(61) gibi bir
zere, log
10
ft nemli bir yoktur. Ancak, paralanmada yer
BET A BOZUNMASI 33 I
alan ana ve rn ekirdekterin spin tayini veya kabuk-modeli elde
edilen ilave bilgilerle bu mmkndr. log
10
ft 'nin 3-6
msaadeli -6 ile -9 birinci
olarak log
10
ft 'nin 9'dan
byk vs.
8. 32'de log ft 'leri 4'ten kk olan ekirdekleri temsil
etmektedir. Bu sper-msaade/i ve btn ayna
ekirdekleri kapsar. Ayna ekirdekterin sper-msaadeli sahip
sebebi, ilk ve son dalga ihtiva eden matris
M kolayca Matris ilk ve son
7
dalga ( overlap) derecesine Misal olarak,
9
F ve

8
0 ayna iftini ele Buradaki
8
0 , l 'nin pt meydana
Her iki durumda tek nkleonlar d
512
Bu demektir ki, ilk
ve son dalga ve tamamen stste ki bu
da ok byk bir matris (M) neticesini verirken ok kk bir log
10
ft
meydana getirir. Msaadeli ve iin dalga
stste binmelerinin az Mnin daha kk, log/l)ft daha
byk neticesini verir. Bunun daha fazla incelenmesini Bl. 8. 1 l'e

10. DURGUN KTLESi
Ntrinenun ktlesinin tayini neticeleri Bl. 8.7'de Orada
metotlardan biri, yksek enerjili u beta spektrumu-
incelenmesiydi. bu metodu
(8.83) tretilmesi, ntrinenun durgun ktlesinin
ntrinanun durgun ktlesinin ok
kk kabul edersek ve bunu mvo ile gsterirsek, elektron iin
ortaya
N(p)dp
sabit.F(Z,p)p
2
(Kmax- K)[(Kmax
(8.90)
332 EKiRDEK FiZidiNiN ESASLARI
J(-
8.33. Durgun ktleli ve ktlesiz ntrinolu iziminin u [Langer,
L.M., and R.D.Moffat, Phys. Rev., 88, 689, (1 952)].
8.34.
1.037
13 14 16
e(keV)
ntrino durgun-ktleleri iin dene! noktalara gre izilen, H
3
Fermi izimindeki u [Langer,
L.M., and R.D.Moffat, Revs. Mod. Phys., 23, 10, (1951)].
mvo = O ise bu tabii olarak (8.83) indirger. Daha nce
gibi, ntrinanun ktlesi ise Fermi izimieri (veya Curie
msaadeli iin lineer Ntrinanun ktlesi ok
kkse, bu 33'te gibi iziminin sadece son-nokta
enerjisi Kmax etkileyecektir. Bunun sebebi, son-nokta
daha kk ve ntrinanun durgun
BET A BOZUNMASJ 333
ktlesinin daha hassas bir hiile gelmesidir. Ntrinanun durgun ktlesinin etkisi,
K ok kk beta ele hala daha belirgin (lineer
max
Fermi iziminden sapma)
L.Langer ve R.Moffat(62) K = 18 keV olan
max
3 3 -
H ---fHe + fr +v (8.91)
elektron incelediler. Byle bir enerji,
enerjilerinin bir tayin edilmesinde bir ok
problemler Langer ve Moffat bu hususta ve
neticeleri 8.34'te grlmektedir. ntrino durgun-ktleleri iin
dene! ve teorik izimierin neticeleri,
ntrinanun durgun ktlesinin, elektronun durgun-ktlesinin yzde 0,05'inden daha
kk ve gstermektedir.
1 1. SEME

Beta ok yksek sahiptirler ve
seme kaidelerinin tretilmesi, teorinin rlativistik bir muameleye tabi
gerektirir. Byle bir muamele bu Biz sadece neticeleri
(8.54) beklenen
H'"

(8.92)
yazmak suretiyle tam bir matris elde edilebilecektir. Burada O ve o
ve hafif zerine uygulanan operatrlerdir. Bu operatrterin
seimlerinin seim kaidelerine yol aar. Beta
operatrler uzay trevlerini ihtiva
etmezler. O ve o operatrleri sadece spin operatrleridirler. Rlativistik bu
operatrlerin uygun Lorentz yani drt-boyutlu uzay-zaman
ratasyon gerektirir. Bu, skalar
olan belli nicelikler neticesini verir ve tipteki
yol aar :
334 EKiRDEK ESASLARI
S - skalalar
V- po lar vektr
A - eksensel vektr
T- tensr
P - (pseudoscalar)
Bu isimleri zelliklerinden gelmektedir.
Matris nkleer dalga fonksiyonianna ve elektron ve ntrinonun rlatif
ynne Her bir l/2'lik spine sahip bu elektron ve ntrino,
spinleri antiparalel veya paralel olarak bunlar antiparalel
iseler toplam spin ve bunlara Fermi verilir. Benzer
bunlar, spinleri paralel olacak toplam spin 1 olur ve bunlara
Gamow-Teller verilir. Bunun tesinde, Gamow-Teller tipi
eksensel vektr ve/veya tensr tipi kabul ederken Fermi tipi
skalar ve/veya po lar vektr tipi kabul eder.
Daha nce gibi, msaade li hafif bir
olarak ve momentumu l=O
durumunun paritesi ift ekirdek paritesini
momentum ve paritenin korunumundan msaadeli iin seme
kaideleri de elde edilebilir:
M=O,
M= O veya 1}
O hari)
parite yok (pure) Fermi
pari te yok Gamow-Teller
I,= 1
1
= O iin tJ = I
1
- I, =S= 1 (G-T iin)
Fermi ve Gamow-Teller
rnekleri
ve
6 6
He + fr + v
Antiparalel (Fermi) ve paralel (Gamow-Teller) spin belli
oranlarda yer belli beta da
seme kaideleri, Jepton dalga
ele suretiyle elde edilebilir. Bu bir
BET A BOZUNMASI 335
r faktr getirir ve bir olarak Bu durum, daha sonra
yol aar ve bu suretle olur ve parite
Birinci ve daha yksek iin tretilen seme kaideleri Tablo

Tablo Beta Seme Kaideleri(63).


Pari te log Kaide ismi

Sper-msaadeli o Yok 3
2. Msaadeli o, Yok 3-6 Fermi
0, Yok 3-6 Gamow-Teller
O yok)
3. Birinci
o,
Var 6-10 Fermi
O yok)
o, 2
Var Gamow-Teller
O yok)
4. 2 Yok Fermi
O yok)
2,3
Yok Gamow-Teller
* msaadeli da
Bir sadece artan !ya gre zamanda
sahteskalar (pseudoscalar) kullanabilen rlativistik dzeltmelerden de
ileri gelmektedir.
12. YAKALANMASININ
Bu konu boyunca elektron iin, zellikle
ntrinonun ilgili birok bulduk.
nemli bir yani, srekli bir spektruma sahip
ntrinolar tekenerjilidirler. Yrnge byk zaman,
336 EKiRDEK ESASLARI
yrnge elektronu vuku bulur. ekirdek bir elektron yakalayarak
rn Byle bir ihtimaliyeti
A, = _!_ = In 2 = 2tr 1 f'I''H 'f' dn
T fl/1 1i .f op 1 dE
(8.93)
ile verilir. nceden gibi, H"" = gr/JprPv Fermi teorisiyle zere,
enerjisidir. Beta Fermi teorisinde verilen ntrino dalga
fonksiyonunu (yani rPv =e'"' ve Ev = cpv 'y) hala kullanabiliriz. Elektron
durumda serbest dalga-fonksiyonunu En
elektron I s durumunda olup, bu ve elektronlar iin dalga
H. White(66) 1 s elektronu iin dalga fonksiyonu
(
J
3/2
), = _J _ _!_ -lr!aH
1/2 e
ff a
8
(8.94)
dir. Burada a
8
Bohr Bylece yrnge dalga
biliyor isek, ekirdek yakalanma ihtimalini
hesaplayabiliriz. Bu bozunma sadece bir ntrino dn!dE

dn dn dp
--=---
dEV dp dEv
(8.95)
ile verilir. (8.94) ve (8.95) (8.93) K-
bozunma sabiti iin(67)
elde edilir. Burada e
2
Ine= l/137'dir. iin ihtimaliyeti benzer
hesaplanabilir.
Elektron en ok meydana olay, pozitron
ve bu ikisinin
(8.96)
BETA BOZUNMASI 337
ile verilir. Z'ler iin bu grafikleri Feenberg
13. BET A BO ZUNMASlNDA KANUNLARI VE
KORUNMAMASI
Uzun bir zaman, simetri veya (invariance) prensiplerinin, korunuru
husule kabul Bu prensiplerinin korunum
ok etkili ispat Misal olarak, yer
fizik bir neticesi olan lineer momentumu
verebiliriz. Benzer momentumun korunumu uzayda dnme
bir neticesidir. Kuantum simetri
prensiplerinin, "n mertebeden simetrik gruplar n-elektronlu bir atom iin
Schrdinger gibi byk neticeler(69) vererek, atom
girmesine yol prensiplerinin en
kestirilmesinde (nceden haber verilmesinde) Mesela, bir elektronun
rlativistik dalga (Dirac Lorentz
pozitronun nceden haber verilmesine yol aar01).
bir nemli prensibi, simetri veya
simetri prensibidir. Bu prensibe gre bir nesnenin ayna grnts de tabiatta bulunan
bir nesnedir. Herhangi bir hareketin ayna grnts de fizik msaade
bir harekettir vs. Bu simetrisi, paritenin korunumu kanununun
yol aar. Bu prensibe gre bir sistemin paritesi Herhangi
bir ferdi paritesi veya sistemin bir
paritesi ancak sistemin paritesi sabittir. Sistemin
paritesi, sistemin zel pariteleri 1956'ya kadar
paritenin korunumu prensibinin btn geerli kabul
ediliyordu. Paritenin korunumu prensibi kuvvetli ve orta
ancak iin
paritenin korunumunun ilk defa 1956'da T.Lee ve C.Yang(72)
Bunlar gibi paritenin
ileri srdler. Paritenin ne demek

338 EKiRDEK ESASLARI
Bir sistemin (x,y,z) (-x,-y,-z) ele
Bu, lineer momentum vektr ( p )'nin btn ynn tersine
evirecektir. Lineer momentum vektr ("p) ile yer vektrnn U) olan
momentum vektr L 'nin yn nk, hem p hem de r 'nin

I spin momentum vektrne sahip olan ve bir
ekirdek spinine paralel bir ynde
kabul edelim. Btn I spin
vektrnn ynnde
sonraki sistem ilk sistemin ve biz bunu beta parite
ifade Paritenin iin ynde
kadar spin ynnde de
ancak, bu durumda evrilmesi sistemi Bu,
8.35'te Paritenin hipotezini iin Lee
ve Yang(72) teklif edilen deneyler C.Wu, E.Ambler, R.Hayward,
D.Hoppes ve R.Hudson(73) ifade gibi,


beta anizotropik bir ve bu yzden pariteyi korunumlu
gsterildi.
60
8.36 a'da grlen alet Wu ve Co
60
8.36 b'deki bozunma Co 0,312 Me V'lik negatronlar ve biri 1,19
Me V 1,32 Me V enerjili iki gama gstermektedir. 0,002
inlik bir ve birka mikrocurielik paralanma sahip bir kaynak bir
kristalinin (ki bu byk dahili magnetik alana sahiptir)
iine Termal hareketleri bir minimuma indirmek gayesiyle kristal
adiyabatik demagnetizasyon metoduyla 0,01 K'e kadar bir magnetik
60
alan Co ekirdekleri polarize (yani bunlar uygulanan
alan ynnde Polarizasyonun derecesi, gama
anizotropluk gzlenerek 8.36'da grlen bir Nal (Tl) kristal i gama
dedeksiyonu iin B eta dedeksiyonu iin (3/8 in ve 1/16 in
bir antrasin sintilasyon kristali iine ve
Madde 0,01 K'e kadar
sonra magnetik alan kangallar ve 20 saniye
iinde sayma llmeye Beta lmlerinin neticeleri
BET A BOZUNMASI 339
8.37'de grlmektedir. Zaman ilerledike artar, termal hareketler
polarizasyonu indirir ve izotropik olur.
8.37, sayma yzde 20'ye varan bir asimetrilik
gstermektedir. Bu, beta paritenin hipotezini ve etkinin
byk ispatlar.
Netice olarak ortaya ki, parite
bozulursa, izgi zerinde olmayan ekirdeklerden beta
boyuna-polarize (yani elektron hareketinin yn kendi spinininki ile
Bu. onun+ 1 'lik bir sahip ima eder
(ii)
la)
(il
(ii)
{b)
8.35. (a) Paritenin ve (b) paritenin rlkleer
sistemler.
hareket spin kosins olarak tarif
d
'ld' . . 46 60
e Sc , Eu , Co ve numunelerde ngrleri
birok helislik lmleri K
340 EKiRDEK ESASLARI
negatif sahip da
iHiveten, reaksiyonlarda paritenin ilk
belirtilerinin beta iki mezon
syleyebiliriz. Bunlara 8-mezonu ve r-mezonu verilir. Bunlar her ynyle (ktle,
yk, spin) olup bir ki, oda birinin iki pion
ise pion bu ve problemleri
son konusunda ele
4J.Scm
(b)
1 u c it e ubuk
vakum Iin
pompalama topo
Yr"kUJta ;renidea

indOktans
termometre bobinleri
antrasln kristal
8.36.
CaMg nitrat

60
..
Nal
(a)
Polarize Co ekirdeklerinden elektro'1
asimetriyi lmek iin Wu ve dene!
dzenek. [C.S. Wu, E. Ambler, R.W. Hayward, D.P. Hoppes, and R.P.
Hudson, Phys. Rev., 105, 1413, (1957)].
BETABOZUNMA'>I 341
1.3....-------------------.
0.1
polarlama
ve Iken

varken
O. _ _
o
1 4
6 s 14
zaman
8.37. 8.36'da grlen kullanarak Wu ve elde ettikleri
netciler. [Wu., et al., Phys. Rev., 105, 1413, (1957)]. (a)
sayalar elde edilen gama anizotropisi (A) ve polar sayalar
elde edilen gama-anizotropisi. (b) (a)'dan hesaplanan gama-
anizotropisi. (c) beta-asitmetrisi.
342 EKiRDEK ESASLARI
PROBLEMLER
Q) (8.1 tretiniz.
2. Atomik enerjilerini de dikkate alarak (8.4)
yeniden tretiniz.
3. ekirdeklerden hangileri (i) fr (ii) pt
veya (iii) elektron
60 5 22 32 3 7 64
Co ,O ,Na ,P ,A ,Cu .
15 15
4. O , saniyelik bir ifti olan N 'e pozitron
bozunur. Pozitron spektrumunun iin ne enerji beklersiniz?
5. reaksiyon endotermik olup Q = -2,9 MeV'dir.
27 30
13 Al + a---+I5p +n
Bu reaksiyonda meydana gelen
1
l
30
pozitron
Bozunma iin enerjisini
6. Ntronun ktlesi protanunkinden 1,30 Me V daha byktr. Serbest bir ntron
olup jJ bir protona fr kinetik
enerjilerini ve geri tepen maksimum kinetik enerjilerini

7. H gaussluk bir magnetik alandaki bir elektronun kinetik enerjisinin
8.
9.
2 2 1 2
K= [m
0
+ A(Hr)} - m
0
ifade gsteriniz. Burada m
0
elektronun durgun ktle
-8
enerjisi (0,511 MeV); r, cm olarak kavis ve A ise
2 .
(MeV/gauss-cm) olan bir sabittir.
Grnt kabaca gen kabul ederek (8. 9)
tretilmesi iin bir metot veriniz.
o
Bir 80 odaklama spektrometresinde, hafife olan tek-
enerjili gsteriniz.
10. Bir 80 odaklama spektrometresinde, k grntsnn
pozisyonundaki belirsizJik, grnts grnt
ortalama mesafeye cinsinden hesaplanabilir. Kaynak
geometrik bir izgi farzederek
0
, 6 ve 0 olan
iin yzde belirsizlikleri
BET A BOZUNMASI 343
odaklama durumunda, kaynak kuvvetinin 2pa ile
2 2
(ki bu optimum kaynak iin 2p a 'yi verir) gsteriniz.
Beta spektrometresinde en iyi neticeler iin saya penceresinin kaynakla
sahip gsteriniz.
Bir kinetik enerjisinin, durgun ktle enerjisinin (a)% (b)% 20'si
ve (c) % 50'si halinde, problemin rlativistik olmayan bir problem
olarak muamele grmesiyle meydana gelecek hata mertebesini
4. Elektronun kaynaktan
R = 2Rasin( 7)
ile gsteriniz.
Beta (13-) grubunun alminyumdaki 320
mg/cm
2
, 755 mg/cm
2
ve 932 mg/cm
2
dir. Kitapta verilen dene! bu
beta grubunun enerjilerini
(8.35) (8.34) tretiniz.
7. Z = O, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 iin elektron enerjilerinin ne
(bunun iin (dE/dx) rad = (dE!dx) col J? Bu durum iin Zye Eyi
iziniz.
8. 5 Me V' lik elektronlar iin (8.42) yerine (8.4
hesaplarsak, yzde hata ne kadar zamanda Me V' lik
elektronlar iin (8.4 yerine (8.42) halinde
yzde
9. Bir elektronu atomun geri tepme enerjisini, atomun ktlesi
ve elektronunun kinetik enerjisi cinsinden ifade ediniz.
20.
37 37
A ve 35 gnlk bir Cl 'ye bozunur.
. n
Ntrinanun durgun ktlesini kabul ederek Cl geri tepme

7
21. Be 'nin elektron iin Q 0,863 MeV'dir. geri
tepme enerjisi 55 eV olarak durgun ktleli bir ntrinanun
kinetik enerji ne kadar olur?
22. Kalorimetrik bir deneyde, 50 RaE numunesinden retilecek ne
Btn beta ve ortalama
enerjilerinin 0,34 Me V kabul ediniz. Numunenin 5 gndr.
344 EKiRDEK ESASLARI
23. Radyoaktif bir numune /]", pt ve elektron
Beta bir elektron
ve dahili ift takip etmektedir.
ve enerjilerinin llmesi iin dene) bir yol veriniz.
24.
25.
26.
Enerji iin Fermi formln kullanarak, ortalama
2
enerjisinin son-nokta enerjisinin te birine gsteriniz. E
0
m
0
C
kabul ediniz.
137
Cs , 27 bir fr bozunur. ekirdekterin % 92'si
137
Ba 'nin birinci haline, geri kalan % 8'i ise temel haline bozunurlar.
Bu iki beta grubunun son-nokta enerjileri 0,52 MeV ve 1,2 MeV'dir.
Beta suda kabul
137
ederek 1 gm radyoaktif Cs 'nin retme
Ntrinanun durgun ktlesinin (mv) belli (ok kk, ancak
kabullenerek istatistiki dnldEp iin bir ifade tretiniz. Bu, Fermi
izimlerini
32 32
27. P 14,3 gnlk fr temel haldeki S 'ye bozunur.
Maksimum beta son-nokta enerjisi 1,71 MeV'dir. Kitapta verilen grafikleri
kullanarak nispl mr kabaca bulunuz. Bu msaadeli veya ilk
olarak
135 6 135
28. Cs , 3xl0 bir fr temel haldeki Ba 'e
bozunur. son-nokta enerjisi 0,21 MeV'dir. Nisp! mr iin bir
bulunuz. Bulunan bu log ft spin nedir ve
135
bu, C s ve Ba 'in temel halleri iin llen 7/2 ve 3/2 s pin
mi?
29. 8.14. RaE'nin beta spektrumunu gstermektedir. Bu verilerden RaE'nin
Fermi-Curie grafiklerini iziniz. (i) Bu izimden son-nokta enerjisini
(ii) Nispl mr sresini bulunuz. (iii) msaadeli veya
olarak (t
112
= 1600
137
30.
Problemi Cs (ki bunun beta spektrumu 8.16'da grlmektedir) iin
2,0'ye kadar iziniz).
38
31. I 7'nin verilerinden Cl iin /]"'nin Fermi-Curie grafiklerini izmek
suretiyle, enerjili beta iin nispi mr srelerini bulunuz ve


= 37 dak.).
32.
34.
BET A BOZUNMASI 345
Trityum 12,4 bir yarl-mrle temel haldeki helyuma bozunur.
3 3
1
H --f j!e + + v
Maksimum son-nokta enerjisi 18 keV' dir. log ft ve
3
msaadeli veya ilk olarak 'n temel hal
spini +..!._ ise seme kaidelerine gre (Fermi veya Gamow-Teller)
2
He3,n
2
temel halinin spini nedir?
99 5 99
43
Tc , 2,1 x 1 O bir elektron Ru 'a bozunur ve
paralanma enerjisi 0,293 Me V' dir. log ft ve
tl
99 . . 5 . 99 h Id k.
ayet Ru 'un temel hal +- se
43
Tc 'un temel a e
2
spin ve paritesi nedir?
6
40
Zr iki grup beta bir
93
bozunur. Bu gruplardan % 96 olan
41
Nb 'n temel haline 4'lk
ise haline bozunmalardan elde edilmekte olup bu ikincisini 0,03
MeV'lik gama takip eder. Birinci grubun son-nokta enerjisi 0,056
MeV'dir. Her iki grup iin log ft ve
93
Nb 'n temel hal ve birinci hallerinin spin ve
. . 9 . 93
en ve-- Zr 'n spin ve paritesi nedir?
2 2
KAYNAKLAR
1. Baeyer, L.V., and O.Hahn, Physik, 1 p.488,
2. Danysz, J., C.R. Acad. Sci. (Paris), 153, p.339,
3. Siegbahn, K., ed., Beta-and Gamma-Ray Spectroscopy, p. 79-176, New York:
Interscience Publishers, Ine., 965).
4. Frisch, Prog. N uel. Phys., (Cavanagh), p.l40, (1950).
5. Frisch, Prog. Nucl. Phys., 2, (Verster), p.l,
6. Rutherford, E., and H.Robinson, Phil. Mag., 26, p.717,
7. Li, K.T., Proc. Camb. Phil. Soc., 33, p.l64, (1937).
8. Tricker, R.A., Proc. Cam b. Ph il. Soc., 22, p.454, (1924 ).
9. Witcher, C.M., Phys. Rev., 60, p.32,
O. DuMond, J.W.M., Rev. Sci. Instr., 20, p.I 60, (1949).
ll. Klemperer, 0., Phil. Mag., 20, p.545, (1935).
346 EKiRDEK ESASLARI
12. Deutsch, M., L.G.Elliott, and R.D.Evans, Rev. Sci. Instr., 15, p.l78, (1946).
13. Svartholm, N., and K.Siegbahn, Ark. Mat. Ast. Fys., A33, No.21, (1946).
14. Siegbahn, K., and Svartholm, Nature, 157, p.872, (1946).
15. Curie, F.N.D., J.S.Osoba, and L.Slack, Rev. Sci. Instr., 19, p.771, (1948).
16. Shull, F.B., Phys. Rev., 74, p.917. (1948).
17. Kerst, D.W., and R.Serber, Phys. Rev., 60, p.53, (1941).
18. Halliday, D., Introductory Nuclear Physics, p.482, New York: John Wiley and
Sons, Ine., (1955).
19. Purcell, E., Phys. Rev., 54, p.918, (1938).
20. Rogers, F.Jr., Rev. Sc i. Instr., 8, p.22, (1937); 1 p. 9, (1 939); 14, p.l26,
22, p.723, (1951).
2 Kobayashi, Y., Jour. Phys. Soc. (Japon), 8, ( 1 953).
22. Bethe, H.A., and J.Ashkin, Experimental Nuclear Physics, ed. E.Segre Vol.!.,
p.252, 953), New John Wiley and Sons. Part II.
23. Bethe, H.A., Handbuch der Physik, Vol. 24, p.273, Berlin: Julius Sipringer,
(1933).
24. Bethe, H.A., and W.Heitler, Proc. Roy. Soc., A146, p.83, (1934).
25. Heitler, W., The quantum Theory of Radiation, Chap.5, p.222. Oxford
University Press, (1944).
26. Katz, L., and A.S.Penfold, Revs. Mo d. Phys., 24, p.28, ( 1952).
27. Glendenin, L.E., Nucleonics, 2, p.12, (1948).
28. N.B.S.Circular 499, "Nuclear Data," U. S.Dept.ofCommerce.
29. Neary, G.J., Proc. Roy. Soc., (London), p.71, (1940).
30. Fan, C.Y., Phys. Rev., 87, p.258, (1952).
31. Langer, L.M., Phys. Rev., 77, p.50, (1 950).
32. Reitz, J.R., Phys. Rev., 77, p.IO, (1950).
33. Ellis, C.D., and W.A.Wooster, Proc. Roy. Soc., (London), All7, p.109, (1927).
34. Meitner, L., and W.Orthmann, Z. Physik, 60, p.143, (1930).
35. Zlotowski, I., Phys. Rev., 60, p.483,
36. Fermi, E., Z. Physik, 88, p.l61, (1934).
37. Robson, J.M., Phys. Rev., 83, p.349, (1951).
38. Rodeback, G.W., and J.S.Allen, Phys. Rev., 86, p.446, (1952).
39. Kofoed-Hansen, 0., Phys. Rev., 96, p.1045, (1954).
BETA BOZUNMASI 347
40. Snell, A.H., and F.Pieasonton, Phys. Rev., 97, p.246, (1955); 100, p.1396,
(1955).
41. Deutcsh, M., and O.Kofoed-Hansen, Experimental Nuclear Physics, ed.
E.Segre, Vol. III, p.571, (1959), New York: John Wiley and Sons, (1959).
42. Reines, F., and C.L.Cowan, Jr., Phys. Rev., 90, p.492, (1953), 113, p.273,
(1959).
43. Reines, F., C.L.Cowan, Jr., F.B.Harrison, H.W.Kruse, and A.D. McGuire, Phys.
Rev., 117,p.159,(1960).
44. Davis, R. Phys. Rev., 97, p.766, (1955).
45. Sargent, B.W., Proc. Roy. Soc. (London), A139, p.659, (1933).
46. Feather, N., Nuclear Stability Rules, Chap. 3. Campridge: University Press,
(1952).
47. Lee, T.D., and C.N.Yang, Phys. Rev., 105, p.1671, (1957).
48. Fermi, E., Nuclear Physics, Chap. IV. Chicago: University of Chicago Press.
1950. (Notes compi1ed by J.Orear, A.H.Rosenfeld, and R.A.Schluter.).
49. Konopinski, E.J., Revs. Mod. Phys.,15, p.209, (1943).
50. Wu, C.S., Revs. Mod. Phys., 22, p.386, (1950).
51. Schiff, L.I., Quantum Mechanics, p.153, New York: McGraw-Hill Book Co.,
(1955).
52. Rose, M.E., N.M.Dismuke, C.L.Perry, and P.R.Bell, Oak Ridge National
Laboratory Report No.1222.
53. Robson, J.M., Phys. Rev., 83, p.349, (1951).
54. Langer, L.M., and R.D.Moffat, Phys. Rev., 88, p.689, (1952).
55. Lawson, A.W., and J.M.Cork, Phys. Rev., 57, p.982, (1940).
56. Albert, R.D., and C.S.Wu, Phys. Rev., 74, p.847, (1948).
57. Ridley, B.W., Prog. Nucl. Phys., 5, p.l96, (1956).
58. Wu, C.S., Revs. Mod. Phys., 22, p.386, (1950).
59. Langer, L.M., and H.C.Prince, Phys. Rev., 75, p.l 109, (1949).
60. Moszkowski, S.A., Phys. Rev., 82, p.35, (1951).
61. Nuclear data sheets: 5-5-140 (Nov. 1963).
62. Langer, L.M., and R.J.D.Moffat, Phys. Rev., 88, p.689, (1952).
63. Konopinski, E.J., Revs. Mod. Phys., 15, p.209, (1943).
64. Marshak, R.E., Phys. Rev., 61, p.431, (1942).
348 EKiRDEK ESASLARI
65. Bouchez, R., Physics, 18, p.ll71, ( 1952).
66. White, H.E., Introduction to Atomic Spectra, p.70, New York: McGraw-Hill
Book Co., Ine., 1934.
67. Feenberg, E., and G.Trigg, Revs. Mod. Phys., 22, p.399, (1950).
68. Yang, C.N., Science, 127, p.565, (1958).
69. Wigner, E.P., Group Theory and Its Application to Quantum Mechanics. of
Atomic Spectra, c haps. 17, 18. New York: Academic Press, 1959).
70. Shapiro, A.M., Revs. Mod. Phys., 28, p.l64, (1956).
71. Dirac, P.A.M., The Principles of Quantum Mechanics, 4th ed., Chap.J2.
Oxford: Ciarendon Press, (1958).
72. Lee, T.D.and C.N.Yang, Phys. Rev., 104, p.254, (1956).
73. Wu, C.S., E.Ambler, R.W.Hayward, D.P.Hoppes. and R.P.Hudson, Phys. Rev.,
105, p.l413, (1957).
74. Curtis, R.B., and R.R.Lewis, Phys. Rev., 107, p.543, (1957).
75. Landu, L., Nucl. Phys. 3, p.l27, (1957).
76. De Waard, H., and O.J .Poppeina, Physica, 23, p.597, (1957).
77. Goldhaber, M., L.Grodzins, and a.W.Singar, Phys. Rev., 109, p.l015, (1958).
DAHA FAZLA TEKLiFLER
1. Frisch, Prog. Nucl. Phys., Vol.I, (Cavenagh), p.l40, (1950).
2. Frisch, Prog. N uel. Phys., Vol. II, (Verster), p.1, (1952).
3. Siegbahn, K., ed., Beta- and Gamma-Ray spectroscopy, pp. 79-176. New York:
Interscience Publishing, 1965.
4. Deutsch, M., and O.Kofoed-Hansen, Experimental Nuclear Physics, ed.
E.Segre, Vol.III, Part Xl, (1959). New York: John Wiley and Sons.
5. Rutherford, Chadwick, and Ellis, Radiation From Radioactive Substances,
Chaps. 12, 13, 14. New York: Co., 1930.
6. Fermi, E., Nuclear Physics, Chaps. 2, 4, Chicago: University of Chicago Press,
1
1950. (Notes Comp. by J.Orear, A.H.Rosenfeld, and R.A.Schluter.).
7. Evans, R.D., The atomic Nucleus, Chap. 6, pp. 17-21, New York: McGraw-Hill
Book Co., 1955.
8. Alien, J.S., The Neutrino, Princeton: Princeton University Press, 1958.
IX
GAMA
1. GAMA BOZUNMASI
Bir ekirdekten alfa veya beta gibi bir
genellikle, durumda Daha bir enerji durumuna ya
da temel hil.le elde edilmesi mmkn olan enerji, ya bir
yetecek byklkte ya da
bozunma o kadar ki, elektromagnetik ile etkin
Yksek bir enerji durumundan (E ) daha kk bir enerji durumuna

(E!) geen bir enerjiyi !1.JI =
(a) Bunlardan
gama iki daha grlendir. Dahili ve dahili
konunun ele zere gama
ile mzakeresine
Atomik spektrumlarda gibi, ekirdeklerin gama keskin
izgilerden ibarettir; bu gsterir ki, bir ekirdek enerji seviyelerine sahiptir.

(9.1)
350 EKiRDEK ESASLARI
verilir. E
1
temel hale ise daha fazla foton
mmkn ancak, aksi halde ekirdek temel hale gitmeden nce bir veya
daha fazla foton (bak. 9
Alfa ve beta olarak, gama atom
.... " ... . .., _
_ y_eya __
gama IL Blmn 2. alt
blmnde ifade gibi gama ok yksek girme gcne sahip
elektromagnetik Bunlar fazla ve elektrik
<- "" ... ___ ,.,.--, ________ . -- ....
veya magnetik alanda Gerekte, gama maddeyle
ykl nemli lde Bu yzden, gama
ilgili karakteristikterin ve foton enerjilerinin llmesine gemeden nce bu
anlamak nemlidir.
E
.,.,
E
E
'Y
"Ya
Et
E,
z-sYA-.a
YA
(a)
(b)
9.1. (a) hv - E
1
olan ve (b)
hv
2
=Ei- E
1
ve hv
3
=Ei- EI olan beta mteakiben gama

2. FOTO N SOGURMA KATSAYILARI
Bir maddeden gemekte olan veya ste!
kanununa uyar. nk, gelen ve madde
GAMA 351
ile I ,ix bir madde zerine dik olarak
' - ' ..
gelen fo ton Bu durumda, (M),
- 0'< O " 00 "'"' "'"N"'"'' O '''''
(9.2)
ile verilir. Burada f.1 olup Verilen bir
madde iin f.1, enerjili fotonlar iin (9.2) negatif
artan gsterir. Bylece homojen bir radyasyon iin f.1
sabit olup (9.2)
(9.3)
bulunur, ki burada I, !
0
ilk maddenin x getikten
sonraki
ste! tabiatta gre gama alfa ve beta
gibi belli bir sahip bunlar
( f.1) ile karakterize edilirler.
(9.4)
de Burada hv herbir fotonun enerjisi, rf ise birim zamanda
---------------------
birim alandan geen (9.3) ve (9.4)

(9.5)
elde edilir, ki burada r/1
0
ilk I enerji (veya rf 'nin ise
temsil dikkat ediniz. f.1 bazan lineer
Lineer ( f.1 )'den olarak

ktle
.. 13 u. ci rt ... .. . clt!

352 EKiRDEK ESASLARI
f.-L
f-Lm=-
(9.6)
p
3
Burada Z p (g/cm ), N
4
ise Avogadro
J.1X birimsiz bir nicelik x cm olarak ifade f.-L
-1 2
cm biriminde Benzer ktle (f-Lm), x gl cm
2 2
cinsinden ifade cm lg biriminde x atom/cm veya
2 2
elektron/cm cinsinden ifade a f.-L ve e f.-L olarak cm /atom ve
2
cm /elektron cinsinden ifade edilir.
Z/ A artan Z ile ok bir ve belki bir enerji
btn elementler iin e f.-L 'nin bu enerji btn
elementler iin f-Lm 'nin ok neticesine yol aar.
Bozunan bir gibi, ( x
112
) bir
'
x
112
gelen Y

veya
rx:;= 0.693/ f.-L = 0.693/ pf.-L:)
_,,,..:1
(9.7)
(9.8)
Burada l/J
0
" l/J
02
, l/J
03
, ve , f.-L
2
, f.-L
3
, .. olarak h v
2
,
hv
3
, enerjili ilk ve
p temsil eder: (i)
-----,.....,..._- --
Birinci fotonun enerjisinin bir aktararak
daha sonra Bu yzden enerji madde iinde depolalllL
(ii) fotonlar, maddede bir enerji
Bu yzden f!: 'y iki
GAMA 353
(9.9)
yazabiliriz. Burada !la fl, *
3. GAMA RADYASYONUNUN MADDEYLE
Gama maddeyle enerjilerini kaybettikleri birok olay
ki bu hepsi, enerjili fotonlar iin neme haiz
Y'iu.
kesrinden Me V' e kadar bir Bu
maddeyle ana ... (P
Compton (C.E.) veya Compton ve (c) ift .
.

1 Me V' den Me V' e

en e rj isiyle de
(M)PE =-J.LJfu
(M)cE = -jl"l
(M) PP = -p,J
(9.10 a)
(9.10 b)
(9.10 c)
yazabiliriz. Burada ...
ve ift i2in

M= (M) PE +(M)cE +(M). PP
= -(Jl, + Jlc> + JlK

(9.11)
yazabiliriz ve (9.2)
* Bu yzden yeni terminolojide ye "azaltma demek daha uygun
olur (eviren).
354 EKiRDEK ESASLARI
(9.12)
elde ederiz.
Gayemiz foton ve atom bir fonksiyonu
olarak fl,, flu ve fl" incelemektir. Bu
girmeden nce, bu enerji nemli
olaylara da
(i) Rayleigh Bu, klasik (elastik-
ve gelen foton, bir elektron zerine
elektronun atomdan sklecek kadar enerji hallerde meydana
gelir. Bu yzden foton enerjisinde ve by,k Z'li
daha ok
(ii) Thomson Buna nkleer da verilebilir
ve gelen fotonla, serbest elektron yerine ekirdek vuku bulur.
ekirdek ktlesi ok byk bu etki ok kktr.
(iii) Nkleer fotQeletrik olay: Bu olayda yksek-enerjili foton ekirdek
neticede bir nkleon Buna
fotoparalanma verilir ve byk Z'lilerde daha ok
(iv) Nkleer-rezonans : Bu olayda ekirdek, iki nkleer enerji
seviyesi farka enerjiye sahip olan bir fotonun
Bunu deeksitasyonu
hale gemesi) takip eder. Bu bu konuda

(v) Elastik nkleer-potansiyel (veya Delbrck Bir
fotonun elektromagnetik da sebep olabilir.
(i)'den (v)'e kadar btn bu olaylar ana olaya ok az bulunurlar. (iv)
's hari bu kk hi birisini ancak nemli
olarak incelenmesini ele
A. FOTOELEKTRiK OLAY
Bu olay, enerjiyle gelen fatonlarda daha Gelen foton atomun

biri
GAMA 355
(9.13)
enerjili bir 9.2). Burada ...
I s ise yrnge


geri tepme enerjisi ok
Fotoelektrik tesir-kesitinin teorik bir elektron iin
rlativistik gerektirir. Bu, tretmeyi
enerji blgeleri iin tesir-kesitleri
fotonun enerjisi rlativistik etkilerin ihmal edilmesine
yetecek kadar kk ve yrnge enerjisinin ihmal edilmesine
nce sonra
9.2. Fotoelektrik olay; bir fotonun bir K-elektronu
neticesini vermektedir.
yetecek kadar byk ise hesaplamalar daha kolay K-elektronunun
enerjisini ihmal etmek suretiyle, W.Heitler(5) fotoelektrik tesir-
kesiti iin (0,1 - 0,35 Me V ifadeyi elde etti.
(9.14)
burada
(9.15)
356 EKiRDEK ESASLARI
ve
(9.16)
olup, Z atom e bir elektronun yk, c m
0
ise
elektronun durgun ktlesidir.
-
(J)
'O
c
e
1:
a
C\1
M
.
C)
.,..

..
"
:s.
100
80
60
'
so
40
'
"
30
2()
'
o
8
6
s
4
'
3
.....
2
'
.........
o
o: s
0.6
o.s
'
0.4
0.3
0.2
o.
o
+
......
'
"'
""
"""
<:J25
i'-
"



.....
.}'......
'
.15
......
' ........

..........
1.0
.........
........
"
'
r--.. .........
--.....L2S
'
!"-.... .........
..........
'

..........
i'-.
.......... ..........
..........
..........
'

..........
3.0
.......
-
-

-
-
.........

....._
s.o
-
-
r-
..._
-
r-
2() 40 60 80
atom (Z)
n(= m
0
c
2
1 hv) 'nin iin Z 'ye J.lar 1 Z
5
n
fotoelektrik tesir-kesiti izimleri. [Davisson, C.M., and R.D.Evans, Revs.
Mod. Phys., 24, 79, (1952)].
GAMA 357
(9.14) sadece atomun elektron sklmesine ki
fotoelektrik yzde sekseni burada olur. Genel olarak, ,J
Z ve hv 'ye
ar oc Z
5
oc 1/(hv)
7
/
2
(9.17a)
(9.17b)
Foton enerjisi kldke K-elektronunun enerjisini ihmal etmek
mmkn olmaz. Bu dzeltme M.Stobbe(6)
hv ve Z 'ler iin hesaplanan fotoelektrik 9.3'te
gibi, n 'ler iin Z 'ye f.lar 1 Z
5
n Bu
C. Davisson ve R.Evans( 1) foto n enerjilerinin blgeleri iin
geerli olan teorik suretiyle elde
Gama ortaya fotoelektronlar izotropik bir
Gerekte bunlar olarak, gelen gama elektrik vektr
ynnde Bu, 9.4'te olup
gstermektedir. Orijinden izilen
izginin boyu. herhan!Ii hir fl fotoelektron ihtimaliyetini
gsterir.
..............
foto n
/!JO
9.4. iki f3 =(v/c)= O ve f3 = 113
iin, bir polar diyagram grlmektedir. vektrnn
boyu (} ynndeki foto ihtimalini gstermektedir.
Son olarak, gelen foton enerjisi ok kk (diyelim < 20 keV) zaman
9.5'in maddeler iin belli enerjilerde byk
miktarlarda etmeliyiz. Bunun (byk miktarlarda
358 EKiRDEK ESASLARI
gelen foton enerjisinin enerjisine zaman
meydana ortaya Bu tepeler ve tr
delilleridirler.
kOtle

C)
N
""

""
c:- .... 00 '4) o
"
Cf
....
!J
r;
"'

00
lll
1
...,. '3
1


...
'
8
-
o
::J
(1)
'4)
l
//"TT
J
V70"
;0
/

...
(1)
.:::3.

8
';?
!-
5:

'/
/.


w
;:;;

-N
....
-
....
o
/f;
Jl
A

-y
9.5. iltementler iin foton enerjisine ki bunlar
iin grlmektedir.
GAMA 359
B. COMPTON OLAYI
Bu olayda, gelen foton bir serbest elektronla daha bir enerji
ile ve geri kalan enerji geri tepen elektron Bir atomda
elektronlar ve gelen enerjileri nispeten byk
atomun Compton olarak
hesaba katabiliriz. h v enerjili bir gelen foto n, m
0
durgun ktle li bir serbest elektrona
hv' (<hv) enerjili bir foton ve rp
bir elektronun Ke kinetik enerjisi ile geri tepmesiyle neticelenir 9.6).
Rlativistik ifadeler momentum ve enerjinin korunumundan

h v/c= (hv'jc)cosf) + mofJ c(l /3
2
cosr/J

(hv'/c)sinfJ = m
0
fJc(l-

sinr/J
ve

hv=hv'+m
0
c
2
[(1-fJ
2
r2 -1]
(9.18a)
(9.18 b)
(9.18 c)
elde edilir. Burada fJ =v/c, v ise elektronun sonraki
rp ve fJ yok edilirse dalgaboyu cinsinden
A-' - A- = -cos fJ)
m
0
c
(9.19)
elde edilir. (9.18 a, b ve c)
hv' = hv
l+a(l-cosfJ)
(9.20)
(
1
))
I +aI -cosfJ
(9.21)
ve
(9.22)
360 EKiRDEK ESASLARJ
bulunabilir. Burada a hjm
0
c
2
, yani a gelen foton enerjisinin
elektronunun durgun-ktle enerjisi cinsinden ifade edilmesini bir terimdir.
Compton tesir-kesitleri ve Compton gre azalma
hesaplamak iin, elektron iin Dirac suretiyle, problemi
kuantum-mekaniki bir muameleye tabi tutmak gerekir. Byle hesaplamalar teorik
olarak O. Klein ve Y.Nishina(7) Hesaplanabilir, enteresan
birok Bunlardan
y y
etektran
___ _.._ ... 0+----- X
fa)
9.6. Compton gelen fotonun enerjisi, hv' enerjili ve
elektron Burada (v'-< v) 'dr.
(1) e a = iin toplam Compton tesir-kesiti
(2) e a., enerjisi iin Compton tesir-kesiti
(3) e a" = Elektronlar enerji iin Compton tesir-kesiti
( 4) e a
0
" =o ile eo iin tesir-kesiti
(5) e =o ile eo enerji iin tesir-kesiti
( 6) e af = ileri iin tesir-kesiti
Bunlarla birlikte birok tesir-kesitleri ve grafikler
Bunlardan ilk nn halini ki bunlar
birbirleriyle
ea=eas+eaa
(9.23)
GAMA 361
ler. e (j ve e a, 'nin teorik (1 '7)
ve
_ _!_ln(1+2a)]+-1 ln(1+2a)- 1+3a}
4 a
2
1 + 2a a 2a (1 + 2a)
2
{-1
1
(
1 2
) 2(1+a)(2a
2
-2a-1) 8a
2
}
e (j' - <Po 3 n + a + 2 2 + 3
8 a a (1 + 2a) 3(1 + 2a)
7
Q)
'O
6
e
'C s
:

e 4

(1) 3
i
- <N
;: E 2
:: ()
.:.:co
c:'
:: ;! o

i'
--

1- - .OJ .02
i--


'\
'"r-..
.,a)\
"'
"'
..
-...
b

.os 0.2 o.s 2 s 10
Foton enerjisi (MaV}
(9.24)
(9.25)
9. 7. Compton Enerjiye tesir-kesiti. e a foto n iin
tesir-kesitidir. e a, en e rj isi iin tesir-kesiti ve
e a" elektronlar enerji iin tesir-kesitidir. [C. M.
Davisson and R. D. Evans, Revs. Mod. Phys., 24, 79, (1952)].
Bunlara gelen f-l", f-l", ve f-l",
e (j' e a, ve e a)le
pNAZ
(j =--e(j'
A
(9.26)
362 EKiRDEK ESASLARI
9.8. Compton (} foton enerjisi iin
diferansiyel tesir-kesiti izimleri, yani dO') dO. izimleri. [Davisson,
\'.M., and R.D.Evans. Revs. Mod .. Phys., 24, 79, (1952)].
80 70
IS 10 S O S 10 IS
Tesir-kesiti (1 o-26
9.9. Compton (} foton enerjisi birim
diferansiyel tesir-kesiti izimleri, yani dO') d(} izimleri.
[Davisson, C.M., and R.D.Evans, Revs. Mod.Phys., 24, 79, (1952)].
GAMA 363
e (J, e CJ, ve e (Ja foton enerjisine izimi 9.70 )'de grlmektedir.
(9 .24 ), (9 .25) ve (9 .26) neticeler
2
(i) e (J, e CJ,\' ve e (Ja (cm /elektron) so zelliklerinden
halbuki f-iu, f-iu, ve f-iu, maddenin atom fonksiyonudur,
yani ile
(ii) Ktle
CJjp=NA(ZjA)eCJ
(9.27)
ile verilir. Hafif elemender iin Z/ A ""1/2 (9.27)
verilen bir foton enerjisi iin ktle hafif elementler
iin pratik olarak sabit ima eder.
(iii) Elektron toplam C CJ ) azalma, 0,5
MeV'e kadar olan foton enerjileri iin Ancak bundan sonraki
azalma, kabaca Ijhv ile
(iv) 9.8. foton enerjileri iin e foton
birim diferansiyel tesir kesitinin (d e CJ j dD)
izimlerini gstermektedir. 9.9 e ynnde
iin birim
diferansiyel tesir kesitini (deCJjde)gstermektedir. Bu iki
izimdeki nemli farka dikkat ediniz. foton enerjileri iin benzer
izimler I).
C.
enerjilerini kaybettikleri nc nemli olay elektron-pozitron ifti
Bu olay iin enerjisi 2m
0
< 'dir. ,02 Me V' den daha byk
enerjili bir foton yksek Z'li bir levhaya arparsa, foton yok olmakta ve onun yerinde
bir elektron-pozitron ifti 9. Oa . sis bir ift
bir magnetik alan 9.10b'de gibi elektronlar
ve pozitronlar kavisler yaparak ynlerde saparlar.
Momentumun korunumu bir de, . 9i!:
vuku bulmakta ve enerjinin korunumundan
..... """"""'-""--..... ....... ..,..,....,. __
(9.28)
364 EKiRDEK ESASLARI
levha
levha
fo ton

..
-
h ll

----.......... t!+
nCe
sonra
(a)
(b)
9.10. (a) Elektron-pozitron ifti ve (b) dzlemine dik bir
magnetik bir sis ift
Burada hv gelen enerjisi, 2m
0
c
2
pozitronun
durgun ... .. elektronun
gerL_ .. ___ ... .. ok byk

a:z:.l?.ir_!sg>E:!lf!l edilebilir._
Bylece (9.28)
(9.29)
ki bu ift iin enerjisinin 2m
0
c
2
veya 1,02 Me V
gsterir.
Hafif ekirdekterin da ift mmkndr; ancak, byle
durumlarda enerjisi daha yksektir. Mesela, bir elektronun ift
enerjisi 4m
0
c
2
'dir; yani, ancak ve ancak gama 2,04
MeV'den daha byk enerjiye sahipse, o zaman ift vuku
mzakerede sadece ekirdek ift
-
N

ft

;:..
-..::5,.,

GAMA 365
--------------
o o.3 o.4 o.s o.6 0.1 o.s o.9
E+ -m</
hv-2m
0
c
2
9.11. ift Al ve Pb'de foton enerjilerinde meydana gelen
iftlerde, pozitronun meydana gelmesi iin birim pozitron enerjisi
diferansiyel tesir-kesiti. [Davisson, C.M., and R.D.Evans, Revs.
Mod. Phys., 24, 79, (1952)].
ift halinde tesir kesitleri iin teorik hesaplamalar ok daha zordur. Bu
hesaplamalar H.Bethe ve W.Heitler(lO) olup neticeleri
9.ll'de grlmektedir. I 'de
_ z
2
e
4
( )
ifJ =

137
olmak zere
sebebi, her bir foton enerjileri iin toplam
tesir-kesitini vermesidir. 9.12, 9. I I 'den gibi, enerjiye
toplam tesir kesitinin izimini gstermektedir. Atom
eK )artan foton enerjisiyle ve artan Z
2
ile de
366 EKiRDEK ESASLARI
1 O Me V' den byk enerjili fotonlarda, yrnge gre olan
perdelerne etkisi nem Bu enerjilerde ift ekirdekten bir
miktar uzakta, hatta elektron vuku bulmakta ve bu ise ift
ihtimaliyetini bir dereceye kadar azalmakta; yle ki, yksek enerjilerde
aKliJ 9.11'de gibi iin, hava Ve alminyum iin
olandan daha kktr.


s o 20 100
9.12. Foton enerjisine ift tesir-kesiti izimleri. En stteki
perdelerne dikkate [Davisson, C.M., and
R.D.Evans, Revs. Mod. Phys., 24, 79, (1952)].
kadar ift ilgili bir soru
"pozitrona ne oluyor?" sorusudur. serbest uzayda halde
Sirklasyondan ifi-
yoklama (pair annihilation) verilir.
Bir pozitron meydana zaman; bir miktar kinetik enerjisi ki bunu
atomlarla suretiyle kaybeder. nemli lde
sonra, biri ile bir cins atom edebilir. Pozitronyum
atomu verilen bu atom 9.13 a'da grlmekte olup, protonun yerine
pozitronun bir hidrojen atomuna benzemektedir. Meydana gelen bu
pozitronyum atomunda elektron ve pozitronun spinleri anti paralel ise, atom iki foton
GAMA 367
-10
ok bir zamanda s) yok olur 9.13 b). Enerji ve
momentum korunumundan
(9.30)
hv
1
= hv
2
(9.31)
c c
ve buradan
(9.32)
bulunur. Bylece yerde, 0,51 I Me V' lik fotonlar pey d ah olur
ve ynlerde pozitronyum elektron ve pozitronun
spinleri paralel ise, momentumun iin veya daha fazla
foton Byle bir ihtimaliyeti, pozitronyum paralel spinli
elektron ve pozitrondan nadiren meydana
Pozitron 1932'de, Anderson kozmik radyasyonun sis
1). Kozmik eden yksek enerji fotonlar
meydana getirilen elektron pozitron iftleri, 9. I O b'de gibi, bir alan
bir sis deqekte Pozitron P.Dirac(12)
teorik olarak zaten ngrlyordu, ki Dirac elektron iin kuantum-mekaniki
rlativistik I ikierin bir ift bu
zmnn bir neticesi olarak ortaya "hole teorisi" verilen
teoriye
---------- ......
/O,SIIMN
\
/--0,511 ..,
sonra
9.13. (a) Pozitronyum atomunun ve (b) pozitronyum atomunun yok

368 EKiRDEK ESASLARl
D. HOLE
Bu, ift iin kaba bir Durgun ktlesi m
0
ve
momentumu p olan bir toplam enerjisi (E)
(9.33)
ile verilir. Bylece herhangi bir iin
(9.34)
olur. nemi olan tek ozumun pozitif karekkl zm kabul
edersek, E daima m
0
c
2
'den byk olur. Fakat, Dirac'a gre
(9.35a)
veya
(9.35b)
dir, ki bu bir elektronun m
0
c
2
'den +cx: 'a kadar bir pozitif enerjiye, - m
0
c
2
'den - cx:
'a kadar bir negatif enerjiye sahip manasma gelir. Elektronu, negatif
enerji durumuna gemeksizin sadece pozitif enerji durumunda grmemizin sebebi,
negatif enerji elektronlarla tamamen ve Pauli
elektron
+mocl ,.---+---
Hole teorisine gre bir elektron-pozitron iftinin neydana gelmesi.
Tamamen dolu blgeden bir elektron
9.15.
GAMA 369
1
1
1
,
1
1
1
1
1
1
/
', 1
+ ', 1
' :
+ ', ,
' 1
' 1
', 1
' 1
' 1
1
o. "
/\
::: ',, /
/ \
1 \
1 \
)
V,/ '\;.
,. \:
/8 ,.,
1 iS. 1 .,.
/ e g / '
1 8 s 1
1
)1
1
/,
iin gama enerjisine toplam tesir-kesiti. Kesikli
Pb iin fotoelektrik, compton ve ift'ten gelen
gstermektedir. [Davisson, C.M., and R.D.Evans, Revs. Mod. Phys.,
24, 79].
370 EKiRDEK ESASLARI
prensibinin pozitif enerji durumundan buraya daha fazla elektron
Ancak 2m
0
c
2
'den daha byk enerjili fotonlar, bir elektronu
negatif- durumundan pozitif enerji-durumuna geirmeye kafi gelecek enerjiye
sahip demektir. Bu, 9.14'te gibi pozitif-enerji durumunda gzlenebilir
bir elektronla, negatif enerji-durumunda bir hale Bu
bir pozitron gibi Bu bir
negatif-enerji sokmayan, bir
/
E.Stueckelberg(l3) teklif ve R. Feynman(l4)
Bu teoriye gre bunun ifadesi "Bir pozitron zaman iinde
geriye giden (hareket eden) bir elektrondur".
E. ZET
Atomik tesir-kesitleri (aT 'a (J' ve aK atom
Z'ye ve foton enerjisi hv 'ye olarak
1.4
1.2
o
- 0.8

1
!
\- 0.6
0.4
0.2
'\
\\
\\

tCompton)
Al
\
"

n 1
1
Pb

1
1
v,Pb
(fotoel.)
\T\
'
I\ 1\

x-
\

\
x...,. \

\

\
-.

'
/
x'-
' ..
..
......
/!7
ki
jl X
w
Pb
, ..
lftl
ll
If
/
//




x-
1
/ X
/

/ ,
-
'
,.,
....
Al
......
x-

.. ....... ...
0.1 0.2 0.5
2 s 20 so soo
9.16. Pb, Sn, Cu ve AI iin, gama enerjisine santimetre toplam
[W. Heitler, The Quantum Theory of Radiation,
Ciarendon Press, Oxford (1954)].
GAMA 371
Burada a ve b pozitif olup, foton enerjisinin blgeleri iin
sahiptirler.
(9.36)
l J1 = (pN A / A)Cr+ a a;j]
(9.37)
ile ktle ise
(9.38)
ile veri I ir. birok kaynaklarO '15) listeler
halinde fikirler vermek zere
9.15'te iin zel ve izimi,
9 .16'da ise so iin toplam izimi

4. SOGURMA (AZALTMA) KATSAYISININ LLMESi(1,16)
azalma Bunun llmesinde
kaynak, ve kaynakla dedektrn geometrik birok problemler
meydana getirir.
kaynak tekenerjili fotonlar Jl'nun ok kolay
olur. Ancak fotonlar enerjilere sahip iseler o zaman umulan
372 EKiRDEK ESASLARI
I/I = "'e + e -JJ.,x([.c.,J,,
O nJ n
(9.39)
ile verilir. Burada /,, n. enerjili fotonlardan lineer (azaltma)
Jl
11
kesri, e" ise bu enerjiye sahip foton iindedektr Kaynak,
kendi ihmal edilebilecek kadar ince
tam olarak bilinmelidir. iindeki ok
iin, so da ok ince bu bir saf madde
kompozisyonu bilinmelidir.
geometri meselesi, iki faktrden ok iyi kolime edilmeli
ve foton ilave sonra dedektre bir geometri
iki yoldan elde (a) Davisson ve Evans(l) ve
9. I 7'de grlen ok tatminkar (b) bir
dzenek

Kaynak, dedektr ve (114)'lk elik bir kablo,

n nc kat penceresi ve pencereden I 30 ft uzaktaki bir
suretiyle, yerden uzak bir havada dik olarak Kaynak
zeminden (yerden) 25 ft ve pencereden 60 ft uzakta idi.
dedektr, zeminden 27,5 ft ve kaynakta tutulan bir Geiger
idi.
llen teorik olarak ngrlenler
ok iyi bir uyum Bu, 9. 18'den grlmektedir, ki
siyah noktalar

llen (azaltma)
olup srekli ise teorik izimdir.
5. LLMESi
Gama enerjisi lmlerinde, gama enerjilerine, gama
kuvvetine ve istenilen hassasiyete olarak biri
(a) metodu, (b) kristal-difraksiyon spektrometresi, (c)
magnetik spektrometre, (d) ift spektrometre, (e) sintilasyon metodu, (f)
metotlar. Bu
A. SOGURMA METODU
enerjisinin tayini iin en ilkel, en basit ve en bir metottur. Bu metot
(sayma iziminden ait
llmesine IV. Blmde gibi,
GAMA 373
llen teorik ki buradan gama
enerjisi bulunabilir. Bu metot sadece enerjili (homojen iin uygun
enerjileri birbirinden olduka iki veya daha fazla y-
z-
duvar
sayma
devreleri
kaynak
sayac
9.1 7. Davisson ve Evans iyi bir
geometrisi. Byklkler santimetre cinsindendir. [Davisson, C.M., and
R.D.Evans, Revs. Mod. Phys., 24, 79, (1952)].
halinde de bir dereceye kadar uygulanabilir. Bu,
izilmesini gerektirir. enerji Blm 2.8'de verilene
benzer bir metotla izgilerin enerji
iin verirler.
374 EKiRDEK ESASLARI
400 keV'e kadar enerjilere sahip ok kaynaklar iin herhangi bir
geometrinin enerjisinin gayet hassas olarak
llebilir. Bunun sebebi retilen ikincillerin (primer ortaya
sekonder ok ve kolayca
enerjisini lmek iin Al gibi bir lmek ve bunu
9.19'da grlen,
9.18.
1.4
- 1.2
...


.2 .3 .4 .s .1 1.0 2 3 4 ' 7 10
enerji (MeV)
llen (noktalar) ve teorik (izgiler)
uyum. Dene) noktalar Cowan'a aittir. [Cowan, C.L., Phys.
Rev., 74. 1841, (1948)].
1.0 10 100 1000 10,000
Al'de (mg/cm2)
9.19. Al'de ile foton enerjisi L.E.,
Nucleonics, 2, No.1, 12, (1948)].
GAMA 375
enerji izimiyle uygun bir yoldur07). Yksek enerjili
(diyelim MeV) gama iin, 9.17'de grlen gibi, iyi bir geometriye
ihtiya ancak bu, tefrik edilebilir bir sayma elde etmek iin, ok
yksek paralanma sahip getirir. bir
minimumun birden fazla enerjiye gelebilmesinden yksek enerjilerde
lmleri kesin neticeler vermez.
ok (diyelim 1 keV'den 100 keV'e kadar) enerjiler iin, kinetik
metodu, hassas enerji tayinlerinde atom maddelerde
lmleri suretiyle, gelen atom sahip iki
enerjisini mmkn olur. Bir
ilaveler enerjisini daha hassas olarak verebilir.
B.
metotlardan olarak bu metot, dalga boyunun llmesini
Gama elektromagnetik dalgalar
mmkn () bilinirse gama dalga boyu A,
Bragg hesaplanabilir:
2dSin() =nA (9.40)
Burada d ve n mertebesi 'dir. Bylece A, 'dan foton
enerjisi hesaplanabilir.
Gama-spektroskopisi iin, ok byk hassasiyetli kristal
spektrometreleri J.DuMond ve 19).
alet, durumda bir kullanan, bir
geirme-tipi spektrometredir.
bir kuartz kristali yay bklr, yleki dzlemler
kristal merkezinden 2R mesafede bulunan izgisinde 9.20).
Kristal kavisinin odaklama emberi (f)'nin Gama
R de tutulur. Bragg C kristalinden gama
F emberi zerinde V
Bu (veya bir D dedektr (genellikle bir
sintilasyon 9.;20'de grlen levhalar sistemi A,
376 EKiRDEK ESASLARI
kaynaktan direkt olarak gelen radyasyona dedektr gibi,
kolime edilmesi de grr. odaklama emberi F'nin tam zerinde
hareket ertirmek gayesiyle bir mekanik dzenleme olup bu otomatik olarak
kristali de dndrr.
9.20. Foton lmek iin DuMond'un kristal spektrometresinin
geometrik dzenlenmesi. [DuMond, J.W.M., Rev. Sci. Inst., 8, 626,
947)].
Bu, dalga gelen tepelerini (piklerini)
bulmak iin dedektr ve kolimatrn her ikisi de hareket etmesine
gerek koymaz. Tipik bir kristal 1 mm 50 mm ve
70 mm Kavis 2,0 intir.
Gama enerjisi lmnn bu metodu, en kesin ve tam olan ayar
temini iin Bu aletin rezolsyonu yzde hassasiyeti yzde
-19 137
ve foto n verimi O 'dur. Misal olarak, bir Cs gama enerjisi
198
hv=(0,66160 0,00014) MeV ve Au 'inki ise 0,000036)
Me V' dir.
GAMA 377
Bu metodun iki (a) retilmesi ve
zor olan, yksek (birka Curie) sahip kaynaklara ihtiya
(b) Bu metot rg (lattice) zerindeki sadece I MeV'e
kadar olan gama enerjileri iin iyidir; nk, yksek enerjili y-
llebilir bir iinde sebep olmayacak byklktedir. Bir
dzeltmelerle, bu metot Chalk River iki-kristal
spektrometresi 2 MeV'e kadar hiile
C. SPEKTROMETRELER
Orta enerjili MeV'den MeV'e kadar) gama bir veya birka
grubunun mevcudiyetinde hassas enerji tayinleri bir magnetik spektrometre
Gama fotoelektronlar veya Compton geritepme
meydana getirir ve bu enerjileri bir spektrometre
llr. Bunun yolu Compton-geri tepme istifade etmek
iin, gama alminyum gibi atom bir iine
bylece fotoelektron retimi minimumda tutulur.
kaynaktan gelen ve gama eden btn primer durdurmaya
tam yetecek Compton spektrometrede
9.21). Compton ok kesin ve ok keskin st enerji-
limitine sahip srekli bir spektrum enerjiligama
ok kk son (u da yeterli bir
kesinlikle Compton maksimum enerjileri bilinmek
suretiyle, (9.21) enerjileri hesaplanabilir. (9 .21)
0=180 (veya rp=0) yani durumunda
maksimum kinetik enerji
(9.41)
veya
(9.42)
elde edilir.
Fotoelektrik olaydan istifade etmek gayesiyle orta veya yksek atom
bir 9.21 'de gibi, kutu so nne Bu
378 EKiRDEK ESASLARI
fotoelektronlar, srekli Compton spektrumu zerine spektral izgiler
grlr 9.22)
9.21. ve kullanarak gama
enerjilerini lmeye yarayan bir magnetik
ana izimi.
o
9.22.
t
N
2
52
3 4
(a)
5 6X 103 O 2 3 4 S 6X 10
3
(b)
(a) Mn gre fotoelektronlar ve Compton-geri-tepme
52
(pikler fotoelektronlara gredir). (b) Mn 'nin gama
gre Compton-geri-tepme [Peacock, W.C., and
M.Deutsch, Phys. Rev., 69, 306, (1946)].
GAMA 379
ve gelen iq;giler birok
durumlarda grlr. ok byk rezolsyonlu spektrometreler M-
gelen izgiler de znr Bu
enerjileri Hp hesabedilebilir. gre
dzeltme ve bunlara gelen enerjileri ilave
edildikten sonra gama enerjisi
hv = Ke +1
1
(9.43)
ile verilir.
Skala :om
9.23. Bir ift-spektrometrenin [Walker, R.L., and B.D.McDaniel,
Phys. Rev., 74, 315, (1948)].
52
Mercek spektrometresi Mn 'nin gama meydana
fotoelektronlar ve Compton-geri tepme bir misal olarak
9.22'de grlmektedir.
D. SPEKTROMETRE(20,21)
Gama enerjisi Compton ve fotoelektron tesir-kesiti srekli
olarak tesir-kesiti sratle artar. Bu yzden, 3 MeV'den byk
enerjili enerjilerini lmek iin istifade edilebilir.
Burada ve 9.23'te grlen bu alete ift spektrometresi verilir.
380 EKiRDEK ESASLARI
paralel bir ince bir zerine ve elektron-
pozitron iftleri meydana getirir. 3 MeV'den byk enerjiler iin iftler,
ileri istikamette retilirler. dzlemine dik bir dzgn magnetik alan
Bu elektron ve pozitronlar, herbir Geiger
biri zerine Her biri bir yanda olan Geiger bir koinsidans
devresine Koinsidans devresinin fonksiyonu, neresinde
gama elektron sayalardan
biri, pozitron ise bir kaydetmektir. Elektron ve
pozitronun enerjileri buna, durgun-ktle enerjileri ilave edilirse
gelen fotonun enerjisi bulunur. Burada, yksek enerjili bir gama iin elektron ve
pozitronun kavis sabit Gama enerjisi
E E E
2 2 2 \Y:; ( 2 2 2 4 \Y:;
Y = + + _ = IJl+C + m
0
c 1 + p_c + m
0
c 1
EY =p+c+p_c
= Hep+c+Hep-c
E= Hec(p+ + p--)
=kH
(9.44)
(9.45)
yazabiliriz. Burada k= ec(p+ + p-)'dir. p+ve
suretiyle EY tayin edilebilir.
p- sabit tutulabilir ve H
E. METODU
Nal(Tl) kristalinin III. Blmde olarak Bu, 50
keV'den birka MeV'e kadar olan gama gibi,
enerjilerinin llmesi iin en basit ve gvenilir metotlardan biridir. Rezolsyon ok
yksek olmasa bile ok byk bir verim Meydana getirilen pulslar, kristalde
depolanan enerji ile Compton ve fotoelektrik pikler
grlebilir ve kolayca
Yksek enerjilerde, bir kristal ift spetrometresi(22) Gelen y
merkezi sintilatr gsterilir. Gelen bir bir ift ve
GAMA I 381
buradaki pozitron 0,5 MeV'lik iki bir ift ve buradaki
pozitron 0,5 Me V' lik iki meydana getirerek yok zaman bunlar
merkezi sintilatrn herbir sintilatrler dedekte
edilirler. Bu sintilatrden gelen pulslar bir l-koinsidans
F. GER METOTLAR
(i) ok kk enerjili (<50 keV) iin ve yksek
(ii) Compton, fotoelektron ve ift
lmek suretiyle enerjilerinin tayininde bir sis Bununla
beraber, elde edilen neticeler ok olmaz. (iii) Bothe metodu, Compton
ler. Dzenek 9.24'te grlmektedir. Compton
bir koinsidans devreye iki ince-eperli Geiger iinden
geerler. saya fonksiyonu olarak
koinsidans fonksiyonu olarak koinsidans
sayma llr. koinsidans sayma veren Compton
gelir, ki bundan gelen fotonun enerjisi
hesaplanabilir.
A c
s:=J


9.24. Compton Bothe S.
kaynak, A elektronlar iin C Compton retici,
ve Geiger F levhalar ve C.C.
koinsidans Koinsidans kaydedicisi, bir
elektron hem Gl hem de geerse kaydeder.
(iv) Yksek enerjilerde bir foton bir dteronun, bir proton ve bir ntron vermek
suretiyle, (fotoparalanma) sebep olabilir. Bu protonun
(yksek bir odada) llmesinden foton enerjisi bulunabilir. (v) Daha iyi
382 EKiRDEK ESASLARI
rezolsyon iin Li bir Ge kristali
III. Blmde (bak. 3.15).
6. MUL TIPOLE MOMENTLER
Elektromagnetik teori bilgimize(23) gre, elektrik yknn periyodik hareketi
elektromagnetik dalgalar neticesini verir. Benzer bir sistemin
ve bir magnetik dipol hareketi de bir elektromagnetik dalga
retir. yklerle magnetik kutuplar elektromagnetik
bir neticesidir. Gama elektromagnetik dalgalar
gama ihtimaliyetinin iin, klasik muamelenin
uygulanacak kadar Bu, belli
nk, o kadar iyi bilinmemektedir. Bu klasik
benzerlikten istifade etmeden nce, elektrik ve multipole momentlerin ve
tariflerinin kapsayacak
anlamak gerekir. Herhangi bir keyfi statik-yk standart
multipole momentlerle, ifade etmenin mmkn
z
X
y
9.25. Keyfi bir yk
9.25'te gibi orijinin kk bir hacim iinde keyfi
bir statik-yk qi yk rj(xi, Yi, zJ bulunsun. qi
GAMA 383
ykleri ve orijine olan ri multipoller tarif
edebiliriz.
Dipo/e momenti ( p d),
(9.46)
olan bir vektrel niceliktir.
Quadrupole moment ( PQ ), sahip bir tensrdr:
(9.47)
y
q
{a)
-q
X
f-. -a
(b)
y
X
(c)
9.26. yk radyasyonlar meydana getirir: (a)
monopole, (b) dipole ve (c) quadrupole.
384 EKiRDEK ESASLARI
Benzer octupole momenti po yer olarak tarif
2 3 L
edebiliriz, ki bu dokuz sahip olur. Bu multipoller genellikle 2 , 2 , 2 , ..... , 2
L
ile gsterilir; ki bunlar dipolu, kuadrupolu, octupolu, ... , 2 -polu temsil
etmektedirler. Elektrik multipoller EL ile, magnetik multipoller ML ile
gsterilmektedir. Elektrik multipollere birka rnek 9.26'da grlmektedir.
9.25'te mesafesindeki bir P potansiyel, multipol
momentler cinsinden ifade edilebilir. P'deki elektrostatik potansiyel
(9.48)
ile verilir. Burada R ve r dzlem koordinatlarda ifade edilirse
Di = [(x- x;}
2
+(Y-y, Y + (z- z;}
2
Jl/
2
olur. X>> xi' Y>> yi ve Z >> zi olarak
kabul D, 'yi x, y ve z'ye gre Taylor serisine aabiliriz:
(9.49)
O indisi trevlerin orijinde ifade etmektedir. (9.46) (9.49)
kosnsleri (I= X/ R, m= Y / R ve n Z/ R) tarifleriyle
suretiyle, P elektrostatik potansiyel iin ifade
elde edilir:
fj;(X,Y,Z) = (1/ R)Lqi + (1/

+ mpy + npz]
+ (1/

-I)Pxx

-I)pyy

-l)Pzz
(9.50)
+3lmpxy +31npxz +3mnpyz
GAMA 385
Lq; = p
0
'a "monopole moment", yani 2- pole dikkat ediniz.
Herhangi bir yk standart multipoller ifade
(9.50) grlmektedir. magnetik potansiyel
durumu iin de Bu da magnetik dipole, quadrupole ve multipole
momentler ifade edilebilir. Magnetik poller (kutuplar) ancak ve ancak
iftler halinde mevcut L q; = p
0
elektrik monopolne benzer bir
magnetik
monopoln dikkat ediniz.
Bundan sonra (9.46) ve (9.47) verilen dipole ve quadrupole
momentlerin de iine alacak nce, ekirdek
iindeki yk srekli ve kesiksiz kabul edelim. p(r)
ekirdek yk ise di po le momentin ise
Px= fp(i)xdv, Py = fp(r)ydv, Pz = fp(r)zdv
(9.51)
quadrupole moment
Pxy = fp(r)xydv, Pyz = fp(r)yzdv, Pxz = fp(r)xzdv
(9.52)
olur. Burada dv ekirdek iinde kk bir hacimdir. Bu tarifhalen klasiktir. Bunu
kuantum mekaniki yapmak iin p(r) 'yi durumun dalga fonksiyonu cinsinden
yani,
p(r) = e If/* (r)lj/(r) (9.53)
olur. MultipoJe radyasyon yol aan yklerin hareketi
sadece ilk durumu iin olan dalga
386 EKiRDEK ESASLARI
son durumu iin olan dalga da Bylece (9.53)

p(r) = e If/ 1 (r)lf/; (F)
(9.54)
tadil edilir. durumlar iin bu dalga tam olarak
bilinmesi icabeder, ki bu gama iin ihtimaliyetinin tam olarak
'>}
yk sokar, yk
kresel simetri gsteriyorsa, momentlerin tm yok olur.
nemli bir durum, simetri ekseni olan z-ekseni elipsoidik
dnmesidir. yk merkezi orijin ise, (9.5 1) Px = p Y = Pz =O, yani
btn dipol ve hatta p xy = p yz = p zx = O olur. olmayan
sadece quadrupol momentin Pxx, P.yy(= Pxx) ve Dipole
momentin hi bir dipole radyasyonu
dikkat ediniz. Statik-yk hareketi dipole
radyasyonu daima yeni sebep olabilir.
Son olarak, harici bir bir yk zerindeki etkisini ele
ekirdek, harici iinde bu nemlidir. Diyelim ki,
harici alan q; yknn f; mesafesinde V(F,) potansiyelini meydana
getirmektedir. Bu durumda sistemin enerjisi
(9.55)
ile verilir. V (f;) 'yi Taylor serisine moment tariflerini kullanmak suretiyle
E = (VoPo] + [ (: 1 Px + ( l P y + (: l P
+ 2 OPxx +2 OPyy +2 OPzz

(9.56)
(
( (
+ -- Pxy + -- Pxz + -- + ...
xy
0
xz
0
yz
0
GAMA 387
elde edilir.
Bir kere daha Z-ekseni eksensel simetri kabul edelim,
yani pX = p y = p z = o ' p xy = p yz = p ZX = o ve p XX ' p yy ( = p XX) ve p zz
olsun. Laplace teoreminden de
(9.57)
quadrupole enerji iin
(9.58)
(9.59)
olup quadrupole moment ve
Q = 2pzz- Pxx- Pyy
=
= Lq;(3z;
2
-r/)
ya da srekli yk iin
(9.60)
ifade edilebilir. Yk birimini atmak iin (9.60)
(9.61)
388 EKiRDEK ESASLARI
z
z
(a)
(b)
9.27. (a) Prolate yk (elektrik quadrupole momentin pozitif
(b) oblate yk (Q'nn negatif

2
yeniden tarif Burada Q, cm biriminde veya bam biriminde ifade

Q'nn pozitif halinde (yani Pzz > Pxx ise) 9.27 (a)'da
gibi, Z-ekseni veya puro (prolate) biiminde
dikkat ediniz. Q negatifise (yani Pzz < Pxx ise) yk 9.27 (b)'de
gibi to ( oblate)
7. GAMA YA YlNLANMASI
Bundan nceki blmde yk standart multipoller
ifade Klasik elektromagnetik teoriye benzer
bu multipollerin hareketi ekirdekten elektromagnetik dalgalar
yani gama neticesini verir. Elektrik ve magnetik
multipollerin hareketi elektrik ve magnetik multipol radyasyonu verir.
L
elektrik isterse magnetik 2 multipoJe bu fotonun
Ili 'ye bir momentumu W.Heitler(25)
ilk ve son halleri belli spin ve paritelere sahip
bu foton momentumun belli bir gtrmelidir. Bu teori
spin (I), parite (n) ve momenturo (L) cinsinden ifade etmelidir. Klasik
durumdan olarak, ekirdeklerin ve dalga bilinmemekte;
ancak belli bir modelini kabul etmek suretiyle ihtimaliyederini
GAMA 389
kestirmek mmkn olur. Bu problemin kuantum incelenmesi V.
Weisskopt\26) Onun neticelerini vermeden nce, klasik
yoldan nereye kadar grelim.
'Px = 'P Y O ve 'P z 7= O sahip olarak bir elektrik dipol
bu dipolun enerji
dE (
64
;
3
X 4 4 , 2
= TC V /C 'P-
dt .
(9.62)
ile Burada v frekans, 'Pz ise zamanla elektrik dipol momentinin
Bir dipolden bir foton hv enerji
birim zamanda foton ihtimaliyeti (9.62)
hv 'ye blnerek elde edilir:
(9.63)
Elektrik dipol momentinin tarifine gre ve bu taritin
(9.64 a)
ile veya dalga
(9.64 b)
ile verilir. Burada If/i ve

ilk ve son hallerinin dalga
ise z 'nin Bu If/i ve
1
dalga mmkn Dipole, quadropole ve
daha yksek moltipollerin kabaca bulunabilir (kestirilebilir). Misal
olarak, quadropolun iin beklenen maksimum
ei' dir (ki burada R nkleer veya i' dir.
klasik hesaplamalar, E enerjili ve multipolaritesi L olan bir gama
ihtimaliyeti A.(L) iin neticeyi vermektedir.
A.(L) = 87r(L + (!!:_)U+I B (L)sec
L[(2L )!!Y li ne eg
(9.65)
390 EKiRDEK ESASLARI
ift faktriyel(!!) tek iin yani
(2L + 1)!!= 1.3.5 ..... (2L + 1)
'Ciir. B,g (L) ihtimaliyeti olarak bilinir ve indisler halden
temel hil.le (yada daha bir hale) gstermektedir. Beg(L)'nin
teorik olarak nkleer neticelerin gerektirir ve sadece
zel modelleri iin hesaplanabilir. Byle hesaplamalar iin iki
model modeli ve kollektifmodeldir.
A. TEK PARACIK
kresel yleki bir tek protonun bir halden
bir ve son halin ynrnge
9.28.
20 30 so 100 200 300 soo 1()(10
lk<" V\
bir ekirdek "/V ..... hesaplanan,
elektrik ve magnetik multipoJe radyasyonlar iin ihtimaliyetleri.
[Siegbahn, K.( ed.,) Alpha-Beta-and gamma-Ray Spectroscopy, p. 882,
New York: Interscience Publishers (1965)].
GAMA 391
sahip kabullerini yapmak suretiyle Weisskopf(26)
ihtimaliyetleri iin kaba
Elektriksel iin
B( EL)= i__(_]__J
2
R
21
L+3
(9.66)
ve magnetik iin
B(ML)=


m"c R
(9.67)
olup, burada ml'protonun ktlesi ve R(= r
0
Al/
3
) (9.66) ve
(9.67) (9.65) ile elektrik ve magnetik
ihtimaliyetleri iin
A-
u Tu. L[(2L + 1 )!!}" L + 3 97
(9.68)
A(ML) 1.9x o- L + 1 __2_ _r
)( Jz( E
TM/. L[(2L+1)!W 1+3
(9 .69)

i fadeleri elde edilir. Burada R fe rm i f O cm) biriminde, E ise Me V
birimindedir. abuk hesaplamalar iin, iin
bozunma sabitleri AH ve AMt. olup bunlar 9.28'de
grlmektedir. Bu izimler artan gama en e rj isiyle ve
artan L ile ok abuk hatta elektriksel magnetik
daha gstermektedirler. Bu, E2 (yani elektrik
quadrupollerin), M (yani magnetik dipoller) ile
sebeplerinden biridir. Ana sebep kollektif model blmde
nceki yeniden dzenleyerek, T
0
A
21
1
3
E;'-+
1
ve TMIA(
21
E:'+
1
392 EKiRDEK ESASLARI
7
6
5
4
3
2
o
f

";.$' -2
..
:::,
-3 y

..
..!:..
..
Cii
.s
9.29.
eo ..

(,Oto
1::--.....--scu o
a
M3
M2
lO 20 30 40 60 70 80 90 100 10 120 130 140

Ntron N
(a) mr srelerinin teorik dene]
[Goldhaber, M., and J.Weneser Ann. Revs. of Nucl.
Sci., 5, (1955)).
GAMA 39'l
1 1 1
lif-
t
ES
E5 J
-
lO f- -
9f- -
; :nq (:0'"?) l
6f- _E41
s" E4
S J.-;---.
41-
_fo.
3 1- <:"' -
o
2 f- se: Pt!"'!""'" xe'"
-
t- Kral O
" Kr" ;;se" oR <> ,..,
1
,...o
011
u'"'
O 1- o/'9
10
' o""'
_ E3
-
1, A<J"'" ...
-1 1- _.,! E3 -

-2 f- -
...
-3 1-
-
-4 fo-
-
_,. . ._
Td"' 1:' -
-6 f- " -l
-1 f- .c4'" ..
E2
- 8 1- ,,... 1 - E2
-9 f- ,.. l GJW Er0$1M
Gtn

- 10 f- 1 1 1 i .... .. > -
"'
9.29.
o 20 30 40 60 10 so 90 o 120 IJO 140
(b) mr srelerinin teorik den el
[Goldhaber, M., and J.Weneser Ann. Revs. of Nucl.
Sc i., 5, ( 1955)].
394 EKiRDEK ESASLARI
gama enerjileri ve A ktle
Teorik nkleer hallerin dene! olarak llen
bu mrler) ntron
grafikleri, 9.29 (a) ve 9.29 (b)C28)'de
Bir tek modelinin gayet ve tipteki
ortaya
B. KOLLEKTiF MODEL
9.29 a ve 9.29 b dikkatlice E2 haricindeki btn gruplarda
dene! olarak bulunan mrlerin genellikle teorik daha byk
grlr. E2 durumunda, durum bunun tam tersidir. Yani, E2
modelinin teorik olarak ok daha abuktur. Bu E2
kollektif model daha iyi izah edilmektedir.
Bu modele gre, uyarma enerjisi kollektifte ve bu depolama bir
ka protonun hareketi olur; ki bu, bozunma sabitinin ve
mr neticesini verir. Elektrik quadrupole radyasyon (E2) iin spini (I+ 2)
olan ha!den, spini I olan hale ihtimaliyeti
B(E2) = .2e2Q2 (I+ 1)(/ + 2)
32;r o (2/ + 3)(2/ + 5)
(9.70)
ile verilir(29). Burada Q
0
statik nkleer quadrupole-moment olup, deforme
ekirdekler iin momentlerinkilerden ok daha byk sahiptir.
Byk ktle ekirdeklerde bu tr birok rnekler
8. SEME
Seme kaideleri, verilen bir sisteme korunum uygulanmak
suretiyle Mevcut durumda uygulanabilir en nemli iki korunum kanunu,
momentum ve paritenin korunumu
A. AlSAL MOMENTUM
momentumun korunumu, ilk sistemin toplam momentumunun son
sistemin toplam momentumuna gerektirir. Ln bir fotonun
GAMA 395
momentum ve 7, ile 1
1
olarak ilk ve son
durumunun spinleri ise
veya
(9.71)
dir. Misal olarak 1, = 3, I
1
= 2 ise L =S, 4, 3, 2, 1 Buna gre,
foton n, 2n, 3n, 4n, Sn momentumlardan birini
Daha yksek multipole radyasyonu iin ihtimaliyeti ok abuk
(bak. 9.28) bu fotonlar, genellikle msaade edilen en momentumla (bu
m isalde In 'dir) Benzer I, 7/2, ve I
1
= 3/2 ise
y 2 n'ye miktarda momentum Daha yksek
multipole (3n, 4n, Sn) ok ihtimaliyetlerine sahiptirler.
Ancak E2 bu kaidenin zellikle elementlerin
halleri nde, bu Ml ok daha abuktur.
L =O tamamen yani hibir monopole radyasyon mevcut
nk bu, kresel bir yk gerektirir. Byle bir
elektromagnetik radyasyonun enine elektrik alan karakteristiklerini izah etmeye
muktedir Bu yzden fotonlar en 1 n'lik momentum

I, 1
1
= O olan durumlar olmaz; yani,
daima nk, bir fotonun l n'! ik momentuma sahip

iin bu durumda bir yol yoktur . spinli bir ekirdek iin kresel elektrik
yk ve bunun bir monopole neticesini verir.
Byle bir hareket, elektrik ve magnetik alan meydana
getirmez ve gama vuku bulmaz. nce ve sonraki
ve tam spine, ya da buuklu spine sahip haller
vukuu bulur.
1
-+0 iki foton mmkndr, ancak byle bir henz

396 EKiRDEK ESASLARI
B.
Elektromagnetik zere, paritenin korunumu kanunu
paritenin gerektirir; yani, ilk sistemin paritesi son sisteminkinin
olur. ift-parite hillleri + ile, tek-parite hillleri - ile gsterilir. Gama
sistemde ilk hal dalga fonksiyonu lf/t 'nin paritesi, son hal dalga fonksiyonu If// 'nin
paritesi ve multipoJe radyasyon paritesi sokulur. Bu pariteyi tr;, trf ve
tr L ile Bylece tr L parites i ift ( +) ise tr; ve trf paritelerinin her
ikisi de tek veya her ikisi de ift yle ki
veya
lr;(-) trL(+) trf(-)
olsun. trL tek ise(-), o zaman tr; ve tr/ pariteye sahip yani

tr;(+) = Jr L (-) Jr/-)
trl( -) = JrL ( -) trf( +)
Tablo 9.1. Radiatif iin Seme Kaideleri.
momentum L
Tip Notasyon (veya spih M)
Elektrik dipole El
Magnetik dipole Ml
Elektrik quadrupole E2 21i
Magnetik quadrupole M2
Elektrik octupole E3 31i
Magnetik octupole M3
. L
2 -poJe EL Lfz
. L
2 -pole ML Lfz
Pari te

var -1
yok +1
yok
var -1
var -1
yok +1
(-1)
L

L
GAMA 397
Kuantum gsterilebilir ki, !f,lf
1
dalga
L
pari te , elektrik multipole iin ( -1) ile,
L
magnetik multipole iin -(-1) ile verilir (-1 paritede +1
ise manasma gelir).
Misal olarak, El paritede yani n, ve n
1
pariteye
sahiptir; halbuki Ml iin bunlar pariteye sahiptirler. Tablo 9.1 hem
momentum hem de parite iin seme kaidelerini zetlemektedir.
9.
Beta mzakere ederken, 8.15 ve 8.16'da gibi,
genellikle srekli beta spektrumu zerine izgi spektrumunun
Bu tekenerjili (monoenergetic) elektronlara verilir
ve olaya dahili verilir.
kinetik enerjileri
(9.72)
forml ile verilir.
Ili elektronun Er ise ekirdek gama
elde edilebilir enerjiyi gstermektedir. (9.72)
fotoelektrik olay ilgili ve benzer C.EIIi'sin(30) "dahil!
iki-kademeli bir ifadesini vermesine yol Birinci kademede bir y
ve ikinci kademede bu, bir yrnge elektronu ile elektron
(9.72) verilen bir kinetik enerji ile Daha
S.Rosseland(31) bu ve
Rosseland'a gre bir elektronunun bir-kademeli
bir ve gama bir Klasik olarak, bir yrnge
elektronunu delip geemez, ancak kuantum gre, yrnge
elektronunun dalga fonksiyonunun belli bir kesri iin ekirdekte bulunma
ihtimaliyeti Bir ihtimaliyet ve bu yzden olan ekirdek
enerjisini, gama yerine, yrnge elektronuna vererek
haJe geecektir. Dahili bir-kademeli olay dair en
kuvvetli deliller elde edilmektedir.
398 EKiRDEK ESASLARI
Gama seme kaidelerine gre tamamen nk,
gama en bir birimlik (1 n,) momentumu ki
bunun byle elde yrnge elektronunun
dalga fonksiyonu nkleer hacimden delip geerse, ekirdek, yrnge
vererek halden Bu tr rnekler
ki bunlarda sadece ). Bunlardan
214 140 70,
84
Po ,
58
Ce ve
32
Ge dir.
9.30(35) srekli beta spektrumu zerine 7 tane kadar izgi
gstermektedir. durumlarda, mr sresi uzun ise
(bak. Bl.X) bu, beta ekirdeklerden ve
izgi da srekli
tU


tU
.o

i
...
tU
E

:.
c:

.c:
,E-
9.30.
iii
i
tU
E

Cil
U)
Lll
I
I
-40kN
77kN
kN
\ keV (
1

o
Bp (gauss-cm)
1 'e ait, zerine izgileri srekli-elektron
spektrumu. [Owen, G.E., D.Moe, and C.S.Cook,
Rev., 74, 1879, (1948)].
GAMA 399
Bunun bir 9.31 (36)'de grlmektedir. K, ve
bu nkleer hacim iinde bulunma
Bu elektronlar iin hidrojeninkine benzer dalga
kullanmak suretiyle, E.Church ve J.Weneser(37) yrnge
nkleer hacim iinde bulunma ihtimaliyetlerini
neticeleri, iin maksimum ve bundan sonra
azalan bir ve 111 iin
ok daha kk olduounu Bunun sebebi, M-yrnge
ekirdek iinde III yrnge daha
derinlere kadar nfuz etmesidir. Bu yzden, birok durumlarda, 111
olurken
llebilecektir. Bu ngrler dene! olarak gzlenen
Hem hem de dahili
gre dikkat ediniz.
Dahili ve gama giden olaylar
verilen bir hal iin toplam ( ,.1, ), iin
ihtimaliyeti ( Ar) ile elektronu ihtimaliyeti ( )\)'nin
Yani
9.31.
4
Gauss-cm + 896,6
190
Os ITI'nin elektron srekli bir spektrum
veren beta [Scharff-Goldhaber, G., D.E.Alburger,
G.Harbottle, and M. McKeown, Phys. Rev., lll, 913, (1958)].
400 (.'FKiRDEK FiZi(iiNIN ESASLARI
(9.73)
ve
(9.74)
Burada , A-
1
ve A" K, L ve M elektronu iin
ihtimaliyetleridir. verilen bir radyoaktif numune, verilen bir zamanda N
1
gama ve zaman iinde N" elektronu
N" j N. ( a) denir. Yani
a NjNy A-)A-y (9.75)
dir, ki burada a, O ile oo herhangi bir alabilir.
N" =N, +N, + NA
1
+ ... (9.75)
a (9.76)
yazabiliriz. Buradaki a,, a
1
, a" 'ye K, L ve M
verilir. Bylece,

(9.74) ve (9.76) toplam ortalama mr ( r) ile
gama ( r
7
) kurabiliriz.
ve
r=
l+a
yani,
(9.77)
olur. (9.77) bir tek modelini (bir nokta ekirdek) kabul eden teorinin
ortalama mrlerin, elektronu mrne gre
dzeltilmesi ima eder.

1
1 :E

1
!
"' o

'
o
....
' o
09=Z
o
...
' o
GAMA 401
... o
.
o
N
t

lt'\
-..:
o

o
... o
.
o
9.32. Z = 60 iin gama enerjisine (elektronun durgun ktlesi cinsinden
ifade yani a hvjm
0
c
2
) izimi,
(a) elektrik multipole ve (b) magnetik multiple iindir.
[Vegors, Heath and Hammer, Plots ofK-conversion coefficients].
402 EKiRDEK FiZiGiNiN ESASLARI
K-, L- ve teorik olarak
rlativistik gerektirir. Esas itibariyle drt
faktre (a) elde edilebilir enerji, (b) atom (c) spin
(d) parite M.Rose(38), L.Siiv ve I.Band(39) yksek-
bilgisayarlar
bir iin 9.32 byle bir izimi
gstermektedir. teorik dene! olarak gzlenen
gama multipolariteleri ve ekirdekteki
spin ve parite ngrlerde mmkn
Bazen, K/ L verilen N,/ N, bilmek daha uygun
olur:
K NK AK AK

(9.78)
Benzer

L
11
/L
111
ve L/M llebilir. Bu,
bir magnetik spektrometre llen elektron kadar hassas bir
tayin edilemeyen llmesine gerek koymaz. Bu
dene! her bir tepesi alanlar birbirine blnerek bulunur.
K/ L teorik de a, ve a, 'den elde edilebilir.
aK =N K j Nr ve a, = Nr/ Nr birini blerek
(9.79)
elde edilir.
10. NKLEER
Gama bozunan ekirdekler birok durumlarda ok yksek
-8
ihtimaliyetlerine ve ok O s) sahiptirler; ancak az da olsa
durumlarda 00), gama halden daha az
hale veya daha genel olarak tem el hale iin ok kk
..
ihtimaliyetine sahip tespit Ollen O s ile
birka bu olan hallere izomerik
haller ve bu de izomerik verilir. hallerle daha
GAMA 403
haller bir fark yoktur. izomerik halleri
mr keyfi bir tespit bir veya bir
ktle ve atom sahip bir ekirdek ifti neticesini verir;
ancak, bunlardan biri daha ok enerjiye sahiptir ve bu yzden
radyoaktif zelliklere sahiptir. Byle bir ekirdek ifti metastable hal

olarak da ve 9.33'deki Se gibi, yksek enerjili
nkleer izomer yesi "m" ile gsterilir.
g
9.33. Se 'nin nkleer izomerizmi.
Gama ok kk ihtimaliyetinden esas olarak sorumlu
iki etken hal ile daha az ya da temel hal toplam
momentumdaki byk fark ve bu iki durum kk enerji
Yksek ve gama iin kk ihtimaliyeti
9.28'den gibi bir tek modeli (veya tabaka modeli)'nin
ngrleriyle Bunu biraz daha olarak X. Blmde mzakere

halin enerjisi, bir beta mmkn
kadar byk ise, (veya radiatif ok ve ihmal edilebilir.
taraftan, hal ise bu izomerik
hali, dahili iin ok daha Bu dahili nkleer
izomerik gzlenen mr sresini halden gama iin
mr sresi (9.77) Yani,
404 EKiRDEK ESASLARI
r, = a) (9.77)
olup, burada r
1
..'"' izomerik halin dene! olarak gzlenen mr sresi ve a
N"/ Nr 'ya olan
I I. JE (AUGER) OLA YI(40,41)
je (Auger) bir alternatifi olarak
yrnge elektronu Dahili fotoelektrik olay,
elektron veya elektronik kabuklarda her zaman bir
meydana gelir. Bu daha yrngelerden bu i yrngeye bir elektron
doldurulur ve atom i yrnge
ya da daha enerjili kabuktaki elektrona vermek suretiyle atar. Bu

elektronlara Auger denir. Bu olay dahili
benzemektedir; ancak bu, dahili aksine atomik bir Halbuki dahili
nkleer bir Auger genellikle
daha
Misal olarak, var ise,
bir elektron K- ve
bir ile neticesini eder; yani, f..E =IK- I
1
.
ya bir hvK (hvK IK- I
1
.) foton
ki burada v K, K ya da kinetik
(9.80)
olan bir L-Auger elektronu atar. meydana gelen
ilaveten L ya da M-Auger
neticesini verir. ki, Auger
bir alternatifidir ve bir dahili fotoelektrik olay Auger-elektronu
bir
ve Auger elektronu relatif ihtimaliyeti "fluresans
1
Bu isim bu Pierre Auger'den sonra
GAMA 405
verim" ile llr. Fluresans verim, tabaka
olarak durumunda K-fluresans verimi
YK= K 1 (9.81)
olarak tarif edilir.
K-fluresans verimin atom ile C.Broyles ve
olup 9.34'te grafik Genelde yle
bir ki, yksek elementler iin
relatif ihtimaliyeti bir ve kk iin Bylece,
Auger elektronu en olarak atom elementlerde
vuku bulur.

20
D
o X
o
o

o bir del}a<
I:J.V 1<1 de08f
x 11t yolu
spelltrol!ll)lte
+ izgisi
saya
D

60
Atom
80
K-fluresan atom ile [Broyles, C.D.,
D.A.Thomas, and S.K.Hayes, Phys. Rev., 89, 715, (1953)].
406 EKiRDEK ESASLARI
12.
hale gama ve
elektronu ilaveten meydana gelen bir olay, daha ki bu
dahili ift 1,02 MeV'den daha byk gama bir
ile zaman, Coulomb elektron-pozitron iftinin
meydana daha nce mzakere k. 2m
0
c
2
'den byk olan
bir kendi Coulomb herhangi bir yerinde bir elektron-
pozitron ifti meydana gelmesiyle hale Byle bir
olaya dahili ift denir ve bu ve
bir alternatiftir. Gene bu olay, ve elektronu
gibi bir elektromagnetik gre iin
elde edilebilir toplam enerji E
0
,
(9.82)
Burada K, ve K_ pozitron ve elektronun kinetik
2m
0
c
2
ise pozitron ve elektronun durgun ktlelerinin
Dahill ift ihtimaliyetinin iin bir teori olup,
bunun neticeleri 9.35(42}deki grafik Deneyle uyum
teorik ngrlerin neticeleri gstermektedir:
(a) Dahili ift artan enerji ile artmakta fakat
multipolaritesinin (L'nin)
(b) Dahili ift Z'den ya da artan Z ile ok

(c) E
0
enerjisi ( MeV), dahili ift L'ye
hale gelmektedir.
Dahili ift dahili hepsinin
gayet Bu fark, ileri gelmektedir.
Dahill ift bir elektronun negatif enerji halinden pozitif haline
gemesini icabettirir. Bu iin uygun, sonsuz elektron Bunun tersine,
dahili uygun olan elektronlar sadece elektronik yrngesinde
Hafif elementler iin, dahili ok kk
hallerinde spin, parite ve tayininde, dahili ift
5
k --+-
(a)
GAMA 407
Magnetik
lO
k-
(b)

(a) Elektrik (b) iin kuantum
toplam ift L'nin iindir.
Gerekten de, dahill ve dahili ift
birbirini tamamlar ve her ikisi rekabet eder. Hafif
elementler durumunda, halin spin ve paritesi ile
" .
multipolaritelerinin iin en metot (e -e)
o
9.36'da olup, B 'daki 2,86 MeV'lik
M 1 mi yoksa da E2 mi karar verebiliriz.
Dahil! ift ihtimaliyeti kktr ve bu yzden llmesi zordur.
H .S latus ve K.Siegbahn( 43) standart iin dahili ift
-4
ltler ve 5x 1 O veya daha
buldular.
iftte meydana gelen elektronun ne sorusu sorulabilir. Genellikle
elektron sreklilik iine gider; nk, btn halleri doludur. Bununla
beraber, en ilgi ekici durum, elektron husule gelen dahili'
ift L-elektronu nce bir zaman
bu bir dahili ift meydana ise, meydana gelen
elektron edebilir. Bu durumda pozitron tekenerjili olur. Yani,
408 EKiRDEK ESASLARI
9.36.
9.37.


Ml
-0.5 cos 9
10 - +
B 'daki dahili ift e -e ve 2,86 MeV'lik iin
M 1 ve E2'nin daha muhtemel [Gorodetsky,
S., P.Chevallier, R. Armbruster, G.Shutt, Nucl. Phys., 12,354, (1959)].
Dahili ift
pozitronlar.
3.7 3.8
006
Bi-
elektron
------------,
3.9
4.0
(arnper}
K-pozitron

4.1
neticesinde
4.2
olan
izgi spektrumu.
EK
206
Pb
K-elektronunun
enerjisidir. [Brunner ve Phys. Rev. Letters 2, p.
207, (1959)].
GAMA 409
K (9.83)
olur. Burada 1
11
yrnge elektronunun Byle bir rnek
J .Brunner ve C 44) 9.3 7,

elektron
. 206
mteakiben olarak peydahianan Pb
izgi spektrumunu gstermektedir.
13. OK KISA MR LLMESJ(45)
Gama bozunan ekirdeklerin hallerinin mr
srelerinin tayini. temel olarak alfa ve beta Bunun
sebebi, gama hallerinin mr srelerinin ok daha
-ll
Gama bozunan ekirdekleri n O saniyeden daha
kk mr srelerine sahiptirler; fakat, bunlardan ortalama
-6 .J -6
mr sreleri 1 O s ile lO s ve bir ki O s' den daha byktr.
mr sresi r ile seviye r ( r seviyenin belirsizliktir)
belirsizlik prensibinden
1r n (9.84)
. 2 -4
s iin 1, 7xl0 eV mertebesindedir. Byle ince seviye
llmesi zordur ve bunun iin zel teknikler Hali
-14
llebilen en mr sresi 1 O s mertebesindedir. Bugne kadar
-6
metotlar (a) koinsidans metodu -10 -
.J -13
10 s), (b) nkleer rezonans -10 s), (c) nkleer ve Doppler-geri
-7 -14 -6 -14
tepmesi -10 - 10 s), (d) metodu -10 - 10 s)
ve (e) metodu

s).
A. METODU
Bu metot, gama bir takibederse uygulanabilir; mesela, bir
beta gama uygulanabilir. Denel
izimi 9.38'de grlmektedir. Beta bir dedektrde,
gama ise bir dedektrde dedekte edilirler. Beta dedektr
410 EKiRDEK ESASLARI

geciktirme
nitesi
9.38. metot iin bir dene!
bir izimi.
30 40 so 60 70 80
Kanal
\98
9.39. Sn 'nin e-y zaman spektrumu. Au 'in
koinsidanslanndan elde edilen ani zaman
da grlmektedir. [Schmorak, M., A.C.Li, and A.Schwarzschild, Phys.
Rev., 130, 272, (1963)].
GAMA 411
bir kutusu ile tehiz yle ki, buradan giden pulslar
zamanlarla geciktirilebilmektedirler. Beta ve gama sayma beta
gecikme bir fonksiyonu olarak gzlenir. Maksimum koinsidans
halin mr sresine gelir. 9.39'da gibi
-1 o
Sn 'nin mr sresi 3, x O s'dir. Bu metot, birlikte nkleer
spektroskopide
B. NKLEER-REZONANS METOTLARI
Bu metotta seviyeler, gelen radyasyon ve
tesir-kesiti lldkten sonra gibi seviye ve mr sresi
hesaplanabilir.
Xl. Blmde gibi rezonant tesir-kesiti cr,
(9.85)
ile verilir. Burada g istatistiki 1 seviyenin toplam 1" zel
tip bir reaksiyon iin seviyenin ll E enerjisiyle gelen radyasyonun
dalgaboyu, E
11
ise temel halin stndeki seviyenin gelen radyasyon
E= E
0
fotonlardan ibaret ve 1" ir ise fotonlar iin tesir-kesiti
(9.86)
ifadesiyle verilecektir.
Rezonans tesir-kesitleri llmek suretiyle, gama iin rlatif
seviye elde etmek mmkn olur; ancak, rezonans tesir-kesitlerini elde
etmek iin, enerjisi tam olarak uyarma halleri fotonlara ihtiya
foton elde edilmesi zordur. Bir ekirdekten
kaynak olarak tip ekirdekleri uyarmakta teklif
edilebilir. Bununla beraber, gibi, foton enerjisi
bu foton seviyenin rezonans iin

Bir ekirdekten bir gama zaman momentumun korunumu

412 EKiRDEK ESASLARI
(9 .87)
gre geri gerektirir. Burada M ve V ktle ve E
ise foton kinetik (En)
' ' 7
E = E- 1 Mc-= -MV- (9.88)
ll 2 y 2
dir. Bylece foton, Eo (1/2) =Er
2
1 Mc
2
kadar
daha az sahip olur. Benzer Eo enerji seviyesi fatonlarla
iin geri tepmesinin
ilave En ihtiya Bylece Eo seviyesini uyarmak iin, Er
fotonlar rezonans iin gerekli t..E

t..E Ey/Mc
2
(9.89)
kadar daha az
Geri Doppler veya Mssbauer gen
verilmek suretiyle bu stesinden
C. DOPPLER OLA n(46,47,48)
Bu metotta kaynak, bir ratorun Doppler
etkisi radyasyonun ratorun
(9.90)
ise, Er fatonlarla rezonans
mmkn Bu metot P.Moon ve W.Davey tatbikatla izah
46,47).
Doppler de bir radyoaktif 1200 mertebesinde bir
suretiyle elde
D. MSSBAlJER OLA
Bu metotta, geri tepme temin etme R.Mssbauer
teknik suretiyle giderilir. Gama ekirdek bir
kristal rgnUn bir ve geri tcpme sadece ekirdek
9.40.
Saya
Pb
-



Enerji aE(eV)
-
o
GAMA 413
Tekerlek
3 o-s S o-e
_________________ _J
191
Ir 'in 129 keV'Iik gama radyasyonunun geri-tepmesiz rezonans
denel olarak gsterilmesi. [Mssbauer, R.L .Natur
Wiss, 45, 538, (1958)]. (a) Mssbauer dene)
ana Kaynak ve her ikisi de
Kaynak, her iki ynde de
dnebilen bir monte (b) 88 K'de
hareketinin rezonant zerine etkisi,
21 = (9,2 + 1,2)10-
6
eV'dir.
414 EKiRDEK ESASLARI
btn rg Byle bir duruma, genellikle, kristalin bir
Bu durumda geri
tepme ile olan enerji ihmal edilebilir. Benzer hedef,
rgnn bir eder ve gama suretiyle
rezonans kolayca elde edilir. Bir rezonans ok kk bir
kaynak suretiyle elde edilebilir.
( )
191
Mssbauer 51 ve Ir (129 keV'lik
iin elde edilen neticeler, 9.40'ta grlmektedir. Mssbauer ince
ve halde ok olarak
14. GAMA-GAMA AlSAL (CORRELATION)
Son iinde, gama-gama popler
Bunun, ( l) hallerin spinlerinin tayininde, (2) metotlarla tayin edilen
spinlerin ve (3) haller karakterlerinin tayininde

teorisinin herhangi bir nkleer reaksiyondan ardarda
ilk olarak. D.Hamilton(52)
teorik olarak tayininin iki cins bilgiyi
Bunlar (a) nkleer hallerin ve radyasyonun momentumu, (b)
giden ekirdek 9.41 a'daki gibi,



J

J,
{a)
(b)
9.41. (a) gama L
1
ve L
2
ve
y
2
'nin multipolariteleridir. 1
1
, J ve 1
2
ilk, orta ve son
spinleridir. (b) ynleri
e ile
GAMA 415
gama kadem el i halinde W(B) ki burada ()
gama (bak. b), ilk, orta ve son durumu J
1
, J
ve J
2
s pinlerinin ve L
1
ve L2 multipolaritelerinin bir fonksiyonudur. fonksiyonu
orijinal bir Harnilton
1

ifade
daha uygun ve daha genel birbirinden olarak,
S.Lloyd(53), L.Falkoff, G.Uhlenbeck ve D.Ling(54,55) ve G.Racah(56)
gelen gama () kosinsnn Legendre serisi
yada
2>kP,(cosB)
(9.92)
k
ki bu 90'deki birim ortalamaya normalize Ak daha kolay ve
daha bir bunun herbiri kademedeki sadece bir olmak
zere iki arpana suretiyle basite Yani,
" (2) ( )
L...Ak Ak P, cosB (9.93)
k
burada toplam, ift zerinden ve
ile verilir ve
ift min (2J, 2L J, 2L2)
J
1
= J se L
1
=
J
2
= J ise L
2
= 1
veya J
1
1= J ise L
1
= IJ
1
-Jj
veya J
2
1= J L
2
= IJ
2
-Jj dir.
kademedeki her iki L 1 ve L2 multipoller ise
o zaman A
416 EKiRDEK ESASLARI
ve
(9.94)
ile verilir. Burada F Clebsch-Gordan C ile Racah
(kombinasyonu) olup L'lerle .llerin iin tablo halinde
(9.94) daha
bir
Denel sadece ilk iki ile olup,
ifade edilir.
n-amp.l
Lineer amp.
I
S.C.A.
1
Jcoiu:t.d.au
den.

Scaler
S<:alcr
c
6292 n-amp.ll
Lineer amp.
ll
S.C.A.
Il
Seat er
ll
(9.95)
9.42. iin denel dzenleme. [Arya,
A.P., Phys. Rev., 122, 1226, (1961)].
GAMA 417
A
2
ve A teorik dene! ve spinlerle
ngrde bulununabil ir. A
2
ve A dene! den el
olarak tayin edilen W(B) bulunur. bir
dzenek 9.42)
dedeksiyonu iin 9.42'de grlen iki Nal(Tl) dedektr
Sinyaller lineer amplifikatr bytlmekte ve kademedeki
iki gama enerji analizrler (veya diskirminatrler)
Analizrlerden gelen iki sinyal koinsidans devresine gider ve
bir ekirdekten iki gama gelen iki sinyal kadem eli ise
(koinsidans devresinin olan saniyeden daha kk zaman
geliyorlar ise) sayma olur. koinsidans sayma bulmak iin
Nal(Tl) biri hareketli, ise sabittir.
9.43.

1.06().....----------------,
90 10S
0
120 l3S
0
1 S0 160 Jllll
0
8
Cs 'n 356-82 keV'Iik gama kademesinde Hata
noktalar dene! noktalar olup hata standart sapmalan
gstermektedir. Srekli dene! noktalara en-kk-kareler metodu
elde [Arya, A.P., Phys. Rev., 122, 549,
(1961 )].
418 EKiRDEK ESASLARI
o o
Bylece N( e) ve N(90 ) e ve 90 'deki ko insidans sayma
o
olmak zere W(IJ) = N( B)IN (90 ) bulunabilir. B'lar iin W(IJ)
bilinince (9.95) A
2
ve A -1 bir en-kk-kare ler metodu
133
uygulanarak hesaplanabilir. Bir misal olarak 9.43, Cs 'teki 356 ve 82 keV'lik
gama kademesinin dene! olarak llen yn gstermektedir(59). Grlen
dene! verilere en-kk-kareler metodu uygulanarak elde olup
W(IJ) (0.042 0.005)P
2
(cos11)+ (0.004 0.0038)P
4
(cos11)+ ...
133
vermektedir. Bu Cs 'deki temel hiildeki, 82 keV'deki ve 438
keV'deki
r s+
seviyeler iin-, -,
2 2
.!:_'lik spinlere uygun
2
alfa-gama(60) ve beta-gama(61) durumu iin de tadil
edilebilirler.
GAMA 419
PROBLEMLER
1. (a) MeV'lik gama (b) 2 MeV'lik gama
iin gerekli
2. Tekenerjili gama ilk % 1 ,O' ine iin
gerekli cinsinden Burada
gereken 4 cm olarak y-
enerjisi ne
3. (9 (9 treti niz.
4. (9.20) ve (9.22) tretiniz.
5. (a) (b) (c) alminyum
Compton fotoelektrik olay ve ift
bulunuz. enerjiler iin Compton mukayese
ediniz.
6. ift bir (veya bir cismin) enerji
ve momentumun iin gerekli gsteriniz.
7. Verilen bir enerjideki meydana ift
momentumlara sahiplerse, gtrdkleri
momentumun maksimum gsteriniz.
8. Bir fotonun btn enerjisini bir elektrona vermesinin mmkn
gsteri niz.
9. Bremsstrahlung'un serbest (free) uzaydameydana gsteriniz.
O. enerjili gama bir radiator zerine
Bir magnetik spektrometrenin Hr 020, 1530, 2150 ve
2430 gauss-cm olan drt elektron grubunu gstermektedir. K-
ait 89,1 k e V ise enerjileri ne
1 1. verilerden gama enerjilerini Gama bir
alminyum levhaya gelmekte ve Compton bir magnetik
spektrometre ile analiz edilmektedir. Elektronlar 2750, 3890, 4890 ve 5575
gauss-cm maksimurulu drt gruba
12. tekenerjili gama elektronlar Bu
elektronlar bir koinsidans devredeki iki elektron gelmektedirler.
saya ince levhalar gama
2 2
llmektedir. Her bir pencere 1 O mg/cm ise ve 200 mg/cm
420 EKiRDEK ESASLARI
'lik bir Al levha, koinsidans sayma gama
enerjisi ne
-8
13. Bir kuartz kristalde dzlemler mesafe 1,1776xl0 cm'dir. Bu kristalden
bir m bir m spektrometresinde 661,77
keV'lik gama iin birinci mertebeden Bragg

137
14. Diyagramda gibi, Cs K ve L
izgilerinin enerjisini Baryumun K ve L
ait 37,44 ve 5,99 keY'dir.


661.77 kN
o

PR-9.14
15. Elektrik dipole, quadrupole ve octupole iin olan 9.26'ya gelen
statik magnetik multipolleri, (loops) kullanarak ediniz.
16. Herbir -q yk 1 kenar bir kp Kp
merkezine gre, dipole ve quadrupole momentlerin
17. ekirdek merkezinden ne kadar uzakta meydana gelen bir foton bir
momenturu gtrr?
18. haller beklenen en mmkn multipole gama
hangileridir?
+ +
(b)T--+1+,
+ + +
(a) 2
--+o '
(c)2 --+4, (d) 2
--+ 4-,
+
+ + + + +
(e) 2
--+ '
(t)2 (g) 4 --+ '
(h) 4
19. haller beklenen en mmkn multipoJe gama
hangi !eridir?
3+
(b) .!..!.::. --+ r.
s-
(a) ---+- (c)--+-
2 2' 2 2' 2 2'
GAMA 421
(d)
s- r ( ) 9+ 3- (t) sT
2 ---+ 2' e 2---+ 2' 2---+ 2'
20.
128 .
Xe 'in bozunma gz nne (a) 0,98 MeV
+ +
esas olarak O veya 2 'ye bozunur mu? (b) Teoriye gre, bu iki rlatif
ne
MH

o ___________jl__o
xeua
PR-9.20
21. 0,680 MeV'e ekirdekler bak) her alt hale bozunabilirler. En
ok bozunulacak hal hangisidir? Bu rlatif ihtimaliyetlerini teorik
olarak
59
Me V
7;2' 0,680
s;r 0,450
------L---+---0,.285
_______ __ o
PR-9.2 1
22. Co 'un 1,289 MeV'lik halden biri, de
gibi, iki gama olur. 1,289 MeV'lik gama
O, 191 Me V'! ikierinkinden 15 kere daha (a) Bu iki gama
422 EKiRDEK ESASLARI
multipolariteleri ne (b) Bu iki gama dene! olarak tayin
(rlatif) teorik olarak ngrlenler ile mukayese ederek,
herhangi bir varsa izah ediniz.
M eV
---,..--,-- 1,289
0,191
-........,.--...L..
1,289
PR-9.22
23. Bir ekirdek bir durumdan gibi) gama
0,41 MeV'Iik gama Ml 2,51 MeV'lik
gama E2 ve 1,31 MeV'lik gama El peydah
temel hali !_ dir. (a) hallerin spin ve paritelerini
2
bulunuz. (b) Bu relatif gibi ise,
teorik (c) 0,41 Me V ve 1 ,31
MeV'likler dipole bu iki hangi yksek
multipoJe beklenecektir? (d) Bozunmada yer alan
ve multipolariteleri ne
M ev
-r--..----.-- 2,51
2,10
1,2
3/2' ____ __._ __ o
PR-9.23
GAMA 423
24.

temel haldeki spini iken, 92 keV'lik haldeki '}:_ dir.
2 2
halden tem el hale gama % 95 M 1 ve % 5 E2
(a) Teorik bulunuz. (b) 92 keV'lik seviyenin
mr-sresi ne

25. 'un 27 keV'lik ilk halinin mr-sresi 2xl0 saniye ise, bu
seviyenin 27 keV'lik halden bozunmalar, % 20 elektron
ve % 80 gama Bu seviyenin
mr-sresini teoriden bu gama M I ve E2'nin
ise, yzdelerini bulunuz.

26. Au 'nin 0,409 MeV'de bir metastable hali Bu metastable halden, iki
gama bozunur. hallerin spinleri de
grlmektedir. (a) Bu iki gama mltipolaritesi nedir? (b) Bu iki gama
iin mr-srelerini teoriden (c) 0,409 Me V' lik
ortalama mr-sresi, dene! olarak zere, 7,2 saniye ise
rlatif ne Bunu dene!
M eV
PR-9.26

27. Tc 'nin bir bozunma grlmektedir. (a) izomerik
nedir? (b) Bu izomerik % 31 'i elektron oluyorsa,
metastable halin teorik mr-sresi ne
424 EKiRDEK ESASLARI
k N
___

1 (80%)
9;2+ (2. 7 hr)
PR-9.27
191
28. Mssbauer'in lmelere gre, Ir 'in 129 keV'lik seviyesinin
maksimumdaki cinsinden, 1,51
cm/s dir. (a) Seviye eV cinsinden (b) halin

94
29. Nb 42 keV'Iik gama sonraki geri tepme
94
42 keV'Iik gama Nb iinde
kaynak ve so relatif ne kadar
30. orta seviye spinleri (a) O, (b) 1/2, (c) 1, (d) 3/2, (e) 2 ise kademedeki iki
iin fonksiyonunun nedir?
31. Kademedeki iki gama bir elde etmek iin,
koinsidans devrenin zme orta seviyenin ortalama mr sresinden
daha uzun gerekir. izah ediniz.
32. bir lm yapabilmek iin, maksimum kaynak kuvvetinin

s-<
2r
gsteriniz. Burada s radyoaktif numunenin
21 ise koinsidans devrenin zme
33. ok kuvvetli bir kaynak, fonksiyonunun etkiler?
KAYNAKLAR
1. Davisson, C.M., and R.D.Evans, Revs. Mod. Phys., 24, p.79, (1952).
2. Fano, U., Nucleonics, ll, No. 9, p.55, ( 1953).
3. Hall, H., Phys. Rev., 45, p.620, (1951).
GAMA 425
4. H.R., J.McDougall, and R.H.Fowler, Proc. Roy. Soc.,
(London), (1935).
5. Heitler, W., The Theory of Radiation, Chapter 3, p. 9, (London):
Oxford Press, 936.
6. Stobbe, M., Ann. Physik, 7, p.66 (1930).
7. Klein, 0., and Y.Nishina, Z. Physik, 52, p.853, (1928).
8. "Graphs of the Energy-Angle Relationship and the K1ein-Nishina
NBS Circular 542.
9. Perrin, F., Dend., 97, p. 00, (1933). Watson, K.M., Phys. Rev., 72,
p.l060, (1947).
1 O. Bethe, H., and W.Heitler, Proc. Roy. S oc., (London), 46A, p.83, (1954 ).
ll. Anderson, Cari, D., Phys. Rev., 43, p.491, (1933).
12. Dirac, P.A.M., Proc. Roy, S oc., 126, p.360, ( 1930); 133, p.61, (1931 ).
13. Stueckelberg, E.C.G., He1v, Phys. Acta., 14, p.588, p.23,
14. R.P., Phys. Rev., 76, p.749, (1949).
N.B.S.Circu1ar 583; N.B.S. Report 1003 (1952).
16. Cowan, C.L., Phys. Rev., 74, (1948).
7. Glendenin, L.E., Nucleonics, 2, No. p. 2, (1948).
DuMond, J.W.M., Rev. Sci. Inst., 18, p.626, (1947); Ann. Revs. Nucl. Sci., 8,
p.163, (1958).
19. Muller, D.E., H.C.Hoyt, D.J.Klein, and J.W.M.DuMond, Phys. Rev., 88, p.755,
(1952).
20. Walker, R.L., and B.D.McDaniel, Phys. Rev., 74, p.315, (1948).
21. Frisch, O.R., Prog. N uel. Phys., (Cavanagh), p. 52, (1950).
22. Bair, J.K., and F.C.Maienschein, Rev. Sci. lnst., 22, p.343 (1951).
23. Slater, J.C., and N.H.Frank, p.227, New York: McGraw Hill
Book Co.,
24. Blatt, J.M., and V.F.Weisskopf, Theoritical Nuclear Physics, p.627. New York:
John Wiley and Sons, 952.
25. Heitler, W., Proc. Phil. Soc., 32, p.l (1936).
26. Weisskopf, V.F., Phys. Rev., 83,
27. Seigbahn, K., ed., Alpha-, Beta- and Spectroscopy, p.882, New
York: Interscience Publishers, (1965).
28. Goldhaber, M., and J.Weneser, Ann. Revs. ofNucl. Sci., p.5, (1955).
426 EKiRDEK ESASLARI
29. Rainwater, J., Phys. Rev., 79, p.432, (1950).
30. El! is, c.D., Z. Physik, 1 O, p.303, (1922).
31. Rosseland, S., Z. Physik, 14, p. 173, (1923 ).
32. Ellis, C.D., and G.H.Aston, Proc. Roy. Soc., A129, p.180, (1930); Alburger,
D.E., and A.Hedgran, Ark. Pys., 7, p.423, (1 953-54).
33. Dzelepow, B.S., Yu V.Kholnov, and V.P.Prikhodtseva, Nuc. Phys., 9, p.665,
(I 958-59).
34. Alburger, D.E., Phys. Rev., 109, p. 1222, ( 1 958).
35. Owen, G.E., D.Moe, and C.S.Cook, Phys. Rev., p.l879, ( 1 948).
36. Schorff-Goldhaber, G., D.E.Alburger, G.Harbottle, and M.McKeown,
Phys.Rev., lll, p.9 13, (1958).
37. Church, E.L., and J.Weneser, Phys.Rev., 103, p.l 035, (1956); Ann, Revs.
N uel. Sc i., 1 O, p.l93, (1960).
38. Rose, M.E., Internal Canversion Amsterdam: North Holland
Publishing Co., 1 958; New York: Interscience Publishing Ine., (1958).
39. Sliv, L.A., and I.M.Band, Tables of Internal Canversion of Gamma
Radiation, Moscow-Leningrad: USSR Academy of Science Publishing House,
(1956).
40. Broyles,C.D., D.A.Thomas, and S.K.Haynes, Phys. Rev., 89, p.715, (1953).
41. Burhop, E.H.S., The Auger Effect and Other Radiationless Transitions. London:
Cambridge University Press, (1952).
42. Ro se, M.E., Phys. Rev., 78, p. 184 L, ( 1950).
43. Slatis, H.and K.Siegbahn, Aark. Fys., Paper 32, 4, p.485, (1952).
44. Brunner, J.H., H.J.Leisi, C.F.Perdrisat, and P.Scherner, Phys. Rev. Letters, 2,
p.207, (1959).
45. Devons, S., "The Measurement ofVery Short Lifetimes, "Nuclear Spectroscopy,
Part A, ed. F.Ajzenberg-Selove, Academic Press, (1960).
46. Moon, P.B., Proc. Phys. S oc., A-64, 76, (1951 ).
47. Davey, W.G., and P.B.Moon, Proc. Phys. Soc., A-66, p.956, (1953).
48. Frisch, O.R., Prog. Nucl. Phys., 7, (Metzger), (1959).
49. Mssbauer, R.L., Z. Physik, 151, p.l24, (1958).
50. Boyle A.J.F., and H.E.Hall, Rep. Prog. Phys., 25, p.441, (1962).
51. Mssbauer, R.L., Neutwiss, 45, p.538, (1958); Z.Naturforsch, 1 4a, p.2 1 1,
(1959); Z. Phys, 151, p. 124, (1958).