Yavuz BAYRAM, Amasyaya Vli Osmanlya Padiah Bir air: Adl [Hayat, ahsiyeti, airlii, Dvnnn Tenkidli Metni],

Amasya Valilii Yay., Amasya 2008.

thaf ve Teekkr Btn iir sultanlarmza; bilime, bilim insanna, sanata ve sanatya verdii deerle biz aratrmac ve akademisyenleri tevik eden Amasya Valisi Sn. M.Cellettin Lekesize, youn gndeme ramen, bize zaman ayrma nezketini gsteren Sn. Dr.Avni Erdemire, Amasya Valilii Basn ve Halkla likiler Mdr Sn. Hamdi Yanka, neri ve uyarlaryla eserde nemli katks bulunan Hocam Sn.Prof.Dr.Ahmet Mermere ve gerek tavsiyeleri gerekse eserleri yoluyla zerimde emei bulunan btn hocalarma, stanbul Bykehir Belediyesi Salk A Genel Mdr Sn.Muhammet Msra, Yrd.Do.Dr.Ali Rza Ayara, Yrd.Do.Dr.Feda NERe, Sn.Sarah Williamsa, Sn.Christine Holmesa, Sn.Mohamed Lotfy Awadibrahime, Sn.Hseyin Trkmene, Sn.Metin Turana, Sn.Caner Can Koa, Sn.Uur BAGLe, Sn.lknur Neslihan Ko Keskine, Sn.Mustafa Erdoana, Sn.Mehmet Ali enola ve ekibine; ayrca adn sayamadm btn dostlarma

Amasyaya Vli Osmanlya Pdih Bir ir

Sultn kinci Byezd Hn- Vel

Sultan kinci Byezd, H.851 M.1447de, bugn Yunanistan snrlar iinde kalan Dimetokada domu; H.918 M.1512de taht oluna brakp doduu kasabaya dnerken kt yolculuk esnasnda, orlu yaknlarnda veft etmitir. Annesi, Glbahar Hatundur. Avn mahlasl Fatih Sultan Mehmedin olu, Selm mahlasl Yavuz Sultan Selimin babasdr. stanbulun fethinden bir yl sonra geldii Amasyada iyi bir eitim alm ve 27 yl sren Amasya Valiliinin ardndan, 1481den itibaren 31 yl Osmanl Devletine padiahlk yapmtr. Osmanl lkesinin imrna ve her trl kltrel faaliyete byk nem vermi; gerek Amasyada gerekse stanbulda bata irler, ilim erbb, din ve devlet adamlar olmak zere her alandan yetenekli pek ok kimseye destek vermitir. zellikle hayatnn ilerleyen dnemlerinde zamann ilim ve sanatla, hayr ileriyle, din ve tasavvuf sohbetlerle geirmi; bu sebeple Byezd-i Vel ve Byezd-i Sn unvnlaryla anlr olmutur. Kaynaklarda irlik, hatttlk, okuluk, bestekrlk gibi deiik megliyetleri olduu; Uygur yazs ve talyancayla ilgilendiine dair bilgiler yer almaktadr. Adl mahlasn kullanan Sultn kinci Byezd, iirlerini dvn iirinin gelenei erevesinde yazmtr. iirleri, hem nazm ekli, nazm birimi, vezin, redif, kafiye gibi d yap (ekil) zellikleri; hem de konu, bak as, mazmnlar, edeb sanatlar gibi i yap (muhteva) zellikleri bakmndan dvn iiri estetik ltleriyle uyumludur. Zaman zaman tasavvuf, zaman zaman klsik bak asyla, samimi ve mtevaz bir slpla yazd iirlerinden oluan dvn, ilk defa 1891de eski harflerle, matbu ve baz iirleri eksik olarak baslmtr. Dvnn yurt iinde ve yurt dndaki ktphanelerden temin ettiimiz yazma nshalardan yararlanarak yayma hazrladmz tenkitli metni, yeni harflerle ilk defa yaymlanmaktadr.

ADL

NDEKLER 6 NSZ KISALTMALAR GR 15.Yzylda Amasya 15.Yzyln Genel Grn ve stanbul 9 16 18 18 23

Birinci Blm HAYATI, AHSYET, SANATI air Padiahlar Adl Mahlasl airler Byezdin Mahlas Tezkirelerde Adlye Atfedilen Beyitler Sultn ve ehzde Byezdler Adlnin Hayat ahsiyeti Dvn ve Dvnnn Nshalar airlii, iirleri ve iir Anlay kinci Blm DVNIN TAHLL A. A. EKL AISINDAN ADL DVNI Nazm ekilleri 10 6 32 36 39 44 48 50 62 74 84

Nazm Birimi Vezin Kafiye ve Redif B. B. DL ve ANLATIM-EDEB SANATLAR C. D. Dil ve Anlatm Baka Metinlerle liki

10 9 10 9 11 1 11 4 12 1 13 6 14 5 14 7 14 7 14 8 14 9 15 0 15 1 15 2

Edeb Sanatlar E. C MUHTEV AISINDAN ADL DVNI Din-Tasavvuf Kavramlar-Olaylar ahslar Sevgili-Gzel k Rakb-Gayr-Ad Tarih ahslar Dier ahslar-Toplumsal Tipler Yer Adlar nsan Uzuvlar Ey Kozmik geler Bitkisel ve Doal geler Bitkisel Meknlar iekler Aalar Dier Bitkiler Doal Olaylar

Hayvanlar

15 2 15 5 15 6 15 7 15 7 15 8 16 0 16 1 16 1 16 3

nc Blm TENKTL METN Metnin Hazrlanmasnda Dikkat Edilen Hususlar Tenkitli Metin Farsa iirler EKLER 16 9 17 0 47 4

Mukaddime Trk Tarihinde air Padiahlar ve ehzdeler Amasyal Dvn airleri Amasyal Devlet Adamlar, limler, Hattatlar Sultan kinci Byezd Dnemi Kronolojisi kinci Byezd Dnemine Ait Bir Kanun Harita (Byezdin Clsunda Osmanl Devleti) Amasya Minyatr kinci Byezdin Turas Adl Dvnnn Yazma Nshalarndan rnekler Dier Minyatrler 50 7 51 6 51 7 51 9 52 0 52 5 52 7 52 7 52 8 52 8 53 0 Kaynaka 53 4

TAKDM Hititlerden Trkiye Cumhuriyetine kadar pek ok medeniyete tanklk etmi bir ehir olan Amasya, tarih boyunca sadece Trk tarihi bakmndan deil, Trk kltr bakmndan da nemli olaylarn cereyan ettii ve nemli ahsiyetlerin yetitii bir kltr merkezi olmutur. Bu anlamda ad Amasya ile zdelemi isimlerden biri de, Amasyada 27 yl ehzde vali olarak grev yaptktan sonra, 8. padiah olarak mparatorluun bana geen ve tam 31 yl bu grevde kalan Osmanl Sultan kinci Byezddir. ehzde valilii dneminde Amasyada nemli bir edeb muht oluturduu bilinen ve Amasyay 15.yzyln en nemli kltr merkezlerinden biri hline getiren kinci Byezd, padiahl dneminde stanbulun da tam bir Osmanl payitaht hline gelmesini salamtr. Bugne kadar birok bilimsel almada, tarih kimliiyle ilgili olarak nemli bilgilere yer verilen; hatta bata airler olmak zere, din ve devlet adamlarn, hattatlar himaye ettiine iaret edilen kinci Byezdin edeb kimlii ve eserleri zerinde pek durulmamtr. Oysa Adl mahlasyla iirler yazm olan kinci Byezd, divan sahibi padiahlarmzdandr. Ne var ki bugne kadar divann yeni harflerle yaymlanmam olmas, airlik ynyle tannmasnn nnde nemli bir engel oluturmutur. Bu sebeple Amasyann kltrel birkimini ortaya karmaya ve sadece Amasyal hemehrilerimizi deil btn vatandalarmz bu birikimle tantrmaya

ynelik nemli projelere destek veren Valiliimiz, kinci Byezdin iirlerinden oluan divannn yeni harflerle yaymlanmasna da nclk etmitir. Bylece Amasyayla ilgili birok bilimsel projede yer alm olan Yrd.Do.Dr.Yavuz BAYRAM tarafndan hazrlanan elinizdeki alma, bilim dnyasnn hizmetine sunulmutur. phesiz dier ehzde airlerimizin iirleriyle birlikte, imdi bilimsel bir alma olarak hazrlanan Adl Dvnndaki iirlerin de gnmz Trkesiyle dzyaz hline getirilmi biimleriyle de yaymlanmasnda yarar vardr. Zira bylece niversite rencileri, aratrmac ve akademisyenler yannda kltr ve tarihimizle ilgilenen herkese kinci Byezdi air ynyle tanma imkan sunulmu olacaktr. Ad Amasya ile zdelemi tarih ahsiyetlerden olan kinci Byezdin air kimliiyle de tannmasna; bylece Amasyann kltrel birikiminin gn na karlmas ve tantm almalarna katkda bulunan Yrd.Do.Dr.Yavuz BAYRAMa Amasya Valilii ve Amasyal hemehrilerimiz adna teekkr ediyorum. M. Celalettin LEKESZ Amasya Valisi

NSZ Amasya, isimleri ekte liste hlinde verilmi olan airleri; sanat, din, devlet ve ilim adamlar vastasyla, Trk kltrne ve Trk edebiyatna, nemli katklar salam ehirler arasndadr. Bunda 27 yllk valilik dneminde; airleri, din ve ilim adamlarn sadece koruyan ve tevik eden bir devlet adam olarak deil, ayn zamanda bir air olarak da, tesirini asrlardr hissettirecek kadar kalc katklar salam bir Osmanl Padiah olan Sultan kinci Byezdin pay byktr. Bir ynyle ehirlemek anlamna gelen medenlemenin en somut gstergesi ehirlerdir. Her medeniyetin kendine zg ehir anlay vardr. Bir medeniyet dairesi ierisinde baz ehirler; kltr, sanat ve bilimin gelimesinde nemli faktrlerdir.1 te Amasya, zellikle Osmanl dneminde, kltr, sanat ve bilimin gelimesine nemli katkda bulunmu bu tr ehirlerdendir. Amasyada en uzun sre vlilik yapan ehzde olan ve tarihte Sultn Byezd-i Sn ya da Sultn Byezd-i Vel olarak bilinen kinci Byezd, Osmanl Devletinin sekizinci padiahdr. 15.yzyln ikinci yarsna doru, stanbulun fethinden alt yl nce doan kinci Byezd, 1481de, zannedildiinin aksine ksa; ama tarihe mal olmu bir taht mcadelesinden sonra, Osmanl Devletinin bana gemi ve yine tarihe mal olmu bir mcadeleyle birlikte, taht 1512de olu Birinci Selime (Yavuz) brakana kadar padiahlk yapmtr. Tarih kaynaklar, kinci Byezd dneminden genellikle duraklama veya rehavet dnemi eklinde
1

Ahmet MERMER, Ktahyal Rahm ve Dvn, Sahhaflar Kitap Saray, stanbul 2004, s.7.

bahsederler. Tam anlamyla bir duraklama olarak deerlendirilmeye uygun olmasa bile, en azndan kinci Byezd zamannda, babas Fatihin salad ykseli ve gelimenin srdrlemedii bir gerektir. Buna mukabil Osmanl topraklarnn imar ve kltrel geliim asndan, kinci Byezd dnemi tam bir ykseli dnemidir. Hatta baz kaynaklara gre, bu dnem, Osmanlnn asker anlamdaki fetihlerinin kltrel ve mimari anlamdaki fetihlerle glendirildii bir dnemi ifade etmektedir. Zira kinci Byezdin padiahl dneminde Osmanl mparatorluu asker ve siyas sahadaki durgunluun aksine ilm ve edeb sahalarda byk bir gelime gsterdi. II.Bayezidin limleri stanbula getirmek iin gsterdii gayretler, ulema ve sanatkrlara kar koruyucu tutumu, bu gelimenin sebepleri olarak gsterilmektedir.2 Byezdin airlere ve limlere gsterdii ilgi ve onlara salad destein en somut iaretlerine, bu airlerin ve limlerin hayatlaryla ilgili kaynaklarda sk sk rastlanmaktadr. yle ki dneminde yaam hangi airin ya da hangi limin hayatna baklsa, mutlaka bir yerde kinci Byezd adyla karlalr. kinci Byezdi, zellikle hayatnn ileriki dnemlerinde, tasavvuf yn arlk kazanm, alp kimliinden ok eren kimliine yakn bir devlet adam olarak tanmlamak mmkndr. Bu ynyle Sultan

smail ERNSAL, Osmanllarda Ktphane ve Ktphaneci Gelenei, Osmanl, (Ed.Gler Eren), C.11, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.701.

kinci Byezdi k Paann izdii alp tiplerinden3 din alplar arasna dahil etmek mmkndr. ehzde Cemle giritii saltanat mcadelesi, belki de hayatndaki en karmak dnemi ifade eder. Bu mcadeleden sonra ortaya koyduu izgi, ehzde Cem ile bo yere saltanat kavgasna giritii hissine kapld izlenimi uyandrmaktadr. Nitekim mrnn ilerleyen yllarnda devlet ilerinden olabildiince uzak durmas ve sonunda taht olu Birinci Selime brakmas da bu anlamda dikkat ekicidir. Tarih kaynaklarnda kinci Byezd hakknda pek ok ayrntya yer verilmitir. Bu bakmdan Adlyi hayatlar hakknda neredeyse hibir bilgiye sahip olamadmz dier airlerden ayrmak gerekir. Bununla birlikte Adlnin tarih kimlii hakknda geni bilgiler barndran kaynaklar, airlik ynn anlatmada ayn lde zengin deildirler. yle ki airliinden ve iirlerinden hi bahsetmeyen kaynaklar bile vardr. Halbuki hakl olarak tarih kaynaklarna ok ayrntl biimde yansm olan ehzde Cemle arasndaki taht mcadelesinin bir baka boyutu daha vardr. En azndan iki ehzde arasnda yaplan mukayeselerde mutlaka dikkate alnmas gereken hususlardan biri de her iki ehzdenin de air olmasdr. Adlnin dvnnn eviriyazl metnini hazrlarken yararlandmz nshalarn birinin

k Paaya gre iki trl alp vardr. Bunlardan biri kuvveti elinde bulunduran ve memleketi silahla koruyan snftr. O bununla ordu fikrini ortaya koyar. Dieri ise lkeleri her zaman diri tutan, insanlar aydnlatan, hkmdarlara yol gsteren ilim sahibi kimselerdir. Memleketin gveni bunlarla salanmaktadr. (Kemal YAVUZ, Osmanl Devletinin Kurulu Yllar airlerinden Olan k Paada Ordu Fikri ve Alp Tipi, Osmanl, C.9, s.554).

kenarnda Cem Sultann dvnnn anlamda dikkat ekici bir ayrntdr.

bulunmas

bu

Gelibolulu lnin Knhl-ahbrda kinci Byezd dnemi airleri arasnda zikrettii Cem Sultan hakknda bilgi verirken kulland Merhm Sultn Byezd bin Sleymn Hnla eger ser-encmda eger nazm- belgat-nizmda bunlar hem-hl bulmuz.4 ifadesi, Byezd ile Cem arasndaki mnasebet ve mcadelenin tarih ve siyas cephesi kadar edeb cephesinin de olduunu gstermektedir. Dier taraftan hem Adlnin ehzde Cemle yrtt taht mcadelesini hem de padiahlk dnemini deerlendirirken, iirlerinin de dikkate alnmasnda yarar vardr. Zira ayrntl bir deerlendirme yapldnda, iirlerinde ehzde Cemle adeta bo yere bir taht mcadelesine girdiinin iaretleri vardr. Bu iirlerinde ortaya koyduu duygu ve dnceleri, Adlnin padiahlk dneminde niin d siyaset yerine i gelimelere arlk verdiini, mimar ve kltrel almalar niin youn biimde desteklediini ve niin devlet ynetiminden uzak durmaya gayret ettiini de aklayc niteliktedirler. Bu ynyle deerlendirildinde, kinci Byezdin kendinden nce fethedilmi topraklarn mr, slmlamas ve Trklemesi asndan son derece nemli ve aktif bir rol oynad grlmektedir. Dolaysyla ehzde Cemin hem dvnnn hem de mesnevisinin yaymland bir ortamda, Adlnin dvnnn yaymlanmam ve iirleriyle ilgili ayrntl bir tahlilin yaplmam olmas, nemli bir eksiklik olarak dikkat ekmektedir.
4

Mustafa SEN, Knhl-ahbrn Tezkire Ksm, AKDTYK AKM Yay., Ankara 1994, s.151.

Elinizdeki alma, gerek Amasyada vali olarak bulunduu dnemde gerekse Osmanl Devletinin banda bulunduu dnemde, zellikle mimari ve kltrel alanda nemli almalarn gerekletirilmesini salam bir padiahn bu ynyle de bilinmesine ve yeni nesillerce tannmasna katk salamak dncesiyle hazrlanmtr. alma ana blmden olumaktadr. Bunlar Hayat, ahsiyeti, Sanat; Dvnn Tahlili ve Tenkidli Metin balklarn tamaktadr. Birinci blmde Adl mahlasl airler, Adlnin hayat, ahsiyeti, dvn ve poetikas (airlii, iirleri ve iir anlay) incelenmitir. kinci blmde ekil Asndan Adl Dvn, Dil ve Anlatm, Edeb Sanatlar, Muhteva Asndan Adl Dvn balklar altnda dvnn tahliline yer verilmitir. almann son ana bal ise yazma nshalardan yararlanlarak oluturulan Tenkidli Metin blmdr. Tenkidli metin, bata elimizdeki en eski iki nsha olan British Library OR 9475 ve Drl-Ktbl-Msriyye Talat 72 olmak zere, Millet Ktphanesindeki M 274 ve M 277 nolu nshalarla stanbul Bykehir Belediyesindeki BB 416 numaral nshadan yararlanlarak hazrlanmtr. Orijinal metnin tpkbasm, OR 9475 nshas esas alnarak verilmi; bu nshada eksik olan iirler, beyitler, msralar ve kelimeler; ncelikle OR 9475 nshas gibi harekeli olan M 274 nshasndan tamamlanmtr. Bu nshadan da tamamlanamayan metinler iin Talat 72, M 277 ve BB 416 nshalar kullanlmtr. Bylece tpkbasmda, sadece tek nshadan deil, tenkidli metnin kurulmasnda dikkate alnan btn nshalardan yararlanlmtr.

Bu ana blmler dnda bata; 15.yzyla, Amasyaya ve stanbula dair ksa deerlendirmelerden oluan Giri; sonda ise kinci Byezd ve dnemiyle ilgili dokmanlarn bulunduu Ekler ve Kaynaka blmlerine yer verilmitir. Tenkidli Metin blmnde, smail NVERin eviriyazda Yazm Birlii zerine neriler adl makalesi esas alnmtr. Tarafmzdan hazrlanan metinlerde Yazm Klavuzu (TDK) esas alnm; ancak alntlarda kaynan tercihi de dikkate alnmtr. Sz gelimi tarafmza ait blmlerde Byezd ismi nnde II. rakam yerine kinci ifadesi tercih edilmi; ancak alnt metinde geen II. tercihleri doal olarak korunmutur. Ayrca uzun seslilerin zerine uzatma iaretinin konmas, sonu bugnk imlmzda sert sessiz olan baz kelimelerin yumuak sessizle yazlmas gibi, Eski Trk Edebiyat alannn gerektirdii birtakm hususlar, zel isimler ve terimler de, zaman zaman Yazm Klavuzundan ayr hareket etmemizi gerekli klmtr. Yararlanlan kaynaklar arasnda ayn yazara ait birden ok eser varsa, karkl nlemek iin, eserlerden biri, metinde ikinci kez yer alnda yazar adndan sonra eserin adna ya da yaym tarihine de yer verilmitir. Ansiklopedi maddelerinde yazar ad belirtilmise, kaynaklarda mutlaka bu isme de yer verilmi; ancak ilgili ansiklopedide belirtilmeyen yazar adlarna yer verilememitir. Tenkidli Metin dndaki blmlerde geen beyitler, anlamlar itibaryla deerlendirilmilerse, gnmz Trkesiyle dzyazya evrili biimleri de verilmitir. rnek olarak kullanlan beyitlerin knyeleri, iirlerin tenkidli metin blmndeki sra numaralar dikkate alnarak belirtilmitir.

almalarm srasnda bata Amasya Valilii olmak zere, birok kurum ve kurulu yannda, deerli hocalarmzdan ve arkadalarmzdan nemli yardmlar ve katklar grdm ifade etmeliyim. Nitekim kitabn basm, bilim insanna ve bilimsel almaya her frsatta elinden gelen destei ve katky saladna defalarca tank olduumuz Sayn Valimiz M.Cellettin LEKESZin tevik ve takdirleriyle mmkn olmutur. Dolaysyla elinizdeki kitabn kendileri iin, samimi bir teekkr anlam tamasn diliyorum. Bu vesileyle almann Trk kltr ve tarihi asndan, mtevaz da olsa, beklenen katky salayaca midi ve temennisiyle, emei geen herkese en samimi duygularmla teekkrlerimi sunuyorum.
Yrd.Do.Dr.Yavuz BAYRAM

orum 2008

Ksaltmalar AEF a.g.b. a.g.e. a.g.m. AKDTYK AKM AK Ar. AT A Bkz. Bsm. bl. B C. OM Ed. Edb. EF Ens. E Fak. FEF F G. Gazel GSBAGD G H. Haz. H BB F K. KB KT KTB Ktb. Ktp. Amasya Eitim Fakltesi Ad geen bildiri Ad geen eser Ad geen makale Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Afyon Kocatepe niversitesi Ariv Atatrk niversitesi Ankara niversitesi Baknz Basmevi Blm Boazii niversitesi Cilt anakkale Onsekiz Mart niversitesi ukurova niversitesi Editr Edebiyat Edebiyat Fakltesi Enstits Ege niversitesi Fakltesi Fen Edebiyat Fakltesi Frat niversitesi Gazi Sosyal Bilimler Aratrma Dernei Gazi niversitesi Hicr Hazrlayan Hacettepe niversitesi stanbul Bykehir Belediyesi lahiyat Fakltesi stanbul niversitesi Kasde Kltr Bakanl Kta Kltr ve Turizm Bakanl Kitabevi Ktphane/Ktphanesi ve Gelitirme

MK M. Matb. md. MEB MEGSB MR MT m.t. M Ner. Nr. OM l. s. S. Sar. SBE AM T. TDE TDK TDV TB TKAE Top. TTK TSAV . vd. VGM vs. Yay. y.d.t. y.y.l.t.

Millet Ktphanesi Mild Matbaa/Matbaas Madde Milli Eitim Bakanl Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Murabba Matla Mezuniyet tezi Marmara niversitesi Nereden Numara Ondokuz Mays niversitesi lm sayfa Say Saray Sosyal Bilimler Enstits arkiyat Aratrmalar Merkezi Tarih Trk Dili ve Edebiyat Trk Dil Kurumu Trkiye Diyanet Vakf Trkiye Bankas Trk Kltrn Aratrma Enstits Topkap Trk Tarih Kurumu Trk Sanat ve Eitim Vakf niversite ve dierleri Vakflar Genel Mdrl Ve saire Yayn/Yaynlar Yaymlanmam doktora tezi Yaymlanmam yksek lisans tezi

GR 15.Yzylda Amasya Tarihi 7.500 yl ncesine kadar uzanan Amasya; Hititler, Frigler, Kimmerler, skitler, Lidyallar, Medler, Persler (Pontlar), Makedonlar, Mitridatelar, Romallar, Bizansllar, Seluklular, Moollar, lhanllar, Eretnallar, Osmanllar ve nihayet Trkiye Cumhuriyeti gibi tarihte nemli roller oynam birok devlete ve medeniyete tanklk etmi bir ehirdir. Kaynaklarda Tarihin Tan, ehzdeler ehri, Kasrs-seltn, Evliylar ehri, Drl-izz, Drl-feth, Drn-nasr, Baddr-Rm, Rmiyye-i Sur, Hsnlmirt, Talebeler ehri, Anadolu ehirlerinin ncisi, Mednetl-hkem, Trbetl-evliy, Medreseler ehri, Kubbetl-Ulem, Anadolunun Oxfordu gibi birok ehri imrendirecek isimlerle anlagelmi olmas bu ynyle ilgilidir.5 Nitekim tarih boyunca, Trk tarihi ve kltr bakmndan da nemli tarih olaylarn cereyan ettii ve nemli ahsiyetlerin yetitii bir kltr merkezi olagelmitir.6 ehzde Byezdin 1454 ile 1481 yllar arasndaki 27 yllk srete Trk kltr ve edebiyatn derinden etkileyecek edeb bir ortam7 oluturduu
5

lhan AHN ve Feridun EMECEN, Amasya, slm Ansiklopedisi, C.3, TDV Yay., stanbul 1991, s.1-4; Abdi-zde Hseyin Hsmeddn YASAR, Amasya Tarihi, C.1, (Haz.Mesut AYDIN ve Gler AYDIN), Amasya Belediyesi Kltr Yay., Amasya 2007, s.11. 6 I.Amasya Aratrmalar Sempozyumunda, Amasyann Trk tarihi ve kltr asndan nemini ortaya koyan dikkate deer tebliler iin bkz. I.Amasya Aratrmalar (1.Kitap), I.Amasya Aratrmalar (2.Kitap), Amasya Valilii Yay., Ankara 2007. 7 Bu muhiti oluturan airlerin ou, yannda resm vazife ile bulunmu kimselerdi. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yay.,

Amasya, 16.yzyln ilk yarsna kadar ayrcalkl bir ehzde sanca olarak dikkat ekmitir.8 yle ki bu dnemde Burada sancak beyi olarak bulunan birok ehzde taht iin kendisini en kuvvetli aday olarak grd. Bunda dou snrna yakn bir sancan merkezi olmas sebebiyle, snr boylarnda yaplacak mcadelelerde kazanlacak baarlarn, an ve erefin taht yolunda byk avantaj salayaca eklindeki dncenin rol bykt.9 Dou snrna baka bir ifadeyle rana yakn olmas, Amasya iin Osmanl dneminde ok farkl anlamlar tamaktayd. Zira edeb anlamda Fars dili ve edebiyatnn nemli bir tesir sahas hline gelmi olan Osmanl lkesinde yaayan air ve dier sanatlar asndan ran lkesi, std airlerin yaad memleket idi. Bu sebeple randan gelen air ve sanatlara, yerli air ve sanatlar kskandracak derecede deer veriliyordu.10 Amasya, 15.yzylda randan gelecek air ve dier sanatlarn gzergh zerinde bulunuyordu. Dahas bu tr misafirlerin arlanmasna msait ilk merkez olma vasfn hizdi.

stanbul 2004, s.169). 8 Nitekim 9.hicr 15.milad asrn balarndan, Kanun Sultan Sleyman Han Hazretlerinin baa gemesine kadar, Amasyada yaptrlan ilim messeselerinin says, doruk noktasna erimitir. Bu zamana kadar yetien limler, Amasyann baka devirlerinde nadir grlmektedir. (Abdizde Hseyin Hsmeddin YASAR, Amasya Tarihi, C.1, Amasya Belediyesi Yay., Ankara 1986, s.209). 9 lhan AHN ve Feridun EMECEN, Amasya, s.1. 10 Nitekim Dou lkelerinden gelen airlere gsterilen bu ilgi, baz Osmanl airlerinin kendilerini doulu gsterme gibi tuhaflklara bile yol amtr. Aslen Tokatl olduu halde rana gidip gelerek kendisini Acem olarak tantan Lel byk itibar grm, foyas ortaya knca da gzden dmtr. (Cemal KURNAZ, Anadoluda Orta Asyal airler, KB Yay., Ankara 1997, s.14.)

Bu yn, Herat, Horasan ve Semerkand gibi Orta Asyann nemli kltr merkezlerinden birok kltr adamnn Amasyaya gelmesini salamtr. Bunlar arasnda Abdlmelik Berekend, Eb Nasrul-Kn, Mahmd Yesev, Takiyddn Mehmed Buhr, Tceddn Ysuf, Pr lyas Halvet dikkat eken isimlerdir.11 Amasyann nemli bir merkez olmas, deiik sebeplere balanabilir.12 phesiz Amasyann ok nemli bir gzerghta bulunmas ve stratejik konumu, zellikle sosyal hareketlilik bakmndan nemli vakalara sahne olmasn salamtr. Anadoluya g yolunun zerindeki ehir, pek ok heteredoks hareketin de merkezi olmutur. Seluklular dneminde oluan kltrel yap, Osmanllar dneminde zenginleerek devam etmi ve Amasyay devlet adamlarnn yetitii bir irfan merkezi haline getirmitir.13 Dolaysyla Amasya, gerek yetitirdii ilim, kltr ve sanat adamlaryla gerekse din, siyas, edeb ve kltrel alandaki ilkleriyle daima Osmanl Devletinin
11

Trk slm medeniyetinin Anadoluda kurulmas ve gelimesinde bu mana erlerinin byk hizmet ve gayretleri olmutur.. Gzel yaz renme zevk ve geleneinin Amasyada yaylmasnda ilk fetih yllarnda ve daha sonra Trkistan ve dier kltr merkezlerinden Amasyaya gelerek yerleen hattatlarn nemli rolleri olmutur. Muhittin SERN, Hattat eyh Hamdullah, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf Yay., stanbul 1992, s.15-16. 12 Bu sebeplerden biri coraf konumuyla ilgilidir: Ortaalardan itibaren blgenin nemli merkezlerinden biri olan Amasya, bu konumunu Tarsus-Kayseri-Samsun ticaret yolu zerinde bulunmasna ve Yeilrmak yoluyla kk tonajl gemilerin Karadenize almn salayan ve adeta i liman gibi alan zel konumuna borludur. [Osmanl, C.9, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.127]. 13 Ali Fuat BLKAN, Amasyann Osmanl Dnemi Kltr Hayatndaki Yeri ve nemi, I.Amasya Aratrmalar (2.Kitap), Amasya Valilii Yay., Ankara 2007, s.618.

gzdesi olma vasfn korumutur.14 Amasyann Osmanl Devletinin gzde bir ehzde sanca olarak kullanlmas, salad esiz frsatlar ve imkanlar sayesinde, Amasyann Trk tarihi ve kltr asndan ok nemli bir kltr merkezi hline gelmesini salamtr.15 Bu dnemde Amasyada yetien air says bile, tek bana Amasyadaki bu kltrel zenginlii ortaya koymaktadr. yle ki 15.yzylda Amasyada yetien air says, 14.yzyl ile karlatrlamayacak kadar fazladr.16 Zira 1454 ile 1481 yllar arasnda 27 yl Amasyada valilik yapan kinci Byezd dneminde
14 15

Ali Fuat BLKAN, a.g.b., s.618. Zira ehzade sancaklar, merkeze vergi demedikleri gibi, saraydan ilve tahsisat da almaktayd. ehzade valiler, baka imtiyazlara da sahiptiler. Kendi blgelerinde tayin yapabilmekte, dirlik verebilmekteydiler. Daha da nemlisi ehzade valiler, tpk stanbuldaki saray gibi bir maiyet teekkl ettirmekte ve tarada minyatr bir bakent oluturabilmekteydiler. Onlarn da padiah(lar) gibi divanlar, lalalar, kap halk, solak, peyk gibi grevlileri vard. Kendi adlarna tura ekebilir, hkm yazdrabilirlerdi. Bu uygulama Osmanl bilim, kltr, hatta iktisad faaliyetlerinin merkezden taraya doru yaygnlk kazanmasn salam ve merkezi model alan, saraya bakarak kendisine istikamet izen toplumsal bir oluum meydana getirmitir. Bu oluum, bir saray mensubunu iinde tamas asndan ehzade sancaklarnda daha belirgin bir hal alm, bunun sonucunda ehzade sancaklar her bakmdan ne kan ehirler haline gelmilerdir. (Mehmet Nuri YILDIRAR, Amasyal Divan airleri, G SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2002, s.4). 16 Zira XIV.yzylda Amasyada yetien air says bir iken, XV ve XVI.yzyllarda bu say krka yaklar. air saysndaki art ve kltrel canlanma, ehzade sanca olmann sonucudur. Nitekim XVI.yzyldan sonra bu durum tersine dner. Deien idar yap, bozulan ekonomik durum hayat derinden etkiler. Bunun sonucu air says azalmaya balar. Bu da ehrin idar ve ekonomik yaps ile air says arasndaki ilikiyi gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. (Mehmet Nuri YILDIRAR, a.g.e., s.6)

Amasya, pek ok devlet adamnn, ilim erbbnn, din ulemsnn, air ve sanatkrn yetitii mini bir stanbul hviyetinde idi. yle ki Amasya, Osmanl ehzdelerinin ilk eitimlerini aldklar, idr ve asker tecrbe kazandklar bir ehzde sancayd. Yldrm Byezdle birlikte tahtn en nemli adaylarnn Amasyada yetimi olmas, bu ehzdelerin kltr ve sanat faaliyetlerine hem bizzat katlmalar hem de bu faaliyetlere destek olmalaryla, dn ilimlerde, felsefe, tp ve tasavvufta, lisn, iir, musik ve hat shalarnda Amasya, kaynak ve mektep17 hline gelmitir. Hi phe yok ki Amasyann bu zenginliindeki en byk katk, kinci Byezde aittir. Bu bakmdan Amasyann kltrel zenginliine iaret etmek iin kullanlan, Amasya o ehirdir ki tenhsnda bir at eelense, toyna bir medeniyete dokunur. cmlesini kinci Byezdin airleri, sanatlar; din, devlet ve ilim adamlarn himayede gsterdii hassasiyeti vurgulamak iin de deerlendirmek mmkndr. Zira 15.yzyln ikinci yars ile 16.yzyln ilk yarsnda yaam hangi air, sanat; din, devlet ve ilim adamnn hayat incelenecek olsa, kaynaklarn bir yerinde mutlaka kinci Byezd ismiyle karlalacaktr. yle ki aratrlan isim, ya Byezdin dorudan himyesini ve ihsnn grm ya onun yaptrd bir eitim veya hayr kurumunda grev yapm ya da onun vesilesiyle resm bir grevde bulunmutur. Bu hususu, tezkirelerden resm kaytlara kadar dnemle ilgili btn kaynaklarda gzlemlemek mmkndr. Amasyann Osmanl dnemindeki nemini artran dikkat ekici bir gelime de Byezdle kardei Cem arasndaki iktidar mcadelesi olmutur. Sultan
17

Muhittin SERN, Amasya Mektebi, Hattat eyh Hamdullah, s.17.

Byezdin ehzde Cemle girdii bu iktidar mcadelesinden glip karak Osmanl tahtna gemesi, uzun yllar valiliini yapt Amasyann prestijini daha da ykseltmitir. Amasyann 15.yzyl airlerinin gznde nasl grndn ortaya koymas bakmndan, Kemal Paazdenin aadaki beyitleri dikkat ekicidir18:
Zih ehr-i Amsiyye ki mislin Cihnda grmemidr insile cin [Amasya ehri, yle gzel(dir) ki insan(lar) ve cin(ler), dnyada bir benzerini daha grmemitir.] Revn olm iinde nehr-i Nl Sanasn b- cennet selsebli [Nil nehri iinden akp gider. yle ki (onu) cennet bann emesi zannedersin.]

15.Yzyln Genel Grn ve stanbul 15.yzyl, Trk dnyasnn canl, hareketli; fakat bir hayli kark ve kararsz bir dnemden19 sonra, Osmanl Devletinin Anadoluda siyas ve asker anlamda varln ve stnln kabul ettirdii bir dnemi ifade eder. Zira bu yzyln banda Anadoluda daha nceki yzyllarda kurulmu ve siyasi faaliyet gstermi olan beyliklerden Karamanolullar ve Candaroullar dndaki btn beylikler Osmanl ynetimine girmilerdir.20 Dahas

18

Beyitler, Amasya Seluklu ve Osmanl Mimarisi ve Bezemeleri (Amasya Valilii Yay., stanbul 2007, s.8) adl eserde yer alan bir Amasya minyatrnden okunmutur. (Bkz.Ekler) 19 Abdlkadir KARAHAN, Trk Kltr ve Edebiyat, MEGSB Yay., stanbul 1988, s.183.

Osmanl Devleti, Balkanlarda da kesin hkimiyet kurmu ve Avrupa ilerine kadar dayanmtr. Yzyln ortalarnda gerekleen stanbulun fethi, sadece bu dnemin deil, btn dnya tarihinin en nemli gelimeleri arasndadr. yle ki bu fetihle Ortaa kapanm, Yenia balamtr. Bu fetih, ileriki dnemlerde dnya tarihinde nemli gelimelerin yaanmasna da vesile olmutur. Avrupada Rnesans hareketinin glenmesindeki rolyle belki btn dnya tarihini etkilemitir. stanbulun fethi, Trk dnyas ve Osmanl Devleti asndan da ok nemli bir zaferdir. Zira bu zaferle Trkler, yeni bir an kaplarn amlar ve slm dnyasnn ncs konumuna gelmilerdir. Gerekten de bu fetihten sonra, Hristiyan dnyasnn btn dikkati ve dmanl Osmanl Devleti zerine younlam; dier taraftan slm memleketlerinde de Osmanl saygn bir simge hline gelmitir. Tarih kaynaklarnda, stanbulun fethinin gerek Trk tarihi gerekse dnya tarihi asndan nemi ve sonucu zerinde ayrntl deerlendirmeler yaplmtr. Dolaysyla burada bu bilgi ve deerlendirmeler tekrarlanmayacaktr. Bunun yerine stanbulun fetihten sonraki konumuyla ilgili ksa bir deerlendirmeye yer verilecektir. Btn dnyann ve tabiatyla slm dnyasnn yzyllardr ryalarn ssleyen stanbulun fethini 15.yzyln ikinci yarsnn banda gerekletiren Osmanl, bu fethin kltrel alandaki fetihlerle pekitirilmedike kalc olmayacann farkndayd. Dolaysyla asker anlamda fetihten nce stanbulda
20

Mine MENG, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 1997, s.95.

birtakm siyas ve dn faaliyetler gerekletiren Osmanl yneticileri, fetihten sonra da bu tr faaliyetlere byk nem vermilerdir. Anadoludaki Trk ve slm birliini tesis eden Osmanl Devletinin kltr ve medeniyet alannda ilerleme devri olan bu asrda, zellikle stanbulun fethi, daha nce balayan edeb kprdanmalar daha da glendirmitir. stanbulu her ynden bayndr bir ehir hline getirmeye kararl olan Ftih, bu ehrin her bakmdan slm dnyasnn merkezi olmasna byk nem vermitir. Bu gen padiah, lkesine gelen hner sahiplerini byk ba ve iltifatlarla karlayarak, kurulduundan beri, hep birinci derecedeki kltr merkezlerinden biri olagelen stanbula belki kltrel adan tarihinin en hareketli dnemini yaatmtr.21 stanbulun fethine kadar, Osmanl ilim erbb genellikle am, Msr, ran ve Mvernnehir gibi kltrel merkezlerde yetimekteydi. Osmanl-Trk dnyas, her alanda olduu gibi, eitim ve kltr alannda da yakn bir iletiim ierisindeydi. Fatihin eitime ve ilme verdii deer ve salad imkanlar sayesinde, Osmanl ilim erbbnn yetimesi iin uzak merkezlere ve yurt d medreselerine gerek kalmamtr.22 Zira artk beyliklerdeki ve dier slm lkelerindeki ilim erbbn Osmanl kltr merkezlerine getirmek iin her trl gayreti gsteren padiahlar vesilesiyle, Osmanl topraklarnda pek ok ehir, ilim ve irfn merkezi hline gelmitir. Bu arada bir taraftan da kpr, han, hamam, su kanal, cmi, mescid, medrese gibi stanbula Trk21 22

Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.168-169. Yahya AKYZ, Trk Eitim Tarihi, PegemA Yay., Ankara 2006, s.61, 62.

slm mhrn vuracak yeni mimar eserlerin inasna byk nem verilmitir.23 Dier taraftan fethedilen her yerde olduu gibi stanbulda da halkn irdna katk salayacak kltrel faaliyetlere giriilmi; bu amala Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda son derece etkili olduklar grlen tarikatlar ve bu tarikatlarn nderleri desteklenmitir. Nitekim medreselerin padiahlarn dnemlerine gre dalmn gsteren aadaki tablo, kinci Byezd dneminin en ok medrese alan drdnc dnem olduunu gstermektedir.
Tablo 1: Medreselerin Padiah Dnemlerine Gre Dalm24 Orhan Gazi I.Murad I.Byezd elebi Mehmed II.Murad II.Mehmed II.Byezd I.Selim I.Sleyman II.Selim II.Murad III.Mehmed Dnemi belirsiz olan medreseler
23

1326-1359 1359-1389 1389-1402 1402-1421 1421-1451 1451-1481 1481-1512 1512-1520 1520-1566 1566-1574 1574-1595 1595-1603

10 7 23 7 38 30 33 8 106 17 42 5 24

Bu noktada 13-15.yzyllar arasndaki Anadolunun genel itim ve iktisad durumu zerinde alrken, Kk Asya denen bu mnbit topraklarn zellikle Kuzeybat ve Bat yreleri bata olmak zere, eski Bizans Hristiyan ynetiminden harplar sonucu elden kp Trk hkimiyeti altna giriiyle, bu siyas dnemete her tarafn harap hle geliini ve yeni batan imar edilme durumunda bulunduunu gzden uzak tutmamak gerekir. Ethem CEBECOLU, Hac Bayram Vel, KB Yay., Ankara 1991, s.5. 24 Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.2, (Ed.Ekmeleddin HSANOLU), slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrmalar Merkezi Yay., (IRCICA), stanbul 1998, s.244.

Toplam

350

kinci Byezd, 1481de tahta getiinde, stanbulun fethinin zerinden sadece 28 yl gemiti. Babas Sultan kinci Mehmed, stanbulun fethiyle yetinmemi ve yeni fetihler peinde komutu. lme byk nem verdii ve ilim adamlarna derin bir sayg duyduu, hemen her kaynakta zellikle vurgulanan Fatih Sultan Mehmed, bir yandan yeni memleketler fethetmi; bir yandan da asker anlamdaki bu fetihlerin kltrel fetihlerle pekitirilmesine gayret gstermitir. kinci Byezd ise belki mizacnn da etkisiyle, yeni memleketlerin fethinden ok mevcutlara her alanda Osmanl mhrnn vurulmasna nem vermitir. Nitekim ileriki blmlerde de grlecei zere, 15.yzyln sonlarnda balayan kinci Byezdin saltanat, Osmanl Devletinin asker ilerleyiinin yavalad; ancak kltrel anlamda ok byk gelimelerin saland bir dnem olarak tarihe gemitir. Ne var ki kendinden nceki ve sonraki dnemlerde salanan byk fetihler, kinci Byezd dnemindeki bu kltrel fetihlerin dikkatlerden uzak kalmasna sebep olmutur.25
25

kinci Byezd dneminin kltrel faaliyetler asndan zenginliinin dikkatlerden uzak kalmasnn baka bir sebebi de bu anlamda Fatih dneminde de ok nemli faaliyetlerin yrtlm olmasdr. yle ki Fatih, tahta getikten sonra etrafnda sadece ilim ve sanat adamlar, airleri toplamam; Mahmud Paa, Ahmed Paa, Sinan Paa, Nianc Mehmed Paa, Kasm Paa gibi ayn zamanda air olan devlet adamlarn tercih etmitir. (mil ELEBOLU, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul 1998, s.181). Bu sayede Fatih devrinde, Osmanl saraynn aaas, memleketin her tarafndaki airleri, limleri cezb ediyordu. Fatih ve Sadrazam Mahmud Paa, limlere, airlere mhim maalar tahsis etmek, onlar dima meclislerinde bulundurmak, eserler yazdrmak ve tercme ettirmek suretiyle edeb ve ilm faaliyeti ehemmiyetle tevik etmekte idiler. Fuad

Oysa kltrel alandaki gelimeler sonrasnda 15. yzylda Trke, sadece konuma dili olmaktan km, ayn zamanda edeb bir dil hline gelmitir.26 Bu dnemde divan edebiyat tam manasyla kurulup yerlemi, gelimi ve klsik bir hle gelmitir.27 Nitekim bu yzylda slm Trk edebiyatnn Anadolu, zer ve aatay lehelerinin yaygn bulunduu sahalar dahilinde vcda gelmi olan eserlerinin ksm- azam Trk dili ve edebiyat, yahut her ikisi bakmndan da ehemmiyetli saylr.28 Bu dnemde Osmanl pdihlarnn ve ehzdelerinin iirle bizzat uramalar 15.yzylda edeb gelimeleri hem nicelik hem de nitelik asndan olumlu ynde etkilemitir.29 Dier taraftan Sultan kinci Byezdin tevik ve desteiyle, yrtlen kltrel almalar sonucunda stanbul, Osmanl lkesinin kltr merkezi konumunu kazanmtr.30

KPRL, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1986, s.366. 26 Muvaffak EFLATUN, Yzyllara Gre Eski Trk Edebiyat Tarihi, Eski Trk Edebiyatna Giri (Ed. Ahmet Mermer), Aka Yay., Ankara 2007, s.464. 27 Faruk Kadri TMURTA, Trkiye Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, TKAE Yay., Ankara 1992, s.116. 28 Necl PEKOLCAY, slm Trk Edebiyat 1, Dergh Yay., stanbul 1981, s.189. 29 Nihad Smi BANARLInn ifadesiyle XV.asrda Osmanl Trkesi edebiyatnn byk gelime gsteriindeki tevik edici sebep de bizzat Osmanl hkmdar ailesinin ir pdihlar ve ehzdeler yetitirmi olmasdr. (Nihad Smi BANARLI, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.1, MEB Yay., stanbul 1971, s.439). 30 Bu husus Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllarda yle dile getirilmektedir: stanbulun gerek anlamda Osmanl bakenti ve bir kltr merkezi oluu sreci, II.Bayezidin hkmdarl dneminde balamtr. (a.g.e., s.301).

Ksacas kinci Murad, kinci Mehmed ve kinci Byezd dnemlerinde bata stanbul olmak zere, Osmanl lkesi tam bir czibe merkezi hline gelmitir.31 Kald ki baz kaynaklara gre stanbulun tam anlamyla Osmanlnn kltr merkezi hline gelmesi sreci, Byezd dneminde balamtr.32 ocukluundan itibaren bir ilim, iir ve sanat havas ve evresi iinde yetimi ve bu alakasn hayatnn sonuna kadar devam ettirmi olan33 babas, Ftih; olu ise btn saltanat seferler ve zaferlerle gemi34 olan Yavuz sfatyla bilinen Sultn kinci Byezd Hnn Vel olarak bilinmesinde bu sebeplerin de nemli bir etkisi olmutur. Bu etkiyi, onun Adl mahlasyla yazd iirlerinde gzlemlemek mmkndr. 15.yzyl, stanbulda birok sanat dalnn doduu veya gelime srecine girdii bir dnemdir. Hat sanat, yzyln en gzde sanatlarndan biridir.35
31

kinci Murad, Ftih ve yine bir air olan kinci Byezd devirleri, XV.asrda Anadolu ve Balkanlar Trkiyesindeki Trk lisn ve edebiyat iin byk bir gelime devri oldu. Ftih devrinde tam bir imparatorluk ehresi alan ve gz kamatrc bir saltanat kuran Osmanl Devleti, yalnz Anadolu ve Rumeli Trkiyesinde deil, dier Trk, Mslman ve Hristiyan lkelerinde yetien lim, ir, trihi, ressam ve dier sanatkrlar da kendi evresine ekmeye balad. (Nihad Smi BANARLI, a.g.e., s.418). 32 stanbulun gerek anlamda Osmanl bakenti ve kltr merkezi oluu sreci, II.Bayezidin hkmdarl dneminde balamtr. (Necdet SAKAOLU, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, YK Yay., stanbul 1999, s.301). 33 mil ELEBOLU, a.g.e., s.181. 34 Halk PEKTEN, Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler, MEB Yay., stanbul 1996, s.59. 35 Avni ERDEMR, Muslihud-dn Mustafa bn Vef Hayat, Eserleri, Tesirleri ve Manzum Eserlerinin Tenkidli Metni, G SBE, (y.d.t.), Ankara 1999, s.13.

Bu dnemde II.Bayezid, ehzdeliinde yaz hocas olan eyh Hamdullah talebeleriyle Amasyadan stanbula davet etmi, kendisine sarayn harem dairesinde oda ayrm, tmar vermi, Mushaf ve ktalar yazdrmak suretiyle hat sanatnda Osmanl slbunun domasna36 zemin hazrlamtr. Bu zet deerlendirmeler nda 15.yzyln hem byk asker zaferlerin kazanld hem de bu yolla salanan fetihlerin, kltrel alandaki almalarla kalc hle getirildii bir dnem olduu sylenebilir. Nitekim Sultan kinci Byezdin taht olu Yavuz Sultan Selime devrettii 1512 ylna gelindiinde, Osmanl Devleti, bir yandan asker anlamda ktaya hkmedecek fetihler; bir yandan da bata stanbul olmak zere Osmanl memleketlerini ebediyen Trk yurdu hline getirecek kltrel faaliyetler iin hazr hlde bulunuyordu.

36

Muhittin SERN, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, (Ed.Gler Eren), C.11, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.28.

Birinci Blm HAYATI, AHSYET, SANATI

air Padiahlar Trk tarihinde, dier btn milletlerin tarihinde olduundan daha fazla air padiaha rastlanmaktadr. 37 ehzde, sadrazam, vezir, eyhlislm, kazasker gibi devlet erkn da eklendiinde, Trklerin zellikle slm kabullerinden; dolaysyla da yerleik medeniyete iyice aina olduktan sonra kurduklar devletlerin ynetimlerinin byk oranda airlerin veya en azndan iirle ilgilenen devlet adamlarnn elinde olduu grlmektedir.38
37

air padiahlar konusunda nemli yaynn sahibi olan Rt arda, bu konuda Bat dnyasnn krallaryla ilgili tespitlerini zetledikten sonra, Trk air padiahlarla ilgili tespitlerini yle dile getirmitir: Kastilya Kral 2.Ferdinantn teneke ve mukavva ileriyle uratn baz tarihiler aktaryor. Bunun gibi Kral 16. Louisin nl gzel Marie Antoinette iin ipekten el ileri ilediini, Napoleonun kam keserek ddk yaptn bilmekteyiz. iire, sanatya deer veren Batl krallarn varl da bilinir. Ne var ki Horasan hkmdarlar, zellikle Osmanl sultanlar ve ehzdeleri musiki ile hemen hepsi de iirle uram ve bu alanda eserler ortaya koymulardr. Byk blm ise eski Trk alfabesinin her birinden, cihndeer gzellik cmbleri yaratan yaz ustalnda da becerilerin sahibi oldular. (Rt ARDA, air Sultanlar, TB Yay., Ankara 1982, s.2). Baka bir kaynakta ise benzer bir deerlendirme musikyle de ilgili olarak yaplmaktadr: Mzik tarihi incelendiinde; Rnseans dnemi (1400-1600), Barok a (16001750), Klasizm (1750-1791), Romantizm (1791-1911), Milli Akmlar (1836-1922) gibi bazs tamamen saraylarda icra edilen bu klasik mzik trleri, krallar tarafndan himaye grmelerine ve sayg duyulmalarna karlk hibir ir ve bestekr krala rastlayamamaktayz. (Osman Nuri ZPEKEL, ir ve Bestekr Osmanl Padiahlar, Osmanl, C.10, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.607-608). 38 air Trk padiahlar, almann Ekler blmnde bir liste hlinde verilmitir. air padiahlarmzn iirleriyle ilgili dikkat eken baz yaynlar ise konuyla ilgili almalarn seyrini, genel hatlaryla da olsa, ortaya koyacak biimde yle zetlenebilir: Feridun Bey, Mecm- Mnet- Seltn, C.I-II, Takvimhane Matb., stanbul 1274; Ali Nihad TARLAN, Yavuz Sultan Selmin Farsa Dvn

Osmanl padiah, ehzde ve dier devlet erknnn iir, musiki, ebr ve hat gibi sanatlarla yakndan ilgilenmelerinin phesiz ayrntl ve mstakil bir alma gerektiren birok sebebi vardr. Bununla birlikte slmda resimle ve heykel sanatyla ilgili snrlamalarn ve yasaklarn bulunmasnn bu anlamda nemli bir etken olduu da gzden karlmamaldr.
Tercmesi, stanbul 1946; Kemal Edip NSEL, Fatihin iirleri, 1946; Cavit BAYSUN, Cem Sultan Hayat ve iirleri, Burhanettin Erler Matb., stanbul 1946; emseddin Sm, "Sultan airler ve Saltanatl iirler", Salon Mecmu'as, 1-4, S:11, stanbul 1948, s.163; AYMUTLU Ahmed, Fatih ve iirleri, 1959; Hilmi YCEBA, air Padiahlar, Yeni Matbaa, stanbul 1960; Cokun AK, Muhibb Divan: zahl Metin, (y.d.t.), AT, Erzurum 1977; Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan ve zerine Dil Aratrmalar, (y.d.t.), , stanbul 1978; Adnan NCE, Cem Sultan, Cemid u Hurid: nceleme-Metin, (y.d.t.), F, Elaz 1981; Rt ARDA, a.g.e., 1982; Ahmet KIRKKILI, Sultan nc Murad (Murd) Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni, (y.d.t.), AT SBE, Erzurum 1985; Saadet ANLI, ehnameci Taliki-zde'ye Gre Osmanl Padiahlarnn airlikleri -Taliki-zade ehnamesi (V. Hassa)'nn Edisyon Kritii, (y.d.t.), SBE, stanbul 1989; Mnevver OKUR MER, Cem Sultann Yeni Bulunan Fal- Reyhan- Cem Sultan Adl Eseri Tarih ve Toplum, C.16, S.96, stanbul 1991, s.24-27; Mnevver OKUR, Cem Sultan, Hayat ve iir Dnyas, KB Yay., Ankara 1992; Kamil Yaar UYAR, Sultan 3. Muradn Fthat- Ramazan ve Farsa Divan, (y.d.t.), SBE, stanbul 1995; Filiz KILI, Osmanl Hanedanndan Bir air: ehzde Korkut, Bilig, S.2, Ankara 1996, s.203-220; Hikmet ZDEMR, dile Sultan Divn, KB Yay., Ankara 1996; Aynur KOAK, dile Sultan Divan (nceleme-Transkripsiyonlu Metin), (y.y.l.t.), AK SBE, Afyon 1996; Mustafa SEN ve Ali Fuat BLKAN, Sultan airler, Aka Yay., Ankara 1997, Mnevver OKUR, Cemd Hurd Mesnevsi, Metin, nceleme, AKM Yay., Ankara 1997; Kasm GELEN, Kanun Sultan Sleymann Farsa Divan, (y.y.l.t.), SBE, stanbul 1998; Mustafa EKLER, ehzade Bayezid ve Farsa Divanesi, arkiyat Mecmuas, VIII., EF AM, antay Kitabevi, stanbul 1998, s.211-18; Tayyar GL, Divan- h, (y.y.l.t.), OM SBE, anakkale 2000; Cokun AK, air Padiahlar, KB Yay., Ankara 2001; Ahmet Refik ALTINAY,

Tanzimattan sonra neredeyse iki yzyla yaklaan bir sreden beri, her frsatta Mslman lkelerde ve Osmanllarda resim ve heykel sanatna ilgi gsterilmemesi gndeme getirilerek hayflanlr. Ne yazk ki bu arada bu ilgisizliin Osmanl dneminde, esiz ve devrin artlar asndan evrensel bir edeb ortamn olumasna imkan salad gerei hep gz ard edilir. Oysa romantizm asndan btn dnyadaki rakipleri karsnda bir zirve olan Fuzlyi de, hicvin en baarl rneklerini veren Nefyi de, bugn iirle az ok ilgilenen herkesin dilinde birka beyti dolaan Nedmi de; sadece devrinin airlerini deil, modern Trk airlerini de etkilemi son std air eyh Glipi de bu ortam yetitirmitir. nk bu edeb ortamda airler, iirlerinin baars lsnde takdir ve taltif edilmiler; bata cize olmak zere deiik vesilelerle desteklenmilerdir. Kanaatimizce Batda resim ve heykele gsterilen ilgi ile Douda zellikle de Osmanlda iir ve mzie gsterilen ilgi, ortaya kan eserler ve yetimi olan isimler de dikkate alnarak karlatrldnda, daha salkl deerlendirmelerin yaplmas mmkn olabilir. Bunun dndaki deerlendirmelerin birtakm ngr veya nyarglardan teye gemesi mmkn
Sultan Cem, TB Kltr Yurt Yay., stanbul 2001; adi AYDIN, Farsa Divan Sahibi Osmanl Sultanlar ve Dvnlarnn Nshalar, Nsha, S.6, Ankara 2002; Talip YILDIRIM, Hseyin Baykara Divan (Metin-nceleme-Dizin), A SBE, Ankara 2002; Ali Fuat BLKAN, Sultanlarn iiri iirlerin Sultan, Yamur, S:19, Ankara 2003; ahmeran BALTACIOLU, Fatih (Avni) Divan ve Tahlili (2 cilt), SBE, stanbul 2003; Enfel DOAN ve Fatih TILI, Sultan V.Mehmed Readn anakkale Gazeli ve Bu Gazele Yazlan Tahmisler, Edebiyat Fakltesi Dergisi, C.33, s.41-96; Sedat ENGN, Cem Sultan'n Trke Divan'nn Tahlili, (y.y.l.t.), SBE, Adana 2006.

olmayacaktr.39 Tabiatyla asrlarca dnyaya hkmetmi padiahlarmza ait iirlerin bile gnmz nesli ile buluturulmas tam anlamyla salanamamken,40 bu konuda salkl deerlendirmelerin yaplmasn mit etmek, fazlasyla iyimserlik olacaktr.

39

Bu konuda Rt ardan dikkat ekici tespitleri vardr: Kuku yok ki Batl saraylarn bazlarnda, zaman zaman kaplarn gzel sanatlara almas, hele Rnesanstan sonra resim ve yontu sanatlarnn sevgi ile el stnde tutulmas, oralarda resim ve yontuyu byk lde gelitirmitir. Fakat Osmanl hkmdarlarnn air ve mzisyen olmakla elde ettikleri stnlkleri su gtrmez. Ulusal kltrmz iin bugn de onur verici, nlecek bir niteliimizdir bu. (Rt ARDA, a.g.e., s.2.) 40 air padiahlarmzn dvnlarnn, yeni harfli metinlerinin yaymlanmas yoluyla, yeni nesillerle buluturulmasna katk salayacak almalarla ilgili kronolojik bir kaynaka: Saffet Stk BLMEN, Fatih Divan, Ahmet Halit Ktb., stanbul 1944; M.Cavid BAYSUN, Cem Sultan-Hayat ve iirleri, Ahmet Halit Ktb., stanbul 1946; Berin TRSAN, ehzade Korkud ve Divannn Tetkiki, EF Trkoloji Blm, (m.t.), stanbul, 1951; Sabit HASHALICI, Ahmed I. (Bahti), Hayat, Divannn Transkripsiyonu ve Tedkiki, TDE Blm, (m.t.), stanbul 1952; Mertol TULUM, Baht Divan'nn Transkripsiyonu ve airin Edeb ahsiyeti, TDE Blm, (m.t.), stanbul, 1963; Bayram MERDAN, Harim (ehzade Korkud) Divane, EF TDE Blm, (m.t.), stanbul, 1972; sa KAYAALP, Sultan Ahmed ve Divan, stanbul, 1976; Ali ALPASLAN, Kad Burhaneddin Dvn'ndan Semeler, KB Yay., Ankara, 1977; Muharrem ERGN, Kad Burhanettin Divan, EF Yay., stanbul 1980; Halil ERSOYLU, Cem Sultan'n Trke Divan, Tercman 1001 Temel Eser, 3 C., stanbul 1981; Cokun AK, Muhibb Dvn, KTB Yay., Ankara 1987; .Halil ERSOYLU, Cem Sultann Trke Divan, AKDTYK TDK Yay., Ankara 1989; Ahmet KIRKKILI, Sultan nc Murad, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divanndan Semeler, KTB Yay., stanbul 1998; sa KAYAALP, Sultan Ahmed Divannn Tahlili, Kitabevi Yay., stanbul 1999; skender PALA, air Fatih: Avn, Metropol Yay., stanbul 2003; Filiz KILI,

Adl Mahlasl airler Sultan kinci Byezd; Fatih Sultan Mehmed, Kanun Sultan Sleyman ve nc Selim gibi, Osmanl Devletinde rneine sk rastlanabilen air padiahlardan biridir. iirlerinde Adl mahlasn kullanan kinci Byezdin hayat, devlet adam kimlii, airlii ve iirleri zerinde deerlendirmelere gemeden nce, herhangi bir karkla meydan vermemek adna, Adl mahlasn kullanan airlerle ilgili ksa bir hatrlatmaya ihtiya vardr. Zira kimi kaynaklarda bu konuda bir karkln bulunduu grlmektedir. Kaynaklarda Adl mahlasl birka aire yer verilmektedir. Sz gelimi Divan Edebiyat simler Szlnde41 kinci Byezdden baka iki Adlden daha bahsedilmektedir. Bunlardan biri, Kul Kethdas Sleyman Beyin olu olup 18.yzyl airlerindendir ve asl ad Mehmeddir. Ayn kaynakta asl ad brahim olan ve babasnn Mustafa Paa olduu belirtilen dier bir airden Adl Beg eklinde bahsedilmekte ve iir, in, muamm, lgaz ve tarih drmede usta olduuna deinilmektedir. Ayn kaynakta nc Mehmedin mahlasnn da Adl olduuna iaret edilmektedir. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde, bunlardan baka mutasavvf olduu belirtilen ve lm tarihi 1617 olarak verilen bir Adlden daha bahsedilmektedir. 42 Avni Erdemirin Musikiinas Divan airleri adl
ehzade Bayezid h Hayat ve Divan, KB Yay., Ankara 2000; Muhammed Nur DOAN, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yay., stanbul 2006; Mnevver OKUR MER, Cem Sultan, VGM Yay., Ankara 2006. 41 Halk PEKTEN vd., Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, KTB Yay., Ankara 1988, s.10, 11.

almasnda43 ise 15 ve 16.yzyllarda yaam iki Adlden sonra, nc Adl olarak 1839da len Sultan kinci Mahmud yer almaktadr.44 Karlatrma yapmaya imkan vermek amacyla, Trk edebiyatnda Adl mahlasn kullanan airleri, zet bilgiler eliinde yle sralamak mmkndr: Adl: 1447de Dimetokada domu, 1512de orlu yaknlarnda lmtr. Sultan kinci Byezd. Fatih Sultan Mehmedin olu, Yavuz Sultan Selimin babasdr. Annesi Glbahar Hatundur. 27 yl sren Amasya valiliinin ardndan 31 yl Osmanl tahtnda padiahlk yapmtr. Sanat ve imar faaliyetlerine nem vermi; her alandan sanatlara byk destek vermitir. iirlerinde Adl mahlasn kullanmtr. Daha ziyade gazellerden oluan Trke divan ve Farsa iirleri vardr. Adl: Sultan nc Mehmed.45-46 Sicill-i Osmnde 1567de doduu, 1595te tahta getii ve 1603te vefat ettii belirtilmektedir.47 Bu tarihler, Tuhfe-i Nilde srasyla 1566, 1594 ve 1602 eklinde
42

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Yay., stanbul 1977. 43 Avni ERDEMR, Musikiinas Divan airleri, TSAV Yay., Ankara 1999, s.24, 29, 31. 44 Baka bir kaynakta II.Mahmud, birden ok mahlas kullanan airler arasnda zikredilmitir. Buna gre II.Mahmud iirlerinde hem dil hem de Adl mahlasn kullanmtr. (Orhan KURTOLU, Divan iirinde Mahlas Deitiren ve Birden Fazla Mahlas Kullanan airler, Bilig, S.38, s.76, 79). 45 Halk PEKTEN vd., a.g.e, s.11. 46 Saadettin Nzhet ERGUN, Adl, Trk airleri, C.1, s.250. 47 Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn Yahud Tezkire-i Mehir-i Osmniye (Haz.Ali Aktan, Abdlkadir Yuval, Mustafa Keskin), Sebil Yaynevi, stanbul 1995, s.67.)

yer almaktadr.48 iirlerinde hem Adl hem de Adn mahlasn kullanmtr.49 Adl: l.1617. eyh Hasan Adlullah Efendi.50 Snbl olarak da bilinir. Mutasavvftr. nce Halvet eyhi Hasan Efendiye intisap etmi, sonra da bu tarikatn eyhlerinden olmutur.51 iirlerine birok Halvet airinin iirlerinde olduu gibi tasavvuf bir slp hkimdir.52 Adl: l.1743. Asl ad Mehmeddir. Mehmed Adl Efendi olarak da bilinir. Yenieri Kul Kethdas Sleyman Begin oludur.53-54 sm-i emced nm- sermedleri Mehmeddir.55. Divan hocal ve defterdarlk yapmtr. Mutasavvf bir airdir.56-57 Adl (dil): 1784-1839. Sultan Mahmd- Sn.58 I. Abdlhamidin olu olup 1808de padiah olmutur. Devrinde birok yenilik gereklemitir. lk resm gazete olan Takvm-i Veky onun zamannda kt.59 iirlerinde hem Adl hem de dil mahlaslarn kullanmtr. iirleri genellikle ark, tahmis, sema ve gazel eklindedir.60
48 49

nehn-zde Mehmed Nil, Tuhfe-i Nil, C.2, s.601, md.2775. Mustafa SEN ve Ali Fuat BLKAN, a.g.e., s.171, 278. 50 nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e., C.2, s.602, md.2776. 51 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, s.38. 52 Saadettin Nzhet ERGUN, Adl, s.250. 53 nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e., C.2, s.602, md.2778. 54 Trk Ansiklopedisi, C.1, MEB Yaynlar, Ankara 1946, s.141. 55 Sadk ERDEM, Rmiz ve Tezkire-i uars, AKDTYK AKM Yayn, Ankara 1994, s.219. 56 Halk PEKTEN vd., a.g.e., s.10-11. 57 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, s.38. 58 nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e., C.2, s.602, md.2779. 59 Mustafa SEN ve Ali Fuat BLKAN, a.g.e., s.239, 289. 60 Cokun AK, air Padiahlar, s.93.

Adl Bey: Ak ad, Gz Mustafa Paazde brahim Bey. iir, ina, muamma, lgaz ve tarih drme ustas olarak bilinir.62
61

Adl: Ak ad, Mustafa Adl Efendidir. Badd Vlisi Silahdr Hseyin Paann divan ktibidir. H.1083 M.1672de vefat etmitir.63 Byezdin Mahlas Bu bilgilerden sonra, Byezdin mahlas konusunda baz kaynaklarda yaanan karklk zerinde ksaca durmakta yarar olacaktr. Seh Bey, Latf, k elebi, Knalzde Hasan elebi, Beyn ve Kafzde Fizi gibi hakknda bilgi veren btn tezkireciler iirlerinde Adl mahlasn kulland konusunda hemfikirdirler.64

61 62

nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e., C.2, s.602, md.2781. Halk PEKTEN vd., a.g.e., s.11. 63 nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e., C.2, s.602, md.2777. 64 iirlerinde tahallus- Adl itmidr. (Edirneli Seh, Tezkire-i

Seh, Ner.Mehmed kr, Matbaa-i med, stanbul 1325, s.13); Ve kendler dahi bb- adl adletde Kisr-madelet

olduklar mnsebetle Adl tahallus iderlerdi. (Latf, Tezkiretuar ve Tabsratn-nuzam, Haz. Rdvan CANIM, AKDTYK AKM Yay., Ankara 2000, s.143); Adl tahallus idinmilerdi. Mezkr mahlas zre ir syleyp tegazzl iderlerdi. [k elebi, Meir-uar, Haz.Filiz KILI, G SBE, (y.d.t.), Ankara 1994, s.54]; (Hazret-i Sultn Byezd Hnn) mahlas- erfleri Adldr., Ol h- riyyet-perver ve ehenh- adlet-gster mahlas Adldr. (Knal-zde Hasan elebi, Tezkiret-uar, C.I, Haz.brahim KUTLUK, AKDTYK TTK Yay., Ankara 1989, s.78-79, 81); Amasyada sancak beyi idi. Adl mahlasn kullanmlardr. (Saadet ANLI, a.g.e., s.41); mahret-i m-l-kelm var idi. Mahlas Adldr. [Beyn Tezkiresi nceleme-Tenkitli Metin, Haz.Aysun SUNGURHAN, G SBE, (y.y.l.t.), Ankara 1994, s.4]; Adl: Sultn Byezd-i Vel [Bekir KAYABAI, Kafzde Fiznin Zbdetl-er, nn . SBE, (y.d.t.), Malatya 1997, s.397].

Bununla birlikte Fatih Sultan Mehmedin vezr-i azam Mahmd Paann Adn olan mahlasnn, bata k elebinin Meir-uars olmak zere, baz tezkirelerde Adl olarak gemesi65 birtakm karklklara sebep olmutur. Bu anlamda en byk yanlgya den ise A History of Ottoman Poetry adl nl eserin mellifi E.J.Wilkinson GIBB olmutur. Dier kaynaklarn aksine Gibb, bu konuda kaynaklarn farkllk gsterdiini belirterek kendisinin Seh ve Latf yerine k elebiye itimat ederek, Sultan kinci Byezdin mahlasnn Adn olduu grne katldn syler.66 Adl ile Adnnin iirleri konusunda belirsizlik bulunduunu belirten E.J.Wilkinson Gibbe gre Mehmed Fudn stanbulda bastrd divandaki iirler Byezdin deil ayn mahlas kullanan Mahmud Paann olmaldr.67
65

Yaptmz aratrmada birok kaynan hi deinmediini gzlemlediimiz bu nemli ayrntya, Eski Trk Edebiyat Tarihinde Ftih dnemi airlerinden olan Adn, Ftihin veziri Mahmd Paadr. Mahlas birok tezkirede sehven Adl eklinde gemektedir. cmleleriyle iaret edilmitir. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., Degh Yay., stanbul 2004). 66 Seh ve Latf Adl der; fakat ilk tezkirecilerin en iyilerinden ve en dikkatlilerinden olarak bilinen Ak ise Adn olarak ifade eder. Otoriteler arasnda bu mahlaslardan hangisinin Bayezid ve Mahmud Paa tarafndan kullanld konusunda bir anlamazlk vardr. Ben ahsen, Ak elebiye inanmann daha akllca olduu kansndaym. (Bkz.E.J.Wilkinson GIBB, Osmanl iir Tarihi I-II, Aka Yay., Ankara 1991, s.318.). 67 Mahmud Paa ve Sultan Bayezidin eserleri hususunda ise belirsizlik vardr. 1891de stanbulda, Bayezidin Divan olduu belirtilen kk bir kitap yaynlanr. lk dnem eserlerinden olduu aka belli olan kitapta 124 gazel yer almaktadr ve iirlerin sahibi Adl mahlasn kullanan kiidir. Daha nce ifade ettiimiz gibi baz otoritelerce bu mahlas II.Bayezide aittir. iirlerdeki dilin eskilii gz nne alnacak olursa bu iirlerin, Mehmed Fuad Beye gre, Bayezidin olduu kesindir. Bununla beraber ben, byle bir hkmn yanl olaca grndeyim. Bu kitaptaki iirlerin, Bayezidin deil,

u halde birtakm tereddtler tamakla birlikte Gibb, tezkirecilerin ve aratrmaclarn neredeyse tamamnn aksine Byezdin Adn; Mahmud Paann ise Adl mahlasn kulland kanaatindedir.68 Bu kanaatle balantl olarak, Byezde ait iirlerin aslnda Mahmud Paaya ait olabilecei grndedir. ncelikle bilinmelidir ki Sultan kinci Byezdin mahlasnn Adl olduu hususunda, k elebi de dahil, btn kaynaklar hemfikirdir. Dier taraftan OR, T, M1 ve M2 numaral nshalarda Sultn Byezd ibaresi yer almaktadr ve BB nshas da dahil olmak zere, metni oluturmada yararlandmz ve birbirleriyle tutarl olan
ayn mahlas kulland sylenen Mahmud Paaya ait olduunu dnyorum. (E.J.Wilkinson GIBB, a.g.e., s.320). 68 Ne var ki dier tezkirecilere; hatta Gibbin daha ok itimat ettii k elebiye gre bile Mahmud Paann mahlas Adl deil Adndir. Nitekim Meir-uarda ve dnemin dier tezkirelerinde ilgili blm aynen yledir: Adn: Merhm Sultn Mehemmede vezr-i azam olan Mahmd Paadur ki merhmu vezretde kadr rfat ve pdiha karb-i menzileti mtevtirdr. (k elebi, a.g.e., s.575); Mahmud Paa, Adn mahlasn kullanmtr. (Mustafa SEN, Seh Bey Tezkiresi, Aka Yay., Ankara 1998, s.62); Adn, merhum Mahmud Paann mahlasdr. (Mustafa SEN, Latf Tezkiresi, Aka Yay., Ankara 1999, s.87); Adn: Shib-i rey-i sib nizm- mlkde Nizml-mlke glip olan Vezr-i Sultn Mehemmed Hn Mahmd Paadur. (Beyn, a.g.e., s.96); Vezr Mahmd Paadr ki.Adn tahallus itmiler, cenneti adne itiyk tarkna gitmiler. (Mustafa SEN, Knhl-ahbrn Tezkire Ksm, s.140); (Mahmud Paa), Fatihin ald Avn mahlasn rnek tutarak Adn mahlasn almtr. (Saadet ANLI, a.g.e., s.62). Dier taraftan Knal-zde Hasan elebinin Tezkiret-uarsnda yer alan Sultn Mehemmed Han gibi bir sultn- adlet-unvna vezr-i azam u mr-i efham olan Mahmd Paadur. ifadesi, brahim KUTLUKun hazrlad metinde (a.g.e., s.612) Adl, Aysun SUNGURHAN EYDURANn hazrlad metinde Adn bal altnda yer almaktadr. [Knal-zde Hasan elebi, Tezkiret-uar nceleme-Tenkitli Metin, C.II, Haz. Aysun SUNGURHAN EYDURAN, G SBE, (y.d.t.), Ankara 1999].

btn nshalarda airin mahlas aka Adl olarak gemektedir. Ayrca Byezdin koruduu ve tevik ettii airlerden olan Tcizde Cafer elebi, bir beytinde Byezdin mahlasna yer vermitir:
Adl-lakab ol h- cihn-bah k'olupdur Ehl-i nazara dergehi mismr benefe (K.17-34)69 [Adl mahlas, o dnya kadar kymetli padiahn eiinin ivileri, nazar sahiplerine meneke gibi grnmektedir.]70

Mevcut nshalarn hi birinde klsik anlamda bir tek kasdenin bile bulunmamas ve iirlerin muhteva asndan incelenmesiyle elde edilen ipular da Sultan kinci Byezdi iaret etmektedir. Divanda klsik anlamda kasideye rastlanmamas, airin padiah kimliiyle ilikili olmaldr. Dier yandan Adlnin iirlerinde, onun padiah kimliine iaret eden 40tan fazla beytin bulunmas da, hem Adl mahlasnn hem de mevcut nshalardaki iirlerin Sultan kinci Byezde ait olduklar ynnde nemli birer delil olarak kabul edilebilir.71 Dier taraftan Mahmud Paann Fatih Sultan Mehmede sunduu uzun bir kasidesinin de bulunduu dvnnn 4 farkl nshasna dayanlarak hazrlanan bir almadaki btn iirlerde, mahlas ak biimde, Adn olarak gemektedir.72 stelik bu nshalarda, Meiruar ve Knhl-ahbr gibi baz kaynaklarn Mahmud Paaya atfettikleri; ancak Adl Dvnnn bizim
69

Fatma Meliha EN, Tczde Cafer elebi Divannda XV. ve XVI.Yzyl Osmanl Toplum Hayat, SBE, (y.d.t.), stanbul 2002, s.91. 70 Fatma Meliha EN, a.g.e., s.91. 71 Bu anlamda dikkat ekici rnek beyitler iin bkz. airlii, iirleri ve iir Anlay. 72 Bill YCEL, Mahmud Paa Adn Divan, Aka Yay., Ankara 2002.

elimizdeki btn nshalarnda bir gazelin hsn-i matla beyti olarak yer alan
Bir dem eglen ey felek gnlm saryn ykma kim Ol per peyker hayli dilde mihmndur henz (G.31-2)

beyti de bulunmamaktadr. Bu beyitle ilgili deerlendirmeye ileride tekrar deinilecektir.

bir

Bu hususta farkl bir bilgiye de Mnevver Okur Meri tarafndan yer verilmitir. zellikle Cem Sultann hayatyla ilgili olduka nemli ve ayrntl bilgilere yer verdii eserinde, Cem Sultann Trke Divannn yazma nshalarn tantrken 9.maddede, bizim BB eklinde numaralandrdmz ve kenarlarnda Cem Sultann Trke Divan bulunduuna ahit olduumuz nshann ortasndaki divann Adn mahlasl Mahmud Paaya ait olduunu sylemektedir.73 Ne var ki bu nshann ortasndaki divann sahibi olan airin mahlas, ad geen nshann muhtelif varaklarndan alnan aadaki rneklerden de anlalaca gibi, ok ak biimde Adl olarak gemektedir. Bu durumda Vezr-i Azam Mahmd Paann Adn74, Sultan kinci Byezdin ise Adl mahlasn
73

Merie gre Sultan Cemin Trke Divannn bir nshas da stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplnda Muallim Cevdet koleksiyonu iinde bulunan Mahmud Paa-y Vel Adn Divan ile beraberdir. Divann ortasnda Adn Divan, kenarlarnda Sultan Cemin Trke Divan vardr. K.416 numarada kaytl bu divan ra harfiyle balayp eksiktir. (Mnevver OKUR MER, Cem Sultan, s.417). 74 Adn mahlasl Mahmud Paann yazma divannn elimizde nshas bulunmaktadr. Bunlardan ikisi Millet Ktphanesinde (Ali Emiri, Manzum, No: 278, 279) dieri de stanbul niversitesinde (Trke Yazmalar No:1962) bulunmaktadr. Bu nshada birok Trke iire rastlanmaktadr. (Mehri ALTUNTA, Devirmelikten Evliyala: Osmanl Vezir-i Azam Mahmud Paa, H SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2002, s.21). Bill YCELin anlan almasnda bu

kulland hususunda hakl hibir bir tereddte mahal yoktur. Nitekim Byezdin mahlas konusunda, Trk aratrmaclarn hibirinde herhangi bir tereddt tespit edilmemitir.

nshalara ilave bir nsha daha (Atatrk niversitesi Ktphanesi Demirba No:38852) yer almtr. (a.g.e., s.28).

Tezkirelerde Adlye Atfedilen Beyitler Yukarda bahsedilen karklklarn kayna, tezkirelerde Adl ve Adn iin rnek gsterilen beyitler olmaldr. Bu sebeple zellikle dnemin airleriyle ilgili nemli bilgiler ieren tezkirelerde Adlye ait olduklar belirtilen beyitler aada verilmitir. Het Behitte (Seh Bey) Adlye atfedilen iki beyit yer almaktadr.75 Bunlardan biri kendisiyle saltanat mcadelesine girmi olan Cem Sultana hitaben sylenmitir. Dieri ise bir gazelinin matla beytidir. Her iki beyit de elimizdeki yazmalardan M2 nshasnda mevcuttur:
Hacc'l-haremeynem diy sen dav klursn Bu saltanat- dnye in bunca taleb ne (KT.146-2) Subha dek nlnam iy hrd-r sen mhdan Nice bir feryd idem korkmaz msu Allah'dan
(G.119-1)

Tezkiret-uarda (Latf) Adlye atfedilen beyit says 7dir.76 Aada verilen ilk 5 beyit, Latfnin Sultan kinci Byezdden bahsettii blmde yer almaktadr. Bu beyitlerin ilki, M2 nshasnda bulunmaktadr; ancak sonraki 4 drt beyit mevcut nshalarda yoktur. Aada 6. ve 7. srada verilen son iki beyti ise Latf, Cem Sultandan bahsederken nakletmitir. 6.beyit, hem T, hem M1 hem de M2; 7.beyit ise sadece M2 numaral nshada mevcuttur.
Ey svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn senndr ayau merdne bas
(MT 149)

75 76

Edirneli Seh, a.g.e., s.14.

Latf, a.g.e., Haz.Rdvan CANIM, s.144.

Cigerm preledi haner-i cevr sitem Sabrumu cmesini torad mikrz- gamu77 Secde-gh eyler idi Kabede mihrb gibi Kyu iinde melek grse nin- kadem kd cn hasret ile lmedigm budur lk Hkmi der cn yerine tende durup derd gamu Ey gzm gn yzine kar nice ya dkesin Ruhlar tb ile kurd kalmad nem n rz- ezel ksmet olnm bize devlet Takdre rz virmeyesin byle sebeb ne (KT.146-1) Hacc'l-haremeynm diyben dav klursn Bu saltanat- dnyevye bunca taleb ne (KT.146-2)

Meir-uarda (k elebi) Adlye atfedilen biri Trke biri Farsa 2 beyit vardr.78 Her iki beyit de M2 numaral nshada mevcuttur:
Ey svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn senndr ayau merdne bas Her nle ki peyd eved ez-sne-kem Ebr eved u girye koned ber-ser-i hkem
(MT.149)

(MT.170)

Tezkiret-uarda da (Knalzde Hasan elebi) ve Beyn Tezkiresinde, Adlye atfedilen biri Trke biri Farsa 2 beyit vardr ve her iki beyit de M2 numaral nshada mevcuttur: 79
Ey svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn senndr ayau merdne bas
(MT.149)

77

Bu beyit, Meir-uarda Adn mahlasl Mahmud Paaya ait gsterilmitir. (a.g.e., s.53). 78 k elebi, a.g.e., s.54, 55. 79 Knal-zde Hasan elebi, a.g.e., C.1, (Haz.brahim KUTLUK), s.83; Beyn, a.g.e., s.4.

Her derd ki peyd eved ez-sne-i kem Ebr eved u girye koned ber-ser-i hkem

(MT.170)

Zbdetl-erda (Kafzde Fiz) Adlye ait olduu belirtilen iki beyit bulunmaktadr.80 Bu beyitlerin ilki tezkirelerin ounda vardr; ancak ikinci beyit dier tezkirelerde mevcut deilken, dvnn M2 nshasnda vardr:
Ey svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn senndr ayau merdne bas Py-ml itme nki yakdu oda Gizlidr glm ire nr sakn (MT.152)
(MT.149)

Bunlar dnda elimizdeki tamamnda yer alan Adlye ait

yazma

nshalarn

Bir dem eglen ey felek gnlm saryn ykma kim Ol per peyker hayli dilde mihmndur henz (G.31-2)

beytinin Meir-uarda Adn mahlasyla iirler yazd bilinen Mahmud Paaya atfedildii grlmektedir. k elebi, bu beyti Cem Sultann
Alayup didm ki zlf kef idp gster ruhu Didi ki mg amak olmaz ehr-i brndur henz81

beytine sylenen nazireler arasnda da zikretmitir.82

80 81

Bekir KAYABAI, a.g.e., s.397. k elebi, a.g.e., s.241. 82 k elebi, ayn tezkiredeki u iki beyti de yine Adn mahlasl Mahmd Paaya ait gstermitir: n ecel sulh itdrp hir niz kaldurur Pes nedr dny in bu kur kavgadan murd Beyti bozarsn rakbi ama irde sakn Adl dil-ber vasfdur n ir indan murd (k elebi, a.g.e., s.242, s.577). Halbuki bu iki beyit, hem ir Padihlar hem de Ftih Dvn ve erhinde Avnye ait bir gazelin hsn-i makta ve makta beytidir. Yalnz airin mahlas bu

Adlnin dvnnn btn nshalarnda tespit ettiimiz bu beyit, aslnda airin 7 beyitlik bir gazelinin hsn-i matla beytidir.83 Mahmud Paann ldrldnde,84 1459 doumlu Cem Sultann henz 14-15 yanda olduu da dikkate alndnda beytin Adlye ait olma ihtimali daha da glenmektedir. Ayrca k elebinin bu beyit iin kaynak beyit olarak gsterdii Cem Sultann beyti de, Cem Sultann Trke dvnnda yer alan bir gazelin 4.beytidir. Dahas her iki beyit, gazelin dier beyitleriyle birlikte, ortasnda kinci Byezdin kenarlarnda ise Cem Sultann Trke dvn bulunan BB 416 ariv numaral yazma nshada bulunmaktadr. Her iki beyti de barndran bu iki gazel arasndaki baka benzerlikler de dikkat ekicidir. Bu gazeller, ileride Baka Metinlerle liki blmnde karlatrmaya imkan salamak gayesiyle bir arada verilmilerdir.

kez Adl olarak deil Avn olarak gemektedir. kincisinde Adl mahlasnn yer ald beyitlerin gerek Adl Dvnnn gerek Adn Dvnnn (Bill YCEL, a.g.e.) mevcut nshalarnda yer almamas da bu anlamda beyitlerin Avnye ait olma ihtimlini glendirmektedir. (Beyitler iin bkz.Cokun AK, air Padiahlar, s.111; Muhammed Nur DOAN, a.g.e., s.36). 83 Bu gazel, Mill Ktphanede mstensihi H.976 M.1570 tarihinde vefat eden Fevr Ahmed bin Abdullah adnda bir zt olan 06 Mil Yz A 730 numaral yazmada 5 beyit olarak yer almaktadr. 84 Mahmud Paa, trbesindeki kitbeye gre 1473te, kaynaklara gre 1474te ldrlmtr. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.188).

Sultn ve ehzde Byezdler Saylar fazla olduundan, yine bir karkla meydan vermemek adna, Trk tarihinde Byezd adyla bilinen ehzde ve sultanlardan da ksaca bahsetmekte yarar olacaktr. Zira Osmanl tarihinde Byezd adyla bilinen iki padiah ve birok ehzde vardr.85 Sicill-i Osmnde, Osmanl hnednnda 2si padiah 7si ehzde 9 Byezd olduu kaytldr. Bunlar kronolojik olarak yledir:
1. Murd Hn- Evvelin olu Sultan Byezd Hn- Evvel (Yldrm Byezd). D.748/761(1348/1359)-l.805 (1403) 2. Ebl-Feth Sultan Mehmed Hn- Snnin Sultan Byezd Hn- Sn (Byezd-i Vel-Adl). D.851 (1447)-l.918 (1512) 3. Sultan Sleyman Byezd.86 (h)
85 86

olu

Hn-

Evvelin

olu

ehzde

Mehmed Sreyy, a.g.e., s.5-9. Aralarnda mukayese yapma imkan elde etmek adna, birok adan Adl ile benzerlii grlen ehzde Byezd hakknda ksa bir bilginin yarar olacaktr. 1526da stanbulda Kanun Sultan Sleyman ve Hrrem Sultann olu olarak doan ehzde Byezd; Karaman, Ktahya ve Amasyada sancakbeylii yapt srada kardei Selimle taht mcadelesine girmi; ancak annesinin lm, babasnn da kardeini destelemesiyle, bu mcadeleyi kaybetmi ve 1562de kat randa bodurulmutur. ehzde Byezd de Sultan Byezd gibi ok iyi yetimi, marif ve keml sahibi, kymetli bir ehzdeydi. lim ve airlerle grmekten holanr, onlar himye eder, mkfatlandrrd. (Filiz KILI, ehzade Bayezid h Hayat ve Divan, s.30). Adl gibi hat sanatyla da ilgilenen ehzde Byezd, melankolik tabiatl, fakat okumay ve iyilii seven, faziletli, air yaratll, zeki, mtevaz, mert ve cesur bir kii olarak da nitelendirilmektedir. h mahlasyla iirler yazan Byezdin Ktahyada iken limlerden ve airlerden oluan bir irfan lemi kurduu bilinmektedir. 1443 beyitten oluan divannda

D.932 (1525)-l.967 (1559) 4. Sultan Murd Hn- Slis olu ehzde Byezd. D.994 (1585)-l.1003 (1594) 5. Sultan Ahmed Hn- Evvelin olu ehzde Byezd. D.1020 (1611)-l.1045 (1635) 6. Sultan brahim Hnn olu ehzde Byezd. D.1056 (1646)-l.1057 (1647) 7. Sultan Mehmed Hn- Rbinin Byezd. D.1089 (1678)-l.1089 (1678) olu ehzde

8. Sultan Ahmed Hn- Slisin olu ehzde Byezd D.1130 (1718)-l.1184 (1770) 9. Sultan Mahmud Hn- Snnin Byezd.87 D.1227 (1812)-l.1227 (1812) olu ehzde

(Millet Ktp., nr.225) Farsa iirler de vardr. (erafettin TURAN, Bayezid II, slm Ansiklopedisi, C.5, TDV Yay., stanbul 1992, s.231). ehzde Byezd, Ktahyadayken tpk II.Byezdin Amasyada yapt gibi etrafna airlerden oluan bir grup toplam ve orada edeb bir muhitin olumasn salamtr. ehzde Byezdin Ktahyadayken yannda bulunan airlerden balcalar, Gubr Abdurrahman elebi, ret, Cferzde Muhlis, Firk, Rahm Bey ve Emredir. Ayrca yannda olmad halde Cellzde Slih elebi ile de mnsebeti vard. (Filiz KILI, ehzade Bayezid h Hayat ve Divan, s.31). 87 Mehmed Sreyy, a.g.e., s.21-23.

Adlnin Hayat Sultan kinci Byezdin hayatyla ilgili olarak tarih kaynaklarnda olduka ayrntl bilgiler bulunmaktadr. Ne var ki bu kaynaklarn pek ounda air kimliine yeterince yer verilmemitir. yle ki baz kaynaklarda eserleri adyla mstakil bir bala yer verilmi olmasna karn, iirlerinden ve dvnndan hi bahsedilmemitir. Dolaysyla burada malum birtakm bilgileri ayrntlaryla tekrarlamamak adna, Byezdin hayatyla ilgili nemli grlen bilgiler zerinde baz deerlendirmelerle yetinilmitir. Adl mahlasyla iirler yazan ve Trke bir divan sahibi olan Sultan kinci Byezdin dnemin tezkirecilerinin pek deinmedii doum tarihi, dier kaynaklarda ihtilafl biimde yer almaktadr. Bununla birlikte airin doum tarihi, kaynaklarn ounda88 851/1447-1448; Sicill-i Osmnde ise 857/1453 olarak yer almaktadr. smail Hakk Uzunarlya gre ise, Byezdin doum tarihi kaynaklarda 851(1447), 856 (1452) ve 857 (1453) olmak zere 3 trl gsterilse de, daha ok kabul gren tarih, 851 (1447)dir.89 Doum yeri ise bata slm Ansiklopedisi olmak zere pek ok kaynakta Dimetoka90, Trk Dili ve
88

nehn-zde Mehmed Nil, a.g.e. C.1, s.89, md.335; Saadettin Nzhet ERGUN, Byezd II, Trk airleri, C.2, s.746; Fahir Z

ve Gnay KUT, Adl, Byk Trk Klsikleri, C.2, tken Yay., stanbul 2004, s.218; erafettin TURAN, Bayezid II, s.234;
Meydan Larousse, s.218; smail Hakk UZUNARILI, Byezd II, slm Ansiklopedisi, C.2, MEB Yay., stanbul 1949, s.392; Trk Ansiklopedisi, C.V, MEB Yaynlar, Ankara 1952, s.449; Nihad Sami Banarl, a.g.e., s.447; Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, s.302; Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.184. 89 smail Hakk UZUNARILI, Byezd II, s.392.

Edebiyat Ansiklopedisi91 ve Sultan airlerde92 ise Amasya olarak verilmektedir. Osmanl padiahlarnn sekizincisi olan Sultan kinci Byezd, Fatih Sultan Mehmed Hn gibi bir a kapatp yeni bir a am bir padiahn olu ve Yavuz Sultan Selim Hn gibi Osmanl topraklarn devraldnn iki katndan daha fazla geniletme becerisini gsterebilmi bir baka cihan padiahnn da babasdr.93 7 yanda Amasyaya sancak beyi olmutur. Burada nl hattat eyh Hamdullahtan hat dersleri almtr. 1481de Fatih Sultan Mehmedin lmyle Osmanl taht iin byk bir mcadele balamtr. Bir tarafta Karaman Valisi ehzde Cem, bir tarafta Amasya Valisi ehzde kinci Byezd vardr. Bu srada vezir-i azam olan Karaman Mehmed Paa, aslnda Cemin padiah olmas taraftaryd; ancak yenierilerin Byezd tarafnda yer almas sebebiyle niyetini aa vuramyordu. Bu sebeple Fatihin lm haberini bir yandan Amasyaya bildirirken, bir yandan da gizlice Karamana (Konya) haberci gndermiti. Niyeti ehzde Cemin stanbula Byezdden nce gelmesini salamakt. Zira bylece Cem, tahta geecek, Byezd ise tahta gemek iin ge kalm olacakt.
90

Dimetoka, Yunanistann Bat Trakya blgesinde Evros (Meri) ilinin snrlar iinde bir iledir. Trkiye snrna 12 km mesafede, Sofulu'nun 20, Dedeaa'n 90 km kuzeyindedir. 2001 verilerine gre ile merkezinin nfusu 8.000, ile btnnn nfusu 19.300'dr. (Kaynak: http://tr.wikipedia. org/wiki/Dimetoka) 91 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, s.38. 92 Mustafa SEN ve Ali Fuat BLKAN, a.g.e., s.159. 93 Mehmed Fud onun bu ynn u ifadelerle dile getirmektedir: Seltn-i azam- Osmniyenin sekizincisi olan Sultn Byezd-i Sn Ftih Sultn Mehmed Hn gibi bir pdih- l-chun ferzend-i ercmendi v Yavuz Sultn Selm gibi bir kahramn- z-nun pederi l-kadridir. (Dvn- Sultn Byezd-i Sn, Matbaa-i Osmniye, Dersaadet 1308, s.6).

Ne var ki Karaman Mehmed Paann Ceme gnderdii haberci, o dnemde Anadolu Beylerbeyi olan Sinan Paann adamlarnca yakalanm; bylece Paann plnlar da bozulmutur. Durumu renen yenieriler de nce Karaman Mehmed Paay ldrmler, ardndan da Byezd Amasyadan gelene kadar, byk olu ehzde Korkutu yerine vekil saymlardr. Bu gelimelerden sonra ehzde Cem, Byezde bal kuvvetleri yenerek, Bursay kontrol altna alm; adna hutbe okutmu ve para bastrmtr. Bylece Byezd karsnda nemli bir tehdit hline gelmitir.94 Bu konumdayken Byezde Osmanl topraklarn Rumeli ve Anadolu eklinde ikiye blmeyi teklif etmitir.95 Teklifine gre Rumeli Byezdin, Anadolu ise Cemin hkimiyetinde olacakt. Byezd, bu teklifi kesin bir dille reddetmitir.96 ki kardein kuvvetleri arasnda yaplan savatan, Cemin lalas olan Atnolu Ykubu kendi saflarna ekmeyi baaran Byezd galip knca, ehzde Cem
94

ehzde Cemin, olu Ouz Hnn bodurulduu haberini aldktan sonra yazd bir beytinde ortaya koyduu yaklam, onun btn bu taht mcadelesinden zaman zaman pimanlk duyduuna iaret niteliindedir: Bir klna virseler virmezdm Ouz Hnumun Genc-i Krnla bi bi mlket-i Osmn felek Cem Sultan (K.8-11) 95 ehzde Cemin bu teklifinin izleri bir beytinde aka grlmektedir: Husrev-i lem ehen-ehzde-i hakan- Rm Shib-i cd u kerem eh-zde Cem Sultndur Cem Sultan (K.9-46) 96 Byezd, kardeine yazd mektupta Osmanl lkesini ikiye blmeyi neren kardeinin teklifine kar tavrn yle belirtir: Aydnlk gnlnze gizli deildir ki Rum diyar batan ayaa rtl nazl bir geline benzer. yle iki gveyin niann kaldramaz ve ortaklk kahrn gtremez. (Ahmet MRGL, Bir Nazl Geline ki Gvey Olmaz, Tarih ve Medeniyet, S: 47, s.19).

nce valilik yapt Karamana, daha sonra da annesi iek Hatunla birlikte Suriyeye gitmek zorunda kalmtr. Burada Memlkllere snan Cem, bu arada Hac vazifesini yerine getirme frsat bulmutur. 1482de tekrar Anadoluya gelerek Karamanoullar ile ibirlii yapmaya alm; ancak bir sonu alamam ve Rodos valyelerine snmak zorunda kalmtr. Talihsiz ehzde Cemin bundan sonraki yaam, Napolide vefatna kadar, kendisinden siyas ve asker anlamda kar salama hevesine kaplm Rodos valyelerinin, Papann ve dier Avrupal krallarn elinde oradan oraya srklenerek gemitir. Bu arada memleket hasretiyle yanp tutuan97 ehzde Cem, Avrupallarn bu hevesini sezmi olduundan, byle bir gelimeye meydan verecek her trl davrantan hassasiyetle kanmtr.98 1481de kinci Byezd, Amasyadan stanbula giderek ehzde Cemle girdii zorlu mcadeleden sonra, ayn yl 8.Osmanl padiah olarak tahta gemeyi baarmt.99 kinci Byezde yazd aka anlalan
97

ehzde Cemin bu sreteki memleket hasreti, aadaki beyitte olduu gibi zaman zaman iirlerine de aksetmitir: Didi Cem bu iri Sultn Byezd ydna Acak ol meclisi akan gzinden kandur Cem Sultan (K.9-45) 98 Bu konu hakknda daha geni bilgi iin bata Mnnevver Okur Meriin Cem Sultan adl almas olmak zere, Kaynaklar blmnde knyeleri verilen dier almalara baklabilir. 99 k elebi, Meir-uarda Byezdin tahta geiini u ifadelerle zetlemektedir: Sultn Mehemmed-i merhm intikl idp Sultn Byezd ile (Sultn Cem) nat- devletde satranc- tli oynadlar. Bir zemn ki tenevvr-i krzrda kaynadlar. Kura-i devletde naks- murd Sultn Byezd nmna ikr old. Cem Sultn eder-i hayretde zr old. [k elebi, a.g.e., s.239].

on kasidesi bulunan Ahmed Paa,100 Trh-i Cls- Sultn Byezd bal altndaki aadaki beyitleriyle Byezdin clsuna tarih drmtr:
kd devlet tahtna eh Byezd Ol cls itdi cihn bahtn sad Yazd levh zre kalem trhini Kayser old Rm'a Sultn Byezd

(T.2) (H.886/M.1481)

[Devlet tahtna h Byezd kt. O cls, dnyann bahtn mutlu etti. Kalem, (kaderin) levhasna tarihini (yle) yazd: Sultn Byezd, Rm lkesine padiah oldu.]

Kardei Cemin Osmanl lkesini blme nerisini kesin bir slpla reddeden Byezd, padiahlnn ilk yllarnda, ehzde Cemin glgesini daima hissetmitir. Hatta bu yzden Byezdin saltanatn 1495 ylndan balatan tarihiler bile vardr. 101 Baz tarihiler, Fatihin lm ile (1481) ehzde Cemin lm (1495) arasndaki dnemi, Fetret devrinden sonra Osmanl Devletinin en skntl dnemlerinden saymaktadrlar.102

100

Harun TOLASA, Ahmed Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001, s.79. 101 Fatihin veftyla Hristiyan lemi isteine kavumu ve Roma bir slm merkezi olmaktan kl pay kurtulmutu. te ehzade Cem olay da bunun tuzu biberi oldu. Sultan Byezd, talyadaki Gedik Ahmed Paa komutasndaki orduyu hemen geri ard ve maalesef 1495 ylna kadar, birinci derecede Cem Sultan ve Memlkllerle megul oldu. Sultan Byezdin asl saltanat 1495 ylnda balatlabilir. (Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, Bilinmeyen Osmanl, Osmanl Aratrmalar Vakf, stanbul 1999, s.120). 102 Gzi, lim, ir, hattt, vel ve mzehhib gibi ok sfatlar bulunan II.Byezd, babas Ftihin fetihlerini ok iyi hazmetmesine ramen, kendi zamannda sadece 160.000 kmlik genileme temin edebilmitir. Fetret devrinden sonra Osmanl Devletinin en skntl dnemlerinden olmas, bunun balca sebeplerindendir. (Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, a.g.e., s.122).

Byezd, Mehmed Fudn103 da vurgulad gibi ilim ve marifete byk nem veren babas Fatih Sultan Mehmed sayesinde Moll Selhaddn, Mrim elebi, Hmd ve Moll Abdl-kdir gibi zamann dehlarndan madd ve manev faziletler tahsil ederek yetimitir.104 Atalarna ve babasna gre daha az cevvl olarak nitelendirilen105 Sultan kinci Byezd, kardei Cemi nemli bir tehdit olarak alglamann da verdii tedirginlikle, saltanatnn zellikle ilk yllarnda, genelde huzuru ve sknu korumaya ynelik politikalar izlemitir.106 Nitekim hkmdarl dnemi, huzur, gven ve istikrarn hkim olduu, zellikle de atalar dneminde gerekletirilen fetihlerle kazanlan

103

Bu Mehmed Fud, Kprl ile kartrmamak gerekir. Zira Fuat Kprl, hakknda nemli bir bilgiye henz ulaamadmz bu Mehmed Fudn Adlnin divann Dvn- Sultn Byezd-i Sn adyla, H.1308-M.1891 ylnda bastrd yl henz 1 yarnda idi. 104 Peder-i lleri ebl-feth vel-gz Sultn Mehmed Hn- Sn hazretlerinn ulm u marife olan rabet-i fevkel-deleri cihetiyle avn- sabvetlerinde bit-tab her eyden evvel tahsl-i ulma sevk olnmlar v hkn- mr- ileyh hazretlerinn mekteb-i edeb irfnnda v Moll Selhaddn Mrim elebi v Hmd v Moll Abdl-kdir gibi deht- asrun rahle-i tedrsinde mdd ve manev iktisb- fezil iderek eref-i ztlerini hilye-i marifet edeble tezyn buyurmulardr. (Mehmed Fud, a.g.e., s.6). 105 Mehmed ARSLAN, Mihr Hatun Dvn, Amasya Valilii Yay., Ankara 2007, s.99. 106 Ecdd gibi aktif olmamakla birlikte, k elebinin iaret ettii gibi, dmanlarna kar en etkili nlemleri almasn bilmitir: Ecdd ki seyyrt- burc- eklim olmala erf- kevkib idi sultn- mezkr seyyr olmayup sbit olduu hlde dah eytn-i meln-kffr recmvr gamda her nme-i teshri ve tr-i tedbri pr-ihb- skb idi. (k elebi, a.g.e., s.53-54).

topraklarn Trk-slm kltryle yorulduu bir dnem olmutur.107 Dnemin en gl airleri Ahmed Paa ve Nect ile himye ettii airlerden olan Mihr Hatun ve Cafer elebinin aadaki msralar, bu gven ve huzur ortamnn verdii ilhmla sylenmi gibidir:
kr ki virdi yine rzgra hsn ceml Bahr- devlet-i eh Byezd-i ferruh-fl
(Ahmed Paa, K.22-1)

[kr(ler olsun) ki tlihli padiah Byezdin devletinin (mutluluk) bahar, zamana gzellik verdi.] eh Byezd Husrev-i fk kim anu Adli nesmi ile olur h-hev seher
(Nect, K.9-19)

[Seherde hava, ufuklarn padiah Sultan Byezdin adalet rzgr ile (pek) ho olur.] Ta m toldursa cihn ryn nm u hret Dergeh-i lde bulmdur her insn saltanat
(Mihr, K.2-3)

[(Btn) dnyay nn ve hretin doldursa alr m? (Zira) her bir insan, (senin) yce derghnda saltanat bulmutur.] Cihn ferhunde lem hurrem idi Tarab vfir bel v gam kem idi
(Cafer elebi, M.97)108
107

II.Byezdin hkmdarlk yllar, istikrar ve gvenlik iinde byk bir ekonomik gelime ve ehirleme dnemi olmutur. Edirne, stanbul ve Bursa gibi ehirler, camilerin yan sra medrese, han, hamam ve klliyelerle byk yaplar kazanarak gelimelere elik ettiler. Dnemin tarihisi Kemal Paa-zde, Byezdin babas gibi byk bir ftih olmadn, ancak babasnn dnemindeki fetihleri pekitirdiini syler. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.156). 108 Tc-zde Cafer elebi, Heves-nme, (Haz.Necati SUNGUR), TDK Yay., Ankara 2006, s.165.

[(Zamannda btn) dnya mesut, lem mutluydu. Sevin ok, bel ve keder azd.] fitb- burc- devlet yani Sultn Byezd K'ebr-i cd zer-fen olmdur ashb stine [Devlet burcunun gnei, yani Sultan cmertlik bulutu, ashab zerine altn saar.]

(Cafer elebi, K.6-9)109

Byezdin

Byezdin saltanat dneminde, Osmanl ordusu yeniden dzenlenmi; btn Osmanl topraklarnda nfus ve arazi saym yaplm, Rusya ve Endlsle ilk kez iliki kurulmu ve spanyadan kovulan Yahudiler himaye edilmitir.110 Baz kaynaklara gre, ehzde Cemle girdii mcadelenin bir sonucu olarak Otrantonun kayb ise kinci Byezdin zaman zaman eletirilmesine sebep olmutur. zellikle kendisini ekingen kalmakla sulayanlarn eletirileri ve olaylarn aleyhinde gelimesi sebebiyle, 1512de taht olu Selime brakmtr. Saltanat oluna terk ettikten sonra, kendi arzusu zerine yirmi yk, yani iki milyon ake yllk maa ile Dimetokaya gnderilmitir.111 Knal-zde Hasan elebi, Tezkiret-uarda bu srete Sultn Byezdin taht ehzde Selme brakmak zorunda kaldn, Dimetokaya gitmek zere yola ktn; ancak oraya varamadan veft ettiini kaydetmitir.112
109 110

Fatma Meliha EN, a.g.e., s.15. Osmanl, C.12, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.75. 111 smail Hakk UZUNARILI, Byk Osmanl Tarihi, C.II, AKDTYK TTK Yay., Ankara, s.245. 112 El-kssa hvh u n-hvh ikrh u icbr ile Hazret-i Hudvendigr ehzde-i gerdn-vakr sultn Selm-i nmdr tc- pr-ibtihc-

u halde Dimetokaya gitmek, taht olu Selime brakmak zorunda113 kalm olan Sultan Byezdin kendi tercihi olarak grnmektedir. Ancak Uzunarlnn bu aamada farkl tespitleri ve deerlendirmeleri de dikkat ekmektedir. Ona gre birok Osmanl padiah gibi Sultan kinci Byezdin lm de phelidir.114
saltanat ber-ser taht- pr-baht- hilfeti menzil makarr olup pederleri liv-i zafer-pr-y eyleti zt- halm selmine tefvz teslm idp kendleri Dimetoka nm kasabaya azmete tasmm itmiler idi. Hemn rh- revn ve bis-i hayt- zindegnleri olan saltanatdan cd oldukda henz ol kasabaya vsl olmadn kat- menzil tayy- merhil iderek rh- pr-fthlar bu lem-i b u gilden mhmel balayup riyz- Rdvn u hadik- cinn menzil eyledi. (Knal-zde Hasan elebi, a.g.e., Haz.Aysun SUNGURHAN, s.80). 113 Bu konuda Yavuz Sultan Selimin kendisine destek vad eden Krm Hnna verdii cevap dikkat ekici grnmektedir: Biz saltanat sevds in stanbula varmadk. Belki babamz yal ve hasta olduundan, ileri vezirlere havale etti; dmanlarmz bunu frsat bilerek halk isyana tevik ettiler ve ihtilller kardlar. Kardelerim de hev ve heveslerinde olup dman def etmeye muktedir deillerdir. Gayemiz, devleti ve dini korumaktr. Ancak baz devlet adamlar babamla aramza fitne soktular. Ne yapalm kader byleymi. Yoksa askerlerimizi alp babamz zerine yrmek bize yakmaz. (Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, a.g.e., s.122123). 114 Sultan Bayezid, daha Dimetokaya varmadan orlu civarnda anszn vefat etti. Tarihler yolda hastalandndan veya ihtiyarla keder de munzam olarak ldnden bahsederlerse de Tenkitttevrih, zehirlenmek suretiyle ldnden bahsetmekte ve gsteri de o rivyeti teyid eylemektedir. amdanizde de Mrit-tevrihte Kartranda ehden vefatn yazar. ehzde Ahmed, Memlk sultanna gnderdii arzada ise stanbuldan karlan babasnn Karlderede hastalanarak vefat ettiini beyandan sonra halk arasnda vefatnn kardei tarafndan olduunun yi olduunu yazmtr. (smail Hakk UZUNARILI, a.g.e., s.245) Bu konuda Uzunarlnn Tenkitt-tevrih ve Mrit-tevrihten aktard bilgiler ise aynen yledir: Badehu Sultan Selim saraya gelp

Doduu ehir olan Dimetokaya yapt son yolculuunu tamamlayamadan, 1512 ylnda115 vefat eden Byezdin na, stanbula getirilerek padiahl dneminde yaptrd caminin haziresine konmutur. Tuhfe-i Nil ve Osmanl Melliflerinde lmne;
Gedi Sultn Byezd Hn- Vel
(H.918/M.1512)

msra ile tarih drld bilgisi bulunmaktadr. 116 1530da ld tahmin edilen drs-i Bitlsnin Yavuz Sultan Selimin 1490 ile 1520 tarihleri arasndaki mcadelelerini anlatt Selimnmede kinci Byezdin cenazesini tasvir eden bir minyatr vardr. Bu minyatrde117 yer alan aadaki beyitler, Byezdin lmnn uyandrd matem havas hakknda nemli ipular barndrmaktadr:
Avrat u er nlesinden dehr-i dn Rikkat itti v gzinden dkdi hn Balar zre kd tbt revn
tahta cls eyledi ve Sultan Bayezid Dimetokaya varmadan esny rhda ehdetle hreti terf buyurup (Tenkitt-tevrih). Byezd Hn, Dimetokay ihtiyar edip koile saraydan kp Kardrana vardkta Sultan Selimden ecel erbeti gelp bile bile yedirdi, vefat etti. (Mrit-tevrih Topkap Saray Hazine Kitaplar: 1338) Aktaran: smail Hakk UZUNARILI, a.g.e., s.245. 115 Cellzde Mustafa Bey, Selimnmede Edirne civarnda Stldere konanda 918 Rebilevvel on birde ve Yunus Paann arzasnda Rebilevvelin yirmi beinci Perembe gn salar mevkiinde vefat ettiini yazmlardr (Top. Sa. Ar. Nr. 6335) smail Hakk UZUNARILI, a.g.e., s.245-246. Baka bir kaynakta, Dimetokaya giderken 26 Mays gn Havsa yaknnda (Stlderede) rahatszlanarak ld. bilgisi vardr. (Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yay., stanbul 1983, s.725). 116 Tuhfe-i Nil, C.1, md.335; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C.II, Bizim Bro Basmevi, Ankara 2000, s.96. 117 Minyatr, Banu MAHRin Osmanl Minyatr Sanat (Kabalc Yay., stanbul 2005, Resim 56) adl eserinden alnmtr. (Bkz. Ekler)

Yridi nince hep begler yayan Tutt endhile lem ser-be-ser Gitti eydan srr u zb u fer

Kaynaklarda kinci Byezdin 8 hanm olduu bildirilmektedir. Bu hanmlar unlardr: Nigr Hatun, rn Hatun, Glruh Hatun, Blbl Hatun, Glbahar Hatun, Ferahh Hatun, Aye Hatun.118 kinci Byezdin bu hanmlardan 21 ocuu dnyaya gelmitir. ocuklarnn 9u erkek 12si de kzdr.119 ocuklar arasndan isimleri bilinenler, aadaki tabloda gsterilmitir.120 Tablo 2: Sultan kinci Byezdin ocuklar II.Mehmed (Fatih)

II.Bayezid

Abdullah

Ahmed

Alemah

SELM I

Mahmud

Korkud

Mehmed

Gevhermlk Seluk

Hatice

Ayniah

Hma

ahinah

118 119

Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, a.g.e., s.122. Osmanl, C.12, s.73. Ayn kaynakta Bilinmeyen Osmanl adl eserden naklen bni Kemalin ocuklarnn ve torunlarnn saysnn 300n zerinde olduunu belirttii bilgisi yer almaktadr. 120 Tablo, Osmanl, C.12, s.263ten yararlanlarak hazrlanmtr.

kinci Byezdin ehzdelii ve padiahl dnemindeki olaylar Mehmed Fud; Amasya Sancana vali olmas, babas Ftih Sultan Mehmedin vefat, stanbula gidip tahta gemesi, ehzde Cemin taht iddias, Bodan seferiyle Kili ve Akkirmann fethi121, Msr sava, Bosna ve Hrvatistann fethi, Macaristan prensleriyle bar yaplmas, Egedeki baz adalarn fethi ve Morann hkimiyet altna alnmas, Rusya ile ilk ticaret andlamas, ehzde Selim ile ehzde Ahmedin taht mcadelesi, Yavuz Sultan Selimin padiah olmas eklinde sralamtr.122 Bu dnemin gelimeleri, daha ayrntl biimde, almann ekler blmnde, bir liste hlinde verilmitir.

121

Kara Bodan, Kili ve Akkirmann fethi, dnemin gl airi Nectnin iirlerine u msralarla yansmtr: H ald Hazret i Hn Byezd-i 'Osmn Kili ile Kara Budan'dan Akkerman' (K.25-1) 122 Mehmed Fud, a.g.e., s.2-17.

ahsiyeti Knal-zde Hasan elebinin hn-kah- zhd salhda Byezd-i Sn dedii123 Adlnin fiziksel zellikleri ve kiilii asndan kaynaklarda zaman zaman birbiriyle rten, zaman zaman da birbirinden ayrlan birtakm deerlendirmeler vardr. slm Ansiklopedisinde Sultan kinci Byezd, ortadan uzun boylu, yaz ehreli, el gzl, geni gsl olarak tavsif edilmekte ve yumuak, hatta melankolik bir tabiata sahip olduuna iaret edilmektedir.124 Sultanlnda ie kapank, yumuak ve duygusal bir yaratla sahip olan kinci Byezd, ihtiyarlk dneminde devlet ilerinden elini biraz daha ekmi, ibadetle daha ok megl olmu ve olabildiince yalnz kalmaya gayret etmitir.125 Nitekim onun bu zellikleri, muhtemelen Yavuz Sultan Selimin tahta geiini kolaylatran etkenlerden olmutur.126 Yine slm Ansiklopedisinde Venedikli bir elinin bak asyla kinci Byezd, esmere yakn bir smya sahip olup sessizlii ve rahat seven, savatan pek holanmayan bir padiah olarak tasvir edilmitir.127
123 124

Knal-zde Hasan elebi, a.g.e., Haz.Aysun SUNGURHAN,s.77. Venedikten 1496 senesinde Osmanl hkmeti nezdinde eli olarak gnderilip avdet eden Sagadino, Senatoya verdii raporda, Byezdin 56 yanda ve simasnn esmere alan sar renkte olup uykuyu, skt ve rahat seven, iyi yiyip ien, zevkine dkn ve harpten mctenip bir hkmdar olduunu yazmaktadr. (erafettin Turan, Bayezid II, s.237). 125 htiyarlnda yalnzl, ibadetle uramay her eye tercih eder bir hle gelmi, devlet idaresini vezirlerine brakmtr. (Trk Ansiklopedisi, s.450). 126 Yavuzun tahta gemesinin Osmanl Devletinin ite ve dta ok skntl gnler yaand bir dneme denk gelmesi bu bakmdan anlamldr. (Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, a.g.e.,s.122). 127 smail Hakk Uzunarl, Byezd II, s.396.

Ayn kaynakta Andrea Grittinin 1503 tarihli tasviri, Sagadinonun yukardaki tasvirinden biraz daha farkldr. Zira Andrea Grittiye gre kinci Byezd, ortadan uzun boylu ve karayaz ehrelidir. Mahzun bir grn vardr. Yemee dkn olmayp hi arap kullanmaz. nceleri ata binmeyi sevdii hlde, nikris hastalndan128 dolay artk bu zevkten mahrumdur. Zamann ibadetle ve sadaka datmakla geirir, felsefe ve ilm-i heyette bilgi sahibidir.129 Ahmed Rsim ise Sultan Byezdin uzun boylu, ablak yzl, el gzl, geni gsl olup, yznde benler vard. Slim ve harpten holanmaz olmasna ramen cesur, askerlik sanatnda mhir bir kimseydi. Hatta ok atmakta zamann feridi (benzeri) bulunmayanlardand. ifadeleriyle tantmaktadr.130 Amasyada bulunduu dnemde Hacca niyet ettii sylenen Adlnin131 tasavvufa da derin bir ilgisi olduu bilinmektedir. ehnameci Taliki-zdeye gre
128

Nikris (Gut) Hastal: Krallarn hastal ve hastalklarn kral" olarak bilinen gut hastalnn, en azndan Hipokrat zamanndan beri bir ok aratrmaya konu olduu ve saysz kiiyi etkiledii bilinmektedir. Gut baz eklemlerde ar, duyarllk, kzarklk, ilik ve s art ile ani olarak gelien, iddetli ataklarla seyreden bir hastalktr. Genellikle her seferinde bir eklemi etkiler ve bu eklem ounlukla ayak baparmak eklemi olmaktadr. Diz, dirsek ve el bilei gibi dier eklemler de etkilenebilir. Ataklar ok hzl olarak geliir ve ilk atak genellikle gece olur. Tm romatizma trleri iinde en arl olandr. (Kaynak: http://tr.wikipedia.org) 129 Boyu ortadan uzun, zihnen megl olduunu belirten karayaz ehreli ve ftraten mamm ve mahzndur. Az yemek yer, hi arap kullanmaz, ata binmekten holanr; fakat buna imdi nikris hastal mnidir. Dim ibadet ile megl olur, cmiye gider, sadaka datr, felsefede behre ve malmat olmakla nr ise de, en ok vkf olduu ilim, heyettir. smail Hakk Uzunarl, Byezd II, s.396. 130 Ahmed Rsim, Osmanl Tarihi, C.1, Emre Yay., stanbul 2002, s.146-147.

tasavvufa ilgi duymakla kalmam, tasavvuf erbab gibi davranm ve ibadet etmitir.132 Ayn kaynakta Byezdin eyh Vefnn tasavvuftaki derinliinden istifade ettiinden de bahsedilmektedir.133 Byezd, saltanat dneminde, mahlasnn da iaret ettii gibi adalete byk nem vermi Osmanl padiahlarndandr. Nitekim devrinin airlerince yazlm bir ok beyit, Byezdin adalete verdii neme iaret eden ifadeler barndrmaktadr. Bu anlamda dikkat ekici rneklerin ikisi aada verilmitir. Tamam Sultan Byezde yazlm kasidelerden alnan rneklerin ilki Nectye, ikincisi Mihr Hatuna, dieri ise Cafer elebiye aittir:
Vli ki ahd-i saltanatnda olubdurur Adl ess muhkem zulm evi harb
(K.3-17)

[(Sultan Byezd] yle bir validir ki, onun saltanat zamannda adaletin esas glenmi, zulmn evi ise harap olmutur.] Saltanat tahtnda her dem saa ey kn- kerem Adl hilat tc devlet det olmdur savb (K.3-24)
131

Sylendiine gre II.Bayezid, Hacc yapmak maksadyla Mekkeye gitmek iin Amasyadan ayrlmak zereyken kendisine babasnn lm haberi ular. (Anthony Dolphin ALDERSON, Btn Ynleriyle Osmanl, (Haz.Mustafa ARMAAN, ev.efaettin SEVERCAN), Yeni afak Yay., stanbul 1999, s.197). 132 II.Bayezid, Ebussuud Efendinin babas eyh Yavsiye biat eylemi, Sultan Selim Cmii (Yavuz Selim) yaknnda bulunan tekyede erban karmlardr. Kendileri tasavvufa meyilli olup, zamann ounu oru ile geirirlerdi. (Saadet ANLI, a.g.e., s.44). 133 II.Bayezid, tasavvufa tam olarak meyletmi bir padiah idi. eyh Vefnn bu vadide derin tecrbe ve kudret sahibi olduunu bildii iin, ona ittiba ederek, saltanatn kendisine tevcihini iltimas etmitir. Vefk ilmine gre, saltanatn Cemin zerinde olduunu gren eyh Vef, saltanat Sultan II.Bayezidin zerine tahvil eylemidir. (Saadet ANLI, a.g.e., s.43).

[Ey cmertlik oca! ktidar tahtnda her zaman adalet sana elbise, devlet tac, sevap (da) det olmutur.] Zulm ile yakd cnum cevr cef-y rzgr Adl itmegin ol eh-i hbna shhat yaraur
(G.41-6)134

[Felein eziyetleri zulm ile canm yakt. salamas iin, o gzeller padiahna salk yarar.]

Adaleti

Padiahl dneminde ibadete ve hayr ilerine gsterdii ilgiden dolay Byezd-i Vel olarak anlagelmitir. Ayrca kinci Byezd, bata stanbul, Amasya ve Edirne olmak zere Osmanck, Geyve ve Saruhan gibi birok yerde hayrat yaptrmtr.135 Bu hayratlarn en nemlilerinden biri, 1481-1486 yllar arasnda yaptrd ve cmi, medrese, imaret ve adrvandan oluan Amasyadaki klliyesidir. Ayn ekilde Osmanl Devletinin iki pyitaht olan Edirne ve stanbulda da mimar alannda nemli eserlerin yapmn salam; iki byk deprem yaayarak harbeye dnm olan stanbulu yeni batan imar etmitir.136 Sultan Byezdin eitim, kltr, sanat ve edebiyat alanndaki katklar bunlarla da snrl deildir. Sz gelimi bunlardan baka, Galatasarayn bir eitim kurumu olarak inas da onun sayesinde mmkn olmutur. Aslnda tutumlu bir kii olmasna karn,

134 135

Fatma Meliha EN, a.g.e., s.14. erafettin Turan, Bayezid II, s.237. 136 Osmanl lkesinin iki taht (stanbul ve Edirne) ve bir sancak (Amasya) kentine yaptrd byk klliyeyle Anadolu Trk-slm mimarlnn gelimesine hizmet eden II.Bayezid, stanbulun su gereksinimi iin Cebeciky Su sle yolunu yaptrm, iki byk deprem felketinin izlerini silmek iin, saltanatnn son iki ylnda byk aba ve para harcamtr. (Necdet SAKAOLU, Bayezid II, s.302).

evresindeki airlere, yazarlara, din ve ilim erbbna kar olduka cmert davranmtr.137 Bu anlamda kinci Byezdin airlere, yerli ve yabanc devlet adamlarna, din ve ilim erbbna yapt yardmlarn kaytl olduu bir inmt defteri138ndeki bilgiler, Byezdin din, ilim, devlet ve sanat erbbna kar ne kadar cmert davrandnn somut kantlardr. Zira edebiyat tarihimiz asndan son derece nemli ve dikkat ekici bilgiler de ieren139 bu defterde Muharrem 909 ile Zilhicce 917 tarihleri arasndaki 18 yllk srete Sultan kinci Byezdin ounluunu airlerin oluturduu 70 isme tam 426 kez yardm ettii kaydedilmitir.

137

Saraya alnacak i olanlarna mahrec olmak zere, Galatasarayn bin ile, orada ilk defa bir mektep atrmtr. Kendisi tutumlu olmakla beraber, mahalline masrf olmak zere, ihsn ve sadakas boldu. Hoca Sadeddinin kaydna gre, 1503 (909) senesinde bu hususa 86.000 ake sarf edilmitir. (smail Hakk Uzunarl, Byezd II, s.397). 138 Defter-i Msveddt- nmt ve Tasaddukt ve Terft ve Gayrihi adn tayan bu defterde, II.Byezd tarafndan Muharrem 909-Zilhicce 917 tarihleri arasnda, devlet adamlarna, yabanc devletlerin elilerine,saray mensuplarna, ulemya ve meyihe, sanatkrlara ve irlere, devlet tekiltnn eitli kademelerinde bulunan vazfelilere muhtelif veslelerle verilen inm ve ihsanlar tesbit edilmitir. (smail ERNSAL, Trk Edebiyatnn Ariv Kaynaklar I: II.Byezd Devrine Ait Bir nmt Defteri, Tarih Enstits Dergisi, S:X-XI, stanbul 1981, s.303). 139 Zira irlerle ilgili olarak tezkirelerde verilen bilgilerin ou kere bir tarih ihtiva etmedikleri, hatt baz irlerin hangi pdihn devrinde yaadn tesbit etmenin bile mmkn olmad grlmektedir. nmt defterlerindeki tarihlerden yararlanarak tezkirenin bu konudaki eksikliklerini bir lde giderebiliriz. (smail ERNSAL, Trk Edebiyat Tarihinin Ariv Kaynaklar II: Kanun Sultan Sleyman Devrine Ait Bir nmt Defteri, Osmanl Aratrmalar, S.IV, s.1).

Dier taraftan kinci Byezd zamannda, belediyecilik alannda btn dnyaya rnek tekil eden birtakm kanunlar da hazrlanm ve uygulanmtr.140 Devrinde limlerin, sanatkrlarn ve airlerin yetimesine her trl destei vermi olan ve bu konuda zaman zaman eletirilere de maruz kalan Sultan kinci Byezd, gerek Amasyadaki ehzdelik yllarnda141 gerekse stanbuldaki padiahlk yllarnda pek ok airi evresinde toplamtr. Hatta pek ok kaynakta Molla Cmye 1.000 altn maa balad anlatlr. Molla Ltf, Meyyedzde Abdurrahman elebi, bni Kemal, drs-i Bitlis, Tcizde Cafer elebi, Tcizde Sad elebi, Zenbilli Ali Efendi, Nect, Zt, Visl ve Firdevs Sultan kinci Byezdin himye ettii air ve limlerin bir blmn oluturmaktadr.142
140

II. Byezid devrine ait en mhim kanunlardan birisi phesiz ki, Bursa, stanbul ve Edirne htisb Kanunnmeleridir. Bu kanunnme, dnyann en mkemmel ve en geni belediye kanunu olmakla kalmamakta, ayn zamanda dnyada ilk tketici haklarn koruyan kanun, ilk gda maddeleri nizmnmesi, ilk standartlar kanunu, ilk evre nizmnmesi ve ksaca asrna gre ok hrika bir hukuk kodudur. Bu kanun, hem Osmanl rf detlerini ve hem de slm hukukunu ok iyi bilen Mevln Yaraluca Muhyiddin tarafndan hazrlanmtr. Hazrlan tarihi 1502 ila 1507 tarihleri arasndadr. (Ahmed AKGNDZ ve Sait ZTRK, a.g.e.,s.125-126). 141 Sultan Byezdin Amasyadaki ehzdelii srasndaki muhitini oluturanlar, slm Ansiklopedisinde yle sralanmaktadr: Sonradan Osmanl Devletinde itibar ve mhim mevkler kazanm olan Nczdeler, andarlzde brahim elebi, Meyyedzde Abdurrahman, Hamza Beyzde Mustafa Paa ve mehr hattat eyh Hamdullah vs. (smail Hakk Uzunarl, Byezd II, s.292). 142 Sultan Byezd dnemi, Osmanl edebiyatnn balangcnda yetien byk airlerin hretlerinin devam ettii devir olmutur. Ftih zamannda yetien Ahmed Paa ve Nect Bey, en gzel iirlerini bu dnemde yazmlardr. Kanuni Sultan Sleyman devrine kadar btn airlerin std olan Zt, ilk hretini bu devirde kazanmtr. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.172).

Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihinde, kinci Byezd ile ehzdesi Ahmed zamannda Amasyada Osmanl edebiyatna hizmet edenlerin oaldklarna iaret etmektedir.143 iirle ilgilenenlere gsterdii yakn ilgi ve tevik, zamannda airlerin saysnn artmasnda etkili olmutur. yle ki k elebinin iaret ettii gibi, Sultan Byezd devrinde, ilim erbbnn ve halkn ileri gelenlerinin pek ou, gerek nazm gerek nesir sahasnda edebiyatla ilgilenmeye balamlardr.144 Seh Bey, Het Behitte kendisinden dnemin ilimlerini renmi, olgun, yetenekli; ok atma, iir syleme gibi farkl konularda maharetli; dindar, dil, cmertlii ve hayr yapmay seven bir padiah olarak bahsetmektedir.145 Tct-tevrhte onun cmertlii ve ilim erbbna verdii nemi gsteren birok olay nakledilmektedir. Bu rneklerden birinde, Byezdin Krmdan gelmi bir din adamnn lmnden sonra

143

Sultan II.Byezd Hazretlerinin Amasyada kald 26 sene ve ehzdesi Sultan Ahmedin vali olarak kald 32 sene zarfnda, Osmanl edebiyatna hizmet edenler oalm; bu meyanda Tc, ftb, Figh, Kutb, Mnr, Cafer ve Sad elebi gibi airler yetimitir. Bunlardan Tc Beyzde Cafer ve Sad elebi, stanbulda emsalsiz airler olarak tannmlar idi. Kadnlardan ise Amasyal Mihr Hatun, bu devrin sayl sanatkrlarndandr. (Abdizde Hseyin Hsmeddin YASAR, a.g.e., 1986, s.176). 144 ..Anlarun zemnnda dah ulemnun ekseri ve ayn u erknun zbdeleri ir sylerler ve nazm u nesre sarf- evkt eylerlerdi. (k elebi, a.g.e., s.54). 145 limleri srasyla grm faziletli, kmil, iirleri ok, yetenek sahibi ve her konuda mahir bir kimseydi. Ok ilminde nde gelen olup ok atanlarn sekiniydi.. Salih, dindar, dorularn ve limlerin dostu, iire ve inya ina, marifet ehline kar alkadar, adalet ve cmertlikte ei bulunmaz, hayr sahibi bir pdiaht. (Mustafa SEN, Seh Bey Tezkiresi, s.52).

btn borlarn, hem de tank aramakszn dedii belirtilir.146 Harun Tolasann k elebiden naklettiine gre bir rivyette, Ztnin Fiyye gazelini gren Sultan kinci Byezdin, evresindekilere, Billh grn, man dkendi dirler. H ki dkene. Dnya dolu mandur; hner bulmakdadur. dedii anlatlr.147 Knhl-ahbrda148 da yer alan bu rivyet, doruluundan ok, kinci Byezdin iirle ilgili bir grnn, zamannda nemsendiini gstermesi ynyle deerlidir. Mehmed Fud, kinci Byezdin devr-i saltanat hakknda, Dvn- Sultn Byezd-i Snnin giri blmnde, gnmzde de geerliliini koruyan nemli deerlendirmelere ve bilgilere yer vermektedir. Bu sebeple bu mukaddimenin tarafmzdan hazrlanan yeni harfli metni, almann ekler blmnde verilmitir. kinci Byezdin sanata dknln gsteren baka bir yn de hattatldr ki bu zellii, aada aklanaca zere, sadece kendisi asndan deil btnyle Trk kltr ve sanat asndan ok nemli gelimelerin yaanmasn salamtr. Tuhfe-i Amasyadaki
146

Hatttndeki bilgiler, hat sanatna grevi srasnda eyh Hamdullah

(Sultan Byezd,) Mollann vasiyetlerini yerine getirip, namaznda da bulundu. Btn borlarn tank aramadan dedi. denen parann tutar, yz seksen bin akeyi buldu. (Hoca Saadeddin Efendi, Tct-tevrh, C.V, KB Yay., Ankara 1999, s.79). 147 Harun TOLASA, 16.Yzylda Edebiyat Aratrma ve Eletirisi, Aka Yay., Ankara 2002, s.364. 148 Mustafa SEN, Knhl-ahbrn Tezkire Ksm, s.216.

vesilesiyle ilgi duymaya baladn gstermektedir.149 Nitekim kaynaklarda, srf yaz yazmadaki ustalndan dolay Edirneli air evkye maa balad,150 hocas eyh Hamdullaha tmar tahsis ettii151 belirtilmektedir. Amasya Mehirinde Byezdin Hattat eyh Hamdullah stanbulda tekrar saraya al, yle bir notla anlatlmaktadr: Yaz merakllar arasnda saray hizmetlilerinden de bir zat vardr. Bir gn stat, bu zata bir yaz yazyor ve bunu Byezide gnderiyor. Byezid, stadn yazsndan eyh Hamdullahn stanbula geldiini hemen anlyor ve saray hizmetlisine bu yazy yazan ahsn derhal saraya gelmesini emrediyor. Bu suretle stat Hamdullah saraya gidip Byezidle gryor.152 Kaynaklardan anlaldna gre kinci Byezd, hocas eyh Hamdullaha kar byk bir sevgi ve sayg beslemi; mr boyunca da ona elinden gelen her trl destei salamtr. yle ki eyhe ekseriya Birderim diye hitap eden Byezid-i Veli, yaz yazarken hokkasn tutar, arkasn yastkla besleyip onun rahatn temin ederdi. Annesine dahi selam gnderip duasn ister,
149

Amasyada mr-i liv bulunduu eyymda eyh-i mrn-ileyh mevln Hamdullah ghtan telemmz ve temeuk ile filhakka std vdsine tekarrb eylemitir. (Sadettin Nzhet ERGUN, Byezd II, s.746). 150 Rdvan CANIM, Edirne airleri, Aka Yay., Ankara 1995, s.71. 151 Hattatlarn kblesi olarak tannan Amasyal eyh Hamdullahn divitinin bizzat II.Bayezid tarafndan tutulmas, hocasna verdii yevmiyenin dnda, skdar Sargazide iki ky kendisine tmar olarak tahsis etmesi, padiahlarn hat sanatna verdii nemin en gzel rneklerindendir. Zbeyde Cihan ZSAYINER, Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesindeki Osmanl Sultanlarnn Hatlar, Osmanl, C.11, s.61. 152 Turan BCEK, Amasya nlleri (Osman Fevzi Olcayn Amasya Mehiri adl eserininden eviri), Amasya Belediyesi Yay., Ankara 2002, s.40-41.

hrmet ve muhabbet gsterirdi. Hatta sk sk beraber srek avna da karlard. Bu mnasebetle aralarnda bir manevi rabta ve dostluk meydana gelmiti.153 Baka bir kaynaa gre Osmanl hnedannda, hat sanatyla fiilen alkalar bilinen ilk isimler Sultan kinci Byezd ve ehzdesi Korkuttur; her ikisi de hsn-i hatt eyh Hamdullahdan Amasyada renmilerdir.154 Bilindii gibi eyh Hamdullah, hat sanatna getirdii yeni solukla, bu alanda Trk ekolnn kurulmasna nclk eden bir sanat olarak Trk kltr tarihi asndan son derece nemli isimler arasnda yer almaktadr.155 Dolaysyla byle bir sanatkr Trk kltr dnyasna hizmete tevik etmek ve ona bu konuda her trl destei vermekle Sultn Byezd de byk bir hizmete vesile olmutur. Onun hat sanatyla ilgisi, bir elenceden ve meraktan teye gemitir.156
153

Turan BCEK, Amasya Evliyalar, Lazer Ofset, Ankara 2002, s.104-105. 154 M.Uur DERMAN, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C.11, s.21. 155 Padiah II.Bayezidin de destei ile iki yz elli seneden beri devam etmekte olan Yktun estetik anlayn ortadan kaldrarak yazya yeni geometrik ller getirmek suretiyle onun yazsndaki sert grnm sevimli bir hle getirdi; harflerin fizyolojik durumunu gzellie kavuturdu. eyh Hamdullah, Osmanl-Trk hattatlarnn babas olup, aklm- sittede hem bir Trk ekolnn yaratcs hem de klsik Trk ekolnn kurulmasnda ve gelimesinde nclk yapan bir sanatkrdr. (Ali ALPARSLAN, Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C.11, s.37). 156 Nitekim bilinen gzellik lleri iinde kalarak eser retmeyi reddeden, gerek harf biimlerinde gerekse istif kurallarnda yepyeni kstaslar peindeki Sultann hocasna adeta yeni bir tavr sipari ediini, onun hat estetiinin felsef arka plnna ne derecede vukf ve nfz edebildiinin delli olarak grmek gerekir. (Hsrev

Sultan Byezd, zellikle sanat yn ok kuvvetli bir ahsiyet olarak dikkat ekmektedir. yle ki dnemin sanatlaryla yakndan ilgili olduunda kaynaklar hemfikirdir. Bu anlamda Trk Ansiklopedisinde bir rivyete dayanlarak Uygur yazsn okumay da bildiinin belirtilmi olmas dikkat ekicidir.157 kinci Byezdin az da olsa talyanca bildii, Osmanl padiahlar iinde mzikle cidd biimde uraan ilk padiah olarak158 bestekrlk yapt, 6 perevle 3 saz semsinin kendisine izafe edildii belirtilen kaynaklar da vardr. 159 Seh Bey, ehzde Cemle mcadelesi esnasnda, Byezdin Hacca gitmi olan kardeinin taht iddiasn eletirdii bir beytini ve Cemin bu beyte verdii cevab nakletmektedir:160 M2 nolu nshada Adl ile Cem Sultan arasndaki tarih mcadeleyi zetleyen bu atmayla ilgili birer beyit daha yer almaktadr.161 Her iki kaynaktaki beyitlere gre Cem ile Byezd arasnda gerekleen atma yledir:
Adl n rz- ezel ksmet olm bize devlet Takdre rz virmeyes bua sebeb ne
(KT.146-1)

[Devlet, ezel gnnde bize ksmet olmusa; takdir edilene raz olmayn nedendir?]

SUBAI, Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, C.11, s.54). 157 Trk Ansiklopedisi, s.451. 158 Osman Nuri ZPEKEL, a.g.y., s.609-610. 159 Osmanl, C.11, s.73; Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, C.2, Meydan Yaynevi, stanbul 1980, s.219. 160 Edirneli Seh, a.g.e., s.13-14. 161 Sz konusu beyitler hakknda bilgi iin bkz. Metin-Kta blm.

Cem Sen bister-i glde yatasn gl gibi her dem Ben ta gibi toprak denem bri sebeb ne [Sen, gl gibi her zaman, gl yatanda yatarken; ben niye ta gibi toprak deneyim?] Adl Hacc'l-Harameynem diyben davi klursn Bu saltanat- dnyeye pes bunca taleb ne (KT.146-2)162 [Mekkeyi ve Medineyi ziyaret etmekle vnyorsun. O halde bu dnya saltanat iin bunca talep nedir?] Cem Bu megale-i dnye ola adle mukrin Hacc'l-harameyn an taleb klsa aceb ne [Bu dnya uras adaletli olmaldr. Haccn yapm olan (da) onu talep etse ne olur?]

Adl hakknda bilgi ieren tezkireler unlardr: Het Behit (Seh Bey), Tezkret-uar (Latf), Meiruar (k elebi), Tezkret-uar (Knalzde Hasan elebi), Knhl-ahbr (Gelibolulu l), Riyzuar (Riyz), Zbdetl-er (Kafzde Fiz), Tezkirei uar (Rz).

162

Seh Bey, bu beyti u ifadelerden sonra vermitir: Andan gelp Karaman vilyetinde oturup tekrr saltanat davsn itdkde nesne baaramayup Sultn Byezd bu beyti diyp v yazup Sultn Ceme gnderdi. (Edirneli Seh, a.g.e., s.13-14).

Dvn ve Dvnnn Nshalar smail Hakk Uzunarlya gre Osmanl padiahlarna ait ilk mretteb dvn,163 ehzdelii dneminde Amasyada nemli bir edeb muhitin olumasna imkan salayan kinci Byezdinkidir.164 Millet Ktphanesi Ali Emr Manzum Eserler 274 ve 277 numarada dvnnn iki nshas vardr. Bu nshalara gre 125 Trke, 2 Farsa gazeli bulunmaktadr.165 Bir baka kaynaa gre dvnnn Yavuz Sultan Selimin emriyle yazld rivyet edilen drt deerli nshas Millet Ktphanesindedir (Ali Emir, Nu.274277).166 Bu notta yer alan drt nsha ifadesi, dzeltmeye muhtatr. Zira bu eserlerden sadece 274 ve 277 numaral olanlar, Adl Dvnnn yazma nshalarn iermektedirler. Dierlerinde ise Adl Dvnnn matbu nshas ve Ali Emr Efendinin Tahmist u Tesdst- Adl adl eseri bulunmaktadr. Adl mahlasyla yazd iirlerinin bir blm, 1308 (M.1891) ylnda Mehmed Fud tarafndan Dvn- Sultn Byezd-i Sn adyla stanbulda baslmtr.167
163 164

smail Hakk UZUNARILI, Byezd II, s.396. Cokun AKa gre ise divan sahibi ilk Osmanl padiah, Avn mahlasyla iir yazan Fatih Sultan Mehmeddir. (Cokun AK, air Padiahlar, s.104). Muhammed Nur DOAN tarafndan hazrlanan Fatih Divan ve erhi adl eserde Avnnin 72si gazel toplam 84 iiri vardr. 165 Fahir z ve Gnay KUT, Adl, s.219. 166 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, s.39. Yaptmz aratrmaya gre belirtilen 4 yazma nshann sadece 274 ve 277 numaralarda kaytl olan ikisinde Adl Dvn yer almakta; dier yazmalarda ise Al Emr Efendi tarafndan yazlan Tahmist ve Tesdist- Er- Adl ve dvnn matbu basks bulunmaktadr. 167 Ayrca Dvn zerinde iki mezuniyet tezi yaplmtr. Gzin ENTRK, Bayezid II (Adlnin Siyas Hayat, Edeb ahsiyeti ve

Toplam 108 sayfadan oluan bu matbu dvnda, bazlar eksik toplam 123 gazel, 1 murabba ve 1 msra bulunmaktadr. Eserin banda kinci Byezd dneminin siyas, tarih ve kltrel olaylar, kinci Byezdin kiilii ve iirleriyle ilgili uzunca bir mukaddimeye yer verilmitir.168 Ancak unutulmamaldr ki bu baskda Adlnin baz iirlerinde eksiklikler vardr.169 Dahas birok gazeli, bu baskda hi yer almamtr. Bu basky yaymlayan Mehmed Fuda gre Adl Dvn, Sultan Byezdin yaad dnemin iml zelliklerine uygun olarak, H.1121 (M.1708) ylnda istinsah edilmitir.170 Mehmed Fudn bahsettii bu nsha, aada M1 eklinde kodladmz nsha olmaldr. Zira bu nshann istinsah tarihi H.1122dir ve birtakm tutarszlklara ramen, 15.yzyln iml zelliklerini yanstmaktadr.
Divannn Transkripsiyonu), EF, 1944-1945, Trkiyat Enstits T 200; Saniye NAL, Bayezid-i Veli Divannn Edisyon Kritik ve Tetkiki, EF (m.t.), 1951, Trkiyat Enstits, T 390 (Halk PEKTEN, a.g.e., s.46). Bu konudaki baka bir mezuniyet tezi de udur: Resul KURTULU ve Hseyin ATE, Divan- Sultan Bayezid-i Sni Transkripsiyonu, AT F, Erzurum 1989. Adlnin Mehmed Fud tarafndan yaymlanan divan zerinde baka bir mezuniyet tezi de danmanlmzda yaplmtr: Serda YILMAZ, Sultn kinci Byezdi Sn Dvn, OM AEF TDE Blm (m.t.), Amasya 1999. 168 Bu mukaddime, ekler blmnde yeni harfli metne aktarlm olarak verilmitir. 169 Mehmed Fud, bu eksiklerin sebebini, kitabn mukaddimesinde yle aklamaktadr: Mecmann baz yerleri mrr- zamnile okunmaz bir derecede silinmi olmaile yle olan mahaller, 0 ile gsterilmitir. (Mehmed Fud, a.g.e., s.3-4). 170 Dvnn asl 1121 senesinde yani yz seksen bu kadar sene evvel istinsh idilmi v asr- Byezd Hnun ve-i kitbet imls v bil-hssa o zamnki ve-i lisn- Osmn muhafaza olnm olduundan bu defa tabnda dahi iml v ibrt asl tayr idilmeyerek hl-i aslsi ibk klnmdur. (Mehmed Fud, a.g.e., s.4).

Dier taraftan bizim aratrmalarmz sonucunda, Al Emr Efendinin iki nshas bulunan Tahmist ve Tesdist- Er- Adl adl eseri dnda, Adl Dvnnn Trkiyedeki ktphanelerde 3, Trkiye dndaki ktphanelerde ise 2 yazma nshasnn tespiti mmkn olmutur. Aadaki bilgilerden de anlalaca gibi, Sultan Byezdin dvnnn en salam metni, British Libraryde OR 9475 ariv numarasyla kaytl olan nshada bulunmaktadr. Nshalara gre iirlerin dkm aadaki tablolarda (Tablo 3-4-5) gsterilmitir. Tabloda iirlerin sra numaralarn ifade eden rakamlar, iirlerin yeni harfli metindeki sra numaralarn gstermektedir.
Tablo 3: Adl Dvnnn Nshalarndaki Beyitlerin Dkm (yeni harfli metindeki sra numaralarna gre) OR nshasnda bulunmayan beyit says 122 Sadece OR nshasnda bulunan beyit says 2 BB nshasnda bulunmayan beyit says 306 Sadece BB nshasnda bulunan beyit says T nshasnda bulunmayan beyit says 70 Sadece T nshasnda bulunan beyit says 68 M1 nshasnda bulunmayan beyit says 205 Sadece M1 nshasnda bulunan beyit says M2 nshasnda bulunmayan beyit says 160 Sadece M2 nshasnda bulunan beyit says 19

Btn nshalarda mevcut olan beyit/bend says 531 beyit + 7 bend

Tablo 4: Adl Dvnnn Btn Nshalarnda Ortak Olan iirler (yeni harfli metindeki sra numaralarna gre) 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,

51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 145. Btn nshalarda mevcut olan iir says 94tr. Tablo 5: Adl Dvnnn Nshalarnda Ortak Olmayan iirlerin Dkm (yeni harfli metindeki sra numaralarna gre) OR BB T M1 nshasnda nshasnda nshasnda nshasnda olmayan olmayan olmayan olmayan iirler iirler iirler iirler 34, 42, 80, 98, 99, 118, 119, 120, 127, 140, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 168, 169, 170. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 34, 42, 80, 98, 99, 118, 119, 120, 127, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 168, 169, 170. 80, 84, 113, 117, 118, 119, 127, 134, 148, 149, 150, 152, 168, 169, 170. 5, 25, 34, 98, 118, 120, 130, 132, 142, 144, 148, 150, 152, 155, 157, 159, 161, 163, 165, 167, 169, 8, 26, 42, 99, 119, 129, 131, 141, 143, 147, 149, 151, 154, 156, 158, 160, 162, 164, 166, 168, 170.

M2 nshasnda olmayan iirler 8, 25, 26, 34, 42, 98, 99, 120, 129, 130, 131, 132, 143, 144, 147, 151, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165.

31

61

15

42

27

1.ngiltere Mill Ktphanesi Trke Yazmalar Blm, British Library No:Or 9475 (=OR) Ba: Son: Hudy Hudlk saa yaraur Nitekim gedlk baa yaraur Hsn ilin hsn ay ile gn leyl nehr ze yzin srer sen ehriyre kul gibi

Yk.34, st:14, yz:harekeli nesih171. ngiltere Mill Ktphanesi Trke Yazmalar blmnde, Or.9475 ariv numarasyla kaytldr. lk sayfasnda British Museum mhr yannda, biri Farsa iki adet muamm ve Dvn- Merhm u Mafr Sultn Byezd Hn Nevverallahu Merkadeh ifadesi vardr. 1a varandaki tezyinli ser-levhada Dvn- Adl ifadesi; sonda ise Bought fr M. Nahman 14 Haziran 1924172 notu bulunmaktadr. Ser-levhas ve cedvelleri tezhipli ve tezyinlidir. Bu nshada 134 Trke, 3 Farsa olmak zere, toplam 137 gazel ve 1 murabba vardr. Bu nshann imlsnda, baz nemsiz tutarszlklar yannda, Eski Anadolu Trkesinin temel zellikleri dikkat ekmektedir. Sz gelimi iyelik eklerinin imlsnda vav harfi kullanlm ( ;)kelime ve hece ortasndaki eler zaman zaman elif veya gzel he ile gsterilmitir ( .), Ayrca yapm eki grevindeki lk ekinin imlsnda harfine yer verilmi (;) Farsa tamlamalar belirtmek amacyla esre kullanlm ( ;) en nemlisi md ve hizmet kelimeleri dal yerine zel harfiyle yazlmtr ( .), Bu ve benzeri
171

T nshasyla birlikte bu nshay, yurt dndan CD ortamnda getirttiimizden ve Mill Ktphane kaytlarnda yeterli ayrnt bulunmadndan, nshayla ilgili tavsiflerde l ve kt tr gibi bilgilere yer verilememitir. 172 M.Nahmandan satn alnmtr. 14 Haziran 1924.

zellikleri dikkate alndnda, 1500l balarnda yazlm olduu dnlebilir.

yllarn

2.stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl No: M.Cevdet Tb 416/1 (=BB) Ba: Son: Adliy hkm anun nfiz old leme Yazlan unvnda yr ka tursdur Hsn ilin hsn ayile gn leyl nehr ze yzin srer sen ehriyru kul gibi

Yk:20, :250x140(150x70), st:21, yz:talik, kt:harl. Bu nshann batan yaklak 5 vara eksiktir. Nsha ze ( )harfinden balamaktadr. Adl Dvn, nshann 24a numaral varanda bitmektedir. Dvnn bittii bu varakta Hayretnin ehed enl ilhe illellh nakaratl bir musammat; 24b-25a numaral varakta 21 beyitlik bir nat, 25a numaral son varakta ise yine Hayretnin y Al redifli bir kasidesi bulunmaktadr. Nshann kenarnda ise Cem Sultan Dvn yer almaktadr.173 Bu nshada 2si Farsa 106 gazel ve 1 murabba bulunmaktadr. Hem iirlerin sralan hem iml zellikleri hem de nsha farkllklar asndan OR nshasyla byk benzerlik gstermektedir. 3.Msr Mill Ktphanesi Blm, No:Talat 72 (=T) Ba: Trke Yazmalar

Hudy Hudlk saa yaraur Nitekim gedlk baa yaraur

173

Bu nshadan, Mehmed avuolu ve M.Ali Tanyeri tarafndan yaymlanan Hayret Dvn ile Halil Ersoylu tarafndan hazrlanan Cem Sultann Trke Divan adl almalarda bahsedilmemektedir.

Son:

Sultn- cihn kerd u eger ki be-nevz Adl dil-i zrde-i hd-r be-nigh

Yk:50, :222x142, st:11, yz:talik. lk sayfasnda Msr Milli Ktphanesi mhr yannda Edeb-i Trk Talat 72 notu vardr. Ktphane kaydndaki unvnlmuhtev satrnda Dvn- Sultn Byezd; el-mellif satrnda Byezd Hn- Sn Bin Ebl-feth notu yer almaktadr. Ser-levhasnda Mi'n-Netyic-i Efkr- Sultnil-dilis-Sad Vel-Hknil-Kmil El-Hamd Ebn-Nasr Sultn Byezd Hn Bin Sultn Muhammed Hknil-Gz ifadesi vardr. Bu nshada da, kk birtakm tutarszlklarla birlikte, Eski Anadolu Trkesinin zellikleri dikkat ekmektedir (irmese: , eyleye: , leblere: .)Birka yerde Azerbaycan Trkesinin izleri de vardr (menm: .) Genel iml hususiyetleri dikkate alnarak, bu nshann Kann Sultan Sleyman dneminde istinsah edildii sylenebilir. Bu nshada eksik varak yoktur. Ser-levhas ve cedvelleri tezhipli ve tezyinlidir. Nshada 141i Trke, 14 Farsa olmak zere, Adlnin toplam 155 iiri bulunmaktadr. Bu iirlerin 151i gazel, 1i murabba, 2si mfred, 1i matladr. Adlnin iirlerinin sonunda Temmetil-er-erf be-eltfil-melikesil-latf ifdesi bulunmaktadr. Bu nshada ayrca Cem Sultana ait bir beyitle 1 gazel ve kime ait olduu tespit edilemeyen bir muamma da yer almaktadr.

4.Millet Ktphanesi Ali Emir Efendi Manzm Eserler Blm No:274 (=M1) Ba: Son: Hudy Hudlk saa yaraur Nitekim gedlk baa yaraur H bilr mihr vef kidesin yr vel tibr olmaya ol ilme ki gelmez amele

Yk:41, :185x112 (124x75), st:11, yz:harekeli nesh, kt:bd, cl:yaldz, ct:siyah mein stampa emseli ve kebentli. 3a-3b, 8a-8b ve 41a-41b numaral varaklar eksiktir. Bata ve sonda Ali Emirnin ve kitapln mhr bulunmaktadr. Ser-levhasnda Dvn- Sultn Byezd ifadesi; ktphane kaydnda ise Eski ve ndir nshalardan olmas ve padiahlara ait bulunmas itibariyle kymetlidir. bilgisi vardr. stinsah kaydnda Haz kitb- Abdullah elebi bn Merhm Aa Mimrba Sbk Mter an yed-i Yahy eleb f yigirmi be evvl sene 1120174 notu yer almaktadr. Ali Emr Efendinin istinsah ettii M2 nshasnn kayna olarak dikkat ekmektedir. OR nshasna gre ok daha az olmakla birlikte, bu nshada da, Eski Anadolu Trkesinin iml zellikleri dikkat ekmektedir. Bu nshada 123 gazel, 1 murabba, 2 beyit, 1 msra vardr. Adlnin Farsa hibir gazeli bu nshada yer almamtr.

174

25 evvl 1120 tarihinin Mild karl 19 Ocak 1708e denk gelmektedir.

5.Millet Ktphanesi Ali Emir Efendi Manzm Eserler Blm No:277/1 (=M2) Ba: Son: Hudy Hudlk saa yaraur Nitekim gedlk baa yaraur H bilr mihr vef kidesin yr vel tibr olmaya ol ilme ki gelmez amele

Yk:141, :208x169, st:muhtelif, yz:rika, kt:beyaz, ct:ebri kapl. Adlnin divannn bulunduu blm 39 varaktan olumaktadr. Ser-levhasnda Dvn- Sultn Byezd Hn- Vel ifadesi yer alan nshann 1b ile 2a varaklar harekeli, dierleri harekesizdir. Al Emr Efendinin istinsah ettii nshada, iirler nazm trlerine gre adlandrlmlardr. Nshann 37b, 38a ve 38b varaklarnda Al Emr Efendinin Sultn Byezd Hn- Vel RahmetullahlMelikl-Al Hazretlerinin Baz Fris Er- BelgatNisr- hneleri bal ile verdii 3 Farsa gazel, 1 kta, 2 de matla bulunmaktadr. Bu kta ve matlalar, dier nshalarda yoktur. 38b ile 39ada Adlnin bir matlana Nect Bey, Meyyedzde Abdurrahman elebi, Tcizde Cafer elebi gibi dnemin airleri ve devlet adamlarnca yazlm nazireler vardr. Nshann 40bden sonraki varaklarnda ise Ali Emrnin Sultan Byezd Hn- Vel Hazretlerinin Dvn- Selset-Beyn- hnelerinn Tahmst u Tesdst yer almaktadr. Bu nshada 131 gazel, 1 murabba, 2 kta, 3 matla, 1 mfred, 2 ferd bulunmaktadr. Hem iirlerin sralan hem iml zellikleri hem de nsha farkllklar asndan M1 nshasyla byk benzerlik gstermektedir.

u hlde Adl Dvnnn mevcut yazma nshalaryla ilgili yle bir ecere oluturmak mmkndr175: ECERE
ADL DVNI

OR NSHASI T NSHASI BB NSHASI

M1 NSHASI

M2 NSHASI

175

Nshalarla ilgili rnek grntler iin Tenkidli Metin ve Ekler blmlerine baklabilir.

airlii, iirleri ve iir Anlay Latf Tezkiresinde Adl, airlerin geimine yapt katk yannda gazel sahasndaki baarsyla da zikredilmitir. Latfye gre Adl, gazel syleme konusunda atalarndan stndr.176 Ayrca Anadolu vilayetlerindeki airlerin ou, Byezd zamannda ve onun tevik, takdir, cize ve ihsnlaryla yetimitir.177 Knal-zde Hasan elebi, tezkiresinde limlere, hner sahibi airlere kar olduka ilgisi ve rabeti olduunu syledii Sultn Byezdin zamannn fazilet ve belgat sahiplerine cize verdiine ve onlara kar ihsanlarda bulunduuna iaret etmektedir.178 k elebiye gre ise Sultan kinci Byezd, saltanatla megul olmaktan skldka ve memleketin dertleriyle bunaldka, iiri bir tr snak gibi dnmtr.179 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde, zamannn ve kendisinden sonraki dnemlerin nde
176

Tarz- gazelde b-i kirmna glib ve ir-i uar-i efzl ve ehl mislinde b-meyib b-meslib idi. (Latf, a.g.e., s.143). 177 uar-y vilyet-i rmun ekser-i sermedleri bunlarun devr-i bcevrinde gelmiler ve asr- hmynlarnda kadr rabetleriyle y u hret bulmlardur. Ve bunlardan dahi mtevtir mtevli vezyif cevyizin ve mehmid medyihin dir otuz neferden mtecviz ir-i mhiri var idi. (Latf, a.g.e., s.141142). 178 Pdh- mezkrun -aleyhi rahmetl-melikil-gayr- ulem ve suleh ve hnervern- uarya gyetde meyl rabeti olup sir havkn-i cihnun kalem-rev-i fermnnda olan fuzel-i zemn ve bleg-i feshat-unvna irsl-i ceviz ihsn iderler idi. (Knalzde Hasan elebi, a.g.e., s.82). 179 Kendiler dah itigl-i saltanatdan kell ve aml-i memleketden mell geldke kule-i rfat- saltanatda vd-i ire tenezzl iderlerdi. (k elebi, a.g.e., s.54).

gelen airlerince iirlerine nazireler sylenmi olan180 Adlnin iirlerinin ince duygularla ykl olduu, ak ve tabi msralar syledii, iirlerinde din-tasavvuf kltr unsurlarnn ar bastna iaret edilmektedir.181 Trk edebiyatnn btn dnemlerinde olduu gibi, klsik dnemde de airlerin iir konusunda, nemli birtakm deerlendirmeleri olmutur. Ne var ki Tanzimat sonras dneme ait airlerin bu konudaki dnceleri zerinde birok alma yaplm olmasna karn, nceki dnemlerle ilgili almalarn yeterli olduunu sylemek mmkn deildir. Oysa mevcut almalar,182 divan airlerinin poetika konusunda,
180

Edirneli Nazmnin Mecman-nezirinde yer alan 34 gazelinden 4nn zemin iir olmas ve bunlara Nect, Muhibb, Lmi, h, Mesh, Talcal Yahy, Cafer elebi gibi dneminin nemli airleri tarafndan nazireler sylenmesi Byezdin iir yeteneini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. (Ahmet Atill ENTRK ve Ahmet KARTAL, a.g.e., s.185). 181 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, s.39. 182 Dvn airlerinin poetikalarn ortaya koymaya ynelik yaynlarn bir blm, sz konusu almalarn seyrinin de gzlemlenebilmesine imkan salamak amacyla aada kronolojik olarak verilmitir: Harun TOLASA, Klsik Edebiyatmzda Divan nsz (Dbce)leri; Lmi Divan nsz ve (Buna Gre) Divan iiri Sanat Gr, Journal of Turkish Studies, Harvard ., S.3, 1979, s.1-10; Harun TOLASA, Divan airlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, E SBF Yay., zmir 1982; Ahmet MERMER, Talcal Yahya Beyin Kendi iiri zerine Dnce ve Deerlendirmesi, Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S:1, Konya 1987, s.227-234; Muhsin MACT, Divan Edebiyatnda Poetika Denemeleri: Tezkire nszleri, Yedi klim, stanbul, Haziran 1992; Muhammed Nur DOAN, Fuzlnin Poetikas, lm Aratrmalar, stanbul 1996; Filiz KILI, XVII.Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler, Aka Yay., Ankara 1998; Mehmed AVUOLU, 16.Yzyl Divan Edebiyat: Divan Edebiyatnda iir Kavram, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, (Haz.Mehmet KALPAKLI), YKY Yay., stanbul 1999, s.208-217; Nmk AIKGZ,

gnmz airleri ya da eletirmenleri asndan nemli ve farkl yaklamlara sahip olduklarn ortaya koymaktadr. Dvn airlerinin poetikalarna k tutmaya ynelik almalardan da anlalaca gibi, dvn airleri eserlerinde iir, sz, air, anlam, eletirmen gibi birtakm poetik kavramlarla ilgili deerlendirmelere yer
Klsik Trk iiri Tenkid Terminolojisi ve b-dr rnei, Trk Kltr ncelemeleri, stanbul 2000, S.2, s.149-160; Yaar AYDEMR, Bursal smail Hakknn Eserlerinden Hareketle iir Gr, 1.Uluslar aras smail Hakk Bursav Sempozyumu Bildirileri, 26-27 Mays 2000; Mine MENG, Divan iiri Yazlar, Aka Yay., Ankara 2000, s.13-21, 22-29, 30-44; Semra TUN, Muhibbi Divannda iir ve airle lgili Deerlendirmeler, S TAE Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.7, s.265-283; Harun TOLASA, Ahmet Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001; Mahmut KAPLAN, Sebk-i Hind airlerinden Fehim, smet, Nil ve Netnin Divanlarna Gre air ve iir Hakkndaki Grleri, Hece, Trk iiri zel Says (53-54-55), stanbul, Temmuz 2001; Ziya AVAR, Divan iirinin Poetik Verilerine Yeni Bir Yaklam Denemesi, Hece, Trk iiri zel Says (53-54-55), stanbul 2001; Ahmet MERMER, Belagat evresinde Metin ncelemesi, Edebiyat lmi ve Problemleri Sempozyumu, GSBAGD Yay., Ankara 2004, s.194-202; Mahmut Erol KILI, Sf iirinin Poetikas, Cogita, YKY, S.38, stanbul 2004, s.84-97; Yavuz BAYRAM, 16.Yzyl Divan iirinde iir, Sz ve airle lgili Anlam Alanlar (Kelimeler ve Terkipler), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.15, s.53-64; Yavuz BAYRAM, 16.Yzyldaki Baz Divan airlerinin iiri Nitelemek zere Kullandklar Sfatlar, Trkbilig Trkoloji Aratrmalar, S.:2004/8, H EF TDE Blm Yay., Ankara 2004, s.36-53; Yavuz BAYRAM, 16.Yzylda Baz Divan airlerinin iire ve Okura Dair Grleri, Mill Eitim Dergisi, MEB Yay., S:168, Ankara Gz2005, s.79-106; Yavuz BAYRAM, 16.Yzyldaki Baz Divan airlerinin aire ve lhma Dair Grleri, Trklk Bilimi Aratrmalar, S:18, Nide Gz-2005, s.31-68; Atabey KILI, Ahmed Hamdnin Belgat- Lisn- Osmnsi, Klsik Trk Edebiyat zerine Makaleler, Turkish Studies Publication, Ankara 2007, s.433-436; Menderes COKUN, Klsik Trk iirinde Edeb Tenkit, Aka Yay., Ankara 2007; M.A.Yekta SARA, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 3F Yay., stanbul 2007. nemli bir

vermilerdir. Birok dvn airi gibi, Adl de zaman zaman iirlerinde poetik dncelere yer vermitir. Sz gelimi aadaki beyitlerinden, airin iir yazmakla aslnda hlini sevgiliye arz eylemek ve bandaki derdi erh etmek amac tad anlalmaktadr:
Adliy ahvle vkf degl sanma nigr Her gazel kim yazdum old yre benden arz- hl
5) (G.79-

[Ey Adl! Gzelin senin hlinden habersiz olduunu zannetme. (nk) yazdm her gazel, benden ona bir arzuhl olmutur.] Adli ir gazeli terk idben defteri dr nki erh olmaz imi hara degin derd-i ser [Adl! Madem ki bann derdi kyamete kadar anlatlamaz; iiri ve gazeli brakp defteri kapat.]
(G.58-7)

Yukarda Hare dein bann derdini anlatamayacanna gre iir ve gazeli brak, defteri kapat. diyen air, gazel ile gazl kelimeleri arasndaki ses benzerliinden yararland aadaki msralarnda, toplumsal adan son derece gereki bir yaklam ortaya koymu ve iirden ok paraya nem verildiine vurgu yapmtr:
Sm zerden dm idp ol vahiyi eyle ikr Adliy sayd oldu yokdur gazelle bir gazl (G.76-5) [Ey Adl! Gazelle bir ceylnn avland grlmemitir. (Onun iin) o vahiyi, altn ve gmten tuzak kurarak avla.]

iirdeki baarlaryla vnmek ve bu baary sevgiliyle ilikilendirmek, dvn airlerinin genel eilimidir. Nitekim aadaki beyitlerinde Adl, bir yandan sevgilinin dudana, diine, hattna, kana,
blmn airin kendi iiriyle ilgili deerlendirmelere ayrlm olan divan tahlillerini de bu erevede deerlendirmek gerekir.

beline ve zlfne bir yandan da iir syleme gcne vurgu yapmtr:

Ruhlaru vasfn gneden ren itdm iy kamer Diler vasfnda irm drr-i h-b eyledm (G.93-2) [Ey ay (yzl)! Yanaklarnn vasfn gneten parlak ettim. Dilerini anlatrken de iirimi parlak bir inci ettim.] Kalarua nisbet itdmse hilli iy kamer Eyledm brik fikir baladum nzk hayl
(G.79-4)

[Ey ay (yzl)! Hilli kalarna benzetmekle, yeni bir fikir ve ince bir hayal ortaya koymu oldum.] Bu muhakkakdur hat- dil-dr vasfn ideli Defter-i lem tolupdur Adliy inlarum
(G.88-6)

[Ey Adl! Sevgilinin ayva tylerini anlatal, dnyann defteri yazlarmla dolmutur.] Bili vasfnda kl yarar olsa Adliy incerek hayl gerek
(G.59-7)

[Ey Adl! (Gzelin) belini anlatrken kl (krk) yarar gibi ince hayaller gerekir.] Muattar eyledi fk nazm Adl'n Meger ki zlfin ider dilber kalem yirine
(G.127-5)

[Adlnin iiri ufuklar gzel kokuya brd. Meer kalem yerine gzelin zlfn kullanyormu.]

Adlye gre sevgilinin lale benzeyen dudann ilhmndan yoksun bir air, yiyecek ekeri olmayan bir papaandan farkszdr. Ayrca sevgilinin eker gibi dudan anlatmada kendisi gibi irin szl bir papaan da yoktur:
irde ki nigrn leb-i lal-i teri yok ol ttiye benzer ki gdya ekeri yok
(G.49-1)

[Gzelin lale benzeyen taze duda(nn ilhm) olmayan air, yemeye ekeri olmayan bir papaana benzer.]

Habs-i gamda dostum ekker-leb vasf itmege Adli gibi olmaya bir tti-i rn-suhan (G.115-7) [Dostum! Gamn hapsinde eker (gibi olan) dudan anlatmada Adl gibi irin szl bir papaan yoktur.]

Adl, gl yapraklarn birletirip taze bir dvn yapmakla vnd aadaki beytin ilk msranda, bu baarsn sevgilinin yanan anlatmasna balamaktadr:
Adlin nazmn gren vasf- ruhula didi kim Cem idp evrk- gl bir tze dvn balam
(G.38-7)

[Adlnin senin yanan anlatan iirini gren, gl yapraklarn toplayp taze bir dvn oluturduunu syler.]

Nitekim air, iir sylemede yle ilerlemitir ki byk iir ustalar yetitirmi olan Acemler, Adlnin iirlerini gl yapraklar zerine yazp Anadoludan Semerkanda gtrseler yeridir:
Gazelde nazm- gftru yazup evrk- gl zre Acemler Rm'dan Adl iletsnler Semerkand'e (G.121-8) [ranllar, gazel (tarzndaki) iirlerini gl yapraklar zerine yazp, Anadoludan Semerkanta ulatrsnlar.]

Padiahl, Cem Sultan ile uzun soluklu bir saltanat mcadelesiyle elde eden kinci Byezd, Adl mahlasyla yazd iirlerinde, sk sk padiah kimliini ele veren ifadeler kullanmtr. Dvnnda bu anlamda rnek oluturacak 40a yakn beyit tespit edilmi olup bunlarn bir blm aada incelenmitir. rnein Allaha Padiahum! diye seslendii bir beytinde Ayann topran Adl kulunun bana tac edip onu Rm lkesine sultn eyle! diye du etmektedir:
Pdihum lutf idp Adl kuluu bana

Hk-i pyu tc idben Rm'a sultn eylegil

(G.70-7)

[Padiahm! Lutfedip ayann topran Adl kulunun bana tac edip, (onu) Rm (lkesine) sultan eyle.]

Yukardaki beytinde padiah olmak iin dua eden Adl, birka beytinde padiahln aslnda insana ba arsndan baka bir ey getirmediini ifade etmitir.
Ek-i emden gl-b itse yeridr Adliy Tc- hden ba ars degl mi hslu (G.56-5) [Ey Adl! Gzyandan gl suyu yapsan yeridir. (Zira) padiah tacndan (tek) kazancn ba ars deil mi?] Ml-i kalbidr hemn cemiyyetinden fide Tc- hden ne old hslu gayr sud (G.45-7) [Padiah tacndan, ba arsndan baka ne kazancn oldu? (Zira) birlikteliinden faydan, yalanc varlktr.]

air, baka bir beytinde, biraz daha ileri giderek adeta pimanlk psikolojisi183 iinde, saltanat mcadelesini ve iktidar gcn kuru bir kavga olarak nitelendirmektedir:
Adli gibi eh olan iigi terk idben Bana ald abes yire kur kavgy (G.143-7) [Eiini terk edip Adl gibi sultan olan, bo yere bana kuru (bir) kavgay alm(tr).]

Zamannda tarihe mal olmu bir iktidar mcadelesi vermekle birlikte, saltanatla ilgili dncelerini byle ifade eden air, iirinde gnlnden geeni aka ortaya koymaktan ekinmemitir. Ona gre mutluluk hrka-p olmakla, teba ve memleket kavgasn brakmakla mmkn olabilir.
183

Nitekim Neeli bir mr srmemi. Padiahl fazla istekle yapt da tartlr. Nazm TEKTA, adrdan Saraya Saraydan Srgne Osmanl, Yeni afak Yay., stanbul, s.162.

Saltanat kavgasdur Adl seni dil-teng iden Hrka-p olanda vardur var ise hurrem gl

(G.73-6)

[Adl! Senin gnln bunaltan saltanat kavgasdr. (Zira) mutlu bir gnl varsa, o ancak hrka giyen (alak gnll dervi)lerdedir.] Ko raiyyet gussasn memleket kaygusn kil ise hl aup eylegil mtem gl
(G.73-7)

[Ey gnl! Tebaa derdini, memleket kaygsn brak. Akln varsa, hlini dnp ala.]

Siyasi hayatnda ifade etmekten kand dncelerini iirlerinde dile getiren Adlye gre gerek padiah, Allahn kulu olabilen ve ona secde edendir. Allaha kul olmayann dkn olmas, ona secde etmeyen ban da ayaklar altnda ezilmesi haktr:
eh oldur ki kulluu itdi sen Kulu olmayan eh ged yaraur
(G.1-3)

[(Gerek) sultan, sana kulluk edendir. Kulun olmayan sultan (aslnda) kledir.] u ba kim saa secde eylemeye Ser-i h ise zr-i p yaraur (G.1-4) [Sana secde etmeyen u ba, sultann ba da olsa, ayaklar altna yakr.]

air, bu dncelerini baka bir beytinde, Deersiz bir kulun olmak, Adl gibi sultan olmaktan iyidir. ifadeleriyle yanstm; bir beytinde sultan olmann gereine iaret etmi; baka bir beytinde de Adl, sana kul; leme sultan oldu. diyerek nasl bir padiah olduunu ortaya koymutur:
Pdihum iigde kullarudan kemtern Kulu olmak yeg durur Adl gibi sultndan

(G.106-5)

[Allahm! (Senin) eiinde kullarndan deersiz bir kul olmak, Adl gibi sultan olmaktan iyidir.] Bir gedyidi cihn ire gezer b-ser p Adli kul old saa leme sultn old (G.142-6) [Adl, (Aslnda btn) dnyay batan aa gezen bir dknd; (ancak) sana kul olunca (btn) dnyaya sultan oldu.] Cihn milkine ser-t-ser eh olmak istese Adl Olgr cn ile ol h- hsn bende-fermn (G.133-5) [Ey Adl! (Btn) dnya lkelerine batanbaa sultan olmak istersen, o gzellik padiahnn gnlden klesi ol.]

Hayatnn ilerleyen dnemlerinde devlet ilerinden olabildiince uzak durmaya alt ve tasavvufla ilgilendii bilinen; bu sebeple Vel lkabyla anlan air, aadaki beyitlerinde bu kimliini de yanstmtr. Beyitlerdeki Adl, sen aceb sultan imisin. ve Adl, aceb sultan imi. ifadeleri, airin iinde bulunduu elikinin farknda olduunu gstermektedir:
Kul olmak ister imisin o ha Be Adl sen aceb sultn imisin
(G.104-4)

[Adl, o padiaha kul olmak istiyormusun. Sen ne biim sultansn?] Sen eh-i milk-i cemle kul olayn dir imi Gr bilr mi haddini Adl aceb sultn imi
(G.39-4)

[Adl, sen gzellik lkesinin padiahna kul olmak istiyormu. Gryor musun, hi haddini biliyor mu? Ne biim sultanm?]

airin aadaki beyitlerde, Bodan ve Tatar lkesinin emir altna alnmas, sevgili yolunda lme istei iin Gazneli Mahmudun Ayaza olan sevgisini rnek gstermesi ve dil bir padiah olarak bilinmesine gnderme yapmas da padiahlyla ilgili hususlarn

iirlerine nasl nemlidir:

yansdn

gstermesi

bakmndan

Kara Bodn gzine lemi t tr itdm Emrme tbi olan server-i Ttr old (G.141-4) [Kara Bodan gzne dnyay zindan ettim. Sonra da Tatar, emrime tbi oldu.] Adliy r eyleme cnn yolunda lmege Cn fed klmad m Mahmd' gr Ayaz in
(G.108-6)

[Ey Adl! Sevgili urunda lmekten utanma. Bak (Sultan) Mahmud, Ayaz iin cann vermedi mi?] Cnna zulm sitem eyleyben sevdi seni Adliyin dimesnler dahi h- dil (G.71-5) [(Mdem ki) canna zulmedip seni sevdi. Artk (kimse) Adl iin adaletli (bir) padiah(tr,) demesin.]

Adlye gre, padiahlktan murad, o sa smbl gibi olan sevgiliye dost olmaktr. Kald ki bir dilberin gnln almak, dman kalesini zaptetmekten daha gtr. Aadaki ikinci beyit, Adlnin padiahlktan gelen iktidar gcnn her eyin stesinden gelemeyeceinin bilincinde olduunu gsteren son derece dikkat ekici ifadeler barndrmaktadr:
Adliy gel sen de insf eyle ehlikden murd Bu degl midr ki ola ol sa snbl ens (G.35-6) [Ey Adl! Gel sen de insaf et. (Zira) padiahlktan ama, o sa snbl (gibi olana) dost olmak deil midir?] Nice kfir kalasn almak nasb itdi Hud Adli dilber glini almak kime makdr olur
(G.29-6)

[Ey Adl! Allah, (sana) nice dman kalesini fethetmeyi nasip etti (de) sevgilinin gnln fethetmek kime nasip olur?]

Divan iirinde btn airlerin ilgi gsterdii konularn banda ak gelmektedir.184 Bugnknden ok farkl bir bak asyla185, ak hem hayatlarnn ve hem de sanatlarnn temel objesi olarak deerlendirdikleri grlen btn dvn airleri gibi Adl de ak her eyin zerinde tutar. yle ki bir beytinde, ak ayplarken sonunda bunun bana geldiini syleyen air, baka bir beytinde, dnyaya ak davasyla geldiini syler:
Aka tan eyler idm bauma geldi hir Yansa lem ola m bir kur hk hals (G.43-2) [Ak ayplardm; sonunda bama geldi. Btn dnya yansa, kuru bir tek ot, (o yangndan) kurtulabilir mi?] Bugn ben davi-i ak ile geldm n bu meydna N'ola tb eyler isem baum ol zlf-i evgna (G.129-1) [Mdem ki ben, bugn bu meydana ak davasyla geldim; bam o engel gibi zlf iin top eylesem ne olur?]
184

yle ki ak bu edebiyatta en gl ve en merkez temalardan biri olarak yerini alm ve hayatn her alan ile olan tayin edici alkas sebebi ile, neredeyse bu edebiyat bir ak edebiyat hline gelmitir. (Muhammet Nur DOAN, Divan iirinde Ak, Dou Bat Dou Bat Yay., S.26, Ankara 2004, s.31). 185 Bu aamada divan airlerinin ak anlaylarnn gnmzde yaygn olan ak anlayndan ok farkl olduunu dikkate almak gerekir. Nitekim A.Atill entrk, divan airlerinin aka bak alarn kavrayabilmek iin, akn kltrndeki seyrini izleme gerei zerinde durmaktadr: Osmanl iirinde akn mahiyetini anlayabilmek iin slm kltrnn ak anlay zerinde geirdii sreleri iyi bilme ve deerlendirme gerei vardr. Ak kavramnn slm kltrndeki seyrini gzden geirebilmek iin de Hicr II.yzylda Allaha daha yakn olabilme dncesiyle btn mrlerini ibadetle geirme amacyla dnyadan el etek ekip zhd hayat yaamay tercih eden ilk sflere kadar uzanmak icap eder. (Ahmet Atill ENTRK, Osmanl iirinde Aka Dair, Dou Bat, S.26, Dou Bat Yay., Ankara 2004, s.56) te zellikle mrnn ilerleyen yllarn ibadete hasrettii iin Vel olarak bilinen Adlnin ak anlayn da bu erevede deerlendirmek gerekir.

Adlye gre akn kayna olan sevgilinin aznn srrna varmak ve zlfnn dmlerini zmek, akln kr deildir:
Server srr- dehnuda sen hayrn hred ciz olm ukde-i zlfde akl- m-ikf (G.48-5) [Ey sultan(m)! Akl, senin aznn srryla hayran olmu. Kl krk yaran (o) akl, zlfnn dmlerinde ciz kalm.]

airin sevgili iin kulland dikkat ekici sfatlardan biri melektir; ancak aadaki beyitlerin ilkinde anlaldna gre, airin sevgiliyi melek olarak grmesi, aslnda sevgiliyi vmeye deil ondan yaknmaya ynelik bir eilimden kaynaklanmaktadr. Zira beytin ilk msrandaki sye kelimesi, kinyeli kullanlmtr. Gerek anlamyla sevgilinin glgesini ifade eden bu kelime mecaz anlamyla, sevgilinin na kar iyi niyetini, cmertliini ve ihsann ifade etmektedir.
Olmadun sye bilmezdm evvel hir Bildm ki sen meleksin olmaz melekde sye
(G.123-2)

[nceleri glgen olmadn bilmezdim. Sonra senin melek olduunu ve meleklerde de glge olmadn anladm.]

Adl, sevgiliden bir istekte bulunurken ya da ondan aman dilerken, daima slm bir bak asna yer vermi; kendisine slm bir gereke gstermeyi ihmal etmemitir. Sz gelimi aadaki beyitlerin ilkinde, sevgiliden bse talebini, bu iyiliin maher gn hadsiz hesapsz bir sevaba dneceini syleyerek dile getirmi; ikinci beytinde ise Melekte gazap olmaz. diyerek, sevgiliye klarna iyi davranmas gerektiini hatrlatmtr.
Dir itme leb bsn nigr haste dillerden

Kim anu rz- maherde sevbna hisb olmaz

(G.32-3)

[Ey gzel! pcn hasta gnllerden esirgeme. Zira (bu iyiliin) maher gn hesapsz bir sevab vardr.] Uka mje trini her dem ne ekersin y rh- revn nki melekde gazab olmaz
(G.33-2)

[Ey yryen rhum! Meleklerde fke olmaz. Her an klara kirpiinin klcn niin ekersin?]

Bu sebeple bir beytinde ilim erbab olarak grd anlalan hocaya (hvce) seslenip Ak kitab pek mulaktr. Senin harcn deildir. Anlamadysan bu blm brak. deme ihtiyac hissetmitir.
y hvce kat mulak olur ak kitb Bbu degl alamadu ise ko bu bb
(G.136-1)

[Ey hoca! Ak kitabnn anlalmas ok zordur. Senin haddin deildir, bu blm brak.]

Devrinde ktaya hkmeden bir imparatorluun padiah olarak, bir fnnin sahip olabilecei en iyi mevkide bulunan air, bir beytinde bunu vurguladktan sonra, gnlndeki amacn vuslat- dildr olduunu syleyerek kendine yeni bir hedef belirlemitir:
Adliy her ne murdu var ise virdi Hud rz dilde hemn vuslat- dil-dr old (G.141-5) [Ey Adl! Her ne muradn varsa Allah verdi. Artk gnldeki (tek arzu), yrin ddrna kavumak kald.]

Ne var ki Adl, dilberde vef olmad zaman, n hibir aresinin kalmayacann da farkndadr. Nitekim bir beytinde Maln ve mlkn kavumaya yetmez. diyerek bu gerei dile getirmitir.
Dil-berde vef olmaycak fide itmez Adl sebeb-i vasl degl ml menl
(G.67-5)

[Adl! Sevgilide vefa olmadktan sonra, senin maln

mlkn kavumaya vesile olamaz.]

air, sevgiliyi dvnndaki tek murabbada Bir per-zde, meh-r sanem tze cvn olarak tantmtr. Ayn murabbada bu zelliklere sahip olan sevgili karsnda n durumunu da ortaya koymutur.
Bir per-zde v meh-r sanem tze cvn deli gn yzini perde-i zlfinde nihn Adli'n gzlerine old karau d cihn Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm
7)

(MR.145-

[Bir peri kz, bir ay-yzl gzel ve taptaze bir gen, yzn zlfnn perdesinde gizleyeli; iki cihan Adlnin gzlerine karanlk oldu. Eyvah gzm, eyvah gzm, eyvah gzm!]

Adlnin nazarnda klarn ok zel bir yeri vardr. Zira ona gre, sevgilinin yanaklar arzusuyla can veren bir n kabri har gn nurla dolacaktr.
Ruhlaru evkiyle bir k ki cn vire sen Kabri anu har olnca dostum pr-nr olur (G.29-3) [Dostum! (Senin) yanaklarnn arzusuyla can veren n kabri, har gn, nurlarla dolar.]

Adlnin ak anlayn tasavvuf eilimlerinden bamsz olarak deerlendirmek mmkn deildir. Zira k- sdk, merebini sf eylemek, ddre bakmak, deheni srrna irmek, vcdunu adem itmek imgelerinin dikkat ektii aadaki beyitlerinde olduu gibi, iirlerinde ak ve akla ilgili terimler, tasavvuf terim ve kavramlarla birlikte kullanlmtr:
Mereb b- revn gibi eger sf eyleyp k- sdk geers gel beru ddra bak (G.2-5) [Mdem ki sdk k olduunu iddia ediyorsun; (o hlde) huyu akan su gibi saf eyleyip beri gel sevgilinin

yzne bak.] Adl deheni srrna irmek diler ise Lzm durur evvelde vcdu adem olmak

(G.52-5)

[Adl, eer (sevgilinin) aznn srrn renmek istersen, ncelikle varln yok etmen gerekir.]

Aadaki rneklerde ise tasavvuf bak asnn daha da arlk kazand grlmektedir. Bir tevhdinden alnan beyitlerde air, evresindekileri tam bir sfyne bak as ile deerlendirmekte; gaflet uykusundan uyanmalar ve maher gn piman olmamalar iin, onlara nasihat etmektedir:
Hvb- gafletden uyanup znet-i ecra bak Kudret-i Hakka nazar kl revnak- ezhra bak
(G.2-1)

[Gaflet uykusundan uyanp aalarn sslerine bak. Allahn kudretini bir gr, ieklerin parlaklna bir bak.] Yarn ada kalmayam dirse fign u zrda Adliy bunda iitdg fign u zra bak (G.2-7) (Ey Adl! Yarn ahrette alayp inlemek istemiyorsan, bugn burada (dnyada) duyduun alayp inlemelere kulak ver.]

Adl, ayn iirinin baka bir beytinde bir sfye yakr bak asyla, aalarn her birini yeil elbiseler iinde kyama durup huzur- kalp ile secde eder vaziyette tasvir ve tasavvur etmektedir:
Sebz-p olup kyma turdlar her bir ecer Kldlar secde huzr- kalbile khsra bak (G.2-3) [Her bir aa, yeiller giyip kyama durdular. Bak, dalar (bile) kalp huzuruyla secde ettiler.]

Sflerin geleneksel giysilerinden olan hrka, Adlnin iirlerinde bu zellii yannda, gam ve hzn

gibi kelimelerle de badatrlmtr. Aadaki rneklerde kanat kemeri, knc-i kanat ve rh- ak tamlamalar da dikkat eken dier ak ve tasavvuf kavramlar arasndadr:
Rh- aka kadem basma gl olmaz ise Arkana hrka-i gam bilde kanat kemer (G.58-4) [Gnl, srtnda gam hrkas belinde kanaat kemerin yoksa, ak yoluna ayan basma.] Gl knc-i kanatde otur giy hrka-i hzni ol eh kullarn dim fakr mstemend ister(G.19-6) [Gnl! Hzn hrkasn giyip kanaat kesinde otur. Zira o padiah kullarn daima fakir ve mahzun ister.]

air, bu tavsiyeleri sadece bakalarna vermekle kalmam; iirlerinde adeta sflik yolunda rnek tekil edecek bir yaklam ortaya koymutur:
Hrka-i sabr giyp her dem kanatdr ii Knc-i gamda Adli n bulmaz nihyet itikf
(G.48-7)

[Adl, znt kesinde ibadet etmeye doyamadndan, her an ii gc, sabr hrkasn giyip kanaat etmektir.]

Bir sfden beklenen zelliklerinden biri de phesiz ki alak gnll olmasdr. Adl, bu adan da rnek bir kiilik tamaktadr. Nitekim aadaki msralarda, sevgiliye kul olmay bile, haddinden byk bir nimet olarak grdn ifade etmektedir:
Saa kul olmak benm haddm degldr dostum Sen eh-i milk-i kerem Adl bir omaduk levend (G.18-5) [Dostum! Sana kul olmak benim haddime deildir. (Zira) sen cmertlik lkesinin padiah, Adl ise deersiz bir askerdir.]

Zira Adl, insanolunun mal, mlk ve saltanatla ycelik elde edemeyeceini bilir. nsan, eer izzet peindeyse, sevgilinin yolunda zell olmay semelidir:
Ml u milk saltanatla kadr bulmaz demi Adliy izzet gerekse iiginde ol zell (G.77-5) [Ey Adl! nsan; mal, mlk ve saltanatla deer bulmaz. Sayg (deer) istiyorsan, (o sevgilinin eiinde) zelil ol.]

Btn sfler gibi Adl de her eyin Allahdan olduunun bilincindedir. Ona gre ilh kudret, her devnn erbetini elest meclisinde sevgilinin dudana yerletirmitir ve onun nasibi, ezel meclisinde gam kadehindedir. Dolaysyla bu dnyada ay u n talep etmesi anlamszdr:
Her devnu erbetini lal-i cnnda kom Adliy derdi saa takdr iden rz- elest (G.11-5) [Ey Adl! Sana elest gn derdi takdir eden, her devnn erbetini sevgilinin (lal) dudana koymu.] Var dahi Adl cihnda ay u n itme taleb n saa bezm-i ezelde cm- gamdandur nasb
(G.10-7)

[Adl! Brak artk dnyada yiyip ierek elenmeyi talep etme. Zira ezel meclisinde senin nasibin znt kadehindendir.]

Vel sfatl bir air olan Adl, iirlerinde sk sk slm terimlere, ahslara ve kavramlara yer vermitir. Hakknda hi bilgi sahibi olunmasa bile, iirlerinden onun samimi ve inanl bir dindar olduu anlalabilir. Bir blmne yukarda da yer verilmi olan bu tr beyitler, ayn zamanda ak ve tasavvuf anlayna k tutan ifadeler tamalar bakmndan da dikkat ekicidirler.

Sz gelimi aadaki beyitler, Adlnin slm bir eitimle yetimi olduunu ve bu izgisini iirlerine yansttn somut biimde ortaya koymaktadr. Zira beyitlerde slmn temel ibadetlerine ve inan sistemine iaret edilmitir. Bu anlamda ilk beyit, slmn be art arasnda bulunan hac ve namaz, ikinci beyit ise Hz.Muhammede gnlden ball gndeme getirmektedir:
Kabe-i kyna azm itme yz hk itmedin Niyetden fide olmaz namz bilmedin (G.116-3) [Yzn toprak etmeden mahallesinin Kbesine ynelme. (Nitekim) namaz klmadan, niyetin bir faydas olmaz.] k olur m diyen sen meh-liky sevmezin mmet olur m diyen kim Mustaf'y sevmezin
(G.100-1)

[Nasl ki sen ay yzly sevmeyen k olamazsa, Mustafay sevmeyen de (ona) mmet olamaz.]

Yukarda ibadetin nemini vurgulad grlen airin aadaki beyti, onun aksz ve kuru bir ibadeti kastetmediini gstermektedir. air, rnekte zhide seslenip Bana namazdan, zikirden ve tesbihten bahsetme. Hakka yakn ameli (ancak) aka dtnde sylersin. diyerek, bir amelin kabul edilmesini, ak ile yaplmasna balamtr.
Namz u zikr tesbh baa arz itme iy zhid Olursa mbtel aka Hak'a lyk amel dirsin (G.103-3) [Ey zhid! Bana namazn, zikrini ve tezbihini anlatma. Aka mbtel olursan, (o zaman) Allaha yakan amel dersin.]

Hz.Muhammedin dier peygamberler karsndaki konumuna da iirlerinde yer veren Adl, aadaki

beyitlerinde, onun peygamberlerin en mkemmeli ve en hayrls olduunu dile getirmitir:

Muhammed-i Arab kim Resl-i ekmeldr Takarrb ile kamu enbiydan efdaldr (G.3-1) [Arab Muhammed, mkemmel (bir) elidir. Yaknlkla btn peygamberlerden faziletlidir.] Kalan resllern kavmineydi daveti n Nbvvetiyile bu ins cna mrseldr (G.3-2) [Daveti, btn elilerin kavmine olduu iin, peygamberlii ile btn insanlara ve cinlere gnderilmitir.]

Adl, hemen her airin yapt gibi, iirlerinde zaman zaman kendisinin ve toplumun iinde bulunduu durumdan ikyet etmitir. Gnlnn dnyada bir an bile mutlu olamadn, dahas gamsz biriyle hi birlikte olamadn syledii; sonunda dnyada gamsz kedersiz bir tek gnln bile olmad sonucuna vard aadaki beyitleri, bu anlamda dikkat ekici msralardan olumaktadr.
Olmad lem iinde bir nefes hurrem gl Olmad bir lahza b-gam olana hem-dem gl
(G.73-1)

[Gnl, dnyada bir an bile mutlu olmad. (Dahas) gnl, bir an bile gamsz bir gnlle birlikte olmad.] Her kime glm gamn didm gamndan gam yidm Glib yokdur cihn iinde bir b-gam gl (G.73-2) [Kime gnlmn gamnda bahsettiysem, onun gamndan gam aldm. Galiba bu dnyada gamsz (bir tek) gnl yoktur.]

Adl, baka bir beytinde de bir baa benzettii bu dnyada meyvesi muhabbet olan bir tek fidan bulamamann hznn ve hayal krkln dile getirmitir.

Bbn bu b- lemde Mvesi mihr bir nihl kan (G.138-2) [Ey bahvan! Bu dnya banda, meyvesi muhabbet olan olan bir fidan nerde (var)?]

Bu sebeple Adl, dnyay bir mihnet evi ve gam medresesi olarak grr. Dolaysyla bu gerek deimeyeceine gre, alayp szlamak da bouna olacaktr:
Mihnet evidr dr- cihn eyleme feryd Bu medrese-i gamda gl bahs u cedel yok
(G.50-6)

[Gnl! Dnya, bir eziyet evidir; feryad etme. (Zira) bu gam medresesinde zulm ve kavgaya (yer) yoktur.]

Aslnda bu olumsuzluklar dile getirirken airin amac gerekten ikyet etmek deildir. Bu, bir bakma air bir ruhun alkanldr. evresinde olup bitenle ilgili deerlendirmelerdir. Gerekte air, her eyin Allahdan olduunun bilincindedir. Aadaki beyitte Adl, bunu takdr-i Rabbn olarak nitelendirmektedir:
Geh vasl geh firkat zih takdr-i Rabbn ikyet eyleme Adl kevkibden feleklerden
(G.109-7)

[Adl! Bazen kavuma, bazen ayrlk, bazen Allahn (baka bir) takdri olur. Yldzlardan gklerden (bouna) ikyet etme.]

Adl, bir taraftan da dervile sultan rnek vererek, felein eziyetlerinin herkes iin sz konusu olabileceine iaret etmektedir. Bu anlamda airin en somut rnei lmdr. Zira lm sz konusu olduunda, padiahla kul arasnda hibir fark yoktur.
Hayt u mevt ahkmnda h ile ged birdr Berberdr cef-y arh dervi ile sultna (G.126-7) [lmle hayat hkmlerinde padiahla kle birdir. (Baka bir deyile) felein eziyeti dervile sultana ayndr.]

Yaad dnemin toplumsal hayatna ait birok tipe iirlerinde yer veren Adl, iirlerinde baz geleneklere ve toplum iinde yaygnlam alkanlklara da deinmitir. Bu anlamda aadaki beyitlerde hastalara eker verme, mezarlara servi dikme, kabir stnde mum yakma, matemlerde siyah giyme ve tra olma gibi imge ve alkanlklara iaret etmitir.
Gz marzine lal-i leble eyle ilc Ki haste olana olmaya gl-ekerden yeg
(G.62-4)

[Gznn hastalna dudann laliyle ila eyle. Zira hasta olana gl-ekerden daha iyi (ila) olmaz.] Kabrm zre serv dik em yaku dostlar n beni hk eyleyen evk- ruh u blsdur
(G.30-2)

[Dostlar! Mdem ki beni toprak eyleyen, (sevgilinin) yana ve boyunun arzusudur; kabrimin zerine servi dikin, mum yakn.] Dr olaldan ol sanemden merdm-i em sen Kara giymi mtem ire Adli giryndur henz (G.31-7) [Senin gzbebein, o put gibi gzelden ayr deli; Adl, karalar giyip mtem iinde alamaktadr.] rzuda hatt- mgn nin kldu tr Eylemez n ktib-i Kudret bilrsin sehv hat (G.44-2) [Kudret ktibinin yanl yazmayacan bildiin hlde, yanandaki misk kokulu ayva tylerini niin tra ettin?]

air, sevgiliyle ilgili benzetmelerin bir ksmnda da gnlk hayatla ilgili imgelerden yararlanmtr. Sz gelimi aadaki msralarda, sevgilinin klca benzettii kirpiiyle gz arasndaki ilgiyi, hrszlarla harmlerin altn peinde olduklarn hatrlatarak pekitirme yoluna gitmitir.
Her lahza gz tg-i mje ekdgi bu kim

detdr olur dzd harm zer zre

(G.132-6)

[Gznn her an kirpiinin klcn ekmesi, hrsz ve ekyann (daima) altn peinde olmasna benzer.]

kinci Blm DVNIN TAHLL*

Adl Dvnnn tahlilinde izlenecek yntem ve yaplacak snflandrmalarn belirlenmesi aamasnda temel olarak u kaynaklardan yararlanlmtr: Mehmed AVUOLU, Nect Bey Dvnnn Tahlli, stanbul 1971; Cemal KURNAZ, Hayl Bey Dvnnn Tahlli, MEB Yay., stanbul 1996; M.Nejat SEFERCOLU, Nev' Dvnnn Tahlli, KB Yay., Ankara 1990; Halil ELTK, mer Ferit Kam ve sr- Edebiye Tetkikat, KB Yay., Ankara 1998; Harun TOLASA, Ahmet Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001; Ali Nihat TARLAN, eyh Dvnn Tetkik, Aka Yay., Ankara 2004.

A. EKL AISINDAN ADL DVNI Nazm ekilleri Adl Dvnnn elde edilmi 5 nshasnda toplam 170 iir bulunmaktadr. Bu iirlerin byk ounluu, ekil asndan gazeldir. Ali Emr Efendi, istinsah ettii M 277 nolu nshada, 15.yzyln nat airleri arasnda zikredilen Adlnin186 dvnnn banda yer alan ilk iire mnct, ikincisine tevhd, ncsne ise nat balklarn koymutur. phesiz bu tanmlamalar, iirlerin ekil zellikleri deil muhteva zellikleri dikkate alnarak yaplmtr. Dolaysyla bu iirler de ekil asndan deerlerlendirilmi ve gazeller arasnda saylmlardr. Adl Dvnnn yeni harflere aktarlan nshalarndaki 170 iirin 144 Trke 14 Farsa olmak zere toplam 158i gazeldir. Dvndaki dier iirlerin 2si kta (1 Trke, 1 Farsa), 6s (4 Trke, 2 Farsa) matla, 1i murabba (Trke), 1i nazm (Trke) ve 2si Trke mfreddir. Dvndaki btn iirler, ekil asndan bu tanmlamalara uyum gstermektedir. Sz gelimi btn gazeller, kendi ekil zelliklerini tamaktadrlar. Ayn durum, saylar ok az olan dier nazm ekilleri iin de geerlidir. Bu anlamda Adlnin iirlerinde herhangi bir eksiklik grlmemektedir. Dvndaki iirler muhtevalar asndan deerlendirilecek olursa, biraz daha farkl bir tablo ortaya kar. Zira Adlnin birok iiri, din bir
186

rnein divan iirinde nat zerine yaplan bir almada, XV.asrn nat airleri arasnda yedi beyitlik gazeliyle II.Byezd de yer almaktadr. (Emine YENTERZ, Divan iirinde Nat, TDV Yay., Ankara 1993, s.57).

muhtevaya sahiptir. Nitekim yukarda da sz edildii gibi, dvnn bandaki ilk iir mnct, ikincisi tevhd, ncs ise nat zellii gstermektedir. Nitekim airin dier gazellerinde de din gelerin nemli bir arl bulunmaktadr. Bununla birlikte Adlnin gazelleri, geni bir ereveden deerlendirildiklerinde, muhteva asndan da, divan iiri geleneiyle uyumlu olduklar grlmektedir. Divandaki tek murabba, benzeri divan iirinde birok air tarafndan kullanlm bir msra olan Gzm eyvy gzm vy gzm eyvy gzm nakaratyla yazlmtr ve gerek ekil gerek muhteva asndan, gelenee uygun salam bir yapya sahiptir. Murabba gibi dvnda tek rnek olarak bulunan kta ise airin Cem Sultanla aralarnda geen bir atma zerine kurulmu olup Trk tarihinde nemli bir yer edinmi tarih bir olay divan iirine tayan nemli msralar barndrmaktadr. Divandaki 1 nazm, 6 matla ve 2 mfred de divan iiri geleneiyle rtmektedir. Bu beyit ve msralar, muhteva asndan, biri dnda gazellerle uyum gstermektedir. Adl Dvnndaki iirlerin dalm, Tablo 7de zetlenmitir:

Tablo 7: Adl Dvnndaki iirlerin

Trke

Farsa

TOPLAM

Nazm ekilleri Asndan Mukayesesi Nazm ekli Divandaki Beyit/Bend/Msra Says Says Gazel 144 868 beyit Murabba 1 7 bend Kta 1 2 beyit Nazm 1 2 beyit Matla 4 4 beyit Mfred 2 2 beyit Toplam 153 878 beyit 7 bend Gazel 14 73 Kta 1 2 Matla 2 2 Toplam 17 77 955 beyit 7 bend 170 (=969 beyit)

Aadaki tablo ise Adl Dvnnda yer alan iirlerin beyit saylarndan olumaktadr. Tablodaki verilerden de anlalaca zere, Adl btn dvn airleri gibi, en ok 5 ve 7 beyitlik iirler (gazeller) yazmtr. 1 beyitlik iirler, matla ve mfred, 2 beyitlik iirler kta ve nazmdr. 7 bendden oluan iir ise dvndaki tek murabbadr.
Tablo 8: Adl Dvnndaki iirlerin Beyit/Bend Saylar Asndan Mukayesesi187
1 beyit 8 iir 8 beyit 2 beyit 3 iir 6 beyit 4 beyi t 1 iir 4 beyi t 5 beyi t 78 iir 390 beyi t 6 beyi t 13 iir 78 beyi t 7 beyi t 62 iir 434 beyi t 8 beyi t 3 iir 24 beyi t 11 beyit 1 iir 11 beyit 7 bend 1 iir 7 bend 170 iir 955 beyit 7 bend (=969)

Nazm Birimi
187

kinci satrdaki rakamlar, iir saysn; son satrdaki rakamlar ise o iirlerin toplam beyit saysn ifade etmektedir.

Tablo 8den de aka anlalaca gibi, murabba dnda, Adl Dvnndaki btn iirlerin nazm birimi beyittir. Divandaki tek murabbann nazm birimi ise doal olarak benddir. Vezin Dvndaki btn iirler, aruzla yazlmtr. Birka istisna dnda, genel anlamda iirlerde vezin asndan nemli kusurlar bulunmamaktadr. Vezinle ilgili olarak en ok dikkat eken hususlardan biri, medlere olaandan daha fazla yer verilmi olmasdr. yle ki 155 Trke iirde 350den fazla med tespit edilmitir. Aruzla ilgili dikkat ekici rneklerin bir ikisi zihaf, daha byk ounluu ise medlerle ilgilidir. Sz gelimi sonu nun harfi ile biten hecelerde de med yapld grlmektedir. Hatta Trke seslilerin uzun saylmasyla da med yapld olmutur. Aada bu tr medlere rnekler verilmitir:
Zihf Bulur bi kul zd itmek sevbn rahm iden dilden Beni yd eylemek bir dem gelrse pdihumdan(G.1133)

Nn harfinde med Adliy hkm anun nfiz old leme Yazlan unvnda yr ka tursdur (G.30-6) y per-n pern olaldan zlf Kalmad lem iinde dahi kalb-i b-gam
(G.90-4)

Trke ekte med Kend amaz halvetinde balar kesdgini Tanz ider sf bize ol dilber-i tannz in (G.108-3)

Her beytinde med bulunan bir gazel rnei Belerne bende flfl yze glzr kul Snble boyn balu nfe-i Ttr kul (G.81-1) Gl gl-b olur haydan seyr-i glzr eylese Nz ile salnsa olur serv-i ho-reftr kul (G.81-2) Leblere lal kula delik bir bendedr Diler nazmna olur ll-y ehvr kul
(G.81-3)

Kkl bendinde oldlar ul'l-elbb kayd Gzler sihrine oldlar ul'l-ebsr kul (G.81-4) Az bulnur bu cihnda aa sen gibi h Adli gibi saa lkin bulnur bisyr kul (G.81-5) Adl Dvnnda kullanlan vezinlerin gsterildii aadaki tablodan da aka anlalaca gibi, Adl iirlerinin hemen hemen yarsn f i l tn f i l tn f i l tn f i ln kalbyla yazmtr. Daha sonra en ok kulland kalplar ise fe i l tn fe i l tn fe i l tn fe i ln, me f i ln fe i l tn me f i ln fe i ln, mef l me f i l me f i l fe ln ve me f ln me f ln me f ln me f ln kalplardr.

Tablo 9: Adl Dvnndaki iirlerin Vezinleri Vezin f i l tn/f i l tn/f i l tn/f i ln fe i l tn/fe i l tn/fe i l tn/fe i ln me f ln/me f ln/me f ln/me f ln me f i ln/fe i l tn/me f i ln/fe i ln mef l/me f i l/me f i l/fe ln me f ln/me f ln/fe ln fe i l tn/me f i ln/fe i ln mef l/f i l t/m e f l/f i ln f i l tn/f i l tn/f i ln mef l/f i l tn/mef l/f i l tn f i l tn/f i l tn/f i l tn/f i l tn fe ln/fe ln/fe ln/fe l Toplam iir Says 73 25 15 13 15 11 5 5 4 2 1 1 170

Kafiye ve Redif Aadaki tabloda Adl Dvnndaki rev harfleri alfabetik srayla gsterilmitir. Rev harfi olarak kullanlmayan harfler, altlar izili olarak verilmitir. Tablodan anlalaca zere, dvnda 5 harfin dndaki tm harfler rev harfi olarak kullanlmtr. En ok tercih edilen rev harfleri ise nun, mim ve kef olmutur.

Tablo 10: Adl Dvnndaki iirlerin Rev Harfleri

Rev Say Rev Say

1 6

1 5

1 5

2 5

2 2

1 4

1 7

Aadaki tabloda ise Adl Dvnndaki redifler gsterilmitir. Buna gre Adl, redif olarak genellikle mstakil kelimeleri tercih etmitir. 32 iirde Trke bir eki 28 iirde de birden ok geyi redif olarak deerlendiren Adl, 57 iirinde mstakil bir kelimeyi redif yapm; 38 iirinde ise herhangi bir redife yer vermemitir.
Tablo 11: Adl Dvnndaki Trke iirlerin Redifleri (111 adet) Sadece Eklerden Oluan Redifler (31) -sdur, -, -, -, -, -lik, -larum, -laru, -m, -dan, -dan, -dan, -dan, -dan, -lerden, -umdan, -umdan, -a (-ya), -a, -a, -e, -e, -, -, -, -i, -i, -ini, -ligi, -y, -idr (-dur), -suz. Sadece Mstakil Kelimelerden Oluan Redifler (54) sana, bana, salup, dest, drst, telh, ister, ider, ider, eyler, eyler, eylediler, olur, olmaz, olmaz, ens, balam, imi, itmi, olm, grenrmi, hals, dir, olmak, olmak, itmek, gerek, gerek, itd, degl, degl, eylegil, kl, kl, gl, kul, eyledm, eylerem, eylerem, nidem, deglem, klam, eyledm, itdm, benm, dirsin, imisin, in, ideyin, eylemege, yirine, zre, kan, gibi, old, old, gzm, ne. Birden ok geden Oluan Redifler (26) -lkdan yana, -lk sana yaraur, -a bak, -den abes, -a muhtc, - medh, - ferah, -i var, var mdur, -dur henz, ile mnis, -i yok, -dur sen, -dr

sen, -den yeg, -a vardu, eksk degl, degl ol, -umdur benm, - m diyelm, -mez benm, -y sevmezin, itme neden, gibi ben, - bilmedin, -m var iken, her gice, -a re ne.

Adl Dvnndaki kafiyeler, Tablo 12de, eitleriyle birlikte gsterilmitir. Buna gre Adl, iirlerinde yarm kafiyeye pek ilgi gstermemitir. Verilerin iaret ettii gibi, Adlnin en ok yer verdii kafiye eidi zengin kafiyedir. Ayrca baz iirlerde tun kafiyeye ve cinasa da rastlanmaktadr.188
Tablo 12: AdlninTrke iirlerinde Kafiye eitleri (Keli parantez iindeki rakamlar, iir saysn gstermektedir.) Yarm kafiye (3) -b,-, -l. Tam kafiye (47) -er (-ar) [11], - [9], -em (-am) [8], -en (-an) [6], -ab (-eb) [3], -l [3], -el (al) [2], -at [1], -es [1], -et [1], -il (-l) [1], -ir (-r) [1], -ay (-) [1], - [1]. Zengin kafiye(96) -n [4], - [1], [22], -r [20], -l [8], -b [5], -n (-n) [4], -end (-and) [3], -r [3], -d -h [3], -k [2], -z [3], -d [1], -b [1], -est [1], -z [1], -r [1], - [1], [1], -f [1], -eng [1],-ra[1], -l[1], -n [1], -len (-lan) [1], -m [2], -m -elek (-ilek) [1], -ende [1], -na [1], -y [1]. Tun kafiye ve cinas (7)

semen /ysemen, zr / hezr, h / siyh, zr / hezr, zr / glzr, -negam / ne gam, hell / mell.

188

Adl Dvnnda btn bir iir boyunca kullanlm tun kafiye ve cinas eitleri yoktur. Tablodaki rnekler, iirlerin eitli beyitlerinde, zellikle de ilk beyitlerinde tespit edilmilerdir.

B. DL VE ANLATIM, EDEB SANATLAR Dil ve Anlatm Adlnin iirlerinde birok Arapa ve Farsa kelimeye, terkibe veya baka dilbilgisel geye yer verdii sylenebilir. Sz gelimi aadaki rneklerde, zellikle altlar izili olarak verilmi olan Arapa kelimelerin younluu dikkat ekmektedir. rneklerde ayrm yaplabilmesine imkan salamak asndan, Farsa kelimeler koyu karakterle yazlm, Trke kelime ve eklerde ise herhangi bir deiiklik yaplmamtr.
Ey mun-i beer rahm kl ftdelere efat yeti nuda nki mnzeldr
v

(G.3-6) (G.48-2)

t gibi bekler ases tutmak diler mey-h rei Y gyse'l-mstasn neccin mimm nehf

Kau sevdsile peyveste cismm n hill itdm Yine dum ki ol gl-ehreden by- vef geldi Kdret gitdi glmden bi-hamdi'llah saf geldi
(MT.150)

Visl itdm tama senden aceb fikr-i muhl itdm (G.97-1)

Arapa ve Farsa gelere ramen, Adlnin iirlerini anlamak hi de zor deildir. Zira yukardaki ikinci beytin ikinci msranda olduu gibi, cmle yaplarnn Arapa kurallara gre yazld msra ya da beyitlere Adl dvnnda pek rastlanmaz. Ayrca beyitlerdeki kelimeler ve terkipler arasna yerletirilen Trke geler (ekler), beyitlerin Trke kalmasn salamaktadr. Bu anlamda yukardaki beyitler yannda, aadaki beyitlerde altlar izili olarak verilen gelerden de anlalaca gibi, fiiller ve ekler ok nemli bir ilev grmtr:
Esr-i bend-i bel olmaduk gl kalmaz

Egeri zlf aa cn siph zre kemn

(G.117-4) (G.10-2) (G.12-5)

Ky- dilberde rakb tan bildrdi baa Hr ucndan glsitn ire ne ekmi andelb

Vadesine iy gl dilberler aldanma kim Anlaru olmaz cihnda ahd peymn drst

15.yzyl airi olarak Adlnin iirlerinde Eski Anadolu Trkesinin temel hususiyetleri dikkat ekmektedir. Nitekim dvnn btn yazmalarnda iml hususiyetleri bu dnemin zelliklerini yanstmaktadr. Ayrca iirlerinde unudavz, omaduk, ivmek, drimek, epsem, incerek, yilmek gibi bugn pek kullanlmayan kelimelere de rastlanmaktadr. Bu ynyle bugne kadar zerinde cidd almalar yaplmam olmakla birlikte, Adl Dvn, Eski Anadolu Trkesinin nemli eserleri arasnda yer almaktadr. Ayn ekilde Adlnin iirlerinde Trke kelime ve gelerin arlkta olduunu; bu ynyle 15.yzyl dvn airlerinin iirleriyle benzerlik gsterdiini sylemek mmkndr. Nitekim Trke gelerin altlar izili olarak verildii aadaki rneklerde Arapa ve Farsa kelime says yukardaki rneklerdeki kadar ok deildir.
Vuslat demidr nki bu dem hne-i dilden y gam yri gitgil ki dahi saa mahal yok (G.50-2) nki vrneleri eyler imi cy per Sen persin nola glm olur ise vatanu
(G.55-3)

Yre didm vaslu Hak'dan temenn eylerem Didi dil-ber nz idp ben bu duy sevmezin (G.100-4) Adli'n ferydn iitmi iiginde yr Hm ile dimi sr ben ol gedy sevmezin
(G.100-5)

Zaman zaman Adlnin dvnnda konuma diline yakn sade bir slpla yazlm beyitlere rastlamak da mmkndr. Bu anlamda aadaki rneklerde yer alan

Trke kelime ekmektedir:

ve

dier

gelerin

okluu

dikkat

Didm vaslu myesser ola m dir Del misin ya serh ya yed beng Gzm hicr ile sen giryn imisin Yrek bu derd ile sen kan imisin

(G.57-4)

(G.104-1)

Nola cndan seni artuk seversem Meger sen cn iinde cn imisin (G.104-2) Ferah grdm seni cnum sevindi Ben aladuuma handn imisin (G.104-3) Adli ggsin dgben derd ile dir alayurak Senden ayru deli ah n'idem vah n'idem (G.87-8)

Aadaki beyitler, Adlnin zaman zaman iirlerinde soyut ve dolayl anlatma da yer verdiini gstermektedir. Birinci rnekte air, Her imen, hara dein cann ve gnln derdiyle gamn erh etmek iin sinende dil olmutur. derken aslnda, mezarn zerinde biten otlardan ilhm almtr. Yani k noktas somut ve gerekidir; ama beyiti bu ynyle alglamak iin gerekten ok iyi bir dikkat ve aba gerekmektedir. air, ikinci rnekte ise, Adl, o dolunayn (sevgilinin) belini sarmak, senin her gece sabahlara kadar (kurduun) olmayacak hayalindir. diyerek, hem sevgilinin belinin inceliine hem de sevgilinin belini sarma ihtimalinin neredeyse imkansz olduuna iaret etmitir. nc rnekte ise air, Kulak, tatl szn iitir; ama ne gariptir ki gzlerim o kadar dikkate ramen, azn hi grmedi. derken, gerekte sevgilinin aznn ne kadar kk olduunu vurgulam olmaktadr.
Hare dek derd gamn cn u dil itmege erh Sne zre dil ola Adli biten her emen (G.55-7)

Ol meh-i bedr bilin Adl der-g eylemek Her gice t subha dek fikr-i muhldr sen G rn-suhanu iidr amm ne aceb Gzlerm dikkat idp grmedi hergiz dehen

(G.61-7)

(G.55-5)

Adlnin iirlerinde dikkat eken bir slp zellii de samimiyet havasdr. Gerekten onun iirlerinde, duygularn samimi bir slpla ortaya koyduu grlmektedir. rnein aadaki beyitlerin ilkinde dostum diye seslendii sevgiliden ricasnn bir selmdan ibaret olduunu, ikincisinde geceleri niye aladn, ncsnde ise gzelin gzyalarn grmezlikten gelmesi karsndaki tutumunu dile getirirken iddiasz, sakin ve teslimiyeti bir samimiyete sahiptir.
Adli'ye vaslun mdi dostum emr-i bad Bir selmudur recs senden ancak ve's-selm
(G.94-5)

Cevher-i ekmle emm hnesin zeyn iderem T ki sultn- hayln ola mihmn her gice (G.125-4) Rengn sz ile yauma meyl itmedi nigr Kymet bulnmad n'idelm dr gevhere
(G.130-2)

Birok dvn airinin iirindeki gibi, Adlnin iirlerinde de zaman zaman sk kurallara ve yasaklara kar meydan okuyan, baka bir ifadeyle yasaklar, kendi bak asyla deerlendiren rindne yaklamlarla karlamak mmkndr. Nitekim aadaki rneklerin ilkinde, biraz da tasavvuf bir yaklamla, gzelleri Allahn nru olarak nitelendiren air, bu gerekeyle gzelleri sevmeyi inkr eden zhidi eletirmektedir. air, ikinci beyitte de meyhaneden krktk sarho ktn syledii zhidle ilgili

eletirilerini pervaszca dile getirmektedir.189 nc rnekteyse naz atnn binicisi olarak gsterdii sevgilisinin gzellik meydannn sahibi olduunu syleyerek, onu kendine gvenme ve meydan okuma konusunda tevik etmektedir.
Zhidi gr kim gzeller sevmegi inkr ider sim olmaz m diyen nr- Hud'y sevmezin
(G.100-2)

Zhidi grdm mrdile kar meyhneden Ser-girn biri velkin ol birisi nm mest (G.11-4) y svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn sendr ayau merdne bas
(MT.149)

Aadaki beyitlerde de airin pervsz ve meydan okuyan bir slpla, hareket ettii grlmektedir. lk rnekte zntden kurtulmak iin mey imekten baka bir amel olmadn syleyen air, ikinci rnekte sevgilinin dudandan b- hayat ienin lmszle kavutuuna iaret etmekte; son rnekte ise bilinenden farkl bir kadehten sarho olduundan, ak eriatnn azarlanmasn yasakladn sylemektedir.
Sf ber gel mey ielm jeng-i gam in Dil yinesin sf idici gayr amel yok (G.50-4) Sk leb b- haytn iden n Hzr old ebed hir aa hergiz ecel yok
(G.50-5)

Ski-i devrn beni bir cm ile mest itdi kim Ak eri men klm muhtesib tazrini (G.137-3)

Adl, airlik ynyle, dneminin nl airleri eyh, Nect ve Ahmed Paa kadar hret kazanm olmasa
189

Zhidle ilgili bu bak as, divan iiri geleneini yanstmaktadr. Ziradivan airi rindin azndan kimi kez alayc, kimi kez arbal, kimi kez de isyan eden ya da t veren bir dille yzyllar boyu zhide atm, zhid insan tipini knamtr. (Mine MENG, Eski Edebiyatmzdaki Baz nsan Tipleri, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, (Haz.Mehmet KALPAKLI), YK Yay., stanbul 1999, s.289).

da, iirlerinin genellikle salam bir dilbilgisel yapya ve anlam btnlne sahip olduu sylenebilir. Cmlenin geleri asndan, beyitlerdeki kelimeler ve dier geler her ne kadar ou zaman Trke sralana uygun deilse de, aadaki beyitlerde olduu gibi bu durum, beyitlerin anlamlarn kesinlikle olumsuz olarak etkilemez. iirleri bu adan deerlendirildiinde, aslnda Adlnin airlii asndan hak ettii yerde olmad sylenebilir. Dilbilgisel yaplarnda herhangi bir eksikliin bulunmadna iaret etmek amacyla, rneklerdeki kelime ve ifadeler, kurall dz Trke cmle yaps dikkate alnarak numaralandrlmtr.
Ll di ydna iy lebleri mercn 2 1 Gzden braursam ne aceb dr-i semni 4 3

(G.134-2)

[Ey dudaklar mercan (gibi olan)! (Senin) dilerinin hatrna deerli incilerden vazgesem alr m?] Her kaan ruhsrn arz ide dil-ber gl gibi 3 1 2 Nleye balar grp b-reler blbl gibi (G.140-1) 7 5 4 6 [Dilber, gl gibi, ne zaman yanan gsterse; resizler, blbl gibi feryada balarlar.] Bezerem dirse sana sen dahi iy mk-i n 4 3 2 1 Yz karasn hsl idersin kara snbl gibi (G.140-2) 6 5

[Ey in miski! Sen de sana benzerim dersen, siyah smbl gibi (ancak) yz karal elde edersin.]

Hsn ilin hsn ay ile gn leyl nehr 3 1 2 ze yzin srer sen ehriyru kul gibi (G.140-6) 7 4 8 6 5 [Gzellik lkesinin sultansn. Ayla gne, gece gndz yzn, bir kle gibi sen sultann izine srer.]

Adlnin iirlerinde, cn nisr eylemek, el bir eylemek, kara giymek, rzsn gzetmek, dil cn balamak, cn iinde cn olmak, kan itmek, ele girmek, di bilemek, cn virmek, hnn oku felekten gemek, diline eser itmek, gnl kuunu zd itmek, gzden brakmak, gzleri gn yz grmemek, eli irmek, it gibi beklemek vs. gibi birok deyim bulunmaktadr. Aadaki rneklerden, beyitlerin Trke kalmalar ve daha kolay anlalmalar asndan bu deyimlerin, nemli bir ilev stlenmi olduu anlalmaktadr:
humu ok gedi felekden sen iy dost Sengn dile olmad mmkin eser itmek
(G.53-3)

Varayn kyua cnum nisr eyleyeyin Glsitn ire gl murgn zd ideyin (G.110-4) Ehl-i tezvr ile kalb elinde olur pyml Milk-i dil n zlfile kalaru el bir ider
(G.28-2)

Baka Metinlerle liki190 Metinler aras ilikilere ve metinler arasnda mukayeseye arlk veren modern edebiyat eletirilerinde, edeb metinler; kendilerinden nce, kendi dnemlerinde ve kendilerinden sonraki dnemlerde oluturulan metinlerle balantl olarak deerlendirilmektedir.191 Edeb gelenei ve toplumsal anlamda edeb kltr oluturan da zaten edeb metinler arasndaki ilikilerdir.192 Bu dnceyle Adlnin iirleriyle kendisi gibi padiah olan airlerin, devrin dier airlerinin ve
190

Gnmzde deiik metinler arasndaki benzerlikler, daha ok metinleraraslk bal altnda incelenmekteyse de, bizim asl gyemiz ncelikle Adl Dvnnn tenkidli metnini ortaya koymak olduundan, Baka Metinlerle liki gibi daha iddiasz bir balk altnda dikkat ekici baz rneklerle yetinilmitir. Metinleraraslk ya da metinleraras ilikiler terimiyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Muhsin MACT, Metinler Aras likiler erevesinde Gelenek, Edebiyat lmi ve Problemleri Sempozyumu, 23-25 Eyll 2003, GSBAGD Yay., Ankara 2004, s.203-220; Mine MENG, Divan iirinde Metinleraras likiler, inasi Tekin in Ansna Uygurlardan Osmanlya (Haz.Gnay Kut), Simurg Yay., stanbul 2005, s.593-606. 191 Zira edeb metinler tek bana ve bamsz deillerdir. Her metin kendi dneminin baka metinleriyle ya da daha nce yazlm teki metinlerle yer yer, biim, ierik, tr ve anlatm zellikleri bakmndan alnt, yaknlk, benzerlik ilikisi iinde bulunur. (Mine Mengi, a.g.m., s.593) 192 Nitekim hemen her dnemde, Trk airleri adalarnn veya nceki nesillerin kullandklar mecaz ve istiarelerle rl mazmunlar, ortak redifleri; tevriye, cinas, telmih ve tazmin gibi edeb sanatlar, gnlk dildeki yap ve kalplar yeniden retmek suretiyle gelenekten devraldklarn gelecee tamaktadrlar. (Muhsin Macit, a.g.b., s.220)

sonraki dneme ait baz stad airlerin iirleri arasndaki benzerliklere deinilmesinde fayda vardr. Sz gelimi Sultan kinci Byezd ile kardei ehzde Ceme ait gazeller arasnda gerek konu, gerek bak as, gerkese mazmunlar noktasnda tespit ettiimiz ortaklklar dikkat ekici boyuttadr. Zira her iki airin gazelleri arasnda dir, -i var, ider, eyler, ister, -dur henz, degl, gl, eksk degl, eyledm, itmek neden, in redifleri ortaktr. Yani her iki air de bu 13 redifle gazel yazmtr. Dier taraftan saylar 13 olan bu ortak redifli gazellerin 7sinin vezinleri de ayndr. ki airin iirleri arasndaki benzerlie aada birer gazelle rnek verilmitir. Hangisinin daha nce sylendiine dair bilgimiz mevcut olmamakla birlikte, beyit saylar ayn olan gazellerin; ayn vezin, ayn redif ve ayn kafiye zerine kurulmu olmalar dikkat ekicidir.193
Gazel (Adl)
(G.31)

Srat itme iy ecel cismmde gam cndur henz Gamzeler zahm gl derdine dermndur henz194 Bir dem eglen iy felek glm saryn ykma kim Ol per-peyker hayli anda mihmndur henz195 T-i gamzeden kaar emle ceng itmez kii Geri d- frkat snemde kalkandur henz
193

Ayrca Ahmed Paann da henz redifli ve ayn vezinde yazlm, yine 7 beyitlik bir gazelinin bulunduu da bu arada dikkatlerden karlmamas gereken bir husustur. 194 Bu beyit, henz redifli gazeli bulunan bir baka air olan Ahmed Paann aadaki beyti ile nemli benzerlikler ihtiva etmektedir: Yr okndan yaralandum iy ecel sabr eyle kim Yuyayn peyknn yaumla kim kandur henz (G.119-5) (Ali Nihad TARLAN, Ahmet Paa Divan, Aka Yay., Ankara 1992, s.176). 195 k elebi, bu beyti Meir-uarda Mahmd Paaya ait gstermektedir. (a.g.e., s.242, 577).

Tr peykndur cismmde her m iy sanem Var kys it kim ne del tende peykndur henz Kann peyknlaru yaum dile irdke yur Gel nazar kl yaumu rengine kim kandur henz Bu sebebden dd- humla gelr by- kebb te-i gamla ciger cismmde biryndur henz Dr olaldan ol sanemden merdm-i em sen Kara giymi mtem ire Adli giryndur henz Gazel (Cem Sultan)196 Boynuma bend uran ol zlf-i perndur henz Ol sebebden derd gamla dil perndur henz Akua cn viricek iridi tri gamze Hamdi lillah kim giden cn yirine cndur henz Zlfin ucn kesmi hatt kfirdr vel Kat- znnr itdi lkin n-Mselmndur henz Alayup didm ki zlf kat idp gster yz Didi ki mg ama olmaz dah vrndur henz n hayl tahtdur dil lutf idp mamr kl Kim gamu vrn idelden dah vrndur henz Lebler kanum ipdr er ile sorsam gerek Ger inanmazsa lebde grinen kandur henz Fursatn bulup Cem' katl itmedgi'n habb Hey nice yanlmam diy pemndur henz

k elebi Meir-uarda, Cem Sultann gazelinin 4.beytine Mushibi Sad, Mahmd Paa, Ahmed Paa ve Melnin nazre yazdn sylemektedir. u halde hangi beytin zemin olduunu
196

BB nshasnn 19a numaral varanda da bulunan bu gazel, Halil Ersoylunun almasnda 126 numaral gazel olarak yer almaktadr (a.g.e., s.113).

hangi beyitlerin de bu beyte nazre olarak yazldn sylemek, kesin bilgilere dayanmamakla birlikte ortada bir nazre gerei vardr. Bahsi geen beyitler unlardr:197
Alayup gster didm billh mgn kan Didi y gstermek olmaz dah brndur henz
Paa) (Sad

Billhi ey gam egleme hk ile yeksn it beni

Oynaya hkmle yed dil-ber olandur henz (Ahmed Paa)

Yzme bir dah gle bakmak olmaz m ki h

Frkatiyle bezm rengi zaferndur henz
(Mel)

Adl ile Cemin iirleri arasndaki mnasebet bununla da snrl deildir. Nitekim Cem Sultana ait aadaki beyit, saltanat kavgasndan ikyet edip Mutlu gnl olsa olsa hrka giyenlerde (tasavvuf ehli) vardr. diyen Adlye cevap niteliindedir.
Adl
6)

Saltanat kavgasdur Adl seni dil-teng iden Hrka-p olanda vardur var ise hurrem gl(G.73Giymesn devlet kabsn hrka-i aku giye
nki ihrm zre giymez mahrem olanlar libs (G.136-2)

Cem

Aadaki rneklerde de her iki air arasnda insann lmnden sonra hayrla anlmas ve kader karsnda h ile ged (bende v sultn) arasnda aslnda bir fark olmamas ynnden benzer sylemler ve bak alar vardr:
Adl
Cem Hamdli'llh kim degl adum benm kelb iy rakb Gayret ehline lm yegdr yaramaz addan (G.105-4) deme bir zevk kalur dnyada bir yah ad Saltanat bk kalur dirlerse bu yalandur (K.9-34)

Adl
197

Hayt u mevt ahkmnda h ile ged birdr

k elebi, a.g.e., s.242.

Berberdr cef-y arh dervi ile sultna (G.126-7) Cem

14)

Kimseyi lemde hergiz klmamsn dmn h idp alar elden bende v sultn felek (K.8-

Bu mnasebet dnda, Adlnin dvnndaki birok beyit, ada ya da kendinden sonraki dnemde yaam baka airlerin beyitlerini artran ifadeler de tamaktadr. Bu tr ifadelerin bulunduu beyitlerin dikkat ekici bir blm aada karlatrmal olarak deerlendirilmitir. rnek beyitler, bir taraftan Adl ile dier airler arasndaki mnasebete bir taraftan da Adlnin divan iiri gelenei ierisindeki yerine iaret etmesi bakmndan nemlidirler. Adlnin iirleriyle en ok dier padiah airlerin iirleri arasndaki mnasebet dikkat ekmektedir. Bu anlamda kendi dnemine yakn halef ve seleflerinin iirlerinin n plna kt grlmektedir. Bu arada padiah airlerin iirlerinde gzlemlenen genel bir ortaklktan sz etmekte yarar vardr. ncelikle Adl de dahil, neredeyse btn padiah airlerin iirleri arasnda din-tasavvuf ierikli olanlar dikkat ekmektedir. Ayrca bata padiahlklaryla ilgili hususlar olmak zere, gnlk hayat ve gelimeler, padiah airlerin iirlerinde, dier dvn airlerinin iirlerinden daha fazla yer tutar. Bu anlamda Sultan kinci Byezdin padiahlyla ilgili hususlarn iirlerine yansdn gsteren rneklere ileride ayrca yer verileceinden burada tekrarna gerek grlmemitir. Yukarda taht mcadelesine giritii kardei ehzde Cemin iirleriyle benzerlik gsteren iirlerinden bahsedilmiti. Aadaki rneklerde de Adlnin iirlerinde dier padiah airlerin ve dier dvn airlerinin iirleriyle bak as, konu seimi ve slp gibi deiik alardan benzerlik bulunduu

grlmektedir. Sz gelimi aadaki rneklerde Adl, dnyaya hkmeden bir sultan olmann artn memduhuna kul olmaya balamaktadr. Nitekim babas Avn de ilk beytinde Bir yri olan herkes, cihan padiah da olsa, gerekte bir kledir. dedikten sonra, Osmanl lkesinin kendine teslim edilmi olmasn, eh-i hsn ceml diye nitelendirdii memdhuna kul olmasna balamaktadr. Bu arada Sultan nc Murad da her ne kadar grnte padiah iseler de gerekte basit bir kle olduklarna iaret ederek, atalaryla ayn bak asna sahip olduunu ortaya koymaktadr:
Adl Adl Avn Avn Bir gedyidi cihn ire gezer b-ser p Adli kul old saa leme sultn old (G.142-6) Yr iiginde Adli varup bende olgr h olmaise ger garazu yedi kivere Kim kim bir bt-i smni vardur Eger h- cihn ise geddur198
Ol eh-i hsn cemle n kul oldu Avniy
Sana olmdur msellem mlk-i Osmn var ise (G.67-6) (G.130-7)

Murd Bizi sretde grd pdiyuz Vel manda bir kemter gedyuz199

Bu iki baba-oul air-padiah arasnda hayata ve saltanata bak as bakmndan da nemli bir yaknlk bulunmaktadr. Nitekim aadaki ilk beyitten anlaldna gre, Adl saltanat iin kavga etmekten huzursuz ve piman olmutur. Babas ve selefi Avn de beytinde bu lml dnyada bo yere kavga etmenin anlamszlna iaret etmektedir. Ayn ekilde Adlnin torunu olan Muhibbnin asrlardr Trk toplumunun
198 199

Cokun AK, air Padiahlar, s.104. Cokun AK, air Padiahlar, s.253.

dilinden dmeyen beyti de bu konuda her iki airin duygularna tercman olacak niteliktedir.
Adl
5)

Saltanat unvnnu kavglar okdur bel Bir abyile hemn say it gedlkdan yaa

(G.8-

Adli gibi eh olan iigi terk idben Bana ald abes yire kuru kavgy (G.143-7) Avn
n ecel sulh itdrr hir niz kaldurur
Pes nedr dny in bu kur kavgdan murd (G.8-4)

Muhibb Saltanat didkleri ancak cihn kavgasdur Olmaya baht u sadet dnyda vahdet gibi (G.26272)

Adlnin babasyla benzer bir yaklam sergiledii bir baka iiri de dvnndaki tek murabbadr. Zira her iki airin iirinde de ayn konular, ayn bak asyla ele alnmakta, dahas ayn aruz kalbyla yazlm olan iirin nakarat msra da birbirine ok benzemektedir. Bu iki padih aire dnemin kudretli airi Ahmed Paay da eklemek gerekmektedir.
Adl Greli ol sanem kalarn yy gzm Kld cevr oklarna sne siper vy gzm Dimedm mi saa ben bakma aa hy gzm
Gzm eyvy gzm vy gzm eyvy gzm (MR.145-1)

Avn

Sevd ol dilberi sz eslemed vy gl Eyled kendzi leme rsvy gnl Sana cevr eylemede klmak o pervy gl Cevre sabr eylemezsin n'ideyin hy gnl Gl eyvy gl vy gl eyvy gl (MR.48-1) Gl yzde greli zlf-i semen-sy gl Kuru sevdda yeler b-ser b-py gl Dimedm mi saa dolama aa hay gl
Vy gl vy bu gl vy gnl eyvy gl (G.MR.173-

A.Paa

1)

Adl, padiahlnn iirlerine yansdn gsteren beyitlerinden biri olan aadaki rnekte ise nce kendisine pek ok kaleyi fethetmenin nasip olduunu sylemi; ardndan bir gzelin gnln fethetmenin ne kadar g olduuna iaret etmitir. Buna karlk ikinci ve nc rnekte Selim mahlasyla iir yazan olu Yavuz Sultan Selim ve Osmanl padiahlar ierisinde airlik yn en gl isim kabul edilen Muhibb mahlasl Kanun Sultan Sleyman, ayn duygular yine olduka arpc bir slpla dile getirmektedirler.
Adl Selm Nice kfir kalasn almak nasb itdi Hud rler pene-i kahrumda olurken lerzn Beni bir gzleri hya zebn itdi felek200
Ba egmeyen kimesneye sultn olan gnl (G.1653Adli dilber glini almak kime makdr olur (G.29-6)

Muhibb imdi Muhibb bir saneme balu bendedr

6)

Adl ile Muhibbnin aadaki beyitlerindeki temel ortaklk ise daha ok bir slp benzerliine dayanmaktadr. Zira Adlnin beytindeki slbu ekillendiren unsur olan h n'idem vh n'idem ile Muhibbnin beytindeki n'idem h n'idem arasnda hem ses hem dizgi asndan nemli bir benzerlik vardr. Ayrca her iki beyitte de airlerin h etmelerinin sebebi sevgiliden ayr dm olmaktr.
Adl Adli ggsin dgben derd ile dir alayurak
Senden ayru deli h n'idem vh n'idem (G.87-8)

Muhibb Yakd beni hicriyle gam n'idem n'idem h n'idem Bulmadum bu derde em n'idem n'idem h n'idem
(G.1850-1)

200

Cokun AK, air Padiahlar, s.156.

Sultn Byezd iin on kaside yazd bilinen201 Ahmed Paann baz beyitleriyle Adlnin beyitleri arasndaki mnasebete ksaca deinilmiti. Vezin, redif, kafiye gibi ekil zellikleri yannda muhteva ve bak as itibaryla da hemen hemen ayn olan aadaki gazellerden, bu iki airin iirleri arasndaki ortakln basit benzerlik ilgisinden daha nemli boyutlar olduu da anlalmaktadr.202 kinci Byezde 8 kaside yazm olan Nect Beyin de Adl ve Ahmed Paayla bak as, vezin, redif ve kafiye asndan ortak olan bir gazelinin bulunmas, bu airlerin ayn edeb muhitde yer almalaryla ilikili olmaldr. Aralarnda nemli benzerlikler bulunan bu gazel aada verilmitir.
Gazel (Adl) (G.12) Kalar yyn kurup atdukca mjgn drst H hat itmez irer her cna peykn drst Geri kim ykt dirler yazd ok mek u misl Yazmad hattu gibi bir hatt- reyhn drst Zhid yiri olursa yiridr nr- Cehm Kfr-i zlf olmad anun mn drst n geddur kapua geldkce iy h ftb Hvn- hsnden nevl alursa bir nn drst Vadesine iy gl dil-berler aldanma kim Anlaru olmaz cihnda ahd peymn drst Ol rakb-i seg diin bilerdi yr laline Seng urup komadlar aznda dendn drst
201 202

Harun TOLASA, Ahmed Paann iir Dnyas, s.79. Bu iki airin iirleri arasndaki ilgiyi Harun TOLASAnn Ahmed Paa, Bayezid devrinde airliinin olgunluk devresini yaar. II.Bayezid, Fatih kadar deilse bile onun hayatnda yine nemli bir yer igl eder. airimiz saraydan uzaktr, fakat her daim nimetlerine muntazrdr. Bu yolda birtakm istekleri tayan iirler yazmaktadr. ifadeleri biraz daha anlaml klmaktadr. (Harun TOLASA, Ahmed Paann iir Dnyas, s.79).

Glen-i nazmuda Adl gl kohular dim Her nefes blbl gibi kim okusa an drst Gazel (Ahmed Paa) (G.20) kn gli snkdur ahd peymn drst Zhidin olmaz san kfrsz mn drst Tr-i gamze merhem urmdur dil-i mecrhuma Acduum bu ki kalmaz dilde peykn drst zse miskn dmen-i zlfn ars- hsn-i dst Kalmaya bir nfe-i n'in girbn drst Mest olupdur em-i ebrnu haylinden imm K'okmaz mihrbda bir harf-i Kurn' drst Di bilermi laline yrin rakb-i seng-dil Varsn gnsn eger kalrsa dendn drst Gl yznde hatt- reyhnu ki cn hayrndur Nme-i tezvrdr ben tutmazam an drst Gleninden valsnn men eyleme dil blbln Olmaya redd eylemek iy dost mihmn drst Dinlesen rabetle bir gn Ahmed'in bir beytini Gl gibi her yl ka bir tze dvn drst Gonca gibi cmesin k ide n blbl gibi Okuya irm cihn hn gazel-hvn drst Gazel (Nect)
(G.36)

Gl yzde zlf rter hatt- reyhn drst Kim grpdr kfiri hfz ide Kurn' drst yle kim ardncadur dim Zleyh-ve sab Sezmezem gl Ysuf'nu kala dmn drst Hsn meydnnda tp olal zlf-i mg-br Kalmad ehriyru elde evgn drst Eyledi rn leb zikrini pr-i hnkh

Ol kadar kim kalmad aznda dendn drst Didi bau kse-i Mecnn gibi snmak nice Didm iy klaru dni ve mn drst Olamaz tab- Nect gibi blbl bezle-gy Fi'l-mesel hfz itse ebyt- glistn drst

Bilindii gibi kinci Byezdin Amasyada oluturduu edeb muhtin mdvimlerinden biri de Mihr Hatundur. Ayrca Mihr Hatun, Byezde biri 23 dieri 32 beyitlik iki kaside sunmu ve karlnda 4000 ake ihsan almtr.203 Aralarnda byle bir yaknlk bulunan iki airin iirlerinde de, birtakm benzerliklerin bulunmas tabidir. Bu anlamda aadaki beyitler, vezin, kafiye ve bak as bakmndan rnek oluturmaktadr. yle ki Mihr Hatunun beyti, Byezde bir cevap gibi grnmektedir:
Adl 2) Mihr n dile dil-ber hayli geldi mihmn olmaa
P-ke cn virelm mihmnumuz bulsun ferah (G.12-2)

Dile geldkce hayli gam teskn iderem Merdm olan tutar elbette de mihmn ferah (G.16-

Adlnin iirleri ile zellikle ayn muhti paylaan devrin dier airlerinin iirleri arasndaki mnasebet bu rneklerle de snrl deildir. Gerek gazel gerek beyit dzeyinde, birbiriyle mnasebetli olduu kolaylkla grlebilecek daha pek ok rnek vardr. Ancak konunun daha fazla uzamamas iin, ayn redifli gazellerden alnan aadaki rneklerle yetinilmesi uygun grnmektedir.
Adl Kyndan anu sr ki rakbi gre Adl
Cennet'de eger itse mekn B-Leheb olmaz (G.33-7)

203

Mehmet ARSLAN, a.g.e., s.102.

A.Paa Ayr kapu Kabesin beklemesn kim Adl

1)

Ahmed var iken hfz ana B-Leheb olmaz (G.115-8)

Dm- zlfle baa her dem bel eksk degl

Hm- emle dile dim cef eksk degl (G.75-

A.Paa Cnuma bl-y kaddden bel eksk degl

Bauma sevd-y zlfden hev eksk degl (G.176-1)

Adl

Hamdli'llh kim degl adum benm kelb iy rakb Gayret ehline lm yegdr yaramaz addan (G.105-4) Er olana hod lm yegdr yaramaz addan (G.241-3)

A.Paa Bu ne ad yavuzluudur terk-i cn itmezmi

Adlnin iirleriyle, dier airlerin iirleri arasnda da, ayn oranda olmamakla birlikte, birtakm mnasebetlerin bulunduu grlmektedir. Sz gelimi aadaki ilk rnekte Adl ile Bknin takdire rza gstermede, ayn yaklama sahip olduklar grlmektedir. Adl, bunu beytinin ilk msranda; Bk ise ikinci msranda ifade etmitir:
Adl Bk Kime d kime gam itmi Hud ksmet ezel
Senszin h eylemek her dem nasb itmi baa (G.7-5)

Gl glse dim alasa blbl aceb degl Zr kimine ala dimiler kimine gl (G.304-1)

Adl, eyh ve Meshye ait aadaki rneklerde nar aac, zellikle uzun boylu ve uzun mrl olmasndan ve yapraklarnn ele benzemesinden ilhmla, sevgilinin boyu iin du eden biri gibi tasavvur edilmitir.
Adl
3)

Syesinde kadd srdgin mr-i drz Serv-i bla enr el gtrp eyler du (G.7Ne iin ba aar u el gtrr serv enr

eyh

Ki du eyleyeler kadd-i hrmnu iin (G.142-2)

Mesh

Dular itmege sen serv-kadde enrn cismi batan baa eldir

(K.18-28)

Mecnn ile Ferhd, genellikle divan airlerinin aklarndaki ycelii ifade etmede yararlandklar karakterlerdir. Zaman zaman airler, kendilerini bu iki ak kahramanyla mukayese ederler ve gerekte kendilerinin akta onlardan daha ileride olduklarn sylerler. Adl, Ahmed Paa, Murd (nc Murd), Fuzl, Bk, Zt, Hayl, Nb ve Rahmye ait aadaki rnekleri de bu anlamda ayn erevede deerlendirmek mmkndr:
Adl Gam detini kim kat iderem mmkin olur m y gl Ferhd'a nisbet eyleme derdm benm
Kh k itdiyse ol k itdg cndur sen (G.54-2) Mecnn ile Ferhd baa hem-kadem olmak (G.52-4)

Eylemidi kssa-i ak benm rhum revn A.Paa Husrev rn-lebden iidenler kssam

Dstn okmadn Mecnn ile Ferhd'dan (G.105-3)

h idp Leyl v Mecnn dstnn yakdlar (G.34-3)

Murd Sanma Ferhd ile Mecnn oldlar bdl- ak Dostum ben mbteldan aldlar anlar sebak204 Fuzl
1)

Mende Mecnn'dan fzn klk istidd var

k- sdk menem Mecnn'un ancak ad var(G.75-

Bk
1)

Sau sevds eyd ideli ben zr u mahzn

Untd halk- lem kssa-i Leyl v Mecnn' (G.538-

Zt Hayl
204

Kssa-i Leyl v Mecnn unudld serbeser

Oknur imdi benmle dstn gamzen (G.789-3) Demen Mecnn'a fenn-i ak tekml etti kmildir
Benim yanmda ol dvane bilmez nesne childir (G.47-1)

Cokun AK, air Padiahlar, s.235.

Nb

Nb ile ol fetin ahvlin nakl it

Efsne-i Leyl v Mecnn'dan usanduk (G.395-5) Henz Mecnn ey hvce okurd sre-i Leyl (G.7-4)

Rahm Kitb- ak ben hatmetmi iken mekteb-i gamda

Adl ile Nectnin, dnyada hibir derdi tasas olmayann insan neslinden olamayacan syledikleri beyitleri de her iki airin insana bak alarnn hemen hemen ayn olduunu ortaya koymaktadr. Avnnin Dnyada rahat yoktur. eklinde zetlenebilecek beyti de; ikinci msranda Allah, beni trl trl dert iin yaratm dedii beyti de her iki airle ayn bak asna sahip olduunu gstermektedir:
Adl Nect Avn Avn Hk-i dem gam ile tahmr olupdur glib
B-gam olan olmaya cins-i ben-dem gl (G.73-3)

Cihnda dem olan b-gam olmaz Annn b-gam olan dem olmaz (G.219-1) Gl-i dnyda yokdur by- rhat Hemen Avn irir derd-i serler (G.15-7)
Cevr-i dilber tan- dmen sz- frkat zaf- dil Drli drli derd iin yaratm Allah'um beni (G.76-2)

Adl ile Nect, aadaki beyitlerde de benzer yaklamlar ortaya koymaktadrlar. Her iki air de padiahlarn kullarn hatalarn affettiklerini syleyerek, iinde bulunduklar kmaza iaret etmektedirler. Adl, birinci beytinde sevgilisinin, zrn gnahndan byk grmesinden yaknmakta; ikinci beytinde ise mimrtamr itikak eliinde, ahn yapt zulmn cezasn kimsenin veremeyeceini sylemektedir. Nitekim Nect de zulmleri sultanlarn ortadan kaldrmas gerekirken, kendisine zulm yapann bizzat sultann kendisi olduunu syleyerek bahtszln dile getirmektedir.
Adl
Hatsn kullaru ehler gricek afv ider lkin

2)

Benm zrmi ol dilber grr artuk gnhumdan(G.113-

Zulmi kim h eyleye kim virr anu ddn Hnei mimr yksa an kim tamr ider (G.28-3) Nect Her kiinin zulmine sultn olanlar dd ider Bana kim dd ide k'ide zulmi sultndur bana (G.8-3)

Fuzlnin Adlnin iirlerine ne kadar aina olduunu bilemiyoruz; ancak aadaki beyitlerin ikinci msralar, sadece ayn temenniyi ifade etmeleri asndan deil bu duay dile getirme biimleri asndan da hemen hemen ayndr:
Adl Fuzl
Sa tarrrlar mekrine bir dil olmasun meftn
Gzi kfirlere drme y Rab bir Mselmn' (G.133-2)

Demdem cevrlerdr ekdgm b-rahm btlerden

Bu kfirler esri bir Mselmn olmasun y Rab (G.30-2)

k elebi ve Knal-zde Hasan elebi tezkirelerinde205, Adlnin Farsa bir matlana, dnemin ileri gelenlerinin nazire syledikleri kaydedilmitir. Bu iki tezkirede Adlnin matlana nazire syleyenler yle sralanmtr: Nect, Cafer elebi, Vasf, Meyyedzde, Keml Paazde. Bu zemin beyit ve nazireleri, elimizdeki yazma nshalardan M2 numaral olanda, birtakm farkllklarla yle verilmitir: 206
Sultn- mr'n-ileyh hazretlerin u beyt-i bel-i hnelerine ezm- erkn- devlet baz uar-y asr- saltanatlar cnibinden yazlan nezyir: Her derd ki peyd eved ez-sne-i kem Ebr eved u girye koned ber-ser-i hkem
205

(MT.170)

k elebi, a.g.e., s.54-55; Knal-zde Hasan elebi, a.g.e., s.81. Farsa gazellerin eviri yazsnda, Knal-zde Hasan elebinin Tezkiret-uarsnn Aysun Sungurhan tarafndan hazrlanan metninden yararlanlmtr. (Knal-zde Hasan elebi, a.g.e., s.82). 206 M2 38b-39a.

Cevb- Mevln bni Keml Mft's-sakaleyn207 Sevd-y hattet kez tu resed ber-dil-i kem Snbl eved girye koned ber-ser-i hkem Cevb- Kz-asker Mevln Mehmed Bin Mustaf El-Arf Bi-Hc Hasan-zde Her gamze-i h ki resed ber-dil-i kem Ssen eved by dehed ber-ser-i hkem208 Cevb- Kz-asker Mevln Meyyed-zde Abdu'rrahmn Efendi209 Her seng-i cef kez tu resed ber-dil-i kem Levh eved sye koned ber-ser-i hkem Cevb- Tc-zde Kz-asker Mevln Cafer elebi Her tr-i cef kez tu resed ber-dil-i kem Serv eved sye koned ber-ser-i hkem Cevb- Mevln Nect Beg ir-i ehr Her nvek-i ney kez tu resed ber-dil-i kem Ny eved nle koned ber-ser-i hkem Cevb- Reh Vasf210 Her tr-i se-per-kez tu resed ber-dil-i kem Murg eved raks koned ber-ser-i hkem

Edeb Sanatlar
207

Kemlpaa-zde. Bu beytin ikinci msrandaki girye koned, k elebi ve Knal-zdede by-dehed eklindedir. 208 By-dehed, k elebi ve Knal-zdede sye koned eklindedir. Ssen ise k elebide snbl eklindedir. 209 Bu beyit, k elebi ve Knal-zdede Vasfye ait grnmektedir. 210 Bu beyit, k elebi ve Knal-zdede Meeyyed-zdeye ait grnmektedir.

Sze ikna edicilik, aklk ve incelik; manaya g ve derinlik kazandran edeb sanatlar, ister szl ister yazl olsun, edeb metinlerin hem oluum (yazlma/sylenme) hem de zm (tahlil/anlalma) aamasnda gzard edilemeyecek ilevlere sahiptir(ler)211. Bu sebeple btn edeb metinlerde olduu gibi divan edebiyatna ait metinlerin de iyice anlalabilmesi, okunan metnin zevkine eriilebilmesi iin edeb sanatlarn ok iyi bilinmesi, divan iirine ait malzemenin ok iyi tannmas gerekir.212 Dier yandan Edeb sanatlarn/ifade ekilleri ve zelliklerinin ou da bakabilen ve grebilen iin sanatkrn ahsiyetine alan pencerelerdir.213 Divan airlerinin hemen her beyti bir sanat ve espri zerine ina ettikleri de dikkate alndnda,214 Adlnin iirlerinden nce, bu iirlerini yazarken bavurduu edeb sanatlarla ilgili ksa da olsa bir deerlendirmenin yaplmasnda yarar olacaktr. Adl, iirlerinde duygu ve dncelerini dile getirirken, tebih, istire, tensp, leff ner, tezat, hsn-i talil, tehis, telmih, kinye, tevriye, nid, ihm- tensp, kalb, irsl-i mesel, iktibas, istifhm, itikak vs. edeb sanatlardan ve soyut gelerle somut geler arasnda yapt badatrmalardan youn biimde yararlanmtr.
211

Yavuz BAYRAM, Eski Trk Edebiyatnda Anlam Figrleri: Edeb Sanatlar, Eski Trk Edebiyatna Giri, (Ed.Ahmet MERMER), Aka Yay., Ankara 2007, s.151). 212 Numan KLEK, Edeb Sanatlar, Aka Yay., Ankara 1995, s.14. 213 M.A.Yekta SARA, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 3F Yay., stanbul 2007, s.32. 214 Ali Nihad TARLAN, Edebiyat Meseleleri, tken Yay., stanbul 1981, s.45.

Sz gelimi Adlnin iirleri arasnda sk sk btn dvn airleri arasnda yaygnlam benzetmelere rastlanmaktadr. Aadaki beyitlerdeki lle-izr, hadeng-gamze, lle-d, gl-izr, b-dil, kmet-serv, blbl-cn ilgileri bu anlamda rnek olarak deerlendirilebilir.
Hadeng-i gamzesi bagrumda balar karup Yaum kana boyad benm o lle-izr (G.23-2) Dilme lle gibi det-i gamda d kod Tarvet-i ruh v hli gl-izrlaru (G.66-2) B- dilde kmet servin hrmn eylegil Blbl-i cn yz evkyle nln eylegil (G.70-1)

Benzetmeye dayal sanatlardan olan istireye de Adlnin iirlerinde sk sk rastlanmaktadr. Nitekim rnek beyitlerdeki serv, gl, murg ve meh kelimeleri, istire yoluyla sevgiliye iaret etmektedirler.
Gz yayle kenr ola m sen Adl Ziyde serke olupdur o serv-i ho-reftr
(G.23-5) (G.13-2)

Nlemi iitmeyp z- rakbi g ider Ol gle gelmez bel murg- suhan-dndan abes Ol meh mihr-i cemline mukbil olcak y gne olmaysar zerrece sen eser

(G.58-2)

Aadaki rneklerin ilkinde gl, gonca ve glistn kelimeleriyle oluturulmu bir tensp; ikincisinde ise gn kelimesinin beyitte kullanlmayan anlamyla (gne) ilgili bir kelime (ebr) kullanlarak oluturulmu bir hm- tensp vardr.
Gller aup dlardan goncalar peykndan Snemi ben Adliy tze glistn eylerem (G.86-5) Yzine bakmaa mni olur ebr-i zlifi

Gn mi gsterdi aceb baht- siyeh-kr baa

(G.6-4)

Tensp gibi tezat da Adlnin zaman zaman bavurduu edeb sanatlar arasndadr. rnein air, aadaki beyitlerinde, duygu ve dncelerini ifade ederken ayak-ba, eflk-zr, alamak-handn, lmekcn bulmak ve ehl-i salt-ehl-i salb tezatlarndan yararlanmtr.
Ayagn pmege yr ger vireydi baht dest Baum eflke irp lem olurd zr-i dest (G.11-1) d grdm dil-beri cnum sevindi ol meger Gussa-i hicrnda aladuguma handn imi (G.39-3) Geh ldm gamzesinden geh lebinden tze cn buldum Tark-i ak iinde Adliy tebdl-i hl itdm (G.97-5) Kalaru mihrbna secde ider ehl-i salt Kfr-i zlfe perestr iy sanem ehl-i salb
(G.10-6)

Aadaki rneklerde olduu gibi, Adlnin iirlerinde karlalabilecek sanatlar arasnda leff nerin de nemli bir yeri vardr. lk beyitte istifhama da yer veren air, leff neri beytin birinci msrasndaki mihr-i lem-tb, der mi ve zerre gibi geler karlnda ikinci msrada kevkeb, lyk mdur ve meh-i tbn gibi geleri kullanarak oluturmutur. kinci beyitte sm-ber ile Adl ve ged ile gmiden tahta bend geleri arasnda leff ner yoluyla ilgi kuran air, nc beyitte bu amala gnl-dvnezlf-i pr-sevd kelimelerine karlk cn-pervne-emi bezm-r kelimelerini kullanmtr.
Mihr-i lem-tb medh itmek der mi zerreye Kevkebe lyk mdur itmek meh-i tbn medh (G.15-2) Hayl-i sm-ber itme aa bezer sen Adl
Ged hk zre yaturken gmiden tahta bend ister (G.19-7)

Glmi dvne klan zlf-i pr-sevdsdur Cnum pervne iden em-i bezm-rsdur

(G.30-1)

Adl, iirlerinde kinye, tevriye ve hm gibi anlam inceliklerine dayal sanatlara da yer vermitir. Nitekim rnek beyitlerin ilk ikisinde gsn dmek, bana ta vurmak ve ihy old ifadeleri, gerek anlamyla da kullanlmaya msait olmakla birlikte, mecaz anlamlaryla kullanlmtr (kinye). kinci rnekte de veh veh ifadesi, ilk bakta th th, yazk anlamnda grnse de, aslnda air veh veh ifadesiyle, bu yakn anlam deil daha ok kpeklerin havlamasn kastetmitir (tevriye). nc rnekteyse ahm kelimesini, hem akam vakti anlamnda bir isim olarak hem de karanlk anlamnda zlf kelimesinin sfat olarak dnmek mmkndr (hm).
Gamudan h idp kan aladuka Dgp gksm ururam bauma seng
(G.57-2)

Gz a gr nice ihy old emvt- zemn Har- ecsda o mnkir itdgi inkra bak (G.2-2) tleri karu gelp veh veh diridi hlme Haste kaldum haste olan dostlardan dr olur Kim ki ahm zlfi gre gicesi kadr olur Kim yz grse seher z-tli-i ferhunde-fl
(G.29-2)

(G.76-2)

Hsn-i talil, Adlnin iirlerinde en ok karlalan edeb sanatlardandr. air, zellikle kozmik gelerle ilgili birok hususu, hsn-i talil iin bir vesile olarak deerlendirmitir. Sz gelimi aadaki rneklerin ilkinde, yldzlarn geceleri parlamalar, n hyla gkyzn yakmasndan korkmalarna balanmtr. kinci rnekte gnein her gn yeniden douunu, sevgilinin kapsna gelmesi olarak yorumlayan air, nc rnekte ayn yzeyindeki lekeleri sevgilinin

ayann tozuyla aklamtr.

T subha degin yummasa gz ta m kevkib humla felek yana diyben hazeri var (G.20-4) Her subh gne gelse kapua aceb olmaz Mazr ola iy eh ki gedda edeb olmaz (G.33-1) Meger ki mh- mnr ayagua yz srmi Ki cebhesinde ayau toz nin itmi (G.40-2)

air, baka doal geleri ya da olaylar da hsn-i talil ile aklama yoluna gitmitir. Sz gelimi aadaki beytlerin ilkinde gln gl suyuna dnmesi srecini utanmasna balamtr. kinci rnekte servilerin dik ve uzun boylu olmalarndan ilhmla hep aya zre geldiklerini syleyen air ayn beytin ikinci msrasnda goncalarn az amalarn sevgilinin gl yzn vme arzularyla aklamaktadr. Son rnein ilk msrasnda ssenin keskin kenarl yapraklarnn biimi, airi ssenin haner ektiini sylemeye sevketmi; ikinci msrasnda da goncalarn almam olmalarn, korkmalarna balamtr.
Gl gl-b olur haydan seyr-i glzr eylese Nz ile salnsa olur serv-i ho-reftr kul (G.81-2) Servler grse hrmn hep aya zre gelr Gl yzin medh itmek in goncalar aar dehen
2) (G.102-

ekdi ssen hanerin bezer diyben azua Korkusndan goncalar azn yumup amaz dehen
6)

(G.115-

Mblaa da Adlnin iirlerinde karlalan edeb sanatlardandr. Nitekim air, aadaki beyitlerinde, hnn iddetini ve ne kadar ok aladn ifade edebilmek iin, mblaaya bavurmutur.
err- hum ile rad u berke od braup Hacl durur gzm yamurndan ebr-i bahr
(G.23-3)

Dr di fikriyile ol kadar aladum kim Bahra dndi gzm ya grnmez shil

(G.71-2) (G.78-2)

Gzm yan ummna nice bezedeym Ki kenrnda bunu katre kadar nem degl ol

Tarih ahslarla ilgili tablodan da anlalaca gibi Adl, iirlerinde birok tarih ahsiyete ve olaya telmihte bulunmutur. Bu tr rneklerden Hz.sann lleri ihya etmesine, Hz.Msnn yere att assnn ejdere dnmesine ve skenderin b- hayt aramasna telmihte bulunduu beyitler aada verilmitir.
Yok aceb mrdelere irse hayt- ebed Sze balad meger nz ile ol si-dem (G.90-2) Aku kermetinde rakbi helkin Zlf as-y Msa gibi ejdeh klam
(G.92-2)

Sikender rh- zulmetde bulurd b- hayvn

reydi zerrece pertev benm gn yzli mhumdan (G.113-4)

Adlnin baz beyitlerinde hadislerden ilhm ald, duygu ve dncelerini hadislerin nda ortaya koyduu grlmektedir. Bununla birlikte aadaki rneklerden de anlalaca gibi, hadislere dorudan iktibas eklinde yer vermemi; bunun yerine hadislerin Trke karlklar kabul edilebilecek ifadelere veya hadislerle ilikilendirilebilecek baz yorumlara yer vermitir.
t gibi bekler ases tutmak diler mey-hvreyi Y gyse'l-mstagsn neccin mimm nehf
(G.48-2)215 (G.32-

Firk odna kyuda nigr Adli'yi yakma Buyurd nki Peygamber behit ire azb olmaz
7)
215

Dman karsnda glip gelmek iin yaplan bu dunn Trke karl, Ey yardm dileyenlerin yardmcs! Bizi korktuumuzdan kurtar. eklindedir.

kmazam kyndan mmd-i lik-y yr ile Ehl-i mna olur hubb- vatan n py-best

(G.11-3)

Adlnin baz beyitlerinde, dncelerini daha salam bir temele dayandrmak amacyla, aadaki beyitlerde olduu gibi, halk arasnda dilden dile dolaan, ataszlerinden de yararland (irsl-i mesel) grlr.
Hamdli'llh kim degl adum benm kelb iy rakb Gayret ehline lm yegdr yaramaz addan (G.105-4) Hrmen-i hsninde dil murgna virmez dnei Ol sanem sankim getrmi tohmn Badd'dan
6) (G.105-

e-i nmsum akuda aldum talara Bu meseldr dostum k gerekdr rsuz

(G.34-4)

Hemen her dvnda rastlanan nid sanat, Adl dvnnda da zaman zaman kendine yer bulmutur. Bu sanat aadaki rneklere behey, hy, eyvy, vy nlemleri sayesinde yansmtr.
Behey kfir Mselmnlk yolnda var mdur bu kim Harm gzlere kanum imek hell olmak (G.51-3) Greli ol sanem kalarn yy gzm Kld cevr oklarna sne siper vy gzm Dimedm mi saa ben bakma aa hy gzm Gzm eyvy gzm vy gzm eyvy gzm
(MR.145-1)

Adl, hengi salamak amacyla, baz beyitlerinde tekrr sanatndan yararlanmtr. Yukardaki bendde eyvy kelimelerini tekrre rnek olacak biimde kullanan air, ayrca aadaki rneklerin ilkinde kenr, ikincisinde ise karr kelimesini, beyitlerin hengini salayacak biimde kullanmtr.
Kenre gelmeyben sen kenr eyleyeli

Gzm yan benm bahr- b-kenr itd

(G.65-4)

Saula dil bir idp kalaru karr itmi Karrum aluban b-karr eylemege (G.122-2)

Adl, iirlerinde cinas maharetle kullanmtr. Per-n ile pern, eh nz ile ehnz ve bu ile b kelimelerini cinasl kulland aadaki beyitleri bu anlamda dikkat ekici rneklerdendir.
y per-n pern olaldan zlf Kalmad lem iinde dahi kalb-i b-gam
(G.90-4)

El degirmez r eyler bezer ol eh nz ider Har rakb lehe-i murdrna ehnz in (G.108-4) By- zlf Huten'e bd iledp miske didi Bulmadum n'i gezp bir dahi bu b gibi ben
(G.111-4)

Kalb ve itikak sanatlar, ileri dzeyde olmasa da, belirli dzeyde Arapa bilgisisini gerekli klar. Dolaysyla Adlnin hem kalb-i nks hem de itikak sanat iin rnek gsterilebilecek olan aadaki beyitleri, onun bu anlamda bilgi ve birikim sahibi olduunu gstermektedir.
Andelb-i dil nice derd ile feryd itmesn Gl-izrna grr hr- rakb olmu karb
(G.10-3)

Zulmi kim h eyleye kim virr anu ddn Hnei mimr yksa an kim tamr ider (G.28-3) Benm kusrum buldu vefda anun Sen itmed hele cevr eylemekde hc taksr
(G.27-5)

iirlerinde birok edeb sanata bavurduu grlen Adlnin soyut kavramlarla somut kavramlar ilikilendirdii birok badatrmadan da yararland grlmektedir. Tabloda 13te bu tr badatrmalar verilmitir:

Tablo 13: Adl Dvnnda Badatrmalar216 h-y dil, baht- siyeh, baht- siyeh-kr, br- gam, by- vef, cm- gam, cef ta, d- gam, d- hasret, det-i gam, dr-i gufrn, gam erisi, gam diyr, gam lekeri, gam met, gam nakdi, gam- hicrn, gnl milki, gnl vilyeti, gl-i vasl, glsitn- hsn, glen-i nazm, glen-i vasl, hr- bel, hazn- hicr, hrka-i gam, hrka-i hzn, hrka-i sabr, kabeteyn-i cn u dil, kalem-i kudret, kanat kemeri, kfr-i zlf, knc-i gam, knc-i kanat, mey-i vahdet, mve-i vasl, nimet-i vasl, pertev-i hsn, rite-i mmd, sabr aya, sevd-y hat, eb-i hicr, eder-i hicrn, tli emsi, vd-i gam, vd-i hayret, zulmt- gam, zulmet-i hicr, zulmet-i zlf, zlfn gam

216

Badatrma terimi, soyut kavramlarn somut zdeletirilmesini karlamak zere kullanlmtr.

kavramlarla

C. MUHTEV AISINDAN ADL DVNI Dn-Tasavvuf Kavramlar-Olaylar Aadaki tablo, Adl Dvnnda geen din ve tasavvuf kavramlar ve olaylar ifade eden kelimelerden mteekkildir.
Tablo14:Adl Dvnnda Dn-Tasavvuf Kavramlar-Olaylar amel, isyn, Allah, yt, yet, brekellah, behit, bezm-i ezel, bm, cehm, cennet, Cibrl, cinn, davet, dervi, dn, du, d cihn, efdal, ehl-i cennet, ehl-i mn, ehl-i kfr, ehl-i salt, ehl-i salb, enbiy, ezel, gufrn, hb- gaflet, Hak, hamdlillah, har, havf, havr, hayr, Hud, bls, ihy, lh, iltic, mn, ncl, inkr, ird, slm, istifr, Kabeteyn, Kabe, kfir, kalem-i kudret, ktib-i kudret, ktib-i takdr, kefen, kudret, kul, kulluk, kfr, levlk, Mev, melyik, melek, mihrb, minber, muciz-i s, mun-i beer, Ms, Mushaf, mfsid, mnkir, mnzel, mrde, mrsel, Mselmn, namz, nr, nush u pend, nbvvet, penh, peygamber, Rab, Rabben, ravza, rec, Resl, Rdvn, Rhlemn/Cibrl, rz- maher, secde, secde-gh, sevb, sf, sre, Sleymn, efat, takdr-i Rabban, tefsr, tekfr, tesbih, Tr, mmd, viz, vaz, vahy, vesvs, vird du, yed-i Beyz, Ysuf, zemzem, zikr, zhd.

Tablodan da anlalaca zere Adl, dvnnda pek ok dn-tasavvuf kavrama ve bunlarla ilgili olaya yer vermitir. Bu anlamda dvnn bu zenginliini, Sultan kinci Byezdin Vel sfatyla aklamak da mmkndr. Nitekim dvnnn banda yer alan tevhdden alnan aadaki beyitler de airin samimi dindarlna iaret niteliindedir:
Hudy Hudlk saa yaraur Nitekim gedlk baa yaraur (G.1-1) Egeri ki isynumuz ok durur Szmz yine rabben yaraur
(G.1-7) (G.1-8)

Ne mmd ne bmdr imz Hemn bize havf u rec yaraur

Yukardaki tablo, ayn zamanda Adlnin geni bir dn kltre sahip olduunu da ortaya koymaktadr. Zira tabloda dn hayatn her annda karlalabilecek kelime ve kavrama rastlamak mmkndr. Bu bakmdan dvnda en sk rastlanan kelimekavramlardan biri, Allah, lh, Hak, Hud, Rab gibi kelimelerle ifade edilmi olan Allahtr. Adlnin dvnnda dikkat eken dn kavramlarn pek ou yet, Cibrl, ehl-i mn, gufrn, inkr, slm, istifr, levlk, melik, mnzel, havf u rec, rz- maher, Resl, sre, tefsr, tekfr, vahy ve zemzem gibi slm inancyla dorudan ilgili terminolojiden olumaktadr.
Sidreyle boyu nisbetini sorana Cibrl Kadd gibi dir tors l-neseb olmaz
(G.33-5) (G.11-3)

kmazam kyndan mmd-i lik-y yr ile Ehl-i mna olur hubb- vatan n py-best

ncl, s, Ms, Sleymn, Ysuf, havr, ehl-i salb gibi baka semv dinlerle ilgili kavramlara da yer verildii grlen dvnda amel, kulluk, mihrb, minber, namaz, Kbleteyn, secde, vaz, vird du, zikr gibi slm ibadetle ilgili kelimelerin okluu dikkat ekmektedir.
Cndur srumuz incinme ayau tozna Tuhfe-i mr ider nki Sleymn' ferah
(G.16-4)

Kabe-i kyna azm itme yz hk itmedin Niyetden fide olmaz namz bilmedin (G.116-3)

ahslar Sevgili-Gzel Btn divan airleri gibi, Adl de dvnnda en ok sevgiliye yer vermitir. Aadaki rneklerden ve tablodan anlalaca gibi Adl, sevgiliyi ifade etmek zere iirlerinde, cnn, dilber, dildr, dst, gzel, nigr, sanem, hid, yr gibi mstakil kelimeler kullanmtr:
Adl nigra hl arz it niyz birle Derv olanlar olur h- cihna muhtc
(G.14-5)

Dilde gamze zahmna merhem didm dilber didi Tr-i mjgnum yeter her lahzada dermn saa (G.4-3)

Bununla birlikte Adl, zaman zaman emi shir, gzi celld, ka hill, meh-r, serv-i revn, tze nihl gibi bir tebihi ya da istireyi barndran kelime gruplarndan da yararlanmtr:
Gl ol emi shirden hazer kl Ne mekr ile gl alur nazar kl (G.72-1) Ol gzi celld hicrinde lrsem dostlar Bu garb mteminde eyleme ven dirg
(G.47-5)

Kande varam sye-i serv-i blendm var iken Kime kul olam sen gibi efendm var iken (G.118-1)

rnek beyitler, dier btn divan airleri gibi, Adlnin de sevgiliyi her trl eletirinin ve eksikliin zerinde tuttuunu, ona her eyiyle bal olduunu, k karsnda mutlak bir gce ve geleneksel gzellik ltlerine sahip olduunu gstermektedir.

Tablo 15: Adl Dvnnda Sevgili-Gzel fet-i devrn, cnn, celld, emi shir, dilber, dildr, dst, dzd-i dil, fettn, gonca-leb, gzi celld, gzi fettn, gzi kfir, gl-izr, gzel, ka hill, kemn-ebr, kemend-endz, lle-izr, lebleri mercn, Leyl, meh-ehre, meh-r/mh-r, nigr, per-peyker, ruhlar glzr, sa snbl, shir, sanem, sayyd, serv-i h-reftr, serv-i revn, sitem-ger, h- ceml, h- cihn, hid, h/eh, tze nihl, yr, zlfi tarrr.

k Adlnin dvnnda k karlnda kulland kelimelerden oluan aadaki tablo, airin a bak asn da ortaya koymaktadr. Zira airin gznde k, sevgilinin bendesi, keri, esri, ftdesi, geds, gulm, kulu vsdir. Ayn zamanda k, ehl-i cnn, marz-i ak ve Mecnndur; sevgilinin mahallinde serhtur; ksz ve sildir. Sevgilinin air nazarndaki konumunu ortaya koyan rnek beyitlerden de anlalaca gibi bu bak as, divan airlerinin geleneksel bak alaryla da rtmektedir.
klaru o olduna dostum incnme Lzm degl mi hayl haem cemi beglere
(G.130-4)

Nlesinden ku y Rab nice handn olur h elinden ol sitemkru kayurmaz hdan (G.119-3) Lal-i nbu erbetiyle iy tabb-i cn u dil k- dil-hasten derdine dermn eylegil
Tablo 16: Adl Dvnnda k k (uk), ak ehli, ak hayli, bende, b-dil, ker, dil, ehl-i cnn, ens, esr, ftde, ged, gnl, gulm, kul, leker, levend, marz-i ak, Mecnn, ksz, sil, serbz, serh, sermest, ir.
(G.70-6)

Rakb, Gayr, Ad

Divan iirinde dikkat ekici bir ileve sahip olan tiplerden biri de phesiz rakbdir. Zaman zaman bu kavramla ilgili karklk yaandndan, ksa bir deerlendirmede yarar olacaktr. Lgatlerde rekbet eden, gzleyen, gzeten anlamlaryla yer alan; rakb, Arap edebiyatnda klar gzetleyerek rahata ba kaldrmalarna frsat brakmayan bir tipi temsil etmektedir.217 Bununla birlikte rakb kelimesinin rekbet kelimesiyle ayn kkten gelmedii, gzleme anlamndaki rakabe kelimesinden geldii, ad-ad ve gayr-ayr tipleriyle benzer ileve sahip olarak kullanld; zannedilenin aksine n rekbet hlinde olduu tip anlamyla ok az kullanld218 dikkatlerden karlmamaldr. Rakb, Adlnin nazarnda btn divan airlerinde olduu gibi yabanc ve basiretsiz bir dmandr (ad, ayr). Dahas lnetlenmi (lan), irkin (bed-lik), cimri (bahl) ve aalk (lem) bir bozguncudur (mfsid).
Ad-y b-basar aa muhlif olsa ne ta Sahhi egri grrler ular ki ahveldr (G.3-4) Benm ile dost olsa cn virr gamdan ad N-hand itse baa eyler rakb zehr hand And ise rakb sanem dnm in dir Yok yire nie andlar ier gr o lani (G.134-5)
Tablo 17: Adl Dvnnda Rakb, Gayr, Ad ad, ad-y b-basar, ayr, bahl, bed-lik, dmen, lan, lem, muhtesib, mfsid, rakb.
(G.18-3)

Tarih ahslar
217

Ahmet Atill ENTRK, Klasik Osmanl Edebiyat Tiplerinden Rakbe Dair, Enderun Ktb., stanbul 1995, s.6. 218 Ahmet Atill ENTRK, a.g.e., 1995, s.11, 12, 13.

Adl Dvnnda geen tarih ahslar gsteren aadaki tablo, Hz.Muhammed, Hz.s, Hz.Ms, Hz.Ysuf ve Hz.Sleymn gibi dn ahslar yannda, dn kimlii olmayan ya da bu kimlii ikinci plnda kalan birok ismin de Adl tarafndan iire tandn ortaya koymaktadr. Bununla birlikte Adlnin nazarnda Hz.Muhammedin dier btn isimlerden ayr bir yeri olduuna iaret etmek gerekir. Nitekim dvnnda, bu bak asn yanstan birok beyit bulunmaktadr:
k olur m diyen sen meh-liky sevmezin mmet olur m diyen kim Mustaf'y sevmezin
1) (G.100-

Dahas bir padiah olmas hasebiyle klasik anlamda bir tek kaside yazmadn grdmz Adl, bir gazelini Hz.Peygamberin vgsne ayrm ve Al Emr Efendi, bu gazelin bana Nat- erf baln koymutur (bkz.3 nolu iir). rnek beyitlerden anlalaca gibi, dn ve tarih btn isimler, Adlnin iirlerine, tarihe mal olmu kimlikleri ve kiilikleriyle uyumlu olarak yansmlardr. Sz gelimi aadaki msralarda air, nl ak kahramanlar Mecnn ile Ferhd, kendisiyle karlatrm ve onlarn kendisiyle hem-kadem olamayacan syleyerek ak sahasnda ne kadar ileri gitmi olduuna iaret etmitir:
Gam detini kim kat iderem mmkin olur m Mecnn ile Ferhd baa hem-kadem olmak
(G.52-4)

Adl, herkes tarafndan bilinmeyen baz tarih gereklere de iirlerinde yer vermitir. rnein Gazneli Mahmud Adlnin msralarna, tarih kiilii ve veziri Ayaza verdii deerle uyumlu olarak yansmtr.
Adliy r eyleme cnn yolunda lmege

Cn fed klmad m Mahmd' gr Ayaz in

Tablo 18: Adl Dvnnda Tarih ahslar

(G.108-6)

Attr, Ayz, B-leheb, Cem, Dr, Ferhd, Gaznev, Hzr, Husrev, s (Mesh), Keykvs, Leyl, Mahmd, Mecnn, Muhammed, Ms, Mustafa, Numn, Rstem, Skender, Sleymn, Ysuf, Zl.

Dier ahslar-Toplumsal Tipler Yukardaki isimlerden baka Adlnin iirlerine yansm daha birok tip vardr. Bu tipler, ayn zamanda airin yaad kltrel ve toplumsal ortamn da iirlerine yansdnn bir gstergesi niteliindedir. Zira airin iirlerinde geen figratif ahslardan oluan aadaki tabloda yer alan ahslar, 15.yzyl stanbulunun sosyal hayatnda karlalabilecek tiplerden olumaktadr. yle ki hrszndan beyine, padiahna; tellalndan mimarna, mderrisine; haramisinden zhidine ve mneccimine kadar pek ok toplumsal tipin bu tabloya dahil olmas, bir padiah olduu da dikkate alndnda, aslnda Adlnin dvnnn toplumsal tipler asndan ne kadar zengin olduunu orataya koymaktadr.
Tablo 19: Adl Dvnnda Dier ahslar-Toplumsal Tipler ases, ass, ak pri, attr, bbn, beg, cvn, eri, delll, derbn, deyyr, dzah ehli, dzd, dzd-i Arab, efendi, ehl-i akl, ehl-i dil, ehl-i nazar, ehl-i salb, ehl-i tezvr, emvt, erkn- devlet, hce, halk, harm, hatb, husrev, ins cn, merd, mimr, mderris, mneccim, mrde, mrd, mrd, Mselmn, nigehbn, pdih, pr, rind, sk, serasker, serke, svr, b, ehriyr, emr-zen, eyh, inver, tabb/etbb, tcir, tcver, ur, viz, visl ehli, zhid, zulm ehli.

Yer Adlar Dvnnda gnlk hayatta karlalabilecek pek

ok toplumsal tipe yer verdii grlen Adl, yer adlarna ayn oranda deinmemitir. Bununla birlikte tablodan da anlalaca zere, iirlerinde tespit edilen yerler, n ve Hind lkeleriyle Semerkand dnda, airin padiah olduu dnemde ya Osmanl mparatorluunun ya da komu lkelerin snrlar ierisindedir.
Tablo 20: Adl Dvnnda Yer Adlar Acem, Badd, Ceyhn, n, Hind, Huten, rem, Kbe/Kble, Kara Bodan, Msr, Rm, Semerkand, Sfahn, t, Ttr.

nsan Uzuvlar Aadaki tablodan da anlalaca gibi, Adl Dvnnda, bata sevgilininkiler olmak zere, pek ok insan uzvuna yer verilmitir. Sevgilinin uzuvlaryla ilgili benzetme, badatrma ve istireler, divan iirinin klsik anlayna uygundurlar. Nitekim aadaki beyitlerinde Adl, sevgilinin kirpikleriyle ok, kalaryla keman, dudaklar ve dileriyle inci, yanayla lle, zlfyle smbl, yzyle ay arasnda ilgi kurarken, divan airlerinin geleneksel beenilerine de sadk kalmtr.
Mje tri geer snemden irer ok gibi cna
Kemn-ebrlaru bir keden meyl itse kurbna (G.126-1)

Leb dendnuu vasfn iitdi dir seher blbl

Suhandan dr dizb Adl ne ho rn gazel dirsin (G.103-7)

Hayl-i hadd zlfle eger hk olsam iy meh-r Bitiser lle v snbl benm kabrm stinde (G.121-5)

Adlnin iirlerine yansyan sevgili her ynyle idealize edilmitir. yle ki gzleri celld, gamzesi ktil,

boyu Sidreden yce, beli kldan ince, dehn sr, ene ukuru ise deta bir kuyudur:
Gzleri celldna virmi mje hanerler Dzd-i dil asmaa iki kkl-i miskn salup (G.9-3) Geh ldm gamzesinden geh lebinden tze cn buldum Tark-i ak iinde Adliy tebdl-i hl itdm (G.97-5) Sidreyle boyu nisbetini sorana Cibrl Kadd gibi dir tors l-neseb olmaz
(G.33-5)

derem fikr-i miynula tenm m gibi ben Dizerem ek di ydna ll gibi ben (G.111-1) Adl deheni srrna irmek diler ise Lzm durur evvelde vcdu adem olmak Beni l-yakl iden erbet-i lal-i lebidr Beni sergete klan h- eh-i gabgabdur
(G.52-5)

(MT.148)

Sevgilinin uzuvlar asndan, dier divan airlerinin pek dikkat etmedii bir genin Adlnin dikkatini ektii grlmektedir. Adl iki beytinde sevgilinin uzvu olarak bileklerden bahsetmektedir. Bunlarn birinde smn dierinde ise miskn kelimesini bilek iin niteleme sfat ileviyle kullanmtr:
Ne olur ml- dnyv vireydm cn krne Tolasa boynuma grsem biri smn bileklerden
3) (G.109-

Seher tvus idp cilve irimez zlf-i zbna Cehletden ider nle dger miskn bileklerden

(G.109-4)

Adl Dvnnda a ait uzuvlar da nemli bir yer tutmaktadr. iirlerinde sevgilinin boyunu, gzelliini, azn, yzn, dilerini, gamzesini, dudan, yanan, benini, kirpiklerini, belini, bileklerini ve san konu edinmi olan air, n ise daha ok canndan, bedeninden, gzlerinden, sinesinden ve yreinden

bahsetmitir. Bu iki grup uzuv arasndaki fark, birinci grubun estetik duygusuyla ve gzellik anlayyla, ikinci grubun ise fedakrlk, sadakat ve tahamml duygusuyla ilintili olmasna dayanmaktadr. Nitekim Adlye gre n cieri sevgilinin aknn derdiyle yanmtr ve sevgilinin duda hasretiyle gzlerinden ya yerine cier kan dkmektedir. Yrei de bu dertle kan olmutur:
Her dilde ki d- gam- aku eseri var h itse nola derd ile yanm cigeri var (G.20-1) Gzlerinden Adli-i dil-hasten evk-i leb D- hasretle dker ya yirine hn- ciger (G.22-7) Gzm hicr ile sen giryn imisin Yrek bu derd ile sen kan imisin
(G.104-1)

k, cismini ise sevgilinin at aya altnda toprak etmitir. Rhu, sevgili olmadan teninde bir nefes kadar bile kalamaz. Dahas n gnlnde, vcudundaki her bir kl dillense bile, hara kadar sylenmeyecek yaralar vardr.
Hevda toz degldr zhir olan gerd-i rhuda Bu hk cismi rahu ayagnda pyml itdm (G.97-4) Kerem kl bir nazar dahi beni b-cn idp gitme
Ki sensz bir nefes olmaz karr rhumu tende (G.121-2)

Dilde gamze zahmn t har olnca iy sanem Tende her kl dil olup sylerse dilenmez benm
2)

(G.89-

Adl, iirlerinde rakbin uzuvlarna istisna lde az yer vermitir. air, bir beytinde sevgilinin dudana di bilediinden, rakbin aznda di braklmadn sylemektedir:
Ol rakb-i seg diin bilerdi yr laline Seng urup komadlar aznda dendn drst
(G.12-6)

air, baka bir beytinde ise kfr ehlinin yreinden bahsetmektedir. Ona gre slm dininin geceleri aydnlatan mumu, kfr ehlinin yrei ya ile yanmaktadr:
Dn-i slmumuzu em-i eb-efrz dahi Ehl-i kfr yregi yaile yanar old (G.141-3)
Tablo 21: Adl Dvnnda nsan Uzuvlar bl, bilek, boy, cn, ceml-hsn, ciger, cism-ten, dehn, dest, ddr, di-dendn, gabgab, gamze, gerden, gz-em, g, had, hl, hatt, izr, kadd-kmet, kan-hn, ka-ebr, kirpk-mjemjgn, leb, merdm, miyn-bil, ruh, ry, ser, sne-bar-ber, ya, yrek, zahm-yre, sa-turra-kkl-zlf-zlf.

Ey Genellikle benzetme amal kullanlm olsalar da, Adlnin iirlerinde tespit edilmi olan ey, gnlk hayatta kullanldklarndan, toplumsal birtakm alkanlklara da iaret niteliindedirler. Bu ynyle aadaki tabloda zellikle ake, yine, beng, cm, dirhem, glb, haner, heykel, hrka, kfr, knn, kemn, khl, mey, micmer, mihrb, minber, rikb, rbb, sifl, sm, eker, em, erbet, tc, taht, telh, ttiy gibi geler dikkat ekmektedir. Aadaki rneklerden, eyann iire, benzetme gesi olarak yansd anlalmaktadr:
Davi-i hsn eyleyp gn vechi yok ger ura lf n yz yinesi gibi degl mirt sf (G.48-1) Didm vaslu myesser ola m dir Del misin ya serh ya yed beng (G.57-4) Dermiyn it varu nergis gibi b ire kim

Dkilp salma gretdi kfe dirhemi (G.135-2) Arak belrse ruhuda glb- terden yeg Halveti lebn ehd ile ekerden yeg (G.62-1)

Bununla birlikte benzetme gesi olarak deerlendirilmi olsalar da, btn bu geler, bir divan airinin beslendii kelime havuzunun erevesini oluturmaktadrlar. Kullanlan para birimi, ev eys, kiisel bakmla ilgili ey, sava ve elence aralarndan olutuklarndan, airin yetitii toplumun gndelik hayatna dair nemli ipular vermektedirler.
Tablo 22: Adl Dvnnda Ey ake, yine-mirt, bend-kemend, beng, cm, cradn, dirhem, dolb, glb, hadeng, haner, heykel, hrka, ilc, kfr, kand-ehd, knn, kse, kebb, kemn, kemer, kmy, kullb, khl, kleh, mey-arb, micmer, mihrb, minber, ny, ok, prehen, revzen, rikb, rbb, sgar, sifl, sm-gm, skker-eker, em, emse, emr, erbet, tc, taht, telh, tr, ttiy, yay, zencr.

Kozmik geler Adl, dvnnda birok kozmik geye de yer vermitir. Bu geleri genellikle benzetme amal kullanmsa da, gerek ilevleriyle ve kozmik zellikleriyle uyumlu olmasna her zaman dikkat etmitir. Sz gelimi bir beytinde, istire yoluyla, gnei sevgili yerine kullanrken, gnein btn dnyay aydnlatmasndan; ayn amala ay kullanrken, ayn parlak olmasndan; yldz air yerine kullanrken ise, yldzlarn aya nazaran ok kk grnmesi gereinden ilhm almtr. Baka bir beytinde de sevgilinin kan hille benzetirken, yine ayn hill evresindeki grntsnden yararlanm; bylece yapt benzetmeyi salam bir temele oturtmutur.
Mihr-i lem-tb medh itmek der mi zerreye

Kevkebe lyk mdur itmek meh-i tbn medh Ka hayli hill kadin kemn itmi Ne fide ki bu fikrinden ol ziyn itmi (G.40-1)
Tablo 23: Adl Dvnnda Kozmik geler

(G.15-2)

ay u gn, ay-mh-meh-bedr, burc- akreb, dr-drer-ll-lal-yktgevher, gice gndz-rz u eb, gk-felek-eflk-tokuz eflk-yer gk-arh-nh kse-i gerdn, gne burc, gne-ems-ftb-mihr, hamel burc, kevkeb-kevkib-encm, pervn.

Bitkisel ve Doal geler Bitkiler ve dier doal gelere, Adlnin iirlerinde ska rastlamak mmkndr. Adlnin iirlerine yansyan bitkiler ve doal geleri bitkisel meknlar, iekler, aalar, dier bitkiler, doal olaylar ve dier geler balklar altnda incelemek mmkndr. Bitkisel Meknlar Adlnin iirlerinde geen bitkisel meknlar, genel bir bak asyla, iki gruba ayrmak mmkndr. lk grup glen, glsitn, glzr, emen ve b gibi daha ok ieklerin ve kltr bitkilerinin yetitii meknlardan; ikinci grup ise daha ok beybn, khsr, mezra ve sahr gibi yaban bitkilerin yetitii ve yaban hayvanlarn yaad meknlardan olumaktadr. Bu arada dvnda glzr ve glen gibi birinci grubu oluturan mekn adlarnn sevgilinin yz ve mahallesi gibi olumlu gelerle ilikilendirildii dikkat ekmektedir:
Yz glzr evknden gl murg gelr zra Anun gl yz ydna eyler meyl glzra (G.131-1)

Dir imi dilber yzm glzrna karu hezr Glen-i kyumda var bi blbl-i gylarum

(G.88-3)

Adl, aadaki rneklerde ise, beybn akla, mezra da uzun emelle badatrrken, khsr aalarn yeil elbiseler giyip kalp huzuruyla kyama durduklar bir mekn olarak deerlendirmitir:
Baa dvne old diy ehl-i akl ider tane
Ne mhlik vdidr bilmez meger aku beybn (G.133-3)

Sebz-p olup kyma turdlar her bir ecer Kldlar secde huzr- kalbile khsrabak (G.2-3) ka he-i zlf eger olmaz mil Mezra- tl-i emelden ne olsar hsl
(G.71-1)

Adlnin iirlerinde emenin iki farkl ynyle deerlendirildii grlmektedir. rnek beyitlerden de anlalaca gibi emen, ncelikle bitkisel ve doal bir mekn addr; ancak ayn zamanda imendeki imler anlamnda da kullanlmtr:
Oklaru medh ider cismmde olan her klum Her emen dildr sanasn kim ider brn medh emende blbl-i ho-gy aczini bilben Gl letyifine hr hem-zebn itmi (G.40-3)
(G.15-4)

iekler iek anlamnda ezhr ve kfe kelimelerini kullanan Adl, dvnnda benefe, gl, lle, nergis, reyhn, ysemn, ssen ve snbl gibi ieklere yer vermitir. air, bu iekleri, divan iirindeki anlam ereveleriyle219 ve btn bitkisel nitelikleriyle uyumlu
219

Bu ieklerin divan iirindeki anlam ereveleri iin bkz. Yavuz BAYRAM, ieklerle Dier Bitkilerin Divan iirine Yansma Biimleri ve Anlam ereveleri, OM SBE (y.d.t.), Samsun 2001.

olarak kullanmtr. rnein Adlnin iirlerindeki gl sevgiliyi temsil eder. Ayrca sevgilinin yz ve yana da gle benzer. Dahas sevgili naz ile yle bir salnsa gl, utancndan gl suyuna dner:
Hr fikri blble glden komaz by- vef Yok hisbna say ayr beru gel yra bak
(G.2-6)

Gl yz devrinde uk rakb incitmesn Oldu yokdur cihnda iret-i nevrz telh (G.17-1) Znet olmaz glsitn iinde gl almasa Kyna revnak viren yr ruh- zbsdur
(G.30-4)

Gl glb olur haydan seyr-i glzr eylese Nz ile salnsa olur serv-i ho-reftr kul (G.81-2)

Lle ile sevgilinin yana, n yaralar ve cieri arasnda ilgi kurduu aadaki beyitlerden anlalaca gibi, ayn tespit, lleyle ilgili beyitlerde de geerlidir.
Hadeng-i gamzesi barumda balar karup Yaum kana boyad benm o lle-izr (G.23-2) Dilme lle gibi det-i gamda d kod Tarvet-i ruh v hli gl-izrlaru (G.66-2) Gzlerm yandan alur ebr-i brn dkmegi Lleye hnn ciger talm ider micmerligi (G.139-4)

Nitekim Adlnin iirlerinde tespit edilen dier iekler de, geleneksel dvn iiri estetii ve anlay ierisinde deerlendirilmitir. rnek beyitlerdeki nergis-em, benefe-hatt ve boyun, reyhn-hatt, ysemen-rz, ssen-haner ve snbl-zlf/sa ilgileri bunu kantlamaktadr:
Glde em-i mahmru hayliyle lrsem ben Bitiser nergis-i ehl tenm zre giyhumdan (G.113-5)

Boynum burd benefe hattuu sevdlar Glmi sevdyile badan kard kkl (G.56-3) Geri kim ykt dirler yazd ok mek u misl Yazmad hattu gibi bir hatt- reyhn drst (G.12-2) Glen-i hsnde hadddr gl-i hamr vel Hatt- sebzdr benefe rzudur ysemen
2) (G.115-

ekdi ssen hanerin bezer diyben azua

Korkusndan goncalar azn yumup amaz dehen (G.115-6)

Snbl sye salar stine berk-i semen Devr ider dire-i verd-i teri ysemen (G.55-1)

Aalar Adlnin iirlerinde aalarn iekler kadar yer bulduunu sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte aalar da, iekler gibi, bitkisel nitelikleriyle ve geleneksel anlayla uyumlu olarak, Adlnin iirlerine yansmlardr. rnek beyitlerdeki enr-du/uzun mr, imd/nrven-hizmeti, rutab-leb ve sanavberkadd ilgileri de bunu aka ortaya koymaktadr:
Syesinde kadd srdgin mr-i drz Serv-i bla enr el gtrp eyler du (G.7-3) Berk-i sebzin arz idp hidmet kusrn gsterp Ellerin imd ile bana korlar nrven (G.102-4) Rdvn lebi grse diye b- cinnda Bunu gibi rn-ter rengn rutab olmaz
(G.33-6)

Dil viren ol yzi gl kaddi sanavbere Bir zerre mihri kalmad hurd-i envere (G.130-1)

phesiz Adlnin iirlerine en sk yansm aa, aadaki rneklerde sevgili ve sevgilinin boyu ile ilikilendirilmi olan servidir:

Kande varam sye-i serv-i blendm var iken Kime kul olam sen gibi efendm var iken (G.118-1) Sen eh-i serv-kad izine yz srmek in Alayup yollarua yz srerem su gibi ben (G.111-2) Bd- hula nin ol serv meyl itmez saa nki Adl meyl ider her sya servi bddan
(G.105-7)

Dier Bitkiler Adlnin iirlerinde iekler ve aalar dnda erzen, flfl, mercn ve ney gibi baz bitkilere de yer verildii grlmektedir. Bu kelimelerin getii beyitler incelendiinde, erzen ile flfln bitkisel niteliklerinden alnan ilhmla (kk olmalar) iirlere yanstldklar anlalmaktadr.
Hsl- hsnde hl men klma k'eylemez n kerm olan geddan dne-i erzen dir (G.47-6) Belerne bende flfl yze glzr kul Snble boyn balu nfe-i Ttr kul (G.81-1)

Dier taraftan, Kirpigmi anda Adl h- mercn eylerem msranda, mercan dal ile kirpik arasnda ilgi kurduu grlen air, neyi ise saz anlamndan ok bir ey olarak deerlendirmitir.
Ll di ydna iy lebleri mercn Gzden braursam ne aceb dr-i semni
(G.134-2) (G.7-4)

Ney gibi nlem benm olduuyin sz-nk leyp henk ider eng eyleyp kaddin d-t

Doal Olaylar Adl, iirlerinde mevsimler, yamur, bulut, sel, gk grlemesi, imek, iy ve rzgr gibi birok doal olaya

yer vermitir. Mevsimler iinde en ok dikkat eken, phesiz bahardr. Bahar, geleneksel eilime uygun olarak, Adlnin iirlerinde de gl mevsimi ve mutluluk zamandr. Nevrzu da ayn erevede deerlendirmek mmkndr:
Hy Adl ne turursn fasl- gl vakt-i bahr Grsin ol gl-ehre-i b-zahmet-i hr isteyen (G.102-7) Nev-bahr itdi mzeyyen yine ry- lemi Bezm-i glende bulup bir nie yr u hem-demi
(G.135-1)

Gl yz devrinde uk rakb incitmesn Oldu yokdur cihnda iret-i nev-rz telh (G.17-1)

Adl, dvnda dikkat eken bir baka mevsim olan sonbahar ise, doal ilevinden ald ilhmla, ayrlkla badatrmtr:
ka hicrnda olsa yine bir b-dil ens San olur fasl- haznda blble blbl ens
(G.35-1) (G.85-5)

Glen-i vaslu hazn- hicr ile ceng itmege Goncalarla h- glden tr peykn eyledm

rnek beyitler, gerek ilevleriyle uyumlu olmak artyla, doal olaylarn aire, baka benzetme ve badatrmalar iin ilhm kayna olduunu gstermektedir:
Pr tr ola mem- cihn ho-hevyile Zlf kohusn alsa sehergeh dem-i nesm
(G.96-3) (G.23-

err- hum ile rad u berke od braup Hacl durur gzm yamurndan ebr-i bahr
3)

Serv-kadd ydna yaum seyl-b eyledm Kaddmi ol cybr stinde dolb eyledm (G.93-1) Tze eyle bde byla dil-i pejmrdei Nie virdi b-r ezhre gr ebnemi
(G.135-4)

Tablo 24: Adl Dvnnda Bitkiler ve Doal geler Bitkisel mekn b, beybn, bstn, emen, glsitn, glen, glzr, khsr, mezra, sahr, vdi. Dier bitkiler erzen, flfl, mercn, ney-ny. iekler ezhr-kfe, gonca, benefe, gl-verd, lle, nergis, reyhn, semenysemen, ssen, snbl. Aalar ecer-ecr, bdem, enr, nrven, rutab, sanavber, serv, sidre, imd, unnb.

Doal olaylar bahr, brn, berk, ebr, hazn, nesm, bd- nesm, nevrz, rad, rzgr, sabbd- sab, seyl, subh, ebnem.

Dier geler b- revn-cybr, bahr, hr, has u hk, mve, nihl, sebz.

Hayvanlar Adl, dvnnda yer verdii hayvanlar, gerek nitelikleri dorultusunda benzetme, badatrma ve istirelerde kullanmtr. Birka rneine aada da yer verilen bu tr beyitlerde air, k iin blbl, hezr, andelb, murg, pervne ve tt; sevgili iin h; rakb iin bm, grg, har, seg, it, kelb, zg u zegan, z; zhid iin rbh gibi hayvanlarn zelliklerinden ilhm almtr. Adlnin iirlerinde en ok yer verdii hayvan, k iin bir simge hline gelmi olan blbldr. rnek beyitlerde de grlecei zere, murg, hezr ve andelb kelimeleri de genellikle ayn ilevle kullanlmlardr:
Hr fikri blble glden komaz by- vef Yok hisbna say ayr beru gel yra bak (G.2-6) Her kaan ruhsrn arz ide dil-ber gl gibi

Nleye balar grp breler blbl gibi

(G.140-1)

Glen-i kyu gl murgna kim mev degl Anu in blbl-i dil lldr gy degl (G.69-1) Andelb-i dil nice derd ile feryd itmesn Gl-izrna grr hr- rakb olmu karb (G.10-3)

Adlnin iirlerinde dikkat eken kulardan biri de papaandr. air papaan genellikle btn divan airlerinin yapt gibi, gzel sz sylemesi ve ekere dkn olmas ynyle deerlendirmitir. Nitekim papaan, aadaki beyitlere de bu nitelikleri vesilesiyle yansmtr. lk rnekte sevgilinin ayva tylerinin dudann kenarnda bulunmasna iaret ederken papaann ekere dkn olmasndan yararlanm, ikinci ve nc rnekte ayn zellii, papaann bir aire benzetilmesine zemin oluturmakta kullanmtr.
Nola meyl eylese hattu gd-y lal-i nbua tt kande olursa gd yirine kand ister (G.19-2) irde ki nigrn leb-i lal-i teri yok ol ttiye benzer ki gdya ekeri yok
(G.49-1)

Habs-i gamda dostum ekker-leb vasf itmege Adli gibi olmaya bir tti-i rn-suhan (G.115-7)

Yine ku trlerinden olan karga, aylak (z u zegan) ve bayku (bm) ise, air tarafndan, n rakbi iin benzetme gesi olarak kullanlmtr. Her iki ge arasndaki temel ortaklk, olumsuz anlamlar ve armlar tamalardr.
Nlemi iitmeyp z- rakbi g ider Ol gle gelmez bel murg- suhan-dndan abes
(G.13-2) (G.37-

Cn bedende fikr-i ayr ile bir blbl durur Kim aa z u zegan cem olup olm hem-kafes
2)

Hr- hicrn ile hy eyle hemn kim tutdlar Glen-i kyn nigru Adliy bm ile zg (G.46-5)

air, cn bir kula badatrd bir beytinde sevgilinin gzleri iin ehbz (doan) nitelemesinde bulunurken, baka bir beytinde ise gnl bir hu ile badatrp sevgiliyi r (aslan) yerine koymaktadr.
Zlfi dmna mukayyed olasn fikr eylemez Murg- cn pervz ider ol gzleri ehbz in Bu evk ile dilerem k'ie olam kurbn Ki hu-y dile rne urasn bir tr (G.27-4)
(G.108-2)

r ve ehbz bir g simgesi olarak deerlendirdii grlen air, bir beytinde de kartaldan bahsetmitir. Ne var ki bu beytinde kartal (tyir), bir g simgesi olarak deerlendirilmemitir. Zira air, aadaki ilk beyitte kendisini sevgilinin kirpikleri ve kalaryla hrpalanm ve kanatlarndan mahrum kalm bir kartala benzetmitir. kinci beyitte ise air, tvusu bir gzellik gesi olarak kullanp, bu kuun renkli tyleriyle sevgilinin zlf arasnda ilgi kurmutur.
Nveklerin ol ka kemn ald tenmden Ol tire dndm ki anu bl peri yok (G.49-2) Seher tvus idp cilve irimez zlf-i zbna Cehletden ider nle dger miskn bileklerden
(G.109-4)

air, bir beytinde canyla pervne arasnda ilgi kurarken; gnln sinee, sevgilinin zlfn ise rmcek ana benzettii baka bir beytinde, rmcekle sinek arasndaki mnasebetten yararlanarak canl bir tablo oluturmutur.
Glmi dvne klan zlf-i pr-sevdsdur Cnum pervne iden em-i bezm-rsdur
(G.30-1) (G.37-3)

Rite-i mmd glm sald zlf bendine Saasn kayd old dm- ankebt ire mekes

Bu kular dnda Adlnin iirlerinde daha birok hayvan kendine yer bulmutur. Sz gelimi yukarda kargaya, aylaa ve baykua benzetildii rnek beyitler bulunan rakb, dvnda sk sk kpee (it, kelb, seg) ve zaman zaman da eee (har) benzetilmitir.
Nice sayd ide diyem baa sen hy rakb Geri av iti durur kelb-i muallem degl ol
(G.78-6) (G.13-4) (G.89-7)

Ululanup seg rakb itmez nazar klara ka sorsa cihnda nesne yok andan abes

Ol sanem kelb-i rakb rdgin diler dirg Veh ki feryd u fignum Adli dilenmez benm

El degirmez r eyler bezer ol eh nz ider Har rakb lehe-i murdrna ehnz in (G.108-4)

Adl, kendisine zaman zaman hilekr ve art niyetli grndnden, zhidi kar cephede addeder ve bir beytinde, hrsz imgesi eliinde, onun iin rbh (tilki) sfatn kullanr:
Zhid-i rbh bakmaz ry- yra nitekim Dzd olana nesne gelmez mh- tbndan abes
(G.13-3)

Adl, aadaki ilk beytinde telmih yoluyla karncaya (mr) yer verirken, ikinci beytinde ayrln verdii zntyle, gam atei ortasnda bir semendere dndn sylemitir:
Cndur srumuz incinme ayau tozna Tuhfe-i mr ider nki Sleymn' ferah (G.16-4) Nr- gam ile frkat od balad beni Dndm miyn- te-i gamda semendere
(G.130-6)

Dvnda dikkat eken bir dier hayvan da attr. Aadaki rneklerde olduu gibi, iirlerde at anlamnda esb ve rah kelimelerinin kullanld grlr. rneklerin ilkinde sevgiliden naz atnn binicisi diye bahseden air, ikinci rnekte vcudunu sevgilinin

atnn aya altnda ezdiini sylemektedir:

y svr- esb-i nz olan rikb- cna bas Hsn meydn sendr ayau merdne bas
(MT.149)

Hevda toz degldr zhir olan gerd-i rhuda Bu hk cismi rahu ayanda pyml itdm (G.97-4)

Daha ok birleik cins isim olarak bilinen ebdz ve glgn kelimeleri, Adlnin dvnnda, telmih yoluyla at isimleri olarak da deerlendirilebilecek biimde kullanlmlardr:
Vdi-i gamdan geemez zlf hadd fikr ile ku ebdz-i h u ek-i glgnn salup (G.9-2)

Dier taraftan Adlnin gznde, sevgilinin zlf gzellik hazinesini gnl hrszndan koruyan ejderlerdir. Ayrca air, bu zlf ejderini rakbi helk edebilmek iin Hz.Msnn ss gibi deerlendirmektedir:
Genc-i hsn alma ister dzd-i dil bilmez an Zlf ejderleri aa nigeh-bndur sen (G.54-5) Aku kermetinde rakbi helk in Zlf as-y Msa gibi ejdeh klam
(G.92-2)

Tablo 25: Adl Dvnnda Hayvanlar h, ankebt, bm, blbl-hezr-andelb, ejder, glgn, grg, har, mekes, mr, murg, nfe, pervne, rah-esb, rbh, seg-it-kelb, semender, ebdz, ehbz, r, tvs, tyir, tt, z u zegan, z.

nc Blm TENKDL METN

1.Arapa ve Farsa meneli uzun sesliler , , , ; , , , eklinde gsterilmitir. 2.Bugnk alfabemizde kullanlmayan harfler iin aadaki eviriyaz alfabesi kullanlmtr:

Metnin Hazrlanmasnda Dikkat Edilen Hususlar

3.Farsa vv- madle vb kelimesindeki gibi gsterilmitir. 4.Birleik isimlerin ve sfatlarn yazmnda, smail NVERin eviriyazda Yazm Birlii zerine neriler (Trkoloji Dergisi, C.XI, S.1, s.51-91) dikkate alnarak, bu tr kelimeler - iaretiyle ayrlmtr. 5.Ayn ekilde Farsa edatlar ve n ekler de, eklendikleri kelimelerden iaretiyle ayrlmlardr. 5.Nsha farklarn belirtmek iin ilgili kelimeler ] iaretiyle ayrlm; ayn kelimeyle ilgili farkllklar belirtmek iin virgl; ayn msradaki dier farkllklar belirtmek iin ise / iareti kullanlmtr. 6.iirdeki bir beytin ya da kelimenin nshada bulunmadn belirtmek zere, nshay ifade eden ksaltmann bana (-) iareti konmutur. rnein 5 numaral gazelin BB ve M1 nshalarnda bulunmad 5 -BB, -M1 eklinde; ayn gazelin 2.beytinin M2 nshasnda bulunmad 2 -M2 eklinde gsterilmitir. Bir kelimenin nshada bulunmad ise peyamber] -T rneindeki gibi belirtilmitir. 7.Tarafmzdan yaplan eklemeler, () eklinde parantez iinde gsterilmitir. 8.Orijinal imlsnda ve eski harfli metinde uzun olan baz heceler, vezin gerei ksa okunmutur: Adl>Adli, s>si, zd> azd 9.se ve ile gibi Trke ekler, eklendikleri kelimede bir ses deiimine sebep olmularsa, kelimeye bitiik yazlmlar; kelimede herhangi bir deiim olmamsa ayr yazlmlardr: yoise, yok ise. Ayrca nc teklik ahs iyelik eki olan i ile vasta hl eki olan ilenin birletii kelimelerde bu ekler birleik yazlmtr: (onun) mihrile. 10.Nshalarda dyim, melyik, fyide eklinde yazlan kelimeler, lgatlerdeki imllar dikkate alnarak dim ve melik, fide eklinde yazlmlardr. Ayn ekilde harekelere gre nshalarda Mslmn eklinde yer alan kelimenin de Mselmn ekli tercih edilmitir. 11.Hem ak hem de k eklinde okunabilen kelimesinin, nshalardaki harekeler dikkate alnarak k ekli tercih edilmitir. Ayn ekilde kelimesi de iy eklinde gsterilmitir. 12.Ayn () ve hemze () iaretinden ayrlabilmesi iin, n'ola k'ide gibi kelimelerde, harf-i tariflerde ve zel isimlerden sonra veya kesme iareti

olarak ' kullanlmtr.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 Mnct* feln feln feln fe l udy udl saa yaraur Nitekim gedl baa yaraur sensin penh cihn alnu amudan saa iltic yaraur eh oldur ki ulluu itdi sen ulu olmayan eh ged yaraur u ba kim saa secde eylemeye Ser-i h ise zr-i p yaraur u dil kim mar-i amudur sen Aa ikr ile if yaraur u kim drr-i ufrnu olma diler amu barna in yaraur Egeri ki isynumuz o durur Szmz yine rabben yaraur Ne mmd ne bmdr imz Hemn bize avf u rec yaraur Eger adl ile sorasn Adli'yi Ubetdr aa sez yaraur Ben itdm an kim baa yaraur Sen eyle an kim saa yaraur u gnde ki hi resi almaya Aa re-res Muaf yaraur

1 OR 1b, T 1b, M1 1b-2a, M2 1b-2a, -BB. * OR, M1 ve BBde balklara yer verilmemitir. Kullanlan balklar, T ve M2 nshalarndan alnmtr. 4b zr-i] zr OR, M1. 6 -T. 8b avf] far OR. 10 -T. 11 Bu beyit, OR nshasnda 10. Srada, T nshasnda ise 9.sradadr.

2 Tevd filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 vb- afletden uyanup znet-i ecre ba udret-i a'a naar l revna- ezhre ba Gz a gr nice iy old emvt- zemn ar- ecsda o mnkir itdgi inkre ba Sebz-p olup yma urdlar her bir ecer ldlar secde ur- alb ile khsre ba Minber-i zre km va ider mur- emen Selsebl ytn tefsr ider enhre ba Mereb b- revn gibi eger f eyleyp - d geerse gel beru ddre ba r fikri blble glden omaz by- vef Yo isbna ay ayr beru gel yre ba Yarn ada almayam dirse fin u zrda Adliy bunda iitdg fin u zre ba

2 OR 2a, T 2a-2b, M1 2b, M2 2a-2b, -BB. 2b ecsda] iyda M1, M2. 3a sebz-p] sebze-p OR / yma] ymet T. 5a mereb] mereb-i T. 6a blble] blbli T. 6b ayr beru gel yre] an gel beru rusre T.

3 F Nat- Seyyidi'l-enm Aleyhi't-taiyyeti Ve's-selm mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 7 Muammed-i Arab kim Resl-i ekmeldr Taarrb ile amu enbiydan efaldr alan resllern avmineydi daveti n Nbvvetiyile bu ins cna mrseldr Kim an med ide n medidr anu levlk Deftir-i d cihn midatinde mcmeldr Ad-y b-baar aa mulif olsa ne a Sai egri grrler ular ki aveldr Egeri atm idi Ysuf'da sn icz Bu sn-i ul ile cmlesinden ecmeldr Ey mun-i beer ram l ftdelere efat yeti nuda nki mnzeldr apu geds durur Adli an redd itme K'aa muabbet-i l dell-i adeldr

4
3 OR 2a, T 2a, M1 2a, M2 2a, -BB. 5b ul] ul T. 6b nki] n T. 4 OR 3a-3b, T 2b-3a, M1 2b-3a, M2 2b-3a, -BB.

azeliyyt arf'l-elif filtn filtn filtn filn 1 2 3 didi 4 5 6 y kemn-ebr n'ola urbn idersem cn saa Bi benm bigi ider her laa cn urbn saa Mihri cnda ezelden salar idm sanma kim Dr- dnyda grp ayrn olupdur cn saa Dilde amze zamna merhem didm dil-ber Tr-i mjgnum yeter her laada dermn saa Pertev-i sn meger eflke dmi ay u gn Gice gndz ra urup olm durur ayrn saa bl sende temm olduna uccet durur Ktib-i udret ki yazm ol a- reyn saa Bil hemn ben dimezem adua eyn iy rab Bunca o telbs ile her kii dir eyn saa n- dil yaula Adl geri seyl old dir anlu yau gricek ram eylemez cnn saa 5 mefl mefl mefl feln
1b benm] menm T / bigi] gibi T, M1, M2. 5 -M1. 5a uccet budur] bu uccet durur T / durur] budur M1, M2. 5b ol] o OR. 6a eyn] ibls T. 6 M1, -M2. 7 M1. 5 OR 3a, T 3a-3b, M2 2b, -M1, -BB.

1 2 3 4 5 6 7

ems-i ruu eylemege emse-i arr ekdi alem-i udret aa a- semen-s add varana yazlan a- ubru o virdi yz safasna znet-i zb an sre-i ncl idi au ki yazld Gstermek in lal-i leb muciz-i s Reyn au yazdu bu ktib-i udret T yet-i a ola cemlde hveyd Cn menzili olmaa revyile muaar Mgn aua old maal cennet-i uly n b- behit old benefeyle mzeyyen Glzr- ruu olsa n'ola aua mev Mecnn olal Leyli-i zlf hevesinde Sevd-y au itdi mekn Adli'ye sar

6 feiltn feiltn feiltn feiln

1b ekdi] yazd M277. 2 -M2. 2b gstermek in] gstermede M277. 4b yet-i] yine-i OR. 5 Bu beyit, T nshasnda 6.sradadr. 5b mgn] miskn OR. 6a benefeyle] na ile T. 6 M2. Bu beyit, T nshasnda 5.sradadr. 6 OR 2b-3a, T 3b-4a, M1 4a, M2 3a, -BB.

1 2 3 4 5 6 7

Dstlar dmen olupdur yine ol yr baa Hele yr itdgini eylemez ayr baa Yollar itdi yzi stinde gzi ya revn Nlem iitdi meger alad khsr baa Baa yrm am yetmez mi btn lemde Cevr itdgi nedr lem-i addr baa Yzine bamaa mni olur ebr-i zlfi Gn mi gsterdi aceb bat- siyeh-kr baa Zlf-i dil-dre ebh itdgme incinben Gr ki dnderdi meger nfe-i ttr baa Dil af old taamml idemez br- ama Serber olur am- hicrn da her br baa Adliy obet-i ayr ile bzr oldum o gelr yr- vefdr ile bzr baa

1 -M1, -M2. 2 -M1, -M2. 3 -M1, -M2. 4a bamaa mni olur ebr-i zlifi] mni olur leyl zlfin gren / mni] ni M1.

7 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 By- zlfle behite ger vara bd- ab Rava'dan aru up Rvn diye kim merab Her ne dem bd- nesm irie ol dem ideler Ehl-i cennet gzlerine gerd-i rhu ttiy Syesinde add srdgin mr-i drz Serv-i bla enr el gtrp eyler du Ney gibi nlem benm olduuyin sznk leyp henk ider eng eyleyp addin d-t Kime d kime am itmi ud smet ezel Senszin h eylemek her dem nab itmi baa Derd-i dil dermnn ordum abbe didi kim erbet-i lalinden zge derde yodur dev

7 Sen gidersin iy anem andum bedenden cn gider Bu sebebden dstum Adl didi rum saa

7 OR 3b, T 4a, M1 4a-4b, M2 3a-3b, -BB. 2a bd- nesm irie] yd itse iletse T / irie] iletse M1, M2.

8 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Meyl lmaz ol per h inldan yaa Muttal dny gibi meyli cdldan yaa hid bdeyle dil lfet utupdur zhid Anu in meyl lmaz prsldan yaa a mihr vef lma nedr bilmez henz Yosa ol fettna sz yo dil-rbldan yaa Adliy ol h- bna ul olsam bir nefes Bamazidm salanatla pdildan yaa Salanat unvnnu avglar odur bel Bir abyile hemn say it gedldan yaa

8 OR 2b, T 3a. 3a henz] hemn T. 3b yosa] yosa T. 5b bir] bu OR.

9 arf'l-b filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Rularna ol sitem-ger snbl-i pr-n alup Fitne ald dne iki kfir-i b-dn alup Vdi-i amdan geemez zlf add fikr ile u eb-dz-i h u ek-i gl-gnn alup Gzleri celldna virmi mje anerlerin Dzd-i dil amaa iki kkl-i miskn alup Dr di ydyla bdrem eb-i hicrde ben Gzlermden ub olnca e-i Pervn alup abr ile am nadidr lemde var neylesn Adli geldi k-i pyua yo u varn alup

9 OR 4a, T 4b, M1 4b, M2 3b, -BB. 1a snbl-i] snbli OR / snbl] kkl T. 2b eb-dz-i h u] kim gice gndz T. 3a anerlerin] anerler M2. 4b Pervn] Perdn M1.

10 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 h kim derdme dermn itmege ciz abb Derdmend mbtel ftdeyem merd-i arb Ky- dil-berde rab tan bildrdi baa r ucndan glsitn ire ne ekmi andelb Andelb-i dil nice derd ile feryd itmesn Gl-irna grr r- rab olmu arb Her aan dil derdin dermnn itsem sul alar yyn urup mjgn- zam olur mecb Ger leb cm- meyin yd itse minberden yire Nara urup kendyi ser-mest ide ol dem ab alaru mirbna secde ider ehl-i alt Kfr-i zlfe perestr iy anem ehl-i alb Var da Adl cihnda ay u n itme aleb n saa bezm-i ezelde cm- amdandur nab

10 OR 4a, T 4b, M1 4b-5a, M2 3b-4a, -BB. 1 -M1, -M2. 3 -T. 4b mjgn-] mjgn OR / mcb] acb T. 5a meyin] mey M2. 6 -T.

11 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Ayan pmege yr ger vireydi bat dest Baum eflke irp lem olurd zr-i dest Bir gice ger yr ile peymne srsem rekden a degl nh kse-i gerdn eger bulsa ikest mazam kyndan mmd-i li-y yr ile Ehl-i mna olur ubb- vaan n py-best Zhidi grdm mrd ile ar mey-neden Ser-girn biri velkin ol birisi nm-mest Her devnu erbetini lal-i cnnda om Adliy derdi saa tadr iden rz- elest

11 OR 4a-4b, T 5a, M1 5a, M2 4a, -BB. 5a cnnda] cnndan T.

12 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 alar yyn urup atduca mjgn drst Bir a itmez irer her cna peykn drst Geri kim yt dirler yazd ok me- mil Yazmad au gibi bir a- reyn drst Zhid yiri olursa yiridr nr- Cem Kfr zlf olmad anun mn drst n geddur apua geldkce iy h ftb vn- snden nevl alursa bir nn drst Vadesine iy gl dil-berler aldanma kim Anlaru olmaz cihnda ahd peymn drst Ol rab-i seg diin bilerdi yr laline Seng urup omadlar aznda dendn drst Glen-i namuda Adl gl koular dim Her nefes blbl gibi kim ousa an drst

12 OR 4b, T 5a-5b, M1 5a-5b, M2 4a-4b, -BB. 1b bir] h M1, M2. 2a me u mil] me- mil OR. 4a geddur] ged T. 4b vn-] n- OR / nevl] ne var M2.

13 arf'- filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Nesne yo yannda dil-dru dil cndan abe a nesne grinmez derd-i hicrndan abe Nlemi iitmeyp z- rabi g ider Ol gle gelmez bel mur- suan-dndan abe Zhid-i rbh bamaz ry- yre nitekim Dzd olana nesne gelmez mh- tbndan abe Ululanup seg rab itmez naar lara a sorsa cihnda nesne yo andan abe Adliy val isteme hicrnda cn vir gelmeye Derd ile y eyleyene nesne dermndan abe

13 OR 4b-5a, T 5b, M1 5b-6a, M2 4b, -BB. 1a dil-dru] dil-drn T. 4 -T.

14 mefl filtn mefl filtn 1 2 3 4 5 Ddre lib olan olmaz cinne mutc Cnne itiyc it gel olma cne mutc aula kirpgden atlme amze besdr emrzenler olmaz tr kemne mutc Ol ftbu itsem k-i derinde mesken Bir erre olmaz idm ar- cinne mutc n m-cer bilindi baudan itme tarr Ol nesne kim ayndur olmaz beyne mutc Adl nigre l ar it niyz birle Derv olanlar olur h- cihne mutc

14 OR 5a,T 5b-6a, M1 6a, M2 5a, -BB. 1b olma] itme T. 3a derinde] derdinde M1. 4a baudan] yaudan T / itme] old M1, M2.

15 arf'l- filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 ut dili eyleme lal-i leb-i cnn med Bendeye ly degldr eylemek suln med Mihr-i lem-tb med itmek der mi erreye Kevkebe ly mdur itmek meh-i tbn med Cna ne leet iridgin adeng-i yrdan Yrem aznda dil olm ider peykn med Olaru med ider cismmde olan her lum Her emen dildr anasn kim ider brn med Med-i lemden mstan olupdur ftb Adliy nice idersin ol gzi fettn med

15 OR 5a, T 6a, M1 6a-6b, M2 5a, -BB. 4a cismmde] cismde T.

16 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Devr-i gldr n ider devr-i adeh cn fera il oldur ki utar her dem ol avn fera Dile geldkce ayli am teskn iderem Merdm olan utar elbette de mihmn fera Diller alduca sevinse n'ola ol h- ceml Memleket feti ider r- suln fera Cndur rumuz incinme ayau tozna Tufe-i mr ider nki Sleymn' fera Adliy amgn dilerimi dil-ber Gel amile gein it r- cnn fera

16 OR 5b, T 6a-6b, M1 6b, M2 5b, -BB. 4b mr] mrdur OR. 5b gein] geir T.

17 arf'l- filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Gl yz devrinde u rab incitmesn Oldu yodur cihnda iret-i nev-rz tel Ac ac aladuum ala ter eyledi Bu muarrerdr olurm nle-i dil-sz tel lib oldua gl milkine am cn incinr Milk ehiline gelrmi dmen-i prz tel Zlf fikriyle ulmt- am olur her gice Gn yz hicrinde olur leet-i her rz tel Adli'yem bezm-i amuda nle-i cn km ile U amu enginde old baa sz u sz tel

17 OR 5b, T 6b, M1 6b-7a, M2 5b, -BB. 1a yz] yzi / incitmesn] incitme sz tel T. Bu msra, OR, M1 ve M2 nshalarndaki ekli ile, beytin ikinci msra ile kafiyeli deildir. Sadece T nshasna gre kafiyelidir; ancak orada da vezin problemi ortaya kmaktadr. 4b leeti] leet T. 5a km ile] gh ile M1, M2.

18 arf'd-dl filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 Eyledi mgn an aduma ol ayyd bend ala ala ld gy ayd in pn kemend yknrmi leblere skker ien atludur Nz ile gftre gelse tel olur bzr- and Benm ile dst olsa cn virr amdan ad N-and itse baa eyler rab zehr-and Zhid zhd grp rind olana an itme kim Leva arn byle ekmi std- na-bend

5 Saa ul olma benm addm degldr dstum Sen eh-i milk-i kerem Adl bir omadu levend

18 OR 5b-6a, T 7a, M1 7a, M2 6a, -BB. 3a amdan] amda T. 3b and] and OR. 4a grp] urup T.

19 arf'r-r mefln mefln mefln mefln 1 2 3 4 ister 5 Leb dr'-ifsndan umar dil derdine dermn abb-i aste-dillersin devsn derdmend ister 6 ister 7

Sen zencr-i zlfden dil-i dvne bend ister Uand hicr ile cndan almaa kemend ister N'ola meyl eylese au d-y lal-i nbua ande olursa d yirine and ister Mey-i lalin ip vi umr- em-i yr oldu Aa di va u tefsri ki senden nu u pend ister Cihnu izzet chn terk itdi levend-i dil cmle imdi dil-berler yaasuz bir levend

Gl knc-i anatde otur giy ra-i zni ol eh ullarn dim far mstemend ayl-i sm-ber itme aa bezer sen Adl

19 OR 6a, T 7a-7b, M1 7a-7b, M2 6a, -BB. 1a zlfden] zlfde T. 2a d-y] ir OR. 3a umr-] arb- T, M1, M2. 3b nu u] va- T. 4a chn] chu T / chn terk itdi levend-i dil] chn idp terk ol levendi y dil] M1, M2. 4b cmle] hem-reh / dil-berler] meh-rlar M1, M2. 5a dr'-ifsndan: dr- ifsndan OR. 5b dillersin] diller pes OR. 6b ] n M1, M2.

Ged k zre yaturken gmiden tata-bend ister

20 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 7 8

Her dilde ki d- am- u eeri var h itse n'ola derd ile yanm cigeri var ana gzi amz ider iy dil aer it kim Ol egriye bu fitnen egri aberi var Sen mehde tamm olduna yet-i sn uccet au gster aa kim naar var T uba degin yummasa gz a m kevkib humla felek yana diyben aeri var Ferydna nln oluban idemedi ney Bilinde nie geri ki ayret kemeri var y dil aer it dm- ser-i zlfine dme o balu durur kim bile ne fitneleri var Hicrinde gl old yzi nrna nevmd am gicesin anma ki ir seeri var Adl'ye teraum demidr eylese iy dst

20 OR 7a-7b,T 7b, M1 7b, M2 6b, -BB. 1a dilde ki] dilde T. 2b egri] ur T, M1, M2. 3a sen mehde] snde T / sen mehde] yzde / yet-i] yeti M1, M2 / sn] b T. 5 -M1, -M2, -T. 6 -M1, -M2. Bu beyit, T nshasnda 7.sradadr. 7 -M1, -M2. 8 -M1, -M2.

Cn geldi lebe imdi arr seferi var 21 filtn filtn filtn filn 1 2 ol ged kim dil-berini kendye am-vr ider Yeg durur ol hdan kim yri andan r ider Her ne del yolna adum gzm gevherlerin Mil olmaz anasn cn nadini ir ider em-i zam barum k eyledi ol kfir Bir Mselmn yo m lemde baa tmr ider Zlf znnrna bil balamaz mn yo Zhid anun gnhn bilp istifr ider e-der-i hicrna ddi Kabeteyn-i cn u dil Nerd-i amze ol mam pe-i bzr ider ulmet-i hicrde bilmez adl ulmin lem Ol adar kim Adli'yi zlf am efkr ider

3 4 5

21 OR 6b-7a, T 8b, M1 8b-9a, M2 35a, -BB. 1 -M1, -M2. 2 -M1, -M2. 2b anasn] gyiy T. 3 -M1, -M2. 4 -M1, -M2. 5 Bu beyit, M2de ktalar bal altndadr. 5b Bu msra, M1 ve T nshalarnda Nerd-i amda ol mam- pebni zr ider; M2de Nerd-i amda ol arm pe-bni zr ider eklindedir. 6 Bu beyit, M2de ktalar bal altndadr. 6a ulmin] ulm T. 6b efkr] inkr M1.

22 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Var iken tende benm r- revnumdan eer amdlillh bir da ldum cemle naar km her erresi ra ura yr mihrile Ger ide zlfi nesmi abrm stine ger yknrse zlfe snbl siyeh rl idp Bezerem dirse lebe kellelik eyler eker Seyr iderken sn ilin eminden iy dil ki an Eylemek lzm durur nkim armden aer te-i hum yaar her gice emi uba dek Blbli nln ider feryd u hum her seer Eyledm dilde ayl-i eme barum kebb Dstum mar ola ayr'-am- m-aar Gzlerinden Adli-i dil-asten ev-i leb D- asretle dker ya yirine n- ciger

22 OR 7a, T 8b-9a, M1 9a, M2 6b, -BB. 3a rl] revna M1 / idp] ider M1, M2.

23 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 aan ki gklere aar bu h- te-br Olur cihn gzme ara zlfi gibi tr adeng-i amzesi barumda balar arup Yaum ana boyad benm o lle-ir err- hum ile rad u bere od braup acl durur gzm yamurndan ebr-i bahr Gzm yan ular grdi kendden gitdi itdi nlemi zrl eyledi khsr Gz yayle kenr ola m sen Adl Ziyde ser-ke olupdur o serv-i o-reftr

23 OR 7b, T 9a-9b, M1 9b, M2 7a, -BB. 5a kenr] gr T.

24 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Gzi derdiyle dil-i zrum bmr eyler a fikriyle cihn gzme tr eyler rmese by- vef zlf ruudan cna Ne gl eyler an ne nfe-i Ttr eyler lim kr baa zlf yzi gstermez Kim ider an ki bir bat- siyehkr eyler I dellli gl ehrine seyr itdke am metna hemn cn ardr eyler Adli gz yan adup yine olb gibi Glsitn- ser-i kyu olanup zr eyler

24 OR 7b-8a, T 9b, M1 9b, M2 7a, -BB. 2a rundan] ruudan M1. 3b bir] bu M1, M2.

25 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 Drc-i lali sen oa-i cn eylediler aste dillere dev anda nihn eylediler y amer-ehre melek-ret-i insnda seni sn-i tavr idben r- revn eylediler sn ile Ysuf eger old'ise suln- Mr Bu gzellikle seni h- cihn eylediler Her lefet ki ezel smet idi blara Cmlesin cem idben sende ayn eylediler Her ne ad itdiyise a m ile gz amze-i ti ekp an hemn eylediler asret-i lal in gzlerm anlu ya Dkilp yiryzini opol an eylediler Zlfi em-i ruu zre grenler didiler Adli'n dd- dilin aa dun eylediler

26
25 OR 6a-6b, T 8a, -BB, -M1, -M2. 3 -OR. 6a gzlerm] gzlerin T. 26 OR 6b, T 8a-8b, -BB, -M1, -M2.

filtn filtn filtn filn 1 2 Bir mlyim dil-bere lemde ymet var mdur k-i pyine yz urma del izzet var mdur Baudan alayup alvet urup bi nz ile olaup tenh gelp diye ki imet var mdur verek lal-i lebinden bse isn eyleye Yani kim cnda anu mnendi leet var mdur Cevre baup avf ile gitse rmn oluban Bundan artu da lemde ymet var mdur k-i pyi cevherine nad-i cn ister nigr Adliy suln geersin sende udret var mdur

3 4 5

2a baudan] ya aula T. 2b imet] idmet T. 3a iverek] ol per / lebinden] lebden T. 3b leet] izzet OR.

27 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 7 Cvnlar seveliden bu pr-i b-tedbr Beni esirgeyp alar eger cvn ger pr Anu selsil-i zlfine olal eyd Ne bend ab idebilr beni ne od zencr Bugn ki nad ayaua cn nir iderem abl eyle hey fet ki ldrr ter Bu ev ile dilerem ke olam urbn Ki hu-y dile rne urasn bir tr Benm urum buldu vefda anun Sen itmed hele cevr eylemekde hc tar Cinnda yrr idm vamda dimisin Dse ayr ola f ki aksidr tabr Muaa old ki Adl a amn yazm ara yz gibi alnuda ktib-i tadr

27 OR 8a, T 9b-10a, M1 10a, M2 7a-7b, -BB. 1a seveliden] syileden M1, M2. 3a bugn ki] bugn T. 4a k'ige] ige T. 5a urum] urum OR. 5b eylemekde] itmekde OR. 7b yz] yz M1, M2.

28 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Mutesib lar mest olca tar ider Mesele budur ki lar an tekfr ider Ehl-i tezvr ile alb elinde olur py-ml Milk-i dil n zlf ile alaru el bir ider ulmi kim h eyleye kim virr anu ddn nei mimr ysa an kim tamr ider am erisiyle mubil olmaa laru metin lup keman hn aa tr ider Gli milkin Adli'n am lekeri yama diler Hey meded erkn- devlet aa ne tedbr ider

28 OR 8a, T 10a, M1 10a-10b, M2 7b, -BB. 3a -M2. virr] vire OR, T. 3b nei] nei kim T, ne kim M1, M2 4b kmetin] met T. 5b ne] kim OR.

29 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 ig dr'-ifsndan u dil kim dr olur Derdine dermn bulnmaz hicr ile mehcr olur tleri aru gelp veh veh dir idi lme aste aldum aste olan dstlardan dr olur Rularu eviyle bir ki cn vire sen abri anu ar olnca dstum pr-nr olur anuram cndan bel-y n-gehn def olur Her aan kim bb- dil-berden rabi dr olur af mni old iigde cn virmeklge asteler iinde ihml eylese mar olur Nie kfir alasn alma nab itdi ud Adli dil-ber glini alma kime madr olur

29 OR 8b, T 10b, M1 10b, M2 7b-8a, -BB. 5a af] anki OR. 6a alasn] ala OR.

30 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 Glmi dvne lan zlf-i pr-sevdsdur Cnum pervne iden em-i bezm-rsdur abrm zre serv dik em yau dstlar n beni k eyleyen ev- ru u blsdur Gl yziyle ev u dn birin on eyleyen Glsitn- sn iinde met-i ransdur Znet olmaz glsitn iinde gl almasa Kyna revna viren yr ru- zbsdur Tze tze dvne meel mehrdur Gitdi Ferhd ile Mecnn umu avsdur Adliy km anun nfi old leme Yazlan unvnda yr a ursdur

30 OR 8b, T 10b-11a, M1 11a, M2 8a. BB nshas, bu gazelin son beyti ile balamaktadr. 1b rsdur] ssdur OR. 6a km] gelme OR / km] kilem BB.

31 Harf'z-z filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 henz 6 Bu sebebden dd- humla gelr by- kebb te-i amla ciger cismmde biryndur henz Srat itme iy ecel cismmde am cndur henz amzeler zam gl derdine dermndur henz Bir dem eglen iy felek glm saryn yma kim Ol per-peyker ayli anda mihmndur henz T-i amzeden aar emle ceng itmez kii Geri d- frat snemde alandur henz Tr peykndur cismmde her m iy anem Var ys it kim ne del tende peykndur henz ann peyknlaru yaum dile irdke yur Gel naar l yaumu rengine kim andur

7 Dr olaldan ol sanemden merdm-i em sen ara geymi mtem ire Adli giryndur henz
31 OR 9a, T11a, M1 11a-11b, M2 8a-8b, BB 6a. 3a emle] cismle T. 4a peykndur] alan OR / peykndur] alandur BB. 5a peyknlaru yaum] peyknu baum T / peyknlaru] peyknuu M1, M2. 7a em] cism T, M1.

32 mefln mefln mefln mefln 1 Ciger tennr snemde dem olmaz kim kebb olmaz Gn olmaz rz- hicrde gzm ya arb olmaz 2 3 4 5 6 7 Glde seng-i cevrle dilm bir neyidi kim Devm- devr-i ar ile zevl irp arb olmaz Dir itme leb bsn nigr aste dillerden Kim anu rz- maerde evbna isb olmaz Neye lsa naar emm ayl grinr anda D lem il olursa ayle icb olmaz Gzm ya iige gider her laa sildr Nin ebvb- efatden aa bir fet-i bb olmaz atarsa lebler lalin beh cnlar virp dirler Cihn iinde b-ymet bu renge lal-i nb olmaz Fir odna kyuda nigr Adli'yi yama

32 OR 9a, T 11b, M1 11b, M2 8b, BB 6a. 1b rz-] bezm-i BB. 2a cevrle] cevrile BB / dilm] amu T, M1, M2. 2b devm-] mrr- BB / devm-] o dma OR. 3b kim] ki T. 4a neye] yine T, M1. 5 -T. 6a atarsa] atar sen T, unarsa OR, BB / cnlar] diller OR, BB. 6b bu renge] nrua T.

Buyurd nki Peyamber behit ire ab olmaz

7b peyamber] -T.

33 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 7 Her ub gne gelse apua aceb olmaz Mar ola iy eh ki gedda edeb olmaz Ua mje trini her dem ne ekersin y r- revn nki melekde aab olmaz Cn feti em gibi n-rz bulnmaz Dil urs l gibi dzd-i Arab olmaz Glm evini yal lemde af yo Bir ne ki vrn ola ay u arab olmaz Sidre'yle boyu nisbetini orana Cibrl add gibi dir ors l-neseb olmaz Rvn lebi grse diye b- cinnda Bunu gibi rn-ter rengn ruab olmaz Kyndan anu sr ki rabi gre Adl Cennet'de eger itse mekn B-Leheb olmaz

33 OR 9b, T 11b-12a, M1 12a, M2 9a, BB 6a-6b. 4 -T. 4a lemde] cnumda M1, M2. 5b l] leme M1. 6a cinnda] cinndan OR. 7a gre] gide T, M1, M2. 7b eger] ayn T, M1, M2.

34 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Dil dilendi derd ile derd yine dil-drsuz Yrelendi yregm v asret kim yrsuz Anu bmryam dr'l-bel-i amda or Ol abb-i cn u dil ben astei tmrsuz i-i udsem vel iy vce-i Hindstn Ll olupdur nam ol lal-i ekker-brsuz e-i nmsum auda aldum alara Bu meeldr dstum gerekdr rsuz Ek-i emi Adli'n her dem revn olmain Bir adem alnmaz ol serv-i revn ayrsuz

34 T 45a. -OR, -BB, -M1, -M2.

35 arf's-sn filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 a hicrnda olsa yine bir b-dil ens an olur fal- aznda blble blbl ens add rusru firnda glistn seyrine Varduumca baa olur servlerle gl ens anuram glzr iinde blbl gl cem olur Her aan kim ola ol rusr ile kkl ens k-i derghu gedsndan ien r eyleme Gh olur kim ha olur bende-i mubil ens Rularuda l-i anber-bru gren didi o yaram ki ola kfr ile flfl ens Adliy gel sen de inf eyle ehlikden murd Bu degl midr ki ola ol a snbl ens Breke'llh sen ged ol pdh- sndr Oldu var m cihnda ha ola ul ens

35 OR 9b-10a, T 12a, M1 12a-12b, M2 9a-9b, BB 6b. 3 -T. 5a rularuda] rularnda T. 5b yaram k'ola] imi ola T.

36 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 6 7 Eger olmaz isem yr ile mnis Oluram h ile zr ile mnis Gl am gicesinde yr olmaz Oluram em-i bdr ile mnis Bedenden vaet eyler cn ile dil aan yr ola ayr ile mnis Alur glin virr barma isbn Kim olsa zlfi arrr ile mnis azn- hicre nice abr lsun u blbl k'ola glzr ile mnis Eger dr- af isterse olma Bu dr iinde deyyr ile mnis Ne am b-keslgden Adliy ger Olur ise seg-i yr ile mnis

36 OR 10a, T 12a-12b, M1 12b-13a, M2 9b, BB 6b. 2b em] cism-i M1, M2.

37 filtn filtn filtn filn 1 2 afes 3 4 5 Rite-i mmd glm ald zlf bendine aasn ayd old dm- ankebt ire mekes I iinde isterse rsn bulma Dstu aa rsn gzlemek olsun heves Dest-i res olsa vile dest-i res mmkin midr Dest-i resle olsa Adl bulur idi dest-i res Val- yri a olmaz mfd itmek heves Cnib-i dil-drdan bir iltifat olursa bes Cn bedende fikr-i ayr ile bir blbl durur Kim aa z u zean cem olup olm hem-

37 OR 10a, T 12b-13a, M1 13a, M2 9b-10a, BB 7a. 2b olm] olmlar T / hem-afes] hem-nefes BB. 4a isterse] ister kim OR, BB. 5a dest-res olsa] dest olsa OR.

38 arf'-n filtn filtn filtn filn 1 2 Zlfin zencrine dil-ber dil cn balam ret itmi milk-i dn ulm ile mn balam Zlfi kfirlik idp her bir lnda bi esr Amaa ad eylemidr o Mselmn

balam 3 4 Bi'llh iy ehl-i naar eyle tem k'ol anem Zlfine her tbda bir mh- tbn balam Mh u urdi felek meydnna p itmege n idp gslarn mg ile evgn balam Lubla cl in her bir arafda emine Rite-i cnlar alup bir deste reyn balam Zlf au dir grenler anbern zencr ile Sir idp c gzi urd-i ran balam Adli'n namn gren vaf- ruula didi kim Cem idp evr- gl bir tze dvn balam

5 6 7

38 OR 11a, T 13a, M1 13a-13b, M2 10a, BB 7b. 1a zencrine] zencrile M1, M2. 2a zlfi] t OR. 3a eyle] itme M1, M2, BB. 4b mg ile] misk ile OR, BB. 5a lubla] lubda T, BB, M1, M2 / her bir: her OR, BB / cl in] c nin T, M1, M2 / emine] snine M1, M2, asteye T. 6a au] add] M1, M2, BB. 6b c gzi] cd gzi T, c-y OR.

39 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Ben ulna cevr iden ol usrev-i bnimi ann iderdm ben an kim fet-i devrnimi N'ola cndan ben an artu seversem dstlar Ol per-peyker benm cnum iinde cnimi d grdm dil-beri cnum sevindi ol meger ua-i hicrnda aladuuma andnimi Sen eh -i milk-i cemle ul olayn dirimi Gr bilr mi addini Adl aceb ulnimi Her zamn adrm felekden ycedr dir ginr Dil-berin iiginde ol meger derbnimi

39 OR 10b, T 13a-13b, M1 13b, M2 10a-10b, BB 7a. 3b hicrnda] hicrinde T, M1, M2. 4a eh] meh OR. 5a ycedr dir] yce diy BB / dir]diy OR.

40 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 a ayli hill adin kemn itmi Ne fide ki bu fikrinden ol ziyn itmi Meger ki mh- mnr ayaua yz srmi Ki cebhesinde ayau toz nin itmi emende blbl-i o-gy aczini bilben Gl leyifine r hem-zebn itmi Bu ret ile fera kesb idp eh-i gl anu inde her nesi var ise der-miyn itmi eh old zmre-i ua derd ile Adl Bu n-murdl an da kmrn itmi

40 OR 10b,T 13b, M1 14a, M2 10b, BB 7a. 1a adin] ad T. 2a srmi] sreymi T. 2b cebhesinde] cebhesine OR. 4a retile] avtyile T, M1, M2. 5b murdl an da] murdl an M1, M2, BB.

41 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 Lal-i leb-i cnne ki rn ruab olm Ehl-i dile ac szi anu aceb olm an itmege tark iden amzesiyimi lar dr itmege zlfi sebeb olm Geri aleb itmek ile cnn ele girmez Cnne yine irmege bi aleb olm Ayr nigr ile af bezmini eyler Ua ezel smeti renc taab olm Di biler imi Adli leb-i lal-i nigre Midrn bilmez ne aceb b-edeb olm

41 OR 10b-11a, T 14a, M1 14a, , M2 10b-11a, BB 7a-7b. 3b yine irmege] yanaram ki OR. 4b smeti] smet OR.

42

mefln mefln feln 1 2 3 4 5 abb-i cn-fez sz grenrmi Ciger sz u cef-sz grenrmi Mamt ad ordum bselikde Ser-z itdi ehbz grenrmi Cefnu resmini o bilmi amm Vef yinini az grenrmi Gl virme gzeller leblerine ars olur yaramaz grenrmi Eger Adl abbe hem-dem olsa Lebinden si icz grenrmi

42 T 44b. -OR, -BB, -M1, -M2.

43 arf'-d feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Kklinden olmaz bu dil-i amnk al Mur kim dma de olmaya b-bk al Ia an eyleridm bauma geldi ir Yansa lem ola m bir ur k al Bar- ekmde inver geer idi lkin Olmad merdmek-i dde-i nemnk al Ol ki tr-i mjesiyle dil cn ayd eyler amzesinden ola m sne-i ad-k al Ol a yy eger Adlye meyil eylemeye Olmaya hum ondan ouz eflk al

43 OR 11a-11b, T 14a, M1 14b, M2 11a, BB 7b. 5b ondan] odndan OR.

44 arf'- filtn filtn filtn filn 1 2 3 a 4 5 6 7 n ar-i a cn virmekdr iy dil ibtid Kimse ir bulmaz aa nihyet hem vasa n dehnu srrnu idrkine irmez ul Vehm iss her ne ayl eylerse olur hep ala Mk-i n ald ou zlfden amm n'de Olmad bir nfede zlf gibi bir cad- a em iy dil-ber sen yama idelden Adli'yi Var ol b-ren lemde mihrdr faa Muaf- snde yazup mg ile reyni a Eylemi irb snbl dne-i flfl nua ruda a- mgn nin ldu tr Eylemez n ktib-i udret bilrsin sehv a te-i hum yaard emve badan beni eme-i emm benm ger olmasa Ceyn u

44 OR 11b, T 14b, M1 14b-15a, M2 11a-11b, BB 7b-8a. 1a reyni] reyn OR / yazup] yazan T, M1, M2. 1b nua] faa M1. 2a ruda] rudan T. 4b hem] y M1, M2. 5b ayl] l T / iss] sn M1, M2, BB. 6a zlfden] zlfde T. 6b nfede] nfe T / a] la OR, BB, a T. 7b var] yri T, M1, M2 / faa] nua OR.

45 arf'l-ayn filtn filtn filtn filn 1 2 3 anerden istemez a dil cn in T stine gl cn virdgine ne niz Hem-dem olsa dmen ile glm ider el-fir Merab itse rabe cnum eyler el-ved n nibn ref ide ehline der ur erreler hir olur gn nr bulsa irtif

4 Dil-ber yolnda ben resm eyledm cn virmegi a cevr cef itmek sen itd itir 5 6 7 T ebed trk almaz ulmet-i dny-y dn I nr kim ala dil nesi ire u Rz- maer nle v zrudan olmaz fide Eylemezse bunda Adl dd-vh istim Ml-i albdr hemn cemiyyetinden fide Tc- hden ne old lu ayr ud

45 OR 11b-12a,T 14b-15a, M1 15a, M2 11b, BB 8a. 2b eyler] ider M1, M2. 3a nibn] nibu M2 / ehline] ehl-i dile BB. 4a dil-ber] dil-beri T, M1, M2. 5b u] er M2. 6b eylemezse bunda] eylemez kevnde BB / bunda] gnde OR. 7a fide] fide T. 7b -BB.

46 arf'l-ayn filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 ru hicrinde nkim eyleyem gl-get-i b Llen barnda oyam dnu stine d ulmet-i zlfde yz nrn ister cn u dil Cem olur pervneler her gice kim yansa er stnuda sifl-i seglerle mey ip Cm- Cem'den tat- Keykvs'dan itdm fer B-baardur nr- sn-i yri zhid gremez By- nice idrk ide uk olan dim r- hicrn ile y eyle hemn kim utdlar Glen-i kyn nigru Adliy bm ile z

46 OR 12a, T 15a, M1 15b, M2 12a, BB 8a. 3 -M2.

47 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 yle efkr old cismm k'aa prhen dir Ten eger budur aa kister-i klan dir lini gstermeyben ald zlfi dmna Mur- cndan ld ol ayyd bir erzen dir anlu yaum ne dem kim istese r durur Lal-i nb eylemez liblere maden dir di-i val olmaz ise ua-i hicr byr Devr-i lalde geddan lma dr derdin dir Ol gzi celld hicrinde lrsem dstlar Bu arb mteminde eyleme ven dir l- snde l men lma k'eylemez n kerm olan geddan dne-i erzen dir Ger beda ister ise fet-i bb- mafiret Adliy ehl-i fenya eyleme mazen dir

47 OR 12a-12b,T 15b, M1 15b-16a, M2 12a, BB 8a-8b. 1a k'aa] aa T. 3 -T. 4b lalde] lalden T. 6b erzen] rmen T, M1, M2. 7a ister ise] istersin M2.

48 arf'l-f filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Davi-i sn eyleyp gn vechi yo ger ura lf n yz yinesi gibi degl mirt f t gibi bekler ases utma diler mey-vreyi Y ye'l-mstasn neccin mimm nehf Pertev-i nr- ceml grmege iy meh sen Kabe-i kyu melik her dem iderler avf Hep cihn iy meh-li sen ha olmdur mu Leker-i amze kimle af utup eyler maf Server srr- dehnuda sen ayrn red ciz olm ude-i zlfde al- m -ikf y gl saa msellem anma bu derd bel em-i pr-m nigru kimsei lmaz muf ra-i abr giyp eyler anatden kemer Knc-i amda Adli n bulmaz nihyet itikf

48 OR 12b,T 15b-16a, M1 16a, M2 12b, BB 8b. 1a gn] gz OR, T / ger] kim BB. 2a bekler] bilr BB / bekler] yiler OR. 4a hep] n T. 5b m] min OR. 6a anma bu] eyleme T. 6b em-i pr-m] nergis-i emi T. 7a giyp] geyp OR / eyler anatden kemer] her dem anatdr ii BB / kemer] geer OR.

49 arf'l-f mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 irde ki nigrn leb-i lal-i teri yo ol iye benzer ki dya ekeri yo Nveklerin ol a kemn ald tenmden Ol ire dndm ki anu bl peri yo kister idp virdi tenm bd- fenya Kimdr ki diyen hum odnu ereri yo Vi ki Cem'n ulmtn ider evf Frat ebidr var ise k'anu seeri yo Adl ser-i zlfle ayau tozn ister Kim salanatnda da tc u kemeri yo

49 OR 12b-13a, T 16a, M1 16b, M2 12b-13a, BB 8b. 1a irde] ir OR, BB, M1 / irde ki nigrn] bir ire yr ki M2. 3a fenya] azna OR.

50 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 7 Ol dil-ber-i zb gibi meh-ehre gzel yo Bu sn-i dil-rya cihn ire bedel yo Vulat demidr nki bu dem ne-i dilden y am yri gitgil ki da saa maal yo urra alal silsilesin almad kimse Glinde anu ua v am l-i emel yo f beru gel mey ielm jeng-i am in Dil yinesin f idici ayr amel yo S leb b- aytn iden n r old ebed ir aa hergiz ecel yo Minet evidr dr- cihn eyleme feryd Bu medrese-i amda gl ba u cedel yo Vafnda anu geri azeller didi Adl Ol dil-ber-i rany beyn ide azel yo

50 OR 13b, T 16b, M1 16b-17a, M2 13a, BB 9a. 2a demidr] daidr T. 5b ebed ir aa hergiz] ana imdi cihn ire BB. 7a vafnda] vafuda T.

51 mefln mefln mefln mefln 1 Nie bir ben afe derd amda aste-l olma Gz bmr gibi her zamnda b-mecl olma 2 3 kim 4 Geh urra gibi badan up rde-l olma Geh zlf gibi ayaa dp py-ml olma Behey kfir Mselmnl yolnda var mdur bu arm gzlere anum imek ell olma Tereddt ekmeye ayr lal iltiftna Baa m ald valu istemek fikr-i mul olma

5 Baa gelmi durur au amndan n hill olma Saa lydur iy meh ftb- b-zevl olma 6 7 Behey Adl am- zlfi gibi dl olmasa add Nedr bu al arasnda bu del l l olma Hev-y dil-dru dimu eylese mutel Ess- salanatda a degldr itill olma

51 OR 13a, T 16b-17a, M1 17a, M2 13a-13b, BB 9a. 1a amda] amdan T. 7a dimu] dimum OR. 7b -M2.

52 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 obetde myesser olur ise neam olma Dvne v fte v rsv ne am olma ki leb ydna mey n ide a yo Cem kend olup sar aa cm- Cem olma Ser-asker olursam ne aceb ehl-i cnna lemlere dvneliile alem olma am detini kim at iderem mmkin olur m Mecnn ile Ferhd baa hem-adem olma Adl deheni srrna irmek diler ise Lzm durur evvelde vcdu adem olma

52 OR 13a, T 17a, M1 17b, M2 13b, BB 9a. 1a obetde] muabbetde OR. 3a -M2. olursam] olur isem OR. 3b dvneliile] dvnelie T. 4b bana] ile hem OR, BB.

53 arf'l-kf mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 7 Ol dil-bere mmkin ola m bir naar itmek Yz zre anu k-i derinden ger itmek arc ideyidm yollarna lali gzmden Kyna anu olsa myesser sefer itmek humu o gedi felekden sen iy dst Sengn dile olmad mmkin eer itmek T uba degin nlem ile ala nie bir Sevdsiyile snbl derd-i ser itmek Cn ala dir amzeleri dil aer eyler A ide mi urdan iy dil aer itmek m ile gz t eker merdm-i u Mest olsa aan detidr r u er itmek Adl gibi ger ad ide u arasnda Geldke mje trine sne siper itmek

53 OR 16a, T 17b, M1 17b-18a, M2 13b-14a, BB 11a. 1b k-i] rh- T, M1, M2 / ger] aer T, M1. 3b dile] dili T / mmkin] hergiz M2. 5a cn ala dir] cn ala dey T, M1, M2. 7b sne] snem T, M1, M2.

54 filtn filtn filtn filn 1 sen 2 3 4 5 6 7 y gl Ferhd'a nisbet eyleme derdm benm Kh k itdiyse ol k itdg cndur sen amze-i n-rz n-vru i ger attldr Lal-i mey-gnu vel ser -eme-i cndur sen Ysuf- Mr'ye ymet ar altunimi k-i pyu cevheri bi cna erzndur sen Genc-i sn alma ister dzd-i dil bilmez an Zlf ejderleri aa nigeh-bndur sen Ktib-i udret bert- sn iml ideli alaru urs ol menra unvndur sen Sen bu sn ile cihn milkine uln olal Adli ulu milket-i Rm ire ulndur sen Her gice zlf amndan dil perndur sen Mihr-i rusrula her gn d u andndur

54 OR 13b-14a, T 17b-18a, M1 18a, M2 14a, BB 9b. 3b ser] bil T.

55 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 Snbl sye alar stine berk-i semen Devr ider dire-i verd-i teri ysemen n-i zlfine gelr by alur ur diy aldlar abse utup ahr ile miskin uten nki vrneleri eylerimi cy per Sen persin n'ola glm olur ise vaanu ald pertev yz eflke n iy bedr-i mnr Aks-i urd amer old o vech-i asen G rn-suanu iidr amm ne aceb Gzlerm diat idp grmedi hergiz dehen n idp alalarn mur- dili itmege ayd Gl-i ter zre alar dmeni mgn resen are dek derd amn cn u dil itmege er Sne zre dil ola Adli biten her emen

55 OR 16a-16b, T 18a-18b, M1 18b, M2 14a-14b, BB 11a. 1b devr] dr OR / teri] ar T. 2b miskin] mgin T. 4a pertev] nr OR, BB / n] M1, M2. 6bdmeni mgn] dmen-i mgn T, dmen-i miskn M1 /mgn] miskn BB / mgn] o miskn M2. 7a are dek] arda T / amn] ama M1, M2, amu T.

56 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Grse blbl nleler eyler cemlini gl G olupdur gl iitmege finn blbl Gl yz rengi aydan ar- b itdi gli P tb- kkl tbn giderdi snbl Boynum burd benefe auu sevdlar Glmi sevdyile badan ard kkl Murzru mur- zr olaldan cn u dil ln didrdi ferydum emende blbl Ek-i emden gl-b itse yeridr Adliy Tc- hden ba ars degl mi lu

56 OR 14a, T 18b, M1 18b-19a, M2 14b, BB 9b. 4b didrdi] giderdi T. 5b -M2.

57 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 6 7 am- zlfle cn fte dil teng Gzm ya durur lalle hem-reng amudan h idp an aladua Dgp gksm ururam bauma seng Delden sen perden bir dem ayru Delrdm kendm ile eylerem ceng Didm valu myesser ola m dir Del misin ya ser ya yed beng Nigr senszin ay eylesem ben Yzmi def iderem metm eng Cef ayla nd abr aya Meclm gitdi old atm teng Yz grp fin itdke Adl der glende blbl aa heng

57 OR 16b-17a, T 18b-19a, M1 19a, M2 14b-15a, BB 11b. 2 -T. 3b eylerem] iderem M1, M2. 4b ya] be M1. 6a nd] und M1. 6b atm] metm T.

58 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 Rularu emi virr nrn ems amer Yz evyile ulmeti gider seer Ol meh mihr-i cemline mubil olca y gne olmaysar errece sen eer Dil cndan yolua k oluram iideli Kmy eylerimi ke olursa naaru Rh- a adem bama gl olmazsa Araa ra-i am bilde anat kemer Grine gzlerine gn gibi gndzde eh an amya k'ide kl-i cil k-i der n-i zlfi ousn almasa iy nfe-i n Misk olup bulmaz idi rabeti n- ciger Adli ir azeli terk idben defteri dr nki er olmaz imi are degin derd-i ser

58 OR 16b,T 19b, M1 19b, M2 15a, BB 11a-11b. 3b ke] cna M1, M2 / olursa] irrse BB. 5a gndzde] gnden de M1, M2. 5b k'ide] ola M2 / k'ide] k'ola M1.

59 feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 7 Bize bir meti nihl gerek Bize bir kalar hill gerek Meh gibi kem cemli neyleyelm Bize bir mihr-i b-zevl gerek l ile degme dil-ber almaz dil Zlfi ara yaa al gerek i gibi eker-efn oluban Leb-i lalini o-mal gerek Lev-i dilden ubr mav in a- reyn b-mil gerek u metin am itdgine Ser-i zlfini aa dal gerek Bili vafnda l yarar olsa Adliy incerek ayl gerek

59 OR 14b, T19a, M1 19b-20a, M2 15b, BB 10a.

60 mefln mefln mefln mefln 1 2 kim Myesser olsa yr bde-i laliyle hem-demlik Grrlerdi af bezminde nice oldun Cemlik Bu Zl-i dehr-i dnu ol adar ekdm cefsn Cihna dstn old benm aumda Rstemlik

3 amu sn ehlin azna sen mhr-i skt urdu Sen azuda atm olmu durur lemde temlik 4 5 Mar-i olanlara ebb idemez tedbr Lebden olur olursa benm derdme emsemlik Bey fikr ider olsa fen milkinde iy Adl Cihna pdh olma aat old bir demlik

60 OR 14a, T 19b-20a, M1 20a, M2 15b, BB 9b. 1a laliyle] nbyle T. 2a ol] ol T, M1, M2. 3a skt] skn T.

61 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 rz-y cn u dil cn vildr sen Grinen her laada gzde ayldr sen Rz u eb devr eyleyp yiryzini pr-nr iden Ay ile gn pertevi aks-i cemldr sen Tr-i hum her nefes eflke irgren benm alaru yyn urup ar- hilldr sen Dstum rin diler bezer dimiler sne ze yzin srer gn py-mldr sen Gzler aner ekp her laa anlar dkdgi Fitne-i ir-zamnsn mekr ldr sen Bedr olup gn yzine aru ien lf urma kim de iy meh bir gice sn-i kemldr sen Ol meh-i bedr bilin Adl der- eylemek Her gice t uba dek fikr-i muldr sen

61 OR 17a,T 20a, M1 20b, M2 16a, BB 11b-12a. 1a cn u dil] cvidn OR, BB. 3a hum] hn T, M1, M2. 4a rin diler] izin srer T, M1, M2. 4b srer gn] srerken OR / srdign T. 5b mekr ldr] mekr-i ldr T, M1, M2. 6b ide] k'ide T. 7a bilin] bilmez BB.

62 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Ara belrse ruuda gl-b- terden yeg alveti lebn ehd ile ekerden yeg Sen in didiler n atl eyler Da ne ola cihn ire bu aberden yeg sze balayasn lal-i nbile ne ola Ki g- cna irimege bu drerden yeg Gz marine lal-i leble eyle ilc Ki aste olana olmaya gl-ekerden yeg N'olayd Adli'ye bir erre del meyl itse ren old yz ems ile amerden yeg

62 OR 14a-14b, T 20b, M1 20b-21a, M2 16a, BB 10a. 2a atl] terk OR. 5b yz] yzin T.

63 feiltn fe i l tn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 u yolnda gzi nemnk gerek Dmen-i a yapan yaas k gerek Yansalar u vef ehli ben evvel yanaram L-cerem tee evvel as u k gerek avf- ayr ile ehli vile iremez Varmaa yoln - b-bk gerek ftb- ru- dil-dr uln dileyen h u ek ile aa encm eflk gerek Yer gk hret-i umla pr olsun diyen hnu yiri felek kendsin k gerek r- ire tecell dilese Msvr Mereb b- revn gibi revn pk gerek Degme Etrk ne bilsn am- Adl Sr- alamaa aylice idrk gerek

63 OR 14b-15a, T 20b-21a, M1 21a, M2 16b, BB 10a. 2 BB. 2b -OR. 3a iremez] irmez M1, M2.

64 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 Gl ol rular glnre vardu anasn gl uma glzre vardu ab an glene k iletdi Yir bekle ki ky- yre vardu Lebi vafnda ehd aar dilden Meger ol lal-i ekker-bre vardu Dii yannda yau ama Adl Edeb ala dr-i ehvre vardu Behey miskn hev-y zlf idersin Meger mg almaa are vardu

64 OR 15a-15b,T 21a, M1 21b, M2 16b, BB 10b. 1a glnre] glzre OR. 3a vafnda] vafuda OR / dilden] lebden BB. 5b mg] misk T, M1, M2.

65 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 7 arr u abrum alup beni b-arr itd au hevsiyile alum trmr itd Firu ire amu zehriyidi yidgmz Ecel arbn unmala o-gvr itd Ceflaru ziyd eyled ki minnetdr Bu n-tvn bu luf ile zr-i br itd Kenre gelmeyben sen kenr eyleyeli Gzm yan benm bahr- b-kenr itd isb olnmaya yazlsa t ki rz- mr au girihleri kim dilde b-mr itd Bu sn ile ki eh oldu gl vilyetine amu diyrna ben ul ehriyr itd Murd k-i reh olma idi Adli'n Murdn virben an km-kr itd

65 OR 15a, T 21a-21b, M1 21b-22a, M2 17a, BB 10b. 2bunmala ] unmala M2, BB / o-gvr] o-vr T. 3a eyled] itd OR. 3b br] yr OR.

66 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Yzi gricek artar enni zrlaru Olur bahr olca nlesi hezrlaru Dilme lle gibi det-i amda d od arvet-i ru v li gl-irlaru Yz gli ki aa r-vh ola am yo utam ki r- beldur bu r- zrlaru Hev-y bu det-i am ire kfdr arrn bile virmege b-arrlaru Vil mdiyile Adliy berber ider Yzi v zlfi am leyl ile nehrlaru

66 OR 15b,T 21b-22a, M1 22a, M2 17a, BB 10b. 3a ola am] olduum OR. 3 -BB. 3b utam ki] utam OR / r- zrlaru] rrlaru M1, M2. 4b bile virmege] yile vir t ki OR.

67 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 Ben ke tecell ide ger nr- ceml Her erre-i km aleb eyleye vil Engt-nm ld beni al arasnda Hicrinde nizr olduum ol a hill Bir berk-i azn-dde milinde lupdur Bezmi adi frati ol tze nihl Ua nab olmad n alvet obet Zhid saa ne am varimi def-i mell Dil-berde vef olmayca fide itmez Adl sebeb-i val degl ml menl

67 OR 15b-16a, T 22a, M1 22a-22b, M2 17b, BB 10b-11a. 1a ben] bir T / ide ger] grinr OR, BB. 3a lupdur] alupdur OR. 3b adi] od OR. 4a olmad] old OR.

68 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 Olur m d gl kim am ire zr degl der mi vala heves ol ki dil-figr degl Fine aldyise kh nle-i Ferhd Fine almam f khsr degl Bauma gn mi oar kim yz firnda ara au gibi lem gzme tr degl Eger drst ola Leyl vil-i vadesine nursa ksesi Mecnn'a inkisr degl Ne del o ise ehli olurlar bzr u mrden ki ara aa val- yr degl Vil mdiyile hicri itiyr itdi Ne re eyleye Adl ki bat yr degl

68 OR 17a-17b, T 22a-22b, M1 22b, M2 17b, BB 12a. 1a kim] -T. 2a aldyise] geldiyise T. 5a olurlar] oldlar T, M1, M2.

69 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Glen-i kyu gl murna kim mev degl Anu in blbl-i dil lldr gy degl R aula dal zlf asretidr dstum Zhid addini lm iden am- ferd degl Kse-i nn emmdr elinde sin Devr iden meclis iinde sar- ahb degl Lle da ddr- add-i gl-gnu durur Gzler bmr anca nergis-i ehl degl Adli da ol eh-i bna cndan ul geer iginde bende olan usrev u Dr degl

69 OR 17b,T 22b, M1 23a, M2 18a, BB 12a.

70 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 B- dilde met servin rmn eylegil Blbl-i cn yz evyle nln eylegil y ab aynuma alman k-i py ayrn ki gzmn gerek kl-i fhn eylegil Bbn onca v glden ru- dil-drsuz a olur m var an d ile peykn eylegil u dmen girbn fikrin itmez dstum Snesin k eyleyp k- girbn eylegil Derd am mersmn udan men eyleme ullarua pdhum luf u isn eylegil Lal-i nbu erbetiyle iy abb-i cn u dil - dil-asten derdine dermn eylegil Pdhum luf idp Adl uluu bana k-i pyu tc idben Rm'a uln eylegil

70 OR 18b, T 24a, M1 23a-23b, M2 18a, BB 12b. 2a alman] almaz T. 3a dil-drsuz] dil-drdan M2.

71 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 a e-i zlf ien olmaz mil Mezra- l-i emelden ne olsar l Dr di fikriyile ol adar aladum kim Bara dndi gzm ya grnmez sil Serv ile add-i rmn bir oldu gibi Grinr my- miyniyle a l-be-l Ehl-i dil - hyr aa dirler kim Cm- ula sen mest ola v l-yal Cnna ulm sitem eyleyben sevdi seni Adli'yin dimesnler da h- dil

71 OR 18b,T 24b, M1 23b, M2 18b, BB 13a. 1a e] te OR, BB / ien] eger M1, M2, BB. 2a dr di] derd-i ek M1, M2. 2b bara dndi] bar old OR, T, M1, BB.

72 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 6 7 Gl ol emi sirden aer l Ne mekr ile gl alur naar l Gelrse snee emr-i tri eker perglesini m-aar l Nir in ayli ayana Gz drcini pr -drr gher l Eger abru yo ise iinde Revn kyna dil-dru sefer l Eger f-naar olma dilerse Aya topran nr- baar l Blend eyle boy vafn Adl Dehnnda szi mutaar l Leb-i lalini kim emsem dir ise lhi dilin aznda eker l

72 OR 19a,T 24b-25a, M1 23b-24a, M2 18b, BB 13a. 2a emr-i tri] emri mihmn M2 /emr tri BB / emr M1. 3 -BB. 3b pr] -T. 4a abru] ayru OR, BB. 5a f naar] ib-naar M1, M2. 6a boy] yol BB. 6b dehnnda] dehnuda T. 7b aznda] azn OR, BB.

73 filtn filtn filtn filn 1 Olmad lem iinde bir nefes urrem gl Olmad bir laa b-am olana hem-dem gl

2 Her kime glm amn didm amndan am yidm lib yodur cihn iinde bir b-am gl 3 4 gl 5 gl 6 7 Salanat avsdur Adl seni dil-teng iden ra-p olanda vardur var ise urrem gl o raiyyet uasn memleket ayusn il ise l aup eylegil mtem gl hid-i d cemlin ar ide bir gn ola Byle almaz am yime l-i cihn her dem k-i dem am ile tamr olupdur lib B-am olan olmaya cins-i ben-dem gl ua-i devrndan bir dil al olmu degl Sen deglsin mbtel-y am hemn epsem

73 OR 17b-18a,T 22b-23a, M1 24a-24b, M2 19a, BB 12a-12b. 4b epsem] ebsem M1. 5a cemlin] ceml T. 5 -M2. 7 -T.

74 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 y abbm derdmendem derdme bir re l ehr ky ire ab gibi yeter vre l bit oldum rh- uda baa ram it diy Dimedm kim gzlerm yan seyyre l Tevbe nef itmez riyyile olca zhid I il ile crm mavna keffre l die defini lmaz medreseyle nah rif ise iltic-y ke-i ummre l Adli ol serv-i revn itmek isterse kenr Nisbetini ek-i em revn enhre l

74 OR 18a,T 23a, M1 24b, M2 19a, BB 12b. 4a defini] refini BB. 5b em] emm OR.

75 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 degl 5 degl 6 7 Val ile ay eylemi geri rabm hicr ile amdli'llh bizde de ev u af eksk degl ldrrse am seni yre ne am n her zamn Bi sen gibi ged Adl aa eksk degl sn ile urd-i enver ker ly mdur Meclisde dem-be-dem bir bed-li eksk Dm- zlfle baa her dem bel eksk degl m- emle dile dim cef eksk degl Server serv-i blend ser-firz olmain Cn u dilden rz u eb vird du eksk degl Sen vef v ul ile lemde mehr olal Mh-rlardan saa med en eksk degl Nice kim gn yze old mubil didiler em-i snde sen gnden iy eksk

75 OR 19b-20a, T 23b, M1 24b-25a, M2 19a-19b, BB 13b. 1a her dem] dim T, M1, M2. 1b dim] her dem T, M1, M2. 3b mh-rlardan] mh-rlarda T, M1, M2. 5b meclisde] meclisinde T. 7a seni] beni OR, BB.

76 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Gn yz stinde olm r au iy meh hill Kim grpdr ftb ile hille ittil Kim ki aam zlfi gre gicesi adr olur Kim yz grse seer z-li-i ferunde-fl Her gice lm pern uba dek zr eylerem Eyledi sevd-y zlf n beni fte-l Sen baa ram eyleme lemde bir emr-i bad Ben sen valu temenns aceb fikr-i mul Sm zerden dm idp ol vaiyi eyle ikr Adliy ayd oldu yodur azelle bir azl

76 OR 18a,T 23b-24a, M1 25a-25b, M2 19b, BB 12b. 3a eylerem] iderem OR, BB. 4b ben] biz T / fikr] emr T. 5b azelle] azel M1 azelle bir] azel birle T, BB.

77 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Yaduna em in nr- ile fetl Ek-i emi line olm durur ren dell Yd- lal t- cndur hicr iinde nitekim Dza ehline revn-ba olsa b- selsebl Zhid amaz kendn alvetde esrrn gr ier diy taff idermi ol al Alamasa gzlerm kyna yol virmez nigr Old ren bu ki hergiz cennete girmez bal Ml u milk salanatla adr bulmaz demi Adliy izzet gerekse iiginde ol ell

77 OR 18b-19a, T 25a, M1 25b, M2 19b-20a, BB 13a. 1a em] meal T. 3b taff] ta OR, BB / idermi] eyler imi OR, BB. 4b bu ki] byle T. 5a milk] mlk OR.

78 feiltn feiltn feiltn feiln 1 ol 2 3 4 5 6 7 Dil cn ekse amn sen anem am degl Ger nem olmaya gzm hicr ile nesnem degl ol Gzm yan ummna nice bezedeym Ki kenrnda bunu are adar nem degl ol Ne durur diy eger kimse ora yr direm D cihn ire benm varum odur nem degl ol alunurken seni nz ile grenler didiler Ya per-zde durur ya melek dem degl ol Gnei grdi gzm dil seni and didi cn meti serv-i gl yo durur epsem degl ol Nice ayd ide diyem baa sen hy rab Geri av iti durur kelb-i muallem degl ol Adli mr olaldan derd bel kiverine lmad ua v am milk-i msellem degl ol

78 OR 20a,T 25a-25b, M1 25b-26a, M2 20a, BB 13b-14a. 1a amn] amu M2. 4 -T. 5 -BB. 5a -OR. 5b epsem] ebsem M1, M2. 7b lmad] almad OR.

79 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 l alarua bir adm bendedr bezer hill Kim d t itmi durur addin mrr- mh u sl Ne taallu lebler yt an lsa nes Bu muaadur ki reyn old audan mil Bir zavallu ftb u mh ise bir kej-dehen Nice lsunlar senle davi-i sn ceml alarua nisbet itdmse hilli iy amer Eyledm brik fikir baladum nzk ayl Adliy avle vf degl anma nigr Her azel kim yazdum old yre benden ar-

79 OR 19a-19b,T 25b, M1 26a, M2 20a-20b, BB 13a-13b. 2a an] au T. 2b old] ald OR, T. 3a kej-dehen] kec-dehen T, M1, M2 /kej-zebn OR, BB. 4a itdmse] itdiyse OR, BB.

80 feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Aeler ad yine glene gl tse a yolmasn n'ola snbl Mest olup yine onca cmndan ald vze leme blbl Baa kma olurd zlfiyile Ger armli itmese kkl Germ olur old ayli meclisde Leb-i dil-dre bezeyelden ml Adliy egme alas- ar Dd- hu yeter saa ara ul

80 M1 26b, M2 20b, -OR, -T, -BB.

81 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Belerne bende flfl yze glzr ul Snble boyn balu nfe-i Ttr ul Gl gl-b olur aydan seyr-i glzr eylese Nz ile alnsa olur serv-i o-reftr ul Leblere lal ula delik bir bendedr Diler namna olur llu-y ehvr ul Kkl bendinde oldlar ul'l-el-bb ayd Gzler sirine oldlar ul'l-ebr ul Az bulnur bu cihnda aa sen gibi h Adli gibi saa lkin bulnur bisyr ul

81 OR 19b, T 26a, M1 26b, M2 20b-21a, BB 13b. 5a bu] T, -M1.

82 arf'l-mm filtn filtn filtn filn 1 2 ollarum d- hicrn ile tezyn eyledm Boynua bu heykeli amaa zerrn eyledm

an andan girp glne olmadum al Melce v mevm ben geri ki sengn eyledm 3 4 5 Zlf ucndan neler ekdgmi iiden Her ne del d ise glni amgn eyledm I prinden am irdn temenn eyledm Her du kim ld ol ben da mn eyledm Zlfi vafnda muaaddur kelmu Adliy Lebleri vafnda grse nice rn eyledm

82 OR 21a, T 26b, M1 27a, M2 21a, BB 14b. 2b geri ki] geri T. 4b her] bir BB.

83 filtn filtn filtn filn 1 Val- cnn her nefes mad- cnumdur benm Dilde mihri sn rz- nihnumdur benm 2 3 Olmasa dilde amu ten zinde olmaz bir nefes Dstum bildm amu cn u cihnumdur benm Nice yalar dkmesn em-i revn arduca kim Terk idp giden beni r- revnumdur benm

4 Dest-i cevrle bkp sen addm itdke kemn Tr-i humla felek her dem ninumdur benm 5 Rz u eb mihr meh emini humdur yaan Grinen ar- felek dd- dunumdur benm 6 a -i uam yazup er itmedm y Rab neden Sylenen dillerde imdi dstnumdur benm 7 Cevr ile her gnde bi kez ldrrse Adli'yi

83 OR 24a-24b, T 26b-27a, M1 27a-27b, M2 21a-21b, BB 16b-17a. 3b giden] gider T. 5a humdur] humda T. 6a a] ie T, M1. 7a kez] -OR.

a bilr bir kez dimez boynua anumdur benm

7b kez] gn BB.

84 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Fir u asret-i ry- nigr m diyelm Cef v cevr-i am- rzgr m diyelm Bel v minet-i b-addi mi beyn idelm Ya bu am u sitem-i b-mr m diyelm af-y verd-i ru evyile blblvr Bu her gn itdgimz h u zr m diyelm Henz val gline irimedin ekin Fir elinden iren zam- r m diyelm Egeri frat-i dil-dre abr ider Adl Bu filine biz anu itiyr m diyelm

84 M1 27b, M2 21b, -OR, -T, - BB. 1a nigr] nigr M.277. 1b rzgr] rzgr M.277.

85 filtn filtn filtn filn 1 2 Ol meh her gice kim kynda efn eyledm* tlerine derd-i ser virmekle nln eyledm astedr dil kirpg zamndan amm bk yo n leb tirykini derdine dermn eyledm

3 Ya dkendke gzmden an olur her dem revn Lebler ydna emm bar ile kn eyledm 4 5 6 Ten ubr dmene irmesn diy revn Gzlerm yan anu stine brn eyledm Glen-i valu azn- hicr ile ceng itmege oncalarla - glden tr peykn eyledm Bar- ekmde dii ydnadur ya olca Kirpigmi anda Adl - mercn eyledm

85 OR 21a-21b,T 27a-27b, M1 27b-28a, M2 21b-22a, BB 14b. * Gazelin redifi olan eyledm kelimesi, T, M1 ve M2 nshalarnda eylerem eklindedir. 1b derd-i ser] derdi OR, BB / nln] tln BB. 5b tr peykn] tr-i peykn M1, M2. 6 -M1, -M2.

86 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Ben beni yr iiginde gh derbn eylerem Bu ayl ile geh kendmi uln eylerem Bu mferrile gd olmaz gl amgnligi Bde-i lal ayltnda ayrn eylerem Gl yzi arusna dil blblin nln idp Glen-i kyn cna b- Rvn eylerem amze olar irerse kimseye bildrmezem Ben ki snemde cef tini pinhn eylerem Gller aup dlardan oncalar peykndan Snemi ben Adliy tze glistn eylerem

86 OR 21b, T 28a-28b, M1 28b-29a, M2 22b, BB 15a. 2a bu] bir M1, M2. 5b ben] sen OR.

87 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 8 Rz u eb asret ile gedi gnm h n'idem Baa smet amu eylemi Allh n'idem kr iderdm iigin yadanuban yatduuma Dergehinden srer u ben uln h n'idem eb-i hicr ile alup vdi-i ayretde dir Der-i cnne gider bulmadum rh n'idem lim emsi benm h ul eylemedi eb-i yeld-y ama omad bir mh n'idem urtaram diy ien say iderem dmeni Kesilp dest-i rab olmad kth n'idem Uzadup cevr elini ulm ile ben aste-dil utd mukem yaasn omad her gh n'idem Valn iitdi gl bulmad h yol aa ld bat- siyehm n beni gmrh n'idem Adli ggsin dgben derd ile dir alayura Senden ayru deli h n'idem vh n'idem

87 OR 23b, T 28b, M1 29a, M2 22b-23a, BB 16a-16b. 2b u] olm OR, BB. 3b gider] ger OR. 6a cevr elini ulmile] ulm elini cevrile T, M1, M2. 7 -OR, -BB, -M1, -M2. 8b vh] h T.

88 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 alaru bendine dp artal sevdlarum ehr ii prdr ceml evile avlarum Ebr-i nsn geri kim deryya ll-badur leme ll nir eyler benm derylarum Dirimi dil-ber yzm glzrna aru hezr Glen-i kyumda var bi blbl-i gylarum Giceden gndzlerin far eylemezler evden Bend-i zlfmde giriftr olal eydlarum Lal-i nbu ydna ddm arba yle kim Meykedeyle dir olupdur melce mevlarum Bu muaadur a- dil-dr vafn ideli Defter-i lem olupdur Adliy inlarum

88 OR 21b, T 29a, M1 29b, M2 23a, BB 15a. 3b gylarum] eydlarum BB. 4 -BB. 5bmeykedeyle dir] meykedelerde OR.

89 filtn filtn filtn filn Tr-i hum irir eflke eglenmez benm Ek-i emm seyl olup her laa dilenmez benm 1 2 3 ney 4 5 6 7 Dilde amze zamn t ar olnca iy anem Tende her l dil olup sylerse dilenmez benm Dem-be-dem derd-i dilm syler egeri eng h kim sz- dernum bir dem eglenmez benm Nice kim zencr-i zlf bendini dim eker Vlih dvne glm h ulanmaz benm asret-i serv-i adle olmad bir gn da Yaum ile yiryzi her laa ulanmaz benm Dil-rblar ayd olur dirler rab ile vel n perdr dil-berm it ile avlanmaz benm Ol anem kelb-i rab rdgin diler dir Veh ki feryd u finum Adli dilenmez benm

89 OR 23b-24a, T 26a-26b, M1 29b-30a, M2 23b, BB 16b. Bu gazel, T nshasnda iki ayr varakta (26a-26b, 29a-29b) yer almaktadr. T nshasndaki ikinci varak iin burada T2 ksaltmas kullanlmtr. 2a iy anem] dil-ber T2, M1, M2. 2b dilenmez] sylenmez T, M1, M2, BB. 3b bir dem] h T2, M1, M2. 7a rdgin] rdgine T2 / diler dir] g ider M1, M2. 7b dilenmez] eglenmez M1, M2.

90 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Gn yz nryile old mnevver lem y amer ren olursa n'ola em-i dem Yo aceb mrdelere irse ayt- ebed Sze balad meger nz ile ol si-dem ble a anem Kabe olaldan kyu Gzlerm yan ldum o aremde zemzem y per-n pern olaldan zlf almad lem iinde da alb-i b-am Adliy aya toprana cn eyle fed Py-bs o eh n ele girmez her dem

90 OR 22a, T 29b, M1 30a, M2 23b, BB 15a.

91 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 Yz ayn oyup ben gne nr deglem Naar itmege sen ayrua dir deglem Gzler t eker ad bu kim cnum ala anem ivme ki ben anma ki r deglem Nergis siriyile dr- cihn old fiten Var da'y h- cihn dime ki sir deglem Mey mabb sevp cn virrem geri rab Hele ben sencileyin mfsid kfir deglem Geri yamur gibi yadurd amu bauma a a bilr gemedi dem ben aa kir deglem amua cn virben yet ucuz avlamam atun almada dimen ben da tcir deglem Adli'ye derd amu old n ol demde nab k olup sine girem terk ide ir deglem

91 OR 24a, T 29b-30a, M1 30a-30b, M2 24a, BB 16b. 2a gzler] gzlerm OR. 3b dai'y] dai M2. 4a rab] diye BB. 5 -T. 6b atun] atup T, M1, M2 / dimen] dimez T 7a old n] olmad n M1 / old] olmad M2.

92 mefl filt mefl filn 1 2 3 4 5 b boyu ki vaf idicek mnteh lam Med-i lebde szlermi cn-fez lam Iu kermetinde rabi helk in Zlf a-y Msa gibi ejdeh lam Cn virmek ise iin ger nihyeti I ehli intihsn ben ibtid lam k-i vcdum ne adar b-behyise ksr-i k-i pyu ile kmy lam Bir kerre iltift ile ulum durur dise Adl'yi milk-i leme ben pd lam

92 OR 22a,T 30a, M1 30b-31a, M2 24a, BB 15a-15b. 4a behyise] behya pes BB. 5b Adl'yi] Adl'mi BB / ben] bir T.

93 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Serv-i add ydna yaum seyl-b eyledm addmi ol cybr stinde dolb eyledm Rularu vafn gneden ren itdm iy amer Diler vafnda irm drr-i -b eyledm yle inceldm miynu fikriyile dstum Kim vcdum af ile lemde n-yb eyledm Grinen encm degldr snesi pr-yredr Tr-i h ol adar kim ara pr-tb eyledm Cn- rini ki lal ydna ldum fed Rat u rm ile gy eker-vb eyledm Zlf sevdlarnda al eyd eyledm Minet tb- tebinde cn b-tb eyledm ol adar kim aladum bu sne-i ad-kde Tri zamn Adliy gl-berk-i sr-b eyledm

93 OR 22a-22b, T 30b, M1 31a, M2 24b, BB 15b. 3a miynu] beynu M1. 5b rm ile] rmua T. 6b Bu msra, T nshasnda 7b ile yer deitirmitir. 7b tri] tr OR, BB.

94 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Mest olupdur bde-i lalinden ol mh- temm Nzdandur anma anu vesin vat-i rm Mve-i valu heves lan sen n-putedr Sid-i smni pmek durur sevd-y m Geh yz ev gehi zlf pernllar mi avf u rec itmi durur her ub u m Snbl old cad- mk-efnuu efgendesi Flfl old l -i anber-brua hind ulm Adli'ye valu mdi dstum emr-i bad Bir selmudur recs senden anca ve's-selm

94 OR 22b,T 30b-31a, M1 31a-31b, M2 24b, BB 15b. 1a lalinden] lalden T. 1b vat-i rm] -OR. 2a valu] valn T. 4b l] r OR. 4b hind] hind T, M1, M2. 5a Adli'ye] Adli v T, M1, M2. 5b anca] artu M2.

95 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Cismmi ekme ar eyleyeli ddelerm Birbirinden n'ola far olmaz ise bar u berm Nr- rusrna zlf-i siyehi il olup m- hicr ire belrmez olur old seerm Dehen bir sz ile varlum ald tamm Geri kim yo idi bir errece andan aberm Ne aceb bar olur menba kim eksilmez Dr di ydna arc eyledgmce gherm Tc u tat u klehi terk idelm ire Adliy ule-i hum yetire tc- zerm

95 OR 22b-23a,T 31a, M1 31b, M2 25a, BB 15b-16a. 1a cismmi] emmi M1, M2, BB. 3b yo idi] yod T. 5a tat u klehi] tat- klehi OR / tat u klehi terk idelm] tat gle terk eyleyelm T, M1, M2.

96 mefl filt mefl filn 1 2 3 4 5 6 7 Hicr-i atele ola m bir te-i Cem Hicrn vile olsa mbeddel zih nam Bar- vcd iinde bulnmaz aa bedel lem tamm olsa adef bir dr-i yetm Pr- r ola mem- cihn o-hevyile Zlf ousn alsa seergeh dem-i nesm Boynn bural a- ubru benefen Ddi aya illet ile nergis-i sam Ben niam yze radan naar lam Valu hevsn eylerimi degme bir lem Derd ile yre yzi zer eylemeklign H nefi yo durur eger olmasa elde sm k-i derinde olmaz idi itler ile bir Adl o ha olmasa ger bende-i adm

96 OR 23a, T 31a-31b, M1 32a, M2 25a, BB 16a. 2a bar- vcd] bar u cevr OR. 3b ousn] ousn OR. 5b Bu msra, T nshasnda 6b ile yer deitirmitir. 6a eylemeklign] eylemek gl OR, BB. 7a itlerile bir] bendelerle yr M2 / bir] yir OR.

97 mefln mefln mefln mefln 1 au sevdsile peyveste cismm n hill itdm Vil itdm ama senden aceb fikr-i mul itdm 2 itdm 3 amu derdine dmekden dev-y valu umardum Cef ykini ekmekden vef itiml itdm 4 Hevda toz degldr hir olan gerd-i rhuda Bu k cismi rau ayanda py-ml itdm ubr- am au hir olal utd dil levin Ne a kim ekdm evra amndan asb-i l

5 Geh ldm amzesinden geh lebinden tze cn buldum ar-i iinde Adliy tebdl-i l itdm

97 OR 23a,T 31b-32a, M1 32a-32b, M2 25b, BB 16a. 2a au] an M2. 2a levin] -OR. Bu msra, BB nshasnda yledir: au zhir olal utd dil milkin ubr- am 2b amudan] amndan T, M2, BB. 4b k] l M1.

98 filtn filtn filtn filn 1 Dstum nkim bilrsin ben senem sen benm anuma girmek neden mjgn- n-efgen benm 2 3 Ben cef ky mumyem gerekmez rat Klen dvneyem utum degl glen benm T-i n-mua dil dstum dmen dimi Hey maa'llah neme yr u begm dmen

benm 4 5 abru acsna cn doymaz meded an ecel M-y evum var an ol atlu uyudan benm Adliyile bir abya oyal uryn seni Yaadan gemi a olum old prhen benm

98 T 44a-44b, -OR, -BB, -M1, -M2.

99 mefl filt mefl filn 1 2 3 4 5 hum ayl eylemese gzlerm mam Ekm abbn itmezidi llegn ym Kfir gzini yr Mselmn ider gibi Mjgn tutm iki araf t-i b-niym Glm evinde gzleri gy bir iki mest Ceng idp itdi eci dkkn iin temm N o beni cnuma o gelmedi sz Var gdi baua vir l- kelm Aks-i lebi gzde anasn yine Adl Rengn mey ile alu dkkn inde cm

99 T 44b-45a, -OR, -BB, -M1, -M2.

100 arf'n-nn filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 olur m diyen sen meh-liy sevmezin mmet olur m diyen kim Muaf'y sevmezin Zhidi gr kim gzeller sevmegi inkr ider im olmaz m diyen nr- ud'y sevmezin Cn virrler ayau oprana libler Nice mflis ola diye kmyy sevmezin Yre didm valu a'dan temenn eylerem Didi dil-ber nz idp ben bu duy sevmezin Adli'n ferydn iitmi iiginde yr m ile dimi sr ben ol gedy sevmezin

100 OR 24b,T 32a, M1 32b, M2 25b, BB 17a. 2a sevmegi] sevmege T, M1, M2. 5a ferydn] ferydn OR, T, M1, M2 / yr] nigr T, M1, M2.

101 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 y felek dim beni sen n-murd itmek neden Beni amgn eyleyp ayr d itmek neden Dd elden iy felek her gn baa cevr eyleyp Ol rab-i kfire adl ile dd itmek neden Chil virp felek madn ehl-i dni N-murd olmasn dim murd itmek neden ra bezer ol anem retde geri iy felek Sen bu sn ile an kfir-nijd itmek neden Nimet-i val felek virp rabe zehrini Ksesini pr idp Adl'ye zd itmek neden

101 OR 27a,T 32a-32b, M1 32b-33a, M2 25b-26a, BB 18b. 4a felek] melek OR, BB. 4b nijd] nir M1.

102 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Seyre sa sebzeye ol Ysuf- gl-prehen Ayana sebz alas der ol laa emen Servler grse rmn hep aya zre gelr Gl yzin med itmek in oncalar aar dehen Erefi aar ab aa gl-i bdmdan Zer nir ider bana ol gl - semen Berk-i sebzin ar idp idmet usrn gsterp Ellerin imd ile bana orlar nrven Ol gl r- fir avfn idp a degl ekl-i allb ile dmen-gr olursa ysemen Sen bu sn ile ne dem ne meleksin ne per Bir muavver rsn k'olm cihn sen cna ten Hy Adl ne urursn vat-i gl fal- bahr Grsin ol gl-ehrei b-zamet-i r isteyen

102 OR 24b-25a,T 32b, M1 33a, M2 26a, BB 17a. 1a sebzeye] seyrine T. 1b sebz] sebz-i OR, sebz BB. 2a rmn] rmn M1, M2 / gelr] gelp OR. 3 -OR. 3b semen] emen M2. 4a sebzin] rn OR / idmet] imet OR. 5b dmen-gr] dmen-gibi T. 6a ne] iy M1, M2. 7a vat-i gl fal- bahr] fal- gl vat-i bahr M1, M2. 7b gl-ehrei] ehrei BB.

103 mefln mefln mefln mefln Gl ol serv-i smni grp cndan gzel dirsin aan cn virmek istersin aa ly amel dirsin

2 anda yzini grdm gnedr burc- arebde Mneccimsin ne vech ile gne burcn amel dirsin 3 4 5 Namz u ikr tesb baa ar itme iy zhid Olursa mbtel a a'a ly amel dirsin Yzin pertevin f grrs erbande Yaa yrtup urup nara cemli b-bedel dirsin en o syled vi bu dem vesvs- bls'i Eger inf ider olsa rabi bi'l-aal dirsin

6 Leb vafn oram dirsin ki yo yire heves lma Eger yd eylesem zlf zih l-i emel dirsin 7

Leb dendnuu vafn iitdi dir seer blbl

103 OR 25a, T 33a, M1 33b, M2 26a-26b, BB 17b. 1b amel] maal OR, BB. 2a anda] seerde T, M1, M2. 3a tesb] tesbi OR, BB / itme iy] eyleme OR, BB. 3b Bu msra, OR ve BB nshalarnda yledir: Ger olsa - d bu andan yeg amel dirsin 4b cemli] ceml-i BB, M1, M2. 5a bu dem] bugn M1, M2. 5b inf ider olsa] er eylese vafn T. 6 Bu beyit, T, M1 ve M2 nshalarnda yledir: Dehnu yd idem dirsem nihndur ol ayn olmaz Mselsel zlfi gsem zih l-i emel dirsin 6a heves] bs BB. 7 -BB.

Suandan dr dizp Adl ne o rn azel dirsin

104 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 Gzm hicr ile sen giryn imisin Yrek bu derd ile sen an imisin N'ola cndan seni artu seversem Meger sen cn iinde cn imisin Fera grdm seni cnum sevindi Ben aladuuma andn imisin ul olma isterimisin o ha Be Adl sen aceb uln imisin Felek-adr olduu bilmez idk iginde meger derbn imisin

7b suandan] andan OR. 104 OR 25a,T33a-33b, M1 33b-34a, M2 26b, BB 17b.

105 filtn filtn filtn filn 1 2 3 Her nefes iy aste-dil mad ne feryddan Meramet gelmez bilrsin n eh-i b-dddan n utuld zlfine dil mur yr re ne Dm- mgildr al olmaysar ayyddan Eylemidi a-i benm rum revn Dstn omadn Mecnn ile Ferhd'dan

4 amdlillh kim degl adum benm kelb iy rab ayret ehline lm yegdr yaramaz addan 5 6 7 Yazmidm ret-i cnn dil levinde ben sn tavr eylemek hi olmadn stddan rmen-i sninde dil murna virmez dnei Ol anem ankim getrmi tomn Badd'dan Bd- hula nin ol serv meyl itmez saa nki Adl meyl ider her sya servi bddan

105 OR 27a,T 33b, M1 34a, M2 26b-27a, BB 19a. 2b olmaysar] olmaz seri T. 4a kim] ki OR. 4a degl adum benm kelb iy rab] benm adum degl kelb iy rab BB. 4b ayret] ibret M1, M2. 5b h] na T, M1, M2. 6b ankim] anma M1, M2. 7b ider] ide OR, -T / servi] ssen OR, BB.

106 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 lemi pr ldu iy dil nle v efndan Ne vef grse gerek ol fet-i devrndan a gelmedin gl-i valn aleb l iy gl Kim azn falnda a olmaz ien bustndan Det-i amda arb- peyknula snem zamn Dest-i cevr pr lupdur lle-i Numn'dan y dii dr lal-i nbu asretiyle geri kim Cn-fezdur el yudum ben eme-i ayvndan Pdhum iigde ullarudan kemtern ulu olma yeg durur Adl gibi ulndan

106 OR 25b,T 34a, M1 34b, M2 27a, BB 17b. 3a arb] zam T / peyknula] peyknile T, BB. 4b yudum] yuram M1, M2 / ben] bir T.

107 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 lerem her dem ziyde derd ile olbdan Yaum artu mevc urur her laada seyl-bdan Nie yz bi bende-i bendden zd istese Al ele zlfi z bir ln bddan Ren old hep cihnda mihr-i rusru sen Gndzin gn pertevinden gice de meh-tbdan Kabe-i snde zhid grse au iy anem blei terk eyleye yz dndere mirbdan asret-i lal-i leble yaumu her atresi Sz- hicrde sen rengn ter unnbdan Dergehden ayr yo baa cihnda iltic h eger mad- dil fet olmaya ol bbdan Fratden aladua Adli eminden anu Cem olupdur cmle derylar dkilen bdan

107 OR 27b, T 34a-34b,M1 34b-35a, M2 27a-27b, BB 19a. 1a derd ile] iy ehm T. 1b laada] laa M1, M2. 2a bi] mi T. 2b bd kelimesi, gazelin kafiyesi ile uyumlu deil. 4a zhid grse au] au grse zhid T, M1, M2. 4b dndere] dndre M1, M2. 5b rengn ter] rengn dutar M1, M2. 6a dergehden] dergehinden T. 7a fratden] fratde T, M1, M2.

108 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 Cem olalum bir emende irete z in alduralum nadmz varn sz u sz in Zlfi dmna muayyed olasn fikr eylemez Mur- cn pervz ider ol gzleri ehbz in Kend amaz alvetinde balar kesdgini Tanz ider f bize ol gzleri annz in El degirmez r eyler bezer ol eh nz ider ar rab lehe-i murdrna ehnz in Cn u dil aydn fitrkine amaz geri kim Cnumuz lca alupdur ol kemend-endz in Adliy r eyleme cnn yolunda lmege Cn fed lmad m Mamd' gr Ayaz in

108 OR 25b,T 34b, M1 35a, M2 27b, BB 17b-18a. 1a olalum] ola kim M1, M2, BB. 3b gzleri] dil-ber-i T, M1, M2. 4a eh nz] ehbz T. 6 -OR, -BB.

109 mefln mefln mefln mefln 1 2 3 4 5 Geer mi humu tri iridke feleklerden orarsa bilesin da feleklerde meleklerden Benmn kimse almad niyz itmeye apuda Dir kim abl olmaz biri bunca dileklerden Ne olur ml- dnyv vireydm cn krne olasa boynuma grsem biri smn bileklerden Seer tvus idp cilve irimez zlf-i zba Cehletden ider nle dger miskn bileklerden

ubr olup tozum her dem tozarsa n'ola bd ile Baa o cevr idp dil-ber germidr eleklerden 6 7 Gricek add-i bl bu iki merdm-i emm aarlar drr ile lali yolua m-meleklerden Geh val geh frat zih tadr-i Rabbn ikyet eyleme Adl kevkibden feleklerden

109 OR 27b, T 34b-35a, M1 35b, M2 28a, BB 19a-19b. 1a geer mi] gerdm /tri] trin T, M1, M2. 1b orarsa] orsan T / da] an T, M1, M2. 3b olasa] ola OR. 4 -BB. 4a tvus] -OR. 5a nola bdile] bdile nola M1, M2. 5b idp] ider T. 6a add-i] add T, OR / bu] bir OR 7a zih] geh T, M1, M2.

110 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Dil-i mazn amu fikriyile d ideyin Sitem derd bela an mutd ideyin d olur derd ile cnum d eyleyicek Nice bir fiyet ire an n-d ideyin ne-i dil ki arb old gz mekrinden amze olaryile an ben bd ideyin Varayn kyua cnum nir eyleyeyin Glsitn ire gl murn zd ideyin addmi iki bkp h ideyin ben Adl N'ola dil-dr yolnda hele bir d ideyin

110 OR 25b-26a, T 35a-35b, M1 35b-36a, M2 28a, BB 18a. 1b bela] belya T. 2a eyleyicek] eylemek T. 2b fiyet] bet T. 3a mekrinden] cevrinden T, M1, M2. 3b an ben] ben an M1, M2 / ben] -T. 4b murn] zn T. 5a h] d OR, BB. 5b d] h M1, M.277.

111 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 7 derem fikr-i miynula tenm m gibi ben Dizerem ek di ydna ll gibi ben Sen seh serv-ad izine yz srmekin Alayup yollarua yz srerem u gibi ben Nice an alamayam dde ayl gricek Bir da gzlere gelmezem uyu gibi ben By- zlf uten'e bd iledp miske didi Bulmadum n'i gezp bir da bu b gibi ben Grse snblleri ravada Rvn diye kim Bulmadum snbl-i ter ol iki gs gibi ben ehr-i sn ire gzellerde da grmemiem Sir ile diller alur ol iki cd gibi ben Ram idp Adli'ye dil-ber didi itm gibi gel Sen izm gzleyrek gitdm u h gibi ben

111 OR28a, M1 36a, M2 28b, BB 19b, -T. 1b ydna] ydile M1, M2. 4a miske] mg OR, BB. 4b bu] bir OR, BB. 5 -OR, -BB.

112 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Nice an yutmayayn dde-i n-brumdan Nice zr olmayayn bat- siyeh-krumdan Dil metn aup zlfi olandurd beni tmedm fide bir lca bu bzrumdan Ek-i drr ile nab olmad lalin pmek Behremend olmadum yolna irumdan Sebeb-i val degl abr- ama efati yo Menfaat bulmadum bu am ile varumdan Sz- dil eri durur cna arret viren Adliy odlara yansam n'ola erumdan

112 OR 26a, T 35b, M1 36b, M2 28b, BB 18a. 2a aup] alup T, M1, M2. 3b olmadum] olmad M1, M2. 4 Bu beyit, T nshasnda 5b ile yer deitirmitir. 4b bu am ile] youm ile M1, bu amla M2.

113 mefln mefln mefln mefln 1 Gne yzin seb rter benm dd- siyhumdan Kebb olm ciger by gelr her demde humdan asn ullaru ehler gricek afv ider lkin Benm zrmi ol dil-ber grr artu gnhumdan 2 3 Bulur bi ul azd itmek evbn ram iden dilden Beni yd eylemek bir dem gelrse pdhumdan Sikender rh- ulmetde bulurd b- ayvn reydi errece pertev benm gn yzli mhumdan 4 5 ben Glde em-i mamru ayliyle lrsem Bitiser nergis-i ehl tenm zre giyhumdan

6 Gnehdr diy an itme n itdk alarn ble Yzm drdrmezem zhid o nu secdeghumdan
113 OR 28a, M1 36b-37a, M2 29a, BB 19b, -T. 2a lkin] nin OR, BB. 3a iden] idp OR, BB. 4a rh-] tb- OR, BB. 4b errece] erre-i M1, M2. 6a alarn] alaru OR, M1, BB.

Bel v derdimi iy dil ezelden Adli'ye smet Fin u nleden ge kim budur tadr lhumdan

114 filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Val mdi olmasa dil-drdan Dil elem ekmezdi h u zrdan By- zlf-i mg-i ni olmasa a alnmaz abla-i Ar'dan Per aup blbl fina balasa ev ider gl savt- msrdan alvetde ba kesersin an ip fi ne nef var istifrdan Yzme am arbn ur iy sm-ten A olmaz sikkesz dinrdan Noa onmasun dise dil levine Dire bil mal pergrdan Ry- yr olmayca a eylemez Adliy dil blbli glzrdan

114 OR 26a-26b, T 35b-36a, M1 37a, M2 29a-29b, BB 18a-18b. 4 -T. 4a kesersin] keserken M1, M2.

115 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 Bir nefes s-fat ol onca-leb asa dehen kden ba aldurup her mrde k ide kefen Glen-i snde adddr gl-i amr vel a- sebzdr benefe rudur ysemen By- zlf armaan iletmese n'e ab asretinden n- dil olmazd h-y uten Seyl-i ekm cismmi ar itmeseydi em ve te-i humla badan utuup yanard ten Llei bezetmege adde arda ab Gl gibi zeyn eyleyp geydrdi vl prehen

ekdi ssen hanerin bezer diyben azua orusndan oncalar azn yumup amaz dehen 7 abs-i amda dstum ekker-leb vaf itmege Adli gibi olmaya bir i-i rn-suan

115 OR 28b, T 36a, M1 37b, M2 29b, BB 19b-20a. 1b ide] eyler M1, M2. 4a cismmi] emmi OR. 6b amaz] aar OR, BB.

116 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Ia ddm dstlar nz u niyz bilmedin Nya dem-sz old glm sz u sz bilmedin Cn adrin bilmeyince laline dil virmedm Zlfine olamadum mr-i drz bilmedin Kabe-i kyna azm itme yz k itmedin Niyetden fide olmaz namz bilmedin fi an eyler baa esrrdan bilmez diy Ben aat ehliyin - mecz bilmedin Adliy ile n ol ki h- aznev Salanatdan gemedi - Ayz' bilmedin

116 OR 26b,T 36b, M1 37b-38a, M2 29b-30a, BB 18b. 1b nya dem-sz old glm] nleye dem-sz oldum T, M1, M2 / old glm] oldum OR. 5a n] fn T, M1, M2.

117 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 zini bend ideli zlfe dil-i amgn Bu uayile pern old ol miskn Gzm yayle iigini yle zeyn itdm Nite kim encm ile zeyn olund ar- bern auda are ara kim dp durur anasn Ki anberne-i mgn zre drr-i emn Esr-i bend-i bel olmadu gl almaz Egeri zlf aa cn siph zre kemn udau stine zlf egildgini gren Didi ki vay getrmi Mes'e R'l-emn Defne-i dil-i Adl ki a mazendr Aransa nad-i amu bulnurd anda hemn

117 OR26b, M1 38a, M2 30a, BB 18b, -T. 2b nite kim] nite ki M1, M2, BB. 3a kim] -OR. 4a olmadu] olmadan OR, BB. 4b egeri] eger ki M1, M2. 5a gren] grp BB. 5b ki] -OR. 6b aransa] artsa OR, M1.

118 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 ande varam sye-i serv-i blendm var iken Kime ul olam sen gibi efendm var iken Dil olamaz zlfi sevdsna ayr dil-ber Kkl-i cnn gibi miskn kemendm var iken Nice serbz olmayam yolnda dil-ber Bu del glm gibi bk-levendm var iken Eylemi dil-ber al valna cnlar dir meger y gl ben kime diyem bun kendm var iken Dimed mi itmezem ben lufdur mni dir Adli-i b-re gibi derdmendm var iken

118 M2 30a-30b, -OR, -T, -BB, -M1.

119 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 uba dek nlnum iy urd-ru sen mhdan Nice bir feryd idem ormaz msn Allh'dan Zlfi zencrin uzatmaz gr nice ser-fitnedr Alup Mecnn olan diller adur hdan Nlesinden u y Rab nice andn olur h elinden ol sitemkru ayurmaz hdan apua varmaa kyu itlerinden oraram Ben ged bu rmeti umar mdum sen hdan k-i pyine yz bir kerre sr sen Adliy Baua devlet yetrdi saa ol Allh'dan

119 M2 30b, -OR, -T, -BB, -M1.

120 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 Nn- nergisdr gz stinde cn r an Llelerde lmdr yzde zlf-i anbern Ekm aesini u oyar cihn ocana l yapralu alem ekdkde h- ten y gzi h a anber-fenu ydna Bir deriye arlup ald uten'de mg-i n Nun- gl-berg-i yr her biri yinedr Adliy kendyi grirse nola ol nzenn

120 T 44a, -OR, -BB, -M1, M2.

121 arf'l-h mefln mefln mefln mefln 1 Ne yyet om y Rab ud bu sn ile sende omad mihr-i rusru arr u abrum bende 2 3 4 5 Kerem l bir naar da beni b-cn idp gitme Ki sensz bir nefes olmaz arr rumu tende Rab-i r ile nin alup gl gibi her dem Gzellik gleni ire idersin lme ande Cigerde d- hicrle lrsem h u zrumdan Fin ide civrumda olanlar are dek sinde ayl-i add zlfle eger k olsam iy meh-r Bitiser lle v snbl benm abrm stinde

6 Sen vaf- ruu blbl seer glende sylerken itdi gl aysndan zard old ermende 7 Hind'e 8 azelde nam- gftru yazup evr- gl zre Acemler Rm'dan Adl iletsnler Semerand'e Dzp saf leker-i amze urup yamalad Rm' ekp mgn alem zlf tammet km ider

121 OR 30a, T 36b-37a, M1 38a-38b, M2 30b-31a, BB 21a. 1b bende] tende T. 2a b-cn] b-re T / idp] oyup BB. 3a alup] alm T, M1, M2.

122 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 O gl bu blbli diler zr eylemege Gl da diler an hezr eylemege aula dil bir idp alaru arr itmi arrum aluban b-arr eylemege na- dil-kee meyl eylerimi ol fettn Yz zre ehremi nak- nigr eylemege adle zlf ucndan elemlermi benm ymete degin olmaz mr eylemege Gl ki an yuduban lal gher eyledi cem Gzm diler ayaua nir eylemege aua Adli gl cem idp ki cn atd ver mi zlf an trmr eylemege

122 OR 29a, T37a, M1 38b-39a, M2 31a, BB 20a. 1b an] h u M1, h- T, M2. 3a dil-kee] dil-keine T / ol fettn] fin T. 3b nak-] nak u T. 5a an] -OR.

123 mefl filtn mefl filtn 1 2 3 4 5 6 7 Hicrde dd- hum irmese gkde aya Her eb olard mehden ry- zemn iyya Olmadun sye bilmezdm evvel ir Bildm ki sen meleksin olmaz melekde sye au atup cihnda her laa m idersin y eh ziyn degl mi peyveste am- yye ems-i ruudan irse k -i siyha pertev Gn gibi fer vireydi her erre gkde aya Sen ha mteryem cn u cihn vireydm Bir dem vil olursa ucuzdur ol bahya Ysf Mr'da dirler sn ile old uln Grseydi ul olurd sen h- meh-likya au ayliyile dndi kemna Adl Her demde tr-i h andan irer semya

123 OR 30b, T 37b, M1 39a, M2 31a-31b, BB 21a-21b. 2b melekde] felekde OR. 3b am- yye] atm-i sye T. 4a k] l T. 4b vireydi] virr idi T. 5a mteryem] mtersem OR, BB. 7b demde] laa M2.

124 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Diler ki balana glm o zlf-i pr-tba Ne cn virr gre miskn bend ullba Gz amnda mar-i seher olal gl Mje ayli an or m bir nefes vba lcu stine cn u gl ki cn atd Aceb mi cn vire ger tene bir iim ba Cvniken beni derd amula pr itdi Naat old im cmle ey ile ba Yzini Adli iigde py-ml itdi Yazlsa lev-i mehheb rev durur bba

124 OR 28b, T 37b-38a, M1 39b, M2 31b, BB 20a. 1a diler] dilerem T. 2a mar-i seher olal gl] mar olal gl cn BB / seher] ehr OR. 3a cn u] cn BB, cn- OR. 4a amula] amile T. 5b rev durur] revdur OR.

125 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Ger urb itse ne am urd-i ran her gice Gn gibi nkim oar ol mh- tbn her gice an- cennetde bulur avrya ankim ittil Dil-rblarla yatan alvetde ryn her gice Nr- rusrnda ol serv yanar pervnevr Bir aya zre urup em-i ebistn her gice Cevher-i ekmle emm nesin zeyn iderem T ki uln- ayl ola mihmn her gice Grdke diy rabi saa hem-dem iy melek Dil yanup tennr- amda old bryn her gice Gitmesn diy ayl gzlermden vb ile derem t ub olnca h u efn her gice Adli-i dil-asten derdine olurd abb Dstum ol bile olarsa dermn her gice

125 OR 30b, T 38a, M1 39b-40a, M2 31b-32a, BB 21b. 4a ekmle] yaumla OR, T, BB. 5 Bu beyit, T nshasnda 6. beyitle yer deitirmitir. 5a diy] bu T / melek] felek T. Bu msra, OR ve BB nshalarnda yledir: Grdke saa hem-dem her gn iy meh ol iti 6 Bu beyit, OR nshasnda 5. beyittir. 6b -OR. 7b ol bile olarsa dermn her gice] -OR.

126 mefln mefln mefln mefln 1 2 3 4 5 6 7 Mje tri geer snemden irer o gibi cna Kemn-ebrlaru bir keden meyl itse urbna Gl-i snden ayru glsitnda eylesem zr emen blblleri talm alurlar benden efne Ser-i kyu hevsna cinna lib olurlar udau ydna cnlar virrler b- ayvne au balar keser arrrl fenninde iy n Yz eb-revlik gredr auda mh- tbne Cihnda almayayd u u ter kister olayd err- ber-i hum od brasa nr- szne iginde iti gibi eger yir bulma isterse Dri neylerse eyle in ol Adli derbne ayt u mevt akmnda h ile ged birdr Berberdr cef-y ar dervi ile ulne

126 OR 29a, T 38b, M1 40a-40b, M2 32a, BB 20a-20b. 3b udau] dudau OR. 5 -T. 6 -T. 7a hile] hla OR.

127 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Yzini grse anu rava-i rem yirine itse lebleri vafn cm- Cem yirine Mum olal glde ayli leblerin Gzme n- ciger old imdi nem yirine Fin ki gzleri ulminden ol eh bir gn Elmle k ideyin snemi yaam yirine Benm ne bile nedr lmi firnda am ile ua yirem her nefes niam yirine Muaar eyledi f nam Adl'n Meger ki zlfin ider dil-ber alem yirine

127 M1 40b, M2 32b, -OR, -T, -BB. 3a fin ki] -M1.

128 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 m idp em urur baruma yare re ne amze ti ider dil pre pre re ne sn glzrn yd eyleyp iy mur- dil h u zr lmasa ol gl-ira re ne Glmi zlfinde buld eb-rev olmusun diy Balad miskn resen amaa dra re ne Blbl-i b-re dir her dem lisn- l ile Bir nefes glden ra olmaa ra re ne Her gice nlem maall al iidp benm ncinp dirler aceb bu h u zra re ne te-i hum benm her dem irer lmaz eer Glidr ol dil-ber n seng-i ra re ne Vadesine ol cef-kr eyledi nkim ilf Adli abr itmek gerek bu intira re ne

128 OR 31a, T 38b-39a, M1 40b, M2 32b, BB 21b. 2a snn] sn OR. 6 -M1. 7 -M1.

129 mefln mefln mefln mefln 1 Bugn ben davi-i ile geldm n bu meydne N'ola b eyler isem baum ol zlf-i evgne 2 Hev-y te-i add dilinde od od nru err- ber-i hum yanma gretdi gl-efne

3 Bauda cra-dnu revzen-i hicrde mey arf Nidersin an idp billh f mest u ayrne 4 dil 5 6 7 Gl cem itmed sevd-y zlfine virelden Pernlumuz o geldi nkim ol per-ne Birisi ar- b old birisi te-k itdi Gzmden infil ol del irdi bar ile kne Nie cn cbbesini k idpdr desti eflk Temessk eyleme Adl girbn ile dmne Bugn ulm ehlini dvnua davet idp adl it Taallum eyley varsa gerek bir li dvne

129 OR 29b, T 39a, BB 20b, -M1, -M2. 2b yanma] yanma BB. 4a itmed] itd T. 4b nkim] bezer T / nkim] -OR. 5a k itdi] k old T. 5b infil] intl T. 6b temessk] taamml BB. 7a bugn] bu kez T. 7b eyley] eylegr T.

130 mefl filt me f l filn 1 2 3 4 5 6 7 Dil viren ol yzi gl addi anavbere Bir erre mihri almad urd-i envere Rengn sz ile yauma meyl itmedi nigr ymet bulnmad n'idelm dr gevhere add alvetini leb ehdi ld tel Zlf kesd vireli bzr- anbere laru o olduna dostum incnme Lzm degl mi ayl aem cemi beglere Dd- dil ile duma ram eyledi nigr Meyl eylese aceb mi per by- micmere Nr- am ile frat od balad beni Dndm miyn- te-i amda semendere Yr iiginde Adli varup bende olgr h olma ise ger arazu yedi kivere

130 OR 29b, T 40a, BB 20b, -M1, -M2. 2b bulnmad] bulnd T. 3a add] and T. 4a Bu msra OR ve BB nshalarnda yledir: gerek o olduna'ncnme dstum 7a iiginde] iigde T.

131 mefln mefln mefln mefln 1 2 3 4 5 Yz glzr evnden gl mur gelr zre Anun gl yz ydna eyler meyl glzre Egeri mihr-i lem-tba bezer ol amer lkin Cef v cevr lmada mbih er-i devvre Yregi yarlup ya revn olayd her sya ad-y nle v hum eger irise khsre Mizcudan ybsetle udu defin iderd Yolu urasa bir gn zhid ger ky- ammre Er ise znetine dnyen meyl eyleme zinhr an aldamasun Adl seni bu Zl mekkre

131 OR 30a, T 39b-40a, BB 21a, -M1, -M2. 2b devvre] addre BB.

132 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 7 Snblleri sen alal verd-i ter zre D urd benm te-i hum amer zre Boyanmaz idi te-i humla felekler Seyl-b yaum irmese yanm ciger zre hum irip old feleklerde kevkib Tr eeri olur iricek siper zre Gndz gibi olurd gice emme ren Gerd-i rehin erresi irse baar zre anlu yaumu dnelerin diz ki yaraur Simn-bedene lal cevhir gher zre Her laa gz t-i mje ekdgi bu kim detdr olur dzd arm zer zre Cn urtarmaz olsa siper Adli'ye eflk Tri mje olsa a v ader zre

132 OR 31a, T 39b, BB 21b-22a, -M1, -M2. 3 -OR, -BB, -M1, -M2. 4 -T. 5b gher] kemer T. 6b zer] aer T.

133 arf'l-y mefln mefln mefln mefln 1 2 3 Eger dest-i amu elinden alaydum girbn Felek evcine ilterdm feradan dest dmn a arrrlar mekrine bir dil olmasun meftn Gzi kfirlere drme y Rab bir Mselmn'

Baa dvne old diy ehl-i al ider ane Ne mhlik vdidr bilmez meger u beybn 4 5 au bendinde olanlar kde-r olmdur enler bde-i lal srerler devrn Cihn milkine ser-t-ser eh olma istese Adl Olgr cn ile ol h- sn bende-fermn

133 OR 32b, T 41b, M1 42a, M2 33a, BB 22b. 1 -M1, -M2. 1b ilterdm] iletrdm T. 2a arrrlar mekrine bir dil olmasun] arrrlar mekrine bu dil olman BB /olmasun] olman OR. 3b vddr] evidr BB. 4b ] bu M1, M2. 5a milkine ser-t-ser] milki ser--ser T.

134 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 6 Drlerle ki zeyn ide yz ry- zemni Reke braur encm ile ar- berni Ll dii ydna iy lebleri mercn Gzden braursam ne aceb drr-i emni Zlf am byna cil-y vaan itdi Yek dst u yek pst diy nfe-i n'i Sgdke if-ba olur tem-i lal rz- dil cn old meger na- nigni And ise rab anem dnm in dir Yo yire nie andlar ier gr o lani Dil Adli a bendine olad nigru An ekerek ut ien uzatma ipini

134 OR32b, M1 42a, M2 33a, BB 23a, -T. 1b ar-] aru M1, M2. 2a mercn] rn BB. 3a byna] boynna OR, BB. 4 OR, -BB. 5b -OR. 6a dil] dili OR.

135 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Nev-bahr itdi mzeyyen yine ry- lemi Bezm-i glende bulup bir nie yr u hem-demi Der-miyn it varu nergis gibi b ire kim Dkilp alma gretdi kfe dirhemi fi mey n eyle dehr l firbinden aer lem avl mkedder itmedin l lemi Tze eyle bde byla dil-i pejmrdei Nice virdi b-r ezhre gr ebnemi Oluba amgn benefe gibi burmazdum boyn Adliy boynuma bend itsem o snbl peremi

135 OR 33a, T 41b-42a, M1 42b, M2 33a-33b, BB 23a. 1b glende] glen it T / yr u hemdemi] yr- hemdemi T, M1, M2. 4a pejmrdei] pejmrdeyi T, M1, M2. 4b gr] gr bu T.

136 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 y vce at mula olur kitb Bbu degl alamadu ise o bu bb Zlf am cevrini pernlumuzdan Ger unudavz bri sen unutma isb Lal am ile gzden olur yine revne N eyledgince amu ehli arb Ny olal am engine nn ile glm Dem-sz olup durur aa sne rbb Adl sen an terk idegr il ise ger Terk itse gerek seni o bu milk-i arb

136 OR 33a, T 42a, M1 42b-43a, M2 33b, BB 23a. 3a amile] am OR. 4b sne] yine OR, BB / rbb] zbb OR.

137 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Gice uyuda gl cennetde grdi yirini Ky- dil-berde imetdr didi tabrini Dest-i udret mebde-i fratda bezer eylemi b u k-i ile laru tamrini Si-i devrn beni bir cm ile mest itdi kim I eri men lm mutesib tazrini Dil-bere cevr cef lma evbn dir imi na vay rab mridini prini I ayli yle lib old dil milkine kim Adliy erkn- devlet eylesn tedbrini

137 OR 33b, T 42b, M1 43a, M2 33b-34a, BB 23b. 4a dil-bere] dil-ber OR / evbn] evbdur T.

138 feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 6 7 Siy sar- hill an un ber dfi-i mell an Bbn bu b- lemde Mvesi mihr bir nihl an Ren itmege cn u dil milkin an ol mihr-i b-zevl an Furati ire bm-i cn var iken Vala irmege itiml an Gitdi ile itiyr elden Da abr itmege mecl an Deheni fikr olunsa sz yodur Bili vafnda l l an Eglenrdk ayl ile her dem Adliy lem-i ayl an

138 OR 33a-33b, T 42b-43a, M1 43a-43b, M2 34a, BB 23a-23b. 4a furati] furat T / bm-i] bu ten T. 6 -OR, -BB. 7a her dem] amda T, M1, M2 / her dem] -OR.

139 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 Ger myesser ide li zlfe hemserligi Baa iletr cihn iinde ol serverligi Gl firnda gl kszi geer blbl vel tem kr eylese greydi kisterligi y vil ehli mey-i vadet ie zer cm ile Bezm-i minetde sifl eyler bize sarligi Gzlerm yandan alur ebr-i brn dkmegi Lleye nn ciger talm ider micmerligi Tcverler senden grensn efendi begligi Bendeler Adl'den grensn gelp kerligi

139 OR 33b, T 43a, M1 43b, M2 34a-34b, BB 23b. 1b iletr] iletr ry- T, iletrdi OR, BB, M1. 2b greydi] greydi ol T. 3a -OR. 4a ebr-i brn] ebr brn M1, M2.

140 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 7 Her aan rusrn ar ide dil-ber gl gibi Nleye balar grp b-reler blbl gibi Bezerem dirse ana sen da iy mk-i n Yz arasn l idersin ara snbl gibi sne yknmege bedr olca gkde amer Bir siyeh ala aar rusrna kkl gibi m ile aner ekp glm saryna gelr em-i n-rz ier her laa anum ml gibi l-i mgn hevsyle idp terk-i diyr Rm'a geldi mk-i n sevdyile flfl gibi sn ilin hsn ay ile gn leyl nehr ze yzin srer sen ehriyru ul gibi Lufn Adl'ye dim ol cefkru gre oncave azn aup ider tebessm gl gibi

140 OR 34a, T 43a-43b, M1 44a, M2 34b, BB 23b-24a. 1b breler] bre dil T, M1, M2. 2a sen] -T /dai iy mk-i n] de iy mg-i uten BB, de iy misk-i uten OR. 5a l-i] k-i BB / idp] ider T, M1, M2. 6a gn] ger T. 6b ehryru] ehryre OR, T, M1, M2. 7 -OR, -BB.

141 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 Devlet bat u sadet bize n yr old Nerd-i amda dil-i bed-vhu ii zr old ol ehinehligi erzni lupdur bize a Ki cihn ehlerine bende dimek r old Dn-i slm'umuzu em-i eb-efrz da Ehl-i kfr yregi yale yanar old ara Bodn gzine lemi t tr itdm Emrme tbi olan server-i Ttr old Adliy her ne murdu var ise virdi ud rz dilde hemn vulat- dil-dr old

141 OR 31 b, T 40b, M2 34b-35a, BB 22a, -M1. 1b nerd-i] nr- M2. 2a ehenehligi: eheneh-laab M2. 3b yaile yanar: yayile nr OR, BB. 4a gzine: yzine, t tr itdm: tr itdm ben BB. t] -OR. 4b server-i] ora da M2, srf OR, BB. 5b hemn: hemn BB.

142 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 Gzlerm ya leb ydna mercn old Gz ile glm arasnda yine an old ol ki r eyledi dmn u yaa kinden line perde girbnla dmn old Zam- trle ki cn maa azm itmi idi arb- t irip derdme dermn old Defter-i uma au amdur ser-nme Nme-i derdme zlf am unvn old Mteayyir oluban bulmad nua mecl Mest-i um beni kim grd'ise ayrn old Bir gedyidi cihn ire gezer b-ser p Adli ul old saa leme suln old

142 OR 31b-32a, T 40b-41a, M2 35a, BB 22a-22b, -M1. 2 -M2. 3b t] tin T / derdm] derdine M2. 5 -M2. 5a nua] nuta OR, BB. 6 -M2.

143 feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 3 4 5 6 ru vireli M'ya yed-i Bey'y ld talm Mesya leb iyy nki dny gibi yz uta cefya dil-ber arc id var ise elde yolna dnyy Gerden-i cna ekelden ser-i zlf bendi ald dil kiverine ni gz yamay nki sen gevher-i n-yba elm iriemez N'ola gzden arursam bu yedi deryy ol ki mstani durur derd ile dermndan Kimse gretmez aa lem-i istiny Adli gibi eh olan iigi terk idben Bana ald abe yire uru avy

143 OR 32a, T 41a, BB 22b, -M1, -M2. 4 -OR. 4a elm iriemez] irimez dstum BB. 7a idben] ideyin BB.

144 mefiln feiltn mefiln feiln 1 2 3 4 5 Bu a mdur ya a na- bend pergr Ki na ld yz emsesiyle glzr Cihnda yz uyn l itdi ieliden u gibi anum bir demde t-i n-br Elin utup aya altndan an almazd Nesm zlf olmasa ger hevdr Da tezelzl-i dehr itmez idi h gezend Gl arbesin yr olayd mimr md-i dergeh-i mey-am olsalar rindn Unutmayalar o dem Adli-i gnehkr

144 OR 32a-32b, T 41a-41b, BB 22b, -M1, -M2. 2b bir demde] yudmada BB.

145 Murabba feiltn feiltn feiltn feiln 1 Greli ol anem alarn yy gzm ld cevr olarna sne siper vy gzm Dimedm mi saa ben bama aa hy gzm Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm* Tr-i amze anem gzlerme olal Gzlerm ya adup bar oluban eyledi c Seyl-i ekm dkilp gzlermi eyledi bo Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm Ttiy olmayal gzlerme gerd-i reh Grmedi iki gzm pertevini mihr meh y gzm bunca bel derd ile neyki gneh Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm Yalarum sen gideli seyl olup iy cn dkilr Drr yt ar lal ile mercn dkilr amzeler zamyile gzlerme an dkilr Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm

140 OR 20b-21a, T 27b-28a, M1 28a-28b, M2 22a-22b, BB 14a14b. * Bu nakaratn son eyvy kelimesi, T nshasnda vy eklindedir. 2b ya adup] ya aup M1, M2. 3c bel -OR. 4a yalarum] yalar T / olup iy] oluban OR, BB.

Dim cevr lur ben ulna h n'idem eb-i hicrinde ul eylemez ol mh n'idem Gzlerm grmez ise gn yzini h n'idem Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm Elm irmez nideyin asret ile yre dir Dil dp zlfi cemle yrr vre dir Gzlerm derdine olmaz bilrem re dir Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm Bir per-zde v meh-r anem tze cvn deli gn yzini perde-i zlfinde nihn Adli'n gzlerine old arau d cihn Gzm eyvy gzm vay gzm eyvy gzm

5c T nshasnda bu msra yerine, 4c msra tekrarlanmtr. 7a meh-r ] mihr OR, M1, M2.

Kta 146 Ez n Suln Byezd mefl mefl mefl feln 1 2 n rz- ezel smet olm bize devlet Tadre r virmeyes bua sebeb ne acc'l-arameynem diyben davi lursn Bu salanat- dnyeye pes bunca aleb ne

146 T 43b, M1 44a, M2 35b, -OR, -BB. Balk, M2 nshasnda yledir: Cevb- Suln Mr'n-ileyh Rametu'llhi aleyh. Cem Sultann ktas ise yledir: Ez n Cem Suln M1/a-i Cem Rametu'llhi aleyh M2 Sen pister-i glde yatasn gl gibi her dem Ben a gibi opra denem bri sebeb ne

Bu meale-i dnye ola adle murin acc'l-arameyn an aleb lsa aceb ne (mef l me f l me f l fe ln) Cem Sultann Trke Divannda, ilk beyte benzer bir beyti daha vardr. Bu beyit, divanda bir gazelin mahlas beyti olarak dikkat ekmektedir: Sen pister-i nz ire yatup gl gibi her dem Cem derdile bln idine r sebeb ne G279-7 (Halil Ersoylu, a.g.e., s.198) 2 -T, -M1.

Nazm 147

feiltn feiltn feiltn feiln 1 2 Grse dil gzi ay u arab u yd eyler se cm- lebi nle v feryd eyler anma dil sen var iken iy yzi gl glende Heves-i by- gl sye-i imd eyler

Matlalar 148 feiltn feiltn feiltn feiln 1 Beni l-yal iden erbet-i lal-i lebidr Beni ser-gete lan h- eh-i ababdur

147 T 45a, -OR, -BB, -M1, -M2. 148 M2 35b, -OR, -T, -BB, -M1.

149 filtn filtn filtn filn 1 y svr- esb-i nz olan rikb- cna ba sn meydn sendr ayau merdne ba

150 mefln mefln mefln mefln 1 Yine dum ki ol gl-ehreden by- vef geldi Kdret gitdi glmden bi-amdillh af geldi

151

filtn filtn filtn filn 1 met zre gren destru ucn n n Didi zb yaraudur gre ser zre semen

149 M2 35b, -OR, -T, -BB, -M1. 150 M2 36a, -OR, -T, -BB, -M1. 151 T 44a, -OR, -BB, -M1, -M2. 1b Bu beytin ikinci msrandaki ne kelimesi, vezin gerei metinden karlmtr.

Mfredler 152 feiltn mefiln feiln Py-ml itme nki yadu oda Gizlidr glm ire nr an

153 feiltn feiltn feiltn feiln o bilr mihr vef idesin yr vel tibr olmaya ol ilme ki gelmez amele

152 M2 36a, -OR, -T, -BB, -M1. 153 T 43b, M1 44b, M2 36a, -OR, -BB. Cafer elebi ile mterek olan bu mfredin banda Msra- Suln- Mr'n-ileyh Rahmetu'llhi Aleyh ifadesi bulunan ilk msra, Adlye; Cevb- asker Cafer elebi Rametu'llhi ifadesi bulunan ikinci msra ise Cafer elebiye aittir.

FARSA RLER*

Adl Dvnndaki Farsa iirlerin eviriyazya aktarm aamasnda saladklar katk vesilesiyle Sn.Dr.Avni Erdemire, Sn.srafil Babacana, Sn.Muvaffak Eflatuna, Sn.Bilal akcya, Sn.Atilla Batura, Sn.Muhammed Kadrye, Sn.Do.Dr.M.Mahfuz Sylemeze, Sn.Dr.Mehmet mite, Sn.Dr.Cemil Hakyemeze, Sn.Dr.Ahmet Cahid Haksevere, Sn.Nejdet Kerkklye ve Sn.Ar.Yaz.Kmil ahine teekkr ediyorum.

154 filtn filtn filtn filn 1 kr ki ir dde-em ddr - n mabbr Her ki bed lib ez-cn byed malbr

2 Ger odem be-ry- b- men-em mekon Ayb ne-bd n ud hem dst dr br 3 4 Mey ne-yred dd ryet merdm-i emem bel Rz kemter bed r merdm-i macbr T yek trc am der-milk-i cn- b-diln Ram kon ber-cn- m v kem kon n br

5 n ne-yyed dil be-derd cn be-ramet ezame Minet-i Adl eger gyed kes Eyybr

154 OR 2b, T 46a, -BB, -M1, -M2. 1a ddr] rusr T. 5a dil] cn T / cn] dil T.

155

filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 5 y ki rusret gl u ad-i tu n serv-i sehst Sidre b-imd addet der-mam k tehst T n bet be-al- tenegn- lal-i tu Beh zi-b- r u oter ez-dem-i Rullahst Her ki od ib zi-d der-- meh-ryn dil Nezd-i erbb- akat ez-keml-i gehst Der-hev-y metet kn hest serv-i b- uld umri nek o-nieste ber-per-i r-y sehst Ger tu ber Adl cef v cevr-i b-ad m-koni me-kon billh ki eknn minnet-i n rehst

155 T 46a-46b, M2 37b, -OR, -BB, -M1.

156 filtn filtn filtn filn 1 2 3 4 eved 5 Nst Adlr be-ayr ez-nm cn m-aer n nigr- lle-ru ger zn ki mihmn m-eved Ry- yr- men zr-i zlf-i tbn m-eved Gyiy mhst k ez-ebr-i ran m-eved Blbls m-konem ad neva ez-sz- dern nki n gl-berg-i men ez-nz- andn m-eved n ne-ddem ry- bet dden-i cn p-ez-n Geri mkil bd ber-men n dem sn m-eved Sat ger dr gerded emem ez-ddr- t Ser-be-ser lem be-cism-i men zindn m-

156 T 46b, -OR, -BB, -M1, -M2.

157 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 6 7 men derd-i derdetr edem Zi-ayd- hest dr remdem eb ez-- Leyl der-beybn Mecnn cme-i cnr derdem Men ez rz- elest iy cn- cnn Be-ddem cn u etr ardem Be-evgn- sadet berdeh em ky Ki der-meydn- - tu ferdem Ez-n laa ki ddem skkeretr ziyn- od perdem Zi-hicrn- tu bdem zr u aste Bi-amdillh der-i vulat resdem Eger b tu bed be-b Adl n-nihn men hem mrdem

157 OR20a-20b, T 47a-47b, BB 14a, -M1, -M2. 3a elest] ezel T. 7b nihn] zamn T.

158

mefln mefln feln 1 2 3 4 5 med p-i men n ser lk Nihdem p-i pye ry-ber-k Bed gftem tu-y r- muavver Ez-n sn key eved mil-i u k Eger meyl nmyed sy- m-yr Ne-yyed ez-rabn der-dilem bk Eger hicrn unin szed dernem Be-vhed sten ez-hem eflk Be-Adl ger resed ulm zi-hicret Koned hem ez-tu pet cmer k

158 T 46b-47a, -OR, -BB, -M1, -M2.

159

mefln mefln feln 1 2 3 4 5 er ulul koned her dem andil Ki dred b-tu pr-derd andil Biy t yek demetgrem der- Ki der-hicr-i tu pr-n od mer dil Dilem burd v aflet m-nmy Kuc-pended ger ez-tu vef dil Be-val- n tu b drem mmd Ve ger ne n keed dim cef dil er ber-h- Adl nst ramet Meger seg-nist cn- men tur dil

159 T 47a, -OR, -BB, -M1, -M2.

160 filtn filtn filn 1 2 3 4 5 6 Nst der-destem be-cz n nad-i cn T keem der-pyet iy r- revn n lebet cyem meke ez vade-em T-be-key vh mer dden zebn Ez-fir- lalet iy drr-i yetm end bed em-i men gevher-fen n dilemr ikr borde Ez e get ez-naar mr nihn Mh- men ez-dil hev-vh- tevem Dil e bed mh- men billh zi-cn Ber-dilet d nehem gft zi-am Ram kon ber-Adli ve nr be-mn

160 T 47b-48a, -OR, -BB, -M1, -M2.

161 filtn filtn filn 1 2 3 4 5 y be-tr-i amze aste cn- men Ram kon ber-dde-i giryn- men mr-i men yi od u hergiz ne-od n per-ru yek eb mihmn- men y ki dermn m-kon derd-i mer Hem be-derd-i dst kon dermn- men Kfere vnend merdm t ki st Zlfr ret-ger-i mn- men Ez tu dl dt em-i meramet Ramet ber-le iy suln- men

161 T 48a, -OR, -BB, -M1, -M2.

162 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 Eger kerdm hk-i reh der-n k Neyefnm dmen ez-reh-i Be-nz u ve-dr u b-men n ret-geh be-em geh be-ebr Aceb emst emet iy per-zd unn em ne-dred hc h ddem zlf n ubnet iy dst Ne-m-tersem diger zn em-i cd Ne-dred bk dl ez-rabn dd r be-yek t c be-pehl

162 T 48a-48b, -OR, -BB, -M1, -M2.

163 filtn filtn filn 1 2 3 4 5 y aet-i b u ru mhet nig Nergis-i mestet be-lem fitne-c Yek-ser-i m vaf- snet key tvn Ger zebn b-udem her tr- m Ez-mey-i lal-i tu men mestem mdm Kerde b-mestn- lem gft g B-lebet n od dern- sne dil M-eved mey f r der-seb T-be-key bed dil-i Adl bet Der-am- evgn- zlfet hicv-g

163 T 48b, -OR, -BB, -M1, -M2.

164 mefln mefln feln 1 2 3 4 5 Ser-i zlfe ber-r-ftde Nin- ve-u vel-leyl dde Tuy n eh-svr- kiver-i sn Ki hestend cmle vbnest piyde Eger s tu b nr Ki ned ayr n der-cy- bde Ne eh dst m-drem ruet men Heme kes dst dred ry- sde Be-dl kon gzer k ez-ser-i mihr Ru- il ber-rhet nihde

164 T 49a, -OR, -BB, -M1, -M2.

165 feltn feltn feltn feln 1 2 3 4 5 y zi-anber raam b -eker-i nb-zede Ve zi-am- zlf-i girih ber gl-i sr-b-zede T eb dd meh-i nev-am- ebr-y tur Der-ser-i srme ez-n rz- ame tb-zede Kte-i amze-i n nergis-i mestem ki niyz Psubn- mje her dem reh-i mirb-zede mamst dil-efrz frd ki zi-ek Manar- em-i mer dil-i zbet b-zede T ki Adl ru- n mh tur dd revn ane ber-alat- rd-i cihn tb-zede

165 OR31b,T 48b-49a, BB 22a, -M1, -M2. 1a b] ber T. 2a t] yek T. 3 -T. 4b dil-i zi-beyt] dde bes T.

166 mefln mefln mefln mefln 1 2 3 Zih ad-i dilr-y tu rek-i serv-i bustn Yek barem kez bn- arc sn-i bustn Eger mn bedd ry- yr- m-ud vlih Ez-n ret ki yekt na- kilk-i un- Yezdn e mrned rab ez-ky- tu peyveste r Be-t fermn ez-n- tust eger vn u ger rn

4 Eger vhed zi-men cn lal-i nne zi-ry- mihr Hemn laa men-i b-dil revn be-dehem besn 5 Cihn gete mihmnend ber-vn- vilet er ber-vn- val-i v Adlr nemi vn

166 T 49a-49b, M2 38a, -OR, -BB, -M1. 2b yekt na-] beste T.

167 mefl mefl mefl feln 1 2 3 4 5 y l- mrem zi-amet nle v h C derd-i tu-em nst be-her l-i penh vhem ki konem yine-i r bnem y dst nin- sm- esb-i tu be-rh y dil me-kon ende zi-cn dden u binger Der-izzet-i ayd ki eved kte-i h Her laa eved zlf-i tuem mni-i ddr Y Rab e bel m-keem ez-dest-i siyh Suln- cihn gerded eger od be-nevz Adl dil-i zrde-i dr be-nigh

168
167 T 49b, M2 38a, -OR, -BB, -M1. 2b dst] mh M2. 3 Bu beyit, M2 nshasnda 4.beyitle yer deitirmitir. 3b eved] keed M2. 5a d] ki M2. 168 M2 38b, -OR, -T, -BB, -M1.

Kta filtn filtn filtn filn 1 zened 2 Kt dmen ricl-merkez ez-n red romh- tu ber ber alb-i n a- mihver m-zened Matla 169 mefl filt mefl filn 1 T ddeem af zi-mey-i cn-fez-y um Dest-i seb giriftem u reftem be-py- um 170 mefl mefl mefl feln 1 Her derd ki peyd eved ez-sne-i kem Ebr eved u girye koned ber-ser-i kem Hest gy nergis ez-ayl-i ulmne ki Dmener her zemn ber-far- eper m-

169 M2 38b, -OR, -T, -BB, -M1. 170 M2 38b, -OR, -T, -BB, -M1.

EKLER

Mukaddime* Ba'de'l-ed-y m-vecebe aleyn Cenb- nesak-sz- avlim, pdih- marif-perver ehriyr- avtf-gster efendimiz hazretlerini mdme'lmelevn erke-pr-y evket n buyursun. mn. Gbta-bah- edvr- slife olan devr-i cell-i b-adl-i hnelerinde her snf teba, vezr-i destn- ehriyrlarnn mazhar olduklar msadt u imtiyaztun ed-y vecbe-i kr muhammedetinde lisn u kalem, ciz olup ez-cmle erbb- marif, nil-i himyet-i mahssa-i hazret-i z'llullhleri bulunmak mlbesesiyle slikn-i ilm marifet gnden gne yn- iftihr u krn olacak mertebede izdiyd bulmakda ve sr- nfia v edebiyyeye olan rabet gittike fevke'l-de artmaktadr. Devlet-i ebed-mddet-i Osmniye hnedn- cell'l-unvnn eser-i himmet celdeti oldu gibi marif medeniyet-i Osmniye dahi yine o hnedn- lnn zr-i cenh- himyet synetinde vcd bulmudur. Meydn- gazda her biri birer kahramn- zamn olan seltn-i azam hazert, esn-y mslemetde seyf-i satvetlerini kaleme tebdl iderek birok sr- celle, meydn krn u istifdeye vaz eylemilerdr. Bu cmle-i liyeden olarak Sultn Byezd Hn- Sn hazretleri gibi bir pdih- l-kadrn sr- edebiyyesinden olup dest-res olm olduum mecmanun muvakk intira vazn okdan ber emel idinm idm. Mr'n-ileyhn tabat- iriyeleri trh nazarnda vsl- mertebe-i sbt u tahakkuk olmu ise de er- mevcdelerini hv mretteb dvnlar bulund herkesce malm olmad gibi, byle bir dvn meydn- intira ksa bile shhatinde tereddt olunabilecei mlhazasna mebn bu bbda tedkkt- lzme icrsna lzm grmi idm.
*

Mehmed Fudn Sultn kinci Byezdin ahsiyeti ve dnemindeki gelimeler hakknda nemli bilgiler ve deerlendirmeker ieren bu mukaddimesi, H.1308 M.1891de stanbulda bastrd Divan- Sultan Byezd-i Sn (Dersadet 1308, s.2-18) adl eserden alnarak Latin asll Trk alfabesine aktarlmtr.

cr eyledigm tahkkt u tetebbut bu hussdaki tereddt itibhumu izle itmi oldundan u eser-i cell'l-kadrn artk inzr- erbb- edebe arz itmek zamn gelmi old. Mecmann baz yerleri mrr- zamnile okunmaz bir derecede silinmi olmaile yle olan mahaller, 0 ile gsterilmitir. Bundan mukaddem (Yavuz Sultan Selm) hazretlerinin ern hv ner olnan mecmann mazhar oldu rabet ise rz v cesretmi teyde bis olduundan sye-i tevfkt- vye-i hazret-i hnede husl-i emele muvaffak oldum. Dvnn asl (1121) senesinde yani yz seksen bu kadar sene evvel istinsh idilmi v asr- Byezd Hn'un ve-i kitbet imls v bi'l-hssa o zamnki ve-i lisn- Osmn muhafaza olunmu olduundan bu defa tabnda dahi iml v ibrt asl tayr idilmeyerek hl-i aslsi ibk klnmdur. Bu sret eserin letfet-i asliyesini inzr- erbb- dikkatde meydana koyaca gibi lisnmzn bugnk hline nazaran ne kadar tebeddlta uram olduunu dahi ire v tevzh iderek mtlaa idenlerin istifdesini mcib olaca der-krdur. Hkn- mr'n-ileyh hazretlerinin Kelm'l-mlk mlk'l-kelm manzmuna tamamyle m-sadak u her bir kelimesi bir cevher-i hikmet addine mstehak olan srndan manen ve mddeten olunacak istifde ise mstan-i arz u beyndur. Shib-i esern kudret meziyet-i edebiyyesini takdre dvnnn mtlas, mddet-i hayt u saltanatlarnn sret-i gzern hakknda icr-y tetebbut ile bu yolda birka satr karalamakdan kendmi alamadum. Byle bir pdih- z-nn tasvr-i hayt yolnda hme-rn olmak haddimin fevkinde bulundun bilmez degl isem de bunda mehd olacak nekyisn krin-i kirm cnibinden nazar- safh ile grlecegi mdi bis-i cesret olmudur. Ve mine'l-lhi't-tevfk Mehmed Fud

Seltn-i azam- Osmniye'nin sekizincisi olan Sultn Byezd-i Sn, Ftih Sultn Mehmed Hn gibi bir pdih- l-chun ferzend-i ercmendi v Yavuz Sultn Selm gibi bir kahramn- z-nun peder-i l-kadri olup sekiz yz elli bir sene-i hicriyyesinde znet-sz- mehd-i vcd olmdur. Peder-i lleri eb'l-feth ve'l-gz Sultn Mehmed Hn- Sn hazretlerinn ulm u marife olan rabet-i fevke'l-deleri cihetiyle avn- sabvetlerinde bi't-tab her eyden evvel tahsl-i ulma sevk olnmlar v hkn- mr'n ileyh hazretlerinn mekteb-i edeb irfnnda v Moll Selhaddn Mrim elebi v Hmd v Moll Abd'lkdir gibi deht- asrun rahle-i tedrsinde mdd ve manev iktisb- fezil iderek eref-i ztlerini hilye-i marifet edeble tezyn buyurmulardr. Vakt ki sinn-i lleri idre-i umr- devlete muktedr olabilecekleri bir hadde vsl oldu. O zamanlar muktez-y hikmet-i hkmet add olund zre o yolda dahi iktisb- malmt u iktidr ile tekemml eylemeleri zmnnda Amasya Sancana vl tayn olundlar. Amasya'da bulunduklar mddetce devlet milletlerine pek ok hizmet mberrt- adde tess ihysna ihrz- muvaffakyet itmi olduklar gibi maiyyet-i hazret fethde bir hayl muharebelerde hzr bulunarak ikml-i tahsl buyurmulardr. Byk birderleri Sultn Mustafa evvelce irtihl-i dr- bek itmi olduundan kendleri velahd- saltanat bulunmularidi. Peder-i cennet-mukrr- llerinn Rodos fethi in Stanbul'dan hareketle Kekboze merhalesine muvsalatlarnda zim-i glen-sery- rahmn olduklar (4 Reb'l-evvel Sene 886 Penc-enbe) haber-i esef-engzi Amasya'da (12 Reb'levvel Sene 886) vsl- smia-i hmynlar oldu zamn pek ziyde izhr- kederle mtem-p olmlar v mamfh Der-sadet'e vaktiyle yetimek mecbriyetinde bulunduklar cihetle drt gn zarfnda levzm- seferiyyelerini bl-keml azmetlerini isticl buyurmulardr. Amasya'dan dokuz gnde skdr'a muvsalatla

kendlerine keml-i itiykla muntazr bulunan yz binlerce halkun alklar arasnda stanbul'a gemiler v ferds Pazar gniki 886 senesi Reb'l-evvelinn yigirmi birine msdifdr na- mafiret-nak- hazret-i Ftih'i keml-i ihtirm ile bade't-defn clis-i evreng-i saltanat olmulardr. Cls- hmynlarnda tam otuz be yana v fezil-i ilmiye v edebiye ile berber fenn-i tedvr-i hkmet idre-i devletde derece-i kusvya vsl olmulardr. Veft- pederden fevke'l-de mteesir olmu bulunmalar cihetle bade'l-cls gn mtemdiyen icr-y mtem fukar v zuefya bezl-i aty u kerem itdikden sonra umr- saltanatla itigle balamlardr. Kk birderi Sultn Cem hazretleri Avrupa'da bulunduu hengmda kendleri Avrupa devletleri tarafndan saltanat- seniyyeye karu let ittihz idilmi olmasndan dolay devlet-i aliyyece fthta tamamyle hasr- mukadderet olunamayp mamfh memlik-i Osmniye'den Avrupa'ya azmetlerinden sonra slhat- dhiliyeye bezl-i ikdm u sekiz yz seksen dokuz trihinde Bodan cihetine asker sevkiyle Kili v Akkirmn ehirleri zabt olunarak memlik-i Osmniye'ye ilhk idilmidr. Bundan sonra Msrler ile alan muharebede Msrllar zerine sevk olnan serdrlar yegdigerini mtekben dr malbiyet olmas cihetiyle Sultn Byezd-i Sn hazretleri bi'z-zt hareketle tedblerine msraat gstermiler ise de bu defa dahi Tunus Hkimi Osmn bn Hafs'nn vesteti ile akd-i muslaha olunmudur (896). Sekiz yz doksan trihinde mevkib-i hmyn Rm ili tarafna tevche veche-i muzafferiyet iderek Arnavutluk ciheti gret idilmi olduu gibi mtekben dahi Macaristn taraflarndan galebt- mteaddeye nil olnm v Bosna v Hrvtistn zabt idilmidr. Galebt u muharebt- vkada ahz olnan ganimn mikdr bir derece-i fevke'l-deye bli olmu v nihyet Macr prensleriyle senelik bir mtreke akdiyle

Macristn seferlerine muvakkaten fasl virilmidr (900). Hazret-i pdih 902 sene-i hicriyesinde tersne-i mirede in itdrilen iki kta cesm kalyon ile yz kadar sefin-i sagreden mrekkeb bir donanmay Keml Burk Reislern kumandasna tevd iderek v cmlesini birden Kapudan- Dery Dvd Paa maiyyetine virerek bahren Mora sularna sevk u izm buyurduklar gibi zt- hmynlar dahi berren hareketle Yunnistn zerine yrmler ve her iki kuvvetn savlet-i kahramnnesi ile nebaht v Modon'u Koron kalalar v Midilli v Derac u Navarin gibi birok ehirler feth zabt olunmulardur. bu Mora seferi, drt sene imtidt idp slif'z-zikr kalalarun fethi 905 trhinde myesser olmu v Mora nm cezresi kmilen idre-i saltanat- seniyyeye gemidr. Bu muharebede v bi'l-hssa nebaht kalas muhasarasnda sefin-i Osmniyye'nn mazhar olduu galebt u muzafferiyet, terakkiyt- bahriyemizn derectn muvzeneye kf bulunmudur. Trh-i mezkrda Rusya Devleti ile ilk defa olarak bir ticret muahedesi akd olunmas yn- kayd u tezkr- vekyidendr. nk o zamnlar devlet-i mr'n-ileyh imdiki cesmet-i mamriyetini hiz degl iken Devlet-i Aliyye mertebe-i kemle irimi v ticret-i Osmniye mterakk bir hlde bulunmu idi. Dokuz yz alt v yedi senelerinde Venedikliler'in Papa ile Almanya, ngiltere, Fransa, spanya, Napoli, Lehistn v Macristn hkmetlerinden bi'l-istimdd kilitl bir mttefikn donanmas tekliyle Akdeniz'de istil v Midilli Cezresini muhsara itmeleri zerine kuvve-i kfiye irsliyle ad-y mttefike mnhezim pern idildigi gibi bu srada Karamanoullar ile Teke, Hamd li gibi birtakm air Anadolu'da bir ihtill karm olduklarndan air-i merkma dahi urulup dire-i itate idhl klnm v Bosna cihetinde bulunan Lofca kalasyla kodra tarafndan bulunan Derac Kalas feth zabt idilmidr.

Hazret-i pdih, bundan sonra zamn- llerini umr- dhiliyeye hasr iderek birok slahta muvaffak olduklar gibi 907 trhinde ber-hev olan Galata Cebhnesi ile dokuz yz on be senesinde vuk bularak det stanbul'u harbe-zra evirmi olan zelzele-i azmede mnhedim olan sr v dhil-i srda sakatlanan v yklan emkin sr- kadmeyi mceddiden tamr in buyurmulardr. Bu senelerde yegdigerini takb iden msib mtibi vcd- hneyi dr- zaf itmi olmasyle umr- saltanat evld- ekberleri bulunan Sultn Ahmed'e terk fer ile istirhate meyl buyurdular ise de Byezd-i Sn hazretlerinin tc u saltanat in Sultn Ahmed'i terch itmelerine mukbil yenieri tarafndan dahi ehzde Sultn Selm'in makm- hkmete getirilmesi yolunda vuk bulan tasaddiyt u teebbst, tasavvur- hnelerinin kuvveden file ihrcna man olmu v Sultn Ahmed skdr'a kadar geldii hlde stanbul cihetine gemek myesser olamam idi. Bu hl bir zamn devm idp Sultn Selm ise vlisi bulunduu Samandra Sancandan Edirne'ye kadar gelmi v hatta zerine sevk olunan ordu ile muhrebeye bile girmi idi. Bu muharebede dr- malbiyet olmala berber bir aralk ehzde Korkut dahi Der-sadet'e gelerek nil-i saltanat olmak emeline dm ve bu bbda pederinden istimdd u istine eylemi ise de bu sefer tc- Osmn sinnen bykle veyhd pederin istihlfna tb kalmayup dt- meriyenin fevkinde bir rz-y umm ile Yavuz Sultn Selm gibi ndir fevke'l-de yaradlm bir ehriyrun zver-i ser-sadeti olmak hussuna meiyyet-i ilhiye taalluk itmi olduundan, ne ehzde Korkud'un ne de Sultn Ahmed'in bu bbdaki teebbsleri krger-i tesr olamayarak nihyet'l-emr ehzde Sultn Selm, Byezd-i Sn hazretleri cniblerinde dahi vk olan emr muvfakat zerine alay- vl ile Der-sadet'e sl dokuz yz on sekiz senesi Saferinn sekizine msdif olan Cuma irtesi gn

peder-i lleri marifetiyle taht- Osmn'ye icls olunarak bat- resmiye icr klnmdur. Byezd-i Sn hazretleri, bu sretle tc- Osmn'yi mahdm- evket-i mevsmlarna terk ile dda-i saltanatdan dest-ke-i fer oldukdan be on gn sonra artk ke-i istirhate ekilmek emeline dp bakiye-i mr-i llerini b u hevsn mizclarna muvfk bulduklar Dimetoka kasabasnda geirmek in kasaba-y mezkreye azmet rzsunda bulunduklarn emr beyn buyurmalar zerine, pdih- nev-ch emr-i pedere itatle levzm- seferiyyelerini ikml iderek ihtirm u tazm-i tm ile kendlerini yola kardlar v iki konak mesfeye kadar dahi teylerinde bulunduktan sonra stanbul'a avdet etdiler. Lkin hazret-i Byezd'n vcdu zten imrz- mteneva ile sarslm v sinn-i lleri ise resde-i hadd-i keml olmu olduundan Edirne civrnda Sgtlidere nm merhaleye muvsalatlarnda hastalklar teeddt itmekle dokuz yz on sekiz senesi Reb'l-evvelinn onuna msdif olan ehrenbe gn ecel-i mevdlar hulliyle zim-i glen-sery- hret olmulardur. ( Rahmetu'l-lh aleyh rahmeten vasaten ) Na- mafiret-naklar, tazmt- fika v ihtirmt- lyka ile stanbul'a nakl olunarak bin v ihy-gerdeleri olan cm-i erf kurbnda trbe-i mahssalarnda veda-i rahmeti ilhiye klnmudur. Mafr- mr'n-ileyhn vildetleri 851 olmasna gre sinn-i lleri altm yedi v trh-i clslarna nazaran mddet-i saltanatlar otuz iki seneye bli olmudur. Sultn Byezd-i Sn hazretlerinn mddet-i hayt u saltanatlar nazar- imn ile mtlaa olunduu hlde grilr ki kendleri seltn-i azm- Osmniye iinde imr- mlk ihy-y mberrt ile temeyyz itmi v hl-i skn u syii dim sefk-i dim v harb u vegya terch ile zamn- salatanatlarnda fthtden ziyde imrt u slhta nasb- ihtimm eylemidr. Mddet-i saltanatlarnda bil-sebeb

hibir cihete iln- harb olunmam v vuka gelen muhrebtun hemn kffesi ad cnibinden gsterilen mecbriyet zerine alup bunlarun ekserinde de liv-y Osmn mazhar- muvaffakyet muzafferiyet olmdur. te bu sebebe mebndr ki ahd-i hmynlarndaki ftht- eslf- azm zamnndaki mikdra bli olmayup mahaz emr-i glibnesiyle taht- tasarrufa alnan memlik dahi istisgr olunamaz. Muktez-y mereb ekser evktn deb v fuzel v hussiyle erbb- tasavvufla ins lfete hasr iderek sary- hmynlarnda mbhase-i edebiye v irne ile telezzz buyururlar v lisn- Trk'de ir indnda asrnun uarsna msbakat iderler idi. Ernda Adl mahlasn istiml itmilerdr. Islht- dhiliyede her tedbrden ziyde efkr- ummiyyeyi envr- ulm u marifetle tenvr itmegi terch buyurduklar in feth itdkleri memlikde v Anadolu'nun ekser mahallerinde cevmi-i erfe v medris-i mnfe bin v ihy iderek v buralarn mderris mdvimlerine muhssast- vfiye ihsn eyleyerek erbb- ulmu taltf tevkden gir durmamlardur. Zamnnda Osmnlularun en birinci mesere-i meftresinden bulunan askerlik derece-i kemle vsl olup Galata Saraynun mahrec-i askeri olmak zere tess bin itdirilmesi bu hussdaki ikdm u itin-y mahssalarna dellet itmekde bulunmudur. Bundan baka sary- hmynca v mesnid mertib-i devletce dahi bir hayl slht u teklt- nfiaya muvaffak olmulardur. Devlet-i aliyyenn umr- bahriyesi dahi ahd-i salatanat- hazret-i Byezd Hn' da asl nazar- dikkatden dr tutmayup tersne-i mire muktez-y zamna gre slh olunm v donanma-y hmynun aded iktidr yr u ayrun nazar- takdr tahsnini celb idecek bir dereceye sl klnmdur. Zamn- llerinde sanyi-i Osmnye v usl-i mimr-i Osmn, fevke'l-de mterakk bir hlde olup Dersadet'de v Galata'da, Edirne v Amasya'da v Bursa'da

v Saruhan'da v memlik-i Osmnye'nn ciht- siresinde ihy-gerdeleri bulunan cevmi-i erfe v medris-i mnfenn tarz- bedalar u duya hid-i bmisldrler. Mimr Hayre'd-dn elebi v Mimr Keml gibi mehr-i estze-i slm'un eser-i re-dest-i mahretleri olan bu gibi emkin-i mukaddese v latfenn nefset-i mimriyeleri bugn dahi takld olunamayacak bir derece-i fevke'l-dede olduundan bu bbda daha ziyde tafslt atsna lzm grilememidr. Mr'n-ileyh hazretlerinn vera v etklar mnsebetiyle tadt kabl olamayan sr- hayriyeden ekseriyesi messest- dniye v ilmiyeden madd bulunmala gerek bu hl v gerek taban mansb olduklar hilm tevzu nm- nmlerine Vel lkab- cellini ilve itdrmidr. bu hilm etklar, baz kec-binn nazarnda dr u drz- muhakemt mcib olmu ise de bulunduklar zamnn muktezeytn v hussiyle ehzde Cem vakasndan dolay Avrupa devletlerinn ahvlini takdr iden erbb- vukf u insfun nm- llerini her zamn takds tebclden gir kalmayacaklar der-kr bulunmdur. Mehmed Fud stanbul 1308

Trk Tarihinde air Padiahlar ve ehzdeler*

Padiahn Ad Kad Burhaneddin Celayr Sultan Ahmed II.Murad Murd Fatih Sultan Mehmed Mirza Hseyin Baykara II.Byezd ehzde Korkut Bbr h h smail ehzde Cem Yavuz Sultan Selm Kann Sultan Sleyman ehzde Byezd 1562 ehzde Mehmed ehzde Mustafa 1553 ehzde Cihngr II.Selm III.Murd III.Mehmed I.Ahmed 1617 II.Osman IV.Murd IV.Mehmed II.Ahmed II.Mustafa III.Ahmed III. Mustafa III.Selm Halm Giry II.Mahmd dile Sultan Mehmed Red
*

Mahlas

Devleti

(Doum-lm)

Eretna 1340-1398 Celyirliler 1382?-1410 Osmanl 1404-1451 Avn // 1432-1481 Hseyn Timurolullar 1438-1506 Adl Osmanl 1447-1512 Harm // 1470-1513 Bbr 1483-1530 Safev 1487-1524 Cem Osmanl 1454-1495 Selm // 1466-1520 Muhibb // 1494-1566 h // 1527Mehemmed // Muhlis/Mustafa // // // // // // // // // // // // // Krm Osmanl // // 1521-1543(?) 15151531-1553 1524-1574 1546-1595 1566-1603 15901603-1622 1612-1640 1642-1693 1643-1695 1664-1703 1673-1736 1717-1774 1761-1808 1772-1824 1785-1839 1825-1898 1844-1918

//

Selm Murd, Murd Adl/Adn Baht Fris Murd Vef Ahmed Meftn/kbl Necb Cihngr lhm Halm Adl dile

Daha ayrntl bilgi iin bkz. Rt ARDA, a.g.e., Mustafa SEN ve Ali Fuat BLKAN, a.g.e., Cokun AK, a.g.e. Liste, bu kaynaklarn incelenmesiyle hazrlanm; baz sultan airlerin doum ve lm tarihleri iin tarih kaynaklarndan da yararlanlmtr.

AMASYALI DVN ARLER* air Rm 1458 Zeyneb ?-1474 brahim/k 1482 Halm Tc 1485 fitb 1494 Mihr 1506 Mahmd Cafer Htem 1456-1516 Sad ehd erm Cenn Mnr/Mnr Kef Smbl Refik Hzr Cafer Nin Abd Rahim Slk Edy Muhi Sinan Hubb
*

Asl Ad Abdurrahim Zeyneb Hatun brahim Tennr Ltfullah Efendi Tac Bey fitb Mihr Hatun

Doumu-lm 1398???-1482(?) 1432??1460?-

Bedreddin Mahmd ?-1508 Cafer elebi 1463-1515 Abdurrahman elebi Sadi elebi Mehmed Efendi Osman elebi Mustafa elebi brahim elebi Mehmed elebi Yusuf Sinan Refik elebi Hzr elebi Bl elebi Mehmed elebi Abd elebi Abdurrahim Mehmed elebi Edy Bey/Ahmed Yusuf Sinan Efendi Aye Hatun ?-1516 ?-15.yzyl sonu ?-15.yzyl sonu ?-1520 ?-1521 ?-1524 ?-1529 ?-1532 ?-1534 ?-1538 ?-1541 ?-1553 ?-1568 ?-1568(?) ?-1574 1485-1578 ?-1589

Mehmet Nuri YILDIRAR, Amasyal Divan airleri, G SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2002.

Keyf Sen Kmil mid Medh Hatif Hayt Siyb Rzy Harim Edb Atf Ayd Eref Neyl Hilm Fik kif Hsim sm Srim Sabr Rd Hfz Hilm Cd Necb Emr 1967(?)

Keyf ?-1593(?) Sen elebi ?-1595(?) M.Muslihiddin Efendi ?-1597 Receb ?-1610 Musa elebi ?-16.yzyl ba Hatif ?-16.yzyl sonu Hayt ?-16.yzyl sonu Siyb ?-16.yzyl sonu Mehmed Ali elebi 1592-1629 Abdullah elebi ?-1656 Seyyid Mehmed Efendi ?-1710(?) Ahmed ?-1730(?) Bayram Muhlis Efendi ?-1747 Abdurrahman ?-1748 Neyl ?-1748(?) Abdullah Hilm Efendi 1674-1753 Osman Fik Efendi ?-1756(?) Mustafa kif ?-1759 Mustafa Hsim elebi ?-1793 brahim sm ?-1838 Mustafa Srim ?-1843 Eyb Sabr 1843-1867 Mehmed Rd 1829-1874 Hfz 1851-1894 Mehmed Hilm 1824-1911 brahim Cd Efendi 1850-1931 Namk Necb 1881-1950(?) Ahmed 1886-

AMASYALI DEVLET ADAMLARI, LMLER, HATTATLAR* EYHLSLMLAR Hamdddin Efendi (l.1497), Zembilli Ali Efendi (?-1526), Kemalpaa-zde (bni Kemal) (1468-1533/34), emseddin Ahmet Efendi (l.1512), Abdlkadir eyhi Efendi (1514-1593), Mustafa Efendi (?-1657), Memk-zde Mustafa Bini Mevl Ahmet (?-?). DEVLET ADAMLARI Merzifonlu Kara Mustafa Paa (1634-1683), Byezd Paa (l. 1421), Yrg Paa (?-1441), irvanl-zde Mehmet Rt Paa (1828-1873), Ahmed Huls Efendi (l.1889). LMLER Strabon (M..63-M.S.26), Celleddin Mehmet elebi (l.1390), Abdrrahim-i rm (l.1446?), Akemsettin (1389-1460), erefeddin Sabuncuolu (13851468), Pir caeddin lyas (?-1482), krullah Efendi (l.1488), Cemal Halveti (?-1484), Ahmet Hsamettin Efendi (?-?), Akbilek Bahi Halife (l.1523), Muhyiddin Mehmet bni Hatip Kasm (l.1533), Atf (l.1541), Dede Cngi Efendi (l.1567), Abdurrahman bni Seyyid Ali Efendi (l.1575), Yusuf Kenanddin Efendi (l.1578), Sinan Efendi (?-1578), Kk Mehmet lim Efendi (l.1635), erhl-Menr-zde Ahmet Efendi (l.1656), Nuh bni Mustafa Fetev (?-1659), Abdullah Hilmi Efendi (1674-?), Mft Hzr bni Mehmet Efendi (l.1675), Abdurrahman Eref Efendi (l.1738-39/1151), Abdi Efendi (?-?), l Efendi (?-?), Yakup Avf (l.1736), Osman Faik Efendi (l.1744), Hac Ksm-Zde Rza Efendi (l.1755), kif Mustafa Efendi (Mft) (l.1759), smail bni kif Efendi (l.1778), Abdrrahim Efendi (l.1808), Ana Hoca (l.1877), Mft Kara smail Efendi Bini Mustafa Efendi (l.1880), Abdlkerim Efendi (ngiliz Abdlkerim) (?-1883), Emr (1886-?), Ahmet Hilmi Efendi (1854-1921), Hac Hafz Tevfik Efendi (1866-1921), Hseyin Hsamettin Yasar (1869-1939), Abdurrahman Kmil Efendi (Yetkin) (1850-1941), Osman Fevzi Olcay (1887-1973). HATTATLAR Abdulmmin bni Safiyddin (l.1248?), Mehmet bni Pir (?-?), Abdullah Ams (?-?), Cellzde Muhyiddin Ams (?-?), Cenn (?-?), eyh Hamdullah bni Mustafa Amas (1436-1520), Ahmet bni Hoca Yahya (Sibek-Zde) (?-?), Meyyed-zde Abdurrahman Hatemi bni Ali Meyyit (l.1525), Es-Seyyid brahim Kk Emr-i Amas (l.1528), Refik (l.1532) eyh Abdurrahman Bin Ali bni Meyyet (1537), krullah Halife (l.1543), Mehmet bni Ramazan (l.1571).
*

Kurtulu ALTUNBA, Amasyal limler, airler ve Yazarlar, 2007 Amasya l Yll, (Ed.Yavuz BAYRAM), Amasya Valilii Yay., Ankara 2008, s.403432.

Sultan kinci Byezd Dnemi Kronolojisi* 1447: ehzde Byezd, Dimetokada dodu. 1454: ehzde Byezd, Amasya Valisi oldu. 1481: Fatih Sultan Mehmetin lmyle, oullar kinci Byezd ve Cem Sultan arasnda iktidar mcadelesi balad. 1481 (21 Mays): kinci Byezd, valilik yapmakta olduu Amasyadan stanbula gelip tahta kt. 1481 (28 Mays): kinci Byezde bal kuvvetleri Bursada yenen ehzade Cem de Bursada tahta kt. 1481: kinci Byezd komutasndaki Osmanl ordusu ile ehzade Cemin kuvvetleri arasnda Bursa yaknlarndaki Yeniehirde yaplan savata yenilen Cem Sultan nce Konyaya, ardndan da Msra kat. 1481: talya topraklarndan Otrantoyu igal eden Gedik Ahmet Paann, Fatihin lm zerine stanbula arlmasndan sonra bir saldr dzenleyen talyanlar kaleyi geri ald. 1482: Kahirede Memlklere snan Cem Sultan, Karamanoullarnn daveti zerine Anadoluya geti ve Konyada Osmanl ordusuyla yapt savalarda malp oldu ve nce Rodosa, ardndan da Fransaya gitti. 1482 (18 Kasm): kinci Byezd, Cem Sultanla mcadelesinde kendi yannda olan, ancak Cemden yana olduundan kukuland Sadrazam Gedik Ahmet Paay idam ettirdi. 1482: Osmanl-Venedik bar antlamas yenilendi. 1483: kinci Byezd Morova seferine kt. 1483: Cem Sultan olaylar nedeniyle ihmal edilen Hersekte balayan karklklar zerine Hersek yeniden igal edildi. 1483: Karamanolu Kasm Beyin lm zerine ynetimindeki el Beyliine Mahmut Bey getirildi.
*

Bu kronoloji, http://www.hanedan.org adresindeki yararlanlarak hazrlanmtr (ET:13.01.08).

bilgilerden

 1484: kinci Byezd, Bodan (Moldova) zerine sefere kt. Tuna zerindeki Kilya (Kili) kalesi ve Akkerman kaleleri fethedildi. Bu seferde Krm ordusu, Osmanl ordusu yannda yer ald. Bodann fethi ile Karadenizin kuzeybat ve gney kylar Osmanl hakimiyeti altna girmi oldu. 1485: Osmanl Devleti ile Msrdaki Memlkler arasndaki alt yl srecek olan sava balad. 1485: stanbuldaki Davut Paa Klliyesinin yapm tamamland. 1486: Osmanllar ile Memlkler arasnda Adanada yaplan savata Osmanl ordusu yenildi. Komutan Hersekzade Ahmet Paa esir alnarak Kahireye gtrld.Tarsus ve Adana, Memlklerin eline geti. 1486: Allaha kar bir yakar dile getiren Tazarruname yazar, matematiki, bilgin ve sadrazam Sinan Paa ld. 1486: kinci Byezd tarafndan Amasyada yaptrlan kinci Byezd Camii inaat tamamland. 1486: stanbul Yedikuledeki Studios Manastrnn bir paras olan Ayios loannes Prodromos (Vaftizci Yahya) Kilisesi, kiliseden camiye evrilerek mrahor Camii adyla ibadete ald. 1487: kinci Byezd tarafndan Edirnede yaptrlan kinci Byezd Camii ve klliyesi inaat tamamland. 1488: Memlk kuvvetleriyle Osmanl ordusunun TarsusAdana arasndaki Aaayrnda yaptklar savata Osmanl ordusu malp oldu. 1488: Rodos valyeleri tarafndan Papalk makamna satlan Cem Sultan, Fransadan Romaya gnderildi. 1488: Osmanl eyhlislmlarndan, Fatihin hocas Molla Grani stanbulda ld. 1489 (16 Ocak): stanbuldaki ilk byk iddetli depremde birok ev ykld. 1489: Memlkler tarafndan kuatlan Adana teslim oldu. 1489: kinci Byezd tarafndan orum-Osmanck arasnda yaptrlan kinci Byezd kprs inaat tamamland.

 1490: Osmanl Devleti ile Lehistan (Polonya) arasnda bar antlamas imzaland. 1490: Dulkadirolu Beyliinin de Memlkler yanna gemesiyle oluan ordu ile Osmanl kuvvetleri arasnda Kayseride yaplan savata Osmanl ordusu malp oldu. 1490: kinci Byezdin hazinedarbas tarafndan stanbul Divanyolunda yaptrlan Firuzaa Camii inaat tamamland. 1491: Osmanl Devleti ile Msrdaki Memlk Devleti arasnda alt yl devam eden sava, Kahirede yaplan bar antlamasyla son buldu. Her iki taraf iin de byk kayplara neden olan bu savalar, Tunus beyinin aracl ile sona erdi. Osmanllar, bu savalarda ele geirmi olduklar ukurova yresini (Mekke ve Medine evkafna ait olmas nedeniyle) Memlklere braktlar. 1491: stanbul Tnelde Galip Dede Dergh olarak da anlan Galata Mevlevihanesi inaat bitti. 1492: Macaristan seferi ve Belgrad kuatmas. 1493: Bosna Beylerbeyi Yakup Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Hrvatistann Krbova (Adbina) blgesinde Macarlarla yapt savata Macar ordusunu malp etti ve byk kayp verdirdi. 1495 (25 ubat): Napoliye getirilirken hastalanan Cem Sultan ld. 1495: lk Rus elisi stanbula geldi. Ancak Mihail Plesef adndaki bu eli, grg kurallarn bilmeyen kaba bir adam olduu gerekesiyle padiah tarafndan kabul edilmeden lkesine geri gnderildi. 1497: Venediklilere bal bulunan Karada Beylii, Osmanl korumas altna alnd. 1497: XV. Yzyln en nemli divan airlerinden Ahmet Paa, Bursada ld. 1497: kinci Byezde 15 yl sadrazamlk yapan Davut Paa azledildi. stanbulun bir semtine de ad verilen Davut Paa, cami, medrese ve birok eme yaptrmt. 1497: Azledilen Davut Paann yerine Hersekzade Ahmet Paa getirildi.

 1498: Lehistan (Polonya) Kral Jean Arbertin, Bodana saldrmas zerine Silistre Sancakbeyi Bali Bey komutasndaki Trk aknclar Lehistandaki birok kaleyi ele geirip Varova yaknlarna kadar sokuldular ve pek ok ganimet ele geirdiler. 1498: Sadrazam Hersekzade Ahmet Paa azledildi, yerine andarl brahim Paa tayin edildi. 1499: kinci Byezdin Yunan Seferi. 1499 (28 Temmuz): Burak Reisin Sapienza Zaferi. 1499: Cem Sultann talyadan getirilen cenazesi Bursadaki Muradiye trbesine gmld. 1499 (30 Austos): Karadan ve denizden kuatlan nebaht fethedildi. 1500: Venediklilere ait olan Mora yarmadasnn gneyindeki Modon kenti, kinci Byezd tarafndan fethedildi. Donanmann da denizden saldrmas ile Modondan baka Koron ve Navarin kentleri de Osmanllarn eline geti. 1501: stanbuldaki Byezd Camiinin temel atma treni yapld. 1501: Midilli adasn ele geiren Fransz donanmasna kar saldrya geen Osmanl kuvvetleri Franszlar malp etti. Yenilen Fransz donanmas kat. Arnavutluk kysndaki Dra liman ve kenti fethedildi. 1501: Arnavutluk kysndaki Dra liman ve kenti fethedildi. 1501: Avarz vergisi alnmaya baland: Avrupadaki Hristiyan ittifakna kar alan seferlerin masraflarn karlamak amacyla her evden 10 ake alnmasyla balayan bu vergi Tanzimat dnemine kadar devam etti. 1502: Osmanl-Venedik Bar imzaland. 1503: Osmanllarla Macarlar arasnda bar anlamas yapld. 1503: Sadrazam Hadem Halil Paa azledildi; yerine ise tekrar Hersekzade Ahmet Paa getirildi. 1505: 1501 ylnda temeli atlan Byezd Camiinin yapm tamamland.

 1506: kinci kez sadrazam olan Hersekzade Ahmet Paa azledildi ve yerine tekrar Hadm Ali Paa tayin edildi. 1506: Divan airlerinden Mihri Hatun, Amasyada ld. 1507: Byezd Camii klliyesine bal olan Byezd Medresesi ald. 1508: Divan airi Necati ld. 1508: Yusuf ile Zleyha yazar divan airi Hamdullah elebi ld. 1509: ehzade Korkut, Manisaya tayin isteinin kabul edilmemesi zerine Msra iltica etti. 1509 (22 Austos): stanbulda deprem: Kk Kyamet ad verilen deprem sonunda stanbul yerle bir oldu. 1510: Deprem sonucu yklan stanbul; Anadolu ve Rumeliden getirilen seksen bin kiiyle yeniden ina edildi. 1511: Rumeli sancaklarndan birine naklini isteyen gelecein Yavuz Sultan Selimi ehzade Selim, bu istei reddedilince, kardei ehzade Ahmetin padiah olmamas iin Edirneye gelerek saltanatn ilan etti. 40 bin kiilik bir orduya sahip olan ehzade Selim, orluda babas kinci Byezd ile yapt savata malp oldu ve Kefeye kat. 1511: stanbul hkmeti tarafndan tahta arlan ehzade Ahmetin yola kmas zerine Selim taraftar yenieriler isyan etti. 1512: Saray nnde toplanan yenierilerin, ehzade Selimin baa gemesini istemeleri zerine Selim, tahta arld ve stanbulda byk bir merasimle karland. 1512: ehzade Selimin ve yenierilerin basklarna dayanamayan kinci Byezd, tahttan ekildi ve yerine, gelecekte Yavuz Sultan Selim olarak anlacak I. Selim tahta kt. 1512: Sultan kinci Byezd-i Vel, orlu yaknlarnda vefat etti.

Sultn kinci Byezd Dneminde Hazrlanan ve Dnyann lk Tketici Haklarn Koruyan Kanun, lk Gda Maddeleri Nizamnmesi, lk standartlar Kanunu, lk evre Nizamnmesi Saylan Kanun* -45: Ve mahkeme kararyla yiyecek ve iecek ve giyecek ve hubbt ki; arda ve pazarda vardr, gzedlp her meslek sahibi tefti oluna. Eer terzda ve kilede ve arunda eksk bulunursa muhtesib (belediye bakan) haklarndan gele. -21: Etmekiler, standart olarak alnan ekmei narh zere pk ileyeler, eksik ve i olmaya. Etmek iinde kara bulunursa ve i olursa, tabanna let uralar; eksk olursa tahta klah uralar veyahut para cezas atalar. Ve her etmekinin elinde iki aylk, en az bir aylk un buluna. T ki aniden bzra un gelmeyp Mslmnlara darlk gstermeyeler. Eer muhlefet edecek olurlarsa, cezlandrla. -4: Eyle olcak ekmek gyet ey ve ar olmak gerektir. E-7: Alar, birdkleri a, pk bireler ve anaklarn pk su ile yuyalar ve tezghlarnda kfir olmaya. Ve i yayle nesne birmeyeler ve bir akelik eti her ne narh zerine alurlar ise be para olur. Bir akelik a alann ana bir pre koyalar. ki pulluk dahi etmek vereler. Bir akelikten artuk olsalar, ya eksk olsalar, bu hisb zerine vereler. Cem Edirnenin alar ittifakyle tefti olund. -38: Ve kile ve arun ve dirhem gzlenile; eksi bulunann hakkndan geleler. -5: Unkapannda olan kapan talarn, mahkeme kararyla muhtesib dim grp gzede. T ki hle ve telbis olup un alan ve satan kimsenelere zarar ve ziyn olmaya.
*

D siyaset alannda ekingen kalmakla sulanan kinci Byezdin i bar ve huzuru salamaya ynelik faaliyetlerin iaretlerinden biri olmas hasebiyle bu kanundan ksa bir alntya yer verilmesi uygun grlmtr. Kanun, Mevln Yaraluca Muhyiddin tarafndan hazrlanmtr. Hazrlan tarihi, 1502 ile 1507 tarihleri arasndadr. Biz, her biri yz ksr maddeyi bulan bu kanunnmeden sadece baz maddelerini tketici maddeleri asndan arz ediyoruz. Maddenin bandaki rakamlar, kanun maddelerine ve harflerden B, Bursa; E, Edirne ve stanbul Kanununa iaret etmektedir. AKGNDZ Ahmed ve ZTRK Sait, Bilinmeyen Osmanl, Osmanl Aratrmalar Vakf, stanbul 1999, s.126.

B-74: Ve hamallar nalsuz at istihdam etmeyp ve da yknn iki yknden ziyde gtrmeye. E-58: Ve aya yaramaz brgiri iletmeyeler. Ve at ve katr ve eek ayan gzedeler ve semerin greler. Ve ar yk urmayalar; zira dilsz canavardr. Her kangsnda eksk bulunursa, sahibine tamam ettre. Eslemeyeni gerei gibi hakkndan gele. Ve hamllar, ar yk urmayalar, makul zerine ola. -40: Ve sirke ve yourda su koymayalar. Su katlm olup bulunursa, tehir edeler veyahut tahta klh uralar, gezdireler. -29: Kuyumcular, sde ii dirhemine bir ake; minekr ide dirhemine iki ake ve altun sde ise miskline ake; mebbek ide miskline be ake ve gm dmeler iriyi ve hurday gyet ey hlis ileyeler, bakr koyup ilemeyeler. leyenin muhtesib gerei gibi haklarndan gele. -33: Ve boyaclar dahi gzedeler, kalb boyamayalar; boyarlarsa gerei gibi hakkndan geleler. -42: Ve iplikilerin iplii tire ipliine beraber ola. Ve astar ki ehirde ilene, sekiz arun ola, eksk olmaya, olursa hakkndan geleler. -46: Hammmclar, hammmlar gzedeler, yunmu ola, ss ve sovuk su ile rste ve dallkleri cest ve lk ola. Usturas keskin ola. yle ki usturas altnda kimsene zahmet ekmeye ve nzr olan fotalan pk tuta; Mslmna verdgi fotay kfire vermeye. -66: Ve dahi hekimlere ve attrlara ve cerrhlara muhtesibin hkmi vardr, grse ve gzetse gerektir. -24: Bakkallar ve attrlar ve bezzzlar ve takyeciler, onun on bire satalar, ziyadeye satmayalar. Ziyadeye satarlarsa, muhtesib dutup tedb ede. Amm bu bbda ve gayride mahkeme karar bile ola. E-194: Berber gzlene; kfir ban tr etdkleri ustura ile Mslmn ban tr etmeyeler. Kfir yzin sildikleri fota ile Mslmn yzin silmeyeler. Usturalar keskn ola. E-195: Tabbler dahi gzlene; bmrhne tabblerine gstereler. mtihn edeler, kabul etmedikleri kimesneleri men edeler. Cerrhlar dahi gzlene; sanatlarnda kmil olalar. E-196: Deirmenciler gzlene; deirmende tavuk beslemeyeler ki halkn ununa ve budayna zarar etmeye. Ve detlerinden artuk almayalar ve iri tmeyeler ve kesmkl buday deitirmeyeler

ve ill muhkem ve mnteh hakkndan geleler. E-198: Ve cmilerde dilenci tifesin yrtmeyeler.

Byezdin Clsunda Osmanl Devleti

(Kaynak: Tarih Atlas, Sayg Yaynlar)

Amasya Minyatr (Bozoklu Osman kir, Sefretnme-i ran, 1811)

Sultan kinci Byezd Hnn Turas Byezd Bin Mehmed Muzaffer Dim (NALCIK Halil ve RENDA Gnsel, Osmanl Uygarl, C.1, KB Yay., stanbul 2003, s.869)

Adl Dvnnn M 274 numaral nshasnn cilt kapa

Adl Dvnnn M 274 numaral nshasnn 1b vara

Adl Dvnnn OR 9475 numaral nshasnn 1b vara

Adl Dvnnn Talat 72 numaral nshasnn 1b vara

Adl Dvnnn BB 416 numaral nshasnn 6a vara

Adl Dvnnn M 277 numaral nshasnn 1b vara

Sultan kinci Byezd Han'a suikast yapan casusun yakalanmas (www.osmanli700.gen.tr)

Dresden Sacsische Landesbibliothek No: 391de kaytl Osmanl Tarihisi Kemal Paazdeye atfedilen bir defterdeki izimden mlhem bir Amasya Minyatr (Filiz BENG). (Kaynak: Amasya Seluklu ve Osmanl Mimarisi ve Bezemeleri, Amasya Valilii Yay., stanbul 2007, s.8)

Minyatrn alt ksmnda yer alan ve Amasyay tasvir eden iirin yeni harfli metni yledir:

Zih ehr-i Amsiyye ki milin Cihnda grmemidr insile cin Revn olm iinde nehr-i Nl

Sultan kinci Byezd dnemine ait paralar. (www.osmanliparalari.com)

Sanasn b- cennet selsebli Zih kh u zih n u zih ehr Ki skin ola anda usrev-i dehr

Krm Hn Mengli Giray Hn, sefere katlmak zere kinci Byezdin Huzrunda (Hnernme) (Adm Adm Osmanl Tarihi ve Padiahlar Albm 1, Boyut Yay., stanbul 1999, s.126))

std Osmann frasyla Sultn kinci Byezd Hnn Clsu (www.osmanli700.gen.tr)

Tunus Sultannn kinci Byezde Hediyesi

kinci Byezdin taht brakt olu Yavuz

Olan Hediyesi Olan Arslanla Su Srnn Mcadelesi (Adm Adm Osmanl Tarihi ve Padiahlar Albm 1, s.129.

Sultan Selmin Clsu (Hnernme) (www.osmanli700.gen.tr)

Minyatrdeki metin Sultn Byezd Hn bin itdrdigi Gke sretidr. (Resim: Cokun GRGEN, XVI.Yzyldaki Gelimeler Inda Osmanl

Denizcilii, Genelkurmay Bakanl Deniz Kuvvetleri Komutanl, Ankara 1997, s.23.)

Sultan kinci Byezdin Cenze Treninden (drs-i Bitls, Selimnme) (Banu MAHR, a.g.e., resim 56) Minyatrn st ve alt blmnde kinci Byezdin lm ve cenazesiyle ilgili olduu anlalan iirin yeni harfli metni yledir: stteki beyit Alttaki beyitler Avrat u er nlesinden dehr-i dn Riat itti v gzinden dkdi n Balar zre kd tbt revn Yridi ince hep begler yayan Tutt endhile lem ser-be-ser

Gitti eydan srr u zb u fer

Kaynaka Abdizde Hseyin Hsmeddin, Amasya Tarihi, C.1, Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar, Ankara 1986. ------,Amasya Tarihi, C.1, (Haz.Mesut AYDIN ve Gler AYDIN), Amasya Belediyesi Kltr Yay., Amasya 2007. AIKGZ Nmk, Klsik Trk iiri Tenkid Terminolojisi ve b-dr rnei, Trk Kltr ncelemeleri, stanbul 2000, S.2, s.149-160. Adm Adm Osmanl Tarihi ve Padiahlar Albm 1, Boyut Yay., stanbul 1999. Ahmed Rsim, Osmanl Tarihi, C.1, Emre Yay., stanbul 2002. Ahmet Vefik Paa, Lehe-i Osmn, (Haz. Recep Toparl), TDK Yay., Ankara 2000. AK Cokun, Muhibb Divan: zahl Metin, AT, (y.d.t.), Erzurum 1977. ------,air Padiahlar, KB Yay., Ankara 2001. ------,Muhibb Dvn, KTB Yay., Ankara 1987. AKAY, Hasan, slm Terimler Szl, slm Bilgi Merkezi, stanbul 1991. AKGNDZ Ahmed ve ZTRK Sait, Bilinmeyen Osmanl, Osmanl Aratrmalar Vakf, stanbul 1999. AKSOY ule, Osmanl Sultanlarnn Turalar ve Tural Belgeler, C.11, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.65-75. AKYZ Kenan vd., Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 1990. AKYZ Yahya, Trk Eitim Tarihi, PegemA Yay., Ankara 2006. ALDERSON Anthony Dolphin, Btn Ynleriyle Osmanl, (Haz.Mustafa ARMAAN, ev.efaettin SEVERCAN), Yeni afak Yay., stanbul 1999.

Ali

Nazm-Faik Read, Mkemmel Osmanl Lgati, (Haz.Necat Birinci, Kzm Yeti, Fatih And, Erol lgen, Nuri Salam, Ali kr oruk) ATDK Yay., Ankara 2002. ALPASLAN Ali, Kad Burhaneddin Dvn'ndan Semeler, KB, Ankara, 1977. ------,Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C.11, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.37. ALTUNBA Kurtulu, Amasyal limler, airler ve Yazarlar, 2007 Amasya l Yll, (Ed.Yavuz BAYRAM), Amasya Valilii Yay., Ankara 2008, s.403-432. ALTUNTA Mehri, Devirmelikten Evliyala: Osmanl Vezir-i Azam Mahmud Paa, H SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2002. ARSLAN Mehmed, Mihr Hatun Dvn, Amasya Valilii Yay., Ankara 2007. k elebi, Meir-uar, (Haz.Filiz KILI), G SBE, (y.d.t.), Ankara 1994. AVAR Ziya, Divan iirinin Poetik Verilerine Yeni Bir Yaklam Denemesi, Hece, Trk iiri zel Says (5354-55), stanbul, Temmuz 2001. AYDEMR Yaar, Bursal smail Hakknn Eserlerinden Hareketle iir Gr, 1.Uluslar aras smail Hakk Bursav Sempozyumu Bildirileri, 26-27 Mays 2000. AYDIN adi, Farsa Divan Sahibi Osmanl Sultanlar ve Dvnlarnn Nshalar, Nsha, S.6, Ankara 2002. AYMUTLU Ahmed, Fatih ve iirleri, 1959. AYNUR Hatice, niversitelerde Eski Trk Edebiyat almalar, B FEF TDE Blm, stanbul 2000. BANARLI Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.12, MEB Yay., stanbul 1971. BALTACIOLU ahmeran, Fatih (Avni) Divan ve Tahlili (2 cilt), SBE, stanbul 2003.

Bayezid II, Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, C.2, Meydan Yaynevi, stanbul 1980, s.218-219. Bayezid II, Trk Ansiklopedisi, C.5, MEB Yay., Ankara 1952, s.449-451. Bayezid II, Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yay., stanbul 1983, s.724-725. BAYSUN Cavit, Cem Sultan Hayat ve iirleri, Burhanettin Erler Matb., stanbul 1946. BAYRAM Yavuz, ieklerle Dier Bitkilerin Divan iirine Yansmalar ve Anlam ereveleri, OM SBE, (y.d.t.), Samsun 2001. ------, 16.Yzyldaki Baz Divan airlerinin aire ve lhma Dair Grleri, Trklk Bilimi Aratrmalar, S:18, Nide Gz-2005, s.31-68. ------,16.Yzyl Divan iirinde iir, Sz ve airle lgili Anlam Alanlar (Kelimeler ve Terkipler), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.15, s.53-64. ------,16.Yzylda Baz Divan airlerinin iire ve Okura Dair Grleri, Mill Eitim Dergisi, MEB Yay., S:168, Ankara Gz-2005, s.79-106. ------,16.Yzyldaki Baz Divan airlerinin iiri Nitelemek zere Kullandklar Sfatlar, Trkbilig Trkoloji Aratrmalar, S.:2004/8, H EF TDE Blm Yay., Ankara 2004, s.36-53. ------,Eski Trk Edebiyatnda Anlam Figrleri: Edeb Sanatlar, Eski Trk Edebiyatna Giri, (Ed.Ahmet MERMER), Aka Yay., Ankara 2007, s.149-247. BAYSUN M.Cavid, Cem Sultan-Hayat ve iirleri, Ahmet Halit Ktb., stanbul 1946. I.Amasya Aratrmalar (1.Kitap) (Ed.Yavuz BAYRAM), Amasya Valilii Yay., Ankara 2007. I.Amasya Aratrmalar (2.Kitap) (Ed.Yavuz BAYRAM), Amasya Valilii Yay., Ankara 2007.

BLKAN Ali Fuat, Amasyann Osmanl Dnemi Kltr Hayatndaki Yeri ve nemi, I.Amasya Aratrmalar (2.Kitap), Amasya Valilii Yay., Ankara 2007, s.611620. ------,Nb Divan I-II, MEB Yay., stanbul 1997. BLMEN Saffet Stk, Fatih Divan, Ahmet Halit Ktb., stanbul 1944. BOYDA Nihat, Osmanl Turalarna Eletiri Asndan Bir Bak, Osmanl, C.11, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.76-83. BCEK Turan, Amasya Evliyalar, Lazer Ofset, Ankara 2002. ------, Amasya nlleri (Osman Fevzi OLCAYn Amasya Mehiri adl eserininden eviri), Amasya Belediyesi Yay., Ankara 2002. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, C.2, Bizim Bro Basmevi, Ankara 2000. CANIM Rdvan, Edirne airleri, Aka Yay., Ankara 1995. CEBECOLU Ethem, Hac Bayram Vel, KB Yay., Ankara 1991. COKUN Menderes, Klsik Trk iirinde Edeb Tenkit, Aka Yay., Ankara 2007. CUNBUR Mjgn, KAYA Dursun, NVER Niyazi ve YILMAZ Hac, Trk Dil Kurumu Yazma Eserler Ktphanesi Katalou, TDK Yay., Ankara 1999. APAN Pervin, 18. yy. Tezkirelerinde Edebiyat Aratrma ve Tenkidi, F SBE, (y.d.t.), Elaz 1993. AVUOLU Mehmed, 16.Yzyl Divan Edebiyat: Divan Edebiyatnda iir Kavram, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, (Haz.Mehmet KALPAKLI), YKY Yay., stanbul 1999, s.208-217. ------, Nect Bey Dvnnn Tahlli, stanbul 1971. AVUOLU Mehmed ve TANYER M.Ali, Hayret Dvn, EF Yay., stanbul 1981.

ELEBOLU mil, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul 1998. ELTK Halil, mer Ferit Kam ve sr- Edebiye Tetkikat, KB Yay., Ankara 1998. EKLER Mustafa, ehzade Bayezid ve Farsa Divanesi, arkiyat Mecmuas, VIII., EF AM, antay Ktb., stanbul 1998, s.211-18. DADA Cevdet, Osmanl Ariv Belgelerinde airlere Verilen Cize ve hsanlar, Trkler, C.11, Yeni Trkiye Yay., Ankara, s.748-757. DERMAN M.Uur, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C.11 (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, 17-25. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Ktb. Yay. Ankara 1998. DLN, Cem, Yeni Tarama Szl, TDK Yay., Ankara 1983. DOAN Enfel ve TILI Fatih, Sultan V.Mehmed Readn anakkale Gazeli ve Bu Gazele Yazlan Tahmisler, Edebiyat Fakltesi Dergisi, C.33, s.41-96. DOAN Muhammed Nur, Fuzlnin Poetikas, lm Aratrmalar, stanbul 1996. ------, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yay., stanbul 2006. ------, Divan iirinde Ak, Dou Bat, Dou Bat Yay., S.26, Ankara 2004, s.31-54. Edirneli Seh, Tezkire-i Seh, (Ner.Mehmed kr), Matbaai med, stanbul 1325. ENGN Sedat, Cem Sultan'n Trke Divan'nn Tahlili, SBE, (y.y.l.t.), Adana 2006. ERDEM Sadk, Rmiz ve Tezkire-i uars, AKDTYK AKM Yayn, Ankara 1994. ERDEMR Avni, Anadolu Sahas Musikiinas Divan airleri, TSAV Yaynlar, Ankara 1999.

------,Muslihud-dn Mustafa bn Vef Hayat, Eserleri, Tesirleri ve Manzum Eserlerinin Tenkidli Metni, G SBE, (y.d.t.), Ankara 1999. ERGN Muharrem, Kad Burhanettin Divan, EF Yay., stanbul 1980. ERGUN Sadettin Nzhet, Trk airleri, C.1-2. ERSOYLU Halil, Cem Sultann Trke Divan ve zerine Dil Aratrmalar, , (y.d.t.), stanbul 1978. ------, Cem Sultann Trke Divan, AKDTYK TDK Yay., Ankara 1989. ------, Cem Sultan'n Trke Divan, Tercman 1001 Temel Eser, 3 C., stanbul 1981. ERNSAL smail, Osmanllarda Ktphane ve Ktphaneci Gelenei, Osmanl, (Ed.Gler EREN), C.11, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.699-719. ------,Trk Edebiyat Tarihinin Ariv Kaynaklar I: II.Byezid Devrine Ait Bir nmt Defteri, Tarih Enstits Dergisi, S.X-XI, EF Matb., stanbul 1981, s.303-342. ------, The Life and Works of Taci-zade Cafer elebi: with critical edition of his Divan. stanbul: EF niversitesi, 1983. smail ERNSAL, Trk Edebiyat Tarihinin Ariv Kaynaklar II: Kanun Sultan Sleyman Devrine Ait Bir nmt Defteri, Osmanl Aratrmalar, S.IV, stanbul 1986, s.1-17. EYBOLU E.Kemal, iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler, Doan Karde Matb., stanbul 1973. Feridun Bey, Mecm- Mnet- Seltn, C.I-II, Takvimhane Matb., stanbul 1274. GELEN Kasm, Kanun Sultan Sleymann Farsa Divan, SBE, (y.y.l.t.), stanbul 1998. GBB E.J.Wilkinson, Osmanl iir Tarihi I-II, Aka Yay., Ankara 1991. GL Tayyar, Divan- h, OM SBE, (y.y.l.t.), anakkale 2000.

HASHALICI Sabit, Ahmed I. (Bahti), Hayat, Divannn Transkripsiyonu ve Tedkiki, TDE Blm, (m.t.), stanbul 1952. Hoca Saadeddin Efendi, Tct-tevrh, C.V, KB Yay., Ankara 1999. bn Keml, Tevrih-i l-i Osmn, VIII. Defter (Haz.Ahmet UUR), TTK Yay., Ankara 1997. kinci Bayezid, Osmanllar, (Ed.Gler Eren), C.12, s.73-76. NALCIK Halil ve RENDA Gnsel, Osmanl Uygarl, C.1, KB Yay., stanbul 2003. NCE Adnan, Cem Sultan, Cemid u Hurid: ncelemeMetin, F, (y.d.t.), Elaz 1981. nehnzde Mehmed Nil, Tuhfe-i Nil (Divan airlerinin Muhtasar Biyografileri), C.1-2. PEKTEN Halk vd., Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, KTB Yay., Ankara 1988. PEKTEN Halk, Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler, MEB Yay., stanbul 1996. SEN Mustafa, Knhl-ahbrn Tezkire Ksm, AKDTYK AKM Yay., Ankara 1994. SEN Mustafa ve BLKAN Ali Fuat, Sultan airler, Aka Yay., Ankara 1997. Z Fahir ve KUT Gnay, Adl, Byk Trk Klsikleri, C.2, tken Yay., stanbul 2004, s.218-220. KANAR Mehmet, Byk Farsa-Trke Szlk, Birim Yay., stanbul 1998. KAPLAN Mahmut, Sebk-i Hind airlerinden Fehim, smet, Nil ve Netnin Divanlarna Gre air ve iir Hakkndaki Grleri, Hece, Trk iiri zel Says (5354-55), stanbul, Temmuz 2001. KARAHAN Abdlkadir, Trk Kltr ve Edebiyat, MEGSB Yay., stanbul 1988. Kastamonulu Latf, Tezkre-i Latf, (Ner.Ahmed Cevdet), kdam Matb., Dersadet 1314.

KAYAALP sa, Sultan Ahmed ve Divan, stanbul, 1976. ------, 1.Ahmed ve Divan, SBE, (y.y.l.t.), stanbul 1991. ------, Sultan Ahmed ve Divn, Hz. Akemseddin Vakf Yay., stanbul 1994. ------, Sultan Ahmed Divannn Tahlili, Kitabevi Yay., stanbul 1999. KAYABAI Bekir, Kafzde Fiznin Zbdetl-er, nn ., SBE, Malatya 1997. KILI Atabey, Gnmzde Metin Neri ve Problemleri zerine Dnceler, Klsik Trk Edebiyat zerine Makaleler, Turkish Studies Publication, Ankara 2007, s.478-488. ------, Ahmed Hamdnin Belgat- Lisn- Osmnsi, Klsik Trk Edebiyat zerine Makaleler, Turkish Studies Publication, Ankara 2007, s.433-436. KILI Filiz, ehzade Bayezid h Hayat ve Divan, KB Yay., Ankara 2000. ------,XVII.Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler, Aka Yay., Ankara 1998. ------, Osmanl Hanedanndan Bir air: ehzde Korkut, Bilig, S.2, Ankara 1996, s.203-220. KILI Mahmut Erol, Sf iirinin Poetikas, Cogita, YKY, S.38, stanbul 2004, s.84-97. Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar ncelemeTenkitli Metin, C.II, (Haz.Aysun SUNGURHAN EYDURAN), G SBE, (y.d.t.), Ankara 1999. KIRKKILI Ahmet, Sultan nc Murad (Murd) Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni, AT SBE, (y.d.t.), Erzurum 1985. ------, Sultan nc Murad, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divanndan Semeler, KTB Yay., stanbul 1998. KOAK Aynur, dile Sultan Divan (ncelemeTranskripsiyonlu Metin), AK SBE, (y.y.l.t.), Afyon 1996.

KORTANTAMER Tunca, Gen Edebiyat Aratrmacsnn Yanllar, Trklk Aratrmalar Dergisi mil elebiolu Armaan, M FEF Yay., stanbul 1993, s.337-365. ------,Gen Edebiyat Aratrmacsnn Yanllar, Trklk Aratrmalar Dergisi mil elebiolu Armaan, M FEF Yay., stanbul 1993, s.337-365. KPRL Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1986. ------, Divan Edebiyat Antolojisi (Haz.Ahmet Mermer), Aka Yay., Ankara 2006. KURNAZ Cemal, Hayl Bey Dvnnn Tahlli, MEB Yay., stanbul 1996. ------,Mnct Antolojisi, TDV Yay., Ankara 1992. KURTOLU Orhan, Divan iirinde Mahlas Deitiren ve Birden Fazla Mahlas Kullanan airler, Bilig, S.38, s.71-91 KURTULU Resul ve ATE Hseyin, Divan- Sultan Bayezid-i Sni Transkripsiyonu, AT F, Erzurum 1989. KUT Gnay, Metin Nerinde Gz nnde Tutulacak Esaslar, IX.Mill Trkoloji Kongresi, 15-19 Eyll 1997. KK Sabahattin, Bk Divan, AKDTYK TDK Yay., Ankara 1994. KLEK Numan, Edeb Sanatlar, Aka Yay., Ankara 1995. Latf, Tezkiret-uar ve Tabsratn-nuzam (Haz. Rdvan Canm), AKDTYK AKM Yay., Ankara 2000. MACT, Muhsin, Divan Edebiyatnda Poetika Denemeleri: Tezkire nszleri, Yedi klim, stanbul, Haziran 1992. ------, Metinleraras likiler erevesinde Gelenek, Edebiyat lmi ve Problemleri Sempozyumu, 23-25 Eyll 2003, GSBAGD, Ankara 2004, s.203-220. MAHR Banu, Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yay., stanbul 2005.

MAZLUM Mzeyyen, Osmanl Kaynaklarna Gre II.Bayezid-Cem Mcadelesi ve Osmanl Devletinin D Politikasna Etkileri, G SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2006. Mehmed Fud, Dvn- Sultn Byezd-i Sn, Matbaa-i Osmniye, stanbul 1308. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn Yahud Tezkire-i Mehir-i Osmniye (Haz. Ali Aktan, Abdlkadir Yuval, Mustafa Keskin), Sebil Yaynevi, stanbul 1995. MENG Mine, Divan iiri Yazlar, Aka Yay., Ankara 2000, s.13-21, 22-29, 30-44. ------,Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 1997. ------,Divan iirinde Metinleraras likiler, inasi Tekin in Ansna Uygurlardan Osmanlya (Haz.Gnay Kut), Simurg Yay., stanbul 2005, s.593-606. ------,Divan airinin Dilindeki Edebiyat Terimleri, Divan iiri Yazlar, Aka Yay., Ankara 2000, s.13-21. ------,Eski Edebiyatmzdaki Baz nsan Tipleri, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, (Haz.Mehmet KALPAKLI), YK Yay., stanbul 1999. ------,Mesh Dvn, AKDTYK Yay., Ankara 1995. MERDAN Bayram, Harim (ehzade Korkud) Divane, EF TDE Blm, (m.t.), stanbul, 1972. MER OKUR Mnevver, Cem Sultan, VGM Yay., Ankara 2006. MERMER Ahmet vd., Eski Trk Edebiyatna Giri, Aka Yay., Ankara 2007. MERMER Ahmet, Talcal Yahya Beyin Kendi iiri zerine Dnce ve Deerlendirmesi, Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S:1, Konya 1987, s.227234. ------,Ktahyal Rahm ve Dvn, Sahhaflar Kitap Saray, stanbul 2004.

MORKO Yasemin Ertek, Eridirli Hac Kemal'in Cami'nnezair'i (metin ve mecmua gelenei zerine bir inceleme) (3 cilt), E SBE, (y.d.t.), zmir 2003. Mtercim sm Efendi, Burhn- Kat, (Haz.Mrsel ztrkDerya rs), TDK Yay., Ankara 2000. OKUR Mnevver, Cem Sultan, Hayat ve iir Dnyas, KB Yay., Ankara 1992. ------,Cem Sultann Yeni Bulunan Fal- Reyhan- Cem Sultan Adl Eseri Tarih ve Toplum, C.16, S.96, stanbul 1991, s.24-27. ------,Cemd Hurd Mesnevsi, Metin, nceleme, AKM Yay., Ankara 1997. ONAY Ahmet Talat, Aklamal Divan iiri Szl, (Haz.Cemal Kurnaz), Birleik Yay., Ankara 2007. Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.2, (Ed.Ekmeleddin HSANOLU), slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrmalar Merkezi Yay., (IRCICA), stanbul 1998. Osmanl, C.9,10,11,12, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999. NAL Saniye, Bayezid-i Veli Divannn Edisyon Kritik ve Tetkiki, EF (m.t.) 1951. ZDEMR Hikmet, dile Sultan Divn, KB Yay., Ankara 1996. ZKAN mer, Divan iirinde Sosyal Hayat (14 ve 15.Yzyl), G SBE, (y.d.t.), Ankara 2005.
ZPEKEL Osman Nuri, ir ve Bestekr Osmanl Padiahlar,

Osmanl, C.10, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.607-627. ZSAYINER Zbeyde Cihan, Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesindeki Osmanl Sultanlarnn Hatlar, Osmanl, C.11, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.61. PALA skender, air Fatih: Avn, Metropol Yay., stanbul 2003.

PEKOLCAY Necl, slm Trk Edebiyat 1, Dergh Yay., stanbul 1981. SAKAOLU Necdet, Bayezid II, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C.1, YK Yay., stanbul 1999, s.299-302. SARA M.A.Yekta, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 3F Yay., stanbul 2007. SEFERCOLU, M.Nejat, Nev' Dvnnn Tahlli, KB Yay., Ankara 1990. SERN Muhittin, Hattat eyh Hamdullah, Kubbealt Akademisi
Kltr ve Sanat Vakf Yay., stanbul 1992.

------, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C.11, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.26-34. SUBAI Hsrev, Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, C.11, (Ed.Gler Eren), Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.54. AHN lhan ve EMECEN Feridun, Amasya, slm Ansiklopedisi, C.3, TDV Yay., stanbul 1991, s.1-4. ANLI Saadet, ehnameci Taliki Zade'ye Gre Osmanl Padiahlarnn airlikleri -Taliki-zade ehnamesi (V. Hassa)'nn Edisyon Kritii, SBE, (y.d.t.), stanbul 1989. ARDA Rt, air Sultanlar, TB Yay., Ankara 1982. emseddin Smi, Kms- Trk, Enderun Ktb., stanbul 1989. ------,"Sultan airler ve Saltanatl iirler", Salon Mecmu'as, 1-4, 1948, S:11, s.163. EN Fatma Meliha, Tacizade Cafer elebi Divan'nda XV. ve XVl. Yzyl Osmanl Toplum Hayat, SBE, (y.d.t.), stanbul 2002. ENTRK Ahmet Atill, Osmanl iirinde Aka Dair, Dou Bat, S.26, Dou Bat Yay., Ankara 2004, s.55-68. ------,Nect Bein Sultan Beyazt Methiyesi ve Baz Gazelleri Hakknda Notlar, Edern Ktb., stanbul 1995.

------,Klasik Osmanl Edebiyat Tiplerinden Rakbe Dair, Enderun Ktb., stanbul 1995. ENTRK Atill ve KARTAL Ahmet, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergh Yay., stanbul 2004. ENTRK Gzin, Bayezid II (Adlnin Siyas Hayat, Edeb ahsiyeti ve Divannn Transkripsiyonu), EF, 19441945. eyhlislm Mehmed Esad Efendi, Lehcetl-Lgat, (Haz.Do.Dr.H.Ahmet Krkkl), TDK Yay., Ankara 1999. MRGL Ahmet, Bir Nazl Geline ki Gvey Olmaz, Tarih ve Medeniyet, S: 47 (ubat 1998), s.16-19. KN, Ziy, Farsa-Trke Lgat, MEB Yay., stanbul 1996. Tc-zde Cafer elebi, Heves-nme, (Haz.Necati SUNGUR), TDK Yay., Ankara 2006. TANSEL Selahattin, Sultan II.Bayezidin Siyas Hayat, stanbul 1966. TANYER M.Ali, rnekleriyle Divan iirinde Deyimler, Aka Yay., Ankara 1999. TARLAN Ali Nihad, Yavuz Sultan Selmin Farsa Dvn Tercmesi, stanbul 1946. ------, Edebiyat Meseleleri, tken Yay., stanbul 1981. ------,Ahmet Paa Divan, Aka Yay., Ankara 1992. ------,Hayl Bey Divan, Aka Yay., Ankara 1992. ------,Necati Beg Divan, MEB Yay., stanbul 1997. TEKTA Nazm, adrdan Saraya Saraydan Srgne Osmanl, Yeni afak Yay., stanbul. TMURTA Faruk Kadri, Trkiye Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, TKAE Yay., Ankara 1992. TOLASA Harun, Divan airlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, E SBF Yay., zmir 1982.

------, Klsik Edebiyatmzda Divan nsz (Dbce)leri; Lmi Divan nsz ve (Buna Gre) Divan iiri Sanat Gr, Journal of Turkish Studies, Harvard ., S.3, 1979, s.1-10. ------, Harun, 16.Yzylda Edebiyat Aratrma ve Eletirisi, Aka Yay., Ankara 2002. ------,Ahmet Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001. TUN Semra, Muhibbi Divannda iir ve airle lgili Deerlendirmeler, S TAE Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.7, s.265-283. TULUM Mertol, Baht Divan'nn Transkripsiyonu ve airin Edeb ahsiyeti, EF TDE Blm, (m.t.), stanbul, 1963. TURAN erafettin, Bayezid II, slm Ansiklopedisi, C.5, TDV Yay., stanbul 1992, s.234-238. UZUNARILI smail Hakk, Bayezid II, slm Ansiklopedisi, C.2, MEB Yay., stanbul 1949, s.392398. Trk Ansiklopedisi, C.1, MEB Yaynlar, Ankara 1946. Trk Ansiklopedisi, C.V, MEB Yaynlar, Ankara 1952. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Yay., stanbul 1977. TRSAN Berin, ehzade Korkud ve Divannn Tetkiki, EF Trkoloji Blm, (m.t.), stanbul, 1951. ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1995. UNAT Faik Reat, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, TTK Yay., Ankara 1970. UYAR Kamil Yaar, Sultan 3. Muradn Fthat- Ramazan ve Farsa Divan, SBE, (y.d.t.), stanbul 1995. UZUNARILI smail Hakk, Byk Osmanl Tarihi, C.II, AKDTYK TTK Yay., Ankara.

------,Bayezid II, slm Ansiklopedisi, C.2, MEB Yay., stanbul 1949, s.392-398. NVER smail, evriyazda Yazm Birlii zerine neriler, Trkoloji Dergisi, C.XI, S.1, Ankara 1993, s.51-89. NSEL Kemal Edip, Fatihin iirleri, 1946. YAKIT smail, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, tken Yay., stanbul 2003. Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, YK Yay., stanbul 1999. YAVUZ Kemal, Osmanl Devletinin Kurulu Yllar airlerinden Olan k Paada Ordu Fikri ve Alp Tipi, Osmanl, C.9, s.554-566. YENTERZ Emine, Divan iirinde Nat, TDV Yay., Ankara 1993. YILDIRAR Mehmet Nuri, Amasyal Divan airleri, G SBE, (y.y.l.t.), Ankara 2002. YILDIRIM Talip, Hseyin Baykara Divan (Metin-ncelemeDizin), A SBE, Ankara 2002. YILMAZ Serda, Sultn kinci Byezd-i Sn Dvn, OM AEF TDE Blm (m.t.), Amasya 1999. YCEBA Hilmi, air Padiahlar, Yeni Matb., stanbul 1960. YCEL Bill, Mahmud Paa Adn Divan, Aka Yay., Ankara 2002. lgili WEB Adresleri http://tr.wikipedia.org/wiki/Dimetoka http://www.osmanli700.gen.tr/padisahlar/08index.html http://www.osmanli.org.tr/osmanlisultanlari-5-217.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1 http://www.enfal.de/otarih45.htm http://www.os-ar.com http://www.tugra.org/tr/index.asp http://www.hanedan.org www.osmanliparalari.com

Yrd.Do.Dr.Yavuz BAYRAM 1970te Akaabatta (Trabzon) dodu. Arpacl lkokulu, Metinkale Orta Okulu ve Trabzon Lisesindeki reniminden sonra girdii (1987) KT Fatih Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Blmn 1991de bitirdi. MEB Edirne Meri Lisesi Trk Dili ve Edebiyat retmenliine atand (1991). OM Sosyal Bilimler Enstits Eski Trk Edebiyat Ana Bilim Dalnda yksek lisans renimine balad (1992). MEB Samsun Salpazar Gkeli lkretim Okuluna Trke retmeni olarak naklen atand (1993). Yksek lisans eitimini tamamlayp ayn ana bilim dalnda doktoraya balad (1995). OM Amasya Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne Aratrma Grevlisi olarak atand (1996). ieklerle Dier Bitkilerin Divan iirine Yansmalar ve Anlam ereveleri adl teziyle doktorasn tamamlad (2001). OM Amasya Eitim Fakltesindeki grevinden ayrld (2005). MEB Amasya Gyncek ok Programl Lisesi ile Amasya Anadolu Kz Meslek Lisesinde Trk Dili ve Edebiyat retmeni, mdr yardmcs ve Amasya Milli Eitim Mdrl Basn ve Halkla likiler Sorumlusu olarak grev yapt (20062007). Hitit niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne retim yesi olarak atand (2007). I.Amasya Aratrmalar Sempozyumunun deiik kurullarnda grev ald ve sempozyum bildiri kitaplaryla 2007 Amasya l Yllnn editrln yapt. Alanyla ilgili deiik kurul ve komisyonlarda grev ald, seminer ve konferanslar verdi. kisi mstakil, ikisi ortak olmak zere baslm kitaplar, akademik dergilerde ve dier bilimsel yayn organlarnda

yaymlanm alanyla ilgili makaleleri, ansiklopedi maddeleri ve bildirileri vardr.