You are on page 1of 96

Necip Fazl Ksakrek Vatan Haini deil, Byk Vatan Dostu Sultan Vahidddin

NECP FAZIL KISAKREK Vatan haini deil, byk vatan dostu, Sultan 6 nc Mehmed Vahidddin

TAKDM Bu eser, 6-7 yl nce bir gazetede tefrika edildi, peinden kitap halinde kt; ve ne gazetede, ne de kitap olarak yaynlanmasndan herhangi bir takibe urad. Fakat bir mddet sonra nereden ve nasl geldii belirsiz bir tepki neticesi, Vahidddin'i temize karmak Atatrk'e hakaret sayld, kitap toplatld ve mahkemeye iletildi. Mahkeme, mellifinin kendisini savunmaya bile lzum grmedii, bu bakmdan hkim huzurunda boy gstermeye ihtiya hissetmedii, dnya grmze aykr bilirkiilerin de bir azdan susuz bulduu bu eser

hakknda bedahet slbiyle beraet karar verdi. Fakat hkm Temyizce bozuldu ve tam da mahkmiyetin eiine srldmz bir anda, Af Kanunu ii kurtard. imdi eseri tekrar nerederken u lye dayanyoruz: 1 Bir eyi vmek, onun zddn yermek deildir. Gndz medhetmekle geceyi zemmetmi olmak manas alnamaz. En iptida ve sadece hissiyle hareket eden bir toplulukta bile, hukuk anlay olarak byle bir abese yer bulunamaz. 2 Eer gndz medhedenin ruhunda geceye kar ayrca ve gizli bir nefret varsa, bu nefret aa vurulmadka ve dndan bir arete kavumadka sadece kimsenin el uzatamayaca bir vicdan meselesi olarak kalr ve hibir trl sulandrlamaz. 3 Kald ki, eserde bu nokta da ele alnm ve Vahidddin ile Atatrk arasnda bir muhasebe yaplmaya kadar gidilmi ve herhangi bir vehim tefsirine de imkn kalmamas iin, hkm, 226 nci sahfede, yeni bir ilve olarak verilmitir. Bu bakmlardan eserimizi, hem belirttii tarih dvaya dayanak olmak, hem de memleketimizde kanuna riayet diye bir ey bulunup bulunmadn gstermek gibi iki bal hizmet gayesiyle ve rahat gnlle nerediyor ve her eyi Hakka ve hak duygusuna smarlyoruz. N.F.K.

KK Yirmi yalarnda var, yoktum. Birka yldr Beylerbeyinde oturuyorduk. Beylerbeyi ile engelky arasndaki iki yan narl Yallar Boyu Caddesine baknrdm. O zamanlar toprak, imdi asfalt bu yolun stnde, akamlar, Havuzbana kadar yrmek, oradan engelky istikametine sarkmak, iskeleyi geip Kuleli'ye doru uzanmak en byk zevkimdi. engelky iskelesinden hafif bir yokula sahil yoluna knca, sada, dik bir geidin ulatrd sed zerinde sk bir aalk ve ortasna den, saray ufa, yayvan, beyaz, ahap bir kk... Vahidddin Efendi kk... Pancurlar kapal bu kkde hibir hayat eseri yok... ehzadeliinde sahibi, son Osmanl Padiah Altnc Mehmed Vahidddin birka yl evvel bir ngiliz harp gemisine atlayarak, Boazn ve Marmarann sulariyle beraber vatann brakp gitmitir. Artk o herkesin gznde bir vatan haini... Vatan haini sanlan bu, 36 nc ve sonuncu Osmanl mparatorunun ehzadelik kkne her nazar atmda, iime, akamn alacaliyle beraber ayr bir loluk kerdi. O tarihten 30 ksur yl sonra yazacam Canm stanbul iirinden iime yerlemeye balayan ilk glgeler: Tarihin gzleri var, surlarda delik delik; Servi, endaml servi, ahirete perdelik... Bulutta aha kalkm Fatih'ten kalma kr at; Prlantadan kubbeler, belld bir milyar krat... ahadet parmadr ge doru minare; Her nakta o mna: leceiz, ne are?... Hayattan canl lm, gnahtan baskn rahmet; Beyolu tepinirken alar Karacaahmet. Boaz gm bir mangal, kaynatr serinlii; amlca'da, yerdedir gklerin derinlii. Oynak sular yalnn alt katna misafir; Yeni dnyadan mahzun resimde eski sefir-Ker akam camlarnda yangn kan skdar, Perili ahap konak, koca bir ehir kadar. Bir ses, bilemem tanbur gibi mi, ud gibi mi? Cumbal odalarda inletir Ktibim!... Yedi tepe stnde zaman bir gergef iler! Yedi renk, yedi sesten saysz beliriler... Eyp ksz, Kadky ssl, Moda kurumlu, Adada rzgr, uan eteklerden sorumlu. Her afak Hisarlarda oklar kar yayndan; Hl lklar gelir Topkap Sarayndan.

Birka parasn aldmz bu iir, olanca kaneleri ve harabeleri, enlikleri ve matemleri, saadetleri ve bellariyle, stanbul'un, son Padiah Vahidddin zamannda balad son mnalardan rldr. Akam st, engelky srtlarndan hayal meyal grnen Topkap Sarayna uzannz! Kulak kesilecek olursanz, Sarayn dar ve karanlk koridorlarnda koan ve rastgele kaplar yumruklayan Deli Mustafa'nn lklarn duyarsnz: Osman gel, Osman gel, beni bu saltanat yknden kurtar! Hac Bekta- Vel'nin srtn svazlayp: ismin Yenieri olsun! Devlete mbarek ol! Dedii byk idealin askeri dne dolaa, Trklerin Padiah ve mslmanlarn Halifesi Gen Osman', uyuz bir at srtnda, hamam olanlar gibi baldrlarn imdikleye imdikleye Yedikule surlarna gtrecek, hayalarn skarak bayltacak ve narin boynundan iple boacak kadar alalmtr. Merzifonlu Kara Mustafa'nn Viyana nnde verdii korkun bozgun... istanbul'a doru yol boyunca at lleri, kavuklar, sorgular, adr ykntlar, top arabalar ve sancaklar... Kinatn Efendisine ait mukaddes liva, ancak ve gbel kurtarlabilmitir. O gn bugn, sonsuz ve perian mdafaa r... Din llerindeki hikmetleri anlamayan ve kapkara nefsine uydurmaya bakan kapkara miza mnasna ham yobaz ve kaba softa elinde, eya ve hdiselere dikkat etmekten ve bu aziz uuru dine balamaktan ciz bir cemiyet... Her n istanbul'a doru krpla krpla eritilen imparatorluk; ve nihayet, tek are diye, anlamakszn dman taklit etmekten baka yol bulamam politikaclar... Topyekn sahte kahramanlar ve srmal cceler geidi Tanzimat; ve Rus arnn vasflandrd Tanzimat tipi: Hasta Adam! Nihayetin nihayeti olarak da, bir devrin ebed-mddet sfatl devletini, tam paylalaca anda 33 yl ayakta tuttuktan sonra tahttan indiriliiyle beraber balayan ve temelinden kne ahit olan byk atabey, Ulu Hakan kinci Abdlhamid Han... Peinden, devlet ykc ve millet uurucu byk kasrgay kendi zamannda grmeye memur, ezel tevekkl ve ebedi teslimiyet rnei ikinci aabey, Sultan Read... Onun da peinden... Ah, bu kkn dndrdkleri! Beylerbeyi ile Kuleli arasndaki yol, yaprak hrtlariyle kark inilti sesleri veren btn bir tarih berzah... Beylerbeyi ile Havuzba arasndaki Yallar Boyu Caddesi, gzmde, eski stanbul aristokrasisinin son renk ve izgilerinden bir takm seyrek hayaletlerin grnp siliniverdii esrarl bir dehlizdi. Hl, dik ve kolal yakas ve krmz kravatndan vaz gememi, fakat fes yerine bana gln bir kasket oturtmu eski haremaasi; hzl yryecek olsa mafsal yerlerinden krlp dklecekmi gibi ar ar srklenen, sap fildii bastonlu ve fantezi yelei altn kstekli, ihtiyar merutiyet emeklisi; ecinnilere karktna hkmettirici, vakur olduu kadar rkek bir edaya brl, banda siyah trban, srtnda siyah manto ve ayaklarnda siyah bebe iskarpin, gemi zaman hanmefendisi... Yallar Boyu Caddesinde, ite her biri, br kaybolduktan sonra uzun arayla beliren seyrek hayaletler... Bugn zerinde, iporta mal kbik atlarn (ye -ye) sesleriyle hrldad, mini etekli kzlar ve favorili delikanllarn sel gibi rldad ve arsz otobsler ve dolmularn zrldad bu yollarda, 40 yl nce, artk batmakta olan mazi gneinin son akisleri... te, Beylerbeyi camiine bitiik smail Paa yals, pln Londra Gzel Sanatlar Akademisinde gsterilen mehur Hasip Paa yals, Msrllarn kk, eski muharrirlerden eyh Muhsin-i Fni'nin yals, filn, falan... Ve nihayet engelky iskelesinin ilerisindeki setde Vahidddin Efendi kk... Bir zamanlar Vahidddin Efendi kknn ksm ksm kiraya verileceini haber alm ve kk gezmeye gitmitim: Naslsa kaldrlamam, karlamam birka billur avize... Gnei, t Abdlmecid devrine kadar maziyi kurcalayc bir menurdan geiren renkli camlar... Tavanlarda rutubetten kherele pamuklarnn peeledii naklar... Yaldz itah, ipekten ktlar kabaran duvarlar... Ve birdenbire, uzaklardan Abdlmecid devrinde, Krm Harbi zamannda, Sardunyal, Fransz ve ngiliz svari zabitinin cins atlar zerinde, cicili bicili elbiseleriyle yanyana,

Selimiye klasna doru yryn hayal ettiren bir name ; grnmez bir noktadaki arkl duvar saatinden bir mar... Pirinten, kfl ve soluk tokmaklarn evirip girdiim her odada, ne doru hafif eik duruu, dndan ziyade iini seyreden gzleri, burun stne ilitirme gzl ve dk kr byklariyle o vard. Bir koltua oturmu, sa elini koltuun kenar yerine dayam, odaya birinin girmesini bekliyordu. Kapsnn almasn bekledii oda, tarihti!... ehzade Vahidddin Efendinin, dantell besleme nlkleri gibi di ve mark, Avrupahnn pi mimar dedii (Barok-Rokoko) bozmas saraylara (Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylaryle, Mecidiye Kasr vesaire) nispetle Boazn, kuytu bir kesinde, bir sed zerinde, sk aalarla gizlenmi bu soylu ahap kk bana o kadar ahsiyetli ve manal grnd ki, ismi vatan hainine karlm olan talihsiz hkmdarn, tam da mparatorluk kerken ykk saltanat tahtna geirilmek zere doldurduu ileli hayat, ke ve bucak, her izgi ve renkten okur gibi oldum. Sanki o, evvel, trl facialar iinde Osmanl tahtn uzaktan seyretmek, sonra da bu tahttan top-yekn i ve d intikamlarn alnaca gn, zerine geip tek bana hedef tekil etmek zere bu kuytu noktaya itilmiti.

ABDLMECD Vahidddin, Birinci Dnya Savann son bulduu 1918'de, tam 57 yanda son Osmanl padiah olarak taht'a getiine gre, doumu Abdlmecid devrinin son demlerinde... 1 ubat 1861... Abdlmecid devri, yani Franszlarn (la belle epoque gzel r) dedii, Bat medeniyetinin en prltl hengmesi... Biraz evvel Sardunyal, Fransz ve ngiliz svari zabiti halinde tablolatirdmz cicili bicili niforma btn Avrupaya hkim... Rugan ekme potinler stnde suhyali dar pantolon ve ipek yakal, kuyruklu ceket iinde ve silindir apka altndaki Avrupa sivili de ayn huzur ve muvazene tablosundan bir rnek... Garbn, henz byk buhranndan uzak bulunduu, kapitalist devletlerin geri milletleri smrmekten baka bir ey dnmedii, birikmi byk Bat sermayelerinin de Dou istikametinde kendilerine mahre arad bir dnya manzaras... Sosyalizma henz bir fikir, bir nazariye, bir (antitez), bir hayal mahiyetinde... Komnizma, lm Sosyalizma veya Alman Kollektivizmas isimleriyle (Karl Marks) ve (Engels)in ellerinde yourulmaktaysa da, henz o da (kakofoni - bed seda) olmaktan ileriye geebilmi deil... Birka yl sonra toplanacak olan Birinci (Enternasyonal) ve onu takip edici (Manifest Komnist Komnist Beyannamesi), kahve falnda Bat cemiyetinin lmn gren bir falclktan daha ileri bir gereklik belirtmeyici bir hazrlk saylyor ve sadece tehlikeli bir fantazya biliniyor. Bat medeniyetinin, ballar akan atlam bir incir gibi en olgun ve az sulandrc hengmesinde akn Trkiye'yi Abdlmecid'den daha canl kim remzlendirebilir? engelkyndeki Vahidddin Efendi kknn dndrdkleri arasnda dokunduumuz Tanzimat devresi garip bir vitrindir. Su ile zeytinya gibi daima biri, stte kalan ve asla birbirine ileyemeyon tezatlar vitrini... Bu vitrinin ba eyas, tepesinde bir sorgu parldayan limon kabuu fesli, gs srma srma nak, uzun setreli, darack pantolonlu ve rugan ekme potinli gen Padiah Abdlmecid... Marur kavuk, mahzun alvar ve mahcup stik pabu, bakn, yarm asr bulmaz bir sre iinde yerlerini nelere brakyor?... Sade o kadar m?... Kimsenin, kaykla Sarayburnu nlerine geip, Topkap Sarayna bitiik Badat Kkyle, ona birka adm mesafede Mecidiye Kasrn kyaslamaya niyeti yok, veya anlay msait deil... Gerekten, artk kandilleri kararmaya balayan Dou kubbesiyle, iinden renk renk sihirbaz klar fkran Bat ats arasndaki soyluluk ve gereklik farkn, birbiriyle omuz omuza, bu iki binadan daha ak, hibir ey belirtemez. ine kapank, sar, derinliine manal ve en asl vekar izgileriyle mhrl ahsiyet bidesi Topkap Saray yannda (Barok - Rokoko) kusmuu, ahsiyetsizlik kmesi Mecidiye Kasr, ne aryor? Ksa bir zaman sonra, dnya apnda mbed Sleymaniye Camiine bititirecekleri gecekondularla, deniz kumundan, ingene

bohas, elvan elvan menevili (kbik) art sefertas apartmanlar, ilk yzszlk dersini Mecidiye Kasrndan, yahut onu kuranlarn ruhundan m aldlar? Aka grlmektedir ki, yce sanatkr Mimar Sinan, yerini, iskambil ktlariyle kat kat ev kanlara brakmtr ve bu yeni evin yklmas iin, kuvvetli bir rzgr deil, hafif bir soluk kfidir. Abdlmecid rnda meydana kmaya balayan bu bitkinlik hlinin tam bir biti ve tkeni noktasna ataca n, acaba hangi devir olacak ve sultana isabet edecektir? Ve o sultan, ayn cereyana kaplp bu biti ve tkenii gerekletirmekte ayrca, az veya ok, messir mi olacak, yoksa her ey olup bittikten sonra, hdiseler zerinde tek sorumluluu olmakszn, seyahatten dnen babann, kaza kurban, cenaze dolu evini teslim almas gibi, sabr ve tahammlde kahramanlk st kahramanlk isteyen bir vaziyete katlanmak zorunda m kalacaktr? Sual budur ve eserimizin ilk harfinden sonuncusuna kadar her bahsin iindeki mna rzgr yalnz bu sual istikametinde esmektedir. Biz, artk alafrangaln balad 1839 devletiyle ondan 3 asr evvelki devlet arasndaki fark, Topkap Sarayna karlk Mecidiye Kasr, kaneye mukabil kmes saymakta devam edelim. Tanzimattan 79 yl ilerisine doru ksa bir muhasebe: Aynayla k aksettirircesine alafrangaln tam bir nfuz halinde ruhuna iledii ilk padiah, Abdlmecid... Osmanl hanedan sllesi, hemen hemen kendisinden kopmak zere bulunan ve damdan dama karlarak hayat ve nesli kurtarlan ikinci Mahmud'un byk olu... ikinci Mahmud, bir vuruta Yenierilii kaldrm, yunanllk ve Hristiyanlk karna hizmet ettii sabit olan Patrik Grigoryos'u Fener'deki Patrikhane kapsnda astrvermitir. Byleyken, henz yeni ordu ve devlet mayasn tutturamayan ve bir nevi bolukta kalan ikinci Mahmud, Navarin'de donanmas mahvolduktan ve Hnkr skelesi Muahedesiyle adet Moskof himyesi altna girdikten sonra, kendi z valisi Mehmed Ali Paa ordusuna kar duramayacak kadar zayf... Msr ftihi Yavuz Sultan Selim neslinden gelen ve o nesli yrtmekte son kalan, ikinci Mahmud'un haline bakn ki, ordusu, anavatan Anadolu'nun cenubunda, Nizip ovasnda, kendi z valisine malp olur ve o srada Trk ordusunda mtehasss olarak bulunan Prusyal yzba (Molteke), istikbalin (Byk Molteke)si, tam taarruz zaman ordu kumandannn mneccimbadan haber beklediini duyunca kaputunu srtna geirip byle bir orduda alamam! diye, basar, gider! Devletin, kendi z valisini Moskoflara ikyet edecek ve beni memurumdan kurtar! diye el ap, tarih dmanndan yardm isteyecek kadar alald hengmede, kinci Mahmud, Nizip bozgunu haberini almadan kzkardei Esma Sultann amlca'daki kknde ld. 31 yl ve 16 gn padiahlk etmi ve Osmanl Devletinin en nzik dnm noktasnda birtakm manasz ve fikirsiz iddetlerden baka bir ey gsterememi, hussiyle etrafl bir dnya muhasebesine uzak kalm olan ikinci Mahmud, lm tarihi 1255 ylnda, 1 seneden beri mthi bir i burkuntusuna, korkun bir ruh darlna uram bulunuyordu. Yerinde duramyor, koltuuna yerleemiyor, atna srayamyor ve imparatorluunun k atrdilariyle sarsld bir demde, Topkap Saraynn bouk pencerelerinden amlca srtlarnn (akam gneini aksettirici camlarna bakp gizli gizli alyordu. Osmanl mparatorluunun cieri stndeki yara, ikinci Mahmud'un cierlerine sirayet etmi, cierlerinde oyuk oyuk ukurlar amt. Doktorlarn tavsiyesi: Cier ufunetine uram bulunuyorsunuz! amlca taraflarnda bir hava deiimi yapmanz uygun olur! Ve amlca'da, kzkardei Esma Sultann kasrnda, Avrupal bir doktorun verdii il sonu 3 saat uyku... Uykunun peinden biraz yemek istei ve stste iilen iki ubuk ttn... Vay; Padiah iyi mi oluyor? Sarayda bir tel.. bir kaynama, bir evk, bir sevin... Fakat btn bunlar yalanc almetler... Kurbanlar kesiliyor, veba yznden karantinada bekletilen 200 hac salveriliyor, bortan hapsedilmi insanlarn hesaplar tasfiye edilerek kendilerine zindan kaplar alyor, gece hava fiekler atlp istanbul semalar parltya bouluyor, fakat ertesi gn

birdenbire arlaacak ve ruhunu teslim edecek olan kinci Mahmud'un kibeti deitirilemiyor. yle ki, kinci Mahmud can ekiirken, artk iyi olduu zannyla enlikler, barmalar, armalar, atlamalar ve zplamalar devamdadr. Cenaze, trbesi sonradan yaplmak zere, emberlitata, yannda kinci Abdlhamid de bulunacak olan yere doru gtrlrken, Divanyolu boyunca sral halk avaz avaz baryor: . Padiahm; bizi brakp da nereye gidiyorsun? Bu lk, Abdlmecid, Abdlziz, Murad, Abdlhamid, Reat ve Vahidddin'ler boyunca Osmanl mparatorluunun girdii Srat Kprs rn belirten ne hazin bir mna ihtizaz eder. 1255 sayl yl... ikinci Mahmud'un ld, Abdlmecid'in tahta kt ve Tanzimat Fermannn Glhane Meydannda okunduu netameli sene... airin ' Bir, iki; iki delik Abdlmecid oldu melik Diye tarih drd, Trk tarihini ikiye blc mehur 1839 yl... Abdlmecid 16 yanda, yeni bula ermi bir delikanldr; ve babasndan miras, ayn cier yarasnn narin ve nahif vcudunda istidadn tamakta, fakat beyninde uur ve strabn duymamaktadr,. kinci Abdlhamid devrine kadar padiahlarca duyulmayacak, ondan sonra Sultan Read'da tam bir idrk ktlne arpacak, arkasndan son Osmanl padiah 6. Sultan Mehmed Vahidddin'in ruhunda,. olduka derin, fakat sesi kmaz ve eseri grlmez ekilde yuvalanacak olan byk ac... Abdlmecid bu acya en yabanc mikyasta, kollarn Avrupallk ve alafrangahla at ve 20 ksur yl, maddede ve mnada, cierlerindeki oyuklar derinletirici bir hayat srmekten ileriye geemedi. Tarihi (Angelhard)n Trkiye ve Tanzimat isimli eserinde Avrupa'y honud etmeye almaktan baka politikas yoktu! diyerek ahsiyetsizliini tesbit ettii Mustafa Reit Paa, yalnz isminin bana ttihatlarca eklenmi gln sfatla Byk Reit Paa elinde, gen ve toy Abdlmecid, taht'a kt sene, teftisiz ve murakabesiz, tahlilsiz ve muhasebesiz alafrangalk rotasn imzalayan ilk kaptan oldu. Eski ve her tarafndan su alan devlet gemisini bu defa kayalklara srmek ve madd-manev Bat ; sermayesine borlanmak marifetin, hibir eyin farknda olmayarak temsil etti. Sahte inklplarn drtiyle getirdii yeniliklerin banda, Bat kasasna ilk defa el amak ve yine ilk defa kt para kararak yerli iktisat nizamn altst etmek vardr. Trk' tasfiye etmek zere kendi kendisini Batnn celld yerine koyan Moskof lemine kar, bu lemin fazla gelimesine raz olmayan ve daima Trkn inkrazn hedef tutan Avrupann snts roln kabullendi ve ittifaklarna girdi ve ancak bu yolla Moskoflara kar durabilmenin baarsna (!) erdi. istanbul ve skdar sokaklarnda, ngiliz, Fransz ve talyan niformalarnn srmal cmb lerine meydan at ve (la belle epoque gzel r) ikliminin btn renk ve izgilerine brnmeye can att. Bu can atn ilk tezahr, vereme mstait Padahn kadn ve iki iptilsdr. Sarayburnu ile Haydarpaa arasn dolduracak mikyasta denize atlan paralar, ehzade ve sultan dnlerinde 1001 gece masallarn karartc debdebe ve ona gre sraf... Kzkardeinin dillere destan ziyafetlerinde, kafes arkasndan, yar bellerinden yukars rlplak sefarethane madamlarn seyretmeler... slm Halifesi ve Osmanh Padiah olarak ilk defa Frenklerin nianlarn kabul etmeler ve gsnde murassa (Lejyon d'nr) nian, Fransz Sefarethanesinde baloya katlmalar... Hsl, altnda ve karanlnda vatan csseli bir hasta yatan semadan,, gne, ay ve yldz yerine trl sun' ve hava Avrupa fieklerinin sahte ve aldatc k serpintileri... Kilise ihtilflarn o trl- himayelerle idare etti ki, ark Meselesi muharriri Avrupal, yle konumak zorunda kald: - Halifenin Hristiyan kiliselerinin banisi (kurucusu) olduunu grmek, dorusu garip manzara!... Krk yan doldurmadan otuz ocuu oldu. Bunlardan 23 ncs Mehmed Vahidddin... lk iki kzdan sonra ncs Sultan Murad, beincisi Abdlhamid, sekizincisi Mehmed Reat...

23 nc ocuk Mehmed Vahidddin henz Baba! diyebilecek aa erimeden Abdlmecid, veremden ve sefaletten ld. nhitat gnlerindeki Roma'y kskandracak kadar muhteem bir ziyafetten sonra gaseyan, yataa d, Beikta'taki Ihlamur Kkne kapan ve bu defa kan kusarak 25 Haziran 1881 de ruhunu teslim edi... Son ehzadesi Mehmed Vahidddin henz 4 aylktr.

ABDLAZZ Abdlmecid'in son yllar, istanbul halk iin derin bir inkisar devresi... Sultan Mahmud'un arkasndan bizi brakp da nereye gidiyorsun? diye baran halk hakl kmtr. Glhane meydannda, bal-mumundan mze mankenlerine benzeyen murassam fakat ii bo vezir elbiseleri, dvalarn koruyamaz olmu ulema sarklar, plnlarn ok iyi kavrayc sefir niformalar, zift renkli ve maksatl ruhan klklar ve olanca tepkisi bu hallere aval aval bakmaktan ibaret halk ynlarnn eit eit kyafetleri karsnda okunan 1839 fermanndan, bitik bir Padiahtan baka bir ey kalmamtr. Asrlar boyunca ne Hal Seferleri, ne de cepheden toslamalarla, dize getirilemeyen vatan, imdi iinden tedariklenme taklit ajanlarnn yayd mikroplar yznden hasta edilmi ve bitik hle getirilmitir. Btn bu hesapsz ve anlaysz gidiin hametl kuklas Padiah da, ayniyle mparatorluuna e, kadn ve iki elinde bitik.... Sadrzamna yazd Hatt- Hmayununda da, israflarn ve hesapszlklarn itiraf edecek kadar gafil... yle ki, aslnda ne olduu biraz sonra grlecek olan Veliaht Abdlziz Efendi, bir pehlivan edasyle caddelere kt veya ciritte at koturduu zaman halk onu,> madd adelelerine bakp ruh adelelerine de mlik sanmakta ve istikbalin kurtarcs sfatiyle alklamaktadr. Abdlziz, yaa Abdlmecid'den pek az farkl olarak taht'a geer gemez, Sadrzam Kbrsl Mehmed Paaya bir Hatt- Hmayun gndererek herkesi ve her eyi yerli yerinde ibka ettiini bildirdi. 1255 (1839) ve 1272 fermanlar etrafnda herkes ve her ey yerli yerinde sabit... bka ve devam siyaseti... Yeni padiahn syleyecek yeni bir eyi olmad ve ruhunda, kollarndaki adelelere e bir kuvvet tamad, ilk Hattndan bellidir. Bu Hat yle biter: Tebaamn asayi ve refah hakknda olan arzu-yu ahanem istisna kabul etmeyeceinden edyan Ve akvam- muhtelif eden (baka din ve rktan) bulunanlar dahi cmleten taraf-i hmayunumdan adalet ve himmet ve hsn- halleri emrinde dikkat-i mtesaviye (eit dikkat) greceklerdir. Cenab-i Hakkn mlkmze ihsan buyurmu olduu eshab- azime-i servet (zenginlik sebepleri) ve samann tevessuu tedricisi ki, sye-i makderetvye- saltanatmzda cmlenin saadet-i halini mcin olacak terakkiyat- sahihadr. Onlarn ve Devlet-i Aliyyemizin stikll kaziye-i mhimmesinin (ehemmiyetli l) indimizde itirafkr olduunu dahi tekrar ederim, Hazreti Fey yaz- Mutlak, Habib-i Ekremi hrmetine cmlemizi muvaffak buyura; min! Mal buhran son haddinde... Karada meselesi kangrenlemekte... Hersek ayaklanmakta... Avrupa, ie her n daha keskin bir el atma tavriyle gerginlemekte... Ltfi Tarihine gre Abdlziz'in ilk ileri unlar: Valide Sultana bin kese maa tahsisi... ehzadelerin her ay Hazine-i Hassamdan aldklar 4190 altnn (bugnk parayla 3 milyon lira), sultan maalar gibi Maliyeye ykletilmesi... Clusunun nc gnnde Eyb'de Hazreti Halid Trbesinde kl kuanan Abdlziz, yl evvel dnyaya gelip de doumu gizli tutulan olu Izzeddin Efendinin haberini Hatt- Hmayun ile iln etti. Eski bir det gereince doumu gizlenen ocuk Eyb'de bir evde sakl tutulmaktayd. Eski Tanzimat paalarnn u, bu makamlara getirilmesi ve una bu kadar, buna u kadar bin kuru tahsisler... Abdlmecid'in delice israflarndan zgn ve bezgin halk, yeni Padiahtan mteassp bir tasarruf davran beklerken, aksine, onu selefinden daha savurucu grmekle kk dilini yutacak hale geldi.

Bu esnada (1862) Londra istikraz... Bu parayla gya eski istikrazn baarszl giderilecek ve kt paralar ortadan kaldrlacakt. Kt para mevcudu 13 milyon lira deerinde... Kaime isimli bu paray, birka milyon eksiiyle ancak karlayabilecek bir miktar istikraz edilebildi. 500 milyon yerine yalnz 200 milyon frank... O da, yzde altm esham olmak zere, senede yzde alt faizli ve yzde iki amortismana ve z kaynaklarmzn verimine el koyucu mahiyette... Ttn, tuz, damga ve patent inhisar Avrupalda... Dyun-u Umumiyenin balangc... Abdlziz'in devlet aacna a yapmak yerine onu kknden zehirlemek mnasna en byk marifeti, Abdlmecid'den balayan Osmanl borcunu tam 300 milyon altna karmak oldu. Bugnn parasiyle -en aa 200.000.000.000 (ikiyz milyar) lira... Bu dvada dikkat edilecek en ince nokta; sosyalizma ve peinden komnizmann tezgahlanmakta cduu, Bat kapitalizmasnn en stn ve kudreti) derecesine vard ve topyekun Douyu smrmek ve mamul eyasna istihlk pazar bulmak iin kendisine mahre arad o devirde, dorudan doruya Osmanl mparatorluuna ynelinmi olmasdr. Bat, bylece bir gn, ii ordularna havale etmek ve son ameliyat yapmak zere, vatanmza, zahirde besleyici,, hakikatte ldrc bir kan vererek iinden hissedar oluyor ve Trk lkesinde bu emeline yardmc zmreyi de tahta mankenler gibi usta bir marangoz eliyle yontmu bulunuyordu. Tanzimat mamul btn sahte inklplar... Bu dvann kolayca kseye oturtulacak padiah olarak da, iyi yrekli, sf kalbli, fevkalde haysiyetli, byk apta eref duygulu, fakat ku beyinli Abdlaziz'den daha uygunu bulunamazd. Ulu Hakan kinci Abdlhamid Han isimli eserimizde Vahiduddin'in byk aabeyine ait ocukluk, genlik ve ehzadelik iklimini izerken temas ettiimiz noktalara bu defa baka bir slpla ve baz yerlerde ayniyle dokunmak zorundayz. Kald ki, Mehmed Vahiduddin'in ocukluk, genlik ve ehzadelik dnyasna bir de olgunluk merhalesi halinde ikinci Abdlhamid ve Mehmed Read rlar bindiine gre izgiyi balang noktasndan yrtmeliyiz., Elverir ki, szlerimiz tekrar deil, tekrir belirtsin... Avrupal, Trkiye'yi topuundan sana kadar borlandrdktan sonra, alacaklarnn tahsili bahanesiyle memleket verimlerine el uzatc (Dette Publique Ottomane Osmanl Halk Borcu) isimli bir messise kurup Trkiyeyi hacz altna almak ve ileride siyas ve asker mdahale sebebi olarak iktisadi hegemonya altnda tutmak politikasn gtmekteydi. te Dyun-u Umumiyenin gerek ve biricik mnas!... Dyun-u Umumiye ile at ba yryen Mekteb-i Sultan isimli Galatasaray Lisesi de, krkrne Batllk ve Batclk cereyannn oca ve bu cereyana bal eyrek mnevverleri yetitirme tezgh... Bir de ayn dvann memleket ii sarraflna memur, devlet bankas selhiyetinde (Banque Emperiale Ottomane Bank- Osman-yi ahane), yni Osmanl Bankas... Bir Yahudi geni kuran bu messeseler arasndaki i ahengi ve birbirine pas verme dehs o kadar parlakt ki, Batllama gayesinin hamur teknesi Mekteb-i Sultanden birincilik ve ikincilikle kanlar, emin ve sadk mridler (!) sfatiyle brlerine imtihansz kabul edilirlerdi. Devlet borcu olarak 300 milyon altna ykseldiini kaydettiimiz (astronomik) mebl, kinci Abdlhamid'e ait eserimizde, resm kaynaklara gre 150 milyon ingiliz lirasdr; bu rakamn, baz gizli imtiyazlar, yollar ve husus teebbslerle 300 milyona karld zerinde de iddialar mevcuttur. Bizim rolmz, hdiselerin u kadar m, bu kadar m? eklinde basit kemmiyet cephelerine ait ayrntl tahkikler olmad, sadece emin malmlara bal yeni bir fikir terkibinden ibaret bulunduu iin, esas bakmndan asgar kemmiyetin de deitiremiyecei kymet hkmn oylece mahyalatirabiliriz: 150 milyon ngiliz liras, yahut 300 milyon Trk altnndan ibaret o zamanki devlet borcu, bugnn lleriyle biri en aa 100, br 200 milyar lira olarak byk mali ifls ve iktisad esareti iln etmeye bol bol kfidir! Abdlziz Hann, Bizans ruhlu mabeyn erkn tarafndan, nasl elleri suyla balanan bir padiah olduunu, kinci Abdlhamid'e ait eserimizde tablolatrmtk. Annesi Pertevniyal Kadn Efendinin arslanm, arslanm! diye stne titredii ve hakknda baka bir vasf tanmad Sultan Abdlziz, fkelenip kkredii zaman stanbul'un kaldrm talarn bile rpertecek apta

dndan grltl mizacna ramen, muhteem bir sirk at kadar da seyislerinin emrine bal bir insand. u kadar ki, bu sanatkr seyisler, muhteem sirk atn kamyla deil, yerlere kapanarak eilip kalkmalariyle idare ediyorlard. Padiahn dndan hkim, iinden mahkm bu seciyesi de, 5 - 10 yl iinde tereddiye giden Tanzimat hareketinin, Frenk eliyle izilmi, yal boya levhasnda bir ehamet heykelidir. Abdlziz'in, Bat kapitalistlerine borlanarak yaptrd saraylar ve satn ald donanma zerindeki kymet hkm yine br eserimizde billrlatrlmtr. Hibir ahsiyet ve mimar kymeti olmayan ve Avrupalnn, padiahlar mill dva sahalarndan karc bir nevi tevkifhaneye benzeyen saraylarla, lfta dnya ikincisi, hakikatteyse bir deniz kuvvetinin esas unsuru (materyal), (personel) ve (muharrik kuvvet) bakmlarndan sfrn altnda bir donanma... Abdlziz'in btn cann ve maln verdii bu donanma, tahttan indirilecei zaman sarayn kuatan ve toplarn pencerelerine diken ilk kuvvet olacak ve donanmam, donanmam! diye kendisini pencereden pencereye atc Padiah, deta hesapszlk ve fikirsizliin sonu hlinde lh bir ceza olarak bu manzaray grr grmez yere yklacaktr. z bnye iinden kmayp, kediye arslan penesi takarcasna illetli vcuda kaynatrmak istenilen ve hem kendi deeri, hem de kullanlma kabiliyeti bakmndan ahane bir yalandan ibaret olan bir donanma... Bu donanma, o gnden bugnedek srp giden (Felix Culpa Mes'ut Cinayet)lerin ilklerindendir. Mehmed Vahidddin Efendinin ocukluunu ve hangi dvayla beslenerek bymekte olduunu belirten bir iklim olarak izdiimiz bu tablo, tarih muhasebemizin can damarn gsterir ve tesine ait btn olu veya olamaylarn ifresini zer. Abdlziz'in, desterelenen taht zerinden annesinin arslanim, arslanm! lklaryla bir salhane hayvan gibi devrildii gne kadar kpren hdiseleri artk ksa ve kaba izgilerle zletirebiliriz: Bir trl kk kurutulamayan kaimeler yznden 4 misli kymetlenen altn ve pahallaan hayat... Nn- aziz isimli ekmein okkas 110 ve francala- 140 paraya kyor. (Bugne kyasla yine ne bereket, deil mi?)... Yunan meselesi ve (Mavro Kordato) ile balayan ve o gnden beri stanbul'u kollayan Megalo dea); Sultan 6. Mehmed Vahidddin zamannda tam patlak verecek ve yarn asrlk hesabn bu Padiaha ykleyecek olan kkl dva... Trkn evi alevler iinde yanarken yukar katta satran oynarcasna giriilen komik iler, terifat oyunlar ve bir nevi, Bat asalet unvanlarna denk rtbe hesaplar... Vezir, bl, l evveli, l snisi, mtemayiz ve nihayet sayya dklp drdncde biten unvanlar... Bu unvanlar tayanlara devletin efendim!den balayp gayretl efendim! tbirinde biten hitap ekilleri... Ve daha nice payeler ve Mecid nianna ek Osman nian... Baz kiilere verilen drt murassa, Osman niannn bedeli on bin altn... Padiah bu nianiyle ylesine marur ki, kendisi bat devrinin sultanyken Bursa'ya gidip devlet kurucusu yce Osman'n sandukasna onlardan birini asmaktan ekinmiyor; yni devlete ismini veren Gaz Sultann sanki mkfatlandrcs mevkiine geiyor! Galata'da Sandk Rizeli Sofu Baba isminde birinin eski ra Mehmed Ali, evvel damad, derken sadrzam olduktan sonra Abdlziz'in iradesiyle Mabeyn Mrl, Seraskerlik, Kapudan- Deryalk, Tophane ve Shhiye Nazrlklar, bir de Hazine-i Hassa Nazrln ayn zamanda ve nefsinde topluyor. Karada ve Bosna Hersek meselelerinin arkasndan Moskoflarn sevk ve idaresi altnda (panislvizm - slv Birlii) davas... Sadece bu lyle delik deik, yrtk prtk Avrupa Trkiyesi... Kan ve ate iinde bir lem... Girit ihtillini de katarsanz, Avrupa; Trkiyesinin Akdenizdeki cenubundan ba layp imaline kvrlan ve Karadeniz boyunca ilerleyen bir kska iinde bomaya altklar eski Devlet-i Ebed Mddet... Msr valilerinin hidiv nvaniyle deitirilen ve ona gre imtiyaz stne imtiyaza boulan yeni makamlar... Artk babadan oula bir miras mal halindeki bu makamn mparatorluk dna kaydrlmas iin vezirlere yedirilen korkun servetler... Hidiv smail Paann altnlariyle dolmayan cep kalmyor ve bu hal o kadar tab saylyor ki, vezirler bu ie kap yolda muamelesi tbirini lyk gryorlar. br taraftan da kardei smail Paay kskanan Prens Mustafa Fazl'n sadece nefsan bir hn olarak giritii szde ilk hrriyet mcadelesi;

ve iinde Namk Kemal'in de bulunduu Gen Osmanllar partisini himaye etmesi ve Namk Kemal ile Ziya Paay Avrupaya karp desteklemesi... Sahte kahramanlarmz, Prens Mustafa Fazl Babli ile anlar anlamaz bir paavra gibi gurbet illerinde sokaa atlacak ve onlar da ileride aff hhaneye snp vatana dneceklerdir. Politikada, edebiyatta, ilimde, teknikte ve top-yekn fikirde korkun bir sathlik, slk, ahsiyetsizlik... Nihayet dnyann en ibretli ve glnl bakmndan zevkli temaas olarak, Osmanl padiahlarnn 32 ncisi, fakat giritii iin birincisi sfatiyle Avrupaya seyahat... Beraberinde yeenleri ehzade Murad ve Abdlhamid Efendiler, olu Yusuf zzeddin, Ni'te hristyan lecek olan Fuad Paa olduu halde, Paris'in (Elize) ve Londra'nn (Bukingam) Saraynda boy gstermeler... Bu, kk arkl, dallar da sun' ve takma Garp meyveli garip adam Muhterem Sleyman'n torunu, yle mi?.,. Avrupal bu yeni Trk' hayret Ve istihzal bir nezaketle seyretmekte ve ona kafesteki avna mahsus bir hrmet gstermektedir. ehzade Vahidddin Efendi henz bula ermemi bir ocuk olduu iin seyahat kadrosunun dndadr ama, bu ziyareti iade edecek olan nc Napolyon ve amcasnn (pltonik) bir akla bal bulunduu Imparatorie (Ojeni) ye yaplacak devlet btesi apnda enlikleri grecektir. Memurlarn alt aydr maa alamad bir zaman ve meknda Beykoz kasriyle Dolmabahe arasn ren hava fiekler Abdlziz'e bu iin daha fazla devam edemiyeceini nasl ihtar etsin?... Abdlmecid'in byk olu Sultan Murad'a nasip olan birka aylk saltanat, en kk kardei ehzde Vahidddin Efendiyi henz dnmeye balad demlerde yakalar. Bul alarnda ve ya 15 sularndayken... Delikanlln eiindeki bu gen adamla taht arasnda Abdlhamid, Mehmed Read ve Yusuf zzeddin Efendilerden ibaret birka kademe vardr. Bu sralarda Vahidddin Efendi, zaif, nahif, hastalkl bir gen namzedi... Hastalktan hastala aktarma yoliyle geen gen ehzade, denilebilir ki, bu haliyle devletin en sadk timsali... Mehmed Vahidddin Efendinin, ocukla delikanl aras bu devresinde, hayat, dnce, zevk ve temayllerine ait fazla birey bilmiyoruz. Padiahlnda Mabeyn Baktibi Ali Fuad Trkgeldi'ye defalarca sylediine gre (Grap iittiklerim Fuad Trkgeldi) onun ocukluk ve genlii trl hastalklar iinde gemitir. Osmanl tahtna birka basamak uzaklktaki ehzade, bu yzden lykiyle okumaya, cidd bir tahsil grmeye bile imkn bulamamtr. Hasret ektii ilim ve kemli, padiahlnda ve en olgun zamannda dile getirebilen ve nefsini eksik grebilen bir insann gerek kltr mnasna, hatt ilimden teye ne byk bir fazilet belirttii meydandadr. lmiyle bbrlenenler deil, bilgide noksann itiraf edenlerdir ki, en ok bilenlerdir. ehzade Mehmed Vahidddin Efendi, Sultan Murad devrinde, saraynn, canfes perdeleri hafif soluk penceresinden, nekahat baygnl iinde, Boazn rperen sularn seyrede dursun... Koca imparatorluk, (4) numaral mason Mithat Paa ve benzerleri elinde, padiah elbisesi biimli deli gmlei tarafndan temsil edilmekte; ve ite alafranga hkmdar Abdlmecid Hnn en byk olu Sultan Murad, Osmanl halife ve padiahlar arasnda (1) numaral mason olarak da, yahudilik ve kozmopolitlik ktne kaydedilmi bulunmaktadr. ehzadeliinde ii gc kk yaptrp yktrmak, sonra tekrar yaptrp yine yktrmakla geen, bylece huzur ve muvazaa sahibi olamayan Sultan Murad'n bir merasim nnda ne trl akl d hareketler gsterdii, cinnetini aklsz padiah isteklilerinin bile gzleyemez olduu ve meydna, her eye ve nice istismarcya ramen, kendi kendisine, bombo bir taht kt, nbeti mutlaka sra bekleyene brakmak zorunda kalnd, basit malmlardan... Byle oldu ve veliaht Abdlhamid Efendi, ksa zamanda gsterecei Ulu Hakan vasfna doru, ykl 33 yl durdurmak zere 34 nc padiah olarak taht'a geti. Bu arada Mithat Paann, veliaht kkne gidip-Abdlhamid Efendi ile grt, pazarla giritii ve Kanun-i Esas mevzuunda ondan sz ald gibi rivayetler, sadece Abdlhamid dmanlarnn-deersiz ve seviyesiz martavallarndan ibarettir.

Ulu Hakan kinci Abdlhamid Hn gzmzde-apayr ve husus bir mevzu tekil ettiine, kalemimizin bal olduu en byk tarih (tez)ini heykelletirdiine ve eserini ayrca verdiimiz ve vermekte devam edeceimiz byk ve merkez ahsiyet makamnda bulunduuna gre, Sultan Vahidddin vesilesiyle yeniden ele alnarak ve nokta nokta tesbit edilmek ihtiyacnn stndedir. Byle olunca imdi yapacamz, Ulu Hakann ahsiyet ve eserini bir ka sahifelik dar kadro iinde ve kaln izgilerle prldatmaya alp Vahidddin'i yetitiren ve onun ruhunu rgletiren vasat, yine Vahidddin cephesinden belirtmektir. ikinci Abdlhamid Hn'n clsiyle taht nbetinde ncle geen Vahidddin, btn ahsiyettini 15 yandan 48 yana kadar 33 yl bekledii ve bu arada genliini, olgunluunu, hatt ihtiyarlk" balangcn idrak etii D'evr-i Hamd iinde idrak etmitir. Her eyden evvel kaydedelim ki, birok kaynan haber verdii gibi, ikinci Abdlhamid'in en fazla sevdii kardei, hatt topyekn ehzadeler arasnda en ziyade benimsedii yakn, Mehmed Vahidddin Efendidir. Ulu Hakan, ehzade Mehmed Vahidddin Efendide kendisine madde benzerlii iinde byk bir mn benzerlii buluyor ve onu sk sk huzuruna arp arzularn soruyor ve ili dl sohbetine muhatap klyordu. Bu mn yaknlnn mterek temel izgisi, din alkas ve slmiyet ball... Kolayca ve rahata iddia edilebilir ki, 36 Trk Padiahnn iinde en dindar, vecd ve hayette en ilerisi, mutlaka Abdulhamid, peinden de gsterilmesi mmkn isim varsa mutlaka aralarna girecek olan Vahidddin'dir. Bu hususlii, dorudan doruya mevzuumuzun iinde bir laboratuar katiyetiyle tesbit etmek borcumuz olsun... Shh vaziyetindeki zaiflik ve nahiflik boyuna devam eden Mehmed Vahidddin Efendi, byk aabeyinin devrinde yine trl uzv rahatszlklar iinde gidip gelirken, ruh ynnden en huzurlu rn yaar. Zira imparatorluun, i ve d saiklerle tam bir uurum kenarna itildii hengmede onu dmekten koruyabilecek sanatkr eli grmektedir. Bu, Ulu Hakan Abdlhamid Hn'dr. te Abdlhamid'in iradesine zt ve mehur Rus Sefiri (Ignatyef)den daha fazla Moskof emellerine yol aarcasna Mithat Paa hediyesi olarak gelen 93 isimli Trk - Rus Harbi!.. Btn Avrupay hlimize gldren Hali Konferans iinde 101 pare top sesiyle iln ettikleri, sahte kahramanlar marifeti sahte Merutiyet... inde Avrupa, (emperyalizm) ajanl, kozmopolitlik, masonluk ve yahudilik tuzaklarnn mayn tarlas gibi kmelendii ve Devleti Aliyyeyi paralama gayesinden baka hibir ie yaramaz hiziplerin yuvaland ilk meclis... Ve Ulu Hakann ilk ulu iradesi: Bu millet henz kendi ruhunu Avrupa mamul hrriyet nizam iinde temsil ettirmenin rdne ermemitir! Meclisi feshediyorum! Fesih iradesinin ruhu bundan ibaret... Abdlhamid'i, tamamiyle arzu ve iradesi dnda giriilen Birinci Merutiyet teebbs ve Trk - Rus Harbi neticesinde ilk felketler savulduktan ve nisb bir skn gerekletikten sonraki 31 yllk hkim devresinde ylece zletirebiliriz:

SYAS DEH 37 yl ilerideki Birinci Dnya Harbini piirmeye doru giden ngiliz - Alman rekabetinden en byk fayday salama ve Trkiyeyi kuatc tehditler nnde daima birini brnn karsna karma dehs... Bu deh, Alman Birliinin kurucusu ve Trk dman (Bismark)a en byk darbeyi vuracak ve Kayzer Vilhelm'e politika inceliklerini Abdlhamid'den rendim dedirtecektir. Balkanlar, Girit, Msr, Akabe, Hicaz ve Yemen mes'elelerini, her biri devlet bnyesini zehirleyici hle gelmeden yattran, uyuturan, tesirsiz klan ve bir gn topyekn cebe indirilecekleri artlar zeminini engellemeye doru giden de ayn deh...

DAR DEH En byk deeri haber alma lsne balayan bu deh, hafiyelik tekiltn kurmakla, milleti birbirine drmek ve nefsn ihtiraslarna hizmet etmek gibi hasis ve sefil bir gaye takip etmemi, aksine, binbir gizli cereyann rtmeye alt devlet temellerindeki rahneleri tkama vazifesini ilk defa metodlatrmtr. Bugnn Mill Emniyetinden tutunuz, Batnn btn (entelicens) teekkllerindeki tohum Abdlhamid'indir. Onu hafiye kullanmakla sulayanlar, kendisini devirdikten sonra sadece nefsn hrslar urunda Tekilt- Mahsusay kuranlardr. Ayn idar dehnn yalnz liyakate deer verici, gelitirici ve yetitirici prensipi, Abdlhamid devrinde byk mareal (Gazi Osman, Ahmed Muhtar ve Ethem Paalar) ve Ahmed Cevdet, Abdurrahman Paalar gibi dnya apnda ilim ve fikir adamlar ve yedekte bekliyen bir sr sadrzam namzedinin toplanmasiyle sabittir. Ermeni ve Yahudilere, hususiyle masonlara kar alnan kstekleyici tedbirler de, politika dehsiyle iice idar dehnn en parlak numunesi...

KTSAD DEH lk ii saray masraflarn ksmak olan ve bu yzden Galata bankerlerine bor etmemi tek ehzade-olduu iin Pinti Hamid diye anlan byk ahlk ve tasarruf seciyesi ki, astronomik devlet borlarn Hazine-; Hassas gelirinden ve Kse-i Hmayunundan deyerek yzde ikiye kadar drm ve saltanat boyunca darya tek kuru borlanmamtr. Hamidiye sularna kadar zccaciye, hal, kuma sahalarnda nice tesis ve daha nice tima yardm ats onun eseri... Byk tren yolu siyaseti, (Selanik stanbul, Selanik - Manastr, zmir - Kasaba) hatlarndan sonra, iki muazzam demiryoliyle, onda, siyas ve iktisad dehnn en yksek derecesini kaydeder. Biri, ngiliz tehlikesine kar mukabil Alman tehdidini diken Anadolu - Badat, br de slm Birlii idealinin yolunu ve ynn gsterici ve Moskof'undan ngilizine kadar her taraf aptrc, 2000 kilometrelik Hicaz imendferi... Abdlhamid'in saltanat erevesinde hdiselerden szdmz vasflar, birka ubede daha belirtilmek ihtiyacndadr:

HARSI L Dou ruhu iinde Batnn olanca mspet bilgilerini devirmek, ve benimsemek, bnyeye maletmek lzumuna inanan Abdlhamid, memlekette ilk defa, birok vilyete mil olarak sanayi mektepleri zincirini halkalam ve sonu ahane sfatiyle mhrlenen btn yksek tahsil ocaklarn kurmutur.

ASKER L mrnde; tek harp veren (1597 - 1313 Yunan Harbi) Abdlhamid, onda da geni bir seferberlie girimek tel ve zilletine dmeksizin biricik Rumeli ordusiyle ve en ksa zamanda Atina kaplarna dayanm ve Yunanllar susta durdurtup dveli muazzama aabeylerinden imdat isteme vaziyetine getirmitir. Ayrca, Dyun-u Umumiye borcunun byk ksmiyle satn alnp hibir ie yaramyan ve durduu yerde devlet btesini kemiren skarta donanmann (materyel), (personel) ve muharrik kuvvet zaafn kestirip onu Halic'e tkamak ve btn kuvveti kara ordusuna vermekle, sevk ve idare d umum gr kymeti olarak stn askerlik anlayn ispat etmitir. Halbuki bu nokta, vatan kurtarcl yerine ona vatan hainliini isnada kadar gittikleri yerdir. Abdlhamid, dmanlarna kar nerede zayf ve nerede kuvvetli olacan derinden derine kestiriyor, ona gre asker bir pln takip ediyor, zahiri ve aldatc sslerden kanyordu. Saraydan idare edildiini ne srerek ktledikleri nice asker harekt ancak bu sayede muvaffak olmu veya byk bir hezimete inklp etmekten kurtulmu ve topyekn devlette olduu gibi, bilhassa askerlikte en mhim baar faktr olan

gizlilik, yine ve ancak bu sayede salanabilmitir. Devlet srr uuruna malik ve bu uuru messirletirmi bulunan en stn Osmanl hkmdar Abdlhamid'-dir-

ADL L Adalet ilerine asla karmayan, ondan Kur'n emirlerine mdahale edercesine ekinen Abdlhamid, adl l bakmndan yalnz hudutsuz ve tarihte esiz bir merhamet ve atfetin temsilcisi olmu ve 33 yllk hkmdarl iinde kaatil bir haremaasndan baka hi bir ferdin idam hkmn imzalamam gerisini hep ebed hapis ve srgne evirmekle yetinmitir. Abdlhamid'in, hrriyet yalaniyle gelen Makedonya apulcularnn karsna Hassa Ordusu ile kmamasnda ve benim yzmden tek damla Mslman kan aktlmasna raz deilim! demesindeki sebep de onun bu merhamet ve tevekkl cephesine bal ve belki tenkidi kabil biricik zaafdr. Ermeni icad Kzl Sultan tabiriyle, yeni domu ocuklarn beynini salata yapp yercesine kan iicilii dillere destan edilen bu mazlum tcidar, hakikatte, karnca ezmekten bile saknan vel mizal bir merhamet fellisidir Ve hakknda kprtlen yalanlarn tam ve kmil zdddr. Memleketin en vicdanl adliyecilerinden kurulu yksek mahkemenin idam hkmn, yine memleketin en stn ahsiyetlerine mtala ettirip hemen hepsi ve bilhassa Plevne kahraman Gazi Osman Paa tarafndan mutlaka idam arttr! reyini ald hlde karar bozup Mithat Paay Taife srmekle kalan, sonra da asla mecbur olmad bu af ve atfet hareketine kar Mithat Paay bodurdu! iftirasn eken Abdlhamid, bu bahiste de ap hayale smaz bir bidedir. Hrriyet ehidi tabiriyle hem Mithat Paada, hem de Namk Kemal'de mukaddes ehitlik vasfn yerin dibine geirenler bilmelidir ki, Abdlhamid'in bunlara verdii ceza valilik ve mutasarrflkla beraber ayda yzlerce altn Ihsan- ahaneden baka bir ey olmam, ve o devirde srgnlk bir nevi kazan endstrisi hline getirilmitir. Bundan sonra Abdlhamid'i ruh ve miza noktasndan da kymet hkmne balayp son hdiseler iinde erevelemek, o devrin mna iklimi boyunca 48 yana kadar ilerliyen Mehmed Vahidddin Efendi zerindeki tesirleri hesaplamak ve artk kahramanmz evel ikinci ve sonra dorudan doruya veliaht sfatiyle sahneye davet edici merutiyet rna yeni bir fasl aarak girmek icap ediyor.

VEHML ABDLHAMD Delilie yakn bir vehim basks altnda gsterdikleri Abdlhamid'de bu hususiyet, btn hile ve ykc tertipleri hayal edebilen bir zek ifadesi olduu iindir ki, ba meziyetlerinden biri iken, dmanlarnn iine gelmemi ve aalk bir illet diye ne srlmtr. Vehimli olduu muhakkak bulunan, fakat asla onun penesinde zebun hale gelmeyen ve hayl kuvveti yoliyle kararn riyazi mahededen sonra veren Ulu Hakan, bu haliyle filozof (Bergson) un bda Edici Hayal lsne en canl misaldir. Hayal zeknn ta kendisi, en stn tecelli ekli ve kumandandan moda bulucusuna kadar her i ubeyine gerekli olduuna, hat Allah bulmakta biricik melekeyi belirttiine gre Vehimli Abdlhamid yaftasnn hakikatte ne byk bir meziyet ifade ettii kendi kendisine zahirdir. Vehimli Abdlhamid olmasayd, mparatorluk 33 yl deil, 3 yl bile dayanamazd. Nitekim ondan sonra da ancak 10 yl dayanabildi. Allah ve Resulne her trl mikyas st iman mstesna, yine filozof (Dekart)n sistemli phesi btn devlet ilerinde ve ahs mnasebetlerinde, Abdlhamid'deki tecellisini kimsede bulamamtr. ,

DNDAR ABDLHAMD Daha nce dokunduumuz ve 36 padiah arasnda en parla olarak gsterdiimiz bu nokta Abdlhamid'de ylesine derindir ki, bir Avrupalya slma en kk, zerrece aykrlk mevzuunda kabul edebilecei hibir tviz hayal edilemez! szn syletmitir. Abdlhamid btn hayat sresince, susarken, konuurken, i grrken ve uyurken yalnz Allahn ve milletini dnmtr.

MTEFEKKR ABDLHAMD Hibir zaman derinliine ve stn bir irfanla besli bir fikir adam olmamasna ramen gayet derin bir sezi plnnda btn sahte inklplar ve kahramanlar anlayan ve bu kksz gidii engelleyen ve ite bu yzden saysz dman kazanan, milli ruh kkne bal, felket devresinde ilk ve son devlet reisi...

AHSYLE ABDLHAMD Daima eldivenli, daima temiz, ar derecede edep ve terbiye sahibi, lm yatanda bile doktoruna giyinip de kan, odasna bir hademe girince ayaa kalktn belli etmemek iin masasndan bir kt alyormu gibi hareket edecek kadar Allah'a mahviyet gsteren, ahane heybetiyle de Alman veliahtn aptran, en ileri Avrupaldan daha gerek Avrupal ve en stn arkldan daha stn arkl, esrar zlememi ve mnas gme getirilmi yce Halife ve Ulu Hakan... te Mehmed Vahidddin Efendi, 15 yandan balayarak 48 yana kadar byle bir tcidarin inkraz durdurucu havas iinde yaad, en sevgili aabey olarak birdenbire vatan topyekun kntye gtrmek zere Ulu Hakan' deviren ttihad ve Terakki simli ekiya oca ve onun kukla padiah Sultan Read devresine, inkraz gerekletikten sonra taht'a. arlmak gibi bir kader art altnda girdi.

KE DORU TTHAD ve TERAKK MAHUD cemiyet... ttihat ve Terakki... Tanzimatla balayan deri st Bat kopyacl ve ucuz inklplk hareketinin ii gzkarala ve komitecilie dkm ekli... Tahlilsiz, teftisiz, muayenesiz, murakabesiz, Bat Kltrne dndan srtnm ve Batnn iporta mal mefhumlarna (hrriyet, adalet, msavat) kaplanm macerac eyrek aydnlarn ekavet oca... Abdlaziz devrinde kurulan ve sahas ok dar kalan Gen Osmanllarn peinden, Abdlhamid zamannda tohumu atlp fidan gelien ve aac yetien ittihat ve Terakki, Ulu Hakan' devirdikten sonra 10 yl iinde mparatorluu inkraza srklemek marifetini yerine getirir ve olanca vebalini 6. Mehmcd "Vahidddin'in zaif ve nahif omuzlarna yp basar gider; silinir, kaybolur! Bu bakmdan, vatann olduu kadar 6. Mehmed Vahidddin'in dorudan doruya kaatili ttihat ve Terakki'dir; ve onun en az fenal, ancak merhameti yznden devirebildii kinci Abdlhamid'e dokunmutur. kinci Abdlhamid'a edilen fenalk (vatana edilen ayr) ancak ahsdir. Vahidddin'in ahsna ise hibir ey yaplmad halde bu bedbaht zat, artk yklm bulunan vatann altnda braklmak suretiyle bellarn en byne arptrlmtr. Vahidddin'i tehis ve tesbit etmenin en ince izgisi de budur. Byle olunca ittihat ve Terakki vakasn Abdl-hamid'e olduu kadar, hatt biraz daha fazlasiyle Vahidddin'e balamak doru olur. talya tarihinde byk bir rol oynayan (Karbonarlerin, balangta, eski bir ta kmr ocanda toplanm be kiiden meydana gelmesi gibi, ttihat ve Terakki, protoplazmasn 1889 ylnda, Tbbiyye-i hanenin kuytu bir kesinde kurar. lk gnllleri, ocuk denilebilecek yata, (romantik) ve sath be adet delikanldr. Ohri'li ibrahim Temo, Arapkir'li Abdullah Cevdet (ileride dinsiz itihat gazetesi sahibi), Diyarbakrl shak Skt, Kafkasl Mehmed Raid ve Bakl Hseyin zade Ali... Bunlar, 1889 ylnn 21 Mays gn Tbbiyye'nin izbe bir noktasna ekilirler ve balarn koparmaya baladklar Kur'n yerine bilmem ne zerine and iip, Kzl Sultan (!) ve rejimine kar hareket fikri etrafnda birleirler ve bu birliin ilk hcresini rerler. lk isim de Ittihad- OsmandirHenz tamamiyle iptida, hatt, nazar ve edeb, en dorusu hayal ve (fantezik) safhada bulunan bu topluluk zerinde ilk kymet hkm udur:

Bunlardan en kuvvetli ve iddetlisi, daima olduu gibi, anavatan d, Makedonya havasnn yuurduu, suyun te yanndan bir tip, br ikisi de ayn ekilde, Moskof kltr gbresi iinde boy atm insanlar ve yalnz ikisi Anadolu ocuu... Bata Abdullah Cevdet isimli (hakikatte Advullah Cevret) olmak zere ite bu iki Anadolu genci de, btn kk alkalarn kesmi veya kesmek zere iki ters bnye rnei... Bunlardan Abdullah Cevdet isimlisi, Tevfik Fikret ve Hseyin Cahit'le beraber, hatt onlarn nnde ve onlara fikir rehberlii edercesine memlekette lk mtaamz, saldrgan kfr bayran aandr. Doktor (D'uzi)nin slm; Tarihi isimli zehir ana kitabn Trkeye evirip nice krpe vicdanlar kurutan ve kendi gibi birka tbbiyeliyi, imnlarn kaybetmek yznden intihara srklemi olan lnetli... Ben Abdullah Cevdet'i dinsiz tihad kard demlerde 19 - 20 yalarnda bir gen iken tandm. Henz edeb hretimin balarndaydm. Caalolunda, Yerebatan taraflarnda, zerinde ran tlk hatla tihat, ayrca da Franszca Idjitihat yazl i yeri ve apartmannda... Sleyman Nazif'in o suretten hayay dest-i Hak (Allah'n eli) trnakla yrtmtr! dedii menhus ve iek bozuu ehresini grr grmez midem buland ve ondan sonra her mahede bende bu ruh mide bulantsn teyid etti. Ekferin bana hayranl o mertebedeydi ki, bu yeni airin fotorafn tihadn kapana koyuyor ve beni Trklerin (Bodler)i diye takdim ediyordu. Fakat b vmeler sonradan ayniyle Allahsz Nurullah Ata tarafndan da olduu gibi bana zerrece tesir etmiyor ve aradaki ruh ve dnya gr fark yznden bu esfel tiplere snamyordum. Ruh hasisliiyle bir arada madde cimriliiyle maruf, Allah ve Resul dman Abdullah Cevdet, bir kenarda unutulmu ve hakk verilmemi bir insan, btn inklplarn ilk tebircisi bir mtefekkir olduunu zanneder ve ufunet dolu iini ekerek yle derdi: ittihat ve Terakki'yi kuran, benim! Abdlhamid'e kar ilk hareket bayran aan benim. Sonra ttihatlar iktidara geince unutulan ve bir kede braklan da benim! Ha! Mustafa Kemal'in btn inklplar benden kopya olduu hlde (henz Abdullah Cevdet'in iddetle taraftar olduu yeni harf inklb olmamt), onca da takdire mazhar olamayan, benim! Bylece, ttihat ve Terakki'yi kuranlardan (prototipik - ba rneklik) bir mahiyet, dvann iyzn izaha yeter. lk teekkl aylarca ve yeni mensuplarna ramen (fantezi) plnnda kaldktan sonra, birden, o srada Avrupada bulunan birinin eline dverdi ve bu yoldan, deta Avrupada merkezlemenin bedava nimetine erdi. Avrupada bulunan biri, ittihatlarn bir ara byk hrriyet mcahidi tandklar, sonra da belki hakl olarak yerin dibine batrdklar, frenkvri kesilmi stbeyaz sakall, mehur Ahmed Rza... Merutiyetten sonra Ayan (Senato) reisliine getirilecek olan bu ihtiras ve menfaat kumkumas, o hengmede Bursa Ziraat Mektebi Mdrdr ve Bursann Nilfer gazetesinde makaleler neretmekte ve resm gnler kinci Abdlhamid hakknda (tpk Servet-i Fnun'da Tevfik Fikret'in yapt gibi) en yakas almam medhiyeler, dalkavuknmeler yaynlamaktadr, ite bu Ahmed Rza, 1889'da Pany sergisi mnasebetiyle oraya gitmi ve Fransa'dan Abdlhamid'e slahat lyihalar yadrmaya balamtr. Maksad, bir ayann emniyette bulunduu bir diyardan ykselttii tatli-sert nidalarla Hkmdarn dikkat nazarn ekmek, bu yoldan mmkn olursa paye kapmak, olmazsa Hrriyet Kahramanl safna gemektir. Abdlhamid'in hatralarnda, ingiliz Ali Beyin olu diye gsterdii, anne tarafndansa bsbtn yabanc bir kan tayan Ahmed Rza, Paris'teki faaliyetiyle, ekirdek kuruluun toy delikanllarn byleyiverdi. lk kadroya katlanlardan Ahmed Verdn, Doktor Nzm, Ali Zht isimli genler, hkmetin dikkat nazarlarn zerlerine ekecek nmayilere giriip Paris'e svmak zorunda kalnca Ahmed. Rza'nn eteklerine yaptlar ve bu, evvel zenti, sonra meccani, daha sonra sahte kahraman, cemiyetlerinin ilk kafas makamna oturttular, ttihat ve Terakki ismi, ite o sralarda, Paris'le stanbul aras haberlemeler sonunda takldAhmed Rza, Fransz aklclk mezhebinin kurucularndan (Ogst Kont)a kaplanm, onu peygamber saym, onun (pozitivizm - mspetilik) felsefesini

din kabul etmi ve akl putlatrmi bulunuyordu. Bir mecliste, Allaha inanmad ileri srlnce yle demiti: nanmamak olur mu? Benim de inandm, balandm bir hakikat var: (pozitivizm), akl, mspet gr mezhebindenim ben. Akla iman ediyorum! te, bu, drtte kan frenk Ahmed Rza, Frengistanda tohumunu atmaya balayan cemiyeti ilk defa olarak isimlendirdi, yni vaftiz etti. (Pozitivizm)in remzi olan (Ordre et Progres - Nizam ve Terakki) tbirini ne srerek... Genler bu tbir zerinde kk bir ameliyat yaptlar ve (Ordre) kelimesini, birlik mnsna gelen (Union) lfziyle dei tirerek (Union et Progres - Itthat ve Terakki)yi kelimeletirdiler. Bylece cemiyet, frenk dncesinin frenk tbirinden doma kliesini Ttirkeye evirmekle isimlendirilmi oldu. Kuruluundan iki yl sonra zas 12'ye varm olarak stanbul'un Edirnekapis dndaki Mithat Paa banda gizli ve (romantik) toplantlar yapan (fantezik) teekkl, ksa zaman iinde, zmir ve am taraflarnda, kendisine denk havalar ve insanlar buldu. Bilhassa yksek tahsil snfndan genler ve gen zabitler arasnda maya tutmaya balayan bu yeni dva (!) Ahmed Rza'nn Paris'te yaynlamaya balad Meveret gazetesiyle (1895) gzleri bsbtn zerine eker oldu. Artk, kaytl olsun olmasn, aydn geinen herkeste cemiyete doru bir temayl... deta moda zevki... Bu vasat, saraya ve Abdlha mid'e kar, iin iin, alttan alta kprten itima z'mrelerse malm... Bata Yahudiler, dnmeler ve masonlar, btn bir kkszlk dnyas... Cemiyetin ilk beyannamesini Abdullah Cevdet kaleme alyor; Avrupayla muhabereleri de Galatatadaki Fransz postahnesi ve Harbiye muallimlerinden (!) (Toustim) Paa idare ediyor. Ayn mektebin retmenlerinden rksulu Ahmed Bey de (ileride paa), bu frenk asll, Trk dostu (!) paayla elele... Cemiyet, Avrupa ve Msr taraflarnda slenir ve Trkiyede kvlcmlanrken artk sarayca malm hle geliyor ve Kzl Sultan dedikleri maraz merhamet abidesinin denekli srgnleriyle bu kahramanlar, deta isizlik ve meteliksizlikten kurtarlm olarak imparatorluun ke ve bucaklarna nefyedilmeye balanyorlar. Fakat bu tedbir, yanna bol gda maddeleri braklarak azgn kediyi uval iinde br mahalleye aktarmaktan baka bir eye yaramyor; ve a kediler bir taraftan oalrken, bir taraftan da atldklar yerlerden dnp tekrar evin at arasnda veya bodrum katnda toplanmaya devam ediyorlar. Btn endstrilerini Abdlhamid'in msamaha ve merhamet zaafna dayayan ttihatlar, kendilerine gre, bonmare arslan eklinde, dii kesmez ve penesi yrtmaz bir padiah aramaya balyorlar. Kstahlk ve gzkaralklar o hle gelmitir!. Srada ehzade var: rade ve dayatma kabiliyeti, pelteyi beton gsterecek kadar zaif, veliaht Mehmed Read Efendi... Her n bir buhrandan tekine geen Yusuf Izzeddin Efendi... nc veliahd yerinde, ya 40'a merdiven dayam engelky srtlarnda iri ve sk aalardan bir hisar arkasna ekilmi, taht zerinde istekli ve mitli grnmeyen Mehmed Vahidddin Efendi... Yusuf zzeddin Efendiyi bir kalem atyorlar; Vahidddin Efendiyi, vakar ve nefsini korumakta gsterdii dikkat yznden ve ayrca byk aabeyi ile aralarndaki karlkl sevgi bakmndan Abdlhamid-i sni'nin snisi diye vasflandryorlar ve olanca mitlerini, kendileri iin biilmi kaftan, Sultan Read'a balyorlar. Ve harekete geiyorlar. Mehmed Read Efendi Mevlevdir. Ne yapmal ? Beyolu (Yksek Kaldrm) Mevlevi Tekkesi eyhini elde edip onun vastasiyle Veliaht'a hulul etmeli!.. O devirde Mevlevlik zorlu bir kap olmad gibi eyhini elde etmek de zor olmuyor. Read Efendinin karsna kp hrriyet, msavat, adalet kem-km ediyorlar ama, o biilmi kaftan, pelte seciyede, kendilerini anlayacak ve destekleyecek kadar bir hamle ve karar iktidar bulamyorlar. Padiahlnda boyuna tekrarlamak zere, Mehmd Read Efendinin her hdise karsnda tavr u drt kelimeye smaktadr: Memnun oldum, mahzuz oldum. Hemen karar veriyorlar:

Yusuf zzeddinde i yok! Vahidddin habisin biri! Read ise destekimiz deil, ancak biz iktidara getikten sonra padiahmz olabilir. 'Mumla arasak bulamyacamz bir padiah.'... Ve 1897 ylnn ortalarnda Abdlhamid'e kar bir darbe kararn veriyorlar. Yksek Kaldrmdaki Mevlevi Tekkesinin eyhi Abdlkadir Efendi, henz taslak hlindeki bu ihtill heveslilerini o kadar tutuyor ki, kudretli padiah ve Ulu Hakan Abdlhamid Han'n murakebe penesi altndaki Yldz Sarayna kadar szyor ve orada bz silhorlarn, Sultan devirme iinde yardmn istemeyedek teebbsten ekinmiyor. Onun da gayesi, Osmanl tahtnn zerinde Mevlevi klahn grmek... Karar Paris'e, Ahmed Rza'ya uuruyorlar. Gelen cevap, gz karalktan baka bir esas ve usul tanmayan cakac yavru horozlar ldrtyor: Ya hareket muvaffak olamazsa bizim Fransa'da hlimiz nice olur? Fransa Hkmeti hepimizi hudut d etmez mi? Al sana, stanbul merkeziyle Paris mihrak arasnda bir kopu... stanbul'da Hac (!) Ahmed Beyin reisliindeki Umum Merkez, Ahmed Rza'nn cemiyetten ihracna karar veriyor; derken bir jurnal zerine hepsi birden tutulup saraya dolduruluyor ve oradan daraacna gnderilmek yerine denekli srgn lemine karlyorlar. lk umum merkez de bylece, kendi kendisine kapanyor ve ttihat ve Terakkinin ilk devresi nihayete eriyor. Temo soyadn tayan, suyun te tarafna bal, ilk messislerden brahim, Romanya ve Bulgaristan'da; Ahmed Rza, Doktor Nzm ve kumpanyalar Fransa'da; u bu, svire'de; filn falan Msrda slenmeye ve mihraklamaya baksn!.,. 21 Aralk 1896 tarihinde svire'nin Cenevre ehrinde Osmanl htill Frkas kuruluyor. Ayn mayadan ve stanbul Merkezinin dmesi zerine daha canl hareket edilmesini isteyenlerden bir grup... Artk ierideki kundak tepelenip sndrlm, yank lekeli bir bez paras halindedir ve kendilerince btn mit, vatann pencerelerinden seyrettikleri Bat ve imal rzgrlarnn savurduu kvlcmlardadr. Bu kvlcmlar, vatan yakmak iin Hallar Dnyasnda ate fleyen, kafa katlarnda Mslman ve Trk yazl insanlarn nefesleri... svirede kurulan Osmanl htill Frkasnn ilk ii ermenilerle mnasebet kurmak, onlardan destek istemek ve Mslmanlarn Halifesi ve Trklerin padiahna ortaklaa bir suikast tertibi fikrinde birlemek oldu. htill Frkas, nce hedefini ve dvasn aklayc bir beynname yaynlayacak, peinden Ermeniler Istanbuldaki Trk fedalerine bomba verecekler... Sonradan bomba verilmesi iinin Tuna boyunda bir noktada yaplmas dnld ve bombalar brahim Temo'nun teslim alp diledii yere sevketmesi kararlatrld. Dorudan doruya Trk d-manlariyle Trk ismi altnda Trklk dmanlarnn bu temasna, Zarifyan isimli Ermeni araclk ediyordu. Fakat mahut hedef ve dva beyannamesinin nerine ramen Trk dman Ermenilerle Trklk dman szde Trkler anlaamadlar, bomba al veriini yapamadlar; bylece slamlarn Halifesi ve Trklerin padiahn bombalamak erefi (!) yalnz Ermenilere kald. te ihtill beyannamesinden birka para: Osmanllar! Biliriz ki, kudurmu bir kpei gebertmek farzdr! te bugne kadar kan dkmekten saknm olan Osmanl htill Frkas artk zalimlerin haddini silhla bildirmeye ve mazlumlarn intikamn almaya iyice karar verdi! Zabta gruhu ve asker takm yolumuzu kesmeye kalkrsa aramz ancak lm ayrabilecektir. Evet, leceiz, ldreceiz, keseceiz, bieceiz, yakacaz, ykacaz! Hi kimseden pervamz yok! O canavar Padiahn Yldzn sndrecek ve kln semaya doru savuracak olan (dinamit)ler bile elde, belde hazrdr. Halkn selmeti, herhangi noktay gsterirse oraya atlacaktr. Ya hak, ya lm! diyerek Meclis-i Mebusan atrmak ve u zalim hkmeti kknden skp atmak zere biz ie sellemehssellm balayacaz, bildiriyoruz! (Mhr) htill Frkas. Ya hak, ya lm! O sralarda Avrupadaki faaliyet iinde, mehur Doktor Kadri Rait Paaya kadar nice mruf ahslar arasnda, Tunal Hilmi ve byk edip Sleyman Nazif'i de gryoruz. Bu Tunal Hilmi, 20 yl sonra ttihatlarn kertecei imparatorluk enkazndan birkan kurtarabilmek, yni ttihat pisliini temizlemek gayesiyle balayacak olan stikll Harbi ve peinden Cumhuriyet devresi ilk

meb'uslar arasnda yer bulacak; zavall Sleyman Nazif ise, yardm ettii tarafn ykt vatan harabesi nnde, stanbulun igali gn, dillere destan Kara Bir Gn yazsn kaleme alacaktr. Vahidddin, engelkyndeki kknde, sessiz hkrklarla Boaz seyrede dursun!... Byk hdiseler herkese bilindii, kkleri bykleri dourma bakmndan kk deerlerine ramen hafza ve hatralarda yaayamad iin onlar yaya takip ederken brlerinin zerinden (fze) hziyle gemeyi tercih ediyoruz. ttihat ve Terakki'nin byk hdiseler r, 19'uncu Asrn son yllariyle 20 nci Asrn ilk seneleri arasndadr ve cemiyetin, byk aksiyon merkezini Selanikte kurmasiyle balar ve stanbul zerine sevkettii, beyaz kee klhl fedailer ve Hareket Ordusiyle sona erer. Ahmed Rza yine sahnededir ve onunla beraber baz isimler destanlamakta... Enverler, Niyaziler, Taltlar, bu son rn son perdelerinde sahneye karlar; ve dada ardna takt bir geyikle hrriyet avna kan, fakat eceli sahneye kmasna msaade etmedii iin kartpostallarda sembolleen palabyk Niyazi Bey mstesna, daha nice yeni aktr ve figranla beraber, mparatorluun kne kadar tam 10 yl sahnede kalrlar. Selanik devresinde ttihat ve Terakki (bir aralk Terakki ve ttihat) az yerine tabanca namlusundan baka bir i leti tanmayan ve her kapy ac maymuncuu silhta bulan bir ekya ocadr. Ocaa bu ruh sinince de artk eski, szde fikircilere hibir rol kalmamtr. Mesel: Enver'in fevkaldelik vasflar arasnda en hayran olunan nokta, onun, ismini, tabancayla, nokta nokta, hedef tahtasna yazabildiidir. Btn fikirleri, beyaz kee klahlara siyah ibriimle iledikleri ya hrriyet, ya lm. dvizinden ibaret... Selanik devresinde ocaa sindirilen bu ruh, yle tlsmldr ki, hepsinde, bugnn futbol heyecanna benzer ve umumiyetle kaatil etelerinde grlr bir cinayet vecdi, hkm srmektedir. Abdlhamid'in paasn Selanik'te, telgrafhaneden karken yere sererler, daha nicelerini, nian tlimi yaparcasna kurunlarlar ve ileride, stanbul'da, kpr stnde ve umum meydanlarda, bir kurunda susturacaklar gazetecilere doru, boyuna tabanca (egzersiz)i yapmakta devam ederler. Bu ruhu; en tesirli atlarna dman yerine dinda ve yurttalarn hedef tutmak ruhunu, maya tutturmaya baladklar zabit tipine alamaya bakarlar. ou, deli vecdi iinde rpnan ve saral bir eytan cezbesi yaayan gen ttihatlarn ideal diye anladklar ve kolayca yaydklar ruh haleti, ite yalnz ve yalnz, bu cana kyma kltr ve sanatna dayanr. ttihat ve Terakki ekavet ocann gide gide nihayet varabildii biricik mezhep ruhiyat, ehvet halinde bir cinayet cezbesi ve bu cezbenin yin zevki olmutur. yirminci Asr balarnda iyice billrlamaya balayan bu manzaraya kar Ulu Hakan Abdlhamid Hnn yapaca, Selnii mna bakmndan berhava etmek, btn elebalarn toplayp vaktiyle Mithat Paay Brindizi'ye ve sonra Cidde'ye tayan zzeddin vapuru yerine khne Tir-i Mjgn gemisine doldurmak ve Selanik aklarnda topa tutarak batrmakt. Yazk ki, Ulu Hakan'da her ey var, fakat bu ruh yoktu... O kadar yoktu ki, ayn ruhu ttihatlardan karlk alarak kopya etmeyi adet tenezzl sayyordu. Netice: Zpladlar, hopladlar, bardlar, ardlar, ldrdler, yaktlar, Mabeyne telgraf stne telgraf yadrdlar, hop dediler, ht dediler ve Merutiyeti iln ettirdiler. Meclis-i Mebusanda, Ahmed Riza'nn reislik krss yannda, o anda ve karlarnda duran Abdlhamid'e hakaret ettiler, onu hrriyeti bomu ve milleti hor grm olmakla suladlar. Buna da tahamml ve tevekkl gsteren Padiah devirebilmek iin, nihayet, hilelerin en denisine bavurdular, 31 Mart ayaklanmasn tertiplediler. Kar olduklar dvay -eriat- kknden kaldrma yolunu amak ve bu iin bahanesini bulmak iin askerleri bizzat eriat istiyoruz diye ayaklann! eklinde kkrttlar ve kkrtcnn Abdlhamid olduunu iln ettiler. Masum ve cahil neferleri eriat de eriat! diye sokaklara ve meydanlara dktler. Bunlarn byk ksmn Ayasofya meydanna kmelendirip oradaki Mebusan Meclisini (Cumhuriyetin 10'uncu yl dnmnde yanan Adliye Saray) basmaya, baz mebuslar ldrmeye, her eyi krp dkmeye ve

yamalamaya kadar drtklediler. Sonra stanbul zerine apulcu alaylarndan, ismine Hareket Ordusu dedikleri bir gruhu yrttler, bu ordunun neferlerini Padiah kurtarmaya gidiyoruz! diye kandrdlar. Ayan ve Mebusan'i birletirip Mill Meclis namiyle topladklar heyete, Said Paa gribi Abdlhamid'in eski bendelerinden, fakat sknca her defa bir ecnebi sefaretine snacak kadar bedbaht ve seciyesiz bir adam reis setirdiler; ve tahttan devirme kararn ite bu orkestra efinin kaldrd denek ve gsterdii notaya gre, keman, borazan, davul, iln ettiin en hazin taraf, Tanzimattan beri gelen izgi boyunca her gn biraz daha belli olarak btn dva eriat kaldrmaktan ibaretken ii yine eriata uydurmak gibi mnafka bir hnerden vaz geemediler ve hal'in fetvasn eyhlislm makamndaki eyhlinkrdan kopardlar. Bu, ebedler boyu yz kara adam, Abdlhamid gibi hastalk derecesinde bir dindar, eriat hkmlerini bozmak ve kitaplarn yakmak, israf ve zulm (!) gstermi olmakla sulad ve hal' caiz olur mu? sualine elcevap: olur! hkmn bast; ve kumandanlarnn hassa kuvvetleriyle kar durma teklifine hayr, benim yzmden tek damla mslman kan akmasna raz olamam! diyen Ulu Hakan Abdlhamid Han tahttan al aa edildi. Bundan byle ittihat ve Terakkiyi, 1918 mtarekesi gnlerine kadar, felket kular halinde memleket semalarndan geen hadiseler katar iinde takip edebiliriz. Gsterdiimiz gibi, Abdlhamid'i, srf merhamet ve hayata sayg damarn maden gibi istismar etmek sayesinde devirdiler. Ve Abdlhamid'in en ince yufkadan daha ince ve yumuak diye vasflandrd, 65'lik Mehmed Read Efendiyi, Osmanl tahtna, cansz bir eya eklinde oturttular. Bylece, 14 yl sonra mzeden bile kovulacak olan Osmanl taht ve hkmdarnn artk mze eyas telkki edilmeye baland r am oldular.

SULTAN MEHMED READ kinci Abdlhamid gece yars Selnie, Yahudi (Altini) kkne gnderilirken, millet temsilcilerinden olmak iddiasndaki bir heyet; Mehmed Read Efendinin huzuruna kt ve ona, millet iradesiyle mslmanlarn halifesi ve Trklerin padiah olduunu bildirdi. Hayat sresince abdestsiz gezmemi, btn Osmanoullar gibi din alkasn asla zayflatmam, tek damla iki imemi, her trl haramdan kanm, ihtiyarlna dek sren ehzadeliinde hi bir kere politika ve dalavere ateine el uzatmam, yalnz tarih ve mesnevi okumu, fakat lemini d dnyaya naketmek cehdinden yoksun yaam, yamur suyundan temiz, ama temizleme fikir ve enerjisinden mahrum, bu mavi gzl, beyaz tenli, pembe yzl, ak sakall, esaret apnda tevekkl ve teslimiyet heykeli ihtiyar, heyete kelimesi kelimesine, nceden dzenledii u cevab veriyor: Otuz yldr itidalim muhafaza ettim. Bu mddet zarfnda milletimin selmet ve saadetine dua ettim. Mademki millet beni istiyor; bu hizmeti teekkrle kabul ederim. Benim birinci emelim er'i-i erif ve Kanun-u Esas mucibnce icra-y hkmet etmektir. Milletimin arzu ve amalinden zerrece inhiraf etmem. Cenab- Hak muvaffakiyet ihsan ederse bahtiyarm. Abdlhamid devrini gizlice ktleme ve itidal gsterilmesi ok zor bir zaman olarak belirtme yoliyle ttihatlara bir nevi avans mahiyetindeki bu kof ve bo szler; her ey eriat ykmaya doru giderken, hem eriat gaye kabul ettiini sylemek, hem karsndakilere gayesi sanki 'oymu gibi davranmak ve vatan hizmetini eriatte olduu kadar Kanun-u Esaside grmek, stelik millet arzu ve emellerinden dnmeyeceine iaret etmekle de millet yerine geen ittihatlar tatmin etmeye bakmak noktasndan, sinsi bir slp iinde tezat ve zaaflarn en hazinini ereveler ve sultanlkla sultann ne hale drldne en veciz misali verir. O zamanki Harbiye Nezareti (imdiki Universite)nin nnde sraya dizildikleri Resne taburlar mill (Arnavut) klyla yeni padiah selmlarken meydan dolduran her renk ve izgi, mevhum hrriyet noktas etrafnda btn bir kozmopolitlik ve gaflet dnyasn resmetmektedir.

Sahneyi gzleriyle gren tarihi Ahmet Refik'in bana anlatt bir mahedeye gre halktan biri yanndakine soruyor: Kim bu hrriyet? br cevap veriyor: Yeni padiahmz, efendimiz! Kimse farknda deildir ki, bu yenisi (hrriyet), gelmi ve geleceklerin en zalimi olacak, asla tahtndan indirilemeyecek ve her devrin putu olarak elden ele devredilip gidecektir. Madd ve manev ekavet oca ttihat ve Terakki devresi zerindeki grlerimizi kendi gzlmzden tesbit ederken bizzat Mehmed Vahidddin'in llerini dile getirdiimizi, adet onu konuturduumuzu sanyoruz. Denilebilir ki, Mehmed Vahidddin, kinci Abdlhamid Han'dan balyarak Sultan Read'a kadar belirttiimiz btn kymet hkmlerinde, slp ve tahlil farkyle ortamzdr. Bu ortakl gstermekte de, hayatnn son devresi olan talyada, (San Remo)da, bugn hayatta bulunmayan eski nazr ve askerlerden birine syledii szler ahittir. Rahmetli Paann, ismiyle ortaya kmak istemeyen olunda grdmz not defterinde, Vahidddin'e ait u cmleler vardr: Byk biraderim Abdlhamid Hn Hazretleri Yavuz Sultan Selim'den sonra gelseydi Osmanl padiahlar arasnda en stn mertebeyi ibraz eder ve devleti, i ve d dmanlarna kar en muhkem ve salbetli bnyeye kavutururdu. Bu mny, bana, kendi z aziyle de ma ve ifade ettii olmutur. Fakat en nazik ve tehlikeli devrede geldi, 33 sene btn felketlere ve maziden kalma dertlere kar koymay bildi, hastay lmden korudu ama, ayrca mstakil bir shhat ve saadet getiremedi. Onu, kan aktmaya asla msait olmayan dindar mizac yznden ttihat ve Terakki ykt ve zaten sra icab, Abdlmecid oullar arasnda en halim selim, efik, refik, mtevekkil, mtehammil, iradece zaif ve siyasete hafif olann buldu. Ona tac giydirdi ve onu bana t eyledi. Bylece, 600 yllk devleti 6 ylda harcama yoluna girdi ve 9 ylda kertti- Tarihimizi. yahudilerin, masonlarn, dnmelerin leti olarak millete onlardan daha byk fenalk edebilmi, haric ve dahil hibir dman mevcut deildir. Kelime kelime Sultan Vahidddin'in dudaklarndan dklen bu Gzleri aynen tesbit ettikten sonra, onun son cmlesindeki byk hakikati ele alalm. ttihat ve Terakki, btn byk kedamanlariyle dorudan doruya mason ve gizli Yahudi kurmay-r?n sevk ve idaresine yn tutmu ve yol alm bir tevekkldr. Beynelmilel gizli Yahudi kurmay, Abdlhamid gibi, islm birlii ve Trk btnl bakmndan en tehlikeli ahsiyet sayd bir hkmdara, murakabesiz Bat taklitisi ve talihsiz hrriyet nracs toy genlerden ibaret ttihatlar vastasiyle en byk darbeyi indirdikten sonra, onlar yapayalnz ve mparatorluu batrmakta serbest brakm, Trablus ve Balkan felketleri arkasndan da tilf manzumesi (ngiltere, Fransa, Rusya ve sonunda Amerika) tarafn tutarak, bu defa ayn ittihatlar Trk vataniyle beraber yok etmek taktiini gtmtr. Btn bunlar olurken de ittihat ve Terakki Komitesinde uur, (matador)un tuttuu krmz beze hcum eden azgn boannkinden farkszdr. ttihat ve Terakki, hibir eyin farkna varmadan, daha dorusu farkna varmasna meydan verilmeden yahudinin oyunca olmutur. Komitenin evvel yahudi leti ve peinden kurban olmasndaki temel tehis, girift kklere bal olarak yle yerindedir -ki, ttihatlarca iktidara geildikten bir mddet sonra rejimlerine (ideoloji) tedarik etmek iin ba vurulan Trklk bile, dorudan doruya yahudi eseri olmasa da, vasatn ya hudilerin hazrlad ve rol almasn kolaylatrd bir itir. Olduka cins bir fikir adam olarak yaratldktan sonra dnyalar aras byk muhasebede lm dnemecini kivrlamayan ve inkr uurumuna yuvarlanan Ziya Gkalp, itilmn iinden deil, sadece slmn yerini almak zere icat ettii Trklk yolunda ne byk bir yahudi himayesi greceinden veya yahudilere ne zengin bir istismar sahas atndan gafildi. Tek hrsi, Kur'anda Allah'n lanetledii yahudinin hncn almak ve evketli slm temsilcisi Trk' bu bakmdan ykmak olan korkun seciye, elbette ki onu devirmeye doru her harekete kredi aacak ve her trl yardm (plasman)n yapacakt. Nitekim bu bakmdan ykmak olan korkun seciye, elbette ki hem ucuz tarafndan, hem de tahrifilik yoliyle kaptran yahudi filozof (Emil Durkaym)dr. Ondan sonra da ayn dva etrafnda ykseltilen vecd seslerinde

(Yeni Turan - Halide Edip) ve kurulan teekkllerde (Trk Oca), ou Trklkle alkasz ve Anadolu mayas dnda tipler vardr. Sleyman Nazif'in u (espri)si ne kadar yerindedir: (Ci, c, c, cu), Trkede meslek edatlardr. Kahveci, arabac, kmrc, sabuncu, gibi. Nasl kahveci kahve, arabac araba, kmrc kmr, sabuncu da sabun demek deilse, Trklerin de ou Trk deildir.' Trklk vecdinde Halide Edib Advar gibi bir yahud dnmesinin sanat nderliine kalkmas ve her biri Trk snrlar dna bal ve yabanc kltrl (ou Moskof Kltrnden) ahslarn dvaya mesi hereyi izaha yeter. Afallam, iyice afallatlm gerek Trk unsurunun, devlette olduu gibi, afallamada da (1) numaral adam Sultan Read, ite, belki kuvvetli bir din ba ve ahlk saffeti iinde, btn bu ilerin daha nice siyas ve asker intihar hareketleriyle beraber, kor, sar ve dilsiz turasdr. ekillendirdii zaman ve mekn erevesi bakmndan da, btn bu inceliklerin belirtilmesinde vesile... Artk 50 sini am bulunan Vahidddin ise, biraz sonra gzden geireceimiz, veliahtlk ve bir n evvel taht'a kavuma emeli iinde, vezirleri 3 tudan 3 tye inen mparatorluun ak izmihlal gidii onunde btn kann iine aktmaktadr. Ayn not defterinden; Sabahlara kadar uykusuz, Devlet-i Ebed Mddetin pek yaknda zeval bulaca kaygsiyle kvranmakta ve nmdeki yar deli Veliahte (Yusuf Izzeddin) bakp bsbtn hayflanmaktaydm. Trablus-u Garp tecavz ile Balkan Harbi Allah tarafndan, Abdlhamid'i devirmenin ve ondan mahrum -kalmann iki ar ukubetidir. Ukubetlerin ukubeti Dnya Sava ise son idam hkm... Trablus-u Garp tecavz, hrriyet iln edilir edilmez devlet bnyesine kuvvet yerine ne mthi bir zaaf geldiinin ve artk mparatorlukta imal Afrikay koruyabilecek bir g ve btnlk kalmadnn makarnac talyanlar tarafndan bile kefedildiini ve hemen istismar vesilesi yapldn, yani Merutiyet inklbna Trk' diriltici deil, ldrc gzle bakldn gsterir. Demek ki, Osmanl mparatorluu mevzuunda Avrupann kollad dem hulul etmi, vde dolmutur. Balkan Muharebesi ise, o zamanki Fransz (llstrasyon) mecmuasnn kapanda km ve 38" yl sonra Byk Douda kopyas yaynlanm korkun bir fotorafn dilinden udur: Kumanda heyeti ve zabit snfna ileyen politika zehiri yznden ordunun bozulmasiyle, a bil, silhsz ve arksz Anadolu arslannn dnk karakulaklar (sar srtlan, uyuz akal, topal kstebek gibi arslan dalkavuu sfl hayvanlar) karsnda verdii ac ve haysiyetsiz bozgun... Merzfonlu Kara Mustafa'nn Viyana nlerinde verdii ve Peygamber Sancann bile dman eline-dmek zere bulunduu ve ancak birka iman hamiyetlisi tarafndan kurtarlabildii ve artk hezimet rmz at byk bozgundan balayarak btn bozgunlarmz iinde en feci ve belki toplaycs olan Balkan malbiyeti sonunda, elimizden-gelebilen tek ey, kendi kendimizi namussuz iln ederek numune mekteplerinde arklar sylemek olmutur. Aynen: 1328 de Trk namusu lekelendi, of! ; Of, of!... Ah, ah!... Acaba bu dnyada namusunun lekelendiini mektep ocuklarna arklarla ilm ettiren bir rejim grlm mdr? Balkan Harbinden nce ittihatlara kar zabitlerden kurulu bir Halskran Kurtarclar grubu peydahlanmtr ki, kibrit aevi gibi akp snm, fakat bir aralk Komiteyi sarsar ve iktidardan uzaklamaya zorlar gibi olmutur. te bu hengmede ttihatlar, bir kere rtm bulunduklar ordunun feci kibetinden kendilerini sorumlu tutmamak ve arkasndan Babli basknna davranmakla, ifte su altndadrlar: Evvel, bizzat hazrladklar felket deminde garip bir manevrayla ortadan silinivermek, sonra da her eyin kaybolduu anda ortaya kp yeni felketlere zemin amak... Babli baskn, devlet kuvvetini, ihtiyar ve apal sadrzamn bileklerindeki gce kadar inmi grmekten gelen bir nefs emniyeti iinde, birka deli tarafndan baarlm, gzkaralikta olduu kadar aklszlkta da misilsiz bir

harekettir. Fakat memleketin o zamanki artlarna gre, en byk akln da iinden kamayaca ekilde dhice... Dnn ki, o srada sadrzam odasnn arka tarafnda talim etmekte olan bir ble, camlar krp verilecek bir emir, baskn hemen durdurabilir ve dhice hareketi aptalca bir neticeye balayabilirdi. Azn aar gibi olan Harbiye Nzr yerlere serilmi, tiril tiril titreyen sadrzama istifas yazdrlm ve hemen saraya koularak yeni kabine yksek tasdike sunuluvermitir. Daima ve her eyden memnun ve mahzuz Sultan Read'n bir imzas ve herey olup bitti! Umum Harp hemen hemen kapya gelmitir. Merkez ittifakn (Almanya, AvusturyaMacaristan, talya) karsna muhiti tilf (ngiltere, Fransa, Rusya) dikilmi ve bir harp kopacak olursa bata Amerika bulunmak zere, kkl bykl btn dnya devletlerinin itilf kuvvetleri safnda yer alaca belli olmutur. Dnya, Bat medeniyeti bnyesinin metabolizma ihtilline ve temsilciler arasnda Anglo-Saksonlar ve Franklardan Germenlere doru el deitirme mcadelesine srklenmektedir. Ba messir olan bu ruh sebebin yannda da d bahane, ngiliz - Alman sina ve iktisad rekabetidir. 19'uncu Asrn ikinci yarsnda balayan ve gitgide gelien Bat buhran, Avrupalda, kendi z icad msbet bilgi letlerini ruh bir meyyide etrafnda toplayamamak, onlara hakim olamamak eklinde balam ve sosyalizma; peinden komnizma ile de, yeni keiflerin getirdii yeni dertler eklinde beslenmekte devam etmitir. Bu yeni keiflerin banda, Dnya Savandan sonra putlatrlmaya kadar gtrlecek olan makine vardr, itima snflarn aralarn aan, hnerli cemiyetlere yepyeni istihsal sahalar ve onunla beraber yepyeni istihlk pazarlar gsteren, bylece bambaka bir politika dnyas douran makine, bir i ve d tahrip leti halinde gemi azya alnca, btn dva, onu en iyi kullanacak toplulua ve o topluluun stnlk iddiasna kalm ve ite kyamet bundan kopmutur. Hl ayn dert zerinde rpnan ve ne Birinci, ne de kinci Dnya Harbleriyle urunu kusabilen insanlk bu muazzam ruh, itima, sna ve iktisadi problemi yaarken Trkiye'de manzara nedir? Daha harp balamadan malp tarafn belli olduu yne doru kayan, o ynn sert kumanda, atafatl niforma, bal peteinden daha intizaml ordu hendesesine (Alman Ordusu) dndan k ve top-yekn dnyadan gafil, be gzkara elinde zaman ve mekn d bir vatan... Sarayn manzaras ise gaflet stne gaflet arzetmekte... -be gzkara elinde, dnyadan, dnyann nereye gittiinden habersiz, zaman ve mekn d vatanda, bu halden de gafil, btn saatleri durmu ve hacmi sathlm bir saray... Edebiyat- Cedidenin romanda nispeten en haysiyetli temsilcisi Halid Ziya Uaklgil, Mabeyn Baktibi bulunduu o sralarda grdklerini anlatrken, her eyden evvel, hametli Topkapdan glzetli pi mimar (Barok) ve (Rokoko) ya dm olan saray, dndan olsun, grr gibidir: Ne zaman deniz cihetinden baklsa, insanda, Avrupanin nde ve makbul slp artlar dairesinde vcuda getirilmi, vakur, ciddi knelerinden ziyade ekerlemeci cameknlarn ssleyen yapma pastalarn ifratla bytlerek dondurulmu bir rne tesirini uyandran Dolmabahe... Gerekten haysiyet ve ahsiyet sahibi bir gr... Bundan sonra Halid Ziya, Saray ve tesi ilmiyle kaleme ald hatralarnda zlim, korkaklna ramen her tehlikeye gs gerecek kadar gzpek bir padiah, ancak kendi mevcudiyeti ve emniyeti iin igal ettii tahtndan skp kopararak menfaya gnderen bir zmre tarafndan baktip sfatiyle gnderilmi adam... te saray, ite onun dndan daha ahsiyetsiz ve kudretsiz olduu meydanda bulunan ii; ve ite baktibini bile ttihatlarn gnderdii memnun oldum, mahzuz oldum!. tekerlemecisi bare Sultan Mehmed Read...

VELAHTLIK Btn bu hallerin tam bir tahlil ve terkibini yapabilecek kafada olmasa bile sezi bakmndan ktln hissettii ve acsn ektii muhakkak bulunan Mehmed Vahidddin Efendi, o sralarda her hareketine hkim bir tel iindedir: Veliahtlk tel...

Bu tel nedendir ? Mahvolmaya doru giden Devlet-i Aliyyeyi kurtarabilmek iin kendisini lzumlu grmesinden ve bu sebeple bir n evvel taht'a ulamak zere ne gemek istemesinden mi, yoksa sadece nefs hrsna uyarak Taht- libahta kurulmay arzulamasndan m? Bu iki ihtimalden herhangi birini gerekletirici tarih bir vesikaya malik deiliz. Her ikisi de olabilir; ve ikinci ihtimal, tarihin en byk mazlumlar arasnda msabaka alsa, her halde dereceye girmesi muhakkak olan Vahidddin'i byk vatan dostu olmak vasfndan drmez. Taht nefsi iin isteyen bile, her halde stnde uyumak iin deil, bir ey yapmak iin ister. Kald ki, Osmanl tahtnn o hengmede belirttii ineli f manzaras, onu cazip klmaktan ok uzak; ayrca Vahidddin tarafndan ileride sylenen szler ruhunu ve muradn ifadede pek ak olduuna gre, ondaki veliahtlk telna vatan kaygsndan baka mna verilemez. Vahidddin'in veliahtlk tel, nnde bulunan asl veliaht Yusuf zzeddin Efendiden geliyordu. Abdlziz'in byk olu Yusuf zzeddin, Abdlmecid'in kk olu Vahidddin ile arka arkaya, sra sraya gelmi bulunuyorlar. kinci Mahmud'un iki olu Abdlmecid ve Abdlziz kollarndan gelenler arasndaki ekime ayrca malm ve Abdlziz'den sonra hkmdar boyunca hep Abdlmecid oullarnn hkm srd, ortada... te Mehmed Vahidddin de, aabeyi srasnca devam eden, Abdlmecid oullar gidiinin kendisinde birdenbire tkanmasndan ve araya Yusuf zzeddin gibi bir akl hastasnn girmesinden fevkalde kaygya dm bulunuyordu. Gerekten vatan kaygsna balanabilecek olan his ve onun trl tezahrlerine dair Halid Ziya'nn anlattklar iinde, evvel ehzadelere ait u ruh haleti vardr: Bunlarn hepsi gece yataklarna girince tavanda izilen ihtimallere bakarak kendilerinden evvel gelenleri sayarlar; ve sabahleyin gzleri gnein ipek kuma perdeler arasndan szan klarn yklayarak, acaba bu gece ka tanesi eksildi, diye soru tururlard. Daha sonra veliahtln artlar: Veliaht olmak ve zaman gelince btn memleketi ayaklarnn altnda grmek iin iki art lzmdi: Ekber (en byk) ve ered (en olgun) olmak... Bundan sonra Halit Ziya hikyeye geer: Gznnde iki ekber vard: Abdlziz olu Yusuf zzeddin ve Abdlmecid olu Vahidddin... ve resmen tek bir veliaht olmak lzmgelir. Bu ikinin en by olan Yusuf zzeddin... O da byle dnyordu. Fakat Vahidddin bu fikirde deildi. Onun husus ve ahs dncelerine gre veliaht iki olmalyd. Bunu, zamann padiahndan, hkmetinden balayarak en kk ferde kadar herkes bilmeli, tanmalyd. Hususiyle veliaht olan zat bunu kabul etmeliydi. Bu iddiay ilk gnden ne srd ve ilk gnden, asl veliahtn, sinirli,, buhranl, tehevvrl (fkeli) kar durmasiyle arpt. Bylece, Vahidddin'in, kendisine gelinceye kadar ilk defa olmak zere, veliahtlk dvasnda ortaya yeni bir tez atm olduu meydana kyor. Acaba bu teziyle Vahidddin u gerektirici sebeplere kadar dnm mdr: Veliaht, ileride birinden biri tercih mevzuu tekil etmek zere iki olmaldr. Bunun, ya fark gibi kuru bir kemmiyet imtiyaziyle baa gemeye sed ekici ve keyfiyet lsn davet edici bir fazilet olmasndan baka, namzetler arasnda ehliyet yar ve nefs murakabesi bakmndan da byk faydas vardr. Byle bir usul (monari) iinde bir nevi demokrasi ls olur. Veliahtn iki olmas fikri dorudan doruya Vahidddine ait olduuna gre bu fikri yukardaki inceliklerden mahrum grmek hakszlk olur. Zira srf ahs mlhazasiyle byle bir fikir hibir kymet ifade etmez. Eer Vahidddin sradan ve dk vasfl bir insansa ikinci veliaht olmakla hibir ey salayamaz; srann ndekine ve sonra kendisine gelmesi icap eder. Yok, eer Vahidddin ikinci veliahtl istemekle, rakibine ait baz menf ve kendisine mahsus mspet taraflar muhasebe ettirmek istiyorsa o halde hakikat kendi kendisine ortaya kyor ve bu istek sadece hakkn tecellisine yardm ediyor demektir ki, o zaman da kimsenin sz sylemeye mecali kalmaz ve yukardaki gerektirici sebepler kendi kendilerine meydana gelir.

O zamanki Mabeyn Baktibi ve ttihatlarn saray casusu romanc Halit Ziya Uaklgil, Vahidddin'in olgunluuyla Yusuf zzeddin'in ruh illetini azndan karrcasna manzaray yle tespit ediyor: Bu iddiay neye istinad ettirdi? Belki ered (en olgun) olmak artna... O da, vel-i ahdin de (veliahtn) herkes tarafndan grlp bilinen garip hallerini biliyordu. Bunlar gze arpacak kadar meydandayd- Onun fazla olarak husus haber vastasiyle, gizli ve tertibli grnle rtl garipliklerine de vukufu vard. Pek ince bir ruh aratrcs olan bu zt (Vahidddin) hkmetmekte gecikmemiti ki ortaya yalnz bir vel-i ahd-i sni iddias atvermekte nnden gidenin zihnine gnden gne byyecek, her dakika bir zehir damlas aktarak, nihayet btn mevcudiyetini karmakark bir vehim haline getirecek bir hastaln mayasn koymak mmkndr. Zten zemin bu maraz tohumunun serpilmesine pek uygundur. Abdlziz bir nev deli deil miydi? Btn saltanat o deliliin eid eid grnleriyle dolmam myd? Nihayet akbeti, hakikaten en yakn faraziye olarak intihar kabul edilmedi mi? O da bilinen hastaln bir zarur neticesi olmuyor muydu? Hayalimde, Vahidddin'i bu muhakeme silsilesini yrtrken ve neticeyi tahmin ederek gzlerinin iinde bir tatmin edilme mnasiyle glmserken gryorumBiz saraya girer girmez bu dvann en yakn ahidleri olduk. Yusuf zzeddin'i baz vesilelerle saraya geldike grrdk. Vcudunun kck yapsna ne kadar kibir, azamet ve gurur sdrmak mmknse onlarla dolu olarak, fakat hereyden ziyade gzlklerinin altna kendisinden saklanm esrar arar bir merakla bulank akan baklarndan balyarak, selm veren parmaklarna, merdivenlerden kan admlarn, kendisine mahsus odada huzura kabul zamann beklerken boyuna dolaan bacaklarna kadar, hatt kesik kesik, tutuk tutuk, hafakana tutulmucasna ksa cmlelerle syleyiine kadar, her halinde farkederdik ki, vehim gnden gne bymekte ve artk sarih bir delilik mahiyetini almak iin vesile bekleyen bir sabit fikir olmaktadr. Bunu anlamak in ruh mtehasss olmak icap etmezdi. Ona kahvesini, erbetini gtrp de zehirlemek korkusiyle red edildiini grerek geri dnen Enderun efendisine kadar hep gryorduk ki, bir hasta karsndayz. Halit Ziya'nn Vahidddin hakknda dosta olmaktan ziyade nefret hissine yakn bir ruh haletiyle izdii bu resimde aka belli hususlik, onun ince bir ruh aratrcs, husus haber alma tekiltna malik, akll, tedbirli, arbal bir ahsiyet olmasna mukabil, Yusuf zzeddin Efendinin, ihtiras iinde yanan, rpnan ve her gn eameti neticeye 'doru biraz daha yaklaan bir deli namzedi olduudur. Bu vaziyette Vahidddin'in gnlnde kk bir vatan ak varsa, deli yeenini kstekleyip ne gemeye almasndan daha yerinde bir hareket olamaaz. ifte veliahtlar arasndaki, birinin (histerik) bir kadn gibi tabak gcrtsndan bile i burkuntusu geirme, brnn de muvaffak olmak iin her vastaya ba vurma hallerinden ibaret manzara, Halit Ziya'nn hatralarnda gerekten en gzel tablosunu bulmutur: Yusuf zzeddin'de bu vehim, kendisinin veliahtlktan azledilecei, Vahidddin'in, biraderi Padiah ve onun vastasiyle hkmeti kandrarak kendi yerine gemeye muvaffak olaca tarzndayd. lk nce uykuda bir ylan gibi uyuuk duran bu vehim yava yava uyanarak dilni karm ve yuvasndan ban kaldrarak artk saklanmaya lzum grmeyen bir cekingensizlikle (garip kelime!), usanmadan etraf yoklamaya balamt. ,Kimleri yoklamad? Karanlklarda rmcekler tarafndan kendi hakkn avlamak iin rlen alar kimler bilir dye dndyse birer vesileyle onlar davet ederek soruturmaya balad, kendi zannyla ustaca tuzaklar kurarak onlardan esrar anlamaya alt. Daha sonralar hastalk ilerledike ii aztarak, bu konumalara deta bir istintak hkimi gibi yemin ettirmekle balar oldu. Bunlar birer birer anlatmak bkknlk verir. Yalnz umum bir izgi inde toplamak lzmgelirse diyeceim ki, Yusuf zzeddin, hasmn kk drmek mmkn olan hibir vesileyi karmamakta inad eder, kk dmek tabiat icabnda olmayan Vahidddin de onun maraz tohumuna su verip bu maraz beslemek frsatn asla karmazd. Ve hikayeci, hikyesinin en renkli yerine geliyor: Bu cmleden olarak ikisinin de hazr bulunmas icap eden alaylar, merasimler, ziyafetler, seyahatler saylabilir. Bu vesileden biri knca Vahidddin mutlaka

katlma hakkn ne srer, Yusuf zzeddin derhal kirpileerek btn dikenlerini dikerek kzgnln aa vururdu. Bir alay mnasebetiyle Vahidddin ikinci veliaht sfatyla (kendi kendisine yaktrd bu sfat her vesileyle ne srerdi) Yusuf zzeddin'le bir arada bulunmak fikrni alamt... Belki de bu iki hasm biraz daha arptrmak iin bu fikir hnkrn kendisinde domutu. Her ne ise; bu iin yerine getirilmesi bana brakld. (Eyvah!) dedim, Yusuf zzeddin kprecek! Vahidddin pek al bilir ki, bu teklifi kabul ettirmek mmkn deil! O halde niin? Hnkrn arzusuna uymamak ithamn rakibine ykletmek iin... Yahut fikir hnkrn bir oyunudur; brini kzdrmak, tekini krmak iin... ekile rs arasnda kalan ben oluyorum! Ezilmemenin bir yolunu bulmal... Franszlarn dedii gibi lhna ile keiyi idare etmeli... Kim lhna, kim kei; bunu halletmek sz konusu deil... Bu dnce ile Yusuf zzeddinin yanna girdim. (Efendimiz, selm ediyorlar...) diye baladm. Her gelen haberin arkasndan ne kacak diye rperen bu hasta adam derhal ayaa kalkarak aasn bekledi: (Gelecek alayn pek uzun olmamasn dndler. Acaba zt- fahimaneleri Vahidddin Efendi biraderinizle bir arabada bulunurlar m, diye soruyorlar.) Ah! Bu birader tbiri! Elisabeth ile Marie Stuart da birbirlerine sevgili hemire derlerdi ve bu tabir birini dieri aleyhine suikast tertip etmekten, tekini dierinin kellesini uurtmaktan alkoyamad!.. Yusuf zzeddin batan aa sarsld, titredi, yutkundu ve zorla nutka gelmicesine (yle ise beni affetsinler, alayda bulunmayacam! O zatla yanyana bulunmak bence mmkn deildir) dedi. Kendi kendime (Onu o da bilir amma ayn kitabn iki cildi gibi sizin hemen yannzda bulunmak hakkn herkese gstermek istiyor!) diye dndkten -sonra rsle ekicin arasndan ustalkla ekilmek aresini u hal tarznda aradm: (Zt- fahimneniz bu merasimin balca bir uzvusunuz. Msaade buyurulursa evketmeap Efendimize arzedeyim: Bir arabadan fazla bir uzunluk kmaz; Vahdddin Efendi biraderiniz ayr bir arabada bulunurlar) Oturdu. Bu hal ekli ona da mnasip grnm oluyordu. Ben bu taraf raz ettikten sonra neticeyi hnkra arzetmeliydim. Ona da kullanlacak lisan yle olmak lzm geliyordu; (Bir arabada ikimiz de birbirimizi skarz. Efendimiz msaade buyururlarsa ayr ayr arabalarda katlsnlar), dediler. Hnkr belki de bu neticeyi bekliyordu. (yle ise Vahidddin Efendiye bilgi veriniz. Sonra ayr ayr buraya davet edersiniz!..) Vahidddin'e gidince onu da odasnda geziniyor buldum. htiraslarn oturduu yerde sndrmeye muvaffak olamayan bu adam mutlaka gezinir, yahut oradan oraya seirtirdi. Ksaca: (evketmeap Efendimiz, zt- fahimnelerinin gelecek alayda bulunmalarn arzu buyuruyorlar. Binmeniz iin istab- mireden bir landon ihzar olunacak.) dedim. (Arz- kran ederim) dedi ve bu i de bu suretle bitti. Bu garip dvann nmzde daha nice halledilecek zorluklar vard. Bu Vahidddin meselesi bizler iin hem elendirici, hem zc bir dram idi ki, her perde aldka yeni yeni sahneler gsterirdi. Bunlardan biri Seyidler geid resmi ve onu takib eden Edirne seyahati oldu Veliahtlar aras istirkap, birinin ben yaa daha bym, saltanat benim hakkm!, brnn de ben aklca olgunum, oysa deli! Tahtn temsili bana der! eklindeki ekime, Sultan Read zerinde hibir mdahale tesiri dourmuyor, umum mnada hayattan el ekmi hkmdar bu mevzuda da adet selhiyetsizliini ima eder gibi duruyor, bazen de, tabiat icab, ekimeyi kztrc vesileler hazrlamaktan geri kalmyordu. Sultan Read'n kk kardei Vahidddin'i, yeeni Yusuf zzeddin'e tercih ettii besbelliydi. Her eyden evvel onun Abdlmecid oullarndan olmas yeterdi. Bu bakmdan Sultan Read, bir rivayete gre, Vahidddin'in kendi kendisine yaktrd kinci Veliahtlk makamn, fermanla resmiletirmi olmasa bile husus ekilde kabul etmi ve Vahidddin Efendi'yi huzuruna araca zaman u tbiri kullanmaya balamt : kinci Veliaht davet ediniz! Veliahtlar arasndaki hazin vaziyet, devletin feci haliyle beraber, basit bir vesileyle ortaya dkld. Bu vesile, Halid Ziya Uaklgil'in, hatralarnda iaret ettii Seyyidler manevrasdr:

Bir zamanlar Trk ehametine sahne olmu bir sahada, Balkanlardaki kmldana kar tertiplenen ve btn dnyaya Trk gcn gstermek hevesini gden hametli bir manevra hayali ve peinden, yeni hkmdarn huzuriyle, muazzam bir geit resmi zentisi... Bunu ttihat paalar arzu ediyor ve trl cakalarla gmleini syrp gsterecekleri pehlivan vcudunun, son hdiseler ve kt gdm yznden kemik hastalna uram ve iskelete dnm bir uzviyet halinde meydana kacan hesap etmiyorlard. Byle bir ihtimal, o gne kadar dnyaca tasdk edilmi bir hakikat olarak, Trkn biricik kuvvet temeli ordusunu, Avrupalya, artk rm ve basz kalm; bir yn halinde gstermek olur; ve kuvvet tehiri deil, zaaf ilan yerine geerdi. Avrupalnn da, laboratuar mahedesi katiyetiyle grmeye pek hevesli bulunduu bir neticeyi, yani onun Trk' iinden kkne kadar tahrip etmi bulunduu neticesini, kendisine, ayn Avrupalya, bedavadan takdim etmek yerine geerdi. Byle oldu! Seyyidler manevras, ordunun talim ve terbiyesi, disiplin ve intizam bakmndan bir skandal.'... Blkler, taburlar, alaylar birbirine girdi, birbirinin ayana dolat, ktalar zenci sana, tel tel dmlenmi ve zlemez olmu bir yumaa dnd; ve hele manevray takip eden geit resmi sanki nizamszln ne demek olduunu anlatan bir (rv), bir sahne numaras gibi, birbirinden habersiz srlerin padiah nnden yury etmesi eklinde tecelli etti Manzaray seyreden srmal, yaldzl, mifer tyl, apkas sorguclu sefirler ve asker (atae)lerin baklarndaki istihzay hayal edelim.... Hele Padiah alaynn dn bir rezalet manzaras arzetti. Halid Ziya'nn tabiriyle: yle bir karklk meydana geldi ki, bir ahudan ok, bir bozgun kana benzeyen... bir manzara dodu. Melek kadar yumuak, fakat insan olduuna gre apal sfatn giymee mahkm Padiah, manzara karsnda tahasss ve intihalarn belirtiyor: Memnun oldum, mahzuz oldum! Sadece memleketin dt madd ve manev sefalet, stelik gzkara gurur halin; gstermek bakmndan izdiimiz bu levha, ayn zamanda taht'a namzet iki ehzade arasndaki ekimeyi, bylece Osmanl taht etrafndaki davranlar erevelemekte birebirdir. Sultan Read, evvel manevra haberini alnca ocuk gibi seviniyor, hemen sarayca hazrlklara balanmasn emrediyor, maiyet-i ahnenin pek fazla kalabalk olmamasn hatrlatan Baktibi Halid Ziya'ya da: _ Yusuf zzeddin ve Vahidddin Efendileri almamak olmaz diyor. ark Demir Yollar idaresine gereken haber veriliyor; katarlar hazrlanyor; ve Birinci ve ikinci Veliahtlar, ayn katarda, fakat ayr vagonlarda manevra sahasnn yolunu tutuyorlar. Halid Ziya konusun: Yusuf zzeddin hibir zaman vaktinde hazrlanm olmazd. Vahidddin ise yalnz ondan deil herkesten evvel hazrlanm bulunurdu. Ezcmle Seyyid'lere varlnca uzun zaman Yusuf Izzeddin'i beklemek mecburiyeti hsl oldu. Vahidddin, byk niformasiyle, btn nianlariyle Seyyidlere gelinmeden evvel (Edirne'de de yle oldu) hazrlanm, pencereden herkese ikinci veliahd gstermek frsatnn gelmesini sabrszlkla beklemekteydi. Bu hareket karsnda da asl Veliaht, ezgin, bitkin ve perian... Kriz stne kriz geiriyor. Seyyidler'deki manevra ve geit resminden sonra Vahidddin yaknlarndan birine yle diyor: Allah, ttihatlarn elinde perian hale gelen bu vatan bir harp tehlikesinden korusun; ve byle bir harp zamannda milletin bana geecek padiaha acsn! Vahidddin'in sezdii harp, herhalde kk Balkan Muharebesi deil, Byk Dnya Savayd; ettii dua da, Mehmed Read'dan ziyade, bilmeden, kendisineydi. Ondan sonra Yusuf zzeddin Efendinin kibeti malm. -. Feci ekilde, tpk babasnda olduu veya olmu sanld gibi, bilek damarlarn keserek intihar ediyor... te Halid Ziya Uaklgil: . Byk Harbin ilk senesinde Yusuf zzeddin'in intihar facias vukua geldi. Kendisini bizlerle beraber yakndan grp tanyanlar, bu kabilden bir neticenin

vukuunu stirab ile deil, fakat byk bir teessrle rendiler. Naslsa bu ehzadenin akl melekelerini zehirliyen ve onu her dakika canndan bezdiren bir fikr-i sabit, eksilmeyen bir vehim vard. yle kanaat etmi-ti ki, hkmet kendisini veliahtlktan hal edecek Bu kanaat nereden gelmiti? Hkmolunabilir ki, cinnetin kenarlarnda dolaan btn hastalar gibi o da kendi halini takdir ediyor; ve gnden gne daha iddetle uurunu istil eden tehlikeye kar rpnarak mcadele inde hrpalanyordu. Nihayet bu mthi buhrandan kmak iin tek bir reye intihara karar vermiti. Bu maksada vusul iin ok defalar teebbsleri olmutu- Etrafnda daima sk bir ihtiyatn tedbirleri alnm iken bir gn naslsa bir ustura ele geirerek, aynen babas gibi damarn kesmiti. Bu da, bilhassa intihar vakalarnda grlen, sri taklidin bir tesirinden ibaretti. Gariptir ki, bu bedbaht adam bilenler intihar vakasn hi bir phe ile telkki etmedikleri halde bu faciadan sonra trl rivayetlere kaplanlar oldu. Yusuf zzeddin'in vehminde elbette bir esas davard. Onun hi kimsenin dikkatinden kamayacak br raddeye gelen hastal saltanat makamna kmasna bir mniydi; bunu herkesten ziyade kendisinin de anladnda phe yoktu. Hatt ka kere, daha biz sarayda iken, Cemiyetin (ttihat ve Terakki) tasavvurlarna tercman olanlardan; (Ne yapacaiz?) tarznda szler dinlemitik. Vahidddin'i padiah yapmakta memleket iin byk bir tehlike grmekten hli kalmayanlar, bir aralk Sultan Murad'n olu Selhddin Efendiyi dnmlerdi. Fakat o Yusuf zzeddin'den evvel vefat edince artk arnar Vahidddin'den evvel sraya giriyordu. Gariptir ki onun hakknda da fikirlerde bir tahavvl vukua balyordu. Zahir, baka yaplacak bir i kalmaynca bu mstakbel hnkr mmkn olabilen iyi taraflarndan kabul etmek zarureti hsl olmutu. Bir iddiaya gre Yusuf zzeddin intihar etmi deil, ldrlmtr. Bunu da, insan kasab ve odun yerine hayat kycs ttihatlar yapmtr. htimal vermiyoruz! Zira ttihatlarda, Yusuf zzeddin'i kendilerine mni telkki edici bir fikrin bulunmad yle dursun; asl Vahidddin'den phe eden, asl onu gayelerine engel gren bir kanaat besledikleri iin tek emelleri Yusuf zzeddin'e taht yolunu amakt; u kadar ki, Veliahtin ak hastal karsnda mitlerini kesmi bulunuyorlar ve Vahidddin'e raz olmaktan baka bir imkn sahibi bulunmuyorlard. anl Osmanl Hanedannn zek, muvazene ve kemal izgisi zerinde son rnei Vahidddin'e karlk, br izgiye bal ve yeeniyle beraber iki zt izgiyi belirtici Yusuf zzeddin, vehimlerine o kadar esir hale gelmiti ki, yine Mabeyn Bakatiplerinden A. Fuad Trkgeldi'ye gre, veliahtlna ve o makamdan drlmeyeceine dair Sultan Reat'tan bir yazl kt alm, hatt air-i zam yaftal Abdlhak Hmid'den de manzum bir garanti mektubu almaya kadar gitmiti. Bir gn de zamann eyh-l slamna, eriatte veliahtlk hukukunu sorunca u cevaba muhatap olmutu: eriatte veliahtlk yoktur ki, hukuku olsun! Ve bu cevap zerine bsbtn fenalamt.

BYK HARP Artk Vahidddn ile etrafn Byk Harp diye anlan Birinci Dnya Sava erevesinden takip edebiliriz. nsanlk tarihinde esiz bir merhale ve gtrd dnya ile getirdii dnya arasndaki fark bakmndan kinci Cihan Harbiyle kyas kabul etmeyecek derecede tesiri geni olan Byk Harp, siyas, iktisad, itima ve asker meseleleriyle mevzuumuzun dndadr. Bat buhrannn ilk patlak verii olarak fikir kklerini daha evvel belirttiimiz Byk Harp... stne yldrmlar den ormanda, arslan, kaplan, fil ve ay, arkalarnda bir sr hayvan, birbirine girerken, bizim gibi yaral geyik vaziyetindeki yarata, bir koua saklanmak ve oradan bann aresine bakmaktan baka bir ey dmezdi. Biricik yol buydu; fakat bu yolun tam tersi olan yn tutuldu. Sade bu yn tutulmakla da kalmad; bu yn zerindeki felket uurumu gn na karken gz gre gre ona doru gidildi. Btn ansn biricik siyas ve asker taktik halinde ni bir darbe ve yldrm harbine balam Alman ordular Garp Cephesinde durdurulduktan, bylece kazanma mitleri

ebediyen kaybedildikten sonra Devlet-i Aliyye, sanki zaifin imdadna kouyormucasna harbe katld. Bata Enver Paa, bir iki gzkara ttihat, Trk evinin gizlice kapsn aralayp, gya ban koparmak zere ejderhay ieriye ald ve bamz ejderhaya kopartt. Bu ii, millete, hkmete, hatt Partiye danmadan bir oldu-bitti eklinde yaptlar ve Trk vatann emperyalizma ejderhasna yem diye takdim ettiler. te, Byk Harbin birinci senesinde Veliahtla getii zaman 53-54 yalarnda bulunan Vahidddin en strapl yllarn bu harp iinde yaad. ark cephesinde Allah Ekber dann buzlariyle, Suriye llerinin atei tarafndan cierine kadar donan ve yanan Mehmetik (Don Kiotlarn ryalarn gerekletirme yolunda kumar paras gibi harcand. Erzurum'da Allah Ekber dann bir eteinden 30 bin mevcutlu bir kolordu halinde trmandrlp, br eteinden, tek kurun atmadan ve yemeden, birka manga kalm olarak indirildi. Kanal Seferinden de, kar yakaya geirilebilen ancak birka kiinin Allah, Allah! seslerinden sonra her ey sustu ve durdu; ve arkasndan o korkun Suriye ve Arabistan istils balad. Kirdra krdra bitiremedikleri Mehmetik, anakkale'de devlet rznn kapsnda en byk senametini gsterir ve dman zrhllarndan yaan glleleri gsyle mein top gibi elerken bu ruh hi bir tarafta semerelendirilemedi; ve Galiyadan Dicle boylarna kadar Trk kan, arozz suyu hovardaliyle topraa iirildi. Ya cephe gerileri? dare lmbalarnda gaz yerine yanan ve k yerine isli kvlcm saan kuru fitiller... eker ihtiyacn birka kuru zmden baka bir eyde bulamayan, sapsar ve bir deri, bir kemik, ocuklar... Has ekmein yerinde msr koan, kepek ve amurdan, ta gibi kaskat ve kapkara somunlar... Bugn sa olan ihtiyar bir romanc, ocukluunu o gnlerde geiren bizim neslimizin kavrukluunu belirtmek iin, bir zamanlar hakkmzda u hor grc tbiri kullanmt : Saman ekmei nesli! Bu tbir, o gnleri ifadede ne kadar yerindeyse bizim neslimizi tespitte de o derece hakikatten uzaktr. Zira bizim neslimiz strap, korku ve ihtil neslidir ve ite bu yzdendir ki, ardndaki beyni - ve nndeki ruhu kavruk nesillerin faciasn en iyi takdir ve muhasebe etmek mevkiindedir. Vahidddin'in Byk Harp boyunca btn bu manzaralardan ald dehet ve strap hissini, onun, her eyini ve aziz vatann kaybettikten sonra talya'da, (San Remo) ehrinde, strap ve inkisarlarn en by iinde, yaknlarna syledii szlerde bulacaz. Komitecilere esir saray; ve gz gre gre salhaneye srlen a ve hasta milletin yrekler acs hali ve lmden beter encam karsnda, elinden hi bir ey gelemez bir veliaht... Btn kann iine aktyor ve merasim, yahut resm temsil gnlerinde byk niformasn giyip, hissiz grnmesine alt bir yzle ortaya kmaktan baka bir ey yapamyor. len Avusturya-Macaristan imparatorunun cenazesinde Trkiye'yi temsil etmek gibi vazifeler de kendisine dyor. Vahidddin'in sonradan yaveri yapaca, Anadolu'ya bizzat gnderecei ve hayatnda en messir rol oynayacana ahit olaca Mustafa Kemal Paayla tanmas, Byk Harbin sonlarna dorudur. Sahibi bulunduu cins at ve ksraklar Drdnc Ordu Kumandan Cemal Paaya 2000 altna satan ve sonradan Cemal Paann bu at ve ksraklar daha yksek fiatla satmas zerine kendisine 3000 lira daha denen Mustafa Kemal Paa, o sralarda Suriyeden gelmi ve Beyolunda Perapalas Otelinin bir dairesine yerlemitir. (Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 179) Bu esere gre bizzat Mustafa Kemal Paann azindan, dklen kelimelerle tanma sebep ve ekli; stanbul'da Perapalas otelinin bir dairesine yerlemitim. Artk her eyin mahvolduuna kaani bir adam gibi, me'ys, dnyordum. Ancak, mahvolan her eyin kurtarlableceine de mteselliydim. Aynen Mustafa Kemal Paaya ait olan bu szlerden anlayacamz, onun, sonunda ve birdenbire, dayanan gstermeden belirttii mit ve teselliye ramen, her eyin mahvolduuna balangta inanm bulunduu... Devam ediyor:

Bu hlet-i ruhiye iinde iken bir gn bana, Padiahn vekili sfatiyle; Enver Paa bilvasta mracaatta bulundu ve dedirtti ki... Sonra bizzat ifahen dedi ki: Almanya mparatoru Zt- ahaneyi karargh-i umumsine davet etti. Zt- ahane byle bir seyahati yapamyacak hlde bulunduundan, dndk. Veliaht Hazretleri Zt- ahane namna hu semahata yapsn... Kendisinin refakatinde bulanmay kabul eder misiniz? Ben byle bir zt ile byle bir seyahati kendim iin enteresan grdmden, derhal muvafakat cevab verdim. Tertibat ve tebligat yaplm; iki gn sonra bir Perembe akam trene binip Vahidddin ile seyahate kacamz tekarrr etmiti- Bana denildi ki: Seyahate kmadan evvel; Veliahd Hazretleriyle tanimalsnz! Naci Paa, imdi kolordu kumandan; ve Mekteb-i Harbiyede benim terbiye-i askerye hocamd. O zaman zannederim Miralay Naci Bey; onun da Vahidddin ile beraber bulunmas tensip olunmutu. Bu szlerden sonra Mustafa Keml Paa, Vahidddin ile ilk karlamasndaki intibalarn anlatyor. Onca Veliahd Vahidddin Efendi, gln ve merhamete ayan bir insandr: Bir gn, hareketimizden evvel Vahidddin'in saraynda birletik. Bizi sarayn iinde Arap hasrlariyle rtlm bir salona aclan kapdan bir odaya soktular, Redingotlu adamlarla dolu olan odann eyas bir kanape ve kanapenin iki tarafnda birer koltuktan ibaretti. Henz girdiimiz bu odada ayakta dururken ok laubali grnen redingotlu adamlarn iinde der redingotlu bir adam peyda oldu. Bu yeni gelenin kim olduunu, ne olduunu ve ne olmak lzm geldiini, ne ben, ne de arkadam farketmedik. eri girdi, bizim bulunduumuz tarafa tevecch etti. Kanapenin sa kesine oturdu. Ben karsndaki koltua oturdum. Mtenazr koltuu Naci Paa igal etti. Bu zt bir defa gzlerini kapad, derin bir velede dald, neden sonra tekrar gzlerini at, bize ltfen iltifat etti: Sizinle merref oldum, memnunum! Tekrar gzlerini kapad, bu nazikne szlere cevap vermiye hazrlanrken, bhu (kendinden gemi) bir ahsiyetin huzurunda bulunduumu farkettim; cevap vermek mi, yoksa vermemek mi lzmgeldiinde tereddt ettim. Naci Paann yzne baktm, o da ok durgundu. Onda (Vahidddin'de) bir defa tekellm kudreti mevcut olup olmadn anlamak iin beklemeyi tercih ettim. Biraz sonra gzlerini at: Seyahat edeceiz deil mi? Ben ok sklm, ok muazzep bir hlde: Evet, seyahat edeceiz! Dedim. tiraf edeyim ki, bir mecnunla kar karya bulunduumu derakap hissetmi, fakat mantk mhakemeye girimekten kendimi menetmitim. Hemen ayaa kalkp dedim ki: Efendi Hazretleri, beraber seyahat edeceiz; seyahat iki gn sonra balayacaktr. Perembe akam garda hazr bulunacaksnz; oradan hareket edeceiz. Veda ettik ve ktk. Mkellef bir saray arabasna binmitik. Naci Paa ile aramzda takriben yle bir muhavere oldu: Zavall, bedbaht, yan- merhamet... Bunlarla ne olabilir? yledir! Bu zavall yarn padiah olacaktr, kendisinden ne beklenebilir? Hi... Biz ki, aklmz, mantmz vardr; biz ki, memleketin mukadderatn, hlini ve tsini anlam insanlarz, ne yapabiliriz? Naci Paa: G!... Dedi. Mustafa Kemal Paa, Veliahd Vahidddin Efendinin refakatinde Almanyaya yapt seyahati anlatmaya devam ediyor: Perembe akam gara gittim, yalnz daha evvel Vahidddin'in etrafndaki adamlara haber gndermitim ki, bizim seyahatimiz nev'amm asker bir seyahat olacaktr. Zt-i Ali niformasn giymelidir. Gara geldim vakit Vahidddin'in sivil giynmi olduunu grdm. Veliahdn terifats olan hsan Bey isminde bir adam vard. Kendisine dedim ki:

Ben Veliahd Hazretlerinin niforma giymesi iin haber yollamtm. Sylemedinz mi? Bana saray ananelerinin verdii bir gururla : Siz kim oluyorsunuz? Dedi. Ben sana kim olduumu izah edecek vaziyette deilim; yalnz soruyorum: Ben sana Veliahd Hazretlerinin niforma giymesi lzm olduunu sylettim. Kendisine syledin mi, sylemedin mi? Bu cmleleri biraz sert telffuz ettim. O zaman bana cevap vermeye mecbur kald: Msaade ederseniz, izah edeyim... Dedi. Anlattna gre Veliahde, Feriklik rtbesi tevcih olunmu, sonra Mirliva olduunu bildirmiler, o da bundan muber olarak, madem ki benden ilk rtbeyi nezetmiler, ikinci rtbeye tenezzl etmem, demi; ve hi bir rtbeye lyk olmyan Vahidddin ite bu sebeple gara sivil gelmeyi tercih etmi. hsan Bey denilen adamla fazla megul olmaya lzum grmedim. Bineceimiz tren hazrd. Bir asker mfreze saff- harp nizammla, Veliahd teyie muntazrd. Veliahdn yanna yaklatm. Bakumandan Vekili Enver Paa da orada idi. Bu asker szi teyi iin hazrdr. Kendilerini selmlaynz! Dedim. Vahidddin yzme bakt. Bu bakiyle: Nasl? Demek istiyordu. aret ettim: Siz yrynz, arkanzdan biz geleceiz. Vahidddin askerin nnden geerken, iki elleri yukarda, gayr- tabi selm vererek yrd. Geriye dnp trene bindik. ine girdiimiz salonun pencerelerini atrarak, tren hareket edecei srada Vahidddin'e: Bu pencereden askeri ve ahaliyi selmlaynz; Dedim. Niin lzmdr? Dedi. Evet lzmdr! Vahidddin benim bperva ihtarma rz olmu gibi grnerek, dediimi yapyordu. Tren stanbul'u terketti. Vahidddin beraber bulunduumuz salonun gerisindeki dier bir salonda kendisine hazrlanan kompartmana gitti. Beni brakt salon bana aitti. Ben burada yatacaktm. Fakat salonun her tarafna bir takm bavullar, sepetler vesaire ylm olduunu grdm. Daha evvel, Vahidddin'in ok yakn Refik sminde bir zta demitim ki: stiyorum, Vahidddin'n yaknnda yataym; onunla beraber bulunaym ve kendisini mtala edeyim. Bu adam bana evvel sz vermiken sonra yle bir tertip yapm ki, Vahidddin'in yakn adamlar her taraf doldurmu ve bana bahsettiim salon kalm... Niin byle yaptnz? Dedim. Bana gzel bir cevap verdi: Efendimiz bendegniyle hemkarin (yakn) olmak ister. Zt- liniz Efendimizi, o da sizi rahatsz edebilir. Bu sebeple sizi onun vagonuna muttasl bir yerde bulundurmay tercih ettim. Burada Mustafa Kemal Paa, birdenbire u tehise varyor: Refik Beyin szn gayr- mkl bulmadm. Evet, lzmd ki, Vahidddin'in yannda uaklar ve Refik Bey de uaklarn banda bulunsun! Mustafa Kemal Paa yolculuu anlatyor: Trenimiz, istanbul'dan hayli uzaklam, Trakya topraklarnda lerliyorduk. Bir zt geldi: Efendimiz sizi salona davet ediyor. Dedi. Dorusu bu davet beni memnun etti. Yarnki padiah yakndan tetkik etmek frsatlarndan birincisi bahediliyor demekti. Vahidddin'in salonuna girdiim vakit kendisini ayakta, bana muntazr buldum. Oturdu. Bana da oturmak iin yer gsterdi. Bu dakikada saraynda ekseriya gzleri kapal konuan zt bsbtn baka bir vaziyette buldum. Bilkis gzlerini ok kuvvetle am ve dikkatle bana bakyordu. Bir nutuk irad eder gibi, u tarzda beyanatta bulundu : Affedersiniz Paa Hazretleri, birka dakika evveline kadar kiminle seyahat etmekte olduumu bana izah etmemilerdi. Ancak trenin hareketinden sonra aldm malmat zerine gyaben ok tandm ve takdir ettiim bir kumandanmzla beraber bulunduumu anladm. Ben sizi ok iyi bilirim. Arburnunda ve Anafartalarda yaptnz btn icraat, kazandnz muvaffakiyetler tamamen

mlmumdur. Siz istanbul'u ve hereyi kurtarm bir kumandanmzsnz. Beraber seyahat etmekte olduum iin ok memnun ve mftehirim. Vahidddin bu szleri ok ar, fakat muntazam sylyordu. Hayret ettim. cab ettii gibi cevaplar verdim. Aramzda mkemmel, cidd ve samim musahabeler oldu. Mustafa Kemal Paann Vahidddin ile tanmasna ve ilk temaslarna ait bu szlerinde hkim ruh ve fikir, ayrca izafta muhta olmakszn, kendi -kendisine bellidir. Konuan daima, kendi slp ve ifade tarziyle Mustafa Kemal Paadr: O gece iin grtklerimizi kfi addederek kendisini fazla rahatsz etmek istemediimi syleyip msaade aldm. Salona avdet ettiim zaman inirah hissediyordum. Dndm ki, bu zt akll olmaldr, stanbul'da ilk bulutuumuz vakit, o devri bilenlerce anlalmas kolay olan esbap ve eraitin tesiri altnda garip bir hl gsteren Veliaht, stanbul'u terkettikten, kendisini tamamen serbest grdkten, bilhassa muhataplarnn yan- emniyet adamlar olduunu anladktan sonra, ahsiyetini olduu gbi gstermekte artk beis (saknca) grmyor. Buna gre ben de kendisine btn ahvli ve zaruretleri anlatabilirim, hatt kendisince yaplabilecek baz zeminler zerinde faaliyete geebilirim, midine kapldm. Seyahat gnleri birbirini takip ediyor, her gn biz ksa veya uzun bir mlakat yapyorduk. Bende hasl olan kanaat u idi ki, bu adamla kendisini tenvir etmek ve kendine yakndan ve samim mzaharet etmek artiyle, baz iler yapmak mmkndr. Bu nokta-i nazarm gerek Naci Paaya, gerek dier zevata syledim ve Veliaht bu ekilde hazrlamak memleket menafii namna bir vazife olduuna iaret ettim. Arkadalar ve ben bu nevi temaslarda bulunarak seyahatimize devam ediyorduk. Bu noktada Mustafa Kemal Paann eski gr deimi ve zavall, merhamete yan diye kaydettii Vahidddin, artk onun gznde vaitkr bir mit kayna olmaya balamtr. Mustafa Kemal Paay dinlemeye devam edelim: Byk Alman kararghnn bulunduu kk bir kasabaya gelmitik. Bizi mparator karargh medhali karsna dizilmi heybetli bir Alman kt'as selmlad esnada, bizzat Kayser medhalin sahanlnda bu istikbale itirak ediyordu. Medhalden bycek bir hole getik. Orada mparator, Hindenburg, Ludendorf ve btn karargh erkn ve meras, Veliahd ve onun refakatinde bulunanlar kabul ediyordu. Kayser, Veliahdle musafaha ettikten ve Naci Paa delaletiyle birka kelime konutuktan sonra Vahidddin'e denildi ki: Refakatinizde bulunanlar mparatora takdim etmeniz lzmdr. Veliaht beni mparatora takdim etti. Bir eli gs zerindeki dmelerinin arasna sokulmu olan mparator, dier eliyle benim elimi tuttu ve ok yksek sesle, Almanca olarak: Onaltnc Kolordu... Anafarta... Szlerini telffuz etti. Btn hazr bulunanlar mparatorun bu ihtar zerine bana tevecch ettiler. Ben Kayserin ne demek istediini anlamadmdan biraz skldm ve nme baktm. mparator benim bu mahcup ve mtevaz vazyetimden phelenerek yanl bir hitapta bulunmu olmas ihtimalini dnm olsa gerek, bana sordu: Siz Onaltinc Kolordu Kumandanln ve Anafartalar yapm olan Mustafa Kemal deil misiniz? Evet, Ekselans... Bu kelimeler azmdan knca derhal anladm ki byk bir hat yapmtm. (Sir), yahut (Kayzer) demek lzmd. Ne yalan syliyeyim, insan, dilini altrmad eyleri sylemekte mklt ekiyor. Bu, benm irtikp ettiim birinci hata da deildir. Bulgaristan Kral Ferdinand'la ilk defa kar karya geldiim zaman ayn hatada bulunduumu hatrladm- Bundan sonra Mustafa Kemal Paa,, Alman Uraum Kararghnda ok gzel ve rahat yerletiklerini (kaydediyor ve Veliahd tarafndan bz ziyaretler yaplmak gerektiini ve bunlardan (Hindenburg) ile (Ludendorf)un bata geldiklerini syleyerek ilk ziyaretlerin onlara yapldn bildiriyor. Koca (Hndenburg)un ufack bir brosu vardr., Mareal, masasnn banda... Masann sol ilerisindeki koltukta Vahidddin... Vahidddin'in yannda da dili

mesabesinde bulunan Naci Paa... Mustafa Kemal Paa ise (Hindenburg)un sa tarafndaki sandalyede... Bizzat Mustafa Kemal Paann izdii bu dekor iinde, Rus ordularna imha darbesi vurmu olan byk asker (Hindenburg) ile byk talihsiz Veliahd Vahidddin Efendi konuuyorlar. Ksa merasim kabilinden olan byle bir mlakatta ok mhim eyler konuulmak mutad olmamakla beraber, Mareal, Veliahde ve o vastayla Trk milletine teselli verici szler sylyor, Veliahd da bunlara teekkr ediyor. Alman Marealinin szleri Mustafa Kemal Paa tarafndan sadra ifa verici kabul edilmiyor. O, Dnya Savann kaybedilmi olduuna ve gerisinin bo lf ve kuru teselliden ibaret bulunduuna kaanidir. Diyor ki, aynen: Ben Hindenburgtan azndan iettiim szlerin en nihayet Kibar ve misafirperver olduu iin nezaketen sarfedilmekte olduuna kaan olmak istiyordum. Yoksa beyanatn medlul (dellet ettii ey) beni meyus edecek mahiyette idi. Muklameye itiraki mnasip grmedim. Bilkis mlakatn ksa kesilmesine intizar ediyordum. yle oldu. (Hindenburg)dan sonra, Alman Genel Kurmaynn ba (Ludendorf) ile temas ediyorlar: Vahidddin'i Ludendorf da byk nezaket ve itina ile kabul etti. Denebilir ki, o da, Marealin temas ettii mevzular zerinde teselbah (teselli verici) izahatta bulundu. Bilhassa o gnlerde imal-i Garb cephesi zerinde mttefikin ordular aleyhine baladklar parlak taarruzdan bahsetti. Bu taarruzu esasen biliyorduk. Fakat taarruzun vasl olabildii neticeyi Ludondorf'un lisanndan iitmek iin sabrszlanyordum- Grdm ki, mklemenin hedefi bu deil... Alman ordusunun taarruz etmekte olduunu sylemekle, Alman millet ve ordusunun ve btn mttefiklerin kuvve-i maneviyelerini ykseltebilecek teminat vermekten ibarettir. phemi halletmek iin olmal, Generale ksa bir sual sordum: En nihayet taarruz kuvvetleri hangi hatta kadar gidebileceklerdir? Byle, Veliahd refakatinde bulunan bir zabitin damdan der gibi sorduu suale muhatap olan Ludendorf, nezaket iinde devam eden beyanatn tevkif etti; biraz dnd, biraz da yzme bakt ve dedi ki: Biz taarruz ediyoruz, neticesini hdisat gsterecektir. Cevap verdim: Yaplmakta olan taarruz neticesinin ne olabileceini anlamak iin hdisata ve talihin tecellisine intizar etmeye lzom olmadn zannediyorum; nk yaplan taarruz, en nihayet (parsiyel - ksmi) bir taarruzdur. (Ludendorf, tekrar yzme bakt. Ne demek istediimi pek iyi anlamt. Mspet menfi cevap vermyerek sustu. Mkleme burada kald ve ziyarete hitam verildi. Ludeudorf'un hatratn batanbaa okudum. Hatratta ok byk esaslardan ok byk maharetle bahsedilmitir. Tabi bu kadar ksa bir mlakatta kendisi iin mehul bir zirin ok ksa sualinden ve o sualin mucip olduu tevakkuftan bahsetmi olmasn kendisinden talep etmek hakkmz deildir. lkin biz de bu ziyaretten bahsettiimiz srada btn dnya ordularnda byk asker ve byk erkn- harp tannan bir zt ile n denilebilecek kadar ksa teati-i efkrmzn htrasn gmmek istemedik. Alman ordularnn iki byk kafasiyle yaptklar temastan, ve mirliva (tugeneral) Mustafa Kemal Paann her ikisini de tenkid ve Alman ordusunu mkl vaziyette kabul edici tavrndan sonra, husus dairelerinde bizzat Alman imparatorunun ziyaretine mazhar oluyorlar: mparatorluk karargh ittihaz olunan otelin Veliahdn odasnda Vahidddin, ben ve Naci konuuyoruz. Btn seyahatimiz esnasnda benim Veliahde yakalarn atm umum ve hayal bahisler zerindeyiz. Bakumandanlk Vekletinin, Alman ordusuna istinat edilerek ihtiyarna devam edeceimiz fedakrln mutlaka parlak bir muvaffakiyetle nihayet bulaca hakknda fikriyle bu fikri memlekette temine almaktaki mantkszl izah ve ispata alyordum. Beni bu beyanata sevkeden vesile, ksa sualim karsnda Ludendorfun bu akbetleri Allah'a tevdi eden bir mtevekkili andrr vaziyetiydi. ok arzu ediyor ve alyordum ki, yarnn Padiah, tam yerinde, benim dediklerimi ok iyi anlayabilsin! Bilmem

neden, byle bir teebbsten mit-var olmak istiyordum. Verdiim izahat, Veliahdn tasdik ve teyakkuzuna dellet eden iaretlerle karlanmaktayd. Aynen Mustafa Kemal Paann azndan dklen bu kelimelerle sabittir ki, o ve zamann Veliahd Mehmed Vahidddin Efendi, ttihatlara zt olmakta beraberdirler ve bu mevzuda Mustafa Kemal Paa, btn midini Vahidddin'e balam bulunmaktadr. Her eyden evvel Mustafa Kemal Paa, Vahidddin ile anlamaya son derece meyillidir. Nihayet karlarnda, btn cihana hkmetmek topyasnn akrep bykl kahraman Kayzer Vilhelm... Bu esnada yksek bir takm sedalar, btn boluklar doldurarak bizim oturduumuz salonun iine kadar geldi: Kayzer, Kayzer! Kap vuruldu. Kayzer'in, Veliahd Hazretlerini ziyarete gelmekte olduu bildirildi. mparatorun istikbaline (karlanmasna) itap ettik. Kayzer salona dahl oldu. Hep beraber oturduk. mparator hakikaten centilmence konuuyor, sadk ve vefakr Osmanl Devletinin ok kymetli bir Alman mttefiki olduundan ve bilhassa Bakumandan Vekili Enver Paa Hazretlerinin bu dostluun kymet ve yksekliini anlayarak altndan, Alman Bakumandanlk ve Erkn Harbiyesinin bu gzide zta fevkalde emniyet ve itimat beslemekte olduundan bahsediyordu. Ben, Vahidddin'in sandaydm. Naci Paa tam karmzda bulunuyordu. Takriben u sual, Naci Paa lisaniyle imparatora soruldu: Trkiyenin Almanyaya kar sadakat ve vefasndan, yakn tide Alman mttefiklerinin saadete kavuacaklarndan bahseden beyanat-i ahaneleri, Osmanl devletinin yarnn dnmek vaziyetinde bulunan cizlerinde byk bir inirah ve teselli uyandrd. Ancak, vaziyet-i umumiyeyi mtala ve tetkikten sarf- nazar ederek, bir noktay dah vuzuhla anlamak ihtiyacndaym, Trkiyenin kalbghna (can evine) tevcih olunan darbeler tevkif olunamakszn ilerlemektedir. Eer bu darbeler muvaffak olursa Trkiye mahvolacaktr. Bu darbeleri tevkif iin teminat ifade eden beyanatnz dinliyemedim. Ltfen bu hususta beni biraz tenvir ve tatmin buyurur musunuz? Bu sual zerine mparator oturduu sandalyeden derhal ayaa kalkt. yle bir hitapta bulundu: Trkiye'nin muhterem Veliahd! Anlyorum ki sizin zihnnizi tevi edenler vardr. Ben Alman imparatoru, size tiden, muvaffakyat- tiyeden bahsettikten sonra pheniz kalr m, kalmaz m? Yannda bulunduum Veliahd derhal mspet cevap vermekle beraber endiesinin zail olmadn da lve etti. mparator, kalkt sandalyeye artk oturmad ve bizi terkedeceini nezaketle ma etti. Salonun kapsna doru yrd. Vahidddin ve arkasndan bizler Kayzeri salonun kapsndan dar kardk. Kayzer sola doru giden bir koridordan yryecekti. Ben Kayzerin houna gitmediimi anladm iin maks koridora doru ve biraz uzakta durdum. mparator Veliahdn ve mteakiben ona yakn bulunan Naci Paann ellerini skarak, uzanda bulunan bana bakt ve mteveccih olduu koridor istikametinde yrmeye balad. Benm elimi skmamt. mparatorun hakk vard. Veliahdn refakatinde bulunan herhangi bir generalin elini skmak iin onun ayana m gidecekti? Lzm deil midir ki bu general, imparator tarafndan eli sklmak erefini ihraz iin biraz istical etsin. Bu kusurumu itiraf ederim. Bilmem neden, durgun, harekete iktidarsz, sabit ve dalgn bir vaziyet almtm. mparator iki adm yrdkten sonra tekrar geri dnd, bana yaklat: Affedersiniz, sizin elinizi skmamtm. Elimi uzattm, ok nazik ve licenabne iltifatlarna mazhar oldum. imdi, dorudan doruya Mustafa Kemal Paadan ve Cumhur Reislii zamannda dinlediimiz bu szlerde muazzam bir hakikat ve dellet yattn tespit edebiliriz. Bu hakikat ve dellet, Vahidddin'in artk vatan haini ve ba dman kabul edildii bir devirde dorudan doruya Mustafa Kemal Paann szlerinden fkrdna gre, hi kimsede aksini iddiaya mecal olamaz. Mustafa Kemal Paanin bu szleri, Vahidddin'in vatan derdiyle yanan biri olduunu, Osmanl devletinin yarnn dnmek gibi bir vaziyeti Kayzer'in yzne haykrdn ve bu mevzuda kendisinden teminat istediini, fkelenen Kayzer'i salondan kardn, yni ii oluruna balayc ve terifat grltleri arasnda kaybolucu bir tip olmadn gsteriyor.

Almanya seyahatini daima Mustafa Kemal Paann azndan dinlemek, uslmz icabdr: mparatorun sofrasna akam yemeine davetliydik... Kayzer'in karsnda bir prens, sanda Vahidddin, solunda Berlin Sefiri Hakk Paa merhum ve prensin solunda da ben bulunuyorduk. Benim solumda Ludendorf vard. Ludendorf, franszcasiyle, benimle gryordu. mparator Ludendorfa almanca: Sandaki adamla konu! Dedi. Ludendorf: Onu yapyorum. Cevabn verdi. Bittabi bu mklemeleri anlyacak kadar almanca bildiim iin imparatorun ihtarna ve Ludendorf-a cevabna intikal etmitim. Dima ok byk harektn daresinden mtevellit yorgunlukla mebu bulunan Ludendorf, yemek esnasnda hatrmda yer tutacak kadar cidd bir mkleme mevzuu bulamad. Yemek bitti. Bu salona bitiik, onun byk parkasna benzeyen dier bir salon vard. Sofrada hazr bulunanlardan bir ksmmz oraya getik. mparator, Hindenburg, Lundendorf, Alman Bavekili olduunu zannettiim bir zt, bizim taraftan da Veliahd, Hakk Paa merhum ve bizler... mparator bir kede ayakta Vahidddin ile tatl tatl konuuyor; ben, arkasn iki salonun fasl- mtereki olan kavsin duvarna dayam, ok heybetli ve canl, asil nazarlarnda hakayik anlad grlen, fakat anladklarn her muhataba sylemekten muhteriz, yksek bir ahsiyet karsndaym: Hindenburg! Hindenburg'la grmek istiyor, kendisini bilhassa Veliahtla beraber ziyarete gittiimiz vakit temas etmi olduu tatl musahabe zeminine sevketmee alyordum. Mareal, ziyaretimiz esnasnda, Suriye vaziyetinin slah olunduunu, son gnlerde yeni ve taze bir svari frkasnn muharebe meydanna ithal edildiini sylemiti... Halbuki bu byk adamn bahsettii, bittabi oradaki kumandanlarn verdii rapor muhteviyat idi. Hakikat-i hlde mevzu-u bahs olan bu svari frkas ben henz kinci Ordu Kumandan iken Yldrm Grubunu takviye iin bu Grupa gnderilmesi talep olunan frkayd. Ben Yedinci Ordu Kumandan olmadan evvel, bu svari frkasnn tekil ve teminine ok allmt. Ancak toplanabilen bu seyyar kuvvet o kadar bmecal idi ki, evvel hayvanlarn Re'slayn civarndaki otlaklarda beslemek ve ondan sonra kabil-i istifade bir hle gelip gelmediini yemden tetkik etmek lzmd... Ben aylarca sonra, Yedinci Ordu Kumandan olduum zaman bu frkadan istifade edip edemiyeceimi tetkik ettim. Aldm cidd bir rapor frkann br kuvvet olmad mahiyetindeydi. Alman byk kararghnda Hindenburg'un aacndan iittiim uydu ki, bu frka muharebe meydanna dahil olmu ve vazyet slah edilmitir. Mareale maceray hikye ettim ve dedim ki: Benim syliyeceim szler sizin aldnz raporlar muhteviyatna uymayabilir... Fakat emniyet edebilirsiniz ki hakikattirler. Suriye vaziyeti slah olunmu deildir. Bunu kabul ediniz. Sonra Mareal, siz mhim bir taarruz yapyorsunuz ve zannetmem ki, buna ok bel balam olasnz; yalnz bana syler misiniz, emniyetle mit ettiiniz hedef ve maksat nedir? Sorulmas g olan byle bir sual karsndaki vaziyeti, yine bizzat Mustafa Kemal Paa, tespit ediyor: Byk ve ihtiyatl asker, benim bu sualime cevap verebilir miydi? Zaten kendisinden bunu beklememeliydim- Bu, belki de biraz laubali vaziyetim, ihtimal, mparator Hazretlerinin sofrasnda bize ikram edilen nefis ampanyann tesiriyle olmutu. Mareal, sylediklerimi dikkatle dinler gibi grnd. Fakat ok basit ve irin bir cevap verdi; salonun ortasnda duran ve zerinde muhtelif sigaralar bulunan ufak bir masa vard: Ekselans, sze bir sigara takdim edebilir miyim? Hindenburg her eye cevap vermiti. Ortadaki masaya gittik, kendi eliyle bana bir sigara verdi. Meer Vahidddin ile konuan mparator, bizim temas ve mfefememizle alkadar oluyormu. Almanca olarak Mareale sordu: Ne diyor? Mareal cevap verdi: Bir eyler!

Ben sigaram yaktktan sonra Hindenburg'tan ayrlarak mparatorla konuan Vahidddin'in yanna gittim: Hakikati anlyor musunuz? Muhatabnz Almanya mparatorudur. Benim size arzettiim endieleri izah edecek bir tek kelime syledi mi? Hayr! - Konumaya devam ediniz; ve cidd konuunuz! Btn endieleri mparatora sylemekte tereddt etmeyiniz! Ben eminim ki, o sizden memnun olmyacaktr. Fakat hi olmazsa Trkiye'de hakikati grm olanlarn mevcudiyetine inanacaktr. Veliahd masum bir tavr taknarak: yle yapyorum! Dedi Grlyor ki, Veliahd Mehmed Vahidddin Efendinin Almanya seyahatinde taknd tavr, ttihatlar elinde ve Almanya safnda harbin kaybedilmi bulunduu kanaatine mahsus bir edadr ve bu edada o n iin Vahidddin ile Mustafa Kemal Paa ortakdrlar. u kadar ki, Mustafa Kemal Paadaki hudut d cr'et ve atlganlk Veliahdta mevcut deil... Bu ilk temaslardan sonra i Garp Cephesini ziyaret etmeye kalyor. Vahidddin Efendi ile refakatindekiler Byk Harbin encamn tyin edecek olan Garp Cephesinin ate hattna davet ediliyorlar. Kararghlardan birinde, cephenin yksek kumandanlarndan biri, cicili bicili bir harita zerinde ve sadece nazariye plnnda, Trkiye Veliahtna ve maiyetindekilere vaziyeti izah ediyor. Bu izahlar, Mustafa Kemal Paann tabiriyle gzel ve parlak szler erevesinde cereyan ediyor. O zaman Vahidddin Efendi, Mustafa Kemal Paaya dnp cevabnn ne olduunu soruyor. O da diyor ki: Haritada gsterilen bu vaziyeti mahallinde grmek arzusunu izhar ediniz! yle oluyor. Dorudan doruya ate hattna gidiyorlar. Orada da kendilerini karlayan yksek rtbeli kumandanlarla temas ediyorlar. Trk heyetine nerelerin gsterilecei ve oralara nasl ve nerelerden gidilecei nceden plnlatrlm... Bu pln gren Mustafa Kemal Paa: Cephenin byk kumandan bize umum vaziyeti izah etti, diyor; iinde bulunduumuz muharebe cephesi, bize o izahlarn gsterdii sahadr. Msaade edilirse bu pln bir tarafa brakalm da benim gstereceim yerleri grmeye gidelim! O srada bir kargaalk oluyor ve Veliahd, hazr plna gre kendisine gr sahas olarak ayrlan yere doru sevkediliyor. Mustafa Kemal Paa diyor ki: Bende bir asker inad vard. Onlar takip etmedim. Edinmi olduumuz haritann delletine gvenerek, ate hattnn bir noktasna yrdm ve ate hattnn gerisinde bir aacn dibine geldim. Orada gene bir zabit aa zerinde tarassut yapyordu. Bana refakat eden Alman zabitleri de vard. Tarassut yapan zabit aaya indi. Mehudatn (grdklerini) anlatt. Msaade eder misiniz, ben de bu aaca kaym! dedim: Hay, hay!... Cevabn verdiler. ktm, zabitin sylediklerni aynen grdm- Fakat asl mevzu-u bahs olmak lzm gelen nokta, bu mahede olunan vaziyete kar olan vaziyetti. Onun iin sordum: Bu dman vaziyeti karsndaki kuvvetiniz, tertibatnz, ihtiyatlarnz nedir, ltfen bana syler misiniz? Ate hattnn saf olan zabitleri ve kumandanlar, Trk mttefiklerinin bir kumandanna hakikati sylediler. Hakikat uydu: Piyade kuvvetleri hemen hemen gayr- kfi dereceye gelmiti... Svari iken piyade gibi istimale mecbur olduklar bir kuvvetten bahsettiler; o da birinci hattn stinatlarndan sonra, ihtiyat denecek keyfiyet ve kemmiyetten kmt. Bu malmat aldktan sonra, ok mtehayyir olarak, kendilerine bperva dedim ki: O hlde tehlikedesiniz! yle!... Dediler. Burada, kendi z diliyle durumunu belirttiimiz Mustafa Kemal Paa, ksa bir mahadeden sonra Alman ordusunun zaafn tespit ve kumandanlarna bu vaziyeti ihtar edecek kadar nefs emniyeti iindedir. te devam ediyor: Bu ate kararghn terkeden Vahidddin'in mparator tarafndan refakatine memur edilen bir kolordu kumandan beni takip ediyordu. Gnlerden beri temasta

bulunduumuz bu zt benimle ilk defa alkadar grnd. Otomobillere bineceimiz noktaya kadar atla gidiyorduk. Alman kolordu kumandan yanma yaklat, sordu: Siz Veliahdn yaveri misiniz? Hayr! Ne mnasebetle refakatte bulunuyorsunuz? Byle bir vazife aldm iin... Asker vaziyetlerden ok iyi anlyorsunuz! Trkiyede herhangi bir kuvvete kumanda ettiniz mi? Mspet cevap verdim. Mutlaka alaya kadar kumanda etmi olacaksnz! Bundan sonra Mustafa Kemal Paa (38 yanda), 60'lk kolordu kumandannn hayret dolu baklarna kar, tugay, tmen, kolordu basamaklarn atlayp ordu kumandanl etmi olduunu haber verince Alman generalinin mukabelesi, kendi nakline gre, aynen u oluyor: Affedersiniz; biz imdiye kadar size yanl hitap ediyormuuz. Demek, siz (ekselns)snz! Daima Mustafa Kemal Paann lisan ve slbundan naklettiimiz, Vahidddin'in Almanya seyahati tablolar, bilhassa anlatld zaman ve mekn gz nne alnacak olursa (Vahidddin'e vatan haini gziyle bakld Cumhuriyet devri) Veliaht hakknda hibir ktleme tbiri kullanlmadna gre, onun vatann Almanya'da ne byk bir vekar ve haysiyetle temsil ettiini gsterir. Bu hususiyete bir misal de udur: (Alsas)da bir gece valinin evine davet ediliyorlar. Gzel ve geni bir salonda Vahidddin vali ile bir masada, kar karya... Mustafa Kemal Paa da, kendi tabiriyle salondakileri tetkik ederek gezinmekte... Vahidddin, onu masaya davet ediyor ve diyor ki: Vali bana baz sualler sordu, ben de cevaplandrdm. Fakat cevaplarm size de teyid ettirmek isterim. Ona, cephelerde bulunmu, memleketi iyi tanyan bir kumandan yanmdadr, dedim. Sizi de dinlemesini istedim. Sz yine Mustafa Kemal Paaya verelim: Veliahde mevzuu bahis mes'elenin ne olduunu sordum: Ermeniler!-, dedi. Alman valisi ok hsn- niyet sahibi olduundan Trklerin Ermenilere kar feci tecavzatta bulunduundan, fakat Ermenilerin bu tarzda harekete mstehak olmadndan bahsetmi .. Misafiri olduumuz dost ve mttefik Almanya milletinin yksek bir valisinin, mstakbel Trkiye Padiah ile ve Kemli ciddiyetle bu mevzu zerine konutuunu anladm zaman hayrette kaldm. Naci Paa, Vahidddin azndan: Bu kumandan temas ettiiniz mes'eleyi iyi bilir, sizi tenvir edecek cevaplar verecektir. Dedi. Valiye dedim ki: Trkiye'nin Veliahdi ve Almanya'nn mutena bir mntkasnda kymetli olduuna phe etmediim bir valisinin bulabildii mkleme zemini beni mtehayyir etti. Evvel sizden unu anlamak stiyorum. Mttefikiniz olan ve bu ittifak urunda madd ve manev tekmil mevcudiyetini mahveden Trkiye'ye kar, tarihin bilmem hangi devrinde mevcut olduunu iddia eden ve bu mevcudiyeti ihya etmek in dnyay ifale alan Ermeniler lehine konumak fikri sze nereden geliyor? Bize dair pek naks malmat sahibi olduunu anladm ve btn fedakrlklarmza mukabil, hl Trkiye topraklarnda bir Ermeni hakk olabilecei zehabnda bulunan bu vali ile mstehziyane konumaktan men-i nefs edememitim. Muhatabm, derhal, btn sylediklerinin en nihayet mesmuat (iitilen beyler) olduundan ve sahib-i dva olmaktan uzak bulunduundan bahsederek beni tatmine kalkt Mklemeyi bitirmek iin kendisine dedim ki: Vali Hazretleri, biz, cepheler dolaan bir heyetiz, buraya Ermeni mes'elesi konumak iin deil, fakat mttefikimiz olan ve kendisine itimat etmekte olduumuz Alman ordusunun hakik vaziyetini anlamaya geldik, onu anladk, kfi bir vukuf ile memleketimize avdet ediyoruz. Vali; Vahidddin'i sofraya davet etti, Ondan sonra mehur (Krup) fabrikas sahibinin, muhteem fabrikalar civarndaki atosuna davet edildik. Orada akam yemeinde bulunarak gece trenle Berlin'e hareket ettik. Berlin'de (Adlan) Otelinde imparatorun misafiriydik. Hepimizi ayr ayr ve gzel yerletirmilerdi Vahidddin bu hsn- kabulden biraz da marur oldu. Artk memnuniyet iinde

dnya gazetecileriyle temas ediyor, mlakatlar yapyordu. Bir gn otelde Naci Paa bana dedi ki: Vahidddin beni yaver almak istiyor; halbuki bilirsiniz, ben saray hizmetinde bulunmaktan memnun olmam. Cevap verdim: Eer Vahidddin size bunu teklif etmise derhal kabul etmeniz lzmdr. Bu adam yarnn padiahdr. Siz temiz bir adamsnz. Lzmdr ki, onun yannda kendisine hakikatleri bperva (korkusuzca) syliyecek biri bulunsun... Vk saray hizmetinde bulunmak gtr, fakat memleket iin her ey yaplr. Naci Paa muvafakat etti. Ancak yaverlii, biz stanbul'a gittikten sonra tahakkuk etti. Daha evvel cereyan eden bz mes'eleler var... (Adlon) Otelindeyiz. Bir gn birka gazete muhabiri Veliahdden mlakat istemiler; mlakatta ben de hazr bulundum. Veliahdn stanbul'dan son gne kadar ald fikirlerle mlhem olduu grlyor; kiminle grse, daima ayn fikirlerle konuuyordu. O gn ecnebi gazetecilerin musahabesinden de memnun oldum. Gazeteciler ekildikten sonra, salonda ikimiz yalnz kaldk. Bana sordu: - Ne yapmalym? u yolda idare-i kelm ettiimi hatrlarm: Osmanl tarihini biliriz, bu tarihin birtakm safhalar vardr ki, sizi korku ve endieye sevkeder ve bunda haklsnz. Ben size bir ey syliyeceim ve o nisbetle hayatm size terik edeceim, memnun olur musunuz? Syleyiniz!... Artk Mustafa Kemal Paann Vahidddin'e nfuz etmek ve btn emellerini onunla mterek plnlayaca dnyaya balamaktan gayr bir ey dnmedii, bizzat kendi z ifadesiyle sabittir. Bu ilm, riyazi ve kat' tehisimizi, Mustafa Kemal Paann devam eden ifadesi bsbtn gerekletirecektir. Mustafa Kemal Paa yle devam ediyor: Henz Padiah deilsiniz, fakat Almanya'da grdnz ki, mparator, Veliahd ve Prensler hep bir i zerindedir. Neden siz btn ilerden uzak kalasnz? Ne yapabilirim? stanbul'a gider gitmez bir ordu kumandanl isteyiniz; ben de sizin Erkn- Harbiye Reisiniz olurum. Hang ordunun kumandanln? Beinci ordunun kumandanln... Bu isimdeki ordu Liman Fon Sanders'in emrinde bulunan veya bulunmak lzm gelen ve Boazlar; mdafaasna memur orduydu. Vahidddin: Bu kumandanl bana vermezler!... Siz isteyiniz!... stanbul'a gittiim zaman dnrz. Cevabn verdi. Bu benim iin nevmidne bir cevapt. stanbul'a geldik; fakat muvasalatmz zaman kendimde feci bir strap hissettim. Doktorlar sol bbreimden rahatsz olduumu sylediler. Bir ay kadar yatam terkedemedim. Doktor arkadalarn tedavisi, strabm bir trl esasndan menedemiyordu. Bir aralk tekrar yattm. Nihayet doktorlar Viyana'ya gitmeklim lzumunda srar ettiler. Viyana'da mracaat ettiim profesr benim senatoryumda yatmaklm zarur grd. Bir ay kadar Viyana civarnda (Kotaj Sanatoryum)da bizzat bu profesr tarafndan tedavi olundum. Sonra, yine ayn profesrn tavsiyesiyle, Karlsbad'a gittim. Rahatszlm henz tamamiyle zail olmam bulunduu bir tarihte, 1918 Temmuzunun 5 inci Cuma gn Karlsbad'daki ikametghma zmir'de tandm bir zt, dier bir arkadala geldi. Bu gelenler, Mustafa Kemal Paaya Sultan Mehmed Read'n ldn ve yerine Vahidddin'in getiini bildiriyorlar. Mustafa Kemal Paa, aada grlecei gibi donup kalyor: Mteessir miydim, memnun mu olmutum? Pek tahmin edemiyordum. Hakikat uydu ki, ne len Padiaha acmtm, ne de yeni Padiahn mrnn uzun veya ksa olmasyla alkadardm. Acaba teessrmn sebebi bu tebeddl esnasnda istanbul'da bulunmamak myd? Buna dair de kat' bir fikir syleyemem. Yalnz bir durgunluk geirdiimi hatrlarm- Birka gn iinde mtemmim (tamamlayc) malmat geldi. Ben Vahidddin'i telgrafla tebrik ettim. Cevab verildi. Son malmattan anlaldna gre zzet Paa yeni Padiahn yaver-i ekrem' olmutu.

Bu hdiseyi manidar buldum. nk zzet Paa yaver olmaktan z'yade, bu nam altnda, bir asker mavir veya erkn- harbiye reisi gibi bir vaziyet alm oluyor zannettim. Birka gn sonra, stanbul'da bulunan yaverim Cevat Abbas Beyden hemen stanbul'a avdetime dair bir telgraf aldm. Henz hastalm gemedii iin, cidd bir sebep olmadka stanbul'a dnmek istemiyordum. Onun iin Cevat Abbas Bey'e bu mealde cevap yazdm. Kendisinden aldm ikinci telgrafta (stanbul'a ser'an avdetimin arzu buyrulduu) mnderiti. Artk avdetimin kimin tarafndan arzu buyrulduunu tahkike lzum grmeden 1918 sene 27 Temmuz Cumartesi gn Karlsbad'dan hareket ettim. Mustafa Kemal Paay Sirkeci istasyonunda yaveri Cevat Abbas Bey karlyor ve trenden iner inmez sorulan: Beni kim ard, niin arldm? Sualine u cevab veriyor: stanbula dnmeniz iin size yazmam isteyen zzet Paadr. Mustafa Kemal Paa derhal zzet Paaya bavurup davetin ne olduunu merakla anlamak istiyordum diye belirttii hissini tatmin etmek istiyor. zzet Paann cevab gayet kurudur: Hi bir sebep yok!... Yeni Padiahla veliahtlndaki seyahatiniz mnasebetiyle ok yakndan temaslarnz olduunu bildiim iin bu temaslar tekrar devam ettirmek suretiyle faydal olabileceini dnerek byle bir arzu izhar ettim. Mustafa Kemal Paa, hatrlandndan dolay zzet Paaya teekkr edip fikrini bildiriyor: Umum vaziyetin fenaln gidermek iin yeni Padiah yeni bir istikamete yneltmek lzmdr. Bu bakmdan, kendisiyle grmesi uygun olabilir. zzet Paa bu fikri yerinde buluyor ve derhal Naci Paa delaletiyle yeni Padiahtan, veliahtlndaki seyahat arkadan kabul buyurmas isteniyor. Padiahn cevab. Buyursunlar! Mustafa Kemal Paann Sultan Vahidddin ile vaziyetini, k devresinin talihsiz hkmdarna ait hususiyetlerin tespitinden sonra ele alacaz. imdi, k devresi iinde dorudan doruya Vahidddin'e dnelim...

VAHDDDN OSMANLI TAHTINDA Osmanl mparatorluunun ke doru gidiini ereveleyen Byk Harp devresinin, hem Trk, hem de ittifak ordular bakmndan tam bir hezimetle gerekleici felket yl 1918 Temmuzunda Sultan Read, mavi gzlerini mavi gklere yumarak dnyaya veda etti. lmnden bir ka gn nce, Baktip Ali Fuad Turkgeldi, Padiah, Topkap Sarayn ziyaret srasnda Hrka-i Saadet- Peygamber Hrkas odasnda, mukaddes hrkann sand dibinde yere kapanm ve kendinden gemi halde buluyor; ve btn pasiflii iinde bu ulvi din alkas sahibini tek bana kapand odadan karp, artk bir daha iinden kamayaca yatana teslim ediyor. Hazin olduu kadar ulvi!... Bundan sonraki hdiselerde en byk ve en emin kaynamz, hem son yllarnda Read ve hem ilk yllarnda Vahidddin, devreleri Mabeyn Baktibi Ali Fuad Trkgeldi'nin Grp ittiklerim adl eseri olduuna gre, o eserden, Sultan Read'n son demlerine ait bir (enstantane) daha gsterelim: Sultan Read'n husus doktoru Miralay Ahmed Bey nihayet batabiblik makamna erdii n, Efendisinin lm yatana serildiini gryor ve hastann baucunda, onunla beraber batabibli'in de gitmek zere bulunduunu dnerek mahzun mahzun baknrken, yanndaki Mbeyn doktorlarndan Ali Paa, kendisine: . Ahmedciim, diyor, talihsiz Mehmed'in talihsiz Ahmed'i oldun! Bu sz syleyen paa henz bilmiyor ve takdir edemiyor ki, asl talihsiz, Abdlhamid'den devraldklar koca mparatorluu Trablus ve Balkan muharebeleri ve peinden Dnya Harbiyle ke doru srkleyenlere her defa memnun oldum,

mahzuz oldum! mnsna tebessmle karlk vermi ve sonra k nnda byk sarsnt ve ykl grmeden br dnyaya kapa atm olan Sultan Read deil, tam bu hengmede taht kabul zorunda kalan Vahidddin'dir. Bu noktaysa, Sultan 6. Mehmed Vahidddin zerinde, tahta ayak bast ve tahttan ayak ektii iki n aras balca tehis ve tespittir. Sultan Read, lmnden 7 yl nce (bir iki yllk padiah iken) Hazine-i Hassa Umum Mdr Hac Zihni Efendiyi huzuruna arp diyor ki; Alnz, size cenaze masarifimi pein olarak kesemden dyor ve emanet suretiyle veriyorum! Ben lnce cenazemin Irade-i Seniyye ile kaldrlmasn arzu etmem! Pamuk Padiah 1336 Ramazannn 24'nc (3 Temmuz 1918) aramba gn vefat ediyor ve ertesi sabah naa Yldz Sarayndan raan iskelesi yoliyle bir istimbot iinde Topkap Sarayna kaldrlyor ve Hrka-i Saadet dairesinde gasledilerek, Eyb'e kendisi iin yaptrd trbeye defnedilmek zere, yeni Padiaha yaplacak biy'at merasimini beklemeye balyor. Birka gn evvel Sadrzam Talt Paa, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa ve mason eyhlislm Musa Kzm Efendi, Vahidddin'in, eserimizin banda tasvir ettiimiz engelkyndeki saray yavrusu kkne gitmiler ve aabeyi Sultan Read'n vefatiyle kendisinin Osmanl tahtna clusunu bildirmilerdir. Vkel Yldz'da kalp, iinde bir padiah naa yatan sarayda iftar etmilerdir. 25 Ramazan 1336 (4 Temmuz 1918) Perembe gn, sabah vakti, saat 10 sularnda, Vahidddin, 6. Mehmed nvaniyle tahta clus etmek zere, Topkap rhtmna ayak atyor. Kendisini getiren istimbot rhtma yanarken, Topkap Saraynn Mustafa Paa kknde toplanm bulunan vkel, Mabeyn bykleri ve Enderun hademesi kouuyorlar ve Yaldzl Kap denilen nc kap nnde dizilerek selm resmine hazrlanyorlar. O srada Sadrzam Talt Paa da gelmi ve durumu grnce fena oluyorum! diye hngr hngr alamaya balamtr. Altnc Mehmed Vahidddin, Mabeyn Baktibinin tabiriyle gayet vekarl, arkasnda Enver Paa, kapdan giriyor ve Badat kkne doru yrmeye balyor. O srada yle bir hdise oluyor ki, Vahidddin'in hkmet ve saray erknna kar padiah sfatiyle ilk sz sylemesine vesile tekil ediyor: Bu bir felket! Evet; Sultan Vahidddin'in hkmet ve saray erknna kar syledii ilk sz budur: Bu bir felket! Bu sz u vesileyle syleniyor: Padiah romatizmadan mustarip. Yol yrrken zahmet ekmekte ve daima baston kullanmakta... Tam Badat kkne doru yrrken strap ayaklarn halkalyor ve yeni Sultan yanndakilerden bastonu istiyor: engelkynde, kkte kald, unutuldu! Diyorlar. Vahidddin bu cevab alnca herkese kar duygusunu haykryor: Bu bir felket! Ali Fuad Trkgeldi: Bu suretle saray kapsndan ieri adm atnca ilk tefevvh ettii (syledii) sz felket lfz oldu. Btn zaman- saltanat da felketle geti. Bir felket de o gn sabaha kar Topkap saraynn sm ittisalinde (bitiiinde) bulunan hamamdan harft (yangn) zuhuru olmutur ki, harem dairelerine sirayet eder endiesiyle hayli tel edilmitir. Romatizmal Padiahn engelkyndeki veliahtlk kknde unutulan baston hikyesi, nazarmzda gayet ince bir ilh tecellidir; ve remz halinde, onun, kendisine hibir dayanak bulamayacana, hatt elinde farzetti dayanaklardan da mahrum kalacana delildir. Vahidddin romatizma szlar iinde ayaklarn zahmetle sre sre Badat kkne varyor ve orada bir mddet dinlenip husus surette eski sadrzam Tevfik ve Damad Ferid Paalar kabul ediyor. Oradan Hrka-i Saadet dairesine geip ziyaret vazifesini yerine getiriyor. Saat 11 sularnda yannda yeni Veliahd Abdlmecid Efendi olduu hlde Bb-s-Sade nne gelip an'ane icab, orada kurulu bulunan taht'a kyor.

Etrafnda, trl serpular altnda ve klklar nnde, topyekn memleket temsilcileri... Fesli ehzadeler, sarkl ve cbbeli ilmiyye ricali, kalpakl ve niformal asker erkn, srmal mlkiye niformalar, katran rengi ruhan reis libaslar Uzaklardan kmek zere bulunan mparatorluun iflsn iln edercesine atlan clus toplar... Herkes biy'at merasimine hazr; kaynamzn sahibi Mabeyn Baktibi Fuad Trkgeldi de, usl gereince taht'n arkasnda... Eskiden el tutularak yaplrken sonradan saak ptrmek suretiyle yerine getirilmeye balanan biy'at merasimi balamak zere... Muayedelerde de olduu gibi saak tutma ii bamabeyincilere ait olduu iin, Sadrzam Talt paa Serkarn Tevfik Beyi hazrlam bulunuyor. Tevfik Bey tam iine balayaca nda Sultan Vahidddin'in taht stnden sesi duyuluyor: Tevfik Bey mddet-i medide (uzun mddet) biraderimin saan tutmu olduu cihetle mteessir olur. Bu vazifeyi kinci Mabeyinci Nzhet Bey yerine getirsin! Herkes donup kalyor. Zira artk iinde de kalmayaca anlalan Tevfik Bey bir ttihat ve Terakki ajandr, bu sfatla eski Padiahn yaknna verilmitir; clus nndan itibaren vazifesinden uzaklatrlmakla, yeni Padiahn yepyeni bir iradeyle ie baladn gstermeye vesile olmaktadr. Vahidddin'i gnah kadar sevmemi olan Talt'n gzleri Enver'i aryor ve sanki soruyor: Bu adamla iimiz nereye varacak? Evvelce de iaret ettiimiz gibi, Abdlmecid'in 23'nc evld, srayla saltanat sren drt olunun en k ve sonuncusu, Osmanl padiahlarnn da 36'ncs ve sonuncusu, 24 de biten Osmanl halifelerinin 23 ncs ve yine sonuncusu (ondan sonra Halifeyi hilfet artlarna malik gremeyiz) Sultan 6. Mehmed Vahidddin, 58'inci mr ylnda, Byk Harbin 5'inci ve son senesinde, her eyin bitmesine 3 - 4 ay kala, imparatorluun k kapkara bir fecr hlinde Trkiye ufuklarn siyaha boyarken Osmanl tahtna gemi, etrafndakilere ibret ve dehetle bakyor. te Vahidddin'in bana ne geldiyse bu taht'a ve byle bir zamanda gemek yznden geldiine gre, asrlarn hesabn onun memur bulunduu tek na sokan bir hengmede Vahidddin ne yapmalyd; taht kabul etmeli miydi, yoksa engelkyndeki kkne ekilip salhanede boazlayacaklar vatann lklarna kulaklarn m tkamalyd? Bu suali vazedecek, imdiye kadar en kk bir insaf bile kmamtr ve 6. Mehmed Vahidddin mes'elesinin ba anahtar bu sualdir. Asl vatan hainlii ve firarilii, onun taht kabul etmemesiyle vcut bulurdu. Baktibinin cin fikirli diye vasflandrd Vahidddin gibi bir zek, her eyi bile bile bu makam kabul ettiine gre, daha ilk admnda vaziyeti kahramancadr. Ondan sonraki hareketlerinin bu kahramanl muhafaza edip etmediine gelince, onlar srasiyle yerlerinde grecek ve bu, prensipte ilk kahramanln nerelere kadar dtn veya ktn kestireceiz. Bz kahramanlklar vardr ki, ktlk iinde ve ktle mukavemet ve onun ilesini ekme derecesiyle, iyilik iinde ve iyilikten istifade ve onu byten hamlesine nispetle kyaslanamayacak kadar stndr. Eserimizin bandaki vatan haini deil, byk vatan dostu eklindeki pein hkme ramen bu mevzuda ne kadar hakikat tarafls olduumuz grlecektir. imdi onu clus nndan balayarak takip edelim: lk hareketi, saraydaki adamlarn muhitinden uzaklatrmak suretiyle ittihatlar tokatlamak olan Padiah, Fuad Trkgeldi'nin iddiasna gre sonradan kendisine yle demi: Ben o gn saa Tevfik Beye tutturacaktm; fakat Veliaht ok srar ettiinden ilk gnnden aramzda bir ihtilf zuhur etmesin dye tutturmadm! Memlekete hkim ve gz kara bir partiye kar yapt hareketin bir nevi tevili makamndaki ve ttihatlara duyurulmak iin taknlan bu siyas eday, olduu gibi kabul etmek iin son derece safdil olmak lzmdr. Hrka-i Saadet nnde ve eski Padiahn tabutu karsnda muzika alnmayp, yeni Padiah Bb-s-Sadeden karken hassa hademesince alklanmas gerekirken, aksi yaplyor ve biy'at merasiminin sonuna kadar muzika alnyor. Bu hlleri eski detleri bilen kalmadndan diye tefsir eden Baktip, biy'atin de yeni moda icab, elverilerek deil, muayedelerde olduu gibi saak plerek cereyan ettiini tespit ediyor.

Yine eski det, Padiahlarn seleflerine ait cenaze namazn kldktan sonra dnp saraya ekilmelerini gerektirdii hlde, Sultan Vahidddin cenazeyi Eyb'e kadar takip ediyor ve duasnda hazr bulunuyor. Vahidddin Eyb'ten dnnde yine Topkap Sarayna geliyor ve oradan Stl yatna binerek Dolmabahe Saray rhtmna kyor. Rhtmda, Eyb'ten br istimbotla doru Dolmabaheye gitmi ve iki saf hlinde yeni Padiah beklemeye balam olan bendegnkullar takm... Biraz sonra, evet, memlekete hkim ve gz kara, fakat son vaziyetler yznden millet nazarnda mahkm ve sngs dk Partinin elebalarndan Talt Paa saraya geliyor ve devlet reisliindeki deiiklik sebebiyle ve usulen (!) istifasn Hnkra takdim ediyor. Yeni Padiahn ilk iradesi, Sadrazam ve kabine azasn yerlerinde tutmak, clus hatt msveddesinin tanzimine Talt Paay memur etmek ve onlar iki gn sonra (Cumartesi gn) daha geni bir konuma iin saraya davet etmek oldu. Padiahn husus doktoru Miralay Reat Bey vastasiyle de Mabeyn Baktibi Ali Fuad Trkgeldi'ye yerinde alkonulduu bildirildi. Cumartesi gn saraya gelip huzura kabul edilen ve bir hayli zaman huzurda kaldktan sonra kan Talt Paa, Vkel odasnda, yeni Padiahn saa tutturmamak suretiyle yaknlndan att, hkmet ajan Tevfik Beyle konuurken odaya Baktib Fuad Trkgeldi giriyor. Talt Paa ona diyor ki: . Hnkr, Bambeyincilie eski nazrlardan Mustafa Reid Paay getirmek istediyse de ben eski Serkarn Ltfi Beyin tayinini arz ve istirham ettim ve beni krmadlar. Siz de makamnzda ipka olundunuz. Tevfik Bey ise yn zalna tyin edilecektir. Bylece ilk i olarak ttihatlarn adamn saraydan uzaklatran Hnkr, ayn mevzuda yine onlarn istirhamn kabul etmekle, hareketindeki sertlii biraz yumuatm ve ttihatlara kk bir tviz vermi oluyor. Bu tavr, Vahidddin hesabna, kk bir ihtiyat pay muhafaza etmek ve arln yava yava hissettirmek politikasndan baka bir eye yorulamaz. Ne are ki, birka ay sonra vatan dman istilsna terkedip kaacak olan bu adamlara hkim olabilmek ve dizginlerini ele alabilmek iin vakit ok getir ve artk olan olmutur. Yeni hkmdar Talt Paadan sonra Baktibini kabul ediyor ve Bambeyincilie getirilen Ltfi Simav Bey hakknda ona yle dert yanyor: Sadrzam Paa Ltfi Beyi tercih eyledi. Ltfi Bey biraz garpl (alafranga) ise de biz seninle onun garplln tdil ederiz. Bu sz de Vahidddin'in garpllk taslayanlara kar ahsiyeti durumunu gsterir. Clusunun ilk gnlerinde Zt- ahane, karsnda Baktibi, yaz masasna eilmi, evrak incelerken, birden yere at;> diye bir ey dyor. Baktip hayretle gryor ki, bu, byk boylu, dolu bir tabanca... Vahidddin eilip tabancay yerden alyor ve tozunu fleyip cebine koyuyor. Byk bir kaza atlatldndan dolay, hissettirmeksizin, hayli tela den Baktip, asl dikkat edilecek noktann farknda deildir. Yeni Sultan, mparatorluundan ahsna kadar her eyi sahipsiz ve mdafaasz grmekte ve bu duygusunu, her n zerinde gezdirdii silahla belli etmektedir. Bu ilk (enerji) ve ahsiyet ifadesine benzer hareketlerden sonra 6, Mehmed Vahidddin, hkmete, saltanat makamnn ilk (dikta)sini yneltiyor- O zamana kadar kararnamelerin altn sorumlu nzir ile Sadrzam imza eder ve onlarn altna Padiah tasdik imzasn atarken, Vahidddin, Padiahlar tbi mevkiine koyar gibi grd bu ekli deitiriyor ve bundan byle imzasn kararnamelerin altna deil tepesine atacan Bbliye bildiriyor: Benim imzam kararnamelerin blsna vaz edilmek lzm gelir. Sadrzam bulun da bdem o suretle imza edeceimi syleyin! Sadrzam buna raz oluyorsa da Meclis-i Mebusan Reisi bu ekli kanuna aykr buluyor ve Talat Paa, Avrupaya gider ayak, Baktibe vaziyeti bildiriyor: mza-yi Hmaynun bu ekilde vaz'na arkadalar tiraz ediyorlar. Ben gittikten sonra Zt hane'ye zemin-i mnasipte arzediniz! Keyfiyet Sultana arzediliyor; fakat ahsiyet ve makam haysiyetine bal bu nazik mes'elede bir kere k yapldktan sonra geri dnlemez. Asla!

Diye cevap veriyor Sultan ve o srada Sadrzam Vekili bulunan Enver Paay artp vaziyeti kabul ettiriyor ve imza-y Hmynunu kararnamelerin tepesine atmakta devam ediyor. Babli'ye smarlanan clus hatt msveddesi Baktiplie geliyor ve Hnkra sunuluyor. Hnkr bu hatt enine boyuna inceledikten sonra Baktibi aryor ve msveddeyi umum izgileriyle beendiini, yalnz bz eksikler grdn, onlar kurun kalemle msvedde zerinde iaretlediini, hattn bu ilvelere gre yazlmas gerektiini sylyor ve: Sadrzamn mtalasn almak zere Babli'ye gidiniz!. Emrini veriyor. Hatt- Hmayna eklenmesi istenen noktalar, bizzat Sultann ibareleriyle unlardr. 1 Adab- hakkiye-i Islmiye ve haysiyet-i Osmaniyenin muhafazasna htimam klnmas... (Gerek slm lleri ve Osmanllk haysiyetinin korunmasna himmet gsterilmesi)... 2 Tevzi-i adalet ve takrir-i emn ve inzibat hususunda teayid-i mesai ve gayret edilmesi... (Adalet datm ve emniyet ve nizam yerletirme hususundaki almalarn arttrlmas)... 3 Gala-y es'r sebebiyle ahalinin duar olduu ihtiya ve zaruretin defi iin tedabr-i seria ve messire ittihaz olunmas... (Pahallk sebebiyle ahalinin dt ihtiya ve zaruretin giderilmesi iin hzl ve tesirli tedbirler alnmas)... 4 stihsalt- memleketin tezyidi esbabnn istikmal klnmas... (Memleket verimlerini oaltacak arelerin tamamlanmas)... 5 Mcrimin-i siyasiyeden mahpus veya muvakkaten menfi bulunanlarn aff... (Politika sulularndan hapiste veya geici olarak srgnde bulunanlarn balanmas)... 6 Ceraim-i diye esbabndan slsn- mddet-i cezaiyelerini ikmal edenlerin itlak... (di crm hkmllerinden ceza mddetinin te ikisini bitirmi olanlarn salverilmesi). 7 Menatk- harbyeden maade mahallerde muamele-s rfiyye icrasndan sarf- nazarla umur-u cezaiyenin mehkme evki... (Harp mntkalar dndaki yerlerden rf idarenin kaldrlmas ve ceza ilerinin sivil mahkemelerde grlmesi)... 8 Hukuk-u umumiyeye mteallik olup kuvve-i teriyenin tasdikine vabeste bulunan kararnamelerin ve umur-u maliyeye mteallik mukarreratn akab- ictimada Hey'et-i Teriyeye tebli klnmas... (Umum haklara ait olup meclislerin tasdikine bal bulunan kararnamelerle mal iler zerindeki kararlarn ilk toplantlarnda meclislere bildirilmesi)... 9 Memurin ve mstahdemn-i devletin evsaf- kanuniyeyi haiz erbab- iffet ve istikametten intihabna itina olunmas... (Devlet memur ve mstahdemlerinin kanun vasf ve artlar iinde doru ve namuslu kimselerden seilmesine dikkat gsterilmesi)... 10 Memurinin esbab- kanuniye mevcut olmadka azil ve tebdilleri cihetine gidilmemesi... (Memurlarn kanunda yazl sebepler dnda ilerinden atlmamalar ve deitirilmemeler)... Sadrzam, Kabine asasn toplayp ilve maddeleri gsteriyor. Birinci ve nc maddeleri aynen kabul ediyorlar. Beinci maddedeki siyas sularn affn umum mahiyette olursa Meclisten geirmek gerektiini ne srerek husus af ekline eviriyorlar. Yedinci maddeyi ayn mnada, kk bir deiiklie uratyor, sekizinci ve dokuzuncu maddeleri de esasen tabii bulup sanki aksi yaplyormu gibi belirtilmesini uygun bulmuyorlar. Bu arada Talt Paaya, yeni Padiaha kar hkmet haysiyetinden fedakrlk gsteriyormu gibi bir tavr alyorlar ve saraya bizzat gidip itirazlar Hnkra izah ve kabul ettirmesini istiyorlar. Talt Paann gzleri doluyor, mukabelesi de isterseniz imdi gider, istifa ederim! oluyor. Raz olmuyorlar, vaziyeti Baktibin arzetmesine karar veriyorlar. Vahidddin, Meclis toplant hlinde olmadka ek tahsisat istenmiyeceine ve Kanun-u Esas d hkmler neredilmeyeceine dair Sadrzamdan ahsen sz almak artiyle deiiklikleri kabul ediyor, bylece ittihatlarn keyf hareketine kar ilk barikat kurulmu oluyor ve yeni Padiahn, din, ahlk,

adalet, irade ve siyaset bakmlarndan stn bir anlay ve ahsiyet belirtici Hatt- Hmaynu, o felket ylnda, ge kalm bir k gibi prldayp snyor.

YEN PADAH HUZURUNDA Veliaht Vahidddin Efendiye Almanya seyahatinde refakat eden Mustafa Kemal Paa'nn (Karlsbad)da tedavideyken yaveri Cevat Abbas'tan ald telgraf zerine istanbul'a geldiini ve bu defa Sultan Vahidddin ile karlamak zere saraydan gn istediini ve aldn kaydetmi ve oradan clus merasimine geerek bu sahneyi ileriye brakmtk. Sras geldi: Mustafa Kemal Paa'nn istanbul'a gelmeden Sultan Read'n lm ve Sultan Vahidddin'in clus haberini alnca saraya ektii bir tebrik telgraf vardr ki, onun Vahidddin zerindeki btn gr ve kymet hkmn belirtir. Aynen: Efendimizin tahta cluslar, bendenizde vatanmzn saadet ve selmeti nokta-i nazarndan fevkalde mitler tevlit etti. Sultan- merhumun ziya- ebedsinden mteessir olmakla beraber, vatann, milletin, ordunun bzice (oyuncak) olmaktan hals edilecei kanaat- tmmesi, tesir-i vkn tdil eylemitir. Ubudiyet (kulluk) ve tazmimat- akernemin (klece saygmn) Zt- ahaneye arzn rica ederim. 19 Temmuz 1918 Ordu Kumandan Mustafa KEMAL. Mustafa Kemal Paa'nn yeni Padiah huzurundaki tavrn yine kendi azndan dinleyelim: Seyahat arkadam, Veliahd Vahidddinle bir-ka ay mfarakattan sonra, yeni Padiah Vahidddin'in salonuna Naci Paa delaletiyle girdim. Bu andaki tahassslerimi yle izah edebilirim: Tabt'a oturmadan evvel ok eyleri ok ak grtmz ve benim btn nokta-i nazarlarma tasdikkr mukabelelerde bulunan bu zt, acaba hkmdar olduktan sonra benim ayn tarzda grmekliime msaade eder mi ve ayn mukabelelerde bulunur mu? Bunda mtereddittim- ite Padiah Vahidddin ile bu tereddt iinde kar karya geldik. Beni ok nazik kabul ettiini sylemeliyim. Veliahdlii zamannda olduundan daha fazla mltefitti. Oturdu, bana da karsnda yer gsterdi ve aramzdaki tabure zerinde bulunan sigaralktan bir sigara alp verdi, kendisi de bir sigara ald ve yakt kibriti bana uzatt. Bu tavrdan ok mitvar oldum. Evvel kendisini mnasip bir lisanla tebrik ettim. Sonra ok mhim bir nda Osmanl taht'n igal etmi olduunu izah ederken, dedim ki: Seyahatimiz esnasnda btn fikirlerimi ok ak lisanla sylemitim. Bu dakikada ayn tarzda grmekliime msaade buyurulur mu?.. Hay, hay!... Dedi. ntizar ediyordum. Uzun mtalalarm iinde esas nokta uydu: Derakab Bakumandanl bizzat uhdenize alnz, kendinize vekil deil, bir Erkn Harbiye Reisi tyin ediniz! Her eyden evvel orduya sahip ve hkim olmak lzmdr. Ancak ondan sonra dnlecek mnasip kararlar tatbik olunabilir! Vahidddn bu teklifim zerine tpk kendini ilk defa Veliahd iken ikamet ettii sarayda grdm vakit olduu gibi, gzlerini kapad ve az sonra u cevab verdi: . Sizin gibi dnen baka resa-y askeriye var mdr? Vardr! Dedim. Dnelim... Dedi. Mklememiz kendiliinden mnkati olmutu. zin aldm. Birka gn sonrayd. Naci Paa, Padiahn beni zzet Paa ile beraber kabul etmek hususundaki iradesini tebli etti. kimiz Vahidddin'in huzurundayz. Ben bu daveti, ayn fikir ve mtala zerine ikimizi birden dinlemek arzusunda bulunmu olmasyla tefsir ediyordum. Konutuumuz esnada bu nokta-i nazarm takibe altmsa da, mklemeyi umum mevzulardan karmaya muvaffak olamadm. Vahidddin ok ih-tiyatkr tavrlydNihayet neticesiz bir mlakatla padiahn yanndan ayrldk.

Gnler geti, tekrar yalnz olarak Padiahla grmek istedim. Beni bu sefer de kabul etti. Ben ilk nokta-i nazarmda musir grnen bir adam tavriyle, belki de mukaddemesiz ayn vadide konumaya baladm. Vahidddin seri bir intikal ile bana cevap verdi: Paa, ben her eyden evvel stanbul halkn doyurmak mecburiyetindeyim. stanbul halk atr. Bunu temin etmedike, alnacak her tedbir isabetsiz olur. Bu cmlenin nihayetinde Zt- ahane gzlerini Kapad. Ben tilki tabiatinde her entrikann her ahidi olduum yzlerce misallerinden biri bulunduuma byk teessrle kaani oldum. Dndm u idi: Zt ahane evvel stanbul halkn kazanmak istiyor, kendisinin teebbsat- ztiyesi iin kuvvet ve istinat noktasn burada aryor. Fakat yine dndm ki, erait-i umumiye slah edilmedike politikaclk nokta-i nazarndan doru olsa bile, bu arzunun temini kabil olabilir miydi? Aka bellidir ki, Dnya Harbinin Osmanl mparatorluu ve Trk ordusu bakmlarndan k devresinde Mustafa Kemal Paann biricik murad, Vahidddin'i dorudan doruya ordunun bana geirmek ve kendisini de ona Genel Kurmay Bakan tyin ettirmektir. Fakat Sultan Vahidddin'in Mustafa Kemal Paadaki emeli sezmesi, ii ahs plnnn stnde ve halk apnda ele almas ve buna ramen muhatabna nazik davranmakta devam etmesi zerine, Paa, Padiaha itiraz etmeye kadar gidiyor te kendi lisaniyle Vahidddin'e mukabelesi: ok doru dnyorsunuz. Fakat stanbul halkn doyurmak iin alnmas lzm gelen tedbir ve teebbsler, Zt- ahanenizi btn memleketi kurtarmak iin alnmas lzm gelen mbrem (zorlayc) ve mstacel tedbirlere tevessl etmekten menedemez. Heyet-i umumiyenn selmetini temin edecek mesai (almalar) ancak makinenin hey'et-i umumiyesinin ilemesiyle mmkn olur. Bundan sonra Mustafa Kemal Paa, Sultana sylediklerinin doru olduuna inandn, ancak byle hareket edilirse bir neticeye varmann mmkn olabileceini haber veriyor ve szleri fazla telkki edilse bile sylemee mecbur olduu kaydiyle diyor ki: Yeni Padiahn mebde-i hareketi (i balangc) kuvvete tesahup etmek olmaldr. Devleti, milleti ve btn menfaatleri mdafaa eden kuvvet, bakasnn elinde bulunduka sizin padiahlnz dahi lfz (szde padiahlk) olmaktan kurtulamaz! Vahidddin'i btn kuvvetleri eline almaya ve her eye hkim olmaya, ondan sonra da Mustafa Kemal Paayla elele almaya davet eden bu szlere padiahn verdii cevap son derece kapal ve bir o kadar da manaldr. Mustafa Kemal Paadan naklederek bildiriyoruz: Padiahn verdii cevaba u cmle kart: Ben icabeden eyleri Talt ve Enver Paa Hazretleriyle grtm! Bunu syleyen zt, daha birka ay evvel, Veliahtlnda Talt ve Enver Paalardan mteneffir (tiksinici) olduunu anlatan ve bu adamlarn memleketi mahvolmaktan baka bir neticeye isal etmesi (vardrmas) mmkn olmayan hareketlerini tenkid eden Vahidddin'di. imdi Padiah ve Halife Vahidddin, bu zevatla grm, memleketin selmeti iin icabeden tedbirleri alm bulunuyor... Vahidddin demek istiyordu ki: Siz vazife ve selhiyetiniz fevkinde benimle lubalilik m etmek istiyorsunuz? Bu maksad anladktan sonra, Vahidddin'in karsnda benim vicdan vazifem hitam bulmutu. Ayaa kalktm. Msaade talep ettim. Gzlerini kapad ve hi bir kelime telffuz etmeksizin elini uzatt. Hi bir kymet hkm koymakszn aynen Mustafa Kemal Paann lisanndan naklettiimiz bu tablodan sonra sz yine kendisine verelim: Salondan ktm vakit, Naci Paa gzlerimdeki teessr okumu gibi grnd. Kelime teati etmeden uzaklatm. Perapalastaki daireme geldim ve dnmee baladm. Hac zannettiimiz ztn ziri-bagalde (eerin altnda) ha kmt. Artk baka bir ey aramak lzmd. Birka gn daha geti. Vakitsiz kimseyi rktmek istemediimden, Cuma selmlk merasiminde, Yldzn Sultan Hamid yaps camiinde ben de ordu kumandan sfatiyle ispat- vcut etmekteydim. Bir gn namazdan evveldi, bir salonda Bakumandan Vekili Enver Paa, zzet Paa, Vehip Paa, Balkan muharebesini idare etmi byk kumandanlarla beraber namaz vaktini

bekliyorduk. Namazdan sonra Naci Paa, Zt- ahanenin, husus salonunda beni grmek istediini bildirdi. Yalnz mdr? Hayr! Yannda iki alman generali var!.. Rica ederim, onlar ktktan sonra Zt- ahane ile ben yalnz greyim. Ben de bu noktay takdir ettim. Birka defa vukubulan iradelerine mnasip cevaplar verdim. Fakat anlyorum ki, sizi bu generallerin yannda kabul etmek istemekte musirdir. Mmknse bir daha teebbs ediniz. Naci Paa elinden geleni yapt ve hatt padiahn kulana: Generaller gittikten sonra kabul etmeniz mnasiptir dahi demi. O bilkis onlar orada iken gelmekliimi syleyince, Naci Paa bunda bir maksad- mahsus olacana zahip olarak bunu bana anlatt. Vahidddin'in yanna girdim. Ne nazik, ne takdirkr bir Padiah! Henz ayakta iken, Alman generalleri karsnda ksa bir nutuk syledi. Bu sefer szleri akt: (ok takdir ve emniyet ettiim bir kumandan!) diye ve bu szleri ile beni onlara tantyorduOturduk, dedi-ki: (Szi Suriye kumandan tyin ettim- Oradaki vaziyetler ehemmiyet kesbetm; oraya gitmekliiniz lzmdr. Sizden talebim udur: O taraflar dman eline geirtmiyeceksiniz!.. Verdiim vazifeyi muvaffakiyetle ifa edeceinizden eminim. Derhal o hattaya (kt'aya) hareket etmelisiniz!) Ve Mustafa Kemal Paa, Vahidddin ile Padiahlnn banda ancak bu kadar temas imkn bulduktan ve Hnkar zerindeki nfuz tecrbesini sadece bu noktaya kadar yrtebildikten sonra, merkezden uzaklatrlm ve bir nevi harcanma noktasna gnderilmi olmann zehab iinde Suriyeye gidiyor.

YEN PADAHIN KILI ALAYI Sultan Vahidddin taht'a kndan ksa bir mddet sonra, 31 Austos 1918 tarihinde det gereince, Eybsultanda kl kuanyor. Fakat Vahidddin'in kl kuanma hdisesi hayli ekimeli... Son bir iki padiahn kllarn bulandranlar eyhlislamlar olduu hlde, yeni Padiah Musa Kzm Efendiyi istemiyor. Acaba mason veya ttihat olduundan m, neden, mehul... Bu vazifeyi vaktiyle yapagelmi olan Mevlna torunlar elebiler de uygun grlmyor. Zira Abdlhamid Han'n hal'i zamannda elebi Abdlhalim Efendi Ulu Hakan'a telgraf ekerek Sen benim ecdadmn takt klc tamaya lyk deilsin! diyecek kadar kstahlk, nadanlk ve yahudi emellerine uaklkta arya gitmi ve Vahidddin'de gayet hakl olarak elebilere gven kalmamtr. Nakib-l eraf dedikleri snftan birinin de Seyyid veya erif vasfl Peygamber nesliyle alkas olmaynca ayrca tercihine lzum kalmyor ve bylece klc kimin kuandraca bir mes'ele oluyor. Bereket versin ki, o sralarda eyh Sunus bir denizalt ile Bingazi'den stanbul'a gelmitir. te en uygunu bu! Diyorlar ve klc takmak erefini ona veriyorlar. O gun erkenden ehzadelerle damatlar saraya toplanyor ve Stl yatna binip Eyb'e gidiyorlar. Zt- ahane de, on ifte saltanat kayiyle, yannda yaver-i ekrem izzet Paa ve bayaver Naci Bey, Eyb'e gidiyor. nce ve kaln vapur ddkleri, kl alayna kan yeni Hkmdar selmlamakta... Hnkr, Eyb iskelesinde karlanyor ve oradan Hazret-i Halidin trbesine kadar yaya yryerek tam trbenin nnde merasim noktasna geliyor. Btn ( saray, devlet ve hkmet ileri gelenleri orada... Meydanda maiyyet-i seniyye svarileri saf halinde bekliyor ve atlar kiniyor. Ve ite eyh Sunus, trbenin nnde Hazine-i Hassa kethdasnn uzatt klc alp Hnkrn beline takyor. Dua ve tebrikler... Darda at bin! kumandas ve Padiah drt atl arabasnda, Edirnekaps istikametinde surlara doru yol almakta... Edirnekapsnda, stanbulun, ehremini (Belediye reisi), yine det icab, ehrin anahtarn Sultana takdim ediyor. Manzaraya bakan, Trkiyenin bir felket iinde deil de, saadet deminde bulunduunu sanr. Nitekim Sadrzam Talt Paa, tam Eyb'den arabalara binildii srada Padiahn yanna gelip u haberi vermitir:

. anakkaleden dman tayyareleri gemi... stanbul'a doru geliyorlar... Bir tehlike olabilir. Sultan Vahidddin'in glmsiyerek verdii cevap: Onlar meden insanlardr. Byle din bir merasim esnasnda taarruz etmezler! Ve hibir tel eseri gstermiyor. Hnkr, Fatih'in trbesi nnde arabadan inip byk ceddinin mezarn ziyaret ediyor ve ayn hareketi emberlitata, byk babas Sultan Mahmud'un sandukas banda da tekrarlayp Divanyolu boyunca ilerleyerek Topkap Sarayna gidiyor. Kl alaynn ertesi gn, Hnkr, Baktibine yle demektedir: Bu alay esnasnda stanbul'u fevkalde harap grdm ve ok zldm. Mabeyn Baktibinin tam da mabeyinci ruhuna uygun cevab: Harap olarak bulduunuz mlknz inaallah mamur olarak grrsnz! Baktip hatralarnda bu konumay kaydettikten sonra ilve ediyor: Bu temenniyatm karn-i kabul olmad. (Bu dileim Allah tarafndan kabul edilmedi)... Zavall Sultan Vahidddin, i ve diiyle harap olarak teslim ald mparatorluun kne birka hafta kaldn hisseder gibidir. O kadar ili ve zgn...

CAN EKME DEVRES Vahidddin'in taht'a oturduu 1918 yl yaz mevsiminin ortas ve sonu, ttifak devletleri ordularnn can ekime devresidir. Yeni Padiah kl kuandktan sonra gelmeye balayan cephe haberleri, Almanya, Avusturya ve Trkiye harp sahalarnda artk panik hkm srmeye baladn gizleyemez mahiyettedir. Bu vaziyet karsnda millet inler ve halk rperirken, devlet organlar iinde bir homurtu ve szlt hlinde ttihat ve Terakki rejimine ba kaldr Ayan Meclisinde tecelli ediyor. Damat Ferid Paa, rksulu Mahmud Paa, bir de eski ttihat ve imdi muhalif ve her n dnek mehur Ahmed Rza, hkmet aleyhinde azlarna geleni sylemeye balyorlar. Bu vaziyette hkmet Ayan Meclisine kendi adamlarndan bir grup sokup ekseriyeti elde tutmaya bakarken gsterdii namzetlerin ounu kabine zas olarak ne srmek gibi abes derecesinde bir zaaftan kendisini kurtaramyor. Fakat hdiselerdeki kt cereyan ylesine birbirini kovalyor ki,, dnlenlerden hi birini yerine getirmeye zaman ve ihtiya kalmyor ve iradeler meflu hlde, mukadder akbeti beklemekten baka bir tedbire akl erdirilemiyor. Vahidddin'in, taht'a kar kmaz bir mddet iin tahamml gstermek kararndan baka bir ey dnebilmesine imkn olmayan ttihat ve Terakki Hkmeti z kadrosu ile de kopma ve birbirini sulama almetleri gstermekte... Mesel mason eyhlislm Musa Kzm Efendi, saraya her geliinde, rastlad her adama yle dert yanmaktadr: Ben neticeyi iyi grmyorum! Ah, u iin iinden az zararla kabilsek. Bu mur szlere dayanamayan Bambeyinci Ltfi Bey nihayet dayanamyor: . Bu szleri, diyor; bize syleyeceinize Meclis-i Vkelda sylesenize! Tam o esnada Enver Paa huzurdan km, Ba-mbeyincinin odas nnden gemektedir. eyhlislm, ak kapdan getiini grdkleri Enver Paaya doru elini uzatp u cevab veriyor: Evld, sylyorum, sylyorum ama u delikanlya sz anlatabiliyor muyuz? eyhlislm Efendi yine fetva vermeye balad, diyor! Vaziyetin btn ktlyle kten br n, evvelki nezaket nn ihtar etmesine ramen, Sultan Vahidddin, sarayla hkmet arasndaki mnasebetlerde ahsiyet ve hkimiyet prensiplerini her gn biraz daha kuvvetlendirmek metodundan fedakrlk gstermiyor. Mesel Sultan Read devrinde vkel kadrosunun ileri gelenleri, ileri ve mes'eleleri olsun olmasn, izinsiz saraya gelip huzura karlar ve. ayn tarz Sultan Vahidddin'e kar da tatbik etmek isterlerken birdenbire u emir karsnda app kalyorlar: Sadrzam ve Enver Paadan maadas ii olup da evvelden istizan etmedike (izin almadka) huzura kabul edilmeyeceklerdir.

Hatt bir gn Ayan Reisi Rifat Bey saraya gelip kabuln rica etmise de Padiah, meguliyetinden bahsederek kendisini kabul etmemi ve Ayan Reisi istifaya gitmek istedii hlde Talt Paann zoriyle yerinde kalmt. O srada ehzade Abdrrahim Efendi, yeni Padiahn clusunu resmen bildirmek zere Almanya ve Avusturya mparatorlariyle Bulgaristan Kralna gnderiliyor. Eski Sadrzam Tevfik Paa da beraber... Bunlar Sirkeci stasyonundan ayrlrken tepeden inme bir haber: Bulgar cephesi kt. Bulgar ordular panik hlinde geri ekiliyor! Bir de btn stanbul ufuklarn yalayan bir ayia: Hariciye, Nafa, Dahiliye, Posta ve Telgraf Nazrlar istifa etmi!... Kabine mkl durumda!... Bir gn sonra bir haber daha: Bulgar Kral ehzadeyi Sofya garnda karlayp son vaziyet karsnda merasim yaplamad iin zr dilemi. ttifak cephesinde tam bir herc--merc ve tek tek dize geli... Alman ordular Fransa topraklarnda, gittike bozguna donen bir ric'at hlinde; Suriyedeyse Mir (Leyman) Paa kumandas altndaki ordular, ngilizlerin n bir baskn neticesi tuzla buz olma vaziyetinde... Almanya ve Avusturya, Amerikaya bavurarak sulh istemekte, tilf devletleri de buna hayr! cevabn vermekte... Zavall Sultan Vahidddin; onun, henz taht zerinde gzlerini uuturmaya vakit bulamadan ahit olduu manzara budur. Almanya ve Avusturyann sulha araclk yapmasn istedikleri Amerikadan aldklar cevap: tilf devletleri kendilerine harp iln edenlerle sulh yapmay kabul etmiyorlar! Karlndan ibarettir. Rusyada komnizma ve tam bir ana-baba gn... Fakat Almanya ve mttefiklerinin bu durumdan faydalanmalarna imkn yok... Zira Dou Avrupadan baka her cephede yklm bulunuyorlar. stelik Almanya ve Avusturyada sosyalistler orduyu iinden de lif lif zmekteler. Bu hl karsnda ruh, ahlk, idar, siyas, iktisad ve asker tam bir izmihlal tablosu izen Trkiyeyi hayal edebilmek lzm... Koskoca mparatorluunun zerine asl yumruu o yemi ve Cermon topyasnn hazin maceras Almanya d memleketlerde cereyan eder ve sonunda malbiyete urarken, Trkiye, sadece z vatan iinde hayat hakkn kabul ettirmeye ala ala her eyini kaybetmitir. Trkiyeyi kuyruk diye takp gklere ykseltmeyi taahht eden uurtma, havada parampara ve ateler iinde kald zaman, zaten kuyruk diye bir ey kalmam bulunmaktadr. te ttihat ve Terakki'nin Cermen topyasndan daha mecnun hayali ve bu hayalin neticesi... Ve tam netice nnda Osmanl tahtna geen Padiahn talihsizlik derecesi ve strab... Vahidddin'in ilk anda elbette ki, deviremeyecei ittihatlar, dardan gelen rzgrla havada savrulmak mahkmiyetinde bulunuyorlar. imdi ne olacak? Topyekn istifa edip bir kenara m ekilecekler, yoksa bir kenara ekilip silinivermekle unutturulamaz sular yznden, bir ev gibi yaktklar vatan brakp kaacaklar m? Her eyden evvel ilk ileri istifa etmek veya onlara kar ilk i, kendilerini istifaya davet etmek olmal deil mi? Sultan, Talt Paay, yeni Veliahd da Enver Paay istifaya zorladlar. Kabul!... Fakat Tevfik Paann reislii altnda kurulacak yeni kabinede ttihatlardan iki kiinin, bilhassa Maliye Nzr Cavit Beyin bulunmasn art kouyorlar ve Talt Paa lisaniyle u gerekeyi ne sryorlar: Cavit Bey muamelt ve taahhdt- maliyeye girimi olduundan nereden ve ne suretle para bulunacan bilir. Halbuki hariten gelecek maliye nzr bu ilere vkf olmadndan devlet bir de para skntsna der; ahval bir kat daha kesb-i velkamet eder. Yni demek istiyorlar ki: Biz devleti batrdk; imdi de hkmetten elimizi, eteimizi ekiyoruz! Fakat hi olmazsa u dnya apnda mehur ve fevkalde becerikli Maliye Nazrmz

(Selanik dnmesi Cavit Bey) yannzda kalsn da dumandan tereya karan mal ve iktisad dehasiyle devletin para derdine merhem olmakta devam etsin... Bu fikrin iinde bir de akbetleri mehul ve pek vahm olan ttihatlarn, yeni hkmette nazik bir kprba noktasn tutarak kendilerine destek aramalar taktii var... Padiah bu teklife raz gibi duruyorsa da Tevfik Paa asla yanamyor ve ittihatlarn topyekn tasfiyeleri prensipini mdafaa ediyor. Tevfik Paa, kabinesini kurmak iin bir hafta urayor, geceli gndzl saraya gelip gidiyor ve Padiah ile aralarndaki mnasebet o kadar mahrem tutuluyor ki, Mabeyinden hi kimse, hi bir ey sezemiyor. Baktip Ali Fuat Trkgeldi; hemen btn saray esrarn ayaklar altna serilmi grmeye alan mbeyn havasndaki bu bilgisizlikten o kadar hayrettedir ki, vaziyeti Sultan Vahidddin'in karakteriyle izaha almaktan baka are bulamaz: Sultan Vahidddin'in garip bir mizac vard. Bir takm hususatta ve ezcmle kabine tebeddlatnda bazen her eyi syler, bazen de her eyi ket-nederdi (gizlerdi). Baz kere dahi bir iin evveliyat yerine neticesini syleyip iki ucu bir araya getirilmedike iin mahiyeti anlalmazd.

LK KABNE VE MONDROS MTAREKES Sr saklamay bilen bir padiah karsnda bylece apveren Mbeyn zeks, birdenbire, evveliyat dedii sebep safhasn anlamadan, yeni Hnkrn kurduu ilk hkmet olarak, eski Bahriye Nazrlarndan ve Yver- Ekrem zzet Paann, Sadrazamla getirildiini ve yeni kabineyi tekile memur edildiini hayretle gryor. Ya, ne oldu Tevfik Paaya? Mehul!.. O sralarda Padiah, saltanat deiiklii dolaysiyle Mill Meclisi toplantya davet etmi ve Baktibinin ifadesiyle lk ve son defa olarak Mecliste grnmtr. Padiah bildirilerinin, Sadrazamlndan beri Talt Paa tarafndan Meclise okunmas det olmutur. Bu defa da Hatt o okumu, okuma bitince Sultan Vahidddin locasndan inmi, gayet vekarl admlar atarak krsye yrm, km; ve u na kadar tipi ve hli zerinde kaydettiimiz rivayetlere aykr ekilde, gzlerini yummakszn ve ses tonunu dk tutmakszn, gr ve metin bir sesle meb'uslara demitir ki: er-i erif (eriat) ve Kanun-u Esas (Anayasa) ahkmna riayet ve vatan ve millete sadakat edeceime yemin ettiim gibi, sizden de yemin talep ederim! Bomba tesiri!.. Bir n, herkes donmu gibi!.. Byle bir k nnda Padiah, artk modalatrld gibi, millet tarafndan sadakat yeminine davet edilirken, kendilerini millet yerine koyanlardan da ayn yemini istiyor. Daha dorusu, gerekte yeminin, kendilerini millet yerine koyanlara dtn ve asl zulm ve hak ykclnn onlar tarafndan gelmek ihtimalini ihtar ediyor! ttihatlarn son gnlerindeki bu tablo Meclisin lgnca alklariyle kapanm ve bir zamanlar ttihatlarn gzbebei ve Hanedann can dman, sadece ahs hrs ve menfaat dkn Ahmed Rza, son devrelerde ttihatlarla aras ald, onlardan beklediini bulamad ve o yzden Veliahtlnda Vahidddin'e kapland iin Ayan Reisliine getirilmitir. Talt Paa da istifa etmi ve komitenin kolu kanad krlm bulunduundan bu tyine kimsede itiraz mecali grlmemitir. zzet Paa; hkmeti tekile memur klnnca, birka gn sren hazrlk ve hususiyle eyhlislm mes'elesi zerinde uzun ekimeler neticesi, nihayet kabinesini kurabildi. eyhlislmla Dastanl mer Hulusi Efendinin getirildii yeni kabinede, dikkate deer isimler, Maliyede alkonulan Cavit Beyle, Dahiliyeye memur edilen Fethi Bey (Cumhuriyet dev-rin Fethi Okyar') ve Bahriyeye verilen Rauf Bey (Hamidiye kahraman Rauf Orbay)dan ibarettir. Sultan Vahidddin'in, mtareke isteyen mttefiklerine uyarak harbi durdurma teebbsne hviyeti bakmndan msait bir (transit - aktarma) hkmeti olarak kurduu bu kadro ttihat bula ve tilf kar bir yamal boha tecrbesidir ve felketten sonra vatan ieriden ve dardan kurtarc bir rol oynamak gcnde; deildir.

zzet Paann ilk ii, zaten biricik memuriyeti icab; tilf devletlerinden mtareke istemek oldu. Bunun iin, Trkiye'de esir bulunan General (Tavskend), Trklere hayran geinen ruhu bakmndan en uygun arabulucu sayld ve i ngiltere Akdeniz Filosu Kumandanna havale edilerek mtareke artlarn grmenin kaps ald. Sultan, mtareke artlarn tespit etmek zere birinci murahhasla Damat Ferit Paann tyin edilmesi dileinde bulunuyor. Fakat yeni Sadrzam bu dilee iddetle kar koyuyor: Bu adam bir mecnundur; bu misill veza-if-i mhimme kendisine nasl tevdi olunabilir? Sultann cevab, Ferit Paann bz gln fikirlere saplanan, idrk, vekr ve ciddiyetinden uzak bir insan olduunu inkr etmeyici, fakat onu gdm kabil bir insan kabul edici mahiyettedir: Biz onu idare ederiz! zzet Paa, Ferit Paayla grp kendisine talimat vermek emrini alyor ve Ayan dairesinde karlat Ferit Paann, belki iyi niyetli, fakat gerekten gln, u mukabelesi karsnda kalyor: Devletin temamyet-i mlkiyesi zerine mtareke ahdini kabul ettiremezsem hemen bir sefne-i harbiye (harp gemisi) isteyip Londraya azimet ve ngiltere Kral ile mlakat ederek ve (ben senin babann kadm dostu idim, arzularmn kabuln senden beklerim) diyerek teklifatmz kabul ettiririm. Bu (Don Kiot)vri davran karsnda zzet Paann akl bandan gidiyor. Vkel hemen toplanp byle bir insann Trkiye temsilcisi olarak mtareke artlarn grmek zere tilf kuvvetleri nezdine gnderilmesine var kuvvetleriyle kar duruyorlar. Neticede Bahriye Nzr Rauf Beyin reisliinde bir hey'et seiliyor ve mtareke artlarnn grlecei yer olarak tespit edilen Mondros'a gnderiliyor. Mondros yahut (Mudros), Limni adasnda bir limancik. Sultan Vahiddin'in, murahhaslara, bilhassa korumaya dikkat etmeleri gereken esaslar olarak dikte ettirdii iki madde vardr: 1 Hilfet-i celle ve Saltanat- Seniyye ve Hanedan Osmanl hukukunun mahfuziyetinin temini... 2 Bz eylta verilecek muhtariyet-i idarenin ekil ve mahiyeti temin olunarak muhtariyetin yalnz idar olup siyas olmamas; ayet hibir are ve imkn bulunamayp da siyas olacak ise istiklliyet daha ehven olaca ve eer siyas muhtariyeti kabul edecek olursak lemi slm'a ihanet etmi olacamz fikrindeyim. 31 Ekim 1918 sabah, Zt- ahane, Baktibini arp Mondros'taki hey'etten gelmi olduu Sadrazam tarafndan bildirilen ikinci telgrafn hl saraya bildirilmemi olmasndan duyduu znty belirtiyor ve kelimesi kelimesine u szleri sylyor. . Sadrzam Paa Hazretleri bizi bu kadar ihmal etmeseler iyi olur! Makamn, mevkiin, ahsiyetin ehemmiyetini, Talt Paa, biraz ge ise de daha iyi anlamt. Talt Paa gibi bir komiteciye ahsiyetini kabul ettirip de seri mal bir Sadrzama bunu anlatamadn syleyen ve btn kymeti ahsiyet lsne balayan, yni malik bulunduu ahsiyetin uuruna da sahip olan Vahidddin'in bu szlerinde, olanca karakteri yatmaktadr. Padiah, bundan sonra ilve ediyor: Hariciye Nazrna telefonla sor ki, 48 saattir intizar ettiim (beklediim) hlde telgrafnmenin gnderilmemesi ne gibi esbb- mucibeden ne'et etmitir? Ve mes'ele anlalyor: Gelen telgrafn ifresi zlemedii iin yeniden haberlemek icap etmi ve bu yzden netice saraya takdim olunamamtr. Mtareke mzakereleri 4 gn iinde neticeleniyor ve murahhaslar stanbul'a dnyor. 10 Kasm 1918 Cuma gn, selmlk merasiminden sonra, hey'et, sayglarn arz ve mzakerelere ait tamamlayc bilgi vermek iin saraya geliyorsa da, Zt- ahanenin soyunup Hareme ekildikleri beyaniyle huzura kabul olunmuyorlar. mparatorluun ilk k vesikas hlindeki byle bir mtareke artlarn kabul zorunda kalan taraflar olarak, ne Padiah murahhaslara yzn gstermeye, ne de onlarn yzn grmeye muktedir... Vebal ve sebebi kendisine ait olmayan bir

ukubet ve neticenin Sultan Vahidddin zerindeki ile ve strab o kadar byk ve derin... O gn, Bambeyincinn odasnda oturan Rauf Bey deta bir mjde tavriyle u haberi veriyor: Almanlar Goben (Yavuz) zrhlsn bize braktlar! En kk ve mnamz bir menfaati bile teselli vesilesi sayacak kadar akn hle gelen ruh haletine bakn ki, ite bu zrhl vesilesiyle girdiimiz Cihan Sava neticesinde u kadar asrlk bir mparatorluun gmbr gmbr kne ahit olduktan sonra ayn zrhlnn elimizde kalmasn deta nimet sayyoruz ! artlarndan en ar, itilf kuvvetlerinin emniyetleri bakmndan gerekli grdkleri takdirde, Trk vatannda diledikleri yerleri, diledikleri anda igal edebileceklerine dair madde olan Mondros Mtarekesi, btn kilit noktalarn ve stanbul yolunu ayor, Trk ordusunu topyekn silhtan tecrid ediyor, mnakale ve muhabere vastalarna el koyuyor ve Trkiye'yi, sulh masasnn cellt hakimlerine teslim edilmek zere prangaya vurmu bulunuyordu. Mtareke artlar kendisine bildirilince Vahidddin yldrmla vurulmua dnd, elinden tesbihi dt ve hlini belli etmemek iin arkasn dnp bir mddet ylece kald, tek kelime konuamad. Felketin asl sorumlularna gelince (Talt, Enver ve Cemal Paalar), onlar da Enver Paann yalsnda toplandlar ve sabaha kar bir Alman harp gemisiyle, Karadeniz ve Kstence zerinden Almanya yolunu tuttular. Btn hlinde esir olmu, her tarafndan balanm, ayrca para para doranm, her paras basz ve uursuz kvranan bir vatanda, birtakm sarsak ve salak vezirler arasnda, olanca apiyle felketi hissedici, yapayalnz bir ba"; ileride ismi vatan hainne kacak Sultan 6. Mehmed Vahidddin... ttihat ve Terakki kodamanlarnn, yere serdikleri yaraly brakp kaan kaatller gibi savumalar karsnda zzet Paa kabinesindeki ttihat bula da siliniverme istidadn gsteriyor ve Mondros'u imzalamak gibi mecbur bir felkete katlandktan sonra bu intikal kabinesinin de ii bitmi bulunuyor. Bilhassa, bu kabine, iindeki Adliye Nzr ve ttihat art eski eyhlislm, Hayri Efendi ile Maliye Nzr Cavid ve hatt Fethi Beyleri atp yepyeni bir renge brnmek borcu altnda, batanbaa renksiz hviyetinin ancak istifa ile telfi yolundan baka aresi kalmadn anlyor ve bir fedai hizmeti grp harcanm olmay kabul vaziyetinde kalyor. Taht'a kar kmaz Enver Paann Bakumandan Vekili unvann deitirip, Bakumandanl makamna tahsis edercesine, ona. Harbiye Nazrlndan sonra sadece Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi sfatn kfi gren Padiah ilk intikal kabinesi peinden elini, ayan ve dilini balayc artlara ramen btn ahsiyet ve hkimiyetini taknmt. Mesel izzet Paa kabinesinin istifa tezkeresinde, Padiah tarafnda hkmeti istifaya zorlama keyfiyeti Kanun-u Esasye aykr gsterilecek kadar ileriye gidilince, istifa kdn getiren Hariciye Nazrna u sert iradeyi tebli ettiriyor: Bu ihtarmn Kanun-u Esas ahkmna mugayir bir hareket gib add telkki olunmasna teessf ederim! Buna binaen kabinenin istifasn kabule mecbur oldum. Bilcmle isnadat- gayr- muhikka (haksz isnatlar) redd iade olunduu gibi, bu isnadat da aynen iade ederim. ve d artlarn mutlaka iktidardan uzaklatrlmasn gerektirdii zzet Paa kabinesi hereye ramen ve bizzat Cavit Beyin telkiniyle direnmeye kalknca, Vahidddin tarafndan darbeyi yiyor,- bylece devletin tam da k aniyle beraber, Osmanl tahtnda, gelmi ve gelecek devlet reislerinin en talihsizi olarak, Merutiyet tecrbesine ait ilk ahsiyetli hkmdar beliriyorsa da, yine talihsizlii icab, bu mnay gsteremiyor. zzet Paa kabinesini sprdkten bir gn sonra, vak'adan pek sinirlenmi ve ayrca hastalanm olarak kapand Harem dairesinde Baktibine syledii szlere dikkat edelim: . Ben devlet ve memleketime hizmet etmek midinde bulunmasaydm engelkynde rahat rahat otururken bu bar-i azm (muazzam yk) kabul etmezdim. Bu yatan sonra mezarma padiah diye yazdrmak hevesinde deilim! Ve sonra, hisli hisli ilve ediyor. Vallahi Talt Paaya acyorum! Ve bu defa Sadrzam, Tevfik Paa... Tam o srada Mustafa Kemal Paay stanbul'a dnm buluyoruz. zzet Paa tarafndan davet edildiini iddia edenler de var...

Haydarpaada trenden inince tilf kuvvetlerine mahsus, 60 paray aan harp gemilerini stanbul sularnda gryor. Khne bir motora binip Sirkeciye geiyor ve oradan Bbi-liye trmanyor, izzet Paann huzurunda Dahiliye Nzr Fethi Bey... babaa verip konuuyorlar... Mustafa Kemal Paa'ya deniliyor ki: Biz gitmek zereyiz! Padiah Tevfik Paaya yeni bir kabine kurduruyor. Mustafa Kemal Paa vaziyeti bilmekte ve yeni kabinede Harbiye Nazrln zerine almak istemektedir. Artk km bulunan cepheyi brakp stanbul'a gelmesindeki hikmet de budur. Onun bu emelini Enver Behnan apolyo'ya dikte ettii htralarndan aka reniyoruz.

YNE MUSTAFA KEMAL PAA VE... Hemen her eski adamn bildii, duymu bulunduu bir rivayet hlinde, Mustafa Kemal Paa'nn Harbiye Nazrlna arzu gstermesi, kendisinden z aziyle htralarn dinleyen Enver Behnan apol-yo'nun nklp ve Mill Mcadele Tarihi'nde (sahife 273 - satr 16) ylece kaytldr: Mustafa Kemal, Harbiye Nzr olmay istiyordu. Bu mes'ele zerinde grtler. Ayn gnde Mustafa Kemal Paa Meclis-i Meb'usana gitti. Fakat o gn zzet Paa kabinesi dt. Yerine Tevfik Paa kabinesi kuruldu. Mustafa Kemal kabineye giremedi Bu hdise zerine artk Mustafa Kemal iin bir kabine mes'elesi ve bu kabinede messir olmak dncesi kalmamtr. Mustafa Kemal Paa'nn Vahidddin devri hkmetlerinde byle bir makama istekli olmas ve btn emelini onda bulmas, ilm sebep ve netice gziyle o kadar bellidir ki, u kyas her eyi gstermeye yeter: Vahidddin'den, ordunun bana gemesini, kendisini de Erkn- Harbiye-i Umumiye Reislii makamna geirmesini isteyen ve bunu z aziyle bildiren zt, elbette ki, onun kuraca hkmetlerden birinde, ya Harbiye Nazrln, yahut da, Sadrzaml isteyecektir. Tevfik Paa kabinesi de birtakm seri mal tiplerden kuruludur ve aralarnda, Maarif Nazrlna getirilen Filozof Rza Tevfik'ten baka hibir malm yoktur. Btn kuvvet ve salhiyetlerini, malm olmaktan ziyade hi mlm olmamakta bulan tipler... Aralarnda ekalliyet erevesinden bile insan var... Bu kabinenin iktidar sandalyesine oturduu n da, nlarn en berbd... Biraz evvel temas ettiimiz gibi, ngiliz, Fransz ve talyan donanmalar istanbul'da... Bu gemilerin ou Dolmabahe Saray nne demirlemi Ve toplarn saraya ve stanbul tarafna evirmitir. Fransz ordusu Bakumandan General (Frane Deprjre) nh Beyolu caddesinden geip Fransz sefarethanesine inmesi bsbtn ackl... Bu general Ftih'i taklit etmek iin midir, eski Roma ftihlerine benzemek hevesiyle midir, nedir, beyaz ve dizginsiz bir at zerinde... Yurtta, vatanda bildiimiz ve hl himaye ettiimiz Rum, Ermeni ve Yahudi alklayclarn halkas iinde, iki taraf selmlayarak baz noktalarda ayana serilen ay-yldzl sanca ineyerek, vekarl bir asker vee muzaffer bir bakumandan gibi deil, byk bir kurtarc rolnde (romantik) bir aktr gibi, ehrin gvur semtinde an ve eref parsasna kyor. Fransz genaralinin bu edasnda, asrlardr dardan ve ieriden kertmeye altklar Trk mparatorluunu, d tesirlerden ziyade i tesirlerin darya yol vermesi yznden nihayet ykm ve zanlarnca salibi hille galip klm olmann izgileri var... O anda, yal gzlerle sarayn penceresinden hazan yapraklarn seyreden Padiah yle dnse yeri deil midir? _- Bu General, ceddim Kanun Sultan Sleyman'n esir Fransa Kral Birinci Fransua'y, annesinin yalvarmasiyle, parman titretir titretmez salverdirmek suretiyle kurtard Fransz mill erefinden geliyor. imdi milletinin Trk tarihine ve Trklere olan minnet borcunu byle mi demeye gelmi bulunuyor? Tevfik Paa kabinesi, ilk intikal hkmetinden sonra btn felketlerin ifacs olan bir zaman erevesine tesadf etti. mparatorluun k facialar iinde bir de i bnye aksaklklarnn dourduu buhranlar yz gstermeye balad. stanbul'da birdenbire meydana gelen maden kmr buhran yznden, vapur, tren,

tramvay ve tnel, btn ulatrma vastalar felce urad ve ehir Ortaa devrine kadar geriledi. stanbul'un bir ucundan brne kadar yaya yrmek zorunda kalan halk, boyuna ttihatlara lanet okuyor ve yle diyordu: Memlekette ttihatlardan ta stnde ta, omuz zerinde ba brakmamal!,.. Tevfik Paa kabinesi, kn toz duman iinde ne yapacan bilemez hlde kvranmakta ve azasn tekil eden kk apl insanlarn hibirinden en basit bir fikir ve hamle istidad szmamaktadr. Mbeyn Baktibinin tabiriyle bu insanlar: Ahvalin ehemmiyet-i fevkaldesi karsnda zebun ve tehcn- vukuata galebe edebilecek kudretten mahrum, (vaziyetin ehemmiyeti karsnda ezgin ve hdiselerin hcumuna kar durabilmek iktidarndan yoksun)... Kimselerdir. Bunca dert iinde gnn ba mes'elesi, Ittihatlarca kurulmu olan Mebusan Meclisinin vaziyeti... Bu Meclis tutulmal m, datlmal m? Bir (tez) e gre, Meclisi datmak, igal altndaki vatan evreleriyle alkay kesmeye, bylece evrelerin dman elinde kalmasn kolaylatrmaya ve topyekn vatan mill irade merkezinden mahru^ klmaya gider. Tam zdd olan (tez) e gre de ttihat art bu Meclisle allamaz ve onun her n hkmeti drmekten ibaret kalacak politikasna engel olunamaz. En iyisi, byle bir felket deminde, her eyi tam birlik ifadesinde toplamak iin, kuvvetler aras zt kutup brakmamak ve Meclisi feshetmektir Kanun-u Esas'nin 7 nci maddesi bu hakk Padiaha tanmakta ve sebep olarak esbab- zaruriye-i siyasiye: Zorlayc siyas sebeplerden bahsettiine gre mes'ele pek basittir. Padiahn bir Hatt-i Hmynu yeter. 21 Aralk 1918 gn, Tevfik Paa kabinesi, Meclisin hkmeti drmek niyetinde olduunu haber alm ve hemen ne geip onu Padiaha feshettirmek iin saraya komutur. Padiah, her zaman yaz masasnda bulundurduu Kanun-u Esasnin 7 nci maddesini okutuyor ve ayn fikirde bulunduu Sadrzama: Bunlar (meb'uslar), diyor; veliyyinimetlerine (ittihatlara) kar bir eseri vefa gstermek istiyorlar. Binaenaleyh onlar tarafndan skat kararna intizar edilmeyerek fesih cihetine gidilmesi daha muvafk olur. Ve irade kyor: - Esbab-i zaruriye-i siyasiden ni Meclis-i Meb'usanin feshi iktiza etmi ve Kanun-u Esasmz'in muaddel yedinci maddesinin fkra-i mahsusasi mucibince ledel-ktiza Hey'et- Meb'usann feshi takdir-i ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen Meclis-i mezkrun bugnden itibaren ber-mucib-i kanun feshini irade ederim. 21 Kmn- Evvel 1334 M. VAHDDDN Ertesi gn Vahidddin Hn'n Baktibine syledii szler, ttihatlar Meclisinin feshinde itilf devletlerinin de tesir ve teviki olduunu gstermektedir: Ecnebilerin zihniyeti bizimkine uymuyor. Bir kere kafalarna koyduklar bir eyi bir daha karamyorlar ve o hey'et-i kaatilinizin mntehab olan Meclis-i Meb'usan nasl tutuyorsunuz, diyorlar? Birka gn sonra Bbliden gelen maruzat arasnda u mealde bir Meclis-i Vkel mazbtasiyle irade-i seniyye lyihas vardr: Intihabat- cedidenin, imkn- husulne kadar imhali ve sulhun intikadn mteakip intihabata balanlmas (yeni seimlerin, kabil olabilecei gne kadar ertelenmesi ve sulhtan sonra yaplmas)... Peinden Hayret Paa isimli bir ferik (korgeneral) reisliinde, harp sulularn muhakemeye memur bir divan- harp tekili; ve 1919 ylnn 19 uncu gn, huzura arlan Bambeyinci ve Baktibe, galip devletlerden gelen ilk ac teklifin Padiah tarafndan bildirilmesi: Bolevizme kar Rusya'da harekt seferiyye icras iin Fransa'dan bir general ile 400 kadar zabit gelecekmi... Bunlar stanbul'da umum karargh kuracaklarm... ikametleri iin Ortakyde ehzade ve sultanlara mahsus Fer'iye daireleriyle Fehime Sultan Yalsnn ve raanda Osman Fuat Efendi dairesi ve Enver Paa haremi Naciye Sultan yalsnn boaltlmasn istiyorlar ve bu hususta Sadrzama bir ltimatom vermi bulunuyorlar. O dairelerde oturan bunca

hanedan azasnn hli ne olacak? Bunlar sokakta m kalacak? Buralardan vazgemeleri ve toplu halde barnmalar iin kendilerine Beylerbeyi saraynn teklifi hususunda Sadrzama haber gnderdim. e, hanedan azasn sokaa atmak suretiyle balayan tilf devletlerinin korkun tavr... Bambeyinci ve Baktip donakalyorlar. Bu ackl levha karsnda Baktip dayanamyor ve kendi tabiriyle memleketin mefahirinden olan muhteem bir saray dman ordular zabitlerine brakmaktaki uygunsuzluu ne srerek, gzya ve hkrklar iinde u k yapyor: Aman efendim! Beylerbeyi Saray makam- saltanata mahsus bir saraydr! Bunun terkine msaade buyrulmasn! Bari ona bedel Valide Ba ile Kthane Kasrnn verilmesi teklif edilsin!... Ve bu kndan sonra Baktip, balyor hngr hngr alamaya... nk bu iareti, yine kendi tabiriyle Saltanat- Seniyyenin alim-i inkrazndan, (k almetlerinden) saymtr. O, pikin, ektii ilelerin frnnda pimi, o olgun, o kk hissliklerin stnde ve gerek strap asaletine malik Sultan u cevab veriyor: Canm; siz nasl kafa tayorsunuz? Biz hl-i esaretteyiz! Dolmabahe Sarayn da isterlerse ne yapacaz? Ihlamur, Gksu ve Beykoz kklerini teklif ettim; onlar kabul etmiyorlar! Ve devam ediyor: . Veliahd Abdlmecid Efendiyi grp vaziyeti haber verin! Mesele Hanedana ait olduu iin-onun da mtalas alnsn! Veliahdn cevab: Taraf- ahaneden ne suretle tensib ve irade buyrulursa o vehile yaplmak mnasip olur. Fakat evvel ve hir arzetmi olduum vehile, bu Hey'et-i Vkel ve Hariciye Nzr, bu gibi mesail-i mkileyi (etin mes'eleleri) hail tesviyeden cizdir Zt- ahane, Ayan vesair itimad eyledikleri zevat celb ile istiare buyursunlar. Sultan Vahidddin'in bu bn szlere de mukabelesi gayet ince ve zekidir: Canm; Ayan toplayp mzakereye vakit mi var? Perembe gnne kadar behemehal bu dairelerin tahliyesini istiyorlar. Eer bunu yapmazsak bizzat tahliyeye kyam ile daha ziyade muhill-i hrmet harekete tesaddi ederler. Sultan, son derece (realist) bu grten sonra vkelnn aczine el atarak diyor ki: Bunlarn kifayetsizliini ben de gryorum! Lkin yerlerine kimleri getireceiz? Memlekette i grebilecek be alt kii varsa onlar da ttihat diye istemiyorlar! Padiahn, ittihatlardan nefret etmesine ramen, hamle ve hareket kabiliyetini yine onlarda grmesi ve bylece hak ve hakikattan baka bir ey tanmadn gstermesi ne kadar manal!... O srada haber geliyor ve Beylerbeyi Saray ile Anadolu yakasndaki binalarn kabul edilmediini, eski teklifler zerinde srar olunduunu, ingilizlerin de Bebekteki Hidiv yalsn istediklerini bildiriyor. Ertesi gn huzura ard Baktibine izahatta bulunan Padiah, onun bir gn evvelki gzyalarna dikkat ettiini gsterirken dvann en kymetli hkmn de ortaya koymutur: Dn siz pek mteessir olup aladnz. Bence, l-i Osman'n mlkne girdikten sonra, hudutta bir kulbeye girmekle benim sarayma girmek arasnda fark yoktur! Sultan 6. Mehmed Vahidddin'in ne apta bir vatan dostu olduuna ve Hazret-i mer tarafndan Dicle kenarndaki olak diye belirtilen alka ve mes'uliyet duygusundan ne trl pay alm bulunduuna, bu kadarck sz bile kfi ahittir. ken vatann her yanndan, hatt dardaki mslmanlardan saraya telgraf stne telgraf yamaktadr. Urla mslmanlar rumlardan ektikleri cefalara kar imdat isterken 300 bin fert adna Bosna ve Hersek'ten gelen bir lk, mill haklarnn korunmasn istemekte, bir yanda da 6 bin Van muhaciri, Burdur'da 8 aydr yevmiyeleri kesilmi ve evlerinden karlm olarak, a ve bil srndklerini bildirmektedir. Bu telgraflar Sultana Baktip tarafndan arzolunurken, birden, o temkinli, o vekarl Padiahn yanaklarndan gzya damlalar yuvarlanmaya balyor. Baktip, alayan Sultan karsnda iki bklm eziliyor.

O zaman, biraz da mbalal ve yersiz ekilde huzurunda alam olan Baktibe Mehmed Vahidddin Hnn hitab muhteemdir: Dn siz alyordunuz; bugn de ben alyorum! Ne yapaym? Buna beeriyet kuvveti, hatt nbvvet kuvveti bile kfi gelmez! Ancak Ulhiyet kuvvetine muhta!... Halk musibetleri karsnda u nefs muhasebesini yapabilmi ve bu alkay gstermi, Vahidddin'den sonra kim gelmitir?

PADAH'IN NEFS MUHASEBES Beer takatinin stndeki bu arlklar srp gider ve her gn biraz daha bastrrken, Sadrzam Tevfik Paa (enstantane) bir istifa ve onu takip edici yeni tyinle ikinci bir kabine kuruyor. Bu basit bir oyundur ve maksat, eskiler kadar silik yeni nazrlarn i bana getirilmesi veya eskilerden birkann ibandan uzaklatrlmasdr. kinci Tevfik Paa kabinesinin kuruluundan bir gn sonra gazeteler bu deiiklii tenkit etmeye balyorlar. Tenkitiler arasnda en ileri giden Vakit gazetesidir ve iki halis Anadolu ocuunun (Hakk Tark ve sm Us kardeler) sahibi bulunduklar bu gazetenin bamuharriri, mahut Ahmed Emin Yalman'dr. Amerika'dan yeni gelmi ve bir mddet sonra kurt ve ermenilerin istikllini mdafaa edecek, Trkiye'yi Amerikan mandas altna sokmak, tek kelimeyle istikll ve btnlnden uzaklatrmak isteyecek olan yahudilik kurmay emrindeki bu bedbaht kalem, ilk kararghn byle bir gazetede kurmay bilmitir. te bu kalem, kabinedeki deiiklii, Padiahn yaknlarndan Refik Bey isimli bir ahsn husus telkiniyle meydana gelmi gstermekte ve isimleri iae mes'elelerine kartrlan nazrn kabineye alnn iddetle yermektedir. Ona gre, bu tyinleri Sadrzam istememi de, yaknnn tesiri altnda Padiah yaptrmtr. Hnkr gazeteyi Harem dairesinden getirtip Baktibine gsteriyor. Derken Bambeyinciyi de artp sz mahut Bamuharrire getiriyor ve diyor ki: Bu adamn siyaseten ve diyaneten (siyaset ve din bakmlarndan) bu memleketle ne alkas var? Kendisi spanya tebaasndan ve Selanik dnmelerindendir! te, o gnden maatla gtrlecei gne kadar ii gc Trkn ruh kkn baltalamak, birliini zedelemek, milliyet ve mukaddesat yolunda yryenleri rtmek ve Vatan ismiyle vatan fesada vermekten ibaret; bu eseri yazann ba dman Ahmed Emin Yalman!.. Ve ilve ediyor: Ben umur-u devleti Refik'le istiare ederim. Siz, ikiniz de Mbeyn erkn olduunuz hlde, vekilim olan Sadrzamla aramzda cereyan eden eyleri sizden bile ketmediyorum (saklyorum)... Ne-riyat- vakann mnasip surette tekzip ettirilmesi size ait bir vazifedir. Sultan Vahidddin, yklan mparatorluun her n omuzlarna okc, daha ar yk altnda, her gn daha ezgindir. te, Baktibine iini dok: Ecnebiler pek Maman (aman vermez, insafsz)... Gece gndz ne ektiimi bir Allah bilir, bir ben bilirim! Bizi tazyik ile Meclis-i Meb'usan'i dattrdlar. Fikirlerini ihsas deil, deta aktan aa izhar ediyorlar. Ben merut bir hkmdar olduum hlde gya mutlak bir hkmdar imiim gibi muamelede bulunuyorlar ve dorudan doruya bana mracaat ediyorlar. Merutiyetten bahsedilince, hangi merutiyet, diye mukabele ediyorlar. Karmzda mracaat edecek kuvvet olarak yalnz sizi tanrz ve yalnz sizi pak addederiz, diyorlar. Yni szlerimizi isga etmezseniz (yerine getirmezseniz) sizi de tanmayz, demek istiyorlar. stikbalimizi kurtarmak in bizzarure bu hllere tahamml ediliyor. Dier taraftan bir ey iin kendilerine mracaat edilince henz mnasebat- siyasiyemiz iade olunmad, buradaki memurlar asker memurlardr, diye cevap veriyorlar. Ben milletin ateli kl zerine oturdum; taht- saltanatn ku tynden minderleri zerine oturup gmlmedim! Bunlardan kimseye bahsedilemiyor, millete de malmat verilemiyor. Elbette bir gn tarih bu bakayik (hakikatleri) yazar. Siz eminim olduunuz iin bu eyleri mahremne olarak yalnz size sylyorum. Vaka merhum birader de dahil bir kuvve-i galibenin taht-

tazyikindeydi; lakin ben onun kat kat fevkinde olarak donanmalaryle mcehhez bir kuvvet karsnda bulunuyorum. Eer adilne bga-razane (garazszca), btarafane (tarafszca) idare-i umur edecek br halefim olsayd mrmn devr-i hirnde bu br- azmi (muazzam yk) vallahi, billahi, tallahi kabul etmezdim. Taht- saltanat ile teneir arasnda ne kadar mesafe olduunu bilirim. Siz de gznzle grdnz; bir tarafta taht, bir tarafta da tabut duruyordu- Sultan 6. Mehmed Vahidddin'in en yrtc, gs paralayc nefs muhasebesi apndaki bu szleri, onun, 36 Osmanl padiah ve belki btn insanolu kadrosu iinde en talihsizi olarak, hakikatte ile byk bir hkmdar, millet dostu ve insan olduunu ispat eder. O, Trk hkmdarlar arasnda en kk grnmeye mahkm, en byklerden biriydi.

GAL ALTINDA STANBUL Beyaz atiyle, Napolyon kopyacs, Ftih Sultan Mehmed hatrlatcs ve gya Sezarlarn yaatcs Fransz generali (Frane Depere)nin Beyolu caddesinde nasl dolatn anlatmtk, ite bu levha, igal altnda stanbul'dan en canl sembol. . Fakat igalin tam portresini izmek ve bahsini amak iin, vatannn i ve d manzarasiyle her n merkeze doru klen bir ate dairesi iinde kalm byk mustarip Sultan Vahidddin'in ulv nefs muhasebesine kadar beklemeyi tercih ettik. gal altnda istanbul'u, tarih olmak gereken ve bugne kadar kimse tarafndan iaret edilmeyen bu nefs muhasebesinin gzlnden seyretmelidir. stanbul'un, vatann ve Trkn olanca i hlini belirten bu nefs muhasebesi, eer bir d dekora muhtasa, o da igal altnda stanbul... stanbul sokaklarn dolduran renk renk ve biim biim Fransz, ngiliz ve talyan niformalar, o gnk Padiahn babas Abdlmecid devrinde Rusya-ya kar Trk mttefiki olarak gelmi ordularn torunlarna aittir; ve hakikatte kendilerine Trk evini peke eken messir, ite o zamandan, Tanzimat gnlerinden balamtr. Misafir girdikleri evi sonradan basanlar... Rum, Ermeni ve Yahudilerin maskaras koca bir payitaht... Giyecek sivil elbisesi olmayp da almetlerini skt eski niformasiyle sokaa kmak cesaretini gsteren bir zabit, haysiyetini hayatiyle demeye mecbur bulunduu hakaretlere kar... Mesel bylelerinden biri olarak yzne kpr stnde fskiye ile su sklan bir zabit, tabancasn ektii gibi hakaret ediciyi yere serer ve Senegalli zencilere snnet ettirilir. Beyazt meydannda, srtnda pelerin, niin ngiliz zabitine selam vermedii sorulan bir gazi, ngiliz zabitinin kamsiyle srtndan pelerini drlnce grlr ki, sa kolundan, yni selm vermek iktidarndan mahrumdur. stanbul'un ahlknda en derin yaray am olan Beyaz Ruslara ait batakhaneler her taraf sarmakta, Tatavla rumlarnn laterna ve korolar, mezar kadar sessiz stanbul'u gmbrdetmekte... l evinde, lye ve silsilesine sven bir cmb... ehrin mslman semtlerinde, evlerine -kapanm ve yorgan altna ekilmi insanlarn hkrklar, gnde be vakit lk basan minareler, namazlarda saf hlinde gzya emeleri; ve saraynda, ateli alnn buulu camlara dayam, bu stanbul'u seyreden, stanbul'un, Trkiye'nin ve dnyann en mustarip adam Sultan 6. Mehmed Vahidddin Hn... Tevfik Paa hkmeti bir takm mnferit istifalarla boyuna sallanyor, kabineye yeni girenler eskilerinden daha mecalsiz kalyor ve igal kuvvetleri karsnda emir kuklalar hlindeki vaziyetini bir trl deitiremiyor... O kadar ki: Fransz igal kuvvetleri kumandan, mahut Napolyon mukallidi general, devletin Sadrzamn, Fransz sefarethanesinde ayana aryor. Sadrzam nceden ziyaret etmeksizin edilen bu kstaha davet btn nazrlar sinirlendiriyor, coturuyor. Sadrzama diyorlar ki: Bu, haysiyet krc bir davettir! Asla gideyim demeyiniz! Fakat Sadrzam, gitmeyi politikas bakmndan uygun buluyor. Padiaha haber vermeksizin Sefarethaneye gidiyor ve u hitap karsnda kalyor: Eer hkmetiniz iddetli icraat gstermezse hakknzda verilecek hkm pek vahm olacaktr! Sezar bozuntusu generalin bir mnasebetle syledii bir sz daha var:

Hkmet, istediklerimizi yerine getirmekte teahhur gsteriyor. Ben maiyetime bir tabur asker alarak Yldz basp istediklerimi yaptrabilirim ama, Padiaha saygmdan yapmyorum! ine ayak bastklar n, Beyazttaki klalarnda uykudaki Trk neferlerini sngleyerek iine yerletikleri stanbul...

BRNC FERT PAA HKMET Stbeyaz ve kuty kadar temiz, lekesiz, fakat hafif ve rzgra mahkm Tevfik Paa ve hkmetinin, bu ar vaziyete daha fazla dayanabilmesi imknsz... ekileyim de Padiah kime brakaym! Diyecek derecede ili Vezir-i zam nihayet ekilmekten baka are bulamyor ve Mhr- Hmynu sahibine i;ade ediyor. gal kuvvetlerinin Tevfik Paa hkmetine kar tutumu ylesine ezici ve hor grcdr ki, stanbul'a gelen ngiliz generali (Allenbi), ziyaretine koan Hariciye ve Harbiye Nazrlarn ayakta kabul edip gayet souk bir konuma sonunda adet kovarcasna yanndan uzaklatryor. Bunun zerine de Harbiye Nzr, sanki kabahat Trk hkmetindeymi gibi, papaza kzp oru bozarcasna istifa etmekten baka yol bulamyor. Sonunda topyekn istifa... Mehur Ferit Paa Sadrzam... Ferit Paa, igal ordularnn iradesine bal olarak, harp mes'ulleri ve i zulmlerin msebbiplerini cezalandrmak yolundaki siyas tazyikleri, sadaret makamna getii gn yle destekliyor: Alem-i insaniyetin nefretini celbeden erbab- cinayet haklarnda acilen karar ittihaz edilmesi... Ve yeni hkmet, her kemii yerinden km devlet bnyesinin basna, nefsinden emin bir kk tavriyle geiyor. Yeni Kabinede dikkate deer yeni isimler eyhlislm Mustafa Sabr Efendi ile Maarif Nzr muharrir Ali Kemal Beydir. Kurtulu Savann sonunda Msr'a giden ve yakn denilebilecek bir zamana kadar orada yaayp len Mustafa Sabri Efendi, pazarlksz ve derin bir mslman olduu iin, bata sahte inklp Ahmed Rza bulunmak zere btn kkszlerin engellemesine ramen Meihat makamna getirilmi; Msrdaki hazin hayat iinde de, din yolunda mcadelesine henz balayan bu eserin muharririne tebrik ve teviklerini gndermitir. Ferit Paann ilk ii, pahall giderici tedbirler yerine, aksini yapmak olmutur. teden beri sknts ekilen eker, gaz, pirin, kahve gibi ithal eyasn sat resmi adiyle ar bir resme tbi tutmak... Fakat Padiah bunu kabul etmemi ve zarur ithal mallarna ait resm, sadece bir ka maddeye inhisar ettirmi ve ayrca hafifletmitir. Bu kabinenin yemin merasiminde Vahidddin'in nazrlara hitab: Vkelmzn araz- hasise-i nefsaniyeye (hasis nefs garazlarna) kaplmayacaklarna eminim. Bundan sonra Ferit Paann davran, tam da Padiahn hasis nefs garazlar dedii ve saknlmasn istedii plnda... stelik tilf devletlerine bir cemile olarak, eski idarenin ballar arasnda byk apta tevkifler... Bir gnde 66 kii tutuklanyor ve birinci Ferit Paa Kabinesi boyunca bu tevkifler her gn devam ediyor. lk idam hkm, Ermeni tehcir ve taktili (srlmesi ve ldrlmesi) suundan mahkm Boazlyan Kaymakam Keml Bey haknda... Hkm, tasdik edilmek zere Sultana gnderilince; ite, Vahidddin'in, aabeyi Abdlhamid'e e, merhamet ve cana kymaktan ekinme duygusu harekete geiyor: imdi irkin bir hl karsnda kaldk. Ama i bununla bitmeyecek, tevali edecek... Onun iin imdiden yolun nn kesmek lzm... eyhlislm Efendiyi telefonla araynz; bu karar grm m? Grmse benim bunu imza etmekliim iin yarn sabaha kadar bir fetva-y erife itasn taahht ediyorlar m? Sorun.' Mstesna bir iman, irfan ve ahlkn sahibi olan Mustafa Sabri Efendi de bu idam hkmne mspet fetva vermeye raz deildir. Bir hayli grme ve ekimelerden sonra, bozulsa bir trl, dorulansa br trl kt netice verecek olan hkm

eyhlislmn zoraki ve arta bal' fetvasiyle tasdik ediliyor. Bu mnasebetle Hnkrn teessr o kadar derin ki, ona u szleri syletmektedir: __Birka senedir nfus-u beeriyye ok israf olundu. dam kararlarnda ifrata gidilmemelidir. Benim geri Cenab- Hakka kar pek ok ahs kusurlarm varsa da, onlar, Halik ile kul arasnda eylerdir. Ben pk hsiye (aln) ile geldim. Hare itimad- teminem vardr. mrmn eyyam- hirinde (son gnlerinde) kirlenmi olarak gitmek istemem! Bylece, gnahkrlar cezalandrmakta bile kat kalpli olamayan Padiah ve yeni eyhlislm, artk devresini tamamlamak zere bulunan k btn dehetiyle hissettirir bir hengmeye atm bulunuyorlar. 1919 Mays aynn 14 nc gn... Ferit Paa Padiahn huzurunda... Bir haber: ingiliz siyas mmessili Sadrzamn konanda... Acele olarak kendisini bekliyor! Padiah ve Sadrzamda tel ve heyecan... Ferit Paa hemen huzurdan ayrlp konann yolunu tutuyor. Padiah da onun arkasndan, ne olup bittiini haber vermesi iin bir yaknn gnderiyor. Ertesi gn (15 Mays), Baktip huzuruna arld zaman gryor ki, Hnkr, ezgin, bitkin, lgn hlde... Baktibine hibir ey sylemiyor, ksa ve kuru bir ka emir veriyor ve her zamanki itiyad dnda, donuk ve alkasz kalyor. Baktibin kafasnda mthi bir istifham: Acaba ne oldu? Herhalde byk bir hdise var! Padiahn bu trl bir ruh kamamasna urad grlm eylerden deil! .. Ayn gn Mentogetten doruca Mbeyn Baktipliine ekilen bir telgraf her eyi izah ediyor: Ecnebi bir devlet livann kylarn igal etmekte ve gmrk binalarna kendi bayran ekmektedir, izmir ve kylarnn da ayn vaziyette bulunduu haber alnmtr, imdat!.,. Baktip telgraf alr almaz hemen huzura kouyor, haberin Padiah zerinde hibir srpriz tesiri uyandrmadn gryor ve onun Ferit paa'dan gelen haber zerine bir akam ncesinden vaziyeti bildiini ve bu yzden o feci hle dtn anlyor. Hemen Bbliye gnderilen Baktibin grd manzara: Sadrzam teneffs odasnda le yemeini yemekle megul... Karsnda Maarif Nzr Ali Keml... Vkel ise itima odasnda toplant hlinde... Ali Keml Franszca bir cmle sylemekte: (Situation, une des plus critiques. Vaziyet, en naziklerinden biri...) Baktibin Taraf- ahaneden sualleri: Mentee sancan igal eden devlet kimdir? zmiri igal edecekleri haber alnanlar, Yunanllar mdr? Cevap: ingiliz mmessili izmir'in Yunanllar tarafndan bugn igal edileceini haber vermitir. Aydn Valisinden gelen iki telgraf da ayn eyin ngiliz generali tarafndan kendisine bildirildii merkezindedir. gal, Paris Konferansnn kararlarndan olup sadece Yunan askeri kuvvetlerince yerine getirilecektir, izmir ve evresinden lk stne lk koparc telgraflar gelmekte ve hkmet ne yapacan bilemez halde bulunmaktadr, igalin hi olmazsa byk devletler marifetiyle yaplmas mreccah grlmektedir. Mentee kylarna kanlarn da talyanlar olduu sanlmaktadr. Yunanllar yerine izmir'i byk devletlerin igal etmesini isteyecek, yni tesellisini cellt tercihinde bulacak kadar dk ruhlu bir hkmet, artk k devresini imzalama makamndan baka hibir haysiyet ve iktidar gsterememektedir. Ertesi gn Berat Kandili... Yni, herkesin ve hereyin eline bir yllk kader beratlarnn verildii mbarek gece... Bu arada en kymetlisi, Trk vatannn ve gdclerinin berat... Vkel, Berat tebrii mnasebetiyle sarayda toplandlar. Huzurdalar. Vaziyet hl glgeli... izmir Valisinden hibir haber yok... Manisa Mutasarrfndan gelen bir telgraftaysa, izmir tarafndan bir jandarma erinin ehirden stste silh sesleri iitilmekte olduunu bildirdii yazl... Hl

apak ve apaydnlk ekilde tespit edilemeyen vaziyet birtakm d almetlere gre izmir'in ana-baba gn yaadn ihtar etmekte... Sultan bu hllerden o kadar zgn, hatt vurgun bulunuyor ki, durduu yerde sendeliyor ve Sadrzamn konanda toplantya giden vkelnn arkasndan Baktibine emir veriyor: Her n hkmetle temas hlinde olunuz ve alacanz en kk haberi, gecenin hangi saatine rastlarsa rastlasn, bana, husus telefonumla bildiriniz! Gece yarsndan sonraya kadar vkelnn mzakerelerini bekleyen Baktip, sabaha kar Dahiliye Nazrndan u bilgiyi almtr: zmir Telgraf Mdrnden imdi bir haber geldi. Yunanllar ehri igalden sonra birok taknlklarda ve ary yama hareketinde bulunmular... Fakat bu hllerin n alnm ve memurlar yerlerine iade edilmi... zmir Valisinden hl haber yok!,.. Vaziyet, yatandan kaldrlarak, ileke Sultana telefonla bizzat bildiriliyor. Osmanl tahtnn stne 60 kiloluk arln oturtmak yerine, vatann milyarlarca ton arliyle beraber tahtn da srtnda tayan mustarip Sultann ektii acy hayl edebilmek lzm... Eski Yunanda (Homeros)a yataklk ettikten sonra devir devir el deitiren ve nihayet asrlardr Trkn elinde karar klan zmir'in Bat emperyalistleri tarafndan Yunanlya peke ekilmesi gsteriyordu ki, bu davran, koca bir mparatorluun, olanca gaye ve dvasiyle kn tamamlamak ve ona Haymana ovasn amaz bir sahadan gayr hibir yer brakmamak muradn hedef tutmaktadr. . Bu alak muradn semboln izen facialar aracnda bir tanesi hemen btn mnalar zerinde toplar: izmir'de Kolordu Askerlik ubesi Reisi Miralay (Orbay) Fethi Beye, Yunanllar, bandan fesini karp yere atmasn ve ayaklar altnda inemesini emrediyorlar. Bu emirde; Dinini,; Trkln ve mazisini anla dolduran devletini ve topyekn mukaddesatn ine! Mnas vardr. Albay cevap veriyor: Asla!. Albay ar yaralyorlar. Fethi Bey, birka gn iinde gerek ehit olarak ilh nimete kavuuyor. Ferit Paa, istifasn vermekten baka ne dnebilir? Veriyor ve yine kabineyi kurmaya memur ediliyor. Kabinede btn mna, Ferit Paayla eyhlislm Mustafa Sabri Efendinin yerlerinde kalmalarnda, muharrir Ali Keml'in Maarif Nazrlndan Dahiliyeye geirilmesinde ve gerisinin yine, eski ve yeni, silik ahslardan ibaret olmasnda, yni ne yaplacann, kimin neye yarayacann bilinmemesinde... Fakat bu defaki Hatt- Hmyn mthi ve Padiahn btn strap ve ondan doma emrini ereveler ekilde: u n- mhimde, balarnda milletin sinesinden tehassus etmi altbuuk asrlk bir hanedann reisi bulunan ve nefsince her trl fedakrla mde olan Halifeleri ve Padiahlar bulunduu hlde bilmum efrad- milletin emel-i yegnesi hukuk-u devlet ve milletin temami-yi mahmayetinden (korunma tamamlndan) ibaret olduundan bu emeli kuds-yi millnin (kuds millet emelinin) tatmini iin son derece fedakrne sarf-i mesai etmenizi (gayret sarfatmenizi) suret-i kafiyede ihtar ile her halkrda tevfikat- lahiyyieye istinat ve ruhaniyet-i risaletpenh'den istimdat eylerim. 19 Mays 1919, yni Mustafa Kemal Paa'nn Samsuna ayak bast gnn tarihini tayan bu ferman, l bir ceset zerinde aklayc bir krbatan baka bir ey deildi ve zavall Padiah, o gnlerde, vatann kurtulu istikametini istanbul'dan deil, Anadolu'dan beklemenin ilk mit rna girmi bulunuyordu. Bu noktay, eserimizin ruhu ve ana tezi olan Mill ahlan Hareketi faslna brakarak, k devresinin nihayetine doru olanca dikkatimizi, en tarafsz ekilde, sadece hakikat iin hakikat lsyle Mustafa Kemal Paa zerine evirelim: itilf kuvvetleri donanmalarnn, toplarn saray ve stanbul tarafndaki tarih kubbelere evirdii gn stanbul'a geldiini evvelce kaydettiimiz Mustafa Kemal Paa, ilm ve riyaz ekilde sabittir ki, Mondros Mtarekesinin imzas sralarnda ttihatlar takip eden ilk hkmetin Harbiye Nzr olmaktan baka

bir ey dnmyor ve Anadolu'ya geip bir mill ayaklanmaya ba olmay aklndan geirmiyordu. Delillerini daha evvel verdiimiz bu vaziyetin artk kitaplamaya balayan hakikati, Anadolu htilli - Sabahattin Selek isimli 440 sahifelik kitabn 178 inci sahifesinde u cmlelerle tespit edilmitir: Henz Talt Paa hkmeti ekilmeden Mustafa Kemal Paa, Ahmed zzet Paann bakanlnda bir hkmet kurulmasn, kendisinin de Harbiye Nezaretine getirilmesini, hem Padiaha, hem de zzet Paaya teklif etmiti. Bir Halk Partilinin kaleme ald bu ciddice eser, artk bu dilek zerinde phe brakmamakta, Kabineye girecek olan Mustafa Kemal Paa'nn ise bu vaziyette Anadolu ahlanmasn tasarlayamayaca kendi kendisine ortaya kmaktadr. zzet Paa tarafndan: Bdessulh refakatimiz eltaf- Sbhaniyeden memuldur, (Sulhtan sonra birlememiz Allahn ltuflarndan beklenir)... eklinde sinsi ve manl bir slpla Harbiye Nazrlndan uzak tutulan Mustafa Kemal Paa, o tarihten ve Sultanla ksa ve neticesiz bir konumadan sonra evvel annesinin Beiktata ve Akaretlerdeki evinde, sonra da ilideki kknde tam 6 ay, vazife sahibi olmayarak kalm, btn k felketlerini merkezden takip etmi, Anadolu'da mill bir ayaklanmay tekiltlandrmaya dair hibir almet gstermemi, bir aralk Padiahn ve sarayn en gzel kz Sabiha Sultana talip olmusa da, bu sultann ehzade mer Faruk Efendiyi sevmesi yznden onu alamam ve tad Fahri Yver-i Hazret-i ehciyr unvan altnda ve k devresinin sonunda, hdiseleri kollamaktan baka bir ey dnmemi ve yapmamtr. Eserimizin arlk merkezini tekil eden bu nok-tedan ilerisi Mill ahlan Hareketi faslna aittir.

MLL AHLANI HAREKET

FKR ALTINCI MEHMED VAHDDDN'N EVET; mill ahlann banda 14 - 15 ve Cumhuriyetin ilnnda 19 yanda bir ocuk olan biz, bunca yl boyunca grdmz, iittiimiz, okuduumuz ve mnalandrdmz eylerin yeknu olarak u hkme varm bulunuyoruz ki, Birinci Dnya Harbi felketi ve mparatorluk devletinin knden sonra Trk haklarn salamak yolunda mill bir ahlana ilk olarak meydan ama fikri, bu hareketin efliini yapan Mustafa Kemal Paadan nce ve onun ahsnda Sultan 6. Mehmed Vahidddin'indir. Yni ayn hareketin, vatan hainliiyle sulandrd adamn... Bu iddiay tam bir fikir namusiyle ana tezimiz olarak baa alyor ve en ince teferruatna kadar ispatn boynumuza bor biliyoruz. Mtarekenin balarnda, Kzm Karabekir, Ali Fuat, Cafer Tayyar, Refet Belen gibi gen kumandanlar stanbul'da toplanmtr. Memleketteki birliklerin ba bo; ve btn yksek kumanda hey'eti, Bakumandan huzurunda toplantya arlmcasna merkezdedir. Bu vaziyet ve ondaki panik havas ilk olarak Kzm Karabekir'in dikkatine arpyor . Bir yazsnda diyor ki, merhum Kazm Karabekir: 1918 de Harbiye Nezareti Mstear Miralay smet (inn) Beye, milletin istikllini kurtarmak iin dncelerimi yle izah ettim: Gen kumandanlarn stanbul'da toplanmas ve hususiyle beni bu ereften ayrmak byk bir gaflet olmutur. Beni derhal bu erefe iadeye alnz! Yine Kzm Karabekir'den: 1 Knunuevvel 1918'<de Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa Hazretlerini ziyaretle stanbul'da toplanmaklimzin gafletini izah ve benim arka iademi ve ordunun zayflatlmamasin rica ettim. Bununla beraber Sadaretten istifa etmi olan zzet Paaya da ayn fikirleri sylemitim! Ve Kzm Karabekir'in kalemiyle bu vaziyeti ilk grenin Vahidddin olduu hakikati: 6 Knunuevvel 1918 selmlk merasiminde usulen huzura kabul olurdum. Padiah dahi, sulhun temini grlmeden evvel ordusunun zayflatlmamasi ve bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrlmamas, aksi hlde bir Endls vaziyetinin

pek uzak olmadn anlatarak benim arka ve stanbul'da toplanan gen kumandanlarn da Anadoluya, oranlar bana iadeleri hlinde Trkln ldrlemeyeceini syledi. Bu mlakat benm ve dier gen kumandanlarn i bana gememizi temin eden milerden biri olmutur. Bu satrlar kck bir insaf ile okuyan, btn zaaflarn Vahidddin tarafndan grlm ve arelerinin dnlm olduunu hemen kavrar. Tam ve emin bir kaynak olmas gereken Kzm Karabekir Paa, u garazsz satrlarla da, Mustafa Kemal Paann hem Harbiye Nazrlna talip oluunu, hem mill hareket diye bir ey dnmediini gstermi oluyor: - 11 Nisan 1919'da Mirliva Mustafa Kemal Paa Hazretlerini ziyaret ettim. Ziyaret sebeplerinden birisi de marnileyhin stanbul'da kalp Kabineye dahil olmak hususundaki arzularndan vazgeirmek gayesine matuftu. Ben Paa Hazretlerini ziyarete bir yaverimle gittim. Kendileri hasta yatyordu. nc ziyareti olarak gelmi bulunan bir zta, Paa tarafndan Ruen Eref Bey diye takdim olundum Bu yazlar nakleden muharrir neticeyi yle balamaktadr: Btn bunlardan anlalan bir hakikat var ki, dalan Trk ordularnn gen ve ihtiyar kumandanlarnn Mtareke esnasnda stanbul'da toplanmasdr. Bata bulunanlar, bunun doru olmadn ve kumandanlara yeni vazifeler verilerek Anadolu'ya hizmete gnderilmesi lzumunu ne srmlerdir. kinci bir hakikat de, stikll Harbinde byk hizmetleri olan kumandanlarn teker teker Mustafa Kemal'e gelerek grmeleridir. zmir'in igali ve ttihat ve Terakkiye mensup olanlarn tevkifi, Anadolu'yu galeyana getirdi. Galeyan halinde bu gen ve tecrbeli kumandanlarn kolordularn bana gemeleri, yeni ve mill bir tekiltn kurulmasna ilk sebebi tekil etmitir. nk Trk milletinin stanbul' da mitingler yaparak galeyan balam, Anadoluyu Yunan kuvvetlerinin istils zerine halk da silha sarlarak, dalara karak Kuvva-i Milliye tekilt kurmutu. Garpta (Redd-i lhak) Kongresinin, arkta ise (Erzurum Kongresinin toplanmasna yerli halk mmessilleri karar vermilerdi. Artk, k karsnda birliklerini brakp stanbul'a dnen ve orada toplanan kumandanlar arasnda Mustafa Kemal Paann ilklerden biri tek emelinin Harbiye Nazrlndan ibaret bulunduu ve gen kumandanlarn mill bir mukavemet iin kt'alar bana dnmeleri fikrinin padiahtan geldii ak mdar? Bu o kadar ak bir keyfiyettir ki, Mustafa Kemal Paann Padiahla karlamalarndaki ekilden hemen belli olacaktr.

VATANI KURTARMANIN ARES Sultan, zerine btn Anadolu topra ylm da bu topran altnda diri diri gmlm gibi bir hl iindedir. Ald nefes bile ine ucu kadar kk deliklerde bulduu havay emercesine strapl... Hibir ferdin, ruhunu o kadar srarla zerinde teksif edemeyecei ekilde beynini u suale kaptrmtr: Alt ksur asrlk vatan ve Osmanl tahtn kurtarmann aresi nedir? Hakknda kaleme alnan hatralarn hemen hepsinde onun bu kvranan d tavr gsterilmi, fakat mnas meydana karlamamtr. Gnlk meseleler ve basit hdiseler karsnda, yzne sahte bir tabilik makiyaj eken, tabinin ok stnde mustarip padiah, gen kumandanlar istanbul'da, vatann halinden zgn ehrelerle de olsa, keyiflerine baktklar srada, o, yemek yerken boulmakta ve souk suyla ykanrken halanmaktadr. O kadar ki, kendisinde sultanln en kk nefs emniyeti bile kalmamtr. Vatan stirabiyle o hale gelmitir ki, her eyden evvel tad nvandan utanmakta ve nefsini bir dilenciden daha bedbaht saymaktadr. Bu hkm nereden mi karyoruz? Buyurun: Vahidddin Yldz camiinde Cuma selmlna kmt. Camiin kaps nne btn vkel ve yaverler dizilmilerdi. (Belki Mustafa Kemal Paa da orada)... Bunlarn karsnda da Muzika-y Hmayn'un selm aalar yer almlard. Vahidddin tam camiin kapsna yaklat zaman selm aalar: - Padiahm, marur olma, senden byk Allah var! Diye barrlarken Vahidddin sinirli bir ekilde iki elini bu aalara uzatarak susturmak istedi. Ve ac bir sesle haykrarak:

Marur olacak nemiz kald? Dedi. Aalar yaverler tarafndan susturuldu. Osmanl Sultanlar Tarihi isimli eserden aldmz bu satrlar, ancak hamet ve azamet zamanlarna mahsus bir ihtar, alktan lmek zere bulunan bir adama oburluk ktdr! diye barrcasna ynelten sarayn ahmaklk ve gafleti iinde, hatt btn vatan byklerinin vurdumduymazl ortasnda, Allah ve strabiyle yapayalnz kalm tcidar ne gzel heykelletirir! Alt ksur asrlk vatan ve Osmanl tahtn kurtarmann aresi nedir? Beyninde burgu gibi ileyen bu sualin cevabn, Vahidddin, ilk i olarak stanbul'daki gen kumandanlar birlikleri bana gndermekle verdi. Bundan maksat, silh altnda hl 400 bine yakn mevcudu olan, fakat her bakmdan ordu kymet ve haysiyetini kaybetmi bulunan birlikleri mmkn mertebe derleyecek ve herhangi bir mill mukavemete destek klacak emir ve kumanda balarna kavuturmak, kopan balar vcuda yerletirmekti. imdi i, btn bu gen balarn bir mihrak kafa etrafnda toplanmasnda... Bu kafa, devletin stanbul'daki resm tekiltndan olamaz. Ne Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi (o zamanlar Fevzi Paa, Mareal Fevzi akmak), ne de baka bir makam sahibi... Bunlar igal kuvvetlerinin basks altnda ve iradelerine boyun eme vaziyetinde... Ancak, istanbul d, hatt gerekirse, esaret halindeki merkez hkmet iradesine aykr ve isyankr bir general, mill kahraman namzedi ve ihtillci bir kumandan lzm... Bu kim olabilir? Gznn nne, hep, Fahr Yver-i Hazret-i ehriyr unvann tayc, dzgn bir ktok iinde hkim edal, msr pskl sal, gk mavisi gzl, sar bykl, bakla izilmi gibi incecik dudakl, atk kal ve her halinden kendisine mahsus bir dnyaya inanm bir insan olduu mnas tten Mustafa Kemal geliyor. Veliahtlnda kendisini Almanya'da takip etmi, Alman mareallerine bile itiraz mizacnda ve grlmemi bir nefs emniyeti iinde, bu 39 yandaki general... Buraya bir nokta koyup Mareal Fevzi akmak'a dneyim: Mareal, benim Fransa'da tahsil arkadam merhum Burhan Toprak'n kayn babasdr. O yoldan tandm ve en derin mahremiyetine kadar sokulduum, kabul edildiim insan... Onunla Vahidddin mes'elesi etrafnda konutuklarm ileride anlatmak zere, bizzat kendisinden dinlediim hayat bir noktay aklayaym: Vahidddin benden, gen kumandanlarn listesini istedi. Vatanna akla bal, vatan acsiyle yanan, vatan kurtarmak yolundaki bir hamleyi omuzlayabilecek kabiliyette^ azimli, fedakr ve atlgan kumandanlar kaydiyle istedi bu listeyi... Yazp verdim... Her kumandann karakterini de isminin yanna not ettim. listenin banda Mustafa Kemal vard. Mareal Fevzi akmak, Padiaha verdii listede, Mustafa Kemal Paay fevkalde becerikli, kabiliyetli, hamleci, teebbs ruhuna malik, fakat son derece ihtirasl ve yksek emelli bir insan olarak gstermitir Bu noktay, daha evvel bahsettiimiz, Sabahaddin Selek adl Halk Partilinin, Anadolu htilli eserinde de tespit edebiliriz. Bu eserin 42nci sahifesinde Vahdddin'in gzlnden Mustafa Kemal Paa hakknda u tehis gze arpar: Mustafa Kemal'i veliahtlnda, Almanya seyahatinde tanmt. Bu gen Paa, daha o zaman ok tehlikeli lflar etmi, onu rktmt. Nihayet bir ordu kumandan olduu hlde, harbin son gnlerinde Adana'dan kendisine ba vurup, falan Sadrzam, beni de Harbye Nzr yap, diyen Mustafa Kemal Paada byk bir ihtiras seziyordu. Bylece muharrir, Mustafa Kemal Paann (belki makbul mnada) ihtirasn tespit ettikten sonra, Padiah ve Mill ahlan Hareketi ve Mustafa Kemal Paa arasnda yle bir mnasebet aryor, yahut bulduunu sanyor: Kuva-y Millye hibir zaman Padiaha kar grnmedii halde, Padiahn gsterdii husumet, hakikatte Kuva-y Millye akmna deil, bizzat Mustafa Kemal Paa'yadr. Sultan Abdlziz'e Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlhamid'e Mithat paa nasl amansz birer dman grnmler ise, Sultan Vahidddin'in karsna da Mustafa Kemal Paa kmt. Hem Mustafa Kemal Paa brlerinden

daha tehlikeliydi. Padiahn evvel ordusunu, sonra vilyetlerini elinden alm, tebaasn kendisinden ayrmt. Elbette sra, tahtna da gelecekti. Mill Mcadelenin devam mddetince, hibir n sz konusu edilmemekle beraber, en iddetli mcadele Vahidddin ile Mustafa Kemal arasnda cereyan etmitir. nk, mutlaka biri dierini tasfiye edecekti ve her ikisi de bunu gayet iyi biliyordu. Vahidddin; stanbul'da kalmak ve Kuva-y Milliyeye kar davranmakla, partiyi daha balangta kaybetmitir- Halbuki, stanbul'un igaline ve hatt bir sre sonraya kadar, Vahidddin'in elinde tahtn kurtaracak byk bir frsat vard: Anadoluya gemek. Eer bunu yapabilseydi, Mustafa Kemal Paa, Zt- ahanenin nihayet bir Sadrzam olurdu. Bu satrlar almaktan maksadmz, tarihi geinenlerimizin ind grler peinde hakikati tahrif iini nereye kadar gtrdklerini belirtmektir. Mustafa Kemal Paann Vahidddin'e kar bak ve niyetini gayet doru tespit eden muharrir, dnemiyor ki, Padiah bizzat Anadolu'ya geemezdi. Gemi olsayd Mill ahlan Hareketi daha bandayken boulurdu. Biraz sonra anlayacaz. Anadoluya gemek isteyen Veliaht Abdlmecid Efendinin karsna kardklar engel; ve fiilen Anadoluya geip de geri evirdikleri ehzade mer Faruk Efendiye kar alnan tavr, mill hareket gelimeye balar balamaz saraya ne gzle bakldnn amaz delilidir. Demek ki, Mustafa Kemal Paann karsna kan Vahidddin deil, Vahidddin'in karsna kan Mustafa Kemal Paa... Bu noktay ileride gstermek ve Mill ahlan Hareketinin fikirde ilk mellifini dorudan doruya Vahidddin olarak belirtmek zere hikyemize geelim: te Anadolu'ya stn vasflarda bir kumandan gndermek ve ona, mill bir mukavemet mikrak kurdurmak gayesiyle Vahidddin, Mustafa Kemal Paay saraya aryor. Hikyeyi, evvel Enver Behnan apolyo'nun kitabndan Mustafa Kemal Paa diliyle tespit edelim: Yaverim Cevat Abbas yine eve geldi. Tellyd. Zt- ahane sizi akam yemeine davet ediyor! Dedi. Maysn 4 nc akam yedibuukta Yldz Sarayna gittim. Beni ok kk bir odaya aldlar. Biraz sonra Mehmed Vahidddin geldi. Ayaa kalktm. Beni yanna oturttu. O kadar yakn ki, deta diz dize idik. Padiahn sanda hemen dirseini uzatarak dayad kk bir masann stnde bir kitap vard. Odada sessizlik hkm sryordu. Anlalyor ki, sarayda hi ne'e yok... Padiah akbetini dnyor. Odann Boaziine aclan byk bir penceresinden grlen manzara uydu: tilf devletlerinin donanmalar srayla dizilmiler, toplar saraya mteveccih ... Tehdit edici korkun bir manzara... Bu odada oturmakla bu manzaray grmemek kabil deil... Mehmed Vahidddin dedi ki: Paa, Paa, sen imdiye kadar devletimize ok hizmet ettin. Bunlarn hepsi artk bu kitaba gitti! Bu bir tarih kitabyd. Bunlar unutunuz! Bundan sonra yapacanz hizmet, imdiye kadar yaptnzdan ok mhim olacaktr. Dikkat ve sadakatle alrsanz, devleti, dt bu felketten kurtarabilirsiniz. Bir ok kumandanlar Anadolu'nun kolordularna dattm. Sizin vazifeniz, bunlar tefti etmek olacaktr. Bu hususta elimden geleni yapacam, bana emniyet buyurunuz efendim. Padiahn en byk endesi: Kuvvetlerimiz dalmtr. Umum Harpten yorgun karak takatimiz kalmamtr. Btn mit; galip devletlerin arzular hilfna bir harekette bulunmamaktadr. Onlarn ikyet ettii hdiseleri de nlemek lzmdr. Vahidddin ayaa kalkt, elimi sk sk skt: Muvaffak olunuz! Saray terkettim. O zaman bir kadife kutu iinde bir takm da hediyeler verdi. Yaverim Cevat Abbas'la gecenin karanlnda derin dnceler iinde Yldz tepelerini aarak iliye geldik. Mustafa Kemal Paann azndan rivayet edilen bu szlerde, ni olarak huzura arlmann gayesine ait ak bir dellet yoktur. Kolordu kumandanlarnn teftiine memur edilmek ve galip devletlerin arzular hilfna bir harekette

bulunmamak emri, byle bir tyinin ruhunu izah edemez, mphem kalr ve asl sebebin gizlendii hissini verir. Aynen Mustafa Kemal Paa dilinden bu anlat baa alarak, iin hakikatini biz anlatalm. Bu ie, u anda hayatta bulunan eski bir yaverin, bize vesika kymetindeki beyanlariyle girieceiz.

ESK YAVERN ANLATTIKLARI Sultan Vahidddin'in bugn hayatta bulunan yaverlerinden, eski Sadrzam Tevfik Paann olu Ali Nuri (Oktay) Beyefendi Ayaspaa'daki mehur Fark Oteli'nin sahibidir. Vaktiyle Hariciye Kona olan, derken Tevfik Paa mlkiyetine geen, Paann Londra Sefirliinde yanp kl olan eski binadan bir yangn arsas kalm, sonra Tevfik Paa zamannda oraya 7 odalk bir krgir ina klm, daha sonra da 210 odasiyle bugnk Park Oteli yerletirilmitir. Seksen ksur yandaki Ali Nuri Beyefendiyi, Sultan Vahidddin hakknda en nadide bilgilerin sahibi olmas gereken eski ve mstesna bir insan olarak telefonla aradm. Bu trl insanlarn dnyamzdan ayrlmasiyle son kaynaklarn da kuruyaca kaygs iinde, deta son vapuru karmak istemeyen bir yolcu tel iindeydim. Telefonda, ivesi ecnebiye alan ihtiyar bir ses, kim olduumu ve ne istediimi anladktan sonra, u cevab verdi: Birka gndr gripli halde ve istirahat etmekteyim. Eer gripe yakalanmaktan korkmazsanz, oteldeki daireme buyurunuz, grelim! Hemen gittim. Beni Park Otelinin iki kat aasndaki bir daireye indirdiler. Sal ve sollu, nl ve arkal oda veya hcrenin ereveledii kk, fakat gayet husus izgileri ve renkleri olan bir dairecik... Eski ve (stil) eya ve duvarlarda eski zaman resimleri... Ali Nuri Beyefendinin pederleri Tevfik Paayla, kayn babalar Sadullah Paa, ayr ereveler iinde yanyana... Daha neler ve neler!... n ksmnda, ahni tarznda kntl bir hcreciin duvarlarnda, sivil ve asker, mazi tipleri ve bu arada Ali Nuri Beyefendiye bir ithaf yazsiyle ( hediye edilmi (Von Der Goltz) Paann fotoraf. Ali Nuri Beyefendi, bu kntl hcreciin pencere kesinde duvara yasl ve Amerikan sluplu masasna geip bana karsnda yer gsterdi. Kahverengi, uzun (rob do ambr)i iinde, uzun boylu, beyaz sal ve bykl, fevkalde gzel, hele genliinde misilsiz derecede yakkl bir insan hissini veren bu asil tavrl adam, bir anda ruhumu doldurdu. Onda, biraz fazla alafrangal bir tarafa, a-radm btn kkl mnalar buldum Birka ho-be lfndan sonra hemen mevzua girdim: Tevfik Paa gibi, Osmanl tarihinin en nazik zamanlarndan birinde Hkmet Reislii etmi bir ztn olusunuz! Merhum ve muhterem pederiniz, tpk Vahidddin'in son padiah olmas gibi, Osmanl Sadrzamlarnn sonuncusu... Siz de Mtareke ve igal devrinde Sultan yaverisiniz! Bu bakmdan, gurbet illerdeki mezar zerinde koskoca bir yalan da oturtulan Vahidddin'i yakndan tanm olmak gibi bir imtiyaza sahipsiniz. Allahtan, daha ok uzun olmasn dilediim mrnzn bundan byleki sresini, hepimizinki gibi yalnz Allah bilir. Ebed hayata ve Hesap Gnne inanm bir insan olarak, ayn hisle dolu olduunuz midi, hatt emniyeti iinde, Vahidddin mevzuuna ait bildiklerinizi renmeye, bylece Allahn rzasn kazanmanz ve hi bir hakikatin gizli kalmasna raz olmamanz istemeye geldim. Vereceiniz bilgileri, kabul buyurursanz kaynak gstermek, istemezseniz menba gizli tutmak artiyle Trk mill vicdanna takdim edeceim Ltuf buyurunuz! Esmer yznde ince bir zevk ve tehasss meltemi, tek tek cevap verdi: stediiniz gibi hareket edebilir, kaynak olarak ismimi ortaya atabilirsiniz! Artk hem memleketimiz, hem de ahsen ben, o artlar iindeyiz ki, ortada ekinilecek hibir ey grmyorum! lk intibam, fevkalde bir takdir duygusu oldu. Eski yaver devam etti: Sultan Vahidddin devrinde kurmay binbaydm. Asl snfm svari... Hem Erkn- Harbiye Mektebinde hocalk ediyor, hem de Yavern- Hazret-i ehriyr

kadrosunda bulunuyordum. Hayatm, sarayla Erkn- Harbiye Mektebi arasnda geiyordu. Balkan Muharebesine itirak etmi, Birinci Dnya Savana katlmtm. Muhatabm derin bir i geirdi. Bir n skt ve devam: Sultan Vahidddin'i ehzadelik, veliahtlk zamanndan beri yakndan tanrm. Kardeim Hakk Beyin kayn babas (Ali Nuri Beyin biraderi Hakk Bey Vahidddin'in kz Ulviye Sultann zevciydi) olarak da bilhassa veliahtlnda kendisiyle yakndan temasm olmutu. O zamanlara ait yle bir hatram var: Vahidddin'in veliahtlnda bir gn, Kuru-emede huzurunda bulunurken bir hey'et geldi. Bu hey'etin azasn u anda hatrlayamayacam. Padiah bir frka kurmak isteyen bir hey'et... Veliaht hey'eti kabul etti. Gelenler gayelerini izah ettiler. Padiah bir frka kurmak istediklerini, bu yolda tekiltlanmaya gittiklerini ve kendisinden yardm ve destek beklediklerini sylediler. Vahidddin hayretler iinde kald ve u cevab verdi; Padiah bir frka kurmak da ne demek?... Byle bir frka, sanki aksine ihtimal aarcasna zaaf ve phe telkin etmi olmaz m? Padiah btn bir milletin babasdr; nasl bir partiye maledilebilir? Bayrak, bir partinin olabilir mi? Anlyorsunuz ki, Sultan- Vahidddin, sahtelik ve uygunsuzluu hemen gren, anlayan ve ona kar duran bir seciye sahibiydi. Sordum: Zek ve ahsiyeti zerinde hkmnz? Deh apnda bir zekaya malik deildi. Fakat ortann zerinde bir anlay, hususiyle ok hzl bir intikal sahibiydi. Hdiseleri tam da olu anlarnda kestirmek, mnalandrmak, deerlendirmek ve yerli yerine oturtmakta hnerliydi. Umum Harp sona erip de imparatorluun k demek olan Mtareke ve igal gnlerinde tavr nasl oldu? Eski yaver Ali Nuri Beyefendi ayaa kalkt, ilerileyerek yandaki odadan maroken kapl kk bir htra defteri alp getirdi, koltuuna yerleti ve defteri uzun uzadya inceledikten sonra cevap verdi: Tarihleri armamak iin husus defterimi kurcalamalym. zmir'in igalinden bir gn sonra. (zmir 15 Mays 1919'da igal edildi) 16 Mays Cuma gn... Vahidddin dmandan mtareke istemi bir hkmetin banda... Mtareke hkmlerine gre ordusunun hemen datlmas icab ediyor. fakat byle ilere giriebilmek iin taraflarn karlkl olarak mtareke hkmlerine riayet edileceinden emin olmalar lzm... Bu nokta ise hibir tarafn emin olamayaca bir ey... Padiah mtereddit ve straplarn en yakcs iinde... O gnk Cuma namaznda ve selmlk resminde Sultan Vahidddin'i grenler, strabn bir insan ne hale getirebileceine ait en canhra tabloyla karlam olurlard. Bu noktada Ali Nuri Beyefendi kelm silsilesini deitirir gibi baka bir istikamete sapt. Pederim Tevfik Paa, ngiliz Kral ailesi tarafndan ngiltere'nin Hanedan Nianna lyk grlm bir insandr. Byle bir nian alabilmi, pederimden baka ikinci bir Osmanl devlet recul yoktur. Sultan Vahidddin de Padiahlnda, ngilizlerin bu alkasna karlk babama Osmanl Hanedan Niann vermitir. Size bu nian gstereyim, buyurun! Eski yaver beni alarak yan odaya geirdi, orada bir dolap at ve iinden yrek eklinde byk bir kutu kard. Kapan at kutuda gz kamatrc bir mden... zerinde ngiltere Krall ve Hindistan mparatorluu hkmdar ailesine mahsus gmme ve kakma bir yaz bulunan, iki parmak kalnlnda bir kordonun halkalad muhteem bir nian... Yerlerimize geip oturduk. Ali Nuri Beyefendi, bu defa mevzuumuzun tam istikametini bulmu olarak devam etti: " Vahidddin, Mtareke devrinin straplar iinde kvranrken ara-sra babam arr ve yle derdi: ngilizler sizi sever; size, Hanedan Niann yaktracak kadar deer vermi bulunuyorlar... Onlara ba vurup Trk lkesi zerinde msamahal davranmalarn temine alsanz. Babam da daima u cevab verirdi: ingiliz siyasetini idare eden (Loyd Corc) isimli, slm ve Trk dman bir tiptir. Byle bir rica ve mracaattan beklenebilecek hi bir mspet netice dnlemez. ngiliz Kral ailesinin hkmet politikasna el atmaya kudret

ve salhiyeti yoktur! Tamamiyle faydasz, hatt aleyhimize bir teebbs olur bu i!... Muhatabm dald ve bir n yine saded izgisinden darya kt: ngiliz Kral ailesinin babama lyk grd Hanedan Nian sadece hayat kaydiyle verilmiti ve evlda intikal etmiyordu. Cumhuriyet devresi iinde vefat eden babamn cenazesine bir ingiliz hey'eti geldi. Nian isteyeceklerini sandm. Fakat isteyen olmad. Nian da bende kald. Ve yine saded izgisine girdi: Sultan Vahidddin, Mill Mcadeleye, Mill Kurtulu Hareketine btn gnlyle balyd. Hareket baladktan sonra beni sk sk huzura arr, dahil ve askeri vaziyetler zerinde benden fikir alrd. Ta basmas byk bir harita yaptrmtm. Bu harita zerinde krmz ve mavi, ine bayraklarla vaziyeti Sultana izah eder ve askeri durumu gsterirdim. Kuva-yi Millye hareketleri zerinde her muvaffakiyet haberini alnda derinden bir oh! eker, ferahlar ve dnyaya yeni gelmi gibi olurdu. Bu manzara, benim gzlerimle tespit ettiim ve Allah ile resul huzurunda her n tekrarndan ekinmeyeceim bir hakikilik ve samimlik ifadesidirEski yaver, derin bir tahasss tavriyle sustu. Bu kitabn muharriri olarak vazifem, byle, byk bir tarih vesikas belirtici ahsiyeti dilediim istikamete ekmek deil, gerek ynleri ondan renmek ve kendisini asla telkin altna almamak olduuna gre, her eyi kendisine ve tabi seyrine brakmay tercih ettim ve asl incelik noktasnn ben davet etmeden gelmesini bekledim. O nokta geldi. Eski yaver birdenbire u szleri syledi: Bahsettiim Cuma Selmlndan sonra Mustafa Kemal Paa huzura davet ve kabul edildi. Sultan Vahidddin, onu Anadolu'ya gemeye ikna etti. Tella doruldum: kna m etti? Mustafa Kemal Paann bu hususta ikna edilmeye ihtiyac var myd? Sz, bu naziklerin nazii can noktasna gelince, muhatabm toparlanarak tane tane devam etti: zah edeyim: Mustafa Kemal Paann huzura kabul ediliinden bir iki saat sonra Bayaver Naci Bey (Mill Mcadeleye katlan, birok kumandanlklarda bulunan, uzun zaman meb'usluk eden, Nzik Naci Paa lkabiyle mruf General Naci Eldeniz) yaverler odasna geldi ve haykrd: Hnkr Mustafa Kemal Paay ikna edebildi! Bu haykr kelimesi kelimesine kulaklarmdadir. kna tabiri yerindedir. Mustafa Kemal Paann gayesi Anadolu'ya gemek deil miydi? Muhatabm, delmek istediim zarn nezaketini anlad. Kk bir fikir hazrlndan sonra cevap verdi; Ben Mustafa Kemal Paay byk asker ve kumandan tanrm. br meziyetleri zerinde syleyecek bir szm yoktur. Mustafa Kemal Paann gayesi, o zamanki hkmete girmekten baka bir ey deildi. Hem de bir oklarnn sand gibi Harbiye Nzr olmak deil, Sadrzam olmak gayesini gdyordu. 1919 lkbaharnda vaziyet yleydi: ark ordumuz silhlarn brakmyor ve ortada tilf devletleriyle aramzn yeniden alaca korkusu hkm sryordu. Mustafa Kemal Paa da kudretli ve iradeli bir kumandan biliniyordu. Bu kanaat bilhassa Hnkra aitti. Mustafa Kemal Paann o gnlerdeki kanaat ve gr ise stanbul hkmetinin tilf kuvvetlerine kar direnmesi, isteklerini kabul ettirmesiydi. te bu tavr gstermek iin hkmeti eline almak istiyordu. Halbuki bu kanaat ve gr siyas ve amel bir kymet ifade edemezdi. Zira Mondros Mtarekesini imzalam olan malp bir hkmetten galip dmanlarna kar bir direnme, kar koyma iktidar beklenemezdi. Ali Nuri Beyefendinin szn kestim: Byle olunca, o n iin Kabineye girmek imknn bulamayan Mustafa Kemal Paadan, mill hareketi evvelden plnlam ve gaye edinmi olmas beklenemez! Muhatabm bu dikkate cevap vermeden devam etti: Mustafa Kemal Paa Anadolu'ya gnderilmitir. Onu gndermekte ancak iki gaye olabilirdi: Ya ngilizlerin isteine uygun ekilde ark Ordusunu silhszlandrmas Ve Doudaki mukavemeti krmas iin, yahut da tam aksi olarak mill bir mukavemet ve hareket zemini amas iin... Hangisi olduunu sanyorsunuz?

Ben sadece ihtimalleri kaydediyor ve hdiselere ait unsurlar veriyorum. Dileyen, diledii gibi hkmetsin!... Ben, kendi hesabma ayrca bir tefsir yapmay emin bir yol grmyorum. Emin olduum tek nokta, Mustafa Kemal Paann, Anadolu'ya gemek zere Padiah tarafndan ikna edildiidir. Hdiseler hangi ihtimale daha fazla yer veriyorsa yle!... Dvann ahdamarna ait suali sordum: Bu mevzuda, Vahidddin'in Mustafa Kemal Paaya, Ben Halife ve Padiah olarak Anadolu'ya geecek olursam dman kuvvetleri birden tela dp topyekn anavatan zerine ullanr ve memleketi tam bir esarete mahkm eder. Sen bir kumandan olarak git, gerekirse bana ve hkmete si ol ve milleti ahlandr dedii ve byke bir para verdii yolundaki szntlar doru mudur, deil midir? Bilmiyorum! Onu hkmet gnderdiine gre elbette gerekli tahsisat vermitir. Bu siyas karla yle mukabele ettim: Tahsisat ayr ve tabi... Ayrca Sultann z cebinden verdii byk bir para var m, yok mu? Bir rivayete gre 30, bir rivayete gre 42, baka bir rivayete gre de 60 bin altn lira... Bilmiyorum! Mustafa Kemal Paann bu vazifeye, Padiahn emriyle Ferit Paa tarafndan gnderildiini biliyorum! Emir veren Padiah olduuna gre asl maksadn hkmetten gizli tutmu olmas ihtimali yok mudur? Hususiyle Sultan Vahidddin'in son derece ketum ve tedbir zeksna malik bir insan olduu dnlecek olursa? Olabilir!... Vahidddin Ferit Paay sevmez ve ona itimad etmezdi. Nitekim Paris'de Versay Sarayndaki sulh mzakereleri zamannda babam artt ve ona u emri verdi: Sen de Ferid'in arkasndan git ve onu kontrol et!... Muhatabm bu noktada dvann asl izgisini brakarak tarih kymet bakmndan ehemmiyetli olsa da Sulh Konferansna ait hususiyetlere dald ve oradan yine Vahidddin'in vatan bals seciyesine dnd. Onlar yerinde tekrar ele almak zere, biz, dvamz ve tezimizin asl dm noktas olan Vahidddin - Mustafa Kemal Paa grmesine gelelim ve onu Mustafa Kemal Paadan dinledikten sonra, bir de, kendi gzlmzden ve vesika erevesinden seyredelim...

DM NOKTASI SAHNE Mill ahlan hareketinin fikirde mellifi ve bu maksatla Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya gnderen, dorudan doruya Vahidddin... Bu iin sahnesi de, Yldz Saraynda, denize kar kck bir oda... Zt- ahane, daha nceki bir iki temasn peinden Mustafa Kemal Paay son olarak bu salonda kabul ediyor ve mr boyunca son defa grm oluyor. imdi bu sahneyi, biraz sonra ortaya dkeceimiz vesikalarn delletlerindeki yekn ve muhasebe neticesi olarak biz izelim: Mustafa Kemal Paa, Padiahla daha evvelki karlamasnda gayesi temellendirilmi olarak Dokuzuncu Ordu birliklerine mfetti tyin edilmi ve bu birliklerin yayl olduu mntkaya gitmek iin hemen Samsun'a hareket etmek zere hazrln tamamlamtr. Ve ite bu sebeple Padiahn karsnda bulunuyor. Onun bu yeni vazifeye tyinini izah eden d sebep Samsun ve civarndaki Trkler ve Rumlar aras atma ve bundan doan huzursuzluk... Askeri selhiyetler yannda mlk yetkileri de bulunan Mustafa Kemal Paa, bu huzursuzluun hemen giderilmesini isteyen ngilizlere kar yle izah edilmektedir : Huzursuzluu giderecek, nizam ve syii getirecek ve ark Ordusundaki mukavemeti kaldracak olan general ite bu zttr: ingilizlere kar bir aldatmaca zanniyle oynanan bu oyun, Vahidddin tarafndan kendi z hkmetine de ayn ekilde telkin edilmitir. Anadolu htilli isimli eserin 190 inci sahifesinde, bu tyinin dorudan doruya Hnkr tarafndan yaptrld u satrlarla kaydediliyor: Vahidddinin kamasn takiben, 150'lik listeye dahil olmad halde memleketi terkeden Nci Azmi Yeen Beyin ifadesine gre, sabk Sultan, bir gn kendisine yle demitir: Samsun'a bir mfetti gnderileceini renince yvernmdan Erkn- Harp Mirlivas Mustafa Kemal Paay da nazar- itibara alnz diye emir eyledim!

Vahidddin aleyhtar bir kalemin tetkiki neticesi olarak ortaya atlan bu ahadetten aka anlalyor ki, Mustafa Kemal Paay yeni' vazifesine tyin ettiren, ne Harbiye Nzr, ne de Sadrzamdr. Sadece ve sadece, gayesini hkmetinden bile saklam olan Padiahtr; ve bu ide Vahidddin'in isteyerek veya istemiyerek tyini tasdik ettii yolundaki nakiller uydurmadan ibarettir. Ayn kitabn, 189 uncu sahifesinin sonlarnda ve 190 inci sahifesinin banda Hnkr ve Paa arasndaki mnasebeti belirtirken diyor ki; Sultan Vahidddin'in Mustafa Kemal Paa hakknda kanaati, hi phe yok ki, ona en az bu nemli grevin verilmesine msaade edecek kadar mspetti. Veliahtlndan beri tand fahri yaverinin kabiliyetinden, kendisine olan ballndan phe edecek hi bir sebep yoktu. kisi de Enver'i sevmiyorlard. Ayn kimseye duyulan bu ortak his, onlar az ok birbirine yaklatrm olmalyd. Kald ki, Vahidddin, Mustafa Kemal Paann ancak byk ilerle tatmin olunabilecek mizacn biliyor ve muhtemelen onun ahsnda, ilk taraf iin de krl neticeler salayacak bir mttefik gryordu. Ancak itiraf kelimesiyle vasflandrabileceimiz bu grten sonra yle bir hakikat unsuruna dokunuluyor ki, tyin emrinin tepeden inme Sultandan geldii, laboratuar hkmiyle ortaya; kyor: Byle bir yorumda bulunmamzn en nemli sebebi, Mustafa Kemal Paann tyinine ait iradeyi ufak bir tereddt gstermeden derhal almasidr. Harbiye Nezareti, Paann tayinini, Padiaha arzedilmek zere 30 Nisanda Sadarete yazm ve ayn gn Padiahn irdesi alnmtr. Artk phe kalyor mu, Vahidddin'in, Mustafa Kemal Paay, maksad her neyse ruhunda gizlemi olarak, bizzat tyin ettirmi olduunda?.. Ve bu tyinin resmen hkmet ve tilf kuvvetlerine, Samsun ve havalisini huzura kavuturmak ve ark Ordusunu Mtareke artlarna yanatrmak iin diye gsterildiine... imdi sra, naziklerin nazii noktaya geldi. Acaba Mustafa Kemal Paa, eski Yaver Ali Nuri Bey tarafndan ikna edildi! tabiriyle ifade olunduu gibi, bu tyin srasnda, ister Padiah, ister hkmet cephesinden kendisine gsterilen sebebi kabul etmi bulunuyor muydu? Kabul etmise ikna edilmeye ne ihtiyac olabilir? Kabul etmemise, tyin muamelesini daha banda durdurmas icap etmez mi? Hele mill ahlan 'kamlamak gibi bir hareket kendi z dvas ve plniyse, Padiah tarafndan ikna edilmek diye bir eyin onun semtine bile uramamas gerekmez mi? Eski yaverin derin bir saffet ve samimiyetle bildirdiine ve Naci Paa gibi Mustafa Kemal'in gvenini kazanm bir zat ahit tutmasna gre phe yoktur ki, son dakikada Padiah ile Fahr Yaveri arasnda bir ikna tablosu cereyan etmi ve bu i-de baar Padiahta kalmtr. u hlde Mustafa Kemal Paay, son defa kt Padiahn huzurunda yeni vazifesini tereddtle benimseyici bir ruh haleti iinde kabul etmeye mecburuz. te bu ruh haletiyle karsna geen Paay, vahidddin, kk salonda evvel ayakta kabul ve sonra ona yer gstererek kendisiyle dizleri zerine dokunacak ekilde yakn oturuyor. Ve tezimiz bakmndan, her ne oluyorsa bu son karlama neticesinde oluyor. Vahidddin Mustafa Kemal Paaya penceredin, dman donanmasn gstererek birok kaynak tarafndan belirtildii gibi yle diyor: Paa, namlularn saraya evirmi olan dman toplarn gryor musun?. Bu vaziyet karsnda saray ve devlet olanca emniyetini kaybetmi bulunuyor! Derken Vahidddin gelen kahveyi Mustafa Kemal Paaya eliyle verdikten ve yine eliyle sigara ikram ettikten sonra devam ediyor: Byle yakn oturuumuz ve fsldarcasna konumamz en mnasip ekildir. u sarayn duvar tulalar arasnda bizi kimmbilir ka kulak dinlemektedir? Bu slptan fevkalde hislenen ve tesir altna giren Mustafa Kemal Paa, nihayet Mill ahlan Hareketinin dm noktas olan ve tarihe intikal edecei gn vatan apnda bir hdise tekil edecei muhakkak bulunan u hitap karsnda kalyor: Paa! Trkiye'yi kurtarmak iin stanbul'dan herhangi bir hareket beklemeye imkn yoktur-stanbul, vatann kalbi olarak dman penesinin iindedir. Onu ve onunla beraber topyekn vatan vcuddan, vcudun kalbi evreleyici temel zasndan baka hibir ey kurtaramaz! O da, imparatorluun kalble rabtalar

bsbtn zlm eczasndan sonra elde kalan mazlum ve ileke ana vatandr. Yni Anadolu!.. Anadolu'ya gemek ve orada mill bir kyama zemin amak lzmdr! Mustafa Kemal Paa bu szleri byk bir dikkat ve iddia ettiimiz gibi biraz da (srpriz) tavryle dinleyedursun... Bize denilebilir ki: Bu, tiyatro konumalar gibi hayalden uydurma hissini veren lflar nereden karyorsun? lm ve tarih hakikat belirtmeleri iin mutlaka vesikaya istinat ettirilmeleri gereken bu diyaloglar kimlerin ahadetiyle ispat edebilirsin? Cevabmz udur: Evvel beni dinleyin! Sonra da ispatn isteyin! Ve ben Vahidddin - Mustafa Kemal Paa tablosunu izerken pein hkm tavrlarndan uzak kaln! Ruhunuzu ne o taraftan, ne bu taraftan, tesir d tutun ve neticeye gre hkmedin! Riyaziyede bir ka'de vardr: Ya hkm ve netice baa alnr ve ispat onu takip eder, yahut ispat pein olur ve netice sonda gelir. Biz hkm baa alarak ispatn ondan sonra vermek metodunu tercih ediyoruz. yle ki: Padiah diyor ki, Mustafa Kemal Paaya: Sizi Anadolu'ya, ite bu mill kyam zeminini amanz iin gnderiyorum! Dman kuvvetlerine, hususiyle ngilizlere ve hkmete kar gidi sebebimiz ayrdr. gal kuvvetleri, sizin Samsun'da sayii iade edeceiniz ve arktaki ordu mukavemetini kaldracanz kanaatini besleyeceklerdir. Gerek sebebi ise yalnz siz ve ben bileceiz. Mill ruhu Anadolu'nun her yerinde, hissedilir ekilde para para kendisini gstermeye balamtr. Size den i, bu ruhu bsbtn alevlendirerek orduyu da iine alan bir daire merkezinde btnletirmek Ve tekiltlandrmaktr. Henz haber alm bulunduumuza gre Yunanllar zmir'i igale baladlar. br igal mntkalar da malmunuz... Artk Yunanlya kadar yol veren bu son igal, eminim ki, byk bir mill infial ve kar koymaya vesile olacaktr. inde bulunduumuz bell artlar karsnda, tek merkezli ve yekpare bir mill hareket zerimize farzdr. Byle bir hareketin sevk ve idaresini hangi kumandana emanet edebileceimi uzun uzun dndm. Nihayet, tadnz vasflar bakmndan sizi buldum! Bahanelerin her tarafa emniyet verici en mnasibiyle de alkal makamlara derhal tyininizi irade ettim. Vahidddin, ayr bir telkin tavr ve toniyle devam ediyor: Hatra yle bir sual gelebilir: Ya siz, Padiah ve Halife olarak niin bizzat Anadolu'ya geip mill ahlan en yksek merkezine kavuturmay dnmyorsunuz? Niin bizzat Anadolu kyamnn bana gemiyorsunuz? nk byle bir teebbs, hareketi balamadan bomak, boulmasna sebep olmak neticesini dourur. Eer ben gizlice hazrlanp Anadoluya ve mill mukavemetin bana geecek olursam, bu teebbs mill kyam en stn derecesine karr amma, milletimiz iin bir felket, intihar gibi bir ey olur. O zaman tilf kuvvetleri u andaki tereddtl vaziyetlerini bir anda deitirirler, toparlanrlar, iin ald ehemmiyet karsnda topyekn zerimize saldrrlar ve topyekn tasfiyemize giderler. Hareketi de, artk ikinci bir davrana imkn brakmamacasna bastrrlar. Bu da artk sulha Ve yeniden art koma imknna kknden sed eker. Sulh Konferansnn hazrlanmakta olduu u n, devlet merkezinden gelmeyip de, milletten gelen ayarl bir direnme ise, haklarmz konferans masasnda daha iyi koruyabilmemiz iin, ancak gz korkutma plnnda, o pln tanmadka destek tekil edebilir. Bylece Avrupa, uyumayan, gerekirse istiklli iin cann fedaya mde bir millet karsnda olduunu anlar ve artlarn hafif tutabilir. Yni mill ahlann muvaffak olabilmesi iin mutlaka, stanbul, devlet ve Padiah dnda vcut bulmas ve dmanlarmza azam tel ve dehet hissini vermiyecek ap muhafaza etmesi lzmdr. Hatt bu hareket, bana ve hkmetime aykr diye de gsterilebilir. Evet Paa; Anadolu'ya, en ince bir san'at, asker ve mlk idare dehsyle, ite bu gayeyi gerekletirmek zere geecek ve Allah'n inayetiyle muvaffak olacaksnz! Padiah, topyekn Mll Kurtulu Hareketine temel tekil eden, fakat tarihi, strabndan atlatacak ekilde topraa gmlen, gzlere gsterilmeyen ve ancak birka fninin ruh mahzeninde gizli kalan bu telkinlerden sonra Mustafa Kemal Paaya, bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan itiraf edildii gibi u son sz sylyor: Muvaffak ol!

Padiahn Mustafa Kemal Paaya son sz: Size bu azm dvada muvaffak olmanz iin kesemden (...) altn veriyorum. (Tamamiyle tespit edilemeyen bu rakam, evvelce de kaydettiimiz gibi, bir rivayete gre 30, bir rivayete gre 42, bir rivayete gre de 60 bin liradr)... Ayrca, elinize, teebbslerinizde muvaffak olmanz ve gereken itimat ve selhiyeti telkin edebilmeniz iin bir de Hatt- Hmayun tututurulacaktr. Tarafmdan ayrca htra kabilinden size bir hediye verecekler... (zerine Padiahn adna ait ilk harfler ilenmi olan altn saat)... Gidiniz ve vatan kurtarnz! Artk bu dvaya ve onun tatbiki prensipine kanaat getirmi bulunuyor musunuz? Mustafa Kemal Paa, eski yaverin ikna edildi! demesinde, bayaver Naci Beyin de (Naci Paa) yaverler odasna gelip Hnkr Mustafa Kemal Paay ikna etti! diye haykrmasnda belirtildii gibi, henz tereddtl olduu besbelli bulunan bu mevzuda tam bir teslimiyetle huzurdan ayrlyor ve bir gn sonra Bandrma Vapuriyle Samsun'a hareket ediyor. Defalarca izilen tablo... Kendisine tam hareket edecei srada Dahiliye Nzr Mehmed Ali Bey tarafndan bir zarf iinde, ayrca ve resm mahiyette bir tahsisat verilecei de bildirilmitir. Mustafa Kemal Paa huzurdan karken, artk bir daha grmeyecei Sultan Vahidddin'den, bizzat htralarn anlatrken syledii gibi, u iki kelimelik cmleye muhatap oluyor: Muvaffak ol! imdi i, bir roman slbiyle canlandrmaya altmz, fakat gerein t kendisinden ibaret olan bu sahneyi ve Mill Mcadele Hareketini ama fikrinin topyekn Padiaha ait olduunu ispat noktasna gelmi bulunmakta: Beraberce, evvel delilleri tek tek muayene, sonra onlar btn bir terkip hlinde muhakeme ve deerlendirme iinin laboratuarna girelim: Delillerimiz, muhtelif kymet ve kuvvette olarak tam 11 tanedir. Kymet ve kuvvet srasna gre numaraladmz bu delillerin 4 tanesi riyazi vesika derecesinde; 5 tanesi, yine vesikaya yakn ak karine hkmnde; son 2 tanesi de nakli dorudan doruya tarafmdan olduuna ve dayanaklar vefat etmi bulunduuna gre bir itimat mes'elesi olarak, inanlacak olursa en byk, inanlmazsa sfr denecek kadar kk, fakat brleriyle bir arada, inanlmas zarur mahiyettedir: Kat' vesikalar: 1 Eski Dahiliye Nzr Mehmed Ali Beyin Avrupa'da nerettii vesikalar... 2 Vahidddin'in eyhlislmlar arasnda din ve ahlk vasflariyle en stn olan Mustafa Sabri Efendinin, Msrda neredilip memlekete sokulmas yasaklanan mehur ve mthi eseri... 3 Eski yaver Ali Nuri Beyin tespiti... 4 Kzm Karabekir'in htralar... 5 Mustafa Kemal Paaya, usl ve teaml d olarak verilen Hatt- Hmyn... Vesika deerinde karineler: 6 Vahidddin'in, ne yapacaklarn bilemez ekilde kt'alarn brakp stanbul'da toplanan genq kumandanlar vazifeleri ve birlikleri bana gndermesi ve bu arada ortaya koyduu kymet hkm... 7 Vahidddinin Mill Hareket baladktan sonra onu, ak, heyecan, mit ve strap iinde ve grlmemi bir alka ve benimseyile takip edii. 8 ehzade Mahmut evket Efendinin anlattklar... 9 Bz tarihilerin ahadetleri... Vesika st vesika deerinde, fakat bir itimat mes'elesi olarak, inanlp inanlmamas serbest, br vesikalarla karlatrlnca da shhati aikr, ahsi nakiller : 10 Mareal Fevzi akmak'tan dinlediklerim.,, 11 Refet Paann bana anlattklar... imdi ispat laboratuarnda bu vesikalarn teker teker tahlilleri yaplnca grlecektir ki, eer son Osmanl Padiah 6. Mehmed Vahidddn olmasayd, istikll Harbi olmayacakt.

SPAT LABORATUARINDA

Birinci delil, kaydettik ki, Eski Dahiliye Nzr Mehmed Ali Beyin Avrupa'da nerettii vesikalardr. 150'liklerden olan Mehmed Ali Bey, balangta Mustafa Kemal Paann yakn dostlarndan biriydi ve onu deerlendirmek iin elinden geleni yapmt. Bu nokta htra ve (etd) mahiyetindeki birok yazda gsterilmitir. Mill Mcadele zaferle neticelenip ona uzak veya aykr kaldklar kabul edilenlerden 150 kii kara listeye alnnca Mehmed Ali Bey de ona dahil -edildi ve Paris'e giderek orada yaamaya ve La Republique Enchanee - Zincire Vurulmu Cumhuriyet isimli bir gazete karmaya balad. Bu gazetede Mustafa Kemal Paa aleyhinde kendince birok iddia ne srd ve ar ithamlarda bulunduu gibi, riyazi deerde vesikalar da neretti. Bunlardan biri, Vahidddin'in emriyle Dahiliye Nezareti tahsisat- mesturesi-rtl deneinden paann tam vapura binecei srada verilen 25 bin liradr. imdi bu vesikay, bir Vahidddin aleyhtar ve Halk Partisi mensubu insann, yani dvamza zt bir kaynan daha evvel de bahsettiimiz eserinden gsterelim: Anadolu htilli - Sabahaddin Selek - Sahife 117: Mustafa Kemal Paa, stanbul'dan ayrlndan yedi buuk ay getikten sonra Ankara'ya geldii zaman bin iki yz lira paras vard. Mft Rifat Efendi, Ankara tccarndan alt bin lira toplayarak Paaya verdi. Muharrir bu bilgiyi, Mill Mcadelenin Maliye Vekillerinden Hasan Fehmi Beyden aldn kaydediyor ve yle devam ediyor: Mustafa Kemal Paa parasz idi. Byk projelerle stanbul'dan ayrlrken, Anadolu'da kendisine verilecek bin lirann deerini dnd m bilmiyoruz. nceleyebildiimiz belgeler ancak unu gsteriyor ki, Mustafa Kemal Paa stanbul'dan hareket edecei gnlerde kararghna mensup subaylarn er aylk maalariyle, bir miktar olaanst denek almak iin ok uramtr. Zaferden sonra tasfiye ettii siyas hasmlar onun, Padiah tarafndan verilmi nemlice bir para ile Anadolu'ya getiini sylerler. Halbuki bu sylentinin doruluunu gsterecek en ufak bir delile henz rastlanm deildir. Mustafa Kemal Paann stanbul'dan ayrld sralarda Dahiliye Nezaretini igal eden Mehmed Ali Bey Paris'te kard La Republque Enchene (imls yanl) adl gazetesinde 9. Ordu Kit'as Mfettiine verdii yirm be bin liraya ait makbuzun kliesini yaynlamtr. te Mustafa Kemal Paann Anadolu'ya gtrd para bundan ibarettir. Tezadn derecesine bakn ki, parasz gsterilen Mustafa Kemal Paann neticede 25 bin lira ald kabul ediliyor da, kt para hesabiyle de olsa bugnk paraya nispetle 4 milyon lira deerinde bir mebl, bu da bir ey mi? gibilerden hafife alnyor; sonra da, olup olacak yalnz bin iki yz liras bulunduundan bahsediliyor! Hesap aktr: O zaman altn 4 kt lira deerindeydi. Bugnkne kyasla 175 misli fark... O hlde kt parayla o zamanki 25 bin lira, bugnn en aa 4 milyon lirasna denk... yleyse nasl olur da bu para, Mustafa Kemal Paaya husus ve siyas ihtiya mevzuunda verildiine gre yedi buuk ayda tkenmi olabilir? u anda mevzumuz sadece Dahiliye rtl deneinden kan parada olduu iin Vahidddin'den ve Sultan'n husus kasasndan kan en az 30 bin liray nazara almyoruz. Alacak olursak, o zamanki kt parayla 120 bin bugnk deer lsiyle de 22 milyonluk bir 'kymet vahidi karsnda kalrz. Hepsi 28 milyon... O da, bilinenin en kk haddi kabul edilmek artiyle... Bundan sonra Halk Partili muharrir, parasz gsterdii Mustafa Kemal Paaya 25 bin lirann nasl verildiini blbl gibi bizzat naklediyor: Dahiliye Nezareti, rtl deneinden denen bu paray Mehmet Ali Bey, yannda Emniyet ube Mdrlerinden Kdi Bey olduu hlde, Mustafa Kemal Paay Samsun'a gtrecek vapura hareketinden biraz nce gelerek bizzat vermi ve kliesi yaynlanan makbuzu da orada Badi Bey yazmtr. Dikkat edilecek nokta udur ki, biz bu parann Mustafa Kemal Paa tarafndan ahs tasarrufuna geirildii ve gaye yolunda tarfedilmedii ddiasnda deil, sadece kendisine verildii ve dolaysiyle onun bu gayeye Padiah tarafndan memur edildiini gsteren bir vesika karsnda bulunduumuz dvasndayz. Samsun ve havalisinde asayii iade etmeye ve arktaki birliklerin mukavemetini ortadan kaldrmaya memur edilerek gnderilen bir kumandana, karargh kadrosunun aylk maa ve masraflar dendikten sonra ayrca bu kadar byk bir mebl

vermeye lzum ve sebep yoktur. Byle bir para, ancak ve ancak memleket apnda bir harekete balamann ilk imknlarn salamak iin verilebilir ve mutlaka byk bir teebbse dellet eder. Bu tahlil noktas kat' ve riyazidir; ve bu para, her nereye sarfedilmi olursa olsun, mutlaka alnd sabit bir mebl olduuna gre, Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya gnderen Padiahn husus maksadn, bu maksadn da Mill Mcadele cephesini kurdurmaktan baka bir ey olamayacan ispat eder. Vesikalardan en ehemmiyetlisi eyhlislm Mustafa Sabri Efendinin, Msrda baslan, adn vermekten bile ekineceim eseridir. Ben bu eseri gzmle grmedim ve iinden hibir paraya asl veya tercmesiyle ahit olmadm. Sadece uzaktan eseri, onun memlekete girmesinin iddetle yasaklandn ve tad tezi biliyorum. Bu eserde ahs ve ind fikirleri muharririne brakarak ve bu fikirler karsnda ne dndmz bildirmekle mkellef olmayarak kaydedelim ki, aynen eski Dahiliye Nzr Mehmed Ali Beyin Paris'teki neriyatnda olduu gibi, fikir d vesika gziyle bu eserde, okuyanlar tarafndan bana sylendiine gre birok mhim nokta hatt tezimiz bakmndan hayat kymette ifalar vardr. Biz Mustafa Kemal Paa hakknda ahs ve ind fikirleri merak ve onlara istinat ve itirk etmekten uzak ve mstani olduumuz iin, ancak, Mill Kurtulu Hareketinin ilk mellifinin Vahidddin olduu zerindeki vesikalar deerlendirmek mevkiindeyiz. Bize kesin olarak bildirildiine gre bu eserde, Paay Anadolu'ya ve Anadolu hareketini amak zere gnderenin Vahidddin olduu yazlmakta, vesikalariyle gsterilmekte ve kendisine Padiah tarafndan verilen altn liralarn miktar, verili tarz ve gayesi nakledilmektedir. stikbalin hakikatsever tarihisine, ehemmiyetli bir kaynak olarak iaret ettiimiz bu eseri, fikirleri dnda bir vesika deposu diye vasflandrr ve geeriz. nc vesika, Sadrzam Tevfik Paa mahdumu, eski Sultan yaveri, yan ban alm ve herhangi bir hakikat tahrifilii sedyesinden uzak Ali Nuri Beyefendinin, kendi gr olarak ve Bayaver Naci Beye (General Eldeniz) istinat ettirerek syledii Padiah Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya gemeye ikna etti! szdr ki, hamlenin Padiahtan geldii ve bu dvada Mustafa Kemal Paann balangta mtereddit bulunduu zerinde hibir phe brakmaz. Drdnc vesika ise Mill Mcadelenin en mbarek ehrelerinden Kzm Karabekir Paann, u, trl maceralara vesile olan, nn devrinin banda tabettirilip toplatlan, sonra bz deiikliklerle tekrar yaynlanan eseridir ki, tetkike ak bu eserde balca dellet, bir rneini daha evvel gsterdiimiz ekilde, Mustafa Kemal Paann Mtareke ve igal hengmesinde Kabineye girmekten baka bir ey dnmedii ve bu niyetinden kendisini Karabekir Paann caydrmaa altdr. Kat' vesika hkmndeki bu ifadeyi, Mustafa Kemal Paann balangta mill bir ahlanmaya yol aramad, o hlde bu fikri Padiahtan ald eklinde yorumlamak, mcerret hak ve hakikat bakmndan zarur olur. Beinci vesika, derin bir tahlile tbi tutulacak olursa, belki btn vesikalarn en kuvvetlisi olarak Mustafa Kemal Paaya verilen Hatt- Hmyndur. Evvel Hatt kelimesi kelimesine gz nne serelim : Yveran- ehriyarmden Erkn- Harbiye Merlivas Mustafa Kemal Paaya: Harb-i Umuminin mttefikin hesabna zya zerine tahassl eden vaziyet- siyasiye, ecdd- izamm mlkn ve makam Hilfet ve Saltanatm mkl ve tehlikeli bir sahaya srklediinden Hkmet-i Seniyemin karar vehile tyin olunduunuz mntkada asayii temin ve merzi-i ahaneme mugayir ahvalin hudsunu menile cmleten def-i s'le bezl-i cehd gayret ederek milletimin masumiyetini te'yd ve mlkmn eydi-i mtearrizinden tahlisi iin yek vcut olarak hareket edilmesini, selm- ahanem asker ve memurine ve ehaliye tebliiini irade ettim, Mehmed Vahiduddin imdi bu Hatt, en ak dille sadeletirelim: Yaverlerimden Kurmay Tugeneral Mustafa Kemal Paaya: Umum Harbin mttefikler hesabna kaybedilmesi zerine doan siyas durum, byk atalarmn mlkn ve Hilfet ve Saltanat makamn etin ve korkulu bir yere srklediinden hkmetimin karariyle atandmz mntkada asayii salamak ve ahane rza ve dileime aykr hllerin meydana gelmesini engelleyerek ve

topyekn korkulu eylerin def'ine cehd ve gayret gstererek milletimin dokunulmazln gerekletirmek ve memleketimin saldrgan ellerden kurtarlmasn salamak iin tek vcut hlinde davranlmasn ahane selmmla beraber asker ve memurlara ve halka bildirilmek zere irade ettim! Bu ferman, en kk pheye yer brakmayacak ekilde, Mill Kurtulu hareketini Vahidddin'in atna kat' burhandr. yle ki, btn Osmanl tarihinde buna benzer [ bir fermann herhangi bir kimseye verildii grlm deildir. Grlmemi olan, aka vatan kurtarcl rolnn verilmesi ve bu gaye urunda asker, memur ve halka tek vcut hlinde harekete gemesi emrinin bildirilmesine Mustafa Kemal Paa'nn memur klnmasdr. Gerekten bu ferman, imdiye kadar mehul kalm bir vesika olmad hlde hakik mnas ve ak delaletiyle kimsenin tam dikkatini ekmemi, yni malm iinde mehul kalmtr. Bu da, fermann, belki aa vurulur da Padiahn gayreti dman devletlerin gzne batar kaygsiyle biraz mphem ve karanlk yazlmasndan ve sahte bahaneyi bata gstererek kaleme alnmasndan domaktadr. Fermann btn ruhu sonundaki u cmlelerdedir: Milletimin dokunulmazln gerekletirmek ve memleketimin saldrgan ellerden kurtarlmasn salamak iin tek vcut hlinde davranlmasn, ahane selmmla beraber asker ve memurlara ve halka bildirilmek zere irade ettim! Byle bir ferman, basit bir syi ii iin Anadoluya gnderilen bir paaya verilemez. Bu ferman, ehemmiyetli ksm sona getirip birdenbire dikkati ekmemek taktii iinde unu sylyor: . stikll ve masuniyeti elden gitme vaziyetine gelen millet ve vatan kurtarmak iin, asker, memur ve halk elele veriniz ve tek vcut hlinde ileriye atlnz! Bu da Mill Mcadeleyi tasarlama ve ama emrinden baka hibir ey olamaz ve bu dvann Mustafa Kemal Paaya ilk defa Padiah tarafndan telkin edildiine dair riyaz kat'iyetteki senedi tekil eder. Garip bir hayal cmertliiyle: Ferman Vahidddin'e Mustafa Kemal Paa dikte etmi olabilir! "Denilecek olursa cevab gayet basittir: O hlde Vahidddin Mustafa Kemal Paann tbi ve mttefiki demek olur ki, bu vaziyet onun sonradan grd muamele ve bir vatan haini saylmasiyle kolayca badatrlamaz. Hususiyle Padiahtan byle bir ferman almak lzumunu hisseden bir insann onu, faaliyeti esnasnda kullanmas gerekir ki Mustafa Kemal Paa bu ferman hi kimseye gstermediinden fermann kendi isteiyle alnmad ve Padiahn mstakil ve mcerret iradesini temsil ettii ortaya kar. Bakn bu ferman hakknda kar tarafn muharriri (Anadolu htilli - Sabahattin Selek - Sahife 190 ve 191) ne diyor: Bir metin hlinde ortaya atlan Hatt- Hmynun uydurma olmas ihtimali kanatimizce zayftr. Fakat, Mustafa Kemal Paann bunu iine yarar bir belge saymad ve hibir yerde kullanmad da muhakkaktr. Paann karargh ile birlikte, Sivas'taki III. Kolordu Kumandanlna giden Albay Refet (Bele) Bey bile byle bir belgeden haberdar olmadn bize sylemitir. Bu Hatt Hmyn doru da olsa, Padiaha bundan bir eref pay karmak mmkn deildir. Hkmdarn syledii yuvarlak lflar, herhalde Mustafa Kemal Paann yapacaklarn kasdetmiyordu Mustafa Kemal Paann, bizce de kabul edildii gibi, bu ferman kimseye gstermemi ve hibir yerde kullanmam olmas, tezimizi zayflatmak yerine kuvvetlendirir mahiyettedir ve iradenin Padiahtan geldiini gstermek yerine gstermemeyi tercih ettiine ve uygun bulduuna iarettir. lk hamle ve irade Padiahtan da gelmi olsa, onu gerekletirmenin eref pay yeterken, btn haklar inhisar altna alc taraf tutmalar, Mustafa Kemal'i tutmak ve deerlendirmek olamaz. det ve usl d olarak Mustafa Kemal Paa'nn eline verilen ferman, onun, mill ahlanma hareketini uyandrmak, gelitirmek ve gayesine erdirmek yolunda Vahidddin tarafndan Anadolu'ya gnderildiine amaz hccettir; ve ondan sonra

kendisince smarlanan bu azametli ii yerine getirebilmenin erefi bir insana yeter. imdi i, be muhteem vesikadan sonra bu vesikalarn teyidcisi ve karine mahiyetinde, altnc, yedinci, sekizinci ve dokuzuncu vesikalara geliyor: Altnc vesika: Daha evvelki bahislerde getii gibi, Vahidddin'in, perian kt'alarn brakp stanbul'da toplanan gen kumandanlar yeni tyinlerle, birlikleri bana gndermesi ve ardndan hemen kymet hkmn belirtip yoksa hlimiz Endls'e dner; bir ey yapabilmek iin bu kumandanlarn kt'alar banda olmalar lzmdr! demesi, Mill Hareketi o zamandan tasarlamaya baladnn muhkem karnesidir. Yedinci vesika: Eski yaver Ali Nuri Beyefendinin, Anadolu hareketi srasnda Vahidddin'in tavr ve edasna dair verdii kat' ve emin bilgidir. Onu dinleyelim: Vahidddin, Anadolu hareketine ait zafer ve muvaffakiyet haberleri geldike, saadetinden ne yapacan bilemezdi. Nitekim Dumlupnar zaferinde, selmlk resmi, Padiahn emriyle, Yldz camii yerine Sultan Selim camiinde ve ihtiam iinde yapld ve ehitlerin ruhuna Fatihalar okundu. Bz rc'at ve arazi kaybetme nlarnda o kadar zlrd ki, duyduu acy belirtmek kabil deil... Kendisinde asker bir kltr ve anlay mevcut deildi, fakat byle nlarda hibir iyi tefsir ve izah kabul etmezdi. Sakarya mdafaa ve ekilmesi srasnda znts son haddine varm ve Ankara'nn dmesi ihtimaline kar korkusu, onu, lgna evirmiti. Beni arp izahat istedi. Her zamanki ta basmas haritay ap vaziyeti izaha altm. Dmann asl menzilinden ok uzaklam bulunduunu, bu hlin askerlike makbul bir vaziyet olmadn, er veya ge, yunanllarn bu ihtiyatszl ok ar deyeceklerini ve mitsizlie dmemek gerektiini anlattm. Kabul etmedi ve yle dedi: (Anadolu'nun yars gitmi vaziyettedir. Yunanllar aileleriyle gelip buralara yerleebilirler. midim zayflyor ve strabm tahamml hududunu taryor. Dayanamyorum!) Bu szlere mukabele ederek, Yunan ordusunun bir airet ordusu olmadn, btn ordu unsurlarnn, oluk - ocuklarn Yunanistan'da brakm olduklarn ve asla beraberlerine alamyacaklarn, ana s evresinden bu kadar uzaklamakla her gn biraz daha zayflamaya doru gittiklerini ve elbette mill kuvvetlerimizin bir gn bu durumdan faydalanacaklarn ileriye srdmse de Sultan tatmin ve teselli edemedim. Asker vaziyette en kk fenalk onu nasl kahredip yaralyorsa, en kk iyilik de saadetinden uacak hle getiriyordu. Sultan Vahidddn, Kuva-y Milliyecilere kar olmak veya ihnet olmak yle dursun, en byk korku ve strabn onlarn mcadeleyi kaybetme ihtimalinde yayordu. Bu duygusunda da son derece sammiydi. Onun ektii acy tarihte hibir hkmdar ekmemitir. Milli mcadeleye kar belli bal bir zmrenin taknd menfi tavrla Vahidddin'deki namtenahi mspet tavr birbirinden ayrmak ve tek tek grebilmek lzmdr. Sekizinci vesika: Sarkl Mcahitler ismiyle, Kadir Msrolu tarafndan yazlan ve baslan eserde, ehzade Mahmut evket Efendiye ait beyan, sarayn, Mill Mcadele uruna Mustafa Kemal Paaya ettii yardmn stanbul'dan hareketinde verdii ve verdirdii mebllardan ibaret kalmayp sonradan ve hareketin balang zamannda yzbinlere ulatn ve yarm milyona yaklatn belirtmektedir ki, bugnn deer lsyle 100 milyonluk bir kymet ifade eder ve Mill Mcadeleyi, ilk merhalede, dorudan doruya Padiah iradesine balar. Dokuzuncu vesika: Sadece bir karne olarak, baz tarihilerin ahs gr ve kanaatlerinden ibaret ve btn olup bitenlerin fikir adamlar zerindeki intihalarn gsterici umum hkmler... Mustafa Kemal Paann, kendisine bizzat htralarn anlatt tarihi Enver Behnan apolyo'ya, Hava Yollar Ankara terminal binasnda ve birka Byk Doucu gen huzurunda sordum: - Sen, Mustafa Kemal Paann, stikll Savan amak zere Anadolu'ya Vahidddin tarafndan gnderildiini kabul ediyor musun? Cevabn neredeceim! Cevab iki kelimelik oldu: Kabul ediyorum!

Muharrir Tekin Erer u karl verdi: Bu herkese malm bir hakikat!... Bunun yazsn da yazdm! D'aha ismini sermek isteyen ve istemeyen nice ilim ve fikir adam ayn kanaattedir ve aralarnda meslei tarihilik olan profesrler de vardr. Bu umum karineden de husus mnlar devirmek hakkmzdr. Sra, inanlp inanlmamakta herkesi serbest tutan ve shhatini ancak yukardaki vesika ve karinelerle birlikte mtala edilmek metodunda bulan ahs kurcalama ve aratrmalarma ve bunlarn salad iki muazzam tespite gelmitir. Onuncu vesika: Mareal Fevzi akmak'tan dinlediklerim... Kaydetmitim ki, ben, Mareali, damad, Paris'te tahsil arkadam Burhan Toprak vastasiyle tanm, tez zamanda byk tevecch ve itimadna mazhar olmu ve kendisiyle, ileri geri, her eyi konuabilecek bir ruh sarma - dolana ermitim. Bu sarma - dola o kadar derindi ki, kinci Dnya Savann balarnda bir gun, srtmda svari temeni niformas, Genel Kurmay dairesinde, Mareali, sonradan bir fkramda yazdm gibi, u korkun davete muhatap tutacak kadar ileriye gitmitim: Memleket harbe girmedii hlde ruh, ahlk, idar, iktisad bir felket uurumuna dm bulunuyor! Avrupa gazeteleri hlimizi bir cinnet ifadesi olarak kaydediyor ve bizi kopacak bir ihtillin btn srlarn tamamlam sayyor. Bu vaziyette niin orduyu harekete geirmiyor ve bu gidie dur! demiyorsunuz? Derin bir i ekiinden sonra Mareal u mukabelede bulunmutu: . Ben Yenieri deilim! Paam! Yenierilii kaldrmak iin bile bir kereci'k Yenieri olmaya mecburuz. Mnasebet derecemi anlatmak iin kaydettiim hu konumadan birka yl evvel Mareal'in ankaya'daki kkndeyiz... Mareal, ben ve damad Burhan Toprak... Mareale diyorum ki: Ben Vahidddin'e vatan haini diyemiyorum. Aksine, onun cihanda ei grlmemi bir talihsiz ve mazlum olduu kanaatindeyim. Siz o devrin balarnda Erkn- Harbiye-i Umumye Reisi olduunuza gre birok ey bilmek mevkiindesiniz. Vahidddin, Mill harekete, bandan sonuna ;kadar aleyhtar bir insan myd, yoksa, aksine, Mustafa Kemal Paay bu gayeye sevk ve tevik eden kimse mi? Mareal hemen bana gzlerini dikti ve dvud sesiyle grledi: . Kim syledi sana, bu dvada Vahiddddin'in byle bir rol olduunu? Marealin bu cevab, mes'eleyi br nevi kabul eder mahiyetteydi amma, ak bir sarahatten mahrumdu. O zamanki hdiselere yakn insanlar arasnda byle bir sylenti var! Hatt sizden, bu ie lyk gen kumandanlarn listesi istenmi... Dorudur; benden byle bir liste istendi; fakat ne iin olduu bildirilmedi. Sadece, gen, muktedir ve byk teebbslere mstait kumandanlar kaydiyle istendi. Bu, Mill Kurtulu Savan atrmak iin bir kumandan arandna karne tekil etmez mi? Orasn bilemem! Verdiiniz listede Mustafa Kemal Paa var myd? Hem de en bata... Ne mtala yrttnz adnn yannda?.,, Gereken neyse onu... Eer bu bahis sizi skyorsa sormakta devam etmeyeyim! Yooo! Sorabilirsin! Mill Mcadeleyi amak fikri ilk defa kimin tarafndan ileri srlmtr? Mustafa Kemal ve Cevat Paalarla ben, bir gn Beykozdaki evimde bulutuk. Sual uydu: Vatan nasl kurtarlabilir? Benim tezim (gerill) harbiyle mukavemete devam etmek ve ete savalar vererek dman ypratmak ve nihayet usandrmakt. Fakat muntazam asker tekilt ve dman karsnda cephe kurmakla bu dvann halledilebileceini sanmyorduk. ete harpleri btn vatann istilsn davet etse de bize son are grnyordu. Mustafa Kemal Paa ise hkmet iinden Riyas direnmeler ve gz korkutucu tavrlarla bir netice alnabilecei, hi olmazsa sulh artlarnn hafifletilebilecei kanaatindeydi. O hlde topyekn bir mill ahlanma hareketini nceden tasarlam deildi. nceden veya sonradan; hareketi meydana getirdi ya.

Benim iin, tespite muhta nokta, ilk fikir ve hamlenin, Vahidddin ile Mustafa Kemal Paa'dan hangisine ait bulunduu ve Padiahn, mill hareketi tevik ve telkin eden bir insan m, yoksa ona zt ve dman emellerine bal bir vatan haini mi olduudur? Mareal, sk - boaz edilircesine hakikati sylemeye mecbur edildii, kuatma hareketine benzer sualler karsnda son szn syleyip bahsi kapatt: Ben Vahidddin'i vatan haini kabul edemem! Son szm bundan ibaret... Baka bir ey de syleyemem ! Damad Burhan Toprak da ilve etti: Mareal her eyi sylemi oldu. Bahsi burada keselim! Marealden sonra sra u vesikada: 11, Refet Paa'dan dinlediklerim... Ben Refet Paay; stanbula Mill ahlanma Hareketinin ilk temsilcisi olarak gelip, halkn, ayak tozuna kapandn gren u zarif ve ;asl ruhlu Generali, 1924 ylnda, 20 yanda bir niversite talebesiyken ve Vakit gazetesinin ksa bir mddet Ankara muhabirliini zerime alm bulunuyorken tandm. O zamanlarn, kmrle mi, odunla m, neyle iledii belli olmayan ve stanbula 30 saatte varan trenlerinden birinde, yrtk, krmz kadifeli birinci mevki kompartmannda tek bama oturur ve hareket saatini beklerken birdenbire kap ald ve ieriye ince astragan kalpakl, ince yzl ve narin yapl bir insan girdi. Hemen ayaa kalkarak, stanbul'a geldii zaman (Darlfnun - niversite salonunda bir hitabe vermi olan ve bu bakmdan ahsiyle tandm Refet Paay hrmetle selmladm ve kendimi takdim ettim: Vakit gazetesi Ankara muhabiri... Gayet memnun ve glmser bir yzle mukabele etti: Size rastlamaktan bahtiyarm! Akl banda bir gazeteciyle seyahat etmek ve dertlemek frsatn bulduum iin ok sevindim! O tarihlerde Refet Paa birka fikirdaiyle kurduklar (Rauf Bey, Ali Fuat ve Kzm Karabekir Paalar) Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin erknndan bulunuyor ve muhalefeti akadan kakaya gtrr gibi bir tavr tayordu. Kendisiyle trende en aa 12 saat dertletik. Mareale belli bal bir tez etrafnda sorduum suallere karlk Refet Paa kendi kendisine konutu ve en derin saffet iinde balayan Mill ahlanma Hareketinin, zaferden sonra, onu (dejenere) eden, (tereddiye gtren) bir parti kadrosu ve istismarc hizip eline gemek zere bulunduundan yaknd, yle diyordu: Mustafa Kemal, bu dvay zafere kadar gerek bir (idealizm) plnnda yrtmtr. Tad kumandanlk ve liderlik vasflarndan ise kimsenin phe etmesine imkn yoktur. Fakat zafer kazanldktan sonra etrafnda yle bir dalkavuk halkas peydahlanm tr ki ister istemez onu tesiri altna alm ve btn su bu halkada olmak zere rejimin havasn bulandrmtr. Benim btn hncm ite bu dalkavuklar halkasnadir. Ve saatlerce htra ve tenkit... Tren Eskiehir garna girerken, kimsecikler grnmeyen istasyon meydann gstererek dedi ki: Mill Mdafaa srasnda bu istasyonda bana yaplan merasimi hatrlyorum da u nn tenhal karsnda zamann inklplarna ibret ve dehetle bakyorum. Bu dnya ve onun sahte kymetleri kimseye baki deil!.. Sonra birdenbire dorularak ilve etti: u, talyada srnen Vahidddin'in encamna bak! Bu talihsiz hkmdar, vatann kurtarmak iin elinden geleni yapm amma sonunda kimseye yaranamam olmak yle dursun, ismi vatan hainine karlm bir bedbahttr. Ben onun, Mustafa Kemal'i bu ie sevk ve tevik eden tek adam olduunu yakndan biliyorum. Elbette bu hakikat bir gn tarihe intikal edecektir. Refet Paa, o gece daha yle eyler anlatt ki, hibirini kaydetmeye imkn yok... Kendisine 30 ksur yl sonra Ankara Palas'ta rastladm. Daima ayn zarafet ve ruh tamamli iinde bu cin gibi ihtiyar, masamda ve bir ka ahidin huzurunda (hepsi hayatta) htralarn Byk Dou'ya yazmas ve bilhassa Vahidddin mevzuunu ele almas yolunda ettiim teklife u cevab verdi: Necip Fazl!.. Benim bir ayam ukurda... Deer mi mrmn son gnlerinde genlere mahsus bir dvaya kyam edip rselenmeye... Sen atn ve bayran

tadn yolda devam et! Ama benden bir ey bekleme! Tezini ve 1951 Byk Dou'larnda nere baladn Meclis zabtlarn biliyorum. Benim bu bahiste szm tek cmleden ibarettir ve udur: Sultan Vahidddin Birinci Dnya Savandan sonraki felketi, millette hibir ferdin hissedemeyecei mikyasta derinden duymu, vatann kurtarlmas yolunda gen kumandanlar Anadolu'ya datm ve bu iin bana gemesi iin de madd ve manev her fedakarl gstererek Mustafa Kemal'i semi ve onu Anadolu'ya gndermi olan insandr! Tarih, lh adaleti hdiseler zerinde o trl tecelli ettiren bir ilimdir ki, gn geldii zaman, benim gibi insanlarn htra defterlerinden kefenlerine kadar her eylerini sorguya ekerek hakikati tespit etmeyi bilir. imdilik bizi brakn da mezarmza kavgasz ve dvsiz gidelim! Bal bana ve en selhiyetli azdan ahadet tekil edici tarzda, sahibinin meydana kmak istemeksizin ortaya att bu szler, 1965'de yaynlanan mahut Anadolu htilli isimli eserde Refet Paann portresi izilirken deta teyit edilmektedir: Sahife 330: Grev kabul edip Mustafa Kemal Paa ile birlikte Anadolu'ya gelmesi, isteksiz bir ekilde de olsa Amasya Kararlarna imza koymas, Albay Refet Beyi Kuvay- Milliye liderleri arasna sokmutur. Hkmete kar olmaya pek hevesli grnmedii, daha kolordusunun bana gemeden belli oldu. Fakat bir defa ok yaydan kmt. Bir hayli dnm olmasna ramen, geri dnemezdi. Bu sebeple kendisini Anadolu alaylar iinde, birka ay mddetle bocalar hlde grrz. Mustafa Kemal Paann balad iin kar yol olduuna inanamiyordu. Paaya kar da fazla gveni yoktu. Sahife 131, 132: Byk zaferden sonra Mustafa Kemal Paa bana gaile aabilecek bir kumandan semek istemedii iin, stanbul'a ilk giren kumandan olmak erefini de Refet Paaya brakmtr. Refet Paa, tam anlamiyle oportnist bir tiptir Fakat ef, onun nerede kullanlacan biliyordu. Bunun iindir ki, Mill Mcadele devrine mahsus muhasebede, Kefet Paann faaliyeti, hereye ramen olumlu bir sonu vermektedir. Refet Paann Mustafa Kemal Paa ile olan ilikisi, Kzm Karabekir Paann Mustafa Kemal Paa ile olan ilikisini andrr. efin efliini reddedememek, fakat efe fazla gvenmemek, ef zerinde Kendi arln daima hissettirmeye almak ve kendisini ikinci adam yerine lyk grmek eklinde zetleyebileceimiz bu iliki zafere kadar srd. Refet Paaya Mustafa Kemal Paa ile ilk anlamazla dt mes'elenin hangisi olduunu sorduk. Hibir zaman anlaamadk cevabn verdi Refet Paa, Kzm Karabekir Paann Dou seferini tesadfi ve ucuz bir zafer olarak kabul ediyor. Karabekir Paay, Ali Fuat Paay, Rauf Beyi beenmiyor ve kmsyor. Htralarn yazmaynn sebebini de yle aklyor: (Yalanc kahramanlar nasl ortaya dkeyim? Herkesle decek deilim ya...) Sz getike, Mustafa Kemal Paadan (Yaman adamd) diye sz etmesine ramen, Milli Mcadelenin kazanlmasnda en byk eref payn Refet Paa kendisine ayrmaktadr. Hibir kymet hkm koymaksizn bize ve dnya grmze aykr muharrirden aldmz bu satrlar, Refet Paadan dinlediklerimizin, sylenmi sz olarak aynen vki olduunu zt kyas yoluyle ispat eder. Bu szlerdeki hakikat derecesine gelince, onun da takdiri, bunca vesika ve karineden sonra okuyucuya ve tarihe aittir. ahsmza vki beyan ve ifalar arasnda, bir de, eski kumandanlardan olak Selhaddin namiyle ve stn ahlk ve faziletiyle tannm, lk Mecliste Mersin Meb'usu ve kinci Grup yesi bir zt vardr ki, stikll Savann saffet ve asliyetini kaybetmemi ve asla nefs hrsna dmemi byk kahramanlarndan biri olduu hlde namsz ve niansz braklm ve u anda yine namsiz ve niansz mezarnda, Allah dostlarna mahsus bir unutulmuluk iar iinde istikbalin gerek tarihisine kalmtr. 1949 Byk Dou'larnda htralarn yaynlamak iin Harbiyedeki evinde ziyaret ettiim ve tad yksek ahsiyete hayran olduum bu eski kumandan, bana, kelimesi kelimesine yle demiti: Ben sizin cesaretinize ayor ve dvanzda muvaffak olmanz iin dua ediyorum. Fakat ben ayn cesarete malik deilim. Her eyi bilen ve Mill

Mcadeleyi bandan sonuna 'kadar her safhasiyle tanyan bir insan olarak, htralarmn ancak lmmden sonra nerini istemek ve hayattayken rahatsz edilmekten kanmak zorundaym! O gn muhterem bir hanmefendi intiban veren kerimelerini de selmlamak erefene nail olduum bu ulv ztn bilgilerini tarihe arzetmek vazifesi, geride brakt aile efradna dmektedir. imdi i, hakikati smsk tesbit eden bu 11 vesika ve karineden sonra, bizzat Mustafa Kemal Paann dilinden ve kaleminden kma son bir vesikaya dayanm bulunmaktadr ki, delletindeki ehemmiyet ve kymet bakmndan bin kere stndr. Ona, vesikalarn vesikas ismini lyk gryor ve artk onunla beraber btn ispat unsurlarn bir arada mtala edip kat' hkme balama mevkiinde bulunuyoruz.

VESKALARIN VESKASI VE HKM Vesikalarn en by, 11 adet belge iine almadmz ve birdenbire (srpriz) tesiri yapmasn beklediimiz bir tanesidir ki, Mustafa Kemal Paann Anadoluya Mill Hareketi krklemek iin Padiah tarafndan gnderildiini teyit ve itiraf edici, mahiyette bizzat kendisince saraya ekilen bir telgraf ve bu telgrafn Birinci Millet Meclisinde okunan ve zapta geen metninden ibarettir. T.B.M.M. Zabt Ceridesinin (cilt 1 - kinci basl - sene 1940) 4 ve 5 inci satrlar aynen yledir: Dilhh- mikdrilerinden mlhem azm ve iman ile vazife-i cizanemde mdavim bulunuyorum. Aynen sadeletirilmi ekli: Mlk ve memleket sahibi zt- ahanelerinin arzu ve dileklerinden aldm azm ve iman ile ciz vazifeme devam etmekteyim. Bu satrlar, Mustafa Kemal Paann, Samsuna kndan ksa bir mddet sonra ve ngilizlerin kukulanmasiyle Harbiye Nzr evket Turgut Paa tarafndan stanbul'a davet edilmesi zerine saraya ektii uzun telgraftan basit bir cmledir ve birden dikkat ekici mahiyette deildir. Halbuki her ey bu cmlenin iinde... Mustafa Kemal Paa, 24 Nisan 1336 (1920) Cumartesi gn sabah saat 10'da Meclis krssne kyor ve zabt ceridesinin: Ankara Meb'usu Mustafa Kemal Paann Mtarekeden Meclisin almasna kadar geen zaman zarfnda cereyan eden siyas ahval hakkndaki nutuklar Diye kaydettii ilk mufassal konumasn yapyor. Bu konumada, Anadolu'ya gnderiliini: Mlki ve asker hususatla muvazzaf olmak zere Ordu Mfettiliine tayin edildim. Bu tevecch din ve mllete hizmet etmek iin en byk bir mazhariyet-i lhiyye addeyledim. (Zabt ceridesi - sahife 9 - satr 4, 5, 6, 1, 8) eklinde gsterdikten sonra, 19 Mays 1919'dan 24 Nisan 1920'ye kadar 11 aylk hdiselerin bilanosunu iziyor. Ankarada, eski Millet Meclisine giden stasyon caddesinin bandaki, eski zaman yaps, geni atl ve Ittihatlarca uydurulmu szde Trk mimarsi tipli ta bina... yeleri arasnda birok sarklnn bulunduu ilk Meclis bu binada yuvalanmtr. te, Hacbayramda kurbanlar kesilerek ve ayn binann nnde eller semaya kaldrlarak edilen dualardan sonra, 24 Nisan gn ilk Trkiye Byk Millet Meclisi, siyah astragan kalpaklarla beyaz sarklarn ve birka krmz fesin kokteyli hlinde bu binada ikinci itiman yapmakta ve henz Padiahlk idaresine kar bir isyan tavr almam, aksine, her eyi Saltanat ve Hilfeti kurtarmak gayesine balam olarak, mill kyamn nderi, gen Paay dinlemektedir Paa, biraz evvel grld gibi, Anadolu'ya geiini din ve millet urunda yklenilmi bir vazife Kabul edip bu vazifeyi Padiahn dilhh (i dilei) atarak kendisine verilmi bir memuriyet eklinde gstermekte... Bu vaziyette, Padiah tarafndan deil de, onun hkmetince stanbul'a dnmeye zorlanacak olursa istifa edip milletin sinesinde kalacan ve mill kyam yolunda daha belli admlarla tek bana yryeceini telgrafnda Sultana bildiren Paa ayn telgrafta sz yle balyor:

T ki, millet mazhar- istikll ve saltanat ve hilfet- muazzama-i hmynlar masn-u indi'a olsun!.. Lyezal sadakati bidnemi daima nnteza-yid olduuna itimad- ahanelerini arz ve istirhama mcaseret eylerim. Aynen sadeletirilmi ekli: T ki, millet istiklline kavusun ve muazzam saltanat ve hilfetleri kmekten korunsun!.. Dmez ve klmez, kulca sadakatimin her n arttna ahane itimadnz dilemee cesaret gsteririm. Denilebilir ki: Mustafa Kemal Paann telgrafta kulland dilhh kelimesi Padiahn dorudan doruya Anadolu hareketini amak zere verdii bir emir mnasna gelmez ve sadece azm ve iman yolunda mcerret bir dilekten baka bir ey belirtmez. O gnlerin politikas olarak da Padiaha byle hitap etmek icap eder. Eer bu dellet, ferman ve irade eklinde Mustafa Kemal Paaca kabul edilseydi mes'ele kalmazd. yle mi? O hlde Mustafa Kemal Paann, Anadolu'ya gnderiliini ferman ve irade st bir telkinle vki kabul ettiinin mutlak ispatna geelim: Bahis mevzuu telgrafn suretini, Birinci Mecliste okunmasndan tam 7 ay evvel 24 Eyll 1335 (2919) tarihinde Irade-i Milliye gazetesi neretmitir. Orada dilhh kelimesi yerine ilka lfz vardr. lka; yni bir eyi koymak, bir fikri alamak, bir mnay ruha sokmak. Byle bir mrettip hats olamayacana gre, anlyoruz ki, Vahidddin, Mustafa Kemal Paann bizzat kulland kelimeyle ona Anadolu'ya gemek fikrini ilka etmitir. Bu da mill kyam hazrlamak vazifesinden baka bir ey olamaz. Ortaya serdiimiz 11 belge ve bu son vesika bir araya gelince hkm, bata belirttiimiz lnn neticede gereklemesinden ibaret kalyor: VAHDDDN OLMASAYDI TRK STKLL SAVAI OLMAYACAK VE KURTULU SALANAMAYACAKTI... Ve bu hkme bal l: lk defa Padiah tarafndan dnlen vatan kurtarcl apnda bir iin ondan sonraki tatbikatnda kazand baar, muhakkak ki o tatbikatn sahibine aittir; ve iin ilk defa Padiah tarafndan dnlm olmak kymeti, o ii yerine getirenlerin kymetini kendi z snr iinde eksiltici deildir. Tarih herkesi kendi z pay iinde gstermeyi gerektirir.

N BUNDAN TES; Bana sorarsanz bu eseri kalemime ilham eden saik burada tamamlanmakta ve inasn nihayetlendirmi bulunmakta... tesine yazmasak da olur. Bir zaviyesiyle iki izgisi tespit edilen bir msellesin nc izgisini ekmek lzumsuz denilecek kadar basittir. Bu nc izgide belki tarih hikye, hdise ve bilhassa Vahidddin'e isnat edilen hyanetler olarak merak ve cevaplandrlmaya deer birok ey vardr. Fakat topyekn hdiseleri tasarruf altna alan ana tezden, Mill Hareketi dorudan doruya Vahidddin'in atrd tezinden ve bunun ispatndan sonra gerisi, btn zenginliine ramen ikinci plnda kalmaya mahkmdur. Zira Vahidddin'e ait mspet cephe ortaya knca, artk onun Mill Hareketi bomak, Mustafa Kemal ve arkadalarn lme mahkm ettirmek, hatt bir ngiliz harp gemisine atlayarak vatann terketmek gibi hllerini ksa izahlarla kymet hkmlerine balamay ve bu isnatlarn altndaki tarih ve hakikat tahrifiliini gz nne sermeyi herkes becerebilir. Bu bakmdan iin bundan tesini, artk tahlil yerine terkipi bir iveyle, hzl br sinema eridi hinde takip edebiliriz.

GD Mustafa Kemal Paann Samsun'a gidii esnasnda bindii khne vapurun bir ngiliz torpidosu tarafndan takip edildii ve batrlaca hakkndaki nakiller batan baa uydurmadr. Bunu, eski yaver Ali Nuri Beyefendi, tam bir mantk emberi iinde yakalayp yalan yle tespit etmektedir: Nasl olur? Mustafa Kemal Paa ngilizlerin bilgisi ve ark Ordusunu silhszlandraca bahanesi altnda yola kmt. Herkesin gz nnde yola kt ve rahat rahat gitti. Hem ngilizler onun bindii hantal tekneyi tutmak

isteselerdi, saatte 3 mil giden bir nakil vastasn 35 mil yol alan terpidolariyle yakalayamazlar myd?

SALTANAT RASI Mustafa Kemal Paann Samsun'a hareketinden tam 10 gn sonra, sarayda, memleket ilim, siyaset ve fikir adamlarndan byk bir meclis kuruluyor, smi Saltanat rasdr ve yurdun kurtarlmas yolunda alnacak tedbirleri mzakere edecektir. Vahidddin, gayot mahzun birka cmleyfe toplanty ap reisliini Sadrzam Paaya havale ettikten sonra itima salonunu terkediyor ve husus dairesine ekiliyor. Baktibi dinleyelim: Marnileyh (Padiah) Meclisten karak, Abdulmecid Efendi de koltuuna girerek, orta kattaki daire-i hususiyelerne avdet etmek zere mell ve mahzun bir halde servis merdiveninden inerken iki gznden ya akp, karlar gibi alyorum, diyordu. (Grp ittiklerim - Sahife 216) Saltanat rasnn, servis merdivenlerinden alayarak inen byk mustaribe ait u ackl tablodan baka, mhim ve gsterilmeye deer bir taraf yoktur. Hakikat undan ibarettir ki, o gnk Trkiyede, muhterem saraynn hizmetilere mahsus servis merdiveninden inerken karlar gibi alyorum! diyerek yrtnan Vahidddin'den baka, milletin derdini ayn apta hissedici ikinci bir adam mevcut deildi.

SULH KONFERANSI Haziran 1919 banda Paris'te toplanacak olan Sulh Konferansna resmen davet ediliyoruz. Padiah ve Sadrzam bu daveti mill mevcudiyetimizin kabul mnasna alp bir mjde telkki ediyorlar. Korku o kadar byktr ki, Trkiye'yi konferansa armayp fiilen taksim edebilirler kaygs hkm srmektedir. Trk murahhas hey'eti zerinde bir sr mnakaa ve mcadeleden sonra nihayet Sadrzam Ferit Paa reisliinde bir kadro kurulabiliyor ve bunlar bir Fransz harp gemisiyle Marsilya yolunu tutuyorlar. Padiahn Ferit Paaya itimad o kadar zaif ve buna ramen onu kullanmasndaki zaruret hem insan bulamamak, hem de dman tazyiki bakmndan yle kuvvetlidir ki, kendi kendine akp giden hdiselere uymaktan baka bir ey yapamyor ve Sadrzamn arkasndan bir nevi murakp vazifesiyle Tevfik Paay gnderiyor. O da bir hafta sonra bir ngiliz harp gemisiyle hareket edip Ferit Paann peine dyor. Birbirine rakip ve halef selef vaziyetindeki bu iki ztn Fransa'daki vaziyetleri ancak (traji - komik : gldrc hile) tabiriyle ifadelendirilebilir. imdiye kadar hibir tarih kaynann kaydetmedii bu vaziyeti, Tevfik Paa mahdumu eski yaver Ali Nuri Beyefendiden dinleyelim: Eski yaver, Ferit Paann arkasndan babas Tevfik Paann gnderiliini ve Paris'teki garip manzaray yle anlatt: Ferit Paann reisliindeki murahhaslar hey'eti, 6 Haziran 1919 gn (L Demokrasi) adl Fransz zrhlsyla Marsilyaya hareket etti. Bir hafta sonra, arkalarndan babam, beni de yanna alarak bir ngiliz torpidosiyle ayn yolu tuttu. Paris'te garip bir manzaraya ahit olduk. Bizi (Versay) taraflarnda (Monteklen) isimli bir atoya kapattlar deta tutuklanm gibi bir hlimiz vard. Albay (Hanri) isimli bir Fransz zabiti nezaretimize memur edildi. Bize resm hey'et burada ve i banda; siz de misafirsiniz! dediler. Meer Ferit Paa, babamdan gocunarak, Fransa hkmetine hakkmzda garip ve (romantik) bir nota verip bizim kendilerinden tecridimizi istemi... Bu notada, birtakm i meselelerimizin tasviri, Arap ve Arnavut milliyetiliinin reklm gibi alkasz ve mnsz ksmlar varm... Ben size bir ey syleyeyim mi?.. Ferit Paa da vatan haini deildir. Sadece bir muvazenesiz, ne yaptn bilmeyen bir adam... Vahidddin'e gelince ona vatan haini demenin hakikatle en kk itirak noktas bulunamaz. Sulh Konferansnn nasl getii, Trkiye'ye nasl bir harita izdii ve ne ekilde imzaland d izgileriyle kaba bilgi olarak herkese malm...

BR LEVHA O sralarda sarayda gemi bir hdise vardr ve ortaya kard ruh dellet o kadar derindir ki, Mill ahlan Hareketi karsnda Vahidddin'in btn ruh haletini ve tutumunu tek bana ifa kuvvetindedir. Grp iittiklerim isimli eseriyle Baktip Fuat Trkgeldi'den rendiimize gre (Sahife 226) bir Ramazan gn sabaha kar Yldz saraynda harem dairesinden yangn kyor. Niantanda oturan Baktiple Serkarn unvanl bamabeyinciyi uykudan kaldrp hdiseyi haber veriyorlar. ki saray mensubu nakil vastas bulamadklarndan, kolkola verip tabanvayla Yldiz'a kadar gidiyorlar. Hem de hzlca bir yryle bir saatlik yol... Sarayn en st rtbede iki mensubunun nakil vastas bulamayp ihtiyar hllerinde yaya olarak saraya komalarndaki sefalete dikkat edin!.. Varyorlar!,. Hl vaziyetten ne hkmetin, ne belediyenin haberi, ne de bunlarn ald bir tedbir var... Ortada, Trk olarak bir tulumbac bile mevcut deil. Buna mukabil dman donanmasnn itfaiyesi, yangn grr grmez hemen komu ve saray kurtarma, yangn sndrme faaliyetine girimitir. Ne hazin manzara ve nam ve hesabmza yine ne korkun sefalet!... Padiah, gecelik entarisinin stne bir pardes geirmi, straplarn en keskinini iln eden gzlerle yangn seyrediyor. Yangna o kadar yakn yerdedir ki, ayr bir mahidden dinlediimize gre byklarna kvlcmlar dyor. O srada saray bekilerinden biri hngr hngr alamaya balayarak Padiaha huls akmak istiyor. Bir taraftan saray yanan ve imdadna dman itfaiyesinden baka kimse gelmeyen bir taraftan da maiyetinin sahte gz-yaLariyle alamasndan gayr bir alka grmeyen Padiah, nihayet, btn vatan semasna mahya gibi ekilmeye deer u sz sylyor: Benim milletimin oca (evi) alev alm yanyor! Ben onu dnyorum! Saraym, kendi evim yanm, ne ehemmiyeti var! te Vahidddin, topyekn Vahidddin bu szn iindedir; ve gzleri nnde nianlarna ve i amarna kadar her eyi yanp kl olurken, byklarnn stne yaan kvlcmlar altnda vatan yangnn nasl sndrebileceini dnmektedir.

U, BU Bir taraftan Mill Hareket pimeye doru gider, br taraftan da Vahidddin'i yakan artlar her gn b'iraz daha alevlenirken, stanbul'da birbirini takip edici hkmet deiiklikleri... 12 Ocak 1920'de, ileride Misak- Millyi esaslandracak olan Meb'usan Meclisi topland. 16 Mart gn tilf kvvetleri, hrszn, ald hisse senetlerini adna kaydettirmesi gibi, stanbul'un resmen igal edilmi olduunu haber verdiler ve zaten gz hapsi altnda bulundurduklar hayat noktalara el attlar. Bununla da kalmayp Meclisi basarcasna diledikleri meb'uslar tutuklamaya ve alp gtrmeye baladlar. Bunun zerine meb'uslar tek tek Anadolu yolunu tutmaya koyuldu. Kuva-y Millye hareketiyle anlama yol'unda rpnan hkmetlerden sonuncusu olan Salih Paa kabinesi de tilf devletlerinin Anadolu aleyhindeki tekliflerini kabul etmeyince, baski zerine bask neticesinde, i, drdnc defa Ferit Paaya dt ve bu son hkmet teekkliyle, stanbul, Padiahn isteine ramen Mill Harekete cephe alm oldu. Hi kimseye sadareti kabul ettiremeyen ve dman iradesine boyun emek zorunda kalan Padiah, Milli ahlan Hareketinin zaferine iin iin dua ederken, dndan ona aykr grnmek felketine tahamml gsteremiyecek de ne yapacak?

FERT PAA te bu drdnc Ferit Paa kabinesidir ki, Vahidddin'in iiyle Anadolu hareketini besleyici ve destekleyici, diiyle de hatalandrc ve nlemeye savac tezatl durumunu, kanlmaz bir akbet olarak meydana getirmitir.

Bedbaht Sultan, artk, nereye kadar varacaklar belli olmayan dmanlara uyarak Kuva-y Milliyeyi kabahatlendirir gibi davranrken, br taraftan, onun muvaffak olmas iin, tac ve taht yle dursun, hayatn bile fedaya hazr bir ruh haleti iindedir ve bu derecede beyin yrtc, yrek paralayc bir tezat ikencesi, tarihte hibir devlet reisine musallat olmamtr. Artk Vahidddin sarayn kordon altna alan dmann ezilmesi ve milletinin kurtarlmas iin, gerekirse ayn saray iinde berhava olmaya da razdr ve byle olmutur. Ferit Paann drdnc sadaretiyle beraber Anadolu hareketine kar aa vurulan aleyhtarlk, topyekn millet alkasn o tarafa ekmi oldu. Ferit Paann marifetiyle feshedilen Meclis, Ankara'da, yeni itiraklerle Byk Millet Meclisini kurdu ve Mill ahlan Hareketi bylece hukuk temelini buldu.

KISA HATLARLA Ana tezimizin ispatndan sonra ksa hatlarla neticelendirileceini kaydettiimiz bu eserde, Vahidddin'e kar en mhim itham noktalarndan ikisi olan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakkndaki idam karariyle mill kuvvetleri imha iin muhtelif namlar altnda mukabil kuvvet tekil ve sevkedildii iddialarna verilecek cevap, edebiyattaki sehl-i mmteni-mukavemet edilmez kolaylk tbirinin ifade ettii derecede basit ve ksadr: Fetvay veren, Ferit Paann eyhlislm Drrzde olduu gibi, verdiren de Ferit Paadr ve kenardan hdiseleri dikkatle takip edici dman kuvvetlerine kar Padiahn: Hayr; bu fetvay verdirmeyiniz ve Anadolu hareketinin meruluuna dil uzatmaynz! Diyebilmesi imknszdr. Bu takdirde bizzat kendisinin, ykte hafif, pahada ar nesi varsa omuzlayp Anadoluya gemesi gerekir ki, bu da, evvelki bahislerde gsterdiimiz gibi, Mill Hareketi itilf kuvvetlerine bodurmaya yol aar. Vahidddin, aksine, stanbul'da kalp dmanlara mit vermek, bylece Mill Hareketin gelimesini salamak ve bu baary icabnda vatan haini grnmeye kadar gidecek bir fedakrlkla yerine getirmek makamndadr ki, kaderin bir insan bu derecede maks bir tecelli ile z hakikatini gstermekten mahrum ettii grlm eylerden deildir. Hak katnda ne yksek derece!.. Vahidddin'in misilsiz mazlumluu ve ona bal kymeti de bu noktada... Kuva-y nzibatiye ve sair namlar altndaki tekillerin ise sadece gz boyamaya mahsus kakarikolardan olduu ve hibir harekete giriememeksizin eridii ve hatt mill cepheye katld, btn bunlarn da belki Vahidddin'in gizli tlimatiyle meydana geldii, hdiselerin slbundan bellidir. Yer yer Anadolu isyanlarna gelince, bunlarn da hakikatini ortaya dkmeye sarayn tezatl vaziyetinden kendi kendisine zuhura gelmi eyler olduu, sarayca tahrik edilmek yle dursun, bunlara da katlmad ve ne durun!, ne de yryn! denilemedii, yine hdiselerdeki slp ifadesinden anlalabilir. Btn bu olularn peinden aka saray aleyhine donen, henz ortada Hilfet ve Saltanat makamn kurtarmaktan baka bir gaye yokken ehzade mer Faruk Efendiyi inebolu'dan geriye dndrerek, sarayla balam hareketi saray aleyhine eviren ly Vahidddin'e zr tedarik edici bir vaka olarak kabule ihtiya bile grmyor ve onun zrn yalnz ngilizleri avutmak rolnde vatan haini bir politikaya ramen mill kurtuluu salamaya almaktaki azm kahramanlkta buluyoruz. Nitekim bir mddet sonra (San Remo)daki ilehnesinde yaknlarna syledii u sz, tahlil ve tespitimizdeki isabeti kesin ekilde gsterir: Saray ve saltanat yklm, ne kar; vatan ve millet kurtuldu ya!...

MLL ZAFER VE YIKILAN TAHT Mill fkenin, Yunanllar epeevre bir kska iinde boup denize dkt na kadar geen hdiseler kaba bilgi plnnda herkese malm ve mevzuumuz dnda... Bu arada, Vahidddin hakkndaki nefret edebiyat ve hiyanet propagandas her gn biraz daha kprtlrken, eski yaver, Tevfik Paazde Ali Nuri Beyefendiden

dinlediimiz gibi, her zafer haberini alnda kr secdesine varmakta ve saadetinden umaktadr. Fakat bu tezatl durumun srr yalnz Allah ile birka fniye malmdur ve milletin gznden karlmtr. Zira zafer, sade Yunanlya deil, Padiaha ve Padiahla kar bir istikamete evrilmi ve son Osmanl Padiah 6. Mehmed Vahidddin, bizzat balatan olduu zaferin, Trk sngsiyle parampara edilen Yunan bayra yannda kurban olmutur. Sanki Yunan ordusu onun hassa birlikleridir ve onu Trk milleti zerine ullandran Vahidddin'dir. O na kadar yalnz tarassut drbnn su yznde tutmuken zafer kazanlnca bir denizalt gibi meydana kan ve Mil ahlan Hareketine ekil veren Mustafa Kemal Paa konusun: Rauf Bey, bir gn Meclsteki odama gelerek benimle mhim bz hususata dair grmek istediini ve akam Keiren'de Refet Paann evine gidersem daha gzel konuabileceimizi syledi. Rauf Beyn teklifini kabul ettim. Fuat Paann da bu- muvafakatimi istizan etti. Onu da mnasip grdm. Refet Paann evinde drt kii itirca ettik. Rauf Beyden dinlediklerimin hulsas uydu: Meclis makam- saltanatn ve belki Hilfetin ortadan kaldrlmak nokta-i nazarnn takip edildii ei, ailesiyle mtezzdir (eza duymaktadr)... Sizden ve sizin tiyen (ileride) alacanz vasiyetten phe etmektedir. Binaenaleyh Meclisi ve dolaysiyle efkr- umumiye-i milleti tatmin etmeniz lzumuna kaniim. Rauf Beyden, saltanat ve Hilfet hakkndaki kanaat ve mtalasnn ne olduunu sordum. Verdii cevapta u tasrihatta (aklamada) bulundu: Ben, dedi; makam- saltanat ve Hilfete vicdanen ve hissen merbutum; nk benim babam padiahn nn ve nimetiyle yetimi, Osmanl devletinin ricali srasna gemitir. Benim de kanunda o nimetin zerrat (zerreleri) vardr. Ben nankr deilim ve olamam! Padiaha muhafaza-i sadakat borcumdur! Halifeye merbutiyetim ise terbiyem icabdr. Bunlardan baka umum mtalam da vardr. Bizde vaziyet-i umumiyeyi tutmak gtr. Bunu ancak herkesin eriemeyecei kadar yksek grlmeye allm bir makam temin edebilir. O da makam saltanat ve Hilfettir. Bu makam lvetmek (kaldrmak), onun yerine baka mahiyette bir mevcudiyet ikamesine almak, felket ve hsran muciptir. Asla caiz olamaz! Rauf Beyden sonra, karmda oturan Refet Paadan mtalasn sordum. Refet Paann cevab uydu: Tamamen Rauf Beyin fikir ve mtalasna itirak ederim. Filhakika bizde padiahlktan, halifelikten baka bir ekl-i idare mevzu-u bahs olamaz! (NUTUK - 1927 - sahife 418) O Rauf Bey ki, mill mahkmiyet vesikas olan Mondros Mtarekesini imzalad hlde kendisine Mill Kurtulu Hareketinde en byk makamlar salayabilmi ve bir n iin Padiah korur gibi grnm ; ve o Padiah ki, Mill Hareketi amas iin Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya gndermesine ve stelik Sevr muahedesini sonuna kadar direnerek imza etmemesine ramen vatan haini kabul edilmitir. Mill Hareketin kahramanlar mevkiindeki ahslarn hemen nasl az ve fikir deitirdiklerini yine Mustafa Kemal Paadan dinleyelim: Saltanat Hilfetten ayrmaya ve evvel saltanat lvetmeye karar verdiim zaman ilk yaptm ilerden biri de derhal Rauf Beyi Meclisteki odama celbetmek oldu. Rauf Beyn, Refet Paann evinde sabahlara kadar dinlediim kanaat ve mtalatna hi muttali (vakf, ahit) deilmiim gibi ayakta kendisinden u talepte bulundum: Hilfet ve saltanat birbirinden ayrarak saltanat lvedeceiz! Bunun muvafk olduuna dair krsden beyanatta bulunacaksnz! Rauf Bey odamdan kmadan evvel, ayn maksatla davet ettiim Kzm Karabekir Paa geldi. Ondan da ayn zeminde beyanatta bulunmasn rica ettim. Efendiler; o tarihe ait zabt ceridelerinde grld vehile Rauf Bey krsden bir iki defa beyanatta bulundu ve hatt saltanatn lvolunduu gnn bayram kabul edilmesi teklifini de dermeyan etti. (NUTUK - 1927 - sahife 419) Her iki tarafa ait kymet hkmn okuyuculara brakyoruz. Saltanatn lav ii yle neticeleniyor: Trkiye Byk Millet Meclisi saltanat meselesini mterek bir encmende mzakere eder ve bz meb'uslar tarafndan lv aleyhinde kuvvetli bir mukavemet grrken bir kenarda mzakereleri dinleyen Mustafa Kemal Paa birdenbire ayaa kalkyor. Tabloyu kendi diliyle tespit edelim: nmdeki srann stne ktm. Yksek sesle u beyanatta bulundum: Efendim, dedim; hkimiyet ve saltanat hi kimse tarafndan hi kimseye, ilim icabdr dye mzakereyle, mnakaayla verilmez. Hkimiyet, saltanat, kuvvetle, kudretle

ve zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk mlletinin hkimiyet ve saltanatna vzilyed (el atc) olmulardr. Bu tasallutlarn alt asrdan beri idme eylemilerdi imdi de Trk milleti bu mtecavizlerin hadlerini ihtar ederek, hkimiyet ve saltanatn, isyan ederek kendi eline bilfiil alm bulunuyor. Bu bir emr-i vki (oldu-bitti)dr. Mevzu-u bahs olan, millete saltanatn, hkimiyetini brakacak myz, brakmayacak myz, meselesi deildir. Mesele zaten emr-i vki olmu bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu behemehal (mutlaka) olacaktr. Burada itima edenler, Meclis ve herkes, meseleyi tabi grrse fikrimce muvafk olur. Aksi takdirde yine hakikat, usul dairesinde ifade olunacaktr. Fakat ihtimal, bz kafalar kesilecektir! (NUTUK - 1927 - sahife 422) Ve btn balar eiliyor. Saltanatn kaldrl ekli, ayn azdan: Sr'atle kanun lyihas tespit olundu. Ayn Meclisin ikinci celsesinde okundu. Tyin-i esabil (is'm tyini) ile reye vaz' teklifine kar krsye ktm. Dedim ki: Buna hacet yoktur. Memlekette milletin istikllini ebediyen mahfuz klacak esasta Meclis- linin mttefikan kabul edeceini zannederim. (Reye!) sesleri ykseldi. Nihayet reis reye koydu ve (mttefikan kabul edilmitir!) dedi. Yalnz menfi bir ses iitildi: (Ben muhalifim!) Bu seda (sz yok!) sedalariyle bouldu. te efendiler; Osmanl saltanatnn inhidam ve inkraz merasiminin son safhas byle cereyan etmitir. (NUTUK 1927 - sahife 422) 101 pare top atiyle iln edilen tahtn ykl ve Cumhuriyetin kuruluu... Gelelim, Mustafa Kemal Paann Vahidddin grne : Sakim (kt) bir tevars neticesi olarak, byk bir makam, tantanal bir unvan ihraz edebilmi bir sefil... (NUTUK-1927 - 423) Ve Padiahn, memleketi terk edii karsnda telkkisi: Filhakika, her ne sebep ve suretle olursa olsun, Vahidddin gibi hrriyet ve hayatn milleti inde tehlikede grebilecek kadar di bir mahlkun, bir dakika dahi olsa bir milletin reis-i krnda (banda) bulunduunu dnmek ne hazindir! yan- teekkrdr ki, bu alak, mevrus (miras kalan) saltanat makamndan, millet tarafndan skat olunduktan (drldkten) sonra denetini itmam etmi bulunuyor. (NUTUK - 1927 - sahife 423, 424) Vahidddin, saadetten muvazenesini kaybettirecek kadar kendisine tesir eden zaferden sonra birdenbire bu muameleye urayp atlan 101 pare topun Osmanl tahtn hedef tuttuunu grnce ne yapacan aryor. nnde, Hilfet tarafn tuttuu iin zmit'e gtrlp para para edilmi bir Ali Keml misli vardr ve onu bu hle getiren Nureddin Paa, ayn eyin Vahidddin'e de yaplacan iln etmitir. te, uyuz bir at zerinde, hamam olanlar gibi baldrlar skla skla Yedikule'ye gtrlp hayalar sklarak bayltlan ve ldrlen Gen Osman misli!... te nc Selim!.. 16'nc (Li) misali ve ondan 100 yl kadar sonra btn ailesiyle salhaneye benzer bir mahzende delik deik edilen Rus ar kinci Nikola'ya kadar nice rnek... Bu vaziyette ne yapmal?. Yol, iki... Ya memlekette kalp bana gelecekleri tevekkl ve teslimiyetle beklemek; yahut sultanlk vasfn kaybetmi ve di bir fert menzelesine inmi insan sfatiyle vatan dna gmek... Fakat onun bir de Halifelik sfat var ki, yz milyonlarca mslmana mil bulunmakta ve bu bakmdan mahall kararlarn stnde bir mahiyet arzetmekte... O zamanlar slm kitlelerinin byk ksm ngiliz idaresinde olduuna gre Halife sfatyle alka isteyebilecei tek devlet ngiltere'dir. Asla ngiliz emellerine let olmamak artiyle bu mevzuda onlar vazifeye davet etmek hakkdr. Uzun nefs muhasebe ve murakebelerinden sonra, kararn veriyor: Vatann terkedecektir. inden bir ses: Kal ve gerekirse l! Diyemiyor. Keke diyebilseydi. Hemen kymet lmz belirtmek iin kaydedelim ki, Vahidddin'in asl kalbinde bu kadar byk bir ecaat ve ulviyete yer yoktur ve kimsenin bu kadarn istemeye de hakk olamaz Vahidddin, vatannda kalmakla ulv olabilirdi-fakat kp gitmekle sfli olmam, sadece mazeretini kullanmtr.

Vahidddin, bildirdiimiz lyle ngilizlere ba vuruyor ve dnyann en kuru, rtl ve hissiz kelimeleriyle onlardan Trkiye dna karlmasn istiyor: Mbeyn-i Hmayn-u Mlkne basln tayan mektup ayniyle udur: Dersaadet gal Ordular Bakumandan General Harrington Cenaplarna: stanbul'da hayatm tehlikede grdmden ngiliz devlet-i fahimnesine iltica ediyorum. Bir n evvel stanbul'dan mahall-i hare naklimi talep ederim. 16 Terin-i sni 1922 Halife-i Mslmin Mehmed Vahidddin General Harrington'un verdii cevap: Yarn saray- hmyna bizzat gelip Zt- ahaneyi alacak ve bir ngiliz harp gemisiyle stanbul'dan ayrlmalarn temin edeceim! Vahidddin btn bir gece uykusuz... Mezar sessizlii iinde hazin akbetine dalan sarayda, Malta kknn kk bir odasnda, basit bir ezlong zerinde, ak gzleri tavana mhl, mumya gibi hareketsiz, tarihin en bedbaht ve mustarip Padiah... Bavullarn hazrlatm, yanna kimleri alacan kararlatrm, Hazine-i Hassadan bir ey ekmek yle dursun, baba hediyesi elmasl sorgucu ve som altn bir ekmeceyi makbuz karlnda Hazine-i Hassaya brakmtr. Bir sr maiyetle mehul bir leme gittiine ve Hazine-i Hassa padiah hazinesi demek olduuna gre, onu son meteliine kadar boaltmak imkn ve salhiyeti dairesindeyken bunu yapmayp ahsna ait hediyeleri bile oraya iade eden hkmdarn ruhundaki feragat ve fedakrlk duygusunu hayal edebilmek lzm... Btn mevcudu, sultanlk tahsisatndan elinde kalm olan 50 bin lira kt paradan ibaretti; ve koskoca bir maiyetle gittii gurbet illerine bu hiin hii meblla gmekteydi. Gn doduktan biraz sonra Vahidddin'e haber geldi: Efendimiz; ingilizlerin gnderdii otomobiller kkn kaps nnde... Bakumandanlar da arabalardan birinde... Terif-i hmynlarn bekliyorlar! Btn hazrlklarn tamamlam ve tertibatn alm bulunan Padiah ezlongtan kalkt ve yanna getirdikleri olu Mehmed Erturulun elinden tutarak hareme geti. Veda... Ustste yrtc kadn lklar... Topkap sarayndan balayarak bu lklara alm olan Osmanl saray artk ev sahiplerinin son yrtnlarna sahnedir. Bundan byle onlardan tek ses gelmeyecektir. Oraya baka sesler ve mnlar dolacak... Vahidddin, srtnda kara bir yamurluk, zerinde sade ve sivil elbise, banda fesi ve burnunun tepesinde gzl, birinci otomobile atlad ve son sr'at, Dolmabahe yolunu tuttu Bir trbe kadar gaml Dolmabahe saraynda 5-10 dakika bekleyiten sonra, ngiliz generali Padiahn nnde eildi: Rhtmda ngiliz donanmasna ait bir istimbot, Zt- ahanelerini (Malaya) zrhlsna gtrmek zere bekliyor! Vahidddin koltuundan frlad, gayet metin admlarla yrd, teknesi beyaz, bacas sar renkli istimbota atlad; ve akta, top namlular canavar azlar gibi ufuklara ferman okuyan kf renkli (Malaya) zrhlsna kt. Arkasnda General Harington, iskeleden gverteye ayak basar basmaz, karsnda, ngiliz Akdeniz Filosu Kumandan Amiral (Drok) ve ngiltere Fevkalde Komiseri (Sr Nevil Henderson)... Ve, talihsiz Padiah, muzaffer Trk sngleri yerine ingiliz tfekleriyle selmlayan bahriye silhendazlarndan bir ihtiram kt'as... Biraz sonra, (Malaya), 5 asrlk Osmanl saray, iine kapank ve yal Topkapnn nnden szlerek Marmara'ya ald. imdi ufukta, her eyin nevale mahkm olduunu ihtar eden, kl renkli elik teknenin, yine kl renkli incecik dumanndan baka bir ey yoktur. Vahidddin gidiyor! Kayor mu? Bir hain gibi mi vatann brakyor? Daha evvel kymet hkmn koyduumuz bu gidiin mnasn eski yaver Ali Nuri Beyden de isteyebiliriz: Diyor ki, Ali Nuri Bey:

Vahidddin kamad; Padiah sfatiyle kamad! Belki bir fert olarak kp gitti. Ankara-da 101 pare top atlarak Padiahlk kaldrlm, Vahidddin de tahttan indirilmiti. O da, zerinden syrdklar btn sfatlarn iinden kendisine kalan fert hakk'yle kp gitti! Ali Nuri Beyefendinin belki unutmu, belki sylemeye lzum grmemi olduu noktay biz gsterelim: Kimsenin, zerinden almaya muktedir olmad Halife-i Mslimin sfatiyle bann resini aramaya gitti; ve slm leminin byk ksmn nfuz ve idaresi altnda tutan ngiltereden, ona hibir taviz vermeksizin, halife sfatiyle hakknn korunmasn istedi. Vahidddin ingiliz zrhlsiyle Ege denizinden Ak-denize kvrlarak Malta adasna doru yol aladursun... Biz, Mill ahlanma Hareketi fasln ve Yklan Taht bahsini kapatmadan nce stanbul'un son vaziyetine son bir gz atalm... Devrin son sadrzam Tevfik Paa olduuna gre yine onun olu Ali Nuri Beyefendiyi dinlemeliyiz: Anadolu zaferi ve saltanatn ilgasndan sonra babamn bir sz oldu. Dedi ki babam: Bu bir ihtilldir, inklptr ve yeni bir (leegalite - kanun hviyet)in balangcdr. Vazifemize nihayet vermeliyiz! Biliyorsunuz ki, son Padiahn son sadrzam babamd. Kabinesini u grdnz Park Oteli binasnn bar ksm olan dairede toplad ve alnan mterek kararla hkmeti faaliyetten uzaklatrd. Padiahn (Mhr- Hmayun) veya (Mhr- erif) de-nen mhr de babamda kald. Bu tarih mhr u nda biraderim Hakk Beydedir. O sralarda Bambeyinci beni artt ve u iradeyi tebli etti: Pederinize syleyiniz; memleketten ksn; ve Rivyera gibi bir yerde istirahate ekilsin!.. Bu iradeyi babama bildirdim. Dedi ki: Beni dndkleri iin teekkr ederim; fakat shhatim iyidir ve Avrupa'da istirahate ihtiyacm yoktur! Vatanmda kalmay tercih ederim! Vaziyeti saraya bildirdim ve bu defa Bambeyinci tarafndan u irdeye muhatap oldum: Size verdiimiz u risaleyi babanza gtrnz ve bu sebepten memleketten kmasn istediimizi syleyiniz! Ve elime matbu bir risale verdiler. Bu, Hiyanet-i Vataniye Kanunuydu. Risaleyi babama gtrdm. Okumam istedi. Kanunun birinci maddesi, stikll Harbinin Padiah ve Halifeyi kurtarmak gayesini gttnden bahsediyordu. Bunun zerine pederim u karl verdi: Eer memleketten kmam gerektiren sebep buysa aksine, hibir yere kprdamadan burada kalmam icap eder. Padiah ve Halifeyi kurtarmak isteyenler, ayn gayeyi takip eden bir Sadrzama teekkrden baka ne yapabilirler?.. Ve babam, bylece istanbul'da kald- stanbul'un istirdadnda buradayd. Hibir kaba muameleye uramad. Aksine, hrmet grd ve vefatnda cenazesine bir svari birlii gnderildi. (Malaya) zrhls, btn elik hamulesini eritecek derecede cieri ateli Padiah gurbet yerine gtrr ve vatanndan ksz brakrken, onun vaktiyle Baktibine syledii bir sz hatrlamak yerinde olur: Baba hicrann her zaman kuvvetle hissediyorum. Ne zaman bir yetim grsem, baba efkatini derhtr ederim. Onun yoksunluu ok elimdir. Artk htralar stste: Bizim hanedanmzdan her trls gelmi tir- Sarhou gelmitir, zlimi gelmitir, delisi gelmitir, aptal gelmitir; fakat dinsizi gelmemitir! imizde en mbaltsz (kaytsz) olan Abdlaziz bile, son nefesinde Kur'na sarlarak yle teslim-i ruh etmitir. Kan ile mlemma (kapl) olan Mushaf- erifi Yldz Ktphanesinde siz de gzlerinizle grdnz! Baktip Ali Fuat Trkgeldi'den aldmz bu szler, vatanndan, yni milyonlardan ksz kalan Padiahn tad imn ve slm selbetini gsterir ki, onu vatan dna iten saik de hakikatte bu selmetten baka bir ey deildir. Ve diri diri mezara gmlmekten daha korkun bir ruh ikencesine mahkm edilen Tcidar, hi kimseye kin beslememekte, bu duyguya yabanc bulunmaktadr. Bakn, bir gn, Baktibine ne demitir:

Benim kimseye kin ve garazm yoktur. Bir | adamaa ne kadar hiddetim olsa gelip bana iltica edince hiddetim geer. Yalnz iki kii hakknda hiddetim gemez: Biri Sultan Azizin validesi, byk valide br de Sait Paa... Aslnda kin tutmayan Padiahn nefret ettikleri arasnda kii daha var: Dnyada mel'un vardr; bunlar bir sacayaktr. Biri bizim hemire, biri zevci olan Ferit Paa, biri de olu Sami... te istikll Hareketine kar cephenin (1) numaral adam Ferit Paa zerinde hkm ve buna ramen onu Sadrazamlkta tutmak mahkmiyeti!.. Padiah hususiyle Mustafa Kemal Paa hakknda o kadar kinsizdir ki, (Malaya) zrhlsiyle kt yolun sonunda, talya'daki villsnda, kendisine, tekrar iktidar elde edecek olursa Mustafa Kemal'e ne yapacan soran bir adama Yavuz Sultan Selim'den bir menkbe anlatarak aynen yle demitir: Yavuz, kendisini ldrmeye kalkan askeri, Yavuz'u ldrecek kadar cesaret sahibi bir yiite ihtiyacm var, seni affettim, haydi git, diyerek nasl baladysa, benim de ordularmda Mustafa Kemal gibi bir yiite ihtiyacm olduundan onu affeder, millet hizmetine gnderirim! Fakat, affedecek kendisiyken affedilmeyen ve tarihe af kabul etmez bir sula geirilmek istenen Vahidddin oldu.

SON ANDA K VESKA Eserimin Sultan Vahidddin'i (Malaya) zrhlsnda takip eden noktasna gelmi gelmemitim ki, gazetemden evime bir telefon mesaj geldi: Bir zt sizi grmek istiyor ve gayet mhim bir ifada bulunacan sylyor! u nda burada... Bu gibi mracaatlara, muvazeneli ve muvazenesiz, cidd ve hafif soyundan alm ve onlardan kanksam olduum iin sordum: Kimmi? Mevzuu neymi? Hibir ey sylemiyor! Ancak sizinle konuabilirmi!. Verin telefona!... Telefonda itimat verici bir ton: Tefrikanzla alkal olarak size vereceim bir vesika var... Bunu ne burada telefonla syliyebilirim, ne de bakasna emanet edebilirim. Sizinle karlamam lzm... Ses tonundan aldm itimat duygusundan mdr, o nda iime doan histen midir, nedir, mehul ahsa: yleyse evime gelin, grelim! Dedim ve adresimi verdim. Beyaz sal, esmer, 65 yalarnda kadar grnen, gayet terbiyeli bir tavr sahibi bir insan... Hl ve kyafetine gre ancak okur - yazar halk tabakasndan biri hissini veriyor; fakat muntazam konuuyor ve kut'aktan kapma bir kltrck tadn belirtiyor. Hemen sze balad: Vahidddin tefrikanz dikkatle okuyorum. Orada iddia ettiiniz bir ey var: Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya, Mill Mcadeleyi ama vazifesiyle Sultan Vahidddin'in gnderdii... Ben bu hakikati bizzat Atatrk'n azndan Umum Ktibine sylerken iitmi olan insanm... Allah var... Allah ve tarih huzurunda bu hakikate ahitlik etmek isterim. Evvel hviyetinizi ve Atatrk ile mnasebetinizi bildiriniz! ismim Cemal Granda... 1910 doumluyum. zmir'in Salihli kasabasnda dodum ve stanbul'da bydm. imdi Denizyollarndan emekli olarak Yalova'nn bir kynde oturuyorum. 1927 - 1938 aras, tam 11 sene mddetle Atatrk'n sofracilk hizmetinde bulundum. Kkte, husus servis hizmetlerini grenlerin bandaydm. Hemen her n kkteki hayatn yakndan takip etmek, ne'e ve fkelerine ahit olmak, servis yaparken huzurundakilerle konutuklarn iitmek gibi bir frsata erdim. Bu 11 yl iinde iittiklerim ve grdklerim bir kitap doldurabilir. ahit olduklarnzdan Vahdddin ile alkals hangisidir? 1928 - 29 sralarndayd. Kzm Karabekir Paa baz beyanat ve neriyatta bulunuyor, stikll Harbi erefinin kendisiyle Atatrk'e ait olduunu iddia ediyordu. Bakalarna hibir hisse vermiyordu. Atatrk bu neriyata fevkalde fkelenmiti. Bilhassa Kzm Karabekir'in birinci pln igal etmek istemesine... Bir gn, karsna Umum Ktibi Tevfik Beyi alm, bu mevzuu asab asab konuuyordu. Kahve getirip gtrmek ve sair servislerde bulunmak

vesilesiyle boyuna huzuruna girip ktm iin hep ayn bahis zerinde konutuuna ahit oluyordum. Diyordu ki: Eer bu milleti Kzm Karabekir'in iddia ettii gibi yalnz iki adam kurtardysa vah bu milletin hline!.. Byle bir ey nasl aza alnabilir? Bu adam akl doktorlarna muayene ve tedavi ettirmek lzm!.. Hrsn ve milleti ciz gstermenin bu derecesi olur mu? Sonra birdenbire dorularak Tevfik Beye dedi ki: Beni, Mill Mcadeleyi amak zere bunca Paa arasndan seip Anadoluya gnderen Vahidddin'dir. Eer bu vatan kurtaran birini aramak gerekirse Vahidddin'i gstermek lzm-gelir! Bu sz kulaklarmla iittim ve o nda Atatrk'n tavr ve kelimelerine kadar hibir eyi unutmadm. Benim gibi basit bir adamn ahitliinde bir kymet varsa onu kullanmanz iin size geldim. Szlerimi ayniyle yaznz, imza edeyim. Hakikatin tecellisi ve Allahn rzasndan baka beklediim hibir ey yoktur! (Mill Mcadele fikri Sultan 6. Mehmed Vahidddin'indir tezimizi spat eden Mustafa Kemal'in sofracs Cemal Granda'nn imzal beyan...) Cemal Granda'nn ifadesini ayniyle oluma yazdrdm ve kliesinde grdnz gibi, imzasn aldm. Tarih ilmi (metodoloji - usliyat) bakmndan, en gvenilecek vesikay, herhangi bir garaz ve ivazlar olmayan, samimiyet ve iyi niyetleri aikr, hatt ahslariyle kymetsiz ve ehemmiyetsiz grg ahitlerine balar. Bu bakmdan, dvamz zaten evvelce ispat edilmi bulunduuna gre, eski sofracnn tespitlerini, ona muhta olmakszn byk mikyasta kymetlendirebiliriz. Vesika bununla kalmad. Henz Cemal Granda yanmzdan ayrlmamt ki, postac geldi ve bir gazete getirdi. Bir okuyucunun gnderdii 19 Mays 1957 tarihli Dnya gazetesi... Bu gazetenin altnc sahifesinde Falih Rfk imzasiyle km Atatrk Samsun'a gidiyor! balkl bir htra yazsnn ikinci bal, Vahidddin'in aziyle Mustafa Kemal Paaya sylenmi ve tarafmzdan daha evvel kaydedilmi u szlerden ibaretti: Paa, paa! imdiye kadar devlete ok hizmet ettin! Bunlarn hepsi tarihi gemitir! imdi ya pacain hizmet hepsinden de mhim olacaktr! Paa, sen devleti kurtarabilirsin! Devleti kurtarmak, Samsun'da asayii tesis etmekle olmayacana gre, Mustafa Kemal Paann Anadolu'ya niin gnderildii Falih Rfk gibi bir kalemle de teyid ediliyor demekti. Bu itirafta daha nice Vahidddin dman kalem mttefik, fakat i mnalandrmaya gelince hepsi de hakikatten firaridir. Mustafa Kemal Paa Anadoluya dorudan doruya Trk devlet ve milletini kurtarmak iin Vahidddin tarafndan gnderilmi; ve devlet kurtarldktan sonra onu kurtarmak fikrini ilk verenin ve bu ie ilk davranann, bir dman zrhls iinde vatanndan uzaklamasn gerektirici artlar fazlasyle salanmtr. u var ki, Vahidddin, kar durulmas ancak ok byk bir kahramana den bu artlarn, lmeyi bilemedii iin, ister istemez ana yakalanrken bahtszlnn son basamana km, bu da onu vatan haini gsterenlere bedava tarafndan dayanak olmutur.

Gurbette Bir Halife MALTA VE MEKKE Bir ismi de Dar-l - Hilfe: Hilafet Evi stanbuldan ayrlmak zere ngiliz zrhlsna geerken top sesleriyle selmlanan, forsu diree ekilen ve en byk bozgun iinde muzaffer bir hakan muamelesi gren Vahidddin Malta'da pek sade karland ve hibir trene ahit olmad. Zrhl, Malta kylarna yaklap demir atnca, Vali Lord (Plmer) gemiye geldi ve ngiltere Kral adna Vahidddin'i selmlad; Halifenin adaya misafir geliinden eref duyduunu syledi ve her emrine mde olduunu bildirdi. Vahidddin'e ngiliz subay ailelerinin kald, surlarla evrili, eski bir kladan bozma, muhteemce ve konforlu bir binada geni bir daire tahsis ettiler. Vahidddin bir nevi atoya benzeyen bir dairenin bir odasnda, gzleri usuz bucaksz deniz ufkunda, kh limandan ayrlan ve kh limana giren kl rengi harp gemilerinden baka bir manzaraya ahit deildir.

Maiyetindekiler arasnda Zeki Bey isimli bir kaymakam (yarbay) vardr ki, gurbette Halifenin ba bels... Ayya, kumarbaz, karna dkn, son derece kaba ve terbiyesiz, efelik gayretinde bir adam-... Vahidddin'in fahr yaverlerinden ve Mzkay Hmyn Kumandanl gibi neye yarad mehul bir ie memur... Vahidddin'in de eski kayn biraderi... Fakat kz kardei oktan ban alp saraydan gitmi, deta, Vahidddin'i boam, arada hibir mnasebet kalmad hlde de mahut Zek Bey Padiaha bir kene gibi yapp kalm ve onun has adam roln oynamaya bakmtr. Maksad sadece Padiah yaknln smrclk vastas diye kullanmaktan ibaret olan bu adam, ite bu defa zoraki bir sadakat gayretiyle, fakat hakikatte mazlum Ve mustarip Halifeyi smrmek iin onu gurbet illerinde de takip etmitir. leride ve italya'da Vahidddin'e neler yapacan greceimiz bu adam, Sultann yz tutmad ve edebi msaade etmedii nispette kstah ve irrettir. Mevki ve nfuzunu da, Sultan bir asalet ve tahammln istismarndan baka bir ey tanmyan bu seciyyesine borludur. te bu adam, Malta adasnda, sabahtan akama ve akamdan sabaha devirdii viskilerle bir skandal mevzuu ... Vahidddin ise veliahtlnda yapt Almanya seyahatindeki resm ziyafetlerden birinde mecbur olarak azna kadar gtrp indirdii ampanya kadehinden dudana srlen tek damla mstesna mr boyunca iki nedir, bilmeyen insan... Fakat stne konan sinekleri kovmaktan ciz mizac, onu bu ve daha nice adamlara mahkm ediyor. stanbul'da General Harington'a yazlan mektubu bizzat gtrp muhatabna teslim edecek ve cevabn alacak, memleketten ayrl plnn da tertipleyecek ve yerine getirecek kadar Vahidddin'e hull dvasnda Kaymakam Zeki Sultana Topkap sarayndaki Hilfet makamna ait Emnat- Mukaddese: mukaddes emanetleri beraberine almasn teklif etmekten bile ekinmemi ve u cevab almtr: Onlar yanma alamam! Onlar cedlerimin Trk milletine hediyeleri vs emanetleri. br maiyetse, bata ve be vakit namaznda Serkarn - Bambeyinci Yaver Paa, husus doktoru Reat Paa vesaire, iyi fakat silik adamlar... Vahidddin'in Malta'daki yaay tarz, Napolyon'un (Sent Elen)deki srgnnden farksz... Olanca alkas stanbul ve Anadolu haberlerine bal ve btn merak Trkiye zerinde toplu.... i gc gazete okumak ve okutmak... Bir defasnda aleyhinde kusulan kfr ve ithamlar kendisine okuyamayan, buna edebi yetmeyen bir yaknna: Hakknz var, diyor; okuyamyorsunuz, anlyorum. u masaya brakn da o gazeteleri, ben kendim okumaya alaym! Veliahd Abdlmecid Efendinin Halife seildiini ve Yavuz'un zmrtt tahtna oturduunu haber alnca, hi mutad deilken bir kahkaha koparyor ve yanndakilere yle diyor: Hangi taht?... Kald m ki, taht?.. Bu efendi, ehzadeliinde bana Fatih'in kavuunu geirip bir takm garabetler yapmaa kalkm ve aabeyim Cennetmekn Sultan Abdlhamid Hn tarafndan paylanmt. Gryorum ki, hl huyu deimemi! Abdlaziz oullar hep byle... Bu hakikati Abdlhamid Hn balarn bo brakacak olsam ne dereceye kadar alalacaklarn ben bilirim! diye ne gzel ifade etmiti! Kof bir azamet iinde kuklalarn en sefili olmaya nasl raz oluyor bu adam? Ve gelen gazeteler iinde Abdlmecid'in Vahidddin hakknda beyanat: O hain yalnz vatanmza hiyanet etmedi. Hanedanmzn erefiyle de oynad. Artk vatandan da, hanedanmz sicilinden de kovulan bu adamdan bahsetmeyelim! Yazk ki, benim babam bu adamn amcasyd; bunu bile dnmedi. Sadece Abdlmecid'in seciyesini gsteren, bu di, zebunk ve ahmak szlere ait herhangi bir tefsir lzumsuzdur. Eski yaverlerden Tark Mmtaz Gztepe'nin baz yaynlarndan edindiimiz bilgilere gre, bu son adilik tezahrlerinden sonra Vahidddin gazete okumay da kesmitir. O sralarda bir gn, hametl ngiltere Kralnn temsilcisi, Malta Valisi Lord (Plmer) Vahiddddin'in huzuruna kp Hicaz Kral Birinci Hseyin tarafndan valilik vastasiyle ekilen bir telgraf tebli etti. ingiliz asker makamlarnn ifresiyle ve ngilizce yazlm olan telgraf uydu:

Yeryznn Halifesi ve btn slamlarn mam, Emir-l-M'minn Efendimiz Hazretlerini, Hicaz Kral Hseyin kullar Kbe-i Muazzama'nn muazzam misafirliine davet eder ve dindarne bir sadakat ve merbutyetle Hkipa-yi ahanelerine (ayak tozlarna) yz srer. Vahidddin'in cevab u oldu: Peygamberimizin ruhaniyetine yz srmek iin Hicaz'a gitmeyi, Kral Hseyin'in daveti zerine kabul etmi deilim. Ben bu vazifeyi anl mvekkilim (vekili olduum anl zt) Peygamberimiz, Efendimiz Hazretlerinin davetleri olarak ve emsalsiz bir manev mjde olduuna inanarak kabul ediyorum. Bylece Vahidddin kendisini btn mslmanlarn Halifesi ve Trklerin Padiah grmekte devam ettiini iln etmi oluyordu. Nitekim bir defasnda da: Beni mukaddes mvekkilimden baka hi kimse Halifelik makamndan azledemez! Demiti. Bambeyinci Yaver Paa tarafndan Kral Hseyin'e ekilen cevap telgraf, Sultann nefsi zerindeki bu kanaatini aka gsterir bir azamet vesikasdr: Atebe-i Mekmertebe-i Cenab Hilafetpenah- akdesye (felek mertebeli ve mukaddeslerin mukaddesi Hilfet makamnn eiine) hitaben ekilen telgrafname-i hametpenahileri son derece srur-u ahaneyi (Padiah sevincini) mucip oldu. Ravza-i Nebiye yz srmek ve mvekkil-i zannn (vekili olduu anl zatn) d-vet emirlerini yerine getirmek zere derhal harekete karar verdiklerinin teekkrat- haneleriyle birlikte zt- hametpenahlerine ibln kulunuza irde buyurduklar ve hareket gnnn ayrca i'ar edilecei maruzdur. Vahidddin ve maiyeti, Vali Lord (Plmer)in binbir ihtiram ve itina tavriyle Barham zrhlsna bindirildiler. Amiral dairesi olduu gibi Vahidddin'e tahsis edilen zrhl, Svey yolunu tuttu. Vahidddin'in Sveyte, Kral Hseyin'in olu Abdullah ve maiyeti, bir de aralarnda bulunan filozof Rza Tevfik tarafndan karlan parlak oldu. Arap eyhi klnda gelen Rza Tevfik, Padiaha gayet g tehis edilebilmiti. Mukaddes topraklarn iskelesi Cidde'ye bayra denize kadar arkc bir ngiliz harp gemisiyle gitmeyi irkin bulan Vahidddin, kendisini ve maiyetini gotrmek zere Kral Hseyin tarafndan bir vapur kiralanm olduunu renince ocuk gibi sevindi ve alkallara dua etti. Zemzem isimli, k gnderinde ran bayra, direinde de Osmanl saltanat forsu dalgalanan vapurla Cidde'ye vardlar. Grlmemi tezahrat... Cidde aklarnda suyun yz, kkl, bykl yelkenlilerden papatya tarlasna dnm... Sahil de, Hicazn her yerinden akn eden eitli kabilelerin eitli renkleriyle dolu... Padiahn istimbota ayak att ndan itibaren denizden ve kydan kopan bir alk l... Hicaz, tahttan indirilmi farzedilse de, Trklerin Padiah ve mslmanlarn Halifesini ilk defa gryor. O gnn vasta ve yol artlarna gre daha iyisi olmayan ekilde, Vahidddin ve 12 yandaki olu bir fayton iinde ve maiyeti develer zerinde, Mekke'ye hareket... Tahttan indiriliini deil, deta taht'a karln iln eden 101 pare top atiyle karladklar Padiah, boyu kilometreler tutan bir kervann banda, mukaddes beldeye indi. Ayn karlan ve gkleri delen alk naralar... Allahn Evi grnnce Vahidddin arabadan indi, yaya olarak doru Kbeye gitti, iki bklm bir ihtiram tavr iinde yeri pmedii kald, Hacer-i Esvede yzn gzn srd ve tavaf vazifesini yerine getirdi. Kral Hseyin, ona, bir Osmanl paasndan kalma olup kendisine tahsis etmi bulunduu sarayvri kona ayrmt. Vahidddin'e kar taknd ikram ve ihtiram tavr o kadar mbalalyd ki, bunun hasb ve samim olmas mmkn deildi. Nitekim Vahidddin bu mbalay seziyor ve yaknlarna yle diyordu: Bu adamn bu derece srarl ikramlar beni skmaya balad. Allah vere de altndan apanolu kmaya... Vahidddin Mekke'de sar humma dedikleri ekseriyetle alp gtren korkun bir hastala tutuldu ve 15 gn, yksek atele kavruldu. Nihayet iyi oldu ve kurtuluunu yle izah etti:

Benim yaamam Allah'n murad icabndan olmasayd, yakalananlarn yzde yziyle lme mahkm olduklar bu korkun hastalktan kurtulamazdm ve anl mvekkilimin ruhaniyeti imdadma yetimezdi. Hastalndan sonra Vahidddin, Hicaz'n iklim bakmndan en gzel ve elverili yeri olan Taife gtrld ve orada muhteem Abdlmuttalip Kasrna yerletirildi. Zahir bahane, shhatine en uygun bir yerde oturtulmas, hakik sebepse, Kral Hseyin'in eli altnda bir nevi garanti gibi muhafaza edilmesi... Zira, bu noktaya kadar gerek sikini bildirmed imiz ihtiaml davet ve bunca ikram ve ihtiramn biricik gayesi, Vahidddin'in elinden Hilfetin koparlmasdr. Kral Hseyin, bu emeline, ya Vahidddin'i kpler dolusu altnla kazanarak, yahut el altnda tutup herhangi bir harekette bulunmasna engel olarak varmak azminde... Nitekim o, Suriye, Filistin ve Amman taraflarnda birtakm tertiplerle halifelik gayesini iln etmi ve Arap leminin byklerini Hicaz'a davet ederek birlik kurma sevdasna dmtr. Btn i, Vahidddin'i kendisine biy'at ettirmek, bylece Halifeliin ilk tasdik belgesini bizzat Halifeden almakta... Kendisine azil ve iskat kabul etmez halife gziyle bakan Vahidddin, peeler dp de ehreler meydana knca, Kral Hseyin'in topyekn Suriye havzasnda kopartt ve Hicaz'a kadar soktuu curcuna srasnda, birdenbire maiyetine emir verdi: Hazrlannz! Yarn, havas ve suyu bu kadar gzel olan Tif'i ve peinden Hicaz' terkediyoruz! Vahidddin'in Tif'ten k ilh rahmetten bir iaret oldu. nk ertesi gn Vahabler Tif'i bast ve nlerine kan yakp yktlar, asp kestiler. Him saltanat ve daresine kar hareket byd, Kral Hseyin'in kuvvetleri malp oldu ve bnssuud, muzaffer bir Roma kumandan tavriyle mukaddes beldeye girdi. Fakat Mekke'ye girer girmez son derece nazik bir politika edsiyle ve askerlerinin Allahmme Lebbeyk - Allahm, dvetine kotuk ve sana geldik! nidalariyle Kabe'ye yneldi ve takn bir din alkas gsterdi. Fakat Mekke'nin dmesine ramen, mdafaasna bz Trk zabitlerinin de katld Cidde mukavemet ediyordu. Bu srada Cidde'ye gelen Kral Hseyin, Hilfet, Sultanlk, btn ryalarna veda edercesine, tahtn olu Emr Ali'ye brakt ve ngiliz basksiyle meydana gelen bu neticeden sonra muazzam servetini yklenip, yine bir ngiliz lkesi olan Kibrsa kapa att ve lnceye kadar orada kaldTrk zabitleri sayesinde aylarca sren Cidde mukavemeti nihayet krld, bnssuud, mukavemetin saikleri olan Trk zabitlerinden ikisini huzura arp tebrik etti ve kendi hizmetine ald. Vahab istilsnn arafesinde Tif'ten kan ve binbir etinlik iinde Ciddeye varabilen Vahidddin oradan Msr'a gitmeyi arzuladysa da bu istei Kral Fuad tarafndan kabul edilmedi; o da, daima muhafaza ettii, asla ngiliz oyununa getirmedii Halife ve Sultan vasflarn omuzlarnda tayarak en uygun ve baskdan uzak memleket kaydiyle talya yolunu tuttu. Burada en nazik nokta, yine Vahidddin'e ait ulviyettir. O, kuru bir unvan halinde olsa da, malik bulunduu muazzam sfat, hibir menfaat mukabili satmayan ve bir harp gemisinden faydaland ngilizlerin Hilfet mevzuunda oyununa gelmeyen, bu oyuna gelmemek iin alkasz bir lke, talyay seen byk insandr. talya topranda ilk ayak bast liman, Cenova... Ne o? Bu limanda fevkalde bir karlan!... talya Kral Viktor Emanel ile diktatr Musolini, bizzat karlayanlar arasnda... Ayrca enitesi ve Sadrzam Ferit Paa ve bz saray mensuplar... Vahidddin ve maiyetine husus bir tren tahsis edildi ve kalnacak yer olarak nceden kararlatrlan (San Remo)... talya... iek, meyve, am aac ve deniz suyu kokan lk gne memleketi ve onun bu hassalara sahip en gzel plaj ehirlerinden (San Remo)... Vahidddin'in bir daha iinden kmayaca ve lm deine uzanaca iir ve serenad memleketi... Vahidddin'in zerindeki btn para, Tark Mmtaz Gztepe'ye gre 35 bin ngiliz lirasdr. Bizse bu paray baka kaynaklara gre, kt para olarak ,50 bin Trk liras gstermitik. Kaynaklardan hangisinin daha doru olduunu bilmemekle beraber o zamanki (kur)lara gre, kt para 35 bin Sterling ile 50 bin Trk Liras arasnda azm bir fark yoktur. Bir padiah iin

bahi paras kadar zaif olan 50 veya 100 - 150 bin Trk liras kymetindeki paray, bir anta iinde sertabip Reat Paa tamakta, ve gereken masraflar kendisi grmektedir. te, biraz evvel ne soydan bir adam olduunu bildirdiimiz, sabk kaynbirader Kaymakam Zeki'nin gz bu antadayd. stiyordu ki, anta onun elinde olsun, masraflar o grsn ve bata kumar olmak zere her trl sefahatine bu anta yetisin!... Daha evvel Malta ve Hicaz'da byk rol olmayan bu anta, imdi Sultann artk kendi yaiyle kavrulmaya balayaca italya'da, bilhassa sefahat vastalarnn pek bol olduu bu yerde, Kaymakam Zeki'ye gre can noktasyd. Mzka-y - Hmayun kumandan, fahr yaver ve sabk kaynbirader tarafndan gz dikilen bu antann, Reat Paa esrarl bir ekilde lnce nasl ayya ve kumarbaz Kaymakama getiini ve nelare yol atn birazdan greceiz. Artk Vahidddin talya'da...

VAHDDDN TALYA'DA Yeeni Vahidddin'e en irkin ekilde atp yeni rejime yaranacan vehmeden zaif karakterli Abdlmecid de, Hilfetin lav zerine btn Hanedan zasiyla beraber Trkiye'den kovulup Avrupa yolunu tutunca, Vahidddin'in stanbul'da kendisine emanet ettii kadn efendiler vesair yaknlar hep birden talya'da tepesine tler. Bunun zerine Vahidddin, tuttuu kk villy brakp (Vill Manyoli) isimli kasr kiralad. Portakal, liman, Malta erii, manolya aalariyle ssl byk bir koru iinde modern bir ato... Ayrca, havaya bayltc bir koku nereden trl iekler ve gller... Villnn biraz ilerisinde birka odal bir de yavru kk... Bu minik kk, ileride, sabk kaynbirader Kaymakam Zeki'nin rezaletlerine yataklk edecektir. Artk kadn efendilerden sarayllara, Bambeyincinden ba doktora, yaver, musahip, katip, esvapcba, ibriktarba, ttncba, berberba ve daha kimlere ve nelere dek saray kadrosu tamam... (Villa Manyoli) ve yanndaki kk kkn 40 ksur odasn igal eden bu kalabala hususiyle balarnda Kaymakam Zeki gibi bir sefih bulunduka Padiahn o mahdut paras ne kadar mddet yetebilir? Kaymakam Zeki'nin rezaletleri (San Remo)ya yerleildikten ksa bir zaman sonra, korkun mikyasta balad. Vahidddin'in husus hizmetlerine bakmas iin tutulan kk bir talyan kz Zeki'den gebe kald ve rezalet duyulmasn diye fedakrlk Padiahn [ kesesine dt. Hle ve u Osmanl Hanedanndan bazlarndaki eabr, tevekkl, tahamml ve hicaba bakn ki, Vahidddin hl bu adam bandan defedemiyor! O sralarda harikulade bir levha: talya kralndan bir temsilci gelip Halifeye, diledii yerde diledii ato ve kona semekte serbest olduu ve btn hizmet kadrosiyle beraber her trl masrafn Kral tarafndan grlecei ricasn getiriyor. Prensliinde anakkale'deki Truva harabelerini ; ziyarete geldii vakit kendisine mihmandar ehzade olarak refakat ettii talya Kralna, Trklerin Padiah ve mslmanlarn Halifesi u ulv mukabelede bulunuyor: Hametl Kral Hazretlerine kranlarm arzediniz! Gsterdikleri incelik ve civanmertliin hayranym! Fakat tadm Mslmanlarn Halifesi unvan byle bir yardm kabul etmeme mnidir! Bu bilgiyi, yzelliliklerden ve (Vill Manyoli) mdavimlerinden, muharrir Refi Cevat Ulunay'a borluyuz. Bir seyahat vesilesiyle imal talya'y dolap oralardan (San Remo)ya geen Kral Viktor Emanel ve diktatr Musolini orann mehur gazinosunda Vahidddin ile buluuyorlar, bilhassa Musolini ve Padiah arasnda karlkl bir holanma douyor ve Halife, talya diktatrne faizmi, ykmadan doan bir inklp olarak medhediyor. Vahidddin'in maiyetindeki paalar, beyler ve aalar, vaktiyle saraydan aldklar maalar imdi Padiahn srgn mahiyetindeki gurbet hayatnda da ngiliz liras olarak almaktan ekinmiyor, stelik gnde drt n yiyip iiyor, sonra gezip tozuyor ve btn bu ykler, Sultann malm ve mahdut kesesine biniyor. Bu gidile parann bir iki yl bile dayanp dayanamayaca belli deil... Fakat Padiah, damarlarndaki asl kann icab, sultan cmertliinden

zerre bile ksmyor ve tek tedbiri yalnz az nefsini her eyden mahrum etmek ve bir nefer hayat yaamaktan ibaret kalyor. Hele Zeki Bey, hele o korkun istismar sl!.. i gc, (Montekarlo) ayan bir kumarhanesi olan (San Remo) gazinosunda Vahidddin'in keesinden para samak... Onun bu hllerine en ok fkelenen Sertabip Reat Paaya da di bilemekte ve Sultann ac ihtarlarna bo vermekte... Bir gn Vahidddin Villnn alt katnda otururken n bir silh sesi.., Korkun bir lk ve darda oda kapsnn nne ylan bir vcudun grlts... Vahidddin hemen kapy ap frlyor... Ne grse iyi!... Kesesinin muhafz, yakn ve sadk adam ve sertabibi Reat Paa, kanlar iinde yere uzanm... Yerde ak duran sa elinin biraz ilerisinde de bir tabanca... Reat Paa zerine kapanan Vahidddn'e ancak Efendimiz, lyorum! diyebiliyor, baka bir tafsilt veremiyor ve kaldrld hastahnede vefat ediyor. talyan polisinin delil yetersizlii yznden herhangi bir suikasta atfedemedii ve intihar tehisini koyduu hdise, biroklarnca Kaymakam Zeki'nin eseridir. Vahidddin, manolya deryas (Villa Manyoli)de, her gn derece derece sfra doru inen bir termometre gibi tkeniini grd kesesine bakarak, tam bir itikf hayatna ekilmi ve yle bir i hayata ynelmi bulunuyor ki, dna ait hibir eyin farknda olmuyor, artk bsbtn Kaymakam Zeki'nin eline geen kesesinin bile... Bir mddet sonra Fransa'da len enitesi Damat; Ferit Paa ve bir yil gemeden onu takip eden kz kardei Mediha Sultan, Halifenin srtn bsbtn kerten sebeplerden...

VAHDDDN'N SON GNLER Malm yzellilikler ve Vahidddin'ci geinenlerden Trkiye'yi terketmi ne kadar adam varsa, bir nevi Yldz Saray farzettikleri (Vill Manyoli)ye yor ve oturduklar otellerde, Padiahn, artk mr gibi tkenmeye yz tutan kesesine yk oluyorlar... Bunlarn arasnda Padiah siyas tertiplerle dolandranlar da var... Mesel, Paris'te Intak- Hak adl bir gazete karmak vesilesiyle, balarnda Gmlcineli smail'in bulunduu bir hey'et, Vahidddin'den olu Mehmed Turgut Efendiye ait paraya kydrmak yoliyle 1000 ngiliz liras koparm ve paray aralarnda paylap savumu, gitmiti. Padiahn son ihtiyat akelerinden verdii bu basit paraya karlk en di ekilde dolandrl son derece gcne gitmi; ve dost, dman, vicdan ve ahlkn bu kadar lekelemi bir lem iinde, o, deta nefsine kser hle gelmi, kendisini herkesten gizler olmutu. Artk kesenin de suyu ekilmi bulunmakta ve dibi grlmektedir. Vahidddin masraflarn ksmaya bakyor, fakat elinden, nefsine ait glnecek bir tedbir olarak, itii paketlerce sigaray asker sigarasna evirmekten baka bir ey gelmiyor. Evet; paketlerce sigara... Gnde 4 - 5 paket... Ve saysz kahve... Padiahn olanca istihlki bunlar... yle bir istihlk ki, deta lm iple ekercesine, yni masraf toptan kapatmak istercesine intihar yardmcs... Mahut sabk kaynbirader Kaymakam Zeki, nihayet, Sertabip Reat Paadan sonra kafadarln yapt Padiah kesesini bir gecede (San Remo) kumarhanesinde saveriyor ve koca Halife bunca etraf ve muazzam mnsiyle bir kilo ekmee muhta hle dyor. Korkun skandal! Parann kaybolmas bir yana; hdise duyulacak ve Padiah kesesinin kumar masasna salp tketildii haber alnacak olursa, Trkiye ve Avrupa'daki tepkilerle beraber, (Vill Manyoli)ye kredi aan (San Remo) esnafnn ne yapacaklarn dnn!.,, Vahidddin, sapsar parmaklarnda bir asker sigaras, kahrndan lecek gibi oluyor, buna ramen bu irret adam kovacak hamleyi gsteremiyor ve hemiresi Mediha Sultanla buluup vaziyete bir are aryor. Kahraman hemire, hemen, babas Abdlmecid Hn'n hediyesi zmrt yz parmandan karp kardeine veriyor, yze talya'da kymet biilemiyor, nihayet Londra kuyumcularna intikal eden mcevher 8000 ngiliz lirasna mteri buluyor ve satlyor. Eh, Vahidddin'in bir ka aylk herhalde 1 senelik deil masraf karl salanabilmitir; fakat bu para da bitince ne olacak?...

Nitekim byk ksm alacakllara datlan bu parann peinden yine darlk balyor, Kaymakam Zeki ayn yolda ve Padiah kesesinden para samakta devam ediyor ve artk Halifeyi ifls hlinde gren esnaf (Vill Manyoli) kredisini kesiyorlar. Bir aralk Msr'da Kral Fuad'n tertipledii Hilfet kongresinden de bir netice alnamam ve Msrl vicdan sahibi bir lim, istiklli tam olmayan bir lke temsilcisinin Halife olamayacan avaz avaz haykrmtr. Abdlmecid de, oturduu kede, Halifelik nvanna smsk bal kalmakta, onu Vahidddine brakmamakta ve Hanedan zas arasnda bir anlamaya yanamamaktadr. Btn bu dnya ortasnda Vahidddin'in strabn h'i' bir hayat ereveleyemez. itii barut lezzetli asker sigaralarnn mavi duman halkalarna bakarak, duman olmu 6 asrlk bir saltanatn 6 nc Mehmed'i sfatiyle, kendinden olan ve olmayan sefil yaratllar arasnda, bunlara ve hatt tarih ve -devletine ait ne varsa hepsini birden kendisine ykleyici hazin kaderini dnyor. Osmanl mparatorluunun siyaset mezbahasnda koca ve yaral bir fil gibi yere ktrld ve tepesine asrlarn hesab ykletildii bir hengmede baa gemeye mecbur olmak ve peinden milleti ve devleti kurtarmann plnn bizzat tertipledikten sonra zafer kazanlr kazanlmaz mill hnca hedef diye gsterilmekten byk felket ve talihsizlie acaba tarihte hangi misal denk debilir? Vatan d edilenlerden biri olarak (San Remo) da kendisine katlan seryveri, eski Bahriye Nazr Avni Paann Vahidddin hakknda, onun talihsizlik derecesini anlatan bir sz, harika apndadr: hd-i ns (avam tabakas) arasnda bile Vahidddin'den daha talihsizi, btn tarih ve edebiyat lemi iinde aransa bulunamaz!.. Yni, deil padiahlar ve yksek tabakadan insanlar, ayak takm da iin iinde, btn insanlk kadrosunda ondan daha talihsizi yoktur. yle bir talihsizlik ki, Allah ona, eref ve namusuna musallat Zeki isimli klhanbeyinden tutun, mn ve hakikatini tahrif edici nice fikir ekyasna kadar hi kimseye kar durabilecek mukavemet bnyesini vermemi, bunun yerine sultan bir vekar ve asaletle her eye katlanma seciyesini bahetmi, bylece biraz evvel dokunduumuz sr icab, bu, aslnda masum adam, mazi, hl, dost, dman her tarafa ve herkese ait ayp ve gnahlarn, iinde topland bir kekl hlini almtr. O kadar ki, Zeiki isimli sefilin Villdaki i telefonla kendisine ulan! diye hitap edecek kadar ar hakaretine, koca Halife, gazete okumay kestii gibi, i telefon hatlarn kestirmekten baka bir mukabelede bulunamamtr. Bu karakter, Abdlmecid oullarnda, (Burbon), (Vala), (Habsburg), (Hohenzolern), (Romanof) ve daha nice Avrupa Kral hanedanndan hibirinde mevcut olmayan bir asalet, fakat korkun bir zaaf olarak balca farikadr. Eer kinci Abdlhamid stanbul'a Selniin dnme havasn tayan, mnda ve maddede apulcu Hareket Ordusunu, batan baa Anadolu erlerinden kurulu Hassa Ordusuna inetmediyse sadece bu karakteri yznden... Yver-i Ekrem unvanl, eski Bahriye Nzr Avni Paa hakknda birka kelime etmek borcundayz: Bu zt, Mustafa Kemal Paaya stanbul'da her kolayl gstermi, onun Samsun'a gitmesi iin Bandrma vapurunu hazrlatm, sonra da, eski Bahriye Vekili ve Yavuz - Havuz kahraman hsan Beyin marifetiyle mehur Yzellilikler listesine alnmtr. Onun) siyaset muhterisleri hakknda syledii bir sz vardr ki, o da harika apnda: Cemaatin son safndan mihraba sramak gayretinde insanlar... Sras gelmiken Yzellilikler zerinde de, istikbalin tarihisine bilgi verelim: Bu listeyi tertipleyen veya tertipleten, Ankara deil, Londra ve (Lord Krzon)dur. Londra'da smet Paaya btn muhaliflerinizi temizlemelisiniz! emrini veriyor ve saylarn soruyor. Lozan zaferine (!) Trk'n mukaddesat temelini ykmak pahasna ermi olan smet Paa bu suale Muhaliflerimiz 150 kiidir! cevabn veriyor. Halbuki o gne kadar tespit edilenler sadece 70

kiidir ve 150 rakam, deta ngiliz Lorduna cmert grnmek iin azdan karlm bir kemiyettir. Lord bir hafta zarfnda bunlarn isimlerini istiyor. smet Paa da Ankara'ya bir ifre teli ekip kara listedekilerin 150'ye karlmasn istiyor, 1960, 27 Mays hareketinde de grld gibi siyas ahlkamz malm olduuna gre, herkesin birbirini ihbar ettii bir sefalet vasatnda bu 150 kii rastgele deviriliyor ve smet Paann Efendisi (Lord Krzon)a takdim olunuyor. Bu hdiseyi bize, Ankara Trkocanda, Bakanlk odasnda Prof. Osman Turan'in huzurunda anlatan, eski yaver ve (Vill Manyoli) misafiri Tark Mmtaz Gztepe'dir. Taht'a knca sakal brakmak Osmanl padiahlarnn det ve uslyken Yavuz Sultan Selim gibi buna riayet etmeyen ve hatrlatanlara sakalm kimsenin eline vermeye niyetim yok! mukabelesinde bulunan Vahidddin talya'da sakal brakt ve onu kendi eline vererek tel tel yolarcasna vicdann muhasebe etmeyi bildi. Bu muhasebenin son hkm udur: Ben birok noktada zaifim; fakat her noktada masumum! Derin bir musiki kltr, hatt ihtisasna malik bulunan Halife, manolya ve palmiyelerin lk havasnda tten talyan serenatlarn iittike hisleniyor ve babas Abdlmecid'in (Donizetti)ye bestelettii ve sonra gelenlerin de deitirmedii Hanedan marn hatrlyor. Bu hatrlayn iinde, krmz ceketli, astragan kalpakl, boz pantolonlu ve mzrakl Hassa svarilerinin atlarna ait nal sesleri ve kinemeler de vardr. Madd ve manev strap ve darlnn en baskn demlerinde gznn nnden mazisi geen Vahidddin, bazen tek bana bir odaya kapanyor ve orada esrarl bir ile megul grnyor. Etrafndaki tecesss sahipleri, bir kolayn bulup da odaya gz attklar zaman gryorlar ki, koca Sultan ve Halife, Hanedan niann dizinin stne yerletirmi, kk bir trnak makasyle onun elmaslarn skmeye almakta... Hem ieridekilere, hem diardakilere kar utand iin, bir sr midenin gz diktii sofrasna lzm olan ekmei ancak Hanedan niannn elmaslarndan tedarik edebilecek hle dtn gizlemektedir. Trklerin Padiah ve mslmanlarn Halifesi 6. Mehmed Vahidddin'in bu hlinden duyulacak utan, kendisinden baka, Trk ve mslman her fert tarafndan paylalsa yeridir! Sene 1928... Mays ayndayz... Vahidddin, bildirdiimiz artlar iinde, (Vill Manyoli)nin alt Katndaki bir odasnda, itikfa ekilmi bir dervi... Shhate dkn, kk, bitkin... Husus doktoru Profesr (Fava) kendisine fazla sigara imemesini, hususiyle sk sk aspirin almamasn, bilmem kanc defa ihtar etmektedir. Fakat dinleyen kim? Doktora verdii cevap: Benim tek keyfim, sigara, doktor!. Derime, kemiime, kanma ilemi bir alkanlk... Onu brakrsam ne yaparm?... Hi olmazsa azaltnz, Majeste! Hayatnz tehlikeye girebilir. Aspirin tiryakiliini de braknz! Zayflam bulunan kalbinize fenadr. Aldrmyor. Arada bir vasiyet szleri: lrsem beni am'da Selhaddin-i Eyyub trbesine gmsnler!.. Aman; cenazemi salip lkelerinde srndrmesinler!.. Aman; bamdan Kur'an ve islm llerini eksik etmesinler!.. Fakat bu vasiyetlere (kar bir sr hayal ve teselli: Allah uzun mrler ihsan etsin, efendimiz! n-aallah istanbul'a dnecek ve taht- libahtnza kavuacaksnz! Bu mit ve hayalin Vahidddin'i her n besledii ve en mitsiz demlerinde bile terketmedii bir hakikattir. Vahidddin, her eye ramen bir gn Trkiye'ye eski sfatlaryla ve debdebeyle dneceine kanidir. Bir kere, sz Trkiye'ye dnd ve Mustafa Kemal Paay Anadolu'ya gndermi olmas ac ac yerildii zaman, kelimesi kelimesine diyor ki: Biz yandk amma, onu Anadolu'ya gndermekle vatan kurtardk! Ve derin derin i ekerek devam ediyor : Mustafa Kemal bana bunu yapmaz, Mustafa Kemal bana bunu yapmaz!

14 Mays gn (San Remo) ufuklarnda mthi bir infilk... Byk bir frtna... Havay imekler rmekte, bardaktan boanrcasna bir yamur inmekte. .. O gece Vahidddn btn kadnlarn topluyor ve onlarla, gayet ne'eli, hlleiyor. istanbul'dan, saraydan, uradan, buradan htralar... Hususiyle, engelkyimdeki kk... Ah o gnler, o gnler!.. Vahidddin bir ezlong zerinde ve yar uzanm vaziyette... Sohbetin en tatl yerinde ezlongtan dorulup ; kadnlarna emir veriyor: Haydi, yats namazlarn kln da gelin!-. Dertlemeye devam ederiz... Hep beraber kyorlar. Yannda kalan ve hizmetinden bir n ayrlmayan zeevcesi Nevzat Kadnefendiye hitab: Safram kabaryor. Bana bir tas getir! Nevzat Kadnefendi tas getiriyor ve Sultan eilip hafife gaseyan ediyor: Haydi, tas dk de gel!.. Meydanda kalma. Kadnefendi tas dkp de dnd zaman gryor ki, Sultan ezlonga upuzun yatm ve ta kesilmi vaziyette... lk... Kouan harem halk... Padiahn, dokunur dokunulmaz den ve ezlongtan sarkan eli... lk stne lk... Herkes ayakta... Son Osmanl Padiah 6. Mehmed Vahidddin, Mustafa Kemal Paaya git de vatan kurtar! dedii ndan gn gnne tam 7 yl sonra, anlalmaz ekilde lmtr. imek, gkgrlts, sanak... Villdakiler ve kk kktekiler hep birden cenazenin banda... Padiahn yeeni, kzkardeinin olu Prens Sami de orada... Deliye dnm, kadnefendilere haykrmakta: - Dayma ne yaptnz? Padiah, srtnda samur krk, gzleri kapal, yznde hi lye benzemeyen bir tazelik ve huzur benzeri bir tebessm, sanki btn bu patrtlar dinliyor, fakat cevap vermek istemiyor gibi... Ertesi sabah yamur hl devam ederken (Villa Manyoli)yi epevre kuatan, tersine dnm serpulu italyan polisleri... talyan hkumeti, Halifenin n vefatiyle yakndan ilgili... Resmi temsilcilerle beraber husus doktor Profesr (Fava) orada... Ceset zerinde (otopsi) yaplmas lzumlu gsteriliyor. lm sebebinin anlalmas iin, gurbette len Halifenin vcudu kesilip biilecek... slm llerine uymayan bir i... Ayr mes'ele... (Otopsi) yi villda bizzat profesr (Fava) yapyor ve ameliyat pek ksa sryor. Profesr, srtnda beyaz gmlei, elinde kk bir kemie benzer bir eyle, bitiikte bekleyenlerin yanna geliyor ve: te, diyor; lm sebebi!.. Bu, kalbe giren damar!. Ta kesilmi... Fazla sigara imek, bilhassa bir defada oka aspirin almak yznden tkanm ve lm meydana getirmi... Baka sebep aramaya lzum yok!... Seryver Avni Paaya gre Padiah, parasnn tam bittii nda bu lm kendisine hazrlamtr, yni intihar etmi... Akam yemeinden sonra bir defada 7 - 8 aspirin alm ve neticeyi beklercesine ezlonga uzanm... Halife yemekten sonra ka taneyse, aspirin alm olsun, olmasn, onun intihar kasd gttne ihtimal verilemez. nk o derin ve iddetli bir m'mindir ve byle bir din suu ilemekten mnezzehtir. Gerisi, hep yaktrma, uydurma, zan ve hayal... Parasnn tam bittii anda lmesi de lh bir ltuf ve hiret nimetlerine davetli olmaktan baka trl yorumlanamaz. Halifenin cesedi tahnit ediliyor (ilalanyor) v yeeni Prens Sami tarafndan byk masraflarla yaptrlan som cevizden bir tabuta yerletiriliyor. Tabutun zerinde u yaz: slamlarn Halifesi ve Trklerin Hakan Altnc Sultan Mehmed Hn Hazretleri... Ve ite o zaman rezaletin en by kopuyor. (Vill Manyoli) alacakls bakkal, kasap, manav ve saire hep birden ayaklanp tabuta haciz koyduruyorlar. Byle bir hdise dnyada belki ilk defa olmaktadr. Bir Padiah ceseti, tabutuyla beraber hacz altndadr ve topraa kavumak hakkna malik deildir. Tabut, (Vill Manyoli)nin mermer deli avlusunda ve ziyaretlere ak bir (katafalk) eyas eklinde gnlerce bekletiliyor; ve ancak Msr, Suriye ve Irak'tan gelen yardmlarla kurtarlp serbest hle getirilebiliyor.

Eer Halifenin borlarn italya hkmeti demiyorsa, herhalde bunu Trk hkmetine hakaret etmi olmak iin yapmyor. Cenazeyi ziyaret eden edene... slm dnyasndan, uradan, buradan gelip tabut banda Kur'n okuyanlar ve dua edenler... Bunlarn arasnda, siyahlar giymi iki kziyle beraber mermere diz kp hiristiyan usl dua eden ve alayan ihtiyar biri vardr: kinci Abdlhamid'in ressam mehur- (Zonaro)... Vahidddin'in, parasn ve kymetli evrakn saklad ekmece alnca meydana kan manzara mthi... Tam 17 tane altn lira eyreiyle, talar sklm Hnedan- l-i Osman nian. Yni drt ve ayrca drtte bir altnla, dileri sklm bir aza benzer bir nian... Gerekten Sultn, parasnn bittii anda lmtr. Cenaze am'a gtrld. Oradaki hkumete dzenlenen orta hlli bir merasimle, Selahaddin Eyybi trbesinde yer bulunamad iin Sultan Selim Camii mezarlna gmld. Aradan bir mddet geince Sultan Selim Camiindeki mezarlar kaldrlm, dzletirilmi ve oras park hline getirilmitir. Demek ki, bugn, Trklerin Padiah ve mslmanlarn Halifesi Vahidddin'den madd bir iz bile mevcut deil... Fakat manev bir iz mevcut... Bu iz resm yol yaftalarna bakmadan takip edilecek olursa yle bir noktaya varlr (ki, orada, sahte para basanlar gibi, yalan ilim ve tarih imal edenlerin tezgh kapsn aacak ve topunu birden ilah adalet savcsna teslim ettirecek anahtar vardr. mam- Rabbn Hazretlerince Allah indinde en yksek derece, bir insann, iyi olmasna ramen fenalnn sylenmesinde olduuna gre, kinci Abdlhamid'den sonra bu mertebeye erebilmi; byk mazlum olarak Vahidddin'e ait ruhan makam dnelim!...

You might also like